Wybrane Zmiany Przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów - Izabela Dudkiewicz

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU IM. JĘDRZEJA ŚNIADECKIEGO W GDAŃSKU

Wydział Wychowania Fizycznego Katedra Nauk Przyrodniczych Zakład Anatomii i Antropologii

Izabela Dudkiewicz nr albumu 020829

WYBRANE ZMIANY PRZECIĄŻENIOWE W NARZĄDZIE RUCHU U MUZYKÓW INSTRUMENTALISTÓW I PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PREWENCYJNYCH

Praca magisterska wykonana pod kierunkiem prof. nadzw. dr hab. Barbary Duda

Gdańsk 2013

WSTĘP Podstawowym działaniem muzyka w czasie gry na instrumencie jest ruch fizyczny i praca określonych części narządu ruchu. Choć powszechnie praca instrumentalisty uznawana jest jako lekka, umysłowa (Janiszewski 1992), to jednak w opinii muzyków, wymaga ona umiejętności połączenia pracy intelektualnej z kontrolą fizyczną ciała. Naukowcy podejmujący problematykę zdrowia muzyków jednoznacznie twierdzą, że na zawodową grę na instrumentach muzycznych składa się duża sprawności układu mięśniowo – szkieletowego kończyn górnych, tułowia oraz układu krążenia i układu oddechowego. Tak więc wyznacznikiem warunkującym zdrowie instrumentalisty jest jego sprawność fizyczna. Długoletnie doskonalenie umiejętności gry od strony fizycznej poprawia koordynację nerwowo – mięśniową, zwiększa elastyczność więzadeł palców rąk, poprawia pamięć ruchową, jednak nie wpływa na rozwój i kształtowanie zdolności motorycznych niezbędnych do prawidłowego – zdrowego funkcjonowania w zawodzie muzyka. Brak siły mięśniowej i wytrzymałości fizycznej na odpowiednim poziomie utrudnia kształcenie muzyka i komplikuje jego życie zawodowe. Janiszewski i wsp. (2005) dowiedli, że gra na instrumencie stwarza obciążenia narządu ruchu zarówno w zakresie jego statyki jak i dynamiki. W niektórych specjalnościach muzycznych obciążenia kręgosłupa są cztero- i pięciokrotnie większe, niż u człowieka w pozycji stojącej. Praca statyczna mięśni stwarza stałą dysproporcję w zapotrzebowaniu mięśni na tlen, a jego dostarczeniem i może prowadzić do czynnościowych dysfunkcji upośledzających zdolności i efektywność gry. Kształcenie na instrumentach muzycznych niesie znaczne ryzyko przeciążeń zawodowych już na początku „kariery”. Jednym z powodów jest konieczność przyjęcia przymusowej pozycji przy instrumencie / z instrumentem, która niedozowana i niekorygowana w odpowiedni sposób prowadzi do problemów zdrowotnych. Według badań Nawrockiej i Wołyńskiej – Ślężyńskiej (2008) dolegliwości bólowe zgłasza 78% skrzypków i 60% pianistów w wieku 12 – 18 lat. Gra na instrumentach obciążających narząd ruchu zarówno symetrycznie, jak i asymetrycznie zwiększa częstość występowania wad postawy w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej. U młodych pianistów stwierdzono w 90% wysunięcie głowy do przodu, w 70% pogłębioną lordozę lędźwiową, w 65% powiększoną kifozę piersiową, w 50% asymetryczne ustawienie barków i w 40% asymetryczne ustawienie łopatek. U skrzypków zaobserwowano

2

w 87% uniesienie lewego barku i w 81% uniesienie lewej łopatki. Lewostronne skrzywienie kręgosłupa posiada 58% skrzypków. Jednak autorka dostrzega, że zakres ruchu całego kręgosłupa jest znacznie większy, niż w grupie kontrolnej (nie grającej na instrumentach). Badania podają, że 31% młodych muzyków nie uprawia żadnej aktywności fizycznej poza obowiązkowymi lekcjami wychowania fizycznego. Heming (2004) przypisuje wszelkie problemy zdrowotne muzyków słabej kondycji fizycznej. Drabik (1995) podaje, że regularna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko powstawania psychofizycznych chorób. Niedostatek wiedzy muzyków oraz ich pedagogów z dziedziny edukacji zdrowotnej przyczynia się do wzrastającej liczby przeciążeń zawodowych muzyków i powstawania chorób nie tylko w obrębie narządu ruchu, ale także układu krążenia, układu oddechowego, układu nerwowego, czy narządów zmysłów. Ponadto wiele schorzeń jest ukrytych, trudnych do rozpoznania (Janiszewski, 1992). W analizie zawodu artysty nie można pominąć udziału roli stanu emocjonalnego działającego pod wpływem napięć układu autonomicznego. Dogłębnej analizie należałoby poddać obszary z zakresu biomechaniki, fizjologii, psychologii, ponieważ wszystkie wiążą się z wykonawstwem muzycznym – interpretacją estetyczną dzieł, techniką gry i wpływają na obciążenia organizmu artysty. Kształcenie do zawodu muzyka rozpoczyna się w wieku 6 – 7 lat, kiedy dziecko ma pierwszy kontakt z wybranym instrumentem (klawiszowym lub strunowym).

W pierwszych dwóch latach nauki pedagodzy zalecają dzienny czas

ćwiczenia 30 – 45 minut. Wymaga to od dziecka utrzymania ciała w przymusowej pozycji statycznej zgodnej ze specyfiką instrumentu. Już na tym etapie może się ona przyczynić do powstawania wad postawy ciała. Z każdym kolejnym rokiem czas ćwiczenia wydłuża się. Wiąże się to z koniecznością opanowania większych dzieł muzycznych, doskonaleniem sprawności technicznej i swobody palcowej w grze. Uczeń kształtuje nawyki ruchowe i niejednokrotnie zdarza się, że trudności techniczne przekraczają możliwości organizmu będącego w trakcie intensywnego rozwoju (Janiszewski, 1992). Uczeń kończący pierwszy stopień szkoły muzycznej ćwiczy codziennie średnio 2 – 2,5 godziny, a uczeń kończący drugi stopień od 4 – 5 godzin. Po 12 latach kształcenia muzyk poświęcający się całkowicie temu zawodowi pracuje przy instrumencie

około

6

godzin

dziennie.

Pojawiające

się

nieprawidłowości

funkcjonowania narządu ruchu zależą też od wielu zmiennych czynników, tj. rodzaju instrumentu, techniki gry i nakładu wysiłku psychofizycznego.

3

Zawodowi

sportowcy

obciążeni

wielogodzinnymi

treningami,

przy

niedostatecznej ilości czasu na regenerację organizmu, narażeni są na wystąpienie kontuzji. Podobna sytuacja ma miejsce wśród muzyków. Problemy zdrowotne mogą doprowadzić do tego, że muzyk zmuszony jest zrezygnować z kariery instrumentalisty. Jak podaje Bodnar (2006) z badań przeprowadzonych w Medical Center for Performing Artist w Ohio wynika, że 64,4% zawodowych muzyków cierpi na dolegliwości układu mięśniowo – szkieletowego. Właściwa kontrola i analiza ruchu (Meinel, 1967) może mieć znaczący wpływ na uniknięcie nieprawidłowości i przeciążeń. Nieprawidłowe ustawienie narządu ruchu szczególnie w okresie wzrostu i dojrzewania organizmu mogą prowadzić do trwałych zmian anatomicznych w zespole wykonawczym. Pedagog muzyczny przeznacza swój czas na pracę z uczniem dwa razy w tygodniu po jednej godzinie. Indywidualna, wielogodzinna koncentracja wymagana od ucznia oraz wzmożony udział emocjonalny obciążają ćwiczącego, niosąc zagrożenie kontuzji. W programie kształcenia muzyków nie planuje się czynnego udziału psychologów muzycznych, ani stałej kontroli lekarskiej.

Przez większość czasu spędzanego przy instrumencie muzykowi nie

towarzyszy nauczyciel. Realizuje on swoje zadania samodzielnie kontrolując technikę gry, pozycję ciała w czasie gry, ilość powtórzeń tych samych ruchów i stopień obciążenia emocjonalnego. Ryzyko chorób psychofizycznych wzrasta. Autorzy analizujący przypadki zawodowych muzyków w swoich publikacjach opierają się o literaturę sportową oraz wiedzę z dziedziny anatomii, fizjologii, biomechaniki i nauk medycznych. Szukają wyjaśnienia skomplikowanych problemów związanych z techniką gry na instrumentach oraz przyczyn powstawania schorzeń zawodowych muzyków. Próbują ustalić najbardziej skuteczne formy rehabilitacji i leczenia chorób. Środowisko medyczne podjęło zainteresowania problemem zdrowia muzyków w latach siedemdziesiątych XX wieku (Bodnar, 2006). Pierwszą pracę dotycząca schorzeń zawodowych muzyków przedstawił włoski lekarz Bernardino Ramazzini w „Disease of tradesmen” w 1713 roku. Niemiecki uczony Singer w „Disease of musical profession” w 1932 roku opisał najczęściej występujące przykurcze mięśniowe, objawy zmęczenia i problemy neurologiczne wśród pianistów i muzyków grających na instrumentach smyczkowych. Praca Critchley’a i Hensona „Music and the brain” opublikowana w 1977 roku daje początek współczesnej dyscyplinie medycznej zwanej „performing arts medicine”, która zajmuje się diagnostyką, leczeniem i profilaktyką 4

schorzeń muzyków, jak również tancerzy i aktorów. Przez szereg lat kraje zachodnie: USA, Wielka Brytania, Niemcy poświęcają się pracom nad zdrowiem w środowisku artystów. Problem podejmują lekarze oraz instytuty badawcze i kliniki: Miller Healthcare Institute for Performing Artists (USA), Institute for Music Physiology and Musicians’

Medicine

(Niemcy).

W

Wielkiej

Brytanii

powołano

do

życia

Międzynarodowe Stowarzyszenie do Studiów nad Napięciem w Wykonawstwie Muzycznym.

5

1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY 1.1. Zdrowie i aktywność fizyczna uczniów szkół ponadgimnazjalnych i studentów Problematyka związku aktywności fizycznej ze zdrowiem podejmowana jest od czasów starożytnych. Pierwsze dokumentacje na ten temat znajdują się u myślicieli, filozofów – Hipokratesa i Arystotelesa, a nieco później u Horacego. Hipokrates w V – VI w. p.n.e. głosił, że „gdybyśmy mogli dać każdemu właściwą ilość pożywienia i nie za dużo i nie za mało, to bylibyśmy na bezpiecznej drodze do zdrowia”. Następnie dodał: „samo jedzenie nie utrzyma człowieka przy życiu, musi on jeszcze ćwiczyć” (Drabik, 1999 a). Hipokrates był wielkim zwolennikiem spacerów, marszów i biegów jako form profilaktycznych i leczniczych (Kuński, 1991). Horacy w I wieku p.n.e. potwierdza ich wartości: „jeśli nie biegasz pókiś zdrów, będziesz biegać kiedy zachorujesz”. Większość myślicieli starożytnych opowiadało się za naturalnymi formami ruchu w stosowaniu ich jako metod leczniczych. Według Hipokratesa natura (gr. physis) człowieka ma znaczenie szczególne, „jest bowiem czynnikiem, który w chorobie sam leczy”. W czasie największego rozkwitu medycyny greckiej Rzymianie utrzymywali własne zdrowie bez pomocy lekarzy. Dbali o „wielki hart ciała” oraz o zdrowie psychiczne poprzez kształtowanie odporności na trudy i cierpienia. Kuński (1991) podaje, że odznaczali się tzw. „zręcznością życiową”. Czerpali przyjemność z aktywności ruchowej, takiej jak jazda konna, umiarkowana gimnastyka, masaż a także zabawy na huśtawce. Uznawali te zajęcia jednocześnie jako element leczenia. Największe osiągnięcia medycyny starożytnej zebrał Galen (130 – 200). W trzech dziełach poświęconych ćwiczeniom fizycznym wydzielił gimnastykę właściwą służącą zachowaniu lub odzyskaniu zdrowia. Podstawy nauki Galena wyłożył Avicenna w XI wieku jako kanon – księgę obowiązującą w medycynie przez kilka stuleci, aż do pierwszych znacznych odkryć w fizjologii w XVII wieku. W swojej praktyce zalecał intensywność i formę ćwiczeń fizycznych dostosowane do wieku, poziomu zdrowia, czy stadium choroby. W XVIII wieku nastąpiły odkrycia w dziedzinach anatomii i fizjologii. Ustalono, że ćwiczenia fizyczne przedłużają życie i zapobiegają przedwczesnemu starzeniu się. Powyższe idee przenikały do Polski. Pierwszym pionierem ruchu podkreślającym jego ogólnozdrowotne walory był Henryk Jordan (1842 – 1907). Następnie od połowy XX wieku popularyzację ćwiczeń fizycznych dla celów zdrowotnych rozwijał Włodzimierz Missiura i jego uczeń

6

Stanisław Kozłowski. W Europie tematem tym zajmują się ośrodki w Kopenhadze, Sztokholmie i Oslo (Kuński, 1991). Współcześnie za kluczowy i integrujący czynnik zdrowego stylu życia traktuje się aktywność fizyczną (Drabik, 1995). Kozłowski i Nazar (1984) w swoim dziele „Wprowadzenie do fizjologii klinicznej” podają, że aktywność fizyczna jest „pracą mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie”. Bliską tej definicji zamieszcza Drabik cytując Casparena i wsp. (1985) – „to każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe, która prowadzi do wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego”. Właściwe planowanie wysiłku fizycznego pozwala chronić, utrzymywać, pomnażać i doskonalić zdrowie. Niedobór, ale i nadmiar szkodzi zdrowiu, jest przyczyną wielu zaburzeń i zwiększonego ryzyka chorób ludzi w każdym wieku: dzieci, młodzieży i dorosłych (Drabik, 1995). Planowana, racjonalna aktywność fizyczna, czyli trening zdrowotny według Chromińskiego (2001) powinna prowadzić do wzrostu potencjału energetycznego oraz psychicznej determinacji w walce z chorobą. Osiągnięcie potrzebnego poziomu potencjału energetycznego wymaga aktywowania wszystkich układów organizmu. Pomimo stresorów występujących w środowisku, wszechstronne działania pomagają i warunkują utrzymanie zdrowia. Światowa Organizacji Zdrowia (WHO) w 1947 r. pojęcie zdrowia ujmuje jako „stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie tylko brak choroby czy niepełnosprawności”. Do chwili obecnej naukowcy podejmują żywą dyskusję dotyczącą powyższej definicji, jednak są zgodni co do ujmowania zdrowia interdyscyplinarnie.

Demel

(1980)

w

swojej

koncepcji

przedstawia

model

biopsychospołeczny, gdzie podkreśla, że zdrowie powinno obejmować aspekt zarówno subiektywny i obiektywny. Woynarowska (2010) proponuje model holistyczny ujmujący człowieka globalnie, całościowo, wszechogarniająco. Wyróżnia w nim 4 płaszczyzny: fizyczną, psychiczną, społeczną i duchową. Zaznacza, że zdrowie jest procesem dynamicznym i zmiennym. Stanowi ono kontinuum, którego jednym krańcem jest zdrowie, a drugim choroba. Kielanowski określa zdrowie jako „zdolności do pokonywania przeszkód, poczucie siły, chęć podejmowania trudów fizycznych i umysłowych”. Na szczególną uwagę zasługuje ujęcie zdrowia według Jabłońskiego cytowane przez Słopiecką (2012). Według autorki ta definicja jest przydatna w praktycznym zastosowaniu wśród osób, u których w przeszłości wystąpiły mniejsze lub większe zaburzenia: „zdrowie to zdolność i gotowość każdej części organizmu 7

człowieka do podjęcia w normalnych warunkach mikro- i makrośrodowiska wszystkich typowych czynności z wystarczającą wydolnością”. Drabik (1999) zaznacza, że wydolność fizyczna jest miernikiem zdrowia. Chromiński (2001) mówi, że podstawą zdrowia człowieka jest równowaga morfofunkcjonalna. W zdrowym organizmie człowieka istnieje pełna integracja wszystkich jego układów. Ich sprawne współdziałanie pełni rolę obronną w walce z czynnikami chorobotwórczymi. Światowa Organizacja Zdrowia w strategii „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000” ujmuje zdrowie jako wartość, do której się dąży lub nie chce utracić. Dzięki niej osoba lub grupa osób może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągnięcia satysfakcji, może rozwijać się społecznie i ekonomicznie oraz zmieniać środowisko. Tobiasz – Adamczyk (2000) dodaje, że zdrowie stanowi niewymierną wartość w życiu każdego człowieka. W ujęciu filozoficznym holizm wskazuje na wzajemne powiązanie wszystkich aspektów ludzkiego istnienia: fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i duchowego (Chromiński, 2001). Zdrowie jest rozpatrywane w kategoriach powiązanych ze sobą procesów zachodzących w organizmie, a człowiek jako psychofizyczna całość. Podążając za Woynarowską (2010), drugim biegunem zdrowia jest choroba, czyli zaburzone funkcjonowanie pojedynczych narządów lub całych układów, czy całego organizmu. Powszechnie zatwierdzony raport Lalonde (1974) podkreśla, że 50% zdrowia człowieka zależy od jego stylu życia, a w dalszej kolejności od wpływu czynników środowiska (25 – 30%), czynników genetycznych (10 – 15%) czy opieki medycznej (10 – 20%). Wśród badań przeprowadzonych w Polsce, Supranowicz i wsp. (2002) potwierdzają, że u młodzieży szkolnej samoocena stanu zdrowia koreluje z samooceną sprawności fizycznej. Ci którzy, oceniają swoje zdrowie jako bardzo dobre określają własną sprawność fizyczną wysoko. Podobne badania Litwic – Kamińskiej i Izdebskiego (2012) przeprowadzone na studentach informatyki, wychowania fizycznego oraz słuchaczy szkół policealnych i kursów zawodowych potwierdzają, że osoby bardziej aktywne fizycznie określają wyżej własny stan zdrowia. Skibińska (2001) podaje, że 46% uczniów szkół licealnych w Warszawie przeznacza na zajęcia rekreacyjno – sportowe od 1 do 2 godzin tygodniowo, natomiast 14% nie bierze w ogóle czynnego udziału w kulturze fizycznej. Baran i wsp. (2010) podają, że średnio 7%

uczniów

szkół

ponadgimnazjalnych 8

posiada

długoterminowe

zwolnienia

z wychowania fizycznego wystawiane głównie przez lekarzy. Natomiast co drugi nauczyciel nie widzi w tym problemu. Bajorek i wsp. (2010) podają, że w wyniku spadku czynnika demograficznego w Polsce, młodzież akademicka stanowi coraz większy procent ogółu polskiej młodzieży. Wśród badań dotyczących stanu zdrowia przeprowadzonych na studentach wyższych uczelni państwowych i prywatnych w Polsce ustalono, że 12% ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry, 69% jako dobry, a 3% jako zły. W przypadku wystąpienia bólu po pomoc lekarską zgłasza się 64% badanych. Leki bez recepty regularnie (raz w miesiącu) kupuje 22% studentów. Przynajmniej jeden raz w tygodniu fizycznie ćwiczy 44% badanych. Do form aktywności fizycznej należą m.in.: jazda na rowerze, pływanie, bieganie, gry zespołowe. Drabik (1995) podaje, że 39% studentów uprawia aktywność fizyczną 2 – 3 razy w tygodniu, 38% raz w tygodniu, a pozostali jeszcze rzadziej. Z udostępnionych autorowi badań szwedzkich wynika, że 31% mężczyzn, a 18% kobiet uprawia aktywność fizyczną 3 razy w tygodniu. Natomiast uwzględniając dowolną formę ruchu – tzw. aktywność ruchową 50% studentów poświęca łącznie 6 godzin w tygodniu na: dojście i powrót z uczelni, obligatoryjne wychowanie fizyczne i rekreację, w tym dyskotekę, zakupy. Tu znajduje się 6% więcej kobiet niż mężczyzn, a w porównaniu z grupą Szwedek, Polki są aktywne dwa razy bardziej (Drabik, 1999 b). Wolańska (1997) podaje, że aktywność fizyczna dotyczy wszelkiej aktywności ruchowej człowieka także tej o znaczeniu utylitarnym jak chód, czynności zawodowe. Zaznacza, że młode kobiety częściej podejmują tak zwaną utylitarną aktywność ruchową w związku z wykonywaniem czynności domowych, zakupów, prac na działce. Drabik (1995) ukazuje, że aktywność fizyczna, to też inaczej obciążenie fizyczne, któremu jest poddawana osoba podczas codziennej pracy, w czasie wolnym lub łącznie. Można ją sklasyfikować w 2 grupach: pierwsza – spontaniczna np. marsz, natomiast druga to odpowiednio zorganizowana i zaplanowana aktywność pod względem obciążenia. Ten sam marsz o zaplanowanym czasie trwania, intensywności i systematycznie powtarzany jest ćwiczeniem fizycznym w sensie treningu. Woynarowska i Mazur (2000) podają, że zachowania zdrowotne są najważniejszymi czynnikami stymulującymi zdrowie. Działają one bezpośrednio lub pośrednio na samopoczucie i zdrowie ludzkie. Wyróżnia zachowania sprzyjające zdrowiu, takie jak odpowiednia aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie, utrzymywanie właściwych relacji międzyludzkich, radzenie sobie ze stresem, 9

utrzymywanie czystości ciała i otoczenia. Z drugiej strony wyróżnia zachowania szkodzące zdrowiu: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, używanie innych środków uzależniających. Głąbicka (2012) podaje, że najczęstsze problemy zdrowotne obywateli Unii Europejskiej związane są z wysokim ciśnieniem krwi, cholesterolem, cukrzycą, uzależnieniem od tytoniu, chorobami serca. Natomiast oddzielną kwestię stanowią choroby zawodowe, których doświadcza 8,6% pracowników Unii Europejskiej (ponad 20 mln osób). Jednak stan zdrowia obywateli UE różni się w zależności od miejsca, pochodzenia etnicznego, statusu społecznego. Kijo (2010) podaje, że największy wpływ na samoocenę ma postawa człowieka wobec zdrowia i styl życia. Wszelkie zachowania zdrowotne zależą od indywidualnego sposobu wychowania, edukacji zdrowotnej, a także doświadczenia życiowego. Natomiast aktywność fizyczna w dzieciństwie może determinować tę aktywność w życiu dorosłym (Drabik, 1999 b).

10

1.2.

Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu Narząd ruchu poddawany jest przez całe życie zróżnicowanym napięciom

i obciążeniom związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności ciała, „eksploatacją sportową”, wymogami wyuczonego zawodu, czy też utrzymaniem wyprostowanej postawy ciała. Niekiedy może dochodzić do specyficznych przeciążeń z racji długotrwałości, powtarzalności i natężenia wysiłków fizycznych. Jagier i wsp. (2005) podają, że uszkodzenia narządu ruchu mogą przybierać postać ostrą, lub przewlekłą. Postać ostra objawia się nagle, natomiast przewlekła do pewnego momentu przebiega bezobjawowo, jako następstwo niemal prawidłowych czynności, tzn. prostych ruchów, różnego stopnia zaawansowanych czynności zawodowych lub ćwiczeń treningowych. U podłoża większości zmian leżą zespoły przeciążeniowe, tzw. neuropatie, miopatie, tenopatie, meniskopatie, dyskopatie i wiele innych. Preisler (1984) zamieszcza, że obok postaci ostrej i przewlekłej przeciążenia mogą także przybierać formę zaburzeń w ogólnym stanie ustroju, tj. występowanie bólu o różnej lokalizacji lub zmienne (samo)poczucie ogólne, ociężałość. U wielu osób, szczególnie starszych, każdy ostry uraz stwarza możliwość ujawnienia choroby przeciążeniowej, szczególnie w układzie ścięgnisto – mięśniowym. Patomechanizmy zmian przeciążeniowych, chociaż różne i indywidualnie zmienne, mają jedną wspólną cechę: utrudniają lub wręcz uniemożliwiają odżywianie (ukrwienie i utlenowanie) określonych tkanek narządu ruchu. W przypadku mięśni najczęściej pojawia się roboczy przerost nadmiernie pracującego mięśnia w obrębie sztywnego przedziału powięziowego czy „tunelu” kostnego. Przy przekroczeniu pojemności „tunelu” dochodzi do utrudnienia lub odcięcia dopływu krwi do poszczególnych włókien mięśniowych lub szkodliwego tarcia i odczynów tkankowych, będących skutkiem odczynu zapalnego (np. ścięgna Achillesa). W odniesieniu do krążka międzykręgowy i łąkotek, które odżywiają się głównie na drodze dyfuzji i osmozy, sumujące się przeciążenia oraz obciążenia przekraczające możliwość fizjologii komórek niszczą precyzyjny, fazowy mechanizm metaboliczny (pobieranie i oddawanie płynów tkankowych). Niedokrwione

i

niedotlenione

komórki

poszczególnych

tkanek

tracą

zakodowane genetycznie właściwości, co powoduje np. utratę kurczliwości mięśni, rozciągliwości funkcjonalnej ścięgien, więzadeł i torebek stawowych, czy też zdolności amortyzujących łąkotek i krążków międzykręgowych. 11

Preisler (1984) pojęcie przeciążenia definiuje jako „stan patologiczny o różnej lokalizacji narządowej, powstały na skutek chronicznego przedawkowania wysiłku fizycznego przede wszystkim w okresie młodości”. Natomiast Świderski (1990) cytuje podręcznik ortopedii: „przeciążeniem narządu ruchu nazywamy taki zespół zjawisk, w którym działanie mechaniczne przekracza fizyczną wytrzymałość lub wydolność czynności mięśni, stawów, kości”. Z kolei Wągrowska – Koski (2008)1 zamieszcza modyfikację powyżej definicji: „przeciążenie układu ruchu to zespół zjawisk, w którym działanie mechaniczne przekracza wytrzymałość fizyczną lub wydolność czynnościową elementów dynamiczno – statycznych”. W 1960 r. Gerwazy Świderski wyłonił nową gałąź medycyny – naukę o przeciążeniu, tzw. hiperponologię. Mclvor (1992) pojęcia schorzenia przeciążeniowe, urazy z powtarzającego się przeciążenia i choroby RSI (repetitive strain injury) używa jako nazw określających grupy urazów i schorzeń powstałych w wyniku pracy zawodowej wymagającej utrzymywania statycznej postawy ciała i wykonywania długotrwałych, powtarzających się ruchów. Dzieli je na 3 grupy: 1) urazy spowodowane szybkimi ruchami, 2) urazy z obciążenia statycznego, 3) urazy powstające przy wykonywaniu ruchów wymuszonych. Przyczyną przeciążeń spowodowanych szybkimi ruchami jest przyjęcie niewłaściwej postawy ciała i wykonywanie dynamicznych czynności ruchowych. Siła do wykonania skurczu mięśnia jest niewielka, natomiast częstotliwość powtarzających się ruchów znacząca. Praca dynamiczna mięśni, oparta na skurczu izotonicznym, odbywa się w warunkach zmiany ich długości przy stałym napięciu mięśni. Janiszewski (1992) ten rodzaj pracy nazywa pracą balistyczną lub koncentryczną, polegającą na skracaniu się przyczepów mięśniowych i powstawaniu dużych sił w krótkim czasie. Urazy z obciążenia statycznego powstają na skutek stabilizacji obręczy barkowej, której utrzymanie pozwala na wykonywanie dłońmi ruchów manualnych, powtarzających się i precyzyjnych. Spośród różnych odmian pracy statycznej Janiszewski (1992) podaje tzw. pracę ustalającą, która zapewnia stabilizację określonego

odcinka

narządu

ruchu.

Wiąże

się

ona

z

antagonistycznym

współdziałaniem grup mięśniowych i angażuje w znacznym stopniu wiele mięśni. 1.

1

www.republika.pl/zdrowiep.htm (8.03.2013)

12

Przykładowo stabilizacja obręczy barkowej i ustalenie ramienia w pozycji odwiedzenia prowadzi do pojawiania się przeciążeń mięśni i ścięgien. Urazy powstające przy wykonywaniu ruchów wymuszonych są spowodowane silnym naprężeniem mięśni. Wszelkie ruchy odbywają się przy intensywnym i nagłym skurczu mięśnia potrzebnym do wykonania określonego zadania. Wyłonione przez Mclvor’a (1992) pojęcie RSI (repetitive strain injury) obejmuje całą grupę schorzeń objawiającą się chronicznym przeciążeniem mięśni i ścięgien. Przyczyną jest wykonywanie długotrwałej pracy o charakterze zawodowym wymagającej ciągłego aktywowania tych samych grup mięśniowych. Teorie dotyczące fizycznych i fizjologicznych aspektów urazów z przeciążenia do definicji RSI włączają: zapalenie ścięgien, zapalenie pochewek ścięgien, zapalenie powięzi mięśniowej, zapalenie mięśnia, mialgia, wtórny zespół tunelu nadgarstka, zapalenie nadkłykci, ganglion (torbiel galaretowata – okołostawowa), a także przemęczenie mięśni szyi, barku, ramienia, nadgarstka. Urazy powstają na skutek powtarzającego się nadwerężenia lub statycznego przeciążenia mięśni narządu ruchu. Najczęstszym objawem jest stan przewlekłego zmęczenia, dyskomfortu, w następstwie czego pojawia się ból. Początek dolegliwości bólowych bywa łagodny i przewlekły lub natychmiastowy i ostry. Osoby pracujące pod wpływem stresu często mają problem z dokładnym określeniem momentu pojawiania się pierwszych dolegliwości. Rozpoznanie niektórych z tych schorzeń może być trudne, szczególnie jeśli charakteryzują się stopniowym i długotrwałym początkiem. Objawy choroby RSI dzielą się na fazy, gdzie faza 1 – 2 charakteryzuje się zwiększoną wrażliwością mięśni i ścięgien, częstym zmęczeniem mięśni i uczuciem dyskomfortu. Z kolei faza 3 – 4 łączy się z występowaniem bólu (szczególnie przy statycznym obciążeniu mięśni), obrzęku, uczuciem mrowienia, słabości lub nagłej utraty siły ucisku. Faza najpoważniejsza 4 – 5 charakteryzuje się ciągłym bólem uniemożliwiającym użycie całej grupy mięśni. Występuje obrzęk miejscowy lub uogólniony (np. od nadgarstka do całego przedramienia), zmiana koloru i temperatury skóry, drętwienie i mrowienie, niekiedy trzeszczenie. Rakowski (1989) przeciążenia powstałe w wyniku pracy wymagającej stabilizacji narządu ruchu dzieli na: 1) przeciążenia statyczne mięśni, 2) psychogenne przeciążenia statyczne mięśni, 3) miejscowe przeciążenia statyczne mięśni, 13

4) antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni, 5) antybólowe przeciążenia statyczne mięśni. Przeciążenia statyczne mięśni związane są z zaburzeniem równowagi statycznej. Mięsień pracuje w stałym napięciu, bez zmiany długości w oparciu o skurcz izometryczny. Brak fazy rozkurczu mięśnia utrudnia przepływ krwi, a w konsekwencji upośledza czynność funkcjonalną mięśnia. Podnosi się spoczynkowy tonus mięśniowy, następuje przyspieszenie akcji serca i wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Psychogenne przeciążenia statyczne mięśni powstają w wyniku działania czynników psychicznych człowieka. Wewnątrz organizmu następuje nagromadzenie szkodliwych substancji. Silny stres, emocje sprawiają, że siła mięśni wykorzystywana jest w sposób nieekonomiczny i powoduje wzrost ich napięcia. Przeradza się w przeciążenie statyczne mięśni, gdzie wysiłek zmniejsza dopływ krwi do serca, powoduje wzrost katecholamin (hormonów stresu) i wpływa ujemnie na czynność serca wywołując jego niedotlenienie, a nawet zaburzenia rytmu. Miejscowe przeciążenie statyczne mięśni powstaje w wyniku asymetrii napięcia grup mięśniowych. Antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni oznaczają schorzenia powstałe na skutek utrzymywania nieprawidłowej postawy ciała w stosunku do działania siły grawitacji. Rakowski (1989) podaje, że u wielu ludzi przeciążenia statyczne miejscowe, psychogenne i antygrawitacyjne mięśni są sprzężone. Antybólowe

przeciążenie

statyczne

mięśni

może

przybierać

charakter

miejscowy, odcinkowy lub wieloodcinkowy. Przyczyną może być uciśnięcie na korzeń nerwowy oraz może wynikać z bezpośredniego przeciążenia miejscowego lub ogólnego. Ból wywołuje odruchowy skurcz mięśni, zwiększa przeciążenie, powodując narastanie bólu. W wyniku tego powstaje patologiczny łuk odruchowy. Mięśnie znajdują się w stanie ciągłego napięcia spastycznego ze znaczną przewagą napięcia o charakterze izometrycznym. Dziak i Rusin (2000) wśród najczęściej występujących uszkodzeń i dysfunkcji nadgarstka i ręki (pojawiających się na skutek przeciążeń, patologii przeciążeniowych, ucisku) wymienia: zespół ciasnoty kanału nadgarstka, chorobę de Quervaina, palec trzaskający, niestabilność kciuka, zapalenie ścięgien zginaczy nadgarstka. Natomiast wśród uszkodzeń i dysfunkcji łokcia i przedramienia może wystąpić: neuropatia nerwu pośrodkowego, neuropatia nerwu międzykostnego przedniego, neuropatie nerwu międzykostnego tylnego, uszkodzenie obwodowego przyczepu mięśnia dwugłowego 14

ramienia, zapalenie kaletki łokciowej, zespoły ciasnoty przedziałów powięziowych w obrębie kończyny górnej. Z kolei do uszkodzeń i dysfunkcji barku i ramienia zaliczają się: zespół umierających palców, niedokrwienie palców i ręki spowodowane sumowaniem się mikrourazów, neuropatia nerwu podłopatkowego, neuropatia nerwu grzbietowego łopatki, zespół bark – ręka, zespół cieśni stawu podbarkowego, uszkodzenie stożka rotatorów barku, zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśni dwugłowego ramienia. W obrębie uszkodzeń i dysfunkcji kręgosłupa występuje: cervikalgia, zespół przeciążenia mięśni szyi i karku, zespół zużycia tarcz międzykręgowych oraz tzw. spondyloza szyjna, choroba Scheuermanna, bóle krzyża. Janiszewski (1992) na podstawie specjalistycznych badań przeprowadzonych na 689 muzykach podzielił występujące schorzenia powstałe w wyniku przeciążeń zawodowych na: 1) zaburzenia o charakterze czynnościowym, mające charakter zmian odwracalnych, 2) zaburzenia o charakterze organicznym, mające charakter zmian nieodwracalnych, a wśród nich: a) zaburzenia pierwotne – rozwijające się u osób zdrowych, b) zaburzenia wtórne – pojawiające się u osób, u których wcześniej stwierdzono zaburzenie statyki narządu ruchu i różnego rodzaju zespoły bólowe. Autor wśród zaburzeń o charakterze czynnościowym wyłonił zespoły bólowe, które lokalizują się w tkance podskórnej, więzadłach, ścięgnach, mięśniach, podwięziach mięśniowych, okostnej, tkance kostnej, torebce stawowej. Należą tu: bóle tkanki podskórnej, mięśniobóle właściwe, mięśniobóle odruchowe, bóle z torebek stawowych. Wśród zaburzeń pierwotnych u muzyków Janiszewski wyłonił: zapalenie pochewek ścięgnistych mięśni przedramienia i dłoni, chorobę Quervaina, zapalenie okołostawowe łokcia, zespół bolesnego barku, przedwczesne zmiany zwyrodniająco – zniekształcające. Natomiast wśród zaburzeń wtórnych: zespoły bólowe kręgosłupa lędźwiowego, zespoły bólowe kręgosłupa piersiowego, zespoły bólowe kręgosłupa szyjnego, dodatkowe żebra szyjne. Zmiany czynnościowe, jeśli utrzymują się przez dłuższy czas mogą przybierać charakter zmian nieodwracalnych. Przeciążenia działające na przyczepy ścięgniste lub więzadłowe mogą być przyczyną uszkodzenia mikrostruktury włókien. Pourazowe zmiany mikrostruktury prowadzą do lokalnych zwyrodnień i miejscowych odczynów zapalnych. Janiszewski podaje, że niekiedy może dojść do nieprawidłowego wbudowania w ścięgno elementów kostnych lub do zwapnienia ścięgien. 15

1.3.

Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa Z

przeprowadzonych

w

rozdziale

1.1.

różnych

klasyfikacji

zmian

przeciążeniowych, do szczegółowej analizy zmian przeciążeniowych w obrębie kręgosłupa wybrano klasyfikację Dziaka i Rusina (2000). Na potrzeby tematu pracy wyłoniono te z nich, które mogą pojawiać się w wyniku przeciążeń, patologii przeciążeniowych, patologii na skutek sumujących się mikrourazów, czy ucisku w różnych specjalnościach zawodowych. Do uszkodzeń w obrębie kręgosłupa należą: Cervikalgia – zespół bólu i sztywności szyi oraz karku, którego przyczyną są skręcenia kręgosłupa szyjnego lub przymusowe ustawienie głowy. Mogą wystąpić bóle głowy, niekiedy bóle pozagałkowe, bóle karku i grzbietu. Jednocześnie mogą pojawić się bóle korzeniowe. Niekiedy towarzyszą objawy zawrotów głowy, niedosłyszenie, zaburzenia widzenia. Wszystkie te objawy są wynikiem zmiany ustawienia kręgosłupa szyjnego. Badaniem klinicznym wykrywa się miejsce bólu, od tyłu – nad wyrostkami kolczystymi lub od przodu – palpacyjnie zlokalizowanie trzonów kręgów. Ważne jest określenie ruchomości czynnej i biernej odcinka szyjnego kręgosłupa. Ocenienie braku występowania

przykurczu

mięśni

mostkowo

–

obojczykowo

–

sutkowych,

czworobocznych, czy około kręgosłupowych. Badanie ortopedyczne uzupełnia się zawsze badaniem neurologicznym. Zespół przeciążenia mięśni szyi i karku – jest to uszkodzenie mięśni w wyniku nadwerężenia lub długotrwałego ustawienia głowy w przymusowej pozycji powodujące podrażnienie stawów kręgosłupa. Objawami przeciążeń kręgosłupa szyjnego są dokuczliwe bóle w obrębie mięśni okołokręgosłupowych – górna część mięśnia czworobocznego między kręgosłupem a łopatką lub okolica przyczepu do łopatki i do potylicy. Głęboko umiejscowione bóle promieniują niekiedy do tylnej części łopatki lub do górnego odcinka ramienia. Powodem jest przymusowe ustawienie kręgosłupa – pochylenie głowy. Stwierdza się ograniczenie ruchów, zarówno czynne jak i bierne we wszystkich

płaszczyznach

oraz

odruchowe

napinanie

się

bolesnych

mięśni

(tu: czworoboczny, dźwigacz łopatki). Najbardziej ograniczona jest rotacja w stronę przeciwną od miejsca bólu. Tym objawom może towarzyszyć ból i zawroty głowy. Siła mięśniowa oraz odruchy kończyn górnych pozostają w granicach normy. Zespół zużycia tarcz międzykręgowych oraz tzw. spondyloza szyjna – rozpoczyna się od uszkodzenia pierścienia włóknistego oraz następczego osłabienia 16

i fragmentacji jądra miażdżystego. W miarę wyrodnienia jądro miażdżyste traci należną funkcję poduszki hydraulicznej, dochodzi do osiadania przyległych trzonów kręgów i przenoszenia szkodliwych obciążeń na stawy międzywyrostkowe. Więzadła podłużne ulegają zwiotczeniu, zaś uwypuklające jądro miażdżyste odrywa ich przyczepy kostne. Stopniowe wapnienie oderwanych więzadeł daje w obrazie rentgenowskim tzw. wyrośla. Zwiotczeniu ulega także więzadło żółte, które uwypukla się do środka kanału kręgowego. Osiadanie sąsiadujących trzonów kręgowych powoduje, że stawy ulegają zmianom przerostowym, w wyniku czego dochodzi do powstawania wyrośli na ich krawędziach tylnych, wypuklających się w głąb kanału kręgowego. Wyrośla mogą powodować ucisk na tętnice kręgowe, co doprowadza do zaburzeń krążenia w obrębie podstawy czaszki lub do niedokrwienia rdzenia. Początek choroby może być ostry lub powolny. Rozpoczyna się bólem szyi promieniującym do okolicy międzyłopatkowej i do ramienia. Mogą też wystąpić bóle głowy i osłabienie mięśni rąk. Choroba Scheuermanna – polega na zaburzeniu procesu kostnienia jąder w listwach granicznych trzonów kręgów (plecy okrągłe, kifoza dorastających). Pierwszym objawem choroby jest pochylenie postawy ciała ku przodowi. W przypadku umiejscowienia się zmian w odcinku piersiowym (70% przypadków) pojawiają się tzw. plecy okrągłe, z wysunięciem barków ku przodowi oraz kompensacyjną hiperlordozą lędźwiową i szyjną. Powoli dochodzi do ograniczeń ruchomości zajętego odcinka kręgosłupa. Choroba zazwyczaj przebiega bezboleśnie, jedynie wieczorem chory może odczuwać zmęczenie mięśni grzbietu. Potwierdzeniem choroby Scheuermanna w obrazie radiologicznym są: 

spłaszczenie i klinowate zniekształcenie kilku sąsiadujących ze sobą kręgów;



wyraźna nierówność płytek granicznych (niekiedy fragmentacja)



obecność guzków Schmorla – wpuklanie się jąder miażdżystych w trzon kręgów;



zwężenie przestrzeni międzytrzonowych;



trójkątne naddatki cieniowe na przedniej ścianie trzonu przy górnej lub dolnej krawędzi (objaw niestały), tzw. zjawisko Knutssona. Bóle krzyża – kręgosłup lędźwiowy i stabilizujące go mięśnie poddawane są

dużym naciskom i obciążeniom, działającym w różnych płaszczyznach powstające w wyniku trybu życia, rodzaju pracy zawodowej. O kształcie i funkcji kręgosłupa decyduje ustawienie miednicy. Nieprawidłowości w tym zakresie (nadmierne przodopochylenie / tyłopochylenie miednicy) wywołują zaburzenia równowagi

17

mięśniowej i pojawiają się bóle jak i zmiany przeciążeniowe kręgosłupa. Duże znaczenie ma świadomość biomechaniki ciała i ergonomii własnej pracy zawodowej. Odcinek dolny kręgosłupa lędźwiowego najbardziej narażony jest na uszkodzenia (tu przypada maksimum ruchomości i obciążeń). Prawidłową funkcję kręgosłupa zapewniają zdrowe krążki międzykręgowe.

18

1.4.

Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej W rozdziale 1.4. podobnie jak w rozdziale 1.3. do szczegółowej analizy zmian

przeciążeniowych kończyny górnej wybrano klasyfikacją Dziaka i Rusina (2000). W obrębie barku i ramienia autorzy wyróżniają: Zespół umierających palców – jest specyficzną odmianę dysfunkcji barku, lecz objawy nierzadko obejmują samą rękę. Ucisk przez tzw. nożyce żebrowo – obojczykowe (najczęściej żebro szyjne) wywołuje mikrozatory w drobnych tętnicach ręki, które dodatkowo upośledzają krążenie. Jedynie istnienie krążenia obocznego utrzymuje palce przy życiu. Do takiego stanu może dochodzić pod wpływem zimna lub po prostu przy używaniu rąk. W wyniku niedokrwienia tętnic palcowych postępuje upośledzenie

w

placach.

Przejściowe

niedokrwienie

napadowe

przechodzi

w niedokrwienie stałe i palce przybierają zabarwienie fioletowe. Niedokrwienie palców ręki spowodowane sumowaniem się mikrourazów – jest chorobą, do której może dojść na skutek wykonywania wielu czynności sportowych, zawodowych, gdzie nadgarstek i palce narażone są na sumujące się mikroi makrourazy. Powierzchniowe położenie tętnic ręki i palców umożliwia powstawanie niedokrwienia rąk. Obraz kliniczny bywa różny: od barku o różnych objawach, aż po ciężkie niedokrwienie i objawy zespołu bark – ręka. Zazwyczaj stwierdza się drętwienie, bóle i / lub oziębienie palca / palców, których tętnice są dotknięte chorobą. Zespół bark – ręka (dystrofia kończyny górnej) stanowi jedną z postaci klinicznych odruchowej

dystrofii

współczulnej

w obrębie kończyny górnej.

Odruchowymi dystrofiami nazywa się zespół bólu, obrzęku, sztywności i upośledzenia funkcji

kończyny

powstających

w

wyniku

urazów.

Choroba

objawia

się

nieproporcjonalnymi do urazu dolegliwościami i zmianami obiektywnymi, jak; ból, przeczulica bólowa, obrzęk, sztywność stawowa i przykurcze stawów (zmiany późne), demineralizacja i zrzeszotnienie kości, a niekiedy guzowatego typu zmiany zapalne rozcięgna dłoniowego. Choroba przebiega w trzech etapach. Pierwszy – ostry, gdzie występuje ból barku i ramienia oraz bolesny obrzęk i usztywnienie obejmujące rękę wraz z palcami (trwa od 3 do 6 miesięcy). Drugi etap – dystroficzny, gdzie stopniowo ustępują dolegliwości bólowe i obrzęk, lecz pozostaje ograniczenie ruchomości ręki i zgięciowego ustawienia palców. Trzeci – okres zanikowy, który pozostawia zaawansowane zmiany odżywcze ręki, ograniczenie zginania palców i ręki, oraz „rozlanymi” bólami barku. Zwraca uwagę blade lub sinawe zabarwienie skóry ręki 19

z ogniskami przeczuliny w okolicy stawów międzypaliczkowych i śródręczno – paliczkowych. Proces chorobowy może zatrzymać się na którymś z etapów. Całkowite wyleczenie jest możliwe, tylko wtedy, jeśli nie doszło do zmian włóknistych w układzie torebkowo – więzadłowym ręki oraz zaawansowanych zmian w obrębie mięśni wewnętrznych ręki. Zespół

cieśni

stawu

podbarkowego

–

istotą

choroby jest

patologia

przeciążeniowa, głównie mięśnia nadgrzebieniowego w przebiegu sumujących się mikrourazów. Istotne znaczenie w rozwoju choroby ma (zdaniem Dejoura) zaburzenie równowagi między działaniem mięśnia naramiennego i stożka rotatorów, w wyniku czego dochodzi do destabilizacji głowy kości ramiennej w stosunku do panewki stawowej, a następnie do szkodliwego ucisku stożka rotatorów. Choroba może przybierać 3 fazy. Pierwsze stadium – zapalenia i obrzęku kaletki podbarkowej, objawia się bólami barku po wysiłku fizycznym. Drugi etap jest początkowym stadium zmian typu zwyrodnienia w obrębie stożka rotatorów – objawy bólowe pojawiają się w czasie wykonywania wysiłku fizycznego / treningu. W stadium trzecim dochodzi do uszkodzenia stożka rotatorów – dolegliwości bólowe są stałe i często występują w nocy. Zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia – jest częstą przyczyną bólów i dysfunkcji barku, występuje nierzadko wraz z zapaleniem kaletki podbarkowej i zmianami zwyrodnieniowymi stożka rotatorów. Do zmian zapalnych dochodzi najczęściej pod wpływem sumowania się mikrourazów sportowych lub zawodowych, w tym nawet przeciążeń związanych z wykonywaniem rutynowych czynności domowych. Zazwyczaj trudno jest określić podłoże choroby. Proces zapalny najpierw obejmuje osłonkę, a następnie samo ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia w obrębie rowka międzyguzkowego. Objawami są stałe, silne bóle barku utrzymujące się w dzień i w nocy, ograniczające czynność ręki. Ból umiejscowiony jest na przedniej powierzchni ramienia, szczególnie przy ruchu unoszenia ręki nad głowę. Stwierdza się ograniczenie ruchu odwiedzenia. Typowy ból w rowku międzyguzkowym nasilającym się przy ucisku jest najważniejszym objawem patognomonicznym dla tej jednostki chorobowej. W obrębie nadgarstka i ręki Dziak i Rusin (2000) wymieniają: Zespół ciasnoty kanału nadgarstka, którego przyczyną jest ucisk nerwu pośrodkowego w zamkniętej przestrzeni nadgarstka. W zaawansowanej chorobie oprócz bólu dochodzi do upośledzenia funkcji nerwu pośrodkowego. Przyczynami mogą być: zmiany pourazowe, zmiany zapalne, czy zmiany przeciążeniowe spowodowane 20

wysiłkiem fizycznym, treningiem sportowym, czy charakterem pracy zawodowej. Niekiedy procesy chorobowe powodują zwiększenie napięcia tkankowego oraz przerost tkanki łącznej lub odkładanie złogów będących produktami przemiany materii w obrębie kanału nadgarstka. Choroba objawia się bólem nadgarstka (o różnym stopniu nasilenia), drętwieniem i uczuciem sztywności palców. Objawy mogą obejmować także przedramię, ramię, bark, a niekiedy sięgać aż do potylicy. Dolegliwości mogą pojawiać się w nocy podczas snu. Stwierdza się często wyraźne zaburzenie czucia powierzchniowego w obrębie opuszków palców I i II. Upośledzenie funkcji motorycznej nerwu stwierdza się, gdy wystąpią trudności w wykonywaniu prac wymagających znacznej precyzji ręki oraz zanik mięśni kłębu kciuka. Choroba de Quervaina – jej istotą jest zapalenie pochewki ścięgnistej pierwszego przedziału prostowników, który zawiera ścięgna mięśni odwodziciela kciuka długiego i prostownika krótkiego kciuka. Przyczyną są sumujące się urazy i przeciążenia ścięgien w wyniku powtarzających się mocnych chwytów ręki połączonych z ruchem odwiedzenia. Choroba objawia się bólami w okolicy wyrostka rylcowatego kości promieniowej oraz obrzękiem powiększającym obrysy obwodowej nasady przedramienia. W wyniku silnego napięcia ścięgien niekiedy dochodzi do przeskakiwania ich ponad wyrostkiem. Palec trzaskający – jest zaburzeniem płynności ruchów czynnego zginania i prostowania palca. Po wykonaniu pewnego zakresu ruchu palca, dochodzi do zablokowania stawów i wymuszenia wysiłku. Dokończenie ruchu odbywa się przy słyszalnym trzasku stawów, niekiedy połączonych z bólem. Powodem jest zakleszczenie pogrubiałego ścięgna zginacza palca u wejścia do pochewki ścięgnistej. Pierwszym objawem jest pojawienie się guzka u podstawy palca po stronie dłoniowej.

21

2. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY 2.1. Problem badań – uzasadnienie wyboru tematu W opinii muzyków w procesie ich kształcenia pojawiające się problemy zdrowotne, ściśle związane z wykonywaniem zawodu, są bagatelizowane. Liczba naukowych publikacji na ten temat z XX i XXI wieku jest niewielka. Większość autorów nie posiada przygotowania interdyscyplinarnego, koniecznego aby dostatecznie wnikliwie zgłębić zagadnienia. Leczenie schorzeń jest długotrwałe i uciążliwe dla muzyka, a środki farmakologiczne nie dają spodziewanych efektów:

wpływają

niekorzystnie na pamięć, koncentrację i czas reakcji (Cieślik i Janiszewski, 2004), a te czynniki są kluczowe w zawodzie muzyka. Profesjonalna kariera instrumentalisty często trwa ponad 80 lat. Artur Rubinstein (czy Andrea Segowia) pierwszy koncert zagrali w wieku 5 lat, a ich koncertowe granie rozciągało się do 90 roku życia (Lledo i wsp., 2012). Staż zawodowy muzyka jest trzykrotnie dłuższy niż u sportowców. Artyści grają średnio 28 koncertów rocznie. Repertuar zależy od zamówień instytucji muzycznych i wymaga od artysty szybkości opanowywania nowych dzieł muzycznych. Organizm ludzki jest całożyciowym narzędziem pracy, stąd holistyczne podejście do zdrowia ma znaczenie nadrzędne. Autorka tej pracy dostrzega, że niewiele prac poświęconych jest przewidywaniu zagrożeń i wczesnemu zapobieganiu im. Należałoby zaplanować strategię pozwalającą zapobiegać urazom narządu ruchu. Dotychczas w Polsce nie został opracowany program ćwiczeń pomagających utrzymać i poprawiać sprawność, zdrowie i prezencję muzyka. Autorka z zawodu jest pianistką po 12 latach kształcenia. W swojej pracy spróbuje określić jakie sygnały mogą być ostrzeżeniem dla zdrowia, przedstawi jak przedwcześnie zapobiegać powstawaniu przeciążeniom zawodowych muzyków. Zaproponuje rodzaje aktywności fizycznej, ich czas trwania i intensywność. Przygotuje ćwiczenia prewencyjne ukierunkowane do zawodu muzyka instrumentalisty. Z autopsji zna badane problemy, potrafi posługiwać się językiem używanym przez muzyków pozwalającym nawiązywać z nimi szczery, bezpośredni kontakt. W oparciu o własne badania przedstawi stan zdrowia uczniów i studentów szkół muzycznych w Polsce.

22

2.2.

Cel badań i pytania badawcze Celem badań jest ocena:

 stanu zdrowia badanych,  poziomu aktywności fizycznej respondentów,  częstości występowania zmian przeciążeniowych w narządzie ruchu oraz efektów ich leczenia. Ponadto podjęto próbę przygotowania autorskich ćwiczeń prewencyjnych zapobiegających przeciążeniom narządu ruchu w zawodzie muzyka instrumentalisty. Autorka w toku pracy postara się odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: 1. Jak respondenci oceniają swój stan zdrowia? a) Czy samoocena stanu zdrowia badanych zależy od dziennego czasu trwania ćwiczenia na instrumencie? b) Jakie metody stosują badani, aby poprawić swoje samopoczucie? c) Jakie

objawy

zmian

przeciążeniowych

narządu

ruchu

występują

u respondentów? d) Jak badani oceniają swój stan zdrowia w odniesieniu do trudności w wykonywaniu czynności w życiu codziennym? 2. Jak badani oceniają swoją aktywność fizyczną? a) Jaka jest częstość podejmowania aktywności fizycznej? b) Jakie formy aktywności fizycznej podejmują respondenci? c) Jak często uczniowie uczestniczą w zajęciach wychowania fizycznego w badanych szkołach muzycznych w Polsce? 3. Jak respondenci oceniają swoje dolegliwości i zmiany w narządzie ruchu? a) Jak często występuje ból w poszczególnych odcinkach kręgosłupa? b) Jakie objawy towarzyszą bólom kręgosłupa? c) Jak często występuje ból stawów i mięśni w obrębie kończyn górnych? 4. Ile osób zgłosiło się do lekarza i jakie zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu stwierdził lekarz? 5. Jakie leczenie okazało się najskuteczniejsze? 6. Jaki jest stan zdrowia badanych osób po zastosowaniu zaleceń lekarskich?

23

Materiał i metoda badawcza

2.3.

Materiał badawczy stanowiło 114 uczniów szkół średnich i wyższych muzycznych w Polsce wybranych losowo. Zbadano 50 studentów Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, w wieku 20 – 26 lat i jedna osoba w wieku 35 lat. Wśród respondentów 34 osoby studiowały na II roku, 16 osób na IV roku. Natomiast 64 osoby stanowili uczniowie ostatnich klas szkół muzycznych w Gdańsku i w Warszawie: 

23 osoby uczące się w Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej I i II stopnia im. Feliksa Nowowiejskiego w Gdańsku w wieku 17 – 18 lat,



26 uczniów z Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 4 im. Karola Szymanowskiego w Warszawie w wieku 16 – 18 lat,



9 osób z Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 3 im. Grażyny Bacewicz w Warszawie w wieku 18 lat,



6 uczniów z Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II stopnia im. Zenona Brzewskiego w Warszawie w wieku 18 lat. Autorka do weryfikacji stanu zdrowia muzyków posłużyła się metodą

ankietowego badania sondażowego oraz techniką wywiadu.2 Według Pilcha (2001) sondaż diagnostyczny jest „sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze – w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje”. W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to: wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych i inne. Według Zaczyńskiego (1968) „ankieta jest metodą zdobywania informacji poprzez pytanie wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy zwanej kwestionariuszem. Natomiast wywiad według Kamińskiego (1974) jest to "czynność dwustronna, oparta na

bezpośrednim

kontakcie

informatora

z

przeprowadzającym

wywiad".

W przeprowadzonych badaniach została opracowana anonimowa ankieta "Wybrane zmiany

przeciążeniowe

w

narządzie

ruchu

u

muzyków

instrumentalistów"

(załącznik 1). Osobom ankietowanym udzielono wskazówek do wypełnienia ankiety 2

W państwowych placówkach kształcenia muzycznego, uczniowie nie są objęci stałą opieką lekarską, stąd brak możliwości zasięgnięcia po karty lekarskie.

24

oraz poinformowano o celu badań. Badania obejmowały czas od 31.03.2011 r. u studentów Akademii Muzycznej w Gdańsku, do dnia 16.12.2011 r. u uczniów szkół warszawskich. Wszystkie zostały przeprowadzone w okresach przedświątecznych – regularnej pracy muzyków. Ankieta składała się z 53 pytań otwartych i zamkniętych. Odpowiedzi respondentów pozwoliły prześledzić stan zdrowia badanej próby. Osiem osób zgłosiło się do wywiadu, jedna osoba udostępniła własny materiał z leczenia oraz jedna zgłosiła się do wykonania zdjęć fotograficznych rąk. Respondenci, których stan zdrowia wymagał podjęcia leczenia specjalistycznego przedstawiają w sondażu jego przebieg. Muzycy, którzy nie zgłaszali się do lekarza oceniają swój stan zdrowia na podstawie subiektywnych odczuć (regularności występowania bólu i obszarów, który on obejmuje). Zebrane dane zostały poddane opracowaniu, a wyniki badań starannej interpretacji. Ponadto wyniki zestawiono w tabelach i na rycinach oraz omówiono w tekście.

25

2.4.

Charakterystyka grupy badawczej Zbadano 114 muzyków instrumentalistów. Zostali oni sklasyfikowani w dwóch

grupach. Kryterium podziału stanowił etap kształcenia muzycznego. W pierwszej grupie znaleźli się uczniowie szkół średnich muzycznych (uczący się w drugim stopniu szkoły muzycznej), natomiast w drugiej – studenci uczelni wyższej muzycznej. W grupie badanej przeważa płeć żeńska, liczy 60,5% wszystkich badanych (tab. 1). Tabela 1. Liczebność badanych osób z podziałem na etap kształcenia muzycznego Etap kształcenia muzycznego Płeć

Średnie muzyczne (uczniowie szkół muzycznych w Polsce)

Wyższe muzyczne (studenci Akademii Muzycznej w Gdańsku)

N

[%]

N

[%]

Męska

24

37,5

21

42

Żeńska

40

62,5

29

58

Suma

64

100

50

100

Spośród wszystkich respondentów 32,5% badanych kształci się w grze na skrzypcach i altówce; 75,7% z nich stanowią kobiety. Dwukrotnie więcej uczniów, niż studentów gra na instrumentach klawiszowych, co stanowi 15,8% wszystkich badanych. Żadna z kobiet nie uczy się na instrumentach perkusyjnych. Dwukrotnie więcej uczennic szkół muzycznych gra na instrumentach dętych – 8,8%. Wśród muzyków grających na instrumentach klawiszowych znaleźli się: pianiści, klawesyniści, akordeoniści, organiści. W grupie instrumentalistów dętych drewnianych i blaszanych występują muzycy orkiestrowi: fleciści, klarneciści, oboiści, fagociści, trębacze, puzoniści, waltorniści, jeden tubista oraz saksofoniści (tab. 2).

26

Tabela 2. Liczebność badanych osób w zależności od instrumentów, na których grają Instrumenty

Skrzypce / altówka

Wiolonczela / kontrabas

Klawiszowe

Dęte drewniane, dęte blaszane

Gitara

Perkusja

Płeć

UCZNIOWIE SZKÓŁ MUZYCZNYCH Męska

5

1

8

9

-

1

Żeńska

15

4

10

10

1

-

Suma [N]

20

5

18

19

1

1

STUDENCI AKADEMII MUZYCZNEJ Męska

4

3

3

7

2

2

Żeńska

13

3

6

5

2

-

Suma [N]

17

6

9

12

4

2

Badani uczniowie i studenci (44,7%) rozpoczynali zwykle naukę gry na wybranym instrumencie w wieku 6 – 7 lat. Wcześniejszą edukację muzyczną podjęło 7,9%

badanych (co wynika często z rodzinnych tradycji muzycznych). Muzycy

kształcący się na instrumentach dętych w odpowiedzi na pytanie ankietowe „od którego życia grasz na swoim instrumencie” podali przedział 7 – 16 lat. Jednak w szkolnictwie muzycznym nie praktykuje się rozpoczynania nauki gry na instrumentach dętych przed 12 rokiem życia – zanim układ oddechowy osiągnie funkcjonalną dojrzałość. Można przypuszczać, że ankietowani wcześniej rozpoczęli naukę gry na innym instrumencie (tab. 3).

27

Tabela 3. Liczebność badanych osób w zależności od roku życia, w którym muzyk rozpoczął naukę gry na wybranym instrumencie Rok życia rozpoczęcia nauki gry (lata) / instrument fortepian

1

3

3

11

3

-

2

-

-

-

-

-

skrzypce

1

4

6

12

2

-

1

1

-

-

-

-

altówka

-

-

3

1

2

-

1

2

-

-

1

-

wiolonczela

-

-

1

5

-

-

1

1

1

-

-

-

1

1

4

5

6

7

8

9

10

11

kontrabas akordeon

1

gitara

3

12

13- 15- 1714 16 20

1 1

1

klawesyn

1

organy

1

dęte drewniane dęte blaszane perkusja

4

2

1

3

3

1

1

3

2

1

4

1

1

4

2

1

Badania dziennego czasu ćwiczenia wykazały, że 98,4% uczniów szkół muzycznych ćwiczy z instrumentem od 1 – 4 godzin dziennie, zaś 96,0% studentów gra codziennie od 2 – 6 godzin. Uczennice (32,8%) pracują zwykle z instrumentem 2 – 3 godziny w ciągu dnia, a uczniowie ćwiczą 2 godziny. Natomiast studenci w 38,0% ćwiczą 2,5 – 3 godzin dziennie. Powyżej 4 godzin (między 4,5 – 8,0 h) pracuje z instrumentem 14 studentów. Z tych 14 osób 11 stanowią kobiety (studentki). Tylko jedna uczennica szkoły muzycznej mieści się w tym przedziale (tab. 4).

28

Tabela 4. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia Płeć Czas gry [h] 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 8,0

Uczniowie

Studenci

męska

żeńska

męska

żeńska

1 3 1 7 4

1 5 11 7

1 5

1 3 -

3 5 -

10 2 3 1 -

7 5 1 2 -

7 3 4 2 4 2 2 1

Na podstawie powyższej tabeli wyłoniono trzy przedziały czasu pracy w godzinach [h]: 1) 0,5 – 2,5 [h], do którego zalicza się 50 respondentów, z czego 40 stanowią uczniowie, a 10 studenci, 2) < 2,5 – 4,0 [h], w którym mieści się 49 badanych, z czego 26 stanowią studenci i 23 uczniowie, 3) < 4,0 – 8,0 [h], w którym pracuje 15 osób, z czego 14 stanowią studenci, a tylko jedna uczennica.

Ryc. 1. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia 29

3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ 3.1.

Samoocena stanu zdrowia Analiza samooceny stanu zdrowia badanych osób (tab. 5) wykazała, że

20 studentów (40,0%) i 20 uczniów (31,3%) ocenia własne zdrowie jako bardzo dobre. W zdecydowanej większości należy tu płeć męska (26 osób). Wśród kobiet, 24 uczennice (37,5%) cierpią na dolegliwości bólowe różnych obszarów narządu ruchu. Połowa z nich skarży się na słaby stan zdrowia, często odczuwa zmęczenie, dyskomfort i ból przy pracy z instrumentem. Natomiast druga połowa uczennic (18,8%) oceniła własny stan zdrowia jako zły i zgłosiła się po pomoc lekarską (u dwóch z nich choroby nie były związane z wykonywanym zawodem). Wśród studentek sytuacja miała miejsce u 10 badanych kobiet (20,0%). Wśród mężczyzn żaden student nie ocenia własnego stanu zdrowia jako zły, a wśród uczniów trójka szukała pomocy lekarskiej. Z przeprowadzonej analizy wynika, że co 8 kobieta i co 4 – 5 mężczyzna ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry, a po pomoc lekarską zgłaszają się głównie kobiety (co 5 instrumentalistka). Tabela 5. Samoocena stanu zdrowia badanych osób Uczniowie N = 64 (100%) męska żeńska N = 24 N = 40 N [%] N [%]

Studenci N = 50 (100%) męska żeńska N = 21 N = 29 N [%] N [%]

Bardzo dobra

12

18,8

8

12,5

14

28,0

6

12,0

40

Umiarkowana

6

9,2

8

12,5

5

10,0

9

18,0

28

Słaba

3

4,7

12

18,8

2

4,0

4

8,0

21

Zła

3

4,7

12

18,8

-

-

10

20,0

25

Płeć Ocena

Suma 114 N

Spośród wszystkich 114 badanych, 4,0% respondentów podaje, że dolegliwości nabyte podczas grania na instrumencie nasilają się dodatkowo w czasie innych chorób okresowych. 19,3% badanych zgłasza, że podczas gry na instrumencie zawsze ma zimne ręce, a temperatura dłoni nie podnosi się mimo upływu czasu. Żaden z muzyków nie potrafi nazywać możliwych przyczyny, ani zmienić tego stanu. Wszyscy muzycy 30

podkreślają, że ich samopoczucie zależy również od zmiennych czynników, w tym: liczebności koncertów (braku lub nadmiaru), czasu i ilości repertuaru do opanowania, zaangażowania pedagoga pracującego z muzykiem. Analiza samooceny stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia na instrumencie (tab. 6) wykazała, że niezależnie od samopoczucia muzycy planują długości pracy z instrumentem. Studenci poświęcający się całkowicie zawodowi muzyka, ćwiczą relatywnie dłużej. Wśród studentek, które oceniły swój stan zdrowia jako zły, sześć z nich ćwiczy powyżej 4 godzin dziennie (w tym jedna 8 godzin). Czas ten przeznaczony jest na próby z orkiestrą, próby w zespołach kameralnych, ćwiczenie własne i koncerty. Natomiast wśród uczniów oceniających swój stan zdrowia jako słaby i zły 20 osób ćwiczy codziennie w pierwszym przedziale 0,5 – 2,5 godzin, a 10 w drugim przedziale < 2,5 – 4,0. Osoby zdrowe lub umiarkowanie zdrowe ćwiczą codziennie w tych samych przedziałach czasowych. W badanej próbie brak jest jednoznacznego związku między czasem dziennego ćwiczenia na instrumencie a stanem zdrowia muzyków instrumentalistów. Tabela 6. Samoocena stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego czasu trwania ćwiczenia na instrumencie Ocena

Bardzo dobra

Słaba

Umiarkowanie dobra

Zła

Czas [h] UCZNIOWIE męska żeńska 7 5 5 3 -

męska żeńska męska 1 6 3 5 1 1 STUDENCI

męska

żeńska

męska

żeńska

męska

żeńska

0,5 – 2,5

3

3

1

2

2

< 2,5 – 4,0

9

2

3

5

< 4,0 – 8,0

2

1

1

2

0,5 – 2,5 < 2,5 – 4,0 < 4,0 – 8,0

żeńska 7 5 -

męska 3 -

żeńska 7 5 -

żeńska

-

męs ka -

-

2

-

4

-

2

-

6

-

Analiza metod wybieranych przez badanych w celu poprawy samopoczucia wykazała, że były one związane z samooceną stanu zdrowia muzyków (tab. 7). Uczniowie i studenci, którzy oceniają własny stan zdrowia jako bardzo dobry, w 75,0% 31

stosują przerwy w czasie ćwiczenia, gdzie czynnie odpoczywa 42,5% z nich. Badani wykonują

samodzielnie

przygotowane

ćwiczenia

gimnastyczne

i

ćwiczenia

wzmacniające. Spośród wszystkich, którzy oceniają własny stan zdrowia jako bardzo dobry 10 osób nie wykonuje przerw w czasie ćwiczenia i czuje się dobrze. Natomiast 11 respondentów podaje, że od 3 godziny pracy z instrumentem zaczyna odczuwać obciążenie narządu ruchu. Ponadto 7 osób kontynuuję grę dłużej i z pojawianiem się uczucia dyskomfortu około 4 godziny kończy pracę. Zmęczenie obejmuje różne odcinki kończyny górnej i kręgosłupa. Jednak po zakończeniu wysiłku obciążenie fizyczne mija bez udziału objawów bólowych. Żaden z badanych nie zgłasza występowania dolegliwości podczas występów scenicznych. Wśród 28 osób oceniających własny stan zdrowia jako umiarkowanie dobry, zmęczenie narządu ruchu pojawia się szybciej, około 2 godziny grania i utrzymuje się dłużej, niż w grupie osób oceniających własny stan zdrowia jako bardzo dobry. Badani zaczynają sięgać po środki farmakologiczne. Leki i maści stosują 3 osoby, natomiast 5 osób kończy pracę z instrumentem po pierwszych sygnałach bólowych. Aktywność fizyczną w przerwie od gry podejmuje 10 osób, w tym: 3 osoby wychodzą na spacer, 2 osoby biegają, 1 ćwiczy na rowerku stacjonarnym, pozostali wykonują ćwiczenia gimnastyczne w miejscu. Dodatkowo skrzypkowie zmieniają pozycję ciała ze stojącej na siedzącą odciążając kręgosłup i napięte mięśnie. W grupie respondentów, którzy oceniają własny stan zdrowia jako słaby (21 osób), gra na instrumencie wywołuje znaczne przeciążenie narządu ruchu. Po środki farmakologiczne sięga 10 osób (46,7%). W tej grupie dyskomfort w czasie ćwiczenia pojawia się średnio po upływie 1,5 do 2 godzin. Ból następuje najczęściej między 2 a 3 godziną grania. (Do obciążenia fizycznego pracą dochodzi dwukrotnie szybciej, niż w grupie osób oceniających własny stan zdrowia jako bardzo dobry). U 7 osób często występuje opóźniona bolesność mięśniowa. Pozostałym towarzyszy uczcie silnego zmęczenia różnych segmentów kończyn górnych lub kręgosłupa. Dwie osoby od razu kończą ćwiczenie po pierwszych mocnych sygnałach bólowych. Badani mimo pojawiających się przeciążeń nie szukają pomocy specjalistycznej i często nie wiedzą co jest przyczyna ich złego samopoczucia. Dodatkowo 4 studentów skarży się na brak zainteresowania chorobami zawodowymi muzyków. Dwóch uczniów zgłasza, że nie wie co myśleć o własnym stanie zdrowiu i nikt nie kształtuje ich postaw prozdrowotnych w szkole.

32

Swój stan zdrowia jako zły ocenia 25 osób. Każdy z nich zgłosił się do lekarza. Wcześniej 70,7% samodzielnie podejmowało się poprawy stanu zdrowia, lecz dolegliwości powracały okresowo. Uczucie dyskomfortu w narządzie ruchu pojawiało się zwykle między 30 – 40 minutą grania, a ból następował od razu lub w przeciągu kolejnych 30 minut. Wysiłek z konieczności musiał być przerywany co 1 godzinę. Z kolei 7 osób podaje, że nie było w stanie kontynuować gry tego samego dnia. Każda kolejna praca z instrumentem rozpoczynała się na odczuwanym wcześniej poziomie bólu i powodowała ciągłe uczucie zmęczenia aparatu ruchu. Leczenie poprawiło stan zdrowia u 12 osób (54,5%). Do zaleceń lekarskich stosuje się 50,0% z nich.

Tabela 7. Metody stosowane przez badanych w celu poprawy samopoczucia w zależności od samooceny stanu zdrowia UCZNIOWIE I STUDENCI Ocena Metody Zakończenie ćwiczenia Przerwa w ćwiczeniach (bierna) Przerwa w ćwiczeniach (czynna) Zmiana pozycji ciała przy graniu Środki farmakologiczne Leczenie Nie podaje / brak

Bardzo dobra N = 40 (100%) N [%]

Umiarkowana N = 28 (100%) N [%]

Słaba N = 21 (100%) N [%]

Zła N = 25 (100%) N [%]

-

-

5

17,9

2

9,5

-

-

13

32,5

3

10,7

4

19,0

-

-

17

42,5

10

35,7

3

14,3

-

-

-

-

4

14,3

-

-

-

-

-

-

3

10,7

10

47,6

-

-

-

-

-

-

-

-

25

100,0

10

25,0

3

10,7

2

9,6

-

-

Na choroby pośrednio związane z grą na instrumencie cierpi 3 uczniów w wieku 18 lat (tab. 8). Problemy zdrowotne wpływają na uciążliwość gry na instrumencie. Każdy z nich zgłosił się do lekarza. Skrzypaczka odczuwa nerwobóle klatki piersiowej i kręgosłupa, flecistka bóle serca, ucisk pod mostkiem, duszności. Natomiast puzonista napady kaszlu w czasie gry. Lekarze zdiagnozowali u nich poważne choroby medyczne

33

wymagające długotrwałego leczenia. Nikt z badanych nie podaje, czy choroby mogą być przeciwwskazaniem do gry na instrumencie. Tabela 8. Choroby uczniów szkół muzycznych pośrednio związane z grą na instrumencie Przebieg choroby

Instrumentalista Skrzypaczka

Flecistka

Puzonista

Subiektywne odczucia pacjenta Częste nerwobóle w klatce piersiowej. Bóle kręgosłupa utrudniające grę. Ból serca, ucisk pod mostkiem, duszność

Specjalista i materiał w oparciu, o który postawił diagnozę Lekarz ogólny; badanie RTG

Neurochirurg; rezonans magnetyczny, zdjęcie rentgenowskie Drapanie w gardle, Laryngolog, napady kaszlu w badanie krtani, czasie gry na spirometria instrumencie

Diagnoza specjalisty

Mononukleoza

Naczyniaki jamiste mózgu. Tachykardia i wiotkość, wpadanie płytek zastawki. Pofałdownie strun głosowych

Analiza samooceny stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu czynności w życiu codziennym (tab. 9) wykazała, że spośród wszystkich badanych 57,9% nie odczuwa żadnych dolegliwości w czasie wykonywania innych czynności życia codziennego. W grupie osób, które oceniają swój stan zdrowia jako umiarkowany 3 osoby zgłaszają bóle stawów śródręcza w czasie pisania, a 3 uczniów zgłasza nasilenie objawów bólowych w czasie noszenia własnego instrumentu: wiolonczeli, gitary. U respondentów, którzy oceniają własny stan zdrowia jako słaby w 95,2% nabyte przeciążenia utrudniają im wykonywanie przynajmniej jednej z wymienionych w tabeli 8. czynności. Osobom z medycznie stwierdzonymi diagnozami najwięcej problemu sprawia utrzymywanie pozycji siedzącej. Ponadto u 12,0% z nich dolegliwości bólowe sprawiają kłopoty ze snem. Cztery osoby zgłaszają, że cierpią na regularne migrenowe bóle głowy. Ogólne samopoczucie muzyka ma także znaczenie w czasie występów scenicznych. U 12 studentów i 5 uczniów nabyte przeciążenia w czasie ćwiczenia utrzymują się w czasie występu i utrudniają im grę. Ponadto 4 badanych zgłasza występowanie na scenie dodatkowych objawów, w tym: kurczy mięśni i drętwienia 34

różnych odcinków kończyn górnych. Kolejne 14 osób podaje, że przestaje odczuwać dolegliwości w czasie prezentacji scenicznej. W wywiadzie 4 osoby dodały, że od razu po zejściu ze sceny ujawniają się u nich wszystkie wcześniej nabyte dolegliwości bólowe. Tabela 9. Samoocena stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu czynności w życiu codziennym UCZNIOWIE I STUDENCI Ocena

Bardzo dobra N = 40 (100%)

Słaba N = 21 (100%)

Umiarkowana N = 28 (100%)

Zła N = 25 (100%)

Czynności N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Podnoszenie / noszenie ciężkich przedmiotów Utrzymywanie pozycji siedzącej Pisanie

-

-

3

10,7

7

33,4

1

4,0

-

-

-

-

4

19,0

5

20,0

-

-

3

10,7

4

19,0

1

4,0

Sprzątanie

-

-

-

-

4

19,0

2

8,0

Sen

-

-

-

-

1

4,8

3

12,0

40

100

22

78,6

1

4,8

3

12,0

-

-

-

-

-

-

10

40,0

Nie ma wpływu / brak dolegliwości Nie podaje

Specyfika

każdego

instrumentu

wymusza

od

muzyka

opanowywanie

i pokonywanie trudności technicznych (tab. 10). Analiza badań wykazała, że skrzypkowie i altowioliści w 100% za najbardziej wymagające fizycznie elementy techniczne uznają „pochody” dwudźwięków: tercje, seksty, oktawy, decymy. Natomiast granie w wysokich pozycjach jako uciążliwe ocenia co 4 skrzypek. Pianiści w 31,2% podają, że szczególną sprawność fizyczną aparatu ruchu wymaga gra oktawowa, akordowa oraz arpeggio. Wiolonczeliści wymieniają wibrację dźwięków, natomiast gitarzyści chwyty barre. Dodatkowo 7,9% wszystkich instrumentalistów dodaje, że zawsze odczuwa ból w czasie gry forte (z wł. głośno), a 14,0% przy wykonywaniu szybkich figuracji. Około 65,0% wszystkich instrumentalistów podaje, że trudności z opanowywaniem elementów technicznych związanych ze specyfiką ich instrumentu 35

wpływają na pojawianie się przeciążeń i nasilanie różnych dolegliwości bólowych (tab. 10). Tabela 10. Trudności techniczne związane ze specyfiką instrumentu podane przez respondentów Instrumenty Elementy techniczne Dwudźwięki (tercje, seksty, oktawy, decymy) Akordy Pasaże Arpeggio

Fortepian/ klawesyn

Skrzypce/ altówka





 

 





Wiolonczela/ kontrabas 



  

Flażolety



Chwyty barre Staccato



Pizzicato



Spiccato



Wibracja



„Skoki” na gryfie, klawiaturze

Dęte

 *

Tremolo Repetycje dźwięku Tryle

Gitara/ akordeon*









36

3.2. Subiektywna ocena aktywności fizycznej Na

podstawie

odpowiedzi

ankietowanych

dotyczących

regularności

podejmowania aktywności fizycznej wyłoniły się w badaniach trzy kategorie częstości podejmowania przez muzyków spontanicznego wysiłku fizycznego (tab. 11). Pierwsza: 1 – 2 razy w tygodniu oceniana jest przez respondentów jako regularna, druga 1 – 2 razy w miesiącu uznana przez badanych za rzadką, natomiast trzecia kategoria dotyczy osób, które nie podejmują żadnej aktywności fizycznej lub 2 razy w ciągu roku – sporadycznie. Aktywność tą wiążą z porą roku: zimą uprawiają jazdę na nartach, latem żeglarstwo i jak podają, służy ona ich dobremu samopoczuciu. Z przeprowadzonej analizy (tab. 10) wynika, że studenci częściej niż uczniowie podejmują aktywność fizyczną. Spośród wszystkich badanych studentów, 62,0% respondentów (32,0% mężczyzn i 30,0% kobiet) ćwiczy w każdym tygodniu, 41,0% raz w tygodniu, a dwa razy w tygodniu 21,0% (co piąty badany student). Tabela 11. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez badane osoby Ocena stanu zdrowia

Bardzo dobra

Słaba

Umiarkowana

Zła SUMA

N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Częstość UCZNIOWIE 1-2 razy w tygodniu 1-2 razy w miesiącu Wcale /

10

15,6

8

12,5

4

6,3

6

9,4

28

43,8

3

4,7

2

3,1

2

3,1

-

-

7

10,9

7

10,9

4

6,2

9

14,1

9

14,1

29

45,3

SUMA

64

100

sporadycznie

STUDENCI 1-2 razy w tygodniu 1-2 razy w miesiącu Wcale /

13

26,0

11

22,0

3

6,0

4

8,0

31

62,0

-

-

2

4,0

-

-

4

8,0

6

12,0

7

14,0

1

2,0

3

6,0

2

4,0

13

26,0

sporadycznie

SUMA 50 37

100

Przy takiej częstości podejmowania aktywności fizycznej 48,0% (24 osoby) ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry lub umiarkowany. Natomiast żadnej aktywności fizycznej nie podejmuje 14,0% studentów, a mimo to ocenia własny stan zdrowia jako dobry. Wśród uczniów ta sama wartość przypada u respondentów określających własne zdrowie jako słabe i złe. Prawie połowa uczniów 45,3% nie ćwiczy w ogóle, a 43,8% (28 osób) raz lub dwa razy w tygodniu. Spośród tych 28 uczniów, 18 osób (28,1%) ocenia własny stan jako bardzo dobry lub umiarkowany. Czworo z nich biega codziennie. Całość obrazują ryciny 2 i 3.

Ryc. 2. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez uczniów w zależności od samooceny stanu zdrowia

Ryc. 3. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez studentów w zależności od samooceny stanu zdrowia 38

Analiza form aktywności fizycznej podejmowanych przez badane osoby przedstawia tabela 12. Do dyscyplin sportowych najczęściej wybieranych przez respondentów należą pływanie 23,7% oraz bieganie 18,4%. Uczniowie głównie wybierają gry zespołowe 12,5%. Natomiast 11,4% kobiet wybiera gimnastykę, fitness, jogę, pilates oraz jazdę konną. Wśród indywidualnych zainteresowań sportowych podejmowanych sporadycznie (nie ujętych w tabeli) muzycy wymieniają takie dyscypliny jak: judo, karate, chi – kung, paralotnictwo, narciarstwo, wspinaczkę górską, motorcross oraz dyscypliny sportowo – artystyczne, tj. gimnastykę artystyczną i tańce polskie. Tabela 12. Formy aktywności fizycznej podejmowane przez badane osoby Płeć

Uczniowie [64] Męska

Forma aktywności fizycznej Pływanie

Studenci [50]

Żeńska

Męska

Suma [114]

Żeńska

N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

3

4,7

8

12,5

10

20

6

12

27

23,7

Bieganie

3

4,7

6

9,4

5

10

7

14

21

18,4

Jazda na rowerze Taniec

-

-

2

3,1

4

8

5

10

11

9,6

2

3,1

3

4,7

1

2

5

10

11

9,6

Gry zespołowe

8

12,5

3

4,7

5

10

-

-

16

14,0

Tenis

2

3,1

2

3,1

3

6

1

2

8

7,0

Gimnastyka

-

-

1

1,6

-

-

4

8

5

4,4

Fitness

-

-

-

-

-

-

2

4

2

1,8

Joga / Pilates

-

-

1

1,6

-

-

2

4

3

2,6

Jazda konna

-

-

3

4,7

-

-

-

-

3

2,6

Analiza częstości czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w czterech szkołach muzycznych w Polsce (tab. 13) wykazała, że spośród 64 badanych uczniów 25 osób (39,1%) uczestniczy w lekcjach wychowania fizycznego. Kolejne 25 osób zgłasza, że nie ćwiczy na zajęciach z takich powodów jak: organizowanie przez pedagogów instrumentu w tym czasie lekcji muzyki (4 osoby), brak regularności odbywania się zajęć z wychowania fizycznego (6 osób), posiadanie długoterminowego zwolnienia lekarskiego (6 osób, w tym 4 respondentów ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry). Z lekcji wychowania fizycznego ucieka aż 19 39

uczennic (29,7%). Na szczególną uwagę zasługuje Zespół Państwowych Szkół Muzycznych nr 4 im. Karola Szymanowskiego w Warszawie (*), gdzie uczniowie III klasy liceum podają, że w planowaniu roku szkolnego dla ostatniej klasy nie zostaje w ogóle uwzględniony przedmiot wychowanie fizyczne. Uczniowie ci nie mają żadnych zajęć ruchowych przez cały rok szkolny. Tabela 13. Częstość czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w czterech szkołach muzycznych w Polsce Obecność na lekcji wychowania fizycznego w zależności od płci Nazwa szkoły Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. F. Nowowiejskiego w Gdańsku Zespół Państwowych Szkół Muzycznych nr 4 im. Karola Szymanowskiego w Warszawie (III klasa liceum)* Zespół Państwowych Szkół Muzycznych nr 4 im. Karola Szymanowskiego w Warszawie (I klasa liceum) Zespół Państwowych Szkół Muzycznych nr 3 im. G. Bacewicz w Warszawie Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna II stopnia im. Zenona Brzewskiego w Warszawie Suma [N]

Męska

Żeńska

Męska

Obecni

Żeńska

Nieobecni

4

7

3

9

-

-

6*

8*

4

4

1

3

-

3

1

5

3

-

1

2

11

14

12

27

(*) Brak przedmiotu wychowanie fizyczne W powyższej tabeli 13. nie uwzględniono grupy studentów. Badania dotyczące częstości odbywania się zajęć z wychowania fizycznego nie zostały tu przeprowadzone (autorka korzysta z materiału ankietowego do pracy licencjackiej). Natomiast w programie studiów w Akademii Muzycznej w Gdańsku przez pierwsze 2 lata planowe są obligatoryjne lekcje wychowania fizycznego w formie przedmiotu do wyboru, które odbywają się w Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku. Do dyscyplin należą głównie: pływanie, koszykówka, piłka nożna, taniec, jazda konna, kulturystyka. 40

3.3. Subiektywna ocena zmian w narządzie ruchu 3.3.1. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa w badanych grupach instrumentalistów przedstawia tabela 13. Bóle kręgosłupa pojawiają się w każdej z badanych grup muzyków. (Liczebność badanych osób w zależności od instrumentów, na których grają – odniesienie tabela 2. podrozdział 2.4.) Jednakże zespoły bólowe, na które cierpią muzycy, w indywidualnych przypadkach obejmują więcej niż jeden odcinek kręgosłupa, a czasem nawet całe segmenty kończyny górnej. Tabela 13. Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa u badanych osób UCZNIOWIE Instrumentaliści

Pianiści i inni klawiszowcy

Skrzypkowie / altowioliści

Wiolonczeliści / kontrabasiści

Grający na instrumentach dętych

Odcinek kręgosłupa N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Szyjny

5

27,8

10

50,0

-

-

6

31,6

Piersiowy

6

33,3

10

50,0

-

-

3

15,8

Lędźwiowy

4

22,2

9

45,0

1

20,0

5

26,3

Bóle mięśniowe na całej długości

3

16,7

3

15,0

1

20,0

5

26,3

STUDENCI Instrumentaliści

Pianiści i inni klawiszowcy

Skrzypkowie / altowioliści

Wiolonczeliści / kontrabasiści

Grający na instrumentach dętych

Odcinek kręgosłupa N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Szyjny

3

33,3

7

41,2

1

16,7

3

25,0

Piersiowy

1

11,1

3

17,6

2

33,3

-

-

Lędźwiowy

7

77,8

8

47,0

-

-

2

16,7

Bóle mięśniowe na całej długości

4

44,4

3

17,6

3

50,0

1

8,3

41

Przewlekłe bóle w odcinku szyjnym kręgosłupa odczuwa 50,0% uczniów i 41,2% studentów grających na skrzypcach / altówce (tab.13.). Wśród pianistów i instrumentalistów dętych problem ten dotyczy co trzeciej osoby. Dolegliwości bólowe w odcinku piersiowym kręgosłupa zgłaszają głównie uczniowie: co drugi skrzypek / altowiolista i co trzeci pianista. Natomiast zespoły bólowe w odcinku lędźwiowym występują głównie wśród dorosłych studentów: 77,8% pianistów i 47,0% skrzypków. Bóle mięśniowe na całej długości kręgosłupa zgłasza połowa badanych wiolonczelistów i co czwarty muzyk grający na instrumencie dętym. Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa u badanych osób ukazuje tabela 14. Wśród objawów respondenci wymieniają: promieniowanie, mrowienie, drętwienie, sztywność, a czasem brak czucia poszczególnych odcinków narządu ruchu. Podobnie jak w tab. 13 badani w indywidualnych przypadkach wymieniają więcej niż jeden z objawów. Tabela 14. Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa u badanych osób UCZNIOWIE Instrumentaliści

Pianiści i inni klawiszowcy

Skrzypkowie / altowioliści

Wiolonczeliści / kontrabasiści

Grający na instrumentach dętych

Objawy N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Promieniowanie

3

16,7

9

45,0

2

40,0

3

15,8

Mrowienie

2

10,0

3

15,0

-

-

6

31,6

Drętwienie

5

27,8

3

15,0

1

20,0

5

26,3

Zesztywnienie

10

55,6

13

65,0

4

80,0

6

31,6

-

-

-

-

2

40,0

-

-

Brak czucia ręki

STUDENCI N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Promieniowanie

2

22,2

4

23,5

2

33,3

-

-

Mrowienie

1

11,1

8

47,0

-

-

2

16,7

Drętwienie

1

11,1

2

11,7

1

16,7

1

8,3

Zesztywnienie

6

66,7

3

17,6

4

66,7

3

25,0

42

Respondenci

najczęściej

zgłaszają

uczucie

sztywności

lub

całkowite

zesztywnienie. Sytuacja ta ma miejsce wśród 66,7% studentów pianistów; 55,6% uczniów pianistów; 65,0% uczniów skrzypków / altowiolistów. Ponadto ci ostatni zgłaszają występowanie uczucia promieniowania, czasem aż do kończyny górnej (45%). Studenci skrzypkowie / altowioliści zgłaszają uczucie mrowienia, aż do okolicy łopatek (47,0%). Badani wiolonczeliści / kontrabasiści skarżą się na różnorodność występowania objawów, a dwójka z nich zgłasza promieniujący ból przez cały kręgosłup aż do kończyny górnej, w wyniku czego następuje brak czucia ręki. Wśród instrumentalistów dętych, co trzeciemu muzykowi towarzyszy jeden z wymienionych objawów.

43

3.3.2. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej Częstość

występowania

bólu

stawów

i

mięśni

kończyn

górnych

w poszczególnych grupach instrumentalistów przedstawia tabela 15. Bóle w obrębie kończyny górnej wstępują w każdej z badanych grup muzyków. Zespoły bólowe u co 3 osoby obejmują więcej niż jedną okolicę ciała, w tym kilka stawów i duże grupy mięśni. Sytuacja ta dotyczy ponad 50,0% skrzypków / altowiolistów. W tej grupie, co drugi uczeń cierpi na przewlekłe bóle stawów śródręczno – paliczkowych (10) lub mięśni ramienia (10). Natomiast co trzeci cierpi na bóle stawów międzypaliczkowych (6). U połowy skrzypków (zarówno uczniów jak i studentów) dolegliwości bólowe obejmują również okolice barku. Tabela 15. Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych u badanych osób UCZNIOWIE Instrumentaliści

Pianiści i inni klawiszowcy

Skrzypkowie / altowioliści

Wiolonczeliści / kontrabasiści

Grający na instrumentach dętych

Okolica ciała N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Bark

6

33,3

11

55,0

1

20,0

4

21,1

Ramię – mięśnie

-

-

10

50,0

-

-

3

15,8

Łokieć – staw łokciowy

-

-

2

10,0

-

-

1

5,3

Przedramię – mięśnie i ich ścięgna Ręka – stawy nadgarstka

-

-

3

15,0

2

40,0

1

5,3

3

16,7

4

20,0

2

40,0

4

21,1

Ręka – stawy śródręczno – paliczkowe Ręka – stawy międzypaliczkowe

6

33,3

10

50,0

1

20,0

5

26,3

-

-

4

20,0

1

20,0

3

15,8

Ręka – mięśnie kłębu

-

-

5

25,0

1

20,0

4

21,1

Ręka – mięśnie kłębika

2

11,1

3

15,0

-

-

-

-

44

STUDENCI Instrumentaliści Pianiści i inni klawiszowcy

Skrzypkowie / altowioliści

Wiolonczeliści / kontrabasiści

Grający na instrumentach dętych

Okolica ciała N

[%]

N

[%]

N

[%]

N

[%]

Bark

4

44,4

8

47,1

1

16,7

3

25,0

Ramię – mięśnie

-

-

3

17,6

2

33,3

1

8,3

Łokieć – staw łokciowy

1

11,1

1

5,9

1

16,7

-

-

Przedramię – mięśnie i ich ścięgna Ręka – stawy nadgarstka Ręka – stawy śródręcznopaliczkowe Ręka – stawy międzypaliczkowe

1

11,1

4

23,5

3

50,0

-

-

2

22,2

4

23,5

1

16,7

1

8,3

5

55,6

3

17,6

1

16,7

1

8,3

2

22,2

6

35,3

2

33,3

2

16,7

Ręka – mięśnie kłębu

3

33,3

3

17,6

1

16,7

2

16,7

Ręka – mięśnie kłębika

2

22,2

2

11,8

-

-

1

8,3

Podobne objawy dotyczą pianistów. Wśród nich co trzeci uczeń (6) i co drugi student (5) zgłaszają zmiany w stawach śródręczno – paliczkowych. Natomiast połowa badanych studentów wiolonczelistów (3) cierpi na przeciążenia ścięgien i mięśni przedramienia. Z kolei wśród badanych instrumentalistów dętych, w porównaniu z innymi grupami muzyków, występowanie zmian przeciążeniowych w obrębie kończyny górnej jest znacząco mniejsze.

45

3.4. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu i ich leczenie Przeprowadzone badania wykazały, że spośród wszystkich 114 badanych po pomoc lekarską zgłosiło się 22 muzyków: 10 studentek, 10 uczennic i dwoje uczniów. W wyniku kształcenia do zawodu muzyka instrumentalisty wystąpiły u nich problemy zdrowotne, uciążliwe i długotrwałe, utrzymujące stale się. Wszystkim utrudniały lub uniemożliwiały grę. Odmienność dolegliwości skłoniła autorkę do indywidualnego ich przedstawienia i pogrupowania występujących prawidłowości. Problem przeciążeń narządu ruchu dotyczy wszystkich grup instrumentalistów. W badanej próbie medyczną diagnozę otrzymało 10 skrzypaczek, 7 pianistek, 4 muzyków grających na instrumentach dętych (2 kobiety i 2 mężczyzn), 1 gitarzystka. Zwolnienie z wychowania fizycznego wystawiło 2 lekarzy. W grupie skrzypaczek (10), czwórka doznała uszkodzenia w obrębie lewej kończyny górnej – wykonującej czynności manualne na gryfie. W trzech przypadkach dysfunkcje narządu ruchu pojawiły się w prawej kończynie górnej – prowadzącej smyczek. Dwie skrzypaczki doznały schorzeń kręgosłupa, a jedna uszkodzenia w obrębie żuchwy. Szczegółowy przebieg leczenia każdej badanej osoby i stan zdrowia po zastosowaniu zaleceń lekarskich został przedstawiony poniżej. U skrzypaczki (18 lat), po 8 latach grania wystąpiły problemy ze zdrowiem. Odczuwała nieustanne uczucie promieniowania i ucisk w okolicy lewego łokcia w czasie gry na instrumencie. Zgłosiła się do ortopedy po pół roku od pojawienia się pierwszych dolegliwości. Lekarz na podstawie zdjęcia rentgenowskiego postawił diagnozę: „zapalenie stawu łokciowego”. Zalecił stosowanie leków i maści. Po 3 miesiącach nastąpiła poprawa stanu zdrowia, lecz dolegliwości powracają. U drugiej skrzypaczki (18 lat) lekarz postawił tę samą diagnozę. Zgłosiła się do ortopedy po 11 latach grania. Odczuwała promieniowanie i drętwienie kończyny górnej lewej na całej długości: od barku do ręki. W tym przypadku również leki i maści pomogły tylko na krótko, dolegliwości powracają. Pacjentka raz w tygodniu odczuwa silne bóle barku. Kolejna skrzypaczka (18 lat) po 9 latach zgłosiła się do lekarza z silnymi objawami drętwienia prawego nadgarstka (16 r.ż.). Neurolog na podstawie badania USG stwierdził zespół cieśni nadgarstka. Dokonano operacyjnego cięcia nadgarstka. Następnie przez rok czasu prowadzono rehabilitacyjne usprawnianie ręki. Nie powiodło się. Skrzypaczka z konieczności musiała zmienić zawód. 46

Kolejna niepomyślna operacja nastąpiła u studentki (22 lata), również skrzypaczki.

Problem

wystąpił

po

13

latach

grania.

Pacjentka

odczuwała

przeskakiwanie stawów międzypaliczkowych palca piątego lewej ręki, co powodowało blokowanie ich ruchomości. Dysfunkcja utrudniała grę w szybkim i równym tempie. Chirurg zbadał rękę palpacyjnie i wykonał zdjęcie rentgenowskie (ryc. 4). Na podstawie tych dowodów stwierdził nakładanie się ścięgien i konieczność operacji. Zabieg został wykonany. W trakcie operacji chirurg zmienił diagnozę: „zakleszczające zapalanie ścięgien.” Dokonał przecięcia tych ścięgien. Rehabilitacja trwała rok czasu. Ręka skrzypaczki nie wróciła do sprawność, a wręcz respondentka zgłosiła zmianę na gorsze. W zaistniałej sytuacji nie była zdolna kontynuować swojego zawodu i studiów instrumentalnych. Ryc. 4. Podwichnięcie w stawie międzypaliczkowym palca piątego lewej ręki (zdjęcie rentgenowskie)

U kolejnej skrzypaczki (16 lat) po 5 latach grania wystąpiły pierwsze problemy zdrowotne. Przez pół roku od pojawienia się pierwszych objawów bólowych, obejmujących lewy staw ramienny i szczękę, pacjentka zgłosiła się do ortopedy. Lekarz

47

w oparciu o materiał USG i zdjęcie rentgenowskie wykonał serię zastrzyków oraz wstrzyknął blokadę do barku. Pacjentka po zabiegu nie czuje bólu i kontynuuje zawód. U studentki – skrzypaczki (21 lat) również lekarz zastosował blokadę do barku (depomedrol). Pacjentka odczuwała ciągłe uczucie ciężkości i ból prawego barku, a także bóle stawów kończyny górnej oraz zgrubienia w okolicach stawów palców rąk. Chirurg w oparciu o USG i zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę ostrego zapalenia ścięgna prawego barku. Pacjentka także gra, bez czucia bólu w stawie ramiennym. U studentki – skrzypaczki (23 lata) po 12 latach grania pojawiały się kłopoty zdrowotne. Odczuwała ból w obu rękach i całym kręgosłupie. Chirurg na podstawie rozmowy i oglądu stwierdził przeciążenie narządu ruchu, zalecił masaże i gimnastykę korekcyjną. Pacjentka stosowała je przez miesiąc. Nastąpiła poprawa stanu zdrowia, lecz dolegliwości powracają co około 2 miesiące. Skrzypaczka (21 lat) po 11 latach grania zaczęła odczuwać przeskakiwanie kości w okolicy szczęki i żuchwy. Ortopeda na podstawie oglądu stwierdził podwichnięcie w stawie skroniowo - żuchwowym. Nie zalecił żadnego leczenia. Pacjentka od roku zmaga się z bólem. Skrzypaczka (18 lat) po 7 latach zgłosiła się do lekarza z bólami kręgosłupa i sztywnienia na całej długości. Ortopeda na podstawie zdjęcia rentgenowskiego stwierdził wystąpienie zmian przeciążeniowych. Zalecił masaże i gimnastykę korekcyjną. Instrumentalistka stosowała się do zaleceń lekarski pół roku. Zgłasza, że dolegliwości powracają. Skrzypaczka (16 lat) zgłosiła się do neurologa z promieniującym bólem od prawego barku do kręgosłupa. Lekarz stwierdził ucisk na nerwy. Leczenie dopiero zostało rozpoczęte. W

tabeli

16. (poniżej)

prześledzono

podobieństwa i

różnice zmian

przeciążeniowych u skrzypaczek (10). Natomiast wśród siedmiu pianistek sytuacja stanu zdrowia przedstawia się następująco: U dwóch pianistek (18 lat) po 8 latach grania uciążliwość bólów kręgosłupa na całej długości, ze szczególnym nasileniem w odcinku szyjnym kręgosłupa zmusiła je do zgłoszenia się po pomoc lekarską. W tych przypadkach po 2 miesiącach stosowania intensywnych ćwiczeń fizycznych nastąpiła znacząca poprawa stanu zdrowia.

48

Tabela 16. Zmiany przeciążeniowe u skrzypaczek i ich stan zdrowia po zastosowaniu zaleceń lekarskich Liczba osób 1

1

Diagnoza lekarska Zakleszczające zapalenie ścięgien palca piątego lewej ręki Zespół cieśni nadgarstka prawego

2

Zapalenie stawu łokciowego lewego

1

Zapalenie ścięgna lewego barku Zapalenie ścięgna prawego barku Ucisk na nerwy (okolice prawego barku) Przeciążenie kręgosłupa

1 1 2

1

Podwichnięcie w stawie skroniowo- żuchwowym

Metoda lecznicza

Stan zdrowia po leczeniu Operacja, Brak poprawy – następnie rehabilitacja konieczność zmiany zawodu Operacja, Brak poprawy – następnie rehabilitacja konieczność zmiany zawodu Leki, maści Poprawa z nawrotami dolegliwości Blokada wstrzyknięta Brak czucia bólu do barku Blokada wstrzyknięta Brak czucia bólu do barku Leczenie w trakcie Leczenie niezakończone Masaże, gimnastyka Poprawa z korekcyjna nawrotami dolegliwości Leczenie Brak poprawy nie podjęte

Kolejna pianistka (16 lat) po 5 latach grania zaczęła odczuwać znaczące obciążenia pracą zawodową. Po 3 latach od pierwszych dolegliwości zgłosiła się do lekarza. Specjalista w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „skolioza rotacyjna”. Rehabilitacja trwa pół roku. Pacjentka odczuwa poprawę stanu zdrowia. U pianistki (16 lat) występowały uciążliwe bóle kręgosłupa na całej długości, sztywnienie barków i bóle stawów (jak podaje: „przy poruszaniu i bez poruszania”). Ortopeda postawił diagnozę „przeciążenie kręgosłupa z nasileniem w odcinku szyjnym”. Rehabilitacja poprawiła stan zdrowia. U studentki pianistki (21 lat) występowały bóle kręgosłupa, ramion, promieniowanie do rąk. Po 12 latach grania zgłosiła się do lekarza. Chirurg w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „początkowe stadium zespołu cieśni nadgarstka”. Przez rok czasu bezskutecznie trwała fizykoterapia. Kolejny lekarz – spondyliatra postawił dwie diagnozy: „spondyloza zesztywniająca kręgosłupa i choroba Raynauda”. Leczenie fizykoterapeutyczne trwa już drugi rok i nie jest zakończone. U następnej pianistki (23 lata) chirurg również postawił diagnozę zespołu cieśni nadgarstka. Pacjentka po 15 latach grania zgłosiła się do lekarza z uczuciem mrowienia 49

palców, zwłaszcza kciuka i bólem kręgosłupa. Zastosowano leczenie laserowe, magnetoterapie oraz masaże. Po 2 tygodniach nastąpiło zmniejszenie dolegliwości bólowych. U pianistki (21 lat), po 16 latach grania wystąpiły uciążliwe bóle kłębu kciuka lewej ręki. Lekarz wykonał badanie ortopedyczne i zdjęcie rentgenowskie. Zalecił stosowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych (maści). Po miesiącu nastąpiła poprawa stanu zdrowia. W tabeli 17. prześledzono podobieństwa i różnice zmian przeciążeniowych u pianistek (7). Tabela 17. Zmiany przeciążeniowe u pianistek i ich stan zdrowia po zastosowaniu zaleceń lekarskich Liczba osób 1

1

3 1

1

Diagnoza lekarska

Metoda lecznicza

Spondyloza, choroba Raynauda, zespół cieśni nadgarstka Zespół cieśni nadgarstka

Fizykoterapia

Przeciążenie odcinka szyjnego kręgosłupa Skolioza rotacyjna

Rehabilitacja Ćwiczenia fizyczne Rehabilitacja

Zapalenie kciuka

ścięgien

Fizykoterapia, masaże

kłębu Leki

Stan zdrowia pacjenta po leczeniu Leczenie 2-letnie niezakończone Poprawa z nawrotami dolegliwości Poprawa stanu zdrowia Poprawa z nawrotami dolegliwości Poprawa

Gitarzystka (20 lat) również zgłosiła się do ortopedy z bólem lewego barku i lewej ręki. Lekarz postawił diagnozę: „ucisk na nerwy – podejrzenie zespołu cieśni nadgarstka”. Zalecił stosowanie leków i maści. Po miesiącu stosowania pomogły na krótko, lecz dolegliwości powracają okresowo. Wśród 4 instrumentalistów dętych każdy z badanych cierpi na inne dolegliwości bólowe. Podają, że rozpoczęli naukę gry na swoich instrumentach w wieku od 12-16 r.ż. Oboistka (26 lata) po 8 latach grania zaczęła odczuwać uciążliwe bóle nadgarstka i palców, zwłaszcza kciuka. Ortopeda przeprowadził badania pod kątem zmian reumatycznych oraz USG. Postawił diagnozę: „przeciążenie palców rąk”. Zalecił

50

stosowanie maści. Pacjentka od 2 lat zmaga się z bólem. Nie nastąpiła poprawa stanu zdrowia. Fagocistka (24 lata) już w drugim roku grania doznała promieniującego bólu od lewego barku do ręki. Zgłosiła się do reumatologa, który również w tym przypadku zalecił stosowanie maści oraz masaż. Nie nastąpiła poprawa stanu zdrowia. Instrumentalistka już 7 lat zmaga się z dolegliwościami bólowymi. Trębacz (19 lata) zaczął odczuwać silne bóle i mrowienie kręgosłupa w 14 r.ż. Do lekarza zgłosił się 2 lata później. Ortopeda w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „Choroba Scheuremanna”. Instrumentalista od 3 lat uczęszcza na zabiegi fizykoterapeutyczne i stosuje ćwiczenia fizyczne. Leczenie nie zostało zakończone, lecz pacjent zgłasza poprawę stanu zdrowia. Saksofonista (18 lata) pierwsze dolegliwości zaczął odczuwać w 15 r.ż. Po 2 latach zgłosił się do lekarza z bólami szczęki i odcinka szyjnego kręgosłupa. Badania podjęli: ortopeda i neurolog. Stwierdzili przeciążenie odcinka szyjnego kręgosłupa. Zalecili stosowanie ćwiczeń fizycznych i maści. Leczenie jest w trakcie. Pacjent zgłasza poprawę stanu zdrowia. Tabela 18. Zmiany przeciążeniowe u instrumentalistów dętych i ich stan zdrowia po zastosowaniu zaleceń lekarskich Instrumentalista

Diagnoza lekarska

Metoda lekarska

Stan zdrowia

Trębacz

Choroba Scheuremanna

Poprawa zdrowia

stanu

Saksofonista

Przeciążenie odcinka Maści, ćwiczenia Poprawa szyjnego kręgosłupa fizyczne zdrowia

stanu

Oboistka

Przeciążenie rąk

Fagocistka

Przeciążenie stawów Maści, masaże kończyny górnej

Fizykoterapia, ćwiczenia fizyczne

stawów Maści

Brak poprawy Brak poprawy

Podsumowując, w badanej próbie pierwsze powtarzające się dolegliwości pojawiają się średnio po 5 latach grania. Muzycy w większości sami zmagają się z problemami. Zgłaszają się do lekarzy dopiero wtedy, gdy zmiany przeciążeniowe uniemożliwiają grę (19,3%). Szczególnie narażeni są instrumentaliści grający na skrzypcach (8,8% wszystkich respondentów). W badanej próbie 4 kobiety cierpią na zespół cieśni 51

nadgarstka

(niewyleczony),

2

na

zapalenie

stawu

łokciowego

(zaleczony),

2 na zapalenie ścięgna stawu barkowego (dodatkowo jedna ma podobne objawy), 5 na przeciążenie kręgosłupa, 3 osoby na poważniejsze choroby kręgosłupa (spondyloza, choroba Scheuermanna, skolioza rotacyjna),

2 na zapalanie ścięgien

w obrębie rąk (kciuka, palca V), 2 na bóle reumatyczne stawów rąk, 1 na bóle stawu skroniowo – żuchwowego, (ponadto inna skrzypaczka i saksofonista zgłaszają podobne objawy bólowe). Można również zaobserwować, że często wczesna interwencja lekarza i kierowanie zdrowiem już po miesiącu / dwóch miesiącach przynosi poprawę stanu zdrowia. Natomiast w wielu przypadkach zmiany przeciążeniowe doprowadziły do poważniejszych urazów i dysfunkcji, gdzie leczenie (często długotrwałe – powyżej 2 lat) nie przyniosło spodziewanych efektów – 2 osoby z konieczności musiały zmienić zawód. Spośród wszystkich osób, które zgłosiły się do lekarza, u 6 (5,3%) rehabilitacja okazała się skuteczna. U 5 z nich lekarze zastosowali ćwiczenia fizyczne. Konieczna jest zatem stała kontrola lekarska i działania profilaktyczne.

52

4.2. Propozycje ćwiczeń prewencyjnych Ćwiczenia fizyczne są głównym środkiem kształtującym rozwój fizyczny. Umiejętny ich dobór ze wzglądu na formę, treść, ilość, podwyższa ich efektywność jako stymulatora rozwoju, wpływa na szybsze opanowanie innych trudniejszych ewolucji ruchowych i prowadzi do uzyskania wysokiego poziomu cech motorycznych. Jak twierdzi Janiszewski (1992) ruch fizyczny jest najpotężniejszym stymulatorem rozwoju somatycznego i psychicznego człowieka. Ponadto w przypadku zagrożenia zdrowia w odniesieniu do zawodowych muzyków może służyć jako środek leczniczy. Tak pojmowali aktywność fizyczną i zdrowie starożytni myśliciele, m.in. Horacy, Arystoteles (Kuński, 2005). Z przeprowadzonego przeglądu literatury można dostrzec, że do chwili obecnej w Polsce nie został opracowany szczegółowy program ćwiczeń prewencyjnych ukierunkowanych do zawodu muzyka, jak również do budowy – specyfiki poszczególnych instrumentów. W badaniach zagranicznych przeprowadzonych w Uniwersytecie w Sydney, w Australijskiej Szkole Zdrowia Publicznego i innych (Chan i wsp. 2012) proponowane są rodzaje aktywności fizycznej dla muzyków oraz ćwiczenia dużych partii mięśni kręgosłupa i kończyn górnych w oparciu o literaturę sportową. Nie dostrzeżono natomiast ćwiczeń manualnych, mobilizujących drobne mięśnie i stawy rąk. W oparciu o własne doświadczenie autorka tej pracy opracowała przykładowe ćwiczenia. Stałe napięcie mięśni szyi i pleców powoduje często bóle głowy (Sutcliffe, 2004), które powstają w wyniku nienaturalnego napięcia oddziałującego na kości czaszki. Przykładowo skrzypkowie i altowioliści, a także gitarzyści i fleciści narażeni są na zaburzenie równowagi pracy mięśni szyi. Przechylenie głowy w lewą stronę i długotrwałe utrzymywanie w tej pozycji powoduje, że włókna mięśniowe mogą stracić zdolność do rozkurczania i powodować przykurcze. Natomiast włókna mięśniowe po przeciwnej stronie są nadmiernie rozciągane. Ćwiczenia kompensacyjne są niezbędne. Poniższe ćwiczenia (5) kompensacyjne, regulujące napięcie mięśni karku i szyi przeznaczone są dla skrzypków, altowiolistów, gitarzystów, flecistów. Osoby, u których nie wystąpiły przeciążenia odcinka szyjnego powinny wykonywać ćwiczenia równomiernie na obie strony – prawą i lewą jako formę profilaktyki.

53

1. Pozycja wyjściowa: stań prosto, wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle Ruch: a) wykonaj wdech nosem (pozycja w bezruchu), b) z wydechem skręć głowę w prawo najdalej jak to możliwe, c) oddychaj miarowo i głęboko ok.10 sek. utrzymując pozycję z głową w prawo, d) z wydechem wróć do pozycji wyjściowej. Całość powtórz 4 razy. Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi 2. Pozycja wyjściowa: jak wyżej Ruch: przechyl głowę w prawo w płaszczyźnie czołowej – „uchem do podłoża” Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi 3. Pozycja wyjściowa: jak wyżej Ruch: połóż ręce na potylicy oraz z wydechem opuść głowę w dół i lekko po skosie w prawą stronę Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi 4. Pozycja wyjściowa: stań prosto w pozycji skorygowanej (miednica w linii z kręgosłupem, brzuch płaski), wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle Ruch: a) wykonaj wdech nosem (pozycja w bezruchu), b) z wydechem wolno opuszczaj ramiona w dół (siłą ciążenia). Jednocześnie próbuj wyciągać szyję i łączyć łopatki. Całość powtórz 8 razy. Uwaga: Zadbaj, aby brzuch nie zmieniał swojego położenia. Działanie: symetryczne wydłużenie mięśni karku i szyi, stabilizacja łopatek 5. Pozycja wyjściowa: stań prosto w pozycji skorygowanej (miednica w linii z kręgosłupem, brzuch płaski), wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle Ruch: Na przemian uginaj i prostuj kolana („pulsacja w kolanach”). W momencie uginania „strzepnij” barki mocno w dół. Wykonuj ćwiczenie w pełny rozluźnieniu. Całość powtórz tyle razy, aż poczujesz zrelaksowanie w ramionach. Działanie: likwidacja napięcia w okolicy ramion, barków Przyczyną bólu w odcinku lędźwiowym kręgosłupa może być nie tylko ucisk wynikający z przeciążenia kręgosłupa i jego krążków międzykręgowych, ale także przykurcze bądź wady postawy kończyn dolnych. Stąd poniższe ćwiczenie numer 5, może być pomocne w ustaleniu przyczyny bólu. Natomiast ćwiczenia w pozycji

54

leżenia tyłem (numer 1 – 3) mogą być pomocne w odciążeniu kręgosłupa od ucisku osiowego. W badanej próbie 36 muzyków cierpi na przeciążenia odcinka lędźwiowego kręgosłupa. 1. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze (leżenie tyłem), przyciągnij kolana lekko rozłączone do klatki piersiowej i chwyć każde ręką Ruch: zataczaj koła w odcinku lędźwiowym kręgosłupa po 5 razy w każdą stronę. Cały czas oddychaj nosem miarowo i głęboko. Łopatki próbuj przyciskać do podłoża. Działanie: uzyskanie rozluźnienia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa 2. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze, wyprostuj nogi, ramiona przenieś proste za głowę z dłońmi odwróconymi do sufitu Ruch: a) wdech (pozycja w bezruchu), b) z wydechem wyciągnij jednocześni prawą rękę i lewą nogę jak najdalej w przeciwnych kierunkach, c) wdech – rozluźnij mięśnie, d) z wydech wyciągnij jednocześnie lewą rękę i lewą nogę jak najdalej w przeciwnych kierunkach. Całość powtórz 10 razy. Działanie: elongacja mięśni kręgosłupa 3. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze, ramiona otwórz do boku dłońmi skierowane do sufitu, jedną nogę wyprostuj wzdłuż ciała, a drugą zegnij w stawie kolanowym Ruch: a) wdech (pozycja w bezruchu), b) z wydechem przełóż zgiętą nogę na podłoże po przeciwnej stronie. Oddychaj spokojnie około 30 sekund. Postaraj się utrzymać jak największą część pleców na podłodze. Głowę skieruj w stronę przeciwną do nogi ćwiczącej. Na wydechu wróć do pozycji wyjściowej i zmień nogę ćwiczącą. Działanie: mobilizacja kręgosłupa Uwaga: przeciwwskazania do wykonywania ćwiczenia przy skoliozie rotacyjnej Trenerzy yogi i tai – czi przez lata praktyki zawodowej sprawdzili skuteczność ćwiczeń, których wykonanie (szczególnie z samego rana) pozwala zlikwidować napięcie w odcinku lędźwiowym kręgosłupa na cały dzień. 4. Pozycja wyjściowa: stań prosto, wzrok skieruj przed siebie, jedną rękę połóż na podbrzuszu (stroną dłoniową), a drugą na odcinku lędźwiowym kręgosłupa (stroną grzbietową), nogi ustaw na szerokość bioder, ugnij lekko kolana Ruch: wdech, z wydech zataczaj bardzo wolno koło przez przód – bok – tył – bok w jedną stronę. Skoncentruj się na relaksacji odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Powtórz 5 razy i zmień kierunek krążenia. 55

Działanie: likwidacja napięcia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa 5. Pozycja: siad prosty, plecy naturalnie proste. Jeżeli nie możesz utrzymać prostego kręgosłupa zrelaksuj kolana uginając je. Ruch: z każdym wydechem wykonaj powolny skłon zachowując prosty kręgosłup. Wydłużaj go jak najdalej w przód. Koncentruj się na odcinku lędźwiowym kręgosłupa i jego relaksacji. Uwaga: Naturalne jest ugięcie stawów kolanowych w początkowej fazie wdrażania ćwiczenia. Działanie: odprężenie odcinka lędźwiowego kręgosłupa Podczas gry na instrumencie występują siły, które obciążają go poprzez ściskanie, zgniatanie, rozciąganie, skręcanie (Janiszewski, 1992). Ważną rolę odgrywa tutaj ekonomia ruchu palców i ich sprawność manualna, ponieważ to właśnie one mają pierwszy kontakt z klawiszem, struną itd. Pomocne w usprawnianiu mogą być ćwiczenia wykonywane bez użycia instrumentu. Ich celem jest wzmocnienie mięśni dłoni i palców oraz mobilizacja stawów, dzięki pełnemu zakresowi ruchu w stawach. Pełna amplituda ruchu w stawie pozwala na prawidłowe jego odżywienie i wydzielanie mazi stawowej. Autorka pracy opracowała 11 przykładów. 1. Pozycja wyjściowa: przed ćwiczeniem strzepnij dłonie Ruch: Zwiń po kolei każdy palec ręki (od I do V i od V do I) tylko w stawach międzypaliczkowych. Wytrzymaj chwilę zaciśnięte palce około 3 sekundy. Otwórz dłoń i rozluźnij każdy palec poruszając nim w dość szybkim tempie. Powtórz 8 razy. Działanie: Mobilizacja mięśni i stawów palców rąk. 2. Pozycja wyjściowa: przed ćwiczeniem strzepnij dłonie Ruch: Zwiń po kolei każdy palec ręki w stawach międzypaliczkowych i śródręczu. Zaciśnij dłonie w pięści. Wytrzymaj 3 sekundy, otwórz dłoń i rozluźnij. Całość powtórz 5 razy. Działanie: Mobilizacja stawów palców rąk. Pobudzenie krążenia i ukrwienie mięśni dłoni. 3. Pozycja wyjściowa: Oprzyj łokcie o oparcie krzesła, dłonie opuść luźno w dół. Ruch: Poruszaj siłą mięśni każdy palec uruchamiając stawy śródręczno – paliczkowe. Działanie: Czynna mobilizacja i uzyskanie pełnego zakresu w stawach śródręczno – paliczkowych.

56

4. Pozycja wyjściowa: Rozluźnij dłonie. Ruch: Utrzymaj kciuk w pozycji neutralnej w bezruchu i dotykaj opuszkiem każdego palca (od II do V i od V do II) do kciuka. Przy ćwiczeniu zachowaj proste wszystkie palce. Powtarzaj ruch jednym palcem 8 razy zanim rozpoczniesz ćwiczenie kolejnym palcem. Najdłużej skoncentruj się na pracy palca V. Działanie: Ćwiczenie przeciwstawiania kciuka pozostałym palcom. Niezależność palcowa. Mobilizacja ścięgien przedramienia. 5. Ćwiczenie j. w., lecz ćwiczy tylko palec piąty i kciuk. Całość 15 razy w dość szybkim tempie – ruch zginania i prostowania. Działanie: Mobilizacja przywodzicieli palca I i V. 6. Pozycja wyjściowa: łokcie oprzyj o krzesło i złącz wszystkie palce rąk. Ruch: odstaw kciuki i zataczaj nimi jak najobszerniejsze koła. Całość powtórz po 10 razy w każdą stronę. Rozluźnij ręce. Działanie: Rozgrzewka mięśni kłębu kciuka i odwodziciela kciuka. 7. Pozycja wyjściowa: Oprzyj łokcie o oparcie krzesła. Zaciśnij pięści i napnij lekko mięsień dwugłowy ramienia. Ruch: odtwórz palce piąte – (pozostałe zostają dalej zaciśnięte w pięść). Poruszaj w pełnym zakresie palcem piątym uruchamiając mięśnie kłębika palca piątego. Ćwicz 10 razy z palcem prostym w stawach i 10 razy z palcem zgiętym zaokrąglonym (jak przy instrumencie). Działanie: Mobilizacja mięśni kłębika palca piątego i pośrednio ścięgien przedramienia. 8. Pozycja wyjściowa: Rozluźnij ręce. Chwyć jedną ręka wszystkie palce drugiej ręki (razem z kciukiem). Ruch: Z wydechem pociągnij spokojnie całą rękę w dół wydłużając mięśnie przedramienia. Wytrzymaj 10 sekund i zmień rękę. Całość powtórz 2 razy. Działanie: Wydłużenie mięśni przedramienia. 9. Pozycja wyjściowa: Spleć palce rąk stroną dłoniową kierując je w dół. Ruch: z wydech unieść całe proste kończyny górne na wysokość klatki piersiowej, wdech – wytrzymaj, wydech – unieść ramiona aż nad głowę, wdech – wytrzymaj, wydech – wyciągnij kończyny górne jak najwyżej do sufitu jednocześnie opuszczając barki w dół. Wytrzymaj, poruszaj każdą z łopatek. Rozpleć palce i wolno z wydech opuść bokiem w dół. Działanie: Wydłużenie mięśni przedramion, ramion, kręgosłupa. 57

10. Pozycja wyjściowa: rozluźnij całe dłonie. Łokcie oprzyj o oparcie krzesła. Ruch: Otwórz wszystkie palce obu dłoni najmocniej jak potrafisz. Wytrzymaj 20 – 25 sekund i rozluźnij. Całość powtórz 4 razy. Działanie: Mobilizacja ścięgien palców rąk i przedramion. Uzyskanie przepływu ciepła przez palce. 11. Pozycja wyjściowa: oprzyj łokcie o oparcie krzesła. Ruch: zataczaj wolne, obszerne kółka w stawach nadgarstka. Wykonaj ćwiczenie po 8 razy w każdą stronę. Działanie: Mobilizacja stawów nadgarstka. Zalecenia: układając zestawy ćwiczeń należy pamiętać o każdej partii mięśniowej

i

wykorzystaniu

ruchu

we

wszystkich

stawach

palców

rąk

i w maksymalnym ich zakresie. Prawidłowy zestaw ćwiczeń powinien obejmować przynajmniej po jednym z każdej grupy, a całość rozgrzewki ukierunkowanej powinna trwać nie mniej niż 10 minut.

58

4. DYSKUSJA W przeprowadzonym przeglądzie literatury można dostrzec, że samoocena stanu zdrowia młodych ludzi w Polsce jest zróżnicowana. Często wiąże się z aktywnością życiową, zachowaniami zdrowotnymi i wykonywanym zawodem. Wyniki Binkowskiej – Bury (2009) wykazały, że prawie co 4 student (24,8%) kierunków studiów humanistycznych, medycznych i ścisłych określa swoje zdrowie jako bardzo dobre. Natomiast Duda i Jerzemowski (2003) podają, że 45,9% studentów (mężczyzn) kierunku wychowanie fizyczne ocenia swoje zdrowie jako bardzo dobre i 49,5% jako dobre. Bajorek i wsp. (2010) podają, że w przypadku wystąpienia dolegliwości bólowych po pomoc lekarską zgłasza się 64,0% studentów. Leki bez recepty regularnie (raz w miesiącu) przyjmuje 22,0% studentów. Natomiast mężczyźni kierunku wychowanie fizyczne podają, że chorują jeden raz w ciągu roku (Duda i Jerzemowski, 2003). Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że średnio 35,6% muzyków instrumentalistów ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry, natomiast pozostali cierpią na mniejsze lub większe choroby i jak zgłaszają, są związane z wykonywanym zawodem. W badanej grupie szczególnie kobiety skarżą się na słaby lub zły stan zdrowia, a u 20 z nich lekarze potwierdzili ten stan medyczną diagnozą. Żuk (1990) podaje, że zarówno praca siedząca jak i stojąca przez wiele godzin dziennie obciąża bardziej kobiety, niż mężczyzn. Przyczyną są z natury większe krzywizny kręgosłupa i częstsze zaburzenia hormonalne u kobiet. Natomiast nacisk osiowy dodatkowo zwiększa

wygięcia

krzywizn

kręgosłupa.

Badania

Janiszewskiego

(1992)

przeprowadzone wśród muzyków podają, że „kobiety częściej, niż mężczyźni przyznawały się do kłopotów ze zdrowiem” (odpowiednio: 70,8 i 41,3%), a płeć była tu czynnikiem bardziej determinującym, niż rodzaj instrumentu. Natomiast Manchester i Flieder (1991) podają, że szczególnie u kobiet kontuzje zawodowe są częstsze, niż u mężczyzn i wzrastają średnio o 8,5% na każde 100 koncertów. Lledo i wsp. (2012) wymieniają wiek na pierwszym miejscu wśród czynników ryzyka chorób zawodowych muzyków. W badaniach własnych 4,0% osób zgłasza, że uciążliwość schorzeń wzrasta w czasie innych chorób. Ogólny stan zapalny ustroju i działania antybiotyków mogą nasilać objawy bólowe i wzrost odczuwania zmian przeciążeniowych. Prawie co 5 osoba w badanej grupie (19,3%) skarży się na zimne ręce w czasie gry na instrumencie. Rakowski (1989) zauważa, że nadmierne napięcie

59

przeciążonych statycznie mięśni doprowadza do zaburzeń krążenia krwi. Sielużycki (1962) podaje, że niewłaściwe ustawienie aparatu ruchu podczas gry blokuje właściwy przepływ krwi. Jako przykład podaje uniesiony lub załamany nadgarstek w czasie gry na fortepianie. Rakowski (1989) dodaje, że utrudnione jest także odprowadzanie produktów przemiany materii, co pociąga za sobą wystąpienie bólu i obrzęków. W badaniach własnych wyniki ukazują, że nie ma różnic między czasem dziennego ćwiczenia na instrumencie / z instrumentem, a stanem zdrowia i własną samooceną muzyków. Zarówno respondenci oceniający własne zdrowie jako bardzo dobre, jak i Ci oceniający je jako złe spędzają czas na pracę z instrumentem od 0,5 do 8 godzin dziennie. Jednak uczniowie ćwiczą głównie w pierwszym i drugim przedziale czasu (0,5 – 2,5h i