WHAT IF 5

,; j ' I

Η ΕΙΚΟΝΟΜΔΧΙΔ ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ · ΟΙ ΜΟΓΓΟΛΟΙ ΚΑΤΑΚΤΟΥΝ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (1241) Ο ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΡΟΣ ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΠΤΙΚΑ ΣΤΟΥΣ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥΣ ΤΟΥ Ο ΝΑΠΟΛΕΟΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗ ΡΠΣΙΑ (1812) · Ο ΑΛΕΙΑΝΛΡΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ ΝΙΚΑ ΣΤΟ ΔΡΑΓΑΤΣΑΝΙ ΟΙ ΑΠΛΟΙ ΑΡΝΟΥΝΤΑΙ ΝΑ ΠΑΡΛΧΟΡΗΣΟΥΝ ΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΙΟΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ ΣΤΟ ΔΝΤΙΚΙΝΗΜΔ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1967

Τι θα ο υ ν έ β α ι ν ε ον

Π ο ρ τρ α ίτο του Χ ίτλερ

Περιεχόμενα 8

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

20

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

36

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

54

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

70

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

86

Οι Άγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

100

Ο Αδόλφος Χίτλερ δολοφονείται το 1941

118

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967

8

What if

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Βασίλης Κιοσσές

Σ τη ν πρώτη συνεδρίαση τη ς Ζ ’ Ο ικουμενικής Συνόδου ζητή&ηκε από το υ ς εικονομάχους επισκόπους να αποκηρύξουν την «πλάνη» το υ ς και να α ποδεχθούν τη λ α τρ εία των εικόνων. Μ ε τά την αποκήρυξη των εικονομαχικών το υ ς πεποιθήσεων το υ ς επιτράπηκε να διατηρήσουν τις επισκοπές το υς. Εδώ, η Ζ ’ Ο ικουμενική Σύνοδος. Δ ιακρίνονται η α υ το κ ρ ά τειρ α Ειρήνη η Αθηναία και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος (μικρογραφία από μηνολόγιο το υ 11ου αιώνα).

Το Ί26 ο αυτοκράτορας Λέων Γ ’ Ισανρος με διάταγμά τον απαγόρευσε τη λατρεία των εικόνων, με αποτέλεσμα η Βυζαντινή αυτοκρατορία να ταλανισθεί περίπου επί έναν αιώνα από τη διαμάχη ανάμεσα στους εικονοκλάστες και τους εικονομάχους. Η διαμάχη αυτή ήταν κάτι περισσότερο από το φαινομενικά απλό ζήτημα της παρουσίας των εικόνων ως λατρευτικών συμβόλων ή μη. Ηταν μια διαμάχη ανάμεσα στα φιλοσοφικά ρεύματα της Ανατολής (και κυρίως του πρωτοεμφανιζόμενου Ισλάμ) και την Ορθόδοξη διδασκαλία, όπως είχε διαμορφωθεί μέχρι τότε. Τι θα γινόταν άραγε αν επικρατούσαν οι εικονομάχοι; Πόσο θα επηρέαζαν τη μετέπειτα εξέλιξη του βυζαντινού κόσμον;

9

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Αναπαράσταση κατα σ τρ οφ ή ς μιας εικόνας το υ Χριστού από εικονομάχους (Ψ αλτήρι Khludov).

Η έναρξη της Εικονομαχίας Η πορεία του Λέοντα Γ’ μέχρι την άνοδό του στον θρόνο ήταν, αν μη τι άλλο, περιπετειώδης. Η καταγωγή του ήταν από τη Γερμανίκεια της βόρειας Συρίας, από όπου η οικογένειά του έφυγε, πιθανότατα λόγω της αραβικής προέλασης, και μετεγκαταστάθηκε στην Ισαυρία της Μικράς Ασίας. Λόγω της εποικιστικής πολιτικής της κυβέρνησης του Ιουστινιανού Β’ μεταφέρθηκε στη Θράκη, όπου η τύχη χαμογέλασε στον Λέοντα, όταν ανταμείφθηκε από τον ίδιο αυτοκράτορα με το αξίωμα του σπαθάριου. Από αυτό το σημείο άρχισε η ανέλιξή του στην ιεραρχία του Βυζαντινού Στρατού με αποκορύφωμα τον διορισμό του σε στρατηγό του θέματος των Ανατολικών, ενός από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα θέματα της βυζαντινής Μικράς Ασίας. Ο Λέων (717-741), διαβλέποντας τον αραβικό κίνδυνο, δεν άργησε να επαναστατήσει εναντίον του ανίσχυρου αυτοκράτορα Θεοδοσίου, τον οποίο εξανάγκασε σε

παραίτηση θέτοντας τέλος στη διοικητική αστάθεια της αυτοκρατορίας. Η στιγμή δεν θα μπορούσε να ήταν καταλληλότερη, καθώς ένας μεγάλος αραβικός στρατός υπό την ηγεσία του Μασλαμά κατευθυνόταν προς την Κωνσταντινούπολη. Η πολιορκία της βυζαντινής πρωτεύουσας ξεκίνησε τον Αύγουστο του 717 και διήρκεσε 13 μήνες. Οι Βυζαντινοί, υπό την ηγεσία του ικανότατου αυτοκράτορα Λέοντα, κατάφεραν να εξέλθουν νικητές από αυτή τη δοκιμασία, ενώ το εύρος της νίκης άγγιξε τα όρια του θαύματος. Ελάχιστα αραβικά στρατεύματα κατάφεραν να επιστρέφουν στις βάσεις τους. Με μια τέτοια νίκη στο ενεργητικό του και απαλλαγμένος για ένα διάστημα από τις αραβικές επιδρομές, ο Λέων ξεκίνησε ένα πρόγραμμα διοικητικής αναδιοργάνωσης της αυτοκρατορίας. Αφού κατάφερε να αντιμετωπίσει με επιτυχία μια επανάσταση στη Σικελία, καθώς και μια καλοσχεδιασμένη απόπειρα του πρώην αυτοκράτορα

10

What if

Παράλληλα με τη νομοθετική μεταρρύθμιση, ο Λέων προχώρησε και σε διοικητική, προσπαθώντας να καταστήσει πιο εύρυθμη τη λειτουργία των θεμάτων.

Αρτέμιου-Αναστασίου Β’ να επανελθεί στον θρόνο, προχώρησε σε

εκδηλώθηκε με τη μορφή της στάσης κυρίως των ελλαδικών θεμάτων. Η

αναδιαρθρώσεις της κρατικής μηχανής του Βυζαντίου. Αυτή την προσπάθειά του πολύ εύστοχα ο Παππαρηγόπουλος την αποκάλεσε μεταρρύθμιση. Το 726 εξέδωσε έναν καινούργιο κώδικα νόμων, την «Εκλογή». Η φιλοσοφία και το πνεύμα της Εκλογής χαρακτηρίζονται από «επιδιόρθωσιν εις το φιλανθρωπικότερον» της πρότερης νομοθεσίας. Με καινοτομίες όπως η βελτίωση της θέσης της γυναίκας και των παιδιών, με την προστασία του γάμου, με την επι6ολή πιο ήπιων ποινών αντί της θανατικής ποινής (όπως τύφλωση ή ακρωτηριασμό μελών), αλλά και με την προσπάθεια καταπολέμησης της δωροδοκίας των κρατικών λειτουργών (κυρίως των δικαστικών) βελτίωσε την καθημερινή ζωή στην

επανάσταση καταστάληκε γρήγορα αλλά το γεγονός αυτό έκανε τον

στρατηγός σε ένα από τα μεγαλύτερα θέματα της αυτοκρατορίας και κατανοώντας τις συνέπειες από τη συγκέντρωση μεγάλης δύναμης στα χέρια ενός ανθρώπου, ο Λέων διχοτόμησε πολλά από τα ήδη υπάρχοντα θέματα. Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε πολλές καινούργιες

Λέοντα ιδιαίτερα προσεκτικό. Ετσι, αφαίρεσε από τη δικαιοδοσία του πάπα το Ιλλυρικό και το θέμα της Κάτω Ιταλίας. Παράλληλα, λόγω των εσωτερικών θρησκευτικών αναταραχών στην αυτοκρατορία, σι Αραβες άρχισαν ξανά τις επιδρομές στη μικρασιάτικη ενδοχώρα για να συντριβούν τελικά στο Ακρηνό το 740. Ο Κωνσταντίνος Ε’ (741-775), που διαδέχθηκε τον πατέρα του Λέοντα, συνέχισε την ίδια θρησκευτική πολιτική, αντιμετωπίζοντας και αυτός με τη σειρά του αντιδράσεις με τη μορφή επαναστάσεων. Για να νομιμοποιήσει το καινούργιο δόγμα της αυτοκρατορίας, συγκάλεσε σύνοδο στο παλάτι της Ιερείας το 754. Στη σύνοδο αυτή παραβρέθηκε ο εντυπωσιακός αριθμός των 338 επισκόπων οι οποίοι ψήφισαν, παρουσία του αυτοκράτορα, την οριστική κατάργηση των εικόνων. Στη σύνοδο δεν παραβρέθηκαν αντιπρόσωποι των πατριαρχείων της Ανατολής (Αντιόχειας, Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων) ούτε και του πάπα, καθώς θεωρούσαν την κατάργηση των εικόνων αίρεση. Ο Κωνσταντίνος, έχοντας πλέον σταθεροποιήσει τη θέση του στον θρόνο, εξαπέλυσε διωγμούς εναντίων των υποστηρικτών

διοικητικές περιφέρειες και έκανε το

των εικόνων. Οι κυριότεροι αντίπαλοί

σύστημα των θεμάτων πιο ευέλικτο και

του ήταν οι μοναχοί, τους οποίους

αυτοκρατορία. Παράλληλα με τη νομοθετική μεταρρύθμιση, ο Λέων προχώρησε και σε διοικητική, προσπαθώντας να καταστήσει πιο εύρυθμη τη λειτουργία των θεμάτων. Εχοντας διατελέσει

αποτελεσματικό.

κυνήγησε ανηλεώς. Παράλληλα, σε μια

Σφοδρή αντίδραση στις μεταρρυθμίσεις του προκλήθηκε όταν προσπάθησε να μεταβάλει το ισχύον θεολογικό δόγμα και να καταργήσει τη

προσπάθεια να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών του κράτους (καθώς οι υποστηρικτές των εικόνων

λατρεία των εικόνων. Οι πρώτες

δραστηριοποιούντο κυρίως στα δυτικά

κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση έγιναν δέκα χρόνια μετά την ανάρρησή του στον θρόνο, το 727, γεγονός που

θέματα της αυτοκρατορίας), πάντρεψε τον γιο του, τον μετέπειτα Λέοντα Δ’ , με την Ειρήνη την Αθηναία, αφού

υποδηλώνει πως μόνο τό τε αισθανόταν

πρώτα την ανάγκασε να ορκισθεί ότι

αρκετά ασφαλής για να προχωρήσει. Η αντίδραση ήταν ακαριαία και

αποδεχόταν το καινούργιο δόγμα περί των εικόνων. Η βασιλεία του Λέοντα Δ ’

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Αποψη το υ αραβικού

κόσμου και της Μ εσ ογείου από αραβικό χειρόγραφ ο.

(775-780) ήταν στην ουσία μια μεταβατική περίοδος, καθώς ο αυτοκράτορας δεν συνέχισε την αντιμοναστική πολιτική του πατέρα του, παρότι παρέμεινε πιστός στην εικονομαχική πολιτική. Απεβίωσε σύντομα αφήνοντας την Ειρήνη μόνη αυτοκράτειρα και επίτροπο του ανήλικου γιου τους Κωνσταντίνου ΣΤ’. Η Ειρήνη, η οποία είχε παραμείνει πιστή στις εικόνες, προσπάθησε να τις επαναφέρει στις εκκλησίες, αλλά η πρώτη σύνοδος που διοργάνωσε γ ι’ αυτό τον σκοπό το 786, στον ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη, διαλύθηκε από τον στρατό που εισέβαλε μαζί με ένα πλήθος λαού στον ναό διακόπτοντας τις εργασίες της συνόδου, υπό τις επευφημίες μάλιστα αρκετών

επισκόπων. Ηταν εμφανές ότι απαιτούντο προσεκτικότερες κινήσεις για να καταστεί εφικτή η αναστήλωση, καθώς το μεγαλύτερο και πιο αξιόμαχο τμήμα του στρατού, όπως και μεγάλα τμήματα των υπόλοιπων κοινωνικών ομάδων, παρέμεναν πιστά στην εικονομαχική πολιτική. Ετσι, η επόμενη προσπάθεια της Ειρήνης ήταν πιο οργανωμένη. Στέλνοντας τα εικονομαχικά στρατεύματα στη μεθόριο της Μικράς Ασίας (με την πρόφαση εκστρατείας εναντίων των Αράβων) και μεταφέροντας τη σύνοδο στη Νίκαια, συγκάλεσε το 787 τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο παρουσία αντιπροσώπων του πάπα και των πατριαρχείων της Ανατολής. Στη σύνοδο αυτή, με συμμετοχή περίπου 350 επισκόπων, αποφασίσθηκε η

12

What if

αναοτήλωση των εικόνων καθώς και η επιστροφή στους κόλπους της Εκκλησίας των αιρετικών εικονομάχων με μια απλή δήλωση μετανοίας. Ενδεικτικός της σοβαρής προετοιμασίας της συνόδου, αλλά και της Βιασύνης να ολοκληρωθεί επιτυχώς, είναι ο αριθμός των επτά μόλις συνεδριάσεων που πραγματοποιήθηκαν. Με τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο τελειώ νει και η πρώτη φάση της εικονομαχίας, για να αναβιώσει μετά από 28 χρόνια, με τις προσπάθειες ενός άλλου αυτοκράτορα, του Λέοντα Ε’. Η δεύτερη αυτή φάση της εικονομαχίας στερείτο τις βάσης και της υποστήριξης του λαού, με αποτέλεσμα την οριστική αναστήλωση των εικόνων το 843 από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Τι θα γινόταν όμως στην περίπτωση που οι εικονομάχοι επικρατούσαν; Ποια θα ήταν η μετέπειτα πορεία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας; Πώς θα επιδρούσε το κίνημα της εικονομαχίας στη ζωή των ανθρώπων αλλά και στα θρησκευτικά τους πιστεύω; Καταρχήν, πριν προσπαθήσουμε να δώσουμε μια απάντηση, θα πρέπει να εξετάσουμε τους λόγους που ώθησαν τον Λέοντα Γ’ σε αυτή την προσπάθειά του. Γιατί προσπάθησε να έλθει σε σύγκρουση με τον ισχυρότερο θεσμό της αυτοκρατορίας και να επιβάλει τα δικά του πιστεύω; Ηταν πραγματικά

μόνο δικά του ή εύρισκαν μεγάλη απήχηση στον λαό όχι μόνο της πρωτεύουσας αλλά και των θεμάτων; Η οικογένεια του Λέοντα, όπως προαναφέραμε, καταγόταν από τη Γερμανίκεια της Συρίας, από όπου στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην Ισαυρία. Ο Λέων πέρασε σχεδόν όλη τη σταδιοδρομία του στη Μικρά Ασία, καθώς και στην Αρμενία, όπου οι επιδρομές των Αράβων ήταν πολύ συχνές, με αποτέλεσμα να γνωρίσει από κοντά την κουλτούρα και τη φιλοσοφία τους. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η πλειονότητα των αιρέσεων είχε ανατολική προέλευση, καθώς μέσα από τις διασταυρώσεις των πολιτισμών σε περιοχές με πλούσια πολιτιστική παράδοση, όπως οι περιοχές της Εγγύς Ανατολής, αναφαίνονται συνήθως καινούργιες ιδέες, ως επί το πλείστον αντικαθεστωτικές. Παράλληλα ο Λέων βίωνε και την τεράστια εξάπλωση του νεογέννητου Ισλάμ το οποίο υπερπηδούσε με χαρακτηριστική ευκολία τα εμπόδια που συναντούσε στο πέρασμά του. Το κάλεσμα των Μουσουλμάνων έβρισκε ευήκοα ώτα και ο προσηλυτισμός στη θρησκεία τους ήταν ταχύτατος, ενώ οι πληθυσμοί που ήθελαν να παραμείνουν πιστοί στην πρότερη θρησκεία τους δεν δέχονταν καμία πίεση για να αλλαξοπιστήσουν. Μάλιστα, αυτή η μετριοπάθεια που επιδείκνυαν οι καινούργιοι κατακτητές ωθούσε πολλούς από τους υπόδουλους πληθυσμούς να αλλαξοπιστήσουν, καθώς διαπίστωναν ότι, για να εκμεταλλευθούν τις ευκαιρίες που τους προσέφερε το νέο καθεστώς, θα έπρεπε να ενστερνισθούν και τα

Χαρακτηριστικό δείγμα ανεικονικής διακόσμησης της

θρησκευτικά πιστεύω των καινούργιων κατακτητών τους. Από την άλλη πλευρά, η θρησκευτική κατάσταση στην

περιόδου της

αυτοκρατορία είχε πλέον

Εικονομαχίας.

αποσαφηνισθεί. Η Εκκλησία είχε

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

αντιμετωπίσει τους προηγούμενους

συνέχεια, επί Κωνσταντίνου Ε’, καθώς

αιώνες πολλές αιρέσεις αλλά στο τέλος είχε θριαμβεύσει. Μέσα στο όρια του Βυζαντινού κράτους η κυριότερη

αποτελούσε προφανώς τον θεσμό που θα κάλυπτε το κενό μετά την αποδυνάμωση των θρησκευτικών

αίρεση ήταν αυτή των Παυλικιανών, που εντοπίζονταν κυρίως στη

κεφαλών, άρα και της κοσμικής τους δύναμης. Επιπλέον, με την προσπάθειά

μικρασιατική μεθόριο. Η Εκκλησία είχε

του αυτή ίσως ο Λέων Γ’ να ήθελε να

αποκτήσει πλέον πολύ στερεές δομές. Σε όλη την αυτοκρατορία υπήρχαν

προκαλέσει μια αντίδραση στο δυναμικότατο εκείνη την εποχή Ισλάμ

διάσπαρτες μονές, με τεράστια υλική

και να αντιστρέφει τη ροή του

περιουσία και πολιτική δύναμη που

προσηλυτισμού προς αυτό. Δεν πρέπει

έβαιναν συνεχώς αυξανόμενες. Η πλειονότητά τους, καθώς και οι σημαντικότερες από αυτές, εντοπίζονταν εκείνη την εποχή στην ευρύτερη περιοχή της

να ξεχνάμε ότι το κίνημα της

Κωνσταντινούπολης. Οι κρατούντες φρόντιζαν να διατηρούν πάντα καλές σχέσεις με τις ανά τόπους μονές και να τις προικίζουν ανάλογα. Μάλιστα, παράλληλα με τις πλουσιοπάροχες δωρεές τους, συνήθιζαν να κατασκευάζουν και ιδιαίτερες πτέρυγες στα κατά τόπους μοναστήρια έτσι ώστε, σε περίπτωση που θα περιέπιπταν στη δυσμένεια του αυτοκράτορα, να μπορούν εύκολα να μεταπηδήσουν από τα κοσμικά αξιώματα στα ιερατικά. Αμεσο αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ήταν η δημιουργία ισχυρότατων πόλων αντιπολίτευσης προς τον εκάστοτε αυτοκράτορα, καθώς οι αριστοκράτες που ασπάζονταν τον μοναχισμό, λόγω μόρφωσης και καταγωγής έπαιρναν συνήθως ανάλογα αξιώματα στις μονές, αποκτώντας πρακτικά την κοσμική δύναμη που αναλογούσε στον ηγούμενο ή τον επίσκοπο μιας περιοχής. Λόγω μεγάλης ένδειας των πηγών δεν ξέρουμε τα ακριβή κίνητρα του Λέοντα Γ’, αλλά είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η προσπάθειά του να καταργήσει τις εικόνες αποσκοπούσε κυρίως στο να πλήξει τη δύναμη του ιερατείου. Δεν είναι τυχαία, άλλωστε, η θερμότατη υποστήριξη του στρατού στην προσπάθειά του αλλά και στη

13

εικονομαχίας δεν επιβλήθηκε από την κορυφή προς τα κάτω, αλλά ότι, τουλάχιστον την περίοδο της αποκαθήλωσης των εικόνων (727), είχε ευρεία βάση υποστηρικτών στη Μικρά Ασία. Τέλος, οι εικόνες αφορούσαν μόνο ένα μικρό μέρος της μεταρρύθμισης που προσπάθησε να επιφέρει, η οποία είχε συνολικότερη διάσταση ως προς την κοινωνική και θρησκευτική ζωή των Βυζαντινών.

Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος (784-806).

Τ ι Θα συνέβαινε αν η Εικονομαχία επικρατούσε; Με τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο υπό την εποπτεία της Ειρήνης της

Αναπαράσταση της αναστήλωσης των εικόνων και του εορτα σμού της Κυριακής της Ο ρθοδ οξία ς μ ε την οριστική λήξη της Εικονομαχίας, το 843.

14

What if

θεμελίωσε ο γιος του Κωνσταντίνος Ε’ θα παρέμενε αυτούσια. Το ζήτημα των εικόνων αποτελούσε μόνο ένα μικρό κλάσμα όλης αυτής της προσπάθειας το οποίο όμως άρκεσε για να ματαιωθεί αυτή συνολικά μετά την αναστήλωση των εικόνων, καθώς δαιμονοποιήθηκαν ως αιρετικές όλες οι προσπάθειες του Λέοντα και του γιου του. Χαρακτηριστική είναι η κακή φήμη που απέκτησε αργότερα η «Εκλογή», ως «έργο αιρετικών αυτοκρατόρων». Σε περίπτωση επικράτησης της Εικονομαχίας, η δύναμη και η επιρροή των διαφόρων μοναστικών ιδρυμάτων αλλά και του κλήρου θα παρέμεναν σε συνεχή φθίνουσα πορεία μετά την άνοδο που είχαν γνωρίσει τον προηγούμενο αιώνα. Το σημαντικότερο ιδανικό της εποχής ήταν η ευσεβής ζωή και η προσέγγιση του θεού. Ο συνδυασμός του ιδανικού με την άνετη ζωή στα μοναστήρια (λόγω του τεράστιου υλικού τους πλούτου από τις δωρεές των πιστών), καθώς και το ειδικό καθεστώς τον φοροαπαλλαγών και της μη στράτευσης, καθιστούσε την επιλογή της μοναστικής ζωής κάθε άλλο παρά δύσκολη. Βέβαια, δημιουργούντο τεράστια προβλήματα

Τοιχογραφία του αγίου Ιωάννη το υ Δαμασκηνού. Ο ά γιος γεννή&ηκε και μεγάλω σε στη Δαμασκό. Κ αταγόταν από επιφανή οικογένεια και η ανώ τερη μόρφωσή του τον β οήθησε να α ν έλ θ ει στο αξίωμα του πρω τοσυμβούλου του χαλίφ η Ουαλίδ (705-715). Αναδείχθηκε σε υπέρμαχο των εικόνων, καθώς μ ε το υ ς τρ εις απολογητικούς λόγους του «προς το υ ς διαβάλλοντας τα ς αγίας εικόνας» α π ο τέλεσ ε το αντίπαλο δ έο ς στην Εικονομαχία. Παράλληλα θ εω ρ είτα ι ο μ εγ α λ ύ τερ ο ς θεο λό γ ο ς τη ς εποχής το υ. Προς το τέλο ς τη ς ζωής του αποσύρθηκε ως μοναχός στο μοναστήρι του αγίου Σάββα.

Αθηναίας έκλεισε το πρώτο και σημαντικότερο κεφάλαιο της Εικονομαχίας και οι εικονομάχοι αναθεματίσθηκαν ως αιρετικοί. Τι θα γινόταν, όμως, αν τελικά επικρατούσε η Εικονομαχία ως το κεντρικό και βασικό δόγμα της αυτοκρατορίας; Καταρχήν, η μεταρρύθμιση που άρχισε ο Λέων Γ και την οποία

στην αυτοκρατορία λόγω έλλειψης επαρκούς ανθρώπινου δυναμικού αλλά και «διαρροής» ανδρών ικανών για στράτευση ή φορολόγηση, ενώ δεν πρέπει να παραγνωρισθεί και το δημογραφικό πρόβλημα που δημιουργείτο. Αυτή η κατάσταση θα αντιμετωπιζόταν με ικανοποιητικά αποτελέσματα για την αυτοκρατορία και το μέλλον της. Δεν είναι τυχαία άλλωστε και η αναφορά του Θεοφάνη (στη Χρονογραφία του) πως ένας από τους μεγαλύτερους διώκτες των εικονολατρών και των μοναχών, ο Λαχανοδράκων, που είχε διατελέσει στρατηγός του θέματος των Θρακησίων, είχε υποβάλει σε διαπόμπευση τους μοναχούς του θέματός του αναγκάζοντας τους να

Η Εικονομαχία επιβάλλεται, στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

15

π α ρ ε λ ά σ ο υ ν σ το ν ιπ π ό δ ρ ο μ ο κρατώντας από το χέρι καθένας τους μια γυναίκα. Ετσι θα αποδεσμευόταν ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που πλεόναζε στα μοναστήρια και θα διοχέτευε τη δυναμικότητα και την ενέργειά του σε πιο παραγωγικές εκφάνσεις της καθημερινότητας. Ο Λέων προσπάθησε να αποδεσμεύσει ακόμη και την παιδεία της εποχής από τα μοναστικά ιδρύματα. Με δεδομένη τη μείωση της επιρροής τους στην κοινωνία, η μόρφωση δεν θα περνούσε μέσα από τα θεολογικά κείμενα αλλά, υπό τη σκέπη της αυτοκρατορίας, θα ήταν πιο πρακτική. Με αυτόν τον τρόπο ο Λέων αφαιρούσε από τους μοναχούς το κυριότερο όπλο τους, δηλαδή τη συνέχιση της διδασκαλίας υπέρ των εικόνων. Σε περίπτωση συνέχισης αυτής της προσπάθειάς του, η παιδεία θα γινόταν πιο σφαιρική και θα δινόταν περισσότερη έμφαση στους υπόλοιπους τομείς της. Βέβαια, το μεγαλύτερο τμήμα της θα εξακολουθούσε να είναι το θεολογικό, αλλά θα παρέμενε αρκετός χώρος για την ανάπτυξη και των υπόλοιπων επιστημών. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως στα τέλη της δεύτερης περιόδου της Εικονομαχίας ξεκίνησε ο λεγόμενος βυζαντινός ουμανισμός, με μεγάλες πνευματικές μορφές όπως ο πατριάρχης Φώτιος, ο μαθηματικός Λέων, ο Κύριλλος με τον Μεθόδιο κτλ. Ετσι θα ήταν πιθανό να εμφανιζόταν κάποια αναγέννηση πολύ νωρίτερα από την αναγέννηση που πραγματοποιήθηκε στην Ιταλία τον 15 αιώνα, ενώ στην καθημερινή ζωή της αυτοκρατορίας θα διαμορφωνόταν ένα περιβάλλον λιγότερο θεοκρατικό. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η Εικονομαχία ξεκίνησε πιο νωρίς στις αραβικές περιοχές. Το Ισλάμ είχε μια ιδιαίτερη αποστροφή στην απεικόνιση φυσικών προσώπων, ενώ οι

παραστάσεις που έθελγαν τους Αραβες ήταν κυρίως σκηνές από τη φύση, το κυνήγι και άλλα. Το 723 ο αρχηγός του κράτους των Ομμεϋαδών, χαλίφης Ιζίδ Β’, το κράτος του οποίου συνόρευε με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, είχε διατάξει την καταστροφή όλων των απεικονίσεων φυσικών προσώπων που βρίσκονταν στην επικράτειά του. Παρόμοια μέτρα είχε λάβει και ο προηγούμενος χαλίφης, Ομάρ Β’. Με την Εικονομαχία ως κύριο δόγμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η ιδεολογική απόσταση μεταξύ της αυτοκρατορίας και των Αράβων θα μειωνόταν σημαντικά. Αλλωστε, ο κώδικας των νόμων που εξέδωσε ο Λέων Γ ήταν σαφώς επηρεασμένος από ανατολικά πρότυπα, καθώς εισήγαγε ποινές που δεν ήταν συνηθισμένες στο Βυζάντιο για διάφορα αδικήματα, όπως ακρωτηριασμούς, τυφλώσεις και άλλα. Με το δόγμα της Εικονομαχίας θα αμβλύνονταν και οι αντιθέσεις με τις ποικίλες πολυπληθείς αιρέσεις που υπήρχαν εκείνη τη χρονική περίοδο ειδικά στη Μικρά Ασία, όπως τους Παυλικιανούς και τους Μονοφυσίτες, και θα ήταν πολύ πιθανή η επιστροφή τους στην επιρροή της Κωνσταντινούπολης. Αλλωστε με την «Εκλογή» επιτρεπόταν για πρώτη φορά ο γάμος μεταξύ Χριστιανών ανεξαρτήτως του δόγματος καθενός

Λ επ το μ έρ εια από το τέμ ενο ς της Κόρδοβας. Οι Αραβες τη ς Ανδαλουσίας, για να τονίσουν ό τι κατάγονταν από το υ ς Ο μ μ ε υ ά δ ε ς τη ς Συρία ς, κάλεσαν τε χ ν ίτε ς από την Κωνσταντινούπολη για να διακοσμήσουν το τέμ ενο ς βυΐ,αντινότροπα, ώστε να το υ ς θ υ μ ίζ ε ι την πατρίδα το υς, τη Δαμασκό. Αντίστοιχα, οι πρώτοι χα λίφ ες της Δαμασκού είχαν καλέσει τε χ ν ίτε ς από την α υτοκρα το ρ ία για να διακοσμήσουν τα τεμ ένη τους.

16

What if

Αναπαράσταση του μ α ρ τυ ρ ίου του Ε υθυμίο υ, ενός από το υ ς μα χ η τικό τερ ο υ ς υ π οσ τηρικτές των εικόνων μέχ ρ ι τον θά να τό του το 831, κατά τη δ εύ τερ η περίοδο της Εικονομαχίας.

Προσπάθεια προσηλυτισμού ενός μοναχού στην εικονομαχική παράταξη με διαλεκτική μ έθο δ ο και μ ε βασανιστήρια.

X . β . , ;

*·

νκΓ>n fit*3· S ’t r t r t i H titffiiü m

(«

S k r tc h o f' tA e » A T T /.K e f

11. I'm id* n n ' r t In>tnt an /tx an t i

Mrr im I t

D U Υ < ίΛ 8 ΙΙΛ Χ

I. l\M*i4 w o iiiu 'f « χαιω μά ΐω ν Έ * « ίή , Τρός « f ; άλλοι ς, ίξ ίλ ίΐψ ϊΊ βί tvtxa t&M ditciwi i-tur, m o -.r,i iy y X tr ifi *»· vi;zct O'jvOy-xr.; ts ; ϊή » clto b v

r.O 't

au*,'X«»

taQtas»· Έ «ιιίτ„ ri'/C f, μ ιρ ίζ -,ιζ -sti iX),ij«xf.5 issia v ivT.xti, ir ’/.a ts ( isw.fjOifujjit'ii) ’0 -/.3 ς, a***"*'.5* 'a X-ipiapy^xa xa't iOc.xi auti.i At' όλα taO ta, 'Π s p u n ) 0.iu4«pa Bou?4 4«wpee