Yasin Aktay & M. Emin Köktaş - Din Sosyolojisi

DİN SOSYOLOJİS

DERLEYEN: YASİN AKTAY M. EMİN KÖKTAŞ

VADİ YAYINLARI

Vadi Yayınları : 244 Toplum DİZİSİ; 21 G. Kehrer, K. Marx, F. Engels, M. Weber, E. Durkhelm, C. Geertz R. Robertson, P. H. Vrıjhol C. Y. Glock, B. S. Tumer, Talal Asad, Y Aktay, M. Aydın Din Sosyobjisi

Derleyen Prof.Dr.Yasin Aktay, Prof.Dr.M. Emin Köktaş

Tûrkçesi Prol.Dr.M. Emin Köktaş, Prol.Dr.Abdullah Topçuoğlu Prof, Dr.Yasin Aktay, Mevlüde Ayyıldızoğlu

Yayıma Hazırlayan ProJ.Dr.Yasin Aktay © Vadi Yayınları, 1998 2. Basım: Mayıs 1998 3. Basım: Ekim 2007 Sayfa Düzeni, Kapak Tasarımı Ali Karagöz Montaj, Baskı ve Cilt Öncü B a s ı m e v i

0 312 384 31 20

Kütüphane Bilgi Kartı

Din Sosyolojisi Ankara : Vadi Yayınları 2007 384 s. 14x21.5 cm - (Vadi Yayınlan: 244 - Toplum Dizisi: 21) ISBN: 975-7726-48-6 I. Sosyoloji II. Din

www.vadiyayinlari.com

VADİ Y A Y I N L A R I Bayındır Sk. 36/B Kızılay/ANKARA Tel: 312.435 64 89 • 405 70 20 Fax: 312 405 79 03

GÜNTER KEHRER, KARL MARX, F. ENGELS, MAX W E B E R , EMİLE DURKHEİM, CLIFFORD GEERTZ ROLAND ROBERTSON, P. HENDRIK VRİJHOF CHARLES Y. GLOCK, BRYAN S. TURNER TALAL ASAD YASİN AKTAY, MUSTAFA AYDİN

Çevirenler: M. E m i n Köktaş, A b d u l l a h Topçuoğlu Yasin Aktay, M e v l ü d e Ayyıldızoğlu

İçindekiler

YASİN AKTAY GİRİŞ: S O S Y O L O l İ N İ N N E S N E S İ O L A R A K DİN

9

BİRİNCİ B Ö L Ü M

GÜNTER

KEHRER

I. G İ R İ Ş

21

\. D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

21

2. S o s y o l o j i i ^ D i n K a v r a m ı

23

3. D i n S o s y o l o j i s i n i n S o s y o l o j i v e D i n B i l i m l e r i n d e k i Yeri

25

4. D i n S o s y o l o j i s i n i n M e t o d l a r ı

27

II. D İ N S O S Y O L O J İ S İ N İ N G E L İ Ş M E S İ V E D İ N T E O R İ S İ 1. D i n S o s y o l o j i s i i l e ilgili A r a ş t ı r m a v e T e o r i l e r i n Ö n c ü l e r i 2. E t n o l o j i k D i n S o s y o l o j i s i 3. M a x W e b e r v e P r o t e s t a n l ı k - K a p i t a l i z m 4. F e n o m e n o l o j i k

29 . . .29 31

Araştırmaları

Din Sosyolojisi

5. K i l i s e S o s y a l A r a ş t ı r m a s ı v e K i l i s e D a v r a n ı ş ı S o s y o g r a f i s i 6. 1945'den S o n r a D i n S o s y o l o j i s i n i n G e l i ş m e s i

III. D İ N İ K U R U M L A R İ N S O S Y O L O J İ K A N A L İ Z İ

36 40 . . .43 47

54

1. D i n i Ö r g ü t l e r

54

2. K i l i s e C e m a a t i S o s y o l o j i s i

64

IV. D İ N V E T O P L U M

7)

1. D i n v e S o s y a l T a b a k a l a ş m a

72

2. D i n v e E k o n o m i

80

3. D i n v e P o l i t i k a

85

4. D i n v e A i l e

90

5. D i n , S o s y a l Ç a t ı ş m a v e S o s y a l D e ğ i ş m e

95

V. M O D E R N T O P L U M D A D İ N

101

DİN S O S Y O L O J İ S İ Ç A L İ Ş M A L A R İ İÇİN K A Y N A K Ç A

106

İKİNCİ

BÖLÜM

K A R L M A R X V E F. E N G E L S DİN V E İ D E O L O l l 1. Hegefin

Hukuk

121 Felsefesini

Eleştiriye

Kalkı

2. A l m a n ideolojisi 3. Komünist

Parti

122 Maniestosu

124

4. Kapital

126

5. Anti-Dühring 6. Ütopyacı

EMİLE

127 ve Bilimsel

Sosyalizm'in

İngilizce B a s k ı s ı n a G i r i ş

128

DURKHEİM

DİN S O S Y O L O J İ S İ V E BİLGİ T E O R İ S İ

MAX

121

132

WEBER

DİN S O S Y O L O J İ S İ

153

— D i n l e r i n Yükselişi

153

—imtiyazsız Sınıfların Dini

154

DÜNYA DİNLERİNİN TOPLUMSAL PSİKOLO|İSİ

164

CLIFFORD

GEERTZ

K Ü L T Ü R E L BİR S İ S T E M OLARAK DİN

ÜÇÜNCÜ

REINHARD

175

BÖLÜM

BEND1X

M A X W E B E R ' İ N DİN S O S Y O L O l İ S İ

191

I. Teorik Y ö n l e r

191

II. A n a l i z Y ö n t e m i

202

ROLAND

ROBERTSON

DİN S O S Y O L O l İ S İ N İ N

GELİŞİMİ

213

BRYAN S. T U R N E R SİVİL DİN

237

— S e m b o l i k Gerçekçilik

242

— K a m u s a l Törenler

244

— M i l l i y e t ç i l i k v e 'Kollektif B i l i n ç '

245

—Sonuç

247

C H A R L E S Y. G L O C K DİNDARLIĞIN BOYUTLARI ÜZERİNE

250

—Dindarlığın Soyutlan

251

— D i n i İnanç Boyutu

256

— D i n i Pratik B o y u t u

260

— D i n i Tecrübe Boyutu

263

— D i n i Bilgi B o y u t u

265

— D i n i n Etkileme Boyutu

267

P. H E N D R I K V R I J H O F DİN SOSYOLOİİSİ NEDİR?

272

II. "Klasik" D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

272

II. B u g ü n k ü D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

276

III. D i n i n S o s y o l o j i k T a n ı m l a r ı

280

VI. Din Sosyolojisinin K o n u ve Tanımının Yeniden Gözden Geçirilmesi

290

TALAL ASAD ANTROPOLOJİK BİR KATEGORİ OLARAK DİNİN İNŞASI

296

— D i n i n Özüne Ait Bir ipucu Olarak S e m b o l Kavramı

299

— S e m b o l O k u m a k t a n Pratik Ç ö z ü m l e m e y e

305

— E r k e n M o d e r n l i ğ i n A v r u p a ' s ı n d a D i n i n İnşası

310

— A n l a m Olarak Din ve Dinsel Anlamlar

313

—Perspektif Olarak Din

319

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

YASİN AKTAY P O S T M O D E R N D Ü N Y A D A DİN: BİR ANLATİ MI, T A N R I N I N İNTİKAMI Mİ

331

— P o s t m o d e r n i z m : Küresel A n o m i e m i ?

334

—Meta-anlatıların S o n u : Dine B u Kaçıncı Veda

337

MUSTAFA AYDIN T Ü R K İ Y E ' D E DİN S O S Y O L O J İ S İ Ç A L İ Ş M A L A R İ : T A R İ H S E L G E L İ Ş İ M V E BAZİ Y Ö N E L İ M L E R

345

— G i r i ş : G e n e l Olarak Din S o s y o l o i i s i v e Türkiye

345

—Türkiye'deki Din Sosyolojisinin Tarihsel Gelişimi

347

—^Türkiye'deki Ç a l ı ş m a l a n n E t k i s i n d e K a l d ı ğ ı Batı'daki Din Sosyolojisi Ekolleri

349

—^Türkiye'de D u r k h e i m c ı bir Y a k l a ş ı m : H i l m i Z i y a Ü l k e n

352

— W e b e r ' i Ç ı k ı ş N o k t a s ı Y a p a n bir D ü ş ü n ü r : S a b r i F. Ü l g e n e r

356

— G e n e l Din Sosyolojisinden İslâm Sosyolojisine Yöneliş: Erol Göngör Örneği

358

— Y e r l i c i bir Çizgi: A m i r a n K u r t k a n B i l g i s e v e n

361

— D i n S o s y o l o j i s i n i n Y e n i bir A ç ı l ı m ı : Şerif M a r d i n

365

— A k a d e m i k Ç e v r e n i n D ı ş ı n d a bir D i n S o s y o l o g u : A l i B u l a ç

369

— S o n u ç : Türkiye'deki Bazı Problemleri

Din Sosyolojisi Çalışmalarının 372

G İ R İ Ş Sosyolojinin Nesnesi Olarak Din

Yasin AKTAY*

S o s y o l o j i l c bir a r a ş t ı r m a Iconusu o l a r a k elinin ö n e m i n i n y a ş a d ı ğ ı m ı z g ü n l e r d e bir h a y l i a r t t ı ğ ı n ı h e r k e s takdir e d e b i l i r . E n a z ı n d a n b u g ü n t o p l u m s a l o l a r a k , gerek d ü n y a d a gerek T ü r k i y e ' d e y a ş a n m a k t a o l a n birçok o l a y ı n m e r k e z i n d e d i n s e l kimlik v e m e n s u b i y e t a l g ı l a r ı n ı n y a ­ rattığı enerji v e g e r i l i m l e r y a t m a k t a d ı r . D ü n y a d a t o p l u m l a r a r a s ı , h a t ­ ta uygarlıklar a r a s ı ilişkilerin g ü n ü m ü z d e k i seyri gitikçe p o p ü l e r l i k ka­ zanan

'medeniyetler

çatışması' algısını güçlendirmekte;

kuşkusuz

b ö y l e s i bir a l g ı n ı n t e m e l d a y a n a ğ ı d i n s e l m e n s u b i y e t l e r o l m a k t a d ı r . M o d e r n l i ğ i n ilk t a s a r ı m l a r ı n d a d i n i n m o d e r n l e ş m e m e s a f e s i y l e t e r s o r a n t ı l ı o l a r a k y i t i p g i d e c e ğ i y ö n ü n d e g ü ç l ü bir ö n g ö r ü v a r o l d u ğ u h a l ­ de, b u g ü n d i n i n , aksine, güçlü dalgalar halinde vuku b u l a n birçok t o p ­ l u m s a l o l a y a , ilişki k o m p l e k s l e r i n e d a m g a s ı n ı v u r d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . O l a y bir y a n d a n m o d e r n l e ş m e n i n gerçek m a h i y e t i y l e ilgili birçok s o ­ r u y u , d i ğ e r y a n d a n d i n i n m o d e m t o p l u m l a r d a k i t o p l u m s a l işlevleri k o n u s u n d a k i bazı m e r a k v e ilgileri h a r e k e t e g e ç i r m e k t e , b u s o r u v e i l ­ giler e t r a f ı n d a y e n i bir d i n s o s y o l o j i s i ç e r ç e v e s i n i n g e l i ş m e s i v e b e s ­ lenmesi mukadder olmaktadır. Elinizdeki d e r l e m e , bir y a n d a n d i n sosyolojisi k o n u s u n d a böylesi bir ç e r ç e v e için gerekli o l a n l i t e r a t ü r ü n bir ö r n e ğ i n i s u n m a k , bir y a n ­ d a n din sosyolojisi konusunda lisans ve lisansüstü öğrenim düzeyin­ d e d i n i n h e m klasik h e m d e ç a ğ d a ş s o s y o l o j i d e k i b a ğ l a m ı

hakkında

k u ş a t ı c ı b i r m e t i n k o n u s u n d a k i bir i h t i y a c a karşılık v e r m e y i u m u y o r .

Prof.Dr.Yasin Aktay, Selçuk Üniversitesi Sosyoloii Bölümü Öğretim Üyesi.

Yasin

Aktay

B u ihtiyaç, özellikle üniversitelerde din sosyoloji tedrisatı y a p a n veya g ö r e n l e r i n ş i d d e t l e d u y d u ğ u bir ihtiyaçtır. G e r ç e k t e n d e , d i n s o s y o l o ­ jisi T ü r k i y e ' d e yıllardır o k u t u l m a k t a o l d u ğ u h a l d e , b u k o n u d a k i teorik t e m e l l e r i s a ğ l a m ı ş o l a n l a r ı n e s e r l e r i h â l e n İkinci el k a y n a k l a r d a n ö ğ renilebilmektedir. B u da d i n sosyolojisi konusunda Marx. Engels, W e ber, D u r k h e i m v e G e e r t z g i b i ö n c ü d ü ş ü n ü r l e r i n g e r ç e k t e n d e n e s ö y ­ l ü y o r o l d u k l a r ı k o n u s u n d a , ü n i v e r s i t e e ğ i t i m i n d e gerekli o l a n d o ğ r u ­ d a n bilgi i d e a l i n e k o ş m a ç a b a s ı n a c i d d i bir ket v u r m a k t a d ı r . D a h a ö n c e G ü n t e r K e h r e r ' i n özgün o l a r a k I 9 6 8 ' d e b a s ı l m ı ş o l a n k i ­ tabı Türkçe'de b a s ı l m a y a karar verildiğinde, h e m eserin güncel tartış­ maları k u ş a t a m a y a n eskiliği, h e m d e basıldığı tarihe kadar din sosyo­ lojisi k o n u s u n d a y a p ı l m ı ş ç a l ı ş m a l a r ı n d e t a y s ı z bir t a r a m a s ı m a h i y e ­ t i n d e g ö r ü l d ü ğ ü n d e n , Durkheim'ın

Dinsel

Yaşamın

Temel

Bifimleri'nin G i ­

riş b ö l ü m ü o l a n "Din S o s y o l o j i s i v e B i l g i T o p l u m u " yazısıyla, R o l a n d R o b e r t s o n ' u n din sosyolojisinin gelişimi konusundaki yazısının ilave e d i l e r e k b a s ı l m a s ı u y g u n g ö r ü l m ü ş t ü . B u m a k a l e , h a k k ı n d a çok yazı­ lıp ç i z i l e n d i n s o s y o l o j i s i n i n b ü y ü k u s t a s ı n ı n d o ğ r u d a n k e n d i i f a d e l e ­ riyle bizi b a ş b a ş a b ı r a k ı y o r d u . B u d ü ş ü n c e n i n n e kadar u y g u n o l d u ğ u ve b i r i n c i el m e t i n l e r e n e k a d a r i h t i y a ç d u y u l d u ğ u v e y a b u n u n d i n s o s ­ y o l o j i s i d e r s l e r i n d e ç o k e l v e r i ş l i bir i m k a n o l a r a k b e l i r e b i l e c e ğ i . Din Sosyolo/'isı'nin birinci b a s k ı s ı n a g e l e n t e p k i l e r d e n a n l a ş ı l ı y o r d u . Fikri b u b a ğ l a m d a ş e k i l l e n e n elinizdeki d e r l e m e d e k i yazılar d ö r t b ö l ü m olarak ayırdedilebilir. Birinci b ö l ü m d e , kitabın

yayımlandığı

e s n a d a v e d a h a s o n r a l a r ı u z u n yıllar T ü b i n g e n Ü n i v e r s i t e s i n d e ö ğ r e ­ t i m ü y e s i o l a r a k ç a l ı ş a n G ü n t e r K e h r e r ' i n A l m a n c a ' d a m ü s t a k i l bir ki­ tap olarak y a y ı m l a n a n ve içinde din kavramı; din sosyolojisinin konu­ su; diğer sosyoloji v e din bilimleri arasındaki yeri; metodlari; g e l i ş m e ­ si v e ö n c ü l e r i n i n y a n ı s ı r a , d i n k u r u m l a r ı n ı n s o s y o l o j i k bir a n a l i z i y l e d i ­ nin t o p l u m u n d i ğ e r k u r u m l a r ı y l a m o d e r n t o p l u m d a k i k o n u m u n u n bir d e r s kitabı d ü z e n i i ç e r i s i n d e s u n u l d u ğ u m e t n i y e r a l m a k t a d ı r .

Keh­

rer'in yazısı, bir d e r s kitabı o l a r a k t a s a r l a n d ı ğ ı n d a n k o n u y l a ilgili d e ­ t a y l a r a g i r m e k t e n s e o k u y u c u y u k o n u y l a ilgili d a h a kaynak

kitaplara

y ö n l e n d i r m e k gibi bir i ş l e v i d e r u h t e e t m e y e ç a l ı ş m a k t a d ı r . B u y ü z d e n K e h r e r ' i n yazısı a y n ı z a m a n d a k i t a b ı n ı n y a y ı m l a n d ı ğ ı 1968 y ı l ı n a k a d a r d i n s o s y o l o j i s i a l a n ı n d a y a p ı l m ı ş h e m e n h e m e n b ü t ü n l i t e r a t ü r ü n bir t a r a m a v e b i b l i y o g r a f y a ç a l ı ş m a s ı o l a r a k d a a l ı n a b i l i r . İtiraf e t m e k g e ­ rekirse, o g ü n d e n b u g ü n e k a d a r b u a l a n a i l a v e e d i l m i ş s a y ı l a r ı v e k o -

Din

Sosyolojisi

_ü.

n u l a r ı o n u n k i n d e n kat kat fazla bir r a k a m a u l a ş a n ç a l ı ş m a l a r ı n b i b l i ­ yografya v e literatür d e ğ e r l e n d i r m e s i n i n z a h m e t l i ç a l ı ş m a s ı n a pek g i ­ r i l m e m i ş t i r . O y s a b u n a g e r ç e k t e n d e b ü y ü k bir i h t i y a ç d u y u l m a k t a d ı r . Diğer y a n d a n K e h r e r ' i n m e t n i , y u k a r ı d a b e l i r t t i ğ i m i z g i b i , 1968 y ı l ı n a k a d a r d i n k o n u s u n d a geçerli o l a n m o d e r n i s t ö n g ö r ü l e r i n s ı n ı r l a r ı n a fazla

tabî

gibi g ö r ü n ü y o r . D o l a y ı s ı y l a söz k o n u s u m e t i n , o g ü n d e n

b u g ü n e din konusunda meydana gelmiş ve bu derlemedeki diğer ya­ zılarda bir ş e k i l d e k a p s a n m a y a ç a l ı ş ı l a c a k b i r çok o l a y ı n v e d e ğ i ş i m i n a ç ı k l a n m a s ı a ç ı s ı n d a n yetersiz k a l m a s ı bir y a n a , din s o s y o l o j i s i n i n 60'lardaki s ö y l e m i h a k k ı n d a ilginç i p u ç l a r ı n ı n y a k a l a n a b i l e c e ğ i klasik bir m e t i n h a l i n e d e g e l m i ş t i r . İkinci b ö l ü m d e , din sosyolojisinin öncü düşünürlerinin

özgün

m e t i n l e r i n d e n y a p ı l m ı ş ç e v i r i l e r yer a l m a k t a d ı r . K u ş k u s u z d i n i n s o s ­ y o l o j i k ç e r ç e v e s i n i n koyu çizgileri b ü y ü k ö l ç ü d e m a r k s i s t bir t e r m i n o ­ loji v e m a r k s i s t s o r u n s a l l a r t a r a f ı n d a n çizilmiş o l d u ğ u h a l d e , ülkemiz­ deki d i n s o s y o l o j i s i ç a l ı ş m a l a r ı n d a b u çizgiler ç o ğ u n l u k l a i h m a l e d i l ­ m e k t e d i r . B u k o n u d a a n l a ş ı l a b i l i r o l a n , d i n l e ilgili m a r k s i s t s ö y l e m i n bir p a r a d i g m a o l a r a k ülkemizdeki d i n s o s y o l o j i s i ç a l ı ş m a l a r m c a pek t u t u l m a d ı ğ ı v e e s a s t a n y a n l ı ş kabul edildiğidir. B u n u n l a birlikte b u n a karşı d ı ş l a y ı c ı v e g ö r m e z d e n gellci bir t u t u m d a y a n l ı ş o l a n . ş a y e t k o ­ n u s o s y o l o j i o l a c a k s a , b u d i n s o s y o l o j i s i b i l e o l s a v e karşı b i l e o l u n ­ sa, k o n u y l a ilgili m a r k s i s t p a r a d i g m a y l a h e s a p l a ş ı l m a d a n y o l a çık­ maktır. B ö y l e bir çıkış d i n s o s y o l o j i s i ile İlgili o l u ş t u r u l a n v e s e ç i l e n p r o b l e m a t i k l e r i n ç o ğ u n u g e l e n e k s e l bir kesinti v e y a hafızanın kör n o k ­ t a l a r ı y l a m â l ü l kılmaktadır. Zira ü l k e m i z d e s ö y l e m l e r i çok kabul g ö r e n W e b e r ' i v e D u r k h e i m ' ı , M a r x v e E n g e l s ' i n ' S ö y l e d i k l e r i y l e ilişkisi b a ğ l a ­ m ı n d a d ü ş ü n m e d e n a n l a m a n ı n fazla bir i m k a n ı v e a n l a m ı da yoktur. D a h a s o n r a d i n s o s y o l o j i s i k o n u s u n d a yazıp çizen p e k çok s o s y o l o g , t a r t ı ş m a l a r ı n ı bir ş e k i l d e Manc'ın s ö y l e d i k l e r i y l e bir d i y a l o g i ç e r i s i n d e b a ş l a t m ı ş t ı r ; o n u y a o n a y l a y a r a k , y e n i d e n y o r u m l a y a r a k y e n i teorik t e r k i p l e r e g i t m e y e ç a l ı ş m ı ş v e y a o n u e l e ş t i r i p r e d d e d i p , o n u n aksi y ö n d e teorik f o r m ü l a s y o n l a r a gitmiştir. M a r x v e E n g e l s k o n u y l a ilgili d o ğ r u d a n yazdıkları yazılarıyla h e m m a r k s i z m h e m d e s o s y o l o j i i ç e r i s i n d e i d e o l o j i hakkındaki t a r t ı ş m a l a ­ ra gerekli k a v r a m s a l ç e r ç e v e l e r i s a ğ l a m ı ş l a r d ı r . A n c a k , o n l a r ı n b u b a ğ ­ l a m d a d i n l e ilgili s ö y l e d i k l e r i g ö r e c e h e m s i s t e m a t i k o l m a k t a n uzak h e m d e az o l m u ş t u r . Manc'ın erken felsefî y a z ı l a r ı n d a d i n , y a b a n c ı l a ş -

12 Yasin

Aktay

m a v e y a n l ı ş b i l i n c i n bir ç e ş i d i o l a r a k e l e a l ı n m a k t a d ı r . B u m e t i n l e r d e d i n t o p l u m s a l k o ş u l l a r ı n , özellikle d e e k o n o m i k ilişkilerin y a b a n c ı l a ş tırıcı d u r u m u n u y a n s ı t a n , b u ilişkilerin gerçek m a h i y e t i n i

mistifiye

e d e n v e ç a r p ı t a n bir ş e y d i . B a ş k a bir d e y i ş l e d i n gerçekliği t e r s i n e ç e ­ v i r e n v e ç a r p ı t a n bir ş e y d i . M a r x v e E n g e l s ' e g ö r e , d i n i d e o l o j i k o l a r a k , y o k s u n l a r v e s ö m ü r ü l e n l e r için bir t e s e l l i v e t e l a f i ; s ö m ü r e n l e r v e b u tür i l i ş k i l e r d e n f a y d a l a n a n l a r i ç i n s e kendi t o p l u m s a l

denetimlerini

s ü r d ü r m e y e y a r d ı m e d e n bir işlevi d e r u h t e e d i y o r d u . B u g ö r ü ş E n gels'in İngiltere'de kendi zamanındaki siyasal olaylar üzerine v e Hrist i y a n l ı ğ ı n ilk z a m a n l a r ı n d a g ö r d ü ğ ü işlevler üzerine y a p t ı ğ ı y o r u m l a ­ rında

vurgulanmıştır. Kısaca ideolojinin

çıkar t e o r i s i ' o l a r a k t a n ı m ­

l a n m ı ş t ı r b u işlevler. D i n d e d a h i l o l m a k üzere i d e o l o j i n i n b i ç i m i v e c a z i b e s i sınıf ç ı k a r l a r ı n d a k i i ş l e v l e r i , bazen ezilen sınıflar için bazı p s i ­ kolojik i ş l e v l e r l e d e y ü k l ü o l s a , özellikle h a k i m s ı n ı f ı n çıkarları a ç ı s ı n ­ dan

a ç ı k l a n m a k t a d ı r . B u n u n l a birlikte b ö y l e bir t e o r i , M a n c ' ı n yazıla­

r ı n d a n ç ı k a r s a n a b i l e c e k y e g a n e t e o r i değildir. O r a d a i d e o l o j i h a k k ı n ­ da t o p l u m u n b ü t ü n k u r u m l a r ı n ı n b i r b i r i y l e e k l e m l e n m e s ü r e c i n d e k i r o l ü y l e ilgili o l a r a k ç ı k a r s a n a b i l e c e k , A l t h u s s e r ' i n izlediği t ü r d e n bir teorinin geliştirilmesi de mümkündür. Ayrıca, Marx'ın dini basitçe di­ n a m i k t o p l u m s a l s ü r e ç l e r i n pasif bir y a n s ı m a s ı o l a r a k g ö r m e m i ş o l d u ­ ğ u n u , a k s i n e o n u bir ç a t ı ş m a z e m i n i o l a r a k g ö r d ü ğ ü , sınıflar v e k u ­ r u m l a r gibi t o p l u m s a l 'özneler'in o l u ş u m u n a katkıda b u l u n a n d i n a m i k bir u n s u r o l a r a k g ö r d ü ğ ü s o n u c u n u ç ı k a r a b i l e c e k birçok o k u m a m ü m ­ k ü n d ü r ( B o c o c k & T h o m p s o n , 1985; 9-10). O n u n d i n i n bir a f y o n o l d u ­ ğ u n u s ö y l e y e n s ö z ü y l e "ruhsuz bir d ü n y a n ı n r u h u " o l a r a k n i t e l e n d i r e n s ö z ü n ü n bir a r a d a l ı ğ ı b i l e b u çifte a n l a m a i m k a n v e r m e k t e d i r . G ö r ü l d ü ğ ü gibi, din hakkında Marx v e E n g e l s ' i n bu d e r l e m e d e yer a l a n v e g e n e l l i k l e i d e o l o j i b a ğ l a m ı n d a e l e a l ı n a n y a z ı l a r ı , o n l a r ı n ko­ n u y l a ilgili d e ğ i ş i k m e t i n l e r i n d e n d e r l e n e r e k ç e v r i l m i ş t i r . U m a r ı z o k u ­ y u c u , b u m e t i n l e r l e , M a r x v e E n g e l s ' i n d i n s o s y o l o j i s i a ç ı s ı n d a n refe­ rans oluşturan görüşlerinin bağlamını yakalayabilecektir. M a x Weber'in din sosyolojisi konusundaki çalışmaları genellikle Marx'ın

yukarıdaki

görüşlerine

aykırı

olarak

mütalaa

edilmiştir.

M a r x ' ı n d i n i t o p l u m s a l g e r ç e k l i ğ i n bir y a n s ı m a s ı o l a r a k , y a n i a l t y a p ı ­ dan

t ü r e y e n bir ü s t y a p ı k u r u m u o l a r a k e l e a l d ı ğ ı n a ilişkin g ö r ü ş ü n e

karşılık, W e b e r ' i n m e ş h u r Protestan

A/iJâfeı ve KapitalizmİM Ruftu

isimli

e s e r i n i y a z m ı ş o l d u ğ u d ü ş ü n ü l m ü ş t ü r . B u e s e r i n d e W e b e r ' i n bir ü s t -

Din

Sosyolojisi

y a p ı v e y a bir d i n s e l u n s u r olarai< P r o t e s t a n l ı ğ ı n k a p i t a l i z m i n

oluşu­

m u n d a k i r o l ü h a k k ı n d a s ö y l e d i k l e r i n e atıf y a p ı l d ı ğ ı n d a , h a k i k a t e n d e M a r x v e W e b e r ' i b u k o n u d a karşı karşıya k o y m a k ç o k kolay o l m a k t a d ı r . Oysa W e b e r ' l n dinle ekonomi ilişkisinde, dinin ekonomiyi belirleyici o l a b i l d i ğ i ( v e y a t e r s i ) y ö n ü n d e bir s o n u ç t a n z i y a d e , b u n l a r ı n b i r b i r l e ­ riyle i l i ş k i s i n i n k a r m a ş ı k l ı ğ ı n a d a i r s o n u ç l a r çıkarılabilir. D o l a y ı s ı y l a i l ­ le d e MaTx'la karşı karşıya k o n u m l a n d ı r ı l a c a k s a , M a r x ' ı n m a t e r y a l i z m i ­ n e karşılık W e b e r ' i n i d e a l i s t bir t u t u m u b e n i m s e d i ğ i b a ğ l a m d a d e ğ i l , belki d e s o s y o l o j i k bir y ö n t e m o l a r a k W e b e r ' i n M a r x ' ı n da d a h i l o l a b i ­ leceği e k o n o m i k i n d i r g e m e d i iğe karşı v e r d i ğ i m ü c a d e l e b a ğ l a m ı n d a karşılaştırılabilirler. W e b e r , t o p l u m s a l olaylarda çok değişik etkenlerin k a r m a ş ı k bir a r a d a l ı ğ ı n a sıkça v u r g u y a p a r a k n e i d e a l i s t n e d e m a t e r ­ y a l i s t bir I n d i r g e m e c l l i ğ e fırsat v e r m e d i ğ i g i b i , d a h a z i y a d e , t o p l u m s a l e y l e m i n açıklanmasında teoriden yola çıkmak yerine toplumsal ey­ l e m c i n i n k e n d i e y l e m i hakkındaki t a n ı m v e t a s a v v u r u n u n k a a l e a l ı n ­ m a s ı n ı g e r e k t i r e n a n l a m a c ı s o s y o l o j i s i y l e karakterize e d i l e b i l i r ( T u r ner, 1997). B u d e r l e m e d e k i yazıları, W e b e r ' i n d o ğ r u d a n d i n s o s y o l o j i ­ sinin çerçevesinin yanısıra dünya dinlerinin sosyal psikolojisinin bir i n c e l e m e s i n i i ç e r m e k t e d i r . B u yazılarında Marx'la bazı p a r a l e l l i k l e r i n y a n ı s ı r a bazı ayrılık n o k t a l a r ı n ı n çok kolay f a r k e d i l e b i l e c e ğ i n i u m u y o ­ ruz. Ö r n e ğ i n o k ü l t ü r e l bir a l a n o l a r a k d i n e , s e m b o l i k f o r m ü l a s y o n v e g ü d ü l e n m e l e r i n belli e k o n o m i k çıkarlar gibi d ı ş s a l f a k t ö r l e r d e n d e ğ i l d e i ç s e l o l a r a k b e l i r l e n d i ğ i g ö r e c e bir özerklik v e r m e y i a r z u l a m ı ş t ı r . B u n u n l a birlikte, d ü ş ü n c e l e r i n veya i n a n ç l a r ı n i n s a n l a r ı n e y l e m l e r i n i d o ğ r u d a n b e l i r l e d i ğ i gibi b i r î m â d a b u l u n m a k t a n da ısrarla k a ç ı n m ı ş ­ tır. O , Marx'la a y n ı d o ğ r u l t u d a olarak, d ü ş ü n c e l e r d e n z i y a d e ç ı k a r l a r ı n , y a p ı s a l k o ş u l l a r l a bir a r a d a olarak, e y l e m i b e l i r l e d i ğ i n i d ü ş ü n m ü ş t ü r . F a k a t , o s a d e c e e k o n o m i k çıkarların b u y o l l a i ş l e m e d i ğ i n i , a y n ı za­ m a n d a , ö r n e ğ i n , ilgili ç ı k a r l a r ı n b i r e y i n d i n s e l t a v r ı n ı i l g i l e n d i r e b i l e c e ­ ğ i n i d e v u r g u l a m ı ş t ı r . D ü ş ü n c e l e r i n a n l a m ı , i n s a n l a r ı n kendi çıkarları h a k k ı n d a k i algı v e y o r u m l a r ı n ı e t k i l e m e l e r i n d e v e b u çıkarları m ü n a s i p e y l e m l e r e kanalize etmelerinde yatmaktadır. W e b e r , bu

derlemede

a l ı n t ı l a n a n m a k a l e l e r i n d e , değişik t o p l u m s a l sınıf v e t a b a k a l a r ı n k e n ­ di d u r u m l a r ı n ı tipik o l a r a k y o r u m l a m a v e d i n s e l t e r i m l e r e a y a r l a y ı p u y a r l a m a b i ç i m l e r i n i n i n farklı d i n s e l y o l l a r ı n ı i n c e l e m i ş t i r . O n a g ö r e s ı n ı f l a r ı n y a ş a m d u r u m u v e çıkarlarıyla o n l a r ı n tercih e t m e y e y a t k ı n g ö r ü n d ü k l e r i b e l l i i n a n ç s i s t e m l e r i a r a s ı n d a s e ç m e l i bir yakınlık v a r -

14 Yasin

AlıTri6eso/Ce(ilralAuslrfl/ia. London 1904. H Svoboda : Gro^sladlseelsor^, Regensburg 1909.

|571 R. H. Tawney: Relision and the Riseof Capitalism. London 1927 ve bundan sonra pek çok yeni baskı. ( Almanca çeviri: R. H. Tawney: Re/i9io« und Früfıkapitalismus. Bern 1946). |58| E.Troeltsch: Die Bedeutung des Protestanlismus fürıfie Entste/iung ı