Zychowicz Piotr - Wołyń Zdradzony, Czyli Jak Dowództwo AK Porzuciło Polaków

 

 

 Polskie władze tylko wtedy interesują się mordowaniem mordowaniem Polaków, Polaków, jeśli mordercami są Niemcy. raport podziemia z ziem wschodnich Rzeczypospolitej

 

 

Wołyńskie pytanie  – Co to za podziemna armia, która chce walczyć z Niemcami, a nie jest w stanie ochronić kobiet i dzieci przed bandami uzbrojonymi w widły? To dramatyczne pytanie pada z ust Zosi, głównej bohaterki filmu Wołyń Wojciecha Smarzowskiego. Adresatem tego pytania jest ukochany dziewczyny, Antek. Żołnierz Armii Krajowej.

Antek na pytanie nie odpowiada. Zamiast tego, wykonując rozkaz podziemnej organizacji, opuszcza wieś. Odchodzi. Zosia, jej dzieci, sąsiedzi i pozostali polscy mieszkańcy wioski zostają sami. Porzuceni na pastwę morderców. W nocy na miejscowość napadają bowiem ukraińscy nacjonaliści. Na oczach oszołomionych widzów dzieją się sceny przekraczające wszelkie wyobrażenie. Oszalali z przerażenia Polacy próbują się wymknąć, ale nie ma dokąd. Nie ma drogi ucieczki. Oprawcy są wszędzie. Dopadają Polaków i rozrąbują ich siekierami. Dźgają nożami i widłami. Jednej z kobiet wyłupują  oczy.. Innej wycinają z brzucha płód. oczy Na ekranie widzimy odrąbane ręce i nogi. Fragmenty mózgu wypadające z pogruchotanych czaszek. Parujące wnętrzności wypływające z rozpłatanych brzuchów. Banderowcy obwiązują polskie dzieci snopkami słomy i palą je żywcem. Swoje ofiarykońmi. ćwiartują i przerzynają na pół piłami. Topią w studniach i rozrywają na strzępy Wszystko to odbywa się w upiornym blasku bijącym od pochodni i płonących strzech. Przy akompaniamencie ryku bydła, jęków ofiar i dzikich wrzasków morderców.. Istne pandemonium. Siódmy krąg piekieł. morderców Ogarnięci grozą widzowie filmu Wołyń Wołyń   patrzą na ekran w bezbrzeżnym przerażeniu. Wiedzą bowiem, że to, co się na nim dzieje, nie jest fikcją. To nie horror klasy B, wytwór chorej wyobraźni scenarzystów. To wierna historyczna rekonstrukcja. Przedstawione w filmie sceny rozegrały się naprawdę w lipcu 1943 roku na Wołyniu. Zaledwie siedemdziesiąt pięć lat temu, w Europie. Ludzie naprawdę tak ginęli. I tak zabijali. Kiedy oglądałem te naturalistyczne, pełne okrucieństwa obrazy, podświadomie –liczyłem, że w Polakom ostatniej ktoś chwili – niczymnawratunek. hollywoodzkiej superprodukcji zaatakowanym przybędzie Że zaraz zagrają trąbki i na plan jak burza wpadną na koniach „nasi chłopcy”. Zobaczę przekrzywione zawadiacko rogatywki, zielone partyzanckie mundury, orzełki na

 

czapkach. Błysk wzniesionej do cięcia szabli, huk rewolwerowego wystrzału. I plecy uciekających popłochu banderowców. Ale „nasi chłopcy”wnie przybyli… Historycy oceniają, że nacjonaliści z Ukraińskiej Powstańczej Armii na Wołyniu i w Galicji Wschodniej mogli zgładzić nawet około 100 tysięcy Polaków. Ta szokująca swoim okrucieństwem i skalą operacja eksterminacyjna trwała wiele miesięcy. Od lutego 1943 roku aż do całkowitego opanowania tych terenów przez Armię Czerwoną w roku 1945. Ludobójstwa na Polakach dopuściły się kiepsko wyszkolone, kiepsko dowodzone i kiepsko uzbrojone leśne grupy, a niekiedy naprędce skrzyknięte watahy chłopów. Pospolite ruszenie. Narzędziami zbrodni były prymitywne narzędzia rolnicze: widły, siekiery, cepy, kosy, noże, łomy, kije i maczugi. To, co się wtedy działo na Wołyniu, bardziej przypominało obrazy z Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza niż nowoczesną wojnę dwudziestego wieku. Wszystko to zupełnie nie pasuje do narracji, którą karmi się każde polskie dziecko od najwcześniejszych lat szkolnych. Wychowuje się nas bowiem w całkowicie bezkrytycznym kulcie Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego. Najliczniejszej, najpotężniejszej i najlepiej zorganizowanej

organizacji konspiracyjnej w całej okupowanej przez Niemców Europie. Opowiada się nam o wszechmocy Armii Krajowej i jej żołnierzy, którzy przez pięć lat grali na nosie wrednym szkopom i nie ugięli się przed potęgą III Rzeszy. Dokonywali brawurowych akcji partyzanckich, wysadzali w powietrze pociągi i koszary, wykradali najściślej chronione tajemnice imperium Adolfa Hitlera. Zlikwidowali generała Franza Kutscherę i wielu innych niemieckich oprawców. Dla Armii Krajowej nie było zadań niewykonalnych! To nasza największa duma. Ta historyczna propaganda sukcesu jest tak sprawna i wszechobecna, że nikt nie kwapi się do zadania podstawowych pytań, które wręcz cisną się na usta. A są to pytania nadzwyczaj niepoprawne politycznie i niewygodne. Od rozpoczęcia ludobójstwa na Wołyniu minęło już jednak siedemdziesiąt sześć lat i należy je w końcu zadać. Jesteśmy to winni ofiarom i ich zawiedzionym nadziejom. Gdzie było Polskie Państwo Podziemne w lipcu 1943 roku, gdy na Wołyniu ukraińscy nacjonaliści wyrzynali naszych rodaków? Skoro Armia Krajowa była tak potężna, to jak mogła dopuścić do tego ludobójstwa?  Dlaczego pozwolono na to, aby luźne watahy uzbrojonych w cepy i siekiery oprawców wioski? przez wiele miesięcy całkowicie bezkarnie wycinały w pień polskie

 

 Dlaczego nikt nie przybył na odsiecz Wołyniowi? Gdzie byli ci wszyscy malowani chłopcy z AK o dziarskich, groźnie brzmiących pseudonimach? Gdzie były te wszystkie „Wilki”, „Błyskawice” i „Gromy”?  Dlaczego wielka wojskowa organizacja dowodzona przez zawodowych oficerów, generałów, pułkowników i majorów, pompowana przez brytyjskiego sojusznika dolarami, sprzętem i bronią, w lipcu 1943 roku nie podjęła żadnych  poważniejszych działań wymierzonych w morderców morderców z UP UPA? A?  Dlaczego Wołyniacy Wołyniacy umierali w osamotnieniu? Współczesnym Polakom wydaje się, że Wołyń Wołyń leży bardzo daleko. Traktują tę część przedwojennej Polski jak na poły realną, na poły mityczną krainę leżącą  gdzieś, hen, na krańcach świata. Ale to nieprawda! W linii prostej z Lublina do Włodzimierza Wołyńskiego jest tylko 130 kilometrów. Straszliwa gehenna naszych rodaków rozgrywała się więc pod samym nosem Armii Krajowej, niemal na jej oczach. Tuż za miedzą. Tuż obok terytoriów, na których operowały silne oddziały partyzanckie Okręgu Lublin Armii Krajowej. –  Zachowane dokumenty archiwalne nie pozostawiają żadnych wątpliwości Komenda Główna AK i kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego były na bieżąco informowane, co się dzieje na Wołyniu. Od 1942 roku do Warszawy napływały liczne ostrzeżenia i alarmujące raporty na temat rosnącego banderowskiego zagrożenia. A później – gdy zaczęły się mordy – dramatyczne błagania o ratunek. Dowództwo Armii Krajowej pozostało jednak bierne. W obronie ginących rodaków nie kiwnęło palcem. Polacy są narodem, który woli nie słuchać o przykrych sprawach. A jeżeli już nie mają wyboru – oczekują, że te przykre sprawy zostaną im podane w kojącym

opakowaniu patriotycznych frazesów. W lekkostrawnym sosie rozmaitych okoliczności i tłumaczeń mających wykazać, że w gruncie rzeczy wcale nie byłołagodzących tak źle, jak mogłoby się wydawać. Ja nie podzielam tego zamiłowania moich rodaków. Uważam, że prawdę –  nawet najtrudniejszą i najbardziej bolesną – należy walić prosto w oczy. Książka, którą trzymacie państwo w rękach, została napisana zgodnie z tą zasadą. Dlatego  jej lektura może być szokująca. Nie mam jednak najmniejszych wątpliwości, że bezczynność Komendy Głównej AK wobec ludobójstwa polskich cywilów na Wołyniu można skwitować tylko jednym słowem. Hańba.

 

 

Dlaczego napisałem tę książkę Przez świeżo zżęte pola szybkim, gorączkowym krokiem ciągnie kolumna ludzi. Kobiet, dzieci i starców. W sumie około 250 osób. Płaczą, krzyczą, błagają  o zmiłowanie. Ubrania w nieładzie, pokrwawione głowy, poszarpana skóra na dłoniach. Oczy obłąkane ze strachu. Tempo jest szalone. Ludzie się potykają, przewracają na ostre ściernisko. Na nogi podrywają ich ciosy karabinowych kolb i kopniaki podkutych butów. Przerażonych cywilów otacza gęsty kordon k ordon partyzantów. Mają na sobie elementy umundurowania rozmaitych armii, a na furażerkach znaczki z tryzubem. Są głusi na błagania cywilów. Zaciśnięte zęby, palce kurczowo obejmujące kolby karabinów i rękojeści pistoletów. Część odwraca wzrok, inni przeciwnie – z furią  w oczach wrzeszczą, biją i kopią ofiary. Nagle, na skraju pola otoczonego z trzech stron rzadkim zagajnikiem, konwój staje. Z gardeł cywilów dobywa się rozpaczliwy jęk.  – Wtedy zrozumieliśmy. zrozumieliśmy. Nie mieliśmy już najmniejszych wątpliwości. Zrozumieliśmy, że oprawcy sprowadzili nas tutaj, aby nas wszystkich zamordować – opowiadał mi Aleksander Pradun, wówczas chłopiec. – Reakcje ludzi, którzy stanęli w obliczu śmierci, były różne. Jedni płakali, inni się modlili, inni błagali o litość, a jeszcze inni z rezygnacją siadali na trawie. Ukraińcy zbili nas w gromadę i zabrali się do krwawego dzieła. Banderowcy postanowili dokonać tego krwawego dzieła stopniowo, etapami. Wyciągnęli z tłumu dziesięć osób. Kazali im się położyć twarzą do ziemi, a następnie nad ofiarami stanęli wybrani spośród nich egzekutorzy. Przystawili im karabinowe lufy dokrwi. głów… i po chwili rozległa się ogłuszająca salwa. W górę wyprysnęły obłoczki Pierwsza dziesiątka zginęła na oczach reszty przeznaczonych na śmierć. Trudno sobie wyobrazić, co musieli czuć ci ludzie! Zobaczyli właśnie makabryczną śmierć swoich bliskich, sąsiadów, znajomych – i wiedzieli, że

zaraz przyjdzie kolej na nich. Mordercy bowiem zaczęli wyciągać z tłumu kolejne ofiary… W końcu rzucili się na zbitą w gromadkę, struchlałą  z przerażenia rodzinę rod zinę Pradunów.  – Ułożyli nas rzędem. Twarzami do ziemi – wspominał pan Aleksander. Aleksander. –  Mama, ciocia, babcia i inni krewni. Ja leżałem obok mamy. Przytuliła mnie mocno. Potem usłyszałem wystrzały. Pierwszy, drugi, trzeci. Każdy kolejny coraz bliżej… Nagle huk rozległ się tuż obok mnie. Mama drgnęła konwulsyjnie,

 

poczułem krótki, mocny uścisk jej dłoni, a potem nagle jej ciało zwiotczało. Poczułem, że coś lepkiego spływa mi po twarzy. Mama pana Praduna zginęła na miejscu trafiona banderowską kulą, ale pocisk przeznaczony dla chłopca ominął jego głowę. Obryzgała go tylko krew, kawałki kości i mózgu innych ofiar. Dzięki temu ukraińscy nacjonaliści uznali, że nie żyje. Pradun leżał bez ruchu, a wokół trwała rzeź. Słyszał kolejne strzały, krzyki konających ofiar, przekleństwa oprawców. oprawców. Czerwone, kąsające mrówki oblazły mu całą twarz. Leżał w niewygodnej pozycji, w brzuch wbijał mu się pniak po ściętym drzewie. Wiedział jednak, że  jeśli poruszy choćby jednym mięśniem, to natychmiast zginie. Banderowcy bezwzględnie bowiem dobijali bagnetami i kolbami karabinów wszystkie ofiary, które dawały najmniejsze oznaki życia. Wreszcie kanonada i krzyki ucichły. Rzeź dobiegła końca. Mordercy pozostawili na polu skrwawione ciała i odeszli w stronę lasu.  – Słyszałem jeszcze, jak na odchodnym szydzą ze swoich ofiar – relacjonował Pradun. – Krzyczeli: „Tu leżą zabite po polskie lskie mordy!”. Po pewnym czasie ostrożnie, z trudem podniosłem się z ziemi. Wkoło zobaczyłem kilkaset zakrwawionych trupów. Byłem w szoku. Zawołałem: „Kto żyw, niech ucieka!”. Wstało jeszcze kilka osób i poszliśmy w stronę płonącej wsi. Chociaż minęło siedemdziesiąt lat, wciąż trudno mi o tym mówić. To, co wtedy widziałem, prześladuje mnie do dziś… Gdy rozgrywały się te wydarzenia, Aleksander Pradun miał trzynaście lat. Mieszkał w Ostrówkach na Wołyniu. 30 sierpnia 1943 roku na tę polską  miejscowość napadł kureń Ukraińskiej Powstańczej Armii dowodzony przez Iwana Kłymczaka „Łysego”.   Przeprowadziłem akcje we wsiach Wola Ostrowiecka i Ostrówki – meldował przełożonym „Łysy”. – Zlikwidowałem wszystkich Polaków od małego do starego. Wszystkie budynki spaliłem, mienie i chudobę zabrałem dla potrzeb kurenia.

  Wielu ludzi wyobraża sobie, że ludobójstwo na Wołyniu było jakimś wielkim, chaotycznym pogromem. Czy też serią pogromów dokonanych przez pijaną  tłuszczę. W Ostrówkach doszło tymczasem do zaplanowanej i zorganizowanej na zimno precyzyjnej egzekucji, której nie powstydziłyby się najbardziej zwyrodniałe oddziały NKWD lub SS. Ukraińscy nacjonaliści, wkroczywszy do wsi, zwołali mieszkańców na wiec. Podczas niego przeprowadzili selekcję. Mężczyzn i starszych chłopców zamknęli w szkole, a kobiety, starców i dzieci – w kościele. Oba budynki otoczył

 

gęsty kordon „strilciw”. W tym czasie towarzyszący upowcom ukraińscy cywile wykopali wielki dół… Pierwsi mieli zginąć mężczyźni. Banderowcy wyprowadzali ich za szkołę w małych grupach. Prowadzono ich nad dół śmierci, gdzie roztrzaskiwano im czaszki siekierami, pałkami, maczugami i młotami do uboju bydła. Zabici padali wprost na górę miotanych przedśmiertnymi drgawkami ciał… Chodziło o to, by strzałami z broni palnej nie wywołać paniki wśród oczekujących na swój los kobiet i dzieci. Kobiety i dzieci planowano spalić żywcem w kościele, ale nieoczekiwanie na miejsce przybył oddział niemieckiej żandarmerii i zaczął strzelać do upowców. Napastnicy wycofali się więc na pobliskie pole, pędząc przed sobą przerażonych Polaków. Zatrzymali się dopiero pod wsią Sokół. To właśnie tam doszło do krwawej masakry, masakry, w której zginęła mama i inni bliscy Aleksandra Praduna.   Ukrainiec strzelił do dziecka – wspominał jeden z ocalałych. – Lat może trzy–  cztery.. Pocisk zerwał mu czaszkę i to dziecko wstało, a następnie, płacząc, biegało cztery to w jedną, to w drugą stronę z otwartym, pulsującym mózgiem.

  Egzekucja była tak drastyczna i szokująca, że część żołnierzy UPA odmówiła w niejoficer udziału. Wzszeregach oprawców doszłoi jeszcze do buntu! kierujący akcją wyjął kieszeni kartę z rozkazem raz Wówczas musiał odczytać go na głos. Potem zagroził buntownikom, że jeżeli nie będą strzelać, zostaną  straceni na miejscu wraz z Polakami. Dopiero ta groźba odniosła skutek.   Chłopcy nie chcieli się położyć, strasznie płacząc – relacjonowała Janina Martosińska. – Obie ciocie prosiły: „Połóżcie się”, ale oni niemiłosiernie krzyczeli. Ten przerażający głos pamiętać będę do końca życia. Wtem rozległ się strzał i ucichło jedno dziecko. Drugi strzał – ucichło drugie. Modliłam się w duchu: „Boże, żeby zabił, a nie ranił”. Kiedy strzelił do brata, poczułam lekki smród prochu. Po chwili strzelił do mnie. Upadłam. Nie wiedziałam, że jestem ranna.

  iała 250 polskich kobiet i dzieci leżały na polu przez kilka dni. Nocami Ciała C żerowały na nich dzikie zwierzęta. Wreszcie, gdy szczątki zaczęły się rozkładać, UPA spędziła na miejsce Ukraińców z jednej z sąsiednich wsi i kazała im je pogrzebać. Ofiary spoczęły w wielkiej masowej mogile. Miejsce to mieszkańcy nazwali później Trupim Polem, bo jeszcze przez wiele lat deszcze wymywały tam z ziemi fragmenty pogruchotanych ludzkich czaszek. Tego dnia zgładzone zostały dwie polskie miejscowości. Jednocześnie banderowcy wkroczyli bowiem do drugiej polskiej wsi – sąsiedniej Woli

 

Ostrowieckiej. Początkowo zachowywali się przyjaźnie, rozdawali nawet

dzieciom cukierki. Zapewniali, że nikomu nie zrobią krzywdy. Potem jednak wydarzenia potoczyły się zgodnie z przygotowanym planem. Czyli tak samo jak w Ostrówkach. Partyzanci zwołali wiec, na którym ogłosili, że chcą razem z Polakami walczyć przeciwko Niemcom. Następnie przeprowadzili selekcję – polscy mężczyźni byli grupkami wyprowadzani do stodoły na rzekome badanie lekarskie. Tam uśmiercano ich za pomocą narzędzi rolniczych, a ciała wrzucano do wykopanego rowu.   Ukraińcy kazali mi rozebrać się – wspominał Władysław Soroka. – Zostałem tylko w kalesonach i koszuli. Jeden z Ukraińców pchnął mnie lekko do przodu. Uderzali siekierą i wrzucali ciało do dołu. Skoczyłem między oprawców i wybiegłem przez otwarte drzwi na pole. Usłyszałem krzyk: „Strilaj!”. Padł pojedynczy strzał, ale mnie nie trafił. Posypały się kule z karabinu maszynowego. Dostałem serię w pośladek i nogi z odległości kilkunastu metrów. Z bólu aż przysiadłem. Poderwałem się i zacząłem uciekać w kierunku krzaków. Dostałem postrzał w pierś. W olszynie przewróciłem się. Przez przestrzelone płuco uciekało mi powietrze.   Podobnie jak w Ostrówkach zabójcy nie zdążyli rozprawić się z kobietami iNiemcy dziećmi zamkniętymipostanowili w budynkuwówczas szkoły,sna odsiecz Polakom przybyli bowiem Niemcy. . Banderowcy wówcza szybko „załatwić sprawę”.   Do wnętrza izb lekcyjnych – wspominał Henryk Kloc – Ukraińcy zaczęli wrzucać granaty i strzelać z broni maszynowej. Rozległy się jęki rannych, płacz dzieci i krzyk matek. Znaleźliśmy się jakby w kręgu piekielnych czeluści. Na domiar złego bulbowcy podpalili budynek, który płonął jak pochodnia. Leżałem na podłodze obok sąsiadki. Nagle rozległ się huk granatu. Krew i poszarpane ciało chlusnęły na mnie. Byłem w szoku. Podczołgałem się do mojej młodszej siostry Anny. Dotknąłem jej, już nie żyła. Została trafiona w głowę. Kula wyrwała duży otwór w czaszce. Otępiałem z wrażenia. Podniosłem głowę i ujrzałem leżącą i krwawiącą matkę. Jeszcze żyła. Podczołgałem się do niej i przytuliłem się po raz ostatni. Granat rozszarpał jej stopy. Po podpaleniu szkoły przez Ukraińców spłonęła żywcem.

  Wnętrze budynku stopniowo wypełniało się duszącym, gryzącym dymem. Na ścianach, meblach, podłodze szalały płomienie. Szkoła mogła w każdej chwili się zawalić i pogrzebać Henryka Kloca pod stosem płonących rozżarzonych belek. Przerażony chłopiec postanowił wyskoczyć przez okno.

 

  Nasi strażnicy śmierci czuwali – relacjonował. – Rozległ się strzał, poczułem silny ból i upadłem. Zostałem trafiony w czoło. Ukraińcy trzykrotnie przewracali mnie i kopali, lecz nie zorientowali się, że żyję. Obok mnie leżała Maria Jesionek. Była matką trojga dzieci – Janka (8 lat), Andrzeja (5 lat) i ośmiomiesięcznego niemowlęcia. Ona także wyskoczyła z płonącego budynku. Trafiona kulą leżała martwa. Padając, przygniotła niemowlę i udusiła je swoim ciężarem. Jej syn Janek również został zastrzelony.

Leżał obok niej z przestrzeloną głową. Zaś Andrzejek siedział przy martwej matce, szarpał ją i wołał: „Mamo, wstań! Chce mi się jeść. Nie udawaj. Chodźmy do domu, bo się boję”. Coraz głośniej skarżył sięi oddał i płakał. I wtedy podbiegł do krzyknął: niego Ukrainiec, do głowy strzał. Chłopiec głośno „Mamo,przyłożył ratuj!” – lufę i już karabinu nie żył.

  Henryk Kloc miał dużo szczęścia. Mimo dwóch ran postrzałowych – w lędźwie i głowę – oraz straszliwych poparzeń przeżył. Podczas gdy żołnierze UPA metodycznie mordowali mieszkańców, przybyli na miejsce ukraińscy chłopi z pobliskich wiosek przetrząsali polskie domy w poszukiwaniu cennych przedmiotów. Ze stodół i chlewów wyciągali zwierzęta gospodarskie. Znalezionych w rozmaitych skrytkach Polaków sadystycznie uśmiercali na miejscu. Księdzu Stanisławowi Dobrzańskiemu podobno odrąbali głowę. Wieczorem po masakrze mordercy urządzili w lesie huczną ucztę, podczas której samogonem opijali „zwycięstwo” i dzielili się łupami. Do uszu leżących na polu konających Polaków dochodziły śmiechy i pieśni ukraińskich sąsiadów. Zbrodnią w Ostrówkach i Woli Ostrowieckiej od lat zajmuje się potomek ofiar, znakomity badacz doktor Leon Popek z IPN. To z jego wstrząsającej książki Ostrówki. Wołyńskie ludobójstwo pochodzą ludobójstwo pochodzą relacje wykorzystane w tym rozdziale. Według doktora Popka w obu masakrach dokonanych 30 sierpnia 1943 roku zginęło około 1050 polskich cywilów. Była to jedna z największych zbrodni, do których doszło podczas rzezi Polaków na Wołyniu. Wołyniu. Z ocalałym Aleksandrem Pradunem rozmawiałem w lipcu 2011 roku. Od tego dnia minęło więc osiem lat, ale pamiętam tę rozmowę, jakby odbyła się wczoraj. Pamiętam nie tylko to, co pan Pradun mówił, ale również to, jak mówił. Kiedy opowiadał o tym, jak ułożono go na ziemi, jak usłyszał strzały i poczuł na ramieniu uścisk dłoni konającej matki, z jego gardła wydobył się rozdzierający szloch. Jęk rozpaczy… A przecież miałem przed sobą dorosłego mężczyznę. Wydarzenia, które wspominał, rozegrały się wiele lat temu. Wydawałoby się więc, że czas powinien zrobić swoje. Tragedia, która dotknęła go, gdy był dzieckiem, stanowiła jednak

 

dla niego tak wielki psychiczny psych iczny wstrząs, że powracanie do niej – nawet po niemal siedmiu dekadach – było dlań ponad siły. Podczas mojej blisko dwudziestoletniej pracy dziennikarskiej rozmawiałem z setkami świadków historii. W tym z wieloma ocalałymi z przeróżnych masowych zbrodni i ludobójstw dwudziestego wieku. Ale to właśnie rozmowa z Pradunem była spośród nich wszystkich najbardziej dramatyczna i wstrząsająca. Pamiętam, jak po tym wywiadzie wróciłem do domu. Długo nie potrafiłem znaleźć sobie miejsca i przestać myśleć o tragedii mieszkańców Ostrówek oraz Woli Ostrowieckiej. Sięgnąłem po mapę Wołynia, aby sprawdzić, gdzie konkretnie znajdowały się te miejscowości. Gdy wreszcie udało mi się je odnaleźć, nie mogłem uwierzyć własnym oczom. Sprawdzałem kilkukrotnie. Nie mogło mowy o pomyłce. OtóżbyćOstrówki znajdowały się w powiecie lubomelskim na samym zachodnim krańcu Wołynia. Zaledwie kilka kilometrów od Bugu

i Lubelszczyzny. Zaledwie kilka kilometrów od terenów opanowanych przez polską partyzantkę z Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Gdyby Ostrówki istniały do dziś, byłyby miejscowością graniczną, znajdowałyby się niemal dokładnie na granicy Polski i Ukrainy. Ostrówki i Wolę Ostrowiecką zgładzono 30 sierpnia 1943 roku, a więc pięćdziesiąt dni od wołyńskiej krwawej niedzieli. Siedem tygodni po apogeum ludobójstwa na Wołyniu. Obie wsie były jednym z największych skupisk Polaków w tej części byłego województwa. To, że wkrótce padną ofiarą  grasujących w okolicy oddziałów UPA, było pewnikiem. Mieszkańcy zresztą  z wyprzedzeniem zostali powiadomieni o grożącym im niebezpieczeństwie. I co? I nic. Żadna z polskich organizacji, żaden z polskich oddziałów nie stanął w ich obronie. Dlaczego tak się stało? Jak można było do tego dopuścić? Jak wytłumaczyć tę zdumiewającą inercję, bierność, wręcz bezradność Armii Krajowej wobec rozgrywającej się na Wołyniu Wołyniu polskiej tragedii? Gdy zadałem sobie te pytania, zrozumiałem, że nie zaznam spokoju, dopóki nie znajdę na nie odpowiedzi. Że muszę poznać prawdę niezależnie od tego, jak gorzka się okaże. Jeszcze tego samego dnia – w lipcu 2011 roku – wiedziałem, że kiedyś napiszę tę książkę.

 

Część I

Ludobójstwo

 

1

Geneza Na czym polegał konflikt między Polakami a Ukraińcami podczas II wojny światowej? Publicyści i historycy często udzielają na to pytanie niezwykle długich, złożonych i skomplikowanych odpowiedzi. Powołują się na procesy społeczne, wymieniają dziesiątki przyczyn i powodów. Odpowiedź jest jednak bardzo prosta. Konflikt między Polakami a Ukraińcami polegał na tym, że Polacy chcieli, aby po zakończeniu wojny Wołyń i Galicja Wschodnia znalazły się w granicach państwa polskiego. A Ukraińcy chcieli, żeby po zakończeniu wojny Wołyń i Galicja Wschodnia znalazły się w granicach państwa ukraińskiego. Był to więc klasyczny spór o terytorium. Konflikt o ziemię. Można go było rozwiązać na dwa sposoby. Albo za pomocą miecza, albo przez negocjacje i wypracowanie jakiegoś kompromisu. Problem polegał na tym, że żadna ze stron na ustępstwa i kompromisy nie miała najmniejszej ochoty. ochoty. Polski rząd stał na stanowisku nienaruszalności wschodniej granicy II Rzeczypospolitej. O tym, żeby scedować jakiejś przyszłej, mglistej Ukrainie cztery województwa i zamieszkujące je setki tysięcy Polaków, nie mogło być mowy. Polski polityk, który zadeklarowałby gotowość wyrzeczenia się Lwowa  – jednego z trzech najważniejszych ośrodków polskiej kultury – byłby skończony.. Skompromitowany w oczach skończony ocza ch opinii publicznej. Nie po Miasta to Polska przystąpiła wojny, nie żeby po to teraz przeciwstawiła się zrzec przejęciu Wolnego Gdańska przezdoNiemców, dobrowolnie się blisko 100 tysięcy kilometrów kwadratowych własnego terytorium. To było dla

naszych ówczesnych rodaków oczywiste. Z kolei ukraińscy nacjonaliści kategorycznie odrzucali możliwość powrotu do sytuacji sprzed wojny. Wołyń i Galicja Wschodnia zostały wyzwolone spod „polskiego jarzma” nie po to, aby po wojnie znowu się w nim znaleźć. Polska była rozbita w proch, rząd na emigracji był daleko, a polskie struktury podziemne na Wołyniu i w Galicji Wschodniej były rachityczne. Dlaczego więc Ukraińcy mieliby ustępować Polakom? Polityk ukraiński, który zgodziłby się oddać 100 tysięcy kilometrów kwadratowych terytorium i grubo ponad 4 miliony obywateli – byłby skończony.

 

Jak więc widać, interesy obu stron były całkowicie sprzeczne. Były nie do pogodzenia. Obie strony nie miały sobie niestety nic do zaoferowania. A skoro dyplomatyczny kompromis był niemożliwy – konflikt po prostu musiał zostać rozstrzygnięty zbrojnie. Nie trzeba było być prorokiem, aby przewidzieć, że na Wołyniu i w Galicji Wschodniej dojdzie do polsko-ukraińskiego zderzenia. Dotychczasowa historia stosunków w XX skalę. wieku pozwalała również przypuszczać, że dojdziepolsko-ukraińskich do rozlewu krwi na masową

Zamach we Lwowie 12 kwietnia 1908 roku do gabinetu namiestnika Galicji hrabiego Andrzeja Potockiego wszedł radykalny ukraiński student i agitator Mirosław Siczyński. Oddał on do polskiego arystokraty cztery strzały, raniąc go śmiertelnie. Ów akt terroru, którego ofiarą padł powszechnie lubiany i szanowany namiestnik, zszokował opinię publiczną nie tylko we Lwowie, ale i w całych AustroWęgrzech. Zamach w Pałacu Namiestnikowskim otworzył pierwszy rozdział polskoukraińskiego konfliktu, który toczył się przez połowę dwudziestego wieku. I poróżnił dwa sąsiednie narody, zatruwając krew pobratymczą na wiele pokoleń. Co było przyczyną, podłożem tego sporu? Narodziny nowoczesnych narodów i związana z nim eksplozja nacjonalizmów. Proces ten spotęgował się na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Wcześniej przez stulecia Polacy i Rusini żyli obok siebie w granicach wielonarodowych imperiów. Najpierw w Rzeczypospolitej pod berłem wspólnych królów, a po rozbiorach pod panowaniem cesarzy Rosji i Austrii. Oczywiście między Polakami a Rusinami przez wieki dochodziło do rozmaitych konfliktów, lecz miały one charakter religijny i społeczny. społeczny. Wiek dwudziesty był jednak wiekiem rewolucji. Nagle odwieczny, konserwatywny porządek został wywrócony do góry nogami. Część Rusinów uznała się za odrębny naród i – aby odróżniać się od Rosjan – nadała sobie nowe miano: „Ukraińcy”. Naczelnym dążeniem i marzeniem przedstawicieli tego ruchu było wybicie się na niepodległość. Stworzenie wielkiej „samostijnej” Ukrainy. Nacjonalizm doszedł do głosu również wśród części Polaków. Porzucili oni marzenie swoich przodków o odbudowie wielonarodowej Rzeczypospolitej na rzecz stworzenia etnicznej, plemiennej Polski dla Polaków. Problem polegał jednak na tym, że na znajdującym się pod rosyjskim

Problem polegał jednak na tym, że na znajdującym się pod rosyjskim zaborem Wołyniu Polacy i Ukraińcy mieszkali obok siebie. Nie inaczej niż w znajdującej się pod zaborem austriackim Galicji Wschodniej. Oba

 

nacjonalizmy znalazły się więc na kursie kolizyjnym. Zarówno Ukraińcy, jak i Polacy chcieli bowiem, żeby wspólne tereny w przyszłości znalazły się w ich państwach. Pierwszym polsko-ukraińskim polem bitwy stała się austriacka Galicja. Terytorium, na którym elity ukraińskie były najsilniejsze, a ukraińscy włościanie najlepiej zorganizowani i uświadomieni. Realną władzę mieli tam jednak Polacy, którzy w latach sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku wynegocjowali z cesarzem Austro-Węgier wprowadzenie autonomii galicyjskiej. Polegała ona na przejęciu krajowej administracji przez Polaków, a także wprowadzeniu polskiego jako języka urzędowego i stworzeniu polskiego uniwersytetu. Ten stan rzeczy wywoływał oczywiście poczucie krzywdy wśród Ukraińców, którzy czuli się obywatelami drugiej kategorii i dążyli do zrównania w prawach z Polakami. Z kolei część Polaków ostro zwalczała te dążenia, uważając ukraińskość za sztuczny twór, fanaberię garstki radykalnych intelektualistów „mącących w głowach” spokojnych, prostodusznych rusińskich chłopów. Takie właśnie było podłoże zamachu na namiestnika Potockiego, który –  paradoksalnie – jak większość konserwatystów i arystokratów był do Ukraińców nastawiony życzliwie i opowiadał się za ich równouprawnieniem. To właśnie jego światła, tolerancyjna postawa sprawiała, że był niepopularny zarówno wśród nacjonalistów polskich, jak i ukraińskich. Pierwsi uważali go za „chłopomana”, który folguje i rozbestwia „hajdamaków”, drugich nie interesowały zaś żadne kompromisy. Stawiali oni na walkę rewolucyjną i totalną  konfrontację z Polakami, a w Polakach dążących do ugody widzieli zagrożenie dla swoich radykalnych rady kalnych planów.

„Okupanci” Konflikt polsko-ukraiński, uśpiony i przytłoczony ogromem zawieruchy, która w latach 1914–1918 spustoszyła Europę, wybuchł ze zdwojoną siłą zaraz po Wielkiej Wojnie. W wyniku wojennych i rewolucyjnych ciosów imperia Habsburgów obróciły się wjakgruzy. W trąbki uszachwzywającej nacjonalistów huk walącychoraz się Romanowów starych monarchii brzmiał sygnał do boju. Wreszcie wybiła ich godzina! Na zgliszczach starego ładu, tradycyjnych wielonarodowych monarchii, miały teraz powstać nowoczesne państwa narodowe. Pytanie tylko – w jakich granicach? Co zrobić z terytoriami – a w Europie Środkowo-Wschodniej było ich bardzo wiele – na których obok siebie żyli przedstawiciele różnych narodów? Z terenami, gdzie granice etniczne były nieostre, rozmyte?

 

Nikt oczywiście nie chciał nikomu dobrowolnie ustępować. O przyszłości tej części kontynentu musiał więc rozstrzygnąć oręż. W efekcie Europa Wschodnia zapłonęła szeregiem gwałtownych krwawych konfliktów. Jednym z najostrzejszych była konfrontacja między Polakami a Ukraińcami. Ukraińcy proklamowali powstanie niepodległej Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL) i 1 listopada 1918 roku podjęli próbę opanowania Lwowa. Szykujący się do podobnej akcji Polacy stawili im zbrojny opór. Na ulicach miasta doszło do niezwykle zaciętych walk. Bito się o każdą ulicę i każdą kamienicę. Do legendy przeszła bohaterska postawa polskiej młodzieży, Orląt Lwowskich. Walki o Lwów przeszły w otwartą wojnę między ZURL a Polską. Między przybyłym na odsiecz regularnym Wojskiem Polskim a Ukraińską Armią  Halicką. Wojnę tę ze zmiennym szczęściem toczono aż do lipca 1919 roku. W końcu przybyłym z Francji wojskom generała Józefa Hallera udało się przełamać front i wyprzeć oddziały ukraińskie z Galicji. Polacy zwyciężyli. Jak wiadomo, najkrwawsze są wojny domowe. Nie inaczej było z wojną  galicyjską. Obie strony popełniły podczas niej wiele zbrodni wojennych. Obie zwalczały się bezpardonowo. Dochodziło do zabójstw, „wrogie elementy” zamykano w straszliwych obozach internowania. Na opanowanych przez wojska terenach prowadzono brutalną ukrainizację lub polonizację. Przegrana wojna z Polską i załamanie się młodej ukraińskiej państwowości były dla Ukraińców narodową katastrofą. Załamaniem nadziei i marzeń. W masach ukraińskich zapanowało olbrzymie rozgoryczenie i żal wobec państwa polskiego. Ukraińcy z Wołynia i Galicji Wschodniej traktowali polskie rządy jako zabór i okupację. A ponieważ w granicach odrodzonego państwa polskiego znalazły się ich 4 miliony, młody organizm państwowy osłabiała  jątrząca, niegojąca się rana. „Problem ukraiński” stał się najbardziej palącym problemem II Rzeczypospolitej. Szczególnie że rząd polski nie zdecydował się przyznać Wołyniowi i Galicji Wschodniej autonomii, a Ukraińcom równouprawnienia. Stali się oni obywatelami drugiej kategorii, co było kuriozalne, bo na terenach, które zamieszkiwali, stanowili przytłaczającą większość. Najgorzej sytuacja przedstawiała się na Wołyniu, gdzie mieszkało 68 procent Ukraińców i zaledwie 17 procent Polaków. W trzech województwach, na które podzielono Galicję Wschodnią, proporcje wyglądały zaś następująco:  – województwo tarnopolskie – 50 procent Ukraińców, Ukraińców, 45 procent Polaków Polaków..  – województwo stanisławowskie – 70 procent Ukraińców, Ukraińców, 22 procent Polaków.  – województwo lwowskie – 36 procent Ukraińców, Ukraińców, 57 procent Polaków Polaków..

 

Przewaga Polaków w tym ostatnim województwie wynikała z tego, że należała do niego duża polska metropolia – Lwów. Lwów. Poza tym, aby zmienić proporcje demograficzne na korzyść „narodu państwowego”, władze przyłączyły do granic województwa lwowskiego szereg zamieszkanych przez polską ludność powiatów położonych na Zachodzie.

Galicję Wschodnią na początku lat dwudziestych urzędowo przemianowano na Małopolskę Wschodnią. Był to element niedorzecznego programu asymilacji narodowej. Zakładał on, że pod silną presją organów państwa kilka milionów Ukraińców… wyrzeknie się swojej tożsamości i grzecznie zamieni się w Polaków. Katastrofalne błędy polityki II Rzeczypospolitej wobec Ukraińców zasługują  na osobną, bardzo gorzką książkę. Tu wymienię tylko kilka najbardziej  jaskrawych jej przykładów. przykładów. Rugowanie ukraińskiego szkolnictwa i złamanie obietnicy utworzenia ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie. Niszczenie cerkwi prawosławnych. Wysyłanie na ziemie wschodnie osadników wojskowych, których stosunek do miejscowej ludności przypominał stosunek brytyjskich kolonizatorów do Murzynów. Niesprawiedliwy podział ziemi – nieliczni Polacy dostawali ziemię najlepszą, ukraińscy chłopi – najgorszą. Uniemożliwianie kariery – przed ukraińską młodzieżą zamknięta była droga do państwowych urzędów i posad. Przemoc polskiej policji i rozmaite szykany administracyjne wobec Ukraińców. Pozytywną odmianę przyniosły rządy wojewody wołyńskiego Henryka Józewskiego. Funkcję tę sprawował on w latach 1928–1929 i 1930–1938. Był to światły piłsudczyk, który zamiast antagonizować i rozdrażniać ukraińskie masy, usiłował pozyskać je dla Rzeczypospolitej. Sprzeciwiał się utopijnej koncepcji asymilacji narodowej, a realizował racjonalną koncepcję asymilacji państwowej. Gdy w drugiej połowie lat trzydziestych w obozie sanacyjnym zwyciężyły tendencje nacjonalistyczne, Józewski został jednak z hukiem wyrzucony ze stanowiska. A nowe władze Wołynia przykręciły Ukraińcom śrubę. Były wojewoda na próżno ostrzegał rząd w Warszawie, że taka polityka może kiedyś przynieść groźne skutki. Niestety rząd pozostał na te ostrzeżenia głuchy. Wśród elit niepodległej Polski klęskę poniosła idea tolerancyjnej wielonarodowej Rzeczypospolitej, potężnego mocarstwa stanowiącego ojczyznę ludzi różnych narodowości, kultur i wyznań.

 

Rząd dusz w polskim społeczeństwie w latach trzydziestych sprawowała endecja. I jej koncepcja szowinistycznego państewka gnębiącego „mniejszości”.

„Terroryści” Jakie taka polityka miała konsekwencje? Oczywiście takie, jakie przewidział Józewski. Polonizacyjna polityka II Rzeczypospolitej rozbudzała antypaństwowe nastroje i niechęć do Polaków. Zamiast pacyfikować radykalny ukraiński nacjonalizm, tylko go podsycała. Polskie władze wychowały sobie kilka milionów wrogów wewnętrznych. W jaki sposób Ukraińcy odpowiadali na polskie szykany? Stosowali broń

słabychkonspiracyjną – terror. Już wUkraińską 1920 roku Organizację oficerowie byłej Armii Halickiej do życia Wojskową (UOW).powołali Była ona wzorowana na założonej przez Józefa Piłsudskiego Polskiej Organizacji Wojskowej. Różnica polegała na tym, że POW walczyła z Rosją o niepodległość Polski, a UOW walczyła z Polską o niepodległość Ukrainy. Metody – przynajmniej na początku – były jednak z grubsza takie same. Zamachy na urzędników i policjantów, napady na ambulanse pocztowe i urzędy. Do tego akty sabotażu i dywersji. Palenie stogów siana, zrywanie linii energetycznych, wysadzanie w powietrze mostów. Tak jak Piłsudski, walcząc z Rosją, szukał oparcia w służbach wywiadowczych Austro-Węgier, tak jego ukraińscy naśladowcy szukali oparcia w służbach Republiki Weimarskiej. UOW blisko współpracowała z Abwehrą. Na prawdziwy paradoks zakrawa to, że Piłsudskiego, pierwszy poważny atak terrorystyczny UOW wymierzony był w… Józefa człowieka, który dla ukraińskich bojowników stanowił wzór do naśladowania. Doszło do niego 25 września 1921 roku we Lwowie. Pociski wystrzelone przez młodego ukraińskiego radykała Stepana Fedaka „Smoka” na szczęście chybiły. Z biegiem lat Ukraińska Organizacja Wojskowa coraz bardziej się radykalizowała. Do jej szeregów dołączyło młode pokolenie zdeterminowanych, gotowych na wszystko działaczy. Patriotów zastąpili nacjonaliści na czele ze Stepanem Banderą i Romanem Szuchewyczem. I to oni zaczęli nadawać ton grupie, która na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych została wchłonięta, a raczej przepoczwarzyła się w Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Staroświecką ideę zbrojnej walki o wolność zastąpiła idea „permanentnej rewolucji”. Zafascynowani włoskim faszyzmem młodzi nacjonaliści rzucili hasło „Ukraina dla Ukraińców” i bezkompromisowej walki nie tyle z państwem polskim, ile polskością. Walkę tę planowali prowadzić wszelkimi metodami. Bez sentymentów, kompromisów i moralnych hamulców. Tradycyjną chrześcijańską 

 

moralność zastąpił kult siły. W walce dla narodu wszystkie chwyty były dozwolone. 29 sierpnia 1931 roku dwóch zamachowców zastrzeliło największego przyjaciela Ukraińców w obozie piłsudczykowskim – posła Tadeusza Hołówkę. Trzy lata później, 15 czerwca 1934 roku, członek OUN Hryhorij Maciejko zamordował ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Do tragedii tej doszło na ulicy Foksal w Warszawie. Gdy minister wysiadł z limuzyny i skierował się do Klubu Towarzyskiego, Maciejko zaszedł go od tyłu i bez ostrzeżenia wpakował mu dwie d wie kule w tył głowy. głowy. Zamachy i akcje sabotażowe ukraińskich nacjonalistów wywołały radykalną  odpowiedź państwa polskiego. Po fali antypaństwowych wystąpień w 1930 roku marszałek Piłsudski zarządził przeprowadzenie akcji, której celem miało być „uspokojenie terenu”. Do historii przeszła ona jako „pacyfikacja Galicji”. Biorące w ludności niej udział siły policyjne i wojskowe środki wobec cywilnej, którą polskie władzezastosowały uznawały zadrakońskie zaplecze OUN. Doszło do szeroko zakrojonych aresztowań wśród ukraińskich działaczy niepodległościowych, na ukraińskie instytucje posypały się kary administracyjne. Na prowincji polscy żołnierze i policjanci dopuszczali się brutalnych aktów przemocy. Kolbami karabinów łamali nogi koniom i bydłu, zalewali mąkę naftą, niszczyli ziarno. Darli na strzępy pościel, tłukli garnki,

rozbijali piece. Wielu Ukraińców ciężko pobili, niektórych ze skutkiem śmiertelnym. Symbolem tej pacyfikacji Galicji stały się niesławne „tulipany”. Nazwa wzięła się stąd, że Polacy – często osadnicy – dla zabawy i poniżenia miejscowych łapali ukraińskie dziewczęta i odwracali je do góry nogami. Kolorowe spódnice opadały w dół, co ponoć przypominało wspomniane kwiaty. Pacyfikacja Galicji była klasycznym przykładem na zastosowanie odpowiedzialności zbiorowej. Z kolei w reakcji na zabójstwo ministra Pierackiego rząd Leona Kozłowskiego na mocy specjalnego rozporządzenia utworzył obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Trafiło do niego wielu czołowych działaczy OUN na czele z Romanem Szuchewyczem. Placówka ta cieszyła się ponurą sławą. Służący w niej sadystyczni strażnicy pastwili się nad osadzonymi i szargali ich godność. W 1935 roku odbył się proces kierownictwa OUN. Na ławie oskarżonych zasiadło kilkunastu czołowych działaczy organizacji. Wszyscy zostali uznani za winnych. Przywódca OUN – Stepan Bandera – jako główny prowodyr zabójstwa polskiego ministra usłyszał wyrok śmierci, który jednak zamieniono na karę dożywotniego więzienia.

 

Lata trzydzieste przypominały więc błędne koło ślepego terroru i równie ślepego kontrterroru. Kolejne ataki OUN prowokowały polskie władze do represji. One zaś z kolei powodowały, że ukraińska społeczność coraz bardziej nienawidziła Polski, i pchały kolejnych antypaństwowych wystąpień. I tak w kółko.

młodych

Ukraińców

do

 Eskalacja Trudno zatem się dziwić, że gdy państwo polskie się załamało, doszło do eksplozji nienawiści. Wkroczenie niemieckich wojsk do Galicji Wschodniej we wrześniu 1939 roku wywołało szereg spontanicznych ukraińskich wystąpień. Ukraińscy bojówkarze opanowywali drogi, mosty, niszczyli linie komunikacyjne, zajmowali urzędy pocztowe i posterunki, a nawet całe miasteczka. Pod kontrolą OUN znalazł się między innymi Stryj. Zrywano polskie flagi, profanowano godła narodowe. Uzbrojone grupy Ukraińców rozbrajały i mordowały oddzielających się od jednostek żołnierzy, a nawet ostrzeliwały mniejsze pododdziały. Jeżeli w pobliżu był akurat jakiś silniejszy oddział Wojska Polskiego, stanowczo, bezwzględnie pacyfikował ukraińskie wystąpienia. Z dymem szły całe wsie. Ukraińscy nacjonaliści dopuścili się zaś pierwszych krwawych mordów na polskich rodzinach i całych wioskach. Należy przy tym podkreślić, że nie wszyscy oni w godzinie próby wystąpili przeciwko Rzeczypospolitej. Według szacunków profesora Waldemara Rezmera w szeregach Wojska Polskiego podczas kampanii 1939 roku biło się około 110 tysięcy Ukraińców. Blisko 8 tysięcy z nich poległo za wolność Rzeczypospolitej. Po kampanii 1939 roku Wołyń i Galicja Wschodnia znalazły się pod okupacją 

sowiecką. A co za tym idzie, konflikt został społeczności dotknął czerwony terror. polsko-ukraiński Wszystko zmieniło się zamrożony. 22 czerwca Obie 1941 roku, gdy wojska niemieckie rozpoczęły operację „Barbarossa”. Ukraińscy nacjonaliści postawili wówczas na kartę niemiecką. U boku Wehrmachtu na tereny zamieszkane przez Ukraińców wkroczyły utworzone przez Abwehrę ukraińskie bataliony „Roland” i „Nachtigall”. 30 czerwca 1941 roku pod ochroną ukraińskich żołnierzy działacze OUN ogłosili uroczysty Akt odnowienia Państwa Ukraińskiego i powołali rząd, na czele którego stanął znany działacz banderowski Jarosław Stećko, były pensjonariusz polskich więzień i aresztów. Niemcy mieli jednak wobec wschodniej Europy inne plany. Gabinet Stećki rozpędziło Gestapo, a ukraińscy działacze zostali zamknięci w obozach koncentracyjnych. Stepan Bandera trafił

 

do Sachsenhausen, a jego dwaj bracia, Wasyl i Ołeksandr, do Auschwitz. Obaj stracili tam życie. Zostali bowiem rozpoznani i zadręczeni przez polskich kapo. Współpraca z III Rzeszą bardzo rozczarowała banderowców, toteż porzucili „opcję niemiecką”. Hitler wymarzonej „samostijnej” Ukrainy nie zbudował. Wołyń został włączony do kolonialnego tworu o nazwie Komisariat Rzeszy Ukraina, a Galicja Wschodnia znalazła się w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Krótkie „rządy” banderowców jasno pokazały jednak, że organizacja ta zupełnie się zhitleryzowała. Powołane przez nich państewko było III Rzeszą  w miniaturze, totalitarnym tworem, którego przywódcy otwarcie zapowiedzieli, że fizycznie wyniszczą „wrogie mniejszości”. Oczywiście na czele z Polakami. Do wielu takich mordów zresztą doszło.

Zbrodnicza decyzja W latach 1941–1943 banderowcy działali w konspiracji. Mozolnie budowali podziemne struktury cywilne i wojskowe, na czas ostatecznych rozstrzygnięć. Nastąpiły one w 1943 roku,szykując gdy II się wojna światowa zaczęła wchodzić w ostateczną fazę. Kierownictwo OUN zadawało sobie wówczas fundamentalne pytanie: W granicach jakiego państwa po wojnie znajdą się Wołyń i Galicja Wschodnia? Polski czy Ukrainy? Ponieważ Polacy bili się po stronie zwycięskich mocarstw, istniało poważne niebezpieczeństwo, że na powojennej konferencji pokojowej sporne terytoria zostaną ponownie przyznane Rzeczypospolitej. Wówczas wśród czołowych działaczy OUN zrodziła się zbrodnicza myśl –  część z nich uznała, że problem ten można rozwiązać w sposób radykalny. Przeciąć polsko-ukraiński węzeł gordyjski jednym potężnym cięciem. Jeżeli na Wołyniu i w Galicji nie będzie Polaków – rozumowali owi banderowcy – siłą  rzeczy Polska nie będzie mogła rościć sobie pretensji do tych terytoriów. Wydaje się, że początkowo kierownictwo OUN planowało wypędzenie polskiej ludności za Bug. Banderowcy zamierzali wyrżnąć „elementy kierownicze”, a resztę Polaków po prostu zmusić do ucieczki. Koncepcja ta  jednak została zradykalizowana pod wpływem najbardziej ekstremistycznie nastawionych działaczy. działaczy.

Ludobójczej decyzji nie podjął Stepan Bandera – który wówczas siedział w niemieckim obozie koncentracyjnym – ale działacz banderowski, którego k tórego nazwisko zapewne nie jest znane większości Polaków. Mowa o szefie wołyńskich struktur OUN Dmytrze Klaczkiwśkim „Kłymie Sawurze”.

 

To właśnie on postanowił wywołać na Wołyniu ukraińskie powstanie, którego deklarowanym celem miała być walka z Niemcami i sowiecką partyzantką, a rzeczywistym celem głównym – eksterminacja Polaków. Polaków. Z czasem zastosowane przez „Kłyma Sawura” metody „ostatecznego rozwiązania kwestii polskiej” zaaprobowali Roman Szuchewycz i Prowod OUN. Wprowadzono je również na terenie Galicji. części współczesnych badaczy ludobójcze mordy na Wbrew polskiejteoriom ludności Wołynia nie były ukraińskich spontanicznym „buntem chłopskim” przeciwko „polskim panom”. Była to zaplanowana z zimną krwią operacja eksterminacyjna. Wołyńskie kierownictwo OUN wciągnęło w nią zwykłych, uzbrojonych w siekiery i widły ukraińskich chłopów właśnie po to, aby przeprowadzić swoją zbrodniczą akcję pod kamuflażem samorzutnej ludowej rebelii. I dzięki temu nie ponieść za nią odpowiedzialności. Decyzja ta bez wątpienia została podjęta pod olbrzymim wrażeniem, jakie na banderowcach wywołał Holokaust. Niemcy pokazali ukraińskim szowinistom, że to, co jeszcze niedawno wydawało się niewyobrażalne, można zrealizować. Mowa o całkowitym wyniszczeniu wrogiej społeczności. Wymordowaniu wszystkich jej członków – mężczyzn, kobiet i dzieci. Na Wołyniu Holokaust w dużej mierze został dokonany rękami stworzonej przez Niemców ukraińskiej policji pomocniczej. To jej funkcjonariusze urządzali obławy,, pacyfikowali getta i naciskali na spust podczas masowych rozstrzeliwań. obławy Rozsiane po całym Wołyniu posterunki Hilfspolizei znalazły się zaś pod nieformalnym zwierzchnictwem OUN. Banderowcom udało się je zinfiltrować i z czasem przejąć nad nimi kontrolę. W marcu 1943 roku na rozkaz kierownictwa OUN kilka tysięcy policjantów w mundurach i z bronią w ręku uciekło do wołyńskich lasów. Wydarzenie to stało się sygnałem do rozpoczęcia „powstania narodowego”. Dobrze uzbrojeni i wyszkoleni dezerterzy z formacji policyjnych stali się rdzeniem oddziałów partyzanckich utworzonej w październiku 1942 roku Ukraińskiej Powstańczej Armii. Byli to ludzie zdemoralizowani do szpiku kości, którzy dopiero co wzięli udział w masowym ludobójstwie. Zabicie bezbronnego cywila nie stanowiło dla nich najmniejszego problemu. Dla Polaków z Wołynia Wołynia wybiła sądna godzina.

 

2

Niewysłuchane ostrzeżenia Inteligencja to między innymi sztuka przewidywania. Biada narodom, którym brakuje inteligentnych przywódców. Stwierdzenie to niestety idealnie pasuje do sytuacji Polski podczas II wojny światowej. Czy zauważyliście państwo tę prawidłowość? Cokolwiek złego by się wydarzyło – nasi przywódcy byli tym zaskoczeni. Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza zaskoczyło to, że w 1939 roku niemiecka armia dysponowała miażdżącą przewagą i z łatwością pobiła Wojsko Polskie. Jemu wydawało się bowiem, że dwa tygodnie po rozpoczęciu działań wojennych polscy kawalerzyści będą poić konie w Łabie, a on na Unter den Linden będzie odbierać paradę zwycięstwa. Raporty wywiadowcze ostrzegające przed niemiecką potęgą i technicznym zaawansowaniem Wehrmachtu ŚmigłyRydz wyrzucał do kosza. Ministra spraw zagranicznych Józefa Becka zaskoczyło to, że 17 września 1939 roku bolszewicy zadali Polsce cios w plecy. Szef polskiej dyplomacji do końca był przekonany, że bolszewizm i narodowy socjalizm są systemami tak ze sobą sprzecznymi, że jakiekolwiek porozumienie między nimi jest niemożliwe. Raporty dyplomatyczne ostrzegające przed materializującą się groźbą  porozumienia między Hitlerem a Stalinem Józef Beck ignorował. Prezydenta Ignacego Mościckiego zaskoczyło to, że Brytyjczycy i Francuzi w 1939 roku nie kiwnęli w naszej obronie palcem. Generała Władysława Sikorskiego zaskoczyło to, że Niemcy w 1940 roku bez  jednego strzału weszli do Paryża. Generała Tadeusza Bora-Komorowskiego zaskoczyło to, że w reakcji na wybuch powstania warszawskiego jednostki SS dokonały masowych zbrodni na ludności cywilnej, a dobry wujaszek Stalin nie pospieszył walczącej stolicy na ratunek. Dowódcę wileńskiej Armii Krajowej podpułkownika Aleksandra WilkaKrzyżanowskiego zaskoczyło to, że NKWD rozbroiło jego żołnierzy po tym, gdy podczas operacji „Ostra Brama” lekkomyślnie ujawnili się przed bolszewikami. Premiera Stanisława Mikołajczyka zaskoczyło zaś to, że jego ukochany Winston Churchill sprzedał Polskę bolszewikom.

 

Podobne przykłady wymieniać by można długo. Nasze tragiczne dzieje w nie obfitują.  – Któż to mógł przewidzieć?! – tłumaczyli się, załamując ręce po każdej

z klęsk, nasi „mężowie stanu”. Odpowiedź na to pytanie jest prosta. Mógł to przewidzieć każdy przytomny, twardo stąpający po ziemi człowiek. Wystarczyło tylko odrzucić urzędowy optymizm i mieć odwagę spojrzeć w oczy faktom. Ludzi, którzy to potrafili, było w Polsce wielu – zainteresowanych tym tematem odsyłam do moich trzech poprzednich książek dotyczących II wojny światowej:  Paktu Ribbentrop–Beck , Obłędu ’44  ’44  i Opcji niemieckiej. niemieckiej. Kolejne ostrzeżenia i apele tych odważnych publicystów, polityków i oficerów były konsekwentnie ignorowane i odrzucane przez władze. Ich autorów oskarżano o „czarnowidztwo” i „podważanie morale”. Przywódcy nasi woleli się karmić – i przy okazji karmili tym cały naród – pobożnymi życzeniami i złudzeniami. W efekcie zamiast prowadzić politykę realną, prowadzili politykę fantastyczną. Całkowicie oderwaną od realiów. Kończyło się to zawsze tak samo. Wielkim rozczarowaniem, wielkimi rozlewem krwi i… jeszcze większym zaskoczeniem. A na koniec – apokaliptyczną klęską  i przegraniem wojny wojny.. Nie inaczej było z ludobójstwem na Wołyniu. Jaka była reakcja Polskiego Państwa Podziemnego na to przerażające wydarzenie? Tak, nietrudno było zgadnąć: nasi przywódcy byli zaskoczeni. Ani Komenda Główna AK, ani rząd w Londynie nie przewidziały, UPA ziem przeprowadzi szeroko zakrojoną czystkę etniczną wymierzoną w polską że ludność południowo-wschodnich. A wystarczyło przecież zebrać do kupy fakty opisane w poprzedniej części tej książki. Ktoś mógłby powiedzieć, że wszystkie kolejne epizody narastającego krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego wcale nie musiały oznaczać, że Ukraińcy dokonają na Wołyniu ludobójstwa swoich polskich sąsiadów. Że czegoś tak przerażającego nikt nie mógł sobie wyobrazić. Nie zgadzam się z tym. W epoce Wielkiego Terroru, Katynia i Holokaustu można było sobie wyobrazić wszystko. Zresztą mało przewidującym przywódcom Polskiego Państwa Podziemnego z pomocą przyszli członkowie konspiracji niższego szczebla. Do Komendy Głównej AK napłynął szereg alarmujących meldunków, których autorzy ostrzegali o czarnych burzowych chmurach zbierających się nad Polakami na Wołyniu. Już w październiku 1942 roku w jednym z raportów z Wołynia pisano o „brutalnym stosunku do Polaków skrajnych radykalnych elementów nacjonalizmu ukraińskiego”. Informowano o aktach przemocy ze strony

 

ukraińskich policjantów na niemieckiej służbie i o antypolskich wybrykach nacjonalistów. O punktowych uderzeniach w przedstawicieli polskich elit. Morderstwach dokonywanych na księżach, urzędnikach i działaczach społecznych. A także o tym, że banderowcy szykują się do masowej krwawej rozprawy z polską ludnością cywilną. Dowodu na to dostarczył między innymi cichociemny podporucznik Lech Łada „Żagiew”. Na przełomie 1942 i 1943 roku temu bohaterskiemu oficerowi AK udało się przeniknąć do szeregów formującej się Ukraińskiej Powstańczej Armii. Łada poznał dzięki temu zbrodnicze plany tej formacji. I w złożonym na ręce przełożonych meldunku zacytował słowa jednego z dowódców ukraińskiej

partyzantki:   dniem 1 marca 1943 roku – mówił upowiec – przystępujemy do powstania Z zbrojnego. Jest to działanie wojskowe i jako takie skierowane jest przeciw okupantowi. Jeśli chodzi o sprawę polską, to nie jest to zagadnienie wojskowe, tylko mniejszościowe. Rozwiążemy je tak jak Hitler sprawę żydowską. Chyba że usuną się sami.   Ostrzeżenie to – choć raport Łady dotarł aż do Londynu – zostało zignorowane. Mimo że człowiek, który pozyskał te informacje, zapłacił za nie życiem. Podporucznik Łada został bowiem zdekonspirowany i zgładzony przez ukraińskich szowinistów. Poświęcenie dzielnego oficera zostało zmarnowane. Jego ofiara zaprzepaszczona. Kolejnym polskim patriotą, który bezskutecznie próbował otworzyć oczy kierownictwa państwa podziemnego na banderowską groźbę, był wołyński delegat rządu na kraj Kazimierz Banach.   Wiadomości zebrane [w terenie] wskazywały na pogarszającą się ciągle sytuację Polaków na Wołyniu – wspominał. – W lipcu 1942 roku zgłosiłem się na rozmowę do głównego delegata rządu londyńskiego, Cyryla Ratajskiego. Przedstawiłem Ratajskiemu sytuację na Wołyniu. Prosiłem go o uwzględnienie w przydziale środków finansowych potrzeb organizujących się baz samoobrony ludności polskiej. Zwróciłem uwagę, że ważną rolę w sprawie samoobrony odegrać może ZWZ-AK. Chodziło mi o to, żeby ZWZ, który wtedy podejmował decyzję rozpoczęcia konspiracji Wołyniu, nieterenu, wszedł na wbrew drogę tym tworzenia swejtym organizacji w oderwaniuna od sił ideowych często siłom. Przy żeby nie usiłował tworzyć wojska, które by miało czekać na ogólne powstanie, podczas kiedy każdy żołnierz i każdy nabój potrzebny był natychmiast dla samoobrony przed niemieckim i ukraińskim faszyzmem.

 

Nie jestem pewny, wtedy także nie byłem pewny, ale wydawało mi się, że Ratajski uważał, że problem Ukraińców na Wołyniu to wymysł nierozważnych albo wręcz nieodpowiedzialnych ludzi. Niemniej potraktował mnie dość życzliwie i udzielił mi na zakończenie swego patriarchalnego błogosław błogosławieństwa. ieństwa.

  Niestety delegat Cyryl Ratajski nie był w swoich poglądach odosobniony. Jak pisał Dariusz Faszcza, „informacje o rosnącym zagrożeniu ludności polskiej na Wołyniu początkowo były traktowane w Warszawie z niedowierzaniem”. Bagatelizowano je, uznawano za przesadę i objaw nastrojów panikarskich. Cały problem zagrożenia ze strony ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu uważano za wydumany. A kiedy już wątek Wołynia się pojawiał, polscy przywódcy zdumiewali brakiem orientacji w tamtejszych realiach. Przykładem może być „dogłębna” analiza sytuacji zatytułowana „Sprawy ukraińsko-polskie – przewidywania na przyszłość” przesłana przez generała Grota-Roweckiego do Londynu 15 listopada 1941 roku.  

Wołyń. Tu położenie jest znacznie prostsze – czytamy w dokumencie. –  Hermetycznie oddzielony od wyraźnie nienawidzącej Polaków ludności ukraińskiej z dystryktu Galicji, z ludnością ukraińską mniej uspołecznioną, a zarazem z bardziej pozytywnym dorobkiem rządów polskich, wreszcie z ludźmi, którzy są wdrożeni do lojalnej współpracy i którzy po chwili wahania w okresie miraży współrządów z Niemcami znów wracają na stanowisko lojalności [wobec Polski]. Tu przypuszczalnie, przy zastosowaniu pewnych kompromisów, możliwych jednak do przyjęcia dla nas, udałoby się nam objąć suwerenność nad tym terenem bez walki.

  Jak więc widać, w ocenie polskich podziemnych „strategów” kłopotów ze strony Ukraińców można się było spodziewać nie na sielskim, anielskim Wołyniu, ale w mateczniku ukraińskiego nacjonalizmu – w Galicji Wschodniej. Ludzie na szczytach polskiej konspiracji uważali, że jeżeli dojdzie do polskoukraińskiej konfrontacji, to jej główna bitwa rozegra się o Lwów. Ale – jak wynika z analiz dowódcy ZWZ – nastąpi to, dopiero gdy załamie się władza okupacyjna, na sam koniec wojny. Dopiero wówczas formujące się w centralnej części kraju oddziały Wojska Polskiego powinny ruszyć na odsiecz tamtejszym Polakom. Jak więc widać, oficerowie z Warszawy zakładali, że jota w jotę powtórzy się scenariusz z roku 1918, gdy Ukraińcy przystąpili do akcji po upadku AustroWęgier.. Ta Węgier Ta schematyczność w myśleniu miała okazać się zgubna.

 

1 lutego 1942 roku generał Rowecki donosił, że „Ukraińcy w dystrykcie Galicji gwałtownie przygotowują się do przyszłego zbrojnego powstania, głównie przeciw nam”. Zdaniem „Grota” podobne zagrożenie na Wołyniu było znikome. „Ukraińscy działacze społeczni zachowują lojalność” – pisał 31 maja 1942 roku o sytuacji panującej w byłym województwie wołyńskim. Bardzo charakterystyczne były również enuncjacje „Biuletynu Informacyjnego”, czyli najbardziej miarodajnego, oficjalnego organu ZWZ/AK. W swojej książce Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947   cytował je profesor Andrzej L. Sowa.   Nastroje wsi ukraińskich – czytamy w numerze z 12 lutego 1942 roku – po przeżyciach sowieckich i zakosztowaniu kontyngentów i rekwizycji niemieckich stały się raczej przychylne dla Polski. Ujawnia się to często w rozmowach.

  A oto polskie cytat zna„Biuletynu Informacyjnego” z 29 października 1942 roku: „Sprawy Wołyniu stoją nieźle”. Iluzje takie w kierownictwie Polskiego Państwa Podziemnego panowały  jeszcze wiosną 1943 roku, a więc gdy UPA UPA przystąpiła już do „rzezania Lachów”. Oto fragment raportu Biura Informacji i Propagandy AK „Sprawy Ukraińskie” z 2 marca 1943 roku:   Stosunek Ukraińców do Polaków. Nie ulega wątpliwości, że ulega on również różnym korzystnym przemianom, zwłaszcza w masach społecznych, które zaczynają coraz wyraźniej dostrzegać klęskę niemiecką i przez proste porównanie

swego losu z czasów przedwojennych z losami pod okupacją bolszewicką, względnie niemiecką, wyczuwają korzyść powrotu dawnych stosunków. Podobno także wśródjakiegoś polityków ukraińskich z Polakami modus vivendi. szerzy się świadomość potrzeby ułożenia

  Według historyka Ernesta Komońskiego ten skrajnie niekompetentny raport świadczył albo o świadomej manipulacji manipu lacji autora, albo braku elementarnej wiedzy. Wydaje się jednak, że w rzeczywistości chodziło o coś innego – o dające poczucie złudnego bezpieczeństwa samookłamywanie. W podobnym tonie utrzymany był meldunek wysłany przez kierownictwo polskiego podziemia do Londynu: „Nastroje mas są tego rodzaju, iż wszelkie próby skrajnych organizacji nacjonalistycznych, jak OUN, poderwania ich do  jakiejś beznadziejnej ruchawki – nie przybiorą, jak można przewidywać, większych rozmiarów”. Taka była atmosfera, takie fałszywe o stanie bezpieczeństwa na Wołyniu miało kierownictwo AK w wyobrażenia Warszawie. Warszawa żyła w błogim

 

przekonaniu, że ze strony wołyńskich Ukraińców Polakom nie grozi żadne poważniejsze niebezpieczeństwo, bo: 1. Wołyń zamieszkany jest przez uległych, poczciwych i słabo uświadomionych narodowo ruskich ru skich chłopków. 2. Ukraińskie masy Wołynia nastawione są pozytywnie wobec Polski, bo pamiętają okres łagodnych rządów wojewody Henryka Józewskiego. 3. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów jest na Wołyniu słaba i nie cieszy się takim poparciem jak w Galicji Wschodniej. 4. Konflikt polsko-ukraiński na Wołyniu da się rozwiązać za pomocą  negocjacji. Cztery strzały i cztery pudła. Wiara w nie była jednak tak silna, że kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego ignorowało raporty własnej agendy powołanej do analizowania informacji nadchodzących ze wschodnich rubieży okupowanej Polski. Mowa o Biurze Wschodnim Delegatury Rządu na Kraj. Jego pracownicy doskonale zdawali sobie sprawę z nadciągającej apokalipsy. I na próżno próbowali otworzyć oczy Komendzie Głównej AK. Szereg raportów Biura Wschodniego znajduje się w warszawskim Archiwum Akt Nowych. Ostrzegam, ich lektura jest wstrząsająca.   Od pewnego czasu zaczynają się również na Wołyniu ujawniać fakty świadczące o istnieniu komórek organizacyjnych organizacyjnych OUN – pisali pracownicy Biura Wschodniego w ostatnim kwartale 1942 roku. – Akcja OUN na tym terenie jest zakonspirowana i skierowana przeciwko Niemcom, ale również zieje nienawiścią  przeciwko wszystkiemu, co polskie. Ze strony tych czynników należy się spodziewać jakichś czynnych wystąpień w momencie obejmowania władzy na tych ziemiach. Czynniki te – nie ulega najmniejszej wątpliwości – przygotowują  się do tego. Odpowiednio stanowcza i dobrze zorganizowana akcja polska może doprowadzić do tego, że zamierzenia OUN spalą na panewce, względnie rozruchy będą miały stosunkowo mało znaczący, lokalny przebieg. Należy natomiast stwierdzić, że w żadnym wypadku nie należałoby szukać sposobów zapobieżenia

rebelii na drodze jakichkolwiek pertraktacji polskich czynników z OUN.

  Analitycy Biura Wschodniego starali się również przekonać warszawskie „czynniki decyzyjne”, że ukraińscy mieszkańcy Wołynia nie są wcale atroficzną, nieuświadomioną narodowo masą. „Wzrost świadomości narodowej Ukraińców w czasie wojny był bardzo duży” – podkreślali w raporcie ze stycznia 1943 roku. I ostrzegali:

 

  Skrajnie nacjonalistyczne OUN jest na tym terenie coraz bardziej aktywne. Podziemna akcja OUN podjęta została na Wołyniu w ostatnich czasach dość żywo. Hasłem, jakie szerzą kolportowane instrukcje banderowskie, jest: kochaj wszystko, co ukraińskie – nienawidź wszystko, co obce. W niektórych powiatach banderowcy liczebnie przedstawiają dosyć znaczącą siłę. Mają oni swoje komórki wśród policjantów ukraińskich w większości posterunków. posterunków.

  Kolejne sprawozdanie pochodziło z kwietnia 1943 roku, gdy na Wołyniu płonęły już pierwsze polskie po lskie wsie. Ton Ton meldunku był już dramatyczny.  

Polskie czynniki nie mogą biernie oczekiwać na rozwój wypadków – apelował  jego autor. autor. – Konieczną jest znacznie większa aktywność na Ziemiach Wschodnich niż dotychczas. Ludność Ziem Wschodnich winna móc sobie zdawać sprawę, że państwowość polska istnieje, działa i że z nią liczyć się musi, i że w niej może znaleźć ostoję. Uważamy, że przede wszystkim jest koniecznością, aby na Ziemiach Wschodnich już dziś istniały polskie formacje wojskowe o podobnym charakterze jak sowieckie oddziały dywersyjne. Musimy liczyć się z tym, że z wiosną jeszcze bardziej powiększy się ilość uciekających „w lasy” przed poborem na roboty do Niemiec i innymi prześladowaniami okupanta. Ludzie ci powinni się znaleźć w polskich oddziałach, zamiast jak to bywało dotychczas, tworzyć bandy rozbójnicze lub łączyć się z oddziałami sowieckimi. Sprawa ta ma dla Ziem Wschodnich, a nawet dla ich przyszłości, kapitalne znaczenie. Społeczeństwo Wołynia Wołynia znajduje się w stanie dość silnej depresji.

  Autor raportu ostrzegał przed „ugrupowaniami skrajnie nacjonalistycznymi spod znaku OUN”, które wykazywały na Wołyniu coraz większą aktywność. Jego zdaniem konflikt polsko-ukraiński „groził wielkim niebezpieczeństwem tamtejszym Polakom”.   Komórki organizacyjne banderowców po wsiach Wołynia już istnieją – pisał dalej. – Jakkolwiek znaczenia ich nie dziś można przeceniać, nie można go również nie doceniać. Musimy liczyć, że elementy te w momencie przełomu mogą podjąć próbę rebelii, do której się przygotowują. Musimy sobie zdawać sprawę, że jeżeli nie zostanie rychło wprowadzony ład i porządek, chłop ukraiński mimo strachu i zmęczenia wojną łatwo może pójść na rabunek i rozruchy, jak to czynił w okresie przejściowym w 1939 roku i 1941 roku.

  Niestety wszystkie takie raporty były jak wołanie na puszczy. Świadczą one  jednak o tym, że ludobójstwo na Wołyniu można było przewidzieć. I można było

 

mu przeciwdziałać. Można było uratować tysiące Polaków przed straszliwą  śmiercią z rąk banderowców. Wystarczyło tylko słuchać specjalistów z Biura Wschodniego i wiosną 1943 roku przystąpić do tworzenia na Wołyniu potężnej polskiej siły zbrojnej, która powstrzymałaby mordercze zapędy ukraińskich nacjonalistów. Wiara we własne iluzje i złudzenia była jednak w Komendzie Głównej AK silna i niewzruszona. Jednym z nielicznych podczas II wojny światowej zachowali przytomność umysłu, byłPolaków, Stanisławktórzy Cat-Mackiewicz, czołowy publicysta obozu konserwatywnego. Na okładce jednej ze swoich książek, Zielone oczy, oczy, umieścił on obraz Ślepcy Ślepcy Pietera  Pietera Bruegla starszego. Przedstawia on idących gęsiego sześciu niewidomych. Każdy trzyma dłoń na ramieniu poprzednika. I razem podążają ku nieuniknionemu upadkowi. Myślę, że obraz ten może posłużyć za symbol nastawienia oficerów Armii Krajowej do banderowskiego zagrożenia na Wołyniu. Wołyniu.

 

3

Najważniejsze jest powstanie Do czego Polsce jest potrzebne wojsko? Dlaczego sporą część naszych podatków przeznaczamy na wyszkolenie, uzbrojenie i utrzymanie armii? Odpowiedź jest prosta: robimy to po to, aby wojsko broniło nas przed obcą przemocą. Nas, naszych rodzin, domów, wiosek, miasteczek i miast. Armia Rzeczypospolitej ma stać na straży bezpieczeństwa swoich obywateli. Niestety dowództwo Armii Krajowej sprzeniewierzyło się temu podstawowemu obowiązkowi. Sprzeniewierzyło się swojej najważniejszej powinności. Bezpieczeństwo Polaków z Wołynia zostało przez nie całkowicie zlekceważone. Komenda Główna polskiej armii podziemnej porzuciła naszych rodaków zza Buga na pastwę banderowskich siepaczy. Nie zrobiła nic, co mogłoby ich ocalić przez rzezią. Wiem, że to, co właśnie napisałem, jest dla naszej wrażliwości historycznej – ukształtowanej na lukrowaniu Polskiego Państwa Podziemnego – niezwykle przykre, a nawet może wywołać szok. Fakty są jednak druzgoczące, a zachowany materiał źródłowy – niepodważalny. Dowództwo AK w apogeum tego ludobójstwa było bierne. A gdy wreszcie zdobyło się na reakcję, jego działania były spóźnione, niemrawe i rachityczne. Wołyń konał w osamotnieniu. Z olbrzymim żalem wobec Warszawy. Nadzieje Wołyniaków, którzy do końca liczyli na odsiecz z centralnej Polski, zostały zawiedzione. Nie mam wątpliwości, że to straszliwe zaniedbanie stanowi jedną  z największych plam na honorze Armii Krajowej. Dlaczego tak się stało? Jak mogło dojść do tak potwornej w skutkach bierności? Złożyło się na to wiele przyczyn. Pierwszą i najważniejszą z nich było to, że Armia Krajowa w 1943 roku miała po prostu… inne priorytety niż ratowanie rodaków wyrzynanych przez Ukraińską Armię Powstańczą. Dla dowództwa polskich konspiracyjnych sił zbrojnych najważniejszym, nadrzędnym celem – któremu podporządkowano wszystkie inne sprawy – było wywołanie powstania powszechnego przeciwko Niemcom. Taki był sens istnienia Armii Krajowej. Jej najważniejsze zadanie, do którego szykowała się przez całą okupację.

 

Przygotowywanie rozstrzygającego boju z III Rzeszą – a także bieżąca walka z niemieckim okupantem – pochłaniało całą energię i uwagę kierownictwa konspiracyjnej armii. Przysłaniało też całą tragiczną i niezwykle skomplikowaną  rzeczywistość, w jakiej znalazł się naród polski po upadku II Rzeczypospolitej. Polacy z dnia na dzień zostali pozbawieni opieki swojego państwa i – w zależności od części kraju, w której żyli – stanęli przed niezwykle poważnymi zagrożeniami. Inne niebezpieczeństwa groziły jednak Polakom mieszkającym

w Warszawie, inne Polakom żyjącym w puszczach Nowogródczyzny, a jeszcze inne Polakom z Wołynia i Galicji Wschodniej. Polskie Państwo Podziemne w swoich planach i działaniach przyjęło jednak tylko i wyłącznie optykę Warszawy. Czylibyćbezkompromisowej walki z III Rzeszą. Walki, której kulminacją miało przyszłe powstanie. Zamiast wykazać się elastycznością i stosować rozmaitą taktykę w rozmaitych częściach Polski, Armia Krajowa wszędzie działała według tego samego schematu i tych samych założeń. Przypominała pod tym względem konia pociągowego, któremu woźnica nałożył klapki na oczy. Koń taki widzi wyłącznie drogę przed sobą i odległy cel na jej końcu. Nie może jednak dostrzec tego, co dzieje się wokół niego. Jest na wpół ślepy.   Zasadniczym nakazem jest zachowanie sił Polskiego Związku Powstańczego [wewnętrzny kryptonim ZWZ/AK – P.Z.] i nienarażanie go na niepotrzebne straty dla osiągnięć znikomych i drobnych w stosunku do skaliz wydarzeń pisał komendant ZWZ generał Stefan Grot-Rowecki w instrukcji 28 czerwca– 1941 roku. – AK nawet z punktu widzenia przygotowań do powstania zbrojnego powinna być organizacją stosunkowo nieliczną, doskonale zakonspirowaną, wyborną pod względem jakościowym. Karygodnym jest ujawnianie stopnia naszego przygotowania do właściwej akcji.

  Niestety za jedną z tych „znikomych i drobnych” spraw uznano zagrożenie ze strony ukraińskich nacjonalistów. Któżby się zajmował jakimiś śmiesznymi Rusinami? Jakąś marginalną Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów i jej leśnymi bojówkami? Przecież my tu robimy światową politykę. Toczymy totalną  wojnę z Niemcami w ramach Wielkiej Koalicji! TakiePolaków megalomańskie przywódców miało dla dziesiątków tysięcy z Wołynia Wołyniapodejście i Galicji naszych Wschodniej opłakane skutki.   W czerwcu 1941 roku, gdy Wołyń znalazł się pod okupacją niemiecką, polskie struktury podziemne na tym terenie właściwie nie istniały. Tamtejszą siatkę

 

Związku Zbrojnej rozjechała jak walec sowiecka policja. Polscy oficerowieWalki bawiący się w konspirację nie mieli szans tajna z profesjonalistami z NKWD. Konfrontacja z bolszewicką tajną policją była dla nich jak zderzenie ze ścianą. Wystarczy napisać, że w 1940 roku kontrolę nad wołyńskim Związkiem Walki Zbrojnej przejął niejaki Bolesław Zymon „Bolek”, „Waldy Wołyński”. Był to… agent czerwonej tajnej policji. Po rozpoznaniu terenu i struktur ZWZ wsypał on całą organizację. Efektem były zakrojone na szeroką skalę aresztowania i całkowita likwidacja polskiego po lskiego podziemia na terenie Wołynia.   Praca konspiracyjna na Wołyniu – pisał 1 kwietnia 1941 roku Grot-Rowecki – ogranicza się do pewnych kontaktów między pojedynczymi ludźmi i wędrujących między nimi emisariuszy. emisariuszy. Nie ma stamtąd żadnej dokładnej wiadomości.  

Półtora miesiąca później, omawiając sytuację panującą na Ziemiach Wschodnich, dowódca podziemnej armii dodał zaś:   Po ciężkim okresie okupacji sowieckiej teren został ogołocony z elementu wartościowego. Zupełny brak oficerów zawodowych, a nawet rezerwy, utrudnia odbudowę komend Okręgów i Obwodów. Muszę dosyłać ludzi z Generalnego Gubernatorstwa.

  W tym samym meldunku generał Rowecki informował, że „duże niebezpieczeństwo stanowi wrogi do nas stosunek innych grup narodowościowych: Ukraińcy ZWZ i Litwini”. tego „dużego niebezpieczeństwa” kierownictwo nie paliło sięMimo do odtworzenia swoich struktur na terenie byłego województwa wołyńskiego. Niemrawe i chaotyczne próby podjęte w tym celu w roku 1942 zakończyły się kompromitującym fiaskiem. Grupa oficerów wysłana na Wołyń wróciła do Warszawy z niczym. W centrali jednak specjalnie się tym nie przejmowano. Dlaczego? Bo z perspektywy dowództwa polskiej konspiracji Wołyń był odległą, zapadłą prowincją. Dziurą. Terenem traktowanym nawet nie jak Polska B, ale jak Polska C. Co jednak najważniejsze, Wołyń odgrywał marginalną rolę w szykowanym przez oficerów Komendy Głównej planie powstania powszechnego. Tamtejsze oddziały ZWZ/AK – które planowano stworzyć w bliżej nieokreślonej przyszłości – miały stanowić jedynie osłonę dla głównych sił powstańczych walczących z Niemcami na tak zwanej bazie operacyjnej. Czyli w centrum okupowanego państwa.

 

W czasie powstania wołyńskie struktury podziemne miały paraliżować niemieckie dostawy i transporty wojskowe Wehrmachtu wysłane z frontu wschodniego na odsiecz siłom walczącym w środkowej Polsce. Miała to więc być ograniczona akcja polegająca na dokonywaniu aktów sabotażu. Do takiej roboty żadnych wielkich sił oczywiście nie potrzeba. Wystarczy niewielka, głęboko zakonspirowana siatka dywersyjna. Wszystko to sprawiło, że Okręg Wołyń został utworzony najpóźniej ze wszystkich okręgów Armii Krajowej – dopiero w sierpniu 1942 roku. Wcześniej teren ten był podporządkowany Okręgowi Lwów. Mimo formalnego utworzenia nowej jednostki terytorialnej prace nad jej organizacją wciąż niemiłosiernie się wlokły. W efekcie dopiero do piero w grudniu 1942 roku – półtora roku po zakończeniu zakończen iu okupacji sowieckiej! – przerzucono na Wołyń kilkunastu oficerów mających mający ch stworzyć tamtejsze struktury polskiej armii podziemnej. A sam dowódca okręgu podpułkownik Kazimierz Bąbiński „Luboń” przedostał się na podległy sobie teren… w marcu 1943 roku. A więc już po pierwszych masowych mordach banderowców na polskiej ludności cywilnej. Można by powiedzieć – wreszcie! Problem polegał na tym, że Komenda Główna AK podjęła te działania nie ze względu na narastające zagrożenie ze strony UPA UPA dla ludności polskiej. p olskiej. Chodziło o coś zupełnie innego. W lutym 1943 roku pod Stalingradem skapitulowała armia feldmarszałka Friedricha Paulusa

i wojenna fortuna odwróciła się na korzyść bolszewików. Niemcy zaczęli się cofać, a Armia Czerwona nacierać. Front wschodni nieubłaganie zbliżał się do przedwojennej granicy Polski. To zaś oznaczało, że nadchodził czas decydujących rozstrzygnięć. Czas, do którego przez całąnaokupację wojsko. bolszewicy, Ze względu to, że szykowało Niemców się z nasze Polskipodziemne mieli wypierać dotychczasowy plan powstania powszechnego został zmodyfikowany. Dowództwo podziemnego wojska postanowiło zorganizować powstanie strefowe. Okręgi AK miały po kolei zrywać się do boju i atakować wycofujący się Wehrmacht. Na pierwszy ogień miał pójść wysunięty najbardziej na wschód Okręg Wołyń.   Otrzymałem następujące dyrektywy od komendanta głównego gen. GrotaRoweckiego – wspominał pułkownik Kazimierz Bąbiński „Luboń”. – Zbliżająca się szybko do granic wschodnich Rzeczypospolitej ofensywa sowiecka może w pierwszej kolejności osiągnąć Wołyń, stawiając Okręg do walki z Niemcami i koniecznością oddziałówprzeciw Armii Krajowej Armią. Gros oddziałówzetknięcia AK masięwykonać Niemcomz Czerwoną akcję określoną 

 

kryptonimem „Burza”. Wyznaczony dowódca ujawnia się wobec wkraczających oddziałów, meldując dowódcy sowieckiemu swoją obecność jako przedstawiciel Wojska Polskiego i gospodarz wojskowy terenu.

  Tak, niestety – struktury AK na Wołyniu nie powstały po to, aby bronić polskich kobiet i dzieci przed ukraińskimi siekierami. Powstały po to, żeby polscy żołnierze mogli się wykrwawiać w bezsensownym boju z przegrywającymi wojnę Niemcami. I witać na polskiej ziemi bolszewików. „Sojuszników naszych sojuszników”, jak nazywała ich nasza bujająca w obłokach wojenna propaganda. Oba te działania były oczywiście całkowicie nonsensowne. Ich skutkiem było tylko niepotrzebne marnowanie krwi i energii. Żołnierze polskiej armii podziemnej na Wołyniu mieli do wykonania znacznie poważniejsze i ważniejsze zadanie. W Warszawie wrogiem numer jeden byli Niemcy, na Wołyniu jednak –  ukraińscypolskiego szowiniści dążący dowojska fizycznej eksterminacji wysiłki podziemnego na tym terytoriumPolaków. powinny Wszystkie więc były koncentrować się na podjęciu natychmiastowej walki z UPA, a nie szykowaniu się do przyszłej walki z Niemcami. Niestety nie rozumiała tego ani Komenda Główna AK, ani przerzuceni na Wołyń Wołyń oficerowie. Jak podkreślał Dariusz Faszcza, biograf pułkownika Kazimierza Bąbińskiego „Lubonia”, „Wołyń był dla tego oficera terenem nowym i w gruncie rzeczy mało znanym”. Świeżo upieczony komendant nie znał miejscowej specyfiki i układu sił. Podobnie rzecz się miała z jego oficerami.   Kierownictwo Okręgu Wołyńskiego AK, składające się z oficerów przybyłych z centralnej Polski – pisał Władysław Filar, historyk i były żołnierz podziemia – w początkowym okresie zupełnie nie orientowało złożonej sytuacji panującej na Wołyniu i wynikającym z tego zagrożeniusiędlawludności polskiej ze

strony ukraińskich nacjonalistów. Za główne zadania Okręgu uważano przygotowanie sił zbrojnych do realizacji planu „Burza” i na wykonaniu tego zadania skoncentrowano cały wysiłek.

  Mimo że w lutym 1943 roku UPA rozpoczęła systematyczną rzeź polskiej ludności cywilnej, oficerowie AK oddelegowani na Wołyń nadal wypełniali oderwane od rzeczywistości, nieaktualne instrukcje Warszawy. Czyli zamiast rzucić wszystko w diabły i popędzić na ratunek Polakom, szykowali się do powstania. Pułkownik Kazimierz Bąbiński nie zarzucił tych przygotowań nawet latem 1943 roku, w czasie największego nasilenia banderowskich mordów na

 

Polakach. „Stanąłem wobec zagadnienia – pisał w raporcie z 28 lipca 1943 roku  – jak dać pomoc ludności i utrzymać siły zbrojne w stanie zdatnym do przetrwania i walki”. Cóż to za zagadnienie?! Cóż to za absurdalny dylemat?! Kogóż obchodzi  jakieś „utrzymanie sił zbrojnych” i przyszła walka z Niemcami? Przecież polska krew leje się – całe siłyżołnierz zbrojneipowinny natychmiast do  jej obrony. obrony . Tstrumieniami ymczasem gdy każdy każdy karabin był naprzystąpić wagę złota, okręgowa komenda AK magazynowała część broni, żeby zachować ją na czas „Burzy”. AK odwlekała również w nieskończoność podziemną mobilizację. Jak pisał w meldunku do Londynu generał Tadeusz Bór-Komorowski, nawet gdy eksterminacja Polaków stała się najbardziej masowa i drastyczna, część miejskich sił Armii Krajowej na Wołyniu pozostawała w uśpieniu. Sytuacja była więc kuriozalna. Podczas gdy w wioskach Wołynia banderowcy bezkarnie wyrzynali polskie kobiety i dzieci – w miastach Wołynia broń zalegała w magazynach. Młodzi żołnierze siedzieli zaś z założonymi rękami, czekając nadaremnie na upragniony rozkaz sformowania oddziałów i wyjścia w teren.   Zdaję sobie sprawę z tego, że zasadniczym zadaniem wojska jest walka z wrogiem i wywalczenie terenu – pisał w dramatycznym meldunku z 9 sierpnia 1943 roku kapitan Julian Kozłowski z wołyńskiej Delegatury Rządu na Kraj. – Dlatego też słusznym jest, że wojsko mobilizuje swoje siły i przygotowuje się na ten decydujący moment przełomowy. Jednak wytworzona sytuacja całkowicie zaskoczyła element polski nieprzygotowany do oporu i obrony swego stanu. Obecnie sytuacja zmusza nas do podjęcia natychmiastowej czynnej postawy wobec aktualnego zagadnienia obrony ludności polskiej. W razie jej niepodjęcia za parę miesięcy możemy stanąć wobec faktu całkowitego jej zlikwidowania i wymordowania.

  Niestety głos kapitana Kozłowskiego pozostał głosem wołającego na puszczy… Armia Krajowa wykazała zaskakujący brak elastyczności. Dlaczego w lutym i marcu 1943 roku, gdy rozpoczęły się krwawe ukraińskie mordy, plany powstańcze nie zostały zarzucone? Dlaczego wojsko nie zmieniło priorytetów i nie rzuciło się natychmiast na pomoc mordowanym rodakom? To uparte przywiązanie do raz obranej drogi i przyjętej w Warszawie nieaktualnej

koncepcji było zdumiewające. Jaki sens miałoby robienie akcji „Burza” – która w teorii miała zademonstrować prawa Polski do Wołynia – jeżeli to byłe województwo zostałoby przez banderowców ogołocone z Polaków? Na dłuższą metę

 

o polskości tej ziemi nie decydowały przecież straceńcze romantyczne zrywy Armii Krajowej, ale jej polska społeczność. Należało więc jej bronić jak – nomen omen – niepodległości. Za wszelką cenę. Kłami i pazurami. Już podczas wojny wskazywał na to wołyński okręgowy delegat rządu na kraj Kazimierz Banach.   Naginanie wszystkich poczynań organizacyjnych – pisał Banach w raporcie z 15 września 1943 roku – do planu operacyjnego powstania przeciwniemieckiego nie prowadzi na Wołyniu do żadnego celu. W razie bowiem zlikwidowania ludności polskiej na Wołyniu – wojsko zadań swych wynikających z ogólnego planu wykonać nie będzie w stanie.

  Po latach podobnie to ocenił cytowany już historyk Dariusz Faszcza, badacz nastawiony bardzo pozytywnie do wołyńskiej AK i jej dowódcy, a jednak nie ukrywający błędów popełnionych przez tę organizację:   Rozwój wydarzeń na Wołyniu, skala mordów popełnionych na ludności polskiej przez ukraińskich nacjonalistów, ich bezwzględność i okrucieństwo niewątpliwie zaskoczyły komendę wołyńskiego Okręgu AK. Mimo nadchodzących alarmistycznych meldunków nie dostrzeżono na czas zbliżającego się zagrożenia, stąd też podjęte działania mające na celu ochronę ludności cywilnej okazały się mocno spóźnione. Stało się to m.in. dlatego, że komendant okręgu oraz jego najbliżsi współpracownicy zostali oddelegowani z Warszawy z jasno sprecyzowanym zadaniem przygotowania sił okręgu do zadań w ramach skierowanej przeciwko Niemcom akcji „Burza”. Jako wojskowi skupili oni swoją aktywność i uwagę początkowo na realizacji tego zadania, częściowo bagatelizując zagrożenie ze strony ukraińskiej. Zawiniło również – na co zwracał uwagę bezpośredni uczestnik tych wydarzeń Józef Figórski – niewłaściwe ukierunkowanie wywiadu. Zgodnie z dyrektywami KG AK zajął się on przede wszystkim Niemcami, co skutkowało niepełną wiedzą  o  planach nacjonalistów ukraińskich.

Teraz już rozumieją państwo, dlaczego porównałem dowództwo Armii Krajowej do konia pociągowego z klapkami na oczach. Konia, który widzi tylko odległy cel i nie może dostrzec osaczającej go watahy wygłodniałych wilków.

 

4

Dzwonek alarmowy Świtało. do życia. Strzechy chałup przysypane były grubą  warstwą Wieś śniegu.budziła Śnieg się zalegał również na podwórkach i ulicach. Panował siarczysty mróz, zima tego roku była na Wołyniu ostra. Mimo wczesnej pory mieszkańcy zaczęli niemrawo kręcić się w obejściach, oporządzać bydło, rozpalać wyziębione przez noc piece. Jeden z gospodarzy, Marian Kołodyński, wyszedł przed dom, rozejrzał się i zamarł z przerażenia. Na polach otaczających wioskę dostrzegł ciemne sylwetki ostro odcinające się od śnieżnej bieli. Nieznajomi ludzie szli tyralierą w stronę zabudowań, otaczając je coraz ściślejszym pierścieniem. Gdy podeszli bliżej, Kołodyński zobaczył, że są uzbrojeni. Ubrani w kożuchy, kurtki, w futrzanych czapach na głowach. Broń mieli rozmaitą – stare karabiny pamiętające jeszcze czasy I wojny światowej, obrzyny, strzelby i noże. myśliwskie, pistolety różnych systemów, wciśnięte za pasy siekiery  – Jesteśmy sowieckimi partyzantami. Jesteśmy głodni, dajcie nam jeść –  powiedział dowódca. Kołodyński otaksował go wzrokiem. Zdziwiło go, że „partyzanci” nie mówią  po rosyjsku, lecz po ukraińsku. I to w dodatku z wołyńskim akcentem. Ubrani byli również jak miejscowi, a nie jak przybysze ze Związku Sowieckiego. Cóż  jednak było robić – zaprosił partyzantów do środka. Oddział rozlokował się po całej wsi. Do każdej z chałup weszło po czterech, pięciu lub sześciu uzbrojonych ludzi. Kazali kobietom napiec chleba i przygotować jedzenie. Nikogo nie wypuszczali na zewnątrz. Gdy zaspokoili głód, zaczęli się zbierać do odejścia. Napięcie opadło, mieszkańcy odetchnęli z ulgą. Na odchodnym dowódca oddziału zwrócił się do mieszkańców:  – Znajete szczo, dobre lude, tych, który przyjmują u siebie sowieckich partyzantów, Niemcy wieszają tak samo jak Żydów. Dajcie, my was powiążemy, wtedy Niemcy uwierzą, że my siłą was zmusili, żebyście nam pomagali. Choć mieszkańcy wsi nabierali coraz większych podejrzeń, zastosowali się do poleceń uzbrojonych po zęby mężczyzn. Nie mieli zresztą wyboru, bo partyzanci

 

nie dopuszczali żadnego sprzeciwu. To był rozkaz. Cywile położyli się więc na podłogach swoich chat i dali się powiązać grubymi powrozami. Partyzanci wówczas jednak wcale nie odeszli. Zamiast tego wyciągnęli zza pasów siekiery i topory. I przystąpili do

metodycznej rzezi. Stawali nad nieszczęsnymi, szalejącymi z przerażenia ofiarami i z całej siły uderzali je w tył czaszek. Dorosłych ostrzami, a dzieci obuchami. Robili to metodycznie, po kolei, tak że kolejni członkowie rodzin widzieli kaźń swoich bliskich. I wiedzieli, co zaraz spotka ich samych. We wsi rozegrał się prawdziwy horror. Krzyki rzucających się w przedśmiertelnych konwulsjach ludzi, przekleństwa oprawców, głuche odgłosy uderzeń. Trzask rozpłatywanych czaszek. Rozdzierający płacz dzieci. Pryskające na ściany, podłogi i sufity strugi krwi oraz fragmenty mózgu. Jedno z niemowląt zostało przybite do stołu tak mocno, że trudno było później wyciągnąć nóż… Ze szczególnym okrucieństwem zamordowano przedstawicieli miejscowej elity. Komendant Związku Strzeleckiego Walenty Sawicki został „porąbany na sieczkę”. Z kolei Mieczysława Bułgajewskiego, który próbował stawiać opór mordercom, „pocięto na kawałki”. Wśród ofiar znalazło się bardzo dużo dzieci, między innymi czteroletni Włodzio, roczna Krysia, dwuletni Romek… W sumie feralnego dnia życie straciło 155 osób. Położona w powiecie sarneńskim polska wieś Parośla przestała istnieć. Zachowała się relacja jednego z ocalałych z rzezi, Witolda Gołodyńskiego. W swojej monumentalnej książce  Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945  1939–1945  opublikowali ją Ewa i Władysław Siemaszkowie. W dniu, w którym banderowcy przybyli do Parośli, autor wspomnienia był dwunastoletnim chłopcem. Do jego domu wkroczył dowódca ukraińskiego oddziału w asyście kilku żołnierzy. Ojciec Witolda został ciężko pobity za to, że nie chciał dać przybyszom słoniny. Ukraińcy brutalnie pobili również chłopca.   Rozkazał położyć się twarzą do podłogi i nastąpiło bestialskie mordowanie – wspominał Gołodyński. – Rąbanie naszych głów siekierami. Słyszeliśmy krzyk mamy, po chwili ucichła. My – ja z siostrą – leżeliśmy nieco dalej obok kołyski, z nogami do głów rodziców. rodziców. Po upływie jakiegoś czasu odzyskałem przytomność. Odczekałem jeszcze jakiś czas i dopiero wtedy zacząłem się poruszać. Wstać  jednak nie mogłem. Cały byłem byłem bardzo obolały, obolały, odrętwiały. odrętwiały.

  Przytomność odzyskała również dziewięcioletnia siostra autora. Ona także cudem przeżyła egzekucję. Rodzeństwo zaczęło ze sobą rozmawiać:

 

 

 – Ja jestem ranny, ranny, bardzo mnie wszystko boli – mówił mówił Gołodyński.  – To To ja chyba też jestem ranna, bo mam takie poklejone włosy, włosy, i bardzo boli mnie głowa. Lila wstała i pomogła wstać mnie. Widok, który naszym oczom ukazał się, był straszny. Nie do objęcia umysłem ludzkim, tym bardziej umysłem dziecięcym. Rodzice mieli głowy rozrąbane na pół. Mamy długi warkocz był odcięty. W głowie ojca pozostawiona siekiera. W kołysce najmłodsza Bogusia, w wieku 1,5 roku, uderzona była siekierą w czoło. Przez dłuższy czas była w konwulsjach, które miotały kołyską. Lila wzięła ją na ręce i po chwili Bogusia zakończyła życie. Z nosa wydobyła się bańka – był to mózg.

 

Obrażenia obu ocalałych dzieci okazały się bardzo poważne. Z ich konsekwencjami rodzeństwo borykało się do końca życia.   Pęknięta i wgnieciona kość czaszki, wybite przednie zęby – relacjonował Witold.  – Duże wgłębienie i ciągłe cierpienie. Zawroty głowy, głowy, ból serca, potworne lęki pozostały jako „pamiątka”. Lila była także uderzona obuchem w tył głowy. Rana długo nie mogła się zagoić. Przez wiele lat cierpiała na dokuczliwe bóle i zawroty głowy.

  Masakrę w sumie przeżyło dwanaście osób. Ciała wymordowanych ludzi następnego dnia znaleźli mieszkańcy okolicznych wsi. Pod osłoną przybyłych z Antonówki niemieckich żołnierzy dokonano przygotowań do zbiorowego pogrzebu. Ofiary pogromu złożono razem w jednej, masowej mogile, nad którą usypano kurhan.   Na drugi dzień po tej tragedii – wspominała Zofia Grzesiakowa, ukrywająca się w pobliskiej ukraińskiej wsi Żydówka – poszłam po mleko do owdowiałej sąsiadki, której syn też poszedł na te ćwiczenia [tak powiedziano okolicznym mieszkańcom – P.Z.]. Zachowanie Trofima było niezwykłe. Gdy mnie zobaczył, spuścił oczy do ziemi, jakby czegoś szukał na gliniastym klepisku. Na mój „dobry deń” też nie odpowiedział, jakby nie usłyszał. Milczał jak grób. Siedział ze spuszczonym łbem i nie zwracał na nikogo uwagi.  – On jest zmęczony – wyręczyła wyręczyła go matka. Tuż przed wyjściem z chaty zobaczyłam coś, co zjeżyło mi włosy na głowie. Na ławiewisiało stało kilka damskich, sznurowanych butów, jakie noszą Mazurki. Na nosiłce kilkapar czarnych ubrań, a dzieci waliły się po głowach frażetowymi łyżkami. Zagadka rozwiązana, Trofim wrócił z krwawej wyprawy, a dzieci bawią  się łupem. Pobiegłam jak oszalała do domu.

 

 – Tosiek Tosiek – krzyknęłam – ci wymordowali Polaków Polaków,, co byli na ćwiczeniach. Przysięgam, że widziałam rzeczypopomieszkaniu. pomordowanych. Na pół przytomna krążyłam W oczach miałam nocną tragedię. Na Żydów puszczono serię z karabinu maszynowego, Polaków rąbano siekierami  jak drzewo. Gdzie się skryć? Dokąd uciec? Nastały dnie najczarniejsze z czarnych, prawdziwa apokalipsa.

  Pani Grzesiakowa miała rację. Nadciągała apokalipsa. Zagłada Parośli nastąpiła 9 lutego 1943 roku i była to pierwsza masowa rzeź polskich cywilów – w tym kobiet i dzieci. Dokonała jej sotnia Ukraińskiej Powstańczej Armii dowodzona przez Hryhorija Perehijniaka „Dowbeszkę-Korobkę”. Był to pierwszy akt dramatu. Zapowiedź nadciągającej burzy. Do masakry doszło w ramach pierwszej poważnej operacji bojowej w historii UPA. 8 lutego oddział „Dowbeszki-Korobki” niemiecki posterunek we Włodzimiercu, a dzień później wymordowałzaatakował Polaków z Parośli. Wydarzenie to można uznać więc za symboliczne. Dowodzi bowiem tego, że wołyńska UPA UPA od samego początku istnienia jako główny cel swojej działalności stawiała mordowanie Polaków. Wystarczy zresztą spojrzeć na bilans akcji. W wyniku ataku na Włodzimierzec upowcy zabili zaledwie kilku służących

Niemcom kozaków, w trakcie napaści na Paroślę zgładzili 155 polskich cywilów. Podobne proporcje zresztą utrzymały się do końca ko ńca działalności UPA UPA na Wołyniu. Do zbrodni w Parośli doszło na początku lutego, ponad pięć miesięcy przed lipcową „krwawą niedzielą”, czyli apogeum banderowskiego ludobójstwa. Parośla potwierdziła, że żadne napływające do Warszawy ostrzeżenia o zbrodniczych planach OUN względem Polaków nie były przesadzone. Nie, to nieMakabryczną była żadna histeria ani ukrainofobia. To było zbrodnię z 9 lutego 1943 roku realne, można śmiertelne więc uznaćzagrożenie. za dzwonek alarmowy, który powinien był wybudzić Komendę Główną Armii Krajowej z letargu. Wciąż było sporo czasu, aby przedsięwziąć niezbędne działania, które zapobiegłyby rzezi na większą skalę. Zdusiłyby banderowskie zagrożenie w zarodku. Polskie Państwo Podziemne miało przecież miażdżącą przewagę nad banderowcami. Gdyby AK na poważnie zaangażowała się na Wołyniu, wciąż formująca się UPA mogła zostać pobita. Należało jednak natychmiast wyruszyć z odsieczą. Co w tym czasie – między lutym a upiornym lipcem 1943 roku – zrobiła Komenda Główna AK? Otóż nie zrobiła nic. Te pięć miesięcy zmarnowała. Ktoś może powiedzieć, że wiadomości z odległego Wołynia nie docierały do Warszawy. arszawy. Lub docierały ze znacznym opóźnieniem. Bardzo bym chciał, żeby to była prawda. Z zachowanych dokumentów jasno wynika jednak, że władze

 

Polskiego Państwa Podziemnego dobrze wiedziały, co grozi Polakom za Bugiem. O wszystkim były informowane na bieżąco i ze szczegółami. Wiosną 1943 roku mrożące krew w żyłach informacje o ukraińskich bestialstwach na Polakach zaczęły napływać do stolicy lawinowo.   Ludność polska na Wołyniu przeżywa ciężki okres – donosiło w wiosennym numerze wydawane przez Delegaturę Rządu na Kraj pismo „Nasze Ziemie Wschodnie”. – Zorganizowane i luźne bandy ukraińskie dokonują mordów na spokojnej, bezbronnej ludności polskiej po wsiach i koloniach. Zaczęło się od osób zatrudnionych w niemieckiej administracji rolnej i leśnej i rozszerzyło się na polską ludność wiejską. Liczba ofiar wynosi przeszło dwa tysiące osób.

  Fala zbrodni zaczęła rozlewać się na kolejne części Wołynia niczym lawa. Szła ze wschodu na zachód, a po jej przejściu z polskich wiosek, chutorów i kolonii pozostawały tylko dymiące zgliszcza. Tam, gdzie jeszcze niedawno były tętniące życiem miejscowości, straszyła spalona ziemia. A wśród ruin, pogorzelisk i zwałów trupów wyły oszalałe ze strachu bezpańskie psy. Nie mogło już być żadnych wątpliwości, że Parośla to nie odosobniony wybryk jakiegoś oszalałego z nienawiści lokalnego dowódcy. Na Wołyniu rozpoczęła się metodyczna eksterminacja znienawidzonych „Lachów”. W meldunkach z wiosny 1943 roku wołyńskie struktury podziemne informowały Warszawę o dezercji kilku tysięcy ukraińskich policjantów na niemieckim żołdzie. Ludzie ci – jak głosił jeden z raportów – „utworzyli bandy, które jako pierwsze zadanie postawiły sobie mordowanie Polaków”. Ofiary krwawych pogromów polskich wsi szły już w setki. Autor cytowanego wcześniej sprawozdania podawał konkretny przykład – pacyfikację wsi Lipniki,

do której doszło w nocy z 26 na 27 lipca 1943 roku. Masakry tej dokonał oddział UPA pod dowództwem Iwana Łytwynczuka pseudonim „Dubowyj”. Oprawcy nocą otoczyli i podpalili wieś, a jej mieszkańców rąbali siekierami i rozstrzeliwali w rowach melioracyjnych. Dzieci żywcem wrzucali do ognia, nie zważając na błagania oszalałych z rozpaczy matek.   Widok był przerażający – pisał po latach świadek tej masakry. – Od smugowych i zapalających pocisków zaczęły płonąć słomiane strzechy domostw. Powstał nieopisany zgiełk i panika, głównie wśród kobiet i dzieci. Było to istne piekło na ziemi. I wtedy rozpoczął się szturm zdziczałej masy banderowskich rezunów. Z okrzykami „smert´ Lacham” podniosła się i ruszyła szczelnie okalająca wieś tyraliera uzbrojonych po zęby banderowców. A za nimi z siekierami, widłami i nożami zgraja okolicznych nie zorganizowanych rezunów, którzy wiedzeni

 

opętańczą nienawiścią i żądzą zabijania chcieli się jeszcze nasycić ochłapami z rabunku ocalałego dobytku. Rozpoczęła się rzeź.

  Wśród zaatakowanych Polaków znajdowała się rodzina przyszłego kosmonauty Mirosława Hermaszewskiego. Wraz z innymi mieszkańcami wsi Hermaszewscy rzucili się do ucieczki. Osłaniała ich grupa uzbrojonych mężczyzn, którym udało się zrobić wyłom w banderowskim pierścieniu okrążenia. Niestety w czasie ucieczki zaginęła pani Hermaszewska. Kobieta znalazła się dopiero nad ranem.   Odnalazła się nasza mama – wspominał brat Mirosława, Władysław Hermaszewski. – Dołączyła do nas łkająca, z zakrwawioną twarzą i rozerwanym od banderowskiej kuli uchem. Dowiedzieliśmy się od niej, że straciła Mirka, z którym uciekała samotnie. Dopadł ją banderowiec i strzelił za nią z bliska. Wtedy straciła przytomność i upadła. Myślał, że ją zabił, więc tak zostawił. Po pewnym czasie mama się ocknęła i dalej pobiegła przed siebie. Dopiero później uświadomiła sobie, że nie trzyma na rękach dziecka.

  Całe szczęście Hermaszewskim udało się odnaleźć w polu małego chłopczyka. Leżał w śniegu, zawinięty w kurtkę ojca, przez wiele godzin. Przeżył cudem. Takiego szczęścia nie miało jednak wielu innych mieszkańców Lipnik. Tej straszliwej mroźnej nocy śmierć poniosło blisko 200 polskich cywilów.   Naszym oczom ukazała się dosłownie krwawa jatka – wspominał Władysław Hermaszewski. – Na dnie głębokiego rowu i na jego ścianach leżały dziesiątki zakrwawionych trupów z pozrywanymi od kul i rozwalonymi od siekier głowami. Były tam dzieci, kobiety i starcy, którzy nie mieli już sił na dalszą ucieczkę i tu szukali schronienia. Widziałem siedzącą w rowie Ewelinę Hajdamowicz, która cudem przeżyła postrzał w głowę, ale całkowicie utraciła wzrok. Od tej pory nie widzi już nic. Ani męża, ani ocalałych dzieci, ani nowo narodzonego dziecka. Pod podniesioną  zakrwawioną pierzyną ujrzałem twarz przerażonej do obłędu stryjecznej ciotki Adeli Leonowej Hermaszewskiej, tulącej do siebie zimne już ciała trojga

zamordowanych na jej oczach dzieci. Przy topoli nad sadzawką leżało zakrwawione ciało naszego dziadka Sylwestra Hermaszewskiego. Długo pastwił się nad nim zwyrodniały bandyta, sądząc po siedmiu widocznych uderzeniach bagnetem w pierś. Dziadek nie uciekał, był ufny i nie dopuszczał myśli, że jego współziomkowie Ukraińcy, dla których miał

 

zawsze tyle życzliwości i sympatii, z którymi od lat wspólnie żył i śpiewał ich pieśni i dumki, mogą mu zgotować tak okrutną śmierć.

  Zachowała się relacja wspomnianej ciężko rannej Eweliny Hajdamowicz. Po latach zamieścili ją w swojej książce państwo Siemaszkowie:   Zginęła siostra, atęmój dwuipółletni którego niosła, płakał, że boli rączka –moja wspominała straszną noc panisyn, Hajdamowicz. – Rozejrzałam się go za nim. W tym momencie kula przeszyła mi głowę. Straciłam wzrok. Słyszałam  jednak wołające o pomoc pomoc dziecko. Położyłam więc młodszego, siedmiomiesięcznego syna między pomordowanymi, a sama poszłam i zabrałam z rąk nieżyjącej siostry starszego syna, który, jak się okazało, był dwukrotnie ranny w rączkę. Następnie wróciłam z nim, czołgając się przez trupy i wyczuwając kilkakrotnie granaty, które nie eksplodowały, do młodszego. Miałam nie tylko przestrzeloną głowę i nic nie widziałam, ale również draśniętą czaszkę i osiemnaście dziur w chustce, którą miałam na głowie. Zginęli najbliżsi, nie mam oczu, a dzieci malutkie. Dom spalony, nic nie zostało, grozi nam nędza.

  Masakra w Lipnikach nie była odosobnionym incydentem. Autor raportu sytuacyjnego Biura Wschodniego Delegatury Rządu na Kraj z wiosny 1943 roku starał się przekonać władze Polski Podziemnej, że polskie oddziały partyzanckie powinny zostać na Wołyniu utworzone niezwłocznie. Bo każdy dzień i każda godzina przedłużającej się bierności kosztowały życie kolejne setki Polaków. Nie było czasu do stracenia, sytuacja Wołyniaków stawała się rozpaczliwa.   Bezbronna ludność polska jest w fatalnym położeniu, grożącym jej zupełną  zagładą – pisał autor meldunku. – Niewątpliwie wypadki te nie byłyby tak groźne, gdyby istniały w terenie polskie oddziały zbrojne, na co bezskutecznie niemal od pół roku przy każdej sposobności i w każdym sprawozdaniu zwracamy uwagę.

  I dalej:   W dużej mierze przyszłość zależy od zmobilizowania na tym terenie wszystkich sił polskich, podtrzymywania mocnego nastroju, dostarczania pomocy we wszystkich kierunkach. Koniecznym jest również przygotowanie w centrum Państwa i za granicą jednostek, które w chwili przełomu mogłyby być

 

natychmiast rzucone na zagrożone punkty. Zgniecenie w zarodku akcji wybuchającej w jednym miejscu zapobieże jej rozszerzeniu się.

  Jaka była odpowiedź kierownictwa Polskiego Państwa Podziemnego? Taka  jak zwykle – głucha cisza. Milczenie.

 

5

Przegrany wyścig W kwietniu 1943 roku mieszkańców miast Wołynia ogarnęła groza. Nocami widzieli na granatów. horyzoncieCojasne łuny, dobiegały ich odgłosy gęstej strzelaniny i eksplozji się działo? Przecież linia frontu przebiegała jeszcze wiele kilometrów na wschód. Zagadka wkrótce się wyjaśniła. Do miast zaczęły napływać upiorne widma. Najpierw pojedynczo, potem grupkami, grupami, a w końcu całymi kolumnami. Widma te okazały się ludźmi. Ledwie powłóczącymi nogami, słaniającymi się z wycieńczenia. W strzępach wisiały na nich popalone ubrania, a rozszerzone w niemym przerażeniu oczy świadczyły,, że przeszli przez piekło. świadczyły Wielu z nich pokrywały czarno-czerwone plamy zakrzepłej krwi. Wielu było paskudnie poparzonych, pokiereszowanych, ciężko rannych. Mieli porozbijane głowy, obcięte uszy, dłonie. Wyłupione oczy. Byli to ocalali z ludobójstwa. Uchodźcy z polskich wsi, które padły ofiarą nocnych napadów ukraińskich nacjonalistów. Widok ten bez wątpienia wstrząsnął przebywającym w Kowlu pułkownikiem Kazimierzem Bąbińskim. Oficer ten zrozumiał, że Komenda Główna Armii Krajowej zupełnie nie przygotowała go do wyzwań, z którymi musiał się teraz mierzyć. A instrukcje, które otrzymał na odprawie w Warszawie, w ogóle nie przystają do wołyńskiej rzeczywistości.   Skoro w Warszawie dokładnie wiedziano o antypolskich wystąpieniach w maju, wydawać by się mogło, że miejscowe dowództwo AK powinno było zareagować na nie od razu – pisał ukraiński historyk Ihor Iljuszyn. – Jednak dla polskiego podziemia na Wołyniu akcje UPA były w pewnej mierze zaskoczeniem, szczególnie zaś ich ilość i sposób, w jaki były przeprowadzane.

 Oczywiście „Luboniowi” podczas odprawy w Warszawie powiedziano, aby „w przypadku zagrożenia bronić ludności polskiej przez walkę”. Ale czym? Jak? Ze względu na karygodną opieszałość Komendy Głównej struktury polskiej armii podziemnej na Wołyniu wiosną 1943 roku były w powijakach. Konspiracja

 

wojskowa na tym terenie dopiero raczkowała. Nie istniał ani jeden oddział partyzancki, który pułkownik Bąbiński mógłby rzucić w teren. Snute przez warszawskich sztabowców plany przewidywały przecież, że Okręg Wołyń przystąpi do akcji dopiero za wiele miesięcy, gdy do Polski wkroczą bolszewicy. Uznano więc, że oddziały partyzanckie wiosną 1943 roku są niepotrzebne. Uznano, że nie ma się co spieszyć. W efekcie, gdy UPA przystąpiła do rzezi, polskie podziemie na Wołyniu nie było zdolne się jej przeciwstawić. Ukraińscy nacjonaliści wyprzedzili guzdrzących się Polaków o wiele

miesięcy. Ich przygotowania do zbrojnej konfrontacji o Wołyń były znacznie bardziej zaawansowane. Ukraińska Powstańcza Armia – zbrojne ramię Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – została powołana do życia już w październiku 1942 roku. Miała więc dużo czasu na stworzenie oddziałów partyzanckich, przeszkolenie i uzbrojenie ludzi. Pisał o tym po latach Włodzimierz Sławosz Dębski, legendarny dowódca obrony kościoła w Kisielinie, żołnierz Armii Krajowej. Według niego pierwsze sygnały, że Ukraińcy szykują się do pójścia do lasu, AK otrzymała już w styczniu 1943 roku. Niestety rozkaz zakładania konspiracyjnej sieci oddziałów Dębski dostał dopiero w marcu, gdy rzeź już trwała. W efekcie miejscowy odcinek AK nie mógł podjąć żadnych działań, gdy należało bronić polskich wiosek przed banderowcami.   Odcinek nie mógł mieć znaczenia w tej walce – wspominał Dębski – gdyż zbyt późno powstał w porównaniu z UPA. Nie stworzył oddziału partyzanckiego, czyli nie był przygotowany do walki. To nieprzygotowanie pogłębił dowódca odcinka, podporucznik Gałkowski „Wiatr”, który zlekceważył instrukcje o taktycznym rozpracowaniu odcinka i nie opracował taktyki samoobrony. Niektórzy dowódcy drużyn nie wykazywali chęci do walki, a ulegali ogólnej psychozie Polaków, która zawierała się w słowach: „Nie trza ich czypiać, to i oni nie bedo”. W dniu, w którym rozpocząłem konspirację, UPA UPA przeprowadzała już koncentrację.

  Kiedy oficerowie AK zaczęli werbować na Wołyniu pierwszych żołnierzy do swoich siatek, oddziały UPA UPA na tym terenie liczyły już kilka tysięcy ludzi. O stanie organizacyjnym oraz nastrojach panujących w wołyńskim społeczeństwie i podziemiu dużo mówi raport złożony w Londynie zaraz po wojnie przez cichociemnego Tadeusza Klimowskiego „Ostoję”. W interesującym nas okresie szefa wołyńskiego Inspektoratu Równe. Ten fascynujący dokument znajduje się obecnie w Studium Polski Podziemnej w Londynie, a ja mogłem

 

z niego skorzystać dzięki uprzejmości znakomitego historyka Mariusza Zajączkowskiego.   Reakcja polska – tragiczna. Początkowe objawy – kompletna beznadziejność – pisał „Ostoja”. – Społeczeństwo polskie było zupełnie bezbronne. Nie posiadało broni ani z roku 1939, ani z 1941, ani nie miało dostarczonej nowej. Możliwości organizacyjne inspektoratu minimalne. W czasie okupacji sowieckiej w Równem była „obłaść” sowiecka. Teren więc został kompletnie wyczyszczony z oficerów. Sztaby obwodów były parodią przeciętnych wymagań. Na funkcje komendantów obwodów,, w miejsce oficerów sztabowych lub starszych, byli podoficerowie. obwodów

  Bierność i bezradność Armii Krajowej oraz wynikająca z nich bezbronność polskiej ludności cywilnej ośmielały banderowców. Zachęcały ich do kolejnych pogromów. Oprawcy czuli się całkowicie bezkarni. Hulaj dusza – piekła nie ma! W Wielki Piątek 23 kwietnia 1943 roku oddział Iwana Łytwynczuka „Dubowego” przeprowadził krwawy rajd na Janową Dolinę, dużą polską 

miejscowość położoną przy kopalni bazaltu w powiecie kostopolskim. Ludność cywilna została wystrzelana lub wyrżnięta narzędziami rolniczymi. Część ofiar oprawcy powiesili, część porąbali na kawałki. Niemowlętom rozbijali głowy o ściany domostw. domostw. W miarę zajmowania kolejnych części wsi bojowcy UPA podpalali budynki, wrzucając do nich butelki z płynami zapalającymi i granaty. Przerażone pogromem polskie rodziny tymczasem pochowały się w piwnicach. Ludzie ci spłonęli żywcem lub udusili się od dymu. Co najbardziej szokujące – w rzezi brali udział nie tylko mężczyźni, ale również ukraińskie dziewczęta. Mordercza furia napastników była tak straszna i bezwzględna, że nie oszczędzili nawet ludzi najbardziej bezradnych – chorych leżących w miejscowym szpitalu. Nieszczęśnicy ci zginęli w straszliwych męczarniach spaleni żywcem wraz z personelem. Bilans tej największej do tej pory banderowskiej zbrodni był zatrważający – w Janowej Dolinie śmierć poniosło 600 Polaków. A relacje ocalałych z rzezi mroziły krew w żyłach:   Wszyscy wybiegli z mieszkania do pobliskiego zagajnika – wspominał Bogusław Saboń. – Zanim zdołali dobiec, od serii z automatu zginął leśnik z żoną i pan Pluta z synkiem, którego niósł na rękach. Matka z rocznym dzieckiem w ramionach została dogoniona i uderzona ostrzem siekiery. Zginęła na miejscu. Dziecko zranione miało rozciętą twarz, ale żyło, a szeroka, rozległa blizna szpecąca twarz pozostała mu na całe życie. Najstarszy syn, widząc śmierć rodziców, upadł zemdlony, bez czucia. Przechodzący bandzior kopnął, jak zapewne sądził, zwłoki

 

chłopca, tak że beret z jego głowy potoczył się kilkanaście kroków; chłopiec nawet nie jęknął, dzięki temu przeżył. W wielu piwnicach spalonych zginęli Zagorów. na skutek Paweł uduszenia dymem i czadem. W ten sposób domów zginęła ludzie cała rodzina był znakomitym obrońcą w drużynie piłkarskiej, a czarnulka Basia była moją  koleżanką klasową.

  Nad ranem ocalali z masakry i przybyła na miejsce niemiecka odsiecz zastali wstrząsający widok:   Obraz zniszczeń był straszny – relacjonował dalej Bogusław Saboń. – Nawet zaprawieni w oglądaniu okrucieństw niemieccy żołnierze byli przerażeni widocznym na każdym kroku bestialstwem i barbarzyństwem. Widziało się ludzi, od dzieci do starców, starców, wleczonych z domów bez miłosierdzia, porżniętych nożami, porąbanych siekierami. Doszedłem do naszego domu. Był spalony, obok w ogródku świeża mogiła.

  A oto relacja pani Janiny Pietrasiewicz-Chudy:   Z tych ludzi nikt nie ocalał. Żar i dym był tak wielki, że udusili się, zostali spaleni na węgiel lub po prostu upieczeni. Stan oblężenia i masakry trwał aż do świtu. Pamiętam małe dzieci nadziane na pale na alei Spacerowej. Całe rodziny z nożami w plecach leżące w krzakach, spalone moje koleżanki. Gdy ucichły strzały, w pierwszej kolejności zajęto się rannymi, których

umieszczono w Bloku. Widok był przerażający: jedni czarni, poparzeni, inni pokaleczeni, cali zbryzgani krwią, leżeli jeden przy drugim na gołej podłodze,  jęcząc z bólu, błagając o pomoc lub łyk wody. wody. Pozostała przy życiu jedna pielęgniarka była bezradna wobec tylu rannych, braku leków, chociażby tych, które uśmierzają ból. Pomoc P omoc ograniczała się do podawania wody. wody. Moja rodzina ocalała, ale moja mama tej jednej nocy zupełnie osiwiała. Janowa Dolina. Ilekroć wspomnę tę nazwę, widzę oślepiającą jasność, potworny huk, trzask ognia, słyszę krzyk i jęki palonych żywcem ludzi oraz wrzaski w języku ukraińskim.

  Podobne relacje pułkownik Bąbiński odbierał codziennie. Masakra w Janowej Dolinie była tylko jednym z wielu nocnych pogromów, do których doszło podczas tego, co banderowcy nazwali Krwawą Wielkanocą. W dramatycznym raporcie z 20 kwietnia 1943 roku Bąbiński alarmował Warszawę, że straty polskie idą już w setki. „Morderstwa „M orderstwa odbywały się w sposób straszliwy – pisał. – Palenie żywcem, rąbanie, wykręcanie stawów”.

 

Niestety podjęte przez niego działania na rzecz obrony Polaków były zupełnie niewystarczające. Cechował je brak zdecydowania, marazm i opieszałość. Jak pokazały późniejsze wydarzenia z początku 1944 roku, energiczna, stanowcza akcja mogła uratować sytuację. Tej energii i stanowczości komendantowi Okręgu Wołyń Wołyń w 1943 roku niestety zabrakło. W efekcie raporty przesyłane przez „Lubonia” do Warszawy były, delikatnie mówiąc, mocno podkoloryzowane. 20 kwietnia 1943 roku pułkownik Bąbiński meldował, że wydany przez niego „rozkaz organizowania samoobrony znajduje duży oddźwięk”. Była to nieprawda – wołyńscy Polacy sami złapali za broń i sami toczyli desperacką walkę o przetrwanie. Gdyby mieli czekać na to, aż panowie oficerowie z AK zdecydują się działać, wszyscy dawno znaleźliby się w ziemi. W kwietniu 1943 roku, gdy „Luboń” wydawał pierwsze rozkazy, na Wołyniu istniało już sto spontanicznie utworzonych baz i ośrodków polskiej samoobrony. W części z nich służyli oczywiście ludzie zaprzysiężeni w konspiracji. Inicjatywa tworzenia samoobrony nie wychodziła jednak od AK, lecz od społeczności lokalnych. Było to działanie oddolne. Wynikające z instynktu samozachowawczego Polaków, a nie metodycznej pracy polskiego podziemia. Wystarczy wymienić opisany w poprzednim rozdziale pogrom wsi Lipniki, dokonany w nocy z 26 na 27 marca 1943 roku, a więc blisko miesiąc przed instrukcją „Lubonia”. Spora część mieszkańców osady uratowała się dzięki temu, że uzbrojeni w karabiny członkowie samoobrony przebili się przez pierścień banderowskiego okrążenia i zdołali wyprowadzić cywilną ludność w bezpieczne miejsce. W rzeczywistości w wydanym w kwietniu 1943 roku rozkazie numer 2 pułkownik „Luboń” nakazywał jedynie swoim ludziom, aby starali się przejąć kontrolę i objąć dowodzenie nad istniejącymi w terenie polskimi grupami zbrojnymi.   Od paru tygodni ludność polska na Wołyniu stoi w obliczu barbarzyńskich mordów dokonywanych na całych rodzinach przez rezunów ukraińskich – pisał

„Luboń” w rozkazie. – Jest zrozumiałe, że nie mogłem pozostać obojętny na gwałty i mordy ukraińskie na rodakach nie oszczędzające kobiet, a nawet zagród, które są palone. Został zastosowany celowy odwet na tych prowodyrach ukraińskich, których działalność polityczna sprowadzała się do podjudzania społeczeństwa ukraińskiego przeciw współobywatelom Polakom na Wołyniu. Tworząca się samorzutnie wołyńska samoobrona na terenach zagrożonych uniemożliwia lub co najmniej utrudnia dalsze napady rezunów. Na dowódców wszystkich szczebli kładę obowiązek wzięcia w swoje ręce inicjatywy

 

w organizowaniu samoobrony, nie dekonspirując swoich związków organizacyjnych. Na nas jako kadrę dowódczą spadł obowiązek i odpowiedzialność za obronę Polaków na Wołyniu, Wołyniu, gdyż już się krew polska nie z naszej winy polała.

  W raporcie wysłanym 22 kwietnia 1943 roku do komendanta głównego AK pułkownik Bąbiński w następujący sposób uzupełniał powyższe informacje:   Zadanie samoobrony zostało na bieżący okres postawione jako główne i wszystkie wysiłki są kierowane na montaż tej pracy. Wysunąłem zasadę powszechnej samoobrony na terenie Wołynia. W związku z tym cała istniejąca sieć dowództw AK została użyta do organizacji i dowodzenia oddziałami samoobrony pod maską  „Wołyńskiej samoobrony”. Z inspektoratów Łuck i Równe wysłani zostali oficerowie z pocztami na tereny północno-wschodniego Wołynia jako najbardziej zagrożone, dla objęcia zgrupowań samoobrony, gdyż miejscowymi dowódcami AK nie można było obsadzić dużych zgrupowań. Inspektorzy otrzymali polecenie kierowania całą akcją na swoich terenach i objazdu szczególnie ważnych miejsc.

  Dokumenty te zostały opublikowane przez Ewę i Władysława Siemaszków w  Ludobójstwie dokonanym przez nacjonalistów ukraińskich na ludności  polskiej Wołynia 1939–1945. 1939–1945. Autorzy tej książki bardzo sceptycznie odnieśli się do raportów „Lubonia”, podkreślając, że komendant w pierwszym półroczu 1943 roku nie zrealizował zadeklarowanych w nich zamierzeń. Oddziały partyzanckie, które miały się ukrywać „pod maską wołyńskiej samoobrony”, wcale wiosną nie powstały. Udało się je stworzyć dopiero latem, po apogeum ludobójstwa. Wbrew temu, co pisał pułkownik Kazimierz Bąbiński, podległe mu struktury nie dokonały również żadnych akcji likwidacyjnych banderowskich prowodyrów. Ludzie ci wiosną 1943 roku mogli na Wołyniu czuć się zupełnie bezpiecznie. Rzeczywiście wykonano kilka wyroków „w imieniu Rzeczypospolitej” – w Łucku i Włodzimierzu Wołyńskim – ale dopiero w drugim półroczu 1943 roku. Nieprawdą było również stwierdzenie o wysłaniu na wschodni Wołyń „oficerów z pocztami”, którzy mieli stanąć na czele samoobrony. W rzeczywistości w maju 1943 roku na tereny te przybyło zaledwie… dwóch oficerów AK, porucznicy Władysław Kochański „Bomba” i Stanisław Maciejewski „Kmicic”. Pierwszy – jak piszą Ewa i Władysław Siemaszkowie – „nie odegrał istotnej roli w organizacji samoobrony”, a drugi „niczym pozytywnym się nie wyróżnił”.

Zdaniem badacza wołyńskiej konspiracji i weterana AK Władysława Filara podziemne wojsko włączyło się do działań samoobrony w czerwcu 1943 roku.

 

Dopiero wówczas do polskich placówek na prowincji dotarła większa liczba oficerów – w tym cichociemnych – którzy mieli zorganizować obronę i szkolić żołnierzy. Dopiero wtedy AK zaczęła przekazywać samoobronom pewną – ograniczoną – ilość broni i pieniędzy. Stało się to więc o kilka miesięcy później niż w swoich meldunkach zapowiadał „Luboń”. O kilka miesięcy za późno. Pomoc ta okazała się zresztą całkowicie niewystarczająca. Jak widać, ponura wołyńska rzeczywistość bardzo się różniła od napompowanej przedstawionej w raportach Armii Krajowej. Akcja„rzeczywistości” ratunkowa organizowana przez „Lubonia”miejscowej szła po prostu ślamazarnie. Przez pierwszą połowę 1943 roku wołyński okręg podziemnego wojska – z nielicznymi wyjątkami – zachowywał się wobec mordów polskiej ludności cywilnej biernie.

 

6

Dwa samce alfa Jerzy Giedroyc napisał kiedyś, że Polacy bardziej wyżywają się w konfliktach wewnętrznych niż zewnętrznych. Niestety miał rację. Jedną z najważniejszych polskich wad narodowych jest kłótliwość i skłonność do niekończących się swarów. Jest to wada wyjątkowo groźna, bo destabilizuje Polskę i krępuje działania Polaków. Polaków. Wystarczy wspomnieć o zatruwającym życie publiczne II Rzeczypospolitej zajadłym sporze między piłsudczykami a endekami. Albo o małostkowych czystkach wymierzonych w sanatorów, które na emigracji przeprowadzał Władysław Sikorski i jego poplecznicy. Czy wreszcie o obecnej gorszącej wojnie polsko-polskiej, w której przekroczono już wszelkie granice absurdu i przyzwoitości. Dlaczego piszę o tym w książce o Wołyniu? Ponieważ, szukając odpowiedzi na pytanie, dlaczego polskie podziemie w 1943 roku zrobiło tak niewiele, aby zapobiec banderowskiemu ludobójstwu, można odkryć rzeczy szokujące. Zlekceważenie siły UPA, kurczowe trzymanie się absurdalnych planów powstańczych i obojętność Komendy Głównej nie były bowiem jedynymi powodami zdumiewającej bierności Armii Krajowej. Kolejnym niezwykle bulwersującym powodem było to, że przywódcy polskiego podziemia na Wołyniu się… pokłócili. Tak, to nie jest ponury dowcip. W najtragiczniejszej godzinie w dziejach polskiego Wołynia tamtejsze struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozdzierał ostry wewnętrzny konflikt. Panowie z konspiracji byli tak zajęci zwalczaniem siebie nawzajem, że nie wystarczało im już czasu na ratowanie dźganych widłami, topionych w studniach i palonych żywcem rodaków. Niestety przekonanie, że Polacy w sytuacjach potrafią się ponad podziały, zjednoczyć i działać solidarnie,kryzysowych to tylko kolejny mitunieść polskiej hurrapatriotycznej agitacji. Z rzeczywistością, jak większość pięknych legend naszej tragicznej historii, ma on niewiele wspólnego.   Skuteczna obrona Polaków przed banderowską rzezią wymagała spełnienia podstawowego warunku. Cała wołyńska konspiracja niepodległościowa musiała

 

się zjednoczyć i skoncentrować wszystkie wysiłki na jednym, priorytetowym celu. Czyli walce z Ukraińską Powstańczą Armią. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że gdyby tak się stało, tysiące polskich wsi nie poszłyby z dymem. A tysiące polskich cywilów nie umarłyby w męczarniach. Zjednoczenie takie w 1943 roku było jednak niestety niemożliwe, bo Polskie Państwo Podziemne na Wołyniu paraliżował wewnętrzny spór. Na

konspiracyjnych szczytach władzy zderzyły się dwie przeciwstawne koncepcje. Ale również rozbudzone męskie ambicje, urazy i zadawnione politycznopartyjne zatargi. Stronami tego konfliktu był z jednej strony wołyński dowódca Armii Krajowejrządu pułkownik „Luboń”, z drugiej zaś – wołyński delegat na krajKazimierz KazimierzBąbiński Banach posługujący się pseudonimem „Jan Linowski”. Zacznijmy od różnic politycznych. „Luboń” był piłsudczykiem, byłym żołnierzem Legionów i peowiakiem. Bohaterem spod Kostiuchnówki, wiernym wyznawcą legendy Marszałka. Po zamachu majowym piastował szereg eksponowanych stanowisk. Banach przeciwnie – był działaczem radykalnego społecznie i sekowanego za czasów sanacji Stronnictwa Ludowego. Piłsudczyków Banach nie znosił. Uważał, że „sanacyjna klika” ponosi winę za upadek Polski. Uważał, że panowie oficerowie powinni trzymać się z dala od polityki. Niefortunne decyzje kadrowe spowodowały, że obaj stanęli na Wołyniu na czele dwóch równoległych struktur podziemnych, cywilnej i wojskowej. A to powodowało niezliczone zadrażnienia, spory natury kompetencyjnej i tarcia. Zamiast współpracy zaczęła się rywalizacja. Banach uważał, że Armia Krajowa powinna mu się bezwarunkowo podporządkować jako przedstawicielowi władzy cywilnej. „Luboń” oczywiście był przeciwnego zdania – że skoro trwa wojna, to cywile muszą słuchać rozkazów wojskowych. Obaj panowie znacznie różnili się również w poglądach na kwestię ukraińską. Banach był wobec Ukraińców nastawiony życzliwie. Opowiadał się za dialogiem i ugodą między polskimi i ukraińskimi mieszkańcami Wołynia w duchu przedwojennej tolerancyjnej koncepcji wojewody Henryka Józewskiego. Sprawiało to, że delegat rządu szukał porozumienia z umiarkowanymi, skłonnymi do kompromisu Ukraińcami. Między innymi z ugodowymi działaczami starej daty. daty. Banach był bez wątpienia niepoprawnym marzycielem i idealistą. Wierzył naiwnie, że wiszące nad Polakami zagrożenie uda się rozładować poprzez negocjacje. Ale w przeciwieństwie do warszawskiego kierownictwa Polskiego

 

Państwa jednocześnierozmieszczonych „plan B”: zaangażował się w budowęPodziemnego rozległej sieci szykował placówek samoobrony we wszystkich większych polskich miejscowościach na Wołyniu. Jeżeli z Ukraińcami nie uda się dogadać – uważał – będziemy się bronić. Będziemy walczyć. Banach świetnie znał wołyńskie warunki, przed wojną bowiem był prezesem Wołyńskiego Związku Młodzieży M łodzieży.. Dlatego uważał, że tworząca się na podległym mu terenie AK powinna uwzględnić lokalną specyfikę i przyjąć zupełnie odmienną strategię niż w pozostałych częściach okupowanego kraju. Czyli nie chomikować broni, nie czekać w konspiracji na rozkaz do przyszłego, odległego powstania, lecz wspierać cywilną sieć samoobrony. Winna uznać, że doraźna ochrona Polaków jest ważniejsza niż wielkie, strategiczne plany na przyszłość. Pułkownik „Luboń” miał jednak oczywiście zupełnie inne zamiary. Był wrogo nastawiony do Ukraińców. Podejmowane przez Banacha próby

porozumienia z umiarkowanymi przedstawicielami drugiej strony uważał za objaw podejrzanego ukrainofilstwa, wręcz zdrady narodowej. Mimo takiego stanowiska – a może właśnie wskutek tego – pułkownik Bąbiński ukraińskich nacjonalistów lekceważył. Wydaje się, że „Luboń” podobnie jak inni wyżsi oficerowie AK uważał, że ewentualna ukraińska rebelia nie jest problemem wojskowym, lecz policyjnym. Że „ruchawkami” wywołanymi przez jakieś „bandy” OUN powinny się zająć podziemne siły bezpieczeństwa, a nie wojsko. Wojsko było bowiem przeznaczone do znacznie poważniejszych, wiekopomnych zadań. Czyli do prowadzenia wojny z III Rzeszą i wywołania powstania. A nie do uganiania się po lasach za ruskimi chłopami uzbrojonymi w cepy. To nastawienie AK widać wyraźnie w wytycznych warszawskiej centrali z początku 1943.   Po wysłaniu na teren Okręgu Wołyń ekipy komendy Okręgu – pisał w meldunku do Londynu dowódca Armii Krajowej Grot-Rowecki – uzgodniłem z głównym Delegatem Rządu wyraźny zakres działania okręgowego Delegata Rządu i wojska na tym terenie. Obywatel „Luboń” miał za zadanie zorganizowanie odcinka wojskowego, opierając się wyłącznie na elemencie polskim. Organizowane oddziały bojowe przeznaczone były do bieżących działań dywersyjnosabotażowych i przygotowania się do przyszłych walk z wrogiem [czyli Niemcami – P.Z.]. Okręgowy Delegat rządu, rozporządzając wpływem wśród społeczeństwa ukraińskiego, miał dążyć do pokojowego rozładowania antagonizmów polskoukraińskich i zapewnienia bezpieczeństwa na terenie Okręgu Wołyń. W tym celu przystąpić miał do organizowania PKB, oddziałów straży obywatelskiej, opartych o sieć komórek samorządowych.

 

 

PKB to skrót od Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Pod nazwą tą kryła się podziemna policja. Wypełniając te wytyczne, Kazimierz Banach już w końcu 1942 roku przystąpił do montowania na wołyńskiej prowincji komórek Straży Chłopskich, a w kwietniu 1943 roku – placówek PKB.   PKB ma zadanie – napisano w rozkazie powołującym tę jednostkę – w czasie okupacji zapewnienie ludności polskiej bezpieczeństwa, tj. ochronę życia i mienia przed zamachami elementów zbrodniczych, udzielanie AK pomocy w walce, o ile zaistnieje tego potrzeba, utrzymanie ładu, spokoju i bezpieczeństwa publicznego w momencie powstania państwowości polskiej na Wołyniu.

  Przede wszystkim jednak placówki PKB starały się wspierać powołane spontanicznie ośrodki polskiej samoobrony. samoobrony. Do pierwszego poważnego zgrzytu między wołyńskim delegatem a wołyńskim komendantem AK doszło w Warszawie w marcu 1943 roku. Kazimierz Banach czynił wówczas w okupowanej stolicy starania, aby kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego przekazało Wołyniowi „wydatną  pomoc w uzbrojeniu, skierowaniu kadry dowódczej oraz jednego–dwóch oddziałów do pomocy bazom samoobrony”. Banach przekazał również swoje sceptyczne stanowisko w sprawie prowadzenia na Wołyniu intensywnych przygotowań do akcji „Burza”. Według

delegata wołyńskich Polaków nie było stać na wojnę na dwa fronty. Rozdzielanie szczupłych polskich sił, tak bardzo potrzebnych do ochrony polskiej ludności cywilnej, uważał za błąd. Oba te zagadnienia stały się przedmiotem ostrej dyskusji między Kazimierzem Banachem pułkownikiem KazimierzemWzięli Bąbińskim która odbyła się 3 marcaa 1943 roku w Warszawie. w niej„Luboniem”, udział sam komendant główny AK generał Stefan Grot-Rowecki i jego prawa ręka, pułkownik Jan Rzepecki. Podczas narady Banach wysunął poważne zarzuty wobec pułkownika Bąbińskiego i podległych mu struktur wojskowych.   Uważałem, że wszystkie siły należy włączyć do samoobrony ludności –  relacjonował Banach. – AK w tym czasie, to znaczy w początkach 1943 roku, nie całkiem zdawała sobie sprawę z grozy sytuacji. Akowcy chcieli koniecznie roczniki wojskowe wyłączyć z baz i oddziałów samoobrony. Przy tym chcieli broń trzymać w magazynach, choć była natychmiast potrzebna ludności zagrożonej i mordowanej przez banderowców. banderowców. Nie chciałem oddać ludzi, żądałem broni.

 

 

Pułkownik Bąbiński na pretensje Banacha zareagował ostro i nerwowo. Między oficerem AK a delegatem doszło niemal do karczemnej awantury – obaj panowie znani byli z krewkiego charakteru. W pewnej chwili Bąbiński stracił zimną krew i zaczął grozić Banachowi wysłaniem do obozu w Berezie Kartuskiej! Zdawało się jednak, że rzeczowe argumenty okręgowego delegata rządu na kraj przekonały generała Roweckiego. Komendant AK kazał zrezygnować z tworzenia na Wołyniu oddziałów ochronno-wartowniczej Służby Ochrony Powstania (bardzo dobra decyzja!). Nakazał również Bąbińskiemu, aby respektował wytyczne delegata w sprawach ukraińskich. Gdy w kwietniu 1943 roku – ku zaskoczeniu lokalnych struktur Armii Krajowej – banderowcy dokonali zmasowanego ataku na polskie wsie –  wcześniejsze instrukcje Komendy Głównej w sprawie podziału obowiązków między wojskiem a Delegaturą Rządu okazały się nieaktualne. Zadania, jakie przydzielono Banachowi, były po prostu niewykonalne. Połączone siły polskiej samoobrony i PKB nie miały szans na stawienie czoła UPA. UPA. Aby okiełznać mordercze zapędy banderowców, niezbędna była interwencja wojska. Natychmiastowa, stanowcza i silna. Niestety, jak starałem się to przedstawić w poprzednim rozdziale, interwencja ta nie była ani natychmiastowa, ani stanowcza, ani silna. Zamiast okazać banderowcom potęgę państwa polskiego, Armia Krajowa okazała banderowcom polską słabość i bezradność. Jednym z powodów, że tak się stało, była eskalacja konfliktu między pułkownikiem Bąbińskim a Kazimierzem Banachem, do której doszło na przełomie kwietnia i maja 1943 roku. Sparaliżowała ona polskie podziemie. Co ciekawe, obaj panowie byli już wówczas jednomyślni – zgadzali się, że należy natychmiast przystąpić do ratowania Polaków przed upowskimi nożami

i siekierami. O co więc się pokłócili? Oczywiście o to, kto tą akcją będzie dowodził.   Praca AK i Delegatury Rządu na Wołyniu – pisał pułkownik „Luboń” w kwietniowym raporcie do Warszawy – w pierwszym rzędzie powinna iść w kierunku dopomożenia ludności polskiej w zorganizowaniu bezpieczeństwa. Samoobrona staje się tym momentem organizacyjnym, organizacyjnym, który – wprawdzie w spóźnionym tempie – może jeszcze objąć cały żywioł polski na Woły Wołyniu. niu. Wymaga to jednak zupełnej jednokierunkowości między wojskiem a delegaturą, czego w obecnej chwili nie ma. Delegatura, która wcześnie weszła na teren, w wielu wypadkach nie chce uwzględnić potrzeb wojska i zasadniczej dążności dla celów samoobrony ludności. Sprawa uzgodnienia działań i całkowitego oddania w jedne ręce uzbrojenia i przygotowania do walki ludności

 

musi być jak najprędzej dokonana, gdyż dotąd istnieją obok siebie jakby dwie konkurencyjne organizacje.

  Pułkownik Bąbiński swoje stanowisko wyłożył również podczas spotkania z wołyńskim delegatem rządu na kraj:  

Po ustaleniu stanu faktycznego i omówieniu bieżących spraw zagadnienie ująłem w następujący sposób: Po skończeniu działań wojennych zamelduje się Pan jako terytorialny dowódca u przedstawiciela Rządu Rzeczpospolitej. Natomiast w chwili obecnej wojny muszę być w uprzywilejowanej sytuacji, gdyż stan rzeczy zmusza mnie do energicznych i natychmiastowych działań, a więc będę dysponował całą siłą zbrojną, jaka jest w moim rozporządzeniu. Czy Pan się zgadza z tą moją tezą?

  Kazimierz Banach z tą tezą oczywiście się nie zgadzał. Według delegata przywódcą wołyńskiej konspiracji powinien być on. To wojskowi mieli słuchać rządu, a nie odwrotnie. Polska była w końcu demokracją, a nie wojskową juntą.  

Narzuca się konieczność ściślejszego niż na innych terenach skoordynowania wszystkich organizacyjnych poczynań społeczeństwa polskiego i poddania ich  jednolitemu kierownictwu – pisał Kazimierz Banach w zarządzeniu z 5 czerwca 1943 roku. – Kierownictwo to na podstawie uprawnień i obowiązków nałożonych przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej i Pełnomocnika Rządu na Kraj spoczywa w naszym terenie w rękach Wołyńskiego Okręgowego Delegata Rządu Rzplitej i jego organów. Całkowita organizacja Bezpieczeństwa i samoobrony pozostaje w zakresie prac i odpowiedzialności Wołyńskiego Delegata Rządu i jego organów. Rozkaz Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju nakazuje ograniczyć sieć organizacyjną AK do koniecznego minimum.

  Obaj panowie spierali się więc o to, kto powinien kierować akcją ratowania Polaków, a tymczasem akcja ta stała w miejscu. Dochodziło do kolejnych narad i jałowych mediacji. Za każdym razem Bąbiński i Banach wstawali od stołu rozmów, nie doszedłszy do porozumienia. Obaj starali się podkopywać pozycję oponenta za pomocą oskarżeń i wyrzutów w raportach do Warszawy. Warszawy. Antypatia dzieląca obu dygnitarzy spływała w dół. Stosunki między pionami

polskiego podziemia na Wołyniu, wojskowym i cywilnym, z czasem stały się napięte, niekiedy wręcz wrogie. Organizacje nawzajem sobie szkodziły, ich członkowie, gdzie mogli, podstawiali sobie nogi.

 

Ten bezsensowny jątrzący konflikt obezwładniał polskie podziemie. Uniemożliwiał mu podjęcie zdecydowanych zdecydowan ych działań wymierzonych w UPA. UPA.   Konflikt między Kazimierzem Banachem i Kazimierzem Bąbińskim – pisał historyk Władysław Filar – miał negatywny wpływ na zdolność i skuteczność przeciwstawienia się atakom i napadom bojówek OUN i oddziałów UPA na polskie wsie i osady. Brak współpracy Delegatury z Okręgiem AK spowodował rozproszenie sił i środków w okresie największych masowych rzezi Polaków, przynosząc ciężkie straty ludności.

  Podobnego zdania jest badacz dziejów wołyńskiej samoobrony Ernest Komoński.   Odmienne wizje – pisał – które w warunkach pokoju mogłyby przybrać kształt pasjonującego sporu intelektualnego, do połowy 1943 roku potęgowały bezbronność Polaków. Ich eksterminacja nastąpiła w momencie, gdy Polskie Państwo Podziemne w regionie dopiero się konstytuowało. Jego ograniczone możliwości dodatkowo utrudniał spór między wołyńskim komendantem AK a wołyńskim Delegatem.

  To, że obaj panowie nie potrafili się wznieść ponad swoje rozbuchane ego i dojść do porozumienia, miało straszliwe konsekwencje. Konsekwencją tą była śmierć tysięcy Polaków, którzy do końca czekali na ratunek polskiego podziemia. I ratunku tego się nie doczekali. Gdy delegat i komendant skakali sobie do oczu, Ukraińska Powstańcza Armia szykowała się do ostatecznego, zmasowanego uderzenia.

 

7

Krwawa niedziela Plebania Języki ognia wzbijały się wstrzałów. niebo. Słup ciemnego dymu przysłoniłpłonęła. słońce, zewsząd dobiegały odgłosy Kościół otoczony był przez szczelny kordon uzbrojonych mężczyzn, którzy ostrzeliwali plebanię. Raz po raz od ścian odpadały płaty tynku, elewacja przypominała sito. Z okien na pierwszym piętrze zrzucano cegły, pręty, deski i metalowe narzędzia. Na tę iście średniowieczną modłę garstka obrońców stawiała zaciekły opór żołnierzom uzbrojonym w broń palną. Wpadające do środka granaty były natychmiast odrzucane i rozrywały się na zewnątrz. Nagle kilku młodych bojówkarzy Ukraińskiej Powstańczej Armii doskoczyło do ściany i przystawiło drabinę do jednego z okien. Najodważniejszy, a może najgłupszy z nich poprawił czapkę, wkładając ją na bakier, splunął w dłonie i zaczął błyskawicznie wspinać się na górę. Już miał uchwycić parapet, gdy na głowę zleciał mu osobliwy pocisk. Ciśnięta z impetem maszyna do szycia uderzyła go prosto w czoło. Banderowiec złapał się za rozbitą  głowę i z rykiem zwalił na ziemię. Koledzy odciągnęli rannego i ze zdwojoną  zaciekłością zaczęli znów ostrzeliwać plebanię. Oblężenie trwało. Dramat rozpoczął się kilka godzin wcześniej, zaraz po niedzielnej mszy. Gdy polscy parafianie zaczęli opuszczać świątynię, z przerażeniem zobaczyli, że kościół został otoczony. Banderowcy otworzyli ogień prosto w tłum, a przerażeni ludzie cofnęli się do środka.   Nagle rozległ się straszliwy huk – wspominała pani Teodora Zgliniecka. –  Ukraińscy nacjonaliści z wrzaskiem wtargnęli do świątyni! Zaczęli strzelać do ludzi z broni palnej, zobaczyłam wzniesione do ciosów siekiery. siekiery. Wybuchł straszny popłoch, tłum zafalował. Ludzie w desperackiej próbie ratowania życia zaczęli się kłębić i tratować. Krzyczeli w przerażeniu. Banderowcy doskakiwali do nich – rąbali, cięli, strzelali z bliskiej odległości. Na posadzkę zaczęli padać pierwsi zabici i ranni. Na ściany kościoła bryzgały strugi krwi.

  Resztę przerażonych Polaków oprawcy wyprowadzili z kościoła i ustawili przy dzwonnicy. Tam kazali im się rozebrać. Na nic się nie zdały lamenty matek z dziećmi na rękach i błagalne prośby o darowanie życia. Upowcy przystąpili do

 

egzekucji. Bezbronni polscy cywile zostali zastrzeleni i zakłuci bagnetami. W sumie około osiemdziesięciu osób. Część wiernych jednak nie poddała się i nie wyszła z kościoła. Wykorzystując

zamieszanie, które powstało podczas ataku, wbiegli za ołtarz, a następnie korytarzem i wąskimi schodkami dostali się na piętro plebanii. Tam się zabarykadowali. Wściekli banderowcy próbowali sforsować masywne, zatarasowane deskami i kuframi drzwi. Starali się je wyrąbać, wyważyć, aż w końcu podpalili. Garstka bohaterskich obrońców dowodzona przez Włodzimierza Sławosza Dębskiego nie miała broni palnej. Broniła się więc narzędziami budowlanymi, deskami i cegłami. Na plebanii bowiem akurat trwał remont. Gdy zaczęły płonąć drzwi, oblężeni oddawali mocz do wiader i starali się ugasić ogień. W środku rozgrywały się dantejskie sceny. Blaszany dach plebanii od płomieni rozgrzał się do czerwoności i na piętrze było niczym w piekarniku. Przez okna wpadały pociski wystrzeliwane przez banderowców. W pomieszczeniach było pełno kurzu, fruwających drzazg i obłupywanych przez kule kawałków cegieł. Kobiety i dzieci krzyczały z przerażenia.   Ksiądz proboszcz Witold Kowalski zaczął zasłaniać okno poduszką – wspominał Dębski – jako że niby przez tę poduszkę kula nie przejdzie. Bandyta strzelił, kula przebiła poduszkę i głowę, przechodząc przez kość policzkową, wychodząc uchem. Napchało też pierza w ranę, ale ksiądz żył, leżał na kanapie i raz po raz wstrząsały nim drgawki. Zaczęły puszczać nerwy. Zrobiło się strasznie. Smród dymu i moczu powodował wymioty. Stałem pod oknem. W tej sekundzie stuknął o podłogę, zakręcił się sowiecki granat z rączką. Napchało we mnie żelaza, ale najgorsza była rana pod kolanem prawej nogi. Przerwana arteria – straszny krwotok.

  Zacięta walka trwała jedenaście godzin. Wreszcie napastnicy musieli dać za wygraną i – po zapadnięciu zmroku – wycofali się. Grupka Polaków niemal gołymi rękami odparła atak uzbrojonych w karabiny i granaty upowców. W nocy zaczął padać deszcz, który ugasił płomienie trawiące plebanię, a Polacy spuścili się po sznurach na ziemię. Na dole znaleźli trupy pomordowanych przy dzwonnicy bliskich i sąsiadów sąsiad ów.. Oni jednak ocaleli. o caleli. Zwyciężyli. Te niebywałe wydarzenia rozegrały się w Kisielinie w powiecie horochowskim. Był to jeden z blisko tysiąca ataków na polskie miejscowości, do których doszło 11 lipca 1943 roku. Ten upiorny dzień przeszedł do historii jako „krwawa wołyńska niedziela”. W wyniku skoordynowanej akcji banderowskich siepaczy śmierć poniosło wówczas około 10 tysięcy Polaków. Mężczyzn, kobiet i dzieci.

 

Do rzezi doszło głównie w zachodnich, do tej pory nie objętych pożogą, powiatach Wołynia. Tuż przy granicy z Generalnym Gubernatorstwem. Ukraińscy nacjonaliści nie przypadkiem właśnie w niedzielę zaatakowali tamtejszą polską ludność. Chodziło o to, aby dopaść ją w domach lub kościołach. Aby nikt nie uciekł spod noża i siekiery. Polacy mieli być wycięci w pień. Był to dzień kulminacji banderowskiego „ostatecznego rozwiązania kwestii polskiej” na Wołyniu, jeden z najtragiczniejszych w dziejach narodu polskiego. Straszliwe rzezie kontynuowane były zresztą również w kolejnych dniach i tygodniach. Wołyń – powiat po powiecie, gmina po gminie, wieś po wsi i chałupa po chałupie – był metodycznie ogołacany z polskiej ludności. W raporcie Kierownictwa Walki Podziemnej z 3 sierpnia 1943 roku

z najdrobniejszymi szczegółamipodczas i drastycznymi detalami dnia. opisany został modus , jaki UPA UPA zastosowała tego piekielnego operandi operandi, Najpierw na polskie miejscowości szło pierwsze uderzenie – atak uzbrojonych w broń palną i zorganizowanych na wojskową modłę sotni UPA. Po „zdobyciu” wsi, które w zdecydowanej większości nie były bronione, do akcji wkraczała druga fala napastników. Czyli „czerń miejscowych Ukraińców” uzbrojona w narzędzia rolnicze: widły, kosy, motyki, piły, siekiery, młoty i noże. Tak zwani siekiernicy.   Akcję mordowania Polaków – czytamy w raporcie Komendy Lwów AK –  przeprowadzili Ukraińcy z potwornym okrucieństwem. Kobiety, nawet ciężarne, przybijali bagnetami do ziemi. Dzieci rozrywali za nogi, inne nadziewali na widły iOdrąbywali rzucali przez parkany. Inteligentów drutami wrzucaliuszy do istudni. siekierami ręce, nogi, głowy,wiązali wycinali języki.i Odcinali nosy, wydłubywali oczy. Wyrzynali przyrodzenie, rozpruwali brzuchy i wywlekali wnętrzności. Młotami rozbijali głowy, głowy, żywe dzieci wrzucali do płonących domów domów.. Szał barbarii doszedł do tego stopnia, że żywych ludzi przerzynali piłami lub uśmiercali kijami. Za uciekającymi przez pola urządzali naganki, wyłapując lub zabijając na miejscu, kogo dopadli. Do kryjówek podziemnych w zabudowaniach wrzucali granaty czy też pęki podpalonej słomy słomy..

  Po rzezi umazani krwią Lachów rezuni rzucali się do grabieży. Z domów pomordowanych zabierali dosłownie wszystko – zwierzęta gospodarcze, narzędzia, garnki, ubrania, buty, pierzyny, wiadra i zapasy żywności. Zrywali blachę z dachów, rozbierali całe budynki. czego nie udało palili i równali z ziemią. Zasypywali studnieAi wycinali sady. sady . im się rozebrać, W tym szaleństwie była metoda. Chodziło o to, aby z Wołynia zniknęli nie tylko Polacy, ale również wszelkie ślady, że Polacy kiedykolwiek na Wołyniu mieszkali. Dzika furia, z którą niszczono wszystko, co polskie, i niebywałe

 

okrucieństwo oprawców sprawiają, że wypada się przychylić do opinii pani Ewy Siemaszko. To, co wydarzyło się na Wołyniu, nie było zwykłym ludobójstwem. To było genocidium atrox. Ludobójstwo atrox. straszliwe, okrutne. W przeddzień „krwawej niedzieli” delegat rządu na kraj Kazimierz Banach, chcąc zyskać na czasie, podjął ostatnią, rozpaczliwą próbę porozumienia z UPA. Na rozmowy z banderowcami wysłał trzyosobową delegację, na czele której stał młody oficer Batalionów Chłopskich i wybitny poeta podporucznik Zygmunt Rumel. Ukraińscy nacjonaliści skrępowali polskich posłów linami i – wedle  jednej z wersji – rozerwali ich na strzępy końmi. Moja książka nie jest monografią gehenny Polaków na Wołyniu. Takich prac powstało wiele. Odsyłam państwa przede wszystkim do cytowanego wielokrotnie monumentalnego dzieła Ewy i Władysława Siemaszków oraz do książek profesora Grzegorza Motyki. Nie będę wyliczał kolejnych zgładzonych miejscowości i spustoszonych powiatów. Te szczegółowe informacje można znaleźć gdzie indziej. Ograniczę się tylko do przedstawienia upiornej scenerii, w jakiej rozgrywało się to ludobójstwo. Do ukazania dramatu polskiej społeczności oczami jej świadków. Żaden stworzony przeze mnie opis – choćby najbardziej obrazowy

i plastyczny – nie odda bowiem tego lepiej. Przygotowując się do pisania tej książki, przeczytałem setki relacji Wołyniaków. Oto garść fragmentów. Posłuchajmy ocalałych.   Jerzy Krasowski:  Krasowski:  W pierwszym zabudowaniu znaleźliśmy wstrząsający widok. Wbitego na ostry słup przy furtce kilkuletniego chłopca. Na parkanie był napis „Litak Sikorskoho” [Samolot Sikorskiego]. Przed progiem domu leżały trupy mężczyzn i dwóch kobiet okrutnie porąbanych siekierą.

 

Wincenty Romanowski:  Romanowski:  W jednej z wiosek w pobliżu Deraźnego po pogromie znaleziono w chacie małe dziecko z wyprutymi wnętrznościami. Jelita były rozpięte na ścianie w jakiś nieregularny sposób, a na jednym z gwoździ wisiała kartka z napisem: „Polska od morza do morza”.

   Irena Gajowczyk: Kilku Gajowczyk: Kilku banderowców podbiegło do mojej mamy i jeden z nich uderzył ją w głowę siekierą. Mama upadła i wypuściła z rąk brata Tadzia, a ja z przerażenia krzyczałam. Mama, czołgając się, przygarnęła do siebie płaczącego i zakrwawionego Tadzia, dała mu pierś. Po niedługiej chwili ponownie podbiegli banderowcy do mojej mamy i podcięli jej gardło. Jeszcze żyła, kiedy zdarli z niej szaty i poodcinali jej piersi. Mama i Tadzio bardzo się męczyli. Mama z bólu powyrywała sobie długie włosy z głowy, była strasznie zmieniona, bałam się jej.

 

Pobiegłam do tatusia i widziałam, jak bardzo go bili. Widziałam, jak naszej sąsiadce, Wasylkowskiej, odrąbywali na pieńku głowę. Mój krzyk był tak przerażający, że jeden z banderowców podbiegł do mnie i z rozmachem wbił mi nóż troszeczkę poniżej gardła, a ja dalej krzyczałam i ze strachu nie mogłam się ruszyć z miejsca. Banderowcy krzyczeli po imieniu do ojca, a ojciec też po imieniu błagał Iwana, bo ciągle przychodził do naszego tatusia jako przyjaciel. Kiedy po raz drugi mnie ujrzeli, postanowili skończyć ze mną, raniąc prawą  dłoń nożem i przebijając na wylot, a lewą rękę raniąc przed łokciem dwa razy. Upadłam. Jeden z banderowców chwycił mnie za skórę na plecach, tak jak się łapie kota, i tyle, ile miał skóry w garści, odciął nożem. Potem jeszcze dwa razy ugodził nożem w łopatki i wrzucił mnie w ogromny kopiec mrówek. Chyba straciłam przytomność i jak się ocknęłam, bardzo byłam obolała, a mrówki tak mnie pogryzły, że byłam bardzo spuchnięta. Odrąbana i leżąca obok głowa sąsiadki była cała pokryta mrówkami.

  Zofia Araszewicz:  Przy Araszewicz:  jednym z trupów siedziało dwoje głodne! małych dzieci, które rozpaczliwie wołały: „Mamo, mamo!kobiet Obudź się! Jesteśmy Chodź z nami do domu!”.

   Dionizy Sokołowski: W Sokołowski: W domu nikogo rannego i zabitego nie było. Tylko ogromne kałuże krwi. Poszedłem nad sadzawkę i zobaczyłem okropny widok: wszyscy troje pływali już na wierzchu, okropnie posiekani siekierami i nożami, tak że trzeba było bandażem obwiązywać głowy, żeby się trzymały. trzymały. Były rozcięte prawie na dwie połówki.

  Czesław Piotrowski:  Piotrowski:  Na niewielkiej polanie natknęliśmy się na ludzki szkielet

zawieszony na sosnowych palach wkopanych w obrzeżach kopca wielkiego mrowiska. Szkielet przywiązanypoprzeczką drutem kolczastym, za rozpostarte i głowę, do pali był zwieńczonych w formie szubienicy,ręce, tuż nogi nad mrowiskiem. Szkielet był oczyszczony doszczętnie z ciała przez mrówki, które nadal penetrowały jego białe kości i stawy. Było to niewątpliwie dzieło ukraińskich nacjonalistów z okolicznych wiosek. Był to prawdopodobnie szkielet gajowego. Nie było żadnych śladów po ubraniu, nie było widać żadnych okaleczeń na szkielecie. Należało więc przypuszczać, że został rozebrany i przywiązany żywcem do pali szubienicy i pozostawiony na pastwę mrówkom, co oznaczało konanie w mękach przez wyżeranie żywego ciała w ciągu co najmniej kilku dni.

   Henryk Frontczak: Frontczak:   Otoczyli nas uzbrojeni Ukraińcy mający maski na twarzach. Zaczęli tatusia bić, dźgać lufami w głowę. Na ten widok schowałem się za drzwi. Wkrótce jeden z bandytów znalazł mnie za drzwiami, chwycił za gardło

 

i wyprowadził na dwór. Następnie przycisnął mnie do ściany domu i zaczął zadawać ciosy nożem w piersi. Czułem ból, jak gdyby silne ukąszenie muchy. Potem straciłem przytomność. Zacząłem ją odzyskiwać bardzo powoli. Jak we śnie widziałem, jak mordują moją mamę, słyszałem jęki ojca. Dalej leżał i jęczał mój trzyletni braciszek Kazio. Miał wbity kołek w brzuch i tak konał przygwożdżony do ziemi. Kiedy odezwałem się do niego, prosił pić.

  ks. Zbigniew Jan Staszkiewicz:  Staszkiewicz:  Pierwszego rannego, którego opatrywałem, zapamiętam na całe życie. Mężczyzna otrzymał cios siekierą w głowę. Siekiera się ześlizgnęła i zdarła z głowy skórę, która zwisała na ramię ofiary ofiary..

   Natalia Frontczak-W Frontczak-Walasik: alasik: Dopiero  Dopiero kiedy postać znalazła się zupełnie blisko nas, rozpoznałam w niej Henia, brata mojego. Był cały zmasakrowany, podźgany nożem w głowę, piersi, plecy, nogi. Miał rozpruty brzuch, z którego wychodziły kiszki, był więc przepasany ręcznikiem. Kiedy mnie zobaczył, rozpłakał się i ja też.

  Zofia Król:  Król:  Zofia Król, lat siedem, i Janina Kotas, lat dwanaście, bawiły się w sadzie lalkami. Ukrainiec zapytał się, czy rodzice są w domu. Zofia odpowiedziała, że tak. Dalej już nic nie pamięta. Jak się później okazało, dostała w tył głowy łopatą, co spowodowało utratę świadomości i wstrząs mózgu. Gdy Zofia odzyskała świadomość, okazało się, że wraz z koleżanką zostały przysypane ziemią w niewielkim rowie. Janina Kotas leżała na Zofii z odciętymi w połowie łydek nogami. Dostała przez chwilę drgawek i przestała się odzywać. Zofia wydostała się z prowizorycznego grobu i poszła do domu. Mama leżała na podłodze cała zakrwawiona z nożem w piersi. Tata leżał koło pasieki najprawdopodobniej przerżnięty piłą. Jeszcze żył. Jak zobaczył Zofię, zaczął krzyczeć, żeby uciekała do babci. Zofia pobiegła najpierw do swojej matki chrzestnej. W domu nikogo nie było, na podłodze leżało tylko jakieś dziecko, całe porozrywane. Głowa, nogi, ręce – osobno.

  Wacław Świetlicki: Kazimierz Świetlicki: Kazimierz Krupski miał połamane kości. Był zwinięty w rulon i pozostawiony pod płotem.

  Bronisława Drozd: W Drozd: W drodze powrotnej z Buczacza mój ojciec został zatrzymany na drodze przed Petlikowcami przez trzech Ukraińców banderowców, Michała Druczaka i braci Iwana i Michała Maryniaków, którzy zaczęli go bić. Ojciec podobno się bronił, ale wobec przewagi stopniowo tracił siły. Oprawcy zaciągnęli go na podwórze znanego banderowca Pawła Leszcza. Ten dołączył do trójki morderców i ojca związano drutem kolczastym. Oprawcy przywiązali go linką do

 

konia i pociągnęli po kamienistej drodze pod wieś Przywłoka. T Tam am po odwiązaniu obciążyli kamieniami i półmartwego wrzucili do rzeki Strypy w miejscu zapory wodnej Zabrodzie.

   Michał Wojczyszyn:  ojczyszyn:  Najmłodszy z braci, Edzio – lat dwa – leżał cały we krwi z roztrzaskaną główką i wbitym nożem w piersi. Obok leżał szesnastoletni brat Bronek. To sprawiał jego głos,wrażenie błagającybryły o litość, słyszałem w nocy Kiedymiał go oglądałem, zmasakrowanego mięsa.najdłużej. Nogi i ręce połamane. To To nad nim mordercy znęcali się najdłużej.

  Władysław Tołysz:  Tołysz:  Widziałem zamordowanego swego kolegę, a jednocześnie wspaniałego ucznia. Nazywał się Prończuk. Gdy banderowcy mordowali jego matkę, rzucił się jej na pomoc. Oprawcy odrąbali mu ręce i nogi i położyli na taborecie. Umarł z upływu krwi.

   Adam Kownacki: Na Kownacki: Na Wielkanoc do Hermanówki na rezurekcję poszło dwudziestu chłopaków. Żaden z nich nie wrócił. Wszyscy zostali pomordowani, i to w okrutny sposób. Najstarszy z nich miał tylko głowę przekręconą w drugą stronę. Młodszych Ukraińcy męczyli wyrafinowany sposób. Mieli obcięte  języki, genitalia, obdzierano ichwze bardziej ich skóry skóry.. Byliśmy tym wstrząśnięci.

  Gdy na wołyńskiej prowincji dochodziło do takich przerażających mordów –  Armia Krajowa stała z bronią u nogi… Na początku tego rozdziału wspomniałem o desperackiej próbie mediacji, którą w przededniu „krwawej niedzieli” podjął Kazimierz Banach. Wydaje się, że był to gest rozpaczy wynikający z poczucia własnej słabości. Próba wykorzystania szansy jednej na milion bez wiary, że przyniesie ona powodzenie. Próba ta zakończyła się oczywiście fiaskiem. Jakiekolwiek rozmowy z banderowcami nie miały sensu. Jeżeli do tego momentu Kazimierz Banach miał w tej sprawie jeszcze jakiekolwiek złudzenia, teraz rozwiały się one jak fatamorgana.   Rozładowanie obecnego konfliktu polsko-ukraińskiego na Wołyniu drogą  porozumienia jest absolutną niemożliwością – napisał wołyński delegat rządu na kraj 7 października 1943 roku. – Jedynym czynnikiem skutecznym mogłaby być tylko siła.

  Delegat przejrzał na oczy oczy..

 

8

Solidarność ’43 Kierunek uderzenia banderowców wskazywał, że celem ataku był środek wsi. Ale tu dostali się pod niespodziewanie silny ogień naszego „diegtiariowa” oraz innej broni, a nawet granatów ręcznych. Zygmunt Toczko Toczko z kolegami nie żałowali sobie amunicji. Rąbali ile się dało. O ile sobie przypominam, w pewnym momencie zaciął się, z przegrzania, erkaem i wtedy użyto granatów. granatów. To gorące przywitanie podcięło skrzydła bandziorów bandziorów.. Zaczęli kryć się w zbożu i ze wzgórza ostrzeliwać zapalającymi i świetlnymi pociskami zabudowania, gdzie były zgromadzone rodziny. Wnioskowałem z kolegami, że musieli o tym mieć informację od miejscowych Ukraińców. W międzyczasie Zygmunt oddał w kierunku wroga kilka serii, co i na tym kierunku ataku odebrało „hierojom” odwagę do „rizania Lachiw”. Na pewno myśleli sobie, że tak jak w innych, bezbronnych osiedlach i tu przeprowadzą rzeź i rabunek, by potem chełpić się swoim bohaterstwem i odwagą. Jednak w tym napadzie okazała się ich słabość i tchórzostwo. My odnieśliśmy zwycięstwo! Na tyłach i na bocznych drogach polnych stały w pogotowiu wozy, prawdopodobnie z rezunami, którzy jak zwykle mieli za zadanie, po ustaniu obrony, mordować i rabować.

  To fragment wspomnień Antoniego Cybulskiego, organizatora i przywódcy samoobrony działającej w polskiej miejscowości Pańska Dolina. Do opisanych tu dramatycznych wydarzeń doszło 22 czerwca 1943 roku. Silny oddział Ukraińskiej Powstańczej Armii zaatakował polską miejscowość. Celem było zgładzenie mieszkańców i puszczenie z dymem zabudowań. Polacy wyszli jednak naprzeciw napastnikom z bronią w ręku. Gotowi do walki. Nie zamierzali dać się wyrżnąć jak jagnięta. Na strzały odpowiedzieli strzałami, na granaty granatami, na bagnety bagnetami. Na ciosy siekiery – ciosami siekier. Zdumieni oporem upowcy uciekli jak niepyszni. Pozostawili za sobą jedynie ciała zabitych zab itych kamratów i porzucone porzucon e karabiny. karabiny. Pańskiej Doliny nie udało im się zdobyć również w kolejnych zaciekłych szturmach. Polscy obrońcy dotrwali na tym posterunku do końca wojny. Uratowali nie tylko mieszkańców Pańskiej Doliny, ale i ludność z innych

 

miejscowości. Polskie domy i zagrody zostały ocalone przed banderowską 

grabieżą i pożogą, a Polacy przeżyli. Samoobrona z Pańskiej Doliny wygrała swoją małą wojnę z UPA. Takich zwycięskich bitew na terenie Wołynia odbyło się więcej. To, że Armia Krajowa na Wołyniu zawiodła, nie oznacza, że zawiedli wołyńscy Polacy. Nie zawiedli – stanęli na wysokości zadania i zapisali jedną  z najpiękniejszych i najbardziej heroicznych kart II wojny światowej. A zarazem  jedną z najbardziej zapomnianych. Nie oglądając się na panów oficerów z Armii Krajowej, polscy Wołyniacy sami chwycili za broń i podjęli desperacką walkę z przeważającymi siłami banderowców.   Ludzie uznali, że czas się organizować, by odeprzeć atak – wspominał Adam Kownacki, członek samoobrony w Przebrażu. – Nikt oczywiście nie mówił wtedy o tym, że istnieje jakaś Armia Krajowa. O tym dowiedziałem się dopiero po wojnie.

  Z kolei Antoni Cybulski „Oliwa” z Pańskiej Doliny pisał:   Gnębiło nas, Polaków, to, że jesteśmy odcięci od naszego Narodu. W osamotnieniu, pozostawieni własnemu losowi, zdani wyłącznie na własne siły, zniewątpliwą determinacją przystępowaliśmy do działania, do organizowania obrony przed zagładą.

  Według Ernesta Komońskiego, autora monografii W obronie przed Ukraińcami,, na terenie byłego województwa wołyńskiego w sumie powstały 142 Ukraińcami ośrodki samoobrony. Część z nich okazała się zbyt słaba, aby obronić się przed UPA, ale 43 procent odpierało nieprzyjacielskie ataki. Część z nich – połączonych w duże, obejmujące po kilka miejscowości bazy – dotrwała do końca wojny. Biorąc pod uwagę, że nikt wołyńskich Polaków nie przygotował na to, co ich spotkało, był to olbrzymi sukces. Samoobrony powstawały w pośpiechu, gorączkowo i spontanicznie, aby natychmiast stawić czoło banderowskim napastnikom.   Ludność polska Wołynia – pisali Ewa i Władysław Siemaszkowie – weszła w rok nieprzygotowana do przeciwstawienia się ludobójstwu. Istniejąca od 1942 roku wśród wąskiego grona Polaków konspiracja ZWZ była nastawiona na przygotowanie ludności do walki z Niemcami, a nie z Ukraińcami. Nie

 

dostrzegano wówczas jeszcze, że najpoważniejszym i najbliższym zagrożeniem dla Polaków są nacjonaliści Ukraińcy. Ukraińcy.

  Opowieść o polskich samoobronach na Wołyniu jest więc opowieścią nie tylko o woli przetrwania i obronie własnej ziemi, ojcowizny. To także historia znakomitej samoorganizacji, przedsiębiorczości i rzutkości, które nie mają chyba odpowiednika w najnowszych dziejach narodu polskiego. Wszystko zaczęło się pod koniec 1942 roku, gdy na Wołyniu zaczęło

dochodzić do coraz liczniejszych indywidualnych napaści na Polaków – pobić, podpaleń, zastraszania. A w końcu zabójstw. Czołowi przedstawiciele lokalnych polskich społeczności – nauczyciele, księża, działacze społeczni, urzędnicy – znikali bez wieści, a po kilku dniach ich pokiereszowane, opuchnięte ciała znajdowano w lasach lub wyławiano z rzek. Ukraińscy nacjonaliści nie ukrywali, że to dopiero początek. Że szykują się do walnej, ostatecznej rozprawy z polską społecznością. Tak aby Wołyń był „czysty jak łza”. Czyli „oczyszczony” ze wszystkich znienawidzonych Lachów. Trudno się dziwić, że na polskich mieszkańców wołyńskich wsi padł wówczas blady strach. Część z nich zdecydowała się porzucić swe domy. Uciekinierzy uchodzili na teren Generalnego Gubernatorstwa lub do wołyńskich miast, gdzie bezpieczeństwo zapewniały im tamtejsze niemieckie garnizony. Część Polaków popadła w fatalistyczną apatię. Ludzie ci bezradnie czekali, co im przyniesie los. Inni z kolei pospiesznie przechodzili z katolicyzmu na prawosławie. Jeszcze inni łudzili się, że rzezie ich ominą. Zawsze przecież żyli w zgodzie z ukraińskimi sąsiadami, dlaczego więc ktokolwiek miałby ich skrzywdzić? Byli jednak Polacy, którzy nie żywili takich złudzeń. Nie wpadali w panikę ani w depresję. Zamiast uciekać – woleli się bić. Pierwsze polskie samoobrony zaczęły powstawać już w styczniu 1943 roku. Mężczyźni z poszczególnych wsi zaczęli spontanicznie i samorzutnie się organizować. Na początku oddziały polskiej samoobrony były bardzo prymitywne. Mężczyźni z siekierami, widłami i zaimprowizowanymi pikami pełnili nocne warty na skraju wsi. Gdy dostrzegli banderowców, alarmowali sąsiadów, bijąc w dzwony lub uderzając łomem w kawałek szyny. szyny. Na drogach prowadzących do polskich miejscowości rozstawiano czujki, przemierzały konne patrole, które miałymogli zawczasu ostrzec polskich Tak aby przedje nadejściem banderowców opuścić swoje domy, cywilów. uciec do lasu lub w pola. Ocalić życie. Wiejskie samoobrony na początku nie były jednak żadnym przeciwnikiem dla oddziałów UPA. UPA.  

 

Było nas siedmiu mężczyzn – wspominał początki samoobrony w Przebrażu Zenobiusz Janicki – uzbrojonych w karabin, strzelbę, pistolet, siekiery, bagnety umocowane na drążkach i inne prymitywne narzędzia obronne i w ten sposób powstała mała placówka samoobrony. Teren był patrolowany przez młodych trzynasto–piętnastoletnich chłopców, a nawet i młodszych, znających okolicę z dużą ilością rowów i innych przeszkód terenowych. Chłopcy zabierali z domów psy na długich łańcuchach. Gdyby wyczuły obcego w pobliżu, szczekaniem narobiłyby alarmu.

  Z reguły oddziały samoobrony powstawały z inicjatywy wybijających się, rzutkich jednostek, lokalnych autorytetów. Byłych wojskowych, działaczy społecznych, sędziów czy nauczycieli. Ludzi tych niestety było niewielu – polskie elity zostały zdziesiątkowane w latach 1939–1941 w wyniku sowieckich wywózek i mordów. Polską społeczność na Wołyniu bolszewicy pozbawili „głowy”.

Mimo to w wielu miejscowościach tacy ludzie się znaleźli. Na szczególną  uwagę zasługuje to, że na czele samoobron stanęli księża katoliccy. Jej oddziałem w miejscowości Ostróg nad Horyniem dowodził kapucyn ojciec Remigiusz Kranc, w Dederkałach ksiądz Józef Kuczyński, a w Klesowie ksiądz Antoni Chomicki. Samoobronę w Witoldówce założył inny kapucyn, ojciec Gabriel Banaś, a w Zaturcach ksiądz Gracjan Rudnicki. Fenomen ten wywoływać musi mieszane uczucia. Z jednej strony należy pochylić głowę przed heroizmem wołyńskich kapłanów. Z drugiej jednak na usta ciśnie się pytanie: Gdzie byli oficerowie? Dlaczego na czele Polaków walczących o życie stanąć musieli ich księża, ludzie, którzy byli do tego fachowo przygotowani i przeznaczeni, przeza nie dwadzieścia lat utrzymywani z pieniędzy polskich podatników? Najważniejszym problemem polskich samoobron był oczywiście rozpaczliwy brak broni. Na dłuższą metę samymi drągami i cepami nie można było przecież bronić się przed UPA. Dochodziło do tego, że wiejscy cieśle i stolarze wyrzynali z desek atrapy karabinów, po czym malowali je na czarno, aby z daleka banderowcy widzieli w polskich miejscowościach „uzbrojonych” ludzi. I bali się zaatakować. Gdy nieprzyjaciel mimo to zaczynał się kręcić w okolicach polskich wsi, członkowie samoobron wrzucali do ognisk znalezione na polach pociski karabinowe i artyleryjskie niewypały. Huk eksplozji miał sprawić wrażenie, że Polacy się z broni bro ni palnej napastników. napastników Takieostrzeliwują fortele mogły jednak tylkoi przepłoszyć odroczyć pogrom. Jeżeli. Polacy chcieli przeżyć, musieli naprawdę zacząć strzelać do upowców. Dlatego w 1943 roku na

 

Wołyniu rozpoczęło się wielkie zbrojenie. Ludzie wyciągali z siana i strychów stare myśliwskie flinty, obrzyny, nagany i szable pamiętające insurekcję roku 1863. W lasach i na polach wyszukiwali broń porzuconą przez żołnierzy Wojska Polskiego podczas tragicznego września 1939 roku. A także przez żołnierzy Armii Czerwonej, który w czerwcu 1941 roku zmykali jak zające przed nacierającym Wehrmachtem. Niekiedy nawet rozkopywano groby poległych czerwonoarmistów, których podczas operacji „Barbarossa” w pośpiechu chowano razem z bronią.   Dobrze było, jeżeli broń była na trupach – wspominał Antoni Cybulski „Oliwa”, komendant samoobrony w Pańskiej Dolinie. – W przeciwnym wypadku trzeba było grzebać pod już cuchnącym, jeszcze niezupełnie rozłożonym ciałem. Całą tę czynność można było wykonać jedynie w nocy, bez dobrego oświetlenia. Po kryjomu, pod strachem wykrycia przez mieszkańców pobliskiego ukraińskiego osiedla.

  A oto fragment wspomnień Henryka Cybulskiego, jednego z dowódców samoobrony w Przebrażu:   Rozeszła się wieść, że jesienią 1939 roku kierownik szkoły w Rafałówce wrzucił do sadzawki w pobliżu Hawczyc kilka karabinów porzuconych przez polskich żołnierzy. Natychmiast postanowiono je wydobyć. W chłodną kwietniową noc

wykopano kilkunastometrowy dół łączący sadzawkę z rowem melioracyjnym. Woda spływała szybko. Nad ranem ukazało się muliste dno i mnóstwo różnych przedmiotów, które znajdowały się tu od niepamiętnych czasów. Uzbrojeni w bosaki ludzie systematycznie przeczesywali zimną karabin. maź. W Drugi pewnejkarabin, chwili żelazo szczęknęło o żelazo. Wyciągnięto pierwszy znaleziony kilkanaście minut później, zakończył poszukiwania. Dwie sztuki broni stanowiły wspaniałą nagrodę za całonocny trud.

  Wymontowywano działka i karabiny maszynowe z wraków zardzewiałych, rozprutych sowieckich czołgów i zestrzelonych samolotów, które od 1941 roku zalegały na wołyńskich odludziach. Wiejscy kowale, którzy teraz zamienili się w rusznikarzy, doprowadzali tę broń do stanu używalności. Czyścili z rdzy, naprawiali uszkodzone elementy. Z czasem w największych bazach powstały zakłady rusznikarskie i prochownie z prawdziwego zdarzenia. Produkowano w nich domowej roboty granaty i ładunki wybuchowe. UzbrojenieSzczególnie to jednak nie wszystko. Kolejnym roczników, krokiem było ochotników. tych z najmłodszych bo przeszkolenie spora część

 

starszych Polaków za młodu służyła w polskim lub carskim wojsku. Mieli więc fachowe przygotowanie do boju, którego brakowało młodym. Tu w sukurs przyszli mieszkający na Wołyniu podoficerowie Wojska Polskiego, którzy wzięli na siebie ciężar szkolenia rekrutów. Podjęto również prace fortyfikacyjne. Część baz samoobrony została zamieniona w twierdze. Polacy otaczali je pierścieniami okopów, stanowisk strzeleckich i transzei. Budowali schrony bojowe, palisady, pasy zasieków z drutu kolczastego i gniazda karabinów maszynowych. Pomysłowość polskich obrońców nie znała granic. W Rafałówce – ośrodku samoobrony położonym w pobliżu Przebraża – ufortyfikowano nawet poszczególne domy. domy.   Ustaliliśmy, że każda rodzina – wspominał komendant samoobrony Apolinary Ustaliliśmy, Oliwa – wykopie bunkier i odpowiednio go zabezpieczy grubą warstwą ziemi, pozostawiając jedynie szczeliny do prowadzenia ognia we wszystkich kierunkach. Przy tym każdy budynek również należało zabezpieczyć ziemią do wysokości okien, gdyż bandyci często używali pocisków zapalających, które po przebiciu drewnianych ścian mogły wewnątrz spowodować pożary. pożary. Od każdego domu prowadził do schronu głęboki rów umożliwiający szybkie zajęcie stanowiska w schronie. Podobne rowy łączyły ze sobą poszczególne schrony, tworząc w ten sposób wielokilometrową linię obrony, przetykaną co około 100 metrów schronami. W miarę możliwości staraliśmy się później o to, aby każdy schron miał na uzbrojeniu ręczny karabin maszynowy. Od strony wschodniej zwaliliśmy szeroki na około 30 metrów i przeszło kilometr długi pas drzew, tak je przy tym krzyżując, że po zakończeniu pracy nasze dzieło wydawało się nie do przebycia.

  Do takich środków uciekali się w 1943 roku wołyńscy Polacy, aby przeżyć we wrogim, śmiertelnie niebezpiecznym środowisku. Każdy dom i każde gospodarstwo musiało się zamienić w bastion najeżony karabinami

maszynowymi, palisadami i ostrzami bagnetów. Z biegiem czasu samoobrony z luźnych wiejskich grup przeistoczyły się w oddziały zorganizowane na modłę wojskową. Podzielone zostały na drużyny i plutony. W niektórych większych bazach zostały skoszarowane niczym regularna armia. Wprowadzono przedwojenną musztrę i komendę. Stworzono wojsko z prawdziwego zdarzenia. Co jednak najważniejsze, działalność wołyńskich samoobron wyzwoliła w Polakach niezwykle piękną cechę: solidarność. Załogi poszczególnych baz mogły przecież postępować egoistycznie. Zamknąć się na cztery spusty w swoich małych twierdzach, schronić za liniami okopów, nie wyściubiać zza

 

nich nosa i czekać na koniec wojny. Cały wysiłek skupić na własnym przetrwaniu. Wołyniacy postąpili inaczej. Samoobrony nawzajem się wspierały. Gdy jedna z baz była atakowana przez UPA, załoga sąsiedniej czym prędzej spieszyła jej z odsieczą. Żołnierze wsiadali na furmanki i konie, a następnie pędzili ratować sąsiadów. Między polskimi ośrodkami kursowali gońce na koniach, a ich załogi ustaliły systemy wzajemnego ostrzegania. Dowódcy samoobron przyjmowali również pod swoje skrzydła Polaków ze spalonych wiosek lub miejscowości zagrożonych pogromami. Ludzie ci przybywali na ogół do baz bez żadnego dobytku, przed banderowską napaścią  uciekali bowiem często w nocnej koszuli. Wyrwani ze snu hukiem wystrzałów i blaskiem płonących strzech odbijającym się w szybach – zrywali się z łóżka i biegli prosto w pole. Dowództwo samoobron musiało takich ludzi ubrać, wyżywić, zapewnić im dach nad głową. Zważywszy na to, że do największych polskich baz napływały tysiące uchodźców, był to kolosalny wysiłek. Bywało, że w kilka tygodni liczba mieszkańców polskich miejscowości wzrastała dziesięciokrotnie. Na przykład w niewielkim Przebrażu schroniło się ponad 10 tysięcy ludzi, a w Hucie Pieniackiej około 3 tysięcy. tysięcy. Często zresztą przywódcy samoobrony nie czekali, aż pogorzelcy dotrą do nich sami. Urządzali zbrojne wyprawy, by ewakuować całą ludność zagrożonych miejscowości. Żołnierze samoobrony – tocząc w drodze zacięte walki – przemierzali po kilkadziesiąt kilometrów przez tereny opanowane przez UPA, aby ocalić rodaków. rodaków. W ten sposób samoobrona Przebraża ocaliła Polaków, którzy schronili się w zamku Radziwiłłów w Ołyce. Ludzie tam zgromadzeni odparli szereg szturmów UPA, ale wkrótce zaczęła im się kończyć amunicja i zapasy żywności. W oczy zajrzało im widmo śmierci głodowej. Ołyczanie wystąpili wówczas z dramatycznym apelem do przebrażan. Rodacy, ratujcie! Przebrażanie nie zawiedli. Do Ołyki przedarło się 300 uzbrojonych po zęby członków samoobrony z Przebraża, którzy na 250 furmankach ewakuowali do swojej bazy 1,5 tysiąca cywilów. Warto dodać, że obie miejscowości dzieliło aż trzydzieści kilometrów. Trzydzieści kilometrów przez tereny opanowane przez banderowską partyzantkę. Była to więc prawdziwa epopeja. Wymarsz z Ołyki odbywał się przy dźwiękach Jeszcze Polska nie zginęła puszczonego na znalezionym w zamku patefonie.

 

 

Stanęliśmy jak wryci – wspominał Henryk Cybulski. – Mężczyźni odruchowo pozdejmowali czapki z głów, kobiety głośno szlochały. Wszyscy staliśmy w milczeniu. Z południowej części miasteczka dochodziły echa krótkich serii karabinu maszynowego i pojedynczych strzałów. strzałów.

  Cóż za filmowa scena! Położone na północny wschód od Łucka Przebraże było nie tylko największą, ale również najlepiej zorganizowaną bazą polskiej samoobrony. Aby wyżywić tak dużą liczbę uchodźców, jej dowódcy musieli zorganizować niezwykle sprawny system aprowizacyjny. aprowizacyjny. Z polskiej „twierdzy” wyjeżdżały całe konwoje furmanek i jechały w stronę porzuconych przez Polaków miejscowości. Ludzie na furmankach mieli za zadanie zbierać plony z pól. Nad ich bezpieczeństwem podczas pracy czuwali członkowie samoobrony. Często musieli oni walczyć z oddziałami UPA, które usiłowały zapobiec zbiorom. Często zresztą niezbędne produkty rekwirowano w ukraińskich wioskach. Ta wojna o zboże zakończyła się zwycięstwem Polaków. Przebraże nie dało się zagłodzić. W wołyńskiej fortecy powstały piekarnie, masarnie, mleczarnie, zakłady rymarskie i szewskie, których zadaniem było zaopatrywanie i obsługa ludności. Posiłki przygotowywano we wspólnych kuchniach. Uchodźcom zapewniono fachową opiekę medyczną. Każdy przebrażanin musiał przyjąć pod dach co najmniej kilka polskich rodzin. Dla reszty przybyszów wybudowano baraki. Polska samoobrona początkowo skupiała się w pojedynczych ośrodkach, z czasem zaś w większych bazach. Te ostatnie obejmowały szereg sąsiednich miejscowości, tworząc rodzaj wolnych polskich minirepublik, wysp w morzu pożarów roznieconych przez UPA. W drugiej połowie 1943 roku na ich terenie zgromadziła się niemal cała polska ludność, która pozostała na wołyńskiej prowincji.   Niektóre z baz – pisał Ernest Komoński, autor książki W obronie przed Ukraińcami   – przybrały formę oblężonych twierdz czy odseparowanych Ukraińcami „mikropaństw” z własną polityką gospodarczą, namiastką siły zbrojnej, milicją, sądami, atrybutami administracyjnymi, a nawet rodzajem „polityki zagranicznej”. Z perspektywy historyka było to zupełne novum novum w  w najnowszych dziejach Polaków na Wołyniu Wołyniu i w Galicji Wschodniej.

  W Przebrażu działała także żandarmeria, która zwalczała bimbrownictwo, szaber, kradzieże i inne patologie, które zaczęły się szerzyć w olbrzymiej masie uchodźczej. W każdej społeczności są czarne owce. Na przykład część

 

uchodźców urządzała nocne, rozbójnicze wyprawy do sąsiednich ukraińskich wiosek. W skrajnych wypadkach stworzony w Przebrażu sąd nie wahał się nawet wydawać wyroków śmierci. Przebraże szybko stało się solą w oku UPA. Miejscowość była kilkakrotnie atakowana przez bardzo liczne, nawet kilkutysięczne, zgrupowania nieprzyjaciela, ale za każdym razem banderowcy schodzili z pola bitwy pokonani. Kolejne fale rezunów rozbijały się o polskie umocnienia i kładły pod zmasowanym ogniem karabinów maszynowych obrońców. Wywoływało to olbrzymią frustrację i wściekłość ukraińskich u kraińskich szowinistów. szowinistów. Byli jednak bezsilni. Było to w dużej mierze zasługą dwóch niezwykle charyzmatycznych i dzielnych dowódców. Wspomnianego już, oddelegowanego do Przebraża przez Armię Krajową Henryka Cybulskiego „Harry’ego” i Ludwika Malinowskiego „Lwa”. „Lew” cieszył się olbrzymim szacunkiem okolicznych Polaków. Pełny energii, świetny organizator, a zarazem obdarzony ułańską fantazją odważny żołnierz. Z długą, patriarchalną brodą robił niesamowite wrażenie. Gdyby nie nowoczesne uzbrojenie, można by go uznać za szlachcica rębajłę żywcem wyjętego z siedemnastego wieku.   Ludwik Malinowski miał na sobie kożuszek partyzancki – wspominał przebrażanin Janicki za– pasem czapkęi dwa futrzaną, maszynowy zawieszony na Zenobiusz pasie, mały pistolet granaty pistolet ręczne. Kiedy jechał konno, u boku miał szablę. Dopełnieniem stroju był ryngraf Matki Boskiej Częstochowskiej na piersiach.

  Obrońcy Przebraża z czasem przeszli do działań zaczepnych. Rozbili nieprzyjacielski oddział stacjonujący w Trościańcu i rozpędzili na cztery wiatry szkołę podoficerską UPA w Omelnie. Granice „polskiej republiki” i jej strefa wpływów systematycznie się powiększały. Samoobrona w Przebrażu dotrwała do końca wojny. Zgromadzone w niej tysiące Polaków zostały ocalone przed upowskimi siekierami. Oprócz wspomnianych Przebraża, Rafałówki i Pańskiej Doliny duże ośrodki polskiej samoobrony powstały w Hucie Stepańskiej, Zaturcach, Hucie Starej, Zasmykach, Dederkałach, Antonówce, Bielinie, Ostrogu, Jagodzinie-Rymaczach czy Witoldówce. Nie wszystkie zdołały się oprzeć banderowcom, ale wszystkie twardo stawiły im czoło. Nie ma wątpliwości, że gdyby nie polskie samoobrony, tragiczny bilans banderowskiego ludobójstwa byłyby znacznie wyższy. Ich żołnierzom należy się nasze najwyższe uznanie. I pomniki.

 

Szczególnie, że o Wołyniu na ogół pisze się w duchu martyrologicznym, kładąc nacisk się na gehennę Polaków, którzy padli ofiarą ludobójstwa. Pamięć o nich jest oczywiście naszym obowiązkiem i nigdy dość książek i artykułów im poświęconych. Warto Warto jednak również pokazać i drugą stronę tej historii – polskie bohaterstwo.

Obrona Przebraża i innych wołyńskich twierdz to bez wątpienia temat na wielki wysokobudżetowy film historyczny na miarę Sierżanta Ryana i  Helikoptera w ogniu. ogniu. Chyba pora, żeby Wojciech Smarzowski nakręcił sequel Wołynia!! Wołynia

 

9

Za późno! 20 lipca 1943 roku komendant Okręgu Wołyń Armii Krajowej pułkownik Kazimierz Bąbiński „Luboń” wydał rozkaz utworzenia lotnych oddziałów partyzanckich. W sumie miało ich powstać dziewięć, łącznie ponad tysiąc żołnierzy. Stan gotowości bojowej pułkownik Bąbiński nakazał im osiągnąć już

po ośmiu dniach od wydania rozkazu. Czyli 28 lipca. „Luboń” założył, że oddziały te będą ściśle współpracować z istniejącymi już samoobronami. Polscy partyzanci mieli się rozlokować w największych bazach i patrolować najbliższą okolicę. W razie zagrożenia sąsiednich polskich wiosek partyzanci mieli błyskawicznie przybyć z odsieczą. Spaść banderowcom na plecy i rozpędzić ich na cztery wiatry. Chciałoby się zerwać czapkę z głowy i zawołać: Wreszcie! Wreszcie nasi chłopcy poszli w las! Wreszcie Armia Krajowa wyrwała się z marazmu. Na Wołyniu pojawiła się polska siła zbrojna zdolna przyjść na ratunek mordowanych rodakom. Zdolna stawić czoło mordercom spod znaku tryzuba! Bardzo mi przykro, że ostudzę ten entuzjazm, muszę bowiem zadać fundamentalne pytanie:  Na litość boską, dlaczego tak późno?! Polskie oddziały partyzanckie zostały utworzone pięć i pół miesiąca po rozpoczęciu eksterminacji wołyńskich Polaków. A ponad dwa tygodnie po „krwawej niedzieli”, czyli po apogeum mordów. Olbrzymia część ofiar ludobójstwa na Wołyniu dawno już wtedy nie żyła. Ludzie ci nie doczekali się więc pomocy Armii Krajowej – zginęli w męczarniach, na próżno wyglądając odsieczy. Decyzja o utworzeniu oddziałów partyzanckich była więc bez wątpienia słuszna. Ale też tragicznie spóźniona. Wysłane w teren siły trudno uznać również za wystarczające, a działania podjęte przez wołyński Okręg AK za adekwatne do skali dramatu rozgrywającego się nazbrojne jego w terenie. wołyńskie podziemie drugiejWedług połowiehistoryków roku 1943 Armii liczyło Krajowej bowiem około 8 tysięcy zaprzysiężonych konspiratorów. W oddziałach partyzanckich

 

miało zaś znaleźć się ponad tysiąc ludzi. Według maksymalnych szacunków 1,3 tysiąca. Oznacza to, że do obrony rodaków przed banderowskimi pogromami rzucono niewiele ponad jedną ósmą sił Okręgu Wołyń. Trudno ten wynik uznać za imponujący.. Co robiła imponujący rob iła reszta? Według majora Tadeusza Klimowskiego „Ostoi” podległy mu Inspektorat Równe skupiał w połowie 1943 roku 2 tysiące konspiratorów. Z kolei Józef Turowski w swojej klasycznej monografii  Pożoga  Pożoga   szacował, że sam Obwód Kowel miał wówczas 2,5 tysiąca żołnierzy „gotowych do podjęcia walki”. Kazano im jednak czekać do operacji „Burza”. Podobnie było ze zmagazynowaną bronią. Dopiero gdy w lipcu 1943 roku banderowskie ludobójstwo sięgnęło zenitu, inspektor Obwodu Kowel major Jan Szatowski „Kowal” zdecydował się – jak pisze Józef Turowski – „naruszyć skromne zapasy broni przeznaczonej do walki z Niemcami i skierował w teren kilka patroli”. Naruszył skromne zapasy broni?! Skierował w teren kilka patroli?! Doprawdy, trudno polskiemu patriocie spokojnie o tym czytać i pisać. W okolicach Kowla banderowcy uzbrojeni w cepy i siekiery siali mord i zniszczenie, a major Szatowski raczył wysłać z odsieczą kilka grupek żołnierzy z niewielką częścią posiadanych przez obwód AK karabinów i granatów…

Sytuacja była wówczas tak rozpaczliwa, że do walki z banderowcami należało skierować całą całą   broń obwodu i wszystkich wszystkich   zdolnych do boju żołnierzy konspiracji. Należało na UPA uderzyć całością sił. Tego jednak nie zrobiono. Podobnie sprawy się miały niestety i w innych częściach Wołynia. Wołynia. W zachowanych relacjach i wspomnieniach weteranów Armii Krajowej z Wołynia ten wątek powtarza się bardzo często. Młodzi Polacy z wołyńskich miast, którzy wieczorami z okien domów i mieszkań obserwowali unoszące się nad horyzontem łuny, chcieli natychmiast ruszać na prowincję, aby ratować rodaków i bić banderowców. Ich przełożeni z konspiracji kategorycznie im  jednak tego zabraniali.   Już jako zaprzysiężony członek podziemnej organizacji od 16 sierpnia 1942 roku rwałem się do walki – wspominał Władysław Kobylański. – Jednak starzy konspiratorzy gasili nasz zapał, mówiąc krótko: „Siedzieć, być spokojnym i słuchać”.

  Wątpliwości budzi również bezkrytycznie powtarzana przez część publicystów informacja, że oddziały partyzanckie na Wołyniu osiągnęły zdolność bojową 28 lipca. Czyli tak, jak nakazał pułkownik Bąbiński.

 

W rzeczywistości teoria znacznie różniła się od praktyki. Termin ośmiu dni był zbyt krótki na zorganizowanie oddziałów partyzanckich. Tego w tydzień po prostu nie dało się zrobić. Werbunek ludzi, uzbrojenie ich i przeszkolenie wymaga czasu. Sprawę dodatkowo utrudniało to, że rozkaz „Lubonia” został wydany pospiesznie, pod presją dramatycznych wydarzeń. Nagle ludzi trzeba było oderwać od ich dotychczasowych zadań i powierzyć im nowe. Dobrze to ilustruje relacja pani Haliny Górki-Grabowskiej z wołyńskiej konspiracji. W rozmowie z Markiem A. Koprowskim opisała ona codzienne funkcjonowanie podziemnych struktur AK we Włodzimierzu Wołyńskim. Organizacja zajmowała się wszystkim, tylko nie tym, czym powinna się była zajmować. Młodzi żołnierze AK mieli rozkaz zbierać informacje na temat niemieckich transportów wojskowych idących na front wschodni, drukować ulotki i pisemka…   W ten sposób myśmy działali aż do pierwszych miesięcy 1943 roku – opowiadała pani Górka-Grabowska – gdy zaczęły się rzezie ludności polskiej. Wtedy gorączkowo zaczęło się poszukiwanie ludzi, którzy potrafiliby stworzyć oddziały zbrojne do obrony mordowanej przez Ukraińców ludności polskiej.

  Ludzie ci często nie stawali na wysokości zadania. Na przykład porucznik Stanisław Kądzielawa „Kania” w ogóle nie zdołał sformować oddziału. Z kolei oddział majora Franciszka Konstantego Pukackiego „Gzymsa” – jak napisano w cytowanym cytowany m już kilkukrotnie raporcie „Ostoi” – „rodził się w bólach”. b ólach”. Pierwsze zalążki oddziałów nie wyszły więc w pole w lipcu, ale w sierpniu 1943 roku. Kilku oficerom prace organizacyjne szły zaś jak po grudzie i ich oddziały osiągnęły gotowość bojową dopiero pod koniec roku. W samą porę na…

operację „Burza”. Fiaskiem zakończyła się również próba stworzenia przez Armię Krajową  placówki w miejscowości Mizocz w pobliżu Dubna. Wincenty Romanowski „Makitra” lokalny dowódca AK – a później historyk – polecił, aby na czele samoobrony broniącej tamtejszych Polaków stanął miejscowy agronom zaprzysiężony w konspiracji pod kryptonimem „Świerk”. AK poza słowami otuchy nie udzieliła mu jednak żadnej pomocy.   Placówka w Mizoczu została pozostawiona sama sobie – pisał Marek A. Koprowski. – „Makitra” odwiedził Mizocz tylko raz. Obwód nie udzielił placówce żadnego wsparcia. Wynikało Wynikało to z dwóch przyczyn. Pierwszą był fakt, że Mizocz leżał z dala od głównych szlaków komunikacyjnych. W planach operacji „Burza” nie odgrywał on żadnej roli. Nie miał znaczenia strategicznego. Nie

 

skierowano tu więc ani oficerów, ani broni. Później, gdy trzeba było bronić ludności polskiej przed mordami, było już za późno.

  Niestety niektórzy młodzi oficerowie AK skierowani „na pomoc” do baz samoobrony nie radzili sobie w polu. Mało tego, wciągali samoobronę do działań wymierzonych w Niemców. Nie tylko nie miało to najmniejszego sensu, ale również było niemądre. Akcje takie trwoniły siły samoobrony, odciągały je od głównego zadania, jakim było zapewnienie bezpieczeństwa Polakom. „Dochodziłem do wniosku, że najważniejszym zadaniem tego okresu w pracy konspiracyjnej była ochrona ludności i zapewnienie jej przetrwania do czasu zapanowania jakiegoś ładu prawnego na tych terenach” – pisał Wincenty Romanowski „Makitra”. I dlatego właśnie bardzo sceptycznie podchodził do antyniemieckich akcji dywersyjnych, które prowadziła część oddziałów AK na Wołyniu. Czemu to miało służyć? Co – poza sprowadzeniem na nieliczne ocalałe polskie wsie niemieckiego odwetu – miałyby przynieść te działania?   Jeżeli sytuację polityczną i militarną w centrum Polski można było nazwać trudną  i niejasną – pisał Romanowski – to na Wołyniu była ona skomplikowaną  w dwójnasób. Tutaj nie wystarczało hasło czy zasada „kropić!”. Zamiast prowadzenia przeciwko Niemcom beznadziejnej beznadziejnej akcji zbrojnej za wszelką cenę na pierwszy plan wysuwała się potrzeba opracowania odpowiedniej taktyki.

  Polacy na Wołyniu byli po prostu zbyt słabi, aby prowadzić wojnę na dwa fronty. Niektórzy oficerowie AK to rozumieli, inni jednak kurczowo trzymali się antyniemieckiej linii swojej organizacji, zupełnie nie biorąc pod uwagę skomplikowanej wołyńskiej rzeczywistości. Tu wrogiem nie był Niemiec, lecz banderowiec z nożem w zębach wdzierający się nocą przez okno.   Jedna z ostatnich akcji miała tragiczny przebieg – pisał Apolinary Oliwa, komendant samoobrony Rafałówki. – Planowano likwidację żandarmerii niemieckiej w okolicy Żwirowa. Dowództwo powierzono młodym oficerom AK, przerzuconym niedawno na nasz teren, powierzając im kilkudziesięciu moich żołnierzy. Miałem poważne obawy co do powodzenia tej akcji kierowanej przez tak niedoświadczonych ludzi. Zagrały karabiny maszynowe żołnierzy z prawego skrzydła. Nie zdawali sobie

sprawy, że strzelają do swoich. W dodatku oba skrzydła były już na odległości skutecznego strzału Niemców. Na lewym skrzydle nastąpiła dezorientacja. Niemcy otworzyli silny ogień cekaemów, zmuszając obie grupy do wycofania się. Cofający się natrafili na duże bagno pokryte cienką warstewką lodu. Lód załamał się pod biegnącymi.

 

Niektórzy zaczęli tonąć, większość tkwiła w wodzie. Chwytali się jeden drugiego, nie zwracając uwagi na świszczące kule. Jęczeli pierwsi ranni. W końcu udało się wszystkim przedrzeć przez bagno. Podczas sprawdzania stanu osobowego Kalikst Bednarski [jeden z dowódców samoobrony] stwierdził brak żołnierza z Rafałówki  – Jana Rosińskiego. Dowodzący akcją oficerowie AK zrezygnowali z powrotu. Między nimi a Kalikstem Bednarskim doszło do ostrej wymiany zdań, podczas której Kalikst przejął dowodzenie i podciągnął oddział przez bagno. Na jego skraju leżał Jan Rosiński. Kula przeszła powyżej serca. Rana mocno krwawiła. Ranny umierał.  – Nie zostawiajcie mnie tu. Zabierzcie do domu i pilnujcie moich dzieci – wyszeptał ostatnie słowa. Trudno powiedzieć, czyja kula go trafiła. Jedno było pewne: była to niepotrzebna śmierć. Kilka dni później powtórzyli tę akcję żołnierze z Rafałówki pod dowództwem Kaliksta Bednarskiego. Wystarczyło 13 ludzi uzbrojonych w cztery cekaemy i kilka karabinów, karabinów, by osiągnąć cel i wrócić bez strat do domu.

  Bez tych niedociągnięć bez wątpienia by się obeszło, gdyby pułkownik Bąbiński rozkazał formować oddziały partyzanckie kilka miesięcy wcześniej. Gdyby po pierwszych pogromach Polaków przygotował i wdrożył konsekwentny, metodyczny plan ratowania rodaków. A nie działał na zasadzie chaotycznej improwizacji wymuszonej kolejnymi k olejnymi falami ataków banderowców. Oddziały partyzanckie AK na Wołyniu należało powołać wiosną 1943 roku. Tak aby 11 lipca – w dniu generalnego szturmu UPA na polskie miejscowości – były w pełnej gotowości bojowej. Ich żołnierze i oficerowie powinni być uzbrojeni po zęby i odpowiednio przeszkoleni, aby mogli osłonić Polaków przed ciosami banderowskich cepów, siekier i wideł. A następnie przejść do kontrataku i zmusić Ukraińską Powstańczą Armię do defensywy. Spacyfikować rebelię, która wybuchła na terenie jednego z województw Rzeczypospolitej. 11 lipca 1943 roku na Wołyniu nie powinna się była lać krew niewinnych cywilnych ofiar. Powinna się była lać krew banderowskich bandero wskich oprawców oprawców..

 

10

Czyja wina? Kto jest odpowiedzialny za to, że polskie oddziały partyzanckie na Wołyniu powstały zbyt późno? Obie strony sporu, który rozdzierał wołyńskie podziemie, zrzucały winę na siebie nawzajem. Zdaniem delegata Kazimierza Banacha winny był komendant Kazimierz Bąbiński, który zbyt długo lekceważył zagrożenie ze strony UPA. UPA. Zdaniem komendanta Kazimierza Bąbińskiego winny był delegat Kazimierz Banach, który do końca wierzył, że konflikt z Ukraińcami uda się rozwiązać za pomocą negocjacji.   AK wychodziło z założenia, że nadrzędną wobec wszystkich jest sprawa walki z Niemcami i związanych z nią zadań wynikających z ogólnego planu powstańczego – pisał Kazimierz Banach w sprawozdaniu z 7 października 1943 roku. – Delegatura jako główne zadanie dla siebie i dla wszystkich poczynań polskich na tamtym terenie stawiała przygotowanie i organizowanie samoobrony ludności polskiej, przewidując duże prawdopodobieństwo ataku ze strony Ukraińców. Kiedy ten atak nastąpił, AK stanęło również na stanowisku nadrzędności samoobrony wobec wszystkich innych spraw. spraw. Zrobiło to za późno.

  Pułkownik Bąbiński, jego oficerowie i żołnierze rzecz jasna mieli w tej sprawie przeciwne zdanie.   Banach uważał, że należy dogadać się z Ukraińcami i znaleźć z nimi wspólny  język – uważał weteran AK Tadeusz Wolak. – Nie widział potrzeby tworzenia na Wołyniu polskich oddziałów zbrojnych. Uważał, że to tylko niepotrzebnie sprowokuje Ukraińców. W rezultacie pułkownik Bąbiński miał związane ręce i szereg cennych miesięcy, które można było wykorzystać do przygotowań do odparcia ataków Ukraińców na polskie skupiska, zostało straconych.

  Podobne opinie można znaleźć w wielu wspomnieniach i relacjach pozostawionych przez żołnierzy wołyńskiej AK różnego szczebla. Zachowany materiał źródłowy pokazuje jednak, że sprawa ta była znacznie bardziej skomplikowana.

 

Moim zdaniem pułkownik Bąbiński starał się przerzucić winę za własne zaniedbania na nielubianego delegata. Co oczywiście nie oznacza, że Kazimierz Banach nie popełnił żadnych błędów. Bohaterowie nieskazitelni i nieomylni

występują tylko w patriotycznych czytankach. Przede wszystkim skrajną naiwnością Kazimierza Banacha była wiara w możliwość prowadzenia dialogu i osiągnięcia jakiegoś kompromisu z OUN. W tej sprawie oficerowie Armii Krajowej bez wątpienia mieli świętą rację. Ten zarzut był trafiony. Biedny podporucznik Zygmunt Rumel – który 10 lipca 1943 roku pojechał na rozmowy z banderowcami – zapłacił za tę naiwność delegata rządu straszliwą cenę. Z kolei zarzuty, jakoby Kazimierz Banach zaniedbał sprawy bezpieczeństwa wołyńskich Polaków, są niesprawiedliwe i krzywdzące. Wraz z podległymi mu strukturami Delegatury Rządu na Kraj podjął bowiem działania mające na celu obronę ludności cywilnej znacznie wcześniej niż Armia Krajowa. Jak pisałem w poprzednich rozdziałach, już na przełomie 1942 i 1943 roku w zagrożonych miejscowościach Kazimierz Banach sformował oddziały Straży Chłopskich, a wkrótce komórki Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. W szczytowym okresie formacja ta liczyła blisko 4 tysiące ludzi skupionych w 250 placówkach. Mimo że tylko niewielka część z nich wyposażona została w broń palną, była to siła niebagatelna, która poważnie wzmocniła samoobrony. Krytyczne nastawienie Kazimierza Banacha do oddziałów partyzanckich nie wynikało więcnaz kraj tego,miał że chciał pozostawić Polakówkoncepcję bez obrony. Delegat rządu po prostu inną niż wołyńskich pułkownik Bąbiński tej obrony. Według niego prymat podczas walki z UPA powinna mieć polska samoobrona. To ona – zdaniem Banacha – mogła najskuteczniej opierać się atakom. Delegat chciał, żeby na Wołyniu powstał szereg potężnych polskich twierdz, w których mogłaby się schronić cała ludność zagrożona pogromami.   Wszyscy Polacy – pisał 28 lipca 1943 roku Kazimierz Banach w dramatycznej odezwie do wołyńskich rodaków – tak kobiety, jak i mężczyźni, znaleźć się winni w szeregach samodzielnej polskiej samoobrony. Polacy! Musimy wytrwać na swoich posterunkach.

  Delegat obawiał się, że oddziały partyzanckie Armii Krajowej – stworzone w takiej formie, w jakiej chciał to zrobić pułkownik Bąbiński – mogą osłabić bazy samoobrony. A więc przynieść skutek odwrotny do zamierzonego. Na czym opierał te obawy? Na dwóch zasadniczych przesłankach.

 

Pierwszą z nich była niewielka liczebność polskiej społeczności na Wołyniu. A co za tym idzie, ograniczona liczba mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Kazimierz Banach w drugiej połowie 1943 roku oceniał, że na Wołyniu żyje zaledwie 170 tysięcy Polaków. Reszta albo została wyrżnięta przez banderowców, albo wywieziona na roboty do Rzeszy, albo uciekła do Generalnego Gubernatorstwa. Skąd więc oficerowie AK mogli wziąć żołnierzy do swoich oddziałów? Przecież nie z szeregów konspiracyjnej młodzieży z miast – Kowla, Łucka, Włodzimierza Wołyńskiego czy Równego. Młodzież ta była bowiem trzymana „w uśpieniu” do czasu powstania. Istniało więc ryzyko, że oficerowie sięgną po

członków samoobron i po podległych Banachowi konspiratorów z posterunków PKB. Obawy te niestety okazały się słuszne.   Stwierdzam – pisał 9 sierpnia 1943 roku zastępca okręgowego delegata rządu kapitan Julian Kozłowski „Cichy” – że informacje podawane przez podległe organa Komendy Okręgu AK o zorganizowanych stanach ludzi i oddziałów nie odpowiadają istotnemu stanowi rzeczy. Operuje się wielkimi stanami ludzi rzekomo zorganizowanych, którzy faktycznie są zorganizowani i przynależni do PKB lub administracji, a wskazywani są jako członkowie oddziałów AK. Takie wypadki jaskrawe, na większą skalę, zachodziły i zachodzą w szeregu punktów, jak Pańska Dolina, Stepańska Huta, Przebraże, Zasmyki i inne. W ośrodkach tych ludność okolicznych wiosek zebrała się istotnie w celach samoobrony, lecz była zorganizowana przez czynniki administracji i PKB. Wojsko operuje tymi środowiskami jako zorganizowan zorganizowanymi ymi przez siebie oddziałami AK.

  Jak widać, część oficerów Armii Krajowej poszła na skróty. Zamiast zdobywać broń i wyszukiwać nowych rekrutów, po prostu przesunęła konspiratorów z pionu cywilnego do wojskowego. Przelała tę samą wodę z jednego naczynia do drugiego. Cała ich wielka akcja organizacyjna sprowadziła się do przejęcia dowództwa nad już istniejącymi polskimi strukturami. Na tym właśnie polegał paradoks sytuacji wytworzonej w sierpniu 1943 roku. Stworzenie oddziałów partyzanckich AK z jednej strony wzmacniało placówki samoobrony, bo mogły one liczyć na pomoc z zewnątrz. Ale jednocześnie placówki te osłabiało, bo wyciągało z ich szeregów najbardziej wartościowych ludzi.   Cała akcja partyzantki wielkich rezultatów nie da. Została ona bowiem z miejsca źle postawiona – pisał Kazimierz Banach 13 sierpnia 1943 roku. – Cały element

 

ludzki wołyński należało użyć do organizowania samoobrony w bazach obronnych. AK zaś winna była zająć się organizacją i przerzutem uzbrojonych zalążków partyzantki polskiej z [Generalnego Gubernatorstwa]. Oddziały te znalazłyby oparcie o bazy obronne – jednocześnie wzmogłyby możliwości samoobrony.

  Druga przesłanka, którą kierował się Kazimierz Banach, związana była z celami, jakie stawiał sobie pułkownik Bąbiński i jego organizacja. Mimo że banderowska rzeź w lipcu 1943 roku osiągnęła apogeum, wołyńska AK nie zarzuciła planów powstańczych. Przy pomocy tych samych ludzi chciała więc realizować dwa – sprzeczne ze sobą – zadania. Pisał o tym w powojennym powo jennym opracowaniu major „Ostoja”:   Wobec rozwoju sytuacji, na którą zasadnicze piętno wywarła akcja ukraińska, dowódca okręgu widział dwa zadania dla Sił Zbrojnych Wołynia: Wołynia: 1. Obrona ludności. 2. Uderzenie na Niemców według rozkazów Komendy Głównej.

  To drugie zadanie było oczywiście absurdem. Powodowało jednak, że Armia Krajowa zamiast skupić wszystkie swoje wysiłki – jak chciał tego Banach – na obronie mordowanych Polaków, toczyła całkowicie zbędną batalię z Niemcami. Niepotrzebnie rozpraszała swoje siły. Oddziały partyzanckie AK w opinii delegata były więc niepewne. W każdej chwili mogły wymaszerować z chronionych przez siebie miejscowości, aby realizować zadania związane z walką z Niemcami. To zaś automatycznie oznaczało, że Polacy pozostawali bez żadnej ochrony przed banderowcami. Członkowie samoobrony zostali bowiem wcześniej wcieleni do oddziałów! Również broń, którą dysponowała samoobrona, została przejęta przez oficerów AK.   Organizacyjna sieć administracji i PKB – pisał Kazimierz Banach w rozkazie z 20 września 1943 roku – jako sieć samoobrony ludności polskiej nie może być w żadnym wypadku zachwiana. W razie bowiem wycofywania się wojska z danego terenu, jak to obecnie ma miejsce w Inspektoracie Równe oraz w powiatach Krzemieniec i Horochów, ludność polska pozostałaby bez żadnej organizacji. Nasz aparat musi trwać na miejscu, dokąd choćby jeden Polak jest na danym terenie. Inaczej mówiąc, nasz aparat ewakuuje się jako ostatni.

  Przedmiotem konfliktu między delegatem a komendantem nie było więc to, czy chronić Polaków, ale jak ich chronić. Autor tej książki przychyla się do

 

opinii, że racja leżała po stronie Kazimierza Banacha. Formowanie oddziałów partyzanckich na terenie Wołynia było palącą  koniecznością. Jak wcześniej napisałem, należało to zrobić już na początku roku. A nie czekać – jak pułkownik Bąbiński – aż banderowcy wyrżną dziesiątki tysięcy Polaków. I puszczą z dymem pół polskiego Wołynia. Wołynia. Oddziały te nie mogły jednak osłabiać baz samoobrony, lecz winny być dla nich uzupełnieniem i wsparciem. Znaleźć w nich powinni się wszyscy konspiratorzy z miast Wołynia, a także młodzi mężczyźni ze spalonych wiosek, którzy na skutek bierności AK zaciągnęli się do sowieckiej partyzantki i niemieckiej policji. Powtórzmy to jeszcze raz: akcja Armii Krajowej była po prostu potwornie spóźniona. Wszystko to sprawiło, że stworzenie polskich oddziałów partyzanckich, zamiast oczyścić atmosferę, doprowadziło do kolejnego ostrego konfliktu między komendantem a delegatem. Kolejnego, gdyż w połowie roku 1943 wydawało się już, żei spór wreszcie zakończył. Że obaj panowie zdołali się wznieść ponad urazy zakopać topór się wojenny. Kazimierz Banach poszedł na ustępstwa i zgodził się uznać prymat wojska w kierowaniu walką z UPA. 19 lipca 1943 roku delegat i komendant wydali wspólny rozkaz w sprawie scalenia obu pionów polskiej konspiracji. Banach przekazał Armii Krajowej znaczną część broni i wszystkich żołnierzy PKB, którzy nie ukończyli czterdziestu lat. Nie oznaczało to jednak całkowitej kasacji siatki posterunków Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Ich stany miały zostać uzupełnione o starsze roczniki, a formacja ta nadal miała odgrywać swą główną rolę – obrońcy polskiej ludności

Wołynia przed banderowcami. Problem polegał tym, że dla części terenowych dowódców AK ustępstwa delegata rządu na kraj były niewystarczające. Chcieli oni wchłonąć posterunki PKB w całości. Dla oficerów, którzy otrzymali rozkaz błyskawicznego stworzenia oddziałów partyzanckich, liczył się każdy człowiek i każdy karabin. Jak to wyglądało w praktyce? Kulisy działań AK odsłania cytowany już raport kapitana Juliana Kozłowskiego „Cichego”. Był to kawaler Orderu Virtuti Militari, cichociemny, który w 1942 roku został zrzucony do okupowanego kraju z Wielkiej Brytanii. Jako wojskowego trudno go więc podejrzewać o jakieś uprzedzenia czy złą wolę wobec armii. Mimo to „Cichy” był wobec postępowania swoich kolegów z AK nastawiony niezwykle krytycznie.   Oba czynniki, wojskowy i cywilny, doszły do przekonania o konieczności zespolenia swych wysiłków na odcinku samoobrony i walki – pisał „Cichy”. – Komendant AK ustosunkował się do akcji życzliwie, jednak nie dość jasno

 

i wyraźnie sprecyzował to stanowisko oraz sposób współpracy swoim podwładnym organom terenowym. Skutkiem tego wytworzyła się na niektórych terenach opinia, wśród organów AK, że czynniki administracji i PKB zostają podporządkowane wojsku, co nie odpowiada istotnemu stanowi rzeczy,osiągnięcia zwiększapozytywnych jeszcze zamęt i .chaos i w konsekwencji może osłabić możność wyników. wyników

  W raporcie tym znalazły się ostre oskarżenia pod adresem pułkownika Bąbińskiego:   Odnoszę wrażenie, że Komendant Okręgu AK nie panuje nad terenem i ludźmi i że podległe mu organa terenowe, pozbawione możliwości kontroli i częstego kontaktu, nie zawsze postępują w myśl otrzymywanych rozkazów, lecz według swoich osobistych zapatrywań. Rozumiem, że wojsku potrzebne są duże stany ludzi na wykonanie pewnych zadań i że po tych ludzi winno ono sięgać. Jednak to sięganie musi być pełne godności i zrozumienia dla wysiłku zarówno wojskowego, jakporozumienia i cywilnego.się,Dlatego teżtkwiących niedopuszczalnym jest sięganie samowolne, bez po ludzi w administracji czy też PKB, zastraszając przy tym ich groźbami różnego rodzaju lub obniżając wartość pracy czynników Wołyńskiej Delegatury Rządu.

  Kapitan Kozłowski oskarżał część oficerów AK o demoralizowanie ludzi. Według niego oficerowie ci powinni zostać czym prędzej przeniesieni z Wołynia lub usunięci z zajmowanych stanowisk. Oceniał, że są nieudolni, ograniczeni i wrogo nastawieni do administracji cywilnej. W podobnym tonie utrzymana była notatka sprawozdawcza Kazimierza Banacha z 13 sierpnia 1943 roku.   Współpraca AK,po przynajmniej formalnie, ta została ułożona – pisał.wszystkim – Faktycznie idzie czasemz jak grudzie. Współpraca rozwija się przede na odcinku organizowania oddziałów partyzanckich. Dotąd bowiem AK, wbrew temu, co mówiono, ani jednego oddziału partyzanckiego nie miała. I co więcej,

nie miała nawet dostatecznie sprężystej sieci organizacyjnej, przy pomocy której można by werbować ludzi do oddziałów. Prawie cały ciężar werbowania, w dużej mierze ekwipunku i uzbrojenia, wzięliśmy na siebie.

  Według delegata na Wołyniu wytworzyła się następująca sytuacja: najpierw oficerowie AK odebrali formacjom Delegatury broń i ludzi, a potem bezceremonialnie okazywali pogardę i lekceważenie wobec podziemnej

 

administracji. Z irytacją przestawiali z kąta w kąt pałętających im się pod nogami cywilów. Kazimierz Banach w meldunku wysłanym do Warszawy twierdził, że oficerowie zachowywali wobec niego „chorą postawę”. Jeden z nich ponoć nazwał go „szkodnikiem”, inny „Volks-Bulbą”. Jeszcze inny, próbując zwerbować kobietę pracującą dla Delegatury Rządu na Kraj, zapowiedział podobno, że wojsko szykuje stryczki dla Polaków pracujących w podziemnej administracji. Jak wynika z zachowanych dokumentów, werbunek urzęników Delegatury do AK był często prowadzony – delikatnie mówiąc – mało elegancko. Ludzie ci byli szantażowani, starano się ich zastraszyć lub przekupić. Jeden z raportów, który 11 września 1943 roku wpłynął z terenu do delegata rządu na kraj mówił wręcz o „terroryzowaniu” funkcjonariuszy Delegatury i kuszeniu ich automatycznymi awansami po zmianie „firmy”.   Stoimy na stanowisku – pisał działacz Delegatury o pseudonimie „Attar” – że praca nasza, praca konspiracyjna, powinna być w najwyższym stopniu pracą  pozytywną, a nie ciągłym ścieraniem się AK z Delegaturą, i to w tym momencie, w którym całą energię naszą powinniśmy kierować na skupienie uszczuplonych na Wołyniu sił naszych, a nie na waśnie i spory. AK na każdym kroku chce nam w pracy przeszkadzać, na różne świństewka moglibyśmy tym samym odpowiedzieć, ale systemem takim brzydzimy się. Gdy jednak tak dalej potrwa – będziemy zmuszeni i my płacić pięknym za nadobne, bo inaczej zostanie podważony autorytet Delegatury.

  Skutkiem polsko-polskich tarć i zadrażnień były dramatyczne sytuacje. Jedną  z nich opisał historyk Dariusz Faszcza. Mowa o zatargu między akowskim szefem Inspektoratu Kowel kapitanem Janem Szatowskim „Zagończykiem” a wołyńskim komendantem PKB Józefem Nowakiem. W trakcie awantury obaj panowie chwycili za broń, a Nowak próbował nawet popełnić samobójstwo!  

Panowie wojsko – raportował 26 sierpnia 1943 roku pracownik Delegatury o pseudonimie „Osika” – dotychczas siedzieli zaszyci w mysich norach, tylko patrzyli na to, co robią inni, szanując swoje skóry. Ale teraz, kiedy już czują, że koniec jest bliski, wyłażą, mieszają się w nasze sprawy, sprawy, przekopycając je na swoją  stronę, podważając autorytet Straży Chłopskiej. Opieram się na faktach, które mają miejsce w oddziale partyzanckim, który się lokuje przy bazie 303. Otóż oddział ten w 90 procentach składa się z ludzi zorganizowanych przez Straż Chłopską i przez nią wyekwipowany w broń i inne

rzeczy. Broń, którą posiada oddział partyzancki, właściwie wszystka pochodzi ze

 

Straży Chłopskiej, bo wojsko dawało ludzi bez broni. A teraz powiadają, że oni z cywilami nie mają do gadania i nie chcą ich znać, oni mają swoje dowództwo. Ostatnio kiedy prosiłem „Jastrzębia” o podanie dla ewidencji, ilu jest ludzi ze Straży Chłopskiej i ile broni, to on mi powiedział, że jak się pokażę na jego terenie z takimi sprawami, to mnie aresztuje.

  Do ostrego konfliktu na linii AK–Delegatura doszło również w Pańskiej Dolinie. W miejscowości tej znajdował się silny ośrodek polskiej samoobrony, na czele którego stał konspiracyjny starosta powiatu Dubno Antoni Cybulski „Oliwa”. Ten dzielny działacz Delegatury wykazał się wielką rzutkością i ddeterminacją. eterminacją. Zdobył dla swoich ludzi broń, zbudował system zasieków i zorganizował niezwykle sprawny oddział obrońców. W efekcie Pańska Dolina stała się polską  wyspą na terenie płonącego powiatu dubieńskiego. „Oliwa” i jego ludzie odparli szereg zaciekłych szturmów UPA, UPA, wznosząc się na wyżyny bohaterstwa. W sierpniu 1943 roku do Pańskiej Doliny przybył oficer AK podporucznik Józef Malinowski „Ćwik”. Jego zadaniem było zorganizowanie w polskiej miejscowości oddziału partyzanckiego. Przystąpił do tego zadania bezceremonialnie, zupełnie nie licząc się z „Oliwą”. Jak wspominał ten ostatni, akowcy ustawiać i nami Podbierali „Oliwie” „próbowali broń i ludzi.nas Znacznie łatwiej było dyrygować”. przecież podwędzić broń również polskiej samoobronie, niż zdobyć ją w boju z UPA. UPA. Wbrew wyraźnym instrukcjom wojsko nie konsultowało swoich działań z konspiracyjnym starostą. Akowcy zachowywali się nieostrożnie, nie przestrzegali elementarnych zasad konspiracji. W efekcie samoobronie zagroziła likwidacja przez niemieckie władze okupacyjne.   Mieliśmy już takie próbki lekkomyślności niektórych działaczy – pisał po latach „Oliwa”. – Kosztowało nas to wiele zachodu, a przede wszystkim wiele nerwów i narażania ludzi. Uzgodnień nie przestrzegano, bez naszej wiedzy urządzano czasem wypady do niewłaściwych miejsc, werbowano do swoich oddziałów naszych żołnierzy zaleposiadaną nich naszą bronią. Z początku to jako błahostkę, w końcu przez wzięliśmy amunicję, granaty i inne traktowaliśmy akcesoria pod ścisłe wyliczenia. Od tego momentu zmniejszyły się przecieki z takim trudem zdobytej własnym kosztem amunicji. Gdy tymczasem dowództwo AK miało na to różne środki państwowe.

  Konflikt w Pańskiej Dolinie eskalował do tego stopnia, że Antoni Cybulski musiał pojechać do Łucka, gdzie interweniował u miejscowego inspektora AK

 

kapitana Leopolda Świkli „Adama”. Zagroził mu, że jeżeli oddział „Ćwika” nie zacznie się zachowywać przyzwoicie, zostanie wyrzucony z Pańskiej Doliny! W Pańskiej Dolinie werbował również podporucznik Zygmunt Kulczycki „Olgierd”. Jednym z żołnierzy tamtejszej samoobrony, których wziął do swego oddziału, był Roman Kucharski „Wrzos”. W swoich wspomnieniach ten weteran AK wspominał, że gdy tylko „Olgierd” przybył do polskiej bazy, z miejsca wyciągnął z niej najlepszą część jej załogi:   Odłączenie nas od placówki nie obyło się bez zgrzytów i dąsów, bo wraz z przybyszami opuściło ją kilku stałych, i to dobrych, żołnierzy. Dowództwo placówki czuło żal do naszego dowódcy, że zastosował taktykę „kaptowania”. Wielu jeszcze później przechodziło z placówki do nas. Stan załogi był natychmiast uzupełniany, ale ci, którzy odeszli, stanowili element okrzepły w walce i przeszkolony. przeszkolony. Nowozaciężnych należało dopiero szkolić.

  Wszystko to doprowadziło do paradoksalnej sytuacji.   Spory na górze między delegatem a komendantem i przejmowanie sobie nawzajem ludzi – pisał Władysław Filar – doprowadziły do powiązań między członkami konspiracji na najniższych szczeblach organizacyjnych. W związku z tym miało miejsce zjawisko zmiany podporządkowania członków konspiracji, często bez wiedzy zainteresowanego, i przechodzenie z pionu cywilnego do wojskowego (i odwrotnie). Także po wojnie wielu z nich nie potrafiło nazwać swojej organizacji, podając najczęściej udział w ZWZ lub AK. Tylko część członków konspiracji znała swój właściwy status w delegaturze.

  Skutek podobnych konfliktów i zadrażnień był nietrudny do przewidzenia. Banach zerwał umowę z komendantem AK. W specjalnym rozkazie zabronił dalszego przekazywania ludzi i broni do oddziałów wojskowych. „Żadnemu z pracowników Delegatury lub PKB – pisał – nie wolno przyjmować żadnych funkcji z AK. Nie honorować i nie przyjmować do wiadomości rozkazów wydanych do PKB lub czynników Delegatury przez AK”. I to by było na tyle. Sytuacja w polskiej konspiracji wróciła do punktu wyjścia. Późnym latem i jesienią 1943 roku struktury Polskiego Państwa Podziemnego na Wołyniu znowu zwarły się w klinczu. A tymczasem polskie wsie płonęły…

 

11

Katastrofa w Różynie

Za ilustrację sporu między wołyńską Delegaturą Rządu na Kraj i Armią Krajową  mogą służyć wypadki, do których doszło w Różynie w powiecie kowelskim. W miejscowości tej działała placówka samoobrony powiązana ze strukturami Delegatury. Po rozkazie scaleniowym z 19 lipca 1943 roku placówka ta przekazała ludzi i broń pod komendę oficerów AK. W ten sposób Różyn stał się kwaterą główną oddziału partyzanckiego dowodzonego przez podchorążego Tadeusza Koronę „Grońskiego”. Niestety skończyło się to fatalnie. Według źródeł Delegatury Rządu na Kraj oficer Armii Krajowej zawiódł.   Baza obronna w Różynie pod względem uzbrojenia stała bardzo dobrze. Jednakowoż personel, który tam się znajdował, poczynając od góry, a kończąc na dołach, nie stał na wysokości zadania, z małymi wyjątkami – pisał w raporcie z 16 września 1943 roku zastępca wołyńskiego delegata używający pseudonimu „Attar”. – Jako lokum dla oddziału obrali szkołę miejscową, z której uczynili formalne koszary. A przy tym urządzali kasyno, które obfitowało bardzo w samogon. Upomnień pod tym względem nie przestrzegali.

  Rzeczywiście wydaje się, że podchorąży „Groński” zaniedbał elementarnych zasad konspiracji. Jak wynika z dokumentów Delegatury, oddział się „rozpijał”, paradował po całej okolicy z bronią, a nawet wywiesił na swoich koszarach polską flagę. Wojskowy trębacz codziennie grał żołnierzom pobudki i hejnały. A przed „koszarami” Korona urządzał hałaśliwe musztry i ćwiczenia. Jakby tego było mało, rabował i mordował ludność ukraińską z okolicznych wsi. Oczywiście nie mogło to ujść uwagi Niemców. W polskiej historiografii przyjęło się pisać, że do Różyna przybyli oni na skutek ukraińskiego donosu. Oczywiście można tego wykluczyć, aledzieje nie trzeba żadnychWystarczy donosów, aby Niemcy nie się zorientowali, że w Różynie się cośbyło osobliwego. napisać, że w bezpośrednim sąsiedztwie miejscowości, w której z taką  dezynwolturą poczynał sobie Korona, znajdował się niemiecki posterunek obsady mostu.

 

W efekcie 12 Erich września 1943 Różyna przybył Gebietskommissar Kassner. Na roku jednej do z uliczek spotkał trzechmiejscowy młodych Polaków z bronią. Wywiązała się rozmowa, chłopcy dość przytomnie poinformowali Niemców, że należą do samoobrony. Wówczas dygnitarz pochwalił ich i zapowiedział – co na Wołyniu było dość częstą praktyką – że dośle Polakom więcej broni z miejscowego niemieckiego magazynu. Niemcy byli jednak nie w ciemię bici i nabrali podejrzeń. Zorientowali się, że mają do czynienia z partyzantami. Po kilku dniach szkołę otoczyła piechota wspierana przez pojazdy opancerzone. Wszyscy członkowie oddziału „Grońskiego” – w sumie 150 – potulnie dali się aresztować i zostali wywiezieni do więzienia w Kowlu. W ręce Niemców wpadła cała bezcenna broń i zapas amunicji zebrane z takim poświęceniem przez Delegaturę, a nawet konspiracyjna drukarnia. Ufni we własne siły akowcy wszystko to bowiem umieścili w szkole.

A co najgorsze, polska ludność Różyna została sama. Pozbawiona obrońców stała się łatwym łupem dla banderowców. Nietrudno się domyślić, że wywołało to oburzenie w wołyńskim oddziale Delegatury Rządu na Kraj. Kazimierz Banach i pułkownik Bąbiński znowu się pokłócili.   Sytuacja nasza staje się coraz bardziej tragiczna. Tragizm ten powiększany jest przez niewłaściwą postawę niektórych baz partyzanckich i baz obronnych. Przykład Różyna jest tego wyraźnym dowodem – pisał wołyński delegat w gorzkim liście do komendanta AK 26 września 1943 roku. – Mimo wielokrotnych naszych interwencji oddział partyzancki w Różynie, rozpijając się do nieprzytomności, kontynuował przerwy swą niewłaściwą działalność wobec ludności ukraińskiej, nie bez przestrzegając przy tym żadnych zasad konspiracji. Skutek, jak wiecie, fatalny. Przyjechali Niemcy i cały oddział bez walki zabrali do więzienia. Ludność trzeba jak najszybciej ewakuować, bo w najbliższym czasie zostanie bez reszty wymordowana przez otaczające wsie ukraińskie.

  Rozgoryczony był również zastępca Banacha, „Attar”. Dramatyczny meldunek o różyńskim blamażu zakończył on taką puentą:   Według naszej obserwacji i sprawozdań z terenu dochodzimy do wniosku, że  jeżeli mamy się tu, na Wołyniu, utrzymać, musi do nas przybyć znacznie silniejszy oddział partyzantki, nie będzie tylko drażnił jak dotąd Ukraińców i Niemców, ale który zajmie który wyraźne, zdecydowane stanowisko i będzie miał  jasno i celowo wytkniętą linię działania. W obecnych warunkach wołyńskich Niemców,, jak i Ukraińców nic poza siłą przekonać nie zdoła. Niemców

 

  Ktoś oczywiście mógłby powiedzieć, że raporty „Attara” były stronnicze. Że wyolbrzymiał on bałagan panujący w oddziale Tadeusza Korony „Grońskiego”. Urzędnik Delegatury mógł po prostu, kierując się złośliwością wobec konkurencyjnej „firmy”, chcieć podłożyć Armii Krajowej świnię. Tak też i ja podejrzewałem – dopóki nie ustaliłem, kim był „Attar”. Otóż pod pseudonimem tym w konspiracji służył ksiądz Antoni Dąbrowski, jeden z bohaterskich księży Wołynia. Niekwestionowany autorytet moralny tamtejszej polskiej społeczności, który podczas ludobójstwa na Wołyniu ratował Polaków przed banderowskimi nożami. A potem został kapelanem 27. Wołyńskiej Dywizji AK. Dzielny kapłan przeżył wojenną zawieruchę, ale po jej zakończeniu został aresztowany przez NKWD. Bolszewicy wtrącili go do więzienia na Zamku w Lublinie, a potem przetrzymywali na Mokotowie. Był dręczony i torturowany. W maju 1945 roku podczas przewożenia z jednego więzienia do drugiego został zamordowany przez ubeków. Oprawcy rozrzucili po drodze jego książki, a sutannę spalili. Nie wiadomo, gdzie zakopali ciało. Myślę więc, że informacje podawane przez „Attara” były wiarygodne i pewne na mur-beton. Zresztą potwierdzają je źródła akowskie. Były żołnierz Armii Krajowej Wincenty Romanowski w swojej książce ZWZ-

 AK na Wołyniu 1939 1944  1944  nazwał podchorążego Tadeusza Koronę „patriotą, watażką i bohaterem”. Według niego Korona już w czerwcu 1943 roku z własnej inicjatywy skrzyknął grupę wołyńskich awanturników – osobników przywodzących na myśl niesławnych Kmicicowych kompanionów z  Potopu  Potopu   – i stworzył oddziałek partyzanck i, z którym zaciekle walczył z UPA. UPA. Niezwykle W dowód zasług partyzancki, AK pozwoliła mu objąć placówkę w Różynie. popularny, zjednujący sobie ludzi „Groński” szybko przeszedł do ofensywy. Niestety wykazywał przy tym skłonności do okrucieństwa. Według Romanowskiego Korona urządzał „krwawe wyprawy do okolicznych wsi ukraińskich”, jawnie łamiąc rozkazy kierownictwa wołyńskiego podziemia. Czarę goryczy przelała kompromitacja, jaką było aresztowanie i potulne pójście całego oddziału do niemieckiego więzienia w Kowlu. Całe szczęście żadnemu z żołnierzy nic się nie stało. Komendant tamtejszej żandarmerii, znany sadysta Fritz Manthei, był akurat cięty na Ukraińców, a miał słabość do Polaków. Polaków. Akowcy wzięci do niewoli w Różynie zostali więc skierowani do robót publicznych. A po pewnym czasie – jak pisze Romanowski – wszystkich ludzi Korony się wykupićKorona z więzienia carskienazłote pięciorublówki i produkty mięsne. udało Sam podchorąży takżeza wyszedł wolność.

 

Nie czekały tam jednak na niego dobre wiadomości. Wojskowy Sąd Specjalny w Kowlu skazał go na karę śmierci. Po dłuższej dyskusji jego przełożeni wstrzymali wykonanie wyroku. Dano mu szansę rehabilitacji w polu, którą  wykorzystał z nawiązką. W styczniu 1944 roku Tadeusz Korona poległ w walce z Niemcami w szeregach wołyńskiej dywizji AK. Wróćmy jednak do Różyna. Uczciwie trzeba przyznać, że Armia Krajowa starała się naprawić błędy popełnione w tej miejscowości i ratować sytuację. Na miejsce przybył z odsieczą oddział AK porucznika Michała Fijałki „Sokoła”, który odparł zmasowany atak rezunów z UPA. UPA. Niestety podczas kolejnego szturmu żołnierze „Sokoła” musieli uznać wyższość nieprzyjaciela. Ponieśli dotkliwe straty. W walce ranny został sam dowódca. Polscy partyzanci wycofali się 28 października 1943 roku lub – według innych źródeł – 10 listopada. Różyn został stracony. W cytowanym wyżej liście do „Lubonia” Kazimierz Banach twierdził, że „historia różyniecka nie jest jakimś odosobnionym wypadkiem”. W innym dokumencie pisał zaś:   Oficerowie i dowódcy AK na Wołyniu są dobrymi żołnierzami. Bić się chcą, pragną i na pewno potrafią. Ale nie pojmują tylko nic z tego, co jest społecznością. Wszystko, co nie jest kompanią, plutonem, drużyną, jest u nich zwyczajnym politykierstwem. I mają do tego wręcz – w najlepszym razie – lekceważący stosunek. Ma ich to słuchać i koniec. Są tak ślepi na olbrzymi wkład w walkę społeczeństwa i organizacji cywilnych, że nawet nie spostrzegli, iż prawie wszystko, czym dziś na Wołyniu rozporządzają  w kompaniach, plutonach i drużynach, zostało psychicznie i organizacyjnie przygotowane przez społeczeństwo walczące pod kierownictwem organizacji cywilnej. Omówiłem tę sprawę ze swoimi współpracownikami na Wołyniu, nakazując na nic się nie obrażać, jak coś zaboli – zaciskać zęby i dalej ze wszystkich sił współpracować, gdzie tylko będzie możliwość, z wojskiem.

  Współpraca ta jednak szła jak po grudzie.

 

12

Chwała zagończykom W poprzednich dwóch rozdziałach przedstawiłem problemy, z jakimi borykały się powstające na Wołyniu oddziały partyzanckie. Popełniane przez ich dowódców błędy i ponoszone przez nich porażki. Nie chcę jednak, aby powstało wrażenie, że cały wysiłek podjęty przez Armię Krajową w drugiej połowie 1943 roku nie zdał się na nic. Byłoby to bowiem mylne wrażenie. W przeciwieństwie do literatury pisanej „ku pokrzepieniu serc” w prawdziwej historii rzeczywistość rzadko jest czarno-biała. Mimo że w sporze między Bąbińskim a Banachem stoję po stronie tego drugiego, przedstawiłem również racje i argumenty pierwszego. Nie będę też ukrywał jego sukcesów. A przede wszystkim sukcesów jego podkomendnych. Mimo że decyzja o wyjściu do lasu była dramatycznie spóźniona, w wielu miejscach na Wołyniu przyniosła wręcz zbawienne skutki. Część oficerów AK z postawionym przed nimi arcytrudnym zadaniem poradziła sobie wzorowo. Mowa o bohaterskich wołyńskich zagończykach. Ludziach, którzy po przybyciu do baz samoobrony – dzięki swojej energii, woli walki i fachowej wiedzy wojskowej – poważnie wzmocnili wzmo cnili ich możliwości bojowe. Pokazali żołnierzom samoobrony, jak budować fortyfikacje polowe z prawdziwego zdarzenia, jak prowadzić działania obronne i jak iść do ataku. Innymi słowy: oddziałom, które do tej pory miały charakter pospolitego ruszenia, przydali profesjonalizmu. Na wielkie uznanie zasługują również ci lokalni dowódcy, którzy wspierali samoobrony bronią, pieniędzmi i lekarstwami. Pisałem o oddziale samoobrony z Mizocza, który AK pozostawiła samemu sobie, ale były sytuacje diametralnie inne. Przykładem może być legendarne Przebraże.   W zdobywaniu informacji u Niemców – pisał Henryk Cybulski „Harry” –  pomagała nam Armia Krajowa, inspektorat łucki. Pomoc ta była zresztą  wszechstronna. Inspektor „Adam” i jego zastępca „Czyżyk” byli częstymi gośćmi

w Przebrażu, służyli nam radą, kiedy umacnialiśmy obóz, pomagali finansowo, przydzielali nam żywność, broń lub pieniądze, zaopatrywali nas w prasę konspiracyjną.

 

  Rozkaz pułkownika „Lubonia” o stworzeniu oddziałów partyzanckich pierwszorzędnie wykonali między innymi porucznik Kazimierz Filipowicz „Kord”, który oparł się na bazie samoobrony w Rymaczach, i podporucznik Władysław Cieśliński „Piotruś”, który podjął współpracę z bazą w Bielinie. Szczególnie piękną kartę zapisał porucznik Władysław Kochański „Bomba”, cichociemny, który ze swoimi ludźmi udzielił wsparcia samoobronie w Hucie Stepańskiej w powiecie kostopolskim. W połowie lipca 1943 roku miejscowe dowództwo UPA podjęło decyzję o zniszczeniu Huty. W tym celu ściągnęło potężne siły z całego północnego Wołynia. 16–18 lipca 1943 roku stoczono niezwykle dramatyczną, zaciętą bitwę. W najtrudniejszym dla obrońców momencie „Bomba” przejął dowodzenie. Kolejne fale upowców rozbijały się o umocnienia. Dochodziło do zażartych walk wręcz, podczas których w szeregach nieprzyjaciela spustoszenie szerzyły oddziały polskich… kosynierów! Polacy i Ukraińcy ścierali się na uliczkach i podwórkach, strzelając do siebie, dźgając pikami i rąbiąc siekierami. Gryząc i okładając pięściami.   Zaatakowali naszą osadę – wspominała Janina Franuś-Włoszczyńska. – Okrążyli i zaczęli palić. Dzwony uderzyły na trwogę. Kto żyw zaczął uciekać do szkoły murowanej, piętrowej. To była nasza forteca. Szli na nas kilkoma rzutami i krzyczeli:  –  – Hurra!  Hurra! Wziat´ Lachiw! Psy wyły, wyły, bój trwał trzy dni.

  Determinacja obrońców była olbrzymia. Wiedzieli, że jeżeli twierdza padnie, ich los będzie przypieczętowany. Porucznik „Bomba” nie tylko dowodził, ale również brał udział w walce. W pewnym momencie został ranny w prawą rękę, ale się nie wycofał. Na placu boju pozostał do końca.   Banderowcy w sile około trzech tysięcy żołnierzy maszerowali w stronę Huty wprost przez łąki. Janek Drozdowski celował w nich z erkaemu i grzał ogniem – wspominał Władysław Kobylański. – „Bomba” był wszędzie. Osłabione posterunki wzmocnił, zaprowadził porządek i uspokoił ludność cywilną. Miał ogromny posłuch. Ludność uwierzyła, że tylko on jeden może uratować wszystkich od zagłady. Gdy banderowcy wdzierali się w linię obrońców, kapitan „Bomba” zawsze jako pierwszy kierował całą obroną. Kule się go nie imały. Po raz czwarty wściekłe ataki banderowców zostały odparte. Trupy banderowców pokrywały ziemię.

 

 

Dopiero trzeciego dnia bitwy, gdy Polakom kończyła się już amunicja, podjęto decyzję o ewakuacji. „Bombie” udało się jednak przedrzeć przez pierścień okrążenia i wyprowadzić z niego ocalałych mieszkańców Huty w bezpieczne miejsce.   Nasza kolumna stale się powiększała – wspominał St Stanisław anisław Szumski. –  Samoobrona, wszyscy mężczyźni uzbrojeni w broń palną i białą (siekiery, widły, kosy) wkoło kolumny, broniła się przed nacierającymi banderowcami. Była to straszna walka. wycofywania Wszystkie wsiesię polskie płonęły. płonęły.kolumny ludzi bronionej przez W czasie ogromnej samoobronę banderowcy urządzili zasadzkę, z różnych stron zaatakowali z broni maszynowej. Stworzył się nieopisany popłoch. Trupy leżały tam tak gęsto, że trudno było przejść. Dopiero po unieszkodliwieniu gniazd broni maszynowej pozostali przy życiu ludzie mogli dalej iść.

  Niestety w bitwie tej zginęło 600 Polaków. A wyczerpany, chory i ranny cichociemny słaniał się na nogach.   Na polanie zjawił się porucznik „Bomba” – wspominał Czesław Piotrowski. – Był ubrany w cywilną szarą marynarkę z szerokim pasem skórzanym, na którym z przodu z prawej strony widniał pistolet w kaburze. Miał na sobie spodnie bryczesy i buty z cholewami. Na głowie zieloną furażerkę z orzełkiem. Wyglądał mizernie. Na twarzy i oczach widać było ślady żółtaczki. Widziałem go w Hucie Stepańskiej tylko raz, przy szkole. Wtedy zrobił na mnie wrażenie bardzo dziarskiego, typowego oficera i dowódcy. Teraz też zbliżał się do naszego szyku sprężystym krokiem, po którym można było poznać zawodowego wojskowego.  – Czołem, żołnierze!  – Czołem, panie poruczniku! poruczniku! „Bomba” uśmiechnął się.

  Po heroicznej bitwie w Hucie Stepańskiej oddział przeniósł się na tak zwane Zasłucze, gdzie porucznik Władysław Kochański stanął na czele tamtejszej samoobrony, której głównym ośrodkiem była Huta Stara w powiecie kostopolskim. Mieszkańcy tej miejscowości w każdej chwili spodziewali się napadu UPA, UPA, toteż entuzjastycznie powitali polskich partyzantów.   Po zaśpiewaniu Boże coś Polskę  Polskę  wzruszone niewiasty rozpłakały się – pisał Władysław Kobylański – było też widać płaczących mężczyzn. Słyszeliśmy ogromny szloch. Po odśpiewaniu tej pieśni plutonami opuściliśmy kościółek. Miejscowa ludność cywilna otoczyła nas. Boże, cóż to był za obraz! Czapki,

 

furażerki, berety zrywano z naszych głów, całując Orzełki i proporczyki. Całowano także guziki przy naszych mundurach. Wszystkich ogarnęło wzruszenie. Czegoś podobnego nie widziałem i nigdzie o tym nie czytałem. Był to wybuch patriotyzmu. Przyznaję, że trudno mi tę scenę opisać. Chwili tej nie zapomnę nigdy.

  Dzięki rzutkości „Bomby” poszarpany, skrwawiony oddziałek przemienił się wkrótce w karny, znakomicie zorganizowany oddział partyzancki, w którym w szczytowym okresie służyło kilkuset ludzi. Byli oni nie tylko nieźle uzbrojeni w broń maszynową, ale mieli nawet dwa działa! Kochański się nowy przy tym o swoich„Wujek”. żołnierzyObdarzony i cywilów,byłwprzy związku z czym szybkotroszczył nadano mu pseudonim: tym ułańską fantazją. Po Zasłuczu jeździł elegancką zdobyczną bryczką ze stangretem, lubił wesołe nocne zabawy, a każdego ranka popisywał się przed swoimi ludźmi umiejętnościami strzeleckimi, których nie powstydziłby się rewolwerowiec z Dzikiego Zachodu.   Trenował strzelanie z dwóch pistoletów trzymanych w obu rękach na wysokości pasa – wspominał Czesław Piotrowski – celując do papierowych tarcz umieszczonych na dwóch sąsiednich dębach. Lubił się tym popisywać, strzelając z odległości 10 metrów na przemian i zmieniając w podskoku swoją pozycję. Wyglądało to nawet ciekawie, a podskoki „Wujka” bardzo mnie śmieszyły. Strzelał jednak dobrze, dziurawiąc tarcze.

  Przede wszystkim „Bomba” był jednak znakomitym dowódcą. Na czele swoich ludzi odpierał zmasowane ataki banderowców i prowadził niezwykle śmiałą, brawurową wojnę podjazdową z UPA. Urządzał zasadzki i pościgi. Toczył walne bitwy i potyczki. Jego imię wśród banderowców wywoływało przerażenie. Oddajmy jeszcze raz głos żołnierzowi porucznika Kochańskiego Czesławowi Piotrowskiemu, autorowi niezwykle ciekawej książki wspomnieniowej  Przez Wołyń i Polesie na Podlasie. Podlasie. Ów młody żołnierz AK tak zapamiętał jeden z bojów z banderowcami, który stoczył pod komendą Kochańskiego:   Z lasu wyszły liczne grupy mołojców. Było ich mrowie. „Bomba” wydał rozkaz, aby dopuścić ich jak najbliżej do naszej linii i otworzyć ogień jednocześnie dopiero na sygnał. Kiedy odległość zmniejszyła się do niespełna 100 m, padła z naszej strony pierwsza seria z rkm-u. W ślad za tym otworzyliśmy na całej linii huraganowy ogień. Na przedpolu powstało kłębowisko ludzkie i przerażenie. Wielu było zabitych i rannych. Pozostali zalegli. Natarcie banderowców załamało

 

się. Wystrzały artyleryjskie tuż nad ziemią wywołały dodatkową panikę i zniszczenia.

  Polacy zerwali się ze swoich stanowisk i z okrzykiem na ustach ruszyli w pogoń za upowcami.   Pamiętam, jak mój pluton w pościgu natknął się na grupę banderowców kryjącą  się w pośpiechu za płotem z żerdzi w młodniaku sosnowym – wspominał Czesław Piotrowski. – Będący wśród nich, na pewno jakiś ważny, dowódca siedział na koniu widoczny nad sosenkami. Wymierzyłem wtedy ze swego mauzera do „prowidnyka”. Po oddaniu kilku strzałów sylwetka jeźdźca i konia zniknęła w sośniaku, jakby upadając na ziemię, gdyż słychać było trzask łamanych gałęzi.

Pobiegłem szybko między sosny szukać jeźdźca. Leżał niedaleko martwy w czarnym mundurze zapinanym pod szyją, z pasem i koalicyjką oraz w butach z cholewami. Miał przy sobie pistolet – parabellum. Zabrałem pas z pistoletem i pobiegłem czym prędzej do konia.

  W rozdziale poświęconym bohaterskim partyzantom Wołynia nie może również zabraknąć „Jastrzębia”, czyli porucznika Władysława Czermińskiego. W przeciwieństwie do „Bomby” nie był on zawodowym oficerem, lecz przedwojennym wołyńskim nauczycielem. Mimo to był jedynym dowódcą, który zdołał „szybko i bez trudności” sformować oddział partyzancki w okręgu kowelskim. W sumie zadanie takie otrzymało czterech oficerów. Pozostali trzej  jednak mu nie podołali. A „Jastrząb” poradził sobie znakomicie! Porucznik Czermiński oparł się na bazie polskiej samoobrony w Zasmykach. Miejscowości, która w wyniku działań „Jastrzębia” i jego dzielnych żołnierzy miała wkrótce przejść do wołyńskiej legendy. „Jastrząb” nie ograniczył się do zwerbowania ludzi z miejscowej samoobrony i stanięcia na ich czele. W Zasmykach było odwrotnie. W lipcu 1943 roku, gdy przybył tam Czermiński, miejscowa samoobrona była słaba i rachityczna. Dysponowała dwudziestoma pięcioma starymi karabinami i w starciu z większym oddziałem odd ziałem UPA UPA nie miałaby najmniejszych szans. Wystarczyło kilka tygodni, aby Zasmyki zamieniły się w prawdziwy polski bastion, a ich obrońcy w dobrze uzbrojony i wyszkolony oddział wojskowy. „Jastrząb” okazał się odpowiednim człowiekiem na odpowiednim miejscu. Oficer ten wykazywał wszystkie cechy charakterystyczne dla zagończyka. Był obdarzony niezwykłym animuszem, cechowała go nie tylko szaleńcza odwaga, ale również – co na wojnie jest najważniejsze – niebywałe szczęście. Przede wszystkim jednak „Jastrząb” znacznie lepiej czuł się w ofensywie niż w defensywie. Dowodem na to może być jego pierwsza poważna akcja bojowa.

 

31 sierpnia 1943 roku pod Zasmyki podeszły dwie sotnie uzbrojonych po zęby banderowców wspieranych z widłami i nożami. Siły te zatrzymały się na przez noc wnieprzebrane Gruszówce,rzesze aby czerni nad ranem przystąpić do szturmu na polską bazę. „Jastrząb” nie zamierzał jednak czekać z założonymi rękami na poranną  bitwę. Wiedział bowiem, że w otwartym polu jego nieliczny jeszcze oddział nie poradzi sobie z przeciwnikiem dysponującym tak wielką przewagą liczebną. Postawił więc na fortel. Swoim żołnierzom kazał wsiadać na koń i pod osłoną  nocy zaszedł śpiących upowców od tyłu. Polacy bezszelestnie podkradli się pod budynki gajówki, w których kwaterował nieprzyjaciel. Grupa śmiałków pod dowództwem porucznika Michała Fijałki „Sokoła” po cichu zlikwidowała wartowników, a następnie wrzuciła granat przez okno gajówki. Rozległ się brzdęk tłuczonej szyby, a po chwili ciszę nocy przerwała potężna eksplozja. Banderowcy w przerażeniu zerwali się na równe nogi. Dla żołnierzy AK był to sygnał do frontalnego ataku.   Porucznik „Jastrząb” poderwał oddział i tyralierą ruszono na gajówkę –  relacjonował członek oddziału Leon Karłowicz. – Posypały się strzały. Ukraińcy wyskakiwali z budynku, z zabudowań gospodarskich, lecz nie mieli nawet czasu

złożyć się do strzału. Zaskoczenie było całkowite. Banderowcy byli przerażeni, zdezorientowani, nie panowali nad sobą, nie wiedzieli, co robić i gdzie szukać ratunku. Rzucili się w krzewy i zarośla okalające jezioro. Próbowali strzelać, bronić się, lecz kule Polaków dosięgały ich, nim zdążyli połapać się w sytuacji. Bój pod Gruszówką umocnił morale naszego oddziału, uspokoił na dłuższy czas mieszkańców polskich wsi, udowodnił, że nie są tak straszni, gdy stają przeciwko uzbrojonemu przeciwnikowi. kobietami, starcami i dziećmi. Potrafią pastwić się tylko nad bezbronnymi –

  Oddział „Jastrzębia” z każdym dniem rósł w siłę – w połowie września 1943 roku liczył już 150 żołnierzy – a pod jego ochronę do Zasmyk ściągały setki Polaków. Sam porucznik często urządzał wyprawy zbrojne, których celem była ewakuacja i ściągnięcie ludności zagrożonych miejscowości. Jednocześnie trzymał w szachu okoliczne oddziały UPA, których dowódcy bali się zadzierać ze strasznym polskim zagończykiem. Kierowana przez Władysława Czermińskiego baza zyskała dumną nazwę Rzeczypospolitej Zasmyckiej. Był to skrawek wolnej Polski na płonącym, pogrążonym w anarchii i mordzie Wołyniu. Wołyniu. „Jastrząb” Kupiczów, poczuł się na tyle pewnie, że wziął pod opiekę takżeosadników, sąsiednią  miejscowość zamieszkaną przez Czechów, potomków

 

którzy przybyli na Wołyń w dziewiętnastym wieku. Porucznik Władysław Czermiński przepędził stamtąd upowców i obsadził miasteczko własną załogą. Banderowcy nie pogodzili się jednak z tą dotkliwą porażką i ujmą na honorze. 22 listopada 1943 roku uderzyli na Kupiczów. Kupiczów.   Chmary banderowców zaatakowały polskie pozycje ze wszystkich stron –  wspominał Feliks Budzisz, wówczas dwunastolatek. – Kiedy pod koniec dnia oblężenia wydawało się, że lada chwila pęknie pierścień obrony, na tyłach banderowców odezwało się gromkie i zbawcze „Hurra!”. Z odsieczą przyszedł „Jastrząb”! Polski pluton przeciął obręcz oblężenia i przepędzono banderowców spod miasteczka. Ojciec wspominał tę bitwę jako jedną z najbardziej dramatycznych, w jakich przyszło mu uczestniczyć od 1 września 1939 roku. Był w trzyosobowej załodze bunkra przy kościele. Do pomocy miał dwóch nieostrzelanych Czechów, którzy dygotali ze strachu, ale trwali na placówce do końca.

 W boju tym polscy żołnierze zdobyli nawet… upowski „czołg”. Był to stary sowiecki traktor, który wiejscy kowale obłożyli stalowymi płytami. Dziwaczny pojazd, który mógłby znaleźć się na planie filmu Mad filmu  Mad Max, Max, miał rykiem silnika przerazić polskich obrońców. Idący za nim banderowiec strzelał zaś z karabinu, na którego lufę nałożono dziurawe wiadro. Miało to sprawić wrażenie, że „czołg” strzela w stronę Polaków z działa. Całe szczęście w rozstrzygającym momencie bitwy osobliwy pojazd się… zepsuł. A jego załoga, która próbowała uruchomić silnik korbą, została wystrzelana. „Jastrząb” tak zalał upowcom sadła za skórę, że zaczęli szerokim łukiem

omijać jego terytorium. W efekcie do końca roku Polacy przejęli kontrolę nad całym terenem na południe od Kowla. „Jastrząb” był w niezłej sytuacji operacyjnej. „Obecność wojsk niemieckich w okolicy – pisał Józef Turowski – czyniła mniej prawdopodobną napaść ze strony banderowców na osiedla polskie”. Porucznik Czermiński – rozsądny człowiek – starał się zresztą nie wchodzić Niemcom w drogę. Jego priorytetem była obrona Polaków przed banderowcami. Dowiódł tym, że nie zbywa mu na przytomności umysłu i pragmatyzmie, których brakowało jego przełożonym.   Oddział „Jastrzębia” – wspominał Antoni Mariański – uczestniczył w wielu akcjach, idąc na pomoc zagrożonej ludności. Było to wówczas jego najważniejsze zadanie. Walka Walka z Niemcami musiała zejść na dalszy plan.

 

 

Oczywiście tarcia były nieuniknione. Wołyń nie był aż tak duży, aby spory oddział partyzancki nigdy nie natknął się na Niemców. Do spotkania takiego doszło 16 listopada. „Jastrzębiacy” wpadli na patrol Wehrmachtu i nastąpiła wymiana ognia. og nia. Polacy wzięli trzech jeńców – oficera i dwóch żołnierzy ż ołnierzy.. Decyzja „Jastrzębia” była szybka i słuszna: Niemców całych i zdrowych odesłał furmanką do Kowla. Miał ważniejsze rzeczy na głowie, niż wdawać się w awantury z Niemcami. Dla „Jastrzębia” walka z UPA i obrona Polaków to była sprawa osobista. Sam przeżył banderowską rzeź i niezwykle boleśnie dotykały go okrucieństwa ukraińskich rezunów. rezunów.   Boje z Ukraińcami – wspominał Wacław Gąsiorowski – w obronie mordowanej polskiej ludności musieliśmy toczyć na okrągło. Zdarzało się, że przybywaliśmy za późno, tuż po dokonanej zbrodni. Nie pamiętam, jaka to była wieś, chyba Moczułki, wtedy po raz pierwszy zobaczyłem, jak „Jastrząb” płacze. A to był twardy żołnierz, który rzadko pokazywał emocje. Widok, który tam zastaliśmy, przechodził ludzkie pojęcie. Maleńkie dzieci powbijane na kołki w płocie. Kobiety leżące na podwórku z rozprutymi brzuchami. Jedna z nich była w ciąży ciąży.. Wyrwany z jej brzucha płód leżał obok niej. Mężczyźni mieli odrąbane siekierami głowy. głowy. Wszyscy zastanawiali się, jak można się posunąć do takiego zwyrodnialstwa, i mocniej ściskali w rękach karabiny.

  Zwycięskie, szalone boje „Jastrzębia” i innych dzielnych partyzantów z Wołynia udowodniły, że sotnie UPA nie są godnym przeciwnikiem dla profesjonalnie dowodzonych i przeszkolonych polskich partyzantów. Banderowcy, skorzy do grabieży, gwałtów, podpaleń i mordów, w starciu z oddziałami wojskowymi z reguły ustępowali pola. To kolejny dowód na to, że gdyby Armia Krajowa przystąpiła do akcji pół roku wcześniej i przysłała na Wołyń pięćdziesięciu takich „kozaków” jak „Bomba” i „Jastrząb”, rzezi wołyńskiej być może w ogóle by nie było. A już na pewno pochłonęłaby znacznie mniej ofiar śmiertelnych.

 

13

Odsiecz, która nie nadeszła Latem 1943 roku, gdy ludobójcze mordy na wołyńskich Polakach sięgnęły szczytu, miejscowe struktury Armii Krajowej nie mogły udzielić rodakom żadnej poważniejszej pomocy. Wynikało Wynikało to z pięciu zasadniczych powodów: 1. Struktury polskiej konspiracji na Wołyniu Wołyniu powstały zbyt późno. 2. Wołyńska AK, konsekwentnie lekceważąc zagrożenie ze strony UPA, nie sformowała oddziałów partyzanckich, które mogłyby bronić żyjących tam Polaków. 3. AK kurczowo trzymała się antyniemieckich planów powstańczych i większą część swoich wysiłków skupiała na szykowaniu się do operacji „Burza”. 4. Skuteczne działanie wołyńskiego podziemia paraliżował ostry konflikt między dowódcą AK a delegatem rządu na kraj. 5. Wołyńska AK – mimo wielu apeli i próśb – nie doczekała się dostaw broni i ludzi z centralnej Polski. Wszystko to spowodowało, że gdy latem 1943 roku banderowcy przystąpili do totalnej eksterminacji Polaków na Wołyniu, większość z nich była całkowicie bezbronna. W tej sytuacji stanowcza, natychmiastowa interwencja Komendy Głównej Armii Krajowej stała się już absolutną, palącą koniecznością. Jak pisałem w poprzednich rozdziałach, począwszy od początku 1943 roku, Wołyniacy wysyłali do Warszawy coraz bardziej rozpaczliwe prośby o przysłanie odsieczy. Przypomnijmy cytowany już raport Biura Wschodniego Delegatury Rządu na Kraj z kwietnia 1943 roku:   Bezbronna ludność polska jest w fatalnym położeniu, grożącym jej zupełną  zagładą. Niewątpliwie wypadki te nie byłyby tak groźne, gdyby istniały w terenie polskie oddziały zbrojne, na co bezskutecznie niemal od pół roku przy każdej sposobności i w każdym sprawozdaniu zwracamy uwagę. Koniecznym jest również przygotowanie w centrum Państwa i za granicą jednostek, które w chwili przełomu mogłyby być natychmiast rzucone na zagrożone punkty. Zgniecenie w zarodku akcji wybuchającej w jednym miejscu zapobieże jej rozszerzeniu się.

 

 

Ten sam postulat zgłaszał również wielokrotnie delegat Kazimierz Banach. W archiwach zachowało się wiele jego raportów i apeli, w których domagał się przysłania na Wołyń polskich partyzantów z Lubelszczyzny. Lubelszczyzny.   W tym stanie rzeczy opanować sytuację można tylko przy pomocy siły zbrojnej!  – pisał 13 sierpnia 1943 roku. – Siły zbrojnej ważącej coś w tutejszej sytuacji siłami tylko wołyńskiej ludności polskiej stworzyć się nie da. Wprowadzenie z zewnątrz 10 uzbrojonych kompanii, każda w sile 100 ludzi, utworzyłoby szkielet wołyńskich sił partyzanckich, które szybko urosłyby do liczby 4 do 5 tysięcy.

  Apel ten Banach powtórzył w meldunku z 15 września:   Utrzymanie się Polaków na Wołyniu w bazach i miastach uzależnione jest od natychmiastowej pomocy zewnętrznej. Pomoc ta winna być następująca: 1. dostarczyć ludności w bazach i miastach najkonieczniejszego minimum broni i amunicji, 2. wprowadzić z centrum kraju na Wołyń kilkanaście oddziałów partyzanckich dobrze uzbrojonych – zwłaszcza w broń maszynową.

  Stanowisko Kazimierza Banacha popierał Piotr Jarocki „Wojnicki”, zastępca kierownika Biura Wschodniego Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj. Był to jeden z nielicznych działaczy podziemia na szczeblu centralnym, który rozumiał tragizm sytuacji Polaków na Wołyniu. I próbował – bezskutecznie – nakłonić przywódców Polskiego Państwa Podziemnego do działania w sprawie Wołynia. Wołynia.   Krytyczna sytuacja na tym terenie wymaga zdecydowanych decyzji – apelował w piśmie z 25 września 1943 roku. – Każdy dzień zwłoki znaczony jest dosłownie krwią elementu polskiego, a brak aktywności może pociągnąć nieobliczalne skutki. Wobec braku ochrony może nastąpić likwidacja elementu polskiego na terenie województw południowo-wschodnich, gdzie wśród ludności ukraińskiej skrajne elementy szerzą i utrwalają przekonanie, że w razie wytępienia Polaków „z takimi faktami dokonanymi liczyć się będą nawet Churchill i Roosevelt”. Należy jak najsilniej poprzeć żądanie delegata wołyńskiego, który uważa za realne i mogące mieć wpływ na tragiczną sytuację wołyńską – utworzenie jeszcze obecnie szeregu polskich oddziałów partyzanckich.

 

 

Również wołyński dowódca AK Kazimierz Bąbiński zdawał sobie sprawę ze szczupłości własnych sił. Według biografa pułkownika Dariusza Faszczy

również zwrócił się do Warszawy o posiłki. Prosił o oddanie pod jego komendę kilkunastu uzbrojonych po zęby oddziałów AK. Wojsko to mogło zostać przysłane z położonej za miedzą Lubelszczyzny, której lasy i wsie nafaszerowane były silną polską partyzantką. Jaka była odpowiedź Warszawy? Odmowna. Czyżby przebiegająca na Bugu granica między Generalnym Gubernatorstwem a Komisariatem Rzeszy Ukraina, do którego należał Wołyń, była nie do porucznika przebrnięcia?Kazimierza Skądże. WFilipowicza drugiej połowie 1943weroku oddział partyzancki „Korda” współpracy z działającym na Lubelszczyźnie oddziałem „Zemsta” opanował obie strony rzeki na wysokości wsi Binduga. Wolne, bezpieczne przejście z Generalnego Gubernatorstwa na Wołyń zostało więc otwarte. Niestety nikt z niego nie skorzystał. Generał Tadeusz Bór-Komorowski, aby zatuszować to skandaliczne zaniechanie, w raportach wysyłanych do Londynu uciekł się nawet do kłamstwa. „W celu przyjścia z pomocą zagrożonemu terenowi skierowałem ostatnio do Okręgu Wołyńskiego kilka grup partyzanckich i dywersyjnych z Generalnego Gubernatorstwa” – pisał w meldunku meldun ku obejmującym okres od 1 marca do d o 31 sierpnia 1943 roku. W rzeczywistości żadne grupy partyzanckie na Wołyń wysłane nie zostały. zostały. A jeżeli chodzi o broń, to Okręg Wołyń otrzymał od Kome Komendy ndy Głównej AK… 5 tysięcy sztuk amunicji pistoletowej i tysiąc karabinowej. Nabojów tych wystarczyłoby co najwyżej na kilkugodzinną pukaninę, a nie na prowadzenie totalnej wojny z liczącą kilkanaście tysięcy ludzi banderowską partyzantką. Była to więc śmieszna „pomoc”. Kropla w morzu potrzeb. Ta sprawa musi szokować, ponieważ Warszawa obiecała Wołyniowi zrzuty broni. Komenda Główna AK wyznaczyła nawet na terenie Wołynia konkretne strefy zrzutu i poinformowała tamtejsze struktury o konkretnych terminach, w których miały nadlecieć polskie samoloty z Wielkiej Brytanii.   Zrzuty, konieczne zarówno do zadań wojskowych, jak i obrony ludności, mimo zapowiedzi, nie nadeszły nigdy – pisał major Klimowski „Ostoja”. – Od września począwszy, przez pięć miesięcy oddziały partyzanckie „Sokoła” i „Jastrzębia” wychodziły na „czuwanie”. Każdorazowy dziesięciodniowy pobyt w jednym miejscu małego oddziału partyzanckiego kosztował kilku zabitych i rannych. Ani  jeden zrzut nie nadszedł. nadszedł.

 

 

Mimo próśb i nalegań Komenda Główna AK nie zaopatrzyła również swoich wołyńskich struktur w aparaty radiowe. W efekcie oddziały partyzanckie stacjonujące w bazach samoobrony musiały się kontaktować jak w czasach powstania Chmielnickiego – wysyłając gońców gońcó w, którzy przedzierali się przez tereny opanowane przez banderowców. banderowców. Wyprawy te przypominały słynną misję Jana Skrzetuskiego, który z oblężonego Zbaraża przedzierał się do króla Jana Kazimierza. Dzielny towarzysz pancerny musiał się wówczas czołgać przez ścierniska, nurkować w bagnie i zagrzebywać w trawach, żeby ukryć się przed patrolującymi teren

kozakami. W siedemnastym wieku był to niemalże jedyny sposób na przekazanie wiadomości na dłuższe dystanse. W roku 1943 wystarczyłoby jednak kilka radiostacji. Dostarczenie ich na Wołyń uratowałoby życie wielu ludziom. Część wołyńskich gońców i posłańców  – mimo sprytu i ofiarności – wpadła bowiem w ręce upowców i zginęła w męczarniach. Nie wygląda jednak na to, żeby to spędzało sen z powiek oficerom z Warszawy Warszawy i Londynu. Lon dynu. Podobnie rzecz się miała z pieniędzmi, za które wołyńskie samoobrony mogłyby kupować broń i amunicję. W kwietniu 1943 roku pułkownik Bąbiński na ten cel przekazał 25 000 marek. W drugiej połowie tego roku kolejne sumy wygospodarowali lokalni dowódcy AK. Kasy wołyńskiego podziemia świeciły  jednak pustkami p ustkami i przekazane przez nie pieniądze nie mogły mog ły pokryć pokry ć potrzeb baz i ośrodków samoobrony, samoobrony, które codzienne cod zienne odpierały zaciekłe ataki UPA. UPA.   Powodowało to, że lokalni dowódcy na Wołyniu jeździli w tej sprawie do Komendy Głównej AK w Warszawie – pisał historyk Ernest Komoński. – Tam prowadzili rozmowy, skąd brać sumy na funkcjonowanie ośrodków. W odpowiedzi usłyszeli, że nie ma szans na żadne pieniądze z Komendy Głównej.

  O braku wsparcia materialnego dla konającego Wołynia pisał z olbrzymim żalem Kazimierz Banach. Gdy czyta się jego meldunki w tej sprawie, po prostu serce się kraje.   Najdotkliwiej odczuwamy brak broni i amunicji – informował Warszawę 13 sierpnia 1943 roku. – Co więcej, nam brak i pieniędzy na zakup broni. Żeby można wszystkie możliwości zakupu broni wykorzystać, trzeba mieć zawsze rezerwy pieniężne. W tym tragicznym położeniu robimy wszystko, co możliwe. Pomoc finansowa centrali, zwłaszcza na zakup garnków i opiekę, ma kolosalne znaczenie. Szkoda tylko, że nawet w tych skromnych granicach, w jakich jest nam przyznana, wpływa z takim oporem i opóźnieniem i jest po prostu wyduszana.

 

 

Kazimierz Banach ogromnie się również zawiódł na swej macierzystej formacji, ruchu ludowym. Działając na rzecz sprowadzenia odsieczy dla Wołynia, delegat rządu na kraj starał się działać dwutorowo. O przysłanie wojsk zabiegał w Komendzie Głównej Armii Krajowej, ale również w Komendzie Głównej Batalionów Chłopskich. Liczył widocznie na swoją mocną pozycję w Stronnictwie Ludowym. Niestety, przeliczył się. Dowództwo Batalionów Chłopskich oczywiście obiecało wyekspediowanie za Bug silnego oddziału. Ustalono nawet dokładny czas i miejsce przeprawy przez rzekę. Umówionego dnia po żołnierzy BCh przybył na wschodni brzeg patrol wołyńskiej AK pod dowództwem porucznika Michała Fijałki „Sokoła”. Mimo długiego oczekiwania na zachodnim brzegu nikt się nie pojawił… Obietnica nie została dotrzymana. A przecież żołnierze i oficerowie Batalionów Chłopskich aż się rwali do pomocy. Zwolennikiem zbrojnej interwencji na Wołyniu był między innymi komendant BCh w Tomaszowie Lubelskim Franciszek Bartłomowicz „Grzmot”.  

Według nadesłanych ostatnio meldunków – czytamy w raporcie Armii Krajowej  – ludzie „Grzmota” ciągną do lasu młodzież celem formowania oddziałów do akcji za Bugiem. Oddziały te mają iść za Bug przeciw Ukraińcom w obronie Polaków. Już wcześniej, jako pierwsza wspólna akcja, było wyznaczone przez „Grzmota” palenie wsi ukraińskich. Do akcji za Bug wyrywa „Grzmot” co zapaleńsze jednostki młodzieży.

  Niestety ci zapaleńcy musieli pozostać w domu. Akcja spaliła na panewce. Dlaczego? Bo miejscowe podziemie chłopskie skonfliktowało się z miejscowymi strukturami AK! Tak, tam też Polacy nie potrafili się dogadać. Dowódcy AK z tej części Lubelszczyzny uznali akcję „Grzmota” za zagrożenie dla swojej pozycji – „kierowników akcji zbrojnej całego narodu”. Ostatecznie sprawie ukręciła głowę „trójka polityczna”, czyli reprezentanci głównych partii działających w podziemiu. Franciszek Bartłomowicz przedstawił  jej swój projekt odsieczy dla Wołynia 24 października 1943 roku. Niestety, Niestety, spotkało go srogie rozczarowanie. „Na akcję zezwolenia nie otrzymałem – raportował – co było przyczyną, dla której zrezygnowałem z zajmowanego stanowiska”. Palcem nie kiwnęła więc nie tylko Armia Krajowa – nie zrobiły tego również Bataliony Chłopskie. Żadnych realnych działań zmierzających do ratowania Wołyniaków przedsięwzięły Narodowe Zbrojnezbrojne ani żadne inne organizacje i nie organizacyjki tworzące polskie Siły podziemie na terenie

 

Generalnego Gubernatorstwa. Nikt nie chciał nadstawiać karku w obronie rąbanych siekierami i palonych palony ch żywcem rodaków. Z zachowanych że raporty Kazimierza Banacha oraz dramatyczne apele dokumentów mordowanychwynika, Wołyniaków nie były wcale wyrzucane do kosza. W Warszawie, na szczytach Polskiego Państwa Podziemnego, czytano je i rozważano. Ostateczny brak reakcji na banderowskie ludobójstwo nie był więc przypadkiem wynikającym z zaniedbania czy gapiostwa. Był świadomą decyzją.   Wydarzenia na Wołyniu i napływające stamtąd alarmujące wiadomości –  wspominał major Tadeusz Sztumberk-Rychter – już we wrześniu 1943 roku w Komendzie Głównej AK wywołały pewną reakcję, o której rozmiarach trudno mi dziś sądzić. Planowano w każdym razie przerzucenie na Wołyń kilku oddziałów partyzanckich zgrupowanych na Zamojszczyźnie, które posiadając już pewne doświadczenie bojowe, miały stanowić szkielet tworzących się miejscowych oddziałów samoobrony. Któregoś dnia zostałem wezwany do komendanta okręgu w Lublinie, gdzie bezpośrednio od „Marcina” [komendanta Okręgu Lubelskiego AK, płk. Kazimierza Tumidajskiego – red.] otrzymałem rozkaz sformowania zbiorczej kompanii w sile około 150 ludzi z istniejących i działających oddziałów. Pewne przygotowania zostały już poczynione, gdy nagle przyszło odwołanie wydanego uprzednio rozkazu.

  Dlaczego tak się stało? Przyczyn było kilka. Przede wszystkim Komenda Główna AK żałowała broni, której potrzebowała do przyszłej walki z Niemcami w centrum kraju. Wysłanie jej na peryferyjny, zapomniany przez Boga i ludzi

Wołyń uważano u ważano w Warszawie za marnotrawstwo.   Udziałroku sił zbrojnych w kraju – pisał komendant AK wnastawienie meldunku musi z połowy 1943 – w organizowaniu samoobrony orazgłówny jej bojowe być ograniczone, gdyż nie mogą wszczynać powszechnej walki równej powstaniu i stracić z oczu głównego późniejszego zadania. Nie mam też do dyspozycji dostatecznego uzbrojenia ani amunicji.

  Zamiast karabinów, nabojów i granatów warszawskie Kierownictwo Walki Podziemnej planowało udzielić rąbanym siekierami rodakom… wsparcia propagandowego. Zamiast strzelać do banderowców, przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego planowali wpłynąć na nich za pomocą szeptanki, ulotek oraz… specjalnych „kolumn propagandowych”, które wyruszyłyby do wiosek opanowanych przez nacjonalistów, aby urządzać uświadamiające wiece i pogadanki.

 

Propaganda ta – jak wynika z dokumentów KWP z sierpnia 1943 roku – miała się opierać na następujących tezach:    – Armia Polska na emigracji stanowi potężną, dobrze uzbrojoną, znakomicie wyposażoną i gotową do działań w Europie, i to zarówno na lądzie, jak i w powietrzu, siłę.  – Szczególnie potężną częścią Armii Polskiej jest wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt i znakomicie wyćwiczone lotnictwo, zbrojne ramię, które dosięgnąć może z łatwością nawet bardzo zdawałoby się odległych od obecnego terenu walk terytoriów terytoriów..  – Nasze liczne wojska spadochronowe mogą w razie potrzeby zupełnie nieoczekiwanie w odpowiedniej chwili zjawić się na naszym terytorium.  – Potęga armii sojuszniczych jest niezrównana i z każdym dniem jeszcze wzrasta.  – W sprawie mordowania Polaków przez Ukraińców nasz rząd i zaprzyjaźnione rządy alianckie nie zabierały dotąd głosu. Ale w odpowiednim momencie będą już rozmawiać, lecz przejdą od razuza do czynów wymierzać nie sprawiedliwość. Drogo wtedy trzeba będzie krew polskąi zaczną  płacić. Niech nikt nie liczy na bezkarność.

  Komentarz do tego dokumentu może być tylko jeden. To dowód, że podziemne grube ryby z Warszawy zupełnie oderwały się od rzeczywistości. Wszystkie te „straszne groźby” groźb y” mogły tylko ubawić oprawców z UPA. UPA. Stacjonująca w dalekiej Anglii emigracyjna armia. Bombowce, wojska spadochronowe. Churchill, Roosevelt i Bóg wie co jeszcze. Były to po prostu strachy na Lachy. Bajki o żelaznym wilku. Twarda wołyńska rzeczywistość była diametralnie odmienna. UPA była tam całkowitym panem sytuacji i bezkarnie wyrzynała kolejne wioski i miasteczka zamieszkane przez bezbronnych, zdezorientowanych, przez byłby swój rząd Polaków. Projekt „kolumn porzuconych propagandowych” nawet zabawny – gdyby nie jego tragiczny wymiar. Polskie wsie na Wołyniu płonęły, a Polskie Państwo

Podziemne marnotrawiło czas na śmiesznostki. Oczywiście Kierownictwo Walki Podziemnej stawiało również „projekty wniosków do akcji czynnej”. Ale za tymi „projektami wniosków” nie szły żadne czyny. Pozostały one na papierze. Wyjątkowo absurdalne były również pogróżki pod adresem banderowców, które zaczęła drukować część konspiracyjnej prasy.   Państwo nie będzie mogło traktować jednakowo Polaków, którzy cierpieli i walczyli, i Ukraińców, którzy cierpienia zadawali – grzmiał akowski „Biuletyn Informacyjny Ziemi Czerwieńskiej” pod koniec 1942 roku. – Odpłata państwa

 

nastąpić musi, gdyż tego wymaga poczucie sprawiedliwości. Odpłata zaś będzie zależała od stopnia winy.

  We wrześniu 1943 roku inna gazetka podziemna straszyła, że Armia Krajowa będzie wieszać „ukraińskich łotrzyków”. Tak komentował to anonimowy autor notatki z 2 października 1943 roku, która znalazła się w materiałach polskiego podziemia przechowywanych w Gabinecie Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego:   Akcenty siły wobec Ukraińców są dziś oczywiście potrzebne, ale nie tyle w słowach, ile w gotowości do obrony, obrony, w czynach. Takie Takie grzmiące hasła okrywają  nas tylko śmiesznością. Trzeba sobie jasno powiedzieć, że słowami Ukraińców nie przestraszymy. Przestraszyć ich może nasza gotowość do samoobrony. Oczywiście dużo jest „łotrzyków ukraińskich”, oczywiście wielu z nich powiesimy.. Ale po co o tym teraz opowiadać, póki nie mamy siły tego zrobić. powiesimy

  Święta racja. Działacz konspiracyjny, który rozpisywał się o wieszaniu łotrzyków, znacznie lepiej by zrobił, gdyby przyjechał z Warszawy na Wołyń, udał się do jednej z baz samoobrony i podczas nocnego ataku rozbił maszynę, na której napisał ów groźny artykuł, na głowie jakiegoś banderowca. Ale oczywiście znacznie łatwiej było debatować i pisać artykuły w dalekiej Warszawie, niż narażać życie w walce z UPA. Znawca problematyki wołyńskiej może w tym miejscu zawołać: Hola, hola, co też pan tu wypisuje?! Jak może pan twierdzić, że Komenda Główna Armii Krajowej nie wysłała na Wołyń żadnych posiłków? po siłków? Przecież to nieprawda! Ach, przepraszam. Rzeczywiście. Na Wołyń przybył z Generalnego Gubernatorstwa oddział wojskowy nazywany n azywany kompanią warszawską. Tyle że…  – nastąpiło to w marcu 1944 roku, a więc o rok za późno,  – kompania ta liczyła 57 ludzi,  – nabanderowcami Wołyń nie (w przysłano jej po ratowała polskie wsielecz przed marcu 1944 rokuto,niebybyło już czego ratować), by w szeregach 27. Dywizji Wołyńskiej walczyła z Niemcami i witała na polskiej ziemi bolszewików. bolszewików. Pozostawię to bez komentarza. Sprawa ta może służyć za symbol postawy dowództwa Armii Krajowej i kierownictwa Polskiego Państwa Podziemnego wobec ludobójstwa Polaków na Wołyniu.

 

14

Co sobie pomyśli świat? Dlaczego w Warszawie nie zdecydowano się wysłać odsieczy dla konającego Wołynia? Dlatego, że „mężowie stanu” z Polskiego Państwa Podziemnego obawiali się, że energiczna polska akcja wymierzona w ukraińską rebelię zostanie źle odebrana przez naszych ukochanych sojuszników. Amerykanów i Anglików Anglikó w.   Sytuacja Polski na arenie międzynarodowej – napisano w komunikacie przedstawicieli stronnictw politycznych skupionych przy Kierownictwie Walki Podziemnej – nie pozwala na nieprzemyślane podniesienie tej sprawy. Problem ukraiński w Polsce posiada bowiem w opinii zagranicznej złą markę i każde jego zagadnienie powoduje wzrost krytycyzmu w stosunku do Polski.

  Polscy decydenci uważali, że zdecydowana rozprawa Armii Krajowej z UPA odbiłaby się szerokim echem na świecie. A co za tym idzie, alianci mogliby uznać, że Polska jest ciemiężycielką ludności ukraińskiej i w ogóle nie radzi sobie z utrzymaniem terenów mieszanych narodowościowo. Na przyszłej konferencji pokojowej należy więc odebrać jej Wołyń i Galicję Wschodnią.   Udostępnienie potrzebnej Kresom broni – pisał po latach pułkownik Jan Rzepecki „Prezes”, szara eminencja Komendy Głównej AK – roznieciłoby ogień walki do niewyobrażalnych rozmiarów, a opinia publiczna świata uzyskałaby argument, że walka Polaków o granice z września 1939 roku była błędem politycznym.

  To właśnie te kuriozalne przeważyły szalę, gdy oficerowie Głównej AK zdecydowali sięobawy zostawić wołyńskich Polaków na pastwę Komendy rezunów. Woleli, aby rodacy zza Buga konali w ciszy i samotności, niż żeby świat zwrócił uwagę na jątrzący „problem ukraiński” w granicach przedwojennej Polski. Kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego starało się zrobić wszystko, żeby spór z Ukraińcami rozwiązać nie n ie – broń Boże! – za pomocą siły, siły, ale polubownych rozmów i negocjacji. Podobnego zdania był rząd w Londynie. Dlatego też, począwszy od 1941 roku, Polacy inicjowali kolejne rundy jałowych, prowadzących donikąd rokowań rok owań z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów.

 

  Dział Narodowości Ministerstwa Informacji i Dokumentacji – pisał historyk profesor Czesław Partacz – jesienią 1942 roku uważał, że nie ma mocniejszego argumentu w dziedzinie politycznej do obrony ziem południowo-wschodnich, jak ukazanie oznak świadczących o porozumieniu polsko-ukraińskim. Uważano również, że należy uczynić jak najdalej idące starania dla uniknięcia zbrojnego starcia między obu narodami, tak jak to było w 1918 roku.

  Wszystko, tylko nie walka! Wszystko, tylko nie interwencja zbrojna! Musimy się z nimi dogadać, musimy ich jakoś obłaskawić! Stanowisko takie jeszcze  jesienią 1942 roku można by uznać za słuszne. Tragizm sytuacji polegał jednak na tym, że nie uległo ono zmianie, nawet gdy zbrojne ramię OUN przystąpiło do eksterminacji dziesiątków tysięcy Polaków. Polaków.   12 października 1943 roku Rada Narodowa uznała, że najważniejszym zadaniem Pełnomocnika Rządu w dziedzinie polityki winno być ułatwienie rządowi utrzymania przy Polsce Kresów wschodnich – pisał profesor Partacz. – W związku z tym powinny być zintensyfikowane rozmowy polsko-ukraińskie. W ich trakcie należy dążyć do uzyskania oświadczenia zorganizowanych sił politycznych ze strony ukraińskiej, że Ukraińcy mieszkający na tym terenie chcą  pozostać obywatelami polskimi.

  A oto fragment charakterystycznej wewnętrznej analizy Polskiego Państwa Podziemnego, która znajduje się archiwum Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Wymieniano w niej trzy główne korzyści z osiągnięcia porozumienia z Ukraińcami:   1. Konflikt polsko-ukraiński w momencie cofania się Niemców mógłby wywołać interwencję Rosji. Już raz wystąpiła w obronie Zachodniej Ukrainy przed imperializmem polskich panów. 2. W razie konfliktu z Ukraińcami i interwencji Rosji trudno liczyć na skuteczne poparcie krajów anglosaskich. 3. Natomiast osiągnięcie porozumienia z Ukraińcami przekreśliłoby na terenie międzynarodowym zakusy rosyjskie na na rewizję granicyniepolskorosyjskiej. Argument,wszelkie że cała ludność bez względu narodowość życzy sobie przyłączenia do Rosji, lecz chce pozostać w Polsce, miałby wielkie znaczenie za granicą. W razie zaś interwencji rosyjskiej ułatwiłoby nam operacje obronne i zapewniło poparcie Stanów Zjednoczonych i Anglii.

 

 

Nieszczęśni ludzie! Ślepcy żyjący mrzonkami i złudzeniami. Do oszołomionych własną propagandą p ropagandą umysłów naszych – pożal się Boże –  przywódców nie docierały oczywiste fakty. Ziemie wschodnie przecież i tak były stracone! I nie miało to nic wspólnego z żadnym polsko-ukraińskim konfliktem, który na świecie nie interesował psa z kulawą nogą. Z perspektywy Stalina był błahostką. To, czy Polacy i Ukraińcy byli skłóceni, czy pogodzeni, nie miało

najmniejszego znaczenia dla jego planów podboju Europy. Realna sytuacja była taka: 2 lutego 1943 roku pod Stalingradem kapitulowała armia feldmarszałka Friedricha von Paulusa. Był to moment zwrotny w historii II wojny światowej. Fortuna na froncie wschodnim odwróciła się od III Rzeszy. Armia Czerwonaz przeszła kontrataku, a Wehrmacht zacząłdosię wycofywać. Front wschodni każdym do tygodniem zaczął się przybliżać przedwojennej granicy II Rzeczypospolitej. Klęska stalingradzka przypieczętowała los Polski. Jasne stało się bowiem, że Rzeczpospolita nie zostanie wyzwolona przez wojska amerykańskie i brytyjskie  – które nie paliły się do utworzenia drugiego frontu – ale że zajmą ją nacierający bolszewicy. A to oznaczało, że Wołyń i Galicja Wschodnia zostaną wchłonięte do Związku Sowieckiego. Było to oczywiste. Należało jednak mieć odwagę cywilną, aby spojrzeć w oczy faktom. Tej odwagi ówczesnym polskim decydentom zabrakło. Cóż w tej sytuacji należało zrobić? Skupić się na celach realnych. Na tym, by minimalizować straty straty.. Rozważając dzisiaj te bolesne sprawy, należy pamiętać o ideowym obliczu kierownictwa Polskiego Państwa Podziemnego. Czynniki rozdające w nim karty bardzo mocno i demonstracyjnie podkreślały swój „demokratyzm”. Po części wynikało to z ideologii głównych partii politycznych – PPS, SL i SP – a po części chodziło o podlizanie się aliantom zachodnim. Wielkim demokracjom. Partie, które zdominowały polskie podziemie w dwudziestoleciu międzywojennym, były ostro sekowane przez rządzący obóz piłsudczykowski. Sprawiało to, że Polskie Państwo Podziemne stanowczo odcinało się od autorytarnej spuścizny „reżimu sanacyjnego”. A już szczególnie od nacjonalistycznej, polonizacyjnej polityki, jaką reżim ten prowadził wobec mniejszości narodowych na ziemiach wschodnich. To z zasady słuszne stanowisko niestety dodatkowo hamowało dowództwo AK przed wydaniem rozkazu o przeprowadzeniu ostrej rozprawy z UPA. Obawiano się bowiem przelewania „krwi pobratymczej”, powtarzania błędu Piłsudskiego, za jaki uważano pacyfikację Galicji Wschodniej z 1930 roku. Według idealistycznych koncepcji warszawskich intelektualistów, którzy zajmowali się w podziemiu „kwestią ukraińską”, Polska po wojnie miała

 

sfederować z Ukrainą położoną za Zbruczem, a na terenie i Galicji Wschodniej się przyznać swym ukraińskim obywatelom dalekoWołynia idące swobody. W warszawskim podziemiu prym wiodło stronnictwo liberalne i ukrainofilskie. W styczniu 1943 roku warszawski delegat rządu na kraj zaapelował do prasy podziemnej, aby w artykułach dotyczących sprawy ukraińskiej unikała „zwrotów i określeń jątrzących czy nawet obraźliwych dla strony przeciwnej”. Kolejne tezy, deklaracje i odezwy wystosowywane przez rząd w Londynie i Polskie Państwo Podziemne zawierały zaś pochlebstwa, obietnice oraz nawoływania do zgody i wspólnej walki przeciwko Niemcom. Weźmy Odezwę do Narodu Ukraińskiego  Ukraińskiego  wydaną przez Krajową  Reprezentację Polityczną 30 lipca 1943 roku. A więc wtedy, gdy ludobójstwo na Wołyniu weszło w najbardziej brutalną i masową fazę. Odezwa zaczynała się od stwierdzenia, że Wołyń i Galicja muszą pozostać w Polsce, ale Ukraińcy dostaną 

w niej szeroką autonomię i przywileje:   Ludność ukraińska pozostała w granicach Rzeczpospolitej będzie cieszyć się pełnym, faktycznym i prawnym równouprawnieniem, pełną swobodą rozwoju politycznego, kulturalnego i gospodarczego (równouprawnienie języka ukraińskiego, szkolnictwo wszystkich stopni do uniwersytetu włącznie). Gwarancją tej swobody stanie się samorząd terytorialny z wojewódzkim włącznie, wyposażony w uprawnienia ustawodawcze w zakresie praw lokalnych.

  Dalej w odezwie tej znalazło się żądanie (!), aby „niepodległościowcy ukraińscy” pomogli zatamować nienawiść mas ukraińskich do Polaków, uzgodnili z polskim podziemiem swoje plany na przyszłość i porzucili wszelką  współpracę z Niemcami. Dokument ten – choć niewątpliwie zawarte w nim obietnice były szlachetne i słuszne – w roku 1943 nie mógł mieć żadnego realnego znaczenia. Na takie ustępstwa było po prostu za późno. Gdyby Polska wystąpiła z nimi w dwudziestoleciu międzywojennym, zapewne przyniosłoby to zbawienne skutki, doprowadziło do polsko-ukraińskiego odprężenia. Ale w lipcu 1943 roku? Snujący te marzycielskie plany nasi poczciwi ukrainofile całkowicie ignorowali oczywisty fakt, że proponowane przez nich „wspaniałomyślne” rozwiązanie nie zaspokajało podstawowego postulatu drugiej strony. Działacze OUN nie chcieli słyszeć o żadnej federacji, o żadnej autonomii i o żadnych ukraińskich kantonach. Nie interesowały ich kompromisy i półśrodki. Nacjonalistów ukraińskich interesował wyłącznie ich program maksimum. Czyli niepodległość. Mało tego,

 

wyobrażali sobie swoje przyszłe państwo jako homogeniczną etnicznie Ukrainę dla Ukraińców. Kraj oczyszczony z „wrogich mniejszości”, a więc w pierwszej kolejności z Polaków. Przywódcy OUN nie dopuszczali myśli, że Wołyń i Galicja Wschodnia – kolebka ukraińskiego nacjonalizmu – mogłyby się znaleźć poza ich ojczyzną. Sprawiało to, że polskie propozycje były dla banderowców po prostu śmieszne. Odbierali je jako objaw polskiej słabości, a nie realną propozycję polityczną. Działacze OUN podkreślali, że Polacy na ustępstwa mieli dużo czasu. Przez dwadzieścia lat byli przecież panami sytuacji na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Wówczas jednak stosowali wobec Ukraińców zamordyzm. Z koncesjami i pięknymi hasłami wystąpili, dopiero gdy sami znaleźli się w tarapatach.   eśli nawet Polacy czasem mówili z Ukraińcami jako z politycznym partnerem – JJeśli napisano w czerwcu 1943 roku w podziemnym „Biuletynie” OUN – to tylko wtedy, gdy Ukraińcy mieli dostateczną siłę, żeby Polaków do tego zmusić. Przy tym jednak równocześnie snuli Polacy plany zdrady swojego partnera. Łamanie umów zawartych z Ukraińcami stało się jakby cechą narodową Polaków. Gdy do tego dołączyć jeszcze osławioną polską megalomanię, która każe im np. dziś odgrzewać stare teorie jagiellońskie, to staje się zrozumiała trudność rozwiązania

szeregu problemów polsko-ukraińskich.

  Trudno odmówić temu stanowisku logiki. Apetyt ukraińskich nacjonalistów zaspokoić mogło tylko jedno – całkowita kapitulacja Polski. Natychmiastowe zrzeczenie się przez polski rząd Galicji Wschodniej i Wołynia na rzecz „samostijnej Ukrainy”. Tego zaś Polacy oczywiście zrobić nie mogli. W Polsce i na Ukrainie powstają dziesiątki artykułów i rozpraw na temat zakulisowych rozmów prowadzonych przez emisariuszy polskich władz i przedstawicieli OUN. Rozmowy takie toczyły się bowiem niemal przez całą  wojnę. Spotykano się w rozmaitych miejscach i na rozmaitych szczeblach. Za każdym razem negocjacje te kończyły się jednak fiaskiem – Polacy i Ukraińcy wstawali od stołu rozmów z niczym. Sprawa ewentualnego porozumienia nie posuwała się do przodu ani o centymetr. Wobec zasadniczej różnicy stanowisk nie mogło być inaczej. Obie strony nie miały sobie po prostu nic do zaoferowania. Dlatego właśnie nie z jakim część badaczy pisze o tych rokowaniach. Nie podzielam uważam ichentuzjazmu, za „zaprzepaszczoną szansę”. Przeciwnie,

 

uważam, że rozmowy te były marnotrawieniem czasu i niepotrzebnym podtrzymywaniem szkodliwych złudzeń. Banderowcy mydlili Polakom oczy, grali na czas, deklarowali chęć „kontynuowania dialogu”, a zarazem systematycznie zbrodniczo depolonizowali Wołyń.   Wszelkie pertraktacje ze strony polskich czynników oficjalnych z przedstawicielami OUN nie są wskazane – napisano w sprawozdaniu Biura Wschodniego Delegatury Rządu na Kraj z początku 1943 roku – gdyż zarówno założenia ideologiczne, jak i nastawienie jej przywódców są tego rodzaju, że o żadnym uczciwym dotrzymaniu z ich strony podstawowego warunku każdej polsko-ukraińskiej umowy, to znaczy uznania integralnej przynależności całych ziem wschodnich do Państwa Polskiego, nie może być mowy mowy..

  Lwowskie Stronnictwo Narodowe ujęło zaś sprawę lapidarnie:   Państwo polskie musi morderców i zdrajców nie fotel i stół konferencyjny, konferencyjny , alemieć gałąźdla lub buntowników, więzienie.

  Trudno temu stanowisku odmówić słuszności. Cytowane wyżej deklaracje i obietnice składane przez najwyższe czynniki Polskiego Państwa Podziemnego nie tylko nie mogły usatysfakcjonować ukraińskich nacjonalistów, ale wywoływały również rozgoryczenie Polaków z Galicji i Wołynia. „Odżywają w Galicji dawne urazy do Warszawy – napisano w raporcie polskiego podziemia z 15 listopada 1941 roku – i obawa, że stolica dla zgody z Ukraińcami może poświęcić interesy polskiej mniejszości kresowej”. Wiosną 1943 roku we Lwowie doszło do znaczącej sceny. Miejscowy komendant Armii Krajowej generał Kazimierz Sawicki przekazał wówczas

grupie lwowskich profesorów ugodowe Nestor propozycje Polskiego Państwa Podziemnego wysuwane wobec Ukraińców. lwowskiej profesury, znany historyk profesor Franciszek Bujak, rozłożył wówczas bezradnie ręce i powiedział smutno: „Warszawa nas nie rozumie. Nie mają tam dla nas serca. Wiedziałem, że coś się święci odnośnie spraw Małopolski Wschodniej”. A oto fragment charakterystycznego dokumentu Delegatury Rządu na Kraj:   Społeczeństwo polskie w Małopolsce Wschodniej przeciwne jest składaniu przez czynniki miarodajne polskie deklaracji wobec Ukraińców zawierających ustępstwa, gdyż z wszelką pewnością takie wystąpienia byłyby oceniane przez Ukraińców jako dowód słabości. Do Ukraińców przemawia przede wszystkim siła. Siłę Polski trzeba im stale przedstawiać.

 

 

Nie zgadzam się, że „do Ukraińców przemawia tylko siła”. To niedopuszczalne uogólnienie. Zgadzam się natomiast z tym, że tylko siła przemawiała do ukraińskich uk raińskich nacjonalistów.

 

15

Czerwone lobby w Komendzie Głównej AK Napisałem już kilka książek, w których krytykowałem decyzje podejmowane w przeszłości przez naszych przywódców. Za każdym razem spotykało się to ze świętym oburzeniem brązowników, którzy uważają, że jakakolwiek krytyka Polaków jest niedopuszczalnym „szarganiem świętości” i „zdradą narodową”. Za każdym razem moi adwersarze wysuwali wobec mnie ten sam zarzut: Łatwo się panu wymądrzać po kilkudziesięciu latach, panie Zychowicz! Pan bowiem wie, jak potoczyła się historia. Politycy i generałowie, których pan ośmiela się krytykować, takiej wiedzy nie mieli. W tamtych czasach nikt podobnych pomysłów nie miał! Z góry wiedząc, że takie „argumenty” się pojawią, w każdej ze swoich książek udowadniałem, że już wówczas, w czasie Wielu II wojny światowej, było wielu ludzi, którzy mieli inne zdanie niż nasi rządzący. ludzi, którzy uważali, że należy iść inną drogą. Podejmować inne decyzje, niż zostały podjęte. Nie inaczej było z Wołyniem. W poprzednich rozdziałach cytowałem raporty, w których polscy konspiratorzy niskiego i średniego szczebla ostrzegali przed banderowskim niebezpieczeństwem wiszącym nad wołyńskimi Polakami. Alarmowali Warszawę, że Polacy na ziemiach południowo-wschodnich siedzą na dymiącym wulkanie, który w każdej chwili może eksplodować i rozerwać ich na strzępy. W 1943 roku debata na temat tego, czy iść, czy nie iść na pomoc Wołyniowi, toczyła się również w samej Warszawie, na samych szczytach władzy Polskiego Państwa Podziemnego. Jej forum była między innymi Rada Narodowościowa, niezwykle ważna i Państwa wpływowa instytucja, której było wypracowanie strategii Polskiego Podziemnego wobeczadaniem „mniejszości” „mn iejszości” – Ukraińców, Ukraińców, Litwinów i Białorusinów. Białorusinów. Jedną stroną ostrego konfliktu, który rozgorzał w Radzie Narodowościowej, była grupa działaczy skupionych w Biurze Wschodnim Delegatury Rządu na Kraj. Tak, to ta sama agenda, która od początku 1943 roku na próżno starała się skłonić Komendę Główną AK, by podjęła stanowcze działania w obronie polskich cywilów. Ta sama, która beznadziejnie biła głową w mur warszawskiej obojętności.

 

Szefem Biura Wschodniego był Aleksander Zwierzyński „Rawicki”, a jego zastępcą Piotr Jarocki „Tokarski”, „Wojnicki”. Obaj mieli poglądy narodowe, obaj należeli do Stronnictwa Narodowego. Umownie możemy więc ich nazwać frakcją prawicową. Z kolei przywódcą frakcji lewicowej był reprezentant Armii Krajowej w Radzie Narodowościowej pułkownik Jan Rzepecki „Prezes”. W poprzednim rozdziale nazwałem go szarą eminencją Komendy Głównej AK. Bardziej adekwatne byłoby jednak określenie „czerwona eminencja”. znany był i zPropagandy radykalnychAK poglądów i nienawiści do sanacji. Jako szefRzepecki Biura Informacji opowiadał się za ugodą, szukaniem kompromisu z bolszewikami. W 1944 roku „Prezes” odegrał ważną rolę w spisku oficerów, którzy doprowadzili do podjęcia jednej z najbardziej szkodliwych i tragicznych decyzji w dziejach Polski. Mowa oczywiście o wywołaniu powstania warszawskiego. Po wojnie Rzepecki stanął na czele WiN. Aresztowany przez UB poszedł na pełną współpracę z bezpieką. Wsypał współpracowników, wydał komunistom pieniądze, radiostacje i dokumenty Polskiego Państwa Podziemnego. Krótko mówiąc, była to postać bardzo nieciekawa. Dokumenty dotyczące sporu w Radzie Narodowościowej znajdują się w Archiwum Akt Nowych (sygnatura 202/XVI-3). Okazuje się, że jeszcze we wrześniu 1943 roku pułkownik Rzepecki mamił kierownictwo Państwa Podziemnego możliwością rozładowania konfliktu polsko-ukraińskiego poprzez negocjacje z OUN i „odprężenie”. Miał to być rzekomo lepszy sposób na okiełznanie banderowców niż wspieranie wołyńskiej samoobrony.   Inicjatywa prywatna tu i ówdzie organizuje akcję czynną, dającą dodatnie wyniki  – pisał 25 września 1943 roku Piotr Jarocki „Wojnicki”. „Wojnicki”. – O ile mi wiadomo, czynniki wojskowe nie organizują podobnej planowej akcji i nie mają organu koordynującego wysiłki czynników społecznych. Natomiast, jak to wynika z oświadczenia przedstawiciela władz wojskowych na posiedzeniu Rady Narodowościowej, przywiązują do odprężenia na odcinku narodowościowym zbyt wielką wagę, co w obecnej chwili skrajnego osłabienia strony polskiej wydaje się być nieosiągalnym. Na dzisiaj jedynie realnym poczynaniem w stosunku do Ziem Wschodnich jest wzmocnienie potencjału polskiego przez zorganizowanie na tym terenie silnej, należycie uzbrojonej samoobrony polskiej i wzmocnienie stanu polskiej siły zbrojnej. Takie Takie postulaty różne czynniki społeczne wysuwają niemal od roku.

  Kolejny dokument sporządzony przez Piotra Jarockiego pochodził z 9 maja 1944 roku. A więc powstał już po apogeum banderowskich mordów i oceniał

 

sprawę z perspektywy kilku miesięcy. Jarocki starał się odpowiedzieć na zasadnicze pytanie: Dlaczego Polskie Państwo Podziemne poniosło na Wołyniu druzgoczącą klęskę?

  Wynik rozmów z Ukraińcami był z góry przewidywalny – czytamy w dokumencie. – W wojsku ugruntował się jednak punkt widzenia, że za wszelką  cenę trzeba rozmowami doprowadzić do jakiegoś porozumienia z Ukraińcami. Wydaje się, że to stanowisko ostatecznie zbankrutowało, a ludność polska zapłaciła za tę fatalną taktykę wielkimi stratami. Temu stanowisku był przeciwstawiany pogląd, że należy wzmacniać wszelkimi sposobami zbrojny potencjał polski w terenie. Gdy w wyniku takiego punktu widzenia wniesiona została na Radzie Narodowościowej odpowiednia rezolucja, „Prezes” tej rezolucji się przeciwstawił i między innymi powiedział, że rezolucja taka znajdzie się w którymś koszu – albo u Delegata Rządu, albo Komendanta Głównego.

  23 marca 1944 roku podczas posiedzenia Rady Narodowościowej pułkownik Rzepecki zarzucił nawet obecnym na sali działaczom Biura Wschodniego, że Wołyniacy domagają się od Komendy Głównej AK broni, bo chcą… „wyniszczyć Ukraińców na oczach całego świata”. W dalszej części raportu Jarockiego znalazła się niezwykle ostra krytyka Armii Krajowej i jej ślamazarnej reakcji na ludobójstwo Polaków. Zarówno na Wołyniu, jak i w sąsiedniej Galicji, gdzie wkrótce również zaczęło dochodzić do mordów i grabieży. Zdaniem urzędnika Biura Wschodniego odpowiedzialni za to karygodne zaniedbanie powinni zostać pociągnięci do odpowiedzialności.   Jeżeli chodzi o odpowiedzialność za wypadki wołyńskie – pisał Jarocki – to należy stwierdzić co następuje: Na Wołyniu wojsko niczego nie przewidziało i nie przygotowało obrony, która mogła w dużej mierze zapobiec rozmiarom mordów. Od kwietnia 1943 roku walczące oddziałki daremnie wołały o pomoc. Wojsko było tak mylnie poinformowane, że jeszcze we wrześniu spotykało się u naczelnych czynników stanowisko, że Wołyń jest stracony i że właściwie powinno się stamtąd oddziały wycofać, jeżeli zaś utrzymuje się je, to tylko ze względów prestiżowych. Wypadki nauczyły niczego czynników wojskowych. Znowu teren [mowawołyńskie o Galicji nie Wschodniej] nie został przygotowany, gdyż wojsko zajmowało się politycznymi rozmowami z Ukraińcami. Nie zorganizowano oddziałów,, które powinny bronić wymordowywanej ludności polskiej. oddziałów Wedle informacji dochodzącej z terenu – broń była zmagazynowana we Lwowie i zarówno oświadczenie „Prezesa”, jak i informacje terenowe wskazują,

 

że zrobiono to dlatego, bo broń była użyta niewłaściwie [czyli] przeciwko Ukraińcom. Tymczasem Ukraińcy mordowali Polaków. Sprawa ta jest tego rodzaju, że dla uspokojenia opinii publicznej powinna być wyjaśniona drogą  odpowiednich dochodzeń.

  Wszystko wskazuje na to, że w Polskim Państwie Podziemnym, a szczególnie w Armii Krajowej, znajdowała się wpływowa frakcja, która nie tylko nie interesowała się ziemiami wschodnimi, ale traktowała je z najwyższą niechęcią. Byli to ci oficerowie, którzy stanowili jednocześnie prosowieckie lobby w Komendzie Głównej AK. W ziemiach wschodnich widzieli oni tylko irytującą  przeszkodę na drodze do wymarzonego przez nich kompromisu ze Związkiem

Sowieckim. Główną postacią tej grupy był generał Stanisław Tatar, któremu poświęciłem sporo miejsca w książce Obłęd ’44. ’44. Był to wyjątkowo paskudny typ, który nawet nie ukrywał swojego probolszewickiego nastawienia. W czasie wojny wyrządził on Polsce kolosalne szkody, a po wojnie dokonał otwartej zdrady i w wyjątkowo haniebnych okolicznościach przeszedł na stronę komunistów k omunistów..   Według relacji generała Sawickiego – pisał historyk Czesław Partacz –  zainteresowanie władz AK, Delegatury Rządu na Kraj i partii politycznych sprawami ziem południowo-wschodnich było niezmiernie małe. A niektórzy generałowie odnosili się do nich nawet wrogo, jak na przykład generał Stanisław Tatar.

I  dalej:   Jednym z najbardziej wpływowych oficerów Komendy Głównej AK był generał Stanisław Tatar, zwolennik ścisłej współpracy z Rosją. Uważał on ziemie wschodnie RP za raka toczącego od dawna Polskę i przyczynę jej upadku. Głosił pogląd, że Polska powinna pozbyć się tych ziem na rzecz Rosji czy Ukrainy. Twierdził, że jeden powiat zdobyty na zachodzie i oderwany od Niemiec jest więcej wart niż ewentualnie utracone Kresy Wschodnie.

  Czy trudno się dziwić, że skoro w Komendzie Głównej AK karty rozdawali tacy ludzie jak Rzepecki czy Tatar, to polskie podziemie nie wysłało oddziałów na ratunek Wołyniowi? Lewicowe stronnictwo Rzepeckiego, który miał dostęp do ucha samego komendanta głównego AK, było oczywiście silniejsze od prawicowego stronnictwa Biura Wschodniego. I to Rzepeckiemu udało się przeforsować swoje

 

stanowisko w Radzie Narodowościowej i na szczytach Polskiego Państwa Podziemnego. Czytelnicy moich książek dobrze wiedzą, że daleko mi do endecji. Jako patriota wielonarodowej Rzeczypospolitej i konserwatysta uważam nacjonalizm za ideologię nie tylko niemoralną, ale również wielce szkodliwą. W wypadku sporu w Radzie Narodowościowej stoję jednak po stronie endeków. To oni mieli rację. Ich analiza była słuszna, oparta na realnych przesłankach, a nie mrzonkach. Na początku 1944 roku, gdy banderowcy zamordowali dziesiątki tysięcy Polaków, a negocjacje z OUN zakończyły się spektakularnym fiaskiem, dla wszystkich stało się jasne, że to Biuro Wschodnie miało rację. Był to jednak dla  jego urzędników bardzo gorzki triumf. Sprawdziły się bowiem ich najgorsze oczekiwania. Mało tego, z dnia na dzień stali się oni niezwykle kłopotliwi i niewygodni. Szczególnie że Zwierzyński i Jarocki nie zamierzali milczeć i głośno domagali się rozliczenia winnych. Za znacznie mniej poważne zaniedbania ludzie podczas wojny stawiani byli przed sądami polowymi. Jak się skończyła ta historia? W czerwcu 1944 roku z polecenia „góry”…

rozwiązane zostało Biuro Wschodnie. Załatwić tę nieprzyjemną sprawę miał Stanisław Piotrowski, używający konspiracyjnego nazwiska Henryk BarykaGadomski. Był to stronnik Rzepeckiego, wpływowy urzędnik odpowiedzialny za kształtowanie polityki wobec przedstawicieli innych narodów Rzeczypospolitej. Referent spraw narodowościowych w Biurze Prezydialnym Delegatury Rządu na Kraj. To właśnie on wysunął wobec Biura Wschodniego poważne zarzuty, które stały się podstawą do jego likwidacji. Gwałtownie na to zareagował Aleksander Zwierzyński „Rawicki”, broniąc instytucji, którą stworzył. I ostro skrytykował adwersarzy, już wtedy, podczas wojny, oceniając ich postępowanie tak, jak ja je oceniam:   Pan „Baryka-Gadomski” starał się sugerować, że zabezpieczenia przed ewentualną rebelią ukraińską szukać należy na drodze pertraktacji z OUN, ustępstw w stosunku do postulatów tej organizacji, prób zjednania sobie Ukraińców itp. Nadzieje na możliwość „dogadania się” z Ukraińcami i usunięcia w ten sposób niebezpieczeństwa osłabiły po naszej stronie czujność, pogrążyły niektóre polskie czynniki odpowiedzialne za ochronę polskiego elementu w terenie w bierności i okazały się w końcu najzupełniej złudne. W rezultacie pociągnęły za sobą ten tragiczny skutek, że nie zapewniono ludności polskiej najbardziej kardynalnej

 

podstawy bezpieczeństwa – nie zorganizowano samoobrony i nie zaopatrzono jej w broń. Biuro Wschodnie przestrzegało przed pokładaniem nadziei na porozumienie się z OUN – natomiast już od stycznia 1943 roku w każdej dostępnej formie i jak najbardziej kategorycznie przedstawiało konieczność wzmocnienia polskiego  potencjału zbrojnego zbrojnego na Ziemiach Południowo-Wschodnich Południowo-Wschodnich –  – widząc i wykazując, że tylko w ten sposób będzie można zapobiec wystąpieniom zbrodniczych elementów wrogich Państwu Polskiemu i Polakom.

  Według autora porozumienie z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów było niemożliwe do osiągnięcia ze względu na agresywne antypolskie nastawienie tej formacji oraz ze względu na jej totalitarną, skrajnie szowinistyczną ideologię.   Zwolennicy porozumienia z OUN mają do czynienia z typowo hitlerowską grupą  w wydaniu ukraińskim. Cała doktryna OUN i jej szeregi zwolenników przepojone są do gruntu ideologią i frazeologią hitlerowsko-faszystowską. Budowanie naszego stosunku do obywateli polskich narodowości ukraińskiej właśnie na odłamie hitlerowców ukraińskich wydaje się nam co najmniej nieporozumieniem. We wszystkich wystąpieniach na przestrzeni całej działalności Biura widać najzupełniej jasno, że nieustannie – miesiąc po miesiącu – przypominaliśmy i przestrzegaliśmy, że: 1. Do rebelii ukraińskiej na Ziemiach Południowo-Wschodnich może dojść i jest ona prawdopodobna. prawdopodobna. 2. OUN z całą konsekwencją i świadomością niemal jawnie przygotowuje swoją  sieć organizacyjną i pozostające pod jej wpływem społeczeństwo ukraińskie.

 

Oczywiście skargi Zwierzyńskiego na niewiele się zdały. Decyzja o likwidacji Biura Wschodniego instytucjiNikt bardzo niewygodnej dla podziemnych dygnitarzy – nie została– cofnięta. przecież nie lubi malkontentów, którzy szukają dziury w całym i ośmielają się krytykować podjęte przez przywódców decyzje. A szczególnie nie lubią ich Polacy. W naszej polityce i naszej historii obowiązuje bowiem jeden niepodważalny dogmat: Jesteśmy nieomylni!

 

16

Polska nas zawiodła Dla Polaków z Wołynia bierność Armii Krajowej wobec banderowskiego ludobójstwa była szokiem. Mieszkańcy ziem wschodnich Rzeczypospolitej zawsze należeli do najbardziej patriotycznej części narodu polskiego. Oddaleni od centrum państwa mieli skłonność do idealizowania Polski. Byli przekonani, że ich ukochana Ojczyzna pamięta o swoich synach i córkach, którym przyszło żyć na wysuniętych rubieżach Rzeczypospolitej. Wierzyli, że w chwili próby Polska zatroszczy się o nich i obroni. Przybędzie na ratunek. Nie po to w dwudziestoleciu międzywojennym Warszawa przysłała na Wołyń 200 tysięcy Polaków Polaków, , żeby terazich porzucić p orzucić ich na pastwę losu. Gorzej, porzuciła ich na pastwę Niestety Polska na pastwę losu porzuciła. banderowców. W najbardziej dramatycznym okresie w dziejach polskiej społeczności Wołynia zostawiła ją na lodzie. Jak ubogich krewnych, od których nieszczęścia z niesmakiem odwraca się oczy. Wołyniacy przyjęli to z bezbrzeżnym zdumieniem i niedowierzaniem, które z czasem przeszły w równie wielkie rozgoryczenie i żal. Szczególnie że prasa konspiracyjna szmuglowana w 1943 roku na Wołyń z Generalnego Gubernatorstwa mamiła tamtejszych Polaków rychłą pomocą. Robiła im złudne nadzieje, że w obliczu banderowskiego zagrożenia nie zostaną  pozostawieni samym sobie.   Ciężkie są ponoszone ofiary, ale Polacy kresowi wytrwają w ogniu przeciwności  – pisały w numerze czerwcowo-lipcowym „Nasze Ziemie Wschodnie”. – Wytrwają wzorem swoich przodków, wytrwają przez siłę swej woli. Przez swoją  dyscyplinę moralną i wiarę w lepsze jutro. Cała Polska sposobi się z rychłą dla nich odsieczą. Odsiecz ta nie zawiedzie.

  Jak wiadomo, odsiecz ta zawiodła… Nie potrafię zrozumieć, jak można było być tak okrutnym i składać mordowanym rodakom obietnice, które nie miały żadnego pokrycia w faktach. Żeby podtrzymać ducha? Osłodzić konanie? Doprawdy, trudno to pojąć.

 

W archiwum Adama Bienia, pierwszego zastępcy delegata rządu na kraj i przewodniczącego Rady Narodowościowej, zachował się wstrząsający list napisany na początku listopada 1943 roku przez Polkę, która przeżyła banderowski pogrom na przedmieściach Kiwerc. Mieszkających tam Polaków uratowało to, że w miasteczku stacjonowali niemieccy żołnierze i rodacy wcieleni przez okupanta do zmilitaryzowanej policji pomocniczej.  

Nasze mieszkanie podziurawione jak sito – relacjonowała zrozpaczona kobieta. – W mieszkaniu ogień się sypał. Mnie to zastało w łóżku, ale zdążyłam się zwlec na podłogę z dziećmi i na brzuchu doczołgałam się do piwnicy. Mieli plan usunąć straże, a za nimi pełen las z nożami i różnymi bandyckimi przyborami. Odparli ich jednak, ale nie na zawsze. Dookoła ognie i zbrodnia. Klepaczówka, Katarzynówka, Nieborka wyrżnięte. Nikt nie zginął od kuli, tylko w straszny sposób mordowani. Dzieci do ścian gwoździami przybijali. Widziałam te trupy, trupy, na cmentarz do Kiwerc przywieźli. Wojsko [niemieckie] niosło. Jedna masakra. To nie trupy ludzkie, tylko kupa gnoju. Dookoła pachnie. Straszne chwile przeżywamy. Ze wsiami już prawie koniec. Teraz na Kiwerce mają chęć. Nie nocuję w domu. Muszę te dzieci ratować. My trudno żebyśmy się wydostali żywi. Ale wy pomścijcie nas.poMęczcie ichdzieci tak, jak oni nas męczą! Te dzieci po lochach męczone. Całowałam główkach w piwnicy i żegnałam się z nimi na śmierć. Jestem chora, nogi się pode mną chwieją. Na 13-go ma być największa rzeź, koniec Polaków na Ukrainie. Może Bóg nas nie opuści. Niemcy nas bronią i w nich mamy nadzieję. Dlaczego tam u was nic nie robią, dlaczego nie idziecie nam na pomoc? Nie mogę myśli skupić, ale szczęśliwa jestem, że już rano. Ale i noc też będzie. U mnie było najgorzej. Od smolarni szli, przeklęci. Nasza biedna policja ich odgoniła. Dziś już nie piszę, bo jestem pół pijana. Dokoła trupy i ofiary. Każdy Polak teraz śmierdzi trupem, chodzące żywe trupy.

  Wydaje się, że list ten dobrze oddaje nastroje panujące wśród polskiej ludności Wołynia w roku 1943. Zarówno zwykłych włościan, jak i przedstawicieli miejscowej inteligencji. W warszawskim Archiwum Akt Nowych znajduje się z kolei memoriał reprezentantów ziem wschodnich skierowany do czynników kierowniczych Polskiego Państwa Podziemnego. Autorzy tego dokumentu, powstałego 1 września 1943 roku, nie szczędzili krytyki przywódcom konspiracyjnym, oskarżając ich o karygodną bierność.   Czynnikom społecznym reprezentującym w stolicy Ziemie Wschodnie dziś przypada w udziale odwołanie się do Krajowych Władz Państwowych raz jeszcze

 

z apelem o postawę czynną wobec krańcowej grozy sytuacji, jaka wytworzyła się na tych ziemiach.

  Autorzy memoriału wskazywali na brak konsekwencji w postępowaniu Polskiego Państwa Podziemnego. Z jednej strony za pomocą swojej propagandy głosiło ono, że ziemie wschodnie powinny pozostać przy Polsce, z drugiej – nie podejmowało na ich terenie żadnych poważniejszych działań. Oddawało pole banderowcom i bolszewikom, a więc siłom, które do ziem wschodnich zgłaszały pretensje. O ile na terenie Generalnego Gubernatorstwa – dowodzili autorzy memoriału  – strategia stania z bronią u nogi do czasu wybuchu powstania być może miała sens, o tyle na Wołyniu przynosiła katastrofalne skutki. „Bandy ukraińskie” wyrzynały bowiem Polaków, a w terenie „nie odczuwało się działania zbrojnego ramienia” Rzeczypospolitej.   Tragedię wołyńską – czytamy w tym dokumencie – której świadkami jesteśmy, musimy przypisać w równej mierze brakowi podjęcia w odpowiednim czasie kroków,, które nie dopuściłyby do wybuchu akcji masowego mordowania ludności kroków polskiej przez Ukraińców. Ukraińców. W danym wypadku wystąpienie polskie było ułatwione przez to, że bandy morderców naraziły się również Niemcom i wystąpienie przeciw nim nie natrafiłoby prawdopodobnie na silną reakcję niemiecką. Ludność polska nie znalazła ochrony i padło tam wśród niej na pewno kilkadziesiąt tysięcy cennego materiału ludzkiego. Obecnie grożą podobne wypadki w województwach południowo-wschodnich.

  Autorzy przypominali też, że od dłuższego czasu mieszkańcy ziem wschodnich zwracali się do Warszawy o ratunek. Wskazywali na słabość tamtejszych Polaków i wrogie nastawienie części Ukraińców.   Niestety wystąpienia te nie miały rezultatów – pisali. – Toteż w okresie roku bieżącego wpływy dywersji sowieckiej i anarchii lokalnej pogłębiły się, ośmielone bezczynnością strony polskiej. Wysuwamy postulat, by polskie siły zbrojne w takiej czy innej postaci, czy jako AK, czy przez restytuowanie popularnego Korpusu Ochrony Pogranicza, czy jako oddziały organizacji paramilitarnych, ujawniły się na terenie Ziem Wschodnich, przynajmniej tam, gdzie są odpowiednie warunki terenowe i oparcie ludności. Najbardziej celowym wydaje się powołanie do życia przy Komendzie Głównej dowództwa dla całości oddziałów partyzanckich na Ziemiach Wschodnich. Gdyby dowództwo wojskowe z takich czy innych przyczyn nie zdecydowało się na akcję, uważamy za konieczne popieranie inicjatyw różnych czynników

 

lokalnych i grup ideowych, wzmocnienie i uzbrojenie korpusu bezpieczeństwa

i zaopatrzenie w jak największą ilość broni wszystkich ośrodków polskich. Dotychczas straciło się tyle czasu, że dalsze zwlekanie może być katastrofalne.

  Koszmarny zawód, jaki sprawiła Polska mieszkańcom Wołynia i innych części ziem wschodnich zagrożonych banderowskim ludobójstwem, oddają  raporty powstałe we Lwowie na początku 1944 roku. Od połowy 1943 roku do miasta napływali falami uchodźcy z wymordowanych, spalonych polskich wiosek i miasteczek. Ich opowieści jeżyły włosy na głowie. Na własne oczy widzieli piekło. Ludzieprzecież ci mówili jednak nie tylko o niewyobrażalnym bestialstwie oprawców spod znaku tryzuba. Opowiadali również o samotności i zapomnieniu. Uważali, że zajęte wojowaniem z Niemcami Polskie Państwo Podziemne nie interesuje się ich gehenną. O każdej wiosce w środkowej Polsce spacyfikowanej przez Niemców podziemne gazety rozpisywały się miesiącami, o ludobójstwie na Wołyniu wolały jednak milczeć. Rodziło to wśród ocalałych z rzezi poczucie krzywdy i żal wobec państwa polskiego i rodaków z centralnej części kraju. Nasi bracia się nas wyrzekli.   Ludność czuje się opuszczona przez polskie czynniki rządowe – czytamy w meldunku lwowskiego podziemia z 22 lutego 1944 roku. – Pominięcie sprawy wołyńskiej lub zbywanie jej krótkimi wzmiankami przez oficjalną prasę podziemną sprawia wrażenie, że polskie władze tylko wtedy interesują się mordowaniem Polaków, jeśli mordercami są Niemcy. Gdy chodzi o Ukraińców, uważa się wiadomości o mordach najpierw za niesprawdzone, a wreszcie zrzuca się winę na wszystkich z wyjątkiem oczywiście głównych sprawców: nacjonalistów ukraińskich z OUN na czele. Tak patrzy na to tutejsze społeczeństwo.

  Meldunek ten bez wątpienia należy do jednych z najbardziej wstrząsających dokumentów tamtej straszliwej epoki. Jego wymowa jest przerażająca. Wielu żołnierzy AK doskonale zdawało sobie sprawę z blamażu, jaki stał się udziałem ich organizacji Wołyniu. Jednym z nich był dowódca Inspektoratu Sądowa Wisznia, któregonagorzkie słowa zostały przytoczone w raporcie z 23 lutego 1944 roku. Oficer ten poddał w nim miażdżącej krytyce odezwy podziemnej armii wzywające polską ludność cywilną do „wytrwania za wszelką  cenę” i nieuciekania z zagrożonych terenów.  

 

Widać brak opieki nad polską ludnością, brak organizacji – czytamy w tym dokumencie, zachowanym w Archiwum Akt Nowych. – Nie wiem, na co liczą  czynniki kierujące w Warszawie, uważając ratowanie życia przed pewną śmiercią  za panikę. Nie mogę w tej sprawie zabierać głosu, ale mimo wszystko wydaje mi się, że w sprawie ludności polskiej na Wołyniu coś nie było w porządku z naszej strony,, że można było zająć się ludnością polską, obronić ją lub wywieźć na strony zachód. Skoro jesteśmy za słabi, aby zorganizować obronę ludności przed jej

wytępieniem, dozwólmy przynajmniej, by sama ratowała swoje życie. Gdy będą  ludzie, ziemię można odzyskać na nowo, ale ludzi się nie wskrzesi. Stanowisko zabraniające ewakuacji może być komentowane jako akt rozpaczy rozpaczy.. Zginęło tylebezsilności – niech ginie reszta.kierujących. Inne komentarze to jako przykład kompletnej czynników Według podają mego zdania powinniśmy ocalić i wycofać ludność, która nie ma żadnych innych widoków ocalenia. Wydaje mi się, że naszym celem jest nie tylko walka z Niemcami, ale i obrona Polaków. Polaków. Nie ulegam panicznym nastrojom, nie cofałem się i nie uciekałem ani przed bolszewikami, ani przed Niemcami, sam zgłosiłem się na ochotnika, by objąć placówkę na wschodzie. Ale trzeba sytuację trzeźwo rozpatrywać i starać się uratować możliwie największą liczbę polskiej ludności w jakikolwiek sposób, a nie zostawiać jej bez kierownictwa, dyrektyw, obrony i pomocy. Albo organizacja skutecznej obrony – albo ewakuacja na zachód ludności polskiej. Innego wyjścia nie widzę. W przeciwnym razie cała polska ludność zostanie wymordowana.

 Polacy ze wschodu Rzeczypospolitej przez stulecia przelewali krew w jej Polacy obronie. Zatrzymywali na swoich piersiach najazdy tatarskie, tureckie, kozackie i moskiewskie. Ginęli i cierpieli za Polskę na najtrudniejszym terenie. A kiedy to oni znaleźli się w niebezpieczeństwie, kiedy to oni potrzebowali pomocy, Polska się od nich odwróciła. Na tym właśnie polegała tragedia tych ludzi. Jej drugi wymiar.   Dotychczas, jak zawsze przedtem, społeczeństwo polskie milczało – czytamy dalej w meldunku z 22 lutego. – Milczy także i teraz, w ostatnim dramacie krwawych porachunków sąsiedzkich. I znając trochę Polaków, przyjąć się musi, że stanie się wszystko według ukraińskich planów. Wymordują nas! Iaby społeczeństwo polskie dalejTak nieargumentować piśnie słowem.będą, Aby jak przypadkiem nie drażnić, nie było jeszcze gorzej! argumentowano, kiedy traciliśmy Wołyń. Kampanię wołyńską przegraliśmy dlatego tak sromotnie, że nie zdążyliśmy w czas zorganizować obrony. Zdawało się wszystkim, że istnieje tysiąc przyczyn i drugi tysiąc powodów i bezlik innych trudności, dla których grupy bojowe

 

polskie nie mogą być wysłane do akcji na Wołyniu. Nie zdołano – podkreślamy ponownie – w czas wysłać w teren nawet organizatorów obrony. Strona atakująca była bardziej zdecydowana w ataku aniżeli nasza w obronie. W Małopolsce Wschodniej wróg atakuje nas w zupełnie identyczny sposób. I w zupełnie identyczny sposób reaguje dotychczas społeczeństwo całej Polski: czeka!! czeka

  I jeszcze apel z 5 marca 1944 roku:   Polacy wołają błagalnie: broni, broni i jeszcze raz broni, skoro chcemy tu kiedyś w przyszłości wrócić. Słyszy się często takie głosy ze strony Polaków: gdzie nasz rząd, gdzie nasze władze? Co na to mówi Warszawa? Czemu nie przyjdą  z jakąkolwiek pomocą?

  W archiwach zachowała się olbrzymia liczba podobnych dokumentów. Listów, memoriałów, raportów i sprawozdań napisanych przez Polaków

zagrożonych widmem banderowskiej eksterminacji. Mógłbym zacytować ich  jeszcze wiele, nie chcę jednak dłużej znęcać się nad czytelnikiem, bo lektura tych skarg i apeli jest wstrząsającym przeżyciem. Napisali je bowiem ludzie, których spotkał najstraszliwszy cios. Ludzie porzuceni przez własną ojczyznę. Przez Polskę.

 

Część II

Opcja niemiecka

 

1

Żyjemy! Heil Hitler! Polacy na Wołyniu w pierwszych – najbardziej krwawych i dramatycznych –  miesiącach banderowskiego ludobójstwa nie mogli niestety liczyć na poważniejszą pomoc Armii Krajowej. Nie oznacza to jednak, że nie otrzymali żadnego wsparcia, że nikt nie dostarczył im broni i nie pomagał im w obronie przed UPA. UPA. Taką pomoc Wołyniacy na szczęście otrzymali. Była to pomoc niezwykle cenna, dzięki niej udało się bowiem ocalić tysiące ludzi przed straszliwą śmiercią  w płomieniach lub od ciosu siekierą. Kto jej udzielił? Odpowiedź dla wielu czytelników może być zaskakująca: naszym rodakom pomogli Niemcy. Jest to jedna z tych okupacyjnych okupacyjny ch spraw, o których – jak pisał Józef Mackiewicz – „nie wolno głośno mówić”, gdyż nie pasuje do kanonicznej wykładni II wojny światowej. Zgodnie z nią cały naród polski w czasie wojny toczył bezkompromisową, nieprzejednaną walkę z „krwiożerczym teutońskim najeźdźcą”. Niemiec w tej opowieści zawsze obsadzony jest w tej samej roli. Jako krwiożerczy potwór, który odgryza głowy polskim niemowlętom. Kopie, bije po twarzy, pali, grabi, gazuje i rozstrzeliwuje. Taki jednowymiarowy obraz niemieckiej okupacji wykreowała polska wojenna propaganda, a potem ugruntowała go literatura komunistyczna i patriotyczna. Oczywiście nikt Niemcy przy zdrowych zmysłach nie neguje niemieckich zbrodnibyła na narodzie polskim. w naszym kraju rozlali morze krwi. Sytuacja  jednak bardziej skomplikowana niż przedstawiona wyżej klisza. Niemiecka

polityka okupacyjna różniła się w zależności od regionu Polski i lokalnej specyfiki. Różny był również stosunek Polaków z poszczególnych części kraju do niemieckiego okupanta. Przykładem może być Wołyń, gdzie relacje między Polakami a Niemcami układały się inaczej niż w Generalnym Gubernatorstwie. Przechodziły rozmaite fazy. Wszystko zaczęło się w czerwcu 1941 roku, gdy Wehrmacht uderzył na Armię Czerwoną i przepędził bolszewików z Wołynia. Po półtora roku krwawego czerwonego terroru, nędzy, mordów i deportacji wkroczenie

 

Niemców zostało przyjęte z ulgą i dużymi nadziejami przez całe społeczeństwo. Nie tylko – jak często można przeczytać w naszej stronniczej publicystyce – przez Ukraińców. Także przez Polaków. Bo to oni podczas bolszewickiej okupacji najbardziej ucierpieli. „Nie ma się więc co dziwić – wspominał Adam Kownacki – że zdecydowana większość mieszkańców Przebraża, w tym moja rodzina, przyjęła wkraczających n a Wołyń na Wołyń w Niemców Według świadka, Leona Karłowicza, Kowlu jak po wyzwolicieli”. wkroczeniu pierwszego oddziału Wehrmachtu Wehrmachtu rozegrała się taka oto scena:   Kowlanie obstawili plac naokoło i przyglądali się niemieckiemu wojsku. Ci zaś równie ciekawie patrzyli na Polaków.  – Od razu widać, że to kultura – usłyszałem słowa kobiety zwracającej się do swojej sąsiadki. – Myją się, czyszczą buty pastą, szczotkują mundury, nie tak jak tamte cuchnące dziegciem kacapy kacapy,, mongoły!

  Z kolei Eugeniusz Pindych wspominał:   Przyznać że powywózek wkroczeniu Niemców wielu i Polaków Skończyła trzeba, się groźba Polaków na Sybir większośćodetchnęło. Polaków zwolnionych przez Sowietów wróciła do pracy. pracy.

  Wobec postępów Wehrmachtu siepacze z NKWD na rozkaz Ławrientija Berii w całym pasie przyfrontowym przystąpili do bestialskiej eksterminacji więźniów politycznych. Do cel wypełnionych osadzonymi wrzucali granaty i strzelali w kłębiący się tłum z karabinów maszynowych. Na dziedzińcach i korytarzach zakładów karnych urządzali masowe egzekucje. Pędzili nieszczęsne ofiary na wschód w marszach śmierci. Wielu Polaków jednak niemieckiemu Blitzkriegowi zawdzięczało życie, gdyż bolszewicy nie wszędzie zdążyli wymordować więźniów. Tak było choćby w stolicy byłego województwa wołyńskiego Łucku.   Wypędzają nas na podwórze, żeby wykończyć – wspominał Mieczysław Ogrodowczyk, który siedział w łuckim więzieniu. – Tak, teraz koniec. Beznadziejność. Pustka w głowie robi się jeszcze większa, przerażenie sięga chyba zenitu. Człowiek nie czuje własnego ciała, kamienieje. Przecież za parę minut nas już nie będzie. TO KONIEC ŻYCIA! Straszne… Dlaczego?… Rozlega się nagle gwałtowna, zmasowana strzelanina z broni automatycznej,

od strony głównej bramy. Strzelanina jest ciągła, silna. NKWD zista stojący najbliżej nas, w samych drzwiach, rzuca rewolwer na podłogę korytarza i ucieka.

 

Spoglądamy na siebie. Podciągam się z wielkim trudem [do zakratowanego okna] i wrzeszczę: „NIEMCY!”. Spadam, nie mogę dłuższy czas utrzymać [w górze] własnego ciała. Przez łzy krzyczę:  – ŻYJEMY!!! Wszyscy z gmachu wywalają się tłumnie w radosnym szale na podwórko, na którym znajdują się już Niemcy. Radość, że żyjemy, jest tak wielka, że wszyscy krzyczą: „Heil Hitler!”.  

Z kolei Jan Lipiński czas okupacji sowieckiej spędził na szczęście w Generalnym Gubernatorstwie. Gdy w 1941 roku wrócił na Wołyń, miejscowy ksiądz witał go jako „kogoś, kto przyjechał niemalże z raju okupowanego przez Niemców, odmiennego od tutejszego piekła zgotowanego ludziom przez Sowietów”.   Wszędzie było słychać, że nareszcie ta czerwona hydra kark skręci – wspominał z kolei Władysław Kobylański. – Dało się także słyszeć i takie głosy, że była to kara Boska za zamarznięte dzieci, za chorych i starców wywożonych w głąb Związku Sowieckiego w 1940 roku. Macie teraz, komuniści, zapłatę za rok 1939! Dobrze wam tak!  

Przerażające zbrodnie, których Niemcy dopuścili się na Żydach, karne ekspedycje urządzane przez SS i wspieranie żywiołu ukraińskiego oczywiście ostudziły sympatię Polaków do Niemców. Wyzwoliciel okazał się nowym okupantem. Wciąż jednak – i słusznie! – wielu Polaków z Wołynia uważało, że ma większych, bardziej niebezpiecznych wrogów niż Niemcy. Wielu z nich podjęło więc współpracę z nową władzą.   Na stosunek społeczeństwa wołyńskiego do Niemców – czytamy w raporcie Delegatury Rządu na Kraj z kwietnia 1943 roku – wpłynęły w znacznej mierze szykany, jakie je spotkały ze strony ukraińskiej, szczególnie w pierwszym okresie po wkroczeniu Polacy szukali zbliżenia do się Niemców, aby tą drogą  zapewnić sobie Niemców. możność przeżycia i zabezpieczenia przed agresywnością  szowinistycznych elementów ukraińskich. Równoczesny zupełny brak planowanych i zorganizowanych związków z centrum kraju wyłączył niejako to społeczeństwo z ogólnej walki narodowej i ukształtował jego postawę zupełnie inaczej, niż to obserwujemy w Generalnym Gubernatorstwie. Wpływ wywiera też pamięć straszliwych represji, jakie na naród polski na tym terenie spadły w czasie okupacji sowieckiej, tak że jeszcze dotąd są w miastach Wołynia Polacy współpracujący z Niemcami, utrzymujący z nimi stosunki

 

towarzyskie. Dość powszechnym jest przekonanie, że Niemcy i tak wojnę przegrają, toteż nie ma celu na razie z nimi zadzieranie i tylko sobie w trudnym i tak położeniu szkodzenie.

  Trudno nie zauważyć, że było to stanowisko znacznie bardziej pragmatyczne niż stanowisko Polskiego Państwa Podziemnego. W lutym 1943 roku, gdy Niemcy ponieśli klęskę pod Stalingradem, nie było już sensu do nich strzelać. Zamiast wykrwawiać się w bezcelowych bojach z okupantem, należało się skupić na poważniejszych problemach. Czyli obronie przed UP UPA. A. Na Wołyniu z każdym miesiącem eskalował konflikt pomiędzy miejscowymi Polakami a Ukraińcami. Obie strony zdawały sobie sprawę, że wojna zmierza do końca, a wtedy przynależność państwowa Wołynia stanie się kwestią otwartą. Stanowisko ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego było, jak wiadomo, ekstremistyczne. A co za tym idzie, nad polską ludnością cywilną Wołynia zawisła groźba eksterminacji.   Nikt nie mógł mieć wątpliwości, jakie intencje przyświecają Ukraińcom –  wspominał Eugeniusz Pindych. – Krew polska lała się strumieniami. Niemcy w tym momencie przestali być głównym zagrożeniem dla polskiej nacji, stali się nim Ukraińcy, którzy dążyli do oczyszczenia Wołynia z wszelkiego polskiego elementu.

  Nastawienie takie oczywiście wywoływało irytację Warszawy, która próbowała postawić Wołyniaków do pionu dyscypliny narodowej. „Należy przeciwdziałać pojawiającej się w społeczeństwie ocenie, że wrogiem numer  jeden są Ukraińcy, Ukraińcy, a nie Niemcy!” – grzmiał komunikat przedstawicieli stronnictw politycznych skupionych przy Kierownictwie Walki Podziemnej z sierpnia 1943 roku. Wołyńscy Polacy całe szczęście niewiele sobie robili z takich pohukiwań. Dla nich najważniejsze zagrożenie stanowili banderowcy. Dlatego właśnie Polacy starali się wygrywać władze okupacyjne przeciwko nim i wykorzystywać stwarzane przez nie możliwości do wspierania własnej pozycji, a podkopywania pozycji Takąrywala. samą strategię stosowali zresztą Ukraińcy. Obie strony wykorzystywały swoje wpływy w aparacie okupacyjnym do szkodzenia znienawidzonemu przeciwnikowi. Niestety obie strony nie wahały się również sięgać po wyjątkowo obmierzłą broń – donos. Jeśli jednak toczy się wojnę totalną, wszystkie chwyty są dozwolone.

 

Ukraińcy mieli nad Polakami tę przewagę, że już w 1941 roku władze okupacyjne Wołynia utworzyły ukraińską policję pomocniczą. Formalnym zadaniem tej liczącej kilkanaście tysięcy funkcjonariuszy formacji było utrzymanie porządku na olbrzymich terenach byłego polskiego województwa. W praktyce ukraińscy funkcjonariusze wykorzystywali jednak swoją 

uprzywilejowaną pozycję do walki z Polakami. Dopuszczali się nieprawomocnych aresztowań, rekwizycji, pobić, a nawet zabójstw wybitnych przedstawicieli polskiego społeczeństwa. Brali również udział w niemieckich ekspedycjach karnych wymierzonych w polskie wioski udzielające pomocy sowieckim partyzantom. Najsłynniejszą z nich była pacyfikacja Obórek w listopadzie 1942licznie rok u. W roku. masakrze zginęło czterdziestu cywilów. cywilów. na Wołyniu, Polacy, którzy zapełnili urzędy niemieckiej administracji stosowali tę samą taktykę, czyli wspierali swoich i szkodzili Ukraińcom. Tyle że  – ze względu na stanowiska, które piastowali – mniej drastycznymi metodami. Polacy zostali bowiem tłumaczami, kierowcami, kierownikami majątków ziemskich (Liegenschaftów), dyrektorami młynów, zarządcami gospodarki leśnej. Pracowali w urzędach pracy i komisjach lekarskich. „Dziś zanotować już można zjawisko – pisał podziemny «Biuletyn Informacyjny» z 29 listopada 1942 roku – wypierania Ukraińców przez żywioł polski, bijący ich przygotowaniem fachowym i rzutkością”. Polska penetracja aparatu okupacyjnego na Wołyniu rzeczywiście była o tyle łatwa, że w miejscowej społeczności ukraińskiej brakowało fachowych kadr dysponujących niezbędnym doświadczeniem w pracy administracyjnej. Z kolei wołyńscy Żydzi zostali zgładzeni w czasie Holokaustu. Trudno zresztą sobie wyobrazić, żeby Niemcy zatrudniali ich w swoich urzędach. Polacy byli więc dla nich jedyną opcją. Informacje te znajdują potwierdzenie w niemieckich dokumentach. Okazuje się, że okupant świetnie zdawał sobie sprawę z przyjętej przez Polaków strategii. Poniżej fragment raportu Gestapo, do którego dotarł ukraiński badacz Ihor Iljuszyn.   Polacy w swoich działaniach kierują się pewnym zasadami: 1. Polacy mają wstępować do utworzonych przez Niemców organów władz, zdobywać zaufanie ich kierownictwa i niepostrzeżenie skłaniać niemieckie władze do korzystnych dla Polaków działań i decyzji. 2. Każdy zatrudniony w nich Polak powinien pomagać innym swoim rodakom w przenikaniu do niemieckich instytucji. 3. Wzbudzać nieufność władz niemieckich wobec Ukraińców i zachęcać je do represji wobec nich.

 

  Co ciekawe, w niemieckich urzędach zatrudniali się nawet członkowie AK. I nie były to nieliczne wyjątki, ale zjawisko dość częste. Praca dla Niemców nie tylko bowiem pozwalała zarobić na życie, ale gwarantowała również dobre papiery i wgląd w tajemnice okupanta. Była to więc forma legalizacji. Część akowców, którzy pracowali w niemieckich urzędach za zgodą  organizacji, przyjęła nawet volkslistę. Przykładem może być szef komórki ZWZ w Horochowie Jan Jędrachowicz J ędrachowicz „Wojtek”. „Wojtek”. Po tym jak polski kierowca zastrzelił Ukraińca, tłumacza miejscowego Gebietskommissarza, Jędrachowicz zajął jego stanowisko. Po pewnym czasie podpisał niemiecką listę narodowościową i występował od tej pory jako Hans Freiher. W ten sposób zjednał on sobie pełne zaufanie

Niemców. I mógł jeszcze skuteczniej wspierać Polaków i Armię Krajową. Niemców. Wincenty Romanowski w jednej ze swoich książek wspominał o niemieckim funkcjonariuszu policji bezpieczeństwa Erwinie Stüberze, bardzo przychylnym wobec Polaków.   Był to polski Niemiec – pisał Romanowski – który przed wojną był oficerem w Wojsku Polskim. Na Wołyń przybył zaś jako pracownik Gestapo. Stüber posunął się do tego, że w 1942 roku wypuścił aresztowanych konspiratorów AK. Za swoje związki z polską konspiracją miał zostać skazany i stracony.

  Do poufnych negocjacji z Niemcami, których efektem było wypuszczanie żołnierzy Armii Krajowej, dochodziło zresztą na Wołyniu częściej. Na przykład w Kowlu radca prawny tamtejszej żandarmerii pośredniczył w rozmowach na temat wykupienia z więzienia miejscowych konspiratorów z AK i Delegatury Rządu na Kraj. Transakcja, dodajmy, dodajmy, została zawarta. „To, co na ziemiach polskich określane jest jako zdrada narodowa – pisał organ OUN «Idea i czyn» – na ziemiach ukraińskich Polacy maskują aureolą  bohaterstwa”. To była oczywiście gruba przesada. Nikt nie uważał, że służba w niemieckich urzędach jest „bohaterstwem”. Było to po prostu wykorzystanie stworzonych przez okupanta możliwości. Skorzystanie z nadarzającej się szansy. Jednocześnie  jednak trudno się zgodzić z Wincentym Romanowskim „Makitrą”, który pracę Polaków w niemieckich urzędach na Wołyniu nazywał masowym „wallenrodyzmem” lub też „pozorowaną kolaboracją”. Trudno bowiem zrozumieć, na czym miałyby polegać owe „pozory”. Na tym, że pracując dla Niemców, Polacy potajemnie wspierali własną społeczność i starali się realizować własne cele narodowe? No cóż, niemal każda kolaboracja

 

miała właśnie takie założenia. Również Ukraińcy, podejmując w 1941 roku współpracę z Niemcami, kierowali się nadzieją, że uda im się przy okazji załatwić coś dla niebiesko-żółtej sprawy. Teza, że Ukraińcy kolaborowali z Niemcami gorliwie, z radością  i z przekonania, a Polacy z obrzydzeniem i z konieczności – nie wytrzymuje krytyki. W rzeczywistości obie strony kierowały się podobnymi pobudkami. W obliczu ostrej polsko-ukraińskiej rywalizacji o Wołyń współpraca z niemieckim okupantem wydawała się po prostu kolejnym narzędziem walki.

 

2

Wróg mojego wroga… Sytuacja zmieniła się radykalnie wiosną 1943 roku, gdy na Wołyniu wybuchła upowska rebelia i doszło do pierwszych masowych mordów na polskiej ludności. Współpraca Polaków z Niemcami znacznie się wówczas poszerzyła i zintensyfikowała. A współpraca Ukraińców z Niemcami została w wielu miejscach zamrożona lub wręcz zerwana. W polskiej publicystyce do dziś można się spotkać ze starą komunistyczną  tezą, jakoby niemieckie władze okupacyjne patrzyły na rzeź wołyńską  przychylnym okiem. A niekiedy można nawet przeczytać, że całą banderowską  kampanię eksterminacyjną wymierzoną w polskich cywilów zorganizowali Niemcy. To nieprawda. Konto Niemców obciąża kolosalna liczba zbrodni na narodzie polskim. Auschwitz, Piaśnica, Palmiry, Wola. Te nazwy do dziś wzbudzają  w Polsce grozę. A pamięć o ofiarach okrutnego niemieckiego terroru nigdy nie może przeminąć. Nie ma jednak powodu, by obarczać Niemców także zbrodniami, których nie popełnili. Za gehennę Wołynia odpowiedzialność ponosi wyłącznie Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów i jej zbrojne ramię – Ukraińska Powstańcza Armia. Nie ma żadnych dowodów, iż to Niemcy napuścili banderowców na Polaków. Tak jak nie ma żadnych dowodów, że banderowców napuścili na Polaków

Sowieci. Tę ostatnią tezę głosi część historiografii ukraińskiej, utrzymując, że ludobójstwo na Wołyniu było dziełem… przebranych za banderowców oddziałów specjalnych NKWD. W rzeczywistości są to bajki mające na celu zdjęcie odpowiedzialności za tragedię Polaków z ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego. Podobną bajką jest próba zrzucania winy za to, co się stało, na Niemców. Prawda jest zupełnie inna. Masowa dezercja ukraińskich policjantów w marcu i kwietniu 1943 roku stała się impulsem do wybuchu banderowskiej rebelii. Ostrze tej rebelii – której ogień błyskawicznie objął olbrzymią część Wołynia – było skierowane przeciwko polskim cywilom. Ale również przeciwko Niemcom.

 

Banderowcy podpalali magazyny z żywnością, stogi siana i tartaki. Zrywali mosty i linie telegraficzne. Urządzali zasadzki na drogach i ostrzeliwali niemieckie konwoje. Znosili pomniejsze posterunki rozrzucone po wioskach i miasteczkach. W efekcie na bezpośrednim zapleczu frontu wschodniego zapanowały anarchia i chaos. Nie była to sytuacja, która mogłaby wywoływać zadowolenie władz okupacyjnych. Najdotkliwszym ciosem było jednak niemal całkowite sparaliżowanie przez banderowców dostaw kontyngentów rolnych. Zboża, warzyw i mięsa nie dostarczali bowiem ani zrewoltowani przez UPA chłopi ukraińscy, ani mordowani przez UPA chłopi polscy. Tymczasem wołyńskie płody rolne były Niemcom niezbędne do zaopatrywania dywizji Wehrmachtu walczących z bolszewikami. Władze okupacyjne Wołynia wiosną 1943 roku utraciły kontrolę nad sytuacją. Niemcy niemal całkowicie wycofali się do miast oraz większych miasteczek i zamknęli się w tamtejszych garnizonach. Pilnowali też strategicznych linii kolejowych biegnących ze wschodu na zachód. Pozostałą część olbrzymiego, słabo zaludnionego Wołynia z braku sił zmuszeni zaś byli oddać ukraińskim partyzantom. Doszło do tego, że Niemcy bali się poruszać po wołyńskich drogach. Ruch między poszczególnymi miastami odbywał się tylko w ramach konwojów ochranianych przez uzbrojoną w granaty i broń maszynową eskortę. O zapuszczaniu się głębiej na terytorium opanowane przez banderowców lub sowieckich partyzantów w ogóle nie było mowy. Wołyń zamienił się w Dzikie Pola.   O ciężkiej sytuacji na tym terenie – napisano w raporcie polskiego podziemia z 3 sierpnia 1943 roku – świadczy najwymowniej fakt, że w połowie czerwca nad wsiami wołyńskimi, do których wojsko nie miało już dostępu, samoloty niemieckie w języku ukraińskim wzywającebroń ludność pod groźbą  śmierci, abyzrzucały do dniaulotki 25 czerwca złożyła na posterunkach i amunicję. Nie odniosło to jednak żadnego skutku. Rozgrywające się obecnie wypadki dowodzą  całkowitej bezradności władz niemieckich na terenie Wołynia. Do likwidacji band wysyłano policję niemiecką. I policjanci nie mieli odwagi zapuszczać się w pola i lasy. lasy. Siedzieli tylko w większych osiedlach, a na zwiady wysyłali patrole.

  Aby opanować krytyczną sytuację i wyjść z impasu, Niemcy musieli znaleźć na terenie Wołynia sojusznika. Ukraińcom już nie ufali. Nawet ci policjanci, którzy nie uciekli do lasu, uznawani byli za element niepewny. W obawie przed kolejną falą dezercji niechętnie kierowano ich w teren. Dochodziło nawet do rozbrajania niepewnych posterunków. posterunków.

 

Z kim więc mogli sprzymierzyć się Niemcy? Na kim się oprzeć? Wybór mógł być tylko jeden – Polacy. Zadziałała tu oczywiście stara, sprawdzona zasada, że wróg mojego wroga jest moim przyjacielem. W efekcie podczas banderowskiego ludobójstwa na Wołyniu Niemcy okazali Polakom pomoc na pięć zasadniczych sposobów: 1. stworzyli w miastach strefy bezpieczeństwa dla polskiej ludności, 2. przekazali ewakuowalibroń pogorzelców i mieszkańców zagrożonych wsi, 3. polskim samoobronom, 4. sprowadzili na Wołyń polskie siły policyjne z Generalnego Gubernatorstwa, 5. stworzyli na miejscu silne polskie oddziały policyjne złożone z Wołyniaków. ołynia ków. W kolejnych rozdziałach postaram się ukazać, jak pomoc ta wyglądała w praktyce. Najpierw należy jednak odpowiedzieć na pytanie, jak zmianę niemieckiej taktyki na Wołyniu przyjęły czynniki kierownicze miejscowego polskiego podziemia. Reakcja była oczywiście skrajnie negatywna. Struktury wojskowe i cywilne, na co dzień skłócone, w tej sprawie przemówiły jednym głosem.  

Zakazuję w akcjach samoobrony jakiejkolwiek współpracy z niemieckimi władzami – pisał pułkownik Kazimierz Bąbiński w rozkazie z kwietnia 1943 roku.  – Nie wolno za miskę soczewicy w postaci uzbrojenia zaciągnąć się do milicji, wszelkich straży lub oddziałów w służbie i pod komendą niemiecką.

  Z kolei Kazimierz Banach w odezwie do społeczeństwa wołyńskiego z 28 lipca 1943 roku apelował: „Pod żadnym pozorem nie wolno współpracować z Niemcem. Wstępowanie do milicji i żandarmerii niemieckiej jest najcięższym przestępstwem wobec Narodu Polskiego”. Jak więc widać, dobry Polak powinien raczej dać się z całą rodziną porąbać siekierami, niż skorzystać z niemieckiej pomocy. Obawiam się, że jeżeli ktoś tu popełniał „najcięższe przestępstwo wobec Narodu Polskiego”, to właśnie delegat Banach, a nie mężni Wołyniacy, którzy z bronią w ręku chcieli się bronić przed banderowcami.   Sytuacja była tak dramatyczna – komentował jego odezwę historyk Grzegorz Motyka – że ludność polska nie mogła traktować tego typu apeli poważnie. Jedynym racjonalnym wyjściem wydawała się albo ucieczka albo organizowanie samoobrony w porozumieniu z każdym, kto tylko mógł dać broń.

 

 

Podobnego zdania jest ukraiński badacz Ihor Iljuszyn: „Polacy często nie kierowali się radami dowódców AK i działaczy miejscowej Delegatury. O podejmowanym działaniu decydowały nie rozkazy dowództwa, ale instynkt samozachowawczy”. Tak, ta gra szła o życie. Jeżeli Niemcy dawali broń, to należało tę broń brać i z niej strzelać. A nie oglądać się na to, co pomyślą sobie o nas w Warszawie, Waszyngtonie czy Londynie. Nie jest bowiem tajemnicą, że głównym powodem sprzeciwu polskiego podziemia wobec współpracy z Niemcami była obawa, że informacje o tym dotrą do naszych sojuszników. W świetle koszmaru rozgrywającego się na Wołyniu trudno nie uznać tych obaw za niedorzeczne. Polskie podziemie oczywiście mogłoby o to apelować do Wołyniaków, ale pod jednym warunkiem. Gdyby samo wcześniej zatroszczyło się o wołyńskich Polaków i uzbroiło ich. Tymczasem Armia Krajowa sama nie dała broni mordowanym rodakom, a teraz zabraniała im jej brać od Niemców. Powstrzymam się od cisnącego mi się na usta komentarza. Należy przy tym podkreślić, że w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego – na niższych i średnich jego szczeblach – byli ludzie rozsądni. Rozumiejący, że ważniejsze jest życie rodaków niż to, co sobie o nas pomyślą  sojusznicy.   Problem dostarczania broni dla tego terenu powinien być problemem najważniejszym – napisano w opracowaniu Kierownictwa Akcji Podziemnej z 27 lipca 1943 roku. – Toteż nie należałoby zaniechać również myśli uzyskania broni z rąk niemieckich. Zgodnie z tym winna być rozwinięta akcja petycyjna do władz niemieckich, że ludność polska nie czuje się bezpieczna, że żąda ochrony, ewentualnie, że gotowa jest sama się bronić, ale że domaga się w tym celu broni.

  Niestety takie pragmatyczne głosy należały do rzadkości. Stanowisko „góry” było pryncypialne i nieprzejednane – lepiej zginąć, niż „zhańbić się” współpracą  ze szkopami! Zajęcie takiego stanowiska przez dygnitarzy naszego podziemia było oczywiście o tyle ułatwione, że dylemat ten nie dotyczył ich samych. Ani ich rodzin. Z kolei Niemcy nie pomagali oczywiście Polakom dlatego, że nagle zapałali do nich gorącym braterskim uczuciem. Przy ich pomocy chcieli po prostu okiełznać ukraińską rebelię. Nie bez znaczenia były również względy prawne i międzynarodowe konwencje, których sygnatariuszem była III Rzesza. „Nie należy zapominać – pisał profesor Motyka – że zgodnie z prawem międzynarodowym zapewnienie bezpieczeństwa ludności cywilnej było obowiązkiem władz okupacyjnych”.

 

Wcale nie tak rzadko Niemcy, zwłaszcza oficerowie, pomagali Polakom, kierując się po prostu ludzkim odruchem. Widok zmasakrowanych ofiar banderowców robił na nich wstrząsające wrażenie. Jak wynika z relacji

ocalałych Polaków, część Niemców im współczuła. A to z kolei skłaniało do pomocy. Tak było choćby w Ostrogu nad Horyniem, którego samoobrona zamknęła się w tamtejszym klasztorze Kapucynów. Niemcy zauważyli, że budynek został obsadzony przez jakichś uzbrojonych ludzi. Otoczyli klasztor i ostrzelali go, zabijając jednego z Polaków. Dowódca samoobrony, dzielny ojciec Remigiusz Kranc, wyszedł do nich na pertraktacje. „Prowadzę ich poza klasztor – wspominał duchowny – i wskazuję wskazu ję na n a ciała pomordowanych 38 Polaków. Polaków. Zrozumieli i zostawili kilka skrzynek amunicji. Podobnie postąpili przy powtórnej wizycie”. Tak, Niemcy także potrafili po trafili być ludźmi… Nawiasem mówiąc, podobna sytuacja wytworzyła się również w sąsiednim Dystrykcie Galicja, gdzie Polacy także mieszkali obok Ukraińców.   Jakkolwiek jest to dla napastników bardzo niemiłe – napisano w raporcie komendy Okręgu Lwów Armii Krajowej z przełomu lipca i sierpnia 1943 roku – trzeba stwierdzić, że dziś głównym czynnikiem wstrzymującym Ukraińców od rzezi Polaków są Niemcy, którzy w Galicji mają do dyspozycji znacznie poważniejsze siły niż na Wołyniu, a którym ze zrozumiałych względów zależy na utrzymaniu jakiego takiego spokoju.

  Autor meldunku pisał, że kiedy banderowcy dopuścili się kilku ataków na polskie rodziny mieszkające na terenie Galicji Wschodniej, niemieccy Kreishauptmanni, czyli starostowie, zareagowali bardzo stanowczo. Wezwali do siebie ukraińskich wójtów i zagrozili im, że jeżeli napady na Polaków się powtórzą, niemiecka policja spali ukraińskie wsie. Do zdumiewającego z perspektywy warszawiaka zdarzenia doszło również we Lwowie. Gdy ukraińscy policjanci aresztowali Polaków zbierających datki na pomoc ofiarom Wołynia, interweniowali Niemcy. Uwolnili aresztowanych, a skonfiskowane im pieniądze przekazali do polskiej Rady Głównej Opiekuńczej zajmującej się pomocą wołyńskim uchodźcom. Z zachowanych dokumentów wynika, że Niemcy starali się skłonić Ukraińską  Powstańczą Armię do wstrzymania rzezi. Robili to dwoma metodami. Zarówno mieczem, jak i dyplomacją. Zdarzało się bowiem, że Niemcy urządzali ekspedycje karne i w odwecie za mordy na Polakach wyrzynali całe ukraińskie wioski.

 

Z drugiej strony przedstawiciele niemieckich władz bezpieczeństwa, wykorzystując stare kontakty z OUN, podjęli tajne rokowania z członkiem Centralnego Prowodu OUN-B Iwanem Hryniochem. Podczas nich, wiosną 1944 roku, zażądali, aby UPA natychmiast zaprzestała eksterminacji polskiej ludności cywilnej. Hrynioch odpowiedział, że owszem, banderowcy mogą powstrzymać rzeź, ale pod warunkiem, że „Niemcy zagwarantują Ukraińcom powstrzymanie polskiego terroru wobec nich”. W tej sytuacji rozmowy rzecz jasna nie mogły się powieść. Należy jednak odnotować, że się odbyły. Niektórych może oburzać, że Polacy z Wołynia przyjmowali pomoc od

wroga. Niesłusznie. Tonący brzytwy się chwyta i ma do tego święte prawo. Dlaczego mielibyśmy odmawiać tego prawa Wołyniakom? Dlatego, że brzytwa była niemiecka?

 

3

Strefy bezpieczeństwa W 1943 roku na Wołyniu tereny pod kontrolą Niemców były bezpieczne dla Polaków. Uchodźcy z płonących wsi nie przypadkiem kierowali się do wołyńskich miast. Nie, nie robili tego dlatego, że były tam silne struktury AK, które mogły ich obronić przed banderowcami. Robili to dlatego, że znajdowały się tam niemieckie garnizony. garnizony. Równe, Łuck, Kowel, Włodzimierz Wołyński, Kostopol, Krzemieniec i inne miasta byłego województwa II Rzeczypospolitej podczas banderowskiego ludobójstwa stały się azylem dla Polaków z wołyńskiej prowincji. Tłumy pogorzelców i uciekinierów zapełniały wszystkie domy i kamienice. Ludzie

koczowali na ulicach, rozbijali obozowiska na podwórkach i placach. Banderowcy ze względu na obecność oddziałów Wehrmachtu nie ośmielali się ich atakować. Czasami tylko ograniczali się do gwałtownych nocnych napaści na zamieszkane przez Polaków i wypełnione uchodźcami przedmieścia. Ich szturmy były jednak odpierane przez uzbrojoną przez Niemców samoobronę i policję. Sytuacja taka utrzymała się aż do wycofania się Niemców i wkroczenia na Wołyń bolszewików. Ludzie, którzy zdecydowali się schronić w miastach, uniknęli śmierci z rąk banderowców. Pomijając ucieczkę do Generalnego Gubernatorstwa, była to najskuteczniejsza strategia przetrwania, jaką w 1943 roku mogli podjąć Wołyniacy. ołyniacy. W ten sposób uratowała się zdecydowana większość Polaków, którzy przeżyli wojnę na Wołyniu. Parasol ochronny, ochronny, jaki roztaczały nad nimi garnizony Wehrmachtu, okazał się skuteczny. Polacy z Wołynia ściągali nie tylko do miast, ale gromadzili się również przy mniejszych, terenowych niemieckich posterunkach. Wszędzie tam, gdzie można było zobaczyć niemiecki mundur. W miasteczkach, na stacjach kolejowych, tartakach czy kopalniach. A nawet wzdłuż chronionych przez niemiecką  żandarmerię torów. torów. Decyzje takie obarczone były jednak pewnym ryzykiem. Poczucie bezpieczeństwa, dawała często Polakom Niemców, okazywało się złudne. Małektóre posterunki nieobecność mogły udzielić imczasami pomocy. Służący

 

w nich żołnierze sami bowiem byli zagrożeni i dbali przede wszystkim o własną  skórę, a nie o Polaków. Tak było w nocy z 26 na 27 marca 1943 roku w Lipnikach. Ocalali z masakry mieszkańcy wsi – których tragedię opisałem w poprzedniej części tej książki – pobiegli w stronę niemieckiego posterunku w sąsiednim majątku Zurno. Niemcy bali się jednak nocą wyściubić nosa poza swoją silnie umocnioną bazę. Jedynie ich polski tłumacz wspiął się na wieżę ciśnień i ostrzelał nadciągających upowców z karabinu maszynowego. Sytuacja powtórzyła się podczas pogromu w Janowej Dolinie 23 kwietnia 1943 roku. Stacjonujący w tej miejscowości Niemcy przerażeni zabarykadowali się w koszarach. Strzelali jak oszalali do zbliżających się do murów banderowców i cywilów. Ale nie zdecydowali się wyjść na zewnątrz, by pomóc mordowanym przez UPA UPA Polakom. Z kolei mieszkańcy Sierniawy i Nowej Lubomirki w apogeum mordów chronili się się na stacja noc wkolejowa pobliskim tartaku.niemieckimi Miejsce to bunkrami. wybrali dlatego, że obok znajdowała otoczona Polacy umówili się z żołnierzami Wehrmachtu, że w razie napadu banderowców otworzą zasieki i wpuszczą do schronów kobiety i dzieci. Niestety, gdy upowcy pojawili się w okolicy, Niemcy zadziałali zbyt opieszale i zbyt późno wpuścili Polaków. W efekcie jeden z upowców zdążył podbiec do tłumu i cisnąć weń granat. Zginęły trzy osoby, a trzynaście zostało rannych. Niemcy nad ranem ewakuowali rannych pociągiem do Równego. Do takich sytuacji dochodziło jednak dość rzadko. Na ogół obecność Wehrmachtu odstraszała banderowców. Skłonni do mordowania bezbronnych

cywilów bali się zadzierać z regularnym wojskiem. Łatwiej było zarżnąć kobietę z dzieckiem, która nie mogła odpowiedzieć ciosem na cios, niż postawić się uzbrojonemu w szmajsera Niemcowi. Gdy w październiku 1943 roku oddział UPA zaatakował Różyn w powiecie kowelskim, mieszkańcy miasteczka rzucili się do ucieczki w stronę położonego w pobliżu mostu, na którym znajdował się niemiecki posterunek. W efekcie banderowcy zaniechali pogoni i ostrzału. Nie chcieli wdawać się w ryzykowaną  walkę z żołnierzami Wehrmachtu. Do podobnej sytuacji doszło w okolicach Włodzimierza Wołyńskiego, gdy grupa Polaków uciekała przed banderowskim pościgiem. „Rodzina była już w pobliżu mostu, na którym stał posterunek niemiecki z karabinem maszynowym – relacjonował uczestnik wydarzeń. – Rodzina poczuła się dopiero teraz ocaloną!”  

 

W Myślinie Polacy mieli dobre warunki obrony – wspominał Władysław Myśliński – ponieważ na całej długości graniczyli z torami kolejowymi strzeżonymi przez Niemców oraz stacją kolejową Moszczona, która była silnie umocniona i dookoła był zaminowany teren. Niemcy, poza jednym zajściem rozstrzelania grudniazdążającym 1942 roku na siedmiu mężczyzn zachowywali za wysadzenie osobowego z 24 wojskiem front wschodni, siępociągu dobrze w stosunku do Polaków.

  Jadwiga Krajewska, która 15 lipca 1943 roku przeżyła krwawy banderowski napad na kościół w Porycku, wspominała, jak grupa przerażonych uciekinierów zdołała się przedrzeć na stację kolejową w Iwaniczach.   Była tam jeszcze garstka Niemców – relacjonowała pani Krajewska. – Mężczyźni dostali broń do obrony, i dobrze, bo zaraz w nocy napadli na nas Ukraińcy. Ale stacji nie zdobyli. Pamiętam takiego pana, ojca i dwóch jego synów o nazwisku Orlik – dzielni ludzie. Pamiętam, jak j ak wołali: „Zmieńcie nas, bo karabiny rozgrzane – parzą”.  

Historyk Ernest Komoński w książce W obronie przed Ukraińcami  Ukraińcami  opisał bitwę, którą Polacy i Niemcy stoczyli z banderowcami w Andrzejówce. W miejscowości tej władze okupacyjne rozdały młodym mężczyznom karabiny i zachęciły ich do stworzenia samoobrony. samoobrony. Okazało się to zbawienne, 29 2 9 czerwca 1943 roku UPA UPA próbowała bowiem wymordować mieszkańców Andrzejówki. Kolejne ataki zostały odparte przez oddziałek polskiej samoobrony i trzech niemieckich żołnierzy. Polacy i Niemcy stawili wyjątkowo twardy opór – zdołali dotrwać do przybycia niemieckiej odsieczy. Niestety rezunom udało się zamordować dziesięciu cywilów. Przybyli na miejsce niemieccy żołnierze i członkowie polskiej samoobrony w odwecie spacyfikowali ukraińską wieś Krasny Gdy Sad. sytuacja stała się naprawdę rozpaczliwa, władze okupacyjne Wołynia 15 sierpnia 1943 roku zarządziły, aby polska ludność wiejska opuściła zagrożone tereny i czym prędzej schroniła się w miastach powiatowych.

W niektórych miastach Niemcy, wykorzystując sytuację, ładowali uchodźców do pociągów i kierowali na roboty do Rzeszy. Przede wszystkim wynikało to z konieczności opanowania rozpaczliwej sytuacji wołyńskich miast, które zamieniły się w gigantyczne obozy uchodźców, siedliska ludzkiego nieszczęścia, głodu i chorób. Niemcy nie mieli środków, by tych ludzi karmić i zapewnić im dach nad głową. Zamiast ich utrzymywać, woleli więc się ich pozbyć, wysyłając do Rzeszy. O nastawieniu okupacyjnej administracji może świadczyć choćby

 

sytuacja w Krzemieńcu, gdzie miejscowe władze utworzyły Komitet Opieki nad Uchodźcami, instytucję charytatywną, która – co ciekawe – ściśle współpracowała z polskim podziemiem. Wszystko to sprawia, że teza, którą lansuje część naszych publicystów, jakoby Niemcy podpuścili UPA do palenia polskich wsi, aby pozyskać tanią siłę roboczą, jest absurdalna. Czy wówczas rozdawaliby Polakom broń? Czy tworzyliby oddziały samoobrony i policji? Podejmowali działania wzmacniające pozycję Polaków na terenie byłego województwa wołyńskiego? Nie ma wątpliwości, że niemieckie władze Wołynia wolały, aby tamtejsi polscy chłopi pracowali na swojej ziemi i dostarczali im żywność, niż trafiali do fabryk zbrojeniowych i bauerów w dalekiej Rzeszy. Wysyłanie Polaków na roboty traktowano jako konieczność. Często dawano zresztą uchodźcom z polskich wiosek wybór wy bór.. Wcale nie musieli wyjeżdżać do Rzeszy. Przykładem może być Janowa Dolina. Choć w czasie krwawego ataku na tę wieś miejscowy niemiecki posterunek się nie popisał, następnego dnia – w Wielką Sobotę – dowódca oddziału Wehrmachtu z pobliskiego Kostopola zorganizował wyprawę ratunkową. Do pociągu roboczego załadowało się pięćdziesięciuz żołnierzy z bronią maszynową. ze sobą  szalejących rozpaczy Wehrmachtu i niepewności bliskich Polaków,Zabrali którzyonimieszkali w Janowej Dolinie. W grupie tej znalazł się Bogusław Saboń. Niestety wyprawa ratunkowa utknęła w połowie drogi, ponieważ banderowcy zerwali tory i zwalili na nie drzewa. Resztę trasy Polacy i Niemcy musieli pokonać pieszo.   Szliśmy wolno, gdyż istniała obawa napotkania banderowskiej zasadzki –  wspominał Saboń. – Pierwszy raz oglądałem z bliska Niemców w akcji. Uderzyło mnie niesamowite zdyscyplinowanie żołnierzy. Robiło się coraz cieplej. Oni byli w swoich zimowych mundurach, na komendę odpięli guzik munduru pod szyją, również na komendę podwinęli rękawy mundurów. Zauważyłem, że Niemcy boją  się – my, idąc z nimi, czuliśmy się zupełnie niezagrożeni i bezpieczni. Działało pewnie jakieś podświadome przekonanie, że musimy dojść.

  Tak też się stało. Na miejscu ocalali wchodzili już do wagonów towarowych podstawionego pociągu. Nad bezpieczeństwem ewakuowanych czuwali uzbrojeni przez Niemców Polacy. Na uliczkach i w zgliszczach Janowej Doliny zalegały ciała ich straszliwie pokiereszowanych rodaków. Jak pisał Saboń, „nawet zaprawieni w oglądaniu okrucieństw niemieccy żołnierze byli przerażeni widocznym na każdym kroku bestialstwem i barbarzyństwem”.

 

Wkrótce pociąg z Polakami, ich dobytkiem i bydłem wyruszył pod ochroną  Wehrmachtu do Kostopola. Jechał powoli, aby ewakuowani, którzy spędzili w Janowej Dolinie kawał życia, mogli się pożegnać ze swoją miejscowością. W drodze, aby odstraszyć banderowców, niemieccy żołnierze co pewien czas strzelali w powietrze. Po przybyciu do Kostopola Niemcy dali Polakom z Janowej Doliny trzy możliwości: wyjazd na roboty do Rzeszy, wyjazd do innego miasta Wołynia lub pozostanie Kostopolu. Z kolei młodym mężczyznom zaproponowali zaciągnięcie w się do „zielonej policji”. Bogusław Saboń został w Kostopolu, ale wkrótce spotkało go nieszczęście – zachorowała jego matka.   Musiała dostać jakiś lek, który był niedostępny w normalnej aptece. Aptekarz był pewien, że specyfik ten ma apteka wojskowa, która mieściła się w zajętym przez wojsko budynku gimnazjum. Poszedłem do tej apteki, wartownik wprowadził mnie do środka i lek otrzymałem. Na pytanie, ile płacę, aptekarz w mundurze oficera odpowiedział:  – Nic, to prezent od Wehrmachtu. Wehrmachtu.

  Do podobnej doszło po klęsce, którą samoobrona Huty Stepańskiej poniosła 18 lipcasytuacji 1943 roku w bitwie z UPA. Porucznik Władysław Kochański „Bomba” ocalałych z pogromu cywilów zdecydował się odprowadzić do Sarn, prosto do Niemców.   W obecnej sytuacji nic wam nie grozi od band ukraińskich – powiedział w pożegnalnym przemówieniu do mieszkańców Huty. – Władze hitlerowskie niewątpliwie wywiozą was do Niemiec, na roboty przymusowe. Nie zrażajcie się tym. Tam Tam będzie jednak bezpieczniej dla was niż tutaj.

  Decyzja „Bomby” wywołała w polskim podziemiu na Wołyniu konsternację. Część konspiratorów wyższego szczebla – tych, którzy walczyli o Polskę zza biurek – miała–do dzielnego frontowca olbrzymie«Ostoja» pretensje.– „Cywilne władze konspiracyjne pisał major Tadeusz Klimowski robiły «Bombie» zarzuty, że oddał ludność w ręce niemieckie. Ja uważam, że ludność ocalił od bezowocnej, a makabrycznej śmierci”. Oczywiście, że tak. Porucznik Kochański miał rację. Postąpił słusznie.   Ludzie wymizerowani, zmęczeni, niektórzy na wpół żywi, szli zdeterminowani, szukając schronienia u śmiertelnego wroga narodu polskiego, u Niemców – pisał świadek tych wydarzeń Władysław Kobylański. – Mimo wszystko naród polski

 

odrzucił proponowane oferty komunistyczne i ratował swoje życie pod skrzydłami orła ze swastyką, aby uniknąć męczeńskiej śmierci z rąk prymitywnych nożowników spod znaku tryzuba.

  Wyjazd do Rzeszy był dla wielu Wołyniaków sposobem ratunku. Na przykład w Łucku do zapisywania się na roboty namawiał wiernych miejscowy polski ksiądz. Uważał, że to jedyny sposób na zapobieżenie klęsce humanitarnej, która groziła masom polskich uchodźców tłoczących się na ulicach miasta. Należy pamiętać, że UPA UPA zakazała ukraińskim chłopom dostarczania żywności do miast. W efekcie uciekinierom ze spalonych polskich wiosek zajrzało w oczy ponure widmo śmierci głodowej. Przede wszystkim jednak w III Rzeszy nikt nie polował na Polaków z siekierami i widłami. Nikt ich nie rżnął piłami i nie wrzucał do studni. To wielki paradoks historii, ale pod koniec II wojny światowej Polacy z Wołynia byli bezpieczniejsi na terenie Niemiec – których całe połacie były niszczone w ludobójczych alianckich nalotach dywanowych – niż na własnej ojcowiźnie. Mniej niebezpieczne były dla nich SS i Gestapo niż ukraińscy sąsiedzi. Według polskich dokumentów konspiracyjnych Niemcy zgodzili się, aby część uchodźców wyjechała nie do Rzeszy, ale do Generalnego Gubernatorstwa. Transporty takie trafiły w okolice Przemyśla, a także do Lwowa i innych miejscowości w Dystrykcie Galicja. Władze okupacyjne nie robiły żadnych problemów z transferem tej ludności, otwierając dla niej granice dzielące poszczególne części okupowanej Polski.   By złagodzić problem zaopatrzenia uciekinierów – wspominała pani Irena Sandecka z Krzemieńca – staraliśmy się wywozić dzieci sieroty, a także matki z dziećmi, których było sporo, do Generalnej Guberni pod opiekę Rady Głównej Opiekuńczej. Mogliśmy to uczynić wyłącznie dzięki pomocy Niemców, a konkretnie naczelnika wydziału gospodarczego. Miał zobowiązania wobec Polaków. Pewnego razu pojechał z urzędnikami niemieckimi w eskorcie polskich schutzmannów do Paszkowiec po zaopatrzenie. Banderowcy napadli na nich w tej wiosce. Niemiec tak się przestraszył, że zemdlał. Widział bowiem wiele ofiar banderowców i bał się, że poddadzą go wyrafinowanym torturom. Schutzmanni się jednak nie przelękli. Odparli atak banderowców, załadowali zemdlałego Niemca na samochód i odjechali pod ukraińskimi kulami do Krzemieńca. Od tej chwili naczelnik odnosił się do Polaków z życzliwością.

  Sytuacja Polaków stawała się natomiast niezwykle groźna, gdy Niemcy wycofywali się z wołyńskich miejscowości.

 

Adam Kownacki, jeden z żołnierzy samoobrony polskiej w Przebrażu, po latach opowiadał Markowi A. Koprowskiemu o wiadomości, która dotarła do polskiej twierdzy na początku czerwca 1943 roku. Okazało się, że niemiecki garnizon stacjonujący w pobliskim mieście Kołki ma zostać w najbliższym czasie wycofany. wycofany.   Ta informacja była przerażająca – wspominał Kownacki – ze względu na

zagrożenie życia setek rodzin polskich, które w następstwie rzezi uciekły do miasta Kołki z okolicznych miejscowości, szukając schronienia przed zagładą ze strony ukraińskich nacjonalistów. nacjonalistów.

  Ludwik Malinowski i Henryk Cybulski, dzielni przywódcy samoobrony w Przebrażu, nie mogli pozwolić, żeby ludzie ci zostali wyrżnięci w pień. Natychmiast więc skontaktowali się z dowództwem garnizonu w Kołkach i zapowiedzieli, że zamierzają ewakuować ludność tego miasteczka. Niemiec nie robił najmniejszych problemów. Wyprawa ratunkowa polskiej samoobrony mogła ruszyć w drogę. Każdy żołnierz założył tylko na ramię znak rozpoznawczy – białą opaskę.   Wszyscy Polacy wylegli na ulice – relacjonował Kownacki – i witali nas jako wielkich bohaterów i zbawców swojego życia, płacząc i ściskając nas. Rozłożono przy rowach koce, na których znalazły się posiłki dla strudzonych wyzwolicieli. Niemieccy żołnierze zza płotów patrzyli z wielkim zaskoczeniem na tę dziwną  armię partyzantów w pełnym uzbrojeniu, w podartych butach, boso, ale za to pełnych bojowego nastroju i wiary, wiary, że ta akcja uda się i uratujemy niejedno życie.

  Nawiasem mówiąc, spotkania takie nie były niczym dziwnym. W wielu miejscowościach Wołynia obok siebie stacjonowały niemieckie posterunki i polskie samoobrony. Oczywiście uzbrojone przez Wehrmacht. Ich żołnierze mijali się na co dzień. A w wypadku ataku UPA UPA walczyli ramię w ramię. Ludność Kołek całe szczęście udało się ewakuować. Na przełomie 1943 i 1944 roku doszło jednak do szeregu straszliwych tragedii. Na wieść o zbliżaniu się Armii Czerwonej Niemcy zaczęli po kolei zwijać swoje posterunki i wycofywać garnizony. Dla Polaków była to wiadomość katastrofalna, z Wołynia WKierownictwo ołynia wycofywali ich obrońcy. UPAsięnabowiem Wołyniu nie zamierzało zaprzepaścić tej szansy. Banderowcy postanowili przeprowadzić „dorzynki”. Czyli wejść w próżnię powstałą między wycofującymi się Niemcami a nadciągającymi bolszewikami i wymordować tych Polaków, których do tej pory bronili niemieccy żołnierze. Dokończyć krwawego dzieła ludobójstwa rozpoczętego rok wcześniej w Parośli.

 

Tak byłoPolacy na przykład w Dederkałach. Gdy się Niemcy i Węgrzy opuścili miasteczko, musieli czym prędzej schronić w miejscowym klasztorze, który następnie obległy pododdziały UPA. Identyczna sytuacja powstała w Wiśniowcu. W miasteczku stacjonował mieszany garnizon Wehrmachtu i honwedów, dzięki któremu schronienie znalazły tam setki Polaków. Polaków.   Dzień po dniu upływa w męce i naprężeniu nerwów – pisał w liście 7 czerwca 1943 roku brat Cyprian – bo nie ma wątpliwości, że gdy załoga niemiecka opuści Wiśniowiec-Zamek, Wiśniowie c-Zamek, to pierwszej nocy wszyscy Polacy zostaną wymordowani.

  Niestety stało się tak, jak przewidział polski duchowny. Niemcy i Węgrzy opuścili Wiśniowiec i 20 lutego do miasteczka przybyli banderowcy. Udało im się wedrzeć wdopiwnicach klasztoruPolaków i wymordować w nim ludzi. Stłoczonych obrzucili zgromadzonych granatami, rozbijali im czaszki

prętami i siekierami. Nie oszczędzili nawet zakonników. W sumie w Wiśniowcu Nowym i Starym tego strasznego dnia zgładzonych zostało ponad 450 polskich cywilów. Gdy do miasteczka wkroczyli bolszewicy, zastali w nim zwały zmasakrowanych ciał. Gdyby nie odsiecz z Przebraża – o której już pisałem – los mieszkańców Wiśniowca podzieliliby cywile, którzy schronili się w Ołyce. Gdy Niemcy pod koniec grudnia zaczęli szykować się do ewakuacji z prastarej siedziby Radziwiłłów, banderowcy zaczęli napadać na miasteczko. Do jednego z ataków doszło w Wigilię. Rezuni wdarli się do dwóch domów, gdy rodziny zasiadały do świątecznej wieczerzy. wieczerzy.  

Wpadło kilkunastu bandytów ubranych w płaszcze z płótna – relacjonował Mieczysław Sobotko – z maskami w kształcie położonych ósemek na oczach i z siekierami w rękach. Pierwszy ugodził w głowę panią Borowską oraz jednym ciosem zabił jedno z jej bliźniąt. Drugiemu zaś wraził do rączki płonącą świecę, każąc przyświecać. A gdy ten w szale strachu nie był w stanie tego wykonać, został także ugodzony w główkę. Po tym ciosie wypłynęło mu oko i stracił przytomność. Dom Borowskich przedstawiał straszliwy widok. Całe mieszkanie, podłoga, ściany, łóżka i meble zalane krwią. Stół zaścielony białym obrusem, a na nim w talerzu pełnym zakrzepłej krwi opłatek. W drugim domu ojciec rodziny z odrąbanymi rękami i rozpłataną głową. Razem z nimi leżały zmasakrowane zwłoki żony i dwóch chłopców, siedmio- i dziewięciolatka, oraz półroczna córeczka z zaciśniętym sznurkiem na szyjce.  

Inny świadek, Kazimiera Justkowska, wspominała:  

 

Mam jeszcze przed oczyma, jak dwoje dzieci leży na leżance, jedno w jedną  stronę, a drugie w drugą – z pociętymi główkami siekierą. W drugim pokoju porąbana matka. W otwartych drzwiach leżał porąbany w kawałki jak polano mężczyzna. Dziecko, może trzyletnie, leżało w łóżeczku. Miało pociętą główkę, oczka wydłubane, paluszki powykręcane.

  Banderowcy po dokonaniu tych zbrodni wycofali się z miasteczka. Czekali  jednak w okolicznych wioskach na wymarsz Niemców. Niemców. Nastąpiło to 3 stycznia. Niemal natychmiast do Ołyki wdarł się oddział UPA. Oprawcy wymordowali blisko czterdzieści osób. Reszta cywilów szukała schronienia w ołyckim zamku.   Kiedy Niemcy opuścili Ołykę – wspominała pani Justkowska – wszyscy Polacy mieszkający w mieście chodzili na noc do zamku Radziwiłła. Zabierali ze sobą na plecy toboły, aby można było na czymkolwiek położyć się i przespać. Bramy zamku zamykano i na wałach obronnych mężczyźni trzymali przez całą noc wartę.

  Na szczęście w ostatniej chwili z odsieczą przybyli przebrażanie. Jak jednak wynika ze wspomnień ocalałych Polaków, wszędzie tam, gdzie wycofywali się Niemcy, na polską ludność padał blady strach. Krwawa Wigilia w Ołyce nie była odosobnionym przypadkiem.  

O ile chodzi o stosunek Niemców do Polaków w tym czasie – wspominał Stanisław Panacka P anacka – to raczej był dobry. dobry. Myśmy ttylko ylko dlatego mogli żyć w Maciejowie do lutego 1944 roku, że w Maciejowie stacjonowali Niemcy. Dlatego Ukraińcy bali się mordować. Dopiero gdy Niemcy zostali zabrani zrannych Maciejowa, moglidowykończyć nas,udzielili którzy pomocy jeszcześmy żyli. Niemcy zabierali do szpitala Chełma, nam w wydostaniu się na drugą  stronę Bugu w Lubelskie.

  Banderowcy planowali, że po wycofaniu się Wehrmachtu wymordują  Polaków nie tylko w mniejszych wołyńskich miasteczkach, ale również w miastach. Choćby w Krzemieńcu, gdzie miejscowa polska samoobrona była zbyt słaba, by oprzeć op rzeć się oddziałom UP UPA. A.   Uratował nas austriacki generał dowodzący krzemienieckim garnizonem –  wspominała Irena Sandecka. – Zostawił w mieście starego żołnierza, zagroził mu rozstrzelaniem, jeśli ucieknie, i kazał do rana wystrzeliwać rakiety. Gdyby nie to, to pewnością uderzyli i wymordowali Polaków w banderowcy Krzemieńcu. zStarałam siębyustalić nazwisko tego generała, bo mieszkających uważałam, że

 

należy mu się nasza wdzięczność za uratowanie krzemienieckich Polaków przed nożami Ukraińców. Niestety nie udało mi się tego dokonać, może ktoś to zrobi. Wymaga tego historyczna prawda.

  Nikt nigdy nie policzył, ilu Polaków uratowało życie pod skrzydłami niemieckich garnizonów stacjonujących w miastach Wołynia. Mówimy jednak o dziesiątkach tysięcy ocalonych istnień ludzkich.

 

4

Wehrmacht przybywa przybywa na odsiecz W filmie Wojciecha Smarzowskiego Wołyń Wołyń   jest taka scena. Główna bohaterka, Zosia, uciekając przed banderowcami, wbiega między oddział żołnierzy Wehrmachtu. Następnie – z dzieckiem d zieckiem przytulonym p rzytulonym do piersi – maszeruje otoczona Niemcami przez ukraińskie wsie. Ukraińcy wygrażają jej, pokazują na migi podrzynanie gardła. Nie ośmielają się jednak zaatakować dziewczyny, która  jest pod opieką Niemców. Niemców. Zosia zostaje wyprowadzona ze strefy zagrożenia. Pewien znany polski publicysta, kiedy zapytałem go o wrażenia z Wołynia Wołynia,, bardzo się na tę scenę zżymał. Jak można pokazać tak Niemców?! Jako ludzi, którzy ratowali Polaków? – pytał zirytowany. zirytowany. Rzeczywiście u osoby, osoby, której poglądy historyczne ukształtowały peerelowskie filmy wojenne i komunistyczna literatura historyczna, scena taka może wywołać szok. Ale na Wołyniu w czasie banderowskiego ludobójstwa takie obrazy były na porządku dziennym. Wystarczy zajrzeć do wspomnień ocalałych.   Po pewnym czasie – pisał Jerzy Krasowski – powracał patrol Wehrmachtu, przy którym szły kobiety z dziećmi na ręku, płacząc i złorzecząc Ukraińcom. Grupa kobiet uprosiła dowódcę załogi niemieckiej, by dał im ochronę, ażeby mogły pójść do odległej o 3–4 kilometry Zygmuntówki po odzież i żywność. Dowódca wysłał patrol.

  Z kolei po bitwie z UPA stoczonej pod Radowiczami niemiecki patrol przeczesujący pobliskie lasy natknął się na grupkę przerażonych miejscowych Polaków, którzy uciekli ze swoich domów przed rezunami. Żołnierze Wehrmachtu – jak pisał Marek A. Koprowski – pozwolili cywilom iść ze sobą. I odprowadzili ich do najbliższego miasteczka. Podczas wspomnianej bitwy, 7 września 1943 roku, Niemcy ocalili przed zagładą setki Polaków zgromadzonych w bazie polskiej samoobrony w Zasmykach. Trzy kurenie UPA szykujące się do generalnego ataku na

Polaków nacięły się tam na maszerującą drogą kolumnę Wehrmachtu. Wehrmachtu. Wywiązała się zacięta dwudniowa bitwa, w której wzięły udział pociąg pancerny, działa i samoloty. Partyzanci ze słabego jeszcze wówczas oddziału

 

„Jastrzębia” i zgromadzeni we wsi cywile z niepokojem nasłuchiwali odgłosów walki. Na szczęście Niemcy pobili banderowców, którzy musieli zarzucić krwawe plany wobec wo bec Polaków.   Dwadzieścia sześć zebranych z pola bitwy ciał żołnierzy niemieckich – pisał Wincenty Romanowski – zmasakrowanych w okrutny sposób celem wzbudzenia grozy wśród Niemców, pochowano w uroczystym pogrzebie na cmentarzu w Kowlu. Pomordowanych żołnierzy wystawiono na widok publiczny w domu przy ulicy Łuckiej, po powiadomieniu ludności plakatami. Leżeli w trumnach ubrani w nowe mundury, z poobcinanymi nosami i uszami. Bez oczu, z powyrywanymi językami. Przez uszy niektórych przeciągnięto kolczaste druty. Inni mieli odcięte głowy lub połamane kości. Jest w tym odpowiedź na pytanie, dlaczego niemiecki zbrodniarz i sadysta wachtmeister Manthei, strzelający do ludzi bez powodu, był łagodniejszy wobec Polaków aniżeli wobec aresztowanych Ukraińców.

  Rzeczywiście trudno się dziwić, że Niemcy szukali sprzymierzeńców wśród Polaków. Odsiecz dla Zasmyków można uznać za przypadkową, ale historycy znają wiele przykładów, że oddziały Wehrmachtu i policji spieszyły na ratunek mordowanej polskiej ludności. Według Ernesta Komońskiego Niemcy przybyli z odsieczą samoobronom polskim w Bokujmie, Koniuchach, Uhrynowie, Hromowcach i Andrzejówce. 12 maja 1943 roku niemiecka interwencja ocaliła życie Polakom ze Stachówki. Schwytani żołnierze UPA UPA zostali po kilku dniach powieszeni we Włodzimiercu. Wkrótce rzezie nasiliły się i 8 sierpnia, jak pisał profesor Grzegorz Motyka, niemiecki oddział musiał ratować Polaków również z tego miasteczka. Zaatakowani przez banderowców mieszkańcy Włodzimierca zabarykadowali się w kościele. Upowców, którzy próbowali się wedrzeć do świątyni, polewali kwasem solnym. Wehrmacht przybył na ratunek w ostatniej chwili. Banderowcy wzięli nogi za pas, a Niemcy ewakuowali całą ocalałą polską ludność. Dużo informacji o niemieckiej pomocy zawiera relacja Ireny Sandeckiej z Krzemieńca, która po latach opowiedziała o swoich przeżyciach Markowi A. Koprowskiemu. Dzielna Polka poprosiła Niemców, aby przydzielili jej zbrojną  eskortę i ciężarówki w celu ewakuacji Polaków z zaatakowanej przez banderowców Wiszni. I dostała to, o co prosiła. Gdy wysłany z nią pododdział znalazł się w tej miejscowości, grupa UPA, nic o tym nie wiedząc, przystąpiła do „rzezania Lachów” w sąsiednim Stożku.   Niemcy, którzy nas eskortowali – wspominała pani Sandecka – słysząc strzały dochodzące od strony Stożka i widząc łunę, natychmiast ruszyli w jego stronę.

 

Banderowcy, którzy kończyli rzeź, na widok Niemców uciekli, dzięki temu kilka osób jeszcze przez nich nie zarżniętych przeżyło.

  Irena Sandecka zapamiętała również takie zdarzenie:   W Kątach polska samoobrona stawiła Ukraińcom opór, odpierając atak. Na pomoc przybyła niemiecka żandarmeria, pod osłoną której wieś została uformowana w konwój i odprowadzona do Krzemieńca. Końcówkę tego konwoju, liczącą  około 30 furmanek, Ukraińcom udało się jednak odciąć i wymordować.

  Według ocalałej z tej rzezi pani Leokadii Wawrzykowskiej ludność Kątów została ewakuowana w eskorcie żołnierzy Wehrmachtu i uzbrojonych w karabiny członków polskiej samoobrony na niemieckich ciężarówkach. Po przybyciu do Krzemieńca Polakom odebrano broń i wysłano ich na roboty do Niemiec. Z kolei według raportów UPA w czasie bitwy o Hutę Stepańską w sukurs Polakom przybyły niemieckie samochody z wojskiem. Niemcy dostali się jednak pod silny ostrzał banderowców i – poniósłszy straty – wycofali z walki. 30 sierpnia 1943 roku, podczas krwawej rzezi w Ostrówkach i Woli Ostrowieckiej, od opisu której rozpocząłem tę książkę, niemieccy żołnierze wkroczyli do wsi, gdy Ukraińcy jeszcze mordowali Polaków. Od razu rozwinęli się do krążył ataku isamolot zaczęli zwiadowczy. strzelać do banderowców z broni maszynowej. Nad polem bitwy zwiadowczy . Oto trzy relacje ocalałych:   Józef Trusiuk: Usłyszałem Trusiuk: Usłyszałem odgłosy walki. Wychyliłem głowę z otworu [kryjówki  – red.] i zorientowałem się, że ktoś atakuje Ukraińców, Ukraińców, i to przy wsparciu moździerzy. Chwilę później rozległy się nawoływania do zdejmowania posterunków i wycofywania się. Wyszedłem z kryjówki. Widać było, że Ukraińcy uciekali w popłochu, bo nie zdążyli zabrać zwierząt. Wróciłem do schronu. Po pewnym czasie usłyszałem rozmowę w języku niemieckim, następnie poznałem głos sąsiada. Wyszliśmy z ukrycia. Niemcy powiedzieli mi, że zaraz odjeżdżają. Namawiali nas także do wyjazdu do Jagodzina.

   Antoni Wasiuk:  asiuk:  Do wsi wjechali Niemcy, którzy zaczęli ostrzeliwać z karabinu maszynowego Ukraińców. Ukraińcy zatrzymali nas i kazali kłaść się. Strzelili do mnie, ale chybili. W tym czasie Niemcy zaczęli ostrzeliwać okolicę z moździerza. Cały czas leżałem nieruchomo i udawałem zabitego. Po kilkudziesięciu minutach usłyszałem głos Jana Trusiuka. Wstałem i zobaczyłem jego oraz dwóch żandarmów niemieckich.  

 

Tomasz Trusiuk: Ukraińcy Trusiuk: Ukraińcy zrealizowaliby swój zamiar, ale przeszkodzili im w tym Niemcy, którzy kolumną jechali od strony Huszczy do Ostrówek. Widząc ich, bandyci zarządzili odwrót. Ucieczkę przyspieszył niemiecki ostrzał. Ukraińcy nie zdążyli wymordować kobiet i dzieci zgromadzonych w kościele. Wyprowadzili zebranych ludzi i popędzili w kierunku ukraińskiej wsi Sokół, gdzie ich

zamordowali.

  Niemcy ratowali też Polaków, którzy zdecydowali się na ucieczkę w pola. I byli ścigani przez banderowców. banderowców.   Jan Palec:  Palec: Zacząłem przezlewej otwartą przestrzeń. Nagle silny, piekący ból  w łokciu i biec okolicach skroni. Czerwona lepkapoczułem krew zalała mi oko. Słyszałem głuche trzaski strzałów, głosy goniących mnie Ukraińców i dalekie ujadanie psów. Niespotykanym zbiegiem okoliczności po torach wolno posuwała się lokomotywa. Obsługujący ją niemiecki maszynista obserwował to zdarzenie wychylony przez okno. Widząc wyczerpanego i rannego zbiega, zatrzymał ze zgrzytem kół maszynę. Pomógł mi wejść do środka. Ukraińcy stanęli  jak wryci w połowie pościgu. Oniemieli Oniemieli ze zdziwienia.

   Ewa Szwed:  Szwed:  Ukrainiec strzelił mi w plecy. Kula przeszyła bok i palec u ręki, a piach zasypał oczy. Gdy nabrałam sił, wstałam z pobojowiska. Przyjechałam do Jagodzina. Na stacji kolejowej żołnierze niemieccy udzielili mi pierwszej pomocy pomocy,, a następnie przewieźli do Dorohuska, gdzie zaopiekował się mną doktor Wadowski.

  Po przepędzeniu banderowców żołnierze Wehrmachtu zostali w Ostrówkach na noc, aby chronić ocalałych z rzezi. Istniało bowiem niebezpieczeństwo, że oddział UPA UPA wróci dokończyć doko ńczyć krwawego dzieła.   Pierwszą noc po tym strasznym dniu – wspominał Jan Kloc – spędziłem w szkole w Rymaczach, gdzie zgrupowali się uratowani mieszkańcy. Ubezpieczenie zapewnili nam Niemcy, Niemcy, którzy okopali się naokoło szkoły i nas pilnowali. W nocy dotarła do nas wiadomość, że nazajutrz Niemcy wywiozą nas do Lubomla, a następnie transportem kolejowym do Rzeszy na roboty przymusowe.

  Zdając sobie sprawę, że zaatakowani Polacy oczekują niemieckiej odsieczy, banderowcy posuwali się do podstępu. Podszywali się pod okupantów i w ten sposób usiłowali się dostać do polskich miejscowości.  

 

Bandyci ukraińscy zorganizowali napad na folwark Naręczyn i Beresteczko – czytamy w raporcie powiatowej Delegatury Rządu na Kraj. – W Naręczynie było szesnastu członków policji polskiej. Bandyci przyjechali do Naręczyna dwoma autami, w mundurach niemieckich. W pierwszej chwili Polacy myśleli, że to Niemcy, i policja ich salutowała, wkrótce przekonano się, że to są bandyci – wywiązała się walka, w rezultacie której policja się wycofała do Beresteczka. Tam wraz z wszystką ludnością polską schroniono się do klasztoru, gdzie broniono się przez szesnaście godzin, aż przyjechała żandarmeria z Horochowa i bandę odparto.

  Jak wynika ze wspomnień ocalałych, banderowcy często stosowali ten podstęp. Sprawę ułatwiało to, że ukraińscy policjanci, którzy zdezerterowali

i dołączyli do leśnych oddziałów UPA, nosili niemieckie mundury. W tych uniformach łatwiej im było wprowadzić w błąd Polaków.   Nasi strażnicy sądzili, że to idą Niemcy, którzy wtedy stwarzali nam opiekę – wspominał biskup Jan Bagiński, który przeżył rzeź jako mały chłopak – więc mogli podejść dosyć blisko. Gdy już znaleźli się niedaleko naszych ludzi okopanych w lasku, krzyknęli po ukraińsku: „Hurra, rezat´ Lachow!”. Nasza ochrona, mając broń maszynową, karabiny i granaty, broniła się jak mogła, lecz oni byli jak lawina.

  Skala ludobójstwa, szybkość banderowskich ataków i wielkie przestrzenie Wołynia sprawiały, że Wehrmacht nie zawsze mógł przybyć na ratunek atakowanym polskim wsiom. Zanim Polakom udawało się zaalarmować najbliższy posterunek, często było za późno. Czasami dochodziło też do sytuacji skandalicznych i haniebnych, gdy Niemcy odmawiali pomocy. W nocy 27 maja 1943 roku niemiecki posterunek w Bereźnem nie przybył z odsieczą, gdy banderowcy wyrzynali Polaków w odległej zaledwie o trzy kilometry Niemilii. Mimo że w Bereźnem – jak wspominali świadkowie –  słychać było „straszliwy krzyk żywcem palonych i mordowanych w mongolski sposób” cywilów. Niemcy odważyli się przyjechać do Niemilii dopiero nazajutrz. A ich pomoc ograniczyła się do eskortowania siedmiu wozów z ciężko rannymi. Do jeszcze większego blamażu doszło we wsi Jankowce, która została zaatakowana w nocy 31 sierpnia 1943 roku. Strzały i krzyki słychać było na pobliskiej stacji kolejowej. Zaniepokojeni niemieccy kolejarze wezwali na miejsce pociąg ratowniczy z oddziałem żandarmerii z Lubomla.  

 

Komendant oddziału żandarmerii – wspominał Jan Kupracz – po rozpoznaniu sytuacji skontaktował swoimi przełożonymi w Lubomlu To i rzekł do zawiadowcy stacji: „Tosięsą ze osobiste porachunki ukraińsko-polskie. nie jest znów tak źle. Odjeżdżamy”.

  Dlaczego dochodziło do takich sytuacji? Wydaje się, że wszystko zależało od człowieka. Część niemieckich oficerów była po prostu uprzedzona wobec Polaków. Inni wychodzili z założenia, że nie będą się mieszać – jak ujął to oficer z Lubomla – do „miejscowych wewnętrznych porachunków”. porach unków”. Niech Polacy i Ukraińcy nawzajem się wyrzynają! Co nam do tego? Ten ostatni argument często przykrywał tchórzostwo. Niemcy nie chcieli iść na ratunek szczególnie podczas nocnych ataków UPA, gdy wśród służących na Wschodzie żołnierzy i policjantów dawała o sobie znać szerząca się psychoza partyzancka. Inni dowódcy po prostu nie chcieli narażać życia własnego i swoich ludzi do obrony „tubylców”. Wojna zbliżała się do końca, wielu żołnierzy myślami było  już w domach i szykowało się do cywilnego życia. Kto chciałby ginąć na „ostatniej prostej”? W dodatku na jakimś dalekim Wołyniu w niezrozumiałym dla Niemców konflikcie.

Wszystko to sprawiało, że Niemcy często przyjeżdżali na miejsce banderowskich rzezi dopiero nad ranem. Ograniczali się do spisania protokołu, oględzin zwłok i zrobienia fotografii. Następnie zaś zarządzali ewakuację wszystkich ocalałych do najbliższego miasta. Oczywiście pod silną eskortą  Wehrmachtu, który od tej pory przejmował odpowiedzialność za ich bezpieczeństwo. We wspomnieniach Wołyniaków motyw niemieckiej pomocy pojawia się bardzo często. Weźmy pierwszy masowy pogrom Polaków, czyli masakrę w Parośli. Nazajutrz na miejsce mordu przyjechali niemieccy żołnierze.   Banderowcy rąbali siekierami, gdzie popadło – relacjonował Władysław Kobylański. – Kobieta zrobiła unik, chroniąc się przed cięciem siekierą w głowę, ale odrąbano jej ramię. Niemcy zaopiekowali się tą kobietą i odwieźli ją do szpitala w Sarnach.

  Podobne informacje znalazły się w relacji Bronisławy Murawskiej-Żygadły z kolonii Głuboczanka. Po latach to wstrząsające świadectwo opublikowali w swojej książce państwo Ewa i Władysław Siemaszkowie. Pani Murawska opowiadała, jak na jej dom rodzinny napadli uzbrojeni po zęby banderowcy.

 

Jej dwuletnia siostrzyczka Basia została kilkukrotnie dźgnięta bagnetem i wyrzucona na podwórze, a braciszek Marian odniósł dwie rany postrzałowe. Jedną obok łopatki, drugą w twarz. Banderowska kula urwała mu lewą stronę żuchwy. Gdy na miejsce zbrodni przyjechali Niemcy, pani Bronisława zwróciła się do nich o ratunek.   Prosiłam dowódcę hitlerowskiego oddziału – wspominała – by zabrał brata do  jakiegoś lekarza. Ten oglądnął pobieżnie rannego i kazał żołnierzom zwolnić  jedną podwodę, na którą złożono półprzytomnego chłopca. Jechali razem do Bystrzyc w kolumnie wojskowej. Wreszcie dotarliśmy do celu. Warunki były tu prymitywne, nie było żadnego chirurga. O ile się nie mylę, z inicjatywy tego Niemca załadowano brata na ukraińską furmankę, z rozkazem, by Ukrainiec zwiózł go do szpitala w Bereźnem. Miał polecenie powrócić z adnotacją na piśmie, które wziął ze sobą, że szpital przyjął żywego na stan. W celu zabezpieczenia wykonania rozkazu Niemcy aresztowali rodzinę furmana jakoodpowiadał zakładników. Wswoją przypadku jeżeli rannego dobiliby po drodze banderowcy, głową i rodziny. Tego typu postępowanie w stosunku do nacjonalistów ukraińskich na tym terenie było stosowane. Gwarantowało bowiem, że Ukrainiec włoży cały swój spryt i siły, aby uchronić swoją rodzinę i siebie od niechybnej śmierci z rąk niemieckich żołnierzy.

  A oto relacja pani Natalii Frontczak-Walasik: Frontczak-Walasik:   Na stacji Wyżwa spotkaliśmy niemieckich kolejarzy-robotników, którzy ujrzawszy zmasakrowanego Henia, ulitowali się nad nim, zabrali go na kolejowy wózek zwany drezyną i zawieźli do szpitala w Kowlu.

 Niemcy wraz z Polakami urządzali również niebezpieczne wyprawy głęboko na terytorium opanowane przez banderowców, do polskich wsi i miasteczek, które padły ofiarą rezunów. Tak było chociażby po tym, gdy oddział UPA dokonał pogromu Polaków szukających schronienia w klasztorze w Wiśniowcu.   Postanowiłam zorganizować tam miniekspedycję – wspominała cytowana już wielokrotnie Irena Sandecka – żeby sprawdzić, czy ktoś nie wyszedł cało z rzezi. Poszłam do generała dowodzącego niemieckim garnizonem w Krzemieńcu, żeby mnie zabrał. Dałam mu za to złoty zegarek. Następnego dnia przysłał do mnie żołnierza z informacją, że w stronę Wiśniowca jedzie oddział. Pamiętam, że nasza wizyta w Wiśniowcu była krótka. Oficer dowodzący oddziałem strasznie się bał, że zaraz zaatakują nas banderowcy.

 

  W drodze powrotnej do Krzemieńca niemiecki oddział i towarzyszące mu Polki zostali ostrzelani przez UPA. Jeden z żołnierzy poległ. Niemiecki generał, gdy się o tym dowiedział, wedle pani Sandeckiej zachował się honorowo i wkrótce wysłał do Wiśniowca kolejną zbrojną wyprawę.   Pojechaliśmy do Wiśniowca dużymi saniami – opowiadała ta dzielna kobieta – w których zmieściła się nasza trójka, a także niemiecka eskorta składająca się z oficera i kilku żołnierzy. Oficer liczył 27 lat, a najmłodszy żołnierz 16 lat. Jak rozmawiałam z nimi w trakcie jazdy do Wiśniowca, to okazało się, że są to Austriacy, nie bardzo przejęci ideologią hitlerowską. Zadeklarowali, że pomogą  mi szukać moich Polaków. W Wiśniowcu kościół leżał już w ruinach. Jeden z niemieckich chłopców stanął na straży, a dwóch poszło za mną. W piwnicy znaleźliśmy kupę gruzów i trupy. Pierwsza rzuciła się nam w oczy kobieta. Głowę miała przywaloną gruzami. Obok niej leżało niemowlę, też z przysypaną głową. Na dziedzińcu bardzo serdecznie tym młodym Niemcom podziękowałam. Dla nich przecież chodzenie po piwnicach i szukanie trupów nie było miłym zajęciem.

  Inny Polak z Wołynia, Wacław Świetlicki, opowiadał zaś o masakrze, do której doszło w kolonii Mataszówka. Krewni zamordowanych zwrócili się o pomoc do niemieckiego komendanta w Łucku. Chodziło o przydzielenie im eskorty wojskowej Wehrmachtu podczas wyprawy, której celem było wyciągnięcie trupów pomordowanych Polaków ze studni. Komendant niemiecki przystał na tę prośbę i przydzielił Polakom dwa samochody wypełnione żołnierzami. Zdarzało się również, że Niemcy załatwiali sprawy „po swojemu”, czyli po przybyciu na miejsce rzezi udawali się do sąsiedniej ukraińskiej wioski i w odwecie za śmierć Polaków okrutnie ją pacyfikowali. Tak było choćby we wsi Szpikłosy, gdzie ukraińscy nacjonaliści ponabijali polskie dzieci na widły. Według Marka A. Koprowskiego wzburzeni masakrą Niemcy otoczyli domy należące do Ukraińców i puścili je z dymem. Tak więc kwestionowana scena w filmie Wojciecha Smarzowskiego, w której Niemcy pomogli uciekającej przed banderowcami Polsce, była zgodna z prawdą  historyczną.

 

5

Karabiny na furmankach Na szczęście polskie samoobrony nie musiały strzelać do banderowców jedynie z zardzewiałych karabinów wygrzebanych z sadzawek i mogił. Gdyby cały arsenał Polaków sprowadzał się do kos, obrzynów i zardzewiałych pukawek – na wołyńskiej prowincji nie przeżyłby ani jeden Polak. Wszystkie samoobrony byłyby skazane na zagładę. UPA UPA starłaby je z powierzchni ziemi. Nasze twierdze na Wołyniu mogły odpierać odp ierać ataki banderowców, bo otrzymały nowoczesną broń od Niemców. Przykro to pisać, ale ta niemiecka pomoc dla Polaków zagrożonych pogromami w apogeum banderowskiego ludobójstwa była znacznie większa niż pomoc od AK. Do polskich umocnionych baz szły całe furmanki karabinów i pocisków po cisków prosto z niemieckich magazynów. magazynów. Na wstępie jednak ważna uwaga: po II wojnie światowej wielu świadków wydarzeń pisało pod presją komunistycznej i patriotycznej poprawności, która nakazywała im naginać swoje wspomnienia do obowiązującej wykładni. Cenzurować je. W tym wypadku – bagatelizować i rozmywać niemiecką pomoc dla wołyńskich samoobron. Przyjęto więc konwencję, w której przedstawiano urzędników okupacyjnej administracji jako pociesznych idiotów, którzy niczym małe dzieci dawali się kiwać pomysłowym, zaradnym Polakom. Wielu autorów twierdziło, że broń zdobywało fortelem. Pisano o „podwójnej grze”, jaką ponoć prowadzili z głupkowatymi Niemcami. Oczywiście tak też bywało. Na ogół broń po prostu kupowano od niemieckich szeregowców. Granaty, karabiny i amunicję wymieniano na boczek, masło, słoninę, jajka czy butelki samogonu. Im bliżej było końca tysiącletniej Rzeszy, tym bardziej niemieccy żołnierze skłaniali się do czarnorynkowych transakcji. W niektórych miejscowościach na Wołyniu obowiązywały nawet czarnorynkowe cenniki. Jak pisze Władysław Filar, karabin kosztował około czterech kilogramów słoniny, pistolet maszynowy sześć kilogramów, a ręczny karabin maszynowy – osiem kilogramów. kilogramów. Niemieckie dowództwo dobrze wiedziało o tym procederze, ale patrzyło na niego przez palce.  

 

Niektórzy mieli stałych dostawców – wspominał Wincenty Romanowski „Makitra”. – Osobiście korzystałem z usług lokatora mojego teścia. Miał na imię Adolf, pochodził z Westfalii. Był magazynierem węgla na kolei i lubił ukraiński samogon oraz szpek. Za jeden karabin rosyjski zażądał kiedyś 40 kilogramów słoniny!

  Była to cena stanowczo za wysoka. Ostatecznie Romanowski kupił inny karabin za piętnaście kilogramów słoniny. Widać nie mógł czekać na… promocję. Tak, Tak, bywały i promocje. A także sprzedaż hurtowa – granaty, karabiny i naboje można było wtedy rzecz jasna kupić znacznie taniej niż w detalu. Niemcy jednak często przekazywali Polakom broń urzędowo, w dużych ilościach i z pełną świadomością, do czego zostanie użyta. Sprawiło to, że w niemieckich dokumentach część placówek polskiej samoobrony wymieniana była jako posterunki niemieckiej policji pomocniczej. Według Apolinarego Cybulskiego, komendanta samoobrony w Pańskiej Dolinie, alternatywa była prosta: albo broń od Niemców, albo zagłada. Dlatego gdy mężczyźni z tej miejscowości zdecydowali się utworzyć samoobronę, dowództwo oficjalnie wystąpiło do władz okupacyjnych o dozbrojenie.   Postanowiliśmy udać się bezpośrednio do Kreisleitera w Dubnie z prośbą  o wydanie broni – wspominał Cybulski – do obrony gospodarzy podczas prac przy zbiorze plonów. Motywując, że jeśli nie będzie ochrony, to wieś zostanie doszczętnie spalona i setki hektarów zboża ulegną zniszczeniu. Gospodarze nie będą w stanie wywiązać się z kontyngentów. Wiedzieliśmy, że to był dla Niemców bardzo nęcący haczyk. Teraz pozostało tylko pytanie, czy „ryba” haczyk połknie.

  Ryba haczyk połknęła. Trzyosobowa delegacja z Pańskiej Doliny spotkała się z Kreisleiterem i przychylnym Polakom kapitanem Wehrmachtu. Niemcy przekazali Polakom sześć karabinów wraz z amunicją oraz imiennym pozwoleniem na broń.   Po wyjściu z gabinetu kapitan Wehrmachtu zaprowadził nas do magazynów i rozkazał magazynierowi, by wydał nam uzgodnionych sześć rosyjskich karabinów, amunicję i kilka granatów – pisał Cybulski. – Ponadto wydano nam odpowiednie ausweisy na posiadanie broni. Przy odbieraniu amunicji Teofil zaszwargotał do Niemca, pokazując mu solidny kawałek „szpeku” (słoniny). Niemczysko się uśmiechnął i zadowolony dołożył nam jeszcze kilka paczek amunicji.

 

Po odebraniu wszystkiego, po załadowaniu się na furmankę wracaliśmy do domu z zadowoleniem, nadzieją i optymizmem. Skończył się czas maskowania się

wobec wrogich sąsiadów, czas krycia się i czuwania. Teraz pozostała nam walka na śmierć i życie. Po powrocie i po zapoznaniu wszystkich kolegów ze sposobem załatwienia sprawy i z osiągniętymi wynikami, teraz, po przekazaniu broni w odpowiednie ręce, zapanowała wśród chłopców radość, wystąpił śmiały duch walki i odwetu. W takich okolicznościach i w taki sposób powstała oficjalnie „Placówka Samoobrony” w Pańskiej Dolinie.

  Wspomniany Teofil Kozłowski został oficjalnym komendantem stworzonej przez Niemców samoobrony (Polnische Selbstschutz), a Antoni Cybulski nieformalnym dowódcą jednostki w imieniu Delegatury Rządu na Kraj. Nie mniej ważne od karabinów i amunicji były wspomniane pozwolenia na karabiny. Legalizowały one bowiem całą nielegalnie posiadaną przez Polaków broń palną. Od tego czasu obrońcy Pańskiej Doliny nie musieli się już obawiać Niemców i mogli się skupić na groźniejszym wrogu – ukraińskich rezunach. Broń od okupanta brała także samoobrona z Rafałówki, co w swoich wspomnieniach Gdy poświęcano noże  noże  opisał jej komendant Apolinary Oliwa. Pośrednikiem w nawiązaniu kontaktu z władzami okupacyjnymi była dzielna pani Kamila Szrek, doskonale władająca niemieckim Polka pochodząca z ehrmachtu, Wielkopolski. W jejpozostawała willi w Kiwercach kwaterowało czterech oficerów W z którymi p ozostawała w bardzo dobrych do brych stosunkach. Pani Szrek podjęła się przekonania Niemców, że Polakom broń potrzebna jest do obrony przed sowieckimi partyzantami. Wkrótce przedstawiciele Rafałówki zostali zaproszeni na rozmowy. rozmowy.   Po dłużącym się w nieskończoność oczekiwaniu uchyliły się drzwi i krótkie kommen sie poderwało sie poderwało mnie na równe nogi. Spojrzałem w twarze siedzących przy stole Niemców i zatrzymałem wzrok na pani Szrekowej. Jej mina zdawała się wyrażać zadowolenie z pomyślnego załatwienia sprawy.  – My nie mieć. Mało giwerów – mówił jeden z nich, nich, rozkładając ręce. Pani Szrekowa na nowo poczęła opowiadać Niemcom bajki, jakich to krzywd doznajemy od sowieckich partyzantów. W końcu, gdy to ich dodatkowo przekonało albo i znudziło, jeden z nich wyszedł do sąsiedniego pokoju i przyniósł karabin z kilkoma nabojami. Wręczając go, dołączył mi niebagatelną  poradę.  – Z Oberkommandant Krautschman Krautschman rozmawiać. On duzio m mieć ieć giwerę.

 

 

Apolinary Oliwa skwapliwie skorzystał z rady i udał się z panią Szrekową do komendantury żandarmerii. Tam uprzejmie zostali przyjęci przez Krautschmana, który szarmancko pocałował Polkę w rękę, a z Oliwą wdał się w pogawędkę o polowaniach. Poczęstował przy tym gości piwem. Kamila Szrek opowiedziała niemieckiemu oficerowi, w jak straszliwej sytuacji znaleźli się mieszkańcy Rafałówki, których ze wszystkich stron osaczyli pałający żądzą mordu bandyci. Niemiec odpowiedział krótko: „Ja, gut!”, po czym zadzwonił do magazynu z bronią. Polakom kazano podstawić furmankę i niemieccy magazynierzy złożyli na niej trzynaście sowieckich karabinów z amunicją. Oliwa dostał również od

Krautschmana polecenie, aby za kilka dni przyjechał po więcej broni. Komendant Rafałówki mógł dzięki tym karabinom uzbroić dwa plutony samoobrony. A Niemiec dotrzymał słowa i wkrótce przekazał Polakom kolejne dostawy. Polacy w dowód wdzięczności zaopatrywali go zaś hojnie w rozmaite produkty żywnościowe.   Krautschman pojawił się na podwórku, łyskając okularami, w których odbiło się słońce – wspominał Oliwa kolejną wizytę w Kiwercach. – Poznał nas z daleka i jakby się uśmiechnął. Zorientował się po furmankach, że znowu przyjechaliśmy po broń. Zadzwonił z telefonu wartowniczego po żołnierzy i wydał im polecenie, by załadowali bronią nasze wozy. Żołnierze okazali taką gorliwość, że zacząłem obawiać się, czy od ciężaru nie pękną okucia wozów wozów.. Jeden z Niemców zapytał:  – Genug?  – Ja, genug – genug – odpowiedziałem, nie wiedząc, czy i to dowiozę. Po załadowaniu wozów zaprosił nas Krautschman do siebie. W gabinecie na grubym dywanie leżał ogromny wilczur, który na nasz widok zaczął szczekać.  –  – Rolff,  Rolff, ruhig! – ruhig! – uspokoiła go komenda Krautschmana. Krautschman wypisał nam na maszynie pozwolenie na przewóz broni i wydał telefoniczne polecenie do kasyna. Niedługo potem mogliśmy jeszcze napełnić nasze żołądki niemieckim jadłem i piciem. Po spożytym wspólnie posiłku Krautschman wyciągnął z szuflady pistolet „dziewiątkę” typu Walter i dwa magazynki. Wręczył mi broń, dając mi jednocześnie do zrozumienia, że mam „trzymać język za zębami”. Na placówce, jak zwykle, z niecierpliwością oczekiwali nas koledzy. Broń, którą przywieźliśmy, zaspokoiła większość naszych potrzeb i od tej chwili nasycenie nią oddziału przedstawiało się już bardzo korzystnie. Dysponowaliśmy naprawdę niezłą siłą ognia.

  Mieszkańcy Rafałówki raz gościli nawet u siebie niemiecki oddział. Żołnierze Wehrmachtu zostali przywitani chlebem i solą, nastąpiła fraternizacja. Niemcy

 

otrzymali od Polaków żywność, sami zaś rozdawali cygara, a Oliwie sprezentowali nawet zdobyczny dziesięciostrzałowy sowiecki pistolet z nabojami.  – W dzisiejszych czasach trzeba być uzbrojonym. Na wszelki wypadek –  powiedział Polakowi ofiarodawca. Niemcy uzbrojone przez siebie bazy polskiej samoobrony traktowali jako punkty oparcia w trudnym terenie. Punkty, Punkty, w których wytchnienie mogły znaleźć oddziały prowadzące leśne operacje wymierzone w partyzantów sowieckich i ukraińskich. Tak było na przykład w bazie samoobrony w Zaturcach. Jak wspominał jeden z jej żołnierzy, Jan Lipiński, najpierw Niemcy przekazali samoobronie dziesięć karabinów z amunicją, a potem w miejscowości okresowo stacjonowały liczące kilkudziesięciu żołnierzy niemieckie oddziały wracające z walk z bolszewikami. Broń od Niemców brało również legendarne Przebraże. Komendant samoobrony Henryk Cybulski swoje wspomnienia opublikował w PRL w czasach głębokiej komuny. Mimo to „Harry” wspomina w nich, że Przebraże

prowadziło „rozmowy dyplomatyczne” z niemieckimi władzami. A konkretnie z Kreislandwirtem Jeskem, szefem powiatowego urzędu rolnego, odpowiedzialnym między innymi za ściąganie kontyngentów. Człowiekiem pochodzącym z Prus Wschodnich, którego matka ponoć była Polką. Wszystko odbyło się według znanego już nam schematu. Niemiec wydał Polakom piętnaście starych karabinów z amunicją i pozwolenie na posiadanie broni. „Niniejszym zezwala się upoważnionym przedstawicielom wsi Przebraże  – głosił dokument – na używanie tej broni do walki z bandami leśnymi działającymi na placówka szkodę Wielkiej Rzeszy”. Dzięki temu w Przebrażu stała się legalną bazą samoobrony. Mogła zalegalizować całą swoją broń i toczyć regularne bitwy z ukraińskimi szowinistami. Niemcy przyjeżdżali do Przebraża z inspekcjami, podczas których z podziwem oglądali zbudowany przez polskich obrońców system umocnień i zasieków. Podczas tych wizyt Polacy otwarcie występowali w mundurach i z bronią. Amunicji niezbędnej do walki z banderowcami dostarczał Przebrażu nasz stary znajomy Hauptmann Krautschman. „Harry” we wspomnieniach przedstawia go jako łasego na złote monety półgłupka, którego łatwo można było wystrychnąć na dudka. Skorumpować go i na lewo wydobyć od niego dowolną ilość broni. Trudno nie odnieść wrażenia, że obraz ten był raczej wytworem fantazji autora niż obrazem rzeczywistości. Transporty niemieckiej broni przekazywane dla Przebraża i innych polskich samoobron przez Krautschmana były po prostu

 

zbyt duże i zbyt jawne, aby mogły być wydawane „na lewo” przez niemieckiego oficera o lepkich łapskach. Jest bardzo mało prawdopodobne, żeby człowiek ten takOddajmy lekkomyślnie narażał się na sąd polowy. jednak głos „Harry’emu”. Opisana przez niego scena była zapewne podkoloryzowana, ale przez to bardzo malownicza. Cybulski twierdził, że podczas wizyty delegacji Przebraża w gabinecie niemieckiego oficera Polacy sypnęli na jego biurko garść carskich monet, na które Niemiec dosłownie się rzucił.    – Danke, danke, Herr Malinowsky – powtarzał, ściskając dłonie i jemu, i mnie. Nagle przypomniał coś sobie. Podbiegł do szafki, wyjął z niej butelkę wódki i trzy kieliszki.  – Za zwycięstwo! – powiedział Malinowski, myśląc oczywiście o naszym zwycięstwie.  –Stary Za zwycięstwo! – zgodził Krau Krautschman. tschman. Jego oczy błyszc błyszczały z przejęcia. postanowił kuć żelazo,się póki gorące. Wysunął się nieco dozały przodu.  – Mamy małą prośbę, Herr Hauptmann Hauptmann – zaczął nieśmiało.  – Co takiego?  – Chcieliśmy dostać trochę amunicji do tych karabinów, karabinów, które otrzymaliśmy od Jeskego. Bandyci napadają na naszą wioskę coraz częściej i nie mamy czym się bronić.  – Ależ oczywiście, to drobiazg drobiazg!! – wykrzyknął Krautschman. Krautschman.

  Reszty łatwo się domyślić. Polacy dostali wypisaną naprędce karteczkę i udali

się z nią do magazynu Wehrmachtu. Pojechali tam… trzema furmankami w asyście dwóch polskich policjantów w niemieckiej służbie. Tam oprócz karteczki od Krautschmana wręczyli magazynierom okazałą szynkę, dwie gęsi i pół litra samogonu.   Radość Niemców na widok tego daru – pisał Cybulski – była nie mniejsza niż zachwyt Krautschmana na widok złota.  – Gansi, gansi – powtarzali jeden przez drugiego, macając je ze wszystkich stron. Na upoważnienie ledwie rzucili okiem. Otworzyli piwnice pełne amunicji i zaprosili nas do swojego kantorka. Mrugnąłem nieznacznie do Franka. Miał uczestniczyć w libacji, podczas gdy my będziemy się krzątali w magazynie. Do pomocy wziąłem sobie czterech najtęższych chłopaków z całego Przebraża. Zaopatrzeni w widły do sypania ziemniaków i mocne worki zeszliśmy do piwnic. Byliśmy olśnieni ich bogactwem. Wnętrza kilku pomieszczeń wypełnione były stosami amunicji.

 

Przystąpiliśmy do dzieła. Dwóch chłopców trzymało worki, dwóch innych potężnymi rzutami napełniało je do połowy. Wynosiliśmy je do wozów, wysypywaliśmy przy akompaniamencie świergotu łusek i niemal pędem wracaliśmy na dół. Po godzinie wozy były maszynowy. wypełnione po brzegi. W kącie z piwnic dostrzegłem ręczny karabin Chwila wahania, lecz jednej i on znalazł się w worku i powędrował na wóz. Dałem znak Frankowi i zaczęliśmy żegnać się z Niemcami. Na transport nawet nie spojrzeli. Było im zupełnie obojętne, czy wzięliśmy dziesięć czy sto tysięcy sztuk amunicji. Nikt ich nie kontrolował. Kiedy  jeden z chłopców cmoknął na konia, zaniepokoiłem się, że szkapa nie zdoła ruszyć z miejsca. Dopiero przed wieczorem zdrożone konie dowlekły się z bezcennym ładunkiem do celu. Na widok naszego łupu partyzanci oniemieli.  – Z taką ilością amunicji można iść nawet na Berlin – mówili jeden przez drugiego. Zdobycie trzech furmanek amunicji stało się dla nas momentem zwrotnym.

 Prawda, Prawda, że ładnie napisane? Czytając ten fragment, trudno nie zadać sobie pytania, jak to możliwe, że ci głupi Niemcy podbili całą Europę. Według wspomnień Apolinarego Oliwy wystarczyło hasło „Jesteśmy z Przebraża!”, aby niemiecki posterunek drogowy przepuścił żołnierzy polskiej samoobrony. Pod koniec 1943 roku do Przebraża przybył zaś pobity oddział Wehrmachtu wycofujący się z frontu. Według Zenobiusza Janickiego niemieccy żołnierze zostali nakarmieni i rozlokowani w polskich domach. Częstowano ich samogonem, opatrzono najciężej rannych. Wkrótce po oddział przyjechał pociąg z Kiwerc. Dalszych badań wymagają działania, które przebrażanie – za pomocą  niemieckiej broni – podjęli przeciwko sowieckim partyzantom. Na przykład przyk ład w kwietniupatrol, 1943który roku członkowie polskiej zlikwidowali bolszewicki zapuścił się do polskiej wsi samoobrony Zagajnik. Dom, do którego weszli czerwoni, został otoczony przez Polaków i ostrzelany. Sześciu Sowietów

zginęło. Po potyczce do wsi przybyła niemiecka inspekcja z Kreislandwirtem Jeskem na czele.   Kiedy oglądaliśmy z Niemcami ciała zabitych bandytów, okazało się, że byli to sowieccy partyzanci – wspominał przebrażanin Zenobiusz Janicki. – Każdy z nich miał automat z okrągłym dyskiem i po trzy dyski zapasowe, po pięć granatów u pasa i noże partyzanckie za cholewami butów. W mapnikach mieli dokumenty świadczące o ich akcjach. Inspektor Jeske przerejestrował na samoobronę broń

 

znalezioną przy zabitych partyzantach w nagrodę za skuteczne zwalczanie sowieckiej partyzantki.

  Według weteranów z Przebraża doszło do „fatalnej pomyłki”. Zapewniali oni, że likwidując bolszewickich partyzantów, nie mieli pojęcia, z kim się starli. Gdyby wiedzieli, że to Sowieci, nigdy nie otworzyliby do nich ognia. Tak ten incydent przedstawił w Czerwonych nocach  nocach  Cybulski, a za nim inni weterani z Przebraża. Trudno jednak, żeby w wydanej w PRL z 1964 roku książce można było likwidację sowieckiego patrolu przedstawić inaczej. Nie można wykluczyć, że przebrażanie jednak dobrze wiedzieli, kto siedzi w ostrzeliwanej przez nich chałupie. Przyjmowanie broni od Niemców niosło ze sobą również zobowiązania. Nie tylko regularne dostarczanie kontyngentów żywnościowych.   We wsi Przebraże – czytamy w meldunku sowieckiego zgrupowania partyzanckiego Wasilija Begmy – znajduje się do 2 tysięcy Polaków, z których blisko tysiąc uzbrojonych jest w karabiny, mają także kilka karabinów maszynowych. Formacja ta jest jawnie wrogo nastawiona do partyzantów i utrzymuje ścisły związek z Niemcami. Zabili sześciu strzelców z oddziału partyzanckiego pod dowództwem Oleksija. W połowie maja 1943 roku pięćdziesięciu strzelców z oddziału partyzanckiego Miedwiediewa próbowało przedostać się do linii kolejowej w okolicach Kiwerc, ale Polacy ich nie przepuścili. Po trzygodzinnej walce strzelcy zostali zmuszeni do wycofania się.

  Polskie samoobrony współdziałały z Niemcami i brały od nich broń w wielu miejscowościach Wołynia, co wskazuje na to, że lokalni niemieccy dowódcy musieli działać według jakichś odgórnych instrukcji. Bardzo wątpliwe, by robili to tylko z porywu serca lub pod wpływem łapówek. Niemcy przekazali Polakom karabiny w Hucie Stepańskiej, Mizoczu, Antonówce i Witoldówce. A w Ołyce niemiecki Sonderführer pełniący funkcję burmistrza pozwolił polskiej ludności schronić się w zamku Radziwiłłów. A tamtejszej samoobronie wydał 19 karabinów, 300 sztuk amunicji i 30 granatów. Broń przekazana przez Niemców stanowiła na ogół największą część arsenału polskich samoobron. Przykładem może być wieś Wydymer. Według jej mieszkanki, Stelli Woźniak-Węgrzyniak, tamtejsza samoobrona początkowo uzbrojona była w piki i inną broń białą, którą wiejscy kowale wykuli z narzędzi rolniczych, a do tego parę starych rozklekotanych strzelb przechowywanych na

strychach i stodołach jeszcze z czasów przedwojennych.

 

Dopiero Niemcy przekazali samoobronie z Wydymeru osiemnaście przyzwoitych karabinów i po dwadzieścia sztuk amunicji do każdego z nich. Co ciekawe, aby zabezpieczyć się przed dostaniem się broni w ręce partyzantów, każdy członek samoobrony musiał podpisać deklarację, że za utratę karabinu odpowie gardłem. Według Ewy i Władysława Siemaszków sześć ośrodków polskiej samoobrony w gminie Kisielin – tworzących tak zwaną bazę oporu „Skała” – istniało tylko dlatego, że wte Zaturcach niemiecka. Co więcej, miejscowości znajdowałystacjonowała się w pobliżusilna szosyzałoga Włodzimierz Wołyński–Łuck, „którą często jeździły transporty niemieckie, co w jakimś stopniu działało na upowców powstrzymująco”. W efekcie banderowcy nigdy nie zaatakowali tej bazy poważniejszymi siłami. Polacy przeżyli. Po wojnie, z powodu wspomnianej komunistyczno-patriotycznej presji, Wołyniacy, którzy brali broń od Niemców, zmuszeni byli tłumaczyć swoje ówczesne postępowanie rodakom nie rozumiejącym, o co toczyła się gra na Wołyniu. Jak mogliście przyjmować pomoc od okupanta? – słyszeli od nich. – To przecież zdrada! Zaprzaństwo!   Chcę w końcu wyjaśnić drażliwe, wypominane nam nieraz, zarzuty o przyjmowaniu od wrogów broni – pisał Antoni Cybulski z Pańskiej Doliny. Doliny. – To są zarzuty tych, którzy nie orientują się w bardzo złożonej wówczas sytuacji ludności polskiej na Wołyniu. Ludności oderwanej od większości swego narodu, bez żadnego wsparcia z zewnątrz. Do tego w ogromnej mniejszości rozproszonej wśród wrogo nastawionych, dążących do całkowitej naszej zagłady, sfanatyzowanych szowinistów ukraińskich. Wobec takiej sytuacji skąd mieliśmy brać tę broń? My nie korzystaliśmy z dobrodziejstw zrzutów i pomocy finansowej od ówczesnego rządu emigracyjnego. W naszej sytuacji – chcąc zachować życie i byt tysięcy Polaków  – innego wyjścia nie było. Z tej przyczyny uważam, że nie można nam zarzucić  jakiejś złej woli lub nielojalności wobec narodu.

  Oczywiście, że nie można! Przeciwnie, polskim niemieckimi karabinami bronili swoich domówitym i rodzin przedbohaterom, rezunami zktórzy UPA, należy się najwyższe uznanie. A niemieckim oficerom, którzy – mimo że Polska i III Rzesza były w stanie wojny – zdecydowali się pomagać wyrzynanym Polakom, należy się podziękowanie.

 

6

Polacy z III Rzeszy Wołyniacy mogli również liczyć na pomoc rodaków służących w niemieckiej armii. A to dzięki temu, że w połowie 1943 roku Niemcy sprowadzili na Wołyń oddziały, w których służyli Polacy z ziem włączonych do Rzeszy – Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Byli to młodzi mężczyźni z roczników poborowych, którzy zostali przymusowo wcieleni do Wehrmachtu i innych formacji wojskowych oraz paramilitarnych. Jak oceniają historycy, Niemcy w sumie wybrali z polskich ziem zachodnich około 400 tysięcy rekrutów. Polacy w niemieckich mundurach służyli na wszystkich frontach świata. W szeregach Afrikakorps przedzierali się przez piaski pustyni, tonęli w śniegu na froncie wschodnim, bili się we Francji i we Włoszech, gdzie między innymi bronili Monte Cassino. W zdecydowanej większości Polacy w niemieckich mundurach walczyli o obce interesy. Wyjątkiem od tej regu reguły ły były jednak jednostki wysłane na Wołyń. Na przykład do Łucka ściągnięty został oddział SS złożony z mówiących po polsku Górnoślązaków. Nietrudno się domyślić, jakie stanowisko zajęli oni wobec konfliktu polsko-ukraińskiego.   Na skutek coraz większego zagrożenia ze strony Ukraińców – wspominał wysłany na Wołyń cichociemny porucznik Wacław Kopisto „Kra” – władze niemieckie sprowadziły oddział SS składający się głównie ze śląskich autochtonów. Do Polaków odnosili się oni nie najgorzej, pałali natomiast wielką nienawiścią do Ukraińców. Potrafili nawet policzkować spotkanych na ulicy starszych stopniem ukraińskich milicjantów za nieoddanie im honorów wojskowych.

  Relacje o spotkaniach ze Ślązakami w niemieckich mundurach często pojawiają się we wspomnieniach polskich mieszkańców Wołynia. Na ogół sprawiali oni korzystne wrażenie, a w obliczu polskiego nieszczęścia okazywali się bardzo pomocni.   Janka spotkała ewakuującą się niemiecką placówkę z Sienkiewiczówki –  relacjonowała Helena Kozarska. – Wieźli oni w swoich taborach t aborach kilkunastu Polaków, którym udało się dotrzeć do tej placówki po pogromach swoich

 

domostw. Placówkę prowadził komendant Hampel, który pochodził z Chorzowa. Znał język polski i chociaż nic nie wskazywało na jego sympatię do ludności polskiej, to jednak był bardziej ludzki niż inni Niemcy. Z tą placówką Janina dojechała do Łucka.

  Z kolei Wincenty Romanowski „Makitra”, który kierował aparatem ZWZ

w Zdołbunowie, po latach opisał następującą historię:   W Dubnie pozytywną rolę w ratowaniu polskiej ludności odegrał komendant polskiej policji, Niemiec polskiego pochodzenia, oberleutnant Sawicz. Działał pod wpływem zainstalowanych w policji konspiratorów z AK. Tolerował nocne wypady policjantów dla wzmacniania samoobrony oraz „przecieki” do niej broni i amunicji. Postawa Sawicza zachęcała młodzież polską do zaciągania się w szeregi policji, czemu starała się zapobiec komenda obwodu AK.

  Oficer ten pomagał również Polakom po przeniesieniu do Złoczowa w Galicji Wschodniej. Podobno puścił z dymem dwie ukraińskie wsie służące za bazy UPA i uchronił polską wieś Kozaki od pacyfikacji przez pododdział 14. Dywizji Waffen-SS „Hałyczyna”. Oberleutnant Sawicz na swoim terenie nakazał również aresztować ukraińskich inteligentów podejrzewanych o współpracę z podziemiem. W wołyńskim Rokitnie komendantem posterunku niemieckiej żandarmerii był niejaki Sokołowski, Polak z Opolszczyzny. Przekazał on swoim rodakom dwadzieścia pięć karabinów do obrony miasteczka i znajdującej się w nim huty szkła. Zawarł także pakt o nieagresji z działającymi w okolicy partyzantami z AK. Chłopcy z lasu mieli nie strzelać do napotkanych niemieckich Schutzmannów.. I odwrotnie. Obie strony udawały, że się nie widzą. Schutzmannów Niestety Polacy w niemieckich mundurach nie ograniczali się do obrony mordowanych rodaków. Często przechodzili do kontrataku. Ale nie przeciwko banderowcom, tylko Bogu ducha winnym cywilom. Stosowali zasadę oko za oko, ząb za ząb.   Niejednokrotnie – relacjonował Wacław Kopisto – wyjeżdżali w teren do najbliższych wsi ukraińskich i bestialsko je pacyfikowali. Chybiało to celu, bo cierpiała przeznadal to były spokojniejsza miejscowa ludność, podczas bandy banderowców nieuchwytne. Takie postępowanie śląskich gdy esesowców znajdowało jednak niekiedy uznanie niektórych młodych, nieuświadomionych narodowo Polaków szukających odwetu za pomordowanie swoich rodzin. Zdarzyły się nawet wypadki, choć nieliczne, wstępowania ochotniczego młodych Polaków do służby w tym oddziale.

 

 Potwierdzenie informacji zawartych we wspomnieniach „Kry” znajdujemy w dokumentach polskiego i ukraińskiego podziemia.   Niemcy używali również do akcji pacyfikacyjnej formacji składającej się z Polaków i Volksdeutschów z ziem zachodnich, a więc Łodzi, Poznańskiego i Pomorza – napisano w raporcie Delegatury Rządu na Kraj dotyczącym wydarzeń z maja 1943 roku. – Oddziały te, w mundurach niemieckich, maszerując ulicami Łucka, śpiewają polskie piosenki. Wysyłane są one przez Niemców na karne ekspedycje do wsi ukraińskich.

  Z kolei ukraiński historyk Andrij Bolanowśkyj opublikował sprawozdanie OUN   z 22 maja 1943 roku:

Tysiąc polskich żandarmów ściągniętych przez Niemców ostatnio do miasta to przeważnie Ślązacy, Poznaniacy i Pomorzanie, ale jest też trochę lwowiaków. Dotąd pełnili oni służbę na wschodzie, bliżej frontu. Swój przyjazd do Łucka Polacy powitali z niesłychaną radością. Z radosnym uśmiechem na twarzy powiadali, że przybędzie ich na Wołyń 10 tysięcy, a nawet 30 tysięcy, i wówczas Polacy sami ostatecznie rozprawią się z Ukraińcami. Ci polscy żandarmi zostali przez Niemców porozsyłani po regionach i liegenschaftach, część wysłano do Horochowa i innych miast powiatowych. Ich stosunek do Ukraińców jest skrajnie wrogi. Między szucmanami Ukraińcami z jednej strony a szucmanami i żandarmami Polakami z drugiej co chwila dochodzi do konfliktów i bójek.  

Pod koniec wojny, gdy na Wołyń wkroczyła Armia Czerwona, część niemieckich żołnierzy ze Śląska i Pomorza nie miała najmniejszej ochoty wycofywać się na Zachód. I walczyć tam do ostatniej kropli krwi w obronie Tysiącletniej Rzeszy, do czego wzywała narodowosocjalistyczna propaganda. Polacy ci woleli uciec do lasu i dołączyć do partyzantki AK.   Udałem się do oddziału partyzanckiego „Piotrusia” – wspominał W Wacław acław Kopisto.  – Zaskoczony zostałem tam obecnością kilku esesmanów w pełnym umundurowaniu. Okazało się, że byli to Ślązacy – dezerterzy z niedawno przebywającego na tych terenach oddziału SS. Przewidując niebezpieczeństwo,  jakie im może grozić po przegraniu przegraniu wojny wojny,, woleli zawczasu szukać ratunku. ratunku.  

Podporucznik Władysław Cieśliński „Piotruś” owym „polskim esesmanom” nie ufał. Postanowił więc wypróbować ich lojalność w boju. Oficer zaplanował

 

nocny atak na niemiecki samochód. Akowcy i byli niemieccy żołnierze urządzili zasadzkę. Samochód został zasypany gradem kul, jadący nim Niemcy zginęli. Pech chciał, że akurat na miejsce akcji nadjechał niemiecki konwój ze zgaszonymi reflektorami. Zobaczywszy, co się dzieje, Niemcy natychmiast wkroczyli do akcji. Partyzanci zostali ostrzelani i musieli się czym prędzej wycofać. W walce poległ jeden ze Ślązaków. Po tej wspólnej akcji i wspólnie przelanej krwi reszta dezerterów została przyjęta do oddziału. Pod komendę „Piotrusia” trafił jeszcze jeden były żołnierz oddziału SS z Łucka. Młody Polak o nazwisku Pabian, jak wieść głosiła – syn oficera zamordowanego w Katyniu. Kariera Pabiana była osobliwa nawet jak na ówczesne, osobliwe czasy. czasy.   Gdy oddział esesowców wycofano z Łucka, Pabian został jako nieumundurowany funkcjonariusz Gestapo – pisał Kopisto. – Pozostając na służbie okupanta, był na szczęście lojalny w stosunku do Polaków, działał natomiast przeciwko Ukraińcom. Zrozumiałe więc, że Ukraińcy tym bardziej mieli go na oku i postanowili zlikwidować. Pewnego razu wieczorem, gdy znajdował się na łuckim dworcu kolejowym, podeszło do niego dwóch ukraińskich milicjantów i zażądało dokumentów. Błyskawicznie zamiast dokumentów wyjął z kieszeni marynarki pistolet i obu Ukraińców położył trupem. Pabian zgłosił się do oddziału partyzanckiego

„Piotrusia” i wyjawił prawdę. Przyjęto go z zastrzeżeniem: dla sprawdzenia otrzymał specjalne zadanie i dopiero po jego wykonaniu został zrehabilitowany zrehabilitowany..

  Jakie były dalsze losy tego gestapowca i partyzanta w jednej osobie – nie wiadomo.

 

7

202. batalion (Poszerzona wersja rozdziału z książki Opcja niemiecka) niemiecka) We wsi wybuchła panika. Kobiety zaczęły zawodzić, dzieci płakać. Dzwon cerkiewny donośnie bił na alarm. Mężczyźni w pierwszym odruchu złapali za siekiery, potem chcieli się rzucić do ucieczki. Szybko zrozumieli jednak, że nie mają najmniejszych szans. Ze wszystkich stron wioskę otaczała tyraliera. Uzbrojeni w karabiny i pistolety maszynowe, ubrani w niemieckie mundury żołnierze powolnym krokiem zbliżali się do zabudowań. Nie spieszyli się, wiedzieli, że zwierzyna im się nie wymknie. Tego dnia we wsi Podłużne na Wołyniu wydarzyła się wielka tragedia. Nie oszczędzono ani dzieci, ani kobiet, ani starców. Zostali rozstrzelani, a ich domy splądrowano. Bydło albo zarżnięto na miejscu, albo zrabowano. Najpierw napastnicy spalili cerkiew i miejscowy młyn, potem puścili z dymem resztę zabudowań. Z ukraińskiej wsi nie został kamień na kamieniu. W kolejnych dniach ten sam oddział spalił Złazno, Stawki, Japołoć, Hołowin i szereg innych miejscowości. Zabójcami nie byli jednak wcale Niemcy, tylko Polacy. Ten krwawy szlak pozostawił za sobą Schutzmannschaftsbataillon 202, złożona z Polaków zmilitaryzowana jednostka policyjna utworzona i uzbrojona przez siły bezpieczeństwa III Rzeszy. Dzieje tej owianej mroczną legendą formacji

bezpieczeństwa III Rzeszy.o tym, Dziejeże tej owianej legendą formacji dowodzą, że przekonanie Polacy jako mroczną jedyny naród okupowanej Europy nie służyli w kolaboracyjnej jednostce wojskowej, jest mitem. Wszystko zaczęło się od ogłoszenia w gazecie. W maju 1942 roku w gadzinowym „Gońcu Krakowskim” pojawił się następujący anons: „Wolne posady. Mężczyźni w wieku od 20 do 30 lat mogą zgłaszać się do Policji Polskiej pod następującym adresem…”. Zgłosiło się kilkuset ochotników. W większości byli to ludzie poszukiwani za przestępstwa kryminalne (na przykład pędzenie samogonu czy nielegalny handel masłem), uchylający się od wyjazdu na roboty do Rzeszy lub po prostu w dramatycznej sytuacji materialnej. Mimo że zaciągali się do służby w policji, zostali skierowani do obozu szkoleniowego Waffen-SS w Pustkowie pod Dębicą. Tam ich umundurowano,

 

wydano karabiny Mausera i poddano szkoleniu wojskowemu. Składały się na nie strzelanie, musztra, walka na bagnety, okopywanie się w terenie, terenoznawstwo, marsze z pomocą mapy i kompasu. Nie trzeba było geniusza, aby się domyślić, że młodzi Polacy nie są szkoleni do łapania drobnych złodziei na warszawskich bazarach, ale do zwalczania partyzantki. W sumie szkolenie przeszło około pięciuset ludzi, którzy zostali podzieleni na trzy kompanie. W każdej z nich znajdował się pluton karabinów maszynowych. Każdy żołnierz – bo trudno tu już mówić o policjantach – oprócz hełmu, karabinu, bagnetu, pasa z ładownicami i munduru otrzymał koc, chlebak i inne wyposażenie dodatkowe. Karmiono słabo, żołd wynosił około pięćdziesięciu złotych. Wszyscy rekruci musieli złożyć następującą przysięgę:   Jako przynależny do Schutzmannschaftu przysięgam być wiernym, dzielnym i posłusznym i moje obowiązki służbowe, szczególnie w walce przeciwko niszczącemu narody bolszewizmowi, sumiennie wykonywać. Dla tej przysięgi  jestem gotów moje życie położyć. położyć. Tak Tak mi Boże dopomóż.

  Choć dowódcą był Polak, major Antoni Ignacy Kowalski, całość nadzorował Niemiec, kapitan Tschnadel. To on miał ostatnie słowo, choć ze zdaniem Kowalskiego, starszego rangą, się liczył. Również część podoficerów była Niemcami lub Volksdeutschami. Polska część kadry składała się zaś z oficerów i podoficerów granatowej policji, a także co najmniej kilku wyciągniętych z oflagów oficerów Wojska Polskiego niższych stopni. Z pozyskaniem kadry do batalionu Niemcy mieli zresztą problemy. Nasi oficerowie policji starali się od tego przydziału wykręcić, jak tylko mogli, na ogół symulując choroby. Wzywano ich wówczas na specjalną komisję lekarską, która oczywiście orzekała, że nic im nie dolega. Podczas jednego z takich badań doszło do poważnego incydentu, kiedy rozwścieczony diagnozą rzekomo „ciężko chory” pacjent próbował zastrzelić lekarza. Na początku 1943 roku szkolenie zostało zakończone. Żołnierze dostali tygodniowe urlopy, a po powrocie wpakowano ich do pociągu i wysłano na front wschodni, a konkretnie do Borysowa, na zaplecze Grupy Armii „Środek”. Dowództwo przekazano Niemcowi – kapitanowi Weidlichowi. Na miejscu został urządzony uroczysty apel powitalny, podczas którego do polskich żołnierzy przemówił generał major SS.

  Dał wyraz gorącej przyjaźni, jaka istniała między narodami niemieckim a polskim za życia marszałka Piłsudskiego – relacjonował jeden z żołnierzy batalionu. – Idee Piłsudskiego pokrywały się zupełnie z ideami narodu niemieckiego i gdyby nie

 

śmierć marszałka Piłsudskiego, nigdy by nie doszło do wojny między Niemcami a Polską. Błąd, jaki popełniła Polska, przystępując do wojny z Niemcami, jest do naprawienia i do tego powołani zostaliśmy my. My zadecydujemy o przyszłości Polski. Od nas zależy, jak wyglądać będzie w przyszłości państwo polskie lub czy w ogóle ono będzie wyglądało.

  Po kilku dniach 202. batalion wszedł do akcji. Była to jednak akcja niespecjalnie emocjonująca – większość zadań jednostki ograniczyła og raniczyła się do ochrony linii kolejowych i mostów oraz służby wartowniczej przy wyrębie lasu. Dopiero na początku kwietnia 1943 roku Polacy dostali poważne zadanie: wzięli udział w operacji wymierzonej w grasujące w okolicach bolszewickie bandy. Polacy jednak niezbyt rwali się do boju, uważając, że przelewają krew za obcą  sobie sprawę. Między nimi a ich niemieckimi przełożonymi coraz częściej dochodziło do tarć i konfliktów. W końcu niemieckie dowództwo uznało, że batalion na bezpośrednim zapleczu frontu wschodniego do niczego im się nie przyda. Że jest z nim więcej kłopotów niż pożytku.   Po kilku dniach zrobiono znowu zbiórkę – relacjonował żołnierz „dwieściedwójki”, Tadeusz Dębicki. – Oberleutnant przeczytał nam rozkaz  jakiegoś niemieckiego zwierzchnika, że choć Polacy nie chcą walczyć ze swoimi sojusznikami, to chyba jest nam wiadomo o Polakach, którzy są masowo mordowani na Ukrainie, i czy chcemy tych ludzi bronić. Wielu moich kolegów było właśnie z terenów ukraińskich i dostawali listy, w których opisane były okropności, jakie wyrabiali Ukraińcy z tamtejszymi Polakami. Dlatego na ten projekt większość zgodziła się iść walczyć przeciw Ukraińcom.

  Na Wołyniu rzeczywiście trwała już banderowska rebelia. Miejscowe dowództwo niemieckich sił bezpieczeństwa miało zbyt szczupłe siły, aby ją  okiełznać. Wtedy właśnie przypomniano sobie o gnijącym gdzieś pod Borysławiem 202. batalionie. Na Wołyń dotarł on 3 maja 1943 roku i został wyładowany w Łucku. Według zachowanych dokumentów liczył wówczas 360 żołnierzy. Trudno się dziwić, że miejscowa ludność zareagowała na ich przybycie entuzjastycznie. Wreszcie bowiem pojawił się ktoś, kto miał jej bronić przed okrucieństwami Ukraińców. Również w żołnierzy batalionu wstąpił nowy duch  – wreszcie mieli okazję walczyć za swoją sprawę. Ukraińska historiografia ocenia 202. batalion wyjątkowo negatywnie. Historyk UPA Lew Szankowśkyj z wyrzutem pisał, że jego żołnierze „ziali nienawiścią do wszystkiego, co ukraińskie” i że tragicznie odbiło się to na

 

miejscowej ukraińskiej ludności. Oczywiście nikt przy zdrowych zmysłach nie pochwala mordów na kobietach i dzieciach, ale oceniając tę sprawę, warto pamiętać, co żołnierze 202. batalionu zastali po przybyciu przyby ciu na W Wołyń. ołyń.   Pewnego razu przybiega do nas dziewczynka dwunastoletnia z płaczem, że całe  jej rodzeństwo wymordowali i około dwudziestu rodzin polskich błąka się po lasach i polach – wspominał jeden z żołnierzy. – Szybko przeprowadziliśmy alarm i wyruszamy furmankami na miejsce. Jest to wieś Stryłki. Tu oczom naszym przedstawia obraz straszny. Zgliszcza dymią jeszcze. Po przybyciu naszym zaczynają sięsięschodzić ludzie, którzy zdołali uciec. Z lamentem przypadają do swych małych dzieci, które leżą w kałużach krwi. Większość pomordowanych spalona jest wśród gruzów. Znajdujemy też dużo ofiar leżących koło domów. Wszyscy byli w okrutny sposób męczeni. Mężczyźni z oderżniętymi genitaliami, kobietom wepchnęli flaszki, kamienie [w pochwy]. Oberżnęli palce, języki, nosy, wbili kołki drewniane w mózg lub szyję. Ustalić liczby pomordowanych nie było sposób.

Z takimi makabrami Polacy z 202. batalionu mieli do czynienia nieustannie. Niemal codziennie ze swoich koszar na zamku Czartoryskich w Klewaniu wyruszali do płonących polskich wiosek. Tam udzielali pierwszej pomocy rannym, zbierali ciała zamordowanych, eskortowali ocalałych z pogromów do większych miejscowości. Nietrudno sobie wyobrazić, coprzecież musiałobroń… się dziać w duszach tych ludzi. Ich rodacy byli wyrzynani, a oni mieli Szybko więc zabrali się do wymierzania sprawiedliwości na własną rękę. Niestety obok licznych zwycięskich bitew i potyczek z leśnymi oddziałami UPA 202. batalion dokonał również szeregu pacyfikacji ukraińskich wiosek. Czyli dostosował się do zasad walki wprowadzonych przez przeciwnika. Polscy policjanci dopuszczali się wielu niepotrzebnych niepotrzebn ych okrucieństw. okrucieństw. Zdarzało się nawet, że Ukraińców karano śmiercią za nieznajomość polskiego.   Krótkie przemówienie leutnanta trafia nam od razu do serca: „Nie strzelajcie ludzi niewinnych, lecz widzicie, że na wsi każdy Ukrainiec jest bandytą, czy kobieta czy dziecko” – wspominał żołnierz 202. batalionu, którego relację opublikował magazyn „Karta”. – Toteż Toteż pomni jego słów robimy spustoszenie wsi. Każdego chłopa ukraińskiego wyprowadzamy i strzelamy. Wracamy zwe obfitym łupem. Prowadzimy konie, krowy, krowy, świnie na furach.

  I jeszcze jeden fragment:   Nie znamy litości dla Ukraińców. Obojętnie, czy to będzie kobieta czy dziecko. Krwawo znaczymy swe ślady. Wieś Podłużno została otoczona i spalona, ludność

 

wystrzelana. Złaźne – spalona do jednej chałupy. Wieś Japłoć – spalona, kobiety, dzieci wystrzelane. Wypadamy z lasu gwałtownie na wsie i robimy gruntowne czystki.

 

Relacje byłych żołnierzy 202. batalionu potwierdzają źródła ukraińskie, do których dotarł historyk Andrij Bolanowśkyj. Według nich żołnierze „dwieściedwójki” dokonywali krwawych rajdów pacyfikacyjnych, podczas których grabili, mordowali i palili. Podczas powrotu z jednej takiej akcji polski żołnierz zastrzelił przez okno wiejskiej chałupy modlącego się przed ikonami Ukraińca.  

Do Łucka przybył uzbrojony „Batalion Rzeszowski” – wspominał Iwan Dubyłko.  – Ludzie mówią, że to polscy volksdeutsche. Gestapo z ich udziałem w niedzielę na Zielone Świątki, przed wchodem słońca, chodziło w Czerczycach na przedmieściach Łucka od domu do domu i zabijało wszystkich śpiących w nich ludzi, łącznie z małymi dziećmi. Tenże „rzeszowski” batalion na ciężarówkach, ze specjalnie zrobionymi siedzeniami, z automatami i karabinami maszynowymi  jeździł do wsi i w biegu strzelał do ludzi. Najwięcej ich zginęło w okolicy Rożyszcz.

  Ukraińcy nazywali 202. batalion „rzeszowskim” najprawdopodobniej ze względu na to, że został on sformowany w Dębicy, miejscowości położonej w pobliżu Rzeszowa. Wielu żołnierzy batalionu poległo w ciężkich walkach z ukraińskimi nacjonalistami. O tym, jak zacięte i ciężkie były to walki, może świadczyć relacja jednego z żołnierzy tej formacji. Dotyczy ona wydarzeń w okolicach wsi Stryłki. Polscy Schutzmanni starali się ewakuować furmankami Polaków, którzy ocaleli z banderowskiego pogromu.   Ukraińcy, którzy na nasz widok wycofali się nie dalej jak 300 metrów w pole, obserwują nas – wspominał policjant. – Widząc Widząc olbrzymią kolumnę fur, mają czas wyprzedzić nas i urządzić zasadzkę, tym bardziej że wciąż zatrzymujemy się i zabieramy nowych. Dojeżdżamy do cmentarza, skąd otrzymujemy gwałtowny ogień z trzech stron. Ukraińcy sieją z samych automatów (rosyjskie finki). Szpica pada na miejscu. Wywiązuje się ciężka walka – gdyż znajdujemy się na gołej i równej drodze – która trwa dwie godziny. godziny. Wyrzucamy wszystkie rakiety o pomoc, ale bezskutecznie. Z beznadziejnej sytuacji ratuje nas dopiero samolot, który przypadkowo zauważył walkę… Samolot ten więcej sieje po nas jak po bandytach, którzy są całkiem ukryci, ale sam prestiż robi swoje i Ukraińcy w bezładzie zaczynają uciekać… mamy pięciu zabitych i dwóch rannych.

 

  Według znawcy tematu Arkadiusza Karbowiaka straty ponoszone przez 202. batalion w walkach z UPA były niezwykle wysokie. Na przykład kompania służąca w punkcie oporu (Stützpunkcie) w Janowej Dolinie w ciągu czterech miesięcy walk straciła aż czterdziestu ośmiu policjantów! Los tych, którzy dostali się żywcem w ręce wroga, był straszliwy. Znęcano się nad nimi w sposób niepojęty. Do ust jeszcze żywych ludzi wpychano ich obcięte genitalia, zdzierano z nich pasy skóry, wyłupiano oczy. Mimo to jednostka cały czas mogła liczyć na uzupełnienia, garnęli się bowiem do niej młodzi Polacy z Wołynia, Wołynia, którzy chcieli bronić rodzin i pomścić zamord zamordowanych owanych bliskich. 202. batalion znalazł się w ostrym konflikcie ze stacjonującym w drugim

skrzydle w Klewaniu batalionem ukraińskiej pomocniczej. Podłożem zamku sporu było to, że noszący esesmańskie czarnepolicji mundury Ukraińcy (Polacy nosili mundury khaki) potajemnie wspierali UPA. Nocami do okien sal zajmowanych przez batalion dochodziły chóralne śpiewy: „Smert´ Lachom”. Na reakcję Polaków nie trzeba było długo czekać. Napotkanych ukraińskich Schutzmannów nasi „prali po pyskach”, wkrótce doszło również do pierwszych strzelanin i porwań. Wszystko to działo się ku rozpaczy i całkowitej bezradności niemieckich oficerów, którzy nie potrafili zapanować nad sytuacją. Zdecydowaniem – czym zyskał sobie szacunek swojego polskiego wojska – wykazywał się tylko niemiecki oficer 202. batalionu, kapitan Weidlich. Weidlich. Pewnego razu ukraiński dowódca uprowadził kilku polskich żołnierzy, skatował ich i zamknął w lochu. Weidlich udał się wówczas do jego pokoju, przystawił mu pistolet do czoła i tłukł pięścią po zębach, dopóki Ukrainiec nie zwolnił jego ludzi. Sytuacja ta nie mogła jednak trwać długo, toteż wkrótce polska jednostka została przeniesiona do Torczyna, a później do Janowej Doliny. W każdym z tych miejsc powtarzało się to samo: batalion jednocześnie chronił Polaków i wyrzynał Ukraińców. Pod koniec 1943 roku część żołnierzy zdezerterowała i dołączyła do AK. Późniejsze losy batalionu były niewesołe. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren Wołynia jednostka została rozbita przez bolszewików i utraciła zdolność bojową. W efekcie Niemcy w maju 1944 roku – decyzją samego Heinricha Himmlera – zdecydowali się ją rozwiązać. Stało się tak, mimo że postawa Polaków była oceniana wysoko przez ich niemieckich przełożonych.   W działaniach bojowych 202. batalion spisywał się dobrze – stwierdził najwyższy dowódca SS i Policji na Ukrainie Obergruppenführer Hans Prützmann. – Prowadził ciężkie walki, aż do dużego wyczerpania, co potwierdza fakt, że Polacy otrzymali niemieckie odznaczenia bojowe.

 

  Po wojnie byli skazani żołnierze jednostki byli ztropieni UB. Ci, których schwytano, zostali na kary więzienia artykułuprzez 91 paragraf 2 Kodeksu karnego Wojska Polskiego za służbę w nieprzyjacielskiej armii. Co ciekawe, kary były dość łagodne – na ogół dwa–trzy lata więzienia.   Nawet jeśli policjanci rzeczywiście służyli w tej jednostce mimowolnie – pisał historyk Michał Wenklar – niechętnie wykonywali rozkazy i dążyli do ucieczki lub przejścia na stronę podziemia, to nie zmienia to faktu, że historia Batalionu 202. jest przykładem militarnej kolaboracji naszych rodaków z niemieckim okupantem. Choć pozostaje pytanie, czy straty ludności polskiej na Wołyniu nie byłyby w 1943 roku jeszcze większe, gdyby się tam nie pojawili Polacy w hitlerowskich mundurach.

 Pytanie to jest oczywiście retoryczne. Dla komunistów sprawa była oczywista. Żołnierze Schutzmannschaftsbataillonu 202. byli „paskudnymi sługusami faszystów”. Niestety podobną opinię powtarza za nimi część historyków wolnej Polski.

Rzeczywistość wydaje się jednak bardziej skomplikowana. Decydujące słowo w tej sprawie powinni mieć chyba jednak Wołyniacy. A ich stosunek do 202. batalionu najlepiej oddaje zachowany opis pochówku pięciu żołnierzy „dwieściedwójki” poległych w walce z UPA w obronie jednej z polskich miejscowości.   Niemcy dołożyli wszelkich starań, aby pogrzeb wypadł uroczyście – pisał żołnierz batalionu. – Moment przed wyruszeniem konduktu był przepiękny. Nasi polegli koledzy leżeli na podwyższeniu, tonęli wprost w powodzi kwiatów i wieńców, które ofiarowała wdzięczna bez granic ludność polska. Wokół nich cisnęły się niezliczone tłumy Polaków. Polaków. Jedni szlochali głośno, drudzy obrzucali ich kwiatami, inni klęczeli w milczeniu zastygli w modlitwie.

  Żołnierzy tej formacji można i należy potępiać za okrucieństwo wobec ukraińskich kobiet i dzieci. Na pewno nie byli oni jednak zdrajcami. Swój obowiązek wobec rodaków w potrzebie starali się bowiem wykonać tak jak potrafili.

 

8

Opcja węgierska Polak Węgier dwa bratanki, I do szabli, i do szklanki.

  To popularne porzekadło nigdy i nigdzie nie sprawdziło się tak jak na Wołyniu w 1943 roku. Na terenie tego byłego polskiego województwa w czasie niemieckiej okupacji stacjonowały bowiem oddziały wojskowe sprzymierzonej z III Rzeszą armii Królestwa Węgier. A konkretnie – 124. Dywizja Piechoty Piechoty.. Węgrzy wobec konfliktu polsko-ukraińskiego zajęli zdecydowanie propolskie stanowisko. I tam, gdzie mogli, pomagali Polakom. Starali się ich chronić przed banderowskimi rzeziami, zwalczali leśne oddziały UPA. Dostarczali Polakom żywność i zaopatrzenie, eskortowali ich z zagrożonych wsi do miast i miasteczek.   Stosunek Węgrów do ludności polskiej jest w odróżnieniu od Niemców bardzo przychylny,, co starają się akcentować na każdym kroku – napisano przychylny w podziemnym sprawozdaniu sytuacyjnym z Wołynia za grudzień 1943 roku. –  Czasami opowiadają chłopom na wsiach, że na tych terenach na pewno będzie Polska. Pojawienie się Węgrów powoduje u Ukraińców pewien niepokój.

  We wspomnieniach Wołyniaków znalazło się wiele świadectw o pomocy medycznej, której ofiarom banderowskiego ludobójstwa udzielali węgierscy lekarze wojskowi. A także o pomocy duchowej węgierskich kapelanów. Węgrzy nie tylko dożywiali i ubierali uchodźców ze spalonych przez UPA polskich wsi  – komendant garnizonu w Zdołbunowie starał się nawet o wyjazd pięciuset pogorzelców na Węgry!   Ważnym wydarzeniem w życiu Polaków – wspominał Wincenty Romanowski –  było obsadzenie wołyńskich garnizonów Węgrami. Mieliśmy w nich prawdziwych przyjaciół i sprzymierzeńców, zarówno w rozgrywkach przeciwko Niemcom, jak i w czasie organizowania ochrony życia przed zakusami nacjonalistów z UPA.

 

Ludność polska nawiązała wiele kontaktów z żołnierzami i oficerami garnizonu w Zdołbunowie. W każdą niedzielę duży oddział przychodził do kościoła na mszę. Śpiewali swoje pieśni, których nauczyli się również Polacy. Strofy węgierskiego hymnu narodowego przywoływały wspomnienia polskiej pieśni Boże coś Polskę. Polskę. Nad prezbiterium przez całą wojnę wisiało godło państwa polskiego – duży biały orzeł na czerwonym polu. Po nabożeństwie dziesiątki mundurów koloru khaki mieszały się z tłumem cywilów, serdeczny nastrój. Zdawało się, że w tym kościele i w tym mieście, pod osłoną bratniego narodu, żyła nieprzerwanie Polska. Poczuliśmy się pewniej i bezpieczniej.

  Węgrzy potrafili jednak działać niezwykle zdecydowanie, wręcz brutalnie. Jeżeli na kontrolowanym przez nich terenie dochodziło do antypolskich wystąpień – honwedzi stosowali ślepy odwet. Puszczali z dymem najbliższe ukraińskie miejscowości. Robili obławy, dokonywali masowych aresztowań i rozstrzeliwań banderowskich prowodyrów. prowodyrów.   Po dniu 11 lipca, w którym masowo mordowano Polaków – czytamy w raporcie Kierownictwa Walki Podziemnej z 3 sierpnia 1943 roku – skierowano na Wołyń wojskowe oddziały Węgrów. Ci przeprowadzają tam pacyfikacje, łapią  Ukraińców i palą wsie, przy czym strzelają. Złapanych Ukraińców z narzędziami morderczymi odstawiają do Lwowa, i to grupami. Widzi się, jak transportowani przez Węgrów mają powiązane drutami ręce, a wielu z nich ma do rąk przywiązane siekiery lub widły. widły. Odstawiają z tym, z czym ich ujęli.

  A oto fragment relacji Polaka z Wołynia Wacława Wacława Czarnieckiego:   Na drugi dzień, dzięki pomocy Niemca zarządzającego młynami, dostaliśmy do ochrony drużynę „Volksdeutschów” (naszych zakonspirowanych ludzi) i samochodem pojechaliśmy do Podłuża po ciało brata. Po drodze spotkaliśmy kompanię Węgrów, którą dowodził nasz serdeczny przyjaciel, porucznik Władysław Keczkejs. Na wieść o śmierci mego brata rozwinął kompanię w tyralierę i zbliżyliśmy się do Podłuża. Doszliśmy do młyna,

brat leżał w kałuży krwi na podłodze, a obok niego młynarz Motylnicki. Otrzymali strzały w tył głowy. Przy podnoszeniu ciała brata wypadł mu z czoła pocisk. Mam go do dziś. Porucznik Keczkejs pytał nas, na kogo mamy podejrzenie, z jakiej wsi mogą  pochodzić mordercy. Nie mogliśmy nic powiedzieć, przecież ze wszystkimi brat żył tak zgodnie! Wówczas porucznik Keczkejs kazał swoim żołnierzom otoczyć kilka najbliższych chat i podpalić. Mój brat Stefan zaczął histerycznie krzyczeć:

 

 – Tam Tam są kobiety i dzieci! Tylko Tylko nie to! Nie pogłębiajcie nienawiści! nienawiści! Poparłem brata.

  Podobnie było w Galicji Wschodniej. Według historyka Ernesta Komońskiego w kwietniu 1944 roku w powiecie dolińskim węgierskie władze wojskowe zagroziły Ukraińcom, że przepis o doraźnej egzekucji osób odpowiedzialnych za zabicie Węgra lub Niemca zostaje rozszerzony na zabójców Polaków. Polaków. Do wołyńskich wołyńsk ich miejscowości, w których stacjonowali Węgrzy – Ostroga, Ożenina czy Mizocza – ściągały tłumy zagrożonych pogromami Polaków. Gdy 25 sierpnia 1943 roku na Mizocz napadli banderowcy, doszło do zaciętej bitwy, podczas której węgierscy żołnierze, polscy „zieloni” policjanci z Schutzmannschaftu i członkowie samoobrony ramię w ramię odpierali kolejne ataki rezunów. Węgrzy zajęli stanowiska w cukrowni i majątku hrabiego Dunina-Karwickiego. Nazajutrz ocalała ludność Mizocza pod węgierską eskortą  została ewakuowana. Z kolei w styczniu 1944 roku pod Rożyszczami doszło do boju między polskim oddziałem a silnym zgrupowaniem UPA. Sytuacja była niewesoła i wyglądało na to, że polska obronna się załamie i banderowcy wyrżną  mieszkańców pobliskich osiedli. Wieczorem na ratunek przybyła jednak kompania Węgrów wyposażona w kilka wozów pancernych. Ukraińcy musieli ustąpić pola. Co ciekawe, odsiecz wezwał Niemiec – miejscowy drogomistrz o nazwisku Scherentz. Człowiek ten po bitwie zorganizował ewakuację rannych Polaków samolotem wojskowym do Lwowa. Przede wszystkim na Wołyniu kwitł polsko-węgierski handel wymienny. Za samogon i słoninę można było od honwedów kupić nie tylko amunicję i karabiny, ale również miny przeciwpiechotne, karabiny maszynowe, a nawet moździerze. W jednej z miejscowości Węgrzy wymieniali granaty… na jabłka.   Co kilka dni Węgrzy inscenizowali napad na wiadukt – wspominał Henryk Cybulski „Harry”, komendant samoobrony w Przebrażu. – Przy lada okazji, najczęściej nocą, otwierali straszliwą kanonadę w ciemności lub przy świetle rakiet. Strzelanina rozlegała się w kilku punktach. W Kiwercach wybuchało wtedy piekło. Niemcy gnali nam co sił na pomoc. Węgrzy witali ich ze spokojem: bandyci przed chwilą zostali odparci, wycofali się w popłochu, unosząc rannych i zabitych. Wiadukt stał nietknięty. Następnego dnia sprzedawali po kryjomu nowe porcje amunicji. Kto byłby w stanie policzyć, ile naboi zużyli w czasie ostatniej obrony wiaduktu.

 

 

Jednym z głównych zadań Węgrów była obrona przebiegającej przez Wołyń linii kolejowej. Był to bowiem jeden z najważniejszych szlaków komunikacyjnych, przez które Niemcy mogli pompować zaopatrzenie dla walczących na froncie wschodnim armii. Wzdłuż torów przemieszczały się więc węgierskie patrole, co kilkadziesiąt metrów stały posterunki i schrony bojowe. Trasa ta przecinała Wołyń na pół i była poważną przeszkodą dla oddziałów samoobrony spieszących na ratunek mordowanym Polakom. A w późniejszym okresie oddziałów partyzanckich AK. Od czego jednak polsko-węgierska przyjaźń?! Z reguły polski dowódca spotykał się z węgierskim oficerem odpowiedzialnym za obsadę określonego odcinka torów. Panowie uzgadniali godzinę przejścia i sygnały. W oznaczonym czasie Węgrzy udawali, że nic nie widzą, a polskie oddziały nie niepokojone przekraczały tory. tory. Bywało zresztą i odwrotnie. To Polacy przepuszczali przez swoje tereny Węgrów. Roman Kucharski, weteran partyzanckiego oddziału „Krwawa Łuna”, wspominał jedną z takich sytuacji. Żołnierze Armii Krajowej zajmowali most, po którym chciał przejechać oddział węgierski.   Ich dowódca zsiada z konia – wspominał Kucharski. – Oddaje cugle żołnierzowi i schodzi do mostu. W jego połowie staje, trzydzieści metrów przed lufą mojego kaemu, i woła po niemiecku, chcea rozmawiać z oficerem, naszym dowódcą. Komendant powoli wchodzi nażemost, z drugiego brzegu równocześnie zbliża się oficer węgierski. W połowie mostu stanęli, zasalutowali i wymieniwszy kilka słów, uścisnęli sobie dłonie. Po paru minutach pertraktacji powrócili do swoich oddziałów. Komendant oznajmił, że przepuścimy braci Węgrów przez nasze tereny, aby mogli być w porządku wobec Niemców, którzy wytyczyli im ten szlak przemarszu. I aby mogli zameldować, że dokładnie przez te miejscowości przejechali. Potem rozkazał zwiadowcom stworzyć szpaler po obu stronach drogi w takich odstępach, aby ciasno jadące sanie z Węgrami objąć w całości ochroną. Węgrzy poukładali broń na spód sanek i powoli zaczęli zjeżdżać z pagórka na most. Uśmiechając się, składali dłonie w charakterystyczny uścisk, mający oznaczać braterstwo i powtarzali jedyne zrozumiałe nam słowo  Lengyel  Lengyel.. Któryś podał nam papierosy, sięgnęliśmy po tytoń, ale to wydawało się nam słabym rewanżem, więc zaczęliśmy im wręczać suchą kiełbasę i połcie słoniny. słoniny.

  Doszło nawet do tego, że z dowódcą jednej z węgierskich jednostek stacjonujących nad Bugiem spotkał się sam pułkownik Kazimierz Bąbiński „Luboń”, komendant wołyńskiej AK. Choć zachowano środki ostrożności –  „Luboń” wystąpił incognito – świadczy to, że polskie podziemie Węgrom ufało. Inaczej nigdy nie zdecydowałoby się na podjęcie takiego ryzyka.

 

Polacy i Węgrzy starali się nie sprawiać sobie problemów również podczas

przypadkowych spotkań w terenie. Jedno z nich w książce  Kainowe dni  dni  opisał wołyński konspirator Wincenty Romanowski. Dotyczyło to przygody, jaką miał żołnierz AK o pseudonimie „Sybir”.   Przekroczył próg domu po partyzancku, bez pukania. Z niezachwianą pewnością  siebie wpadł do środka izby. Miał na sobie węgierski pistolet maszynowy i granat. Gdy w następnej sekundzie jego wzrok zatrzymał się na obecnych w izbie ludziach – stanął przy progu zdrętwiały z przerażenia. Wnętrze było pełne węgierskich żołnierzy. Wśród przy na stole, siedział oficer iwna rozpiętym mundurze. Broń znajdowała się wnich, nieładzie, sprzęcie domowym podłodze. Oniemieli Węgrzy, Węgrzy, zbladł gospodarz domu. W tym momencie „Sybir” krzyczy:  –  – Lengyel-magyar  Lengyel-magyar barátság! barátság!  –  – Éljen!  Éljen! –  – krzyknął któryś z Węgrów. Wszyscy odetchnęli.

  „Lengyel-magyar barátság” to przyjaźń polsko-węgierska. Pod koniec wojny doszło nawet do tego, że całe węgierskie oddziały deklarowały chęć przejścia na stronę polskiej samoobrony. Zdarzało się też, że przebijających się do polskich baz dezerterów wyłapywali i bestialsko mordowali banderowcy. Jednąz Rafałówki: z takich historii w swoich wspomnieniach opisał Apolinary Oliwa, komendant   Podczas gęstego deszczu ze śniegiem przyszli do Rafałówki niecodzienni goście. Byli to Węgrzy z kompanii stacjonującej w Kiwercach i ochraniającej tamtejszy wodociąg przed dywersją. Od czasu do czasu dawali nam jakąś broń, krzywdy nikomu nie robili, ale mimo to ich wizyta wydała nam się intrygująca. Pomogliśmy im zdjąć nasiąknięte wodą płaszcze i wskazaliśmy krzesła. Izbę wypełnił zapach rosołu i wieprzowej pieczeni. Znalazła się też wódka. Suty obiad wyraźnie poprawił Węgrom humory. Opowiadali o węgierskiej kuchni, o trunkach i wreszcie, gdy gospodyni przestała się krzątać koło stołu i wyszła, przystąpili do wyjaśnienia celu wizyty.  – Przysyła ich dowódca kompanii. Chcą z całą kompanią przejść na naszą  stronę – tłumaczy zdziwiony Konefał. Posiedzieli jeszcze trochę i zaczęli szykować się do drogi. Podarowali nam węgierskie granaty z biegnącą przez środek czerwoną obwódką i skórzaną klapką  przy zawleczce. Któryś wsypał do wiadra po kartoflach kilkadziesiąt sztuk amunicji. Podziękowali za poczęstunek i poszli.

 

 

Niestety historia ta zakończyła się tragicznie. Kompania Węgrów zrealizowała swój zamiar. Zrobiła to jednak za późno, bo dopiero 2 lutego. Tego dnia do Rafałówki przyszło 162 węgierskich żołnierzy w pełnym uzbrojeniu. Niestety po kilku godzinach do wsi wkroczyli bolszewicy i sympatyczni Węgrzy wpadli w ich łapska. Nietrudno się domyślić, jaki spotkał ich los. Setki tysięcy węgierskich jeńców, którzy dostali się do sowieckiej niewoli, przeszły przez prawdziwe piekło. Honwedzi byli mordowani na miejscu lub wtrącani do straszliwych łagrów pod kołem podbiegunowym. Tam

w ekstremalnych warunkach, przy mrozie spadającym do minus 50 stopni Celsjusza, odziani w łachmany i głodzeni – musieli wyrąbywać tajgę. Olbrzymia część z nich zmarła w męczarniach. A ostatni węgierski jeniec – András Toma – wrócił do ojczyzny w… 2000 roku. Po pięćdziesięciu pięciu latach od dostania się do niewoli. Nawet gdy na początku 1943 roku Polacy wystąpili do otwartej walki z Niemcami, oddziały węgierskie częstokroć zachowywały życzliwą neutralność wobec, jakkolwiek by było, wrogów swoich sojuszników. „Węgrzy na Wołyniu użyci do akcji wycofują się z natarcia przeciw naszym oddziałom, stwierdziwszy, że to Polacy, a nie Ukraińcy, nawiązują z naszymi oddziałami łączność i starają się być pomocni”. Jak to wyglądało w praktyce? Tak jak 22 lutego 1944 roku podczas polskoniemieckiego boju pod Kalinówką. Towarzyszący oddziałowi Wehrmachtu węgierscy żołnierze nie wzięli udziału w walce, tylko dyskretnie wycofali się do lasu.areszt”. Tam Po natknęli się na polsko-niemieckiej polski pluton. Polacy i wzięci „w zakończeniu bitwyzostali Węgrzyrozbrojeni zwrócili akowcom broń i ich zwolnili. Bywały i sytuacje odwrotne – Polacy puszczali wolno wziętych do niewoli Węgrów. Tak postąpił między innymi słynny zagończyk Władysław Czermiński „Jastrząb”.   W krytycznej sytuacji oddziału – pisał Józef Turowski w swojej książce książce Pożoga  Pożoga –  – Węgrzy stali się dla niego ciężarem. Nie mógł on wyżywić jeńców wojennych, sam nie mając źródeł zaopatrzenia. Węgrzy to rozumieli, a zachowanie ich wskazywało, że spodziewali się rozstrzelania. „Jastrząb” jednak zdecydował się wypuścić ich na wolność. Byli nieufni. Odchodząc pod wieczór, z wyraźną obawą  wchodzili do wody, oglądając się niespokojnie do tyłu. Nikt jednak nie chciał strzelać do nich, szczególnie że byli to Węgrzy. Gdy oddalili się od wyspy, a później wyszli na brzeg rozlewiska, długo jeszcze machali rękami na pożegnanie, stojąc w czerwieni zachodzącego słońca. Potem znikli w lesie.

 

 

Z kolei Węgrzy wstawiali się za Polakami z 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK wziętymi do niewoli przez p rzez Niemców. Niemców.   W Ziemlicy wozy z rannymi wjechały w mrowisko wojska niemieckiego i węgierskiego – pisał Józef Turowski. Turowski. – Żołnierze niemieccy z okrzykiem „banditen” rzucali się do wozów, rabując resztki rzeczy osobistych, zdzierając nawet medaliki z szyj wystraszonych Polaków. Z pomocą przerażonym partyzantom przybył oficer węgierski, który przegonił żołdactwo od furmanek, kierując kolumnę dalej do wsi, gdzie zatrzymano ją w pobliżu kwater węgierskich. Tam polecił swoim żołnierzom oczyścić dwie stodoły, nanieść grubą  warstwę słomy i siana, dokąd po kolei przynosili i układali rannych. Oficer węgierski oświadczył, że Węgrzy wiedzą, że mają do czynienia ze szpitalem partyzanckim, zapewnił, że nie zamierzają zrobić krzywdy Polakom. Wypytywał o stan rannych.

  Węgier następnie rozstawił zbrojne straże, które miały czuwać nad

bezpieczeństwem Polaków. Niestety jeńców wkrótce przejęli Niemcy. Polskie sanitariuszki zostały odkomenderowane do szpitala polowego Wehrmachtu, a rannym kazano wziąć łopaty i kopać dla siebie masowy grób.   Kiedy tak zrezygnowani wykonywali swoją pracę – pisał Turowski – nadjechało konno trzech oficerów węgierskich. Jeden z nich, wyższy rangą, widząc scenę kopania grobu, bardzo się zdenerwował. Wzburzony głośno krzyczał coś do Niemców, a następnie rozkazał partyzantom rzucić łopaty i w dwójkach maszerować do tej samej stodoły, gdzie ponownie ustawiono wartę węgierską. Niemcy nie protestowali.

  Oczywiście nie we wszystkich przypadkach relacje między Polakami a Węgrami układały się sielankowo. Szczególnie w czasie operacji „Burza”, gdy Armia Krajowa wystąpiła zbrojnie po stronie bolszewickich najeźdźców, dochodziło do polsko-węgierskich potyczek i bitew. Można jednak zaryzykować tezę, że obie strony biły się z ciężkim sercem. Bez nienawiści, a raczej z żołnierskiego obowiązku. Do jednej z takich potyczek doszło 23 marca 1944 roku w miejscowości Turopin. Teren ten chciał zająć polski oddział partyzancki Franciszka Pukackiego „Gzymsa”. Niestety na drodze stanął mu schron bojowy obsadzony przez załogę węgierską.   Z bunkra wyszedł oficer węgierski – pisał Józef Turowski. – Rozmowa obyła się w niedalekiej stodole, gdzie „Gzyms” przyjął go w otoczeniu swoich oficerów. Sam przed wojną był na Węgrzech, rozmawiano więc swobodnie, wspominając

 

czasy Jagiellonów, a szczególnie generała Józefa Bema. Węgier wyciągnął manierkę z rumem, wszyscy wypili z nim toast za przyjaźń polsko-węgierską.

  Niestety jednak sytuacja była patowa. Porucznik „Gzyms” zażądał od Węgrów wycofania się ze schronu i linii umocnień przy pobliskim moście na Turii. Dowódca schronu odmówił. Powołał się przy tym na rozkaz wojskowy, za którego złamanie zostałby rozstrzelany. W grę nie wchodziło również odbycie pozorowanej walki – czyli strzelanie w powietrze na wiwat – bo o wszystkim bez trudu dowiedzieliby się Niemcy.  – A więc będziemy się bić – zakończył rozmowy „Gzyms”. Do walki niestety doszło. Polakom po ciężkim boju udało się wyprzeć siły niemiecko-węgierskie. A jeden z pocisków wystrzelonych przez naszych artylerzystów niefortunnie trafił w sam środek schronu ze stanowiskiem dowodzenia węgierskiego oddziału. Walkę – i to zaciętą – z węgierską piechotą stoczył również oddział 27. Dywizji, w którym służył Roman Domański.   Goniąc Węgrów przez coraz rzadszy las – wspominał – krzycząc „Hurra!”, biegnąc, dotarliśmy do polany, na której aż roiło się od Węgrów i Niemców. Nie mogli do nas strzelać, bo wjechaliśmy na polanę na plecach uciekających Węgrów. Wykorzystaliśmy to, kosząc ich i Niemców, bezlitośnie. Mój sąsiad, erkaemista, nie nadążał z wymianą magazynków. Około 200 Niemców i Węgrów zginęło.

  Wiadomo również o rozstrzelaniu przez żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji AK węgierskiego jeńca, który podjął próbę ucieczki. Na szczęście jednak takie bratobójcze walki należały do rzadkości. Były odstępstwem od reguły. Przyjazne stosunki między Polakami a węgierskim wojskiem panowały nie tylko na Wołyniu, ale również w Galicji Wschodniej. Czyli w drugiej części okupowanej Polski, na której doszło do banderowskiej akcji eksterminacyjnej wymierzonej w polską ludność.   Obecność wojsk węgierskich w Małopolsce Wschodniej jest z punktu widzenia polskiego wysoce korzystna – napisano w podziemnym meldunku z maja 1944 roku. – Wszędzie, gdzie są Węgrzy, stan bezpieczeństwa wybitnie się poprawił. Węgrzy bezwzględnie tępią antypolskie wystąpienia band ukraińskich i zdarzają  się często wypadki, że oddziały węgierskie specjalnie udają się do miejscowości, gdzie ludność polska może być zagrożona ze strony band ukraińskich, aby przewieźć ją wraz z mieniem do bezpiecznych ośrodków.

 

 

Dowództwo węgierskich jednostek stacjonujących w Galicji zwróciło się nawet z ostrym apelem do dowództwa niemieckiego, w którym domagało się podjęcia energicznych kroków na rzecz ratowania Polaków. Doprowadziło to do poważnego zadrażnienia w relacjach między sojusznikami. Zaiste fatalnie się ułożyło, że podczas II wojny światowej Polacy i Węgrzy znaleźli się w przeciwnych obozach.

 

9

„Zieloni” Niemiecka pomoc dla Polaków zagrożonych banderowskim ludobójstwem nie ograniczyła się tylko do przekazania karabinów naszej samoobronie i ściągnięcia z Generalnego Gubernatorstwa kilku k ilku setek polskich po policjantów licjantów.. Władze okupacyjne wiosną 1943 roku przystąpiły do formowania polskich  jednostek zbrojnych złożonych z Wołyniaków. ołyniaków. Formacje te przeszły do historii  jako „milicja”, „polska policja”, „polska żandarmeria” lub po prostu – od koloru mundurów – „zieloni”. Dla Polaków z Wołynia nazwy te stały się synonimami ocalenia i nadziei. A dla Ukraińców – pożogi, pożo gi, gwałtów i mordów. Rekrutacja do polskich formacji policyjnych ruszyła pełną parą w marcu rokufunkcjonariusze 1943. Czyli wtedy, gdy do lasu – na pomocniczej rozkaz kierownictwa OUN  –i kwietniu czmychnęli ukraińskiej policji (Ukrainische Hilfspolizei). I wtedy, gdy rozpoczęły się masowe mordy polskiej ludności cywilnej. Interes był obopólny. Polacy rozpaczliwie potrzebowali obrońców, a Niemcy rozpaczliwie rozpacz liwie potrzebowali policjantów. Niemieckie siły policyjne i żandarmeria liczyły wówczas na Wołyniu –  mówimy o obszarze większym niż obszar Belgii – zaledwie półtora tysiąca funkcjonariuszy. Ucieczka kilku tysięcy ukraińskich policjantów była więc dla władz okupacyjnych Wołynia poważnym ciosem. Sprowadzane na gwałt nowe  jednostki niemieckie nie mogły wypełnić tej luki. III Rzesza – nie tylko kkadrowo adrowo  – robiła już wówczas bokami. Działał tu występujący w siłach zbrojnych III Rzeszy syndrom krótkiej kołdry. Pod niemiecką okupacją znajdowała się niemal cała Europa. Miliony żołnierzy Wehrmachtu i Waffen-SS biły się na kilku frontach. Z każdym tygodniem i miesiącem wojny niemieckie armie ponosiły coraz większe straty w ludziach. Zasoby demograficzne Niemiec były zaś ograniczone i kurczyły się w zastraszającym tempie. Wystarczy napisać, że według Czerwonego Krzyża podczas II wojny światowej straciło życie 4,3 miliona niemieckich żołnierzy! Wszystko to sprawiało, że na olbrzymich terenach Europy Wschodniej Niemcy ograniczali swoją obecność do niezbędnego minimum.

A bezpieczeństwo terenu opierali na jednostkach formowanych z miejscowej

 

ludności. Dlatego właśnie, gdy władze okupacyjne Wołynia straciły znaczną  część policji ukraińskiej – powołali na jej miejsce policję polską. O ile poprzednie próby werbowania Polaków spotykały się ze słabym odzewem, wiosną 1943 roku sytuacja ta uległa zmianie. Teraz, w obliczu banderowskiej zagłady, Polacy tłumnie zgłaszali się do punktów werbunkowych. Przechodzili przy tym do porządku dziennego nad zakazami władz podziemnych  – AK i Delegatury Rządu na Kraj. Szeregi polskich jednostek policyjnych na Wołyniu w dużej części wypełnili młodzi ludzie, którzy stracili w rzeziach całe rodziny i dyszeli żądzą odwetu na Ukraińcach.   W maju 1943 roku – napisano w jednym z meldunków wywiadowczych AK –  Niemcy zmobilizowali drogą nakazu stawienia się młodych Polaków, robotników warsztatów kolejowych i innych. Z tego utworzyli oddział żandarmerii niemieckiej (bez naramienników), szkoląc go i dając mu broń. Oddział liczy około 300 ludzi. Wobec wypadków wyrzynania Polaków w pień mieszkańcy Kowla stawili się chętnie. Obecnie są oni używani do ekspedycji karnych.

  W wielu miastach i miasteczkach Wołynia od kwietnia 1943 roku zaczęły jak grzyby po deszczu wyrastać polskie Schutzmannschafty, czyli policyjne pomocnicze oddziały ochronne. W przeciwieństwie do regularnej policji były one zorganizowane na modłę wojskową. Niemcy wyposażyli ich żołnierzy nie tylko w broń osobistą, ale również w ciężkie karabiny maszynowe, moździerze i miotacze min. Polscy Schutzmanni Schutzmann i dostali mundury i hełmy. hełmy. Formalnym zwierzchnikiem Schutzmannschaftu był Niemiec. Miał on jednak swojego polskiego dublera. W wielu wypadkach to właśnie ten dubler był rzeczywistym dowódcą kierującym żołnierzami w polu. Intensywnym szkoleniem ochotników zajmowali się niemieccy podoficerowie i oficerowie. Wkrótce – ku radości wołyńskich Polaków – polskie jednostki wkroczyły do akcji. W mieszkańców Wołynia wstąpiła nadzieja. Mieli wreszcie swoich obrońców, obrońców, mieli wojsko, które mogło ich ochronić przed nożami i siekierami rezunów. Wojsko to stworzyli dla nich Niemcy. W oczach mędrków z Warszawy oczywiście była to „haniebna kolaboracja”. Mędrki z W Warszawy arszawy nie miały jednak racji. Tak, była to kolaboracja. Ale kolaboracja słuszna. Jej celem było bowiem ratowanie rodaków. A więc wypełnienie zadania, którego nie potrafiła wykonać Armia Krajowa.  

 

Tragiczne i złożone było położenie ludności polskiej – pisał Władysław Filar. – Pozbawiona jakiegokolwiek wsparcia i pomocy z zewnątrz, także ze strony władz konspiracyjnych Kraju, bezbronna, osamotniona w morzu szalejącego terroru nacjonalistów ukraińskich pozostawała na łasce okupanta niemieckiego i mogła liczyć tylko na własne siły. Zagrożona całkowitą likwidacją szukała rozwiązania wszędzie, gdzie się tylko dało, aby zachować życie i jako taki byt. Polskie podziemie na Wołyniu, zaskoczone gwałtownym rozwojem antypolskich wystąpień ze strony OUN i UPA, nie było w stanie zorganizować w pierwszej chwili skutecznej obrony ludności. Nasilenie akcji antypolskich zmusiło Polaków do organizowania placówek samoobrony i przyjmowania broni nawet z rąk okupanta niemieckiego.

  Jakie zadania otrzymali polscy policjanci? Na początku założyli gęstą sieć posterunków w polskich miejscowościach rozrzuconych na terenie Wołynia. A więc przede wszystkim w małych miasteczkach i wsiach, które do tej pory nie miały żadnej ochrony. Posterunki te zostały ufortyfikowane, obłożone workami z piaskiem i najeżone bronią maszynową. W niemieckiej nomenklaturze nazywane były terenowymi punktami oporu (Stützpunkten). Dzięki nim Niemcy zyskali cenne punkty zaczepienia na terenie Wołynia, dzięki którym mogli przystąpić do odbijania terenu. Były one oparciem dla penetrujących teren niemieckich oddziałów i mogły stanowić bazę wypadową do akcji przeciwpartyzanckich. Przede wszystkim chodziło jednak o przywrócenie porządku na wiejskich terenach Wołynia i wznowienie dostaw kontyngentów płodów rolnych. Dlatego polskie posterunki policyjne umiejscawiano nie tylko w wioskach i miasteczkach, ale również w Liegenschaftach, czyli folwarkach pod niemieckim zarządem. Gospodarka Wołynia sparaliżowana przez upowską  rebelię miała znowu zacząć pracować na rzecz Niemców. Z perspektywy Polaków utworzenie tych posterunków miało oczywiście inne walory. Ludność polskich miejscowości zyskała ochronę. Polscy Schutzmanni odpierali ataki banderowców i prowadzili wojnę podjazdową z UPA. Pomagali w ewakuacji Polaków z zagrożonych terenów, odbierali zboże, drób i bydło, które Ukraińcy zrabowali polskim sąsiadom. Ochraniali Polaków, którzy zbierali płody rolne na swoich polach położonych na terenach opanowanych przez Ukraińców.. Za wszystko to rodacy byli im bardzo Ukraińców bard zo wdzięczni. „Zieloni” dzielnie bronili Polaków w Mizoczu, Beresteczku, Naręczynie, Rożyszczach, Rokitnie, Torczynie, Ołyce i dziesiątkach innych miejscowości. Stukilkudziesięcioosobowy polski oddział niemieckiej żandarmerii stacjonujący w Horochowie przeprowadził brawurowy rajd, w wyniku którego wyzwolił obóz

 

pracy zorganizowany przez UPA. Wolność odzyskało kilkaset polskich dziewcząt. Polska policja blisko współdziałała z polską samoobroną. Przekazywała jej broń i amunicję – na co Niemcy przymykali oko – oraz wspierała ją w bojach z banderowcami. Po latach opowiadał o tym żołnierz samoobrony w Bielinie –

czyli słynnej „Rzeczypospolitej Bielińskiej – Leon Laskowski.   W sierpniu 1943 roku – relacjonował – Ukraińcy usiłowali rozbić Bielin, ale naszą  samoobronę wspomógł oddział żandarmerii polskiej utworzonej we Włodzimierzu i ich atak odparliśmy. Dla większego bezpieczeństwa w Bielinie powstał też jej oddział liczący 15 osób.  

Co ciekawe, w Bielinie stacjonował też partyzancki oddział AK podporucznika Władysława Cieślińskiego „Piotrusia”. Polscy policjanci w niemieckich mundurach, członkowie samoobrony i żołnierze AK nie tylko nie wchodzili sobie w drogę, ale jeszcze ramię w ramię walczyli przeciwko banderowcom. Częściej polscy Schutzmanni walczyli jednak u boku Niemców. Razem z nimi odpierali ataki, jakie UPA przypuszczała na punkty oporu. Razem z nimi urządzali obławy i razem ginęli. Między Polakami i Niemcami wytworzyło się braterstwo broni. Tak było choćby w Ostrogu, gdzie stacjonował polski Schutzmannschaft liczący około trzydziestu żołnierzy. żołnierzy. Podczas jednej z wypraw w teren Niemcy i Polacy wpadli w zasadzkę. Banderowcy zastrzelili dziewiętnastu niemieckich żandarmów i sześciu polskich „zielonych”. „Odwet ze strony niemieckiej i polskiej – wspominał ojciec Remigiusz Kranc z miejscowego klasztoru. – W jednym dniu poszło z dymem trzynaście wiosek ukraińskich, kilkaset osób zastrzelonych, które uciekły z płonących domów”. Tak, niestety działalność polskich „zielonych” miała również drugą, ciemną  stronę. Był nią udział w dzikich grabieżach i pacyfikacjach ukraińskich wiosek. Do sprawy tej jeszcze wrócę. Obopólna nienawiść, jaka zapanowała na Wołyniu, sprawiała jednak, że polskie społeczeństwo nie miało o to do Schutzmannów specjalnych pretensji. Przeciwnie, wielu Polaków uważało, że należy Ukraińcom odpłacać pięknym za nadobne. Nastawienie to dobrze oddaje meldunek polskiego podziemia z Wołynia sporządzony 15 lutego 1944 roku. Dotyczy on głównie powiatu ludwipolskiego, ale wydaje się, że pojawienie się polskich Shutzmannschaftów wszędzie wywołało podobne podob ne reakcje Wołyniaków ołyniaków..  

 

Zaczęły się nowe porządki – pisał autor raportu. – Miło było patrzeć na te oddziały, chociaż w niemieckich mundurach, jak maszerowały sprawnie z polską  piosenką na ustach. Widząc to, Ukraińcy opuścili zupełnie głowy, a na twarzy zaobserwować można było przygnębienie i lęk. Siedzieli w domach, rzadko wychodząc na ulice. Zaraz na początku Polacy pomścili spaloną Niemilię, mianowicie pewnego dnia okrążyli wieś Willę, gdzie najwięcej ukrywała się banda, i wszystkich we wsi wystrzelali, a domy zupełnie spalili. Niektórym wioskom polskim dawali Niemcy broń, by bronili się sami. Kompanie polskiej policji każdego dnia robiły wypady po wioskach i lasach, niszcząc bandy. Tak samo działo się w rejonach Kostopolskim i Sarneńskim. Ukraińskie wsie płonęły, płonęły, a naród uciekał z wiosek i krył się w lasach, kopiąc sobie

ziemianki.  

Motywację młodych Polaków, którzy zgłaszali się do polskich formacji zbrojnych utworzonych przez Niemców, dobrze oddaje fragment wspomnień Bogusława Sabonia.   Znałem kilku młodych ludzi, którzy zostali „zielonymi” – pisał. – Między innymi pozostały przy życiu syn ojca chrzestnego mego brata. Dziewiętnastoletni Felek. Często przy okazji wolnego czasu przychodził do nas i opowiadał o tym, co się dzieje w terenie, jak wyglądają niemieckie akcje karno-pacyfikacyjne. Kilkakrotnie z Felkiem przyszedł jego dowódca, młody oficer w stopniu leutnanta, Bawarczyk, katolik. W święta Bożego Narodzenia 1943 roku spotkaliśmy dniach Felka:Niemca w kościele, później przyszedł do nas i opowiadał o ostatnich  – Chłopak był odważny do przesady. przesady. Wyglądało to trochę tak, jakby szukał śmierci. I znalazł ją.

  Według szacunków Ewy i Władysława Siemaszków w utworzonych przez Niemców na Wołyniu policyjnych oddziałach pomocniczych służyło około 1,5 tysiąca Polaków skupionych w co najmniej czterdziestu sześciu placówkach. Niektórzy polscy badacze podwyższają tę liczbę do 2 tysięcy. Największą   jednostką złożoną z polskich Wołyniaków był Schutzmannschaftsbataillon 107. Polacy mieli również tworzyć część kadry batalionów 102 i 105. Z kolei historyk ukraiński Andrij Bolanowśkyj, który dogłębnie zbadał problem, opierając się że na polskich dokumentach polskich, iniemieckich, ukraińskich i sowieckich, twierdzi, Schutzmannów regularnych policjantów było ponad 4 tysiące. Według Bolanowśkiego tylko w osiemnastu wybranych

 

przez niego wołyńskich posterunkach służyło 998 Polaków, posterunków takich były zaś „dziesiątki”. Sprawa liczebności polskich Schutzmannschaftów wymaga dalszych badań. Odpowiedź znajduje się na wyciągniecie ręki – w niemieckich archiwach. Jedno  jest jednak pewne: Niemcy nie zrealizowali swoich zapowiedzi o powołaniu szesnastotysięcznego polskiego korpusu, który miał spacyfikować cały Wołyń. Bez wątpienia jednak uzbrojonych przez Niemców posterunków mogło powstać więcej. Mowa o próbie ratowania mordowanych przez banderowców Polaków podjętej przez hrabiego Adama Ronikiera, prezesa Rady Głównej Opiekuńczej. W 1943 roku zwrócił się on do Niemców o zgodę na utworzenie na Ziemiach Wschodnich powszechnej polskiej straży obywatelskiej. W połowie maja prowadzący negocjacje z Ronikierem wicegubernator dystryktu krakowskiego SS-Sturmbannführer Ludwig Losacker przekazał szefowi Berlin się polskie na realizację W jego ramach w każdej RGO, gminieże miały być zgadza stworzone oddziałyprojektu. paramilitarne dowodzone przez podoficerów przedwojennego Wojska Polskiego i uzbrojone w stare niemieckie karabiny. W razie pojawienia się w okolicy oddziału UPA UPA straż miała natychmiast obsadzać zagrożone wioski. Na nieszczęście dla mieszkańców Wołynia Ronikier czuł się w obowiązku skonsultować projekt z Delegaturą Rządu na Kraj.

  Ponieważ z Wołynia nadchodziły tragiczne wieści o rozpoczynających się tam rzeziach, postanowiliśmy pracę organizacyjną straży rozpocząć – wspominał. – Przybyli stamtąd w popłochu i rozpaczy uciekinierzy zapewniali nas, że wszystko, co zdrowe i uczciwe, będzie można dla obrony użyć i w ten sposób konieczną  pomoc przynieść. piorun z jasnego nieba spadła na nas nieszczęsnej wiadomość ludności przywieziona przezToteż moichjakwysłanników z Warszawy, że Delegatura Rządu jest zasadniczo przeciwna tworzeniu straży i że swego przyzwolenia stanowczo odmawia. Bezskutecznie starano się uzyskać motywy podjętej w tym kierunku decyzji. Zmuszeni byliśmy całej sprawy zaniechać.

  Nieoficjalnie przekazano informację, że sformowanie za zgodą Niemców podobnej formacji skompromitowałoby Polaków w oczach Wielkiej Brytanii. Wszystko to działo się w czerwcu 1943 roku. Miesiąc później rzeź Polaków przybrała gigantyczne rozmiary…   Gwałty i morderstwa dokonywane na Polakach z dniem każdym przybierały na sile i barbarzyńskich formach – pisał szef RGO. Topniał zstan posiadania polskiego w tej odwiecznie do Polski należącej ziemi, a–panowie Delegatury, nie pozwoliwszy nam na organizowanie obrony, nie raczyli myśleć o tym, że złemu

 

trzeba było przynajmniej próbować zaradzić, a nie zostawiać te rzesze polskie na Kresach bez żadnej pomocy. Przecież przykład, który miał miejsce w Równem, gdzie dwaj nasi delegaci, uzyskawszy od Kreishauptmanna broń, rozdali ją  Wołyniakom, którzy dzięki temu doprowadzić nie tylko potrafili wziąć w ryzy, ale naokoło Równego kraj cały do Ukraińców ładu i porządku, przeczy kategorycznie tym naszym mędrkom, którzy teraz powiadają, że i tak nic by się nie dało zrobić, bo władze niemieckie by nie pomogły. Trzeba było działać, a nie przyglądać się suchym okiem dziełu zniszczenia odpychającemu granice Polski na zachód.

  Hrabiemu Ronikierowi należy się za jego inicjatywę najwyższe uznanie. Postawy działaczy warszawskiej Delegatury Rządu na Kraj komentować nie będę – książka ta jest i tak wystarczająco gorzka i krytyczna wobec naszego podziemia. Myślę, że każdy czytelnik i tak ma w tej sprawie wyrobione zdanie. Oprócz Schutzmannschaftów i mniejszych jednostek policyjnych na Wołyniu działały inne było umundurowane polskie stworzone przez Niemców.również Jedną z nich Kommando 306, czyliformacje oddział odpowiedzialny za konserwację i ochronę linii telegraficznych przed sabotażem. Żołnierze Kommanda 306 nosili mundury Wehrmachtu i byli uzbrojeni w karabiny. W razie zagrożenia czynnie włączali się w obronę rodaków przed banderowcami. Polacy w niektórych częściach Wołynia objęli również kierownictwo Kripo, czyli policji kryminalnej. Tak było w powiecie horochowskim oraz we Włodzimierzu, gdzie – według Ihora Iljuszyna – na czele Kripo stanęła Polka! Wszystko to sprawiło, że w połowie roku 1943 na Wołyniu doszło do, jak się miało okazać, krótkotrwałej zmiany aliansów. Tym razem w jednym obozie znaleźli się Polacy i Niemcy, a w drugim ukraińscy nacjonaliści. Wyraźnie pisał

o tym autor raportu Kierownictwa Walki Powszechnej z 3 sierpnia 1943 roku: „Obecnie na Wołyniu stoją naprzeciw siebie dwa fronty. Nacjonalistycznobandycki Ukraińców i niemiecki z udziałem tzw. «Sonderdienstu» polskiego i policji granatowej z drugiej strony”. Na koniec intrygująca ciekawostka. Otóż znane są przypadki, że w obliczu wkraczającej Armii Czerwonej i ewakuacji okupacyjnego aparatu administracyjnego z Wołynia Niemcy zabierali polskich policjantów ze sobą. Wiedzieli bowiem, że jeżeli funkcjonariusze ci wpadną w ręce NKWD, ich los będzie przerażający. przerażający. Polscy Schutzmanni z Wołynia, którzy w ostatnich miesiącach wojny znaleźli się na terenie Rzeszy i okupowanej Europy, sprawowali rozmaite funkcje pomocnicze przy niemieckiej armii. Z reguły byli kierowani do jednostek wartowniczych. Jeden z policjantów – Mieczysław Załęcki – trafił do Włoch,

 

gdzie dostał się do niewoli tamtejszych partyzantów. Został jednak oszczędzony i zaciągnął się do armii generała Władysława Andersa. Czy trafił na front i zdążył jeszcze powojować z Niemcami? Tego Tego niestety nie wiadomo.

 

10

Schutzmanni w AK Stworzenie Schutzmannschaftów postawiło lokalne siatki Armii Krajowej na Wołyniu przed trudnym dylematem. Polscy konspiratorzy działający w terenie mogli pozostać wierni rozkazom pułkownika Bąbińskiego i stanowczo odciąć się od akcji podjętej przez Niemców Niemców.. Potępiać Polaków, którzy masowo zgłaszali się do służby w formacjach zbrojnych okupanta. Takie pryncypialne stanowisko przyniosłoby jednak wielkie straty. Przede wszystkim organizacji – AK postąpiłaby bowiem wbrew nastrojom olbrzymiej części społeczeństwa, która powstanie oddziałów policyjnych złożonych z Polaków przyjęła wręcz euforycznie. Próba potępienia tej inicjatywy byłaby poważnym ciosem dla wpływów i prestiżu AK. jednak – w przeciwieństwie „góry” żołnierze działający w Co terenie na najważniejsze własne oczy oglądali banderowskiedobestialstwa i zdawali sobie sprawę, w jakim rozpaczliwym położeniu znaleźli się polscy cywile. I jak bardzo potrzebują broni. Zdrowy rozsądek podpowiadał więc, że torpedowanie akcji werbunku Polaków do niemieckiej policji było równoznaczne z wydaniem wyroku na tysiące rodaków. Z perspektywy lokalnych struktur AK znacznie bardziej korzystne było włączenie się do tworzenia Schutzmannschaftów. Nasycenie tych jednostek swoimi ludźmi, tak aby zyskać nad nimi kontrolę. Potajemnie brać od nich broń i amunicję. A w odpowiednim momencie wyprowadzić policjantów do oddziałów partyzanckich. Innymi słowy należało powtórzyć to, co wcześniej OUN zrobiła z ukraińskimi funkcjonariuszami policji pomocniczej. Do takiego rozsądnego – i zgodnego z polską racją stanu – działania próbował pułkownika Bąbińskiego namówić szef Inspektoratu Równe major Tadeusz Klimowski „Ostoja”.   Ten będzie panem sytuacji na Wołyniu, kto będzie trzymał las – przekonywał swojego dowódcę Klimowski. – Jeśli chcemy ocalić ludność polską, polska przewaga w lesie musi być szybką. Wołyń, głównie z racji kompletnego braku broni oraz krytycznego stanu kadry, sam tego nie wykona, musi pomóc Generalne Gubernatorstwo. Jeśliby miały powstać ekspedycyjne bataliony policji polskiej,

 

o których mówią Niemcy, winny się składać z kadry naszej, by natychmiast wziąć  je w las, jako oddziały nasze.

  Niestety pułkownik Bąbiński nie przychylił się do tych zaleceń. Jak pisał „Ostoja”, „w myśl zasady unikania nawet pozorów współpracy z Niemcami”. Cóż zrobili akowcy z Wołynia wobec takiego stanowiska swojego dowódcy? Przeszli nad nim do porządku dziennego. I chwała im za to! Żołnierze AK w wielu miejscach Wołynia zaciągali się do Schutzmannschaftów. Mało tego, część z nich stanowiła ich kadrę dowódczą. Skoro Londyn i Warszawa nie chciały dostarczyć swoim żołnierzom broni, wzięli ją od tego, kto ją dawał. Czyli od Berlina. Według historyka Ernesta Komońskiego dowodziło to, „jak duża była przepaść między wytycznymi konspiracji a rzeczywistością na Kresach Wschodnich”. Z kolei Marian Orliński „Jerzy”, porucznik AK i jednocześnie komendant samoobrony w Ostrogu, tak przedstawiał stan rzeczy, jaki się wytworzył na Wołyniu w kwietniu 1943 1 943 roku:   Co do broni… Komendant obwodu nic nam w tej sprawie nie pomoże. Jak ją  zdobywamy, wiecie sami – mówił w rozmowie z innym oficerem podziemia. –  Największa sensacja: zniknięcie bez śladu części ukraińskiej milicji. Niemcy tracą głowę i zaczynają kokietować Polaków. Wobec krążących wśród Ukraińców złowróżbnych pogłosek o przygotowywaniu Polakom „czerwonej Wielkanocy” młodzież może pójść na lep niemieckiej propagandy, by otrzymać broń. Jesteśmy zbyt słabi, by na to wszystko mieć poważniejszy wpływ. W obliczu zagrożenia nikt nie usłucha naszych poufnych porad, nakazów czy zakazów. Niech biorą broń. Chodzi tylko o to, by mieć wśród nich ludzi zaufanych, wartościowych, by wpływać na poczynania całości, a w odpowiednim czasie oderwać ich od Niemców.

  Akowcy zaciągnęli się do polskich oddziałów policyjnych między innymi we Włodzimierzu Wołyńskim. Wołyńskim. Gebietskommissarzem w tym mieście był przychylny Polakom oficer austriackiego pochodzenia o nazwisku Wentzke. Gdy w okolicy zapłonęły pierwsze polskie wsie, zaapelował on do polskiej społeczności, aby tworzyła pod auspicjami Niemców samoobronę, której on wyda broń i amunicję. „Nie jesteśmy w stanie zapewnić z apewnić obrony ludności polskiej – powiedział na spotkaniu z polską delegacją. – Polacy muszą sami zatroszczyć się o swoje bezpieczeństwo”.

 

Miejscowe polskie elity propozycję przyjęły. Ich przedstawiciele wiedzieli bowiem, że jest to jedyny sposób „zahamowania dalszej rzezi”. Działająca na tym terenie konspiracja AK przychyliła się do tego stanowiska. I wydelegowała

oficera, który miał zorganizować polską policję i stanąć na jej czele. Był nim porucznik Jerzy Krasowski „Lech”.   Wszelka łączność z Inspektoratem AK w Łucku i Okręgiem w Kowlu została przerwana – tłumaczył po latach Krasowski. – Trzeba było działać szybko, nie oglądając się już na rozkazy. Każdy dzień zwłoki powiększa tylko ofiary i straty. 13 lipca uzyskano zgodę na zaciąg do tworzonej samoobrony polskiej w ilości 500 osób. Następnego dnia rano zgłosiło się ponad 500 osób do komisji lekarskiej.

  Niemcy wydali polskim ocho ochotnikom tnikom zdobyczne zdobyczn e mundury – holenderskie, belgijskie, a nawet popielate duńskie. A następnie skoncentrowali ich w budynku szkoły. Tam rozpoczęły się intensywne szkolenia. Wydano także pierwsze karabiny. 15 i 16 lipca 1943 roku ochotnicy zostali podzieleni na trzydziesto–  czterdziestoosobowe oddziały i wymaszerowali na placówki do polskich wsi zagrożonych banderowskimi atakami. Każdemu oddziałowi towarzyszył jeden niemiecki żandarm. Ale nie w charakterze dowódcy, lecz obserwatora. Dowódcami byli przedwojenni chorążowie i podoficerowie po doficerowie Wojska Wojska Polskiego. Ponadczterdziestoosobowy oddział polskich żandarmów dowodzony przez Krasowskiego załadował się do pociągu i pojechał do kolonii Sądowa. Polacy otrzymali bowiem informację, że w okolicy grasuje groźna grupa upowców. Gdy Schutzmanni tyralierą podeszli do wsi, okazało się, że przybyli zbyt późno. Na miejscu zastali porąbane siekierami ciała cywilów i nabite na zaostrzony słup zwłoki kilkuletniego chłopca. Widok ten wstrząsnął nawet towarzyszącym oddziałowi niemieckim żandarmem.   Na wołania po polsku wyszły najpierw dwie kobiety – wspominał Krasowski – a gdy przekonały się, że jesteśmy Polakami, przywołały kryjące się po zbożach, przy łąkach dalsze ukrywające się kobiety z dziećmi. Widok był ich przerażający. Niektóre w samej bieliźnie, były głodne i spragnione. Płakały ze szczęśliwego ocalenia, ale również za utraconymi członkami rodziny. rodziny.

  Polscy policjanci przystąpili do chowania zamordowanych rodaków. Tymczasem pod wsią pojawił się oddział UPA. Oprawcy wrócili! „Zieloni” chwycili karabiny i uderzyli na nich z furią. Doszło do krótkiej potyczki, po której banderowcy wzięli nogi za pas. Polacy zebrali zaś wszystkich ocalałych z rzezi i odtransportowali ich do Włodzimierza.

 

  Oddział ze śpiewem O mój rozmarynie  rozmarynie  – relacjonował Jerzy Krasowski –  przemaszerował do szkoły na ulicę Kowelską. Usłyszawszy śpiew, wybiegły z domów kobiety, uciekinierzy zatrzymywali się na ulicach, machając do nas rękami. Widziałem radość na twarzach. Był to symptom, że miasta będziemy bronić przed bandami UPA, że jesteśmy po to, aby zahamować dalsze rzezie i dać odpór bezmyślnym poczynaniom ukraińskich nacjonalistów.

  Oddział „zielonych” kierowany przez Krasowskiego został wkrótce przesunięty do Iwanicz. Tam polscy i niemieccy oficerowie uzgodnili system

patroli i wysuniętych czujek. Opracowali plan obrony w razie upowskiego napadu. pod okiem niemieckich fachowców zbudowali schrony i zasieki. Policjanci Mimo obecności Niemców w placówce obowiązywał przedwojenny regulamin wartowniczy Wojska Polskiego. W kolejnych tygodniach Krasowski stoczył szereg zwycięskich bojów z UP UPA. A. Banderowcy przekonali się, że w okolicach Włodzimierza nie mogą już bezkarnie mordować Polaków. Pod skrzydłami Schutzmannschaftów przeżyły tam tysiące polskich cywilów. Polacy podczas walk współdziałali nie tylko z oddziałami niemieckimi, ale również z kozakami z antykomunistycznych  jednostek walczących u boku III Rzeszy. Rzeszy. Podobnie sytuacja wyglądała w innych częściach Wołynia. Na przykład w Młynowie w okolicach Dubna, gdzie na czele struktur AK stał Witold Bronowski „Kobro”. „Dla ratowania resztek polskiej ludności – pisał Wincenty Romanowski – podjął on decyzję ścisłego niektórych członków z tak zwaną polską policją. Była ona jednymwspółdziałania z nielicznych źródeł zaopatrywania Polaków w broń i amunicję”. W pisanych po wojnie książkach akowcy, którzy służyli w niemieckiej policji, nazywani byli „wtyczkami”. Zaciągając się do formacji stworzonej przez okupantów, od samego początku chcieli oni rzekomo infiltrować „aparat okupacyjny”, aby móc uzyskać „newralgiczne informacje o nieprzyjacielu”. Takie ujęcie sprawy miało oczywiście odsunąć od nich wstydliwy zarzut kolaboracji. Rzecz jasna niektórzy mieli zapewne i takie powody. Pobudki zdecydowanej większości Polaków zaprzysiężonych w AK, którzy włożyli niemieckie mundury, były proste – obrona rodaków przed ludobójstwem. Był to motyw chwalebny, którego nie ma powodu się wstydzić. Efekt takiego postępowania mógł być jednak czasami zaskakujący. Jeden człowiek mógł służyć jednocześnie w trzech formacjach – niemieckiej policji, polskiej samoobronie i Armii Krajowej.

 

Gdy w drugiej połowie 1943 roku na Wołyniu wreszcie pojawiły się wyglądane z taką niecierpliwością oddziały AK, dochodziło do jeszcze ciekawszych sytuacji. Otóż polskie oddziały partyzanckie walczyły ramię w ramię z polskimi Schutzmannschaftami, którymi dowodzili niemieccy oficerowie!   Kompanie polskiej policji każdego dnia robiły wypady po wioskach i lasach, niszcząc bandy – czytamy w meldunku polskiego podziemia z 15 lutego 1944 roku. – Z drugiej strony polska partyzantka tropiła i niszczyła ich po lasach. Były wypadki, że gdy toczyła polska policja bój, pojawiała się nagle partyzantka polska i pomagała z nimi wspólnie bić bandę. Policja polska w tajemnicy przed Niemcami dostarczała od czasu do czasu amunicji. W czasie jednego boju z bandami oddali polskiej partyzantce jeden ciężki granatnik, tłumacząc przed Niemcami, że przepadł w boju z Ukraińcami. I tak gromili bandy z jednej i z drugiej strony, które nie mogły znaleźć nigdzie oparcia.

 

W dokumentach Polskiego Państwa Podziemnego z tego okresu widać wyraźny chaos, brak konsekwencji i orientacji. Mimo że w terenie oddziały AK współpracowały z polską policją, w części raportów pisano o niej niezwykle pejoratywnie.   Formacje te umundurowane są w granatowe mundury, odmiennego jednak kroju niż granatowa policja w Generalnym Gubernatorstwie – relacjonował jeden z konspiratorów. konspiratorów. – Składają się one przeważnie z najgorszych polskich elementów,, często z różnego rodzaju szumowin, a zachowaniem swoim nie różnią  elementów się niczym od dawnej policji ukraińskiej.

  Oczywiście w szeregach polskiej policji bywały i takie jednostki, ale opinia ta wydaje się przejaskrawiona. Według Wincentego Romanowskiego, który z ramienia AK utrzymywał kontakty konspiracyjne z kilkoma posterunkami „zielonych”, tworzyła je „na wskroś patriotyczna młodzież kochająca wolność i nienawidząca jej gwałcicieli”.   Mimo iż niewielu spośród członków „polskiej milicji” należało do organizacji konspiracyjnej – pisał Romanowski – w decydującym momencie można było liczyć na ich pełny udział po naszej stronie. Niektórzy nie mogli doczekać się tego momentu i znikali z niemiecką bronią, wstępując do któregoś z oddziałów leśnych lub zaszywając się w którejś z polskich wiosek.

 

 

Romanowski przyznawał jednak, że kontakty z polskimi policjantami zawsze dla Armii Krajowej niosły pewien element ryzyka. Jakkolwiek było, ludzie ci podlegali Niemcom. A więc wrogowi, z którym AK była w stanie wojny. „Nikt nigdy nie miał pewności – podkreślał Romanowski – czy któryś z milicjantów, w związku z niskim poziomem wyrobienia społecznego czy przez nieostrożność, nie spowoduje jakiejś niemiłej niespodzianki”. Wygląda więc na to, że w Schutzmannschaftach znaleźli się rozmaici ludzie. Obok patriotycznie nastawionych młodych ludzi byli wśród nich osobnicy z marginesu społecznego. A także mściciele, których interesowało tylko jedno: możliwość odpłacenia Ukraińcom za gehennę swoich bliskich. Mieszanka ta często okazywała się wybuchowa. Podejrzliwość Armii Krajowej wobec polskich Schutzmannów najbardziej dała o sobie znać, gdy rozpoczęła się operacja „Burza”. Stosując taktykę sprawdzoną wcześniej przez OUN, polska konspiracja starała się wówczas wyciągnąć do lasu polskich policjantów, by wzmocnić formowaną 27. Wołyńską  Dywizję AK. Policjanci uciekali pojedynczo, grupkami, a nawet całymi batalionami! Jedna z grup polskich dezerterów zabrała ze sobą do lasu… tankietkę. Niestety musiała  ją porzucić, gdy pojazd ugrzązł w przydrożnej rzeczułce. 21 stycznia 1944 roku z koszar w Maciejowie w powiecie kowelskim zdezerterował Schutzmannschaftsbataillon 107, od koloru mundurów nazywany Błękitnym Batalionem. Barwnie całą tę akcję opisał po latach Władysław Filar, który był członkiem działającej w szeregach batalionu półkonspiracyjnej komórki AK:

  Około godziny 23.00 na sale żołnierskie weszli w pełnym uzbrojeniu członkowie grupy ogłaszając alarm i decyzję o opuszczeniu koszar w celu udania konspiracyjnej, się na rozkaz władz konspiracyjnych na koncentrację polskich oddziałów partyzanckich. W krótkim patriotycznym przemówieniu wygłoszonym do obudzonych nawiązano do tradycji powstania styczniowego 1863 roku, którego rocznica wybuchu przypadała właśnie na te dni. Bez pytań, w ciszy, młodzi chłopcy szybko ubierali się, zabierali broń oraz ekwipunek i wychodzili na punkty zbiórki. Podstawiono podwody, na które w sposób zorganizowany ładowano broń, amunicję, żywność i inny sprzęt.

  Problem stanowili jednak niemieccy podoficerowie, którzy stacjonowali w tych samych koszarach co Polacy. Zostali oni rozbrojeni, sprowadzeni na parter i zamknięci w areszcie. Jeden z żołnierzy Wehrmachtu próbował stawiać opór. Gdy usłyszał rozkaz „Hände odruchowo sięgnął do kabury. Doszło do szarpaniny. Został jednak szybkohoch!”, obezwładniony i unieszkodliwiony.

 

Polacy uformowali kolumnę marszową i opuściwszy Maciejów, rozpłynęli się w nocnym mroku. Pułkownik Kazimierz Bąbiński „Luboń” był oczywiście zachwycony z takiego wzmocnienia swoich szeregów. 450 polskich żandarmów przybyło bowiem na punkt koncentracji uzbrojonych po zęby. Oprócz broni indywidualnej i dużych zapasów amunicji zabrali ze sobą ciężką broń maszynową i moździerze. Mimo ofiarnej patriotycznej postawy polskich Schutzmannów – w środku zimy zamienili ciepłe koszary na zimny las – „Luboń” nie pozwolił im walczyć w zwartej formacji. Oddział został rozwiązany, a poszczególne pododdziały rozdzielone i wcielone do batalionów powstającej 27. Dywizji. Zdarzało się również, że niektórych dezerterów z polskiej policji nie przyjmowano do szeregów. Ba, wyciągano wobec nich surowe konsekwencje.   Pamiętam doskonale proces Polaka – opowiadał Tadeusz Socha – który wyjątkowo źle zachowywał się, służąc w policji pomocniczej zorganizowanej przez Niemców, a za łapówkę chciał się dostać do Dywizji. Stałem wewnątrz salki, gdzie odbywał się proces, i słyszałem zeznania jedenastu kolegów partyzantów. Wszyscy najpierw przysięgali na krucyfiks, który stał na stole sędziowskim, że będą mówili prawdę i tylko prawdę. Wszyscy złożyli zeznania obciążające oskarżonego. Ten został skazany na karę śmierci. Po ogłoszeniu wyroku upadł on na twarz przed stołem sędziowskim, prosząc o zmianę wyroku. Tego rzecz jasna nie uczyniono, ale wysłano do dowódcy Dywizji do zatwierdzenia. Po trzech dniach dowódca wyrok zatwierdził i polecił jego wykonanie. Nie obeszło się przy tym bez przykrych sytuacji. Skazanego wyprowadzano na miejsce egzekucji i na jego prośbę pozwolono mu uklęknąć i pomodlić się. Ten  jednak zerwał się z klęczek i zaczął uciekać. Żandarm wyznaczony do wykonania wyroku miał tylko jeden nabój w lufie karabinu. Wycelował jednak do uciekiniera iprzenosić. zastrzelił, ale kilkadziesiąt metrów od wykopanej mogiły. Trzeba go było

  Setki byłych funkcjonariuszy niemieckiej policji i jej oddziałów

pomocniczych dzielnie walczyły w szeregach 27. Dywizji Piechoty, od początku do końca jej szlaku bojowego. Na nielicznych zachowanych zdjęciach tej  jednostki widać, że wielu jej żołnierzy nosiło charakterystyczne niemieckie płaszcze i czapki. To kolejny dowód na to, że pragmatyczna strategia, jaką przyjęło wielu lokalnych dowódców AK z W Wołynia, ołynia, była słuszna.

 

11

Oko za oko Przedstawiłem już jasną stronę działalności Polaków w niemieckich mundurach. Pora na stronę ciemną. Niestety jednostki utworzone na Wołyniu – podobnie jak sprowadzony z Generalnego Gubernatorstwa 202 202.. batalion – obciąża udział w zbrodniach na ukraińskiej ludności cywilnej. Jak wynika z zachowanych relacji, z reguły akcje takie przeprowadzane były na dwa sposoby: 1. Oddział polskiej policji po przybyciu na miejsce banderowskiej zbrodni i zastaniu ciał pomordowanych Polaków dokonywał punktowego uderzenia odwetowego na najbliższą ukraińską wieś. 2. Polscy Schutzmanni udział w zakrojonych na sze szeroką roką ataku skalę niemieckich operacjachbrali karno-pacyfikacyjnych. Wówczas ofiarą mogła paść więcej niż jedna ukraińska miejscowości. Oto kilka meldunków polskiego podziemia dotyczących takich operacji.   raport Kierownictwa Walki Powszechnej z 3 sierpnia 1943 roku: We Włodzimierzu zorganizowali Niemcy oddziały polskiej policji spośród zdolnych do walki uciekinierów. Dali im pasy, hełmy i broń. Razem z tymi prowizorycznie zorganizowanymi oddziałami ruszyli w teren, gdzie głównie w okolicach Iwania i Łucka, spalili kilka wsi ukraińskich.

  sprawozdanie Kazimierza Banacha z 7 października 1943 roku: Niemcy podjęli akcję brutalnej organizowania milicji złożonej z Polaków. Milicji tej używają do najbardziej pacyfikacji.

  raport powiatowej Delegatury Rządu na Kraj z 28 stycznia 1944 roku: Ustosunkowanie się Niemców do ludności polskiej jest dobre. Natomiast stosunek Ukraińców do Polaków, i odwrotnie, ciągle naprężony i wrogi. Dotyczy to Łokacz. Z posterunku w Łokaczach często policja polska robi wyprawy na bandytów z udziałem Niemców albo folksdojczów Bezobrazowa. Ten ostatni pozwala nawet na gruntowne czystki.

 

 

Szczegóły dotyczące tych wydarzeń znamy z opracowań ukraińskich historyków, którzy intensywnie badają działania polskich Schutzmannów wymierzone w ludność cywilną. Na przykład według profesora Ihora Iljuszyna w kwietniu 1943 roku Niemcy wraz z polskimi policjantami spalili pięć ukraińskich wsi – Kostiuchniówę, Wowczyska, Jabłonkę, Dowżycę i Zahoriówkę. Wedle profesora Iljuszyna w tym samym miesiącu polscy Schutzmanni wzięli udział dwóchstupacyfikacjach miejscowości Krasny Sad. W akcjach tych zginęło w podobno cywilów.   Polscy policjanci, chcąc sprowokować Niemców do antyukraińskich działań – pisał Iljuszyn – podrzucali w każdym domu kompromitujące materiały. Wkładali do pieca, upychali w słomie bądź podrzucali w innych miejscach broń i granaty. Tak więc zbrodnicza pacyfikacja kilku ukraińskich wsi na terenie powiatu horochowskiego była skutkiem, jak mówiono, „polskiej prowokacji”.

  Z kolei 10 kwietnia 1943 roku niemiecka żandarmeria wycięła w pień wieś Kniaże. Zginęły ponoć 173 osoby, w tym całe rodziny. Niemcy mordowali ludzi na podstawie imiennych list dostarczonych przez Polaków Polakó w.   Dokumenty Krajowego Prowodu OUN – podkreślał Iljuszyn – zawierają notki, iż niekiedy niemiecka żandarmeria odmawiała walki z ukraińskimi partyzantami, a także udziału w akcjach przeciwko ukraińskim wsiom. Jednak pod naciskiem Polaków „upijali się i mimo wszystko jechali na pacyfikacje”. W trakcie akcji Polacy wyrządzali Ukraińcom najwięcej szkód. Przekonywali P rzekonywali Niemców, Niemców, że w taki sposób powstrzymają cały ruch ukraiński.   Polscy policjanci urządzali obławy na członków OUN i UP UPA, A, a w miastach na własną rękę likwidowali Ukraińców uważanych za banderowskich prowodyrów. W terenie zdarzało się zaś, że wydawali w ręce polskiej ludności schwytanych upowców.. To upowców To zaś kończyło się brutalnymi samosądami. W południowej powiatu włodzimierskiego 19 lipcaoddział 1943 roku powstał nawet sformowanyczęści z Polaków dwustuosobowy lotny niemieckiej żandarmerii, który przemierzał teren, tępiąc napotkane grupy UPA. Według źródeł ukraińskich siał on terror i zniszczenie w osiemnastu wsiach. Najwięcej przykładów działań pacyfikacyjnych, w których brali udział polscy policjanci na niemieckiej służbie, przytoczył Andrij Bolanowśkyj w referacie wygłoszonym w październiku 2006 roku podczas jednego ze słynnych polskoukraińskich seminariów „Stosunki polsko-ukraińskie w latach II wojny światowej”.

 

  Akcje krwawego terroru – dowodził – podejmowane wobec cywilnej ludności ukraińskich wsi na Wołyniu przeprowadzane były w jeden ściśle określony sposób. Nazistowscy okupanci z reguły nie zajmowali się brudną robotą, a jedynie zabezpieczali tyły terenu poddawanego terrorowi, wydawali rozkazy wykonania akcji karnej oraz dostarczali polskiej kompanii Schuma broń.

  Według Bolanowśkiego polscy policjanci mieli zniszczyć „dziesiątki” ukraińskich miejscowości. A pretekstem do pacyfikacji i licznych zabójstw były często donosy składane miejscowych W kolejnej ukraiński historyk podałprzez kilkadziesiąt nazwPolaków. miejscowości, które części miały referatu się stać areną takich przerażających scen. W wielu wypadkach wymienił liczbę zabitych i podał drastyczne szczegóły zbrodni. Na przykład we wsi Pisarzowa Wola 12 lipca 1943 roku Polacy i Niemcy mieli zakłuć bagnetami dwoje staruszków – dziewięćdziesięcioletniego Afanasija Branczuka i jego o rok młodszą niewidomą żonę Motrynę. Z kolei w okolicach Ludwipola w wyniku ekspedycji karnych wedle Bolanowśkiego straciła życie  jedna czwarta całej ukraińskiej ludności! Polacy i Niemcy nie oszczędzali przy tym kobiet i dzieci.   14–15 lipca 1943 roku Niemcy zorganizowali polską policję – relacjonował ukraiński świadek w piśmie do Ukraińskiego Komitetu Centralnego w Krakowie  – uzbroili ją, umundurowali i wysłali na posterunki. Powstało osiem posterunków polskiej policji. W odwecie za wyczyny [ukraińskich] partyzantów polska policja zaczęła mordować bezbronną ukraińską ludność cywilną mieszkającą w pobliżu miast, grabić gospodarstwa oraz palić wsie. Obecnie w powiecie jest 15 wsi zupełnie nie nadających się do zamieszkania, bo z domami pozbawionymi okien, drzwi i pieców. Zarazem liczba zabitych Ukraińców we wszystkich wsiach powiatu wynosi około 2400 dusz. Wszelkie zapasy, inwentarz i zboże zostało zrabowane. Polska policja „urzęduje” w następujący sposób: 20–30 uzbrojonych policjantów przychodzi do wsi i strzela. Ludzie uciekają, bo kogo Polacy złapią, rozstrzeliwują bez względu na to, kimkolwiek by był. Za policją jadą wozy zw Polakami z miasta, zboże po 100zeistodół, więcejsame furmanek, wszystko, wpadnie ich ręce. Zabierają stodołyi rabują i wszelkie budynkicorozbierają  lub palą. Zabijając ludzi, policja dopuszcza się różnego rodzaju okrucieństw. Wykręca ręce, nogi, wrzuca do studni do góry nogami. W Falemiczach kilkoro ludzi przybili gwoździami do ściany i podpalili. Wszystkie te bestialstwa są  dobrze znane polskim księżom, gdyż jeżdżą oni na posterunki i odprawiają dla policji msze.

 

  Podobne informacje znalazły się w dokumentach OUN i UPA: UPA:   28 września 1943 Nieustanne napady na wsie Polaków wraz z Niemcami, którzy bezwzględnie grabią, co popadnie. Przyjeżdżają pijani i biją ludność cywilną kolbami, a do uciekających strzelają.

  14 listopada 1943 We wsi Chorupań Niemczury wraz z Lachami zabrali dwoje ludzi i teraz mordują  ich drutem kolczastym.

  Jak podejść do takich informacji? Czy wszystkie opisywane przez ukraińskich badaczy masakry rzeczywiście się wydarzyły? Odpowiedź jest niejednoznaczna. Bez wątpienia policjanci polscy w służbie niemieckiej mordowali cywilów. To fakt niezaprzeczalny. Pisał o tym choćby, w książce W obronie przed Ukraińcami,, umiarkowany i obiektywny polski historyk Ernest Komoński: Ukraińcami   Dostępne materiały na temat przebiegu pacyfikacji i ich rezultatów zdają się sugerować, że przynajmniej w części nie odbiegały od postępowania policjantów ukraińskich na służbie niemieckiej oraz banderowców wobec polskich osad. Wsie ukraińskie nieraz otaczano szczelnym kordonem, a ich ludność bez względu na wiek, płeć i stan zdrowia mordowano, zaś zabudowania podpalano.

  Ernest Komoński, zwracając uwagę na to, że w oddziałach niemieckiej policji służyli Polacy ocalali z banderowskich rzezi, konstatował: „Być może zasadne będzie w tym przypadku sformułowanie, że ofiary ludobójstwa dopuściły się zbrodni ludobójstwa”. Takie postawienie sprawy wydaje się przesadzone. Pewne jest jednak to, że Polacy na służbie niemieckiej rzeczywiście dopuszczali się czynów niedopuszczalnych. Pytanie tylko, jaka była skala tego zjawiska. Tego bowiem nikt do tej pory nie przebadał. Część ukraińskich historiografów – na co zwracał niedawno uwagę profesor Motyka – ma skłonność do przypisywania Polakom niemieckich zbrodni dokonanych na Wołyniu. „W ten sposób spo sób – pisał polski historyk – Polacy obarczani są odpowiedzialnością za niemal wszystkie nazistowskie masowe mordy”. Profesor Motyka wymienił szereg wsi, które według ukraińskich badaczy zostały spacyfikowane przez Polaków i Niemców. A tymczasem dokumenty z epoki świadczą, że w masakrach uczestniczyli tylko Niemcy.. Bez pomocy Niemcy po mocy miejscowych polskich Schutzmannów.

 

Na Ukrainie powstająsługusach obecnie całe książki i artykuły o „polsko-niemieckim” terrorze. O „polskich nazistów”, którzy wyrzynali całe rejony Wołynia. Narracja taka staje się w zachodniej części kraju niemal oficjalną  wykładnią. Cel tych zabiegów wydaje się klarowny. Tak jak Rosjanie wylansowali swój anty-Katyń, tak Ukraińcy starają się wylansować swój antyWołyń. Nagłaśnianie i wyolbrzymianie cierpień, jakich doświadczyli bolszewiccy  jeńcy w 1920 19 20 roku w polskiej niewoli, ma rozmyć grozę i wyjątkowość zbrodni katyńskiej. Pokazać, że zarówno Sowieci, jak i Polacy mordowali cywilów. A co za tym idzie – że oba narody są kwita. Z kolei nagłaśnianie i wyolbrzymianie cierpień, jakich doświadczyli ukraińscy cywile w 1943 roku ze strony polskich Schutzmannów, ma rozmyć grozę i wyjątkowość zbrodniwojennych. wołyńskiej.A Pokazać, zarówno Ukraińcy, i Polacy mordowali jeńców co za tymżeidzie – że oba narodyjak są 

kwita. Takie zabiegi są oczywiście gwałtem na prawdzie historycznej, która coraz częściej pada ofiarą tego, co eufemistycznie nazywamy polityką historyczną. Czyli – mówiąc wprost – ordynarną propagandą. Największych emocji i dyskusji między badaczami z Polski i Ukrainy nie wzbudza jednak liczba masakr, w których brali udział Polacy służący w niemieckich oddziałach policyjnych. To sprawa drugorzędna. Osią sporu są  trzy zasadnicze kwestie: 1. kolejność wydarzeń, 2. ocena polskich Schutzmannów, Schutzmannów, 3. kto ponosi odpowiedzialność za zbrodnie Schutzmannschaftów. Schutzmannschaftów. W referacie wygłoszonym podczas wspomnianego polsko-ukraińskiego seminarium Bolanowśkyj zawarł tezę, która musi wzbudzić stanowczy sprzeciw:   Ukraińskie bataliony ochronne, w tym czasie, kiedy funkcjonowały, nie brały udziału w akcjach antypolskich, natomiast pozostające na służbie niemieckiej polskie kompanie ochronne stały się głównymi organizatorami akcji antyukraińskich, co prowokowało akcje antypolskie UPA na Wołyniu.

  Teza, że ukraińscy Schutzmanni nie prześladowali Polaków, jest tak absurdalna, że nie wymaga polemiki. Dowodów na takie prześladowania jest mnóstwo. wymaga jednak sugestia, że odwetem banderowskie ludobójcze mordy na Komentarza Polakach były jedynie odpowiedzią, za pacyfikacje dokonywane przez polskich policjantów na niemieckiej służbie.

 

Jest to, łagodnie mówiąc, stawianie spraw na głowie. Podczas żywiołowej dyskusji, która po referacie Bolanowśkiego wywiązała się między polskimi i ukraińskimi badaczami, zwróciła na to uwagę pani Ewa Siemaszko:   Pan doktor odwrócił kolejność wydarzeń – mówiła polska badaczka. – To jest sekwencja odwracająca rzeczywistą chronologię, niestety, przykro mi to powiedzieć, w celu odciążenia UPA od zarzutu ludobójstwa. Najpierw nastąpiły masowe mordy. mordy. Zaczęły się one w lutym 1943 roku, ale już wcześniej – od drugiej połowy 1942 roku – podziemie ukraińskie na małą skalę likwidowało Polaków, pojedyncze osoby, pojedyncze rodziny. Do eskalacji doszło już po ucieczce policji ukraińskiej do lasu. Nastąpiła na wielką skalę depolonizacja wsi wołyńskiej. I ta depolonizacja była bezpośrednią  przyczyną wstępowania Polaków do formacji policyjnych, do Schutzmannschaftów. Gdyby nie działania podziemia ukraińskiego, Polacy by do nich   nie wstępowali.

Pani Siemaszko wskazała na pewną prawidłowość – otóż do niemieckich oddziałów policyjnych wołyńscy Polacy nie wstępowali jednocześnie. Najpierw włożyli niemieckie mundury we wschodnich i południowych powiatach Wołynia, a potem w zachodnich. Dlaczego? Bo taka była dynamika banderowskiego ludobójstwa! Te zbrodnie szły ze wschodu na zachód.  

W powiecie włodzimierskim i horochowskim – dowodziła Ewa Siemaszko –  pojawiła się dopiero po rzeziach 11–12 lipca 1943 roku. Wcześniej jej tam w ogóle nie było. Natomiast w powiecie dubieńskim i krzemienieckim, gdzie te mordy nastąpiły już w marcu–kwietniu, pierwsi Polacy wstępowali do policji już w   kwietniu.

Wspomnianą tezę części ukraińskiej historiografii należy więc odrzucić. Najpierw była akcja – banderowskie zbrodnie na polskich cywilach. A potem była reakcja – akces młodych Polaków do niemieckiej policji. Nie odwrotnie. Część badaczy ukraińskich zdaje się po prostu brać za dobrą monetę i bezkrytycznie powtarzać propagandowe chwyty stosowane przez wołyńskie kierownictwo UPA. Ukraińscy nacjonaliści już w 1943 roku starali się bowiem przerzucić odpowiedzialność za masową rzeź Polaków na tych przedstawicieli polskiej społeczności, którzy poszli na współpracę z Niemcami.   Nasza administracja porzuciła swoje posady, aby Niemcy nie mieli dostępu do naszych wiosek i nie niszczyli nas – napisano w odezwie Krajowego Prowodu

 

OUN do ludności polskiej wydanej 18 maja 1943 roku. – Wy jako pierwsi dobrowolnie zgłosiliście się, aby zająć jej miejsce, i pomagacie Niemcom w ich bandyckiej pracy. Jesteście teraz ślepym narzędziem w niemieckich rękach, które skierowane zostało przeciwko nam. Pamiętajcie jednak, że jeżeli polska społeczność nie wpłynie na tych, którzy zatrudnili się w niemieckiej administracji, policji i w innych i nnych instytucjach, tak aby pozostawili swoje posady posady,, to gniew narodu ukraińskiego wyleje się na tych Polaków, którzy mieszkają na ziemiach ukraińskich. Każda nasza spalona wieś, każda ofiara z waszej winy odbije się na was. Polacy! Opamiętajcie się! Wracajcie do domów.

  Upowskich dokumentów o podobnej wymowie zachowało się sporo. Problem polega na tym, że współpraca części Polaków nie była wcale przyczyną  ludobójstwa na Wołyniu. Była jedynie do niego pretekstem.   Raz jeszcze trzeba podkreślić, że to nie Polacy pierwsi zaatakowali – pisał historyk Ryszard Torzecki. – Wynika to nie tylko z polski polskich ch i niemiecki n iemieckich ch dokumentów, ale również z faktu, że w początkach 1943 roku na Wołyniu mieszkało na wsi około 5–7 proc. ludności polskiej, gdy przed wojną było jej tam około 14–16 procent. Polacy ci nie byli samobójcami, żeby podjąć tak nierówną  walkę, i to w tak niesprzyjających warunkac warunkach. h. Kiedy im ją natomiast narzucono – bronili się. Metody walki narzucał przeciwnik, więc Polacy nie przebierali w środkach.

  Argumenty profesora Torzeckiego są niepodważalne. Bardziej skomplikowana sprawa to ocena Schutzmannschaftów złożonych z wołyńskich Polaków. Tutaj również Polacy i Ukraińcy nie potrafią znaleźć wspólnego języka. W przeciwieństwie do nieprawdziwej tezy Bolanowśkiego  jest to jednak w pełni zrozumiałe. Perspektywy obu społeczności były, były, są i chyba muszą być diametralnie różne.

W oczach wołyńskich Polaków Schutzmanni byli przede wszystkim ich obrońcami przed atakami banderowców. W oczach wołyńskich Ukraińców byli przede wszystkim mordercami. Tę różnicę perspektyw dobrze oddaje fragment wspomnianej polskoukraińskiej dyskusji z 2006 roku:    Ewa Siemaszko: – Siemaszko: – Jeszcze wspomnę o listach, które otrzymałam na apel o ocenę działalności policji polskiej na Wołyniu. Otóż Polacy piszą, że są wdzięczni policji polskiej, zawdzięczają jej życie. Gdyby nie ona, to nie zginęłoby 60 tysięcy, tylko być może 120 tysięcy osób. Te wszystkie małe miejscowości, gdzie załogi niemieckie liczyły po kilka–kilkanaście osób, a były tam oddziały polskiej

 

policji i zgromadzona ludność, która uciekła z wymordowanych wsi i drżała każdego dnia i nocy przed napadem, były cały czas chronione przez policję polską.

  Wołodymyr Tr Trofymowyc ofymowycz: z: –  – Chciałbym odnieść się do słów Ewy Siemaszko, która mówiła, że przed dostawała listy odWierzę, Polaków jakoby polskiej policji uratowanie Ukraińcami. że dziękujących takie listy istniały, jednak – pani Ewo za – chciałbym, żeby pani zobaczyła listy i wysłuchała głosów Ukraińców, świadków tych wydarzeń, którzy wypowiadali się o polskiej policji.

  Oba te punkty widzenia są całkowicie zrozumiałe i trudno sobie wyobrazić, żeby mogło być inaczej. I chyba tak już pozostanie. „Ocena tej policji przez nas  – mówiła słusznie pani Siemaszko – nie będzie się nigdy pokrywała z oceną  kolegów ukraińskich”. Obie strony – ukraińscy i polscy historycy – osiągnęli natomiast konsensus w sprawie tego, kto ponosi odpowiedzialność za pacyfikacje ukraińskich wsi, w których brali udział polscy policjanci. A także wcześniejsze pacyfikacje polskich wsi, w których brali udział policjanci ukraińscy. Odpowiedzialność tę ponosili Niemcy. Polscy i ukraińscy Schutzmanni nosili bowiem niemieckie mundury, używali niemieckiej broni i – co najważniejsze – byli pod niemiecką komendą. Dlatego w końcowych uzgodnieniach konferencji z 2006 roku znalazły się następujące tezy:   1. Formacje policyjne utworzone przez okupacyjne władze III Rzeszy z Ukraińców i Polaków były jednostkami niemieckimi. 2. Formacje te były powołane jako wsparcie i uzupełnienie sił reżimu hitlerowskiego w realizacji jego polityki na obszarach zamieszkanych przez Polaków i Ukraińców. 3. politycznych. Wspomniane formacje nie były reprezentantami ukraińskich i polskich sił

  Ze stanowiskiem tym należy się zgodzić. Nie powinno się wrzucać do  jednego worka z napisem „polskie zbrodnie” pacyfikacji dokonywanych przez niemieckich Schutzmannów i akcji odwetowych oddziałów partyzanckich Armii Krajowej. Były to dwa różne zjawiska. Nawet jeżeli ich uczestnicy kierowali się podobnymi motywami.

Zgodę na przyjęcie wspólnego stanowiska badaczy z Polski i Ukrainy należy  jednak opatrzyć jednym zastrzeżeniem. Chodzi o tak zwany margines swobody swo body.. W wypadku obcokrajowców służących w niemieckich formacjach policyjnych

 

niewątpliwie taki margines występował. Ich żołnierze nie zawsze podejmowali działania na rozkaz swoich niemieckich dowódców. Czasami mogli działać na własną rękę lub inspirować swoich niemieckich przełożonych. Wydaje się, że w wypadku części akcji podejmowanych przez polskich Schutzmannów na Wołyniu występował właśnie taki mechanizm. Zastrzeżenie to oczywiście dotyczy również ukraińskich formacji policyjnych pod niemiecką  komendą. I dokonywanych przez te formacje działań wymierzonych w polskie społeczeństwo. Rozważając tę sprawę, trzeba wspomnieć o jeszcze jednym ważnym czynniku. O jeszcze jednym argumencie, który do tej pory nie padł. Chodzi o stosunek polskich władz do ataków polskich Schutzmannów na ukraińskie wioski.   Milicjanci-Polacy – pisał 28 lipca 1943 w odezwie do społeczeństwa wołyńskiego Kazimierz Banach – którzy by wzięli udział w niszczeniu zagród oraz w mordowaniu kobiet i dzieci ukraińskich, wykreśleni zostaną z szeregów Narodu Polskiego i będą ciężko ukarani.

  Jak widać, stanowisko Polskiego Państwa Podziemnego było jasne i klarowne.

 

12

Wnioski niepoprawne patriotycznie W 1943 rokuPolaków niemieckie władze zrobiłyPaństwo dla mordowanych wołyńskich więcej niż Polskie Podziemne.przez Nasibanderowców rodacy mogli bardziej liczyć na wroga i okupanta niż na własny rząd i własną armię. To szokujące, ale niestety prawdziwe. Gdyby polskie samoobrony nie dostały niemieckich karabinów i amunicji –  UPA UP A starłaby je z powierzchni ziemi. Gdyby w polskich wioskach i miasteczkach Niemcy nie utworzyli posterunków policji – ich mieszkańcy zostaliby wymordowani. Gdyby w wołyńskich miastach nie stacjonowały silne niemieckie garnizony – ich ulice spłynęłyby polską krwią. Dzisiaj niemiecka pomoc okazywana Wołyniowi uznawana jest za temat wstydliwy, o którym mówi się półgębkiem. Pomniejsza jej skalę albo wręcz przemilcza. mi tominęło zrozumieć. Taka była sześć historia gdy od rzeziTrudno Polaków siedemdziesiąt lat,i jej nienie mazmienimy. powodu, Dziś, żeby fałszować przeszłość. Szczególnie że to, jak opisuje się współpracę Polaków z Niemcami, jaskrawo kontrastuje z tym, jak opisywana jest współpraca Polaków z bolszewikami. Kolaboracji ze Związkiem Sowieckim nie tylko się nie ukrywa, ale wręcz ją  wychwala. Mimo że PRL upadł już przed trzydziestoma laty, o współdziałaniu rozmaitych polskich formacji podziemnych z Armią Czerwoną wciąż pisze się z dumą i aprobatą. Tylko czasami, dla przyzwoitości, okrasza się to żałosną  skargą: „My tak pięknie pomagaliśmy bolszewikom, a oni nas potem tak brzydko potraktowali”. Niestety schematy myślowe wypracowane za komuny wciąż obowiązują. Zgodnie z nimi współpraca ze Stalinem była największą zasługą, a współpraca z Hitlerem największą zbrodnią. Trudno się w tym doszukać logiki. Zgodnie z tą optyką głośne mówienie o przypadkach polsko-niemieckiego współdziałania jest obecnie uznawane za czyn „niepatriotyczny”. Wręcz „szkalujący” dobre imię narodu polskiego. Na szczęście wielu polskich

 

konspiratorów w czasie II wojny światowej miało więcej zdrowego rozsądku niż nasi współcześni strażnicy narodowej ortodoksji.   Wypadki samoobrony ze strony ludności polskiej były bardzo rzadkie ze względu na brak broni – czytamy w opracowaniu Kierownictwa Walki Powszechnej z 3

sierpnia 1943 roku. – Planowym – Planowym zorganizowaniem zorganizowaniem obrony obrony zajęli się dopier dopieroo  Niemcy,, zagrożeni na całym Wołyniu, gdzie ponieśli również znaczne straty.  Niemcy

  Tak, wielki paradoks historii polega na tym, że banderowska rebelia na pewien czas pogodziła śmiertelnych wrogów. Polacy i Niemcy nieoczekiwanie znaleźli się po tej samej stronie. I nie dotyczy to tylko samoobron i Schutzmannschaftów. Również niektóre formacje polskiego podziemia starały się zachowywać wobec okupanta neutralność.   W razie pojawienia się w okolicy Bazy Oporu lub posterunku PKB umundurowanychh szucmanów ukraińskich – czytamy w instrukcji inspektora umundurowanyc Podokręgu Łuck wołyńskiej Delegatury Rządu na Kraj z 28 stycznia 1944 roku – otworzyć ogień i nie dopuścić do linii obronnych. Gdyby szucmani ukraińscy znajdowali się pod dowództwem żandarma niemieckiego – ogień obronny o ile możności kierować wyłącznie na Ukraińców. Jest to bardzo ważne, gdyż skierowanie ognia na żandarmów niemieckich okupant mógłby uważać za powstanie społeczeństwa polskiego przeciwko sobie i zastosować odpowiednie tego zaczy wszelką cenę unikać. W razie pojawienia się wrepresje. okolicyNależy Bazy Oporu posterunku PKB żandarmów niemieckich lub innych oddziałów niemieckich – walki nie wolno przyjmować. Natychmiast z pełnym uzbrojeniem, ludnością polską z dobytkiem odmaszerować w las. Słowem Niemców oszczędzać, a wszystkich innych podejrzanych niszczyć. Władzom niemieckim, o ile to będzie możliwe, wyjaśniać, że zmuszeni jesteśmy bronić się przed agresją Ukraińców, Niemców natomiast nie mamy zamiaru zaczepiać.

  W polskiej historiografii przyjął się pogląd, że dzięki stanowczym, zdecydowanym działaniom oddziałów partyzanckich Armii Krajowej pod koniec 1943 roku na Wołyniu udało się zatrzymać falę upowskich mordów mo rdów.. podziemie byćbyło może włączyłoefektywne się do akcji zbyt późno, ale kiedytego już się Polskie na to zdecydowało, niezwykle – twierdzą zwolennicy poglądu. Akowcy wzmocnili polskie bazy samoobrony i sparaliżowali działania grasujących w terenie oddziałów UPA. Położyli kres ludobójstwu. Polskie Państwo Podziemne uniemożliwiło banderowcom osiągnięcie ich zbrodniczego

 

celu – całkowitej depolonizacji Wołynia. Oddziały AK uratowały dwie trzecie wołyńskich Polaków, czyli około 200 tysięcy ludzi. Niestety jest to obraz zbyt optymistyczny. Oczywiście podjęte w drugiej połowie 1943 roku działania oddziałów partyzanckich AK były jedną z przyczyn wyhamowania – bo nie zatrzymania – upowskiego terroru. Ale nie najważniejszą. Najważniejsza była pomoc udzielana przez Niemców. AK do walki przeciwko UPA rzuciła oddziały partyzanckie liczące około tysiąca żołnierzy. Niemcy skierowali do akcji przeciwko UPA od 1,5 do 4 tysięcy polskich policjantów. policjantów. AK nie sprowadziła z Generalnego Gubernatorstwa ani jednego oddziału partyzanckiego na odsiecz Wołyniowi. Niemcy sprowadzili na Wołyń 202. batalion i jednostki złożone ze Ślązaków i Pomorzan.

AK mimo obietnic nie wystarała się o lotnicze zrzuty broni. Niemcy przekazywali zaś polskim samoobronom karabiny i amunicję całymi furmankami. Przytłaczająca większość spośród wspomnianych dwóch trzecich mieszkańców Wołynia nie ocalała dzięki kilku partyzanckim oddziałom AK. Ludzie ci ocaleli dzięki niemieckim garnizonom stacjonującym w wołyńskich miastach: Łucku, Krzemieńcu, Kowlu, Równem czy Włodzimierzu Wołyńskim. To tam Polacy znaleźli zn aleźli schronienie przed banderowskimi band erowskimi siekierami. Historię stosunków polsko-niemieckich czasu ostatniej wojny zdominował ogrom przerażających, nieludzkich zbrodni dokonanych przez okupanta. Znalazł się jednak w niej również epizod pozytywny. Epizod wołyński.

 

Część III

Odwet

 

1

Akty rozpaczy W filmie Wojciecha Smarzowskiego jest scena polskiej zbrodni odwetowej. Do ukraińskiego futoru wdziera się grupa polskich chłopów z sąsiedniej, spalonej przez banderowców miejscowości. Uzbrojeni w narzędzia gospodarskie Polacy mordują wszystkich napotkanych cywilów. cywilów. Nie oszczędzają kobiet ko biet i dzieci. Na oczach szalejącej z przerażenia matki, Polki zamężnej z Ukraińcem, jej rodacy rzucają na ziemię niemowlę.  – Zachciało ci się banderowca? – mówi kierujący atakiem. – To To zobacz, co oni robią z naszymi dzieciami! Dziecko zostaje zarąbane siekierą. Następną ofiarą staje się matka, której głowę chłopi kładą na progu chałupy. Kolejny cios siekiery i głowa kobiety toczy się po ziemi. Po dokonaniu zabójstw Polacy puszczają futor z dymem i odchodzą. Scena ta wywołała oburzenie nacjonalistów. Zarówno polskich, jak i ukraińskich. Polscy nacjonaliści uznali tę scenę za skandaliczną, bo – jak dowodzili – żadnego odwetu na Wołyniu nie było. Polacy byli tylko i wyłącznie ofiarami. Polak z definicji, jako człowiek prawy i szlachetny, nie jest zdolny skrzywdzić niewinnego bliźniego.

Ukraińscy nacjonaliści uznali z kolei, że skandalem są pokazane przez Smarzowskiego proporcje. Na Wołyniu bowiem doszło według nich do obopólnych, polsko-ukraińskich rzezi. A w trwającym dwie i pół godziny filmie scena polskiego odwetu zajmuje około dwóch minut. Była to więc stronnicza, polska manipulacja. Jak było w rzeczywistości? Historyczna konsultantka Wołynia Wołynia   pani Ewa Siemaszko podkreśla, że nie ma żadnych dokumentów ani relacji wskazujących na to, aby do takiej konkretnej zbrodni rzeczywiście doszło. Nic nie wiadomo o tym, żeby jacyś polscy włościanie zdekapitowali matkę na progu jej domu. Umieszczenie takiej sceny w filmie było zabiegiem artystycznym Wojciecha Smarzowskiego. Miała ona spinać klamrą fabułę. Na początku filmu pokazano ślub tej kobiety z Ukraińcem. Zgodnie ze starym wołyńskim zwyczajem panna

 

młoda musiała położyć głowę na progu chaty, a weselnicy obcięli jej na nim panieński warkocz. Przesłanie było jasne. Przed wojną Polacy i Ukraińcy potrafili ze sobą żyć w zgodzie i przyjaźni. W czasie wojny na Wołyniu zostało zaś przelane morze krwi pobratymczej. Smarzowski chciał pokazać, że zło raz zasiane rodzi straszliwe owoce. I potrafi zdeprawować nawet ofiary. ofiary. To, że na Wołyniu nie doszło do takiej konkretnej zbrodni, nie oznacza oczywiście, że Polacy w ogóle nie dopuszczali się aktów odwetu. Jest to jeden z najbardziej kontrowersyjnych, wzbudzających największe emocje aspektów ludobójstwa na Wołyniu. I trudno się temu dziwić. W debacie o tak przerażających krwawych zbrodniach bardzo ciężko o chłodne, obiektywne spojrzenie. Sprawy nie ułatwia to, że Wołyń w ostatnich latach stał się polem ostrego polsko-ukraińskiego sporu politycznego. Chcę być szczery z czytelnikiem. Nie ukrywam więc, że również mam emocjonalny stosunek do ludobójstwa na Wołyniu. Czyż jednak może być inaczej? W ostatnich kilkunastu latach przeczytałem olbrzymią liczbę relacji złożonych ocalałych Polaków. Z wielomanaz nich rozmawiałem osobiście. Słuchałem przez upiornych opowieści o nabijanych pal niemowlakach, matkach, którym wypruwano z brzuchów płody, i starcach topionych w studniach. Coś takiego nie może nie pozostawić głębokiego śladu. Gdy czytałem te relacje i słuchałem opowieści świadków, łapałem się za głowę. Jak to było możliwe?! Współczucie dla mordowanych rodaków mieszało się z wściekłością  na ich okrutnych oprawców. Nie będę krył, że ukraiński integralny nacjonalizm, który doprowadził do tego koszmaru, wywołuje u mnie przemożną awersję. Wszystko to sprawia, że niezwykle trudno mi spojrzeć na ukraińską  społeczność Wołynia – której część brała przecież udział w rzeziach – także jako na ofiary. Niezwykle trudno jest mi pisać o polskich zbrodniach odwetowych. Uważam jednak, że prawda jest najważniejsza. „Kiedy historyk bierze się do  jakiegoś tematu – mówił mó wił pewien mądry ukraiński badacz – powinien zapomnieć o swojej narodowości. Inaczej nie jest historykiem”. Postaram się zastosować do tej zasady i przedstawić problem polskiego odwetu bezstronnie i obiektywnie. Czy mi się to uda, pozostawiam do oceny czytelników.

Zacznijmy od spontanicznych aktów odwetu. Takich, jakie w swoim filmie przedstawił Smarzowski. Czyli działań podejmowanych przez zwykłych –  niezrzeszonych w żadnych formacjach paramilitarnych – cywilów. Świadków ukraińskich masakr, którzy doprowadzeni do obłędu i rozpaczy, kierując się impulsem, chwytali za narzędzia rolnicze i dokonywali aktów zemsty.

 

W zachowanych materiałach źródłowych pojawiają się informacje, że do takich sytuacji rzeczywiście dochodziło. W kwietniu 1943 roku, dzień po krwawej pacyfikacji Janowej Doliny, grupa miejscowych Polaków udała się z bronią w ręku do sąsiednich ukraińskich miejscowości. Zastrzelili tam – jak pisał profesor Grzegorz Motyka – pięcioro Ukraińców. Między innymi dziewięcioletnią dziewczynkę. Z ręki Polaków życie straciło również rosyjskie małżeństwo, które przez pomyłkę wzięto za Ukraińców. Z kolei jesienią 1943 roku, podczas jednego z upowskich ataków na miasteczko Różyn, pewien Polak wykorzystał zamieszanie i zastrzelił swoje dwie ukraińskie sąsiadki – Habkę i Sońkę. Zbrodnię tę, co warto podkreślić, potępili pozostali polscy mieszkańcy miejscowości. Uznali ją za niedopuszczalną. Wzmianki na temat takich spontanicznych działań zachowały się również w źródłach ukraińskich. Szef kijowskiego IPN Wołodymyr Wiatrowycz w swojej książce o znamiennym tytule  Druga wojna polsko-ukraińska 1942–1947  przytacza następujący fragment raportu ukraińskiego podziemia z września 1943 roku: „Polacy z Bielina w liczbie 40–50 osób, częściowo uzbrojeni w broń, a częściowo z widłami, kosami i siekierami napadli na wieś Ruda, zabili więcej niż 20 osób, a wiele ranili”. Wydaje się jednak, że takie zdarzenia należały do rzadkości. Wysiłki wołyńskich Polaków w przytłaczającej większości skupiały się na przeżyciu, a nie wymierzaniu „sprawiedliwości” ukraińskim sąsiadom. Żyjąca w ukraińskim morzu polska społeczność była po prostu zbyt nieliczna, aby podejmować takie agresywne działania. Opisane tu zabójstwa możemy więc uznać za akty rozpaczy. Możliwości odwetu zwiększały się, dopiero gdy Polacy skupiali się w jakichś organizacjach. Na przykład w samoobronie. Wówczas pojawiała się broń, struktury, plany działania. I poczucie siły. Wiadomo o szeregu akcji odwetowych, które były dziełem członków samoobron. Akcje takie bywały okrutne i radykalne. Na przykład atak Polaków z Rożyszcz na ukraińską wieś Swozy (Zwozy).   Zarówno ja, jak i wszyscy pozostali nie ustalaliśmy w tym czasie, kto przed nami był – kobiety czy mężczyźni – wspominał jeden z uczestników akcji o nazwisku Maciążek. – Widzieliśmy, że ze wsi Swozy, i rozstrzeliwaliśmy, nie zastanawiając się. Mściliśmy się… Poza 26 osobami kobiet i mężczyzn, których zabiliśmy podczas napadu na wieś Swozy, przez nas, napastników, zostało spalone około 60 chat. Ogółem w tej wsi było średnio może 100 chat. Zabraliśmy całe

 

gospodarstwo i mienie z podpalanych chat – krowy, krowy, konie, świnie, zboże itd. Wszystko to poszło do niemieckiej żandarmerii w m. Rożyszcze.

  Z kolei samoobrona Huty Stepańskiej miała w odwecie za jedną  z banderowskich napaści spalić ukraińską wieś Butejki. Dowództwo Huty ostrzegło wówczas okoliczną ludność ukraińską, że za każdą spaloną polską wieś będzie puszczać z dymem dwie wioski ukraińskie. Wskutek stosowania takiej taktyki cała okolica szybko się wyludniła, gdyż banderowcy oczywiście odpowiadali pięknym za nadobne.   Nic nie mogło powstrzymać kawalerii straceńców – wspominał Narcyz Żarczyński. – Jeżeli zachodziła potrzeba, wpadali jak j ak wicher z różnych stron i puszczali z dymem wioskę ruską. Wkrótce znikły z powierzchni ziemi w okolicy wszystkie wioski polskie i ruskie.

  Potwierdzają to źródła ukraińskie. Z kolei według części ocalałych z Huty Stepańskiej do niczego takiego nie doszło.   Inne hasło rzucił Mirek Lubera – wspominał Władysław Kobylański. – „Ukraińcy mordują Polaków, musimy robić to samo z nimi”. Zarząd samoobrony, na czele z księżmi, kategorycznie się temu sprzeciwiał i zabraniał. Hasło to upadło. Nie było posłuchu, bo księża zabraniali.

  Niestety wydaje się, że zakazy księży nie odnosiły wielkiego skutku. Żądza odwetu wywołana banderowskimi okrucieństwami była zbyt silna. Mimo późniejszych zapewnień Henryka Cybulskiego mieszkańcom ukraińskich wiosek dawali się również we znaki mieszkańcy Przebraża. Zdarzało im się puścić z dymem wioskę, którą uznawali za „bazę banderowców”. Zarzuty, jakie strona ukraińska stawia przebrażanom, dotyczą jednak głównie akcji rekwizycyjnych. Gigantyczne masy polskich uchodźców, które zgromadziły się w polskiej bazie, musiały przecież coś jeść. Ciężar ich utrzymania w dużej mierze spoczął na ukraińskich chłopach.  

NKWD w marcu 1944 roku zaaresztowało Ludwika Malinowskiego, cywilnego komendanta Przebraża – mówił podczas dyskusji z polskimi historykami profesor Mykoła Kuczerepa. – Postawiono mu zarzuty, w archiwum czytałem dokumenty  jego sprawy. sprawy. Do akt jest dołączony cały szereg opatrzonych pieczątkami dokumentów, w których mówi się, ile koni, owiec, artykułów żywnościowych zabrała polska samoobrona. W trakcie owych konfiskacji były ofiary, ofiary w ludziach.

 

  O sprawach tych w swoich książkach sporo pisał wielokrotnie już tu

cytowany Wincenty Romanowski „Makitra”. Robił to niezwykle szczerze, co niestety nie było i nie jest wśród polskich autorów regułą.   Za zniszczenie, rabunek i śmierć odpłacano tym samym najbliższym wioskom, które były podejrzane o współudział w napadach – relacjonował. – Wyprawy Wyprawy takie (mimo że mogły budzić niepokój moralny) cieszyły się sympatią Polaków, gdyż dawały pewną satysfakcję za poniesione krzywdy i zniszczenie. Były ponadto przejawem przechodzenia z biernego znoszenia niezasłużonych krzywd do akcji obronno-zaczepnych. Przyczyniły się one w rezultacie do ocknięcia się z bezradnej bierności spokojnego dotąd i bitego przez obce siły społeczeństwa wołyńskiego. Młodzież pozbawiona własnych gospodarstw, a tym samym środków do życia, chętnie inicjowała i brała udział w wyprawach odwetowych na ludność ukraińską. Hasłem była zemsta, a cichymi, ukrytymi intencjami – łupy. Broń mogli posiadać wszyscy. Nie wszyscy jednak jej posiadacze byli członkami organizacji. Ludzie o wątpliwych charakterach i mentalności oraz zbyt młodzi wymykali się niekiedy spod dyscypliny dowództwa.

  Według Romanowskiego ukraińskie wioski położone w okolicach przeludnionych polskich baz samoobrony musiały płacić haracz na ich utrzymanie.   Nie można się dziwić – pisał weteran Armii Krajowej – że nie wygojone rany i świeże wspomnienia o pomordowanych – szukały ukojenia w odwecie. Nie można było powstrzymać wprowadzonego w ruch ramienia. O jakichkolwiek sądach czy dochodzeniach w ówczesnych warunkach nie mogło być mowy. Ponadto w owym tragicznym roku umiejętność zabijania ceniona była wyżej aniżeli skłonność do defensywy. Stąd podobne czyny określało się raczej jako zbędne aniżeli zakazane i karalne.

  Bez wątpienia w jednym Romanowski miał rację: na Wołyniu panowały nastroje odwetowe. Polacy byli wstrząśnięci skalą banderowskich rzezi i w ich poczuciu sprawiedliwości mieściło się przekonanie, że należy na nie odpowiedzieć pięknym za nadobne. Zdarzało się nawet, że występowali do władz niemieckich o pozwolenie na odwet.   Ludność skupiona w Młynowie – czytamy w informacji Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj z 7 lipca 1943 roku – prosiła przypadkowo spotkany oddział

 

wojska niemieckiego o pozwolenie na represje [wobec Ukraińców] za spalenie gospodarstw polskich. Polacy z nawiązką się zemścili. Informator nie zauważył żadnych śladów działania naszych organów cywilnych lub wojskowych, żadnej prasy, odezw.

  Osobny problem stanowią działania tych samoobron, które zostały uzbrojone przez Niemców, a następnie razem z nimi brały udział w działaniach antyukraińskich. Jak bowiem wspominałem w poprzedniej części tej książki, władze okupacyjne część samoobron traktowały jako „swoje”. Wychodziły

z założenia, że skoro dostały one od nich karabiny, powinny z nimi współdziałać. Jedną z takich sytuacji – pacyfikację ukraińskiej wsi Trościanka – opisał Wincenty Romanowski w książce Kainowe książce Kainowe dni. dni.   Niemcy zorganizowali obławę – relacjonował. – Milicja,  jak zwykle w takich  przypadkach,, zażądała pomocy z poszczególnych placówek samoobrony, które  przypadkach przecież korzystały z dostarczonych przez Niemców karabinów. Około 150 ludzi otoczyło Trościankę. Część została skierowana do przeprowadzenia rewizji. Zabito kilku mężczyzn, który próbowali wydostać się z kotła. Gdy znaleziono broń, rozprawiano się na miejscu z jej posiadaczami. Dowiedziałem się później o wybiciu przy tej okazji co najmniej jednej całej rodziny. Dokonał tego jakiś zamieszkujący w Kopaczówce uciekinier, dla którego rozbój i rabunek stały się rzemiosłem. Według informacji jednego z uczestników tej wyprawy zabito wówczas ponad trzydzieści osób. Polacy, sami przechowując nielegalnie broń, łatwo odkrywali miejsca, w których należało się jej spodziewać.  

A oto relacja Jana Peczkisa dotycząca działań samoobrony z miejscowości Stachówka:   Niemcy dali Polakom ze Stachówki trzy rakiety. W razie napadnięcia przez UPA Polacy mieli wystrzelić te rakiety, by Niemcy z miast Sarny i Włodzimierzec widzieli je z obserwatorii i by przyszli z pomocą. Niemcy przyszli po jednym ataku UPA, dali Polakom około 15 karabinów i wzięli ich na odwet przeciw ukraińskim wioskom Hranie i Tryputnie. To Polacy poszli z Niemcami, zabili nieznaną liczbę Ukraińców i spalili te ukraińskie wioski.

  Zdarzało żandarmerii. się, że PolacySpotkało schwytanych członków UPA przekazywali w ręce niemieckiej to między innymi złapanego w Lipnikach byłego policjanta Ołeksandra Małyszkę, którego Niemcy kilka dni później powiesili za dezercję na słupie telegraficznym.

 

Według historyka Ernesta Komońskiego z upływem czasu niektórzy członkowie samoobron coraz bardziej się radykalizowali, a ich przełożeni patrzyli na ich wątpliwe moralnie poczynania przez palce. W obliczu straszliwych zbrodni banderowców, żądza odwetu wśród młodych, uzbrojonych w broń palną Polaków była nie do opanowania.   Dowództwa placówek miały świadomość, że przebieg akcji odwetowych jest brutalniejszy, niż zakładano – pisał Komoński. – Ulegał on radykalizacji wraz z powodzeniem takich działań. Zwierzchnicy wojskowi ośrodków z AK nie wypracowali mechanizmów, jak zjawisko powstrzymać. Zdecydowano się więc na ukaranie osób, które dopuszczały się morderstw na dzieciach i kobietach oraz osobach kradnących mienie przeciwnika. Początkowo były to kary symboliczne, często ograniczające się do ustnego ostrzeżenia lub nagany. W nielicznych przypadkach skazywano Polaków na śmierć, jednak nierzadko dowódcy samoobron i baz partyzanckich zawieszali jej wykonanie. Jeżeli nawet nie dawali przyzwolenia na brutalność wobec Ukraińców, to, jak się wydaje, zachowywali dla niej pewien margines

wyrozumiałości. Ich postawy nie zniechęcały więc osób szukających rewanżu do kontynuowania procederu.

  Tak, to prawda. Należy jednak pamiętać, że mówimy o marginesie. Samoobrony – jak sama definicja wskazuje – powstały w celu obrony życia Polaków, w celu odpierania agresji, a nie odbierania życia Ukraińcom. Taka też była praktyka działania tych formacji. Spośród około stu samoobron na palcach  jednej ręki można policzyć te, które były na tyle silne, aby mogły przejść do kontrataku. Dlatego pogląd ukraińskiego badacza Romana Striłki, że bazy polskiej samoobrony „stały się swoistymi przyczółkami, w oparciu o które Polacy ustawicznie terroryzowali okoliczne wsie ukraińskie”, wydaje się przesadzony. Według polskiego badacza profesora Michała Klimeckiego takie przedstawianie sprawy „stawia na równi obrońców i atakujących”. Na to zaś nie można się zgodzić. Oczywiście członkowie niektórych polskich samoobron dopuszczali się aktów zemsty i nie ma powodu zamiatać tego pod dywan. Były to jednak odstępstwa od reguły, a nie reguła.

 

2

Honor polskiego żołnierza W poprzedniej części poddałem krytyce pułkownika Kazimierza Bąbińskiego „Lubonia”, komendanta Okręgu Wołyńskiego AK. Stwierdziłem, że w obliczu banderowskiego ludobójstwa nie stanął on na wysokości zadania. Jednego nie mogę mu jednak odmówić. Był to człowiek szlachetny, godny kontynuator rycerskich tradycji Rzeczypospolitej. Ocenę tę najlepiej chyba uzasadni fragment wydanego przez „Lubonia” rozkazu numer 2 z kwietnia 1943 roku:   Zakazuję stosowania metod, jakie stosują ukraińskie rezuny. Nie będziemy w odwecie palili ukraińskich zagród lub zabijali ukraińskich kobiet i dzieci. Samoobrona ma bronić się przed napastnikami lub atakować napastników, pozostawiając ludność i jej dobytek w spokoju.

  „Luboń” wykazał się w tej sprawie szlachetną, nienaganną postawą moralną. W nieludzkich czasach zachował człowieczeństwo. Mimo że był pod presją  rozgoryczonego społeczeństwa i pałających żądzą odwetu podwładnych – nie

uległ. Wiedział, że jeżeli Polacy zaczną stosować metody swoich oprawców, niczym nie będą się od nich różnić. Stanowisko Armii Krajowej na zWołyniu wiosną 1943 roku byłogodnym jasne, klarowne i czyste. Żołnierz walczy uzbrojonym mężczyzną. Czyli siebie, równym sobie przeciwnikiem. Z kobietami i dziećmi walczą zaś tylko bandyci. To kwestia honoru i etosu Wojska Wojska Polskiego. Podobnie zapatrywała się na to Delegatura Rządu na Kraj. Kazimierz Banach w sprawozdaniu z 7 października 1943 roku pisał:   Należy odgórnie kategorycznie zakazać podniecania przez wołyńskie kierownicze czynniki uczuć nienawiści, żądzy odwetu oraz wszelkiej akcji odwetowej z naszej strony w stosunku do Ukraińców. W tym bowiem stanie sił, jakim w tej chwili tam dysponujemy, wszelkie tego rodzaju poczynania są szkodliwe i pogłębiają  coraz bardziej tragedię wołyńskiej ludności polskiej. Samoobrona i samopomoc to wszystko, wokół czego skupić należy wszystkie wysiłki, na jakie nas stać.  

 

Z kolei w instrukcji inspektora Podokręgu Łuck Delegatury Rządu na Kraj z 28 stycznia 1944 roku polskim konspiratorom zabraniano nie tylko mordowania cywilów. Zwracano również uwagę, aby w walce z banderowcami nie stosowali metod, które zniżyłyby ich do poziomu wroga. Nie mieli się pastwić nad przeciwnikami, ale zadawać im śmierć w sposób szybki, żołnierski.   W żadnym wypadku – pisano w dokumencie – nie wolno dokonywać napadów na wsie ukraińskie oraz mordować i grabić bezbronną ludność. Jedynie w czasie obronnej walki napadających bandytów ukraińskich – niszczyć przez zastrzelenie. Inne sposoby walki (sposoby ukraińskie) nie licują z godnością narodu polskiego i stosowane być nie mogą.

  Przytoczone tu dokumenty nie pozostawiają więc wątpliwości – wszystkie zbrodnie na ukraińskich cywilach, które zostały popełnione przez wołyńskich żołnierzy AK w 1943 roku, były skutkiem indywidualnych decyzji poszczególnych oficerów lub żołnierzy. Były aktem niesubordynacji, przekroczeniem otrzymanych rozkazów. rozkazów. Czy dużo było takich zabójstw? Historiografia polska sprawę tę traktuje dość uczciwie i o takich wypadkach pisze otwarcie. Informacje na temat akcji odwetowych AK znaleźć można nawet w książkach pisanych przez weteranów tej formacji, co weteranom ukraińskim właściwie się nie zdarza. Zajrzyjmy do kanonicznej historii wołyńskiej konspiracji, czyli Pożogi czyli Pożogi Józefa  Józefa Turowskiego. Czytamy w niej, że 5 października 1943 roku połączone siły oddziału porucznika Kazimierza Filipowicza „Korda” i porucznika Władysława Czermińskiego „Jastrzębia” dokonały wypadu odwetowego na „zgrupowanie banderowskie” rozlokowane we wsiach Połapy i Sokół. Obie wsie zostały puszczone z dymem. Powód? Część ich mieszkańców miesiąc wcześniej brała udział w masakrze Polaków z Ostrówek. Gdy pod koniec tegoż miesiąca upowcy zamordowali mieszkańców wsi Peresieka, żołnierze „Jastrzębia” w odpowiedzi wtargnęli do Jezierzan i Karolinki. W czasie pacyfikacji zabity ponoć został między innymi miejscowy

ksiądz prawosławny, u którego w cerkwi Polacy rzekomo znaleźli kilka karabinów. Jak wynika z innych źródeł, podczas polskich akcji odwetowych zabijanie księży zdarzało się częściej. Wraz z chłopskimi obejściami palono również drewniane cerkiewki. Miało to prawdopodobnie związek z silnym wśród wołyńskich Polaków przekonaniem, że ukraińscy duchowni błogosławią  banderowców idących na „akcje” do polskich wsi. A nawet – co pokazał Smarzowski w Wołyniu Wołyniu   – święcą noże i cepy używane do rzezania Lachów.

 

Zabójstwa księży prawosławnych mogły być również odwetem za mordowanie przez UPA UPA księży katolickich. Wspomniany oddział „Korda” 22 grudnia 1943 roku miał puścić z dymem wieś Wydźgów, zabijając trzydziestu dziewięciu ukraińskich cywili. Konto tego oficera obciążają ponoć również dwie inne spacyfikowane miejscowości –  Wysock i Wiszniów. „Jastrząb” i „Kord” – według profesora Grzegorza Motyki  – zaatakowali Równo, Opalin i Osiecznik. Z kolei oddział podporucznika Ryszarda Markiewicza „Mohorta” – jak wspominał jego weteran Władysław Tołysz – zniszczył wieś Leśniaki, w której żyło „sporo osób nadających się na gałąź, mających ręce obficie ubroczone w polskiej krwi”. Akcje odwetowe wymierzone w ludność cywilną miał również na sumieniu oddział „Łuna” Jana Rerutki „Drzazgi”. Podobno właśnie z uwagi na te niechlubne dokonania oddział został z czasem przemianowany na „Krwawą  Łunę”. Wincenty Romanowski pisał, że żołnierze „Łuny” w listopadzie 1943 roku w okolicach Pańskiej Doliny „ogniem i mieczem” spacyfikowali okoliczne wioski. Kolejny oddział polski, który dopuścił się Tadeusza zbrodni naKorony ludności„Grońskiego”. cywilnej, to słynna grupa „lisowczyków” podchorążego W poprzedniej części książki poświęciłem jej dokonaniom cały rozdział. Jak wynika z dokumentów Delegatury Rządu na Kraj, podchorąży Korona nie tylko nie przestrzegał elementarnych zasad konspiracji, ale do tego terroryzował całą  okoliczną ludność ukraińską.   O nic bardziej nie chodziło – pisał Kazimierz Banach w liście do pułkownika Bąbińskiego wysłanym 26 września 1943 roku – jak o to, żeby żołnierz polski, pojawiający się na terenie, stał na najwyższym poziomie moralnym i ideowym. Rabunek, niesprawiedliwy, bezmyślny mord, okrucieństwo nie powinny i nie mogą splamić jego honoru. Tymczasem co się dzieje w Różynie? Oddział pali dwie sąsiednieprzygodnie wsie ukraińskie Kleczkowicze i Turowicze. się ludności mordów na zupełnie spotkanych Ukraińcach. RabujeDokonuje się mienie ukraińskiej. Ja wiem, że te mordy są czymś bardzo nikłym wobec zbrodni ukraińskiej dokonywanej na ludności polskiej, ale wiem również, że jeśli chcemy, by ludność polska na swych posterunkach wytrwała tam do końca, to zadania przez nas przed nią stawiane muszą być najwyższego gatunku. Muszą być zgodne z tym, o co Polska w dziejach i w obecnej wojnie walczy. Odwet, zemsta, zbiorowa odpowiedzialność, bezmyślność mordu, rabunek – szkodzą tam w straszliwy

sposób naszemu fizycznemu i duchowemu dorobkowi.

 

 

Kazimierz Banach podawał konkretny przykład. Do Różyna przybył stary ukraiński chłop o nazwisku Hrabarczuk. Poskarżył się on akowcom na nielegalną rekwizycję koni. Zamiast oddać mu jego własność, żołnierze położyli go trupem. Zakazali również „dla postrachu” uprzątać jego ciała. Informacje podane przez Kazimierza Banacha potwierdził po latach Wincenty Romanowski w swojej monografii ZWZ/AK na Wołyniu. Wołyniu. Były oficer Armii Krajowej przyznał, że Korona urządzał „krwawe wyprawy do okolicznych wsi ukraińskich”. Spacyfikował nie tylkoi inne wymienione przez Banacha Turowicze i Kleczkowicze, ale również Klewieck miejscowości.   Na rzezie, rozboje i rabunki odpowiadano zbrojnymi odwetami, zabijaniem, rekwizycjami, rabunkami – pisał Romanowski. – Zabijanie poczytywano za cnotę. Młodzieńcy, którzy potracili całe rodziny, rylcami na kolbach karabinów rejestrowali swe ofiary. Ludzka sprawiedliwość schodziła na skraj zwierzęcej zemsty. Pod wpływem powszechnej pożogi tylko oficerowie nie zatracali godności.

  Osobnym tematem jest rozstrzeliwanie jeńców. Leon Karłowicz, żołnierz „Jastrzębia”, wspominał jeden z przemarszów oddziału przez ukraińską wieś. Do Polaków zgłosił tam piętnastoletni i zadeklarował, że chciałby dołączyć do… UPA. UPsię A. Polskich partyzantówwyrostek wziął bowiem za banderowców. banderowców .   Porucznik „Jastrząb” uśmiechnął się jakoś dziwnie, a jeden ze starszych chłopców zapytał:  – Strilaty umijesz?  –  – Nauczujsja  Nauczujsja –  – odpowiedział bez namysłu.  –  – A  A do koho choczesz choczesz strilaty?  –  – Do  Do kohoż! Do Lachiw!  Lachiw!  – odpowiedział jakby z wymówką, że o takie oczywistości śmiemy pytać. Kończy się odpoczynek. Ruszamy, a kandydat na upowca kroczy obok nas w szeregu, ani myśląc rezygnować z powziętego zamiaru. Byliśmy jużsam dośćcudem dalekotylko od wsi. Porucznik „Jastrząb”, który jakukraińskiego się później dowiedziałem, uciekł w Budach Ossowskich spod noża, a utracił całą zaprzyjaźnioną rodzinę, u której mieszkał na stancji, spojrzał na wyrostka nienawistnie. Skinął na „Sztachetę” i chyba „Kruka”, którzy chwycili niedoszłego rezuna za kołnierz i pchnęli przed siebie:  – Chodź! Dostaniesz, na coś zasłużył! zasłużył! – krzyknął któryś. Odwróciłem wzrok, widząc przerażenie, jakie odmalowało się na twarzy ukraińskiego chłopaka. W pierwszej chwili próbował uciekać, uskoczyć w bok, ale wszędzie byli nasi. Odprowadzono go głęboko w łozy. Wkrótce wydało mi się,

 

że rozległo się coś jakby klaśnięcie w dłonie. Nie mam pewności, czy to był strzał, czy się tylko przesłyszałem. W każdym razie odprowadzający go wrócili niedługo, gdy już byliśmy w marszu, ale bez ochotnika. Nie poszedł z nami „ryzaty Lachiw”.

  Trzeba przyznać, że w tym wypadku trudno o jednoznaczny osąd. Bez wątpienia ludzie „Jastrzębia” zabili cywila, czyli złamali prawo wojenne. Ale z drugiej strony wypuszczenie tego chłopaka wiązało się z ryzykiem, wręcz pewnością, że będzie on mordował Polaków. Co robić w takiej sytuacji? Piekielny dylemat! Zachowane źródła nie pozostawiają wątpliwości: podczas starć oddziałów Armii Krajowej z UPA jeńców nie brano. Żołnierze AK nie dawali pardonu i na pardon nie liczyli. Wiedzieli, że jeżeli wpadną w ręce banderowców, nie ocalą  skóry,, a ich śmierć będzie długa i bolesna. skóry   Jedna po drugiej zapalają się od pocisków strzechy chałup i stodół – relacjonował żołnierz „Krwawej Łuny” Roman Kucharski – a po kwadransie płonie już cała wieś. Cywilnej ludności pozwalamy opuścić wieś, a schwytanych z bronią  rozstrzeliwuje pluton egzekucyjny. Łapiemy konie, organizujemy zaprzęgi, ładujemy na nie pozabijane już świnie, krowy oraz znalezione zapasy mąki, kaszy kaszy,, soli i innych wiktuałów, niezbędnych w naszej kuchni. „Kto silniejszy, ten nie głodny”. Rzeczywiście.

  W czasie jednego z patroli żołnierze AK zaskoczyli kilkunastu banderowców śpiących w wiejskich chałupach. Byli oni tak pewni siebie, że nawet nie wystawili straży. straży. Co okazało się dla nich zgubne.   Bulbowcy bez walki zostali rozbrojeni – wspominał Kucharski. – Zdobytą broń oraz znaczne zapasy żywności załadowano na trzy wozy, a budynki zniszczono granatami. Kilkanaście trupów pozostało pod ścianą stodoły. Za odchodzącym oddziałem długo widniała krwawa łuna na rozjaśniającym się już od wschodu niebie.

  Jak wynika ze wspomnień Kucharskiego, takie drastyczne działania nie spływały wcale po polskich żołnierzach jak po kaczce. Dla wielu z nich stanowiło to spory problem moralny. Zdecydowanie lepiej czuli się w polu niż na ekspedycjach karnych. „Każdy patrzy na leżące szeregiem ciała kilkunastu rozstrzelanych banderowców – pisał Kucharski. – Przychodzi mu na myśl, że po odejściu oddziału przyjdą tu ich rodzice, siostry, żony. I pyta: Ale czy to my  jesteśmy winni?”

 

Bywały też jednak sytuacje zgoła odmienne. Wręcz niebywałe. Otóż 16 listopada 1943 roku, po odparciu jednego z ataków UPA na Zasłucze, świeżo awansowany na kapitana Władysław Kochański „Bomba” kazał opatrzyć rany  jedenastu wziętym do niewoli banderowcom. I odstawił ich furmankami do najbliższej wsi sprzyjającej UPA! UPA! To jedyny taki wypadek, o którym czytałem.

Według ukraińskiego badacza Romana Striłki do końca 1943 roku polskie samoobrony i oddziały partyzanckie spacyfikowały na Wołyniu dwadzieścia siedem wsi. To dużo. A gdy ukraińscy badacze przedstawią ostateczny bilans swoich badań, liczba ta zapewne jeszcze wzrośnie. Warto jednak pamiętać, że –  jak wyliczyli Ewa i Władysław Siemaszkowie – banderowcy dokonali na Wołyniu… 3259 ataków na Polaków w 1721 wołyńskich koloniach, futorach, wsiach i miasteczkach. Oczywiście nie chodzi o to, żeby przerzucać się grzechami. Udowadniać – jak pisał jeden z Wołyniaków – że polską stronę obciążają kilogramy winy, a stronę ukraińską tony. Taka „dyskusja” musi się przerodzić w plemienną pyskówkę. Trzeba się jednak sprzeciwić tezie części ukraińskich historyków, jakoby powodem tak wielkiej różnicy w liczbie ataków i ofiar było to, że na Wołyniu mieszkało znacznie mniej Polaków niż Ukraińców. A skoro Polaków było zdecydowanie mniej, to nie mogli zabić aż tak wielu ukraińskich sąsiadów. Przyczyna byłaby więc stricte „techniczna”. Prawda jest zgoła inna. Kolosalna dysproporcja w liczbie ofiar wynika z tego, że UPA dokonywała masowych mordów na polskich cywilach, bo chciała zbudować homogeniczną etnicznie „Ukrainę dla Ukraińców”. Ukrainę „bez Lachów”. Był to element zaplanowanej z zimną krwią operacji ludobójczej. Z kolei niektóre oddziały AK punktowo uderzały w wybrane ukraińskie wsie, wierząc, że w ten sposób uda się im powstrzymać banderowskie rzezie rodaków. Podczas gdy wołyńskie dowództwo UPA wydało swoim oddziałom rozkaz metodycznego wymordowania całej polskiej ludności Wołynia, wołyńskie dowództwo AK kategorycznie zabraniało zabijania kobiet i dzieci. Myślę, że są to zasadnicze różnice.

 

3

Kobiety i dzieci pod ochroną  Najwięcej aktów odwetu żołnierze Armii Krajowej dokonali na Wołyniu zimą  1943 i wiosną 1944 roku, po mobilizacji i sformowaniu tam dywizji AK. Wówczas polska partyzantka była najsilniejsza i najbardziej aktywna, a co za tym idzie – miała po temu największe możliwości. Na rozkaz dowództwa wołyńskie oddziały Armii Krajowej w pierwszych tygodniach 1944 roku przeprowadziły zakrojoną na szeroką skalę operację, która

do historii przeszła jako bój o poszerzenie bazy operacyjnej. Co kryje się pod tą  nazwą? Oczyszczenie terenów, na których stacjonowała polska dywizja, z oddziałów UPA i całej ukraińskiej ludności. W okresie tym polscy partyzanci stoczyli kilkanaście większych bitew i niezliczone potyczki z banderowcami. W zdecydowanej większości byli w nich górą i w efekcie ukraińskie oddziały zostały całkowicie wyparte z okolic Kowla i Włodzimierza Wołyńskiego. Wołyńskiego. Wraz z nimi uchodzić musieli cywile.   Przez konary drzew – wspominał Józef Czerwiński – dostrzegaliśmy odblaski łuny. Na prawo i lewo od drogi płonęły wsie. Pożary towarzyszyły nam aż do rana. Byliśmy zaniepokojeni, bo nie wiedzieliśmy, kto i co pali. Zetknięcie z sotniami [UPA] mogło okazać się zgubne dla naszego niewielkiego patrolu. Już na miejscu, w sztabie dywizji, wyjaśniono nam, że to oddziały zgrupowania kowelskiego oczyszczały teren z baz banderowskich. Wymagało tego twarde prawo walki partyzanckiej – partyzantka nie może działać we wrogim terenie.

  Owymi „bazami partyzanckimi” były oczywiście ukraińskie wioski. Przed puszczeniem ich z dymem polscy żołnierze zabierali z nich bydło, zapasy i produkty rolne. Rekwizycje te były jednym z głównych sposobów aprowizacji wołyńskiej dywizji.   Żołnierze strzelali w chlewniach świnie i wyciągali je na drogę – wspominał weteran AK Olgierd Kowalski. – Specjalne robocze (cywilne) brygady ładowały  je na wozy. wozy. Zresztą ładowano wszystko: zboże, mąkę, sól kaszę, co tylko się nawinęło. Za taborami gnano stada krów. Porażała mnie „urzędowa” i prywatna pazerność. Czułem podświadomie, że coś tu jest nie tak.

 

  Jak pisał ukraiński historyk Ihor Iljuszyn, szczególną aktywność podczas tych akcji wykazał oddział porucznika „Korda”. Ukraińcom z terenów wokół Lubomla jego dowódca nakazał opuścić wioski. Kto się do tego polecenia nie zastosował, po upływie wyznaczonego terminu został usunięty siłą. W tym czasie rozkazy pułkownika Bąbińskiego „Lubonia” wyraźnie się zaostrzyły. Oddziały prowadzące ekspedycje karne wciąż miały surowy zakaz zabijania kobiet i dzieci, mogły teraz jednak rozstrzeliwać wszystkich przebywających we wsiach ukraińskich mężczyzn i podrostków. A nie tylko, jak dotychczas, rezunów schwytanych z bronią w ręku.   Zalecam prowadzenie walki z grupami ukraińskimi z całą bezwzględnością  i surowymi rygorami, a szczególnie w akcjach odwetowych za rzezie całych polskich rodzin – pisał „Luboń” w rozkazie z 16 stycznia 1944 roku. – Dla morderców kobiet i dzieci nie ma litości i pobłażania. Walki tej nie chcieliśmy, pragnąc żyć w sąsiedzkiej zgodzie z ludnością ukraińską Wołynia. Stało się inaczej, nie my winni tej krwi. Nie odwzajemniamy się w walce mordami kobiet i dzieci ukraińskich. Najbardziej kategorycznie powtarzam zalecenia i rozkazy dawane ustnie i na odprawach inspektorom i dowódcom oddziałów partyzanckich, aby nie dopuszczali w walce lub po jej zakończeniu krzywdy kobiecie i dziecku

ukraińskiemu. Z całą surowością będę pociągał do odpowiedzialności dowódców i żołnierzy, którzy by posunęli się do takich niegodnych czynów. Wydając te rygory walki – kieruję się nie tylko względami humanitarnymi, lecz najwyższym dobrem utrzymania morale naszych oddziałów, naszego żołnierza. Wysokie cechy żołnierskie łatwo jest utracić w trudnych warunkach partyzantki. Wierzę, że nie uszczupli to zapału do walki i dążenia do bezwzględnego niszczenia wroga, a nas i nasze dobre imię ochroni na przyszłość od hańby zarzutów,, że prowadziliśmy walkę również z kobietami i dziećmi. zarzutów

  Zdaniem historyków kilkukrotne powtórzenie, że nie wolno zabijać jedynie „kobiet i dzieci”, nie pozostawiało żadnych wątpliwości, jaka jest wola dowódcy. I co wolno, a czego nie wolno robić w ukraińskich wioskach. Wszystko, co nie  jest zabronione, jest dozwolone. Tak też zostało to zinterpretowane przez oficerów niższego szczebla.   Co rusz przypominano nam – relacjonował Wacław Gąsiorowski – że nie wolno w czasie akcji zabijać kobiet i dzieci. Dowództwo w rozkazach dziennych stale przypominało, że za gwałt na Ukraince każdy może zastrzelić kolegę i nie będzie za to karany.

 

  Zakaz nie obejmował jednak mężczyzn. Całą sprawę niezwykle szczerze opisał w swoich wspomnieniach Z Wołynia  przez Berlina  Berlina  żołnierz wołyńskiej wyraźne konspiracji Olgierd wKowalski. WedługPolesie niego dooficerowie dali podwładnym instrukcje sprawie „konieczności przeprowadzenia akcji odwetowych, które zmusiłyby UPA do zaniechania mordowania polskiej ludności”.   Odwet mieliśmy przeprowadzić na wsi Klusk – pisał Kowalski – gdzie należało rozstrzelać wszystkich napotkanych mężczyzn w wieku od 16 do 60 lat. Sam fakt rewanżu terrorem za terror wydawał mi się w pełni uzasadniony i celowy – przy tym działanie to odbiegało od klasycznego „oko za oko”, do czego zresztą nie byliśmy zdolni. W porównaniu z bestialstwem nacjonalistów ukraińskich i bezwzględnością aktów represyjnych dokonywanych przez Niemców planowane sankcje, choć drakońskie, były przez nas akceptowane. Zresztą nikt nas nie pytał o  zdanie.

Na szczęście mieszkańcy wsi Klusk zdążyli uciec przed nadchodzącymi polskimi partyzantami. We wsi nikt nie zginął. Akowcy ograniczyli się tylko do wybicia kolbami wszystkich szyb. Dla jednego z żołnierzy skończyło się to fatalnie – przypadkowo przestrzelił sobie rękę. Niestety wkrótce oddział Olgierda Kowalskiego otrzymał rozkaz spacyfikowania innej ukraińskiej miejscowości.   Zbliżając się do pierwszej chaty, kazałem mieszkańcom opuścić budynek –  wspominał weteran. – Posłusznie wyszła cała rodzina: ojciec, matka, syn i córka. Poleciłem mężczyznom stanąć pod ścianą domu. Oglądam się na swoich kolegów. Stoją, milcząc, nikt nie przejawia chęci działania. Czuję się zdeprymowany.

Rozkaz był jednoznaczny. Sprawdzają mnie czy co? Nie potrafię podnieść karabinu i wymierzyć w bezbronnego człowieka. Strzelam z biodra. Chłopiec pada, podnosząc wysoko nogę, i przeraźliwie krzyczy. krzyczy. Rodzice krzyczą czy modlą  się głośno, nie wiem. Nie mogę tego znieść. Nie oglądając się, odchodzę. Minęły  już od tego zdarzenia 54 lata, a nie da się tego obrazu wymaz wymazać ać z pamięci. Wieczorem Wieczo rem podszedł do mnie „S”.  – Ale ty jesteś skurwysyn – powiedział wprost. – Jeśli chciałeś wykon wykonać ać rozkaz i zabić, to należało to zrobić, a nie sprawiać tylko cierpienie. Nic nie odpowiedziałem. Nic mnie nie tłumaczy. Więcej tego nie zrobię. Może gdyby „S” wiedział, że mam dopiero szesnaście lat, inaczej rozmawiałby ze mną.

 

 

Po tym traumatycznym przeżyciu Kowalski postanowił, że już nigdy nie będzie strzelał do cywilów. Że nie będzie wykonywał niemoralnych jego zdaniem rozkazów przełożonych. Część jego kolegów z oddziału nie miała  jednak takich oporów. oporów. Mało tego, część żołnierzy AK wyłamywała się z wojskowej dyscypliny i w czasie akcji represyjnych nie ograniczała tylko do zabijania mężczyzn. A więc łamała rozkaz „Lubonia”.   Kiedy zostaliśmy ostrzelani w tej wsi – pisał Kowalski – jako jeden z pierwszych podszedłem do najbliższej chaty. Wezwałem mieszkańców do opuszczenia domu. Wyszły dwie kobiety. Ucieszyłem się, że nie mężczyźni… Znienacka do „moich” kobiet podbiegł „J” i z bliskiej odległości zabił je strzałami w głowę. Czułem się współwinny tej niepotrzebnej śmierci.

  Stało się to w marcu 1944 roku we wsi Stawki. Według ukraińskich autorów śmierć poniosło wówczas aż stu cywilów. cywilów.   W bojach i przy obustronnych stratach zdobywano wieś po wsi – pisał Wincenty Romanowski. – Zgodnie z rozkazem „Lubonia” z ochrony korzystały kobiety, dzieci i starcy. Z ochrony życia, lecz nie z prawa do swoich miejsc zamieszkania. Wszyscy musieli przenieść się na tereny, gdzie panowali jeszcze Niemcy. Po złamaniu oporu stawianego przez UPA ludność cywilna otrzymywała krótkie terminy opuszczenia swoich wsi. Polacy – cywile i partyzanci – zajmowali teraz ukraińskie wsie i mienie. Tysiące ukraińskich domów stało pustych. Kto z ich właścicieli nieopatrznie znalazł się w zasięgu działania polskich partyzantów – był traktowany jako szpieg i najczęściej tracił życie. Nie zawsze odnosiły skutek rozkazy światłych dowódców o obowiązku zachowania ludzkiej godności i dobrego imienia polskiego żołnierza. A powodów do porachunków, zemsty i samosądów było co niemiara.

  Jak wyglądało to zabijanie „szpiegów”? znajdujemy we wspomnieniach Grzegorza Fedorowskiego, lekarzaOdpowiedź 27. Wołyńskiej Dywizji AK. Opisał on, jak konny zwiad – dowodzony przez wachmistrza „Czarnego” – otrzymał rozkaz spalenia porzuconego przez ukraińską ludność nadrzecznego futoru. Gdy Polacy wkroczyli do jednej z chałup, zastali w niej przerażoną  właścicielkę. Kobiecina w pierwszej chwili usiłowała uciec – nie miała jednak

żadnych szans.    – Co ty tutaj robisz? – zagadnął zagadnął „Czarny”.

 

Baba zaczęła się jąkać. Najczystszą polszczyzną odpowiedziała, że przyszła po rzeczy.  – Po jakie rzeczy? Przecież chałupa jest pusta, a zboża ze stodoły czy z wozu spod domu na plecy nie weźmiesz! Kobieta milczała. Spalili chałupę i stodołę. Strzechy, pokryte grubą warstwą śniegu, zajmowały się powoli.

  Kobieta została pod bronią popędzona do chałupy, w której rozlokował się sztab miejscowego oddziału. Tam posadzono ją na stołku i poddano przesłuchaniom. Była jednak tak przestraszona, że nie zdołała sklecić sensownie kilku zdań. W efekcie polscy partyzanci uznali, że jest… groźnym szpiegiem UPA, którego zadaniem było pozyskanie informacji o sile polskiego oddziału. „«Słucki» nachylił się do «Kurzawy» – pisał Fedorowski – poszeptał z nim, a potem nachylił się do wachmistrza. Sprawa została rozstrzygnięta”. Z kolei Roman Kucharski, żołnierz „Krwawej Łuny”, wspominał:   Wchodzimy na podwórze jakiegoś gospodarstwa. Zza węgła chaty wychodzi stary Ukrainiec z wiązką słomy na plecach. Podchodzi do niego „Lampart”, o coś pyta, i zupełnie niepotrzebnie strzela. Chłop pada przywalony wiązką słomy.

  W tym okresie mordu odwetowego na Ukraińcach dokonał też… Ukrainiec.  

W Bielinie do naszej kompanii – wspominał Leon Laskowski – przystał Ukrainiec, któremu właśni ziomkowie zamordowali żonę i dwoje dzieci. Chciał dopaść morderców swojej rodziny. Dowódca kompanii przyjął go, ale broni mu nie dał, bo bał się, że narobi jakichś kłopotów. Któregoś dnia w czasie patrolu złapaliśmy dwie Ukrainki należące do bandy UPA. Ów Ukrainiec rozpoznał je  jako rezunki biorące udział udział w mordach i od razu powiedział: powiedział:  – Dajcie karabin! Jeden z kolegów miał takiego mauzera z bagnetem. Ten Ukrainiec mu go wyrwał i tym bagnetem zabił obie Ukrainki. Wszyscy stali jak zahipnotyzowani i nie wiedzieli, co robić.

  Żołnierze AK bez wątpienia popełnili więcej takich jednostkowych zabójstw. Według historyków ukraińskich konto Armii Krajowej obciążają też jednak masowe masakry ludności cywilnej. Badacze ci twierdzą między innymi, że w napadniętej 12 lutego 1944 roku miejscowości Ochniówka polscy partyzanci zgładzili aż 166 cywilów. Sprawa ta wymaga jednak dalszych badań i wyjaśnień.

 

Trudno uwierzyć, żeby tak olbrzymia zbrodnia przeszła bez echa. Żeby nikt z biorących w niej udział polskich żołnierzy o niej nie wspominał. To samo dotyczy podanej przez Ihora Iljuszyna informacji o pacyfikacjach w Werbie i okolicach, które do 15 marca pochłonęły według niego… 600 ofiar śmiertelnych. Ukraiński historyk wymienia jeszcze szereg innych miejscowości, w których Armia Krajowa ponoć zabijała cywilów – między innymi Monowycze (ponad 70 ofiar), Korytnicę (50 ofiar), Turopin (30 ofiar), Ossy, Rewuszki i Maczułki. Z kolei ukraińskiego dziennikarza Iwana akowcy Olchowskiego w marcu 1944 roku według w miejscowościach Sztuń i Zapole po brutalnych przesłuchaniach rozstrzelali aż 140–150 ukraińskich mężczyzn. Jak podaje profesor Grzegorz Motyka, M otyka, do podobnych – choć na znacznie mniejszą skalę – zbrodni doszło w Wydźgowie i Połapach. Niestety tam zginęły również kobiety oraz dzieci. I to z rozkazu oficerów prowadzących pacyfikacje. Problem polega na tym, że badacze ukraińscy poza nazwami miejscowości i liczbą zabitych nie podają żadnych dowodów. Żadnej dokumentacji. Z tego, co wiem, prace na temat ustalenia ukraińskiego bilansu strat trwają. Dopóki jednak nie zostaną przedstawione ich wyniki, należy do podobnych informacji podchodzić ostrożnie. Oczywiście zastrzeżenia te nie oznaczają, że w miejscowościach tych żołnierze AK nie dopuścili się żadnych mordów. Niestety nie można tego wykluczyć. Wystarczy zajrzeć do ówczesnych dokumentów Delegatury Rządu na Kraj, aby uzmysłowić sobie skalę negatywnych zjawisk, o których mowa. Weźmy choćby wstrząsający raport z 31 stycznia 1944 roku przechowywany w Gabinecie Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego pod sygnaturą  2131. Jego autorem był jeden z urzędników lokalnej Delegatury Rządu. Pisał on:   Z osobistych spostrzeżeń oraz z Oddziałów Partyzanckich i baz, jakie istnieją na terenie Wołynia, dochodzą do mnie następujące wiadomości. Urlopowani żołnierze Oddziałów Partyzanckich i rodziny, rodziny, które schroniły się do baz, a obecnie powracają do miasta, opowiadają rzeczy, rzeczy, które muszą rozbudzić w każdym Polaku P olaku zgrozę. To, co obecnie dzieje się na terenie wiejskim, niczym nie różni się od bestialstw, jakich dokonywały bandy ukraińskie na Polakach. Oddziały Partyzanckie urządzają „wypady” na wsie ukraińskie. Przepędzają z nich Ukraińców, zabierają inwentarz, a całe osiedla palą. Tych spośród Ukraińców, którzy nie zdołają zbiec, strzelają na miejscu, nie wyłączając podobno kobiet i dzieci. Daje się słyszeć, że Oddziały Partyzanckie przeprowadzają rekwizycje u Polaków. Z tego powodu powstają narzekania. Polacy mówią, że „rabowali Niemcy, Ukraińcy, a teraz rabuje nasze wojsko”.

 

 

A oto fragment raportu Kazimierza Banacha, który dotarł do Warszawy 2 lutego 1944 roku:   Z terenów opanowanych przez polskie oddziały partyzanckie dochodzą wieści

o mordach, rabunkach i pożarach – alarmował okręgowy delegat rządu na kraj. – Zwrócił się do mnie jeden z inteligentów kowelskich z prośbą, żeby wyreklamować z oddziałów partyzanckich czterech członków jego rodziny. Bo poszli oni do wojska, by walczyć o Polskę, a nie mordować, palić i rabować. Ludność przerażona jest tymi wyczynami, bo obawia się odwetu po odejściu oddziałów.

  Niestety, jak mawiał pewien mądry Wołyniak, trudno przejść przez morze łajna, jakim jest wojna, nie ubrudziwszy butów.

 

4

Obopólne rzezie? Wydaje się, że w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego zderzyły się dwie zasadnicze koncepcje. Według niektórych – podkreślam, niektórych –  terenowych dowódców Armii Krajowej jedynym sposobem na zatrzymanie

banderowskiej fali mordów było będą odpłacenie UPA pięknym za i nadobne. Pokazanie banderowcom, że jeżeli mordowali polskie kobiety dzieci – muszą się liczyć z tym, że mordowane będą również kobiety i dzieci ukraińskie. Zwolennicy tej taktyki uważali, że z banderowcami można mówić tylko ich  językiem. Zwalczać ich metodami, którymi sami walczą. Bo stosowanie rycerskich zasad postępowania tylko rezunów rozbestwia. Ten sposób myślenia zdaje się oddawać raport Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj w Galicji Wschodniej z lutego 1944 roku.   Utwierdza się przeświadczenie – czytamy w nim – że niechęć do użycia ostrych środków przeciwko terrorowi ukraińskiemu jest humanitaryzmem jednostronnym i fałszywym, bo okrutnym w stosunku do własnego społeczeństwa, objętego coraz zuchwalszą na skutek jedynie bezkarności akcją eksterminacyjną. się, że obok należytej samoobrony zdecydowana akcja odwetowaUznaje może doprowadzić do otrzeźwienia rozagitowane i podniecone łatwym powodzeniem masy ukraińskie. Widmem szkód własnych uaktywnić w społeczeństwie ukraińskim wszystkie elementy przeciwne zbrodniczej akcji OUN, a nawet doprowadzić do tego, żeby sama OUN zrozumiała potrzebę mówienia z nami, nie po to, by nas „rokowaniami” uśpić i wprowadzić w błąd, ale aby problem rozwiązać i dojść do porozumienia.

  Inna koncepcja obowiązywała na szczytach wołyńskich struktur konspiracyjnych. Zarówno komendant Kazimierz Bąbiński, jak i delegat Kazimierz Banach przychylali się do opinii, że wyrzynanie całych ukraińskich wsi nie tylko byłoby niemoralne,instynkty ale i przyniosłoby zgubne dla Polaków Zamiast hamować krwiożercze banderowców, jeszcze bardziej skutki. by ich radykalizowało, nakręcało spiralę mordów. Cenę za takie akcje AK zapłaciłyby kolejne tysiące polskich cywilów, nad którymi nieliczne siły polskiego podziemia nie mogły roztoczyć parasola

 

ochronnego. Dlatego właśnie wołyński delegat rządu na kraj ostro krytykował co bardziej krewkich oficerów Armii Krajowej.   Z ust tych ludzi – pisał 26 września 1943 roku – nie schodzą nigdy słowa: bić, mordować, palić, odwet. Wiadomo przecież, że przy dzisiejszym stanie naszych tam sił jest to tylko nieodpowiedzialnym zdaniem niedorosłych, nieodpowiedzialnychh ludzi. nieodpowiedzialnyc

  Chłodna analiza sytuacji zdaje się wskazywać, że stanowisko Kazimierza Banacha było słuszne. Rozpoczęcie masowej antyukraińskiej czystki etnicznej na dłuższą metę byłoby samobójcze. Wynikało to z demografii: Polaków było po prostu za mało, żeby mogli wygrać z Ukraińcami totalną wojnę na wyniszczenie. Za każdą ukraińską wioskę wymordowaną przez polskich partyzantów UPA mogłaby wymordować dziesięć polskich wiosek. Armia Krajowa nie byłaby zaś  już w stanie odpowiedzieć tym samym. Na szczęście wielu oficerów AK podzielało zdanie Kazimierza Banacha i starało się hamować zapędy tych, którzy rwali się do wyrównywania rachunków. Części mieszkańców ukraińskich wiosek dowództwo AK dawało

specjalne, osobiste gwarancje bezpieczeństwa, które miały ich uchronić przed zemstą.   Nasi żołnierze nie napadali na dzieci, kobiety, na bezbronną ludność – wspominał żołnierz AK Józef Dzikowski. – Byłem świadkiem takiego wydarzenia. Pluton nasz był na zwiadzie. Spotkaliśmy we wsi zgromadzonych, dużo ludności ukraińskiej, w przeważającej mierze dzieci, kobiety, no i starcy, którzy się modlili. Jeden z naszych żołnierzy chciał strzelać, był to „Brzózka”, któremu na jego oczach banderowcy rozstrzelali żonę i dwoje małych dzieci. Dowódca plutonu kategorycznie zabronił, tłumacząc mu, że tu nie ma morderców jego rodziny. Na Wołyniu działały różne organizacje, były samoobrony, byli ludzie niezorganizowani, niezorganizo wani, którzy posiadali broń, to mogło być różnie.

  A oto relacja Władysława Malinowskiego:   W Bielinie widziałem, że polska partyzantka nie znęcała się nad ukraińską  ludnością. Traktowali ich tak jak nas. Walczyli tylko z UPA i ich zabijali. Tych, co mieli broń – rezunów. Nawet ludność ukraińska garnęła się do miejsc, gdzie było wojsko polskie – byli bezpieczni. Rozmawiałem z partyzantami, którym Ukraińcy wybili rodziny. Powiedzieli, że winni. im nieMszczą wolno się się tylko mścićpodczas na ludności ukraińskiej, bo nie wszyscy są walki cywilnej z UPA.

 

Łapią rezunów z siekierami i widłami. Są wypadki, że rzucają siekiery i udają  niewinnych, ale są poplamieni krwią, śmierdzą dymem. I wtedy koniec.

  Bywało również, że żołnierze AK, którzy otrzymali rozkaz zamordowania ukraińskich cywilów, nie wykonywali go. O jednym z takich wypadków, do którego doszło w Wydźgowie 22 grudnia 1943 roku, pisał profesor Grzegorz Motyka w książce Wołyń ’43: ’43:   Wśród zamordowanych w tej wiosce był ks. Mykoła Pokrowśki, ihumen ze Sztuń. Warto odnotować, że jeden z polskich partyzantów odprowadził nad brzeg rzeki żonę duchownego Marię i ich dwie niepełnoletnie córeczki Annę i Aleksandrę. Kazał im położyć się na ziemi, po czym markując egzekucję, strzelił w stronę drugiego brzegu i pobiegł za oddziałem. W ten sposób kobiety ocalały. ocalały.

  Żołnierz ten bez wątpienia był bohaterem. Nie tylko bowiem nie wykonał niemoralnego rozkazu, ale jeszcze zdusił w sobie gniew wywołany bestialskimi mordami UPA. Wypadków takich było więcej. Olgierd Kowalski w swoich wspomnieniach przedstawił następującą scenę: patrol AK wkracza do wsi. Na jego widok mieszkańcy rzucają się do panicznej ucieczki przez pola. Polacy zaś wbiegają do porzuconych domów. domów.   W pierwszej opuszczonej chacie „Błyskawica” znalazł zapomnianą czy też pozostawioną w pośpiechu szeroką, ciężką kozacką szablę. Wymachując nią  groźnie, pognał za oddalającą się grupą. Ci widząc, że nie ujdą pogoni, przystanęli, czekając pokornie na to, co los im zgotuje. Władzio („Błyskawica”)

porozmawiał z uciekinierami i po chwili dołączył do nas. Nie mogłem oprzeć się pokusie i nie zapytać, kto to był i czy nie korciło go wykonanie rozkazu. Spojrzał na mnie niechętnym wzrokiem i odpowiedział cicho:  – To To biedni ludzie. Nie zauważyłem, by ktokolwiek miał „Błyskawicy” za złe jego bierność. Wniosek nasuwał się sam: nie każdy rozkaz musi być bezkrytyczne wykonany. wykonany.

  Nie ma wątpliwości, że Armia Krajowa już w pierwszej połowie 1943 roku powinna była na Wołyniu wystąpić z całą mocą i energią. Powinna była podjąć zdecydowane, radykalne działania, by ratować Polaków i spacyfikować Wołyń. Ale działania te należało wymierzyć w banderowców, a nie w ukraińskich cywilów. Należało stosować zasadę odpowiedzialności indywidualnej, a nie zbiorowej.

 

Oddziały UPA jeden po drugim powinny zostać wytropione, wzięte w okrążenie i starte z powierzchni ziemi. A każdy ukraiński rezun biorący udział w mordowaniu kobiet i dzieci – powieszony na suchej gałęzi. Tak aby cały Wołyń ogarnęła groza, a pozostali przy życiu ukraińscy szowiniści nie ośmielili się nawet pisnąć. Nie mówiąc już o podniesieniu ręki na polską kobietę lub dziecko. Taka reakcja byłaby nie tylko słuszna moralnie, ale również podziałałaby znacznie bardziej odstraszająco na upowców niż palenie całych wiosek. Trudno się bowiem spodziewać, żeby fanatyczni rewolucjoniści, jakimi byli banderowcy, przejęli się śmiercią ukraińskich kobiet i dzieci. Przeciwnie, uznaliby zapewne, że jest to korzystne dla „sprawy”, bo jeszcze bardziej pogłębia ukraińsko-polski antagonizm i nienawiść do Lachów. Co innego, gdyby banderowcy sami poczuli się zagrożeni. Wówczas rzeczywiście dwa razy by się zastanowili, nim zdecydowaliby się na kolejną rzeź polskich cywilów. cywilów. Prestiż i powaga Rzeczypospolitej zostałyby więc przywrócone, gdyby Wojsko Polskie surowo ukarało rebeliantów odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne. A nie1943 gdybyroku utopiło Wzdobyła ołyń we krwi niewinnych. Wyrażając żal, zdusić że AK na początku nieWołyń się na akcję, która mogłaby banderowskie ludobójstwo w zarodku, należy się cieszyć, że pacyfikacje ukraińskich wiosek zdarzały się tak rzadko. Według Józefa Turowskiego na Wołyniu z polskich rąk zginęło około 2 tysięcy ukraińskich cywilów. Z szacunkiem tym zgadza się profesor Grzegorz Motyka, historyk znany z obiektywizmu i umiarkowania. Ukraińscy historycy uważają je z kolei za zaniżone. Na przykład Jarosław Caruk, który przez trzydzieści lat jeździł po całym powiecie włodzimierskim i zbierał relacje świadków, twierdzi, że tylko na tym terenie Polacy zgładzili 1454 ukraińskich cywilów,, z czego 1244 ustalił z nazwiska. cywilów Problemem jest to, że – jak już wspominałem – ukraińscy badacze do jednego worka wrzucają akcje odwetowe polskiej samoobrony i AK oraz zbrodnie służących pod niemiecką komendą polskich policjantów p olicjantów..   Podczas okupacji niemieckiej wiejska ludność cywilna W Wołynia ołynia żyła w warunkach

ustawicznego strachu przed możliwymi napadami różnego typu formacji zbrojnych – pisał Roman Striłka. – Wydarzenia 1943 roku na Wołyniu układały się w straszny schemat. W dzień płonęły wsie ukraińskie palone przez Niemców wspólnie z Polakami, własowcami, Uzbekami. A nocą polskie, podpalane przez banderowców, po czym znów ukraińskie palone przez Polaków i partyzantów radzieckich.

 

 

Takie postawienie sprawy z polskiej perspektywy jest trudne do zaakceptowania. Za zbrodnie niemieckie – nawet jeżeli brali b rali w nich udział polscy policjanci i żandarmi – ponoszą winę Niemcy. Stronę polską można zaś obarczyć odpowiedzialnością jedynie za akcje odwetowe samoobron i oddziałów partyzanckich Armii Krajowej. Wielu ukraińskich historyków przechodzi jednak nad tym do porządku dziennego. Sztandarowym przykładem jest stanowisko szefa kijowskiego IPN Wołodymyra Wiatrowycza. A więc człowieka kształtującego politykę historyczną współczesnej Ukrainy. Badacz ten tak tłumaczył tytuł swojej książki  Druga wojna polsko-ukraińska 1942–1947 :   Czy ten krwawy konflikt można nazywać wojną? W polskiej historiografii utarło się określanie go jako „likwidacji”, „eksterminacji”, „czystki etnicznej” czy nawet „ludobójstwa”. Tak więc strona polska przedstawiana jest w konflikcie wyłącznie  jako ofiara, a cierpienia przypisywane są wyłącznie Polakom. Aktywne działania żołnierzy polskiego podziemia mające na celu likwidację ludności ukraińskiej pokazuje się tylko jako wymuszone akcje w odpowiedzi na agresję ukraińską. Tymczasem, jak świadczą dokumenty, Polacy przedstawiali nie mniejszą  inicjatywę w konfrontacji z Ukraińcami.

  O samym Wołyniu Wołodymyr Wiatrowycz pisał zaś:  

W polskiej historiografii prace na temat „rzezi wołyńskiej” często przedstawiają  stronę polską jako zupełnie bezbronną. Tymczasem, jak świadczą dokumenty ukraińskiego podziemia, nie była to rzeź, lecz wojna, w której ludność polska nie tylko stawiała zacięty opór, opór, ale nawet prowadziła zaczepne akcje wyprzedzające.

  Stawianie zarzutu ofiarom brutalnych ataków, że broniły się przed swoimi oprawcami, wydaje mi się wysoce niestosowne. Podstawowy problem polega  jednak na tym, że próba wskazywania symetrii między polskimi a ukraińskimi przewinami jest niezgodna z prawdą historyczną. Wystarczy zajrzeć do zeznań złożonych przez Polaków z Wołynia przed Główną Komisją Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Podczas niedawnej promocji książki Anny Herbich Dziewczyny Herbich  Dziewczyny z Wołynia obecna ołynia obecna na sali Ewa Siemaszko ujawniła, że każdemu z 570 przesłuchanych świadków zadano pytanie o polskie akcje odwetowe. Tylko dwaj z nich odpowiedzieli, że się z nimi zetknęli. Oczywiście są to źródła bardzo subiektywne. O takich niechlubnych sprawach Polacy po wojnie opowiadali bardzo niechętnie, traktując je jako temat nader niewygodny. Jako „kalanie własnego gniazda” i dostarczanie argumentów

 

banderowcom. Z drugiej strony trudno jednak uznać, aby blisko sześćset, nieznających się przecież, osób brało udział w zmowie milczenia. Były polskie akcje odwetowe, to fakt. Wbrew temu, co twierdzi Wołodymyr Wiatrowycz, poza skrajnymi nacjonalistami nikt w Polsce tego nie neguje. Ale – powtarzam to po raz kolejny jak mantrę – nie można stawiać ich w jednym szeregu z metodycznym banderowskim ludobójstwem.    – Te Te akcje miały pokazać Ukraińcom, że nie mogą bezkarnie podnosić ręki na Polaków – mówił w wywiadzie dla Wirtualnej Polski profesor Rafał Wnuk. – Natomiast celem z pewnością nie była deukrainizacja Wołynia. Chodziło po prostu o to, by odstraszyć UPA od dalszego zabijania Polaków.

   – Z czasem te odwety stawały się coraz bardziej bardziej brutalne… brutalne…   – podkreślał dziennikarz portalu Robert Jurszo.

   – W przypadku tego rodzaju konfliktu brutalizacja nie jest niczym zaskakującym. Byłbym zdziwiony, zdziwiony, gdyby jej nie było. Pamiętajmy, Pamiętajmy, że przemoc nakręca przemoc. Puszka Pandory, którą swoimi mordami otworzyli Ukraińcy, z czasem przynosiła coraz potworniejsze skutki.

   – Czy brutalność odwetów AK dorównywała dorównywała brutalności UPA? UPA?

 

 – Jeśli chodzi o liczbę ofiar i ich skalę – z pewnością nie. Natomiast jeśli pyta pan mnie o to, czy wśród żołnierzy AK znaleźli się tacy, których wojna zdegenerowała moralnie… No cóż, tak. Dragan Sotirović ps. „Draża” – prawosławny Serb, który uciekł z niemieckiej niewoli i został jednym z dowódców odtwarzanego przez AK 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich – miał powiedzieć, że po wojnie wielu jego żołnierzy powinno otrzymać Virtuti Militari, a chwilę później kulę w łeb. Uważał ich za świetnych wojaków, ale miał też świadomość, że po tym, co przeszli, część z nich nie nadaje się już do normalnego życia. Chcę jednak podkreślić, iż mówimy o kondycji moralnej jednostek, w żadnym wypadku o całej wołyńskiej czy lwowskiej AK.

  Trudno o lepsze podsumowanie całej dyskusji. Z kolei pani Ewa Siemaszko na wspomnianym już spotkaniu autorskim podkreślała chaos, jaki panował podczas nocnych ataków na ukraińskie wsie.   Często trudno było rozróżnić, kto jest cywilem, a kto jest upowcem – mówiła. – Oni w ogóle nie mieli mundurów. A jeśli mieli, to była to mieszanina fragmentów umundurowania różnych armii, łącznie z polską. W rzeziach uczestniczyli też

 

chłopi bez jakiegokolwiek umundurowania. Nawet kobiety. Gdy polski oddział

wkraczał do wsi, po pierwsze likwidował wszystkich mężczyzn, którzy posiadali broń. Przy okazji mogły jednak zdarzać się ofiary cywilne, tym bardziej że w tych oddziałach partyzanckich byli ludzie, którym wymordowano wszystkich członków rodziny. Moja mama, która była sanitariuszką w 27. Wołyńskiej Dywizji AK, opowiadała mi, jak jej się chłopcy zwierzali z tego, co ich spotkało. Oni byli w bardzo złym stanie psychicznym. Więc takie akty zemsty przy akcjach bojowych mogły się zdarzać.

  Nie maAK wątpliwości, że to właśnie z chęci odwetu zabraniające za doznane krzywdy część żołnierzy łamała rozkazy pułkownika „Lubonia” mszczenia się na cywilach. Nienawiść wywołana ludobójczymi mordami UPA była tak silna, że nie sposób jej było okiełznać rozkazami i wojskową dyscypliną. Spróbujmy zresztą sobie wyobrazić, co musiało się dziać w duszach tych młodych ludzi. Spróbujmy zadać sobie pytanie, jak my byśmy się zachowywali, gdyby na naszych oczach ktoś porąbał siekierami naszą rodzinę. Rodziców, żonę, dzieci, rodzeństwo… Czy my również nie szukalibyśmy odwetu? Warto mieć to na uwadze, gdy dziś – po kilkudziesięciu latach – ferujemy wyroki. Taką właśnie sytuację – do której doszło podczas palenia ukraińskiej wsi – opisał Leon Karłowicz z oddziału „Jastrzębia”. Do jednej z chałup wszedł żołnierz AK. Zastał w niej dwoje staruszków, którzy nie zdecydowali się na ucieczkę przed Polakami.  –  – My  My nyczoho ne zrobyły, zrobyły, my ne winowaty! – winowaty! – powiedziała kobieta. Autor postanowił zostawić ją w spokoju.   Wpadł nagle do chaty jeden z kolegów – wspominał Karłowicz – i nie namyślając się ani chwili, podniósł karabin skierowany lufą do siedzących pod oknem. Odtrąciłem lufę w bok i przytrzymałem ręką. Ukraińcy zasłonili się ugiętymi w łokciach rękami i aż unieśli się nieco z ławy. ławy.  – Wariacie Wariacie – krzyknąłem – co robisz?! robisz?!  – Kogo chcesz bronić?! – wrzasnął tamten w odpowiedzi i szarpnął się z całej siły. – A wiesz, co oni robili z moimi rodzicami? Żeby tylko rozstrzelali! Męczyli przedtem, znęcali się, gady! Nie daruję! I ty mi od wariatów nie wykrzykuj!  –Krótka Wynośszarpanina Wynoś się! – nie iustępowałem. – Słyszałeś Słyszałe ś rozkaz? chłopak z gniewem opuścił chatę. Wyszedłem za nim.  – Nie ciskaj się! – powiedziałem pojednawczo. pojednawczo.  – Odwal się i daj mi spokój! – żachnął się tamten. – Co ty możesz wiedzieć, co  ja naprawdę czuję?!

 

 

Akurat ta historia dzięki zdecydowanej postawie i opanowaniu Leona Karłowicza zakończyła się szczęśliwie. Dobrze oddaje ona jednak emocje, jakie targały wieloma żołnierzami 27. Wołyńskiej Dywizji.   Rutkowski w czasie rozmowy – wspominał Wincenty Romanowski – kilkukrotnie wykazywał swoje desperackie usposobienie. Banderowcy wybili mu całą  siedmioosobową rodzinę. Pozostał sam i mścił śmierć najbliższych. O swoim krwawym odwecie mówił jako o czymś oczywistym i koniecznym. Narzucono mu

tę rolę wbrew jego łagodnemu usposobieniu. Zabijanie uważał odtąd za swoje prawo i obowiązek. Każdą własnoręcznie zadaną śmierć rejestrował kreską  wyrytą na kolbie karabinu.

  Romanowski w swojej książce zwracał uwagę na jeszcze jeden aspekt sprawy. Otóż część żołnierzy 27. Dywizji AK wcześniej służyła w niemieckiej policji. I pod komendą niemiecką brała udział w pacyfikacjach ukraińskich wiosek. W efekcie, gdy ci ludzie przyszli do lasu, byli już zdemoralizowani. Mieli doświadczenie w strzelaniu do ludności cywilnej.   Mimo zakazu władz AK i Delegatury – pisał Romanowski – ocalała młodzież garnęła się do milicji, chcąc pomścić krzywdy i chronić ocalałych Polaków. Po kilku miesiącach szkolenia i tępienia banderowców młodzież ta powracała w niemieckich mundurach i z bronią pod konspiracyjne rozkazy dowódców AK.

  Występował więc ten sam mechanizm co wiosną 1943 roku, gdy do lasu zbiegli zdeprawowani ukraińscy policjanci. Różnica polegała na tym, że dowództwo UPA nie hamowało drzemiących w nich krwawych instynktów. Przeciwnie – podsycało je i zachęcało policjantów, policjantów, żeby z polską ludnością  cywilną „szli na całość”. Dowództwo AK natomiast stanowczo zakazywało mordowania kobiet i dzieci. Raz jeszcze więc powtórzmy cztery zasadnicze argumenty: 1. Polskie zbrodnie na Wołyniu Wołyniu były odwetem za zbrodnie ukraińskie. 2. Skala win obu stron jest nieporównywalna. Żołnierze AK i członkowie samoobron zamordowali na Wołyniu około 2 tysięcy ukraińskich cywilów, banderowcy zaś – od 50 do 60 tysięcy polskich cywilów. cywilów. A więc co najmniej dwadzieścia pięć razy więcej! 3. Polskie zbrodnie wojenne dokonywane na kobietach i dzieciach wynikały najczęściej z niesubordynacji lokalnych dowódców albo pojedynczych żołnierzy, którzy łamali rozkazy przełożonych. Ukraińskie zbrodnie

 

wojenne były elementem zaplanowanej przez wołyńskie kierownictwo UPA kampanii eksterminacyjnej. 4. Instrukcji dopuszczającej zabijanie ukraińskich mężczyzn nie można zrównywać z rozkazem mordowania wszystkich polskich cywilów. A więc również kobiet i dzieci. AK nigdy nie miała planu wyrżnięcia wszystkich Ukraińców zamieszkujących Wołyń. Śmierć każdego niewinnego ukraińskiego cywila, który zginął z ręki Polaka na Wołyniu, była wielką tragedią, która nigdy nie powinna się była wydarzyć. Wszelkie takie zbrodnie wojenne należy stanowczo potępić. Bez krętactwa, wyszukiwania rozmaitych „okoliczności łagodzących” łag odzących” i usprawiedliwień. Takich rzeczy usprawiedliwić się bowiem nie da. Zarazem jednak trzeba odrzucić tezę części ukraińskich historyków, jakoby na Wołyniu doszłozbrukane do pasmakrwią. obopólnych rzezi. winne i równie Bo tak nie jest.Że obie strony konfliktu są równie

 

Część IV

Opcja sowiecka

 

1

Sowiecka brzytwa Przy drodze, oparty o drzewo, siedział człowiek o kolorze dojrzałej śliwki, z czerwonymi oczami.  – Co to za murzyn? – zapytałem zapytałem dowódcę „zastawy”.  – To To nie murzyn, to Ukrainiec, nasz informator informator z Chinoczy. Chinoczy. Andrij.  – Co, on jest ranny? – zapytałem. zapytałem.  – Nie, tylko mówić nie może, bo był duszony postronkiem przez bulbowców i wszystko nam pisze na papierze.

  W Chinoczach, mieszanej wsi położonej w pobliżu Włodzimierca, miejscowi banderowcy wymordowali polskich sąsiadów. Porąbali ich siekierami, poodcinali ludziom głowy. Nie oszczędzili małych dzieci. Andrija próbowali zadusić, aby nikomu nie opowiedział, co się stało. Partyzanci, dowiedziawszy się o tragedii, pogalopowali prosto do Chinoczy. Tam spędzili całą miejscową ludność w jedno miejsce. Potem przyniesiono kilkanaście ciał zmasakrowanych Polaków. Dowódca leśnej grupy nakazał wystąpić mordercom. Gdy nikt się nie ruszył, winnych mordu wskazał Andrij.   Mordercom kazałem usiąść na zagajce – wspominał dalej dowódca – i zapytałem ich:  – O co prosicie, o śmierć czy o życie? życie?  – Życie, panocku, życie. Wtem usłyszałem spazmatyczny żeński głos i gdy spojrzałem w tamtą stronę,

zobaczyłem, jak z tłumu matki i żony bandytów popychają naprzód swoje dzieci z krzykiem:  – Całujcie pana ręce i nogi, żeby nie zabijał naszego tatka. I same też rzuciły się do mych nóg. Żony i dzieci kazałem usunąć na poprzednie miejsce w tłum, a sam doniosłym głosem oświadczyłem, że my, partyzanci, nie chcemy zabierać życia ludzkiego, którego myśmy im nie dali. Nie chcemy zabierać mężów od żon, ojców od dzieci. Jednego tylko chcemy – żądamy, żeby ci mordercy żyli długie lata, ale już nie mordowali więcej niewinnych ludzi. Trzeba ich więc unieszkodliwić raz na zawsze. Rozkazuję każdemu bandycie z bliskiej odległości przestrzelić z pistoletu kolana u nóg

 

i łokcie u rąk. Tak, żeby oni nie mogli władać rękami ani też nogami. Rozkaz wykonano.

  Autorem tej relacji był Mikołaj Kunicki „Mucha”, dowódca jednego z wielu bolszewickich oddziałów partyzanckich, które na początku 1943 roku powstały na Wołyniu. Ktoś może zapytać, czego szukali Sowieci na terenie byłego województwa II Rzeczypospolitej. Czy mało mieli własnych terenów, na których mogli strzelać do Niemców? Otóż z perspektywy Moskwy Wołyń wcale nie był terytorium okupowanej Polski. Z perspektywy Moskwy Wołyń był okupowanym terytorium Związku Sowieckiego. Po agresji z 17 września 1939 roku południowo-wschodnie ziemie II Rzeczypospolitej bolszewicy przemianowali na „Ukrainę Zachodnią”. 22 października 1939 roku na terytoriach tych czerwony okupant zorganizował wyborczą farsę. W wyniku głosowania – które odbyło się pod lufami czekistowskich naganów – ludność wyłoniła Zgromadzenie Narodowe. To zaś (cóż za niespodzianka!) wystąpiło do Rady Najwyższej Związku Sowieckiego oNajwyższa przyłączenie „Ukrainy Zachodniej” do „raju łaskawie przychyliła się do prośby masrobotników pracujących.i chłopów”. Rada Przez całą wojnę Moskwa konsekwentnie stała na stanowisku, że wybory z 1939 roku są ważne i wschodnia połowa Polski jest integralną częścią jej terytorium państwowego. Obecność sowieckich partyzantów miała być tego widomym dowodem. Rzadko zaludniony, olbrzymi Wołyń, na którym rozciągały się duże kompleksy leśne, był idealny do działań partyzanckich. I kluczowy ze względów strategicznych – przez teren województwa przebiegała zaopatrująca front wschodni linia kolejowa Sarny–Kowel. Pierwsze bolszewickie oddziałki na Wołyniu powstały na przełomie 1942 i 1943 roku. Po klęsce stalingradzkiej akcja ta przybrała na sile. Kolejne oddziały i oddziałki zaczęły wyrastać jak grzyby po deszczu. Warto wymienić chociażby grupy dowodzone przez Wasilija Begmę, Dmitrija Miedwiediewa, Michaiła Naumowa czy Iwana Szytowa. Wkrótce całe połacie województwa zamieniły się w czerwone partyzanckie republiki. Nocami nad Wołyń nadlatywały sowieckie so wieckie samoloty, z których skakali spadochroniarze z „wielkiej ziemi”, czyli terytorium Związku Sowieckiego nieznajdującego się pod okupacją niemiecką. Oprócz żołnierzy zrzucano broń, amunicję i radiostacje. A także enkawudzistów i politruków, którzy mieli utrzymywać w szeregach partyjną dyscyplinę.

Bolszewiccy partyzanci – tak jak na innych częściach polskich ziem wschodnich – realizowali dwa zasadnicze zadania: doraźne i długofalowe. d ługofalowe.

 

Pierwsze polegało na dokonywaniu aktów dywersji i sabotażu wymierzonych w Niemców. Drugie na przygotowaniu gruntu pod przyszłą sowietyzację Wołynia. Sowietyzacja ta była oczywiście niemożliwa bez zniszczenia wszelkich niesowieckich organizacji podziemnych. Czyli zarówno UPA, jak i AK. Bolszewiccy partyzanci, jako ludzie praktyczni, nie zamierzali się jednak wdawać w samobójczą wojnę na dwa fronty. Postanowili rozprawić się z Ukraińcami i Polakami po kolei. Nie mieli zresztą innego wyboru. Partyzantka na dłuższą metę nie może się utrzymać bez wsparcia ludności cywilnej.   Część zdolnych do walki chłopów ukraińskich była już w szeregach miejscowych oddziałów UPA UPA – pisał ukraiński historyk Ihor Iljuszyn – a wsie ukraińskie zamieniły się w bazy materialne UPA. Sowieckim oddziałom partyzanckim nie pozostawało nic innego, jak tylko szukać oparcia przede wszystkim w koloniach i osadach polskich.

  Polacy mieszkający w tych częściach Wołynia, na których pojawiły się oddziały sowieckie, chętnie nawiązywali z nimi współpracę. Nie wynikało to oczywiście z miłości do bolszewizmu i Stalina, bo pamięć o sowieckich zbrodniach z lat 1939–1941 nadal była zbyt świeża. Sowieccy partyzanci stanowili jednak siłę, która mogła mo gła obronić polską ludność cywilną przed UPA. UPA. Wiosną 1943 roku polskich oddziałów partyzanckich nie było, niemiecka żandarmeria bała się zapuszczać na tereny wiejskie. Czerwony partyzant stał się więc jedynym potencjalnym obrońcą. W efekcie polskie wsie wysyłały delegacje do sowieckich dowódców, aby objęli ich ochroną przed banderowcami. W zamian za to oferowały wyżywienie, noclegi, furaż, przewodników i inną  niezbędną pomoc. Bolszewicy oczywiście nie odmawiali i w efekcie szereg polskich miejscowości zamieniło się w bazy sowieckiej partyzantki. Zdecydowane, bolszewickie metody czerwonych leśnych – przykładem może być zacytowana relacja Kunickiego – nie mogły się nie podobać wyczerpanej, pozbawionej pozb awionej wszelkiej pomocy i ratunku polskiej ludności. Zaspokajały poczucie sprawiedliwości i chęć zemsty zemsty..   Utrzymywaliśmy również bezpośrednie kontakty z oddziałami sowieckimi krążącymi w okolicy Przebraża – wspominał Tadeusz W Wolak. olak. – Współdziałaliśmy z nimi nie dlatego, że ich kochaliśmy, ale ze względów taktycznych. Mieliśmy wspólnego wroga, jakim byli ukraińscy nacjonaliści. Zarówno sowieccy partyzanci, jak i my wiedzieliśmy, że nie jesteśmy oddanymi przyjaciółmi, ale byliśmy sobie nawzajem potrzebni.

 

  Zachowane sowiecki dokumenty potwierdzają, że na Wołyniu tylko polskie wsie udzielały schronienia i oparcia czerwonym partyzantom. „Stosunek Polaków do władzy sowieckiej, do Armii Czerwonej, czerwonych partyzantów, wyłącznie dobry” – raportował Sidor Kowpak, słynny dowódca partyzancki, który w 1943 roku przeciągał przez Wołyń. Z kolei Aleksandr Saburow już w grudniu 1942 roku informował Moskwę, że polska ludność okazuje czerwonym partyzantom „wielką pomoc”. Wsie polskie stały się głównym zapleczem zaopatrzeniowym Sowietów.   Polska ludność w rejonie naszej dyslokacji odnosi się do Związku Sowieckiego bardzo dobrze – relacjonował z kolei Szytow – pomaga sowieckim partyzantom i jeżeli zachodzi potrzeba, może partyzanta ukryć, nakarmić i przeprowadzić zwiad. W rozmowach jednak pytają:  – Powiedzcie, kiedy przyjdzie przyjdzie sowiecka władza – kołchoz kołchozyy będą?

  Sowieci rzecz jasna traktowali ten egzotyczny dla nich „sojusz” doraźnie i cynicznie. Nie zamierzali oczywiście rezygnować z oderwania Wołynia od Polski i przyłączenia go do Związku Sowieckiego. Na razie jednak – póki Armia Czerwona była jeszcze daleko – korzystali z udzielanej im przez Polaków pomocy. Sami też na ogół wywiązywali się z zobowiązań, odpierając pomniejsze upowskie ataki na polskie wsie. Począwszy od wiosny 1943 roku, gdy banderowcy przystąpili do masowych pogromów, polska młodzież zaczęła się tłumnie garnąć do sowieckich oddziałów partyzanckich. Ruch ten był tak silny, że – na osobiste polecenie towarzysza Nikity Chruszczowa – urzędujący w Moskwie M oskwie Ukraiński Sztab Partyzancki nakazał tworzenie na Wołyniu odrębnych „polskich” formacji leśnych. leśny ch. Podobnie jak PPR i GL w Generalnym Gubernatorstwie, oddziały te również przyjęły „patriotyczny kamuflaż”. Chodziło oczywiście o przyciągnięcie rekrutów i zmylenie polskiej społeczności. Przejęcie jak największej liczby polskich mężczyzn, a co za tym idzie – osłabienie „reakcyjnego” podziemia. Czyli Armii Krajowej. Pierwszą na z Wołyniu „polskich”byłformacji partyzanckich bolszewików oddział imienia Tadeuszautworzonych Kościuszki, przez który z czasem przerodził się w zgrupowanie „Jeszcze Polska Nie Zginęła”. Jego dowódcą był Robert Satanowski, miejscowy czerwony nauczyciel, który 3 maja 1943 roku został zawieziony na leśne lotnisko i samolotem przetransportowany do Moskwy. Tam odebrano od niego deklarację lojalności, wyznaczono zadania i przydzielono zastępcę – politruka.

 

Podczas pobytu w Moskwie Satanowski podobno spotkał się z samym Chruszczowem, który polecił mu „tak prowadzić politykę, żeby była sowiecka, ale przykryta polskim narodowym ugrupowaniem”. Jako miejsce działania Satanowski wybrał najdalej wysunięty na wschód powiat Sarny, gdzie struktury AK były najsłabsze.

Na czele kolejnych grup partyzanckich stanęli Józef Sobiesiak „Maks i cytowany wyżej Mikołaj Kunicki „Mucha”. Polsko-bolszewickie formacje – w przeciwieństwie do placówek AK i samoobrony – były znakomicie uzbrojone. Mogły liczyć na stałe dostawy broni i amunicji ze Związku Sowieckiego. Nie przekładało się to jednak na sprawność bojową. W szeregach czerwonych partyzantów często dochodziło do maruderstwa i rozprężenia dyscypliny. Skuteczni w odpieraniu ataków pomniejszych oddziałów UPA w konfrontacji z silniejszymi jednostkami banderowców ustępowali pola. Modelowym przykładem może być aktywność oddziału Józefa Sobiesiaka „Maksa”, późniejszego herszta osławionej brygady partyzanckiej „Grunwald”. Otóż oddział Sobiesiaka latem 1943 roku przybył do Huty Stepańskiej w powiecie kostopolskim. Bolszewikom udało się odnieść dwa zwycięstwa nad upowcami, co wprawiło mieszkańców Huty w euforię i wzbudziło nadzieję, że wreszcie zyskali potężnych potężny ch obrońców. Gdy jednak w połowie sierpnia wokół polskiej miejscowości zaczęły się koncentrować poważniejsze siły UPA, Sobiesiak stchórzył i wziął nogi za pas. W przeddzień generalnego szturmu banderowców wyprowadził swoich ludzi w bezpieczne miejsce, pozostawiając przerażonych Polaków na pastwę rezunów. Tylko pod opieką op ieką miejscowych struktur samoobrony samoob rony i nielicznych akowców ak owców.. Jak więc widać, sowieckie oddziały były elementem niepewnym. Udzielanie im pomocy wiązało się również z olbrzymim ryzykiem, narażało bowiem na bestialski niemiecki odwet. Niemcy, gdy dowiadywali się o współpracy jakiejś polskiej wsi z sowieckim oddziałem leśnym, wysyłali na miejsce oddział karnopacyfikacyjny. Do kilku takich sytuacji doszło pod koniec 1942 roku na Zasłuczu, gdzie pojawił się oddział Miedwiediewa. Warto również wspomnieć o obliczu ideowym tych oddziałów. Mimo że znalazło się w nich wielu przypadkowych Polaków, nigdy nie przestały być oddziałami sowieckimi – reprezentantami zbrodniczego systemu i nieludzkiej ideologii. Ich szeregi nafaszerowane były enkawudzistami, a ich dowódcy dopuszczali się zbrodni. Józef Sobiesiak „Maks” pisał o tym po wojnie bez żadnego wstydu i skrępowania. W książce Brygada „Grunwald” opisał „Grunwald” opisał rozmowę, którą odbył ze swoim przełożonym, sowieckim pułkownikiem bezpieczeństwa, już po wzięciu Wołynia pod ponowną bolszewicką okupację. Do komendantury Armii

 

Czerwonej napłynął wówczas szereg skarg ukraińskiej ludności cywilnej na wybryki Sobiesiaka i jego grupy. grupy.    – Powiedzcie mi, towarzyszu majorze – usłyszałem beznamiętny głos pułkownika  – ilu ludzi rozstrzelaliście do wyzwolenia wyzwolenia Wołynia. Wołynia. Ciarki niepokoju przebiegły mi po krzyżu. Po takim wstępie nie mogłem spodziewać się niczego dobrego.  – Osobiście – zacząłem powoli – ani jednego. Ale moi ludzie… na mój rozkaz… – z trudem przełamywałem w sobie narastającą niechęć do tego tematu.  – Ale z mojego rozkazu – zebrałem się wreszcie do kupy – zginęło sporo. Ilu, niestety powiedzieć wam nie mogę, ewidencji takich spraw nie prowadziłem.  – Szkoda – powiedział pułkownik. Zaciągnął się papierosem i podwójną strugą 

wypuścił rozkaz? dym nosem. Szkoda powtórzył. A jacy to ludzie ginęli na wasz  – Wiadomo! Wiadomo! – odrzekłem, podnosząc nieco głos. – Wrogowie! Wrogowie! Zdrajcy, Zdrajcy, szpiedzy i inna temu podobna swołocz. Ci, którzy mordowali spokojną ludność, i ci, którzy wysługiwali się okupantowi, doprowadzali do jej mordowania przez faszystów i upowców. Kiedy mówiłem, pułkownik kiwał głową.  – A powiedzcie mi, proszę – usłyszałem – czy wśród rozstrzelanych byli winni zarzucanych im czynów, czynów, czy też wśród nich znaleźli się ludzie niewinni?  – Towarzyszu Towarzyszu pułkowniku – odpowiedziałem – teren, na którym działaliśmy, działaliśmy, był terenem niesłychanie trudnym. Wróg wewnętrzny, zdrajcy i szpiedzy, kolaboranci i zwykli bandyci, taki wróg, towarzyszu pułkowniku, występował w najrozmaitszych i maskach. Był czasem groźniejszy od Niemców. Musieliśmy go tępićkostiumach z całą bezwzględnością. Czy przy tym nie popełniliśmy kilku błędów, tego wam niestety, zagwarantować nie mogę.

  No cóż, jak mówi stara czekistowska maksyma – gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą. Wszystko to nie odstraszało Polaków od wstępowania do bolszewickich formacji. I trudno się temu dziwić. Człowiek, który ucieka przed szalejącym pożarem i czuje, że płonie na nim koszula, nie zawaha się przed skokiem do bagna. Badacze oceniają, że w sumie w szeregach sowieckich formacji partyzanckich na Wołyniu służyć mogło nawet 5 tysięcy Polaków. Zjawisko to nasiliło się po „krwawej niedzieli”.   Ludność polska – pisał Iljuszyn – przerażona napadami oddziałów UP UPA, A, pozbawiona nadziei na obronę ze strony Niemców, ale i ze strony własnego podziemia, o którego istnieniu wielu miejscowych Polaków nawet nie miało

 

pojęcia, zaczęła szukać ratunku u partyzantów sowieckich. Zgodnie z licznymi informacjami Polacy tłumnie wstępowali do sowiecko-polskich oddziałów partyzanckich nie tyle po to, by walczyć z Niemcami, ile dlatego, że zmuszały ich do tego działania nacjonalistów ukraińskich, których uważali za swojego głównego wroga.

  Według ukraińskiego badacza zjawisko to było jedną z przyczyn wydania przez pułkownika Bąbińskiego rozkazu o formowaniu na Wołyniu oddziałów partyzanckich AK. Młodzi ludzie ze spalonych polskich miejscowości rwali się do walki z banderowcami, którym chcieli odpłacić za śmierć bliskich. Chcieli z bronią  w ręku stanąć oko w oko z oprawcami swoich matek, żon, braci i dzieci. Niestety AK, która odkładała mobilizację do czasu powstania przeciw Niemcom, nie miała im nic do zaoferowania. Przystawali więc do bolszewików, jedynej realnej siły w terenie, która walczyła z UPA. UPA. Dla „Lubonia” i innych oficerów Okręgu Wołyń była to bez wątpienia groźna sytuacja. Polska społeczność na Wołyniu – przetrzebiona przez sowieckie wywózki i ukraińskie mordy – była bowiem bardzo nieliczna. A co za tym idzie, odpływ młodych Polaków do sowieckiej partyzantki poważnie osłabiał przyszłe zdolności mobilizacyjne AK. Pułkownik Bąbiński miał prawo się obawiać, że

gdy przyjdzie do wykonywania operacji „Burza”, może mu zabraknąć żołnierzy. Jak wynika z dokumentów polskiego podziemia, zarówno AK, jak i Delegatura Rządu na Kraj widziały w działalności sowieckich oddziałów poważne zagrożenie dla swoich wpływów. W kwietniu 1943 roku pułkownik Bąbiński w rozkazie do podległych mu wołyńskich struktur AK pisał:   Sowiecki partyzant, który działa na ziemiach Rzeczypospolitej, ma ułatwione podejście dla chwycenia przewodnictwa w swoje ręce. Zakazuję nawiązywania współpracy z sowieckimi oddziałami partyzanckimi. Nie odejmujemy im prawa pobytu na naszej ziemi, gdy trwa wojna [! – P.Z.]. Dowódcy wszystkich szczebli mają obowiązek uczynić wysiłek, aby Polacy znajdujący się w partyzantce sowieckiej znaleźli się w oddziałach polskich. Przestrzegam przy tym przed wnikaniem w tej akcji prowokatorów i komunistów do szeregów polskich.   Podobne stanowisko zajmował Kazimierz Banach.   Sowieci przychodzą do polskich wsi, proponują pomoc w samoobronie i w zamian zabierają polską młodzieżdodoWołyniaków swoich oddziałów – pisał delegat rządu na kraj w odzewie z 28 partyzanckich lipca 1943 roku. – Współdziałanie z bolszewikiem jest takim samym przestępstwem jak

 

współdziałanie z Niemcem. Wstąpienie do oddziałów partyzanckich sowieckich  jest zbrodnią. Żaden Polak nie może może się tam znaleźć.

  Takie apele wywierały jednakdziennego. na Polakach większego prostu przechodzili nadnienimi do porządku Trudno jednak,wrażenia. żeby byłoPoinaczej. Polskie Państwo Podziemne, wzywając do nieprzyjmowania pomocy od wroga, samo żadnej pomocy wyrzynanym Polakom nie udzielało. W obliczu banderowskiego ludobójstwa ludzie przyjmowali więc ratunek od tego, kto go udzielał. W niektórych częściach Wołynia Polacy chwytali się brzytwy niemieckiej, w innych – brzytwy sowieckiej. Odpowiedzialność za to spada na kierownictwo polskiej konspiracji.

 

2

Krwawe ostrzeżenie Wołyńskie kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego miało krytyczny stosunek do Polaków, którzy wstępowali do sowieckich formacji partyzanckich. W formacjach tych widzieli jednak nie wroga, lecz konkurenta. Nie było bowiem mowy o tym, żeby nasza konspiracja wojskowa odważyła się czynnie wystąpić przeciwko panoszącym się na terytorium Rzeczypospolitej sowieckim bandom. Przeciwnie, zgodnie z hasłem, że bolszewicy są „sojusznikiem naszych sojuszników”, na Wołyniu starano się nawiązywać z Sowietami współpracę. Polscy konspiratorzy przechodzili przy tym do porządku dziennego nad tym, że Związek Sowiecki otwarcie zapowiadał aneksję połowy ich ojczyzny! Na czele z Wołyniem, Wołyniem, o którego k tórego polskość mieli przecież walczyć miejscowi akowcy. W efekcie wytworzyła się zdumiewająca sytuacja. Na ziemiach północnowschodnich, na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie, oddziały leśne Armii Krajowej toczyły krwawą wojnę z sowiecką partyzantką. A jednocześnie na Wołyniu oddziały leśne Armii Krajowej blisko współpracowały z sowiecką  partyzantką. Nie ma wątpliwości, że wypływało to z obecności siły trzeciej – banderowców. Polaków i Sowietów działających na Wołyniu zbliżał do siebie wspólny wróg. Współpraca taka miała miejsce na terenie Przebraża, największej bazy polskiej samoobrony na Wołyniu. Jej dowództwo prowadziło grę na trzy fronty. Nieformalnie było podporządkowane AK, broń i amunicję brało od Niemców, aprzez nocami potajemnie współdziałało akcjach dywersyjnych organizowanych bolszewików. A konkretnie przezwdziałający w powiecie łuckim wyjątkowo groźny oddział NKWD „Myśliwi” pułkownika Nikołaja Prokopiuka. Co ciekawe, oficerem politycznym była w nim zjawiskowo piękna Sowietka o imieniu Zoja. Ów lokalny układ między Polakami a bolszewikami został zawarty

w czerwcu 1943 roku.   W odległości dziesięciu kilometrów od Przebraża, w byłych lasach radziwiłłowskich, czekała na nas grupa partyzantów radzieckich – wspominał komendant Przebraża Henryk Cybulski „Harry”. – Po przywitaniu zasiedliśmy

 

w cieniu wysokich sosen. Zadymiły potężne skręty, posypały się rozmowy na temat uzbrojenia, leśnego życia, dotychczasowych walk. Zapanował znakomity nastrój.

  Przebrażanie dawali Sowietom zaopatrzenie, ale również przewodników, którzy pomagali im organizować akcje sabotażowe na kolei. Pomagali także w ucieczkach przetrzymywanych pobliskim On obozie  jenieckim. Ludziczerwonoarmistów tych kierowali następnie do oddziału wProkopiuka. zaś odwdzięczał się polskiej „twierdzy”, pomagając w odpieraniu upowskich ataków. Według Cybulskiego 30 sierpnia 1943 roku niespodziewany atak bolszewików na banderowskie tyły nawet ocalił całe Przebraże.   Serdecznie dziękowaliśmy pułkownikowi Prokopiukowi za okazaną pomoc. Walka ta jeszcze bardziej zacieśniła naszą współpracę, braterstwo i przyjaźń. Patrząc za oddalającym się oddziałem radzieckim, przypomniałem sobie pierwsze tygodnie wzajemnej nieufności, niedowierzania. Przełamywaliśmy je krok za krokiem, uzgadniając wspólne cele i stanowiska, pomagając sobie, służąc radą  i pomocą.

  Nietrudno zauważyć, że wydana w PRL książka Cybulskiego napisana została w specyficznej stylistyce. A co za tym idzie, owo „polsko-radzieckie braterstwo broni” zostało w niej odpowiednio, zgodnie z bieżącym zapotrzebowaniem politycznym, rozdęte. Mówił o tym po latach jeden z przebrażan, Włodzimierz Trusiewicz.   Zapytałem pana Trusiewicza – relacjonował Jan Peczkis – o pomoc Sowietów, podejrzewając wyolbrzymianie roli sowieckich partyzantów w pomocy dla Polaków (dla propagandowych celów prorosyjskich podczas komunizmu). Potwierdził, że to była tylko mała grupa sowieckich partyzantów, która pomogła Przebrażowi pobić napastników z UPA, i że Przebraże by wytrwało bez pomocy Rosjan.

  Być może rzeczywiście tak było i Przebraże poradziłoby sobie samo. Bez wątpienia jednak współdziałało z bolszewikami. Nie zmieniło się to, gdy w drugiej połowie 1943 roku przybył tam porucznik Jan Rerutko „Drzazga”. Oficer ten miał za zadanie sformować na miejscu oddział partyzancki. Siłą  rzeczy musiał jednak dostosować się do zastanej sytuacji. Czyli również nawiązać współpracę z czerwonymi. Początkowo układała się ona poprawnie. Polski oddział „Łuna” walczył ramię w ramię z sowieckimi partyzantami. Zarówno przeciwko UPA, jak i Niemcom.

 

Pułkownik Prokopiuk na dłuższą metę nie zamierzał jednak tolerować na swoim terenie polskiego oddziału o nastawieniu niepodległościowym. Należącego do formacji uznającej zwierzchność „reakcyjnego” rządu polskiego, którego siedziba znajdowała się w kapitalistycznym Londynie. Gdy do Wołynia zaczął się zbliżać front i „Drzazga” stał się niepotrzebny – Sowieci zakończyli grę. Na przełomie października i listopada 1943 roku porucznik Rerutko został zaproszony przez pułkownika Prokopiuka na „naradę wojenną” połączoną z uroczystymi obchodami rocznicy rewolucji październikowej. Na huczną, zakrapianą bimbrem imprezę ściągnięci zostali również komendanci miejscowych polskich samoobron.   Pułkownik – wspominał Apolinary Oliwa – odczekał, aż wszystkim napełniono „stakany”, i wzniósł pierwszy toast:  – Za riewoluciju, za rodinu, za drużbu z Polakami! Odpowiedziało mu gromkie trzykrotne „ura”. Z każdą chwilą stawało się coraz bardziej gwarnie: pogawędki, rozmowy, wspomnienia, dyskusje… ktoś zaczął nucić stare, niezwykle melodyjne rosyjskie pieśni. Spojrzałem na nucącego młodego oficera. Jego półprzymknięte oczy patrzyły gdzieś w dal. Starałem się czytać w tych oczach…

  W trakcie tej fraternizacji i spoglądania sobie w oczy z bolszewikami porucznik „Drzazga” dostał od gospodarzy propozycję nie do odrzucenia. Zażądano od niego, aby natychmiast podporządkował swój oddział Sowietom. „Drzazga” zachował się z godnością i stanowczo odrzucił możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa prawowitemu rządowi Rzeczypospolitej. Bolszewicy przyjęli jego decyzję do wiadomości. Nazajutrz – 6 albo 7 listopada 1943 roku – „Drzazga” otrzymał kolejne zaproszenie od „Myśliwych” z NKWD. Tym razem w celu odbycia ważnej narady wojennej. Polski oficer wykazał się wręcz rozbrajającą naiwnością i do obozu sowieckiego pojechał. Kilka minut po opuszczeniu schronu bolszewickiego dowództwa, 400 metrów za obozowiskiem, wpadł jednak w zasadzkę. Furmanka, którą jechał porucznik Rerutko i dwaj jego towarzysze – Sławomir Steciuk „Piąty” i Jan Linek „Słoń” – została ostrzelana przez czerwonych z broni maszynowej. Jak pisał Aleksander Gogun, autor książki  Partyzanci Stalina na Ukrainie,, Polacy otrzymali serie prosto w plecy. Zwłoki miały również rany Ukrainie postrzałowe w potylicy, co świadczy o tym, że żołnierze AK zostali najprawdopodobniej dobici z broni krótkiej. „Towarzysz „Towarzysz Zubko – zapisał w dzienniku jeden z sowieckich oficerów, oficerów, Grigorij Balicki – zorganizował

 

zabójstwo polskich nacjonalistów, zajadłych wrogów naszej sowieckiej Ojczyzny”. Gdy upłynęły dwa dni, a dowódca nie wracał, żołnierze „Łuny” ruszyli na

poszukiwania. Rozesłali patrole i przeczesywali gęstymi tyralierami cały okoliczny teren. Wreszcie, w lesie pod Hermanówką, znaleźli zmasakrowane ciało „Drzazgi” i dwóch jego nieszczęsnych towarzyszy. Wywołało to szok w polskim oddziale.   Po przybyciu razem z „Olgierdem” do miejsca postoju oddziału – wspominał cichociemny Wacław Kopisto „Kra” – zastaliśmy w nim rozprężenie na skutek straty dowódcy. Większość była przekonana, że porucznik „Drzazga” zginął zamordowany skrytobójczo przez partyzantów sowieckich. Dlatego wśród bardziej zapalczywych wyczuwało się chęć odwetu. Niektórzy natomiast zdezorientowani i zawiedzeni rzekomym współdziałaniem z partyzantką sowiecką  skłaniali się do buntu i dezercji. Natychmiast więc trzeba było podjąć radykalne środki, ażeby przywrócić dyscyplinę i podporządkować oddział podporucznikowi „Olgierdowi”, jako nowemu dowódcy. Udało się to tylko częściowo, ponieważ wielu partyzantów rozpierzchło się, zabierając broń. Przeważnie wracali do ośrodków samoobrony. W rezultacie pozostała tylko połowa dawnego oddziału.

  Część ludzi „Drzazgi” uznała mord na swym dowódcy za otwarte wypowiedzenie wojny przez oddział Prokopiuka. I chciała uderzyć na bolszewików, by pomścić porucznika. Dowództwo AK ich jednak przed tym powstrzymało. Dlaczego? Oczywiście dlatego, żeby nie drażnić „sojusznika naszych sojuszników”. Trudno nie uznać tej postawy za hańbiącą. Sowieci skrytobójczo zamordowali polskiego oficera i dwóch towarzyszących mu żołnierzy, a Polskie Państwo Podziemne chowało głowę w piasek. Nic dziwnego, że żołnierze „Drzazgi” machnęli ręką na takie „wojsko” i rozeszli się do domów. W ośrodkach samoobrony byli bez wątpienia bardziej potrzebni.   Kilku partyzantów – relacjonował Kopisto – samowolnie porwało z Przebraża sowieckiego lejtnanta Smolenkę, który ożeniwszy się z przebrażanką, stale tam mieszkał i był łącznikiem z partyzantami sowieckimi. Na nim porywacze chcieli pomścić śmierć swego dowódcy i kolegów. Równocześnie zastałem w dowództwie, u „Olgierda”, delegację z Przebraża. Starali się oni przekonać partyzantów, że taki nierozważny krok mógłby pociągnąć za sobą zemstę ze strony Sowietów na Przebrażu. Przecież w sąsiedztwie znajdowały się zgrupowania partyzantów sowieckich. Uznałem ich obawy za słuszne i po

 

konsultacji z „Olgierdem”, tłumacząc ten incydent nieporozumieniem, zwolniliśmy Smolenkę.

  Może rzeczywiście wybór akurat lejtnanta Smolenki nie był najbardziej fortunny. Bez wątpienia odwetu należało jednak dokonać. Najlepiej eliminując pułkownika Prokopiuka i jego oficerów. Tylko tak można było pokazać, że AK nie daje sobie w kaszę dmuchać i nie pozwoli się upokarzać na własnym terenie. Że Wołyń Wołyń jest częścią Polski i Sowieci nie mogą się na nim ppanoszyć. anoszyć. Bardzo podobna sytuacja wytworzyła się na Zasłuczu, w bazie polskiej samoobrony, której centrum stanowiła Huta Stara. Na terenie tym bolszewickie

oddziały operowały już od końca 1942 roku. Ich przybycie miejscowi Polacy powitali z radością. Sowieci, dowodzeni przez Iwana Szytowa, z miejsca zabrali się bowiem do wojowania z UPA. UPA . W efekcie czerwona partyzantka i polska samoobrona Huty Starej nawiązały bliską współpracę. Bolszewicy szybko jednak się zorientowali, że na czele samoobrony stoi groźny „białopolski” oficer. Był to porucznik Leon Osiecki, żołnierz przedwojennego Korpusu Ochrony Pogranicza i jednocześnie oficer „dwójki”, czyli polskiego wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Dla Sowietów był to niebezpieczny „wróg ludu”, którego obecności nie zamierzali tolerować.   Wasz Osiecki jest nam znany z okresu 1930–1935, kiedy był oficjalnym pracownikiem defensywy w Sarnach – napisano w tajnej notatce sowieckiej „razwiedki” z 19 czerwca 1943 roku, którą w książce Mord książce Mord na na W Wołyniu ołyniu zacytował  zacytował Marek A. Naszego Koprowski. – W tym czasie Polakom. zostały Podejmijcie podjęte próby werbunku Osieckiego. werbownika on wydał przygotowania do jego likwidacji pod marką Niemców.

  Tak też się stało. Porucznik Osiecki 7 lipca został uprowadzony do lasu i zamordowany przez bolszewików. Wraz z nim zginął jego zastępca i woźnica. Po likwidacji dowódcy samoobrony Sowieci podporządkowali ją sobie i przemianowali na oddział partyzancki imienia Feliksa Dzierżyńskiego. Zgładzonego polskiego oficera zastąpił nowy dowódca – lejtnant Grigorij Sitajło. Oczywiście bolszewik. W sierpniu 1943 roku na Zasłucze przybył oddział Władysława Kochańskiego „Bomby”, którego przygody opisałem w poprzedniej części tej książki. Oficer ten – jak „Drzazga” po przybyciu do Przebraża – zaakceptował panujące na nowym terenie warunki. On również zawarł lokalny pakt z sowieckimi partyzantami. Obie strony wspólnie zwalczały banderowców, dochodziło też do rozmaitych spotkań towarzyskich, które dzisiaj wywołują głęboki niesmak.

 

  Generał Kowpak – wspominał Władysław Kobylański – przybył ze swymi bojcami do naszego obozu. Cały jego oddział został poczęstowany grochówką, a generał Kowpak był gościem naszego sztabu. Po obiedzie szef „Opór” wysłał kompanię honorową. Staliśmy w dwuszeregu. Nadszedł generał Kowpak w towarzystwie kapitana „Bomby”. Padła komenda:  – Baczność! Na ramię broń! Na prawo patrz! Generał Kowpak wolnym krokiem przeszedł wzdłuż kompanii honorowej i przywitał nas po rosyjsku:  – Zdrastwujtie, rebiata! rebiata! Odpowiedzieliśmy:  – Czołem, panie generale! Generał uroczyście przeszedł przed naszym frontem, a jego zimny stalowy wzrok nie pominął kilkakrotnie słowa: niczego. Wydawało mi się, jak gdyby sam do siebie powtarzał  –  – Ładno!  Ładno! Ładno! Ładno! Był to człowiek w podeszłym wieku, wyglądał dziarsko. Ubrany był w długi skórzany płaszcz, czapkę futrzaną, buty z cholewami. Trzymał w ręku laskę

sięgającą ramienia. Przy pasie miał dwa nagany.

  A tak wizytę generała Kowpaka zapamiętał Czesław Piotrowski:   Siedzący przy ognisku, już po sutym obiedzie, generał Kowpak był bardzo wesoły, bez przerwy o czymś rozmawiał i dowcipkował, bo siedzący wokół niego nasi dowódcy i starszyzna sowiecka coraz to wybuchali głośnym śmiechem. Ja z kolegami obserwowałem zzapalił krzaków gości z wielkim zainteresowaniem. Generał Kowpak jeden po naszych drugim grube papierosy, które sam robił z machorki zawijanej w papier. Po krótkiej przerwie i odpoczynku przespacerował się w towarzystwie „Wujka” [drugi pseudonim Władysława Kochańskiego „Bomby”] po terenie naszego obozu, spotkał się z naszymi dziewczętami, z którymi śpiewał ukraińskie dumki i posłuchał polskich piosenek. „Wujek” podarował Kowpakowi swoją bryczkę wraz z końmi. Kowpak podarował „Wujkowi” nową pepeszę i niemiecki pistolet wielostrzałowy w drewnianej kaburze, po czym odjechał.

  Z kolei ojciec Serafin Kaszuba, który w 1943 roku objął parafię w Hucie Starej, wspominał uroczyste obchody polskiego Święta Niepodległości. „Bomba” zaprosił na nie bolszewików. A więc przedstawicieli tej siły, która na polską niepodległość dybała. Polscy partyzanci przemaszerowali przed Sowietami, a później odbyła się – jakżeby inaczej – suto zakrapiana biesiada.

 

  Byli zaproszeni goście z sowieckiej partyzantki. Panował nastrój braterskiej przyjaźni. Śpiewano razem Wołgę Wołgę   i polski hymn narodowy. Przy końcu brzęk tłuczonych szkieł zmieszał się z ogólną wrzawą. Poważny stary pułkownik ze złożonymi rękoma prosił o błogosławieństwo:  – Ja ruski czełowiek, no pobłogosław mienia. mienia .

  „Bomba” często składał swoim sojusznikom rewizyty i chętnie zaglądał do sowieckich obozów partyzanckich. Formalnie czerwoni zapraszali na „czajpitie”, ale pod tym określeniem krył się zwykły bimber. W efekcie dochodziło do kolejnych polsko-bolszewickich pijatyk. Proszę mnie dobrze zrozumieć. Władysław Kochański był bardzo dzielnym oficerem, a zasługi, jakie położył w obronie Polaków w Hucie Stepańskiej i na Zasłuczu, są nie do przecenienia. Jego współpraca z bolszewikami bez wątpienia opierała się na chłodnej kalkulacji. Sowieci byli cennym sojusznikiem w rozpaczliwej walce o życie polskich cywilów na Zasłuczu. Czy jednak rzeczywiście ta współpraca musiała się odbywać przy akompaniamencie sowieckich pieśni rewolucyjnych i w oparach samogonu? Zapraszanie bolszewików do polskiego obozu i prezentowanie im żołnierzy było zresztą skrajnie nieodpowiedzialne i krótkowzroczne. Aleksander Gogun w swojej książce Partyzanci książce Partyzanci Stalina na Ukrainie zwrócił Ukrainie zwrócił uwagę, że przyniosło to Armii Krajowej opłakane skutki. Znacznie bowiem ułatwiło NKWD rozpracowanie i rozbicie polskiego podziemia, gdy Wołyń ponownie dostał się pod okupację bolszewicką.

Ta fraternizacja „Bomby z bolszewikami miała również dość nieoczekiwane, smutne skutki. Otóż Władysław Kochański najwyraźniej przesiąkł duchem swoich i zaczął brać z nich przykład. przeprowadził W szeregach swojego oddziałusojuszników z czasem wprowadził rządy dyktatorskie, również wewnętrzną czystkę. Jej ofiarą padli żołnierze, którym nie podobały się bliskie, przyjazne kontakty Kochańskiego z czerwonymi. Sprawa ta jest mętna i wciąż nie do końca rozwikłana. Najbardziej przekonujące jej wyjaśnienie przedstawił w swoich wspomnieniach Czesław Piotrowski. Otóż w oddziale „Bomby” służyło trzech braci Kopijów – Zygmunt, Stefan i Franciszek. To oni zorganizowali pierwszy lotny oddział samoobrony w Hucie Stepańskiej, który potem przejął „Bomba”. Między Kopijami a Kochańskim dochodziło do napięć, zadrażnień i nieporozumień. Hardzi chłopcy, którzy stracili całą rodzinę w banderowskich rzeziach, w rozmowach z kolegami otwarcie krytykowali swego dowódcę. W efekcie „Bomba” postanowił się z nimi rozprawić. Wysłał w teren trzy kilkuosobowe

 

patrole, w każdym z nich umieszczając jednego Kopija. Pozostałym żołnierzom  – zaufanym dowódcy – powiedziano, że Kopijowie dopuścili się zdrady i należy ich zlikwidować. Gdy patrole znalazły się głęboko w lesie, dwaj z braci zostali podstępnie zamordowani. Ich ciała w i niewiadomych miejscach. Najmłodszy z Kopijów, Franek, zostałzagrzebano ranny w rękę uciekł. Przerażony przybiegł do obozu. Tam zatrzymali go żandarmi, ża ndarmi, byli polscy policjanci w niemieckiej służbie.   „Zieloni” nie byli nigdy darzeni przez nas sympatią – pisał Czesław Piotrowski. – Chyba ze względu na swój wygląd zewnętrzny (niemieckie mundury), odmienny sposób bycia i przejawianie często bezwzględności. Z nich to właśnie „Wujek” utworzył pluton żandarmerii, który z biało-czerwonymi opaskami na swoich zielonych mundurach i orzełkami na niemieckich furażerkach był dobrze znany w naszym obozie i okolicy. Oni urządzili areszt polowy w zagrodzie z żerdzi w głębi lasu, gdzie przetrzymywano ukaranych aresztem naszych chłopaków oraz inne osoby podejrzane. Oni również wykonywali wyroki śmierci na kilku złapanych w terenie osobach nam wrogich.  

Właśnie ci żandarmi aresztowali rannego Franka Kopija – wesołego, powszechnie lubianego chłopca. Został on odprowadzony na bok i niemal na oczach partyzantów zastrzelony z pistoletów. W efekcie plan „Bomby”, aby całą  sprawę załatwić po cichu, spalił na panewce. Chcąc wyjaśnić sytuację zdezorientowanym żołnierzom, dowódca zarządził zbiórkę całego oddziału.   Ustawiono nas w dwuszeregu w podkowę – wspominał Piotrowski. – Za chwilę zjawił się „Wujek”. Był blady i zdenerwowany. Zauważyliśmy, że wokół nas ustawił się pluton żandarmerii z bronią. Poczuliśmy wiszące nad nami jakieś niebezpieczeństwo. Najpierw odczytano przygotowanej kilkunastu chłopaków, którym kazano wystąpić zz szyku i ustawić listy się wnazwiska dwuszeregu. Natychmiast wokół nich zjawiła się grupa uzbrojonych „zielonych”, a „Wujek” podniesionym głosem oświadczył:

 – Jesteście aresztowani za współudział w przygotowywanym spisku przeciwko naszemu oddziałowi, przeciwko mnie… Byliśmy zszokowani.

  Żołnierze zatrzymani na placu apelowym zostali wtrąceni do wspomnianego polowego więzienia. Przez dwa tygodnie wyprowadzano ich do ciężkiej pracy, którą wykonywali pod lufami żandarmów. Po tym czasie wypuszczono ich na wolność. Było to zasługą młodego podchorążego „Kazika”, który zaprotestował

 

przeciwko metodom „Bomby”. Między oficerami doszło do awantury, która zakończyła się próbą samobójczą „Kazika”. Chłopak strzelił sobie z pistoletu w podbródek. Wstrząsnęło to „Bombą”, który w efekcie kazał zwolnić aresztowanych. Czy bracia Kopijowie rzeczywiście szykowali „pucz”? Według Czesława Piotrowskiego był to wymysł Władysława Kochańskiego, pretekst, który pozwolił mu się pozbyć nielubianych żołnierzy i konkurentów do władzy. Nie można jednak wykluczyć, że ambitni bracia planowali zabrać swoich ludzi, odłączyć się od oddziału i wyjechać do Przebraża. O spisku na życie „Bomby” nie może być jednak mowy.   Trudno jednak nie tylko mnie, ale również wielu świadkom tych wydarzeń, z którymi niejednokrotnie się kontaktowałem, uwierzyć w ten zamach – pisał Piotrowski. – Był on już wówczas zbyt wielkim autorytetem i otoczył się zbyt liczną ochroną osobistą spośród oddanych sobie ludzi, aby to mogło się udać.

  Według weterana AK sporo winy za tragedię ponoszą „usłużni”, którzy donosili „Bombie” o tym, że bracia Kopijowie krytykują dowódcę. Jednym z żołnierzy, którzy przekazali Kochańskiemu takie informacje, był Władysław Kobylański. Zygmunt Kopij powiedział mu podobno: „Co ty myślisz o tym całym «Bombie»? Ja nie mam do niego zaufania. To jego kumanie się z bolszewikami wcale mi się nie podoba”. Takie słowa rzeczywiście mogły paść. Natomiast twierdzenie Kobylańskiego, że Kopij kazał mu Kochańskiego „sprzątnąć”, wydaje się jednak konfabulacją. Całą sprawę „Bomba” załatwił po bolszewicku. Dość jednak tej dygresji. Wróćmy do sprawy współpracy z czerwoną  partyzantką. Jeżeli „Bomba” liczył na to, że wspólnie przelana krew i wspólne biesiady uratują go przed losem „Drzazgi”, grubo się przeliczył. Sytuacja potoczyła się bowiem dokładnie tak jak w Przebrażu. Najpierw bolszewicy chętnieprzystąpili współpracowali z oddziałem AK, ale gdy do Wołynia Tu zaczął zbliżaćbyć się front, do likwidacji polskich niepodległościowców. nie mogło żadnych sentymentów. sentymentów.   Politycznie to ludzie dosyć ciemni – raportował na temat oficerów AK jjeden eden z sowieckich sowie ckich oficerów, o ficerów, Petro Petr o Werszyhor Werszyhora. a. – Chociaż dobrze pprzyuczeni rzyuczeni do parlamentarnych i burżuazyjno-partyjnych wykrętasów. Temu narodowi ciągle  jeszcze śni się Polska z balami i ułanami, ułanami, Polska wytworna jak Francja.

 

 

Bolszewicy zamierzali takie fanaberie wybić polskim „paniczykom” z głowy. Ratunkiem dla „Bomby” było przedarcie się na koncentrację powstającej w pobliżu Kowla i Włodzimierza dywizji AK. Gdy sztuka ta mu się nie udała i musiał powrócić na Zasłucze – czekali już na niego bolszewicy. Sowieci nie zamierzali tolerować na bezpośrednim zapleczu frontu jakichkolwiek oddziałów, nad którymi nie mieli kontroli. A tym bardziej kierowanych przez skoczka spadochronowego z Anglii! 21 grudnia 1943 roku dostał zaproszenie od bolszewików naradę we„Bomba” wsi Bronisławka. Z polskim oficerem miał konferować sam generałnaMichaił Naumow. „Bomba” oczywiście… pojechał. Warto przy tym odnotować, że kapitan Kochański był bardziej zapobiegliwy niż „Drzazga”, wziął bowiem ze sobą kilkunastu uzbrojonych ludzi. Na niewiele się to jednak zdało. Jego eskorta została na zewnątrz miejsca spotkania, a do środka wszedł tylko w towarzystwie swojego sztabu. „Weszliśmy do mieszkania, w którym generała nie było – wspominał uczestnik niefortunnej wyprawy. – Były natomiast wymierzone w nas lufy pistoletów. O oporze nie było mowy. Przyłożono nam pistolety do głów i powiązano nas”. Jednocześnie egzekutorzy NKWD otoczyli czekającą na zewnątrz ochronę. Jeden z Polaków – Henryk Sawicki – nie chciał się poddać i został na miejscu zastrzelony. Sowieccy pistolety z tłumikami, dlatego „Bomba” i jego sztab nie słyszeli oficerowie wystrzałów. wystrzałówmieli . Z dalszej relacji cytowanego wyżej oficera – którą zamieścił w swojej książce Władysław Kobylański – wynika, że po pewnym czasie grupa aresztowanych oficerów została zawieziona na leśne lotnisko i wpakowana do samolotu. Maszyna poleciała do Moskwy, gdzie oficerowie AK trafili natychmiast na Łubiankę. Tam Tam poddano ich intensywnemu śledztwu. Nieco inną wersję wydarzeń przedstawił członek ochrony „Bomby”, plutonowy Lucjan Paczewski „Staszek”. Według niego po zakończeniu rozmów  jeden z oficerów sowieckich o pseudonimie „Bohun” zaprosił „Bombę” do sąsiedniej wsi Zawołocze „na kolację, inaczej mówiąc na popicie”. Tam w osobnym pomieszczeniu bawił się sztab kapitana Kochańskiego, a w osobnym  jego ochrona.   Na stole stały zakąski i gąsiory z wódką – wspominał „Staszek”. – Zaczęła się popijocha. Sowieccy partyzanci zaczęli tańczyć jakiś pełen grozy taniec gruziński, a myśmy stali wokoło i klaskali w dłonie. W pewnym momencie wpadli do naszego pokoju sowieccy oficerowie z „Bohunem” na czele. Komisarz „Bohun” wystrzelił w Kopija [nazwisko często występujące w oddziale – P P.Z.], .Z.], zabijając go na miejscu. A nas, nie rozumiejących, co się dzieje, złapało po kilku na jednego,

 

wykręcając ręce do tyłu, wiążąc i rozbierając. Po chwili leżeliśmy skrępowani jak barany, a nad nami stali nasi przyjaciele z automatami gotowymi do strzału. Kopija wyciągnięto zaraz za nogi i wytarto podłogę.

  Na miejscu bolszewicy zamordowali kilku polskich żołnierzy – resztę zapakowali na sanie i ruszyli w drogę. Według wersji „Kazika” konwój przekroczył front i dopiero z Kijowa „Bomba” i jego towarzysze niedoli zostali przetransportowani samolotem na Łubiankę. Po drodze, przy leśnym obozowisku, oficerowie NKWD rozstrzelali kolejnych Polaków. Do Moskwy z osiemnastu akowców dotarło zaledwie siedmiu. Oddział „Bomby” po aresztowaniu dowódcy uległ dezintegracji. Część żołnierzy się rozeszła, jeszcze inni przystąpili do bolszewików. Tylko część – pod komendą nowego dowódcy – podjęła drugą d rugą próbę prób ę przebicia się na koncentrację formującej się dywizji AK. Spora grupa żołnierzy po prostu pozostała na Zasłuczu, uznawszy, zresztą słusznie, że ich obowiązkiem jest obrona żon i dzieci, a nie zabawa w antyniemiecką partyzantkę. Sam „Bomba” po przewiezieniu do Moskwy otrzymał propozycję przejścia na stronę Sowietów i objęcia funkcji oficerskiej w armii Berlinga. Odmówił i wkrótce znalazł się w łagrze. Wyrok: dwadzieścia pięć lat pozbawienia wolności. Dzielny polski oficer musiał wydobywać miedź w kopalni na skutej lodem Kamczatce. Z bolszewickiej katorgi wycieńczony i schorowany powrócił dopiero w 1956 roku. Podstępne zamordowanie porucznika Jana Rerutki „Drzazgi” oraz uprowadzenie kapitana Władysława Kochańskiego „Bomby” były jasnymi sygnałami dla wołyńskiego dowództwa AK. Oczywistym probierzem sowieckich intencji. Agresywne zachowanie Sowietów nie pozostawiało żadnych wątpliwości, jaki jest ich stosunek do Armii Krajowej i polskiej niepodległości. Trzeba było być ślepcem, aby tego nie dostrzec. Niestety naszym podziemiem podczas II wojny światowej rządzili właśnie ślepcy.

 

3

Operacja „Harakiri”

17 września 1939 roku Związek Sowiecki dokonał inwazji na Polskę. Na początku listopada 1939 roku Związek Sowiecki zaanektował połowę terytorium Rzeczypospolitej. W latach 1939–1941 Związek Sowiecki deportował kilkaset tysięcy Polaków do straszliwych łagrów i kołchozów Syberii i Kazachstanu. W kwietniu 1940 roku Związek Sowiecki strzałem w tył czaszki zgładził ponad 20 tysięcy polskich oficerów i przedstawicieli elit. W czerwcu 1941 roku Związek Sowiecki na polskich ziemiach wschodnich wymordował kilkadziesiąt tysięcy więźniów politycznych. Przez całą wojnę Związek Sowiecki stał na stanowisku, że Wilno, Lwów i inne polskie miasta po wojnie mają się znaleźć w jego granicach. W kwietniu 1943 roku, po tym jak w Katyniu odnaleziono ciała pomordowanych polskich oficerów, Związek Sowiecki zerwał stosunki z polskim rządem. W latach 1942–1943 grasującydowódców na polskich sowieccy partyzanci podstępnie mordowali AKziemiach i rozbijaliwschodnich polskie oddziały. Wszystkie te fakty były doskonale znane zarówno polskiemu rządowi na emigracji, jak i kierownictwu Polskiego Państwa Podziemnego. I wszystkie te fakty jasno wskazywały, że Związek Sowiecki jest śmiertelnym wrogiem Rzeczypospolitej. Tu nie mogło być żadnych złudzeń. Dla każdego trzeźwo myślącego człowieka było oczywiste, że zajęcie polskiego terytorium przez Armię Czerwoną nie będzie żadnym wyzwoleniem, lecz nową okrutną okupacją. Jednego wroga miał zastąpić drugi wróg. W tej sytuacji logika wskazywałaby, że Polskie Państwo Podziemne miało dwie możliwości: mogło się zachować romantycznie lub realistycznie. Scenariusz romantyczny to oczywiście rzucenie Armii Krajowej do straceńczego bojubolszewików z wkraczającą Armią wojskoświat podziemne zostałoby przez starte na Czerwoną. proch, ale Polskie przynajmniej by się dowiedział, że Polacy nie zamierzają bez walki oddać połowy swojego terytorium Stalinowi i jego zbirom.

 

Scenariusz realistyczny to oczywiście rozwiązanie do głębszego podziemia. Tym razem antysowieckiego. Uznanie, żeAK podi zejście niemiecką okupacją  naród polski przelał tak wiele krwi, że teraz – w obliczu wojennej klęski i nowej okupacji sowieckiej – należy zapobiec dalszym ofiarom. Zadbać o substancję biologiczną narodu. Na początku 1944 roku doszło jednak do sytuacji zdumiewającej, która nie ma odpowiednika w ponadtysiącletnich dziejach państwa i narodu polskiego. Polskie Państwo Podziemne nie zrealizowało ani scenariusza romantycznego, ani realistycznego. Polskie Państwo Podziemne wybrało drogę obłędu. Tylko szaleństwem można bowiem wytłumaczyć rozkazy, które wydano Armii Krajowej. Generał Tadeusz Bór-Komorowski, jego oficerowie i wspierający ich z Londynu premier Stanisław Mikołajczyk nakazali oficeromwi żołnierzom AK… podjąć współpracę z sowieckim okupantem! Współpracę podboju własnej

ojczyzny. Ogłosili bowiem, że Związek Sowiecki, „sojusznik naszych sojuszników”, wcale nie jest naszym wrogiem… W ramach akcji „Burza” – jak nazwano ten obłęd – zarówno polska konspiracja wojskowa, jak i struktury administracji cywilnej miały się całkowicie ujawnić przed oddziałami Armii Czerwonej. Powitać morderców z katyńskiego lasu chlebem i solą na polskiej ziemi. A następnie okazać im pełną  pomoc w wypieraniu Niemców z polskiego terytorium.   Wszystkie nasze przygotowania wojenne zmierzają do działań zbrojnych przeciw Niemcom – pisał generał Tadeusz Bór-Komorowski w rozkazie z 20 listopada 1943 roku. – W żadnym wypadku nie może dojść do działań zbrojnych przeciw Rosjanom wkraczającym na ziemie nasze w ślad za ustępującymi pod ich naporem Niemcami, poza koniecznymi aktami samoobrony, co jest naturalnym prawem każdego człowieka.

  W dalszej części tego kuriozalnego rozkazu dowódca AK informował swoich podwładnych, jak w poszczególnych okręgach ma przebiegać „Burza”:   Wobec wkraczającej na ziemie nasze regularnej armii rosyjskiej wystąpić w roli gospodarza. Należy dążyć do tego, aby naprzeciw wkraczającym oddziałom sowieckim wyszedł polski dowódca mający za sobą bój z Niemcami i wskutek tego najlepsze prawo gospodarza. Miejscowy dowódca polski winien się zgłosić wraz z mającym się ujawnić przedstawicielem władzy administracyjnej u dowódcy oddziałów sowieckich i stosować sięcywilnej do jego życzeń.

 

 

Czytając to dziś, trudno nie złapać się za głowę. Jak można było wymyślić coś równie idiotycznego?! Jak można było narażać własnych ludzi na tak straszliwe niebezpieczeństwo?! Otóż przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego uważali, że „Burza”… udowodni dobrą wolę Polaków wobec Związku Sowieckiego. Krew przelana wspólnie przez żołnierzy AK i Armii Czerwonej w boju z cofającymi się oddziałami Wehrmachtu miała otworzyć drogę do kompromisu i porozumienia między Polską a Związkiem Sowieckim. Stalin miał się tak wzruszyć polskim heroizmem i chęcią do współpracy, że zrezygnowałby z planów ujarzmienia Rzeczypospolitej. W rzeczywistości operacja „Burza” mogła przynieść tylko jeden skutek: całkowite zniszczenie Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego. Fizyczną zagładę olbrzymiej części ich żołnierzy i urzędników oraz likwidację większości struktur konspiracyjnych. Zarówno przez Niemców, przeciwko którym AK miała wystąpić zbrojnie, jak i przez Sowietów, przed którymi AK miała się ujawnić. Szalony plan „Burzy” – co przyznawał sam generał Komorowski w depeszy z 1 stycznia 1944 roku – był jaskrawym złamaniem instrukcji naczelnego wodza. Generał Kazimierz Sosnkowski, jak wielu innych rozsądnych Polaków, uważał bowiem pomysł ujawnienia się przed bolszewikami za absurd. A walkę z konającą III Rzeszą – za niepotrzebne marnowanie sił.  

Generał słuchał uważnie – wspominał Jan Nowak-Jeziorański. – Potakiwał od czasu do czasu głową, nie przerywając, dopóki nie doszedłem do punktu, w którym była mowa o zamiarach wzmożenia dywersji na tyłach cofających się wojsk niemieckich, w razie gdyby doszło do uporządkowanego odwrotu Niemców przez ziemie polskie przed napierającymi wojskami sowieckimi.  – Tego Tego nie rozumiem – przerwał generał. – Jeżeli Rosjanie wtargną do Polski  jako nowy zaborca i okupant, a wszystko wskazuje na to, że tak będzie, jaki sens może mieć wzmożenie walki z Niemcami? Ściągniecie tylko na ludność i wojsko  jeszcze większe represje i ofiary. ofiary. Miałoby to swoje uzasadnienie w wypadku, gdyby Rosjanie przestali kwestionować nasze granice, nawiązali z powrotem stosunki z naszym rządem i zaniechali ataków propagandowych. Z uwagi na to, co nas czeka, nakazem chwili staje się unikanie ofiar i ograniczenie walki z Niemcami do aktów koniecznej samoobrony. Jeśli Rosjanie wkroczą do Polski, Armia Krajowa powinna pozostać w konspiracji albo należałoby wycofać oddziały na zachód lub południe Polski.

  Na początku 1944 roku było już jasne, że III Rzesza z kretesem przegra wojnę. A co za tym idzie – że nie stanowi już żadnego zagrożenia zagrożen ia dla

 

niepodległości Polski. Jest okupantem tymczasowym, którego wycofanie się z terytorium Rzeczypospolitej było tylko kwestią miesięcy. Jednak Niemcy wciąż byli na tyle silni, żeby pobić słabe oddziały AK, które próbowały ich kąsać. Czy po to rzesze młodych polskich patriotów przeżyły wojnę, żeby teraz rzucać ich do straceńczej, krwawej walki z pokonanymi Niemcami? Jaki to miało sens? W imię czego miała być składana ta ofiara? „Skierowanie energii narodowej i jej siły materialnej przeciw Niemcom celem ich dobijania wobec zbliżania się nowego, potężnego przeciwnika byłoby akcją  nieodpowiedzialnych głupców albo rosyjskich agentów” – ostrzegał pułkownik Wacław Lipiński. „Nie ten wróg jest groźny, który odchodzi, lecz ten, który przychodzi” – wtórował mu Władysław Studnicki. Narażenie oddziałów AK na straszliwe straty w walce z Niemcami było tylko  jednym z zagrożeń wypływających z operacji „Burza”. Drugie – nie mniej poważne – polegało na samym samy m rozkazie ujawnienia się wojska i aparatu administracyjnego przed Państwa Armią Czerwoną. Oznaczało bowiem całkowitą  dekonspirację Polskiego Podziemnego przed to sowieckimi organami bezpieczeństwa – NKWD i Smierszem. Sprawiało to, że akcja „Burza” była bez wątpienia najlepszym prezentem, jaki mógł sobie wymarzyć Stalin. Wkraczając na teren Polski, bolszewicy spodziewali się bowiem, że sowietyzacja i ujarzmienie Rzeczypospolitej nie będą łatwe. Wiedzieli przecież, że Polacy dysponują potężną niepodległościową  organizacją konspiracyjną. Wyglądało na to, że sowiecki aparat bezpieczeństwa czeka na terenie Polski kolosalne zadanie: wytropienie, rozbicie struktur i aresztowanie tysięcznych rzesz polskich konspiratorów walczących o niepodległość swojej ojczyzny. Zbrodniarzy z NKWD czekała jednak miła niespodzianka. Ku zdumieniu bolszewików wszyscy ci konspiratorzy sami się do nich grzecznie zgłosili.  

Z całą pewnością można powiedzieć – ostrzegał pułkownik Ignacy Matuszewski  – że wcześniej czy później wszyscy przywódcy oddziałów armii podziemnej, którzy ujawniają się władzom sowieckim, będą postawieni przed alternatywą: albo przyłączyć się do Berlinga, albo iść na kaźń. Jeśli ktokolwiek z członków gabinetu polskiego myśli, że może stać się inaczej, to jest może poczciwy, lecz na pewno jest naiwny w stopniu niedopuszczalnym dla mężów stanu. Doświadczeń z „dobrą wolą” Sowietów mieliśmy zbyt wiele, by wolno było o nich lekkomyślnie zapomnieć.

 

 

Stało się dokładnie tak, jak przewidywali mądrzy Polacy. Oddziały AK, które przystąpiły do wykonania „Burzy”, najpierw zostały zmasakrowane przez Niemców, a następnie ich resztki powędrowały prosto do sowieckich łagrów, więzień, bezpieczniackich katowni i na szubienice. Operacja „Burza” stała się największym aktem autodenuncjacji w dziejach świata. najlepszych, najbardziej patriotycznych Polaków w łapskaTysiące sowieckich oprawców ich własne dowództwo. Generałwydało BórKomorowski, podpisując rozkaz nakazujący wykonanie „Burzy”, podpisał wyrok śmierci na tysiące swoich żołnierzy. Dzieje polskie obfitują niestety w akty niepospolitej głupoty. Operacja „Burza” bez wątpienia była spośród nich aktem najgłupszym. A pierwszy miał ją  wykonać… Wołyń. To bowiem na terytorium tego województwa postawił stopę pierwszy żołnierz nacierającej Armii Czerwonej. Nastąpiło to nocą z 3 na 4 stycznia 1944 roku w rejonie Rokitna w powiecie sarneńskim. Kilka dni później – 11 stycznia – Związek Sowiecki wydał oficjalny komunikat, w którym kolejny raz poinformował, że połowę Rzeczypospolitej uważa za swoje terytorium: „Konstytucja sowiecka ustanowiła granicę sowiecko-polską odpowiadającą pragnieniom wyrażonym przez ludność Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w plebiscycie przeprowadzonym w szerokich ramach demokratycznych w roku 1939”. Mimo to pułkownik Kazimierz Bąbiński przystąpił do realizacji „Burzy”. Wołyńska Armia Krajowa przystąpiła do spektakularnego samobójstwa. samobó jstwa.   W okresie przybliżania się frontu – planowali wołyńscy „sztabowcy” –  przeprowadzić organizację sił zbrojnych konspiracji do otwartych działań bojowych przeciw cofającym się oddziałom niemieckim, a po nawiązaniu łączności z oddziałami sowieckimi współpracować z nimi w dalszej walce.

  7 stycznia 1944 roku pułkownik Kazimierz Bąbiński wydał rozkaz o wyjściu z podziemia natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej. Rozkaz ten dotyczył nie tylko wszystkich oficerów i żołnierzy AK, ale również urzędników administracji cywilnej wszystkich szczebli.   Należy ujawnić się wobec czołowych oddziałów sowieckich – pisał dowódca AK.  – We We wszystkich miejscowościach, w których znajduje się ludność polska, ujawnia się miejscowy komendant garnizonu z oddziałkiem garnizonowym. Dla

uzyskania pełnego obrazu istnienia władz polskich jest potrzebne, by razem z komendantem garnizonu ujawnili się przedstawiciele administracji (sołtysi, wójtowie, starostowie).

 

 

„Luboń” podkreślał, że cały plan uda się tylko wtedy, jeżeli ujawnienie będzie natychmiastowe i na całym terenie. Wówczas – przewidywał polski oficer – Sowieci nie będą mieli innego wyboru, niż korzystać z pomocy polskiej administracji i wojska. A co za tym idzie – uznają u znają ich istnienie. Sytuacja bardziej prawdopodobna, czyli że Sowieci polskich urzędników aresztują, urzędy rozpędzą i stworzą na Wołyniu własną administrację, jakoś „Luboniowi” do głowy nie przyszła. Uruchomiona została procedura samozagłady, która miała wyjątkowo drastyczny i tragiczny przebieg.

 

4

Wieloryb zamiast piranii 15 stycznia sobie 1944 roku pułkownik Kazimierz Bąbiński wydał rozkaz mobilizacji podległych konspiracyjnych struktur wojskowych. I stał się cud. Nagle znaleźli się ludzie, znalazł się sprzęt i znalazła się broń. Karabiny maszynowe, działka, radiostacje. Na miejsca koncentracji wyznaczono okolice Kowla (zgrupowanie „Gromada”) i Włodzimierza Wołyńskiego (zgrupowanie „Osnowa”). W sumie stawiło się tam około 6 tysięcy polskich żołnierzy. To najlepszy dowód na to, jakie priorytety miała Armia Krajowa. Przez cały rok 1943, gdy banderowcy metodycznie wyrzynali polskie wsie, rozkaz do koncentracji nie został wydany. Mimo błagań Wołyniaków o ratunek AK nie zdecydowała się wówczas na wystąpienie z pełną siłą. Zrobiła to dopiero w styczniu 1944 roku. Jedenaście miesięcy po rozpoczęciu banderowskiego ludobójstwa, a pół roku po jego apogeum, czyli krwawej wołyńskiej niedzieli. Dopiero wtedy zmobilizowano wszystkich konspiratorów i wydano całą broń z podziemnych magazynów. Tak, niestety to prawda. Dla oficerów Armii Krajowej ważniejsze było pomaganie bolszewikom niż ratowanie rodaków przed banderowskimi siekierami. To operacja „Burza” była tą „wielką walką”, na którą oficerowie AK szykowali się przez całą wojnę, na którą oszczędzali siły siły..   Ogłoszono powstanie 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK – wspominała pani Monika Śladewska. – Do Kupiczowa ściągali członkowie konspiracji z całej okolicy.. Oprócz piechoty pojawiły się też oddziały konne. Niektórzy kawalerzyści okolicy mieli przedwojenne mundury, mundury, a przy boku szable. Przeciągnięto linie telefoniczne. Uruchomiono piekarnie, młyny, rzeźnię i masarnię. W Kupiczowie dosłownie zawirowało. Odnosiłam wrażenie, że Wojsko Polskie nagle wyszło spod ziemi.  

Wszystko pięknie – tylko dlaczego dopiero teraz? Dlaczego Wojsko Polskie nie „wyszło nagle spod ziemi” w lipcu 1943 roku, gdy było naprawdę potrzebne? Ci sami wojskowi, którzy pół roku wcześniej nie kwapili się do udzielania pomocy cywilom z płonących polskich wsi, teraz z olbrzymią energią i ochotą  rzucili się do współdziałania z Armią Czerwoną.

 

Dlaczego Komenda Główna AK nie nakazała pułkownikowi Bąbińskiemu ogłosić mobilizacji w roku 1943? Gdyby na Wołyniu działała wówczas licząca 6 tysięcy żołnierzy polska siła zbrojna, prawdopodobnie do ludobójstwa w ogóle by nie doszło. A już na pewno nie przybrałoby ono tak apokaliptycznych

rozmiarów. Eksterminacja Polaków była bowiem tak totalna i drastyczna dlatego, że UPA przez pierwsze pół roku nie napotykała żadnego poważnego oporu ze strony polskiego podziemia. Ta bezkarność rozbestwiła banderowców i zachęciła ich do kolejnych mordów i pogromów. Gdyby pułkownik Bąbiński zmobilizował swoje oddziały wcześniej, banderowcy by na taki twardy opór natrafili. Dobrze zorganizowane i wyszkolone polskie oddziały miały znaczną przewagę nad liczniejszymi, ale źle zorganizowanymi, uzbrojonymi i dowodzonymi grupami leśnymi UPA. UPA. Niestety jednak – powtórzmy to jeszcze raz – priorytetem dla pułkownika Bąbińskiego była walka z Niemcami w sojuszu z bolszewikami. Walka bezsensowna i straceńcza. Walka, która nie przyniosła i nie mogła przynieść Polsce oraz Polakom żadnych korzyści. Przyniosła tylko straszliwe straty – dalszy bezsensowny przelew krwi, nieopisane cierpienia i wielki zawód. O ile ratowanie Wołyniaków przed banderowcami leżało w interesie narodu polskiego, o tyle operacja „Burza” była z interesem narodu polskiego sprzeczna. Pierwsze działanie było bowiem obliczone na ratowanie polskiej substancji biologicznej, a drugie doprowadziło do kolejnego jej uszczuplenia. Wołyńskie wojsko – i tu docieramy do najbardziej tragicznego wymiaru tej historii – zostało bowiem zmarnowane. Żołnierze, którzy tak bardzo przydaliby się w 1943 roku, gdy mogli skutecznie bronić polskich wsi i miasteczek, w 1944 roku zostali poprowadzeni przez swoich przywódców na rzeź. Nie ma wątpliwości, że olbrzymi patriotyzm, wolę walki i poświęcenie tych ludzi należało wykorzystać zupełnie inaczej.   Już sama koncepcja „Burzy” była niedorzeczna. Rozkazy, które wydał pułkownik Bąbiński, były jednak jeszcze bardziej niedorzeczne. Generał BórKomorowski w instrukcji z 20 listopada rozkazywał co prawda, by Okręg Wołyń do walki wystąpił „całością uzbrojonych sił i posiadanych środków”, zakładał  jednak, że operacja „Burza”zmobilizowane będzie „wzmożoną dywersyjną”. Zgodnie z tą koncepcją siły akcją okręgu miały zostać podzielone na wiele małych oddziałów partyzanckich, które miały nękać tyły wycofujących się armii niemieckich. Przeprowadzać akcję zaczepną, a następnie błyskawicznie odskakiwać w odstępy leśne, aby umknąć pogoni i uniknąć osaczenia. Akcja taka miała zostać przeprowadzona na terenie całego Wołynia – od wschodnich

 

rubieży aż po Bug. Miało to udowodnić, że polska konspiracja działa wszędzie i po wojnie cały Wołyń powinien znaleźć się w granicach Polski. Koncepcję tę nazwijmy „koncepcją piranii”. Niestety pułkownik Bąbiński miał inny pomysł. On zrealizował „koncepcję wieloryba”: skoncentrował wszystkie zmobilizowane siły w zachodniej części województwa, w okolicach Kowla i Włodzimierza Wołyńskiego. A następnie połączył je w jedną olbrzymią jednostkę – 27. Wołyńską Dywizję Piechoty Armii Krajowej. Mozolny proces jej formowania trwał dwa i pół miesiąca, a efekt był niezadowalający. Zupełnie nie przystawał do warunków walki, jaką  mieli stoczyć polscy żołnierze. Wydaje się, że fatalny wpływ na pułkownika Bąbińskiego miały kiepskie rady majora Tadeusza Tadeusza Klimowskiego „Ostoi”.

  Wobec dużej przewagi wszystkich trzech wrogich nam czynników: niemieckiego, ukraińskiego i sowieckiego – pisał ten oficer na początku 1944 roku – działania rozproszone po całym Wołyniu oddziałów własnych nie dadzą pozytywnych rezultatów. Oddziały wykonują swoje fragmenty działań, lecz zostaną starte jak rozsypane ziarno, o którym nikt nic nie będzie wiedział. Realnym w naszym warunkach zdaje się jest rozwiązanie następujące: a) Wybrać rejon operacyjny całości sił zbrojnych Wołynia b) przeprowadzić koncentrację wszystkich oddziałów partyzanckich c) wykonać zadanie całością sił.

  Bąbiński chętnie przychylił się do tych argumentów, odpowiadały bowiem  jego wybujałym ambicjom. Pułkownik – tak jak jego koledzy walczący na Zachodzie – chciał bowiem dowodzić wielką jednostką. Chciał toczyć prawdziwe walki frontowe, a nie chować się po lasach. Problem polegał na tym, że nie miał do tego środków. Hurrapatriotyczni publicyści często z dumą piszą, że 27. Dywizja była „największą partyzancką jednostką w dziejach okupowanej Europy”. To, że Armia Krajowa zdołała stworzyć taką dywizję, ma według nich być dowodem na potęgę naszej konspiracji, jej sprawność organizacyjną i – oczywiście – geniusz  jej dowódców. dowódców. Musimy być z tego dumni. W rzeczywistości jest na odwrót. Stworzenie takiej jednostki o fachowym przygotowaniu dowódców wołyńskiej AK świadczy jak najgorzej. 27. lecz Dywizja AKwadą. była Odbierała bowiem zbyt duża.partyzantom Jej wielkość nie byłaichwcale zaletą, główną polskim wszystkie atuty jej – szybkość ataku i odwrotu, mobilność, możliwość „zgubienia” się w lasach i puszczach Wołynia. 27. Wołyńska Dywizja AK była niezdarnym, powolnym

 

wielorybem, który wpłynął do dmuchanego dziecięcego basenu. A nad tym basenem stanął wielorybnik z harpunem. A to jeszcze nie wszystko! Otóż pułkownik Bąbiński pierwotnie wcale nie planował, że sformuje dywizję, ale… trzybrygadowy korpus! Wielki związek taktyczny, w skład którego miało wejść 28–30 tysięcy żołnierzy. Była to oczywiście czysta fantazja, mrzonka. Nie przeszkodziło to jednak „Luboniowi” głośno sarkać, gdy na koncentrację w okolice Kowla i Włodzimierza przybyło „zaledwie” 6 tysięcy ludzi. Jak wyżywić taką masę wojska? Jak ją zaopatrzyć w amunicję? Jak ukryć przed nieprzyjacielem? Pytań tych „Luboń” najwyraźniej sobie nie zadawał. Absurdalność pomysłów Bąbińskiego rozumiał nawet – niegrzeszący zmysłem operacyjnym – generał Tadeusz Bór-Komorowski. Zganił on pułkownika Bąbińskiego za samowolną zmianę koncepcji i sprzeciwił się pomysłowi utworzenia 27. Dywizji. W rozkaziezgodnie z 10 lutego 1944 roku domagał się, aby „Burza” została przeprowadzona z pierwotnym planem i w całym okręgu. Tak, aby pokazać światu, że „na terenie całego Wołynia istnieje żołnierz polski broniący ofiarnie swych praw do tej dzielnicy”. Według profesora Andrzeja Leona Sowy to właśnie ta niesubordynacja stała się powodem zdymisjonowania pułkownika Bąbińskiego przez Komendę

Główną AK. „Luboń” opuścił Wołyń, a jego miejsce zajął major Jan Kiwerski „Oliwa”. Stanowisko dowódcy 27. Wołyńskiej Dywizji objął on w połowie lutego 1944 roku. Był to znakomity oficer, który niestety musiał teraz pić piwo nawarzone przez poprzednika. O rozformowaniu 27. Dywizji – z przyczyn oczywistych – nie mogło być już mowy. Sprawy zaszły za daleko. „Oliwa” – za co mu chwała – próbował naprawiać błędy „Lubonia” i rozpuścić do domów choćby część żołnierzy, którzy przybyli na koncentrację. Niestety groziło im to poważnym niebezpieczeństwem. „Praktycznie rzecz biorąc – meldował major Kiwerski 17 lutego 1944 roku – wszystkie nasze oddziały są już ujawnione. Tylko niedużą  część żołnierzy uda mi się zdemobilizować, gdyż gros nie wykona rozkazu powrotu do domów”. Mimo to na początku marca nowy dowódca 27. Dywizji AK podjął taką  próbę i wydał wyjątkowo mądry i rozsądny rozkaz 583-3:   Polecam zwolnić z oddziałów partyzanckich tych wszystkich żołnierzy, którzy wyrażą chęć powrotu do domu. Broń, którą żołnierz przyniósł ze sobą, należy mu zwrócić. Wyjaśniam, że żołnierz zwolniony z oddziałów partyzanckich dalej pełni swą służbę, lecz z innym zadaniem. Chodzi o to, by rodziny polskie miały bezpośrednią obronę przed Ukraińcami.

 

  Swoim oficerom – niezadowolonym z perspektywy uszczuplenia szeregów –  major Kiwerski wyjaśniał:   Rozkaz numer 583-3 ma na celu zatrzymanie w oddziałach partyzanckich tylko elementu doborowego. Ponadto nie chcę ogałacać terenu Wołynia z ludności polskiej. Wołyń jest i będzie nasz, a więc muszą tu zostać Polacy. A dla ich obrony i pewna część żołnierzy.

  Choć niewątpliwie próba naprawienia zła wyrządzonego przez pułkownika „Lubonia” godna jest najwyższej pochwały, było już na to zbyt ppóźno. óźno. Wokół Wokół 27. Dywizji wkrótce zaczęły się bowiem zaciskać kleszcze okrążenia. O powrocie do domów nie mogło już być mowy…

 

5

Cywile na pastwę UPA Dramat mobilizacji ogłoszonej przez pułkownika Bąbińskiego polegał na tym, że oficer ten zupełnie się nie liczył z bezpieczeństwem polskich cywilów. Apodyktycznie zażądał, aby na punkty koncentracji stawili się wszyscy uzbrojeni Polacy. A więc również żołnierze oddziałów partyzanckich AK, które chroniły polskie wsie przed UPA, a nawet członkowie samoobron. Doprowadził do tego, że ostatnie os tatnie skupiska Polaków na Wołyniu pozostały bez żadnej obrony. Nad tymi nielicznymi Polakami, którzy przeżyli banderowskie ludobójstwo, ponownie zawisła groźba eksterminacji. UPA szykowała się bowiem do „dorzynek”, aktumożna depolonizacji który usuwać miał nastąpić, gdy opuszczą go ostatniego Niemcy. Jak było w Wołynia, takiej sytuacji z polskich miejscowości samoobronę? Niestety, dla „Lubonia” najważniejsze było to, aby  jak najwięcej uzbrojonych mężczyzn zameldowało się pod jego komendą. Trudno zatem się dziwić, że polska ludność Wołynia mobilizację Armii Krajowej przyjęła z olbrzymią niechęcią. Przykładem może być największy polski bastion na Wołyniu – Przebraże. Dowództwo AK zażądało, żeby wystawił on… batalion piechoty. Czyli kilkuset ludzi – cały skład tamtejszej samoobrony, która tak dzielnie przez wiele miesięcy broniła Polaków przed zagładą. Rozkazu tego trudno nie uznać za sabotaż. Łatwo się domyślić, co by się stało, gdyby z Przebraża wymaszerowali jego obrońcy. obrońcy. Całe szczęście dowództwo samoobrony zachowało się przytomnie ikomendanta wykonania Przebraża rozkazu „Lubonia” odmówiło. w Mało tego,domowym! zamknęło wojskowego Henryka Cybulskiego areszcie   Drzwi mojej kancelarii otworzyły się na całą szerokość – wspominał Cybulski – i ukazała się w nich wyniosła sylwetka Ludwika Malinowskiego. Za nim tłoczyła się gromada ludzi. Na twarzy Malinowskiego malowała się powaga. Kiedy

wszyscy znaleźli się już w środku, wystąpił do przodu i oznajmił uroczyście:  – Obywatelu komendancie, komendancie, w imieniu ludności Przebraża are aresztuję sztuję was!  – Dlaczego? – wykrzyknąłem, wykrzyknąłem, ochłonąwszy ze zdumienia. zdumienia.  – Dlaczego? – powtórzył z ledwie hamowaną pasją. – T Too niby nie wiecie dlaczego? A kto wydał rozkaz do wymarszu? Chcecie uciekać jak tchórze? Opuszczenie Przebraża w tej sytuacji jest po prostu zdradą.

 

  Cybulski chcąc nie chcąc musiał pozostać w swojej kancelarii, ale strony ustaliły,, że gdy UPA ustaliły UPA zaatakuje, zostanie natychmiast przywrócony na stanowisko dowódcy i będzie kierował obroną. W swoich wspomnieniach Cybulski zapewniał, że zastosowane wobec niego środki zapobiegawcze były niepotrzebne. Choć rzeczywiście poczynić przygotowania początku obawiał się, żekazał po wyjściu oddziału „może się do staćwymarszu, coś złego”.toA od na naradzie dowódców Przebraża postanowiono, że ich „obowiązkiem jest trwać aż do końca na straży obozu”. Ostatecznie do tworzącej się 27. Dywizji AK poszło z Przebraża zaledwie czternastu ochotników. Czyli o czternastu za dużo. Ci chłopcy mieli na miejscu ważniejsze zadania do wykonania. Ich obowiązkiem było bronić swoich rodzin przed banderowcami, a nie dać się zastrzelić Niemcom w jakiejś leśnej potyczce lub zamknąć bolszewikom za drutami. Taką samą decyzję co przebrażanie podjęła również część innych lokalnych dowódców AK i samoobrony ze środkowego i wschodniego Wołynia, a więc terenów, które pułkownik Bąbiński chciał całkowicie ogołocić z polskich  jednostek. Z terenów, terenów, które chciał rozbroić. Ludzie ci uważali, że ich obowiązki o bowiązki wobec rodaków są ważniejsze niż obowiązki wobec – coraz bardziej odklejającej się od rzeczywistości – podziemnej organizacji. W efekcie z terenów tych na wyznaczone w zachodniej części Wołynia miejsca koncentracji przybyły znikome siły. Szef Inspektoratu Łuck Leopold Świkla „Adam” wprost zameldował „Luboniowi”, że nie jest w stanie zmobilizować swoich struktur. Członkowie samoobrony nie chcieli opuścić swoich baz, a sowiecka ofensywa postępowała błyskawicznie. Na zajętych przez bolszewików terenach szalało NKWD, wyłapując polskich konspiratorów. „Luboń” – jak pisał Dariusz Faszcza – nie przyjął meldunku Świkli do wiadomości i kazał mu natychmiast wracać do Łucka w celu przeprowadzenia mobilizacji. „Adam” zebrał ledwie kilkunastu ochotników, a przy próbie przedarcia się do 27. Dywizji został aresztowany przez sowiecką bezpiekę. Jako niebezpieczny „reakcjonista” i „wróg ludu” stanął przed sądem w Kijowie. Otrzymał karę śmierci, zamienioną na dwanaście lat łagrów. Trafił do kopalni miedzi na upiornej Kołymie. Z czerwonej niewoli został uwolniony dopiero w roku 1955. Wróćmy jednak do mobilizacji ogłoszonej przez „Lubonia”. Wołyniacy nie mogli pojąć, o co w tym rozkazie chodzi. Dotąd byli przekonani, że najważniejszym zadaniem wojska jest obrona ludności cywilnej, co między

 

innymi służy zabezpieczeniu polskich wpływów na Wołyniu. Teraz jednak okazywało się, że bardzo się mylili. Wymarsz oddziałów na koncentrację wywoływał szok, niedowierzanie i gniew. Dało się nawet słyszeć złorzeczenia na „panów oficerów”, którzy lekkomyślnie narażają na niebezpieczeństwo Polaków. Ojciec Serafin Kaszuba tak w swoich wspomnieniach przedstawił rozdzierające sceny, do których doszło, gdy oddział „Bomby” opuszczał bazę na Zasłuczu:   Był to cios nie do wytrzymania, bo możemy być znowu wydani pod noże Bandery. Byłem w tej sprawie na kwaterze komendanta. „Wujek” był niezwykle rozstrojony. Nie pomogły zaklęcia i lamenty. W fatalnym dniu cała ludność wyszła na drogę, którędy mieli przechodzić. Kobiety z dziećmi rzucały się pod kopyta końskie. Nic nie pomogło. Odeszli. A nam została pustka i bezgraniczny smutek. Jakby wraz z nimi odeszła umiłowana Polska. Mrok spadł na dusze. Straciliśmy orientację. Wioska opustoszała. Ludzie uciekali w las, jakby już ich kto gonił.

  A tak zapamiętał ten tragiczny dzień Henryk Słowiński, jeden z żołnierzy „Bomby”, z którym po latach przeprowadził wywiad Marek A. Koprowski:   Mieszkańcy Zasłucza obawiali się, że po naszym odejściu zostanie ono bez osłony i gdy zaatakuje je UPA, zostaną wyrżnięci. Po dziś dzień niektórzy najstarsi Polacy,, którzy mieszkali na Zasłuczu, z którymi się spotykam, mają o to pretensje. Polacy Wymarsz, jak pamiętam, rozpoczął się wieczorem w przykrej atmosferze. Ludzie wyszli przed domy i nie kryli swojego niezadowolenia. Wielu miejscowych partyzantów, zostawiając swoje rodziny, też nie było zadowolonych. Przed wymarszem wielu prosiło „Bombę”, żeby zgodził się na przyłączenie do oddziału kolumny wozów cywilnych, ale on nie zgodził się na to.

  I jeszcze fragment relacji podchorążego Mieczysława Sobotki:   W Nowej Dąbrowie przebywałem do 10 stycznia. Już kilka dni przedtem coraz częściej przebąkiwano o koncentracji oddziałów całej 27. Dywizji. Wśród mieszkańców powiało strachem i smutkiem. Obawiano się, że po odejściu oddziałów bandy się uaktywnią i znowu zaczną napadać. Ciężkie to były dni. Rodziny, żony i matki w trosce o los najbliższych i własny płakały, przeczuwając najgorsze.

  Do takich scen dochodziło w wielu innych wsiach i miasteczkach Wołynia. Spełniły się najgorsze przewidywania Kazimierza Banacha. Oddziały AK

 

okazały się niepewne. Po przybyciu do ośrodków i baz polskiej samoobrony oficerowie wcielili do oddziałów partyzanckich wszystkich uzbrojonych

mężczyzn. A teraz tych uzbrojonych mężczyzn z baz samoobrony wyprowadzali! O opuszczeniu oddziału partyzanckiego AK i pozostaniu na miejscu na ogół nie było mowy, traktowane to bowiem było jako dezercja. A za dezercję może być tylko jedna kara – kula w łeb. Chcąc nie chcąc, członkowie samoobrony musieli teraz opuścić rodziny i maszerować Bóg wie gdzie i Bóg wie po co. Wielu nigdy nie wróciło. Nikt też nigdy nie policzył, ilu cywilów z opuszczonych przez oddziały AK polskich miejscowości zapłaciłobanderowcy. za to najwyższą cenę. Ilu pozostawionych bez opiekiWołynia Polaków wyrżnęli „Odejście na koncentrację oddziału AK, a z nim dużej części naszych partyzantów z pełnym uzbrojeniem – wspominał Antoni Cybulski «Oliwa», dowódca samoobrony w Pańskiej Dolinie – w dużej mierze osłabiło siły bojowe naszej placówki”. Dotyczyło to zresztą nie tylko polskich umocnionych placówek rozrzuconych po wołyńskiej prowincji. Podobnie działo się w miastach.   Sytuacja Polaków we Włodzimierzu Wołyńskim znacznie się pogorszyła po zejściu placówek samoobrony i późniejszych naszych walkach z Niemcami prawie że na przedmieściach miasta – wspominał Jerzy Krasowski „Lech”. –  Reakcja Niemców była taka, że naludność nowo polską. powołano policję ukraińską, która ochoczo zaczęła znów prześladować

  Tak, decyzja o mobilizacji wszystkich uzbrojonych Polaków nie tylko narażała polską ludność cywilną na atak Ukraińców. Sprowadzała na nią również groźbę ataku niemieckiego. Dobrym przykładem mogą być Zasmyki, gdzie pod ochroną polskiej samoobrony skupiły się setki Polaków. Dopóki Polacy zachowywali neutralność, Niemcy ich nie ruszali. Mało tego, pomagali im w walce z UPA. Gdy jednak w Zasmykach pojawili się nastawieni antyniemiecko partyzanci  – miejscowość była jednym z miejsc koncentracji 27. Dywizji – sytuacja zmieniła się o 180 stopni. Do wsi przybyła niemiecka ekspedycja karna i połowa Zasmyków poszła z dymem. Z kolei w Kowlu miejscowe struktury Delegatury Rządu na Kraj stworzyły silną samoobronę opartą na posterunkach Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Miastu bowiem groziło, że po ewakuacji Niemców wedrą się do niego sotnie UPA i wyrżną do nogi polskich mieszkańców, zanim do Kowla zdążą wkroczyć bolszewicy. bolszewicy.

 

Pod naciskiem Armii Krajowej przedstawiciele Delegatury Rządu ustąpili i przekazali kowelskie posterunki PKB – w sumie 148 żołnierzy – pod komendę wojska. Wydali również Armii Krajowej całą posiadaną broń palną. Zawarto  jednak układ. Delegatura zgodziła się na podporządkowanie swoich ludzi wojsku tylko pod warunkiem, że siły te nie zostaną wyprowadzone z miasta. Dowódca AK zgodził się na to i 14 stycznia 1944 roku oba piony polskiej konspiracji opracowały szczegółowy plan obrony Kowla na wypadek banderowskiego szturmu.  

Tymczasem 16 stycznia komenda AK wydaje zarządzenie mobilizacyjne dla kilkunastu roczników i wszystkim swym oddziałom wraz z oddziałami PKB i komendantem miasta rozkazuje wymaszerować do lasu – pisał Kazimierz Banach w meldunku, który dotarł do Warszawy 19 lutego 1944 roku. – W Kowlu zostaje kilkanaście tysięcy ludzi, w tym dziewięć tysięcy Polaków, bez żadnej organizacji samoobrony. PKB organizuje samoobronę na nowo. Nie ma żadnej łączności z AK, bo z władz AK nikt w mieście nie został – wszyscy schronili się do lasu. Postępowanie AK, to znaczy wyprowadzenie oddziałów wojskowych z miast w pole, jest słuszne i zrozumiałe, ale trzeba było uznać nasze stanowisko, że oddziały i posterunki PKB i Straży Obywatelskiej są oddziałami terytorialnymi i pozostają na miejscu dotąd, dokąd na miejscu pozostaje ludność danej miejscowości.

  Zmontowanie

na

nowo

samoobrony

w

Kowlu

było

oczywiście

niemożliwością. Skąd bowiem żołnierze wziąć broń? Skądsię wziąć Przecież wszystkie karabiny i wszyscy znaleźli w 27.ludzi? Dywizji. Całe szczęście do ataku UPA UPA na miasto nie doszło – Niemcy odwołali jego ewakuację. Gdyby stało się inaczej, jego polscy mieszkańcy, pozbawieni jakiejkolwiek obrony, zostaliby wymordowani. A bilans ofiar ludobójstwa na Wołyniu byłyby  jeszcze bardziej tragiczny. tragiczny. Warto dodać, że urzędnicy Delegatury Rządu z Kowla również się nie popisali. Najpierw wydali szereg apeli do mieszkańców miasta, aby nie ulegali panice i pozostali na miejscu. Potem zaś wzięli nogi za pas i sami uciekli do Generalnego Gubernatorstwa. Po krótkim pobycie w Kowlu postąpił tak nawet sam Kazimierz Banach, co wywołało w polskim społeczeństwie fatalne wrażenie. Ech, nie ma co – „udali się” nam nasi konspiracyjni przywódcy. W polskich książkach historycznych często można znaleźć twierdzenie, że mobilizacja 27. Dywizji AK poprawiła bezpieczeństwo polskiej ludności cywilnej. Zgoda, ale tylko na niewielkim skrawku Wołynia – w okolicach Kowla i Włodzimierza. W pozostałej części okupowanego województwa stan

 

bezpieczeństwa Polaków na skutek akowskiej mobilizacji gwałtownie się załamał.

 

6

Jeden nabój w magazynku  – W imieniu Wojska Polskiego witam panów na polskiej ziemi… – zaczął uroczyście pułkownik Jan Kiwerski „Oliwa”. Stojący przed nim sowiecki generał w długim szynelu przerwał mu brutalnie:  – Wołyń Wołyń to jest sowiecka ziemia. Polska będzie się zaczynała dopiero za Bugiem. Tak rozpoczęło się pierwsze oficjalne spotkanie między dowódcą 27. Wołyńskiej Dywizji AK a generałem Siergiejewem, dowódcą jednostek Armii Czerwonej, które wkroczyły na Wołyń. Spotkanie to miało wyjątkowo dramatyczny przebieg.   Na pożegnanie – relacjonował żołnierz 27. Dywizji Zygmunt Maguza – generał wręczył „Oliwie” w prezencie sowiecki pistolet TT, podając go lufą do przodu. „Oliwa” obejrzał go z zainteresowaniem i jak zajrzał do magazynka, skonstatował, że jest w nim tylko jeden nabój. Gdy zwrócił na to uwagę ofiarodawcy,, ten oświadczył mu krótko: ofiarodawcy  – Wam chwatit! (Dla chwatit! (Dla was wystarczy)

Wyglądało to tak, jakby dawał pistolet „Oliwie”, by ten strzelił sobie w łeb.

  Był to moment, musiały się oczywiste, rozwiać wszelkie nadzieje. Już po pierwszym spotkaniuwz którym Sowietami stało się że nadrzędny cel operacji „Burza” na Wołyniu jest nie do zrealizowania. Jest nieosiągalny. Jak ostrzegali mądrzy Polacy, wiara, że jeśli Armia Krajowa będzie pomagała bolszewikom, to oni z wdzięczności zrezygnują ze swoich dążeń aneksyjnych, była dziecinną naiwnością. Całkowitą mrzonką. Bolszewicy oczywiście swoich planów zmieniać nie n ie mieli zamiaru. A działania 27. W Wołyńskiej ołyńskiej Dywizji Piechoty nie miały dla nich żadnego znaczenia. W zestawieniu z milionowymi, wyposażonymi w czołgi, artylerię i lotnictwo armiami Związku Sowieckiego i III Rzeszy polska jednostka partyzancka była niczym. Pchełką, która – przekonana o ważności swojej roli – skakała po karkach dwóch zwartych w śmiertelnej walce brytanów. Nie trzeba chyba pisać, że ukąszenia takiej pchełki nie mają wpływu na ostateczny wynik walki.

 

Podczas spotkania z „Oliwą” sowieccy komandirzy nie pozostawili żadnych wątpliwości. Dywizja albo się im podporządkuje podporządk uje – albo zostanie z miejsca rozbrojona. Tak oto 6 tysięcy polskich żołnierzy znalazło się w pułapce, do której wprowadziło ją lekkomyślne dowództwo. Sam major Kiwerski – jak pisał profesor Ihor Iljuszyn – stał się „zakładnikiem sytuacji politycznej”.   Dnia 26 marca – raportował „Oliwa” – rozmawiałem z dowódcą armii sowieckiej działającej na kierunku Kowel generałem Sergiejewem i pułkownikiem Charytonowem. Dowództwo sowieckie po porozumieniu się z władzami centralnymi chce współpracy z naszą dywizją i stawia następujące warunki: 1) Całkowite podporządkowanie się bojowe dowództwu sowieckiemu tu i za Bugiem. 2) Uznają, że jesteśmy dywizją polską, która ma swoje władze w Warszawie i Londynie.

  Sowieci sprawę postawili jasno: nie ma mowy, żeby jakiekolwiek polskie oddziały partyzanckie niepodporządkowane Moskwie mogły zostać na zapleczu frontu. Z perspektywy bolszewików byłoby najlepiej, gdyby 27. Dywizja w całości dołączyła do armii Berlinga. Aby skłonić „Oliwę” do przejścia na stronę Sowietów, generał obiecał jej pełne wyposażenie: broń ręczną, działa, amunicję i sprzęt motorowy, a także zaopatrzenie. „Oliwa” oczywiście nie mógł podjąć takiej decyzji samodzielnie. Poprosił bolszewików o cztery dni na skontaktowanie się z Warszawą. To „góra” musiała zdecydować. Tyle że „góra” była podzielona. Ugodowo nastawiony do Sowietów premier Mikołajczyk gotów był się zgodzić na podporządkowanie im 27. Dywizji, lecz generał Kazimierz Sosnkowski uważał taki pomysł za hańbiący. W depeszy nadanej do generała Tadeusza Bora-Komorowskiego 7 lutego 1944 roku naczelny wódz ostrzegał, że podporządkowanie polskich oddziałów dowódcom Armii Czerwonej „bez uprzedniego porozumienia politycznego między rządem naszym a sowieckim sprowadziłoby oddziały Armii Krajowej na

poziom oddziałów Berlinga”. Niestety „Oliwa” na skutek skrajnego braku odpowiedzialności pomysłodawców akcji „Burza” znalazł się w tragicznym położeniu. Miał się bić o wolność i niepodległość ojczyzny, a groziło mu, że realizując wytyczne przełożonych, zostanie sowieckim kolaborantem. Dla tego dzielnego, patriotycznie nastawionego oficera musiała to być tragedia.  

 

Od samego początku koncentracji – czyli od połowy stycznia 1944 roku – nikt nie wiedział, co właściwie ma robić 27. Wołyńska Dywizja Piechoty. Nie występowały bowiem jeszcze warunki niezbędne do przeprowadzenia operacji „Burza”. O rzuceniu się na tyły wycofujących się niemieckich wojsk nie było mowy,, bo niemieckie wojska wcale się z Wołynia mowy Wołynia nie wycofywały. wycofywały. Przeciwnie, szykowały się do obrony strategicznego węzła kolejowego w Kowlu. 8 marca miasto zostało ogłoszone twierdzą i sprowadzono do niego potężną 5. Dywizję Pancerną SS „Wiking”. Na Wołyń napłynęły również inne doborowe jednostki. Teren nasycono artylerią i sprzętem pancernym. Z kolei bolszewicy nie kwapili się do natarcia, wstrzymali ofensywę. Obie strony szykowały się do walnej bitwy. W efekcie 27. Dywizja nie miała nic do roboty. Aby żołnierze nie zgnuśnieli zamknięci w chłopskich chatach (na Wołyniu panowały wówczas siarczyste mrozy), jej dowództwo prowadziło intensywne prace organizacyjne. Szkolono ludzi, gromadzono zapasy, organizowano kwatermistrzostwo i zakłady rzemieślnicze działające na rzecz wojska. Część oddziałów została rzucona do boju o „poszerzenie bazy operacyjnej”. Czyli przystąpiła do tępienia w okolicach Kowla Włodzimierza Wołyńskiego oddziałów UPA.działających Z perspektywy czasu widać, że ibyły to jedyne sensowne i korzystne dla polskiej racji stanu działania podjęte przez 27. Wołyńską Dywizję Piechoty AK. Przynajmniej na tym skrawku Wołynia, który znalazł się pod kontrolą  polskich partyzantów, udało się pobić banderowców. A co za tym idzie, zapewnić bezpieczeństwo mieszkającym tam polskim cywilom. Pierwsze tygodnie 1944 roku to jedyny czas, gdy polskie oddziały partyzanckie przystąpiły do większych działań zaczepnych wymierzonych w banderowców. Wcześniej Polacy na ogół byli w defensywie. Od stycznia do marca oddziały 27. Dywizji stoczyły kilkanaście bitew i kilkadziesiąt potyczek z UPA. W zdecydowanej większości Polacy wychodzili z tych konfrontacji zwycięsko. Ich uzbrojenie okazało się wystarczające do walki z ukraińską partyzantką. Polacy górowali również nad Ukraińcami organizacją  i dowodzeniem. AK była po prostu lepsza niż UPA. UPA. W walkach z UPA żołnierz polski mógł więc zaznać smaku zwycięstwa. Straty własne były niewielkie, a przeciwnika duże.   To straszni tchórze i hołota – wspominał Roman Domański. – Mordując bezbronnych, byli bohaterami. Gdy napotykali opór, uciekali gdzie pieprz rośnie, machając rękami. Mówiliśmy wtedy, że „rąbią wiatrak”. Owszem zdarzali się

 

wśród nich także mołojcy, ale stanowili rzadkość. Członkowie UPA nie reprezentowali żadnej siły bojowej.

  W stwierdzeniu tym jest nieco przesady. Rzeczywiście jednak polscy żołnierze górowali nad ukraińskimi. Niestety w wypadku regularnych oddziałów Wehrmachtu już tak różowo to nie wygląd wyglądało… ało… Warto dodać, że polscy Wołyniacy przeciwko UPA bili się chętnie, zswoich zacięciem i poświęceniem. Mieli bowiem przed sobą morderców rodzin, sąsiadów, znajomych – znienawidzonych ludobójców.członków Niemcy zaś, wbrew powojennym patriotycznie poprawnym deklaracjom, początkowo nie wywoływali u żołnierzy 27. Dywizji tak negatywnych uczuć.   Żołnierz był młody i niedoświadczony – wspominał szef sztabu Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”. – Wziął broń do ręki w pierwszej chwili z pobudek czysto osobistej obrony. Obrony siebie i swoich najbliższych, dopiero później dopracował się motywacji patriotycznej swej działalności. Nic więc dziwnego, że za istotnego i głównego wroga, którego działania namacalnie odczuwał, uważał Ukraińców. Wyrobił sobie mniemanie, że bicie Niemców jest zadaniem innych, celem zaś oddziałów polskich powinno być wyłącznie zwalczanie UPA. Ten stan rzeczy zmusił kadrę dowódców do przeprowadzenia olbrzymiej pracy uświadamiającej.

  No cóż, jak widać, ci „młodzi i niedoświadczeni” żołnierze z Wołynia znacznie lepiej wiedzieli, gdzie leży interes Polski i Polaków niż przybyła z Generalnego Gubernatorstwa „uświadomiona kadra dowódcza”. Gdyby to Wołyniacy mogli dowodzić jednostką, bez wątpienia zaoszczędziliby jej wiele klęsk. Wbrew andronom, które wypisywał „Żegota”, wydaje mi się, że to walka w obronie swoich rodzin przeciwko UPA była prawdziwym patriotyzmem. Nie wiem natomiast, co wspólnego z patriotyzmem miało pomaganie bolszewikom. Niemcy początkowo tolerowali koncentrację AK. Nie wiedzieli, jakie zamiary mają Polacy, ale racjonalnie myślącym oficerom Wehrmachtu po prostu nie mieściło się w głowie, że mogliby podjąć z wkraczającymi na –teren Rzeczypospolitej Sowietami. Należało sięwspółpracę raczej spodziewać, że Polacy jak w roku 1920 – będą swojej ojczyzny przed czerwonym najeźdźcą bronić. Dlatego Niemcy w początkowym okresie nie podejmowali poważniejszych działań wymierzonych w 27. Dywizję. Ograniczali się do wysyłania patroli rozpoznawczych i obserwacji lotniczej. Mało tego, próbowali nawiązać z wołyńską AK antysowiecką współpracę. Samoloty zrzucały nad terenami polskiej koncentracji ulotki, w których Niemcy zapraszali, by „żołnierz polski

 

zasiadł wspólnie przy ognisku żołnierza niemieckiego jako towarzysz broni do walki z komuną”.   Niemcy przedsięwzięli próbę porozumienia się z naszą partyzantką dla współpracy przeciw bolszewikom – napisano w raporcie wołyńskiego Biura Informacji i Propagandy AK z 11 kwietnia 1944 roku. – Rzeczywiście doszło do porozumienia z Węgrami na odcinku Kowel–Włodzimierz, natomiast propozycji generała SS złożonej za pośrednictwem Wołyńskiej Delegatury Rządu w tym czasie nie podjęto.

  Nadzieje niemieckie wydawały się o tyle uzasadnione, że początkowo 27. Dywizja nie szukała zaczepki z Wehrmachtem. Polacy uchylali się od walki z penetrującymi teren niemieckim patrolami rozpoznawczymi, nie chcąc dekonspirować swoich sił przed ostateczną koncentracją. Gdy przypadkowo żołnierze AK wzięli do niewoli siedemdziesięciu dwóch Niemców, doszło nawet do polsko-niemieckich rozmów. rozmów. Negocjacje te – prowadzone za pośrednictwem dzielnego księdza Stanisława Kobyłeckiego – doprowadziły do satysfakcjonującego obie strony rozwiązania. 24 marca 1944 roku Polscy partyzanci wypuścili jeńców całych i zdrowych, a Niemcy zwolnili z więzienia we Włodzimierzu Wołyńskim polskich zakładników. Przy okazji miejscowy niemiecki komendant zwrócił się do  Polnische Kommandeur  Kommandeur  o utworzenie „wspólnego frontu wobec wspólnego niebezpieczeństwa”. Wszystkie te zabiegi zostały przez dowództwo 27. Dywizji – trzymające się kurczowo prosowieckiej linii wytyczonej przez warszawskich fantastów – odrzucone. Choć regularne oddziały Armii Czerwonej aż do marca 1944 roku nie pojawiły się w rejonie polskiej koncentracji, na miejsce zaczęły przybywać sowieckie czujki, partole oraz oddziały dywersyjne. Nawiązywały one kontakt i doraźną współpracę z Polakami. Od razu było widać, że nastawienie bolszewików wobec polskich formacji niepodległościowych jest podejrzliwe i wrogie. Niczego dobrego to nie wróżyło.   Współpraca z wojskami sowieckimi nawiązana – meldował 17 lutego 1944 roku major Kiwerski. – Dowódcy garnizonów postępują w myśl instrukcji Komendy Głównej. Z wynurzeń sowieckich widać, że mają zamiar rozbroić nasze oddziały wtedy, gdy będą one już im niepotrzebne, lub wcielić do oddziałów sowieckich. W wypadku rozbrojenia lub wcielenia do oddziałów sowieckich zarządziłem walkę i przebijanie się za Bug.

 

 

Podobne wrażenia odnieśli liniowi żołnierze 27. Dywizji, którzy stykali się z Sowietami.   Szeregowi czerwonoarmiści nie chcieli z nami rozmawiać – wspominał Władysław Siemaszko. – Odwracali się na pięcie i mówili: „Nielzia” (Nie wolno). Mieli zakaz rozmów. Większość z nich była jednak łasa na machorkę. Odżywiali

się kiepsko, jedząc gotowaną pszenicę. Byli ubrani podobnie jak we wrześniu 1939 roku, czyli bardzo licho. Krążyli po naszym terytorium w niewielkich, kilkunastoosobowych grupach. Można by powiedzieć, że najzwyczajniej pętali się. Pojawiali się i znikali.

  Sojusz z bolszewikami wzbudzał zresztą opór wśród wielu żołnierzy. W przeciwieństwie do oficerów przybyłych z Generalnego Gubernatorstwa, Wołyniacy dobrze znali Sowietów i wiedzieli, czego można się po nich spodziewać. Oto jaka dyskusja wywiązała się przy jednym z partyzanckich ognisk:    – Powiedzcie nam, drodzy, drodzy, po jaką cholerę ta przyjaźń z bolszewikami, czy nie możemy robić takich wypadów jak legendarny Kmicic? Przecież sowieccy i hitlerowscy żołnierze zabrali nam ojczyznę. I my dziś mamy z nimi iść razem?  – Słuchaj, Władziu – odpowiedział „Piotr”. – Zrozum tylko jedną rzecz. Rozkaz traktujemy jak świętość.

  Ze wspomnień wynika obraz dość jednoznaczny. Pochodzący z Wołynia szeregowcy byli wrogo nastawieni do bolszewików. Wiedzieli, że mają do czynienia z nieprzyjacielem, pamiętali o straszliwych sowieckich represjach z lat 1939–1941. Dlatego też w kontaktach z Sowietami byli ostrożni. Jaskrawo kontrastowało to z nastawieniem oficerów przysłanych z Generalnego Gubernatorstwa, a więc nieznających bolszewików. Ci współdziałaniem z Sowietami byli zachwyceni. Widzieli się w roli ich partnerów i przyjaciół.   Sowieci od razu zaczęli nasze tabory najzwyczajniej szabrować – wspominała w rozmowie z Markiem A. Koprowskim weteranka AK Halina GórkaGrabowska. – „Zając” [por. Zygmunt Górka-Grabowski, dowódca 1. batalionu 23. pułku piechoty, mąż pani Haliny – red.] tego nie widział, bo został zaproszony przez dowódcę 54. Pułku Gwardyjskiego na rozmowę i obiad. Gdy wrócił, był zachwycony. Mówił, że sowieccy oficerowie zrobili na nim dobre wrażenie, że chcą nas dozbroić i traktować jak sojuszników. Natychmiast wyprowadziłam go z błędu, mówiąc, że zostaliśmy obrabowani i bojcy zabrali nawet jego konia. On zdumiał się, a ja mu mówię:

 

 – Panie w znocy rozbrojeni i powinniśmy stąd uciekać, bo poruczniku, nie wiadomo,dziś co się namizostaniemy stanie. „Zając” początkowo patrzył na mnie jak na wariatkę.  – Co pani mówi?  – Panie poruczniku, nie mamy prawa tu zostać i narażać tych chłopaków na niewiadomą. Wreszcie Wreszc ie do tego człowieka dotarło, że coś jest nie tak.

  Według majora „Ostoi” już podczas drugiego spotkania żołnierzy 27. Dywizji z Sowietami w marcu 1943 roku doszło do wielce niepokojącego incydentu. Spory oddział sowiecki – w sile około 2 tysięcy ludzi – idący w ariergardzie Armii Czerwonej ku swojemu zaskoczeniu napotkał oddział Michała Fijałki „Sokoła”. nie chcieli Polacy nawet ooczywiście tym słyszeć.zaoferowali chęć współdziałania, ale bolszewicy

Myśląc, że mają do czynienia z samodzielnym oddziałkiem AK, czerwonoarmiści z miejsca próbowali go rozbroić. Cofnęli się, dopiero gdy się zorientowali, że przed nimi stoją znacznie większe polskie siły. siły. Znany jest również wypadek ostrzelania całej polskiej kolumny przez „sojusznika naszych sojuszników” – byli zabici i ranni. Z kolei podchorąży Mieczysław Sobotko opisał napaść morderców z NKWD na polskich wartowników. Jeden z nich został zastrzelony z pistoletu z tłumikiem – kula trafiła prosto w czoło – a drugi uprowadzony. Najprawdopodobniej w celu przesłuchania i zebrania informacji na temat 27. Dywizji. To, że po takich incydentach nie odwołano rozkazów o prowadzeniu operacji „Burza”, nie mieści się w głowie. Po co było to ciągnąć? Mało tego, mimo wrogiego nastawienia Sowietów wołyńska AK udzielała im wszechstronnej pomocy. Między innymi przerzuciła szereg bolszewickich grup dywersyjnych i wywiadowczych za Bug, na teren Generalnego Gubernatorstwa. Było to działanie kuriozalne. Po prostu zdumiewające. Jaką korzyść miała odnieść Polska z faszerowania jej bolszewicką agenturą? Żeby ułatwiać przerzut grup operacyjnych NKWD i Smiersz na własne terytorium? Działania te można porównać z sytuacją człowieka, który z pełną  świadomością wstrzykuje sobie do krwiobiegu śmiertelną truciznę. Ale cóż było robić. Zgodnie z instrukcjami premiera Mikołajczyka Polacy mieli okazać nowemu okupantowi „dobrą wolę”… Rozkazy nakazujące AK kolaborację z Armią Czerwoną obowiązywały cały czas, mimo że każdy dzień przynosił kolejne dowody na wrogie nastawienie bolszewików do Polski i jej niepodległości. Do oficerów 27. Dywizji wkrótce

 

zaczęły docierać mrożące krew w żyłach informacje zza frontu. Ze wschodnich terenów Wołynia, Wołynia, które już się dostały pod sowiecką okupację. W ślad za frontowymi jednostkami Armii Czerwonej postępowały formacje bezpieczeństwa. Zadaniem oddziałów NKWD i Smierszu była pacyfikacja zajętych terenów i oczyszczenie ich z „wrogów ludu”. A więc przede wszystkim polskich patriotów. patriotów. Polskich mężczyzn siłą wcielano do Armii Czerwonej i armii Berlinga. A polskich konspiratorów zatrzymywano i mordowano. „Jeszcze w początkach lutego mieliśmy meldunki z terenów zajętych przez Sowiety – raportował zaraz po wojnie szef sztabu 27. Dywizji major Klimowski «Ostoja»  – że ujawniające się konspiracyjne władze cywilne i wojskowe są aresztowane”. Te niepokojące informacje oficerowie dywizji przekazywali dalej – do Warszawy i Londynu.   Wołyń melduje – czytamy w depeszy z 15 marca 1944 roku: 1) Bolszewicy rozbroili naszą placówkę w Przebrażu, część ludzi aresztowali, dowódców rozstrzelali. 2) W dniu 9 marca w Rożyszczach komendanta i trzech ludzi rozstrzelali, około dwudziestu aresztowali i wywieźli do Łucka. Kilku Kil ku powiesili. 3) Młodzież wcielają do swoich oddziałów. Oddziały frontowe awizują, że NKWD, które przyjdzie [po nich], rozbroi wszystkich i wcieli do regularnego wojska sowieckiego. Patrole wojska

regularnego i partyzanci mówią, że do Bugu będzie Ukraina włączona do ZSSR, a na zachód Polska związana z ZSSR na zasadach nowej konstytucji.

  Szybko się również okazało, że sowieckie służby bardzo dokładnie spenetrowały szeregi polskiej jednostki partyzanckiej.   Sowieci wiedzieli o dywizji praktycznie wszystko – mówił po latach Markowi A. Koprowskiemu Zygmunt Maguza. – Znali jej szczegóły organizacyjne, nazwiska dowódców, wiedzieli, w co jest uzbrojona, jaki jest jej stan osobowy, co może świadczyć, że mieli w niej swoich szpiegów. szpiegów.

  Maguza miał rację. Z sowieckich dokumentów wynika, że jeden z oficerów dywizji – dowódca 50. kompanii w zgrupowaniu kowelskim – był agentem grupy operacyjnej „Woronowa”. Dzięki zdrajcom takim jak on NKWD miało pełny wgląd do tajemnic 27. Dywizji i jej planów. planów. Tymczasem „Oliwa”, nie mogąc się doczekać werdyktu Warszawy i Londynu, musiał decydować. Mógł iść za druty albo się bić u boku bolszewików. Wybrał to drugie.  

 

Do pierwszego spotkania między Polakami a zwiadowcami regularnej armii sowieckiej doszło 4 marca. Dwa tygodnie później, 17 marca, major Jan Szatowski „Kowal” spotkał się z sowieckim generałem Siergiejewem. Jak pisał Władysław Filar, polskiPrzy oficer zaoferował bolszewikowi współdziałania z armią sowiecką”. okazji zdekonspirował przed „gotowość Sowietami całą 27. Dywizję, informując o jej stanach i miejscach rozlokowania poszczególnych oddziałów. Do pierwszego boju u boku Armii Czerwonej doszło 20 marca. Oddziały AK wzięły udział w zakończonym powodzeniem natarciu na Turzysk i Turopin. Z Warszawy i Londynu wciąż nie było odpowiedzi – przyszła dopiero w połowie kwietnia – toteż pod koniec miesiąca „Oliwa” podjął samodzielną  decyzję. Podporządkował się operacyjnie dowództwu Armii Czerwonej i otrzymał od niego pierwsze poważne zadanie bojowe. 27. Wołyńska Dywizja Piechoty miała wziąć udział w sowieckim natarciu na Kowel, zamykając pierścień okrążenia wokół miasta. Gdy oddziały AK sytuacja zaczęłysięsięwyklarowała. przemieszczać na wyznaczone przez bolszewików pozycje, Dla Niemców stało sięim jasne, że Polacy będą się jednak bili przeciwko nim, a nie przeciwko Sowietom. Rozpoczął się koszmar. koszmar.

 

7

Kocioł pod Kowlem Pozycje polskich partyzantów zostały dosłownie zalane morzem ognia i ołowiu. Spadły na nie pociski artyleryjskie i moździerzowe oraz grad pocisków z ciężkiej broni maszynowej. Jak opowiadali później polscy weterani, w jednej chwili eksplodował cały świat. Żołnierze AK nie zdążyli jeszcze ochłonąć po pierwszym szoku, gdy usłyszeli ryk czołgowych silników, a nad ich głowami – na spowitym kłębami gęstego dymu niebie – pojawiły się pikujące samoloty szturmowe. Kolejne potężne detonacje wybiły wysoko w powietrze fontanny ziemi. Nagle rozległy się ostre komendy:  – Vorwärts! Vorwärts! Na horyzoncie – zaraz za nacierającymi czołgami – pojawiły się tyraliery żołnierzy w białych strojach maskujących. Każdy uzbrojony w broń maszynową  i granaty. Tyraliera Tyraliera co chwila zalegała, aby zasypać całe przedpole pociskami. po ciskami. Po ich ruchach znać było doświadczonych, frontowych żołnierzy. Szli do przodu jak walec, niszcząc wszystko, co napotykali na drodze. Był początek kwietnia 1944 roku. Niemcy przystąpili do operacji mającej na celu przerwanie pierścienia okrążenia wokół Kowla. A sowieccy dowódcy – cóż za zbieg okoliczności! – postawili na ich drodze akurat 27. Wołyńską Dywizję Piechoty AK. Polacy, którzy do tej pory cieszyli się względnym spokojem, nagle znaleźli się w samym środku piekła. Atmosferę walk, które 27. Dywizja stoczyła na przełomie marca i kwietnia 1944 roku, doskonale oddaje ten fragment wspomnień Józefa Czerwińskiego Z wołyńskich lasów na berliński trakt :   Kilku naszych padło już po pierwszych strzałach. Tyraliera zaległa, lecz na śniegu bieli stanowiliśmy doskonale widoczne cele. Miałem na sobie granatowy płaszcz gimnazjalny, inni też byli ubrani w ciemne okrycia. Niemców zupełnie nie

widzieliśmy. W białych kombinezonach leżeli na skraju lasu za osłonami ze śniegu i ostrzeliwali nas gęsto. Kilka postaci leżało za pagórkiem nieruchomo. Rysiek Palczykowski, ranny, poruszał się i strasznie jęczał. Niemcy bili do niego z erkaemu, widać było wyraźnie uderzające w śnieg pociski. Krzyczeliśmy do niego:

 

 – Nie ruszaj się! Leż spokojnie! Ktoś skoczył ku niemu, lecz zanim dobiegł, padł. Po chwili poderwał się mój przyjaciel i opiekun, Lolek Kotwica „Kot”. Ale i on nie dobiegł do Ryśka, kula przeszyła mu pierś. Upłynęło jeszcze kilka minut i na naszym zapleczu zaczęły rozrywać się pociski z niemieckich moździerzy. Ostrzał z broni ręcznej przygniótł nas do ziemi tak, że nie mogliśmy się nawet ruszyć. Tkwiliśmy bezradnie w śniegu. Mróz zaczął przenikać do szpiku kości. Buty miałem oblodzone i nogi zmarzły mi bardzo. Przywarłem do ziemi, jakbym chciał się w nią wcisnąć.

  Z kolei lekarz AK Grzegorz Fedorowski podczas jednego z niemieckich natarć był w kwaterze szefa sztabu 27. Dywizji, Tadeusza Sztumberk-Rychtera „Żegoty”. I mógł się przysłuchiwać dramatycznym meldunkom, które napływały z terenu od dowódców próbujących rozpaczliwie powstrzymać niemiecką  nawałę.    – Tu Tu „Żegota”, słucham?  – Tu Tu „Gzyms”. Nacierają na mnie czołgi. Za nimi tyraliera piechoty piechoty.. Dużo w tyle, jakieś czterysta metrów, siedem czołgów w polu widzenia… Nie. Jeszcze dwa… Biją z działek zapalającymi.  – Dobra. Trzymaj Trzymaj się, nie puść piechoty. piechoty.

  Po chwili telefon polowy znowu zadzwonił:    – Tu Tu major „Żegota”, łączcie…  – Mówi „Sokół”…  – Czego chcecie?  – Z kierunku Czmykosa naciera broń pancerna z piechotą. Siły trudno określić, czołgów kilka.  – Trzymajcie Trzymajcie się. Pod naciskiem odchodzić odchodzić na Zamłynie.

  Wieś Pustynkę szturmowały niemieckie czołgi w asyście piechoty uzbrojonej w moździerze. Prowadzącego do wsi mostku nie udało się Polakom skutecznie zaminować i niemieckie pojazdy pancerne wdarły się do wsi, plując ogniem i siejąc spustoszenie. Wieś stanęła w płomieniach. Doszło do zażartej walki wręcz. Na stanowisku dowódcy szyby dzwoniły w oknach, a ściany trzęsły się od kanonady.. I co chwila docierały kolejne meldunki z zaatakowanych odcinków kanonady odcink ów..    – „Gzyms”, to ty? Trzymasz Trzymasz się?

 

 – Tak Tak jest. Trzymam się. się.  – A utrzymasz się?  – Będę się starał.  – Trzymaj Trzymaj się za wszelką cenę.  – Zepchnięto mnie do połowy wsi. Łączność się rwie. Drugiego konia pode mną zabiło. Może bym dostał jakieś wsparcie?

  Pierwszych kilka ataków na Pustynkę udało się Polakom nadludzkim wysiłkiem odeprzeć. Bijącpod nanaporem wprost działka, zdołali unieruchomić  jeden z czołgów. W końcu napo rem znieprzyjaciela, którynawet cały czas rzucał do walki nowe oddziały, partyzanci 27. Dywizji musieli oddać pozycję. Tak samo sytuacja potoczyła się na innych odcinkach. Polskie oddziały stawiały heroiczny, zacięty opór. W wielu miejscach udało im się cudem powstrzymać niemieckie natarcia. Na dłuższą metę byli jednak bez szans. Metodycznie spychani przez Niemców musieli przejść do odwrotu. 5 kwietnia Niemcom udało się rozerwać pierścień okrążenia i odblokować Kowel, a cztery dni później przypuścili generalny szturm na polskie pozycje. Atak nastąpił z kilku stron jednocześnie. W tej sytuacji polskie dowództwo wystąpiło o zgodę do bolszewików na natychmiastowe wycofanie się na bezpieczny teren. Odpowiedź była stanowcza i odmowna: „Niet!”. Polacy mieli utrzymać swoje pozycje Akowcy zostali więc„za na wszelką miejscu cenę”. i w kolejnych dniach 27. Dywizja służyła Niemcom za worek treningowy, w który nieprzyjaciel walił jak w bęben. Bombardowana, ostrzeliwana i nękana przez Niemców została zepchnięta do lasów mosurskich.   Dzień 13 kwietnia rozpoczął okres całkowitego przejęcia inicjatywy przez Niemców – relacjonował major „Ostoja”. – Następuje stopniowe spychanie i ścieśnianie oddziałów naszych. Siły niemieckie stale rosną.

  Dwa dni później, 15 kwietnia, doszło do katastrofy. Niemieckie kleszcze się zatrzasnęły i polskie oddziały, które miały brać udział w okrążeniu Niemców, same znalazły się w niemieckim kotle. Niestety okazało się, że polscy partyzanci, którzy świetnie sobie radzili z upowcami, nie mogą sprostać fachowcom od żołnierskiego rzemiosła. Szczególnie dotyczyło to najmłodszych roczników.   Batalion składał się z młodzieży, czyli, jak ja mówię, „dzieci” nie mających wcześniej żadnego wojskowego przygotowania – relacjonował Antoni Mariański.  – Ja sam, gdy dostałem do niego przydział, nie miałem jeszcze siedemnastu lat.

 

Takich jak ja było w batalionie całe multum. Batalion od razu dostał się w wir najcięższych walk z Niemcami, którzy nie tylko byli dobrze wyszkoleni i uzbrojeni, ale mieli jeszcze wsparcie artylerii, czołgów i lotnictwa, którym nie miał on co przeciwstawić. Dlatego też opinie, które pojawiły się po wojnie,

sugerujące, że nasz batalion był najgorszy w Dywizji, a „Siwy” najsłabszym dowódcą, uważam za nieporozumienie. Co nawet najlepszy dowódca może zrobić z takim „wojskiem”?

  Inny młody żołnierz 27. Dywizji, Leon Laskowski, wspominał:   Naszym oddziałom brakowało jeszcze doświadczenia. Dobrze radzili sobie ci, którzy przed wojną, tak jak ja, należeli do „Strzelca”. Młodzi gubili się na polu walki, sporo ich ginęło.

  I poruszający fragment wspomnień Olgierda Kowalskiego:   Zbyszek, podobnie jak mój brat, do oddziału poszedł z podręcznikami. Obaj złościli się, ku uciesze wielu, gdy im wyrywano z książek kartki do skręcania papierosów. Moje złe przeczucia, niestety, sprawdziły się. Nie zobaczyłem się już ze Zbyszkiem. W Chełmie znajduje się grób z tabliczką: śp. Zbigniew Ślizowski.

  Bohaterstwo, wola walki i gotowość do poświęceń, jakie bez wątpienia cechowały Krajowej, nie wyrównać mogły zastąpić znakomitego wyszkolenia żołnierzy i – przede Armii wszystkim – nie mogły kolosalnej przepaści technicznej dzielącej obie armie. „Niecałe dwa kilometry przed Stawkami – wspominał jedną z potyczek Mieczysław Sobotko – widać było całą walkę. Od strony wroga przeważała broń ciężka i artyleria. Z naszej – ręczna i maszynowa”. 27. Wołyńska Dywizja AK była formacją partyzancką. Jej przeznaczeniem było prowadzenie leśnych potyczek, dokonywanie aktów dywersji i sabotażu. Nagle zaś znalazła się w zupełnie innej sytuacji. Musiała toczyć regularne, frontowe działania jako jednostka liniowa. Nie miała zaś ku temu ani odpowiedniego przygotowania, ani broni. Brakowało jej karabinów maszynowych, moździerzy, nie mówiąc już o artylerii i czołgach. Polacy w zestawieniu z Niemcami byli po prostu bezbronni. Takie były właśnie skutki fatalnych decyzji pułkownika Bąbińskiego, który realizując osobiste ambicje, złamał rozkazy dowództwa i oddziały partyzanckie AK lekkomyślnie połączył w dywizję. Gdy 8 kwietnia do Polaków dotarł jedyny zrzut broni z Zachodu, żołnierze, którzy otworzyli zasobniki, nie kryli rozczarowania. Zamiast karabinów maszynowych i broni przeciwpancernej

 

znaleźli w nich… pistolety i sprzęt przeznaczony do dywersji. Nie powinni mieć  jednak o to pretensji do Londynu, takie były bowiem pierwotne plany! Szef sztabu 27. Dywizji, major Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”, w swoich wydanych w PRL wspomnieniach pisał nieco lekceważąco o młodych Wołyniakach, którymi przyszło mu dowodzić: „Mało doświadczony żołnierz źle wytrzymywał ogień artylerii, a zwłaszcza peszyły go czołgi”. No cóż… Osiemnastoletni chłopak, którego całe doświadczenie bojowe sprowadzało się do obrony własnego obejścia za pomocą starej dubeltówki, gdy nagle stanął oko w oko z pięćdziesięciosześciotonowym czołgiem „Tygrys”, miał pełne prawo być speszony. Szczególnie że dowództwo poprowadziło go do walki przeciw czołgom niewyposażonego w broń przeciwpancerną. Obawiam się, że

w takiej sytuacji głowę straciliby młodzi chłopcy z wołyńskiej samoobrony. samoobrony . Straciłby ją również sam nie Johntylko Rambo.   Niemcy, którzy nas atakowali, nie wykazywali brawury czy odwagi – mówił Niemcy, Markowi A. Koprowskiemu Andrzej Żupański. – Nie chcieli ryzykować, po prostu się bali. Gdy wypierali nas z Pustynki, to przed nacierającą piechotą  położyli wał ogniowy, który zmusił nas do wycofania. Nie mieliśmy czym im odpowiedzieć. Nasza kompania oczywiście walczyła, ale miała przywieziony ze sobą tylko jeden karabin maszynowy, bardzo przestarzały, który szybko się zaciął i odmówił posłuszeństwa. Niemcy nas otoczyli, spychając stopniowo do defensywy.. Nie działali zbyt pospiesznie. Starali się nas pokonać logistyką, i to im defensywy się niestety udawało. Pierścień niemiecki z dnia na dzień zaciskał się coraz bardziej. Byliśmy codziennie bombardowani przez niemieckie samoloty. Na swoje pierwsze linie Niemcy wszędzie ściągali czołgi, a także samochody pancerne, którymi poruszali się grenadierzy pancerni. Miały odkrytą skrzynię bagażową, w której siedziała drużyna strzelecka z ciężkim karabinem maszynowym. W rękach niemieckich była to groźna broń. Niemcy podjeżdżali blisko naszych stanowisk i strzelali, a my nie mieliśmy im czym odpowiedzieć. W końcu zostaliśmy całkowicie otoczeni.

  Walki polskim żołnierzom nie ułatwiali też ich czerwoni „sojusznicy”. Choć przekazali AK nieco amunicji, w decydujących momentach boju sowieckie  jednostki wycofywały się, odsłaniając skrzydła Polaków. Polaków. Rwała się łączność, a o współdziałaniu niech świadczy to, że sowiecka artyleria często zamiast wspierać ogniem 27. Dywizję, biła po jej pozycjach, powodując nie mniejsze straty niż Niemcy. „Uderzenie nasze idzie – przekonywali Polaków bolszewicy. – Trzymać się do ostatniego naboju!” Żadne uderzenie oczywiście nie nadeszło. A Sowietom rzeczywiście chodziło, aby 27. Dywizja trzymała się do ostatniego… Ale nie do

 

ostatniego naboju, lecz do ostatniego Polaka. Hipoteza części historyków, że bolszewicy starali się jak najbardziej wykrwawić 27. Dywizję, wydaje się słuszna. Najpierw rękami Niemców chcieli wykończyć jak najwięcej polskich patriotów, a potem sami dokończyć „mokrą robotę”. Była to stara sowiecka taktyka, którą kilka miesięcy później Józef Stalin zastosował podczas Powstania Warszawskiego. Najpierw bolszewicy robili wszystko, by sprowokować Polaków do tego szaleńczego, samobójczego zrywu, a potem z satysfakcją  przyglądali się z drugiego brzegu Wisły agonii W Warszawy arszawy.. Wróćmy jednak na Wołyń. Odcięte od frontu, otoczone ze wszystkich stron przez nieprzyjaciela oddziały 27. Dywizji były dziesiątkowane przez Niemców. Żołnierzom szczególnie dawały się we znaki zmasowane naloty Luftwaffe, które przeorywały coraz ciaśniejszy obszar, na którym się znajdowali. Naloty te nie tylko powodowały dotkliwe straty, straty, ale i fatalnie wpływały na morale. Zima roku 1944 zaczynała bowiem dopiero odpuszczać. Przemarznięci do szpiku kości, głodni i śmiertelnie zmęczeni polscy partyzanci brnęli po kolana w topniejącym śniegu i błocie. Ostrzeliwani ze wszystkich stron przez nieprzyjaciela, który cały czas następował im na pięty. A jeszcze na domiar złego

sypały im się na głowy bomby. Żołnierz był w pochodzie i w walce dwadzieścia cztery godziny na dobę.   Najtrudniejsze chwile nasz batalion przeżył, gdy nasza Dywizja została przesunięta w lasy mosurskie – wspominał Antoni Mariański. – Niemcy za wszelką cenę chcieli nasze zgrupowanie otoczyć i zniszczyć. Atakowali Dywizję przy pomocy całego swego potencjału, spychając kolejnymi natarciami do kotła. Nad zajmowanym przez Dywizję terenem krążyły samoloty zwiadowcze, w ślad za którymi przelatywały bombowce i atakowały nasze kwatery, by nie dać nam chwili wytchnienia. Jeżeli ich załogi zobaczyły żołnierzy batalionu, następował ostrzał. Każdy krył się, gdzie mógł. Ja chowałem się w jednej z chałup za piecem, licząc, że kule z karabinu maszynowego go nie przebiją.

  A oto fragment relacji Czesława Piotrowskiego:   Najbardziej ciężki był dla nas dzień 16 kwietnia. Atak przeciwnika prowadzony przy wsparciu czołgów i ognia artylerii oraz moździerzy wywołał duże zamieszanie wśród naszych jednostek. Ciężko ranny w obie nogi został sierżant „Miś”, Wincenty Paszkowski. Zdesperowany „Miś”, który ostatnio przechodził okres psychicznego załamania i przeczuwał swoją śmierć, nie chcąc być ciężarem w trudnej sytuacji dla kolegów, kolegów, odebrał sobie życie, strzelając w głowę z pistoletu.

 

Sierżant „Miś” był bardzo popularny i lubiany przez kolegów. Dlatego ta śmierć stała się dla nas wstrząsającym przeżyciem.

  Wieloryba, jakim była 27. Dywizja, Niemcy potrafili wytropić z łatwością. Teraz – w lasach mosurskich mosursk ich – dały o sobie znać wszystkie słabości niezdarnego, powolnego i bezbronnego kolosa. „Kwatermistrzostwo i szpital polowy – pisał «Żegota» – choć niezbędne z punktu widzenia ich użyteczności, stwarzały z nas ciężką i mało ruchliwą jednostkę”. Szybko pojawił się również zasadniczy problem: jak nakarmić tak wielką liczbę ludzi?   Coraz bardziej dawało się odczuć zmęczenie i głód – wspominał Józef Czerwiński. – Kwatermistrzostwo zaopatrywało kompanię coraz gorzej. Brakowało przede wszystkim chleba, tylko słoniny mieliśmy pod dostatkiem, ale sama słonina z trudem przechodziła mi przez gardło. Zaczęły mi też dokuczać nogi – odmrożone stopy spuchły i każdy krok sprawiał ostry ból. Za posłanie służyły mech, gałęzie świerku i wrzosy. Kładliśmy się jeden obok drugiego, nakrywali płaszczami i tulili do siebie, żeby było cieplej.

  Fatalne nastroje panowały nie tylko wśród szeregowych żołnierzy, ale i wśród oficerów, którzy lepiej niż ich podkomendni zdawali sobie sprawę z rozpaczliwego położenia dywizji. I coraz bardziej wątpili w sens walki u boku bolszewików. Formalnie oficerowie starali się robić dobrą minę do złej gry, ale ich dezorientacja nie mogła ujść uwagi wojska.   Słyszeliśmy rozmowy i dyskusje naszych oficerów – wspominał Władysław Kobylański. – Mówili, nie kryjąc nic przed nami, o pancernej dywizji „Wiking”,

o dywizji węgierskiej! Niemcy nacierali. No, cóż poradzisz, żołnierzyku AK, leśny partyzancie, masz przecież rozkaz bić się do ostatniego naboju. A potem? Bóg, Honor, Ojczyzna! Czuliśmy w powietrzu, że coś się święci. Za dużo kręciło się Sowietów pomiędzy naszymi ugrupowaniami. Oficerowie ciągle debatowali między sobą. Patrzyli w mapy. Czasem widzieliśmy, widzieliśmy, jak przemawiali do manierki. Jedni mówili „na zdrowie”, drudzy „za pomyślność”! Żołnierz z Huty Stepańskiej patrzył na to i myślał: „Czekaj na pomyślność, panie poruczniku. Nie znasz bolszewików i kacapów. kacapów. Poznasz ich niedługo”.

  Tymczasem wydarzenia toczyły się zatrważająco szybko. 18 kwietnia doszło do tragedii, która jeszcze bardziej podłamała morale polskich partyzantów. Oddajmy znów głos Władysławowi Kobylańskiemu. Służył on w ochronie sztabu 27. Dywizji, a co za tym idzie, feralnego dnia znalazł się w centrum wydarzeń.

 

  Wszystko działo się w tak błyskawicznym tempie, że po prostu trudno mi jest to opisać – pisał w książce W szponach trzech wrogów. wrogów. – Ni stąd, ni zowąd padł  jeden strzał. Chatę ogarnął płomień. Widzieliśmy wychodzących z tego domku oficerów. Padł strzał i trzy–cztery krótkie serie z automatu. Nagle jak spod ziemi pojawił się sowiecki żołnierz na koniu i bardzo głośno krzyknął:  – Wasz komandir ubit! W biegu minęliśmy rannego porucznika „Wichurę”. Momentalnie wywiązała się dzika walka wręcz. Kogo napotkaliśmy, został zabity. To była furia. Przed pogorzeliskiem, około dziesięciu metrów od progu, leżał pułkownik „Oliwa”. Już nie żył. A obok przy stodółce zabici byli dwaj żołnierze AK, którzy towarzyszyli pułkownikowi. Zwłoki pułkownika owinięto w plandekę, złożono na wozie i przewieziono pod eskortą honorową w kierunku gajówki Huta. Wypadek ten trwał nie dłużej jak około dziesięciu minut.

  Z kolei szef sztabu major „Żegota” tak zapamiętał to wydarzenie:   Między drzewami zamajaczyła sylwetka biegnącego bez czapki żołnierza. Przebiegł jeszcze kilka kroków, upadł. Podbiegli do niego chłopcy, podnieśli, na ustach wystąpiła mu różowa piana. Biegł z przestrzeloną piersią. Za chwilę nadbiegł „Wichura” „Wichura” z twarzą ociekającą krwią.  – Pułkownik zabity! „Wichura”, „Wich ura”, ocierając krwawiące czoło, opowiada:  – Dojechaliśmy do chałup, weszliśmy do tej z brzegu. A tu nagle serie. Niemcy zobaczyli konie i ognia. Zapalili stodołę. Pułkownik wyskoczył z chałupy, ja za nim. Tuż za węgłem dostał serię. Upadł. Odciągnąć chciałem za róg, ale ogień był silny. Trochę oberwałem.

  Kto zabił podpułkownika Jana Kiwerskiego „Oliwę”? Według świadków tragedii na pewno nie byli to Niemcy. W terenie, na którym zginął dowódca 27. Dywizji, nie było żadnych oddziałów nieprzyjaciela. A ciała zabójców pułkownika – którzy zginęli w walce z polskimi partyzantami – wyglądały bardzo podejrzanie.

  Przyjrzeliśmy się pięciu trupom leżącym tuż przed dopalającą się chatą – pisał Władysław Kobylański. – Ciekawy i zaskakujący był ich ubiór. Jeden z zabitych miał mundur oficera gestapo i buty sowieckie, tak zwane harmoszki. Dwóch żołnierzy było ubranych w mundury Wehrmachtu. Spodnie i buty cywilne, hełmy na głowach. Następny, w mundurze żandarma niemieckiego, miał buty w strzępach. Ostatni zabity był ubrany jak schutzman niemiecki. Przeszło trzy

 

i pół roku przyglądałem się Niemcom, ale w takich mundurach żołnierzy niemieckich nie widziałem. Twarze tych pięciu żołnierzy pożółkłe, kałmuckie. Stwierdzam zdecydowanie, że twarze te nie były niemieckie.

  Czyżby więc „Oliwa” padł ofiarą grupy przebierańców? Egzekutorów z kontrwywiadu wojskowego Smiersz, którzy podszyli się pod Niemców? Według zwolenników tej wersji wydarzeń chodziło o obcięcie „głowy”, a co za tym idzie – dezorganizację 27. Wołyńskiej Dywizji AK. Scenariusz taki jest o tyle prawdopodobny, że była to taktyka często stosowana przez bolszewickie służby bezpieczeństwa. Wystarczy wspomnieć o likwidacji „Drzazgi” i porwaniu „Bomby”, które doprowadziły do chaosu i rozbicia polskich oddziałów partyzanckich. Czy chwyt ten Sowieci powtórzyli 18 kwietnia 1944 roku w lasach mosurskich? Dopóki Władimir Putin nie otworzy archiwów NKWD – nie dowiemy się tego. Jest to  jednak bardzo prawdopodobne. Po śmierci pułkownika sytuacja okrążonych Polaków stała się krytyczna. Pozostanie w lasach mosurskich groziło całkowitą zagładą jednostki. Nowy dowódca 27. Dywizji podjął więc dramatyczną decyzję: Przebijamy się!

 

8

Jatka na torach Gdy zbliżyliśmy się do torów, rozpętało się piekło – opowiadał Markowi A. Koprowskiemu weteran 27. Dywizji Eugeniusz Mariański. – Załogi bunkrów pilnujących torów wiedziały, że się zbliżamy, i przywitały nas huraganowym ogniem. Ściągnęły też pociąg pancerny, który zaczął do nas bić z dział. Nastąpiło straszne zamieszanie. Dowódcy krzyczeli: „Naprzód!”, ale żołnierze nie byli w stanie tego rozkazu wykonać. Przedpole torów oświetlały nie tylko rakiety wystrzeliwane co chwila przez Niemców, ale także reflektory. Za nami zaczęły płonąć budynki, było jasno  jak w dzień. Przed nami znajdowało się stanowisko niemieckiego działa, którego pociski rozrywały się coraz bliżej. W pewnym momencie wybuch dosięgnął kolegę z prawej i urwał mu ramię. Zaraz i ja dostałem w głowę. Myślałem, że odłamkiem, ale okazało się, że tylko zamkiem od karabinu, który trzymałem przed sobą. Czapka uratowała mi głowę przed rozwaleniem. Uznałem, że dłużej nie ma co tu leżeć, ryzykując, zerwałem się i skokami rzuciłem się w tył. Miałem szczęście i mnie nie trafili. Inni niestety padli, wykrwawiając się w strasznych jękach.

  Ta mrożąca krew w żyłach scena rozegrała się w nocy z 20 na 21 kwietnia 1943 roku pod miejscowością Jagodzin. Oddziały 27. Wołyńskiej Dywizji AK przebiły się, ponosząc olbrzymie straty, przez obsadzoną przez Niemców linię kolejową Chełm–Luboml. Była to akcja śmiała i brawurowa, ale rozpaczliwa. Szalona i straceńcza. Niemcy, usłyszawszy zbliżającą się do ich pozycji masę wojska, wystrzelili race, ukazując nieprzyjacielowi skryte dotąd w ciemności polskie szeregi. Zamknięci w punktach umocnionych żołnierze Wehrmachtu otworzyli miażdżący ogień z broni maszynowej. Na tory wtoczył się wspomniany przez Eugeniusza Mariańskiego najeżony lufami dział pociąg pancerny. Doszło do masakry. Już sam nocny marsz w kierunku torów wielu weteranów 27. Dywizji zapamiętało jako koszmar. koszmar.  

 

Wokół wszędzie byli Niemcy – wspominał Józef Turowski. – Tempo marszu było

bardzo powolne, kolumny rwały się, gubiły częściami w ciemnościach. Żołnierze szli jak ślepcy, trzymając się jeden drugiego za pasy, za poły płaszczy. Niewidzialne gałęzie pchały się im do oczu, biły po twarzach, chwytały za szyję i ramiona. Zaczepiały się o broń. Nogi ich raz po raz zaczepiały się o coś lub trafiały nagle w próżnię, powodując upadki lub nagły napór na poprzedników. Przekleństwa na noc, wojnę i na podłe życie mieszały się z szeptami dowódców nawołujących do trzymania łączności i spokoju. Męcząca noc ciągnęła się bez końca. Żołnierze z zadowoleniem witali każdą polanę w lasach, kiedy można było widzieć niebo. Oddychali jak po wyjściu z dusznego tunelu.

  Wreszcie zmęczone wojsko dotarło pod Jagodzin. Zamiast wytchnienia żołnierzy czekała tam jednak dramatyczna przeprawa. Mimo że oficerowie nakazali absolutną ciszę – między innymi sienkiewiczowskim sposobem końskie kopyta owinięto szmatami – podejście pod tory takiej masy ludzi nie mogło ujść uwagi czujnych Niemców. Niemców. Wehrmacht Wehrmacht przywitał nadchodzących na dchodzących gradem kul.   Nie ma tu niecelnych strzałów. Wszędzie, gdzie padają niemieckie pociski, padają  i nasi. Mrowie – relacjonował Olgierd Kowalski. – Ogień się wzmaga. Z lasu wynurza się pociąg pancerny, ziejąc w naszą stronę ogniem. Widać serie świetlnych pocisków wypluwanych przez szybkostrzelne działka przeciwlotnicze. Zdaję sobie sprawę z beznadziejności położenia. Wielu żołnierzy już nie wstaje. Przez pobojowisko pędzą na spłoszonych koniach pojedynczy jeźdźcy. jeźdźcy.  – Patrz – mówi Stefan. – Z jaką furią biją pociski! Spoglądam jeszcze raz. Rzeczywiście, widok jest fascynujący! Przecinając szarość poranka, świetlne pociski pędzą, mijając nas z ogromną szybkością, by rąbnąć w ziemię. Robi to wrażenie jakiejś pięknej, lecz piekielnej iluminacji.  – Spływamy do lasu!

  Bój pod Jagodzinem – oczywiście jeśli można tę jatkę nazwać bojem –  obfitował w dramatyczne epizody. Na przykład Tadeusz Socha „Dąb”, biegnąc w stronę zbawczego lasu, natknął się na kolegę z oderwanymi obydwoma nogami. Konający w straszliwych męczarniach polski żołnierz błagał „Dęba”, żeby powiadomił o jego śmierci żonę i dzieci. Niestety wszystko działo się zbyt szybko. Socha nie zdołał zapamiętać nazwiska umierającego partyzanta. Żona i dzieci nigdy nie dowiedziały się o jego losie.   Mój brat przeszedł, ja nie – wspominał Kazimierz Danilewicz w rozmowie z Markiem A. Koprowskim. – Brat później zaginął i dopiero wiele lat po wojnie dowiedziałem się, że poległ na przejściu przez tory i spoczął w zbiorowym grobie.

 

Nasza grupa, która nie zdołała przedostać się przez tory, strasznie się wymieszała. Noc spędziliśmy w lesie, nie wiedząc, co będzie dalej. Obok mnie siedział kolega ciężko ranny w pierś. Odłamek trafił go w mostek. Wyrwałem ten odłamek i założyłem opatrunek, bo strasznie krwawił. Kolega ten spytał się, czy może na mnie położyć głowę, bo będzie mu łatwiej oddychać. Zgodziłem się, było mi to zresztą obojętne. Padałem z nóg i niemal natychmiast zasnąłem. Nad ranem, gdy się obudziłem, ten kolega już nie żył. Umarł na mnie.

 

Szeregi dywizji podczas przebijania się przez tory całkowicie się zdezorganizowały. Rozrywające się z hukiem pociski, rozdzierające krzyki rannych, kłębiący się w ciemnościach tłum przerażonych, masakrowanych pociskami żołnierzy – prawdziwe inferno! Pędzący przed siebie na oślep Polacy potykali się o zwały trupów zmasakrowanych kolegów. Trudno się dziwić, że w tej sytuacji nerwy młodych żołnierzy nie wytrzymywały. wytrzymywały.   Wszyscy zaczynają się wycofywać – wspominał Mieczysław Sobotko. – Jest to, niestety, ucieczka. Jest to paniczna ucieczka. Zastanawiam się, jak do tego doszło. Kto ponosi winę za taki stan rzeczy? Przecież wiadomo było, że Niemcy obsadzili tory. Czy nie należało zapaść gdzieś w lasy i poczekać do następnej nocy? Obok nas biegną zdyszani partyzanci radzieccy. Uciekamy dalej. Słyszę głuche pacnięcie. Jakby ktoś rzucił piłką tenisową o stół. Widzę radzieckiego oficera, jak wali się twarzą do ziemi. Odwracam się. Robi mi się słabo. Zamiast głowy sterczy  jakiś kikut, z którego jak z fontanny tryska krew. krew. Na trakcie i łące coraz gęściej wykwitają Ogień jeszcze bardziej potęgujeSzybkim się od strony torów. Przed nami zalanagejzery. wodą łąka. Biegniemy ile sił w nogach. galopem mijają nas kawalerzyści. Wysoko z piekielnym chichotem lecą pociski. Naraz widzę, jak przede mną zad koński rozdwaja się prawie na dwie równe połowy. Koń wali się do wody. Mijam drgającego wierzchowca. Wokoło woda zabarwia się na czerwono. Zwalniam kroku. Brak w piersiach tchu i serce łomocze jak oszalałe. W wodzie porzucone chlebaki i broń. A więc panika, jakiej nigdy nie widziałem.

  A tak przebijanie się przez tory zapamiętał Grzegorz Grzego rz Fedorowski:   Kolumna się przerwała, powstało ogromne zamieszanie. Panowała kompletna ciemność. Gońcy gubili się w terenie. Utrzymanie łączności stało się prawie niemożliwe. na zamieszanie trakcie reszta kolumny kotłowała Oddziały się Pozostała rozproszyły, przeszło w panikę, potemsięw bezładnie. ucieczkę. W tym galimatiasie i egipskich ciemnościach poszczególni dowódcy utracili panowanie nad swoimi ludźmi, a Niemcy bez przerwy siekli z cekaemów cekaemów..

 

 

Fedorowskiemu – razem z majorem Tadeuszem Sztumberk-Rychterem „Żegotą” i innymi oficerami – udało się cało przekroczyć przekroczy ć tory. Śmiertelnie znużeni, słaniając się na nogach, dociągnęli do gajówki na skraju lasu. Żołnierze zaczęli walić się pokotem na ziemię. I w tym momencie na gajówkę uderzył niemiecki oddział pościgowy! Posypały się serie z broni automatycznej, rozległ się ryk czołgowego silnika. Polacy zerwali się na równe nogi.   W pierwszej chwili wybuchła panika – pisał Fedorowski. – Żołnierze są strasznie przemęczeni, dlatego mało odporni. Uciekają w głąb lasu. Oficerowie biegną  pomiędzy żołnierzy, nawołując do opamiętania się. „Gzyms” ściągnął zza pleców pepeszę i mierząc do własnych ludzi, drze się wniebogłosy:  – Stać, sukinsyny!!!

  Widząc jatkę na torach, część oficerów miała tyle oleju w głowie, że wstrzymała swoje oddziały i zrezygnowała z próby przebicia. Oczywiście osłabiło to dywizję, ale uratowało życie wielu młodym Polakom. Inni, odbiwszy

się od niemieckich linii jak gumowa piłka od betonowego muru, wycofali się w bezpieczne miejsce.   Grupy żołnierzy – pisał Józef Turowski – będące bliżej torów zostały przytłoczone, przyparte do błotnistej łąki. Wszyscy cofali się bez rozkazu, nikt ich nie zatrzymywał. Cofanie się jednak nie było łatwe ze względu na bliskość i siłę ognia niemieckiego, grząski teren, liczne bajora wiosenne, a przede wszystkim ogromne zmęczenie ludzi. Ranni wzywali pomocy. Niesienie ich stawało się wprost niemożliwe. Byli wleczeni do tyłu za ręce, rzucani w wodę lub w błoto przy każdym upadku pod seriami broni maszynowej. Nie było czasu na zakładanie rannym opatrunku, krwawili obficie, krztusili się błotem i wodą przy każdym upadku. Widząc nieludzkie wysiłki swoich kolegów chcących ich ratować, ranni prosili o dobicie, czego nikt jednak nie zrobił. Cofnęły się wszystkie oddziały. Żołnierze ociekający błotem, padający ze zmęczenia, stopniowo oddalali się od torów. W licznych kępach drzew i zaroślach ukrywali się, byle zejść z otwartego terenu, ukryć się przed spodziewanym pościgiem Niemców, już teraz, rano, myśląc, jak doczekać następnej nocy.

  Ranni stali się dla próbującej się wyrwać z okrążenia dywizji kolosalnym problemem. Polscy partyzanci, przeskakując przez tory, nie mogli zabrać ze sobą  żadnego zbędnego balastu. O przeprowadzeniu na tamtą stronę wozów z rannymi nie mogło być mowy. Dowództwo podjęło więc dramatyczną decyzję  – porzucamy szpital polowy. polowy.  

 

Zapowiada się ciężka walka – wspominał lekarz Grzegorz Fedorowski – i nie ma wielkich szans na to, by się dało przeciągnąć przez tor konie.  – co robićbez z rannymi? rann ymi? – A zapytałem dowódcę dcę batalionu.  – „Gzyms”, Dobijać! –aodrzekł namysłu. po chwiliswego dodał:dowó – „Gryf”, upoważniam cię, byś mnie pierwszemu strzelił w łeb, jeżeli zostanę ranny. Dobijać rannych? To się tak łatwo mówi. Ale jak to wykonać? Miałbym dobijać własnych towarzyszy broni?! Za nic…

  Ostatecznie szpital został po prostu porzucony. Pozostawiono go przed torami w zagajniku. Problem polegał jednak na tym, że podczas szalonego przebijania się przez tory nagle przybyło mnóstwo nowych rannych. Do biegnących po otwartej przestrzeni partyzantów Niemcy strzelali jak do kaczek. Ich pociski poczyniły w polskich szeregach straszliwe spustoszenie.   Zobaczyłam, jak dwóch chłopaków niosło na desce ciężko sanitariuszkę – wspominała Aniela Dębska. – Uświadomiłam sobie, że toranną przecież ja mogłam leżeć na tej desce. W naszym oddziale było też sporo rannych. Koledzy znosili ich na polanę. Niektórzy byli bardzo zmasakrowani. Miałam z innymi sanitariuszkami pełne ręce roboty.

  Jednym z partyzantów, którzy weszli na polanę, gdzie udzielano pomocy medycznej, był Czesław Piotrowski. Żołnierze na płaszczach znosili pokiereszowanych pociskami, jęczących kolegów do opuszczonej gajówki.

Nastroje były fatalne. Partyzanci, przerażeni rozmiarem katastrofy, złorzeczyli oficerom.   Wszyscy żołnierze naszej grupie byli żył rozżaleni i mieli do nowego dowództwa Dywizji,wtwierdząc, że gdyby „Oliwa”, to dopretensje takiego bałaganu nie doszłoby – wspominał Piotrowski. – Nie wdawałem się w tę dyskusję, aby nie narazić się kolegom. Ujrzałem wśród leżących Kazika Burzyńskiego „Burzę”. Seria kul przeszyła mu ramiona i szyję. Jego stan był ciężki, stracił wiele krwi. Leżał z obandażowanymi piersiami i szyją. Patrzył na mnie, ale chyba mnie nie poznał. Było mi go bardzo żal. Wszyscy dookoła byli bezsilni, nie było tu żadnego lekarza. Dziewczęta sanitariuszki robiły, co mogły. Opuściłem budynek gajówki jeszcze bardziej przygnębiony. Zjawił się czołg, który wystrzelił ze swej armaty kilka pocisków wprost w budynki leśniczówki. Zabudowania leśniczówki płonęły. Patrzyłem przez chwilę z oddali zrozpaczony, że tam przecież są ranni,  jest Kazik. A ja mu nie mogę w niczym pomóc. pomóc.

 

 

Część rannych żołnierzy dywizji miała szczęście, bo szpital polowy AK dostał się w ręce honwedów. Węgierscy oficerowie dopilnowali, aby Polakom nie stała się krzywda. Trafili oni – wraz z innymi jeńcami – do obozu jeńców Wehrmachtu w Chełmie. Pracował tam służący w niemieckiej armii Holender Jan van den Brook, przyzwoity człowiek, który z wielką ofiarnością opiekował się polskimi partyzantami. Wsparcia jeńcom udział też miejscowy Polski Czerwony Krzyż.   Przebijanie się z okrążenia w lasach mosurskich – wspominał Józef Czerwiński – należało chyba do najbardziej krwawych i brzemiennych w skutki wydarzeń w dziejach 27. Dywizji. Na torze padło wielu partyzantów, wielu zostało rannych. Wraz z kolegami odczuwałem gorycz porażki.

  Tylko na torach pod Jagodzinem polska jednostka zostawiła za sobą  dziewięćdziesiąt ciał towarzyszy broni. W kolejnych dniach pozbierali je mieszkańcy okolicznych wiosek i pochowali w masowych bezimiennych grobach. Bilans trzytygodniowych morderczych walk 27. Dywizji z Niemcami był tragiczny. Po desperackim przekroczeniu torów kolejowych w Jagodzinie polska  jednostka liczyła… 3,6 tysiąca ludzi. Straciła niemal połowę stanu wyjściowego! Jak podaje Władysław Filar, około 500 żołnierzy zostało zabitych i rannych, 170 dostało się do niewoli, a 1,6 tysiąca po prostu się rozpierzchło po Wołyniu. Polscy partyzanci stracili całą ciężką broń, którą musieli zatopić w bagnach. Stracili tabory, które musieli spalić. Stracili zapasowe radiostacje, konie i szpital polowy. Nie trzeba być specjalistą od wojskowości, aby wiedzieć, co oznacza taki bilans. Kwiecień 1943 roku był dla 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK miesiącem katastrofy. A miał to być dopiero pierwszy akt tragedii. Dopiero pierwsza stacja Drogi Krzyżowej. Co ciekawe, do jatki pod Jagodzinem wcale nie musiało dojść, dywizja mogła się bowiem wycofać bez strat na zachód, forsując słabo obsadzony przez

Niemców Bug. Mogła się schronić na Lubelszczyźnie. Dowództwo 27. Dywizji kilkakrotnie prosiło Warszawę o pozwolenie na taki manewr. Rozkazy Komendy Głównej AK były jednak jasne i stanowcze: Nie ma mowy! Dywizja musi trwać na Wołyniu, Wołyniu, aby… demonstrować polskość tego województwa. Po co? Dlaczego? Na co komu była potrzebna ta krwawa „demonstracja polskości”? Nie sposób tego pojąć. Przecież w kwietniu 1943 roku było już  jasne, że obłędna operacja „Burza” zakończyła się fiaskiem. Że niezależnie od strasznych ofiar ponoszonych przez Polaków Wołyń po wojnie zostanie

 

włączony do Związku Sowieckiego. Żadne rozpaczliwe samobójcze gesty nic tu nie mogły pomóc. Pozostanie 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty na ziemiach wschodnich nie mogło przynieść żadnych korzyści – ani politycznych, ani wojskowych. Przysparzały tylko cierpień jej żołnierzom, dosłownie szlachtowanym przez Niemców. Niestety to pierwszy raz, gdy rozkazy Komendy Głównej AK powiększały tragedięnie Wbył ołynia.

 

9

W matni Oddziały 27. Dywizji, które przebiły się przez tory pod Jagodzinem, wyglądały  jak obraz nędzy i rozpaczy. rozpaczy. Żołnierze byli pokrwawieni, poszarpani przez pociski, przestraszeni i zrezygnowani. Mundury wisiały na nich w strzępach, buty rozpadały im się na nogach. Przypominali upiorną armię widm, a nie bojową, zwartą jednostkę partyzancką. Stan wyposażenia i uzbrojenia dramatycznie się pogorszył. Porzucono nie tylko ciężką broń, ale również wiele broni osobistej. Pogubionej, poniszczonej przez spanikowanych, ratujących życie żołnierzy. Dywizja nie miała zapasów żywności ani żadnego zaplecza. Wszystko przepadło.   Przebiliśmy się między Lubomlem a Rymaczami – raportował 21 kwietnia 1944 major „Żegota”. – Jesteśmy dalej w marszu, aby się oderwać. Tabor prawdopodobnie stracony bezpowrotnie. Straty w ludziach i broni jeszcze nie ustalone. Ludzie jeszcze dociągają.

  Trzy dni później „Żegota” wysłał kolejny rozpaczliwy meldunek: „Najgoręcej proszę o przygotowanie zrzutów. Stan mundurów i butów po ostatnich walkach i przeprawach w bród – beznadziejny”. Niemcy nie zamierzali jednak odpuszczać. Postanowili dobić Polaków. Ogary podjęły krwawy trop. Znowu zaczęły się bombardowania, znowu pojawiły się czołgi i tyraliery żołnierzy W Wehrmachtu ehrmachtu oskrzydlające Polaków. Polaków. Około 3,6 tysiąca polskich partyzantów schroniło się na niewielkiej przestrzeni lasów szackich na Polesiu. 27. Wołyńska Dywizja została więc wypchnięta z Wołynia. Niewiele to jednak pomogło. Niemcy bezlitośnie zaciskali wokół Polaków pierścień okrążenia. Na nic straszliwe ofiary, na nic kolosalne straty poniesione na torach pod Jagodzinem. Polska dywizja po raz drugi dostała się w kocioł. Jeżeli żołnierzom Armii Krajowej wydawało się, że nic gorszego niż okrążenie w lasach mosurskich nie może się przydarzyć, to bardzo się mylili. Prawdziwa mordęga zaczęła się dopiero na Polesiu.

 

Partyzantom szybko w oczy zajrzał głód. Straszliwy, obezwładniający, świdrujący trzewia. Pogłębiający się z dnia na dzień. Odbierający siły, chęć do życia, doprowadzający do szaleństwa. Głód niepozwalający maszerować, spać, walczyć… To już nie był bogaty Wołyń, tylko bagniste Polesie, rzadko zaludnione przez biednych jak mysz kościelna Poleszuków. O aprowizacji kilku tysięcy partyzantów nie mogło mog ło być mowy. Szczególnie że na terenie lasów szackich Polacy mieli konkurenta. Na tym niewielkim terenie bowiem znalazły się również odcięte od linii frontu jednostki sowieckie. Zdążyły one uprzedzić Polaków i bezwzględnie ogołocić poleskie wsie z całej żywności. Bolszewicy wyjedli wszystko, co było do zjedzenia. Dla Polaków nie pozostało nic. Dochodziło do tego, że polskie dowództwo kupowało od bolszewików marną  żywność za dolary z alianckich zrzutów!   O byle okruszynę pożywienia – wspominał Władysław Kobylański – trzeba było się zwracać do sowieckiego bojca, na swojej ojczystej ziemi. Taka była ówczesna przyjaźń polsko-sowiecka. Tak wyglądało braterstwo broni. Gdyby dowództwo naszej dywizji nie miało pieniędzy, to w każdej chwili mogła zgrzytnąć broń, bo głód zmusiłby nas do wszystkiego. Polałaby się krew. krew.

  Tak zaś sytuację panującą w lasach szackich zapamiętał Andrzej Żupański:   Problemem dywizji od razu stał się głód. Nasiliła się też wszawica. Bardzo dokuczliwa stała się plaga poleskich komarów, które atakowały nas w dzień i w nocy. Brakowało nam środków opatrunkowych, co dodatkowo obniżało morale żołnierzy. Tym bardziej że nie mieliśmy szpitala polowego i każda cięższa rana oznaczała dla żołnierza śmierć.

  I jeszcze fragment raportu majora „Ostoi”: „Ogromnie ciężka sytuacja sanitarna i żywnościowa. Ranni gniją. Lekarze bez środków leczą «psychicznie». Głód”. Specjalne patrole aprowizacyjne, które dowództwo wypuszczało na wszystkie strony,, na ogół, ku rozpaczy żołnierzy, wracały z niczym. strony Nowy dowódca dywizji, major Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”, był bezradny. Tu już nie mogło być mowy o dowodzeniu. Nie mogło być mowy o planowej walce z Niemcami, o strategii ani o celach operacyjnych. Jedynym celem polskich partyzantów stało się przetrwanie. Oczywiście, gdy dochodziło do leśnych potyczek z Niemcami, Polacy bili się  jak lwy. lwy. Z powodu rozpaczliwego braku amunicji i katastrofalnego położenia dywizji boje te nie mogły być jednak zwycięskie. Polacy znaleźli się

 

w kleszczach, o rozerwaniu których nie mogło być mowy. „Niemcy zablokowali nas w kompleksie leśnym – raportował 19 maja 1944 «Żegota». – Chcą nas wygłodzić. Ruszać się stąd nie ma gdzie”. Major „Żegota”, tak jak jego oficerowie, skupiał się na tym, żeby ocalić swoich ludzi przed zagładą i samemu przeżyć. Trudno zresztą o jakiekolwiek

planowanie, skoro nowy szef sztabu Tadeusz Klimowski „Ostoja zamiast studiować mapy, ranny w nogę jechał na oklep na… krowie ciągniętej za uszy przez kilku żołnierzy. żołnierzy.   Był to jedyny „kawalerzysta” w całej Dywizji – wspominał Grzegorz Fedorowski.  –wierzchowcu. Coraz to ktoś pokpiwał z szefa sztabu wędrującego na tak niezwykłym „Ostoja” uśmiechem odpowiadał na zaczepki, choć noga dokuczała mu dotkliwie. Po paru godzinach marszu krowa kategorycznie sprzeciwiła się dalszemu wykorzystywaniu. Stanęła na szeroko rozkraczonych nogach i przez parę minut za nic nie chciała ruszyć z miejsca. Dwóch chłopców co sił musiało ją  ciągnąć za postronek zarzucony na szyję, a trzeci ułamaną gałęzią okładał po zadzie. Krowa ruszyła powoli, ale po przejściu paru kroków najspokojniej na świecie położyła się w bajorku. Przy tym przygniotła sobą nogę „Ostoi”, na szczęście tę zdrową. Upłynęło parę minut, zanim udało się krowę podnieść i ponownie usadowić na niej utytłanego błotem niefortunnego jeźdźca.

  Aby oddziały nie zostały wybite do nogi przez nieprzyjaciela, dywizja nieustannie była koszmarne. w marszu. APadały wiosną ulewne warunkideszcze, do przemieszczania się po były po prostu wojsko brnęło w Polesiu gęstej, błotnistej mazi. Straszliwie dawały się we znaki tłuste muchy i – wspomniane przez Andrzeja Żupańskiego – żarłoczne poleskie komary, które niemiłosiernie siekły w karki, dłonie i twarze. Podczas przemarszów ciążyły na plecach broń i amunicja. Przepocone mundury lepiły się do ciała. Nogi odmawiały posłuszeństwa. Ludzie zasypiali w marszu i padali w błoto. Oddziały gubiły się i kluczyły w leśnych ostępach, co było przyczyną niezliczonych zadrażnień, konfliktów i spo sporów rów..   W lasach szackich szczególnie w kość dały mi nocne przemarsze – wspominała Aniela Dębska. – Trzeba było podczas nich bardzo uważać, żeby nie zabłądzić ii ciemne nie stracić oczu pleców partnera.marszu Sytuację utrudniały noce.z Jak padało, to podczas najpierw czuło padające się mokredeszcze łokcie, później ramiona i całą resztę. Przez cały czas brnęliśmy przez błota. Suche miejsca do spania znajdowały się tylko wokół olch. Były one jednak tak małe, że  jak człowiek się rozciągał, to nogi miał już w wodzie. Jak się maszerowało, to trzeba było skakać z kępy na kępę.

 

  Władysław Kobylański w swoich wspomnieniach kolumny maszerujące przez lasy szackie nazwał „morderczymi karawanami, którym towarzyszyła rozpacz”.   Chmura się urwała. Lał niesamowity deszcz – wspominał. – Madziary atakowali. Prażyli silnym ogniem z moździerzy. Byli ranni i zabici. Tragiczna sytuacja. Ciarki przebiegają po całym ciele, kiedy to wspominam. Samoloty dzień i noc latały nad nami, rzucając wiązki granatów, albo częstowały nas długimi seriami z karabinów maszynowych. W kilku miejscach zapalił się wrzos. Całe szczęście, że był mokry, gdyż bylibyśmy upieczeni jak kurczaki na rożnie. Szykowaliśmy się do podróży. podróży. Ale jakiej? Ale dokąd? Poczułem, że ktoś mną porusza.  – Władek, wstawaj, ostrożnie. ostrożnie.

O Boże. Zobaczyłem wokół siebie i wokół moich kolegów setki skręconych w kółko żmij.

  Niebywale plastyczny i przerażający zapis nocnych marszy 27. Dywizji zostawił w swojej książce Leśne książce  Leśne ognie og nie Grzegorz  Grzegorz Fedorowski: „Było ciemno do tego stopnia, że nie widziało się chustki do nosa trzymanej w wyciągniętej ręce. Aby się nie pogubić, maszerowaliśmy w ten sposób, że każdy trzymał swego poprzednika za pas”. Niestety żołnierze potykali się o zwalone drzewa i korzenie, przewracali się i kolumna się rwała. Można sobie tylko wyobrazić dantejskie sceny, które się wówczas rozgrywały. Partyzanci biegli na oślep, próbując dogonić kolegów, zderzali się z drzewami, wpadali na siebie nawzajem. Sytuacja stała się rozpaczliwa, gdy wojsko wkroczyło na trzęsawiska.   W pewnej chwili tak jakoś niefortunnie stąpnąłem – relacjonował Fedorowski – że lewa noga zapadła mi się prawie po kolano. Zacząłem powoli wyciągać ją  z trzęsawiska. Ale druga noga zapadła się również. Oparłem się oburącz o mokre bajoro, i próbowałem się wygramolić. A maszerujący gęsiego żołnierze coraz bardziej oddalali się od miejsca, gdzie borykałem się z wciągającym mnie trzęsawiskiem. Byłem w nim zanurzony już po pachwiny. Jeszcze chwila… i tkwiłem w błocie po pas. Zacząłem rozpaczliwie wołać o pomoc. Przeszedł  jeden, drugi, dziesiąty… Wołam, Wołam, wołam. Są coraz dalej. Wresz Wreszcie cie jeden zatrzymał się. Zatrzymał jeszcze dwóch czy trzech. Jeden z moich zbawców wyciągnął się  jak długi na brzuchu. Po jego nogach i plecach przeczołgał się „Mucha”. Rzucił mi   spięte ze sobą cztery pasy.

Nad ranem okazało się, że części żołnierzy z oddziału Fedorowskiego brakuje. Nikt nie miał wątpliwości – nieszczęśnicy utonęli w trzęsawiskach.

 

Podczas innego przemarszu z jednego obozowiska na drugie polska kolumna weszła na sowieckie pole minowe. Na minach wyleciały w powietrze dwie furmanki z rannymi. Sytuacja była jednak tak katastrofalna – nie było bandaży i lekarstw – że doktor Fedorowski przeszedł obok rozbitych wozów, nawet się nie zatrzymując! Porzucił rannych, skazując ich na długie konanie w męczarniach.   Ciche pojękiwanie świadczy, że jeszcze ktoś tam żyje – wspominał. – Jestem zupełnie bezradny. Nie mam żadnej możliwości przyjścia z pomocą temu nieszczęśliwcowi, a może tym nieszczęśliwcom. Z opuszczoną głową mijam wóz,  jest mi wstyd. Boję się, by ktoś mi nie zwrócił uwagi, że przecież zostają ranni… Jestem zupełnie załamany. załamany. Jednakże nie zatrzymuję się ani na chwilę.

  Nawet gdy żołnierzom dywizji udawało się rozbić gdzieś na noc obozowisko, nie mogli odpocząć. Nocami gwałtownie spadała temperatura, panowały przymrozki, a żołnierzom nie zawsze pozwalano palić ogniska, by Niemcy nie zauważyli płomieni. Przemoczeni, trzęsący się z zimna próbowali jakoś dotrwać do rana. Noce w koszmar zamieniały również ataki tego, co żołnierze nazywali „pierwszą plagą szacką”. Czyli wszy. Wyłuskiwanie pasożytów na nic się nie

zdawało – we włosach i bieliźnie gnieździły się nieprzebrane ilości gnid. Z kolei picie brudnej, mętnej wody z bajor spowodowało, że utrapieniem żołnierzy stała się krwawa biegunka. Akowcy byli obsypani paskudnymi czyrakami, w najgorszym stanie znajdowały się ich nogi. Opuchnięte, poobcierane, czarne od krwi i brudu. Wszystko dyscypliny. to – jak wspominał Czerwiński – doprowadziło do rozluźnienia DochodziłoJózef do coraz liczniejszych wypadków maruderstwa, grabieży, dezercji. Zmusiło to dowództwo dywizji do nadzwyczajnych działań. Rabusiów karano „stójką”, czyli staniem bez ruchu z karabinem przez dwie godziny, a dezerterów – karą śmierci. Zawieszano przy tym wyrok i dawano możliwość rehabilitacji na polu bitwy. bitwy. Aby poprawić fatalne morale, „Żegota” 12 maja 1944 roku zarządził ponowną uroczystą przysięgę na wierność Rzeczypospolitej. Urządzano również podniosłe leśne Msze Święte. Wytrzymałość ludzka ma jednak granice. Żołnierze czuli, że znaleźli się w matni, i wielu z nich pogrążało się w czarnej rozpaczy. Tragiczna była również sytuacja tych, którzy nie zdołali się przebić pod Jagodzinem i oddzielili się od głównych sił. Teraz oddziałami, pododdziałami, grupkami i pojedynczo błąkali się po lasach i szukali żywności w opuszczonych,

 

popalonych wsiach. Tropieni przez Niemców i banderowców przypominali wygłodzone wilki z wystającymi żebrami uchodzące przed pogonią myśliwych. „Puchliśmy z głodu – wspominał Tadeusz Stachurski. – Tylko raz mieliśmy prawdziwą gdy pozwolono wierzchowca Z kolei ucztę, Eugeniusz Mariańskinam pozjeść wielu latach tak«Jastrzębia»”. opisał w rozmowie z Markiem A. Koprowskim swoje dramatyczne przeżycia:   Kopaliśmy na polach ziemniaki, których jesienią gospodarze nie zdążyli wykopać. Czasami któryś z patroli znajdował ziarno pszenicy lub trochę mąki. Poszukiwaliśmy też starych obozowisk, gdzie z reguły znajdowaliśmy jakieś kości końskie i bydlęce. Po ich rozłupaniu wydobywaliśmy z nich szpik, którym omaszczaliśmy „potrawy”. Natrafialiśmy na ślady Dywizji – obozowiska, a przede wszystkim groby żołnierzy. Najczęściej to były samotne mogiły partyzanckie – z białym brzozowym krzyżem przewiązanym biało-czerwoną  opaską.

  oto historia partyzanckiego „obiadu” opowiedziana po latach przez Romana A Kucharskiego z oddziału „Krwawa Łuna”. On również z grupką kolegów „zgubił” dywizję i błąkał się bez celu po wołyńskich odludziach.   Krążąc wokół po lesie – wspomina partyzant – natknęliśmy się na „pyszną” wołowinę w postaci ćwierci krowy (a może konia) zawieszonej na suchym konarze niewielkiej sosenki. Dopadając do niego, spłoszyliśmy całą chmarę dużych, granatowych much. Każdy odkroił sobie spory kawał i z wilczym apetytem zabrał się do spożywania „wołowiny” na surowo. Że niby robaki? Można je było bez trudu usunąć czubkiem bagnetu. Że niby śmierdzi? Kto by tam  ją wąchał. Trudności Trudności były jedynie z przełknięciem pierwszego kęsa. Potem szło

 już zupełnie bajorka. gładko. Zwłaszcza jak się to popiło żółtawą wodą bagienną  z pobliskiego

  Do straszliwego głodu dochodziło nieustające poczucie zagrożenia. Lasy były bowiem systematycznie przeczesywane przez niemieckie oddziały pościgowe, które niszczyły większe grupki i wyłapywały pojedynczych partyzantów. Nad głowami Polaków krążyły „ramy”, samoloty obserwacyjne Luftwaffe. Przez radio informowały dowództwo o pojawieniu się maruderów. Natychmiast w rejon ten kierowano niemiecką piechotę.   To było strasznie ciężkie przeżycie – wspominał Leon Laskowski. – Musieliśmy wymykać się licznym obławom i kluczyć po bagnach po kolana w błocie. Często w nocy przez kilka godzin zalegaliśmy w absolutnej ciszy, ciszy, bo niemieckie pozycje,

 

na które się nagle natknęliśmy, były o 50 metrów. Wystarczył jeden nieostrożny ruch, by Niemcy wystrzelali nas jak kaczki. Ludzi ubywało. Niektórzy wracali do domu lub na własną rękę chcieli dostać się do Dywizji. Wszystkim dokuczał głód. Nie mieliśmy co jeść. Klucząc wśród bagien, co rusz słyszeliśmy odgłosy obław organizowanych przez Niemców. Ci, jak wchodzili do lasu, to szli szeroką ławą, bez przerwy strzelając.

  W jednej z grup wytropionych przez Niemców znalazł się Roman Kucharski. Nieprzyjacielowi udało się niepostrzeżenie zakraść pod samo obozowisko polskich rozbitków i znienacka zasypać je gradem pocisków. Kucharski z kolegą  Tadziem rzucili się do rozpaczliwej ucieczki. Było już jednak za późno.   Nagle czuję silne uderzenie w lewą łopatkę – wspominał. – Zarzuciło mnie bokiem do przodu, ustami i nosem buchnęła krew. Siłą rozpędu dopadłem olbrzymiej brzozy i osunąłem się na ziemię. Spojrzenie w dół, na dziurę w mundurze, wprawia mnie w zdumienie, że jeszcze żyję. Dziura jest w tym miejscu, gdzie człowiek ma serce. Ale moje jeszcze się kołacze. Świadczy o tym fontanna wypychanej na zewnątrz krwi. Ale co to? Krwawa piana dookoła rany, aż się „gotuje”. Rozumiem, lewe płuco mam przestrzelone – to koniec. Najbardziej żal mi rodziców rodziców.. Wyobrażam sobie ich bezgraniczną rozpacz na wieść o śmierci ukochanego jedynaka.

  W jednej z grup, które nie zdołały się przedrzeć przez tory przy Jagodzinie, doszło do tragedii. Otóż w oddziałku tym znajdował się lekarz dywizyjny, dzielny doktor Włodzimierz Zagórski „Osiemnastka”. W szpitalu polowym pomagała mu żona. Była też z nimi dziewięcioletnia córeczka. Polscy uciekinierzy niestety natknęli się na niemiecki oddział. Nieprzyjaciel otworzył ogień.   Jedna z kul trafiła córeczkę „Osiemnastki” i ta zaczęła płakać – opowiadał po latach Markowi A. Koprowskiemu świadek tragedii Waldemar Skoczek. – Żonę doktora Niemiec zaczął ciągnąć za włosy, żeby wstała i podniosła ręce do góry. Ona zaś nie mogła tego zrobić, gdyż trzymała dziecko na rękach. „Osiemnastka” podniósł ręce do góry i zaczął coś krzyczeć po niemiecku. Jeden z esesmanów strzelił w powietrze, ale ten jego strzał nie tylko nie opanował sytuacji, ale wprost

przeciwnie. Lament i krzyki stały się jeszcze większe. „Osiemnastka” i jego żona zaczęli płakać. Z ich córeczki rannej w brzuch uchodziło życie. Oczy dziewczynki zachodziły mgłą. Doktor zaczął krzyczeć, że dziecko umarło. Rzucił się na niemieckiego oficera i chciał mu wyrwać z kabury pistolet. Prosił tego Niemca, by dał mu broń, to on zastrzeli siebie i żonę. Niemiec zbladł i odepchnął doktora.

 

  Grupka Polaków dostała się do niewoli i Niemcy kazali im natychmiast ruszać. Nie było czasu na pochowanie dziecka. Rodzice musieli złożyć ciało dziewczynki w przydrożnym rowie i opuścić je na zawsze. Wielu żołnierzy odciętych od dywizji zrezygnowało z dalszej walki. Uznało, że wojna dla nich już się skończyła. Zdobytą z takim trudem broń rzucili w bagna zakopali na leśnych polanach. Pozdejmowali z czapek i po prostu sięlub rozeszli. Nająrozmaite sposoby starali się przedrzećorzełki do domów. Było to w pełni zrozumiałe. Nikt nie może mieć za to do młodych Wołyniaków pretensji. 27. Dywizja była pobita. Wyraźnie było widać, że jej dowództwo jest zagubione i nie ma pojęcia, co robić. Próba przebicia się do niej niosła śmiertelne ryzyko. Tak zresztą jak dalsza służba w jej szeregach. Powrót do domu był więc znacznie sensowniejszy. Niestety zdarzało się również, że dezerterowali oficerowie, porzucając zdezorientowanych podwładnych w leśnej matni. W tym wypadku nie może być żadnego usprawiedliwienia. Było to haniebne postępowanie.   Dowódca nasz, podporucznik „Olgierd”, zarządza zbiórkę – wspominał Olgierd Kowalski. – Stajemy w karnym dwuszeregu. ten dwuszereg… „Olgierd” oznajmia nam, że zrezygnowano z przebijaniaNiedługi się z okrążenia. Każdy musi radzić sobie sam. Stoimy bez ruchu, patrząc, jak podchodzi do niego młoda kobieta, zabierają jakiś bagaż i nikną nam z oczu.  – Szuja – mówi ktoś półgłosem. Zaczynamy sejmikować.

  Dla „Olgierda” i jego partnerki kampania się skończyła. Niestety dla żołnierzy otoczonych w lasach szackich koszmar trwał nadal.

 

10

Fatalna decyzja W okrążeniu w lasach szackich 27. Wołyńska Dywizja AK znalazła się razem z jednostkami sowieckimi: Brygadą imienia Bujnowa i oddziałem konnym dowodzonym przez majora o nazwisku Iwanow. Dowództwo, podobnie jak w lasach mosurskich, udawało, że nie widzi wrogiego nastawienia bolszewików. Przeszło również do porządku dziennego nad tym, że Związek Sowiecki ogłosił zabór Wołynia, a więc województwa Rzeczypospolitej, którego 27. Wołyńska Dywizja miała bronić. Polscy oficerowie wciąż jak gdyby nigdy nic odgrywali farsę przyjaźni z „sojusznikiem naszych sojuszników”. I w najlepsze fraternizowali się z Sowietami. Odwiedzali bolszewickie obozowiska, gdzie brali udział w zakrapianych buraczanym bimbrem „kolacjach”.   Stosunki od pierwszej chwili ułożyły się nad wyraz przyjaźnie – wspominał Grzegorz Fedorowski „Gryf”. – „Żegota” został zaproszony na uroczystości pierwszomajowe. Poszedł z „Ostoją” i „Zołzą” [ppor. Edwardem Krasickim – red.]. Sklecono trybunę, przybrano ją zielenią i czerwonymi wstęgami. Był tam i duży, powiewający na wietrze czerwony sztandar, i portret Stalina. Do żołnierzy przemawiali dowódca brygady i komisarz. Wznoszono okrzyki, odśpiewano  Międzynarodówkę  Międzynar odówkę.. Na zakończenie odbyła się defilada. W szkole czekał „bankiet”  – posiłek wprawdzie dość skromny skromny,, ale za to obficie zakropiony samogonem. samogonem.

  Dwa dni później „Żegota” zaprosił „przyjaciół” na rewizytę – obchody święta Konstytucji 3 Maja. Znowu bawiono się przednio… Szczegóły tych żenujących polsko-sowieckich spotkań opisuje w swych wspomnieniach ówczesny dowódca 27. Dywizji major Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”. Oficer, który – nawiasem mówiąc – w PRL był członkiem Zarządu Głównego komunistycznego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Polacy udzielali czerwonemu wrogowi wszelkiej pomocy, także w dziedzinach tak wrażliwych jak wywiad i kontrwywiad. Jeżeli dywizja brała  jeńców – co naturalnie zdarzało się rzadko – przekazywała ich swoim „sojusznikom”. W wypadku Niemców można by to jeszcze od biedy zrozumieć. Gorzej, że w łapy bolszewickich katów akowcy wydawali także patriotów

 

walczących o wolność Rosji w antykomunistycznej armii generała Andrieja Własowa. Historię tę po latach w rozmowie z Markiem A. Koprowskim opisał

Władysław Tołysz. W jednej z potyczek wziął on wraz z kolegami do niewoli kilku żołnierzy nieprzyjaciela. Jak się okazało, byli to właśnie rosyjscy bojownicy antykomunizmu. Wycofujący się Polacy natknęli się na skraju lasu na bolszewików. Najprawdopodobniej byli to żołnierze kontrwywiadu Smiersz,  jednej z najbardziej zbrodniczych formacji zbrodniczego Związku Sowieckiego.   Lejtnant zainteresował się jeńcami – wspominał Tołysz.  –  – No  No szto, wziali Giermańców w plien? A ja mu odpowiadam:  – Słuszaj, lejtnant. Mundur giermański, no dusza ruskaja. Ten zeskoczył z konia i od razu sięgnął po nagan. Pierwszemu z brzegu kazał opowiadać życiorys. Okazało się, że [wcześniej] był lejtnantem Armii Czerwonej. Dowódca patrolu zastrzelił go od razu. Po chwili zaczął rozmowę z kolejnym i też wpakował mu kulę w łeb. To samo zrobił z trzecim t rzecim i czwartym. Niektórzy koledzy mieli później długo do mnie pretensje, że zdradziłem tożsamość jeńców. Zawsze im jednak odpowiadałem:  – A co co,, chcieliście ich ze sobą brać? Po co? Niech sami Ruscy załatwiają swoje sprawy.

  Czyn ten należy uznać po prostu za obrzydliwy. Na wielki plus należy z kolei zapisać żołnierzom 27. Dywizji to, że prowadzili działania zbrojne zgodnie z konwencjami międzynarodowymi i niemieckich jeńców nie zabijali. Mimo że Niemcy, szczególnie na początku zmagań, często bezwzględnie mordowali wziętych do niewoli żołnierzy z 27. Dywizji. Uznawali ich bowiem za cywilów z bronią – czyli bandytów, a nie żołnierzy.   W Pustynce Niemcy spalili na ognisku naszego rannego żołnierza – raportował 15 kwietnia 1943 roku podpułkownik „Oliwa”. – W rejonie Owłoczymia rozstrzelali naszych czterech jeńców. Proszę o podanie przez radio, że na Wołyniu walczy polska jednostka armii regularnej.

  Z czasem nastawienie Niemców – a przynajmniej części z nich –  rzeczywiście się poprawiło. Uznawali oni już żołnierzy 27. Dywizji za kombatantów i brali ich do niewoli. Część Polaków trafiła do Chełma, inni do obozów jenieckich na terenie Rzeszy. Rzeszy. Między innymi do Stalagu VI-F w Bocholt w Nadrenii Północnej-Westfalii. Północnej-Westfalii.

 

Jeżeli chodzi o stronę polską, to – poza jednym przypadkiem wspomnianym przez Wincentego Romanowskiego – nic nie wiadomo o tym, aby dopuszczała się zbrodni wojennych na jeńcach. Mało tego, wiemy, że dowództwo 27. Dywizji zachowywało się w tej sprawie bardzo przyzwoicie. Znowu odwołam się do wspomnień jednego z weteranów AK, z którym rozmawiał niezastąpiony Marek A. Koprowski. Mowa o młodym żołnierzu Wacławie Gąsiorowskim. Jeden z oficerów rozkazał mu odprowadzić na bok i rozstrzelać jedenastu schwytanych Niemców. Byli to podtatusiali panowie zmobilizowani do Wehrmachtu pod sam koniec wojny. Gąsiorowski nie chciał popełniać zbrodni wojennej, toteż puścił

Niemcom serię nad głową i kazał brać nogi za pas. o jego szlachetnej niesubordynacji doniósł pewien kapral. W Niestety efekcie Gąsiorowski został wezwany do samego majora Janawredny Szatowskiego „Kowala”.    – Wykonałeś Wykonałeś rozkaz?  – Nie!  – Czy wiesz, co ja teraz każę z tobą zrobić? zrobić?  – Wiem. Wiem. Dostanę kulę w łeb. Dodałem jednak, że szkoda mi się zrobiło tych Niemców:  – Jak jeden zaczął prosić o litość, przypomniałem sobie moją zamordowaną  przez Ukraińców mamusię. „Kowal” popatrzył na mnie, poklepał po ramieniu i powiedział: Wypierdalaj do oddziału!    – Będą z ciebie ludzie. Wypierdalaj Trudno, czytając tą relację, nie czuć dumy z postawy majora Szatowskiego i Wacława Wacława Gąsiorowskiego. Wróćmy jednak do położenia, w jakim znalazła się 27. Dywizja w lasach szackich. Było ono rozpaczliwe. Polska jednostka wykrwawiała się w okrążeniu kąsana ze wszystkich stron przez Niemców. Dowództwo zdawało sobie sprawę, że każdy dzień walk w lasach szackich przynosi straszliwe straty. I że dywizji grozi wybicie do nogi.   Front stoi – relacjonował major „Ostoja”. – Walka w klasycznym kotle. Przebicie niemożliwe. Walka bardzo ostra. Sucho – las się pali. Odprawa w atmosferze ciężkiej. Dowódcy pułków  –bardzo to kwestia trzech–czterech dni. stoją na stanowisku: „bić się do końca”. Koniec

  Przed oficerami AK stały trzy możliwości: 1. złamanie rozkazu Komendy Głównej AK i przejście za Bug,

 

2. kapitulacja przed Niemcami, 3. oddanie się na łaskę Sowietów, czyli pójście na wschód i przekroczenie linii frontu niemiecko-sowieckiego. Pierwszy pomysł był świetny, drugi nie najgorszy, a trzeci fatalny. Na który zdecydowało się dowództwo 27. Wołyńskiej Dywizji AK? Oczywiście na trzeci. Ufni w sojusz i przyjaźń z „sympatycznymi” bolszewikami oficerowie AK postanowili przebijać się przez front na teren opanowany przez Armię Czerwoną. Należy przy tym podkreślić coś, co rzadko podnoszą nasi historycy. Otóż decyzja ta była równoznaczna z rozbrojeniem i likwidacją 27. Dywizji Piechoty, o czym jej oficerowie dobrze wiedzieli. Już podczas pierwszego spotkania z Janem Kiwerskim „Oliwą” sowiecki generał Siergiejew postawił sprawę jasno: Armia Czerwona nie będzie tolerowała na swoich tyłach żadnych polskich  jednostek niepodporządkowanych Moskwie. Późniejsze opowieści o „zaskoczeniu”, jakim ponoć było „perfidne” rozbrojenie polskich oddziałów przez „zdradliwego sojusznika”, należy więc uznać za typowe dla naszych hurrapatriotów żałosne biadolenie. Wyruszając

z 27. Dywizją na wschód, major „Żegota” i jego koledzy ze sztabu mieli pełną  świadomość, że prowadzą swoich ludzi za druty sowieckich obozów lub w szeregi armii Berlinga. Zresztą zdawali sobie z tego sprawę również zwykli żołnierze. Gdy 21 maja 1944 roku została ogłoszona decyzja o marszu w stronę pozycji Armii Czerwonej, wywołała wśród nich niedowierzanie, a potem gwałtowny sprzeciw. sprzeciw.   Któryś z żołnierzy szepnął, że wycofujemy się za front wspominał Władysław Kobylański. Kobylańsk i. – Przeżywaliśmy Przeżywa liśmy to t o bardzo, szczególnie szczegól nie –wszyscy wszys cy Wołyniacy, Wołyniacy, bo znaliśmy dobrze czerwoną władzę. Pamiętaliśmy sowieckich rządców z września 1939 roku.

  W efekcie doszło do licznych dezercji. Całe oddziały odmówiły marszu. W lasy uciekła nawet część niezwykle karnych, wiernych swojemu dowódcy partyzantów podporucznika Władysława Cieślińskiego „Piotrusia”. Oficer ten bardzo przeżywał tę „nielojalność”. Nie rozumiał, biedaczysko, że ci dezerterzy  – jak napisał jeden ze świadków – nie byli wcale złymi żołnierzami. Po prostu bali się Sowietów. I to oczywiście oni, a nie dowództwo dywizji, mieli rację. Sam „Piotruś” lepiej by zaś zrobił, gdyby zdezerterował razem ze swoimi ludźmi, zamiast pchać się ku Prypeci… Pchać się w objęcia śmierci.

 

11

Czerwone wody Prypeci Major „Żegota” podzielił 27. Dywizję na trzy kolumny, które w nocy z 21 na 22 maja ruszyły w stronę frontu ciągnącego się wzdłuż Prypeci. Długie kolumny ruszyły.. Całe szczęście w ostatniej chwili do dywizji dotarł drogą radiową rozkaz ruszyły z Komendy Głównej: Zawracać! Warszawa wreszcie zmądrzała i pozwoliła wołyńskim partyzantom przejść za Bug. Dywizja zawróciła więc na zbawczy zachód. I wkrótce bezpiecznie przeszła na Lubelszczyznę. Niestety ten zbawienny rozkaz przyszedł z opóźnieniem!   Gorycz powiększa to – relacjonował major Tadeusz Klimowski „Ostoja” – że znowu się powtarza (po raz trzeci), że depesza o podstawowym znaczeniu operacyjnym przychodzi z 5–6-dniowym opóźnieniem w stosunku do daty, którą  zawiera. Depesze techniczne otrzymujemy często w tym samym dniu, zaś te, od których zależy właściwie wszystko, grubo się spóźniają. Kto winien?

  Nie wiadomo, kto w Komendzie Głównej AK był winien tego karygodnego zaniedbania. Wiadomo tylko, że konto tej osoby obciąża tragiczna śmierć wielu polskich żołnierzy. Gońcy wysłani w ślad za pierwszą kolumną marszową 

prowadzoną przez kapitana Kazimierza Rzaniaka „Gardę” nie zdążyli już jej dogonić nowego rozkazu.spotkało oddział sowieckich dywersantów. Okołoi przekazać 600 polskich partyzantów Ci zaproponowali, że podprowadzą ich do Prypeci inną – „znakomitą  i bezpieczną” – drogą. Polacy chętnie przystali na taką pomoc i zboczyli z ustalonej trasy. W efekcie gońcy wysłani za „Gardą” trafili w próżnię. Polacy podeszli pod Prypeć 27 maja 1944 roku. Na miejscu okazało się, że Sowieci, zamiast podprowadzić ich do mostu lub choćby promu, skierowali ich na nagi brzeg rwącej rzeki. Do najbliższej przeprawy był kilometr, a polski oddział nie miał żadnego sprzętu przeprawowego. Mało tego, bolszewicy wyprowadzili Polaków prosto na niemieckie pozycje! Kapitan również popełnił wręcz katastrofalny błąd – nie uprzedził bolszewików o zamiarze przejścia na ich stronę Prypeci. Wysłał co prawda patrol, który miał się przeprawić przez rzekę i poinformować Armię Czerwoną 

 

o zbliżającym się oddziale Armii Krajowej, patrol ten nie zdołał się jednak przebić i zawrócił. Według części relacji Polacy przekazali Sowietom wiadomość, że nadchodzą, z pomocą napotkanej przypadkowo w lesie obsługi sowieckiej radiostacji. Zgodnie z tąCzy wersją dobrze wiedzieli, kto o na świcie pojawił się na ich przedpolu. tak bolszewicy było w rzeczywistości? Zapewne zawsze pozostanie to zagadką. Tymczasem nieświadomi niebezpieczeństwa akowcy ruszyli w stronę rzeki oraz majaczących na przeciwległym brzegu sowieckich okopów i stanowisk strzeleckich. I nagle całe niebo eksplodowało. Polacy znaleźli się między młotem a kowadłem. W plecy zaczęli im strzelać Niemcy, a w twarz – bolszewicy. I to z grubej rury. To był przecież front! Na głowy partyzantów posypały się więc pociski artyleryjskie. Niedawno pewien znajomy powiedział mi, że dopiero teraz obejrzał słynny film Stevena Spielberga Szeregowiec Ryan. Ryan. Piorunujące wrażenie zrobiła na nim pierwsza scena przedstawiająca lądowanie w Normandii. Steven Spielberg niezwykle naturalistycznie pokazał, jak amerykańscy żołnierze zostali zdziesiątkowani ogniem niemieckich karabinów maszynowych. Lądowanie Amerykanów na plaży „Omaha” – powiedziałem zaskoczonemu znajomemu – było niedzielnym spacerkiem w porównaniu z forsowaniem Prypeci przez zgrupowanie kapitana „Gardy”. Żołnierze AK znaleźli się na szerokiej płaskiej łące zbiegającej ku rzece – widoczni jak na dłoni zarówno dla Sowietów, jak i Niemców. W poprzek drogi ich marszu rozciągały się gęste zasieki i zwoje drutu kolczastego. Polscy partyzanci musieli je pokonywać pod morderczym ogniem karabinów maszynowych.   Natychmiast ruszyliśmy do przodu, trafiając niestety na zasieki z drutu kolczastego – wspominał Zygmunt Maguza w rozmowie z Markiem A. Koprowskim. – Miałem nogi poobwiązywane szmatami i od razu o nie zaczepiłem, kalecząc się dotkliwie. Zacząłem się wyplątywać z drutów i wyprzedził mnie Józef Halama „Bączek”. Był w butach i nie zahaczył o druty.

Niemcy nagle zaczęli strzelać z prawej strony i widzę, jak seria tnie mu płaszcz. Upadł, a my poszliśmy dalej. Biegłem z erkaemem do przodu i nagle widzę obok siebie kapitana „Gardę”, dowódcę całego zgrupowania. Był w mundurze, z pasem, w rogatywce, ze skórzaną raportówką.

  Wśród zasieków życia o mało nie stracił Grzegorz Fedorowski.  

 

Pod huraganowym ogniem – wspominał w książce Leśne książce  Leśne ognie – ognie – wszystko pędzi na łeb na szyję do Prypeci, byle jak najszybciej. Bodaj do tych szuwarków. Przynajmniej człowieka nie będzie widać. Dobiegam do zasieki. Wdrapuję się na druty. Chociaż mam pokłute ręce, chociaż czuję kolce poprzez płaszcz i spodnie, staram się przeleźć na drugą stronę. Obok mnie jeszcze jakieś postacie. Poła długiego, żandarmskiego płaszcza zaplątała się w druty. Chwytam ją oburącz, usiłuję wyrwać. Tak się szamocę, siedząc na szczycie zasieki. A serie z cekaemu nie ustają ani na chwilę, zdawało się, że walą tylko we mnie.

  Żołnierze rzucali na drut kolczasty płaszcze, szarpali go w amoku wywołanym zwierzęcym strachem przed śmiercią. Starali się uwolnić od kłującego metalu gołymi, krwawiącymi dłońmi. Gdy udało im się wreszcie przedrzeć przez zasieki, stanęli przed kolejnym wyzwaniem: lodowatą, rwącą  i głęboką rzeką. Cóż było jednak robić, ostrzał był straszliwy, pozostanie na odsłoniętym brzegu równało się samobójstwu. Żołnierze kupą rzucili się więc do wody.. Nawet ci, którzy pływali bardzo słabo. wody   Rzeka jest bardzo szeroka – wspominał Józef Czerwiński – a ludzie wycieńczeni i słabi, toteż wkrótce rozlegają się wołania o pomoc. Nikt jednak nie jest w stanie  jej udzielić, nikt nie ma tyle siły, siły, aby móc ratować tonących. tonących. Wchodzę do wody, nie czuję chłodu. Powoli zaczynam płynąć, obok płyną  inni. Przeciwległy brzeg stopniowo przybliża się, siły jednak słabną. Koło mnie ktoś zaczyna wzywać pomocy. Po chwili głos urywa się, głowa niknie w nurtach. Płynąc, widzę, jak od lustra wody odbijają się rykoszetem pociski świetlne, którymi ostrzeliwują nas Niemcy. Niemcy. Gdzieś w połowie rzeki czuję, że namoknięte grube spodnie niesamowicie ciągną mnie w dół. Z trudem utrzymuję się na powierzchni. Wiem, że muszę koniecznie uwolnić się od ich ciężaru, bo inaczej – utonę. Wykonując ruchy jedną  ręką, drugą stopniowo pozbywam się niebezpiecznego balastu. Napiłem się przy tym trochę wody, ale jakoś udało się. Wreszcie upragniony brzeg! Mokry, bagnisty, niski.pociski Wychodzę nań i dostrzegam na łące kilkanaście martwych ciał. W górze wyją artyleryjskie.

  Takiego szczęścia jak Czerwiński nie miało wielu innych żołnierzy, którzy zdecydowali się przeprawić wpław przez rzekę. Części dosięgły w wodzie nieprzyjacielskie pociski, część po prostu utonęła. Los ten spotkał między innymi legendarnego partyzanckiego dowódcę, podporucznika Władysława Cieślińskiego „Piotrusia”. Na swoją zgubę wszedł on do wody w pełnym umundurowaniu, z pistoletem i lornetką. Nie miał najmniejszych szans.

 

Na dno poszli również ci żołnierze, a było ich niemało, którzy w toń rzucili się w kożuchach lub z automatami na plecach. Nasiąkające wodą kożuchy i broń ciągnęły ludzi w dół. Próbując się ich pozbyć w rwącej wodzie, żołnierze zaplątywali się, dusili rzemieniami. W wodzie rozgrywał rozg rywał się prawdziwy horror. Widząc, co się dzieje, kapitan „Garda” desperacko próbował stworzyć prowizoryczną przeprawę. Kazał żołnierzom pozdejmować pasy, związać je razem i umocować do drzew na obu brzegach Prypeci.   dy lina została zamocowana – wspominał Maguza – kapitan wydał komendę: Gdy G  – Pojedynczo, trzymając się pasów pasów,, przepływać. Chłopaki chcieli jednak jak najszybciej dostać się na drugi brzeg i nie słuchając dowódcy, kupą rzucili się do wody. Zerwali linę. Ci, co nie umieli pływać, zaczęli się topić. Jednocześnie Sowieci wzmogli ogień na rzekę i rozpętało się piekło. Niemcy z drugiej strony także strzelali i od razu pomyślałem, że to już koniec. Wokół nas rozrywały się armatnie pociski, a w wodzie ginęli moi koledzy. Woda była bardzo zimna, chłopaków łapał kurcz. Ci, co chcieli wyleźć ponownie na brzeg, ginęli od kul i odłamków. odłamków. Wybuchom towarzyszyły okrzyki rozpaczy:  – O matko! Jezu! Ratunku! Tworzyły jeden wielki skowyt.   Maguzie udało się dobiec do oddalonego o kilometr niewielkiego mostku i przedostać pod nim na drugą stronę. Gdy myślał, że ma już za sobą koszmar przeprawy, ku swemu przerażeniu zobaczył coś strasznego. Na sowieckim brzegu było pole minowe! Ci żołnierze dywizji, którym jakimś cudem udało się przepłynąć rzekę wpław, teraz wylatywali w powietrze na bolszewickich minach.   To był straszny widok – ciągnął swoją wstrząsającą opowieść Zygmunt Maguza.  – Wincenty Wincenty Gąsiorowski miał obie urwane urwane nogi. Zaczął prosić mnie:  – Zygmuś, dobij mnie, niech się nie męczę. męczę. Gdy spojrzałem na niego, nie wiedziałem nawet, co powiedzieć. Z żył wystających z kikutów jego kończyn wyciekała krew. Od razu zorientowałem się, że kona i nic mu nie pomogę. Obok niego leżało małżeństwo Barańskich. Pytam się:  – Jak mam pomóc? On nie odpowiada, tylko jęczy:  – Noga, noga! Ona zalana krwią przeciera ręką twarz, żeby zobaczyć, kto chce im pomóc. Spojrzała na mnie błędnym wzrokiem i mówi:  – Zimno mi, zimno mi.

 

Po chwili już przytomniej prosi, żeby ją nakryć kocem, i wskazuje zabitego żołnierza, który miał koc. Ruszyłem, chcąc pomóc koleżance.

  Dopiero gdy dotarł do sowieckich linii, Maguza zorientował się, że jest ranny. Odłamki pokiereszowały mu głowę, prawą rękę i oba podudzia. W nie lepszym stanie byli inni ocalali. Według Haliny Górki-Grabowskiej przejście przez rzekę „przypominało rzeź”. Tego straszliwego dnia wody Prypeci czerwone były od polskiej krwi. Pani Górka-Grabowska również zdecydowała się pobiec w stronę zbawczej kładki.   Po drodze widziałam wielu rannych leżących nad brzegiem – wspominała. – Mieli porozwalane głowy, krwawiące, pokaleczone o druty kolczaste nogi i ręce. Jęczeli, prosili, a raczej błagali o pomoc. Sytuacja wyzwalała w ludziach najdziksze instynkty. Widziałam strasznie pokaleczonego chłopaka, obok którego przebiegał ojciec, nie zważając na jego błagalne krzyki:  – Tata, Tata, pomóż! On jak oszalały pędził w stronę kładki, nie zwracając na nic uwagi. Byłam wobec tego całkowicie bezradna.

  Oszołomieni, mokrzy odpozycje. wody i Bolszewicy krwi, ranni wyrazili żołnierzezdumienie, 27. Dywizjiżespływali powoli między sowieckie oddział AK nie powiadomił ich, że będzie próbował przekroczyć rzekę. Czy rzeczywiście nie widzieli, do kogo strzelali? Zdania w tej sprawie były i są  podzielone. Pewne jest natomiast to, że polskim żołnierzom kazali natychmiast złożyć broń.   Idę wydeptaną ścieżką – wspominał Fedorowski. – Tuż za kładką siedzi czternastoletni chłopak. Najmłodszy żołnierz w batalionie „Zająca”. Jest ranny w brzuch. Moi towarzysze biorą chłopaka pod ręce. Doganiamy „Ćwika”. Kuleje. Dostał kulę w udo. Ma pokrwawioną ocalałą rękę. Teraz u obydwu rąk ma już tylko cztery sprawne palce. Parę kroków dalej spotykamy sanitariuszkę. Dostała odłamkiem lewy bark. lejtnanta, który wskazuje kierunek. I za nami, i przed Mijamy w sowieckiego nami posuwają się ludzie w mniejszych lub większych grupkach. Na skraju lasu stanowiska piechoty sowieckiej. Między pierwszymi drzewami stoi paru podoficerów i kapitan. Przed nimi kupa broni. Grzecznie, ale stanowczo proponuje nam złożenie broni.

 

Jak to? Dlaczego? Nie ma rady. Rzucam na stos stena, wyjmuję z kabury pistolet. Także Także poleciał na kupę żelastwa. Było mi bardzo ciężko.

  Rozbrojeni żołnierze AK, którzy grupkami przycupnęli na ziemi, przy sowieckich ziemiankach i okopach, szybko zauważyli, że nie ma wśród nich dowódcy. Gdzie jest kapitan „Garda”? Widziano go przecież na obsadzonym przez Sowietów brzegu, bezpieczny dotarł do ich pozycji.

Pytani o to bolszewicy bezradnie rozkładali ręce.  – Pewnie zginął podczas przeprawy. przeprawy.  – W takim razie gdzie jest jego ciało?  – Pewnie zatonęło. Sprawa ta wywołała olbrzymie poruszenie wśród żołnierzy, którzy domyślali się, że „Garda” został uprowadzony lub zamordowany przez bolszewików. Tak  jak wcześniej „Drzazga”, „Bomba” i „Oliwa”.   Byłam zdania, że Sowieci mają tak wszystko rozpoznane i infiltrowane, że ukryć przed nimi się nie da – wspominała Halina Górka-Grabowska. – Kapitan Rzaniak był oficerem wywiadu i za Prypeć nie powinien iść. Z chwilą, gdy przekroczył rzekę, wszelki ślad po nim zaginął. Sowieci go najprawdopodobniej aresztowali.

  Władysław Filar w książce Burza na Wołyniu  Wołyniu  zamieścił przerażający bilans przeprawy przez Prypeć. Zgrupowanie „Gardy” straciło w nim 40 procent składu osobowego. Od sowieckich i niemieckich kul, a także wskutek utonięcia zginęło 120 polskich żołnierzy. 114 zostało rannych. Bilans był więc jeszcze bardziej tragiczny niż bilans straszliwej, nocnej jatki na torach pod Jagodzinem. Reszta żołnierzy „Gardy” została przez Sowietów rozbrojona i wcielona do armii czerwonego renegata – generała Zygmunta Berlinga.

 

12

Koniec gry Oddziały 27. Wołyńskiej Dywizji AK, do których dotarł rozkaz generała BoraKomorowskiego, bez większych kłopotów przekroczyły Bug i znalazły się na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Krwawy okres walk na Wołyniu dobiegł końca. Z silnej dywizji, która wyruszała do boju dwa miesiące wcześniej, pozostały resztki.   Żołnierz Dywizji przyszedł w stanie bardzo ciężkim – wspominał major „Ostoja”.

 – Uzbrojenie wprawdzie stosunkowo dobre, zły natomiast stan zdrowotny zdrowotny.. Zawszenie ogromne, no i co piąty żołnierz bez butów. Zupełnie boso. Bez munduru – w podartej koszuli.

  Co oddziały wołyńskie robiły na Lubelszczyźnie? Niestety to samo co wcześniej – brały udział w „Burzy”. Operacja ta – mimo fiaska, jakie poniosła na Wołyniu – była bowiem kontynuowana w pozostałych częściach Polski. Oddziały AK wszędzie ujawniały się wkraczającym bolszewikom i wszędzie były przez nich rozbrajane. Kolejne setki i tysiące żołnierzy AK szły za druty sowieckich obozów, do katowni NKWD, ku bezimiennym grobom. Nikt nie przerywał tego szaleństwa… Przychodzą mi na myśl tylko dwa wyjaśnienia, dlaczego tak się stało: albo w Komendzie Głównej Armii Krajowej doszli do głosu sowieccy agenci, którzy z premedytacją wydali żołnierzy AK w ręce NKWD, albo też zdominowali ją  ludzie wręcz dziecinnie naiwni. Obie te możliwości nie napawają otuchą. Pozostałe na Lubelszczyźnie niedobitki 27. Dywizji prowadziły bezsensowne walki z Niemcami i podejmowały jeszcze mniej sensowne współdziałanie z Sowietami. Kiedy bolszewicy uznali, że polscy patrioci już wystarczająco się wykrwawili, zrobili to, co od samego początku było oczywiste – rozbroili 27. Dywizję. Nie mogło to być zaskoczeniem dla nikogo, kto obserwował dotychczasowe wydarzenia. Odkąd Sowieci przekroczyli przedwojenną polską granicę, rozbijali wszystkie oddziały i oddziałki AK, na które się natknęli. 27 maja 1944 roku rozbroili resztki zgrupowania „Gardy”, a 16 lipca oddziały Armii Krajowej,

 

które pomagały im zdobyć Wilno. Ta sama historia powtórzyła się później we Lwowie. Tak jak napisałem, rozbrojenie wołyńskiej jednostki przez bolszewików nie mogło być dla nikogo zaskoczeniem. Ale jednak było. Zaskoczeni byli – a jakże  – jej oficerowie! Feralnego dnia, 25 lipca, sowiecki generał Fokanow zaprosił kadrę dowódczą  27. Dywizji na… naradę. Trudno to sobie wyobrazić, ale panowie oficerowie… pojechali. Jak ćmy lecące do ognia! Mało tego, kazali przygotować wszystkie oddziały dywizji do defilady d efilady,, której zażyczyli sobie sowieccy generałowie! Rano 25 lipca wydano dyspozycję, aby żołnierze AK porządnie wyczyścili broń i mundury, mundury, wyglancowali pasy, pasy, sprzączki i buty. W efekcie wprowadzeni w błąd przez własnych dowódców wołyńscy partyzanci wyruszyli w stronę Lubartowa, gdzie miała się odbyć rzekoma parada, w „radosnych nastrojach”. Wśród żołnierzy szerzyły się plotki, że powodem koncentracji jest zamiar porządnego uzbrojenia i umundurowania polskiej dywizji przez „sojuszniczą” Armię Czerwoną. Polacy mieli dostać od Sowietów nowe mundury, buty, karabiny, a nawet czołgi i artylerię. Wielu szeregowców przyjęło te pogłoski z entuzjazmem.   Ktoś przyniósł wiadomość – wspominał Leon Karłowicz – że od jutra stajemy się regularnym wojskiem dołączonym na specjalnych warunkach do Armii Polskiej, która przyszła ze wschodu. Oznaczałoby to zakończenie działalności

partyzanckiej. Koniec ze stodołami, bagnami, lasami i wojną podjazdową. Mogą  zajść jakieś zmiany, bo nasi oficerowie na pewno awansują. Otrzymają wyższe funkcje, bo dobrze sobie na to zasłużyli. Chłopcy dowcipkowali, śmiali się beztrosko. Cała szosa rozbrzmiewała bez przerwy gwarem, wybuchami śmiechu, wesołymi przyśpiewkami.

  Pierwsze niepokojące sygnały pojawiły się, gdy maszerujący polscy żołnierze z zaskoczeniem zobaczyli okopujących się po obu stronach drogi bolszewików. Oddziałów Armii Czerwonej było sporo. Widać było karabiny maszynowe, a także kiepsko zamaskowane działa. Sowieckie linie tworzyły długą literę „U”, w sam środek której oficerowie Armii Krajowej wprowadzili swoich podkomendnych. Wreszcie pod miejscowością Skrobów kolumny polskie stanęły i żołnierzom dano krótki, ale dosadny rozkaz: „Na dupy siad!”. Oficerowie udali się do pobliskich budynków na „naradę wojenną” z bolszewikami, a żołnierze AK rozsiedli się po obu stronach traktu w małych grupkach. Część położyła się

 

z bronią pod głową. Zaczęły się nerwowe rozmowy. Wszyscy czuli na sobie świdrujący wzrok bolszewików. bolszewików.  – Przecież, do jasnej cholery, cholery, nie zrobią tu z nami Katynia – powiedział jeden z partyzantów. Sowieci zastosowali zaś starą zasadę kija i marchewki: z jednej strony pokaz siły,, z drugiej – kuszenie. siły   Sowieci ustawili cekaemy i różnego kalibru broń maszynową – wspominał Władysław Kobylański. – Było to w odległości dwustu–dwustu pięćdziesięciu metrów od nas. Stały tam trzy ciężkie czołgi. Naliczyliśmy dziewięć ustawionych tankietek. Cała broń wycelowana w jednym kierunku. Pomiędzy nami zjawili się sowieccy oficerowie, którzy wypowiadali takie słowa:  – Wot niczewo, niczewo, za nami idzie generał Kościuszko, który wiedzie polską armię, i wy pójdziecie do niej. Posypały się niecenzuralne słowa pod ich adresem:  – Odczepcie się od nas, wy sk… sk… Zniknęli jak kamfora.

  Jeden z żołnierzy 27. Dywizji, Władysław Tołysz, spostrzegł baterię sowieckich dział rozlokowaną w pobliżu miejsca, w którym położył się na ziemi z kolegami. Postanowił udać się do bolszewików, aby się czegoś dowiedzieć. Zwykli żołnierze, zastraszeni przez komisarzy, bali się rozmawiać z Polakiem i odesłali go do stojącego opodal gruzińskiego oficera. On również nie był zbytnio rozmowny. rozmowny.  

Gdy po raz kolejny zapytałem, na kogo są przygotowane jego armaty –  wspominał Tołysz Tołysz – zaczął nerwowo chodzić, niemalże biegać. Po chwili zadał mi pytanie:  – Ty nie znajesz, na kawo?

   Nie znaju  znaju  odpowiedziałem. On znów zaczął chodzić. W pewnym momencie przerwał i oświadczył twardo:  –  – A  A na was. Zacząłem się bacznie rozglądać i oprócz tej baterii zauważyłem jeszcze gniazda karabinów maszynowych. Wtedy uzmysłowiłem sobie, że jesteśmy otoczeni, a dowództwo Dywizji negocjuje z Sowietami z pistoletami przystawionymi do głów.

  Był już późny wieczór, a żołnierze wciąż czekali. Negocjacje trwały wiele godzin. W szeregach panowały coraz gorsze nastroje, partyzanci zorientowali się, że dzieje się coś c oś naprawdę niedobrego. Wreszcie z budynku wyszli dowódcy.

 

Ich widok zmroził krew w żyłach żołnierzy. Część oficerów płakała, inni miotali się z wściekłości, większość całkowicie załamana – z głowami opuszczonymi na piersi – wlokła się jak na ścięcie w stronę swoich oddziałów.   Zarządzono zbiórkę i z zapartym tchem usłyszeliśmy słowa dowódcy –  wspominał Kobylański. – Był toMamy rozkaz!  – Upór byłby szaleństwem. odgórny rozkaz złoże złożenia nia broni. Powstał chaos. Żołnierze ostro mówili:  – My broni nie złożymy, złożymy, my broni nie złożymy! Trudno mi opisać tę tragedię, ten pogrzeb wolnej dywizji. Słyszeliśmy przekleństwa i widzieliśmy płaczących żołnierzy. Jedni stali jak skamieniali, drudzy rozkręcali karabiny maszynowe i zakopywali części w ziemię. Brak było aparatu filmowego, który uwieczniłby to wszystko, co tam się działo. Była już północ, a może i później, kiedy już spokojnie, bez nerwów, pluton za plutonem podchodził do dużego stosu z bronią. Rozstawaliśmy się ze swoją bronią z bólem i ze łzami w oczach. Całowaliśmy zimny metal i ostrożnie kładliśmy ją na rosnący stos, aby jej nie uszkodzić. Przecież ta broń to było nasze życie.

  Tak zaś zapamiętał ten dzień Leon Karłowicz, jeden z żołnierzy słynnego zagończyka porucznika Władysława Czermińskiego:   Pojawił się „Jastrząb”. Już z daleka widać było w jego wyrazie twarzy jakąś głęboką zmianę. Odczekał, aż zrobi się cisza, i rzekł łamiącym się głosem:  – Stała się dziś rzecz tragiczna. Składamy broń. Od dziś przestajemy być wojskiem. Słuchaliśmy w osłupieniu. Nie wierzyliśmy własnym uszom. Zapadła długa chwila milczenia, tylko spojrzenia krzyżowały się i biegały we wszystkich kierunkach.  – Dlaczego, poruczniku, co się stało? – posypały się najpierw pojedyncze, późnej już bezładne, gorączkowe pytania.  – Taki Taki otrzymaliśmy rozkaz. Nie więcej powiedzieć nie umiem. „Przyjaciele” nasi to sprawili. Potem wyjął z kieszeni paczkę banknotów i wręczył każdemu po pięciodolarowym papierku.  – To To na drogę albo, jak kto chce, chce, na pamiątkę. Zakończywszy rozdawanie pieniędzy, odszedł.

 – Wiejemy! Wiejemy! – odezwały się z różnych różnych stron przytłumione głosy głosy..

 

 

Rzeczywiście część „jastrzębiaków”, korzystając z ciemności, próbowała się wyrwać z sowieckiego okrążenia. Wkrótce jednak rozległo się kilka serii. Pociski poszły nad głowami uciekających, którzy wrócili jak niepyszni. Sowieckie kleszcze były szczelne. Nikt nie miał prawa się wydostać. Dziś już wiadomo, że spotkanie między polskimi a sowieckimi oficerami miało wyjątkowo dramatyczny przebieg. Już na wstępie doszło do zdumiewającego incydentu. Sowiecki generał Fokanow zauważył, że brakuje majora Jana Szatowskiego „Kowala”. Powiedziano mu, że szykuje oddziały AK do defilady. Generał zażądał jednak, aby go bezzwłocznie sprowadzić. Po „Kowala” natychmiast wysłano sowiecki samochód. Gdy major dołączył do kolegów, cała kadra dowódcza 27. Dywizji znalazła się w pułapce. A żołnierze zostali bez ani  jednego wyższego stopniem oficera. Generał Fokanow, ku rozczarowaniu Polaków, nie miał zamiaru prowadzić z nimi żadnej narady wojennej. Nie miał też zamiaru dawać 27. Dywizji żadnych karabinów, mundurów ani armat. Oczekiwania takie były oczywiście śmieszne. Sowieci nie mieli bowiem najmniejszego zamiaru wojować razem z nastawionymi niepodległościowo Polakami. Po cóż im była jakaś akowska dywizja, skoro mieli całą, uzależnioną od nich czerwoną polską armię? Jeżeli ktoś poważnie myślał, że Stalin – pan absolutny sytuacji w okupowanej Polsce – będzie chciał współpracować z Armią Krajową, to był nieuleczalnym… optymistą. Generał Fokanow odczytał Polakom żądanie natychmiastowego złożenia broni. Ta sama historia powtórzyła się więc po raz enty. Według tego samego, doskonale znanego schematu. O żadnym oporze polskich oficerów oczywiście nie mogło być mowy. W razie odmowy cały sztab 27. Dywizji zostałby natychmiast aresztowany lub wymordowany przez NKWD. A osierocone, pozbawione dowództwa oddziały – rozbite w puch. „Nikt z nas, dowódców, nie mógł i nie chciał wziąć odpowiedzialności za ewentualne rozpętanie konfliktu – wspominał po latach major «Żegota». –  Historia nas za to„Żegota” osądzi”. miał rację. W sytuacji, w której znalazła się 27. Oczywiście Dywizja, otoczona ze wszystkich stron przez uzbrojonych po zęby Sowietów, wyboru nie było. Trzeba było złożyć broń i oddać się na łaskę i niełaskę bolszewików.. Warto bolszewików Warto jednak wskazać na n a oczywisty fakt, że to dowództwo dywizji ze zdumiewającą z dumiewającą naiwnością na iwnością wpakowało wpak owało swyc swychh – ślepo mu ufających – żołnierzy w pułapkę. Na „naradę” z bolszewikami polscy oficerowie pojechali chętnie i dobrowolnie. Sami kazali też przygotować oddziały do defilady.

 

W polskiej historiografii przyjęło się, że opisując tragedię w Skrobowie, wypada zamieścić rytualne utyskiwania nad sowiecką „zdradą” i „perfidią”. Ja, przez szacunek dla inteligencji czytelników, nie zamierzam wypisywać takich głupstw. Bo czy ktoś, kto dobrowolnie wsadził rękę w paszczę głodnego krokodyla, ma prawo się na niego oburzać, że mu tę rękę odgryzł? Czyżby oficerowie 27. Dywizji nie słyszeli o 17 września? O deportacjach na Syberię? O Katyniu? O straszliwym losie „Bomby” i „Drzazgi”? Czyżby nie słyszeli, że bolszewicy stworzyli armię Berlinga i marionetkowy rząd przyszłej czerwonej mimo tosiępojechali sobie konferować z Sowietami, nie powinni sięPolski? dziwić,Jeżeli że skończyło to tak, jak się skończyło. Znacznie bardziej żal mi żołnierzy. Tych dzielnych wołyńskich partyzantów, z których jestem tak dumny. Ci ludzie przeszli przez piekło. Mimo miażdżącej przewagi wrogów dzielnie walczyli. Zamknięci w niemieckich kotłach znosili niewyobrażalne cierpienia i ponosili ogromne ofiary. Wierzyli jednak, że ich walka i udręka mają sens i nie pójdą na marne. Że biją się za wolną, niepodległą  Polskę. Wszystko to okazało się mrzonką. To, co spotkało w Skrobowie dzielnych żołnierzy 27. Dywizji, było wielką tragedią. „Było to dla nas straszne przeżycie. Kto sam nie składał broni, którą walczył, ten tego nie zrozumie” – wspominał Tadeusz Wolak.   Ja osobiście przeżyłem rozbrojenielesie, – wtórował mu zatrzymano, Władysław Filar. Filar . – Całą bardzo noc nieciężko spałem. W przydrożnym gdzie nas rozmyślałem z innymi kolegami, co się stało i co z nami będzie. Jako żołnierze przywykli do wykonywania rozkazów zdawaliśmy się na dowódców. Ci jednak dali wszystkim wolną rękę.

  Żołnierzom z łączności udało się tuż przed oddaniem radiostacji nadać ostatni, dramatyczny meldunek do Londynu. Nie było oczywiście czasu go szyfrować. Meldunek wysłany został otwartym tekstem. A składał się z kilku słów:   Sowieci nas rozbrajają. 27 d. p.

  Podobnie jak dwa miesiące wcześniej nad Prypecią, sporą część żołnierzy rozbrojonych w Skrobowie wcielono do armii Berlinga. A większość oficerów została prędzej czy później wyłapana przez sowiecką bezpiekę i wpakowana do łagrów, więzień i katowni. Część z nich ze Związku Sowieckiego wróciła dopiero po latach. Wielu innych zamordowano na Zamku w Lublinie i innych miejscach komunistycznych zbrodni.

 

Tak właśnie skończyła się nakazana przez Komendę Główną AK współpraca z „sojusznikiem naszych sojuszników”. I tak skończyła się krwawa, tragiczna epopeja 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej.

 

13

Tragiczne iluzje i luzje O co bili się żołnierze 27. Dywizji Piechoty Armii Krajowej? Historycy, odpowiadając na to pytanie, wskazują na dwa zasadnicze cele: Po pierwsze, o wolność swojej małej ojczyzny – Wołynia. Po drugie, o wolność swojej dużej ojczyzny – Polski.

Niestety to tylko piękna teoria. Oba te cele, zanim jeszcze 27. Dywizja weszła do walki, były już bowiem nieosiągalne. Na konferencji „wielkiej trójki” w Teheranie w listopadzie 1943 roku Franklin Delano Roosevelt i Winston Churchill sprzedali naszą ojczyznę Józefowi Stalinowi. To tam zadecydowano, że przyszła wschodnia granica Polski będzie przebiegała wzdłuż linii Curzona, a reszta okrojonej Rzeczypospolitej znajdzie się w sowieckiej strefie wpływów. Czyli straci niepodległość. Jak wynika z zachowanych relacji i dokumentów, rząd polski dzięki rozmaitym przeciekom dowiedział się o ustaleniach konferencji teherańskiej niemal natychmiast. Ustalenia te Winston Churchill zresztą potwierdził publicznie 22 wówczas, lutego 1944 podczas przemówienia w Izbie Gmin. Zapowiedział że roku polskie ziemiesłynnego wschodnie – a więc również Wołyń – po wojnie znajdą się w Związku Sowieckim.   Wyzwolić Polskę mogą obecnie armie rosyjskie – mówił brytyjski premier – które utraciły miliony ludzi, niszcząc niemiecką machinę wojenną. Nie wydaje mi się, aby rosyjski postulat zabezpieczenia zachodnich granic Rosji wykraczał poza to, co jest rozsądne lub słuszne.

  Mowa ta wywołała powszechne oburzenie wśród Polaków zarówno w kraju,  jak i na emigracji. Przez wiele tygodni rozpisywała się o nim oficjalna prasa wydawana dla Polaków w Generalnym Gubernatorstwie. Ludzie, którzy w 1944 roku podejmowali fatalne dla Polski i Polaków decyzje, nie mogli więc zasłaniać się niewiedzą. Na początku 1944 roku nie mogło być już żadnych wątpliwości, że Polska została zdradzona przez swoich sojuszników. A co za tym idzie, II wojnę

 

światową przegrała. A co za tym idzie… 1. ojczyzny żołnierze –27. Dywizji mogli wywalczyć wolności dla swojej małej bo W ołyń ponie wojnie miał być sowiecki, 2. żołnierze 27. Dywizji nie mogli wywalczyć wolności dla swojej dużej ojczyzny – bo Polska po wojnie miała być komunistyczna. Wszystko to jednak dowództwo ukrywało przed żołnierzami. Jak wspominał Zygmunt Maguza, major Jan Kiwerski „Oliwa” nakazał utrzymać w najściślejszej tajemnicy szczegóły spotkania z generałem Siergiejewem. A szczególnie to, że sowiecki oficer zapowiedział, iż Polska po wojnie będzie zaczynała się za Bugiem. Chodziło o to – jak wspominał Zygmunt Maguza – by nie obniżać morale żołnierzy dywizji, którzy „wciąż łudzili się, że walczą o przynależność Wołynia do Polski”. Powstaje więc zasadnicze pytanie: Po co w ogóle rzucano 27. Dywizję do walki z Niemcami? Po co jej dzielni żołnierze przechodzili przez piekło lasów mosurskich i szackich? Po co ginęli rozszarpywani na strzępy ogniem karabinów maszynowych na torach Jagodzina i tonęli w czerwonych odmętach Prypeci? Czyżby to była walka dla samej walki? Przelewanie krwi dla samego przelewania krwi? Nie potrafię tego zrozumieć ani wytłumaczyć.

Jak wielu ówczesnych Polaków jestem zdania, że gdy tylko stało się jasne, że Polska przegrała wojnę, należało wstrzymać wszelkie działania zbrojne wymierzone w Niemców. Należało od tej pory skupić się na oszczędzaniu polskiej krwi, ratowaniu substancji biologicznej narodu. Skoro nie można było uratować Polski, należało chociaż ratować Polaków. Skoro nie można było uratować Wołynia, należało chociaż ratować Wołyniaków. Wołyniaków.   Z powstaniem czy bez powstania – pisał już w listopadzie 1943 roku znany publicysta Adam Doboszyński – całość naszych ziem odzyskamy dopiero w razie wielkiego osłabienia Rosji w zapasach z Niemcami, względnie po pobiciu Rosji przez świat zachodni. Żadne krwawe gesty przedsiębrane przedwcześnie nic nam tu nie pomogą. Wręcz przeciwnie, powstanie, likwidujące ostatecznie element przywódczy Narodu, może uniemożliwić późniejsze wykorzystanie pomyślnego dla nas obrotu wypadków.

  Słynny kurier z Polski, Jan Karski, na przełomie 1943 i 1944 roku mówił zaś:   Polska w sensie politycznym wojnę przegrała. Gdyby nasi politycy, zamiast żyć pobożnymi życzeniami, mieli odwagę spojrzeć prawdzie w oczy, usiedliby razem i zastanowili się, JAK mamy tę wojnę przegrać. Powinniśmy zacząć myśleć

 

o tym, jak oszczędzić krajowi strat i ofiar, jak go uzbroić i przygotować najlepiej do tego, co go czeka.

  Niestety oficerowie Komendy Głównej AK – i podjudzający ich do desperackich kroków premier Stanisław Mikołajczyk – nie mieli odwagi spojrzeć prawdzie w oczy. I kierując się mrzonkami, pchnęli Armię Krajową do zbiorowego samobójstwa. Pchnęli ją do krwawych, desperackich czynów, które w żaden sposób nie mogły zmienić fatalnej dla Polski sytuacji międzynarodowej. Na czym bowiem polegała „koncepcja” Mikołajczyka? Na założeniu, że bezwzględny dyktator Związku Sowieckiego Józef Stalin jest sympatycznym sentymentalnym dziadkiem o gołębim sercu. Polski premier uważał, że jeżeli oddziały Armii Krajowej ujawnią się przed Sowietami i będą im gorliwie pomagały w podbijaniu własnej ojczyzny, Stalin się wzruszy. Zachwyci się ofiarnością Polaków i zmieni zdanie. W dowód wdzięczności za wysiłki AK pozwoli na odrodzenie niepodległej, suwerennej Polski. Było to oczywiście myślenie małego dziecka, a nie wytrawnego polityka. Wielka polityka nie zna bowiem wdzięczności, w wielkiej polityce nie ma miejsca na sentymenty. Są tylko cele, które realizuje się z żelazną konsekwencją. Za skrajną naiwność naszego premiera życiem zapłaciły tysiące najlepszych synów Rzeczypospolitej, w tym setki bohaterskich żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty, których ofiara – piszę to z bólem serca – poszła na marne. Tak, niestety, prawda jest szokująca. Cała krew przelana przez wołyńskich partyzantów z Niemcami poszła w piach. Jest to szokujące i bolesne, ale dorosły człowiek musi się zebrać na odwagę i spojrzeć w oczy faktom. Nawet najbardziej przykrym. W momencie, gdy premier Mikołajczyk i generał Tadeusz Bór-Komorowski

nakazali 27. Wołyńskiej Dywizji AK podjęcie współdziałania z bolszewikami, Polska nie miała ze Związkiem Sowieckim żadnego układu politycznego ani porozumienia. Ba, oba rządy nie utrzymywały nawet stosunków dyplomatycznych, które Moskwa z hukiem zerwała po odkryciu mogił katyńskich. Na co więc liczył polski premier? Na to, że… zwykłym żołnierzom na polu bitwy uda się osiągnąć to, czego nie udało się osiągnąć jemu w dyplomatycznych gabinetach. Jak napisał w jednej z depesz do kraju, 27. Wołyńska Dywizja AK miała „przełamać czynem martwą sytuację polityczną”. Był to po prostu dziki absurd. „Rozkaz ten – oceniał historyk Władysław Pobóg-Malinowski – obarczający niedoświadczonych politycznie dowódców lokalnych zadaniem niezwykle trudnym, będąc przy tym wyrazem mgły w rachubach i pojęciach, dał skutki tragiczne”.

 

Odpowiedzialny, mądry polityk postąpiłby oczywiście na odwrót. Najpierw osiągnąłby porozumienie polityczne ze Związkiem Sowieckim, a dopiero potem nakazałby swoim żołnierzom podjęcie z nim współpracy. A jeżeli takie porozumienie okazałoby się nieosiągalne, współpracy z bolszewikami by zakazał. Stanisław Mikołajczyk nie był jednak politykiem ani odpowiedzialnym, ani mądrym. A do życia polskich żołnierzy podchodził ze zdumiewającą  dezynwolturą. W fatalną iluzję, że zwykli żołnierze mogą zmusić Stalina do ugody i kompromisu z Polską, wierzył również generał Tadeusz Bór-Komorowski. W depeszy wysłanej 12 kwietnia 1944 roku do dowódcy 27. Dywizji komendant główny AK aprobował post factum jego decyzję o podporządkowania się generałom Armii Czerwonej:   Dowództwu sowieckiemu wyjaśnijcie, że wasza grupa jest pierwsza, na którą  natrafili na terenie Rzplitej – pisał Komorowski. – W miarę ich wkraczania w głąb terenu natrafią na dalsze jednostki polskie walczące z Niemcami. W tej perspektywie zachodzi potrzeba zasadniczego ułożenia stosunków między rządem sowieckim a rządem polskim w Londynie, co da możność zgodnego prowadzenia wojny z Niemcami na naszym terenie przez Związek Sowiecki i Polskę. Liczę, że trudną misję, do której was okoliczności powołują, wypełnicie zgodnie z honorem żołnierza Niepodległej Polski.

  Jest to depesza kuriozum. Sprawą żołnierzy jest walczyć z wrogiem, a nie prowadzić politykę na rzecz „zasadniczego ułożenia stosunków” między rządem polskim a sowieckim. Niby jak majorowie i pułkownicy mieli dokonać czegoś takiego? Trudno też zrozumieć, dlaczego generał Komorowski uważał, że podjęcie współpracy z mordercami z Katynia jest „zgodne z honorem żołnierza Niepodległej Polski”. Wydaje się, że obie te sprawy były ze sobą sprzeczne. Złudne okazały się również śmieszne nadzieje serca Mikołajczyka, współpraca wołyńskich oddziałów AK zmiękczy i skłoni że do gorliwa zmiany decyzji Amerykanów i Brytyjczyków. Kiedy Mikołajczyk na początku kwietnia 1944 roku dowiedział się, że 27. Dywizja podporządkowała się Sowietom i u ich boku walczy z Niemcami, wpadł w entuzjazm. Polska propaganda w Londynie na polecenie premiera zaczęła trąbić o wspólnych polsko-sowieckich bojach

przeciwko „faszystom”. Mikołajczyk 9 kwietnia spotkał się zaś w tej sprawie z Churchillem.   Obszernie przedstawiłem sytuację w Polsce – relacjonował przebieg spotkania w liście do delegata rządu na kraj – na tle ostatnich przemian polityki sowieckiej oraz obalenia przez Polskę zarzutu o braku walki z Niemcami i niechęci

 

współpracy z wojskami sowieckimi. Stwarza to grunt dla nowej inicjatywy angloamerykańskiej w sporze polsko-sowieckim i dla wysłania misji alianckiej do Polski. Odniosłem wrażenie znacznie korzystniejszego ustosunkowania się do sprawy polskiej i decyzję jej silniejszego bronienia. Jest to zasługą Waszych rozsądnych poczynań wraz z Armią Krajową oraz skutkiem naszej stałej, konsekwentnej, jakkolwiek nie jaskrawej w wystąpieniach, polityki zagranicznej.

 Wszystko Wszystko to oczywiście były majaki. Aliantów zachodnich nic nie obchodziła ofiara składana przez 27. Wołyńską Dywizję AK. Nic ich nie obchodziło to, czy Polacy współdziałali, czy nie współdziałali z Sowietami. Nie zamierzali też występować z żadnymi inicjatywami ani wysyłać do Polski żadnych misji. Churchill w rozmowie z Mikołajczykiem powiedział to zresztą jasno. Taki krok, według niego, mógłby tylko rozdrażnić Sowietów. Tego zaś Londyn chciał oczywiście uniknąć za wszelką cenę. W polityce międzynarodowej – czego nie potrafił pojąć Mikołajczyk – nie liczą się bowiem żadne patetyczne gesty, liczy się tylko i wyłącznie brutalna siła. Siła była zaś po stronie Sowietów, a nie po stronie Polski. Dlatego nadzieja na to, że gehenna polskich partyzantów w jakichś odległych, egzotycznych lasach szackich świata, bywa nie mogła się ziścić. Świat nie madziejach sumienia. Polacy z poruszy Wołyniasumieniem – jak to zwykle w naszych nieszczęsnych – konali w samotności. Ich cierpienie świat skwitował tylko obojętnym wzruszeniem ramion. Niestety, Komenda Główna AK i premier Stanisław Mikołajczyk zmarnowali wspaniałe wojsko, jakim była 27. Wołyńska Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej. Stwierdzeniem tym nie chcę obrazić jej żołnierzy, których uważam za jednych z największych herosów naszych dziejów. Warunki, w jakich przyszło im walczyć, były ekstremalne, a oni wspięli się na wyżyny heroizmu. Wykazali się przy tym żelaznym hartem ducha i wytrzymałością. Najtwardsi współcześni atleci, uczestnicy maratonów i triatlonu, w zestawieniu z wołyńskimi partyzantami jawią się jako mięczaki. Żołnierze 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK byli bohaterami. I możemy być z nich dumni. My i pokolenia Polaków, które przyjdą po nas. Ostrze mojej krytyki wymierzone jest w premiera Mikołajczyka i wyższych rangą oficerów AK, którzy rzucili to znakomite wojsko do pozbawionej celu krwawej walki z Niemcami. Ostrze krytyki wymierzone jest w dowódców, którzy skrwawili dywizję i zamiast upragnionego zwycięstwa przysporzyli jej żołnierzom tylko niewyobrażalnych cierpień – krwi, łez i śmierci. Nie ma wątpliwości, że żołnierzy AK z Wołynia można było wykorzystać znacznie lepiej. Nie ma wątpliwości, że można było zaoszczędzić im

 

kolosalnych strat. Zamiast porywać się z motyką na słońce i próbować realizować nierealne cele operacji „Burza”, AK na Wołyniu powinna była skupić się na obronie ludności cywilnej przed UPA. UPA. Powinna podjąć próbę zapobieżenia banderowskiemu ludobójstwu. To było zadanie osiągalne.   Późnym popołudniem 27. Dywizja zgrupowała się na biegnącym przez las trakcie w okolicy Zamłynia Z amłynia – wspominał Józef Czerwiński. – Wtedy ze zdumieniem zobaczyłem, jak wielką stanowiliśmy siłę. Dotychczas często spotykałem różne oddziały dywizji, zwykle poszczególne bataliony. Teraz na szerokim trakcie ujrzałem długie kolumny partyzantów ustawione po obu stronach. Jak okiem sięgnąć, do przodu i do tyłu, wszędzie stały kompanie i bataliony, a za nami nie kończące się rzędy jeźdźców i objuczonych koni. Dywizja liczyła wówczas ponad 6 tysięcy ludzi. Składała się z dziewięciu batalionów piechoty, dwóch szwadronów kawalerii, kompanii łączności, kwatermistrzostwa, pododdziałów obsługi sztabu i szpitala polowego. W kawalerii i taborach znajdowało się ponad tysiąc koni. Mieliśmy nawet trzy działa przeciwpancerne. Całość była dobrze uzbrojona. Widok Widok był wręcz imponujący i zrobił na mnie duże wrażenie.

  Rzeczywiście była to „wielka siła”. Ale przecież nie wobec milionowych armii niemieckich, w zestawieniu z którymi 27. Dywizja była nic nieznaczącą  blotką. Była to natomiast „wielka siła” w zestawieniu z Ukraińską Powstańczą  Armią. Jak już nie raz pisałem, dowództwo AK powinno było dokonać mobilizacji wołyńskich oddziałów AK znacznie wcześniej. Nie w styczniu 1944 roku, ale najpóźniej w połowie roku 1943. Tak, aby polskie oddziały partyzanckie mogły stawić opór banderowcom. Pokonać ich i ocalić rodaków przed straszliwą  śmiercią, przed bestialskim ludobójstwem. Przyjęcie takiej strategii byłoby w interesie państwa polskiego i Polaków. Ratowałoby bowiem naszych rodaków przed śmiercią, a nie – jak w wypadku operacji „Burza” – na śmierć ich narażało. Przenieśmy się jeszcze na chwilę do Skrobowa.   Oddziały kroczyły wolno, poważnie, jak w kondukcie pogrzebowym – wspominał Leon Karłowicz – żołnierze nieśli ciężko i krwawo zdobytą, a tak drogą sercu każdego broń. Teraz droższą niż kiedykolwiek. Z zaciśniętymi szczękami i bezsilną wściekłością ciskali chłopcy swe karabiny na wybetonowaną  nawierzchnię placu. Trzaskały głośno talerze erkaemów, wypełnione amunicją, suchy łoskot wydawały kolby lśniących czystością mauzerów. Gdy przyszła kolej na mnie, stos broni urósł do wysokości człowieka i liczył kilka metrów średnicy. A przecież za mną szły jeszcze liczne oddziały.

 

  Cała ta broń, oddana bolszewikom potulnie, bez jednego wystrzału – powinna

była zostać użyta przeciwko banderowcom. Wówczas nie zostałaby zmarnowana. Każdy wystrzelony z niej pocisk ratowałby życie Polaków. Tak się niestety nie stało. Część polskich badaczy piszących „ku pokrzepieniu serc” po latach zaczęła owijać katastrofę 27. Wołyńskiej Dywizji AK w celofan pięknych legend i bajek. Zgodnie z nimi tragiczna epopeja wołyńskich partyzantów tak naprawdę… zakończyła się sukcesem! Jest to syndrom wypierania rzeczywistości charakterystyczny dla naszych niepoprawnych I to nie tylko, jak mogłoby się wydawać, n astoletnich nastoletnich harcerzy harcerzy,, aleromantyków. również dorosłych ludzi.   O wadze działalności 27 Dywizji świadczą komunikaty Dowództwa Armii Krajowej – pisał historyk Henryk Piskunowicz – zamieszczane w prasie konspiracyjnej, gdzie na bieżąco informowano opinię publiczną w kraju i za granicą o jej walkach. Depesze i raporty z Wołynia, pilnie analizowane w kraju i w Londynie, dawały ogromne atuty rządowi polskiemu do podjęcia działań dyplomatycznych u sojuszników zachodnich w sprawie granicy wschodniej i stosunków z Sowietami. Swą działalnością bojową na Wołyniu 27. Dywizja przekreślała zarzuty propagandy sowieckiej i komunistycznej, jakoby AK nie angażowała się do walki z okupantem. Oczywiście jej działania nie były w stanie wywrzeć zasadniczego wpływu na zmianę stanowiska aliantów zachodnich w sprawie ziem wschodnich. Niemniej jednak świat dowiedział się, że Polska nie zamierza dobrowolnie pogodzić się z utratą swych suwerennych praw i przypomniała ten bolesny problem na przykładzie „Burzy” na Wołyniu.

  Nawet jak na wyśrubowane polskie standardy jest to wręcz niebywałe zestawienie pustych frazesów i patriotycznych sloganów. Po przeczytaniu tego passusu na usta cisną się pytania: Jakie realne zyski przyniosły nam wymienione przez Henryka Piskunowicza sprawy? Jaki realny zysk przyniosło to, że o działaniach 27. Dywizji pisano w jakichś komunikatach? Jaki realny zysk przyniosło to, że walki wołyńskich oddziałów dały atuty premierowi Mikołajczykowi w działaniach na rzecz utrzymania przy Polsce ziem wschodnich? Jaki realny zysk przyniosło to, że Polacy zaprzeczyli sowieckim oskarżeniom o staniu z bronią u nogi?

 

Jaki realny zysk dało wreszcie to, że świat dowiedział się, że Polska nie zamierza się dobrowolnie pogodzić z utratą swoich praw? Odpowiedź na te wszystkie pytania jest oczywista. Wszystko to nie przyniosło żadnego realnego zysku. Polska swoje ziemie wschodnie straciła i wojnę przegrała. Polityka Mikołajczyka skończyła się kompromitującym fiaskiem, a świat miał polskie ofiary i demonstracje w… głębokim poważaniu. Jedyny realny efekt, jaki przyniosły działania 27. Dywizji, to śmierć i cierpienia jej żołnierzy. Trudno Trudno to jednak uznać za zysk dla sprawy polskiej. Męczeństwo młodych chłopskich synów, którzy wypełnili szeregi 27.

Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, było ostatnim aktem straszliwej tragedii, która dotknęła polską społeczność Wołynia podczas II wojny światowej. Dzieło depolonizacji się dopełniło.

 

14

Czerwona zarazo – ratuj! Jest jeszcze jedna, niezwykle delikatna kwestia związana z klęską, którą Polskie Państwo Podziemne poniosło na Wołyniu. To, że polski obóz niepodległościowy był tak bezradny wobec banderowskiego ludobójstwa, spowodowało, że wielu Polaków z Wołynia od tego obozu się odwróciło. I zwróciło się ku obozowi komunistycznemu. Zjawisko to zaczęło się już podczas wojny. Gdy w lipcu 1943 roku na Wołyniu banderowcy bezkarnie wyrzynali polskie wsie, bierność Armii Krajowej była dla wielu Polaków szokiem. Czuli się zawiedzeni, porzuceni przez

własne państwo. Z goryczą zrozumieli, że z tej strony nie mają co liczyć na ratunek. Najpierw Polska wysłała ich na wysuniętą wołyńską placówkę – spora część Wołyniaków wywodziła się przecież z rodzin osadniczych – a potem pozostawiła ich tam na pastwę losu. W tej sytuacji jedyną szansę na powstrzymanie banderowskich pogromów i okiełznanie UPA Polacy ci upatrywali w rychłym wkroczeniu Armii Czerwonej. Wydaje się, że doszło wówczas do pewnego przełamania w psychice wielu – choć naantysowiecko szczęście nienagle wszystkich Wołyniaków. Do tejwypatrywać. pory nastawieni zdecydowanie zaczęli–nadejścia Sowietów Wobec przerażających banderowskich mordów – rąbania siekierami, nadziewania na widły i palenia żywcem niemowląt – pamięć o zbrodniach z czasów pierwszej okupacji sowieckiej zblakła. Bolszewików uznano za mniejsze zło. Do nastrojów, które zapanowały wśród części Polaków, dobrze pasuje ta parafraza słynnego wiersza Józefa Szczepańskiego:   Czekamy ciebie, czerwona zarazo, byś wybawiła nas od czerwono-czarnej śmierci, byś nam kraj przedtem rozdarłszy na ćwierci, była zbawieniem witanym z odrazą.

 Wołyniacy Wołyniacy rozumieli, że banderowców nie powstrzymają piękne deklaracje przywódców Polskiego Państwa Podziemnego ani propozycje ustępstw

 

i federacji. Nie powstrzymają ich żadne odezwy i apele, żadne odwołania do braterstwa narodów i idei jagiellońskiej. Banderowców powstrzymać mogła tylko   siła. A ta nadciągała ze Wschodu. Nadzieja na pomoc Zachodu całkiem już wygasła – pisał gorzko Wincenty Romanowski. – Oczekiwaliśmy nadejścia wojsk sowieckich. Nacjonalistyczny ruch banderowski z natury rzeczy musiał wówczas zakończyć swój haniebny żywot, ustąpić przed potęgą wojska i administracji. Usprawiedliwione lęki i perspektywa ponownych zsyłek na Sybir nie przesłaniały korzyści, jakie ludność polska na Wołyniu mogła osiągnąć ze zwycięstwa Związku Sowieckiego nad Niemcami. Wytępienie dzikiego nacjonalizmu i szowinizmu miało być dobrodziejstwem nowej sytuacji.

  A oto fragment wspomnień Zenobiusza Janickiego z Przebraża, który tak zapamiętał ponowne wkroczenie Armii Czerwonej:   Przez całą noc kolumny piechoty sowieckiej maszerowały na Kiwerce i Łuck. Traktowaliśmy Sowietów jak wyzwolicieli od bulbowców, ale nie mogliśmy ich traktować jak przyjaciół po tym, co zrobili Polakom na Wołyniu po 17 września. Odczuwało się jednak jakąś doraźną ulgę. Nie trzeba było wystawiać wart od bulbowców, można było spokojnie spać.

  Jak się miało okazać, nadzieje te rzeczywiście zostały spełnione. Po zalaniu Wołynia przez bolszewickie armie sowieckie organy bezpieczeństwa ostro

zabrały się do banderowców i dość szybko powstrzymały na Wołyniu falę antypolskich pogromów. pogromów. Jak J  ak spod ziemi zjawiła się grupa ludzi uzbrojonych w pepesze, na głowach papachy z gwiazdami, w kufajkach – wspominał Antoni Cybulski, komendant samoobrony w Pańskiej Dolinie. – Dowódca, śmiejąc się, oznajmił, że z banderowcami w trzy mgnienia się rozprawią. Po tej rozmowie po zachowaniu się nabraliśmy przekonania, że jest to prawdziwy oddział sowiecki, więc zaprosiliśmy żołnierzy na wspólny obiad. Ta uroczystość zapoznania, na cześć sojuszników, nie mogła się odbyć bez dobrej samogonki, którą goście chętnie się raczyli.

  Sowieci poinformowali Cybulskiego, że wiedzą o tragicznej sytuacji polskiej ludności prześladowanej przez UPA, która jest również wrogiem Armii Czerwonej. Sielanka nie trwała długo. Bolszewicy bezceremonialnie rozbroili i rozwiązali polską samoobronę. Dokonali również w Pańskiej Dolinie grabieży.

 

Rozwiązane zostały też wszystkie inne samoobrony, które dotrwały do końca niemieckiej okupacji. Nastroje ludności polskiej były więc mieszane. Z jednej strony nadszedł upragniony ratunek od banderowców, a z drugiej nie mogło być wątpliwości – Sowieci na Wołyniu zaprowadzają swoje porządki. Prokomunistyczny zwrot części Polaków ułatwiało to, że wraz z Armią  Czerwoną nadciągnęły oddziały armii Berlinga. Berlingowcy przechodzili przez Wołyń z rozwiniętymi biało-czerwonymi sztandarami i polską pieśnią na ustach. A co najważniejsze, mieli to, czego nie mieli akowcy: czołgi, armaty i samoloty. Mieli siłę. Jak pisał jeden z Wołyniaków, widok tego wojska napawał dumą Polaków. Z kolei Ukraińcy patrzyli na berlingowców z mieszaniną nienawiści i strachu. Nie trzeba dodawać, że żołnierze komunistycznej armii byli wobec swoich rodaków nastawieni życzliwie, a Ukraińców z miejsca wzięli za kark. Miejscowe struktury OUN i UPA w pierwszym okresie okupacji sowieckiej podkuliły ogon i znacznie ograniczyły swoją aktywność. Mając wreszcie obronę przed banderowcami, wzruszeni widokiem rogatywek i polskich barw narodowych narod owych Wołyniacy Wołyniacy witali berlingowców jak swoich. Niemal od razu po wkroczeniu na Wołyń sowiecka administracja zmobilizowała młodych Polaków w szeregi ludowego Wojska Polskiego. W sołdaty wzięci zostali wszyscy żołnierze polskich samoobron – na czele z załogą legendarnego Przebraża – którzy nie poszli na koncentrację 27. Dywizji Piechoty. Oczywiście najpierw nastąpiła filtracja dokonana przez organy bezpieczeństwa. Polacy uznani za wrogów ludu „zniknęli”. W pierwszej kolejności aresztowano wyższych rangą akowców. Resztę rekrutów wywieziono do ośrodka w Sumach na wschodzie Ukrainy. Tam ogolono im głowy na sowiecką modłę i poddano intensywnym szkoleniom oraz indoktrynacji. A potem skierowano na front. To mało znany fakt, ale wielu Wołyniaków, którzy w 1943 roku tak dzielnie bronili swoich wsi przed banderowcami, w 1945 roku zdobywało Berlin u boku bolszewików. Do armii Berlinga wcieleni zostali między innymi członkowie

samoobrony z Pańskiej Doliny i Rafałówki. Akcję ich werbunku prowadził stary czekista i sowiecki zbrodniarz przebrany teraz dla niepoznaki w polski mundur  – generał Karol Świerczewski „Walter”. „Walter”.   Wkroczył do wsi konny oddział Armii Czerwonej – wspominał Apolinary Oliwa, dowódca samoobrony w Rafałówce. – Chyba nie trzeba opisywać, jak gorące było nasze przywitanie. Wyległa cała wieś, wiwatując na cześć naszych wybawicieli. 14 marca 1944 roku żegnaliśmy się z rodzinami, odchodząc do Sum. Cały arsenał

 

naszej broni i amunicji zdaliśmy dowództwu NKWD w Kiwercach. Szkolenie trwało sześć tygodni. Uroczyście zakładaliśmy oficerskie dystynkcje. Właśnie było majowe święto. Na trybunie generalicja polskich i sowieckich wojsk, przed trybuną – tysiące żołnierzy. Przemówił generał Świerczewski. Ładny timbre jego głosu niósł daleko, a słowa porywały i wzruszały. Mnie przypadło zaszczytne miejsce obok niego, obok wielkiego wodza, wsławionego już w walce o wolność ludu hiszpańskiego. Generał Świerczewski wziął mnie pod rękę. Byłem dumny dumny..

  A tak przyjazd pociągiem do Sum zapamiętał Zenobiusz Janicki, żołnierz samoobrony z Przebraża:  

Na stację przybyła orkiestra wojskowa. Po powitaniu hymnem państwowym kolumna samoobrony z Przebraża przy dźwiękach muzyki maszerowała do koszar. Na placu koszarowym plutonowy z biało-czerwoną opaską na rękawie powitał nas komendą „baczność”, jak polska tradycja każe.  – Czapki z głów! Do Roty Do Roty.. Niejednemu popłynęły łzy z oczu, a może nawet wszystkim.

  Autor tych wspomnień trafił do 6. samodzielnego zmotoryzowanego batalionu pontonowo-mostowego. Jednostka ta składała się w 90 procentach z członków samoobrony w Przebrażu. Oczywiście wiele rzeczy w tej „polskiej” armii Wołyniakom nie odpowiadało. W oczy rzucała się duża liczba sowieckich oficerów w polskich mundurach, którzy mówili łamaną polszczyzną lub wręcz po rosyjsku. Polskich rekrutów drażnili politrucy i komisarze – w dużej części Żydzi – którzy na indoktrynacyjnych pogadankach i szkoleniach wylewali kubły pomyj na „reakcyjny” rząd w Londynie i przedwojenną „pańską” Polskę. Wołyniacy musieli się przyzwyczaić do paskudnych, przypominających kurę orzełków bez korony. A także do panującego w komunistycznym wojsku typowo bolszewickiego bajzlu, nędzy i głodu. Patriotyczny kostium, w jakim wystąpili w 1943 roku komuniści, był jednak z jednej strony mylący, a z drugiej niezwykle atrakcyjny i pociągający. Szczególnie dla młodych, patriotycznie nastawionych Wołyniaków przez sześć lat odciętych od centrum Polski, żyjących pod ustawiczną groźbą  banderowskiego ataku. Spragnionych widoku polskich flag i mundurów. Każdy chłopak z Wołynia marzył przecież, żeby kiedyś wziąć do ręki karabin i służyć w polskim wojsku. Komuniści te marzenia pozwalali zrealizować.  

Gdy przybyliśmy do Sum i zameldowaliśmy się w polskim obozie wspominał Adam Kownacki – przeżyliśmy szok. Zobaczyliśmy polskie mundury, a przede

 

wszystkim usłyszeliśmy hymn polski. Dla nas, wynędzniałych po rocznym przebywaniu w Przebrażu, w atmosferze stałego zagrożenia ze strony Ukraińców, było to wielkie przeżycie. Byliśmy po prostu głodni polskości.

  Te roczniki młodych Polaków, które nie załapały się na mobilizację w szeregi armii Berlinga, zostały zagospodarowane przez bolszewików na miejscu. Utworzono z nich tak zwane istriebitielnyje batalony. batalony. Były to formacje paramilitarne NKWD. byliporządku w nich na Sowieci, a żołnierzami podporządkowane Polacy. Ich zadaniem było Dowódcami zabezpieczenie tyłach Armii Czerwonej i wsparcie nowej, bolszewickiej administracji. W obliczu powszechnej wrogości ukraińskiej ludności cywilnej wobec bolszewizmu Sowieci mogli się oprzeć na Wołyniu tylko na społeczności polskiej. Młodzi Polacy zresztą chętnie służyli w istriebitielnych batalonach. batalonach. Otrzymywali bowiem do ręki broń, dzięki której mogli bronić siebie, swoich rodzin i wsi przed niedobitkami UP UPA. A. W szeregach armii Berlinga znalazło się również wielu żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. I nie wszyscy traktowali tę służbę jako dopust boży. Co najmniej kilkudziesięciu akowców wstąpiło dobrowolnie do słynnej komunistycznej partyzanckiej Brygady „Grunwald” Józefa Sobiesiaka „Maksa”, która jeszcze w połowie 1944 roku została przerzucona w celach dywersyjnych do Generalnego Gubernatorstwa. Część z tych żołnierzy zasiliła później szeregi milicji i UB. Do armii Berlinga na ochotnika zgłosiło się również wielu żołnierzy zgrupowania „Gardy” zmasakrowanego podczas feralnej przeprawy przez rzekę. W podjęciu decyzji „pomogli” im politrucy, którzy natychmiast rzucili się na młodych żołnierzy i przystąpili do typowo komunistycznej „obróbki” – ordynarnego prania mózgów. mózgów.   Byliśmy już pod opieką Armii Polskiej – pisał Józef Czerwiński – i właśnie teraz nastąpił dla nas czas przemyśleń, przewartościowań i wyboru. Zapoznano nas z programem Związku Patriotów Polskich i Krajowej Rady Narodowej, poddano analizie przyczyny klęski wrześniowej. Mówiono o przyszłej Polsce z granicami na Odrze, Nysie i Bałtyku. O celach i zadaniach Armii Polskiej, która świetnie uzbrojona, najkrótszą drogą dotrze do kraju. Szczególnie wiele uwagi poświęcono problemowi stosunku do ZSRR i braterstwu broni z żołnierzami Armii Radzieckiej. Opowiadano o bitwie po Lenino i wspólnie przelanej tam krwi. Rozumieliśmy, że nasze miejsce powinno być wśród tych, którzy jako pierwsi przyniosą wolność ojczyźnie. Stopniowo zaczęliśmy odczuwać i rozumieć to, że krytyczny, a nawet wrogi stosunek do rządu emigracyjnego i kierownictwa AK nie rozciąga się na nas, szeregowych partyzantów i żołnierzy. Nie mieliśmy

 

zastrzeżeń do programu społecznego polskiej lewicy. Postulaty reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu popieraliśmy w pełni. Powoli lody topniały. Przyczyniały się do tego, obok prowadzonych pogadanek i rozmów oraz serdecznej troski ze strony przełożonych, również kolportowane materiały… propagandowe.

  Dla wielu żołnierzy AK służba u bolszewików stanowiła oczywiście poważny problem. Przysięgali przecież na wierność prawowitemu rządowi niepodległej Rzeczypospolitej, a teraz mieli nagle złamać dane słowo i przysiąc na wierność czerwonym. Z czasem jednak lody pękały i spora część żołnierzy wołyńskiej dywizji poszła do czerwonego wojska. Nie miała zresztą specjalnego wyboru. 29 czerwca 1944 roku odbyła się uroczysta przysięga byłych żołnierzy 27. Dywizji AK, a teraz świeżo upieczonych berlingowców. Połączono ją z defiladą, mszą polową i przemówieniami rozmaitych bolszewickich aparatczyków i komisarzy. Potem odbył się uroczysty obiad pod gołym niebem z udziałem samego generała Berlinga.   Do posiłku dostaliśmy trochę wódki – wspominał Józef Czerwiński. – Gdy bractwo podjadło sobie i z czupryn zaczęło się już kurzyć, generał Berling zaproponował, żebyśmy zaśpiewali jakąś partyzancką pieśń. Tu nastąpiło coś, czego nikt nie przewidział. Któryś z chłopców krzyknął:  –  – Kresy  Kresy!! Popłynęła popularna melodia piosenki  Morze, nasze morze, morze, tyle że ze zmienionymi nieco słowami. Generałowie Berling i Zawadzki spojrzeli po sobie.

  Werbowanie byłych ak akowców owców do ludowego ludo wego Wojska Wojska Polskiego ułatwiało to, że wielu z tych młodych chłopców z Wołynia Wołynia po prostu nie miało co ze so sobą bą zrobić. Wojaczka była jedyną rzeczą, jaką umieli, a o powrocie do spalonych przez UPA wiosek nie było mowy. Wielu z nich było sierotami, wskutek banderowskiego ludobójstwa stracili wszystko: rodzinę, domy i całą własność. Życie musieli więc zaczynać od zera. Na obcym terenie, w obcym kraju. Wojsko – nawet komunistyczne – dawało zaś opiekę, jedzenie, dach nad głową i jakieś zajęcie. Ułatwiało start w nowej rzeczywistości. Była to pokusa, której trudno było się oprzeć. Jeszcze inną motywację miała część podoficerów 27. Dywizji, o czym wspominał weteran AK i znakomity historyk Władysław Siemaszko.   Szeregowi żołnierze – pisał – oczekiwali nadejścia Armii Czerwonej z nadzieją, że zrobi ona porządek z UPA i skończy się wreszcie tragedia ludności polskiej. Z mojej pracy kontrwywiadowczej wynikało, że niektórzy żołnierze zgrupowania

 

„Osnowa” byli zwolennikami współpracy z Armią Czerwoną i wypowiadali się o niej pozytywnie. Niektórzy podoficerowie byli też chwiejni. Sądzili, że jeżeli wstąpią do Wojska Polskiego Zygmunta Berlinga, to szybko awansują na oficerów, których w nim brakowało. Dla zawodowych podoficerów, którzy nie mieli żadnego innego zawodu, taka perspektywa mogła być ponętna.

  Po zakończeniu wojny część byłych żołnierzy 27. Dywizji służących

w ludowym Wojsku Polskim trafiła w Bieszczady, gdzie walczyli z tamtejszymi oddziałami UPA. UPA. Jak wieść niesie, był to celowy zabieg władz komunistycznych, komunistyczny ch, które wiedziały, że Wołyniacy są „cięci na Ukraińców”. Dawało to więc gwarancję, że postawione im zadania będą wykonywać chętnie i z zaangażowaniem. Jeszcze inni – jak cytowany często w tej książce Józef Czerwiński – brali udział w walce z Żołnierzami Wyklętymi. Członkami WiN, NZW i innych formacji niepodległościowych. Było to wyjątkowo tragiczne, bo Wołyniacy w komunistycznych mundurach strzelali przecież do swoich kolegów z Armii Krajowej… Losy byłych żołnierzy 27. Wołyńskiej Wołyńskiej Dywizji AK, którzy trafili do d o ludowego Wojska Polskiego, potoczyły się różnie. Część z nich została z czasem wyłuskana przez siepaczy z Informacji Wojskowej i Urzędu Bezpieczeństwa. Zostali oskarżeni o szpiegostwo i działalność kontrrewolucyjną. Aresztowano ich i poddano bestialskiemu śledztwu. Wielu zostało usuniętych z wojska inagle wpakowanych na wiele lat do więzień i obozów. Przeszłość w 27. Dywizji stała się piętnem. Z kolei inni zrobili zawrotne kariery. Przykładem może być wielokrotnie cytowany w tej książce Czesław Piotrowski, który w PRL został generałem dywizji, szefem wojsk inżynieryjnych. W latach osiemdziesiątych pełnił w komunistycznym rządzie funkcję ministerialną, a w czasie stanu wojennego wchodził w skład Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Upadek komuny zastał go w Jugosławii, gdzie był ambasadorem PRL. Wiele znanych wspomnieniowych książek na temat Wołynia napisali byli wysocy oficerowie peerelowskiego wojska. Na przykład profesor Władysław Filar, weteran 27. Dywizji i znakomity historyk tego związku taktycznego w jednej osobie, po wojnie służył w 4. samodzielnym batalionie żandarmerii – ochronie Sztabu Głównego.   Któregoś dnia na ulicy zaczepił mnie kapitan Wojska Polskiego – wspominał Filar. – Zaproponował mi, abym do niego przyszedł na rozmowę. Zgodziłem się, nie mając nic do stracenia. Okazał się życzliwym człowiekiem. Wiedział dużo

 

oczasie] Wołyniu, a także o bojach 27. Dywizji. Długo rozmawialiśmy. [Po pewnym przyszedł do nas i powiedział:  – Chłopaki, po co wy się tak męczycie? męczycie? Chodźcie do mnie. Okazało się, że montował batalion ochrony Sztabu Głównego.

  Ta złożona z byłych partyzantów elitarna jednostka stacjonowała w Warszawie w pobliżu Belwederu i jej zadaniem było dbać o bezpieczeństwo komunistycznych VIP-ów na czele z generałem Michałem Rolą-Żymierskim i prezydentem Bolesławem Bierutem. Według Filara około jednej trzeciej jej składu stanowili byli żołnierze 27. Dywizji AK. Co ciekawe, służąc w niej, Władysław Filar utrzymywał jednocześnie kontakty z poakowską konspiracją. W 1947 roku wielu Wołyniaków udzieliło władzom PRL zdecydowanego poparcia wdeportowali czasie operacji „Wisła”. Komuniści pod pretekstem z UPA brutalnie wówczas cywilną ludność ukraińską iwalki łemkowską 

zamieszkującą południowo-wschodnie tereny nowej, kadłubowej Polski. W oczach Wołyniaków komunistyczny rząd występował jako mściciel ich krzywd. Część tak zwanych środowisk kresowych zajmuje zresztą takie stanowisko do dziś. Wszystko, co napisałem powyżej, nie ma na celu stawiania komukolwiek  jakichś zarzutów za rzutów.. Nie chodzi chod zi o to, żeby żeb y wyciągać ludziom ich przeszłość, której  – nawiasem mówiąc – nigdy się nie wypierali. Chodzi tylko o pokazanie, jakie konsekwencje miały zaniechania i błędy polskiego obozu niepodległościowego na Wołyniu. Bo to właśnie te błędy pchnęły wielu dobrych, patriotycznie nastawionych Polaków w objęcia ob jęcia komuny. Choć jestem zdeklarowanym antykomunistą, nie potrafię mieć pretensji do młodych mieszkańców Wołynia, którzy zdecydowali się iść do armii Berlinga, zamiast pozostać w lesie. Wynikało to bowiem z zawiedzionych nadziei, a także z braku wyboru. Tak po prostu ułożyły się ich tragiczne losy. losy. Oczywiście Wołyniacy, którzy przystąpili do komunistów, musieli się pogodzić z tym, że ich rodzinny Wołyń znalazł się pod sowieckim butem. Bez wątpienia było to dla nich niezwykle trudne. Wielu z nich po horrorze banderowskiego ludobójstwa uznało jednak, że na tej ziemi dla Polaków miejsca  już nie ma. I nigdy nie będzie. Ten tragiczny rozdział swojego życia uznali za zamknięty. Oczywiście w ich sercach pozostała nostalgia za krainą dzieciństwa. Za wołyńskimi krajobrazami, kwitnącymi wiśniowymi sadami i niosącymi się nad polami tęsknymi słowami ukraińskich dumek. Ale o powrocie i ponownym zamieszkaniu na Wołyniu, obok ukraińskich sąsiadów, nie mogło być już mowy.

 

Przelane przez banderowców morze mo rze krwi na stałe podzieliło p odzieliło oba narody. T Tam am nie było już powrotu.

 

 

Zakończenie

 

1

Naród, który nie uczy się na błędach Wokół nas zaczęli rozstawiać karabiny maszynowe. Mama trzymała mnie na plecach w chuście. Rozległ się huk wystrzałów. Ludzie stojący bezpośrednio przed nami zaczęli padać na ziemię, huk wystrzałów stał się ogłuszający… Kule zaczęły świstać obok nas… Nagle niebo zawirowało mi nad głową i poczułam potężne uderzenie. Zorientowałam się, że leżę na ziemi, przygnieciona ciałem mamy. Mama miała ręce szeroko rozrzucone na boki. Nie ruszała się. Obok usłyszałam straszne  jęczenie. To To jęczał mój tata. Wyjrzałam spod futra mamy i zaczęłam błagać go szeptem:  –Prosiłam Tato, tatusiu, Tato, cicho… cicho… go, zaklinałam, ale on coraz bardziej jęczał. Był ciężko ranny. Wtedy usłyszeli go Ukraińcy. Jeden z nich stanął nad ojcem. Wycelował z karabinu i dobił go na moich oczach. Kula trafiła w głowę. Uchem i ustami buchnęła gęsta krew,, zalewając mu całą twarz. Schowałam się głębiej pod futro mamusi. krew Leżałam nieruchomo, udając trupa. Spod ciała mamy wystawała mi jedna noga. W końcu banderowcy sobie poszli, pozostawiając za sobą łąkę usłaną  ciałami rozstrzelanych ludzi. Stanęłam na nogi i zaczęłam szarpać mamę za rękę.  – Mamusiu, wstawaj! Musimy iść, uciekać! Wstawaj. Do mojej świadomości nie dochodziło to, że mama nie żyje.

  To fragment wstrząsającej relacji Józefy Bryg opublikowanej w książce  Dziewczyny z Wołynia  ołynia   Anny Herbich. Pani do Bryg, maław dziewczynka, przeżyła masakrę polskiej ludności cywilnej, którejjako doszło Podkamieniu i Palikrowach. 12 marca 1944 roku oddział UPA – wspomagany przez ukraiński 4. pułk policji SS – wdarł się do podkamieńskiego klasztoru i bestialsko wymordował ukrywających się tam Polaków. Ludność cywilną z sąsiedniej miejscowości Palikrowy banderowcy zgromadzili na łące i wysiekli z ciężkich karabinów

maszynowych. W straszliwej jatce życie straciło blisko 400 Polaków. Podkamień i Palikrowy nie znajdują się na Wołyniu. To miejscowości położone w województwie tarnopolskim na terenie Galicji Wschodniej. Na początku 1944 roku wezbrana fala banderowskiego ludobójstwa przelała się

 

przez granicę i zalała to okupowane przez Niemców terytorium. Historycy szacują, że ukraińscy szowiniści zamordowali w Galicji od kilkunastu do 25 tysięcy polskich cywilów. cywilów. Kobiet, mężczyzn i dzieci. Wołyń się powtórzył.

Ostrzeżenia i priorytety W dokumentach Polskiego Podziemnego się 1943 olbrzymia liczba alarmujących raportówPaństwa z Galicji. Ich autorzyzachowała od połowy roku ostrzegali, że banderowcy w każdej chwili mogą przystąpić do wyrzynania tamtejszych Polaków. Że nad polską ludnością cywilną zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo.   Sytuacja jest groźna, choć przypadki mordów i napadów na Polaków są na razie sporadyczne – czytamy w meldunku z 27 lipca 1943 roku. – Mnożą się groźby i objawy przygotowań ukraińskich do szeroko zakrojonej akcji przeciwko Polakom, ujawnia się coraz częściej głucha nienawiść wobec nas.

  Autorzy raportów z Galicji apelowali do Warszawy o przedsięwzięcie niezbędnych które pozwoliłyby scenariusza Czyli uzbrojenie podziałań, zęby galicyjskich struktur uniknąć Armii Krajowej, abywołyńskiego. mogły one stawić twardy opór banderowcom i obronić rodaków przed straszliwą śmiercią z ich rąk. A przede wszystkim o wsparcie baz samoobrony dających schronienie Polakom.   Społeczeństwo polskie w Małopolsce Wschodniej – napisano w raporcie z września 1943 roku – zdaje sobie jasno sprawę z niebezpieczeństwa, jakie grozi mu na wypadek wybuchu anarchii ukraińskiej. Polacy przygotowani są na to, że przyjdzie im tej ziemi bronić orężnie, żądają jednak pomocy z centrum państwa, a przede wszystkim broni. Zbrojnym wystąpieniom ukraińskim i ich ekscesom zapobiec może tylko silna postawa i uzbrojenie elementu polskiego.

  oto fragment raportu Sekcji Wschodniej Delegatury Rządu na Kraj z 29 A kwietnia 1944 roku:   Przebieg wydarzeń nie pozostawia wątpliwości. Ukraińcy wydali nam bezlitosną  wojnę i toczą ją z użyciem wszelkich środków i metod, na nic się nie oglądając. Istnieje olbrzymie niebezpieczeństwo, że poniesiemy straty nie do odrobienia. Wszystkie relacje z prowincji, wszelkie rozmowy z ludźmi kończą się pełnymi troski pytaniami: Czy Polska cała jest o wszystkim poinformowana? Czy zdaje

 

sobie sprawę z powagi niebezpieczeństwa? I czy będą zastosowane na czas odpowiednie środki z naszej strony?

  Niestety historia się powtórzyła. Odpowiednie środki nie zostały zastosowane. Dla Armii Krajowej w Galicji Wschodniej, podobnie jak dla Armii Krajowej na Wołyniu, priorytetem była nonsensowna operacja „Burza”, a nie walka z UPA i pomoc zarzynanym rodakom. Samoobrony polskie w Galicji otrzymały tylko symboliczną pomoc. A do walki z UPA nie skierowano poważniejszych sił partyzanckich. Według profesora Grzegorza Motyki kierownictwo polskiego podziemia na terenie Galicji stanęło w 1944 roku przed następującym dylematem: Bić się, ale z kim? Z Niemcami czy ukraińskimi nacjonalistami? Niestety wybrano pierwsze rozwiązanie. Dla miejscowych Polaków miało to tragiczne skutki.   Dowództwo AK zdecydowane było realizować akcję „Burza” – pisał historyk – nawet wtedy, gdy faktycznie osłabiało to możliwości samoobrony polskich wsi przed UPA. Większość sił AK starano się zachować na walkę z Hitlerem, która miała się rozpocząć w momencie nadejścia Armii Czerwonej. Narażano życie Polaków, przyjmując, że z punktu widzenia interesu państwa polskiego może to być korzystne. Zdawano sobie przy tym sprawę, że realizacja akcji „Burza” spotęguje Niemcy bowiem zaraz po baz utworzeniu 27. Wołyńskiejrepresje Dywizji niemieckie. AK przystąpili do rozbrajania polskich samoobrony w Galicji, widząc w nich potencjalne zagrożenie.

  Część lokalnych dowódców AK oczywiście próbowała walczyć w obronie Polaków.. Niektórzy – na przykład komendanci z Brzeżan i Stanisławowa –  Polaków uważali, że rozkazy „góry” są chybione i to walka z UPA powinna być priorytetem. Akcja wymierzona w banderowców była jednak spóźniona, a przede wszystkim nieskuteczna. Brakowało bowiem ludzi i broni, które komenda Obszaru Lwowskiego Armii Krajowej chomikowała do przyszłej operacji „Burza”. „AK zupełnie nie panuje nad sytuacją – czytamy w raporcie galicyjskiej Delegatury Rządu na Kraj z 5 maja 1944 roku. – Przeciw akcji ukraińskiej musi nastąpić totalna organizacja i musi przyjść totalna pomoc z reszty Polski”. Polaków z całej naszej dzielnicy Było to oczywiście wołaniem na puszczy. Polskie Państwo Podziemne szykowało się do totalnej organizacji i mobilizacji, ale nie przeciwko ukraińskim szowinistom.   Wojsko nie wywiązuje się z zadania samoobrony – mówił przedstawiciel Stronnictwa Pracy na zebraniu Reprezentacji Politycznej we Lwowie 27 kwietnia

 

1944 roku. – Ludność polska jest nieprzygotowana i nie może się przeciwstawiać rosnącej fali morderstw. Natomiast wojsko nie działa należycie, uważając, że wrogiem nr 1 są Niemcy, podczas gdy zagadnienie ukraińskie jest zagadnieniem politycznym, sprawą wewnętrzną. Mimo powiększającej się stale powagi sytuacji

Komendant Okręgowy zamiast przygotowywać samoobronę prowadził z Ukraińcami rozmowy. Rezultat tych pertraktacji jest żaden, natomiast mordy ustawicznie rosną. Dzisiaj ofiary idą już w dziesiątki tysięcy tysięcy..

  Efekt tego mógł być tylko jeden. Tak jak Polacy na Wołyniu, tak ich rodacy z Galicji Wschodniej zaczęli się modlić o jak najszybsze nadejście bolszewików. Woleli związać się ze Związkiem Sowieckim niż z Polską, która – jak pisał historyk Damian Markowski – nie była zdolna zapewnić własnej ludności skutecznej obrony. obrony.   W okolicach żyjących pod ustawiczną grozą terroru ukraińskiego – czytamy w sprawozdaniu z Ziem Wschodnich z marca 1944 roku – umęczona ludność polska widzi w przyjściu wojsk sowieckich jedyną realną możliwość ratunku. Z rozmów z tymi ludźmi widać, że nie mają oni złudzeń co do bolszewików, ale chcą nareszcie odetchnąć i chcą, aby mocna i bezwzględna władza położyła kres hajdamackiej anarchii i zbrodni.

  O chaosie i skali zaniechań, do jakich doszło we lwowskich strukturach AK, świadczą wewnętrzne dokumenty konspiracji, które przechowywane są  w warszawskim Archiwum Akt Nowych. Poszczególni oficerowie mieli do siebie olbrzymie pretensje i przerzucali się odpowiedzialnością za brak pomocy dla mordowanych rodaków. Głównym tematem tej książki jest Wołyń, a nie Galicja Wschodnia, nie miejsce tu więc, by opisywać sprawę ze szczegółami. Ograniczę się zatem do zacytowania jednego z wewnętrznych raportów.   Spotkał mnie zarzut z ust kolegi Z. – pisał jego autor – że „wy nic nie robicie, tylko umiecie bujać”. Pomijam formę i nietakt zarzutu, ale człowiek, który zaprzepaścił całą robotę Okręgu, nie ma prawa robić mi temu podobnych zarzutów. Poza tym nie ja, lecz kolega Z., jeżeli mogę się tak wyrazić, „bujał” tak Pana, jak i Komendę Główną, przedstawiając zmyślone stany ludzi zorganizowa zorganizowanych strukturach AK]. Poza tymnych nie [w widzę tych nadzwyczajnych sukcesów akcji antyukraińskiej, gdyż zlikwidowanie kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu milicjantów ukraińskich tylko na terenie Lwowa nie może być nazywane akcją zabezpieczającą ludność polską w naszym Okręgu. Brakiem ludzi chętnych do tej akcji nie może się kolega Z. zasłaniać, gdyż [zakodowany pseudonim] przywoził ciągle z terenu meldunki

 

o gotowości ludności polskiej podjęcia akcji przeciwukraińskiej. Tylko wszędzie proszono o broń i kierownictwo. Jeżeli kolega Z. podjął się zmontowania [obrony przed UPA], to pytam – co zrobił? Gdzie jest broń? Gdzie są pieniądze, które po prostu leżały na ulicy i tylko trzeba było je wziąć, gdyż tak sprzyjających warunków do podobnych akcji jak we Lwowie to w całej Polsce nie było i nie będzie. A co zrobił? Stworzył [słowo zakodowane] z ludzi niewyselekcjonowanych, z elementu niekarnego, bez właściwej obsady oficerskiej i bez kontrwywiadu. Czego najlepszym dowodem  jest ostatnia wsypa spowodowana pijaństwem członków [słowa zakodowane], która miała miejsce w czasie jakichś imienin, na których podchmieleni uczestnicy zaczęli strzelać w mieszkaniu, co spowodowało smutne skutki.

 Niemcy na ratunek  W obliczu całkowitej bezradności AK i wynikającego stąd poczucia porzucenia i osamotnienia dziesiątki tysięcy Polaków decydowały się na ucieczkę z Galicji do centralnej Polski. Dla wielu z nich było to jedyną szansą na ocalenie życia swojego i swoich bliskich. Trudno w to uwierzyć, ale AK robiła wszystko, aby storpedować i zatrzymać tę migrację. W szeregu łzawych, pełnych frazesów odezw kierownictwo podziemia nawoływało do „trwania na kresowym posterunku”. Wyszydzało „tchórzy”, którzy decydowali się na ucieczkę. Trudno nazwać takie działania inaczej niż skrajnie nieodpowiedzialnymi. Oczywiście AK mogłaby wzywać Polaków do „trwania na posterunku”, ale tylko i wyłącznie gdybyna im bezpieczeństwo. jednak panowie oficerowiewtedy, – skupieni n azapewniła przygotowaniach do podjęciaTego współpracy z Sowietami – robić nie zamierzali. Efekt takich odezw był więc tragiczny. Część Polaków, która posłuchała „czynników podziemnych” i pozostała w domu, została wymordowana przez banderowców. Nieodpowiedzialne poczynania Armii Krajowej wywoływały zgrozę wśród części urzędników galicyjskiej Delegatury Rządu na Kraj oraz politycznych i społecznych działaczy podziemia. Szczególnie tych, którzy związani byli ze Stronnictwem Narodowym.   Naszym pierwszym obowiązkiem jest ratowanie ludności polskiej przed całkowitym zniszczeniem – pisał jeden z nich 2 czerwca 1944 roku – wszelkie dalsze i cele muszą być w tej chwili odsunięte na bok. Nie stać nas na walkę względy i z Ukraińcami, i z Niemcami. Ukraińcy wyrzynający okrutnie naszą  ludność są w tej chwili naszym wrogiem numer 1. Nie wolno nam robić niczego, co by Niemców pchało do ściślejszego wiązania się z Ukraińcami, niszczenia nas ukraińskimi rękoma.

 

  Galicyjskie Narodowe skierowania domagało sięwszystkich porzucenia sił samobójczego planu „Burzy”Stronnictwo i natychmiastowego na pomoc mordowanym Polakom. Jak wspominałem, jestem bardzo sceptycznie nastawiony do endecji. Należy jednak przyznać, że w tej sprawie endecy mieli rację.   AK nie spełniła pokładanych w niej nadziei – napisano w jednym z dokumentów narodowców. – Nie ujęła w skuteczniejsze ramy samoobrony ludności polskiej. Nie pozwalała na stosowanie odwetu. Nie przeprowadzono stosownego dozbrojenia ludności polskiej.

  W archiwach zachował się wstrząsający dokument: raport związanego ze Stronnictwem Narodowym Ziem Wschodnich z 20banderowców kwietnia 1944 roku. Jego autor na wstępie Komitetu przedstawił bestialskie zbrodnie na polskich cywilach. A następnie zadał dramatyczne pytanie:   Co temu wszystkiemu przeciwstawia się ze strony polskiej? Co robi Naród? Co

robi Rząd Polski? Kończy się wszystko na oburzeniu, współczuciu, słowach otuchy z dołożeniem nakazu wytrwania na stanowisku i wezwania do samoobrony. Niczego nie przygotowano, niczego nie zorganizowano, brak broni, wszystkiego. A po drugiej stronie wszystko przygotowane, doskonale zorganizowane, wyposażone w broń i ekwipunek. Gdzie jest nasza Armia Krajowa, o której wyczynach trąbi się na cały świat? Jesteśmy na drodze, która prowadzi do zupełnego wytępienia na tych ziemiach elementu polskiego.

 Należy przy tym wspomnieć, że w Dystrykcie Galicja okupacja niemiecka pod koniec wojny miała dość łagodne oblicze. Terror okupanta na tym –  wchodzącym jeszcze niedawno w skład Austro-Węgier – terytorium w porównaniu z resztą Generalnego Gubernatorstwa był znikomy. Tamtejsze podziemie, za co mu chwała, długo nie przejawiało specjalnej aktywności bojowej. A co za tym idzie, Niemcy nie dokonywali akcji odwetowych. Mało tego, w obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej niemieckie władze okupacyjne starały się pozyskać Polaków. Składały lokalnym dowódcom AK oferty wspólnej walki z bolszewizmem lub starały się ich przynajmniej nakłonić do zachowania neutralności. W wielu miejscach Galicji Wschodniej jednostki Wehrmachtu chroniły Polaków przed zakusami banderowców. Przeprowadzały też akcje karne wymierzone w UPA. UPA. Niemcy czynili wobec Polaków rozmaite przyjazne gesty. Na przykład „drużyna lwowska – jak czytamy w meldunku Delegatury Rządu – rozegrała

 

mecz piłki nożnej z drużyną niemiecką. Ta ostatnia ofiarowała graczom polskim wiązankę biało-czerwonych kwiatów”. Trudno się więc dziwić, że w obliczu bierności Armii Krajowej działacze Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) z prośbą  o ratowanie rodaków zwrócili się do Niemców. W wielu memoriałach i podczas spotkań z przedstawicielami władz okupacyjnych prosili o przekazanie broni polskim cywilom. Z gubernatorem Dystryktu Galicja Ottonem Wächterem negocjacje na ten temat prowadzili między innymi wybitny polski germanofil Władysław Studnicki i szef galicyjskiej RGO Leopold Tesznar. Niemcy do tych propozycji ustosunkowali się życzliwie. Pojawiła się szansa na ratunek tysięcy Polaków. W szeregu zagrożonych miejscowości zaczęły powstawać uzbrojone w niemiecką broń polskie „straże obywatelskie”. Niestety wówczas do „akcji” wkroczyła AK. Wojsko robiło wszystko, by storpedować te niezwykle pożyteczne projekty. Dlaczego? Jak zwykle chodziło o obawy, co pomyśli sobie świat, gdy wyjdzie na jaw, że Polacy biorą broń od Niemców. Przecież nasi ukochani sojusznicy gotowi się na nas obrazić! Postawa taka spotykała się ze sprzeciwem części urzędników Delegatury Rządu na Kraj. Szef konspiracyjnej administracji z Tarnopola zapowiadał nawet, że „pójdzie na wszelkie ustępstwa w stosunku do Niemców, by tylko zdobyć broń dla ludności polskiej, czy wojsko zgodzi się czy nie”. Wojsko oczywiście się nie godziło i posuwało się do gróźb.   Na żadną samoobronę pod komendą niemiecką nie zgodzę się – pisał w marcu 1944 roku dowódca AK w byłym województwie tarnopolskim – a ludzi, którzy na moim terenie i bez mojej wiedzy wprowadzać będą dezorganizację i pracują na

niekorzyść ludności polskiej i wojska, każę bez sądu rozstrzeliwać.

 Jak Jak widać, doszło do tego, że Polak, który chciałby z bronią w ręku bronić swej rodziny i swego domu przed banderowcami, narażony był nie tylko na śmierć od upowskiej siekiery, ale również na kulę w łeb od akowców. Z perspektywy panów z konspiracji wojskowej byłoby lepiej, gdyby Polacy dali się potulnie wyrżnąć, niż „zhańbili się” przyjęciem pomocy od Niemców. Działaczy RGO, którzy próbowali ratować Polaków, dowódcy AK nazywali „kolaboracjonistami”. Oczywiście było odwrotnie: to działacze RGO byli patriotami, a wspomniani oficerowie AK – kolaborantami. Tyle że nie kolaborowali z Niemcami, lecz z bolszewikami. Jak pisał historyk Ernest Komoński, sprzeciw AK wobec prób ratowania polskiej ludności był dla działaczy RGO szokiem.

 

Najbardziej zdumiona była jednak udręczona polska ludność, która informacje, że Niemcy będą wydawać Polakom broń, przyjęła z ulgą. Jak napisano w raporcie Delegatury Rządu z 7 lipca 1944 galicyjscy Polacy nie kryli zadowolenia, „widząc w tym możność legalnego przeciwstawienia się napaściom band”. Niestety AK patrzyła na te sprawy zupełnie inaczej.

Zmiana sojuszy Do diametralnej zmiany nastawienia Niemców wobec Polaków doszło wiosną  1944 roku, gdy na teren Galicji Wschodniej wdarła się Armia Czerwona. Polskie podziemie zrealizowało wówczas swe nieobliczalne groźby i rzeczywiście przystąpiło do otwartej współpracy z bolszewikami. Niemcy uznali wówczas Polaków za sowieckich sojuszników i postanowili zwrócić się do nastawionej antykomunistycznie UPA. Okupacyjne władze bezpieczeństwa nawiązały szereg lokalnych porozumień z dowódcami oddziałów banderowskich. Przekazały im broń i zaczęły przymykać oko na ich rozprawę z Polakami. Takie właśnie było tło masakry w Podkamieniu. Na krótko przed ukraińskim atakiem niemiecki garnizon opuścił tę miejscowość.   Nawet ci Niemcy – czytamy w meldunku tygodniowym Komitetu Ziem Wschodnich z 15 kwietnia 1944 roku – którzy ze stanowiska ludzkiego stawali w obronie zmęczonej ludności polskiej, zmienili swe nastawienie wobec Polaków Polaków,, gdy ci najoficjalniej wypowiedzieli się za Sowietami, a przeciwko Niemcom. Ci spośród Niemców, którzy potrafią zdobyć się na bezstronną ocenę sytuacji, wyrażają ujemną opinię o naszej polityce, której skutki wyrażają się w wydaniu bezbronnej ludności polskiej na łup tłuszczy ukraińskiej. Politykę tę nazywają  samobójczą i pozbawioną wszelkiego realizmu.

  Autor meldunku podawał konkretny przykład. We wsi Adamy w powiecie Kamionka Strumiłowa działała polska samoobrona uzbrojona przez Niemców. Polacy dostali czterdzieści karabinów i pistoletów maszynowych oraz dużą ilość amunicji i granatów. Dzięki temu wieś zamieniła się w twierdzę, na której

połamały sobie zęby miejscowe oddziały banderowców. Gdy jednak AK przystąpiła do operacji „Burza”, Niemcy stracili zaufanie do Polaków. Obawiali się, że wydana im broń może zostać użyta do pomocy Sowietom. W efekcie karabiny i amunicja zostały samoobronie z Adamów skonfiskowane. Na to tylko czekali miejscowi banderowcy. Kolejnej nocy po

 

rozbrojeniu samoobrony przez Niemców UPA puściła wieś z dymem. Takich tragedii było więcej.   Ostatnie wydarzenia i pociągnięcia tam, u góry, zmieniły zasadniczo nastroje władz niemieckich w stosunku do ludności polskiej, nie wyłączając nawet Wehrmachtu ehrmacht u – pisał 12 kwietnia kwietni a 1944 194 4 roku r oku Leopold Tesznar. – Niewątpl Niewątpliwie iwie wpłynęło bardzo niekorzystnie na jakiekolwiek obrony. Na oficjalnychtokonferencjach z Niemcami otrzymałem możliwości ustne oświadczenie, że stanowisko nasze na górze i ostatnie posunięcia nasze muszą mieć wpływ na stanowisko władz niemieckich.

  Jednocześnie Niemcy – często rękami ukraińskich policjantów – zaczęli pacyfikować te polskie wioski, które realizując absurdalne plany Komendy Głównej AK, udzielały pomocy bolszewickim partyzantom. Do największej takiej zbrodni doszło w Hucie Pieniackiej 28 lutego 1944 roku. Zginęło wówczas 850 Polaków.   Najistotniejszym problemem dla Państwa Polskiego na Ziemiach Wschodnich jest biologiczne przetrwanie elementu polskiego – czytamy w raporcie Delegatury Rządu na Kraj z czerwca 1944 roku. – W związku z tym należy stosować w Małopolsce Wschodniej inną taktykę niż w centrum państwa. Konieczne jest zorganizowanie jak najszerszej polskiej samoobrony, a unikanie działalności, która mogłaby spowodować dalsze wyniszczenie fizyczne Polaków. [Poważne czynniki] wypowiadają się więc przeciwko wystąpieniom antyniemieckim, ponieważ ci i tak wojnę nieuchronnie przegrali. Wskazują nawet na możliwość uzyskania od Niemców broni dla polskiej samoobrony, jak to miało miejsce w niektórych punktach Wołynia.

  Niestety podobne apele i przestrogi oficerowie AK puszczali mimo uszu. Operacja „Burza” wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej do Lwowa nabierała tempa. miał zostać wypity do ostatniej kropli. Galicyjskim PolakomKielich nic nie goryczy zostało oszczędzone. Znakomite podsumowanie ówczesnych działań naszej konspiracji znajdujemy we wstępie do tomu dokumentów zawierających raporty Biura Wschodniego Delegatury Rządu, napisanym przez trzech historyków: Mieczysława Adamczyka, Janusza Gmitruka i Adama Adama Koseskiego:   Ocena decyzji politycznych i działań władz Polskiego Państwa Podziemnego to problem bardzo złożony. Rozwój wydarzeń przerósł wówczas możliwości polityków. Popełniono wiele błędów. Polityka polskich władz była

 

niezdecydowana, zwlekano z ujawnieniem rozmiarów zbrodni, nie podjęto w porę niezdecydowana, skutecznego przeciwdziałania, nie wydano decyzji o uzbrojeniu ofiar napadów, nieudolnie podjęto próby porozumienia ze sprawcami ludobójstwa. Manifestowanie w podziemnych publikacjach poparcia dla Rosjan i jednoznaczna antyniemieckość spowodowały, że Niemcy zaniechali udzielania pomocy czy ochrony ludności polskich wsi napadanych przez banderowców. Ich strukturom samoobronnym zabrano broń i przekazano ją Ukraińcom, którzy walczyli z Rosjanami. Dla tysięcy polskich mieszkańców Kresów wschodnich było to równoznaczne z wyrokiem śmierci.

Wyspa czy ocean? Ostatnim, najbardziej spektakularnym aktem samobójczej koncepcji realizowanej przez Armię Krajową w Galicji Wschodniej była operacja „Burza” we Lwowie. W lipcu 1944 roku miejscowe oddziały armii podziemnej pomagały Armii Czerwonej w walce o miasto. Tak, to nie żart. Sowieci rościli sobie pretensje do Lwowa, a lwowska Armia Krajowa, zamiast go przed nimi bronić… pomagała im je zdobyć. Wszystko odbyło się oczywiście według znanego scenariusza. Wspólna walka przeciwkoprzez Niemcom, potem zaproszenie naradę i aresztowanie polskich oficerów NKWD.a Wiem, że trudno w na to uwierzyć, ale do tych wydarzeń naprawdę doszło. Oficerowie AK dobrze wiedzieli, jak skończyła się operacja „Harakiri” – jak należałoby nazywać „Burzę” – na Wołyniu. Wiedzieli, jak skończyła się w Wilnie. Wiedzieli, że Sowieci zawsze stosują ten sam stary, zgrany numer. A mimo to bolszewickie zaproszenie przyjęli i sami oddali się w ręce NKWD. Doprawdy, niekiedy mi się wydaje, że badaniem przebiegu operacji „Burza” powinni się zajmować psychiatrzy, psychiatrzy, a nie historycy. historycy. Specyfika „Burzy” we Lwowie polegała na tragikomicznej roli, jaką odegrał w niej miejscowy komendant AK, pułkownik Władysław Filipkowski „Janka”. Otóż 25 lipca oficer ten udał się na spotkanie z generałem Gruszką do kwatery NKWD. Atmosfera była fatalna.   Wspominając swój wjazd do Lwowa, generał Gruszko powiedział, że ze wszystkich okien powiewały flagi biało-czerwone, co niektórzy ocenili jako prowokację – wspominał podpułkownik Henryk Pohowski, P ohowski, który towarzyszył komendantowi AK na spotkaniu. – Filipkowski zauważył, że Lwów jest polskim miastem. Gruszko zapytał:  – Co ważniejsze: wyspa czy ocean? ocean? Pułkownik na to:

 

 – Ocean.

 – No widzi pan – zakończył zakończył Gruszko. – Polska wyspa na uk ukraińskim raińskim oceanie.

  Każdy przytomny człowiek w tym momencie natychmiast zerwałby współpracę z Sowietami, wycofał oddziały AK z miasta i ponownie zszedł do podziemia. Starałby się ratować siebie i – przede wszystkim – swoich żołnierzy. Filipkowski zaś, jakby nigdy nic, dalej prowadził walkę u boku bolszewików. A gdy 28 lipca 1944 roku Lwów został zdobyty, „Janka” na żądanie sowieckiego generała potulnie kazał swoim żołnierzom złożyć broń. Flagi biało-czerwone zostały zerwane z lwowskich okien, a żołnierze AK rozbrojeni. Mimobezceremonialnie to Filipkowski podjął z Sowietami negocjacje na temat… wcielenia lwowskiej AK do armii Berlinga. Bolszewicy kusili go przy tym obietnicami, że pozwolą mu tam dowodzić całą dywizją. W efekcie pułkownik 31 lipca wraz ze swoją świtą grzecznie wsiadł do sowieckiego samolotu i poleciał do Żytomierza na negocjacje ze służącym bolszewikom przedwojennym generałem aferzystą Michałem Żymierskim. Pułkownik AK był ponoć bardzo rozczarowany i zaskoczony, gdy czekający na niego w Żytomierzu enkawudziści zatrzasnęli na jego rękach kajdanki. Tymczasem farsa we Lwowie trwała. Tego samego dnia Sowieci zaprosili pozostałych oficerów AK na „odprawę”. Akowcy enkawudzistów nie zawiedli. Jak ocenia Damian Markowski, wieczorem na miejsce odprawy stawiło się około dwudziestu pięciu–trzydziestu polskich oficerów. Podstawionymi przez bolszewików samochodami – wsiedli do nich wręcz ochoczo! – zawieziono ich do budynku sądu. Tam rzuciły się na nich zbiry z NKWD. Polakom wykręcono ręce i aresztowano ich. Czyli – bez zaskoczenia. Jak napisał Markowski w książce Płonące książce  Płonące Kresy, Kresy, reakcją polskiego rządu na te wydarzenia były „noty błagające sojuszników o wpłynięcie na Związek Sowiecki”. Oczywiście sojusznicy żadnego wpływu na Związek Sowiecki wywierać nie mieli zamiaru. Zresztą to sam premier Stanisław Mikołajczyk i jego prosowiecko nastawieni poplecznicy wpakowali polskich żołnierzy do bolszewickich aresztów i obozów. Rząd bowiem „całym sercem” wspierał operację „Burza” i zachęcał AK do podjęcia współpracy z Sowietami.

 Kryzys zaufania Nietrudno się domyślić, jaki te „wyczyny” Armii Krajowej miały wpływ na znękane banderowskimi mordami polskie społeczeństwo Galicji Wschodniej. Oddajmy głos autorowi cytowanego już raportu Komitetu Ziem Wschodnich. Nie pozostawił on suchej nitki na planie „Burzy”.

 

  Znowu tysiące polskich ofiar, znowu morze łez, cierpień i krwi, znowu ginie polski dobytek – pisał. – Kurczy się gwałtownie nasz stan posiadania, a perspektywy na przyszłość jak najgorsze. Wschodnie Kresy ogołocone zostaną  zupełnie z elementu polskiego. Czy dla kilku pociągów lub kilkudziesięciu zabitych Niemców warto ponieść tak olbrzymie ofiary? I to cui bono? bono? Gdzie ich sens, jaki cel, jaki pożytek? Tutejsze społeczeństwo wypróbowane lojalnie w stosunku do Rządu Polskiego, karne i bezgranicznie ofiarne, świadome swego

posłannictwa, tracić zaczyna zaufanie do poczynań Rządu, oceniając je jako błędne i niewłaściwe. Stan ten określamy jako kryzys zaufania.

  Potwierdzenie tych słów znaleźć można w dziesiątkach zachowanych w archiwach dokumentów. Oto garść z nich:   anonimowy list ze Lwowa: Piszę, bo już nie mogę wytrzymać. Nie wiem, czy macie wiadomości o tym, co się tu dzieje. Wykrzyczcie na wszystkie strony, bo nasze głosy nie znajdują nigdzie echa. Radzi się, paktuje, zwleka, by „nie zadrażniać sytuacji”. A tymczasem już nie rodziny, ale całe osady polskie idą z dymem, a ludzi strzela się i systematycznie wycina. Obrona z polskiej strony trudna, bo nie ma broni. Mówcie o tych sprawach wszystkim, przy każdej okazji. Przebaczcie mi, żem wam zakrwawił serca, my tu już nie płaczemy, bo łez nie staje. Będzie nam lżej, gdy się dowiemy, dowiemy, że ktoś ze środkowej Polski zainteresował się naszą niedolą.

  raport zbiorczy polskiego podziemia z marca 1944 roku: Wszystkie relacje z terenu zgodnie stwierdzają wielkie rozgoryczenie, z jakim społeczeństwo polskie w Małopolsce Wschodniej mówi o tym, że zostało pozostawione na pastwę hajdamackich elementów ukraińskich bez organizacji, broni, pomocy i opieki.   raport ze Lwowa: Dotychczasowa akcja naszych czynników kierowniczych, mająca na celu powstrzymanie odpływu elementu polskiego, spotyka się już bardzo często z ironią i stałym pytaniem: „Dlaczego nie robią czegoś, abyśmy się czuli na tych ziemiach bezpieczniejsi?”.

  raport ze Stanisławowa: Masowe mordy przy braku reakcji ze strony polskiej, mimo wiadomości o istnieniu podziemnej organizacji, wywołują poczucie bezbronności i paniki.

  list Leopolda Tesznara z 12 kwietnia 1944 roku:

 

Ludność polska nabiera tej gorzkiej świadomości, że jest pozostawiona bez żadnej pomocy.

  relacja przedstawiciela Stronnictwa Narodowego Narodowego ze Stanisławowa: Ogólnie ludność tutejsza jest po prostu przerażona i kompletnie przybita wydarzeniami. Powszechna jest świadomość własnej bezsilności i bezradności wobec tych mordów. Stawiane są pytania: co właściwie robią organizacje polskie, dlaczego nie działają i nie przychodzą z pomocą?

  raport Delegatury Rządu na Kraj z 23 czerwca 1944 roku: Społeczeństwo polskie z heroizmem znosi wszelkie katusze, lecz ma żal –  powszechnie wyrażany – do Rządu Polskiego, że o jego męce ani słówkiem w Londynie nie piśnie, i traci wiarę, czy krwiożerczy i bandycki naród ukraiński zapłaci za te mordy, rabunki i podpalenia, za całą wielką krzywdę wyrządzoną  Polakom na tych ziemiach.

 

list pani Dobrzańskiej ze Lwowa: Nie pozostawiajcie nas na pastwę losu!

  raport ze Lwowa z marca 1944 roku: We Lwowie krążą uporczywe pogłoski, że nastąpi wielka rzeź Polaków na terenie Lwowa. W związku z tym nastroje są okropne, coraz częściej mówi się o tym, że naczelne dowództwo polskich organizacji podziemnych jest na żołdzie OUN lub też jest tak zniedołężniałe, że nie nadaje się na kierownicze stanowiska. Powszechne oburzenie zaczyna się po prostu zamieniać w szał do tego stopnia, że ludzie pracujący w mojej komórce zaczynają się pytać, jaki cel ma ich praca, skoro nie ma żadnych rezultatów. Coraz częściej słychać o popełnianiu samobójstw przez Polaków nie chcących patrzeć na męczeńską śmierć swoich braci, którzy znikąd nie mogą liczyć na najmniejszą pomoc.

  raport z Galicji z 25 lutego 1944: W ostatnich dniach dał się zauważyć wśród społeczeństwa polskiego ogromny wzrost pesymizmu. Ciągle się słyszy, że po Żydach przyszła kolej na Polaków, że nikt nie usiłuje przeszkodzić bestialskim mordom. W związku z tym dał się zauważyć duży spadek autorytetu polskich organizacji podziemnych wśród społeczeństwa polskiego. Coraz częściej słyszy się głosy krytyki głośno omawiające bezczynność czy bezsilność polskich organizacji, wszyscy głośno domagają się odwetu stosunku do Ukraińców, mówiąc, że organizacje wtedy zaczną działać, gdy niewbędzie już Polaków.

 

 

Czy trzeba pisać coś więcej? Polacy zdecydowanie nie są narodem, który by się uczył nawet na własnych błędach. Po Wołyniu była Galicja. A po wołyńskiej klęsce Armii Krajowej – klęska galicyjska.

 

2

Wołyń zdradzony Gehenna Polaków na Wołyniu wymyka się ludzkiemu pojmowaniu. Nasi rodacy byli rąbani siekierami, paleni żywcem i topieni w studniach, nabijani na pal, rozrywani końmi i mordowani na sto innych sposobów przez ukraińskich nacjonalistów.. Taki los spotkał starców, kobiety, nacjonalistów kobiety, dzieci i niemowlęta. Wszyscy ci ludzie zginęli tylko dlatego, że byli Polakami. To To była ich jedyna jedy na „zbrodnia”. Mimo ogromnej skali i niespotykanego okrucieństwa oprawców ludobójstwo to przez wiele dziesięcioleci znajdowało się na marginesie pamięci historycznej Polaków, a nasi rodacy zgładzeni przez ukraińskich nacjonalistów byli traktowani jak ofiary drugiej kategorii. Upamiętnianie ich cierpień uznawano za coś w złym tonie. A samo używanie słowa „ludobójstwo” – za niestosowne. Wynika to z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, duża część naszych elit uznała, że „rozdrapywanie historycznych ran” może zaszkodzić dialogowi polsko-ukraińskiemu i stosunkom między współczesnym państwem polskim a Ukrainą. Obawiano się, że jeżeli będziemy zbyt często przypominali o ofiarach Wołynia, nasi „partnerzy” z Kijowa się na nas pogniewają. Drugi powód był bardziej prozaiczny. Wołynia nie traktowano nawet jak Polski B. Traktowano go jak Polskę C: odległy, zapóźniony cywilizacyjnie, nikomu niepotrzebny kawałek Rzeczypospolitej. Przytłaczającą większość ofiar ludobójstwa na Wołyniu stanowili chłopi. Miejscowi ziemianie uciekli lub zostali zamordowani przez bolszewików po 17 września 1939 roku. Urzędników Sowieci wywieźli do Kazachstanu, a niedobitki

inteligencji schroniły się w miastach pod ochronnym parasolem niemieckich garnizonów.. Ludobójstwo na Wołyniu garnizonów Wołyniu rozegrało się więc na prowincji. Ofiarą banderowców padli włościanie – społeczność najbardziej bezradna, zupełnie nieprzygotowana na katastrofę, która miała na nią spaść. Jej dramat nieszczególnie interesował przedstawicieli elit. Co innego Katyń, gdzie ginęli oficerowie rezerwy – lekarze, pisarze, naukowcy, adwokaci, dziennikarze. Co innego Palmiry, gdzie mordowano polityków, działaczy społecznych, żołnierzy konspiracji. A Wołyń? Wołyń? O Wołyniu milczano. Kto by sobie nim zawracał głowę?

 

  Smutne, a zarazem niebezpieczne dla narodu polskiego – czytamy w sprawozdaniu terenowym z Przemyślan datowanym na 18 kwietnia 1944 roku –   jest to, że pogrążeni w depresji nasi bracia ze wsi są świadomi ich opuszczenia i zaniedbania przez samozwańczą elitę mającą kierować ich losami. Dobrze by było, gdyby wreszcie ta elita zrozumiała, że wartość narodowa tych wszystkich ludzi (wzięta razem z tymi, którzy zostaną jeszcze zamordowani) jest większa, aniżeli oni sobie przypisują. Jeśli więc nie chcą dać broni ludziom li tylko z tego powodu, iż im mniej zostanie – to wtedy to nazwać można wstrętnym egoizmem, który my kiedyś jak j ak najostrzej osądzimy. osądzimy.

  Wiem, że to, co piszę, jest bardzo gorzkie, drażniące polską wrażliwość, ale tak było. Pomordowani Wołyniacy w panteonie polskiej martyrologii stali w drugim rzędzie. Ta pożałowania godna sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w ostatnich latach. Między innymi dzięki tytanicznym wysiłkom historyków – takich jak Ewa i Władysław Siemaszkowie – którzy zamiast iść za modą, niezmordowanie badali gehennę wołyńskich Polaków. A także za sprawą  Wojciecha Smarzowskiego i jego porażającego filmu Wołyń Wołyń.. Według stereotypowej opinii problem wołyńskiej amnezji historycznej dotyczy tylko czasów PRL i III RP. Nieprawda! Jak starałem się ukazać w tej książce – to się zaczęło już podczas II wojny światowej. Już wtedy Wołyń nie interesował naszych elit. Nie interesował Komendy Głównej AK ani przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Tak zwane czynniki kierownicze niespecjalnie również obchodził tragiczny los jego mieszkańcó mieszkańców w. Już wtedy dialog z Ukraińcami przedkładano ponad bezpieczeństwo rodaków. Komenda Główna AK wobec wołyńskiego koszmaru zachowała się biernie. Mimo dramatycznych apeli mordowanych Wołyniaków nie przysłała im odsieczy, a wołyńskie struktury podziemnej armii zostały zmobilizowane dopiero w styczniu 1944 roku. A więc pół roku po apogeum mordów! Zmobilizowano to, żeby broniły„Burza” Polakówpodjęły przed ukraińskimi nacjonalistami, ale jepozresztą to, bynie w po ramach operacji współpracę z wkraczającymi do Polski bolszewikami. Wołyniacy otrzymali więc pomoc zbyt późno, a ich cierpienia już wtedy okrywano zmową milczenia. Przypomnę  jeszcze raz fragment poruszającego meldunku lwowskiego podziemia, którego fragment wykorzystałem jako motto tej książki:   Ludność czuje się opuszczona przez polskie czynniki rządowe – czytamy w nim.

  Pominięcie sprawy wołyńskiej lub zbywanie jej krótkimi wzmiankami przez oficjalną prasę podziemną sprawia wrażenie, że polskie władze tylko wtedy interesują się mordowaniem Polaków, jeśli mordercami są Niemcy. Gdy chodzi

 

o Ukraińców, uważa się wiadomości o mordach najpierw za niesprawdzone, a wreszcie zrzuca się winę na wszystkich z wyjątkiem oczywiście głównych sprawców: nacjonalistów ukraińskich z OUN na czele. Tak patrzy na to tutejsze społeczeństwo.

  Serce się kraje. Trudno sobie wyobrazić bezmiar rozpaczy i rozczarowania Wołyniaków, ołyniaków, gdy zdali sobie sob ie sprawę, że zostali porzuceni przez państwo polskie. Że  ojczyzna, którą tak kochali, zostawiła ich na pastwę oprawców. Dzisiaj ludność kresowa – pisał w połowie 1944 roku Zbigniew Nowosad z Komitetu Ziem Wschodnich – jest zdziesiątkowana przez bolszewików bolszewików,, niszczona przez Niemców, mordowana przez Ukraińców, ale zniosłaby jeszcze wiele, gdyby nie jej okropne poczucie opuszczenia przez cały naród, zwłaszcza przez jego czynniki kierownicze. Doszło do tego, że dziś zadaje sobie ona rozpaczliwe pytanie: „Czy my w ogóle jesteśmy Polsce potrzebni? Czy nie  jesteśmy dla niej tylko przykrym kłopotem, przyczyną konfliktu z ukochanymi słowiańskimi braćmi – Ukraińcami oraz z Rosją?”.

  I jeszcze jedna analiza Komitetu Ziem Wschodnich:   Czynniki wojskowe z zupełną obojętnością odniosły się do likwidacji polskości na Kresach dokonywanej przez Ukraińców. Powodem było prawdopodobnie fałszywe przekonanie, że zadaniem AK jest walka jedynie z Niemcami. A z upartego doktrynerstwa wyrósł utopijny pogląd, że z Ukraińcami dojdzie się do jakiegoś porozumienia. Nie przeprowadziły też czynniki wojskowe biernej obrony polskości przed eksterminacją.   Przepraszam, jeśli tymi gorzkimi cytatami psuję państwu nastrój. Jeśli naruszam sacrum naszej tożsamości historycznej, którym jest dogmat o nieomylności, potędze i bohaterstwie Polskiego Państwa Podziemnego. Bez wątpienia Polskie Państwo Podziemne ma ogromne zasługi, których nie sposób przecenić. szacunekpolskie do tej podziemie instytucji nie może nam przysłonić tragicznej prawdy, że Ale na Wołyniu całkowicie zawiodło. Sprawia to, że zdaniem części badaczy jest współodpowiedzialne za kolosalne rozmiary, jakie przybrało banderowskie ludobójstwo.   Tragedią ludności polskiej – pisał historyk Damian Markowski, autor książki Tragedią  Anatomia strachu  strachu  – była błędna formuła polityczna przyjęta przez rząd RP w Londynie oraz Polskie Państwo Podziemne. Opierała się ona na teorii, że główne siły AK w okręgach wschodnich miały zostać użyte dopiero w ramach

 

akcji „Burza”. Ich zasadniczy trzon uderzeniowy miał zatem pozostać nienaruszony do zakończenia okupacji niemieckiej. Decyzja ta pozbawiała dowódców lokalnych możliwości użycia wielu żołnierzy polskiego podziemia do akcji samoobrony – a co za tym idzie doprowadziła do śmierci tysięcy osób zamordowanych przez UPA.

  Ten brak elastyczności, uporczywe trzymanie się ustalonych planów musi zdumiewać. Oczywiście w 1939 roku nikt nie mógł przewidzieć, że ukraińscy nacjonaliści przeprowadzą na Wołyniu tak olbrzymią i bezwzględną operację eksterminacyjną. Gdy jednak w lutym i marcu 1943 roku zaczęli się dopuszczać pierwszych masowych zbrodni na Polakach, wszystko stało się jasne. Dlaczego AK wówczas nie zareagowała? Dlaczego nie rzucono wszystkich sił na ratunek mordowanym? Dlaczego nie przysłano odsieczy? Tak aby latem 1943 roku UPA nie mogła bezkarnie wymordować tysięcy Polaków. Są to bez wątpienia pytania kluczowe. A odpowiedź na nie – tragiczna.   Mimo że rzezie się nasilały – wspominał po latach ocalały Henryk Słowiński – administracja Polskiego Państwa Podziemnego na Wołyniu była bezradna i nie tworzyła oddziałów partyzanckich, które stanęłyby w obronie mordowanych polskich wsi. Za to, że tylu Polaków zginęło, ponosi ona bez wątpienia część odpowiedzialności. Jak można było liczyć na porozumienie z Ukraińcami, skoro u nas na wschodzie Wołynia rzezie trwały już na potęgę i zaczęły dochodzić w okolice Łucka? UPA UPA z dnia na dzień rosła w siłę, sił ę, a naszych oddziałów nie było. W efekcie latem 1943 roku UPA nie atakowała polskich skupisk w nocy, tylko czyniła to w biały dzień, działając w sposób masowy i bezkarny.

  Bierność Armii Krajowej spowodowała, że zdesperowani, doprowadzeni do ostateczności Wołyniacy, najbardziej patriotyczni spośród polskich patriotów, musieli szukać oparcia i pomocy u wrogów. wrogów. Niemców oraz – o zgrozo! – bolszewików. W książce tej znalazło się wiele niezwykle szokujących, drastycznych opisów zbrodni popełnionych przez banderowców na Polakach. Moją intencją nie było  jednak wywoływanie w czytelniku niechęci do Ukraińców. Ukraińców. Ostrze książki jest wymierzone w ukraińskich nacjonalistów i ich totalitarną, ekstremistyczną  ideologię, która doprowadziła do ludobójstwa. Za tragedię polskich mieszkańców Wołynia nie odpowiadają wszyscy Ukraińcy, nie odpowiada za nią cały ukraiński naród. To nie była żadna masowa chłopska rewolta. To była operacja eksterminacyjna zaplanowana na zimno przez czołowych działaczy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. I zrealizowana

 

przez Ukraińską Powstańczą Armię. To OUN i UPA należy winić za to, co się stało. Większość ukraińskich mieszkańców Wołynia nie brała udziału w „rzezaniu Lachów”. Wielu z nich – mimo banderowskiego terroru – udzielało nawet Polakom pomocy, ukrywało ich przed siepaczami. Jeżeli informacje o tym

docierały do UPA, ci wspaniali ludzie, dobrzy sąsiedzi byli bezwzględnie mordowani. Nigdy nie zapomnę słów, jakie usłyszałem przed laty od Sulimira Stanisława Żuka, niezwykle mądrego Polaka, który jako chłopiec ocalał z banderowskiej rzezi na Podolu. „Nie ma złych narodów – powiedział mi – są tylko źli ludzie i złeJestem ideologie”. przyjacielem narodu ukraińskiego. Patriotą szerokiej wielonarodowej Rzeczypospolitej, ojczyzny wszystkich narodów, którym przyszło żyć w przestrzeni między Niemcami a Rosją. Litwinów, Polaków, Ukraińców i Białorusinów. Za jeden z największych dziejowych błędów państwa polskiego uważam fiasko projektu przekształcenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Rzeczpospolitą Trojga Narodów. Symbolizujący Ruś archanioł Michał powinien był znaleźć się na tarczy herbowej u boku polskiego Orła i litewskiej Pogoni. Opowiadam się jednak za przyjaźnią i dialogiem z Ukraińcami, a nie z ukraińskimi szowinistami z OUN i UPA. Uważam, że cały polski program wobec tej formacji podczas II wojny światowej powinien był się ograniczyć do tych kilku słów: bić, bić i jeszcze raz bić. Nadzieje przywódców podziemia na to, że z banderowcami uda się wynegocjować kompromis, okazały się fatalną  naiwnością.   Do dziś dnia nie mogę dostatecznie pojąć – pisał weteran polskiej samoobrony Stanisław Jastrzębski – kompletnej bierności Polaków wobec akcji banderowców, dążących w sposób jawny do całkowitego ich zlikwidowania. Niektórzy kresowiacy uzasadniają obecnie ten stan przede wszystkim brakiem właściwego, mającego autorytet dowódcy z prawdziwego zdarzenia, który mógłby zorganizować obronę i zdecydowanie przeciwstawić się tej hordzie. Uważam – niech wybaczą mi krajanie i ci, których zaboli to, co powiem – że szkoda, iż nie zadziałał mechanizm samoobrony i zdrowego rozsądku. Gdyby Polacy z naszej wsi sprzeciwili się i rozpoczęli walkę z bandytami zgodnie z zasadą „krew za krew, oko za oko”, zapewne nie byłoby tylu ofiar. Z tymi zbrodniarzami należało rozmawiać tylko z karabinem lub granatem w dłoni. Stawka była zbyt wielka, by pozwalać sobie na bierne oczekiwanie rozwoju wypadków wypadków..

 

 

Zgadzam się ze Stanisławem Jastrzębskim. Taka jest główna myśl mojej książki, która zapewne nie spodoba się brązownikom historii. Ludziom, którzy uważają, że błędy i porażki naszych przodków należy dyskretnie zamiatać pod dywan. A celem nauczania historii jest podtrzymywanie na duchu poprzez pudrowanie i szminkowanie przeszłości. Ja mam diametralnie inny pogląd. Po pierwsze, najważniejsza jest prawda. Po drugie, historia powinna nam służyć jako nauczycielka życia. Błędy przeszłości należy opisywać i analizować. Tak, aby ich uniknąć w przyszłości. Prawdziwa historia – jak nauczał nas wielki Jerzy Łojek – „rozlicza polityków i dowódców tylko ze skutków, a nie z intencji działania”. Miałem kiedyś zaszczyt poznać jednego z żołnierzy warszawskiej kompanii, która w marcu 1944 roku przybyła na Wołyń – pana Andrzeja Żupańskiego

„Andrzeja , przewodniczącego środowiska żołnierzy 27. Dywizji. W jego mieszkaniu w centrum Warszawy przez wiele godzin rozmawialiśmy na temat braku pomocy dla Wołynia ze strony AK. Była to rozmowa pełna goryczy i żalu.  – Mój Boże – mówił pan Andrzej – dlaczego tak późno? Dlaczego nie wysłano nas na Wołyń wcześniej, kiedy można było jeszcze coś zrobić? W 2015 roku pan Andrzej Żupański napisał przedmowę do książki Lucyny Kulińskiej i Czesława Partacza Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na Polakach w latach 1939–1945. 1939–1945. W przedmowie tej znalazły się te dwa zdania:   Komenda Główna Armii Krajowej nie udzieliła żadnej pomocy zbrojnej ginącej ludności polskiej Wołynia i Małopolski Wschodniej. Ta decyzja powinna być poddana badaniom naukowym.

  Ta skromna książka publicystyczna, którą trzymają państwo w rękach, jest próbą odpowiedzi na ten apel nieżyjącego polskiego bohatera.

 

 

Bibliografia 1. Dokumenty archiwalne Archiwum Akt Nowych Armia Krajowa Delegatura Rządu RP na Kraj Rada Główna Opiekuńcza

  Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Akta Franciszka Konstantego Pukackiego Akta Michała Fijałki Akta śledztw w sprawie służby w Schutzmannschaft Bataillon 202 Akta Tadeusza S Sztumberk-Rychtera ztumberk-Rychtera

  Gabinet Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszaws Warszawskiego kiego Materiały BIP KG AK dotyczące Okręgu Wołyń

  Studium Polski Podziemnej w Londynie Raport majora Tadeusza Klimowskiego „Ostoi” (dzięki uprzejmości dr. Mariusza Zajączkowskiego)

2. Dokumenty wydane drukiem  Archiwum Adama Bienia. Akta narodowościowe narodowościowe (1942–1944) (1942–1944),, oprac. Jan Brzeski, Adam Roliński, Kraków 2001 Wrocław–Warszawa–Kraków arszawa–Kraków 1990  Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, 1939–1945, t. 1–5, Wrocław–W Kulińska Lucyna, Roliński Adam, Antypolska Adam, Antypolska akcja nacjonalistów ukraińskich w Małopolsce Wschodniej w świetle dokumentów Rady Głównej Opiekuńczej 1943–1944, 1943–1944, Kraków 2003 Kulińska Lucyna, Roliński Adam, Kwestia Adam, Kwestia ukraińska i eksterminacja ludności polskiej w Małopolsce Wschodniej w świetle dokumentów Polskiego P olskiego Państwa Podziemnego 1942–  1944,, Kraków 2004 1944  Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty  z archiwów służb specjalnych specjalnych, t. 4: Polacy 4: Polacy i Ukraińcy między dwoma systemami totalitarnymi 1942–1945, 1942–1945, cz. 1–2, oprac. Grzegorz Motyka i Jurij Juri j Szapował, W Warszawa–  arszawa–  Kijów 2005

 

Ziemie Wschodnie. Meldunki tygodniowe Sekcji Wschodniej Departamentu Informacji i Prasy  Delegatury Rządu RP na Kraj, kwiecień–lipiec 1944, 1944, oprac. Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk, Adam Koseski, W Warszawa–Pułtusk–Kielce arszawa–Pułtusk–Kielce 2006 Ziemie Wschodnie. Raporty Biura Wschodniego Delegatury Rządu na Kraj 1943–1944, 1943–1944, oprac. Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk, Adam Koseski, Warszawa Warszawa 2005

3. Wspomnienia, pamiętniki Banach Kazimierz, Z dziejów BCh, BCh, Warszawa 1968 Cybulski Antoni „Oliwa”, Wspomnienia konspiracyjnego starosty z Wołynia, Wołynia, Warszawa 2009 Cybulski Henryk, Krwawy Henryk, Krwawy Wołyń Wołyń ’43, Wspomnienia komendanta Przebraża Przebraża,, Warszawa 2014 Czerwiński Józef, Z wołyńskich lasów na berliński trakt , Warszawa 1972 Fedorowski Grzegorz, Leśne Grzegorz, Leśne ognie, ognie, Warszawa 1963 Filar Władysław Władysław,, Wołyń–Lublin–Warszawa ołyń–Lublin–Warszawa 1939–1989. Wspomnienia żołnierza 27 Wołyńskiej  Dywizji Piechoty Armii Krajowej, Krajowej, Warszawa 2013 Grabowski Henryk, Polesie Henryk, Polesie Wołyńskie Wołyńskie pod okupacją niemiecką niemiecką,, Warszawa 2003 Grabowski Henryk, Szlaki bez drogowskazów drogowskazów,, Pruszków 2001 Grzesiakowa Zofia, Między Zofia, Między Horyniem a Słuczą, Słuczą, Warszawa 1992 Hermaszewski Władysław Władysław,, Masakra w Lipnikach, Lipnikach, Warszawa 2015 Janicki Zenobiusz, W obronie Przebraża i w drodze do Berlina Berlina,, Lublin 1997 Jastrzębski Stanisław S tanisław,, Oko w oko z banderowcami: wspomnienia małoletniego żołnierza Armii  Krajowej,, Katowice 2011  Krajowej Jaworski Józef, Krwawe Józef, Krwawe łuny nad Słuczą, Słuczą, Brzezia Łąka 2016 Józewski Henryk, Zamiast pamiętnika, pamiętnika, „Zeszyty Historyczne” nr 59–60, Paryż 1982 Karłowicz Leon, Jastrzębiacy Jastrzębiacy.. Historia oddziału i batalionu por. por. „Jastrzębia” z 27. Wołyńskiej  Dywizji Piechoty AK , Warszawa 2013 Karłowicz Leon, Od Zasmyk do Skrobowa, Skrobowa, Warszawa 2013 Kaszuba Serafin, Strzępy Strzępy.. Wspomnienia i zapiski zapiski,, Kraków 1994

Kirschner Henryk, Notatki Henryk, Notatki wołyńskie, wołyńskie, Kraków 2010 Kobylański Władysław Władysław,, W szponach trzech wrogów, wrogów, Warszawa 2013 Kopisto Wacław, Droga Wacław, Droga cichociemnego do łagrów Kołymy, Kołymy, Warszawa 1990 Koprowski Marek, Mord Marek, Mord na Wołyniu. Wołyniu. Zbrodnie ukraińskie w świetle relacji relacji i dokumentów, dokumentów, t. 1 i 2, Zakrzewo 2017–2018 Koprowski Marek, Wołyń. 27 Wołyńska Dywizja Piechoty P iechoty Armii Krajowej Krajowej,, Zakrzewo 2013 Koprowski Marek, Wołyń. Epopeja polskich losów 1939–2013 1939–2013,, t. 1–3, Zakrzewo 2013 Koprowski Marek, Wołyń. Mówią świadkowie ludobójstwa ludobójstwa,, Zakrzewo 2016 Kowalski Olgierd, Z Wołynia Wołynia przez Polesie do Berlina. Wspomnienia żołnierza 27. Wołyńskiej Wołyńskiej  Dywizji Piechoty AK , Bydgoszcz 2005 Kranc Remigiusz, Z Ostroga na Kołymę, Kołymę, Biały Dunajec 1998 Krasowski Jerzy „Lech”, Wspomnienia Wołyniaka [b.m. Wołyniaka [b.m. i d.w.] d.w.] Kucharski Roman, Krwawa Roman, Krwawa Łuna, Łuna, Warszawa 1997

 

Kuczyński Józef, Między Józef, Między parafią a łagrem, łagrem, Warszawa 2017 Kulińska Lucyna, Dzieci Lucyna, Dzieci Kresów, Kresów, t. 1–4, Warszawa–Kraków Warszawa–Kraków,, 2003–2013 Kunicki Mikołaj, Pamiętnik Mikołaj, Pamiętnik „Muchy”, „Muchy”, Warszawa 1971 Leszczyński Stanisław Stanisław,, Uwikłanie. Wspomnienia z Podola 1939–1945, 1939–1945, Rzeszów 2016 Maguza Zygmunt, Zygmunt, Żołnierskie losy W Wołyniaka ołyniaka,, Warszawa–Rzeszów 2018 Oliwa Apolinary, Apolinary, Gdy poświęcano noże. Tragedia Wołynia, Wołynia, Opole 2013 Piotrowski Czesław Czesław,, Krwawe żniwa. Zbrodnie ukraińskie ukraińskie na Wołyniu Wołyniu,, Warszawa 2016 Piotrowski Czesław Czesław,, Przez Wołyń Wołyń i Polesie na Podlasie Podlasie,, Warszawa 1998  Przez uroczyska uroczyska Polesia i W Wołynia: ołynia: Wspomnienia Polaków uczestników radzieckiego ruchu  partyzanckiego,, Warszawa 1962  partyzanckiego Romanowski Wincenty, Kainowe Wincenty, Kainowe dni, dni, Warszawa 1990 Ronikier Adam, Pamiętniki Adam, Pamiętniki 1939–1945, 1939–1945, Kraków 2001 Rzepecki Jan, Wspomnienia i przyczynki historyczne, historyczne, Warszawa 1983 Saboń Bogusław Bogusław,, Wołyński życiorys, życiorys, Warszawa 1999 Sobiesiak Józef, Brygada „Grunwald”, Warszawa „Grunwald”, Warszawa 1966 Sobiesiak Józef, Jegorow Ryszard, Ziemia płonie, płonie, Warszawa 1961 Sobiesiak Józef, Przebraże Józef, Przebraże,, Warszawa 1971 Sobotko Mieczysław Mieczysław,, Między Turią a Bugiem, Bugiem, Olsztyn–Białystok 1980 Sztumberk-Rychter Tadeusz, adeusz, Artylerzysta  Artylerzysta piechurem piechurem,, Warszawa 1966 Wołyń bez komentarza, komentarza, Warszawa 2016 Żuk Sulimir Stanisław Stanisław,, Skrawek piekła na Podolu, Podolu, Warszawa–Kraków 2015

4. Literatura przedmiotu  Antypolska akcja OUN-UPA OUN-UPA 1943–1944. Fakty i interpretacje interpretacje,, red. Grzegorz Motyka i Dariusz Libionka, Warszawa 2002  Armia Krajowa na Wołyniu Wołyniu,, Warszawa 1994  Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, organizacyjny, red. Krzysztof Komorowski, W Warszawa arszawa 1996 Bakuniak Edmund Henryk, „Osnowa”. Zgrupowanie pułkowe 27. W Wołyńskiej ołyńskiej Dywizji Piechoty  AK , Warszawa 2006 Białowąs Jan, Krwawa Jan, Krwawa podolska wigilia w Ihrowicy w 1944 roku roku,, Lublin 2003 Bocheński Adolf, Imperializm Adolf, Imperializm państwowy, państwowy, Kraków 2013 Bonusiak Włodzimierz, Małopolska Włodzimierz, Małopolska Wschodnia pod rządami Trzeciej Trzeciej Rzeszy Rzeszy,, Rzeszów 1990 Chlebowski Cezary Cezary,, Wachlarz Wachlarz,, Warszawa 1990 Chojnowski Andrzej, Koncepcje Andrzej, Koncepcje polityki narodowościowej narodowościowej rządów polskich 1921 – 1939, 1939,

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979 Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk Dębowska Maria, Kościół Maria, Kościół katolicki na Wołyniu Wołyniu w warunkach okupacji 1939–1945, 1939–1945, Rzeszów 2008 Dębski Krzesimir, Nic Krzesimir, Nic nie jest w porządku, porządku, Warszawa 2016

 

 Europa nieprowincjonalna. nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1772–1999, 1772–1999, red. Krzysztof Jasiewicz, W Warszawa arszawa 1999 Faszcza Dariusz, „Luboń”, „Wiktor” pułkownik Kazimierz Bąbiński 1895–1970, 1895–1970, Warszawa 2010 Faszcza Dariusz, Komenda Dariusz, Komenda Okręgu AK „Wołyń” „Wołyń” wobec eksterminacji ludności polskiej w 1943 r., „Niepodległość i Pamięć” 20/3–4 (43–44), 2013 Faszcza Dariusz, Skazany na zapomnienie. Płk Kazimierz Bąbiński „Luboń-Wiktor „Luboń- Wiktor” ”, Pułtusk 2008 Fijałka Michał, Michał, 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK , Warszawa 1986 Filar Władysław Władysław,, „Burza” na Wołyniu. Z dziejów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty A Armii rmii  Krajowej. Studium historyczno-wojskowe, historyczno-wojskowe, Warszawa 1997 Filar Władysław Władysław,, Polskie podziemie niepodległościowe AK w obronie ludności polskiej polskiej na Wołyniu,, „Biuletyn Informacyjny Żołnierzy Środowiska 27 Dywizji Wołyńskiej AK” nr 3 Wołyniu 1998 Filar Władysław Władysław,, Przebraże – bastion polskiej samoobrony samoobrony na W Wołyniu. ołyniu. Bitwy i akcje akcje,, Warszawa 2007 Filar Władysław Władysław,, Wołyń 1939–1944. Eksterminacja, czy walki polsko-ukraińskie polsko-ukraińskie,, Toruń 2003 Filar Władysław Władysław,, Wydarzenia wołyńskie 1939–1944. W poszukiwaniu odpowiedzi na trudne t rudne  pytania, Toruń  pytania, 2008 Giedroyc a Toruń Ukraina. Ukraińska perspektywa Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej  Kultury,, red. Magdalena Semczyszyn i Mariusz Zajączkowski, Warszawa–Lublin–Szczecin  Kultury 2014 Gogun Aleksander, Partyzanci Aleksander, Partyzanci Stalina na Ukrainie, Ukrainie, Warszawa 2015 Górski Grzegorz, Rada Grzegorz, Rada Narodowościowa przy Delegacie Delegacie Rządu RP na Kraj (październik 1943–  lipiec 1944), 1944), „Roczniki Nauk Prawnych”, tom VII, 1997 Hrycak Jarosław Jaros ław,, Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego nowoczesnego narodu, narodu, Lublin 2000 Hryciuk Grzegorz, Przemiany Grzegorz, Przemiany narodowościowe narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948 1931–1948,, Toruń 2005 Hud Bohdan, Ukraińcy i Polacy na Naddnieprzu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej w XIX  i w pierwszej połowie XX wieku, wieku, Lwów–Warszawa 2013 Iliuszyn Ihor, ZSRR wobec ukraińsko-polskiego konfliktu narodowościowego na Ukrainie Zachodniej w latach 1939–1947 , Warszawa 2017 Iljuszyn Ihor, UP UPA A i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie (1939–1945) (1939–1945),, Warszawa 2009 Jastrzębski Stanisław S tanisław,, Samoobrona Polaków na Kresach Południowo-Wschodnich II   Rzeczypospolitej w latach 1939–1946, 1939–1946, Wrocław 2008 Juchniewicz Mieczysław Mieczysław,, Na wschód od Bugu. Polacy w walce antyhitlerowskiej na ziemiach ZSRR 1941–1945, 1941–1945, Warszawa 1985 Karłowicz Leon, Ludobójcy Leon, Ludobójcy i ludzie. Sąsiedzi. Wołyń Wołyń 1943, 1943, Warszawa 2013 Kęsik Jan, Zaufany komendanta. Biografia polityczna Jana Henryka Józewskiego 1892–1981, 1892–1981, Wrocław 1995

 

Kołtun Krzysztof, Bestialstwa UPA pod Lubomlem na Wołyniu, Wołyniu, Lublin 2016 Komański Henryk, Siekierka Szczepan, Bulzacki Krzysztof, Ludobójstwo Krzysztof, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim w latach 1939–1947 , Wrocław 2006 Komański Henryk, Siekierka Szczepan, Bulzacki Krzysztof, Ludobójstwo Krzysztof, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie stanisławowskim w latach 1939–  1946,, Wrocław 2007 1946 Komański Henryk, Siekierka Szczepan, Ludobójstwo Szczepan, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim, 1939–1946, 1939–1946 , Wrocław 2004 Komoński Ernest, W obronie przed Ukraińcami, Ukraińcami, Toruń 2013 Kozłowski Maciej, Między Maciej, Między Sanem a Zbruczem. Walki Walki o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919 1918–1919,, Kraków 1990  Kresowaa księga sprawiedliwych 1939–1945. O Ukraińcach ratujących Polaków poddanych  Kresow eksterminacji przez OUN i UPA, UPA, oprac. Romuald, Warszawa 2007 Kroll Bogdan, Rada Bogdan, Rada Główna Opiekuńcza, Opiekuńcza, Warszawa 1985 Kulińska Lucyna, Działalność Lucyna, Działalność terrorystyczna terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922–1939, 1922–1939, Kraków 2009 Kulińska Lucyna, Dzieje Lucyna, Dzieje Komitetu Ziem Wschodnich na tle losów ludności polskich Kresów w latach 1943–1947 , t. 1 i 2, Kraków 2002–2003 Kulińska Lucyna, Partacz Part acz Czesław Czesław,, Z Zbrodnie brodnie nacjonalistów ukraińskich na Polakach w latach 1939–1945. Ludobójstwo niepotępione, niepotępione, Warszawa 2015 Madajczyk Czesław, Faszyzm Czesław, Faszyzm i okupacje 1938–1945, 1938–1945, t. 1–2, Poznań 1983 Majewski Marcin Łukasz, Wołyń. Komunizm, nacjonalizm, terroryzm. Wojewoda Wojewoda wołyński wobec ukraińskich organizacji terrory terrorystycznych stycznych na Wołyniu 1928–1938 1928–1938,, Warszawa 2014 Markowski Damian, Anatomia Damian, Anatomia strachu. strachu. Sowietyzacja obwodu lwowskiego 1944–1953. Studium  zmian polityczno-gospodarczych polityczno-gospodarczych,, Warszawa 2018 Markowski Damian, Płonące Damian, Płonące Kresy. Kresy. Operacja „Burza” na Kresach Wschodnich II   Rzeczypospolitej,, Warszawa 2011  Rzeczypospolitej Marszał Maciej, Polska Maciej, Polska myśl konserwatywna wobec „kwestii ukraińskiej” w okresie okresie międzywojennym,, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, t. XCI/1, 2014 międzywojennym  Materiały i studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich, polsko-ukraińskich, red. Bogumił Grott, Kraków 2008 Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP, SZP, ZWZ, AK 1939–1945 1939–1945,, Warszawa 1987 Mazur Grzegorz, Pokucie Grzegorz, Pokucie w latach drugiej wojny światowej. Położenie ludności, polityka okupantów,, działalność podziemia okupantów podziemia,, Kraków 1994 Mazur Grzegorz, Wytyczne BIP-u w sprawie ukraińskiej płk. dypl. Jana Rzepeckiego Rzepeckiego,, „Zeszyty Historyczne” nr 106, Paryż 1993 Mędrzecki Włodzimierz, Województwo wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywilizacyjnych, społecznych i politycznych, politycznych, Wrocław 1988 Mich Włodzimierz, Problem Włodzimierz, Problem mniejszości narodowych narodowych w myśli politycznej polskiego ruchu konserwatywnego (1918–1939), (1918–1939), Lublin 1992 Miłosz Czesław, Czesław, Wyprawa w Dwudziestolecie Dwudziestolecie,, Kraków 2000

 

Miszewski Dariusz, Rada Dariusz, Rada Narodowościowa wobec mniejszości mniejszości narodowych i narodów narodów wschodnich w czasie II wojny światowej, światowej , „Przegląd Narodowościowy” nr 3/2014 Motyka Grzegorz, Cień Kłyma Sawura. Polsko-ukraiński konflikt pamięci, pamięci , Gdańsk 2013

Motyka Grzegorz, Na Grzegorz, Na Białych Polaków obława. Wojska Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944–1953,, Kraków 2014 1944–1953 Motyka Grzegorz, Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła Wisła,, Kraków 2011 Motyka Grzegorz, Polski Grzegorz, Polski policjant na Wołyniu Wołyniu,, „Karta” nr 24, Warszawa 1998 Motyka Grzegorz, Ukraińska partyzantka 1942–1960, 1942–1960, Warszawa 2006 Motyka Grzegorz, Wołyń ’43, ’43, Kraków 2016 Musiał Bogdan, Rozstrzelać Bogdan, Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne! kontrrewolucyjne! Brutalizacja wojny niemieckosowieckiej latem 1941 roku, roku, Warszawa 2001 Musiał Bogdan, Sowieccy partyzanci 1941–1944. Mity i rzeczywistość , Poznań 2014 Ney-Krwawicz Marek, Komenda Marek, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, 1939–1945, Warszawa 1990 Ney-Krwawicz Marek, Powstanie Marek, Powstanie powszechne w koncepcjach i pracach Sztabu Naczelnego Wodza i Komendy Głównej AK , Warszawa 1999 Operacja „Burza” i Powstanie Warszawskie Warszawskie 1944, 1944, red. Krzysztof Komorowski, Komor owski, W Warszawa arszawa 2002 Orzełek Ariel, Idea Ariel, Idea asymilacji państwowej Ukraińców w Małopolsce Wschodniej w międzywojennej refleksji politycznej Aleksandra Bocheńskiego, Bocheńskiego , „Rocznik Lubelski” 42, 2016 OUN, UPA i zagłada Żydów, Żydów, red. Andrzej A. Zięba, Kraków 2016 Partacz Czesław, Kwestia Czesław, Kwestia ukraińska w polityce polskiego rządu na uchodźstwie i jego ekspozytur w kraju (1939–1945), (1939–1945), Koszalin 2001 Partacz Czesław, Łada Krzysztof, Polska Krzysztof, Polska wobec ukraińskich dążeń niepodległościowych w czasie II wojny światowej, światowej, Toruń 2004 Peretiatkowicz Adam, Polska Adam, Polska samoobrona w okolicach Łucka, Łucka, Katowice 1995 Peretiatkowicz Adam, Wołyńska samoobrona w dorzeczu Horynia, Horynia, Katowice 1997 Podhajecki Adam, OUN i UPA UPA pod skrzydłami III Rzeszy Rzeszy,, Warszawa 2013 Podskarbi-Łojas Władysława, Wołyńskie lata, które pamiętam… pamiętam…,, Toruń 2011  Polacy i Ukraińcy podczas II wojny światowej, światowej, red. Włodzimierz Bonusiak, Rzeszów 2000  Polityczne, religijne i kulturalne aspekty sprawy polskiej polskiej na Kresach Wschodnich, Wschodnich, red. Bogumił Grott, Kraków 2009  Polska–Ukraina. Dziedzictwo i współczesność , red. Roman Drozd, Tadeusz Sucharski, Słupsk 2012  Polska–Ukraina. Trudne Trudne pytania, pytania, t. 1–11, oprac. Romuald Niedzielko, Warszawa 1998–2009 Popek Leon, Ostrówki. Wołyńskie ludobójstwo, ludobójstwo, Warszawa 2011  Pro memoria (1941–1944). Raporty Departamentu Informacji Delegatury Rządu RP na Kraj o zbrodniach na narodzie polskim, polskim, oprac. Janusz Gmitruk, Arkadiusz Indraszczyk, Adam Koseski, Warszawa–Pułtusk 2004/2005 Przybysz Kazimierz, Wojtas Andrzej, Bataliony Chłopskie, Chłopskie, t. 1–3, W Warszawa arszawa 1985

 

Razyhrayev Oleh, Policja Oleh, Policja Państwowa w województwie wołyńskim w okresie okresie międzywojennym, międzywojennym, Warszawa 2019 Romanowski Wincenty, ZWZ-AK na Wołyniu 1939–1944 1939–1944,, Lublin 1993 Rossoliński-Liebe Grzegorz, Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult , Warszawa 2018 Sawicki Mikołaj, Dzieje Mikołaj, Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich, polsko-ukraińskich, t. 1–3, W Warszawa arszawa 1992 Siemaszko Ewa, Siemaszko Si emaszko Władysław, Ludobójstwo Władysław, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia Wołynia 1939–1945, 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000 Snyder Timothy, Rekonstrukcja Timothy, Rekonstrukcja narodów narodów.. Polska, Ukraina, Litwa, Białoruś 1569–1999, 1569–1999 , Sejny 2006 Snyder Timothy, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Stalinem , Warszawa 2011

Snyder Timothy, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę Ukrainę,, Kraków 2008 Sołonin Mark, Nic Mark, Nic dobrego na wojnie, wojnie, Poznań 2011 Sowa Andrzej Leon, Kto Leon, Kto wydał wyrok na miasto?, miasto?, Kraków 2016 Sowa Andrzej Leon, Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947 , Kraków 1998 Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–2004, 1939–2004, red. Bogumił Grott, Warszawa 2004 Stosunki polsko-ukraińskie. „Głos Kresowian” Kresowian”,, oprac. Jan J an Niewiński, Warszawa 2005 Szabłowski Witold, Sprawiedliwi zdrajcy. Sąsiedzi z Wołynia, Wołynia , Kraków 2016 Torzecki Ryszard, Kwestia Ryszard, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933–1945), (1933–1945), Warszawa 1972 Torzecki Ryszard, Kwestia Ryszard, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, 1923–1929, Kraków 1989 Torzecki Ryszard, Polacy Ryszard, Polacy i Ukraińcy. Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie  II Rzeczypospolitej, Rzeczypospolitej, Warszawa 1993 Torzecki Ryszard, Polska Ryszard, Polska myśl polityczna wobec kwestii ukraińskiej w czasie II wojny światowej (kraj i emigracja), emigracja), [w:] Polska [w:] Polska – Polacy – mniejszości narodowe, narodowe, red. W. Wrzesiński, Wrocław–W Wrocław–Warszawa–Kraków arszawa–Kraków 1992 Tucholski Jędrzej, Cichociemni Cichociemni,, Warszawa 1984 Turowski Józef, Pożoga: Józef, Pożoga: Walki Walki 27 Wołyńskiej Wołyńskiej Dywizji AK, Warszawa AK, Warszawa 1990 Turowski Józef, Siemaszko Władysław Władysław,, Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–1945, Warszawa 1939–1945, Warszawa 1990 Ważniewski Włodzimierz, Stracone nadzieje. Polityka władz okupacyjnych w Małopolsce Wschodniej 1939–1944, 1939–1944, Warszawa 2009 Wenklar Michał, Batalion 202. [w:] 202. [w:] Od września do Norymbergi, Norymbergi, Kraków 2012 Wenklar Michał, Polacy Michał, Polacy w niemieckiej policji pomocniczej Schutzmannschaftsbataillon 202, 202, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 34, nr 4, Wrocław 2012 Węgierski Jerzy J erzy,, Armia Krajowa na południowych i wschodnich przedpolach Lwowa, Lwowa, Kraków 1994 Węgierski Jerzy J erzy,, Armia Krajowa w okręgach Stanisławów i Tarnopol Tarnopol,, Kraków 1996 Węgierski Jerzy J erzy,, Armia Krajowa w Zagłębiu Naftowym i na Samborszczyźnie Samborszczyźnie,, Kraków 1993 Węgierski Jerzy J erzy,, Lwowska konspiracja narodowa narodowa i katolicka 1939–1946 1939–1946,, Kraków 1994

 

Węgierski Jerzy, Mazur Grzegorz, Konspiracja Grzegorz, Konspiracja lwowska 1939–1944. Słownik biograficzny biograficzny,, Katowice 1997 Węgierski Jerzy J erzy,, W lwowskiej Armii Krajowej, Krajowej, Warszawa 1989 Wiatrowycz Wołodymyr, Druga Wołodymyr, Druga wojna polsko-ukraińska 1942–1947 , Warszawa 2013 Wnuk Rafał, Za pierwszego Sowieta. Polska konspiracja na Kresach Kresach Wschodnich II   Rzeczypospolitej (wrzesień 1939–czerwiec 1941), 1941), Warszawa 2007 Wysocki Roman, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939, 1929–1939, Lublin 2003 Zajączkowski Mariusz, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944,, Lublin–Warszawa 2015 1939–1944 Zychowicz Piotr, Obłęd ’44, ’44, Poznań 2013 Zychowicz Piotr, Opcja niemiecka, niemiecka, Poznań 2014 Zychowicz Piotr, Pakt Piotr, Pakt Piłsudski–Lenin, Piłsudski–Lenin, Poznań 2015 Żeleński Władysław Władysław,, Zabójstwo ministra Pierackiego, Pierackiego, Warszawa 1995 Żupański Andrzej, Droga Andrzej, Droga do prawdy o wydarzeniach na Wołyniu Wołyniu,, Toruń 2012

 

 

Głosy ocalałych Nawet najgrubsze monografie historyczne – pełne faktów, faktów, analiz, nazw geograficznych i statystyk – nie powiedzą nam tyle o epoce, co jedne dobrze napisane wspomnienia. To dzięki relacjom świadków historii poznajemy klimat, zapach i smak minionych wieków. Możemy się dowiedzieć, jaki wpływ na losy  jednostek miały wielkie wydarzenia historyczne. Ponieważ człowiek w historii  jest najciekawszy i najważniejszy. najważniejszy. Kierując się tą zasadą, w Wołyniu zdradzonym starałem zdradzonym starałem się jak najobszerniej cytować Wołyniaków – tak, aby czytelnik mógł spojrzeć na straszliwe ludobójstwo z 1943 roku oczami ocalałych. Korzystałem przy tym z licznych wydanych drukiem wspomnień i relacji. Moje szczególne podziękowanie należy się jednak państwu Ewie i Władysławowi Siemaszkom oraz panu Markowi A. Koprowskiemu. W książce tej wykorzystałem bowiem fragmenty wstrząsających relacji z Wołynia zamieszonych w monumentalnym dziele państwa Siemaszków  Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945. 1939–1945. Bez znajomości tych unikatowych dokumentów żaden historyk nie może i nie będzie mógł w przyszłości kompetentnie pisać o Wołyniu. Wołyniu. Nie zdoła zrozumieć zrozu mieć bezmiaru tragedii, która się tam wydarzyła. W Wołyniu zdradzonym  zdradzonym  wykorzystałem również fragmenty rozmów, które

z licznymi Wołyniakami przeprowadził Marek A. Koprowski. Rozmowy te zamieścił w swoich świetnych, poczytnych książkach na czele z trzytomową   Epopeją polskich losów. losów. Szczególnie cenne okazały się dla mnie zebrane przez pana Koprowskiego relacje byłych żołnierzy samoobrony i 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. Jeszcze raz dziękuję państwu Siemaszkom i Markowi A. Koprowskiemu za ich tytaniczną pracę, dzięki której głosy ocalałych nigdy nie zostaną zapomniane. A państwu polecam lekturę dzieł znakomitych autorów.

 

 

PZP = AK W oryginalnych dokumentach polskiego podziemia z okresu II wojny światowej Armię Krajową określano kryptonimem „Polski Związek Powstańczy” (PZP). Aby ułatwić czytelnikom lekturę i uniknąć konfuzji, w cytowanych w książce dokumentach zdecydowałem się rozszyfrować skrót PZP i zastąpić go znanym i rozpoznawalnym skrótem AK.

 

Polacy zamordowani przez ukraińskich nacjonalistów we wsi Lipniki w nocy z 26 na 27 marca 1943 roku. Fot. Marek Skorupski/Forum

 

 

W tej straszliwej masakrze zginęło blisko 200 cywilów, cywilów, w tym wiele kobiet i dzieci. Fot. Marek Skorupski/Forum

 

 

Zamordowana przez UPA UPA rodzina Rudnickich z Chobułtowa, wsi położonej w pobliżu Włodzimierza Wołyńskiego. Fot. Wojtek Łaski/East News

 

 

Ten sam straszliwy los spotkał rodzinę Szurowskich z Sielca. Fot. Wojtek Łaski/East News

 

 

Fot. Wojtek Łaski/East News

 

 

Kolejni członkowie zgładzonej rodziny Szurowskich. Banderowscy oprawcy do

mordowania Polaków używali narzędzi rolniczych. Fot. Wojtek Łaski/East News

 

 

Prace ekshumacyjne w Ostrówkach na Wołyniu. Wołyniu. Ukraińscy szowiniści 30 sierpnia 1943 roku zamordowali około 500 mieszkańców tej polskiej miejscowości. Fot. Wikimedia Commons Leon Popek [CC BY BY-SA -SA 3.0] Wikimedia Commons

 

 

Czaszka jednej z ofiar wydobyta z bezimiennej masowej mogiły w lipcu 2011 roku. Fot. PAP/Darek Delmanowicz

 

 

Ostrówki – wołyński Katyń. Fot. Marek Skorupski/Forum

 

 

Dwaj antagoniści: pułkownik Kazimierz Bąbiński „Luboń” i… Fot. IPN

 

 

…delegat Kazimierz Banach „Jan Linowski”. Panowie się kłócili, a W Wołyń ołyń konał. Fot. PAP/CAF

 

 

Żołnierze dzielnego kapitana Władysława Kochańskiego „Bomby” w okolicach Huty Stepańskiej. Bohaterowie Wołynia, Wołynia, którzy próbowali ratować rodaków przed banderowskimi siekierami. Fot. NN, Studium Polski Podziemnej w Londynie

 

 

Fot. NN, Studium Polski Podziemnej w Londynie

 

 

Przywódca Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów Stepan Bandera. Fot. Image State/East News

 

 

Dmytro Klaczkiwśkyj „Kłym Sawur”, dowódca UPA UPA na Wołyniu. T Too na jego rozkaz ukraińscy szowiniści przystąpili do masowego m asowego wyrzynania Polaków. Fot. Domena publiczna/Wikimedia Commons

 

 

Fot. Bundesarchiv, B 162 Bild-04374

 

 

Trzon wołyńskich oddziałów UPA UPA stanowili byli ukraińscy policjanci na służbie niemieckiej. Mieli oni wprawę w mordowaniu cywilów cywilów,, u boku Niemców wzięli bowiem udział w Holokauście. Na zdjęciach: egzekucja e gzekucja wołyńskich Żydów w Zdołbunowie. Fot. Bundesarchiv, B 162 Bild-04372

 

 

Funkcjonariusz ukraińskiej jednostki Schutzmannschaftu – utworzonej przez Niemców policji pomocniczej. Fot. Bundesarchiv, Bild 121-1503

 

 

Schutzmanni zostali uzbrojeni i przeszkoleni przez Niemców Niemców.. Fot. Bundesarchiv, Bild 121-1632

 

 

Wykorzystywano ich między innymi do obrony rolników przed partyzantami. Wielu Ukraińców służących w niemieckich mundurach zdezerterowało i dołączyło do UPA. Fot. Bundesarchiv, Bild 121-1643

 

 

Najbezpieczniejszym miejscem dla Polaków z Wołynia były miasta, w nich bowiem stacjonowały niemieckie garnizony. Na zdjęciu Włodzimierz Wołyński. Wołyński. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

 

 

Banderowcy starali się unikać starć z dobrze uzbrojonymi i wyszkolonymi oddziałami Wehrmachtu. Woleli mordować bezbronnych. Bundesarchiv, Bild 101I-090-3949-19A

 

 

Część Polaków z Wołynia, Wołynia, aby ratować życie, dobrowolnie wyjeżdżała na roboty do Rzeszy.. Innych Niemcy wywozili siłą. Rzeszy Bundesarchiv, Bild 183-R70662

 

 

W niektórych częściach Wołynia Wołynia zdesperowani Polacy zwrócili się o ratunek do partyzantów sowieckich. © SVF2/Getty Images Poland

 

 

Bolszewicy mieli broń i zwalczali banderowców. W Wydawali ydawali się więc idealnym sojusznikiem w walce z UPA. UPA. © Sovfoto/Getty Images Poland

 

 

Sowiecka pomoc miała jednak swoją cenę. Towarzyszący partyzantom politrucy agitowali ludność cywilną. © Sovfoto/Getty Images Poland

 

 

Część Polaków zdecydowała się wstąpić do bolszewickiej partyzantki. Na zdjęciu komunistyczny oddziałek imienia Romualda Traugutta. © TASS/Getty Images Poland

 

 

Ludzie, którzy podejmowali współpracę z Sowietami, narażali się na niemiecki odwet.

Fot. Bundesarchiv, Bild 101I-031-2436-05A

 

 

Niemcy bezwzględnie pacyfikowali wsie podejrzane o pomaganie czerwonym. © Popperfoto/Getty Images Poland

 

 

Delegacja Wołyniaków Wołyniaków przekazuje oficerom 27. Dywizji P Piechoty iechoty AK sztandar uszyty przez miejscowe Polki. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Przysięga żołnierzy AK. Zwracają uwagę niemieckie płaszcze wojskowe. Żołnierze najprawdopodobniej zdezerterowali z Schutzmannschaftu. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Styczeń 1944. Wołyniacy Wołyniacy wreszcie pod bronią. Dlaczego tak późno wydano rozkaz mobilizacji? Fot. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek KARTA

 

 

Oficerowie 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. Fot. IPN

 

 

Warunki pogodowe podczas koncentracji polskich oddziałów były ekstremalne. Fot. IPN

 

 

W szeregach partyzanckiej dywizji znalazły się szwadrony kawalerii. Podczas przeprawy przez tory pod Jagodzinem wierzchowce trzeba było porzucić. Fot. IPN

 

 

Batalion por. Michała Fijałki „Sokoła” w marszu. Dowódca pierwszy od lewej. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Żołnierze 1. batalionu kpt. Kazimierza Filipowicza „Korda” z 43. pułku piechoty 27. Dywizji. Od lewej stoją: NN, NN, Antoni Mordacz „Śmiały”, Jan Weremko „Kalina”, Stanisław Rudzki „Ryś”, NN, Jerzy Zbigniew Hurkało „Wiktor”. Leżą od lewej: NN, NN, NN, Władysław Rudzki „Bomba”, Jakub Tołysz Tołysz „Mewa”. Fot. IPN

 

 

Inne zdjęcie żołnierzy tego oddziału. Od lewej stoją Antoni Mordacz „Śmiały” i Józef Rudzki „Błyskawica”. Fot. IPN

 

 

Spotkanie oddziału 27. Wołyńskiej Wołyńskiej Dywizji AK z bolszewikami w lasach szackich. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

„Sojusznicy naszych sojuszników”.

Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

„Współpraca” oddziałów AK z Sowietami obejmowała też fraternizację. Na zdjęciu wspólny posiłek. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Zima 1944. Liniowe jednostki Armii Czerwonej nacierają na Kowel. © RIA Novosti/Sputnik/East News

 

 

Oddziały 27. Wołyńskiej Wołyńskiej Dywizji Piechoty musiały maszerować pod niemieckim ostrzałem, w niezwykle trudnych warunkach. Fot. IPN

 

 

Polski pogrzeb partyzancki. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Kuchnia polowa 27. Dywizji w lasach szackich. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Żołnierze AK podczas odpoczynku. Fot. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek KARTA

 

 

Stanowisko niemieckiego karabinu maszynowego podczas walk o Kowel. © Ullstein Bild Dtl./Getty Images Poland

 

 

Partyzanci AK musieli walczyć z uzbrojonymi po zęby, znakomicie wyszkolonymi żołnierzami Wehrmachtu. Fot. Bundesarchiv, Bild 101I-090-3914-25

 

 

Niemcy dysponowali miażdżącą przewagą techniczną. Na zdjęciu Panzerkampfwagen IV. IV. Fot. Bundesarchiv, Bild 101I-090-3914-29A

 

 

Niemcy kontratakują pod Kowlem, spychając polskie i sowieckie oddziały do defensywy. Fot. Bundesarchiv, Bild 101I-090-3914-06

 

 

Oddział 27. Wołyńskiej Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK po przejściu na Lubelszczyznę. Fot. IPN

 

 

Oficerowie AK, Kozłówka, lipiec 1944. Na razie humory dopisują, ale Polacy zostaną  wkrótce rozbrojeni przez Sowietów Sowietów.. Od lewej rtm. Józef Ostoja-Gajewski „T „Tomek”, omek”, mjr Tadeusz Sztumberk- Rychter „Żegota”, por. Roman Romaszkan R omaszkan „Maria”, ppor. ppor. Ryszard Pietrasz „Padysz”. Fot. IPN

 

 

Lubelszczyzna, lato 1944. Defilada oddziałów 27. Dywizji. Fot. IPN

 

 

Sztab 27. Dywizji. P.o. dowódcy dywizji mjr Tadeusz Sztumberk-R Sztumberk-Rychter ychter „Żegota” i szef  jej sztabu kpt. Tadeusz Tadeusz Klimowski „Ostoja”. Fot. Studium Polski Podziemnej/Ośrodek KARTA

 

 

Stary cmentarz w Krzemieńcu. Tylko tyle zostało po Polakach z Woł Wołynia… ynia… Fot. Waldek Sosnowski/Forum

 

 

Ruiny kościoła w Kisielinie, który został zaatakowany przez prze z UP UPA A w czasie Mszy Świętej w niedzielę 11 lipca 1943 roku. Klatka z filmu dokumentalnego Niedokończone dokumentalnego Niedokończone wołyńskie wołyńsk ie msze Tadeusza msze Tadeusza Arciucha i Macieja Wojciechowskiego

 

  Tego autora polecamy również  

PAKT PIŁSUDSKI-LENIN PAKT RIBBENTROP-BECK SKAZY NA PANCERZACH OBŁĘD ‘44 OPCJA NIEMIECKA ŻYDZI ŻYDZI 2