WHAT IF 4.pdf

Ο Π Υ Ρ Ρ Ο Σ Ν Ι Κ Α Κ Α Τ Α Κ Ρ Α Τ Ο Σ Τ Ο ΥΣ Ρ Ω Μ Α Ι Ο Υ Σ · ΠΟΙΑ ΘΑ ΗΤΑΝ Η ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΑΝ Ο ΙΟΥΑΙΑΝΟΣ ΖΟΥΣΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΟΙ Α Ρ Α Β ΕΣ ΚΑΤΑΚΤΟΥΝ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΟΠΗ · ΟΙ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ι Ν Ι Κ Ο Υ Ν Σ Τ Η Μ Α Χ Η Τ Ο Υ Μ Δ Ν Τ Ζ Ι Κ Ε Ρ Τ ( 1 0 7 1 ) Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑΣ ΤΟΥ Κ ΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΕΙ ( 1 8 3 1 ) 01 Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Ε Π Ι Κ Ρ Α Τ Ο Υ Ν ΣΤΟΝ Ε Λ Λ Η Ν Ο Τ Ο Υ Ρ Κ Ι Κ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο ΤΟ Υ 1 8 9 7 · 01 ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΟΙ ΑΝΑΧΑΙΤΙΖΟΥΝ ΤΟΝ «ΑΤΤΙΛΑ I»

WHAT i f Τι θα συνέβαινε ο»... J

Τρεις άνδρες τη ς 29ης Αμερικανικής Μ ερα ρχία ς Π εζικού προσπαθούν να φ&άσουν μέχ ρ ι την ακτή κατά την απόβαση στη Νορμανδία (πίνακας το υ Johnny Shumate για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Περιεχόμενα 8

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους

20

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

34

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη

46

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071)

62

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

82

Οι Έλληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897

100

0 α μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανόία;

120

Οι Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I»

8

What if

Ο μοναδικός αρχαίος Ελληνας ηγεμόνας ο οποίος αμφισβήτησε την κυριαρχία των Ρωμαίων στην Ιταλική Χερσόνησο ήταν ο Πύρρος, ο βασιλιάς της Ηπείρου. Αραγε ποιές θα ήταν οι ευρύτερες συνέπειες στον χώρο της Μεσογείου, αν ο Πύρρος επικρατούσε τελικά κατά κράτος στον αγώνα του εναντίον της Ρώμης;

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους Αθανάσιος Η. Γκάντος

Πύρρος (318-272 π.Χ.) ήταν γιός του Αιακίδη βασιλιά των Μολοσσών (κυρίαρχου φύλου της Ηπείρου). Η ανάρρησή του στον

Ο

θρόνο ήταν περιπετειώδης. Ο Πύρρος χρειάσθηκε να αντιμετωπίσει εξεγέρσεις και να ανεχθεί μία περίοδο συμβασιλείας με έναν συγγενή του. Τελικά, όμως, κατόρθωσε να καταστεί μόνος, αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος της Ηπείρου. Στη συνέχεια, ο νεαρός βασιλιάς αναπόφευκτα ενεπλάκη στις ατέρμονες συγκρούσεις των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μεταξύ άλλων συμμετείχε στη μεγάλη μάχη της Ιψού (301 π.Χ.), στο πλευρό του Αντίγονου του Μονόφθαλμου και του γιου του Δημητρίου του Πολιορκητή, κατά την οποία διακρίθηκε τρέποντας σε φυγή πλήθος αντιπάλων του. Αργότερα στράφηκε εναντίον του Δημητρίου, ο οποίος είχε καταλάβει τον θρόνο της Μακεδονίας. Υστερα από τον θάνατο του τελευταίου, ο Πύρρος μοιράστηκε τη Μακεδονία με έναν από τους στρατηγούς του Μεγάλου

Αλεξάνδρου, τον Λυσίμαχο. Το κράτος του βασιλιά των Μολοσσών ήταν πλέον το μεγαλύτερο σε έκταση στον ελλαδικό χώρο. Ωστόσο, οι δύο πρώην σύμμαχοι σύντομα συγκρούσθηκαν μεταξύ τους, με αποτέλεσμα ο Λυσίμαχος να εκδιώξει τον Πύρρο από τη Μακεδονία. Τα στενά πλαίσια του βασιλείου του δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν τη φιλοδοξία του Πύρρου που φλεγόταν από την επιθυμία να μιμηθεί στις κατακτήσεις τον εξάδελφό του, τον Μέγα Αλέξανδρο (1). Η ευκαιρία δεν άργησε να δοθεί, όταν πρέσβεις από τον Τάραντα της Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλίας) εμφανίσθηκαν στην Αυλή του, στα τέλη της άνοιξης του 281 π.Χ., επικαλούμενοι τη βοήθειά του εναντίον των Ρωμαίων.

Η εκστρατεία στη Δύση Εκείνη την εποχή οι ελληνικές αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας και της Σικελίας προσμετρούσαν ήδη περίπου

Προτομή το υ βασιλιά Π ύρρου (Εθνικό Μ ουσείο Νεαπόλεως).

10

What if 500 χρόνια ζωής (οι πρώτες αποικίες ιδρύθηκαν κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.) και φημίζονταν για τον μεγάλο πλούτο και την ευημερία τους. Αυτό δεν σήμαινε ότι η πορεία τους μέσα στον χρόνο ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς μαστίζονταν συνεχώς από διενέξεις μεταξύ τους ενώ αντιμετώπιζαν και την εχθρότητα των ντόπιων ιταλικών φύλων και των Καρχηδονίων. Το 334 π.Χ. οι Ταραντίνοι κάλεσαν σε βοήθεια τον θείο του Πύρρου, τον βασιλιά των Μολοσσών Αλέξανδρο, καθώς πιέζονταν σκληρά από τους λαούς της ιταλικής ενδοχώρας, τους Λευκανούς και τους Βρεττίους. Τρία χρόνια αργότερα, ο Αλέξανδρος βρήκε τον θάνατο κατά τη διάρκεια μιας μάχης. Είχε, όμως, ήδη καταφέρει καίρια πλήγματα εναντίον των εχθρών των Ελλήνων. Με την πάροδο του χρόνου εμφανίσθηκε στο προσκήνιο ένας νέας κίνδυνος για τους Ελληνες της Μεγάλης Ελλάδας. Οι Ρωμαίοι επέκτειναν απειλητικά την εξουσία τους προσεγγίζοντας την επικράτεια του Τάραντα. Ο Πύρρος ανταποκρίθηκε πρόθυμα στην έκκληση των Ταραντίνων για βοήθεια. Χάρη στις ενισχύσεις που

Πίνακας που απεικονίζει μάχη μ ετα ξύ Ρωμαίων και Καρχηδονίων.

του προσέφεραν οι βασιλείς των άλλων ελληνιστικών κρατών, συγκρότησε ένα κραταιό στράτευμα πολλών χιλιάδων ανδρών (2). Εξάλλου, μετά τον κατάπλου στον Τάραντα, στρατολόγησε πολλούς Ελληνες της Κάτω Ιταλίας. Προκειμένου να εμφυσήσει μαχητικό πνεύμα στους ντόπιους, δεν δίστασε να κλείσει τα πολυάριθμα γυμναστήρια και θέατρα του Τάραντα. Ετοιμος πλέον, κινήθηκε εναντίον των Ρωμαίων. Σε δύο μεγάλες μάχες εκ παρατάξεως (στην Ηράκλεια το 280 π.Χ. και στο Ασκλο το 279 π.Χ.) τους νίκησε αξιοποιώντας τη μακεδονική φάλαγγα και τους πολεμικούς ελέφαντες που διέθετε. Η λυσσαλέα, όμως, αντίσταση των Ρωμαίων του κόστιζε κάθε φορά υψηλές απώλειες μεταξύ των στρατιωτών του, τις οποίες δύσκολα μπορούσε να αναπληρώσει (εξ ου και η έκφραση «πύρρειος νίκη»). Επειτα από κάθε νίκη, ο Πύρρος έστελνε τον σύμβουλό του Κινέα να διαπραγματευθεί συνθήκη ειρήνης με τη Ρώμη. Επίσης, σε μια προσπάθεια άσκησης πίεσης, μετά τη μάχη της Ηράκλειας ο Πύρρος πλησίασε με τον στρατό του σε απόσταση λίγων

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους

11 Σύγχρονη αναπαράσταση της π αράταξης του ρωμαϊκού πεζικού.

χιλιομέτρων από τη Ρώμη. Ο Ηπειρώτης βασιλιάς αξίωνε να αναγνωρισθεί η κυριαρχία του στην Κάτω Ιταλία, αλλά οι Ρωμαίοι δεν ενέδιδαν. Στο μεταξύ, οι Ελληνες στη Σικελία διέτρεχαν θανάσιμο κίνδυνο. Οι Καρχηδόνιοι τους είχαν επ ιτεθεί με πολυάριθμες δυνάμεις. Ο Πύρρος ανταποκρίθηκε και πάλι στην πρόσκληση για βοήθεια. Μέσα σε έναν χρόνο (277 π.Χ.) κατάφερε να απελευθερώσει τη Σικελία περιορίζοντας τους Καρχηδονίους στο φρούριο του Λιλυβαίου, στη δυτική άκρη της νήσου. Στη συνέχεια ή θελε να μεταφέρει τον πόλεμο στην καρδιά της καρχηδονιακής επικράτειας. Ωστόσο, οι Ελληνες της Σικελίας ήταν απρόθυμοι και επιπλέον άρχισαν να δυσανασχετούν με την εξουσία του Ηπειρώτη βασιλιά. Απογοητευμένος ο τελευταίος επέστρεψε στην Κάτω Ιταλία, όπου οι Ρωμαίοι είχαν εκμεταλλευθεί την απουσία του αναλαμβάνοντας την πρωτοβουλία των κινήσεων. Ο Πύρρος δεν άργησε να αντιδράσει. Στις αρχές του καλοκαιριού του 275 π.Χ. κινήθηκε εναντίον του στρατού του υπάτου Μανίου Κουρίου,

ο οποίος ήταν στρατοπεδευμένος σε έναν λόφο κοντά στην πόλη του Βενεβέντου. Ο Πύρρος συνέλαβε το σχέδιο να επ ιτεθεί στους Ρωμαίους με ένα επίλεκτο σώμα από τα νώτα τους, πριν χαράξει. Η πορεία του, όμως, αποσυντονίσθηκε στη διάρκεια της νύκτας με αποτέλεσμα να προκύψει σημαντική καθυστέρηση. Ετσι, η επίθεση εκδηλώθηκε μετά την ανατολή του ηλίου. Ο Ρωμαίος ύπατος κατόρθωσε να την αποκρούσει και στη συνέχεια οι δύο στρατοί

Απεικόνιση Ταραντίνου πολεμιστή (Μ ουσείο Allard Pierson, Α μστερνταμ).

12

What if συγκρούσθηκαν σε μια σφοδρή μάχη εκ

Μια εναλλακτική πρόταση

παρατάξεως. Νικητές τελικά αναδείχθηκαν οι Ρωμαίοι. Ο Πύρρος βρέθηκε σε δεινή θέση. Δεν δ ιέθ ετε πλέον επαρκείς δυνάμεις για να αντεπιτεθεί, ενώ οι βασιλείς των ελληνιστικών κρατών της Ανατολής αρνήθηκαν να του παράσχουν νέες ενισχύσεις. Ετσι αποφάσισε να επιστρέφει στην Ηπειρο, αφού προηγουμένως άφησε μια φρουρά στον Τάραντα. Η δύναμη, όμως, αυτή δεν ήταν ικανή να αποτρέψει την προέλαση της Ρώμης, και το 272 π.Χ. ο Τάρας παραδόθηκε στους Ρωμαίους. Μέσα στα επόμενα έξι χρόνια, τα ιταλικά φύλα της ενδοχώρας είχαν την ίδια τύχη, με αποτέλεσμα ολόκληρη η νότια

Τι θα συνέβαινε, άραγε, στο Βενεβέντο αν ο Πύρρος οργάνωνε καλύτερα την καταδρομική επιχείρηση και αιφνιδίαζε τον αντίπαλό του μέσα στη νύκτα; Ποιές συνέπειες θα είχε η δημιουργία ενός ενιαίου ελληνιστικού κράτους στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία; Ο Πύρρος θα μπορούσε να συντονίσει προσεκτικότερα τη νυκτερινή επιχείρησή του εναντίον του ρωμαϊκού στρατοπέδου κάνοντας επόπτευση της πορείας με το φως της ημέρας και χρησιμοποιώντας ένα πλήθος ντόπιων οδηγών. Ετσι, οι άνδρες του δεν θα διασκορπίζονταν στον δύσβατο, κατάφυτο δρόμο. Το επίλεκτο σώμα του, που αποτελείτο από τους καλύτερους άνδρες του και λίγους ελέφαντες, θα εκτόξευε την επίθεσή του πριν χαράξει. Παρά την ηρωική αντίσταση του υπάτου Μανίου Κουρίου ο αιφνιδιασμός θα μπορούσε να πετύχει, οπότε ο Ρωμαϊκός Στρατός θα τρεπόταν σε φυγή. Για μια ακόμη φορά, βέβαια, οι απώλειες του Πύρρου θα ήταν πιθανότατα δυσανάλογα υψηλές, λόγω της μαχητικότητας των Ρωμαίων. Αυτό,

Ιταλία να υποταγεί στη Ρώμη. Στο μεταξύ, ο Πύρρος είχε εμπλακεί σε πόλεμο με τον βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γόνατά (277-239 π.Χ.) και τους συμμάχους του τελευταίου στην Πελοπόννησο. Στη διάρκεια των εχθροπραξιών (272 π.Χ.), και συγκεκριμένα σε μία οδομαχία μέσα στο Αργος, ο Πύρρος βρήκε άδοξο τέλος, όταν μία γυναίκα του πέταξε από ψηλά ένα κεραμίδι στο κεφάλι.

Αρχαίος ελληνικός ναός στον Ακράγαντα τη ς Σικελίας.

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους

13

όμως, που θα είχε σημασία θα ήταν ότι ο Ηπειρώτης βασιλιάς θα σημείωνε την τρίτη κατά σειρά νίκη του εις βάρος της Ρώμης. Καθώς είχε ήδη αναγνωρίσει τη μαχητική αξία του Ρωμαϊκού Στρατού, δεν θα διανοείτο να αποπειραθεί να καταλύσει το ρωμαϊκό κράτος. Κατά συνέπεια, θα επιδίωκε την ειρήνη με τη Ρώμη προτείνοντας μετριοπαθείς όρους. Ο κατάλληλος άνθρωπος για την αποστολή αυτή θα ήταν ο σύμβουλός του, ο φιλόσοφος Κινέας. Για τον τελευταίο αναφέρεται ότι με τη πειθώ του παραδόθηκαν περισσότερες πόλεις στον Πύρρο, παρά με τη δύναμη των όπλων. Ο Κινέας είχε ήδη δημιουργήσει ένα πλήθος επαφών στη Ρώμη κατά τη διάρκεια των δύο προηγούμενων “ ρεσβειών του. Θετική επίδραση θα είχε και η φήμη του Πύρρου ως -εγαλόψυχου (3). Υπό το πρίσμα της τοίτης συνεχούς νίκης του Πύρρου και, επιπλέον, του φόβου των Ρωμαίων για εξέγερση των υπόδουλων λαών τους, -ιθανότατα θα επικρατούσε τελικά η ειρηνόφιλη παράταξη στη Σύγκλητο. Οι όροι της συνθήκης ειρήνης ενδεχομένως θα προέβλεπαν την ανταλλαγή των αιχμαλώτων και τη διατήρηση της Σαμνίτιδος (4) από τους Ρωμαίους. Στην υπόλοιπη, όμως, νότια ταλία θα αναγνωριζόταν η εξουσία του Πύρρου. Στα πλαίσια της συμφωνίας, οι Ρωμαίοι είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα όφειλαν επίσης να αποσύρουν τη φρουρά η οποία κατείχε το Ρήγιο από 230 π.Χ. (5). Η πόλη αυτή, στο ένα άκρο του πορθμού της Μεσσήνης, θα ήταν χρήσιμη για την επίτευξη του επόμενου στόχου του Πύρρου, της κατάληψης της Σικελίας. Ο Πύρρος θα φρόντιζε . ωρίτερα να εδραιώσει την εξουσία του στην Κάτω Ιταλία τοποθετώντας πρόσωπα της δικής του εμπιστοσύνης στη διακυβέρνηση των ελληνικών ~όλεων και των ιταλικών φύλων της ενδοχώρας. Στη συνέχεια, θα

πραγματοποιούσε εκτεταμένη στρατολόγηση του ντόπιου πληθυσμού. Εξάλλου, θα επέβλεπε τη ναυπήγηση ισχυρού στόλου προκειμένου να αντιμετωπίσει τη θαλασσοκράτειρα Καρχηδόνα. Παράλληλα, με το κύρος του νικητή των Ρωμαίων θα εξασφάλιζε την αποστολή βοήθειας από τους ομολόγους του των ελληνιστικών βασιλείων της Ανατολής. Ετσι, πάνοπλος, θα ξεκινούσε τη δεύτερη εκστρατεία του στη Σικελία. Αρχικά μάλλον θα στρεφόταν εναντίον της Μεσσήνης, της οποίας κύριοι από το 285 π.Χ. ήταν οι Μαμερτίνοι, πρώην ξένοι μισθοφόροι (6). Οι τελευτα ίοι τρομοκρατούσαν τις ελληνικές πόλεις με συνεχείς ληστρικές επιδρομές. Βέβαια, οι Καρχηδόνιοι θα επιχειρούσαν να ενισχύσουν τη Μεσσήνη, έχοντας επίγνωση της στρατηγικής της σημασίας ως «πύλης» της Σικελίας. Ωστόσο, ο Πύρρος θα μπορούσε να την καταλάβει ταχύτατα με συνδυασμένη επιχείρηση στρατού και στόλου. Η εκπόρθηση της Μεσσήνης θα προκαλούσε μεγάλη εντύπωση ανάμεσα στους Ελληνες της Σικελίας, που θα έβλεπαν τον Πύρρο ως μοναδικό εγγυητή της ελευθερίας και της ασφάλειάς τους. Οι κάθε λογής τύραννοι θα εκδιώκονταν και οι πολίτες θα άνοιγαν τις πύλες των πόλεών τους στον νικηφόρο βασιλιά. Επόμενο βήμα του Πύρρου θα μπορούσε να είναι η προέλαση στις κτήσεις των Καρχηδονίων, στη δυτική Σικελία. Σ’ αυτή την περίπτωση οι τελευταίοι, φοβούμενοι να τον αντιμετωπίσουν σε

Ο Αππιος Κλαύδιος α π ευ θύ ν ετα ι στη Σ ύ γ κ λη το . Αν και τυφ λός και σε προχωρημένη ηλικία, ο ενλό γω σ υγκλητικός μ ε έναν πύρινο λόγο α π έτρεψ ε τους Ρωμαίους από τη σύναψη συν&ήκης ειρήνης μ ε τον Πύρρο, μ ε τ ά την ή ττα το υ ς στην Ηράκλεια.

14

What if ανοικτό πεδίο, θα κατέφευγαν στο ισχυρό φρούριο του Αιλυβαίου. Συνειδητοποιώντας την αξία του τελευταίου ως βάσης για κάθε νέα καρχηδονιακή εξόρμηση στη Σικελία, ο Πύρρος πιθανότατα θα επέμεινε μήνες ολόκληρους για την εκπόρθησή του. Θα χρησιμοποιούσε πολυάριθμες πολιορκητικές μηχανές και στο τέλος το επίφοβο φρούριο πιθανότατα θα υπέκυπτε. Αμέσως έπειτα θα έπρεπε να ισοπεδωθεί προκειμένου να μη ξαναχρησιμοποιηθεί από τους Καρχηδονίους στο μέλλον. Τότε ο Πύρρος θα βρισκόταν στον κολοφώνα της δόξας του, απόλυτος κύριος της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας. Ως πρωτεύουσα του νέου βασιλείου του θα όριζε μάλλον την ονομαστή πόλη των Συρακουσών. Ακόμη, όμως, και τότε η ακόρεστη δίψα του για κατακτήσεις δεν θα σταματούσε. Για τον Ελληνα στρατηλάτη η Καρχηδόνα θα ήταν ένα μεγάλο έπαθλο. Αλλωστε, στο παρελθόν είχε δηλώσει σε μία στιχομυθία με τον Κινέα ότι επιθυμούσε, μεταξύ άλλων, την

Πίνακας το υ JeanBaptiste Francois μ ε &έμα την πολιορκία τη ς Σπάρτης από τον Πύρρο η οποία πραγματοποιή&ηκε λίγο πριν τη μοιραία μάχη το υ Πύρρου στο Αργος.

κατάληψη της Καρχηδόνας και ολόκληρης της Λιβύης. Σε αυτή την προσπάθειά του θα είχε ως πρότυπο τον τύραννο των Συρακουσών Αγαθοκλή (7), ο οποίος είχε εκστρατεύσει εναντίον της Καρχηδόνας κερδίζοντας πολλές νίκες στην καρδιά της επικράτειάς της. Επειτα, όμως, από τρία χρόνια αγώνων (310-307 π.Χ.), ο Αγαθοκλής εξαναγκάσθηκε να αποσυρθεί στη Σικελία. Ο Πύρρος θα δαπανούσε πολλούς μήνες σε πυρετώδεις προετοιμασίες. Χρησιμοποιώντας τον πλούτο και το ανθρώπινο δυναμικό του νέου βασιλείου του θα μπορούσε να συγκροτήσει ένα εντυπωσιακό εκστρατευτικό στράτευμα και έναν ογκώδη στόλο για τη μεταφορά του. Στις Συρακούσες θα συνέρρεαν ενισχύσεις από την Ηπειρο, καθώς και ένα πλήθος από εθελοντές και μισθοφόρους από την υπόλοιπη Ελλάδα μαγνητισμένους από την ακτινοβολία του Πύρρου αλλά και από την προοπτική της λεηλασίας. Η απόπειρα του Πύρρου να

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους

15

Κτήσεΐζ Πύρρου σικελιωτικέ? κτή

Ίταλιώτε?

^γκών

^Αρρήτιον

βάρβαροι σύμμο άλλα έλλήυικά Ρώμη, άττοικίεξ Κέρκυρα W & w a

Κορσική

Φρίγ€λλ(

)ριτπτα

τ* AouKEpit?' ί*»Ασκλον

ΠοσειδωνΙί

■γ

*Υδροϋς

/λωυία

Not Α ίγουσαι

&

Λιλύβαιον

Εολοΰξ ΚεφαλοΙδιοΰ^' ^ J f f y • •'•'Α λ σ ισ α ti Ταυρομένιου, ΣΙ ΚΕΛΙ Α f

Ηράκλεια Μι

(Μεσσήνη !5·Ρήγιου;Ι

L ΐυρακοΰσαι

προσεταιρισθεί τη Ρώμη στον αγώνα του μάλλον θα έπεφτε στο κενό. Οι Ρωμαίοι σοφά θα επέλεγαν την ουδετερότητα μπροστά στην επερχόμενη τιτανομαχία. Παρά την προσπάθεια του καρχηδονιακού στόλου να τον αποτρέψει, ο Πύρρος πιθανότατα θα πετύχαινε να αποβιβάσει το σώμα του στη Λιβύη. Σε μάχες εκ παρατάξεως θα μπορούσε να νικήσει τις αντίπαλες καρχηδονιακές δυνάμεις. Ωστόσο, οι Καρχηδόνιοι δεν θα υπέκυπταν εύκολα. Θα οχυρώνονταν πίσω από τα ψηλά τείχη της μητρόπολής τους και θα επιδίδονταν σε έναν πόλεμο φθοράς. Σταδιακά, οι Ελληνες θα περιέρχονταν σε δυσμενή θέση. Ο εφοδιασμός τους θα ήταν προβληματικός, λόγω της μεγάλης

απόστασής τους από τις βάσεις τους στη Σικελία και της δράσης του καρχηδονιακού στόλου. Επιπλέον, το εκστρατευτικό σώμα θα υπέφερε από τις κλιματικές συνθήκες και τις επιδρομές των φυλών της ερήμου, συμμάχων των Καρχηδονίων. Μπροστά στο αδιέξοδο, ο Πύρρος θα στρεφόταν προς την πτολεμαϊκή Αίγυπτο, τη μοναδική δύναμη που θα μπορούσε να τον ενισχύσει από ξηράς. Υπήρχαν βάσιμοι λόγοι για τους οποίους είναι πιθανό ότι οι Πτολεμαίοι θα ανταποκρίνονταν. Σε μικρή ηλικία ο Πύρρος είχε φιλοξενηθεί στην Αυλή του Πτολεμαίου Α’ του Σωτήρα. Ο τελευταίος είχε υποστηρίξει τον Πύρρο κατά την ανάκτηση του θρόνου του στην Ηπειρο. Μάλιστα, έδωσε σε γάμο τη θετή του κόρη Αντιγόνη στον νεαρό

Το κρά τος του Πύρρου το 277 π.Χ. και τα σημεία των κυριότερω ν μαχών (Ιστορία του Ελληνικού Ε9νους, Εκδοτική Αθηνών).

16

What if

Η κληρονομιά του κράτους του Πύρρου Το κράτος του Πύρρου στη Δύση θα ήταν προσωποπαγές, δημιούργημα μιας στρατηγικής ιδιοφυίας. Κατά συνέπεια, θα του έλειπαν οι σταθερές βάσεις, ενώ ταυτόχρονα θα είχε σοβαρές εγγενείς αδυναμίες. Καταρχήν, δεν θα δ ιέθ ετε ομοιογενή εθνολογική σύσταση. Θα περιλάμβανε Ελληνες, ιταλικά και σικελικά φύλα. Επιπλέον η διχόνοια, η «κατάρα του Ελληνισμού», είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα λειτουργούσε διαβρωτικά. Ο Πύρρος είχε τρεις γιους, τον Πτολεμαίο, τον Αλέξανδρο και τον Ελενο. Ο Πτολεμαίος ήδη αντικαθιστούσε τον

Προτομή του Καρχηδόνιου σ τρ α τηγο ύ Αννίβα.

προστατευόμενό του. Οι διαθέσεις, όμως, των Πτολεμαίων δεν θα ήταν το ίδιο εγκάρδιες κατά τη λιβυκή εκστρατεία του Πύρρου. Θα τους ανησυχούσε το γεγονός ότι ο Πύρρος θα Βρισκόταν κοντά στην επικράτειά τους, όπως και η προοπτική ότι θα γινόταν πανίσχυρος μετά από μια πιθανή κατάληψη της Καρχηδόνας. ΓΤ αυτό (και όχι μόνο) θα αρνούντο να τον ενισχύσουν. Αντίθετα, θα είχαν συμφέρον να στείλουν μισθοφόρους και εφόδια στην Καρχηδόνα. Μια τέτοια ενέργεια θα ήταν η χαριστική βολή για το εκστρατευτικό σώμα του Πύρρου, το οποίο καθημερινά θα έφθινε. Αντιμέτωπος με το φάσμα της ολοκληρωτικής καταστροφής, ο Πύρρος θα επέλεγε να επιστρέψει στη Σικελία με τα θλιβερά απομεινάρια της άλλοτε κραταιάς στρατιάς του. Εκεί οι εχθροί του, ενθαρρυμένοι από την αποτυχία του, θα επιχειρούσαν να αποτινάξουν την εξουσία του. Ο ακατάβλητος, όμως, Πύρρος είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα αντιδρούσε αστραπιαία προκειμένου να καταπνίξει τις εστίες της εξέγερσης, βρίσκοντας τελικά τον θάνατο από ελληνικό χέρι.

πατέρα του στη διακυβέρνηση της Ηπείρου. Από τους υπόλοιπους, ο Πύρρος προόριζε τον Ελενο ως ηγεμόνα της Κάτω Ιταλίας και τον Αλέξανδρο ως ηγεμόνα της Σικελίας. Ωστόσο, ένας από τους δύο, πιθανότατα ο πρεσβύτερος Αλέξανδρος, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα παραμέριζε τον άλλον. Βασιζόμενος στην ακτινοβολία του ονόματος του πατέρα του και στην καθοδήγηση από τους παλαιούς συμπολεμιστές του Πύρρου, ο Αλέξανδρος είναι πιθανό ότι θα κατόρθωνε να διατηρήσει ενιαίο το βασίλειο. Προκειμένου να αφοσιωθεί σε αυτόν τον σκοπό, θα έπρεπε να αποφύγει καινούργιες στρατιωτικές περιπέτειες στο εξωτερικό. Υστερα, όμως, από τον θάνατο του Αλεξάνδρου το κράτος του θα βυθιζόταν στη δίνη του εμφυλίου πολέμου, καθώς οι διάφοροι επίγονοι του Πύρρου θα διεκδικούσαν κομμάτια από την κληρονομιά του. Παράλληλα, σι ελληνικές πόλεις και τα γηγενή φύλα θα διεκδικούσαν την αυτονομία τους. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν οι Ρωμαίοι για να επέμβουν. Μέχρι τότε, το κράτος του Πύρρου θα λειτουργούσε ως τρίτος παράγοντας

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τονς Ρωμαίους ανάμεσα στη Ρώμη και την Καρχηδόνα στην ασταθή ισορροπία δυνάμεων στη Δυτική Μεσόγειο. Οι Ρωμαίοι θα ανέχονταν προσωρινά την ύπαρξή του, αλλά δεν θα λησμονούσαν το γεγονός ότι παρεμπόδιζε την κάθοδό τους στο δέντρο της Μεσογείου. Λίγο μετά τη ~άχη του Βενεβέντου οι Σαμνίτες, όπως και ορισμένες λατινικές και • αμπανικές πόλεις, ενθαρρυμένοι από τη νίκη του Πύρρου θα μπορούσαν να εξεγερθούν εναντίον της κεντρικής εξουσίας της Ρώμης. Για ένα διάστημα :. Ρωμαίοι θα ήταν απασχολημένοι με την καταστολή αυτής της εξέγερσης. Στη συνέχεια, θα εκτόνωναν τη δίψα τους για κατακτήσεις επεκτεινόμενοι -ρο ς τον βορρά. Θα υπέτασσαν τις ετρουσκικές πόλεις και τους Γαλάτες ~ης βόρειας Ιταλίας φθάνοντας μέχρι τ.ς Αλπεις. Επειτα θα επιζητούσαν να επιλύσουν τις διαφορές τους με τους Ξλληνες και τους Καρχηδονίους. Οταν, • 3ΐπόν, η αριστοκρατική μερίδα του 'άραντα θα επικαλείτο τη βοήθεια των ^ωμαίων για να αποτινάξει την εξουσία τω / επιγόνων του Πύρρου, εκείνοι θα -νταποκρίνονταν αμέσως εισβάλλοντας στην Κάτω Ιταλία. Η τελευταία αυτή κίνηση θα -ΐο ρ ο ύ σ ε να αποτελέσει την αφορμή ■ία τη έκρηξη ενός καρχηδονιακού πολέμου. Οι Καρχηδόνιοι αναμφίβολα Ι-α θεωρούσαν την επέμβαση των Ρωμαίων παράγοντα διατάραξης της αορροπίας στη Δυτική Μεσόγειο. Ετσι, θα υποστήριζαν κάποιον απόγονο του Πύρρου στη διεκδίκηση του θρόνου του βασιλείου της Σικελίας και της • -τω Ιταλίας και θα εκστράτευαν μαζί του εναντίον των Ρωμαίων και των τυμμάχων τους. Αν και στην --ραγματικότητα διεξήχθησαν τρεις • αοχηδονιακοί πόλεμοι, λόγω της “ αρουσίας του βασιλείου του Πύρρου _ς σφήνας ανάμεσα στις δύο ^περδυνάμεις είναι πιθανό ότι θα εξάγονταν τέσσερις καρχηδονιακοί -.όλεμοι. Αργά αλλά σταθερά οι Ρωμαίοι

17 θα αποδομούσαν αυτό το βασίλειο. Ετσι, με τη λήξη του Α’ Καρχηδονιακού Πολέμου αυτό θα διασπάτο. Τα μεν ιταλικά φύλα της ενδοχώρας της Κάτω Ιταλίας θα υποτάσσονταν στη Ρώμη, ενώ οι ελληνικές πόλεις των παραλίων θα μετατρέπονταν σε προτεκτοράτα της. Οσον αφορά τη Σικελία, θα τη διοικούσε ένας επίγονος του Πύρρου, εγκάθετος της Καρχηδόνας. Σε έναν επόμενο καρχηδονιακό πόλεμο η πολιτική του «διαιρεί και βασίλευε» της Ρώμης θα θριάμβευε για μια ακόμη φορά. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι Ελληνες θα χωρίζονταν σε αλληλοσπαρασσόμενες φατρίες υποστηρίζοντας άλλοι τη Ρώμη και άλλοι την Καρχηδόνα. Ο πόλεμος θα οδηγούσε στην κατάλυση της αυτονομίας των ελληνικών πόλεων της Κάτω Ιταλίας και έτσι ολόκληρη αυτή η περιοχή θα υποτασσόταν στη Ρώμη. Οι δύο πρώτοι καρχηδονιακοί πόλεμοι θα ήταν πιθανότατα αμφίρροποι, αλλά ο τρίτος φυσιολογικά θα εξελισσόταν στην πιο μακροχρόνια και συνάμα στην πιο κρίσιμη αναμέτρηση. Η περίοδος του Β’ Καρχηδονιακού Πολέμου θα συνέπιπτε με την ανατολή του άστρου του νεαρού Αννίβα. Κατά τον Γ Καρχηδονιακό Πόλεμο ο Αννίβας, σε ώριμη πλέον ηλικία, θα μπορούσε να εισβάλει με τις καρχηδονιακές δυνάμεις και τους Ελληνες συμμάχους από τη Σικελία στην Κάτω Ιταλία. Ο Τάρας και οι υπόλοιπες ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας θα είχαν τότε τη δυνατότητα να εξεγερθούν και να συνταχθούν μαζί τους. Αυτή θα μπορούσε να είναι η τελευταία ευκαιρία των Ελλήνων να διεκδικήσουν την αυτονομία τους, προσδεδεμένοι στο καρχηδονιακό άρμα. Αρχικά, οι Ρωμαίοι μάλλον θα λύγιζαν μπροστά σε αυτόν τον ισχυρό συνασπισμό και τη στρατηγική δεινότητα του επικεφαλής τους Αννίβα,

Το αρχαίο ελληνικό θέατρο των Συρακουσών.

18

What if Pax Romana θα τους έδινε την ευκαιρία να ακμάσουν ξανά και να «κυριεύσουν» πολιτιστικά τη Ρώμη. Στο τέλος, ένας πολύ πιθανός τέταρτος καρχηδονιακός πόλεμος φυσιολογικά θα αποτελούσε τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της - . Καρχηδόνας, ως . φυσιολογική απόρροια της κατάληψης και της ισοπέδωσης αυτής της άλλοτε κραταιάς πόλης από τους Ρωμαίους. Απερίσπαστοι πλέον οι τελευταίοι, θα στρέφονταν στην Ανατολή προκειμένου να μετατρέψουν τη Μεσόγειο σε «Mare Nostrum».

Αναπαράσταση αρχαίου Ελληνα οπλίτη.

που πιθανότατα θα σημείωνε μια σειρά απ(^ αλλεπάλληλες νίκες εις βάρος τους, οπως συνέβη και στην πραγματικότητα. Οι Ρωμαίοι, όμως, δεν θα υποτάσσονταν και θα συνέχιζαν με πείσμα την αντίστασή τους. Σταδιακά λοιπόν η πλάστιγγα θα έγερνε προς το μέρος τους, αφού πιθανότατα θα κατόρθωναν να διασπάσουν τον ελληνοκαρχηδονιακό συνασπισμό προσεταιριζόμενοι πάλι πολλές ελληνικές δυνάμεις. Η Σικελία θα εξελισσόταν στο έσχατο πεδίο σύγκρουσης. Αλλωστε ο Πύρρος είχε προβλέψει χαρακτηριστικά, όταν εγκατέλειπε τη Σικελία μετά την πρώτη εκστρατεία του, ότι αυτή η νήσος θα εξελισσόταν στην «παλαίστρα» μεταξύ

Η τελική επικράτηση των Ρωμαίων θα ήταν μια φυσική κατάληξη, δεδομένου ότι υπερτερούσαν σαφώς σε σχέση τόσο με τους Καρχηδονίους, όσο και με τους Ελληνες της Δύσης. Οι Ρωμαίοι βασίζονταν στη δημοκρατική οργάνωση της πολιτείας τους και στη φιλοπατρία των μελών της. Μπορούσαν να κινητοποιήσουν ανά πάσα στιγμή χιλιάδες στρατιώτες υψηλής μαχητικής αξίας. Ο Κινέας είχε αποκαλέσει τη Ρώμη «Λερναία Υδρα», λόγω του μεγάλου ανθρώπινου δυναμικού της και της ικανότητάς της να αναπληρώνει τις απώλειές της μετά από κάθε μάχη. Αντίθετα, η Καρχηδόνα στηριζόταν στρατιωτικά σε μεγάλο βαθμό σε μισθοφόρους, ενώ στο κράτος του Πύρρου σύντομα θα αναπτύσσονταν φυγόκεντρες δυνάμεις.

της Ρώμης και της Καρχηδόνας. Τελικά, η νίκη αναπόφευκτα θα στεφάνωνε τα ρωμαϊκά όπλα. Η Καρχηδόνα, ταπεινωμένη, θα περιοριζόταν στις αφρικανικές της κτήσεις, ενώ η Σικελία θα προσαρτάτο στο ρωμαϊκό κράτος.

Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αντίγονος Γονάτας παρομοίαζε τον Πύρρο με παίκτη κύβων (ζαριών), ο οποίος έριχνε πολλές καλές ζαριές

Μέσα σε όλο αυτό το πολεμικό κλίμα, οι ελληνικές πόλεις θα υπέφεραν από συνεχείς καταστροφές και λεηλασίες από τις αντίπαλες ελληνικές φατρίες, τους Ρωμαίους και τους Καρχηδονίους. Με τη λήξη, όμως, των εχθροπραξιών η

αλλά δεν μπορούσε να τις αξιοποιήσει. Ακόμη, όμως, και αν συνέβαινε το αντίθετο, αν δηλαδή ο Πύρρος κέρδιζε στο Βενεβέντο και εδραίωνε ένα κράτος στη Δύση, δεν θα ήταν ικανός να αλλάξει τον ρου της Ιστορίας. Δεν

Επίλογος

Ο Πύρρος νικά κατά κράτος τους Ρωμαίους θα μπορούσε δηλαδή να αποτρέψει τη Ρώμη από το οικουμενικό της πεπρωμένο. Το μόνο που θα πετύχαινε θα ήταν να καθυστερήσει κατά κάποιες δεκαετίες την ενοποίηση του Μεσογειακού κόσμου από τη Ρώμη. Ανεξάρτητα του τι έγινε ή τι θα μπορούσε να γίνει, ο Πύρρος ξεχωρίζει ως ένας πρόμαχος του Ελληνισμού και ως μία από τις σπουδαιότερες στρατιωτικές μορφές του αρχαίου κόσμου. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι ο Αννίβας τον θεωρούσε τον καλύτερο στρατηγό που υπήρξε ποτέ.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

19 τόσους αγώνες για την υποταγή τους, αλλά καί λόγω της εγγύτητος της Σαμνίτιδος στη Ρώμη. 5. Υστερα από την ήττα των Ρωμαίων στην Ηράκλεια (280 π.Χ.), οι ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας εκδίωξαν τις ρωμαϊκές φρουρές. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε το Ρήγιο, στο οποίο η φρουρά από Καμπανούς στρατιώτες αιφνιδίασε τον ντόπιο πληθυσμό κατά τη διάρκεια κάποιας εορτής. Στη συνέχεια, οι Καμπανοί εξόντωσαν τους άνδρες και άρπαξαν τις γυναίκες, εγκαθιδρύοντας δική τους εξουσία.

1. Η μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου, η

6. Οι Μαμερτίνοι ήταν

Ολυμπιάδα, προερχόταν από τον οίκο των Μολοσσών. Ο Πύρρος και ο Μ. Αλέξανδρος ήταν δεύτερα ξαδέλφια.

Καμπανοί μισθοφόροι του τυράννου των

2. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Πτολεμαίος Κεραυνός (281-279 π.Χ.) παραχώρησε στον

Συρακουσών Αγαθοκλή. Μετά τον θάνατο του τελευταίου, προσλήφθηκαν στη

Πύρρο άνδρες και 20 πολεμικούς

Μεσσήνη. Οπως και στην

ελέφαντες. Ο Αντίγονος Γονατάς του χορήγησε πλοία, ενώ ο Αντίοχος των Σελευκιδών τον ενίσχυσε οικονομικά. Η προθυμία τους εξηγείται από το γεγονός ότι επιθυμούσαν να απομακρύνουν τον

περίπτωση του Ρηγίου αργότερα, οι Μαμερτίνοι επιτέθηκαν στους

Ηπειρώτη βασιλιά από τον κυρίως ελλαδικό χώρο. Συνολικά, οι δυνάμεις του Πύρρου ανέρχονταν σε 20.000 βαρείς πεζούς, 3.000 ιππείς, 2.000 τοξότες, 500 σφενδονήτες και 20 πολεμικούς ελέφαντες. 3. Στο παρελθόν ο Πύρρος είχε απελευθερώσει Ρωμαίους αιχμαλώτους χωρίς λύτρα. 4. Οι Ρωμαίοι υπέταξαν τους Σαμνίτες, οι οποίοι κατοικούσαν στα νότια Απέννινα Ορη, ύστερα από τρεις σκληρούς και μακροχρόνιους πολέμους (Σαμνιτικοί Πόλεμοι, 343-290 π.Χ). Με την έλευση του Πύρρου, οι Σαμνίτες εξεγέρθηκαν και τάχθηκαν με το μέρος του. Ωστόσο, ο Πύρρος θα έπρεπε να τους θυσιάσει, καθώς αποκλείεται οι Ρωμαίοι να αποδέχονταν την απελευθέρωση των Σαμνιτών μετά από

Μεσσήνιους κατά τη διάρκεια μιας εορτής και επέβαλαν την κυριαρχία τους. 7. Δεύτερη σύζυγος του Πύρρου ήταν η κόρη του Αγαθοκλή, η Λάνασσα. Καρπός του γάμου τους ήταν ένας γιός, ο Αλέξανδρος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Π λούταρχος: Β ΙΟ Ι ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, τ. 13, ΠΥΡΡΟΣ-Μ Α ΡΙΟΣ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993. (2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Δ ’, Εκδοτική Αθηνών. (3) Ιντρο Μ οντανέλλι: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΡΩ Μ ΑΙΩ Ν, Εκδόσεις Τρία Φύλλα, Αθήνα 1991. (4) William Woodthorpe: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1998. (5) www.en.wikipedia.org

Απεικόνιση της συνάντησης του Πύρρου μ ε τον Ρωμαίο αξιω ματούχου Γάιο Φαβρίκιο. Ο τελ ευ τα ίο ς έμεινε ατάραχος όταν ο Πύρρος επιχείρησε αρχικά να τον εντυπωσιάσει με χρυσάφι και έπ ειτα μ ε την ξαφνική εμφάνιση του πιο φ οβερού ελέφ α ντά του.

20

What if

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; Αθανάσιος Κλέτσας Φ ιλόλογος - Υ ποψ ή φ ιος διδάκτωρ του Π α νεπισ τη μίο υ του Αιγαίου

Το κείμενο που ακολουθεί έχει ως θέμα μία γοητευτική όσο καί αντιφατική μορφή της Ιστορίας, τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, ο οποίος στους ελάχιστους μήνες της διακυβέρνησής του απέκτησε φανατικούς εχθρούς καί φίλους. Αξιολογώντας τον Ιουλιανό ως ιστορικό και φυσικό πρόσωπο, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τι θα είχε (ή δεν θα είχε) συμβεί στην υποθετική περίπτωση κατά την οποία η ζωή του παρατεινόταν αρκετά μετά από το καλοκαίρι του έτους 363 Παρά το υ ς μόλις 18 μήνες της διακυβέρνησής το υ, ο α υ τοκρά το ρ ας Ιουλιανός απέκτησε διαχρονικά φ ανατικούς εχ θ ρ ο ύ ς και φίλους.

κατά το οποίο πέθανε.

Ο

Φλάθιος Κλαύδιος Ιουλιανός

φανατικούς υποστηρικτές του υπήρξε ίσως ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της εποχής του, μια γνήσια ελληνική ψυχή,

(Flavius Claudius Julianus, 331 363 μ.Χ.), πιο γνωστός ως Ιουλιανός ο Παραβάτης ή Φιλόσοφος, παρουσιάζεται στα σχολικά εγχειρίδια των Θρησκευτικών με το προφίλ ενός «Αντίχριστου», ενός φανατικού Εθνικού που κυνήγησε μια χίμαιρα προσπαθώντας να επαναφέρει την ειδωλολατρία με τις παγανιστικές της

μοναδικό όραμα του οποίου ήταν η αναβίωση του ελληνικού πνεύματος, ένας ικανότατος αυτοκράτορας ο οποίος κατά τα σχεδόν δύο χρόνια της διακυβέρνησής του επιτέλεσε ένα κολοσσιαίο έργο. Κάθε νηφάλια προσέγγιση οφείλει να ισορροπήσει

πρακτικές, χωρίς όμως να έχει αντιληφθεί ότι η θρησκευτική «μεταρρύθμιση» που προκάλεσε ο Χριστιανισμός ήταν μη αναστρέψιμη, με αποτέλεσμα να παρασυρθεί μοιραία από το ποτάμι της Ιστορίας. Για τους

ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους και να εξάγει συμπεράσματα βασισμένα σε ψύχραιμες αποτιμήσεις της ζωής και του έργου του, χωρίς επιρροές από προσωπικές θρησκοληπτικές ή μη πεποιθήσεις, προσπάθεια εξαιρετικά

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

21 Σύμφωνα με τον Χριστιανό ιστορικό Σωκράτη τον Σχολαστικό, ο Ιουλιανός π ίστευε ό τι αποτελούσε μετενσάρκω ση το υ Μ. Α λεξάνδρου (στην εικόνα). Σ τη θεω ρία αυτή πίστευαν τόσο ο Πλάτων όσο και ο Π υθα γόρα ς.

Ο βασιλιάς των Περσών Σαπώρ Β ’ εισ έβαλε στη Μ εσοπ οταμία και, μ ετά από πολιορκία 73 ημερών, κα τέλα β ε την Αμιδα. Α υτό το γεγονός απ ο τέλεσ ε την αφορμή για την εκσ τρ α τεία του Ιουλιανού κατά των Περσών.

δύσκολη. Το κείμενο αυτό δεν διεκδικεί ρόλο αποτιμητή των πεπραγμένων του. Αντίθετα, θα επικεντρωθεί σε μια προσπάθεια υποθετικής εξέτασης όσων θα είχαν συμβεί (ή δεν θα είχαν συμβεί) αν ο Ιουλιανός δεν είχε σκοτωθεί στην εκστρατεία του κατά των Περσών, και, παράλληλα, των επιπτώσεων που θα είχε η υποθετική παράταση της ζωής του ειδικά σε ό,τι αφορά τη χριστιανική θρησκεία (σε μια περίοδο κατά την οποία αυτή ακολουθούσε μια σαρωτικά ανοδική πορεία, με εδραιωμένη την επιρροή της σε σχετικά μεγάλο βαθμό, ίσως δυσανάλογο της περιορισμένης ως

τό τε παρουσίας της) και την πορεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (η οποία τον 4ο αι. διερχόταν περίοδο παρακμής και πλησίαζε στο τέλος της ιστορικής της ύπαρξης). Πρόκειται για μία αναζήτηση φανταστική, ταυτόχρονα όμως ιδιαίτερα ελκυστική, καθώς αγγίζει θέματα εξαιρετικής σημασίας και ευαισθησίας, όπως την άνθιση του Χριστιανισμού, την αντιπαλότητα Εθνικών και Χριστιανών, αλλά και την

22

What if

ουλιανός προσπάθησε να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Εθνικού σοφιστή Λι6άνιου, ο οποίος εκείνη την εποχή αποτελούσε τον κύριο εκφραστή της ελληνικής θρ ησ κείας, αλλά ο Κωνστάντιος του το απαγόρευσε

παρακμή του ρωμαϊκού κράτους. Παρότι ενδεχομένως θα ήταν ιδιαίτερα γοητευτική μια εξιστόρηση in medias res με παράλληλη ανάλυση της αντιπαράθεσής του προς τους «Γαλιλαίους» (όπως αποκαλούσε τους Χριστιανούς) και, γενικά, της εσωτερικής του πολιτικής σε θέματα θρησκείας και πολιτισμού, εντούτοις προτιμήθηκε τελικά η εξέταση της βιογραφίας και των σημαντικότερων γεγονότων της ζωής του και, στη συνέχεια, των ενδεχόμενων εξελίξεων, αν η ζωή του Ιουλιανού δεν τελείωνε απότομα το καλοκαίρι του 363 από το δόρυ ενός ιππέα, αλλά παρατεινόταν αρκετά χρόνια ακόμη.

Η ζωή του Ο Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός γεννήθηκε το 331 στην Κωνσταντινούπολη και αποτελούσε μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας, καθώς ο πατέρας του, Ιούλιος Κωνστάντιος, ήταν ετεροθαλής αδερφός του Μ. Κωνσταντίνου και εξάδελφος του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β’. Η μητέρα του, Βασιλίνα, καταγόταν από αριστοκρατική γενεά αλλά πέθανε πέντε μήνες μετά τη γέννησή του, ενώ και ο πατέρας του δεν έζησε πολλά χρόνια: δολοφονήθηκε τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Μ. Κωνσταντίνου μαζί με έναν αδελφό του για πολιτικούς λόγους. Στον Ιουλιανό - ο οποίος τότε ήταν περίπου έξι ετών - και στον αδελφό του Γάλλο επιτράπηκε να ζήσουν. Τα πρώτα γράμματα ο Ιουλιανός τα διδάχθηκε από τον επίσκοπο Νικομήδειας Ευσέβιο, συγγενή του από τη μητέρα του, από τον οποίο και μυήθηκε αρχικά στην ανάγνωση και τη μελέτη των Αγίων Γραφών. Σχεδόν παράλληλα διδάχθηκε τα κλασικά γράμματα και την ελληνική φιλοσοφία από τον παιδαγωγό της μητέρας του, τον ευνούχο φιλόσοφο Μαρδόνιο από

τη Σκυθία. Μετά τον θάνατο του Ευσέβιου το 342, τα δύο αδέλφια στάλθηκαν από τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο στο φρούριο Μάκελλο της Καππαδοκίας (Cameron, 144), όπου αυτοκρατορικοί φρουροί παρακολουθούσαν κάθε τους βήμα, καθώς ο Κωνστάντιος υποπτευόταν διαρκώς τους δύο εξαδέλφους του ως πιθανούς σφετεριστές του θρόνου. Οπως αναφέρει η A. Cameron, επρόκειτο για τυπική συμπεριφορά ενός άκληρου και καχύποπτου αυτοκράτορα που χρειαζόταν, αλλά και φοβόταν, πιθανούς κληρονόμους. Τα χρόνια αυτά ήταν για τον Ιουλιανό σύμφωνα με δικές του μαρτυρίες - τα χειρότερα της ζωής του, λόγω της απομόνωσης που βίωνε και της στέρησης της προσωπικής του ελευθερίας. Η μόνη του ενασχόληση όλη αυτή την περίοδο ήταν η μελέτη. Το 348, ύστερα από σχετική αυτοκρατορική άδεια, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου παρακολούθησε μαθήματα δίπλα στους Εθνικούς ρήτορες Νικοκλή και Εκήβολο. Στη συνέχεια, όμως, και πάλι λόγω της καχυποψίας του αυτοκράτορα, στάλθηκε στη Νικομήδεια, όπου προσπάθησε να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Εθνικού σοφιστή Λιβάνιου, ο οποίος εκείνη την εποχή αποτελούσε τον κύριο εκφραστή της ελληνικής θρησκείας, αλλά ο Κωνστάντιος του το απαγόρευσε, καθώς ενδιαφερόταν οι δύο αδελφοί να ανατραφούν σύμφωνα με τα χριστιανικά πρότυπα. Ομως, ο Ιουλιανός αναζήτησε και βρήκε αντίγραφα των μαθημάτων του και μυήθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη. Το 351 ο ετεροθαλής αδελφός του Γάλλος έγινε καίσαρ και στάλθηκε στη Δύση, ενώ ο ίδιος γνώρισε τον μαθητή του Ιάμβλιχου Αιδέσιο και μυήθηκε στον Νεοπλατωνισμό. Το 352, κάτω από την επίδραση του ακραίου νεοπλατωνικού φιλόσοφου Μάξιμου

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο; Ο αυτοκρά το ρ ας

από την Εφεσο, μυήθηκε στη λατρεία του Ηλίου. Ο ενθουσιασμός του για τον παγανισμό (που πρωτοεκδηλώθηκε ως μια προβλεπόμενη φοιτητική

Ιουλιανός, κ α τ’ άλλους φιλόσοφος και κ α τ’ άλλους αποστάτης, ήταν σίγουρα μια ση μαίνουσα προσωπικότητα που σφράγισε την ιστορική πορεία της Ρωμαϊκής α υτοκρα τορίας.

αντίδραση) εξελίχθηκε σε μία φλογερή πίστη. Αυτή την εποχή απομακρύνθηκε οριστικά από τη διδασκαλία του Χριστιανισμού, αν και αναγκαζόταν να τηρεί τα προσχήματα. Οπως ο ίδιος αναφέρει στις «Επιστολές» του προς τον Λιβάνιο, οι καθοριστικοί παράγοντες που επέδρασαν στη μεταστροφή του αυτή ήταν τα ομηρικά έπη και η θρησκευτική μισαλλοδοξία του Κωνστάντιου. Από εκείνη την εποχή συνήθιζε να λέει: «Σε μας ανήκουν η ευγλωττία και οι τέχνες της Ελλάδας και η λατρεία των θεών της», ενώ για τους Χριστιανούς υποστήριζε: «Υμέτερος δε κλήρος εστί και η αγροικία και ουδέν πλέον. Αύτη εστίν η σοφία υμών». Το 354 ο Γάλλος έπεσε στη δυσμένεια του αυτοκράτορα και δολοφονήθηκε με εντολή του. Στη δυσμένεια του Κωνστάντιου έπεσε και ο Ιουλιανός, ο οποίος οδηγήθηκε στο Μιλάνο καιπαρέμεινε σε απομόνωση επί ένα εξάμηνο με προοπτική να θανατωθεί. Σώθηκε όμως χάρη στην επέμβαση της αυτοκράτειρας Ευσεβίας, η συμπάθεια της οποίας τον έσωσε από βέβαιο θάνατο. Στις αρχές του 355 ορίσθηκε ως τόπος διαμονής του η Αθήνα, όπου παρακολούθησε μαθήματα ρητορικής και φιλοσοφίας στη σχολή του Χριστιανού ρήτορα Προαιρέσιου. Στην Αθήνα συναναστρεφόταν και δύο παλαιούς του γνώριμους, τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο, ενώ παράλληλα μυήθηκε στα Ελευσίνα Μυστήρια, τα οποία είχαν απαγορευθεί. Την ίδια περίοδο, λόγω της δολοφονίας του Γάλλου, ο αυτοκράτορας χρειαζόταν απελπισμένα κάποιον αντικαταστάτη του για να αναλάβει την αντιμετώπιση των βαρβαρικών επιδρομών στη Γαλατία και στη

23

Γερμανία, ώστε ο ίδιος να μπορέσει να επικεντρώσει την προσοχή του στην Περσία. Η Ευσεβία, η οποία σύμφωνα με τον Ζώσιμο ήταν «εξαιρετικά αναθρεμμένη και σοφότερη απ’ όσο είναι συνήθως οι γυναίκες», μπόρεσε να πείσει τον Κωνστάντιο (που ήταν πάντα καχύποπτος) να διορίσει τον Ιουλιανό καίσαρα της Δύσης με έδρα το Μιλάνο. Ο Ζώσιμος (καταγράφοντας τα υποτιθέμενα επιχειρήματά της προς τον αυτοκράτορα) αναφέρει σχετικά: «Είναι ένας νεαρός άνδρας με απλοϊκό χαρακτήρα, που πέρασε όλη του τη ζωή ως φοιτητής και η απόλυτη έλλειψη εμπειρίας στα πράγματα του κόσμου θα τον κάνει πιο κατάλληλο από οποιονδήποτε άλλον, γιατί είτε θα είναι τυχερός και οι επιτυχίες του θα αποδοθούν στον αυτοκράτορα είτε θα κάνει ένα λάθος και θα σκοτωθεί, και ο Κωνστάντιος θα ελευθερω θεί από αυτοκρατορικούς διαδόχους» (Ζώσιμος, 111.1). Την ίδια χρονιά ο Ιουλιανός νυμφεύθηκε την αδελφή του αυτοκράτορα Ελένη. Αμέσως μετά ανέλαβε την ηγεσία των στρατευμάτων της Γαλατίας και, παρόλο που ήταν τελείως άπειρος και δεν δ ιέθ ετε καμία στρατιωτική εκπαίδευση, αποδείχθηκε εξαιρετικά ικανός και επιτυχημένος στρατηγός διαψεύδοντας τα λόγια της Ευσεβίας. Το 357, με νέα έδρα το Παρίσι, κατόρθωσε να νικήσει τον στρατό των Αλαμανών (που αριθμούσε 30.000) στη μάχη του Στρασβούργου

24

What if

Από το 361 κ.εξ. ο Ιουλιανός υ ιο θ έτη σ ε επ ιθετική συμπεριφορά (οδηγώντας την αυτοκρατορία στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου) προς τον αυτοκράτορα, ο οποίος αναγκάσ θηκε να επιστρέφει από την Περσία για να αντιμετωπίσει την απειλή.

(στην αριστερή όχθη του Ρήνου) και στη συνέχεια και τους Φράγκους, ιδρύοντας αρκετά φρούρια κατά μήκος του Ρήνου. Τότε προέβη σε αναδιοργάνωση της Γαλατίας επιβάλλοντας φορολογικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις και προσφέροντας κοινωνικές παροχές που αύξησαν τη δημοτικότητά του, αλλά και τον αυτοκρατορικό φθόνο. Παράλληλα, συνέχιζε να μελετά φιλοσοφικά έργα στον ελεύθερο χρόνο του, ενώ άρχισε να γράφει και τα πρώτα του κείμενα. Το 359, μετά τον θάνατο της αυτοκράτειρας Ευσεβίας, αναζωπυρώθηκε η καχυποψία του Κωνστάντιου και το 360 οι σχέσεις των δύο ανδρών έφθασαν σε οριστική ρήξη, όταν ο αυτοκράτορας απαίτησε εντελώς ξαφνικά την άμεση ανάκληση στρατιωτικών τμημάτων της Γαλατίας, προκειμένου να ενισχύει τις δυνάμεις του στην εκστρατεία του κατά των Περσών. Τότε ορισμένες μονάδες του Ιουλιανού στασίασαν και τον ανακήρυξαν αύγουστο στο Παρίσι, σηκώνοντας για πρώτη φορά τον νέο αυτοκράτορα πάνω σε ασπίδα (κατά το γερμανικό έθιμο) και βάζοντας στο κεφάλι του ένα περιδέραιο στρατιώτη (Αμμιανός, XX.4). Ο Ιουλιανός προσποιήθηκε απροθυμία, έστειλε στον Κωνστάντιο μια επιστολή εξηγώντας του τα γεγονότα (Αμμιανός, XX.8) και, ενώ διατάχθηκε με μια οργισμένη επιστολή να διατηρήσει τον βαθμό του καίσαρα, την αγνόησε. Ετσι, σε μικρό χρονικό διάστημα, κόπηκαν στη Γαλατία νομίσματα με τα ονόματα και των δυο αυγούστων. Από το 361 κ.εξ. ο Ιουλιανός υιοθέτησε επιθετική συμπεριφορά (οδηγώντας την αυτοκρατορία στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου) προς τον αυτοκράτορα, ο οποίος αναγκάσθηκε να επιστρέψει από την Περσία για να αντιμετωπίσει την απειλή. Πέθανε όμως ξαφνικά στις 9 Νοεμβρίου στην Κιλικία κατά το ταξίδι της επιστροφής, ενώ ο Ιουλιανός

βρισκόταν στη Ναϊσσό καθ’ οδόν προς την Κωνσταντινούπολη, με την υποστήριξη των στρατευμάτων του Δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας. Ετσι, αποφεύχθηκε ο εμφύλιος πόλεμος. Αυτή η ευνοϊκή εξέλιξη ευχαρίστησε εξαιρετικά τον Ιουλιανό και του επέτρεψε να εκδηλωθεί ανοικτά υπέρ του παγανισμού, προβαίνοντας παράλληλα σε μια επίδειξη σεβασμού στην κηδεία του Κωνστάντιου, τον Δεκέμβριο του 361. Τον ίδιο μήνα ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας.

Ο Ιουλιανός ως αυτοκράτορας Η πρώτη ενέργεια του Ιουλιανού ως αυτοκράτορα ήταν να αναδιοργανώσει τις υπηρεσίες του παλατιού διορίζοντας δικούς του ανθρώπους σε θέσεις-κλειδιά. Παράλληλα εκδικήθηκε τους δολοφόνους του πατέρα του. Ο βασικός στόχος της εξωτερικής του πολιτικής ήταν η εξουδετέρωση της περσικής απειλής, ενώ οι επιδιώξεις που έθεσε στην εσωτερική του πολιτική ήταν η θρησκευτική και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και ταυτόχρονα η ριζική αναδιάρθρωση του κράτους. Γι’ αυτό τον λόγο προσπάθησε να αποκεντρώσει τη διοίκηση, να δημιουργήσει εθνική Εκκλησία και να καταρτίσει ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα βασισμένο στο πνεύμα των κλασικών κειμένων. Το 362 κάλεσε τους Χριστιανούς επισκόπους και τους υπέδειξε να ξεχάσουν τις διαφορές τους καθιερώνοντας την αρχή της ανεξιθρησκίας (Cameron, 148), ενώ με διάταγμα που εξέδωσε απο κατέστη σε την Εθνική θρησκεία. Ετσι, ανοίχθηκαν οι για πολλά χρόνια κλειστοί αρχαίοι ναοί. Παράλληλα, οι Χριστιανοί απομακρύνθηκαν από τα πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα και αποκλείσθηκαν από τα σχολεία.

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

25 Ο Ιουλιανός προεδρεύει σε σύσκεψη αιρετικών. Πίνακας του Edward Armitage.

Η μορφή της ειδωλολατρίας που ήθελε να επιβάλει ο Ιουλιανός είχε νεοπλατωνική θεολογία, χριστιανική οργάνωση και πολλά στοιχεία από τις ειδωλολατρικές θεότητες. Ο υπέρτατος θεός ήταν ο βασιλιάς Ηλιος, η ελληνική φιλοσοφία αποτελούσε το πνευματικό υπόβαθρο της θρησκείας και η λατρεία των ειδώλων ήταν η μόνη αποδεκτή ως προς τη διάπλαση των ηθών. Παρόλα αυτά, ο Ιουλιανός εφάρμοσε πολιτική ανεξιθρησκίας και προέτρεπε τους Εβραίους ραβίνους να ασκούν ανεμπόδιστα τη λατρεία τους αποβλέποντας τόσο στη συμμαχία ενός ισχυρού αυτοκρατορικού εταίρου όσο και στη διάδοση της δικής του θρησκείας. Ο ενθουσιασμός του, όμως, δεν βρήκε μεγάλη απήχηση και αποδείχθηκε τελικά χιμαιρικός και ανεδαφικός. Η νέα θρησκεία είχε αποκτήσει γερές βάσεις στην αυτοκρατορία. Χαρακτηριστικός, μάλιστα, είναι ο χρησμός που έδωσε το μαντείο των Δελφών στους απεσταλμένους του Ιουλιανού: «Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβαν, ου μάντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέουσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ» («Πείτε του βασιλιά πως έπεσε κάτω ο μαγικός

αυλός κι ότι ούτε ο Φοίβος Απόλλων μένει πια εδώ, ούτε φυτρώνει η δάφνη που προμαντεύει, ούτε κυλάει το γάργαρο νερό από την πηγή. Το νερό που τραγουδούσε στέρεψε πια»). Ο Ιουλιανός συνειδητοποίησε τη δύναμη του Χριστιανισμού κυρίως στην Αντιόχεια, όταν θέλησε να επαναφέρει τη λατρεία του Απόλλωνα σ' έναν παλαιό και εγκαταλελειμμένο ναό λίγο έξω από την πόλη: μόνο ο ιερέας ήταν παρών την ημέρα της τελετής, μαζί με μία χήνα.

Η εκστρατεία στην Περσία και ο Θάνατος του Ιουλιανού Από τον Ιούνιο του 362 έως τον Μάρτιο του επόμενου έτους ο Ιουλιανός προετοίμαζε την εκστρατεία του κατά των Περσών, προκειμένου να τους αναγκάσει να σταματήσουν τις επιδρομές τους στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Αρχικά η εκστρατεία ήταν επιτυχημένη, αλλά οι αυξανόμενες δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο στρατός του ανάγκασαν στα μέσα Ιουνίου τον αυτοκράτορα να διατάξει υποχώρηση. Στις 26 Ιουνίου, κατά τη διάρκεια αψιμαχιών με διασκορπισμένες περσικές δυνάμεις, ο

26

What if

Ακόμη και οι εχ θρ ο ί του αναγνώρισαν ότι υπήρξε ένας από του ς σ ημαντικότερους α υτοκρ άτορ ες, ενώ ήταν και ο τελ ευ τα ίο ς της δυνασ τείας του Μ. Κωνσταν

Ιουλιανός τραυματίσθηκε πολύ σοβαρά στο συκώτι και μετά από λίγες ώρες πέθανε. Λέγεται ότι τις τελευταίες ώρες της ζωής του συζητούσε με τους φιλοσόφους Μάξιμο και Πρίσκο για την αθανασία της ψυχής (ίσως μιμούμενος τον Σωκράτη) και είχε την πεποίθηση ότι πήγαινε από μια κακή κατάσταση σε μια καλύτερη, να συναντήσει τον Πυθαγόρα, τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη, τους οποίους υπεραγαπούσε. Επίσης, η παράδοση λέει ότι την ώρα που ξεψυχούσε αναφώνησε: «Νενίκηκάς με Ναζωραίε» (τόσο όμως η ενασχόλησή του λίγο πριν πεθάνει όσο και η τελευταία του ρήση αμφισβητούνται ιστορικά). Η σορός του μεταφέρθηκε στην Ταρσό, όπου και θάφτηκε μετά από δύο μήνες. Το ποιος κρατούσε το μοιραίο δόρυ μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ. Ο ιστορικός Αμμιανός Μαρκελλίνος, αυτόπτης μάρτυρας της εκστρατείας, δηλώνει άγνοια («άγνωστο πόθεν»), ενώ ο Εθνικός Λιβάνιος είναι κατηγορηματικός: «εν τοις ημετέροις ην ο φονεύς», υπονοώντας ότι αυτός που τον σκότωσε ήταν Χριστιανός. Ο Χριστιανός ιστορικός Σωκράτης καταλήγει στο ότι ο «φονεύς» ήταν «οικείος στρατιώτης». Με τον Ιουλιανό τερματίζεται η τελευταία σοβαρή προσπάθεια για επικράτηση του παγανισμού. Ακόμη και οι εχθροί του αναγνώρισαν ότι υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες, ενώ ήταν και ο τελευταίος της δυναστείας του Μ. Κωνσταντίνου. Διάδοχός του ορίσθηκε ο Ιοβιανός από την Παννονία (σημερινή Ουγγαρία), ο παλαιότερος αξιωματικός της ανακτορικής φρουράς.

Ο Ιουλιανός ως συγγραφέας Πέρα από την αυτοκρατορική του ιδιότητα, ο Ιουλιανός ήταν επίσης ιδιαίτερα παραγωγικός συγγραφέας και φιλόσοφος. Τα έργα του είναι γραμμένα

στα Ελληνικά (τη μητρική του γλώσσα, παρότι φυλετικά δεν ήταν Ελληνας). Το παλαιότερο από αυτά που σώθηκαν είναι το «Εγκώμιον εις τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνον», έργο πολύ δύσκολο για τον Ιουλιανό (καθώς ήταν αναγκασμένος να επαινέσει τον φονέα των συγγενών του και επίμονο διώκτη του), το οποίο κατάφερε να κρατήσει τις αναγκαίες ισορροπίες ανάμεσα στην κολακεία και την προσωπική αξιοπρέπεια. Κατά την παραμονή του στη Γαλατία ο Ιουλιανός έγραψε τα εξής έργα: «Ευσεβίας της βασίλιδος εγκώμιον», «Περί των του αυτοκράτορος πράξεων ή περί βασιλείας», «Παραμυθητικός εις εαυτόν επί τη εξόδω του αγαθωτάτου Σαλλουστίου» κ.ά. Κατά την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη ως αυτοκράτορας έγραψε τα «Εις τον βασιλέα Ηλιον», «Κρόνια» (δεν σώζεται), «Λόγος εις απαιδεύτους κύνας» (Λόγος κατά των αμόρφωτων κυνικών) και «Προς Ηράκλειον κυνικόν». Στο διάστημα της παραμονής του στην Αντιόχεια έγραψε τα: «Εις την μητέρα των Θεών» και «Αντιοχικός ή Μισοπώγων». Ακόμη, έχει γράψει και ένα έργο κατά των Χριστιανών («Κατά Γαλιλαίων») από το οποίο σώζονται λίγα αποσπάσματα. Τέλος, σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι επιστολές του, στις οποίες παρουσιάζεται με απλό και ανεπιτήδευτο ύφος, απαλλαγμένος από τις λογοτεχνικές νόρμες της εποχής του αλλά και από τις συμβάσεις του αξιώματος του.

Τι θα συνέβαινε εάν... Πολλές είναι σι φιλοσοφικές εικασίες που θα μπορούσαμε να κάνουμε σχετικά τόσο με το μέλλον της θρησκείας των Εθνικών όσο και με τις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της αυτοκρατορίας. Ενα από τα πιο

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

Ιερ έα ς το υ Σάραπι, άγαλμα που παλαιότερα είχε τ α υ τ ισ τ ε ί μ ε τη μορφ ή το υ Ιουλιανού.

γοητευτικά «τι θα είχε συμβεί» της Ιστορίας είναι το ερώτημα αν θα είχε καταφέρει (σε περίπτωση που ζούσε περισσότερο) να επαναφέρει τον παγανισμό. Η πιο πιθανή απάντηση (παρά τους φόβους των μορφωμένων Χριστιανών της εποχής) είναι πως όχι. Ενας σοβαρός λόγος που μας υποδεικνύει αυτή την κατεύθυνση είναι η εξέλιξη των διαφόρων θρησκειών και η θρησκειοϊστορική συγκυρία κατά τον 4ο αιώνα. Ως προς τη θρησκειολογική εξέλιξη διαπιστώνουμε τα εξής: το ορθολογιστικό αρχαιοελληνικό πνεύμα (υιοθετημένο προ πολλού από τη Ρώμη κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της) άρχισε βαθμιαία να υποχωρεί υπέρ μιας θρησκειομυστικιστικής αντίληψης των πραγμάτων (αισθητής στη Δύση ήδη από τα χρόνια των εμφυλίων πολέμων, ενώ στην Ανατολή πολύ νωρίτερα, κατά την Ελληνιστική περίοδο - βλ. Rostovtzeff, 185-6, 327). Ανεπαίσθητα αλλά σταδιακά η θεολογία και τα διάφορα θρησκευτικά ρεύματα έκαναν αισθητή την επιρροή τους κυρίως στις λαϊκές μάζες, ιδιαίτερα από τον 1ο αι. μ.Χ. και ύστερα. Καταρχάς, παγιώθηκε η οριστική μορφή της επίσημης ρωμαϊκής θρησκείας με τη διττή της μορφή, την τριάδα των Jupiter, Juno και Minerva, από τη μια πλευρά, και τη λατρεία του ίδιου του αυτοκράτορα, από την άλλη. Η θρησκεία αυτή διαπέρασε τη ραχοκοκαλιά του κοινωνικού ιστού τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στον στρατό και αποτέλεσε κέντρο της θρησκευτικής ζωής. Εντούτοις, λόγω της απώλειας της ζωντάνιας και του προσωπικού στοιχείου στη λατρεία του αυτοκράτορα (η θεοποίηση του Ηρωα Αυγούστου και των απογόνων του σταδιακά έχανε την αίγλη της: βλ. περισσότερα στον Rostovtzeff, 327-8) οι άνθρωποι έπαψαν να παρηγορούνται από αυτήν στις δύσκολες στιγμές, ενώ και τα αγωνιώδη υπαρξιακά ερωτήματά τους παρέμεναν αναπάντητα

27

επιτείνοντας το ανικανοποίητο του θρησκευτικού συναισθήματος. Από την άλλη πλευρά, οι ανώτερες τάξεις και οι διανοούμενοι παρέμεναν προσηλωμένοι επί αρκετό διάστημα στην ηθική του πανθεϊστικού Στωικισμού (γνωστού ήδη από την εποχή της Δημοκρατίας στη Ρώμη: Leveque, 146) που είχε επιδείξει κατά τους δύο πρώτους αυτοκρατορικούς αιώνες σημαντικότατους εκπροσώπους όπως τον Επίκτητο, τον Σενέκα ή τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Ο Στωικισμός, όμως, από ένα σημείο και πέρα, λόγω της ψυχρά εγκεφαλικής και ορθολογιστικά επίγειας υφής του, δεν

28

What if ήταν σε θέση να ικανοποιήσει τις θρησκευτικές και μεταφυσικές ανάγκες των πιστών του, με αποτέλεσμα μετά τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. να αποκτήσουν ιδιαίτερη δυναμική ο Νεοπλατωνισμός

Σ ’ όλη την αυτοκρατορία οι θρ η σ κ είες του ανατολικού μυστικισμού ευνοήθηκαν από τους αυτοκράτορες, οι οποίοι ποτέ δεν τους έφ ερ α ν εμπόδια εφόσον α υ τές δεν εναντιώ νονταν στην κοσμική εξουσία τους.

και ο Νεοπυθαγορισμός μετουσιωμένοι σε έναν δυναμικό συνδυασμό, τον Γνωστικισμό, την πίστη δηλαδή σε μια εσωτερική πνευματική γνώση (Rostovtzeff, 328). Κατά τον τρίτο μεταχριστιανικό αιώνα η φιλοσοφική σχολή του νεοπλατωνικού Πλωτίνου δεν περιορίσθηκε στην ηθική φιλοσοφία, αλλά ανέπτυξε και ένα πλήρες θεολογικό σύστημα περιγράφοντας τα μέσα με τα οποία το πνεύμα και οι δυνάμεις του θα μπορούσαν να υπηρετήσουν τον άνθρωπο. Η μεσαία και οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις (η πρώτη υιοθετούσε συνήθως τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατώτερων στρωμάτων) εκείνη την περίοδο διατηρούσαν τις λατρείες και τις θρησκευτικές τους παραδόσεις που είχαν ως βασικό υπόβαθρο την αρχαία ελληνορωμαϊκή θρησκεία. Παράλληλα, όμως, έκαναν την εμφάνισή τους και νέες θεό τη τες βασισμένες σε αφηρημένες έννοιες (όπως η Annona, η Justitia, η Salus κ.ά.) σχετικές με την καθημερινότητα. Το ίδιο παρατηρείτο και στις επαρχίες: πέρα από τους Ολύμπιους θεούς, αναβίωναν θ εοί ξεχασμένοι οι οποίοι προσείλκυαν μεγάλες μάζες πιστών. Σ’ όλη την αυτοκρατορία εκτός από τους γνωστούς αρχαιοελληνικούς θεούς λατρεύονταν και τοπικές θεότητες, όπως π.χ. η Μεγάλη Μητέρα στην Ανατολή, η Τάνιτα στην Αφρική, οι καλές νεράιδες στους Κέλτες, κ.ά. Πολλές από αυτές τις θρησκείες απέκτησαν κοσμοπολίτικο και προσηλυτιστικό χαρακτήρα και διαδόθηκαν πέρα από τα όρια των περιοχών στις οποίες δημιουργήθηκαν (η τάση αυτή υπήρχε ήδη από τα χρόνια των Αχαιμενιδών

στην Περσική αυτοκρατορία: Rostovtzeff, 346). Κατά την προσπάθειά τους να διαδοθούν, δημιούργησαν ένα αυστηρό θεολογικό σύστημα με απαράβατο μυστηριακό τελετουργικό και ιεραρχία. Στη διάδοσή τους (όπως και αργότερα στη διάδοση του Χριστιανισμού) συνέβαλε και η ύπαρξη του οικουμενικού ρωμαϊκού κράτους με τις συνθήκες ζωής που αυτό δημιούργησε. Σ’ όλη την αυτοκρατορία οι θρησκείες του ανατολικού μυστικισμού ευνοήθηκαν από τους αυτοκράτορες, οι οποίοι ποτέ δεν τους έφεραν εμπόδια εφόσον αυτές δεν εναντιώνονταν στην κοσμική εξουσία τους. Μέσα απ’ αυτόν τον κυκεώνα θρησκειών και από τις αναρίθμητες ανατολικές θρησκευτικές κοινότητες άρχισε να διαφαίνεται μία, που έδινε την εντύπωση ότι θα πρωταγωνιστούσε στο μέλλον: η χριστιανική η οποία, χάρη στην ευφυΐα και την ενεργητικότητα μιας μικρής ομάδας μαθητών, μεταβλήθηκε σταδιακά σε έναν άψογα οργανωμένο σύνδεσμο επιμέρους κοινοτήτων διασκορπισμένων στην Ανατολή και την Ιταλία. Οι κοινότητες αυτές σύντομα ήλθαν σε αντίθεση με τη ρωμαϊκή εξουσία (παρά την παραδοσιακή πολιτική της ανεξιθρησκίας που εφάρμοζαν πάντα οι αυτοκράτορες) με κυριότερη αιτία την άρνηση των Χριστιανών να αποδώσουν λατρεία στον αυτοκράτορα. Η σύγκρουση αυτή γιγαντώθηκε κατά τη διάρκεια του τρίτου αι., όταν οι αυτοκράτορες Μαξιμίνος, Δέκιος και Βαλεριανός εγκατέλειψαν την πάγια πολιτική της θρησκευτικής ανοχής και εξαπέλυσαν διωγμούς εναντίον ολόκληρης της χριστιανικής κοινότητας φοβούμενοι την τεράστια, πλέον, επιρροή του Χριστιανισμού στο στράτευμα. Οι διωγμοί όχι μόνο δεν έκαμψαν το φρόνημα των πιστών και δεν προκάλεσαν την κατάρρευση του θρησκευτικού οικοδομήματος, αλλά του έδωσαν νέα δυναμική και

Ποίά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

29

ενίσχυσαν την αυτοεκτίμηση της χριστιανικής κοινότητας. Τον τρίτο αι. ο Χριστιανισμός αναδύθηκε ισχυρότερος μέσα από τη δίνη των διωγμών και, παρά τη μάχη που έδωσαν ο Διοκλητιανός και οι διάδοχοί του (την τελευταία πριν την οριστική επικράτηση της νέας θρησκείας) με τους συστηματικούς διωγμούς που εξαπέλυσαν, δεν αφομοιώθηκε από την αυτοκρατορία. Η νέα θρησκεία ατσαλώθηκε μέσω των δοκιμασιών και της παθητικής στάσης που τήρησε και υπερίσχυσε του αντιπάλου της, ο οποίος κατέρρευσε πλήρως. Ετσι, καθίσταται φανερό γιατί η υποτιθέμενη παράταση ζωής του Ιουλιανού και η πιθανολογούμενη επί μακρόν διαμάχη του με τον Χριστιανισμό πιθανότατα δεν θα επέφεραν αποτελέσματα διαφορετικά από αυτά που ιστορικά γνωρίζουμε. Ισως, βέβαια, ο Ιουλιανός να προέβαινε σε προκλήσεις ακόμη μεγαλύτερες από το ράντισμα όλων των τροφίμων με νερό που είχε χρησιμοποιηθεί σε θυσίες ή την προσπάθεια αναστήλωσης του Ναού της Ιερουσαλήμ (βλ. περισσότερα στην Cameron, 155-7), αυτές όμως, οι ενέργειές του απέβαιναν πάντα εις βάρος του και διατράνωναν το φρόνημα των «Γαλιλαίων» καθώς, είτε από τύχη είτε από δικές τους μυστικές ενέργειες, το αποτέλεσμα ήταν μειωτικό για την παγανιστική εκστρατεία του αυτοκράτορα και τους έδινε την ευκαιρία να αποδώσουν τα γεγονότα με συναισθηματικό τρόπο χρησιμοποιώντας γραφικές λεπτομέρειες και υπερφυσικές εξηγήσεις, προσδίδοντάς τους πολλές φορές εσχατολογική σημασία. Μέσα, λοιπόν, σ’ αυτή τη θρησκειοϊστορική συγκυρία εμφανίσθηκε ο Ιουλιανός και προσπάθησε να επαναφέρει τον παγανισμό, γ ι’ αυτό το εγχείρημά του ήταν εκ προοιμίου ιδιαίτερα δύσκολο. Υπάρχουν, όμως, και άλλοι λόγοι για

τους οποίους πιστεύουμε ότι η παλαιά θρησκεία δεν θα μπορούσε να επικρατήσει του Χριστιανισμού. Καταρχάς, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από τη στιγμή που ανέλαβε καθήκοντα αυτοκράτορα, ο Ιουλιανός κατάφερε να δυσαρεστήσει πέρα από τους Χριστιανούς (όπως ήταν

Η Στή λη του Ιουλιανού στην Αγκυρα, η οποία κ α τα σ κευ ά σ τη κ ε μ ε αφορμή την επίσκεψη του α υτοκράτορα στην πόλη το 362.

30

What if

Σ ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια η χριστιανική θρησ κεία υπ έτα ξε όσους ήταν ανίκανοι να ρυθμίσ ουν την εσωτερική τους ζωή σ’ ένα Ον με υπεράνθρωπη δύναμη, που του ς βεβαίωνε για τη μεταθα νά τια ευδαιμονία τους μετατοπ ίζοντας το κέντρο βάρους από την επίγεια στη

αναμενόμενο), τους φυσικούς του συμμάχους, τους μορφωμένους Εθνικούς, καθώς πολλές από τις ενέργειες και επιδιώξεις του ήταν ιδιαίτερα αντιρεαλιστικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συμπεριφορά του όταν αποφάσισε να θυσιάσει στο ιερό του Απόλλωνα στη Δάφνη, καθ’ οδόν προς την Περσία (στην ουσία βρισκόταν στο αρχικό στάδιο της εκστρατείας του): εξοργίσθηκε ιδιαίτερα με την έλλειψη προετοιμασίας των πολιτών, αλλά και με την απροθυμία των γηγενών Εθνικών, οι οποίοι δεν συμμερίσθηκαν τον ενθουσιασμό του (η απροθυμία τους πήγαζε από τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος αντιμετώπισε μια χρονικά κοντινή σιτοδεία που έπληξε την πόλη: Cameron, 149). Επίσης, επέπληξε με δριμεία κριτική τους πολίτες της Αντιόχειας, όταν κρίθηκε ως κακόγουστη η επιμονή του για αιματηρές θυσίες ζώων σε μεγάλη κλίμακα. Η συμπεριφορά του αντιμετωπίσθηκε με πικρόχολη σάτιρα και ιδιαίτερα καυστικά πειράγματα από τους Αντιοχείς (ανάμεσά τους βρισκόταν η συμπαγής μάζα των Εθνικών) από τους οποίους (όπως θα ήταν αναμενόμενο) θα περίμενε κανείς μεγαλύτερη υποστήριξη προς τον ομόθρησκο αυτοκράτορά τους, ο οποίος, μάλιστα, ξεκινούσε μια εκστρατεία εξαιρετικής σημασίας. Ας μην ξεχνάμε ότι η Αντιόχεια ήταν η πόλη του Λιβάνιου. Σαν να μην έφθαναν όμως αυτά, την επόμενη χρονιά τοιχοκόλλησε (και πάλι ως αντίδραση στην κριτική που του ασκούσαν) στο κέντρο της πόλης το υπέρμετρα ειρωνικό και σατιρικό λογοτεχνικό δημιούργημά του, τον «Μισοπώγωνα», δυσχεραίνοντας ακόμη περισσότερο το ήδη βεβαρυμένο κλίμα. Μία άλλη, ιδιαίτερα σημαντική παράμετρος, που επεξηγεί τη ματαιοπονία του Ιουλιανού όσον αφορά την προσπάθεια επιβολής του

παγανισμού, αποτελεί η ιδιαίτερη ψυχολογία που είχε διαμορφώσει ο μέσος άνθρωπος του 4ου μ.Χ. αι. Η καθημερινή ζωή στην αχανή Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν πολύ δύσκολη και συνεπαγόταν μόνο ταλαιπωρίες και βάσανα (Rostovtzeff, 349). Ο φόβος ακόμη και για την ίδια την επιβίωση (για τις δύσκολες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής βλ. περισσότερα στον Rostovtzeff, 352-5) προκαλούσε ανέκαθεν πολλά ψυχολογικά συμπλέγματα, ενώ οι ποικίλες θρησκείες δεν ικανοποιούσαν τα εναγώνια ερωτήματα και τις μεταφυσικές αναζητήσεις των υπηκόων, οι οποίοι αυτήν την περίοδο άρχισαν να έχουν πλέον μια διαφορετική θεώρηση της ζωής (κουρασμένοι όπως ήταν από τις κακουχίες) και να στρέφονται χωρίς διάθεση για έρευνα σε μια καινούρια διδασκαλία, που υποσχόταν γαλήνη στην ταραγμένη τους ψυχή, βεβαιότητα έναντι της αμφιβολίας, οριστικές απαντήσεις στα βασανιστικά ερωτήματά τους. Η επιστήμη και ο Ορθός Λόγος δεν θεωρούντο ικανοί παράγοντες για την κατάκτηση της ευτυχίας. Σ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια η χριστιανική θρησκεία υπέταξε όσους ήταν ανίκανοι να ρυθμίσουν την εσωτερική τους ζωή σ’ ένα Ον με υπεράνθρωπη δύναμη, που τους βεβαίωνε για τη μεταθανάτια ευδαιμονία τους μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους από την επίγεια στη μέλλουσα ζωή. Αυτό που πλέον ήταν διαφορετικό στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου (και δεν επρόκειτο να αλλάξει) ήταν η «ανταλλαγή» των ταλαιπωριών αυτού του πρόσκαιρου κόσμου με την αιώνια ευτυχία πέρα από τον τάφο, μια αντίληψη εντελώς διαφορετική από τον τρόπο σκέψης του αρχαίου κόσμου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ανατολή, ο οποίος ως τότε έδινε απόλυτη προτεραιότητα στην επίγεια ζωή, ενώ η ιδέα της

Ποιά θα ήταν η τύχη τον Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο;

Ο άγιος Μ ερκούριος σκοτώ νει τον Ιουλιανό. Σύμφωνα μ ε μια παράδοση , ο Μ έγα ς Βασίλειος είχε φ υ λ α κ ισ τεί στην

μεταθανάτιας ζωής του προξενούσε συναισθήματα φόβου, καθώς είχε διδαχθεί ότι ήταν σκοτεινή και τρομακτική. Με αυτή τη θεωρητική αντίληψη δεν μπορούσε να ελπίζει σε τίποτα, ούτε στο παρόν ούτε στο μέλλον. Αυτή τη μεταβολή στη

αρχή της εκ σ τρ α τεία ς κατά των Περσών. Ο Βασίλειος π ροσευχήθηκε στον Μ ερκούριο για βο ή θεια και ο άγιος εμφ α νίσ θη κε στον Βασίλειο σε όραμα λ έγοντά ς το υ ό τι λ όγχευσε και σκότωσε τον Ιουλιανό.

θεώρηση της μεταθανάτιας κατάστασης επέφερε ο Χριστιανισμός, την οποία πραγματικά χρειαζόταν η ταραγμένη ψυχή των υπηκόων της αυτοκρατορίας εκείνα τα δύσκολα χρόνια. Επίσης, ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που μας επιτρέπει να εικάζουμε ότι κατά την πορεία της διακυβέρνησής του ο Ιουλιανός θα αντιμετώπιζε πολλές δυσκολίες (ειδικά στις σχέσεις του με τους Χριστιανούς) και ότι δεν θα ήταν σε θέση να επιβάλει την επικράτηση του παγανισμού, είναι και ο χαρακτήρας του αυτοκράτορα, που συνδύαζε ιδιαίτερα αρνητικά χαρακτηριστικά (ενίοτε εξοργιστικά), όπως την αλαζονεία και την υπεροψία. Ο διανοουμενίστικος ψυχισμός του και η υψηλή του μόρφωση σε συνδυασμό με τα στερητικά συμπλέγματα τα οποία γιγαντώθηκαν μέσα του από τα χρόνια των καταπιέσεων και των απαγορεύσεων που είχε υποστεί από τον Κωνστάντιο, σίγουρα είχαν δημιουργήσει ένα εκρηκτικό μίγμα, που πιθανόν θα δρομολογούσε συμπεριφορές προκλητικότερες από την προσπάθειά του να κτίσει ξανά τον ναό της Ιερουσαλήμ (για το συγκεκριμένο γεγονός, την έκβασή του, αλλά και για τις αντιδράσεις που προκάλεσε, βλ. περισσότερα στην Cameron, 156-7). Στοιχεία του υπερφίαλου και προκλητικού χαρακτήρα του (πέρα από τη θεατρικότητα της εντολής του να καούν τα πλοία του και την παντελή αδιαφορία του προς τα «θεϊκά» σημάδια των θυσιών) αποκάλυψε και κατά τις τελευταίες ώρες της ζωής του, όταν αρνήθηκε να φορέσει τον θώρακά

31

του και όρμησε στη μάχη με αυτοπεποίθηση, για να κτυπηθεί λίγο μετά από το δόρυ ενός ιππέα, πλήγμα που θα του κόστιζε τη ζωή. Πέρα από τις υποθέσεις σε θρησκειολογικό επίπεδο, οι εικασίες που μπορούν να γίνουν σχετικά με τις μελλοντικές του στρατιωτικές επιχειρήσεις, το μέλλον της αυτοκρατορίας και την εδαφική της έκταση, δεν έχουν θετική χροιά. Παρόλο που οι εκστρατείες του στη Γαλατία και τη Γερμανία (πριν στεφθεί αυτοκράτορας) θεωρούντο ιδιαίτερα επιτυχημένες, η εκστρατεία του στην Περσία (την οποία «κληρονόμησε» από τον Κωνστάντιο) στιγματίσθηκε από ορισμένα σφάλματα κρίσης που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τουλάχιστον «περίεργα». Πέρα από τους «κακούς οιωνούς» και τις προειδοποιήσεις που δεχόταν (που ίσως απηχούν κάποια έλλειψη εμπιστοσύνης στην ηγεσία του: Αμμιανός, XXIII.1) και τους οποίους δεν έλαβε καθόλου υπόψη του (γεγονός αδιανόητο για έναν πολίτη ή στρατιώτη στην Αρχαιότητα), όταν προέλασε σε μεγάλη απόσταση στην Ανατολή και άνοιξε ένα ξεχασμένο κανάλι που επέτρεψε τον διάπλου των πλοίων του

32

What if στον ποταμό Τίγρη (κίνηση που του έδωσε τεράστιο πλεονέκτημα στην προσπάθειά του να πολιορκήσει την πρωτεύουσα της Περσίας), εγκατέλειψε εντελώς ξαφνικά το σχέδιο της πολιορκίας, όπως, επίσης, εντελώς ξαφνικά διέταξε τους στρατιώτες του να κάψουν τα πλοία τους. Η διαταγή αυτή ήταν αδιανόητη, εντελώς παράλογη, και μπορεί μεν να σχετίζεται (σύμφωνα με τις χριστιανικές πηγές) με την πρόταση για τη χερσαία καθοδήγηση (η οποία τελικά

εδαφικής της έκτασης. Ειδικά η Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία κατακερματίσθηκε σταδιακά στα «εξ ων συνετέθη» (δηλαδή στην Ιταλία και στις παλαιές επαρχίες), έχανε σταδιακά πολλά τμήματά της από γερμανικά φύλα (οι Γερμανοί είχαν εισχωρήσει ακόμη και στον Ρωμαϊκό Στρατό από την εποχή του Διοκλητιανού) και η

ροή των πραγμάτων δεν θα άλλαζε δραματικά με τη δράση του Ιουλιανού. Αντίθετα, με βάση όσα αναφέρθηκαν σχετικά με τις λανθεσμένες του κρίσεις στα στρατιωτικά θέματα, είναι πιθανό ότι ορισμένες διαδικασίες θα επιταχύνονταν. Στα διοικητικά θέματα, μια υποθετική παράταση της ζωής του Ιουλιανού θα σηματοδοτούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό την αναγέννηση των πόλεων, στόχο στον οποίο ήδη είχε αρχίσει να αφοσιώνεται όσο βρισκόταν εν ζωή (Cameron, 151). Σ’ αυτή την προσπάθειά του είχε αρωγό τη συντριπτική μερίδα των συντηρητικών συγγραφέων, οι οποίοι δυσφορούσαν με τις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις των αυτοκρατόρων και τις θεωρούσαν απειλή για την ανεξαρτησία των τοπικών αστικών ελίτ. Ολοι τους, από τον Αμμιανό Μαρκελλίνο ως τον Λιβάνιο και τον Θεμίστιο, δεν έβλεπαν θ ετικά τις επεμβάσεις των Χριστιανών αυτοκρατόρων στα αστικά ζητήματα. Η διαφορετική στάση του Ιουλιανού και η προσπάθειά του να στηρίξει τον διοικητικό μηχανισμό των πόλεων αποτελούσαν εσκεμμένες πρακτικές τόσο για να τονώσει την εικόνα της διακυβέρνησής του (η καλή συμπεριφορά προς τις πόλεις θεωρείτο χαρακτηριστικό ενός συνετού αυτοκράτορα) όσο και για ιδεολογικούς λόγους, δεδομένου ότι σχετιζόταν με την παραδοσιακή αξία της μόρφωσης της αστικής τάξης. Αρα, ήταν απολύτως φυσιολογικό για τον Ιουλιανό (ο οποίος ανέκαθεν υπερηφανευόταν για την civilitas του, το παλαιομοδίτικο πολιτικό του ήθος) να ενισχύσει τις βουλές πολλών πόλεων αρχίζοντας από την αναμόρφωση της Συγκλήτου στην Κωνσταντινούπολη (που αναδείχθηκε

ιστορική αυτή πορεία μάλλον δεν θα άλλαζε. Η κατάσταση ήταν επίσης μη αναστρέψιμη στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας, αν και η αποσύνθεση εκεί είχε βραδύτερο ρυθμό. Η φυσική

σε έδρα της αυτοκρατορίας). Η γενναιοδωρία του προς τις πόλεις αντικατοπτρίζεται στις νομοθετικές του ρυθμίσεις γΓ αυτές: μετέτρεψ ε σε εθελοντικό το aurum coronarium,

αποδείχθηκε τέχνασμα: βλ. Εφραίμ, Υμνοι κατά Ιουλιανού 3.15, σσ. 120-1), εντούτοις υποχρέωσε το στράτευμά του σε μια δύσκολη και ταπεινωτική

Μια υπ οθετική παράταση της ζωής του Ιουλιανού θα σηματοδοτούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό την αναγέννηση των πόλεων.

υποχώρηση (κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε και ο ίδιος) και τον διάδοχό του Ιοβιανό στην υπογραφή της πιο ταπεινωτικής συνθήκης που υπέγραψε ποτέ η αυτοκρατορία (σύμφωνα με τον Αμμιανό: XXV.9) με την οποία παραχώρησε στην Περσία τη Νίσιβη και τα Σίγγαρα. Αυτές οι αδιανόητες ενέργειες του δεν είναι θετικά δείγματα γραφής και σίγουρα δεν αποτελούσαν εχέγγυο για τις μελλοντικές του αποφάσεις σε στρατιωτικό ή ακόμη και σε πολιτικό επίπεδο. Αναφορικά με την αυτοκρατορία, μια σχεδόν βέβαιη εξέλιξη σε περίπτωση παράτασης της ζωής του Ιουλιανού θα ήταν η συνεχιζόμενη συρρίκνωση της

Ποιά θα ήταν η τύχη του Χριστιανισμού αν ο Ιουλιανός ζούσε περισσότερο:

Σόλιδος με τη μορφή του Ιουλιανού, του α υ τοκρά το ρ α που επ ιχείρησε να επ αναφ έρει τον παγανισμό.

δηλαδή το χρυσό στεφάνι που χάριζαν οι πόλεις στους νέους αυτοκράτορες (Θεοδοσιανός Κώδικας XII.13.1), για την αξία του οποίου συχνά επιδίδονταν σε έναν αθέμιτο ανταγωνισμό προκειμένου να κερδίσουν την εύνοιά του. Επίσης, αποκατέστησε την αστική περιουσία αποσπώντας από πολλούς Χριστιανούς τμήματα γης (Cameron,

διασφάλιση της αφοσίωσης του στρατού και προσπάθησε να θέσ ει υπό

152), μείωσε ή χάρισε φόρους κατά περίσταση, μείωσε το Βάρος του cursus publicus (το σύστημα του δημόσιου ταχυδρομείου). Γενικά, η πολιτική του ευνοούσε σε υπερθετικό 6αθμό τα συμφέροντα των πόλεων και, αν ζούσε περισσότερο, σίγουρα θα συνέχιζε και πιθανότατα θα ενίσχυε αυτή την πρακτική.

τον έλεγχό του τις τεράστιες και τυφλές δυνάμεις του θρησκευτικού ζήλου. Κατά τον 4ο αι. η επίδραση του Χριστιανισμού στις τάξεις των στρατιωτών ήταν σαρωτική. Το θρησκευτικό ντόμινο είχε λάβει διαστάσεις μεταφυσικής «επιδημίας» και η ταχύτητα μετάδοσής του αυξανόταν γεωμετρικά. Αυτήν τη

Τέλος, ένας ακόμη λόγος που μας κάνει να πιστεύουμε ότι η παγανιστική «μανία» του Ιουλιανού μοιάζει με δέντρο μέσα σε ένα ορμητικό ποτάμι, συνδέεται με τη σχέση του Χριστιανισμού με τον στρατό εκείνη την εποχή. Ο στρατός αποτελούσε ανέκαθεν σημαντικό κέντρο διαμόρφωσης και εκδήλωσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Η ιδιαίτερη σχέση του στρατιώτη με την ιδέα τοιτθανάτου, τον οποίο αντιμετώπιζε σχεδόν καθημερινά στις

διαρκώς επιταχυνόμενη και μη αναστρέψιμη πορεία διείδε λίγο νωρίτερα ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος και, προκειμένου να δημιουργήσει μοχλούς συσπείρωσης στο στράτευμα, επέβαλε τη χριστιανική θρησκεία. Ετσι, στα χρόνια του Ιουλιανού οι στρατιώτες που λάτρευαν τον Ναζωραίο αποτελούσαν την πλειονότητα και, αν ο ίδιος δεν πέθαινε νωρίς, είναι πιθανό ότι με τη στάση του εύλογα θα μείωνε ί η στρατιωτική αποτελεσματικότητα της αυτοκρατορίας, εφόσον θα πλήγωνε το θρησκευτικό συναίσθημά των

μάχες, αποτελούσε την κυριότερη αιτία άνθησης των μεταφυσικών ανησυχιών των στρατιωτών και των διαφόρων θρησκειών, που επιχειρούσαν να απαλύνουν τη δύσκολη καθημερινότητά των «μελλοθανάτων». Οι λεγεωνάριοι, πέρα από τη λατρεία του αυτοκράτορα και της τριάδας του Καπιτωλίου, τιμούσαν τον ·\3 . ελληνορωμαϊκό θεό του πολέμου, τον Mars (Αρη), όπως και άλλους ξενόφερτους θεούς, ειδικά τους πολεμικούς, που υπόσχονταν στον στρατιώτη κατακτήσεις, νίκη, δόξα και ελπίδα για μια όμορφη μεταθανάτια ζωή, εφόσον πολεμούσε με ανδρεία. Κατά τη διάρκεια του ταραγμένου 3ου αι. το κράτος προσέβλεπε στη

33

στρατιωτών λειτουργώντας αντισυσπειρωτικά σε μια περίοδο ιδιαίτερα δύσκολη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) A. Cameron: Η ΥΣΤΕΡΗ ΡΩ Μ ΑΪΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, Εκδόσεις Ιν σ τιτο ύ το του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, ΑΘήνα 1993. (2) P. Leveque: Ο ΕΛ ΛΗΝΙΣΤΙΚΟ Σ ΚΟ ΣΜ ΟΣ, Εκδόσεις Μ ετα ίχμ ιο, Α&ήνα 1992 (3) M. Rostovtzeff: ΡΩ Μ ΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Α9ήνα 1928. (4) Αμμιανός Μ άρκελλίνος: RES GESTAE. (5) Θ ΕΟ ΔΟ ΣΙΑΝΟ Σ ΚΩΔΙΚΑΣ. (6) Εφραίμ: ΥΜ ΝΟ Ι ΚΑΤΑ ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ. (7) Ζώσιμος: ΝΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑ.

34

What if

Την 10η Οκτωβρίου του έτους 732 öl

Άραβες και οι Φράγκοι συγκρούσθηκαν

κοντά στο Πουατιέ της κεντρικής Γαλλίας. Σε αυτή τη σελίδα από αραβικό χειρόγραφο του 634 (δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Μ ωάμεθ) εικονίζονται μουσουλμάνοι ιππείς με τα λάβαρά τους.

Κατά πολλούς, η έκβαση εκείνης της μάχης έκρινε το μέλλον της Ευρώπης. Η νίκη των Φράγκων εξασφάλισε την απρόσκοπτη εξέλιξη του μεσαιωνικού πολιτισμού, ενώ μια ενδεχόμενη αραβική νίκη θα είχε πολύ διαφορετικές συνέπειες.

Άγγελος Μαστοράκης

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη Η περίοδος της ταχείας αραβικής επέκτασης Οταν τον 7ο αιώνα μια νέα θρησκεία άρχισε να αναδεικνύεται στην Αραβική Χερσόνησο, ελάχιστοι έδωσαν τη δέουσα προσοχή. Αλλωστε, οι πληθυσμοί εκείνης της περιοχής ήταν σε όλη την έως τότε ιστορία τους συγκριτικά ασήμαντοι εμπορικοί εταίροι των σπουδαίων πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στην Εγγύς Ανατολή και στη Μεσοποταμία. Παρά τη γρήγορη διάδοση του Ισλάμ στην Αραβία, αυτό παρέμενε ένα - εν πολλοίς - εσωτερικό ζήτημα των κατοίκων της. Μετά τον θάνατο του προφήτη Μωάμεθ, το έτος 632, θα ανέμενε κανείς να επιβραδυνθεί σημαντικά η διάδοση της νέας αυτής θρησκείας, ενδεχομένως δε να σταματήσει εντελώς. Ομως, συνέβη το ακριβώς αντίθετο.

Στηριζόμενοι αφενός σε έναν συνδυασμό ταχέων κινήσεων ιππικού και αφετέρου απόλυτης πίστης στην ηθική αναγκαιότητα της δια των όπλων διάδοσης της πίστης του Ισλάμ με το λεγόμενο «Τζιχάντ» (Ιερό πόλεμο), οι Ομμεϋάδες (Umayyad, η δυναστεία χαλίφηδων που κατάγονταν από τον Προφήτη και η οποία τον διαδέχθηκε) εξαπέλυσαν έναν πρωτόγνωρο για εκείνη την εποχή κεραυνοβόλο πόλεμο. Μέσα σε ελάχιστα χρόνια, κατέκτησαν περιοχές που διεκδικούσαν επί δεκαετίες η Βυζαντινή και η Περσική αυτοκρατορία, συντρίβοντας επανειλημμένα τις αρκετά μεγαλύτερες δυνάμεις που αυτές παρέτασσαν. Με εκπληκτική ταχύτητα, οι Αραβες κατέκτησαν πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια, η Βαγδάτη και η Ιερουσαλήμ, φθάνοντας σε διάστημα μόλις πέντε ετών, το 637,

36

What if

Έ χοντας υπερβεί τον σκόπελο της βυζαντινής παρουσίας, οι Ο μμεϋάδες άρχισαν να επ εκτείνονται και προς τις β ό ρ ειες α κτές της Αφρικής.

να καταλάβουν και την Αντιόχεια, οτα όρια των υψιπέδων της Ανατολίας. Εκεί η επέλαση τους ανακόπηκε με βαρύτατες απώλειες από τους Βυζαντινούς, η κατάσταση όμως ήταν πλέον μη αναστρέψιμη. Η περσική αυτοκρατορία των Σασσανιδών, μια πραγματική υπερδύναμη της περιοχής, κατέρρευσε το 651 μετά τη μάχη της Νίχαουαντ (Nihawad). Παρότι η περσική αντίσταση διήρκεσε ακόμη δέκα έτη με τη βοήθεια και της κινεζικής δυναστείας των Τανγκ, η Περσία είχε ήδη αρχίσει να εξισλαμίζεται. Η λατρεία του Ζωροάστρη υποχώρησε ταχύτατα και η Βαγδάτη κατέστη σημαντικό κέντρο της αραβικής διοίκησης. Παρόμοιες ήταν οι εξελίξεις και στις πρώην βυζαντινές επαρχίες των παραλίων της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Με ευκολία που προκάλεσε έκπληξη, οι Αραβες κατέλαβαν κάποιες από τις σημαντικότερες περιοχές της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και μαζί μ’ αυτές τρία από τα σημαντικότερα πατριαρχεία (Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων και Αντιόχειας). Παρότι η ρωμαϊκή παρουσία στις περιοχές αυτές ήταν μακραίωνη και

θα έπαιρνε το όνομά του (το όνομα Γιβραλτάρ προέρχεται από το αραβικό Gibr Tariq, «Βράχος του Ταρίκ»). Πρώτο εμπόδιο στην ευρωπαϊκή «περιπέτεια» των Αράβων στάθηκε το βησιγοτθικό βασίλειο της Ισπανίας. Φεουδαλικό στη δομή, στηριζόταν σε μια ένοπλη ελίτ, οι πρόγονοι της οποίας είχαν συντρίψει τους Ρωμαίους στην Αδριανούπολη το έτος 387. Παραδοσιακά πολεμιστές, θα ανέμενε κανείς ότι οι Βησιγότθοι θα αποδεικνύονταν σκληροί αντίπαλοι για τους Αραβες. Συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Με μια αστραπιαία εκστρατεία, οι Αραβες το 711 συνέτριψαν τις βησιγοτθικές δυνάμεις στη μάχη του ποταμού Γουαδαλέτε όπου βρήκε τον θάνατο από πνιγμό ο Βησιγότθος βασιλιάς Ροδερίκος. Το 719, μόλις οκτώ χρόνια μετά την άφιξή τους στην Ευρώπη, οι Αραβες διέσχισαν τα Πυρηναία και κατέλαβαν την επαρχία της Σεπτιμανίας, στον νότο της Γαλλίας, ολοκληρώνοντας την καταστροφή του κράτους των Βησιγότθων. Ηδη στην Ιβηρική είχαν δημιουργήσει την AI Andalus, μια διοικητική ενότητα που περιλάμβανε

οι τοπικές χριστιανικές κοινότητες από τις πλέον ισχυρές της αυτοκρατορίας, η διαδικασία του εξισλαμισμού τους υπήρξε ταχεία. Παράλληλα, έχοντας υπερβεί τον σκόπελο της βυζαντινής παρουσίας, οι Ομμεϋάδες άρχισαν να επεκτείνονται και προς τις βόρειες ακτές της Αφρικής. Υποτάσσοντας με ευκολία τις φυλές των Βερβέρων που κατοικούσαν στην περιοχή, έφθασαν στα τέλη του αιώνα ως τις Στήλες του Ηρακλή, τον πορθμό που χώριζε την Αφρική από την Ευρώπη.

όλη την έκταση από τον βράχο του Γιβραλτάρ ως τη Ναρβωνική (Arbuna στα αραβικά), στη νότια Γαλλία. Μόνη εξαίρεση ήταν κάποια χριστιανικά προπύργια στα βουνά της βορειοδυτικής Ισπανίας που σχημάτισαν το βασίλειο της Αστούριας και οι παρακείμενες περιοχές των παγανιστών - ακόμη - Βάσκων.

Το Γιβραλτάρ, όμως, δεν επρόκειτο να ανακόψει την προέλασή τους. Στις 29 Απριλίου του 711, ο - Βέρβερος από την Αλγερία κατά την καταγωγή - στρατηγός των Ομμεϋάδων Ταρίκ ιμπν Ζιγιάντ, διακπεραίωσε τις δυνάμεις του στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τον βράχο που

Μπροστά στις αραβικές δυνάμεις απλώνονταν πλέον οι πεδιάδες της παλαιάς ρωμαϊκής επαρχίας της Γαλατίας, η «Μεγάλη Γη» όπως την αποκαλούσαν, αναφερόμενοι ευρύτερα στο σύνολο της ευρωπαϊκής ενδοχώρας. Με ηγέτη τον Al-Samh ibn Malik,

Τα χριστιανικά κράτη της Γαλατίας

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη

37

Λ ο ν δ ίν ο

,.

. Κόμττλεντς_ .

/

,

, ,

>

-

Κ ά ρ ο λ ο ς Μ αρ τέλος

-Ορλεάνη

^ μτ$Ρ

ζ

___ ....

Ä k. _ .

Τ

Λ\ο^°ς

-... Τ ουρώ νη

T0Up“ Vil

Π ουατιέ Π "

w x

τ

ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ { ΩΚΕΑΝΟΣ

'

? s

οκ \

/

Α μ π ν τ ερ Ρ α χ μ ό ν ^ κ λ ε ρ μ ό ^ Λ υ ώ ν &

Λ

ί*

Λ*

'

%

*

κΗθΡ 'r vySs*

/

>p™

\

■

. V"->v λ '~

,j

ζη

^

. Μ α σ σ α λ ία

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

t;

200 i& ; ΕZfc'vr*- J5?

κυβερνήτη του AI Andalus, οι Αραβες άρχισαν επιδρομές στις πόλεις των ακτών της Μεσογείου. Εμπόδιο στην αρχική διείσδυση των Αράβων στη Γαλατία στάθηκε η Ακουιτανία. Ανεξάρτητο πριγκιπάτο από το 711, προσπαθούσε απεγνωσμένα να διατηρήσει την ανεξαρτησία του τόσο

έναντι των Αράβων εισβολέων, όσο και έναντι του τυπικού επικυριάρχου, του βασιλείου των Φράγκων. Ηγέτης του ήταν ο πρίγκιπας Εύδης (Eudes, αποκαλούμενος από κάποιες σύγχρονες του πηγές και «Μέγας»), ένας ικανός ηγεμόνας με στρατηγική σκέψη άνιση προς τις πραγματικές δυνατότητες του

Η επιδρομή των Μ αυριτανώ ν προς την καρδιά τη ς Γαλλίας, το 732, ανακόπηκε αποφασιστικά από τους Φράγκους μ ε τα ξύ το υ Π ο υ α τιέ και τη ς Τουρώνης.

38

Πόρπη από μανδύα Φράγκου αρισ τοκράτη από τη βορειανατολική Γαλλία (8ος αιώνας).

Μ ετά λ λιο που φ έρ ει τη μορφή του Φράγκου βασιλέα Χιλπέριχου Β ’, αντιπάλου του Μ α ρ τέλλο υ και τελ ευ τα ίο υ Φράγκου βασιλιά μ ε κάποιες π ραγματικές εξου σ ίες.

What if κράτους του. Στην δυτική Ευρώπη του 7ου και του 8ου αιώνα, όμως, το βασίλειο των Φράγκων ήταν ο σημαντικότερος πόλος εξουσίας. Παρότι δεν βρισκόταν στην ακμή που είχε γνωρίσει τον 6ο αιώνα υπό τον βασιλιά Κλόβι, αποτελούσε το πλέον ισχυρό κράτος της περιοχής, καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Γαλλίας και της δυτικής Γερμανίας, αλλά και τις Κάτω Χώρες. Τυπικά, τον θρόνο του βασιλείου κατείχε η δυναστεία των Μεροβίγγειων βασιλέων. Ομως ο βασιλικός θεσμός είχε καταστεί αδύναμος και την εξουσία ασκούσαν στην πραγματικότητα οι μαγιορδόμοι των δύο τμημάτων του βασιλείου, της Νευστρίας στα δυτικά και της Αυστρασίας στα ανατολικά. Στη θέση του μαγιορδόμου (maiordomus,

την ηγεσία της Πλεκτρούδης, νόμιμης συζύγου του Πεπίνου του Χέρισταλ, αμφισβήτησε την εξουσία του. Μια σειρά νικών στην περιοχή του Βερντέν το 715 εναντίον των Νευστρίων, χάρισε στον Κάρολο το προσωνύμιο Μαρτέλλος (εκ του λατ. martellus, που σημαίνει σφύρα). Παρά τις συντριπτικές αυτές νίκες, όμως, ο Κάρολος δεν είχε κατορθώσει να ειρηνεύσει το φραγκικό βασίλειο. Το 719 αντιμετώπισε τον Εύδη της Ακουιτανίας αλλά και τον ίδιο τον Φράγκο βασιλιά Χιλπέριχο Β' (Chilperic II) σε μια αμφίρροπη μάχη στο Σουασσόν. Τον επόμενο χρόνο, στον θρόνο των Φράγκων ανήλθε ο Τιερύ Δ’ (Thierry IV), χωρίς καμία πραγματική εξουσία, ενώ ο Κάρολος επιδόθηκε σε μια σειρά εκστρατειών προς όλες τις κατευθύνσεις. Τα επόμενα χρόνια, ως και τη μάχη του Πουατιέ, ο Κάρολος θα πολεμούσε κατά περίπτωση τους Φρισίους και τους Βαυαρούς στην ανατολή, αλλά και τους Νευστρίους, τους Ακουιτανούς, τος Βουργουνδούς, τους Βρετόνους και τους Προβηγκιανούς στη δύση.

κυβερνήτης του παλατιού) της Αυστρασίας είχε αναρριχηθεί η δυναστεία των Πεπινιδών, απογόνων του Πεπίνου του Χέρισταλ. Το 715, μετά τον θάνατο του Πεπίνου του Χέρισταλ, μαγιορδόμος της Αυστρασίας έγινε με περιπετειώδη τρόπο ο εξώγαμος γιος του Κάρολος, ο οποίος ήδη από την αρχή της εξουσίας του είχε κληθεί να αντιμετωπίσει σωρεία προκλήσεων. Η Βρετάνη και η Ακουιτανία αυτοανακηρύχθηκαν ανεξάρτητες, διαισθανόμενες ένα κενό εξουσίας στο φραγκικό βασίλειο, ενώ ακόμη και η Νευστρία υπό

Η αραβική διείσδυση στα εδάφη των Φράγκων Ενώ οι Φράγκοι συγκρούονταν με έπαθλο την εσωτερική κυριαρχία, τα στρατεύματα των Αράβων άρχισαν να επιχειρούν βαθύτερα στο έδαφος της Γαλατίας. Ο Αλ-Σαμχ (Al-Samh), βαλής/κυβερνήτης της Ανδαλουσίας, άρχισε να επιτίθεται εναντίον των γειτονικών προς τη Ναρβωνική πόλεων. Κατέλαβε μετά από πολιορκία την Καρκασσόν και τη Νιμ, ενώ το 721 έφθασε έξω από τα τείχη της Τουλούζης. Η ευκολία με την οποία είχαν κατανικήσει ως τότε τους Φράγκους, τόνωσε υπερβολικά την αυτοπεποίθηση των Αράβων. Ετσι, ο δούκας Εύδης της Ακουτανίας κατόρθωσε να τους αιφνιδιάσει και να

39

Ο ι Άραβες κατακτούν τη Αυτική Ευρώπη

Αγαλμα το υ πρώτου Φράγκου βασιλέα Κλόβι ενώ βαπ τίζεται από τον Αγιο Ρεμίγκιο (Saint Remigius).

κατανικήσει τις δυνάμεις που πολιορκούσαν την Τουλούζη. Με μεγάλες απώλειες, που περιλάμβαναν και τον ίδιο τον Αλ-Σαμχ, οι Αραβες υποχώρησαν στην Ισπανία, διατηρώντας στο γαλλικό έδαφος μόνο το προπύργιο της Ναρβωνικής. Οπως ήταν αναμενόμενο, η ήττα προκάλεσε τρ ιβ ές στην AI Andalus. Η δυσαρέσκεια των Βερβέρων (που αποτελούσαν τον κύριο όγκο του στρατεύματος) για την άνιση κατανομή των λαφύρων, η οποία υπέβοσκε από καιρό, εκδηλώ θηκε βίαια με την εξέγερση του Βέρβερου στρατηγού Munusa. Σε συνεννόηση με τον Εύδη, οι δύο άρχοντες φάνηκαν αποφασισμένοι να αποτινάξουν την κυριαρχία των Αράβων. Παράλληλα, στην Αστούρια, ο βασιλιάς Πελάγιος ονομάσθηκε από την εντόπια «Μεγάλη Συνέλευση» caudillo (καθοδηγητής) του βασιλείου. Στις 18 Μαϊου, αντιμετώπισε νικηφόρα τους Αραβες στην Alqama, πραγματοποιώντας παράλληλα την πρώτη πράξη της Reconquista.

εμποδίσει. Συνετρίβη δύο φορές και είδ ε το Μπορντώ να υποκύπτει.

Ο Αμπντ ελ Ραχμάν και η μάχη του Πουατιέ Σε αυτή τη δύσκολη για τους Αραβες συγκυρία, αποτέλεσε ευτύχημα γ ι’

Ταπεινωμένος, αναγκάσθηκε να καταφ ύγει για βοήθεια στον θανάσιμο εχθρό του, τον Κάρολο Μαρτέλλο. Ο τελευ τα ίο ς, διαισθανόμενος πως μετά τη ν Ακουϊτανία θα ήταν η σειρά του

αυτούς η ανάδειξη το 730 του Αμπντ ελ

κράτους του, έσπευσε να συναντήσει

Ραχμάν (Abd el Rahman) στην ηγεσία της

το υ ς Αραβες με όσες δυνάμεις

AI Andalus, ενός ζωντανού θρύλου

μπορούσε να συγκεντρώσει, ίσως 50.000

ανάμεσα στους στρατιώ τες εξαιτίας της

(το πιθανότερο, όμως, περίπου 30.000),

ικανότητας με την οποία τους είχε

κυρίως βαρείς πεζούς. Οι δυνάμεις των

οδηγήσει στην Ισπανία μετά τη ν ήττα

Αράβων, 50 - 80.000 ανάλογα με την

της Τουλούζης. Ο τελευ τα ίο ς, με

πηγή, αποτελούντο κυρίως από

σαρωτικές κινήσεις, ανέλαβε να

ελαφρούς Βέρβερους ιππείς και είχαν

αποκαταστήσει τη ν αραβική ισχύ. Ετσι οι

φ θάσει ως τη Βασιλική του Αγίου

αραβικές δυνάμεις, ενισχυμένες και με

Μαρτίνου, ιερό προσκύνημα των

φρέσκα σ τρατεύματα από τη Βόρεια

Φράγκων, την οποία και λεηλάτησαν.

Αφρική, συνέτριψαν γοργά τους

Μ ετά από αρκετούς ελιγμούς, οι δύο

επαναστάτες του Munusa. Το Μάιο του

σ τρατοί συναντήθηκαν κάπου ανάμεσα

732 διέσχισαν μαζικά τα Πυρηναία και

στην Τουρ και το Πουατιέ.

συγκρούσθηκαν σφοδρά με τις

Η ακριβής τοποθεσία της μάχης

δυνάμεις της Α κουιτανίας. Αυτή τη

παραμένει άγνωστη, ενδεχομένως όμως

φορά, ο Εύδης δεν μπόρεσε να τους

βρισκόταν επάνω σε έναν παλαιό

Ο θυ ρεός του πριγκιπάτου της Α κουιτανίας.

40

W hat i f

ρωμαϊκό δρόμο που περνούσε ανάμεσα

ο Μ αρτέλλος δεν φ ονευόταν, μια

στις δύο πόλεις. Μ ετά από αναμονή

συντριπτική ή ττα του στρατού του

λίγων ημερών, η μάχη τελικά

εκείνη τη ν ημέρα θα σηματοδούσε

πραγμαιοποιήΟηκε στις 10 Οκτωβρίου

οπωσδήποτε την απώλεια της

του 732. Ελάχιστα πράγματα είναι

Νευστρίας. Λόγω απουσίας

γνωστά γ ι’ αυτήν, εκτός από το ότι οι

οποιοσδήποτε άλλης αξιόλογης

Αραβες δεν φ αίνετα ι να αξιοποίησαν το

χριστιανικής δύναμης στην περιοχή,

πλεονέκτημα που τους έδινε το ιππικό

είναι βέβαιο πως και η Ακουίτανία θα

τους. Η μάχη κρίθηκε από τον θάνατο του Αμπντ ελ Ραχμάν κατά το τέλος της

Μια αραβική νίκη θα άνοιγε τον δρόμο για την τελική κατάκτηση της Γαλλίας από τους Άραβες. ■ ■

υπέκυπτε άμεσα. Συχνή είναι η παρανόηση σύμφωνα με την οποία τα αραβικό σώμα σ’ εκείνη τη μάχη ήταν

πρώτης ημέρας. Αν και δεν είχαν

μια δύναμη κατάκτησης. Στην

η ττη θ εί, οι Αραβες επ έλεξαν να

πραγματικότητα, μάλλον επ ρόκειτο για

υποχωρήσουν υπό την κάλυψη της

επιδρομή ευρείας κλίμακας. Σε α ντίθ ετη

νύκτας, καθώς η απώλεια του ηγέτη

περίπτωση, οι Αραβες π ολεμιστές θα

τους είχε καταρρακώσει το ηθικό τους.

συνοδεύονταν τόσο από π ολιορκητικές

Πάντως, οι συνολικές απώλειές τους δεν

μηχανές, όσο κι από τις ο ικο γένειές

πρέπει να υπερέβησαν τις 7.500, ακόμη

τους, όπως είχε συμβεί στην Τουλούζη

και αν συνυπολογίσει κανείς όσους

το 721. Παρόλα αυτά, μια αραβική νίκη

χάθηκαν τη ν επόμενη ημέρα, κατά την

θα άνοιγε τον δρόμο για τη ν τελική

καταδίωξή το υ ς από το υ ς Φράγκους. Παρά τις σχετικά μικρές απώλειές τους, όμως, η 10η Οκτωβρίου αποτέλεσε

κατάκτηση τη ς Γαλλίας από τους Αραβες. Από τη στιγμή δηλαδή που η

σαφώς το αποκορύφωμα τη ς αραβικής

Ακουίτανία θα υπέκυπτε, οι βάσεις των

ισχύος στην Ευρώπη. Από τη ν επομένη

Αράβων θα μετακινούντο βορειότερα ως

τη ς μάχης, θα άρχιζε η μακρά διαδικασία

το Μπορντώ ή τη Λιμόζ ή ενδεχομένως

που θα οδηγούσε το 740 στην

ως την Τουρ ή και το ίδιο το Πουατιέ. Με

ανακατάληψη τη ς Ναρβωνικής από τους

βάση τη ν τα κτική τη ς βήμα προς βήμα

Φράγκους και στην εκδίωξη των

προέλασης, οι Αραβες θα εκκαθάριζαν

Μουσουλμάνων από τη Γαλλία. Κατ’

γρήγορα τόσο τα υπολείμματα των

επέκταση, η αραβική πτώση θα

φραγκικών δυνάμεων στη Νευστρία, όσο

ολοκληρωνόταν το 1492 με την πτώση

και τους αποκομμένους Βρετόνους.

τη ς Κόρδοβας και την ολοκλήρωση της

Απέναντι το υ ς θα μπορούσαν να

Reconquista.

σταθούν πια μόνο οχυρωμένες πόλεις, όπως η Ορλεάνη και το Παρίσι. Αργά ή

Οι Φράγκοι ηττώνται στο Πουατιέ Εκείνη τη ν ημέρα του Οκτωβρίου του 732 η Ιστορία εύκολα θα μπορούσε

γρήγορα όμως κι αυτές θα υπέκυπταν, εκτός αν οι Φράγκοι κατόρθωναν να ανασυγκροτηθούν έγκαιρα. Με βάση όμως τη φεουδαλική μορφή του βασιλείου τους, η συγκέντρωση του

να ακολουθήσει έναν άλλο δρόμο. Αν οι

στρατού το υ ς δεν θα μπορούσε να

Αραβες έκαναν καλύτερη χρήση του

πραγματοποιηθεί τόσο γρήγορα. Χωρίς

ιππικού τους, υπάρχει σοβαρό

τη ν ισχυρή προσωπικότητα του

ενδεχόμενο οι Φράγκοι να διαλύονταν,

Μ αρτέλλου, άλλωστε, η διατήρηση της

όπως ακριβώς οι στρατιώ τες της

συνοχής των Φράγκων θα πρέπει να

Α κουιτανίας λίγους μήνες πριν. Στην

θ εω ρ είτα ι εξα ιρ ετικά αμφίβολη.

περίπτωση αυτή, θα ήταν ο Μ αρτέλλος

Περιοχές όπως η Βαυαρία ή η Αλαμανία

που θα πέθαινε στο πεδίο τη ς μάχης και

βρίσκονταν ήδη σε διαρκή αναταραχή.

όχι ο Αμπντ ελ Ραχμάν. Ακόμη όμως κι αν

Αν η κεφαλή του φραγκικού βασιλείου

41

Οι Άραβες κατακτούν τη Αυτική Ευρώπη

εξέλιπε, είναι 6έ6αιο πως θα αποσπώντο αμέσως από αυτό. Οσες περιοχές απέμεναν, θα δυσκολεύονταν να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις που διέθετα ν, κυρίως λόγω φόβου πως αν τις έστελναν, οι ίδιες θα απέμεναν ανυπεράσπιστες στις επιδρομές των 6αρ6αρικών φύλων από τα ανατολικά, όπως οι Φρίσιοι. Το πιθανότερο είναι λοιπόν πως το φραγκικό βασίλειο θα διαλυόταν γρήγορα. Ενδεχομένως ο Φράγκος Βασιλιάς να παρέμενε στην Αυλή του, στο Ααχεν, όμως αυτό δεν θα είχε ιδιαίτερη σημασία. Αν έπ εφταν η Ορλεάνη και το Παρίσι, είναι Βέβαιο πως το ίδιο θα συνέΒαινε και με τα μικρά κρατίδια που θα είχαν εμφανισθεί. Χωρίς τις οχυρώσεις αυτών των πόλεων να τους παρεμποδίζουν, οι Αραβες θα είχαν όλους τους δρόμους ανοικτούς μπροστά τους.

Η Θεωρία του Γίββωνα Οι Αραβες στην Οξφόρδη Σε μια αρκετά γνωστή αποστροφή του ο Εδουάρδος ΓίΒβων αναφ έρει πως, αν οι ΑραΒες είχαν νικήσει στο Πουατιέ, σήμερα θα διδασκόταν το Κοράνιο στην Οξφόρδη. Κατά την άποψη αυτή, η αραβική κυριαρχία θα επ εκτεινότα ν ως τα όρια της παλαιάς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ίσως και πέρα από αυτά. Ακόμη όμως κι αν υποθέσουμε πως οι

στιγμήν - ένα νέο εμιράτο στην περιοχή

ΑραΒες όντως είχαν το ανθρώπινο

της σημερινής Γαλλίας, αντίστοιχο του

δυναμικό για να πετύχουν κάτι τέτοιο,

AI Andalus. Ανάλογα με την ταχύτητα του

είναι αμφίβολο αν θα το επιδίωκαν. Κατά

εξισλαμισμού του, θα καθοριζόταν και η

πρώτον, είχε ήδη αρχίσει να

ταχύτητα τη ς περαιτέρω επέκτασής

παρουσιάζεται οξεία έλλειψη

τους. Οταν αυτή θα ήταν πια δυνατή

αντικαταστατώ ν των απωλειών κατά τις

(ενδεχομένως μια δεκα ετία αργότερα),

εκσ τρ α τείες τους. Η Βόρεια Αφρική και

είναι μάλλον αμφίβολο ό τι θα επιδίωκαν

η Αραβία ποτέ δεν ήταν ιδιαίτερα

να διασχίσουν τον Ρήνο ή τη Μάγχη.

πυκνοκατοικημένες και είχαν ήδη

Αλλωστε, το κλίμα αυτών των περιοχών

αιμορραγήσει σε μεγάλο βαθμό.

είναι εντελώ ς α ν τίθ ετο με τις σ υνή θ ειές

Π ροκειμένου να συνεχίσουν την

τους και το έδαφος τους ακατάλληλο

προέλασή τους, οι Αραβες θα έπρεπε να

για τον αραβικό τρόπο πολέμου.

αντλήσουν δυνάμεις από Ευρωπαίους

Επιπλέον, η θεωρία του ΓίβΒωνα

προσήλυτους. Πιο πιθανό φ αίνετα ι οι

σ τηρίζεται στον σημερινό χάρτη για να

Αραβες να δημιουργούσαν - προς

το νίσ ει τη δ ια φ ο ρ ετικό τη τα μιας

Εισερχόμενος στο Παρίσι μ ετά τον μεγαλειώ δη Θρίαμβό του στο Π ο υ α τιέ, ο Κάρολος Μ αρ τέλο ς εκμ ετα λλεύ Θ η κε τη δόξα που κέρδισε και έ& εσ ε σταδιακά ολόκληρο το φραγκικό βασίλειο υπό την κυριαρχία του.

42

What if

αραβικής Ευρώπης.

να περικυκλώσουν την

Οντως, οι Αραβες θα

Κωνσταντινούπολη από τη Δύση. Είναι

ήλεγχαν τα κέντρα

δύσκολο να σ κεφ θ εί κανείς πώς θα

μόρφωσης, είναι

κατόρθωναν να στείλουν στρατό ως

αμφίβολο όμως εάν ένα

εκεί, αστυνομεύοντας παράλληλα όλη

από αυτά θα ήταν στην

τη δυτική Ευρώπη. Ας μην ξεχνάμε πως

Οξφόρδη. Η Αγγλία του

οι Αραβες δεν ήταν θύννοι: σπάνια

732 δεν είχε τίποτα το

εξόντωναν πληθυσμούς. Π ροτεραιότητά

αξιοσημείω το από

τους ήταν να τους υποτάξουν και να

αστική ή εκπ αιδευτική

τους εξισλαμίσουν. Κατά συνέπεια, θα

άποψη και έτσ ι θα

ήταν αδύνατο να απαγκιστρώσουν

παρέμενε

α ρ κετές δυνάμεις από τη δυτική

καθυστερημένη σε

Ευρώπη για μια εκσ τρα τεία στα

περίπτωση αραβικής

Βαλκάνια. Αν το Βυζάντιο έπ εφτε, αυτό

κατάκτησης.

θα συνέβαινε λόγω επίθεσης από τα

Αποκομμένη από τις

ανατολικά, δηλαδή από τους Ομμεϋάδες

ρωμαϊκές επιρροές, θα

της Συρίας.

επ έστρεφε στις παγανιστικές ρίζες της και σύντομα θα υπέκυπτε στις νορβηγικές επιδρομές που ήδη είχαν αρχίσει.

To 1793 οι Γάλλοι επ ανα σ τά τες εισήλ&αν βίαια στη βασιλική του Σαίν Ν τεν ί και αφού άνοιξαν το υ ς τάφ ους των παλαιών ευγενώ ν (συμπεριλαμβανομένου του Καρόλου Μ α ρ τέλ ο υ ) π έταξαν τα οστά σε έναν ομαδικό τάφ ο. Η εικονιζόμενη σαρκοφάγος του Μ α ρ τέλο υ μετα φ έρ Θ η κε στο Μ ουσείο της Επανάστασης και επανήλ&ε στο Σαίν Ν τεν ί μ ετά την αποκατάσταση της μοναρχίας.

Η ισλαμική Ευρώπη και to μέλλον του Χριστιανισμού Με την αραβική κυριαρχία να εκ τείν ε τα ι από το Γιβραλτάρ ως τις

Από την άλλη πλευρά,

Κάτω Χώρες, τη Β ενετία και τη Νεάπολη,

στην ηπειρωτική

θα α νέτελλε μια εντελώ ς άλλη εποχή.

Ευρώπη οι Αραβες το

Εύλογα, κύρια σημασία θα είχαν τα

πιθανότερο είναι ό τι θα

λιμάνια που σ υνδέονταν με το αραβικό

προσπαθούσαν να

εμπορικό δίκτυο. Η Κόρδοβα, η

κινηθούν προς τα

Ναρβόννη και το Παλέρμο θα υποκαθιστούσαν κέντρα όπως το

ανατολικά, προκειμένου να εκμ ετα λλευθ ο ύ ν και τον ισχυρό στόλο

Παρίσι, τη Μαδρίτη και τη Ρώμη. Ειδικά η

που δ ιέθ ετα ν στη δυτική Μεσόγειο.

τελ ευ τα ία είναι πιθανό πως θα

Κ αταστρέφοντας τους Βουργουνδούς,

κατασ τρέφονταν εκ βάθρων, κυρίως αν

θα βρίσκονταν αντιμέτω ποι με τον

προέβαλλε ιδιαίτερη αντίσταση. Η

τελ ευ τα ίο σημαντικό αντίπαλο στη

προοπτική της λεηλασίας αλλά και η

δυτική Ευρώπη, το βασίλειο των

επιθυμία των Αράβων να καταστρέψουν

Λομβαρδών στη βόρεια Ιταλία. Εφόσον

το αντίπαλο πνευματικό δέος στη δυτική

κατάφερναν να ξεπεράσουν και αυτό

Ευρώπη, θα σφράγιζαν τη ν τύχη της. Ο

το ν σκόπελο (και η μορφολογία του

Χριστιανισμός δεν θα διωκόταν ενεργά

εδάφους μας επιτρέπει να το

(άλλωστε ο ύ τε στην Αίγυπτο είχε συμβεί

εικάσουμε), η Ιταλία θα ήταν πλέον

κάτι τέτο ιο ) αλλά κέντρα του όπως η

ώριμη για κατάκτηση.

Ρώμη και διάφορα προσκυνήματα, θα

Λογικά, αυτό θα ήταν και το όριο της προς ανατολάς επέκτασης των Αράβων

καταστρέφονταν. Ο Χριστιανισμός βέβαια θα επιβίωνε, ειδικά αν το

με αφ ετηρία το «εμιράτο» τη ς Γαλλίας,

Βυζάντιο άντεχε στην πίεση. Θα ήταν

τουλάχιστον επί μια έως δύο γενεές. Οι

όμως πολύ διαφ ορετικός. Η ανατολική

ελ λείψ εις σε επιστράτους, καθιστά

ορθόδοξη πρακτική θα παρέμενε, στη

παντελώς ουτοπική τη θεω ρία με βάση

Δύση όμως η λα τρ εία θα υποχωρούσε

την οποία οι Αραβες θα προσπαθούσαν

αισθητά και θα επ έστρεφ ε στην

43

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη

ποικιλομορφία των πρώτων χριστιανικώ ν αιώνων. Σταδιακά, περιοχές όπως η Ιβηρική Χερσόνησος και η Γαλλία θα εξισλαμίζονταν πλήρως, ενώ όσες περιοχές δεν είχαν εκχρισ τιανισ θεί ακόμη (σχεδόν όλες ανατολικά του Ελβα και βόρεια του Δούναβη) θα διατηρούσαν τις αρχέγονες θρησ κείες τους. Φυσικά, χωρίς Αγία Εδρα δεν θα υπήρχε ούτε Μεταρρύθμιση, ο ύτε «προτεσταντική ηθική». Σε έναν τέτο ιο ν κόσμο δεν θα υπήρχε Αναγέννηση, καθώς δεν θα είχε υπάρξει Μεσαίωνας. Οι Αραβες εκείνη ς τη ς εποχής ήταν κοινωνοί των αρχαίων επιστημών σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απότι οι Δυτικοευρω παίοι σύγχρονοί τους. Είναι βέβαιο πως η ανθρωπότητα θα προόδευε και πάλι επιστημονικά, όμως τα πνευματικά τη ς κέντρα θα βρίσκονταν στις α κτές τη ς Μ εσογείου και όχι στην καρδιά της ηπειρωτικής Ευρώπης. Αντίστοιχα, ο πνευματικός προσανατολισμός της θα ήταν διαφ ορετικός. Χωρίς τη ν αδιάλειπτη επιδίωξη της προσωπικής ευδαιμονίας που έθεσ ε ως ζητούμενο ο Προτεσταντισμός, η επιστήμη είναι πιθανό ό τι θ α ήταν πιο στραμμένη στις

κατά τη διάσπαση της πολιορκίας της

ανθρωπιστικές και π νευματικές

Τουλούζης, δεν σκοτωνόταν μόνο ο Αλ-

σπουδές. Τα αποτελέσματα θα ήταν

Σαμχ αλλά και ο Αμπντ ελ Ραχμάν; Το

δύσκολο να τα προβλέψει κανείς. Αν

ενδεχόμενο αυτό δεν είναι διόλου

είχαν νικήσει οι Αραβες στο Πουατιέ,

απίθανο, καθώς και οι δύο αρχηγοί

μπορεί να ανακάλυπτε την Αμερική

εκτέθ η κα ν στους ίδιους κινδύνους,

ένας Αραβας θαλασσοπόρος. Με

όμως δεν έχει μ ελ ετη θ εί καθόλου.

δεδομένη την απίστευτη ικανότητα των

Χωρίς το ν χαρισματικό Αμπντ ελ

Αράβων να ενσωματώνουν πολιτισμούς,

Ραχμάν, η αραβική υποχώρηση θα

η κατάκτηση της νέας ηπείρου θα είχε

μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε

αποτελέσματα εξαιρετικο ύ πολιτιστικού

χιονοστιβάδα. Οι Αραβες δεν θα

ενδιαφ έρο ντος και σαφώς πιο

μπορούσαν να διατηρήσουν ο ύτε τη

αναίμακτα.

Ναρβωνική και θα εκδιώ κονταν από τη Γαλλία μια εικοσ αετία νωρίτερα. Χωρίς

Η μάχη που δεν έγινε ποτέ Πέρα από τη διαφ ορετική έκβαση

τον Αμπντ ελ Ραχμάν, οι έρ ιδες στην AI Andalus θα ήταν αδύνατο να γεφυρωθούν. Με τους Βέρβερους

της μάχης του Πουατιέ, υπάρχει κι ένα

στρατιώ τες να έχουν εξεγ ε ρ θ εί ανοικτά,

άλλο σημείο στην Ιστορία όπου τα

θα ήταν εύκολο να καταρρεύσ ει το

πράγματα θα μπορούσαν να έχουν

εμιράτο.

αλλάξει δραματικά. Τι θα συνέβαινε αν,

Ο Munusa θα μπορούσε να

Μ ε υψωμένο τον πολεμικό πέλεκυ πάνω από το κεφάλι του, ο Κάρολος Μ α ρ τέλ ο ς η γ είτα ι των σ τρ α τευ μά τω ν του στην επική μάχη του Π ο υ α τιέ, το έ το ς 732, σε α υτόν τον αρισ τουργηματικό πίνακα του Τσαρλς Σ τόιμπ εν που βρίσκεται στο μουσείο των Βερσαλιών. Η νίκη των Φράγκων έσωσε την Ευρώπη από τις επ εκ τα τικ ές δια θέσ εις το υ Ισλάμ.

44

What if

Οι Βέρβεροι είχαν

επ εκτείνει ανενόχλητος την επ ικράτεια

αραβικής ελ ίτ στην Ισπανία από τους

που ήλεγχαν οι επαναστάτες του, ενώ

απλούς Βέρβερους στρατιώ τες, θα

δεν θα υπήρχε κανείς να εμποδίσει τη

μπορούσε να προκαλέσει τη ν ανατροπή

διείσδυση τη ς Α κουιτανίας στην Ιβηρική,

των αντίστοιχων ελ ίτ και στις άλλες

καθώς ο Munusa διατηρούσε σχέσεις

περιοχές όπου ο πληθυσμός ήταν

συμμαχίας με τον Εύδη. Παράλληλα, στη

βερβερικός, δηλαδή τις α κτές της

δυτική Ιβηρική η Reconquista που είχε

Βόρειας Αφρικής. Ακόμη κι αν η

ξεκινή σ ει το 719 θα μπορούσε να

ανατροπή αυτή δεν κατέληγε στην

προχωρήσει πολύ γρηγορότερα εις

ολοκληρωτική απώθηση των Αράβων ως

βάρος μιας σειράς μικρών

τη ν Αίγυπτο, θα προκαλούσε σίγουρα

ημιαυτόνομων αραβικών εμιράτων, παρά

συγκρούσεις στις εν λόγω περιοχές,

εις 6άρος του ισχυρού αραβικού

εκτονώ νοντας την πίεση που ασκούσαν

εμιράτου της AI Andalus. Υπ’ αυτές τις

οι Αραβες στα όμορα κράτη, όπως το

συνθήκες, είναι αρκετά πιθανό η

Βυζάντιο. Ενδεχομένως μάλιστα η

χερσόνησος να μοιραζόταν ανάμεσα

αμφισβήτηση τη ς ισχύος τους θα

στις τρ εις α υτές δυνάμεις. Η

μπορούσε να επ εκτα θ εί και σε άλλους

Α κουίτανία θα ενσωμάτωνε ανενόχλητη τις περιοχές τη ς μελλοντικής

πληθυσμούς, επ ιφ έροντας ένα ιδιαίτερα πρόωρο τέλο ς στην ιστορία του

Αραγωνίας, ενώ η Αστούρια θα

Αραβικού Χαλιφάτου.

εξελισσόταν στο κατεξοχήν «ισπανικό»

προσηλυτισθεί

βασίλειο, φθάνοντας ενδεχομένως

στο Ισλάμ πολύ

μέχρι τη ν Κόρδοβα αιώνες πριν το 1492.

πρόσφατα, ενώ αρκετοί διατηρούσαν την προηγούμενη πίστη τους.

Ανάμεσα στα δύο χριστιανικά βασίλεια,

Η Ευρώπη χωρίς τον Θρύλο του Μαρτέλλου

θα επιβίωνε για κάποιο διάστημα το

Με βάση αυτό το σενάριο αυτό, το

εμιράτο των Βερβέρων του Munusa.

μέλλον της δυτικής Ευρώπης θα ήταν

Σταδιακά, όμως, κι αυτό θα φ θειρόταν

εντελώ ς διαφ ορετικό. Ενας

από τη διείσδυση των Χριστιανών

ενδεχόμενος θρίαμβος της Ακουιτανίας,

γειτόνω ν του. Χωρίς τον θρησ κευτικό

θα επιβεβαίωνε την ανεξαρτησία της

ζήλο της αραβικής ελ ίτ του

από το βασίλειο των Φράγκων.

σ τρατεύματος και με αντίστοιχα

Ενισχυμένη και με νέα εδάφη, η

περιορισμένο βαθμό διείσδυσης στον

Α κουίτανία θα μπορούσε άνετα να

ντόπιο πληθυσμό, σύντομα θα

εξελ ιχ θ εί σε ένα πλήρως ανεξάρτητο

αποδυναμωνόταν. Δ εν πρέπει να

κράτος. Αλλωστε, οι διαφορές της με το

λησμονούμε πως οι Β έρβεροι είχαν

υπόλοιπο φραγκικό βασίλειο ήταν

προσηλυτισθεί πολύ πρόσφατα, ενώ

αισθητές, καθώς είχε αρκετά πιο

α ρ κετο ί διατηρούσαν τη ν προηγούμενη

«ρωμαϊκό» π ολιτιστικό χαρακτήρα και

πίστη τους. Παραδόξως, πολλοί από

ήταν πιο αστικοποιημένη.

αυτούς ήτα ν Ιουδαίοι στο θρήσκευμα

Χαρακτηριστικά, πηγές τη ς εποχής από

(κανείς δεν γνω ρίζει πως συνέβη αυτό

τη ν Ακουίτανία χαρακτηρίζουν τους

στο εσω τερικό τη ς Αλγερίας), έχοντας

υπόλοιπους Φράγκους «βαρβάρους».

απλά τ ε θ ε ί στην υπηρεσία των Αράβων.

Αντίστοιχα, χωρίς τη νίκη στο

Δ εν είναι απίθανο, μια ενδεχόμενη

Πουατιέ, το βασίλειο των Φράγκων θα

εξάλειψ η των λόγων που είχαν

αργοπέθαινε. Ο Κάρολος δύσκολα θα

προκαλέσει το ν αρχικό προσηλυτισμό

κατόρθωνε να ενσωματώσει την

τους, όπως ο φόβος των Αράβων ή η

Α κουίτανία με τα όπλα. Χωρίς μάλιστα

επιθυμία να συμμετέχουν στη διανομή

τους πόρους της, δύσκολα θα μπορούσε

τη ς λείας, να προκαλούσε μαζική

να αναληφθούν οι εκσ τρ α τείες που

επάνοδο στην προηγούμενη πίστη τους.

τελικά επ έκτειναν το βασίλειο προς

Κατά συνέπεια, μια συντριβή της

ανατολάς και οι οποίες υπέταξαν τους

45

Οι Άραβες κατακτούν τη Δυτική Ευρώπη

Φρισίους και τους Βουργουνδούς.

ακόμη κοσμικός άρχοντας (κατ’ ουσίαν),

Στερημένος από την αίγλη που του

ο πάπας δεν θα προκαλούσε ποτέ πάθη

χάρισε η νίκη στο Πουατιέ, ο Μ αρτέλλος

όπως αυτά που συνέβαλαν στη

θα έπρεπε να αγωνισθεί σκληρά για να

δημιουργία της Μ εταρρύθμισης ή της

εδραιώσει τη δυναστεία του. Το

Ιεράς Εξέτασης. Κατ’ επέκταση, ο

πιθανότερο είναι πως θα πολεμούσε

ευρωπαϊκός πολιτισμός θα

αδιάλειπτα εναντίον ανταπαιτητών, ενώ

αναπτυσσόταν σε πλαίσια λιγότερο

θα ήταν αδύνατο να κυβερνήσει χωρίς

θρησ κειοκεντρικά. Είναι αμφίβολο κατά

έναν ονομαστικό Φράγκο βασιλέα, όπως

πόσο ένα κράτος με ρωμαϊκές επιρροές

έπραξε στα τελευ τα ία του χρόνια. Σε μια

όπως η Α κουιτανία θα μπορούσε να

τέτο ια περίπτωση, είναι αμφίβολο αν θα

καταλήξει έρμαιο σκοταδιστικών

ανερχόταν ποτέ η δυναστεία του (των

τάσεων.

Καρολιδών) στον θρόνο. Φυσικά, στην περίπτωση αυτή δεν θα τον

Βέβαια, υπάρχει και η α ντίθ ετη άποψη με βάση την οποία ο

καταλάμβανε ούτε ο γνω στότερος

ευρωπαϊκός πολιτισμός που θα

εκπρόσωπός της, ο Κάρολος ο Μέγας ή

γνωρίζαμε θα ήταν κυρίως υπόθεση

Καρλομάγνος.

τη ς Μεσογείου. Περιοχές πέρα από

Σε μια Ευρώπη χωρίς τον

τα παλαιά σύνορα τη ς Ρωμαϊκής

Καρλομάγνο, δεν θα προέκυπτε ποτέ η

αυτοκρατορίας δεν θα είχαν

Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ούτε η

εν τα χ θ εί ποτέ σε αυτήν την

παράδοση της συγκεντρω τικής

πολιτιστική οικογένεια χωρίς την

διακυβέρνησης που αυτή εδραίωσε. Η

Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Γαλλία δεν θα είχε δημιουργηθεί ποτέ.

Επιπλέον, ορισμένα σημαντικά

Στη θέση της θα υπήρχε μια σειρά από

κέντρα πολιτισμού (κυρίως οι

κράτη, όπως η Ακουιτανία, η

ανεξά ρτητες πόλεις τη ς βόρειας

Βουργουνδία και η Βρετάνη, ενώ στα

Ιταλίας) δύσκολα θα είχαν

γερμανικά εδάφη βασίλεια όπως αυτά

μεγαλουργήσει πολιτιστικά στα

της Βαυαρίας και της Αλαμανίας θα

πλαίσια του σχετικά οπισθοδρομικού

είχαν επ εκτα θεί ανεμπόδιστα,

λομβαρδικού βασιλείου που

επιφέροντας τη γερμανική ενοποίηση

προϋπήρχε στην περιοχή. Αντίστοιχα,

αρκετούς αιώνες νωρίτερα, αλλά με

όμως, τα πολιτιστικά στοιχεία που

εντελώ ς άλλο χαρακτήρα, καθαρά

επέστρεψαν στην Ευρώπη μέσω των

γεωγραφικό και όχι εθνικό.

Αράβων λογιών θα παρέμεναν απρόσιτα

Αντίστοιχα, διαφ ορετικό θα ήταν και το μέλλον του Χριστιανισμού. Η επιρροή

χωρίς την τριβή μεταξύ Χριστιανών και Αράβων στην Ιβηρική.

του πάπα στα κοσμικά πράγματα, δεν θα μπορούσε να φ θάσει ποτέ εκ ε ί που την προώθησε η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κατά πάσα πιθανότητα, το παπικό κράτος θα διατηρ είτο, χωρίς όμως τη συνήθεια να ευλογεί ο πάπας τη στέψη των Ευρωπαίων μοναρχών την οποία καθιέρωσε η στέψη του Καρλομάγνου, η σημασία του θα ήταν περιορισμένη. Η Αγία Εδρα θα παρέμενε ένα πνευματικό κέντρο, όμως κανείς δεν θα αναγνώριζε στον ποντίφηκα εξουσίες όπως τον αφορισμό βασιλέων ή την κήρυξη των Σταυροφοριών. Ως ένας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) George F. Nafziger: ISLAM AT WAR, Praeger Publishers, Λονδίνο 2003. (2) David Nicolle: POITIERS 732 A.D., Osprey Publishing Ltd, Ο ξφόρδη 2008. (3) John Julius Norwich: THE MIDDLE SEA, Vintage Books, Λονδίνο 2007. (4) Edward Gibbon: THE DECLINE AND FALL OF THE ROMAN EMPIRE, Wildside Press, Λονδίνο 2004. (5) Christopher Brooke: EUROPE IN THE CENTRAL MIDDLE AGES, Εκδόσεις Longman, Εσσεξ 1964.

Παλαιό γκραβούρα που απεικονίζει τον Κάρολο Μ αρ τέλλο να εφορμά κατά τη Μάχη του Π ο υ α τιέ. Σ τη ν π ρα γματικότη τα , μάλλον πολέμησε πεζός και σίγουρα δεν έ φ ε ρ ε σφύρα.

Βυζαντινός α υ τοκρά το ρ ας μ ε τους σ τρ α τιώ τες του κατά τη διάρκεια επέλασης (από το χειρόγραφ ο τη ς μυ θισ το ρ ία ς του Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου).

47

Οι Βυζαντινοί νι,κούν στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071)

Στις 26 Αυγούστου τον έτους 1071, ο Βυζαντινός Στρατός γνώρισε τη μεγαλύτερη, ενδεχομένως, ήττα στη μακρόχρονη ιστορία του. Οι Σελτζούκοι του ΑλπΑρσλάν εκμεταλλεύθηκαν τακτικά σφάλματα και εσωτερικές αδυναμίες των Βυζαντινών κερδίζοντας μια νίκη επί του στρατού του αυτοκράτορα Ρωμανού Α’, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη μαζική διείσδυσή τους στη Μικρά Ασία. Τι θα συνέβαινε, όμως, αν οι Βυζαντινοί νικούσαν τις σελτζονκικές δυνάμεις; Ποια θα ήταν η τύχη της Κωνσταντινούπολης και του Ελληνισμού γενικότερα; Θα είχαν συνεχίσει οι Τούρκοι την κατακτητική πορεία τους στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική;

Ο

ι Σ ελτζο ύκο ι Τούρκοι

γένους των Δουκών δυσ α ρ εσ τήθηκε

αποτελούσαν ένα από τα γένη

από αυτή τη ν εξέλιξη . Η γέτες τη ς ή ταν

τη ς φ υ λ ετικ ή ς ένωσης των

ο καίσαρ Ιωάννης Δούκας, αδελφ ός του

νομάδων Ογούζων (που «εξελίχθηκαν»

Κωνσταντίνου, και ο φ ημισμένος

μ ετα γενέσ τερ α στους Τουρκομάνους),

λόγιος και φιλόσοφος, Μιχαήλ Ψελλός.

το οποίο είχε επ ιβ λη θεί ως κυρίαρχη

Οι Δ ούκες θεώ ρησαν το ν Ρωμανό

δυνασ τεία στις ά λλες το υ ρ κο γενείς

απειλή για τα δικαιώ ματα των δύο

φυλές. Κ εντροα σ ια τική ς προέλευσης,

ανήλικω ν γιων του Κωνσταντίνου στον

είχαν ιδρύσ ει μια εκ τετα μ έν η

α υτο κρ α τορ ικό θρόνο.

α υτοκρ α τορ ία σ τις ιρανικές χώρες και

Το 1071 ο Ρωμανός οδήγησε έναν

τη Μεσοποταμία, κατακτώ ντας τη

πολυάριθμο σ τρατό ενα ντίο ν των

Βαγδάτη, τη μουσουλμανική

Σελτζούκω ν, απ οτελούμενο από

μητρόπολη, το 1055. Παράλληλα είχαν

Β υζαντινούς και πλήθη μισθοφόρω ν

καταλάβει μερικά παραμεθόρια εδάφη

ποικίλης εθ ν ικ ή ς προέλευσης. Ο

τη ς βυζα ντινής Μ ικράς Ασίας. Το 1068

Β υζαντινός Σ τρατός όμως βρισκόταν

α νήλθ ε στον βυζαντινό θρόνο ο ικανός

σε φάση παρακμής και δεν ή τα ν η

και δημοφ ιλής στρατηγός Ρωμανός

ακαταμάχητη δύναμη τη ς εποχής του

Δ ιογένης. Ως Ρωμανός Δ ’,

Β ασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Ο

ανακηρύχθηκε αυτοκρά τορας

Ρωμανός σκόπευε να εκδιώ ξει τους

νυμφ ευόμενος τη ν Ευδοκία

Τούρκους από τα παραμεθόρια

Μ ακρεμβολίτισσα, χήρα του

βυζαντινά εδάφ η και από τη ν Αρμενία.

προηγούμενου μονάρχη Κωνσταντίνου

Ο Σ ελτζούκος σουλτάνος Αλπ Αρσλάν,

Δούκα. Η ισχυρή πολιτική παράταξη του

ο οποίος ετο ιμ α ζό τα ν να εισ β ά λει στη

Βυζαντινό νόμισμα με απεικόνιση του Χριστού ο οποίος ευ λ ο γ εί τον α υ τοκρό το ρα Ρωμανό Δ ’ και την α υ τοκ ρά τειρ α Ευδοκία Μ ακρεμβολίτισσα (Α&ήνα, Νομισματικό Μ ουσείο).

48

What if

Συρία (κτήση του φ ατιμιδικού

αποσυντονισμό τη ς βυζαντινής

βασιλείου τη ς Αιγύπτου), επ έστρεψ ε

παράταξης, α ν τεπ ιτέθ η κ ε με 10.000

εσπευσμένα στα β υζαντινοσ ελτζουκικά

ιππείς. Οι Τούρκοι απώθησαν τις δύο

σύνορα. Ο σουλτάνος η γ είτο μιας

π τέρυγες («κέρατα») του Βυζαντινού

τα χ υ κίνη τη ς δύναμης ιππέων και λίγων

Στρατού, ενώ ο Ανδρόνικος απέσυρε

πεζών, με κύριο σώμα το υ ς

τη ν οπισθοφυλακή χωρίς να δώσει

Σ ελτζούκους ιπποτοξότες. Μ ετά από

μάχη. Το βυζαντινό κέντρο, με

κάποιες αρχικές συρράξεις, η

επ ικεφαλής το ν Ρωμανό,

αποφασιστική μάχη δ ό θ η κε στις 26

υπ ερκεράσ θηκε από το υ ς Σ ελτζούκους

Αυγούστου του 1071, στην πεδιάδα του

και απομονώθηκε. Οι σ τρατιώ τες του

Μ α ντζικέρ τ (ελλην. Μ αζίκερτα). Δ ιά φ ορ ες α ιτίες οδήγησαν στην

Ρωμανού α ν τέτα ξα ν τη ν ύστατη αντίσταση, ώσπου ο αυτοκρά τορας

ή ττα του Βυζαντινού Στρατού. Ο

πληγώθηκε και αιχμαλω τίσθηκε. Ο Αλπ

έμπειρος, κατά τα φαινόμενα, Ρωμανός

Αρσλάν σ υμπ εριφ έρθηκε με σεβασμό

έπεσε στην παγίδα της παλαιάς,

στον υψηλό αιχμάλω τό του,

δοκιμασ μένης νομαδικής τα κ τικ ή ς τη ς

αποδίδοντάς του μεγάλες τιμ ές και

Ο Αλπ Αρσλάν

«προσποιητής υποχώρησης». Η γοργή

επ ιδιώ κοντας τη φιλία του. Τελικά τον

συμπεριφέρθηκε

προέλαση τη ς κολοσσιαίας β υζαντινής

ελευθέρω σ ε, αφού απέσπασε

σ τρατιάς επ έφ ερ ε τη ν αποσάθρωσή

ευ νο ϊκο ύ ς όρους κατά τη ν ειρ η νευ τική

της, καθιστώ ντας τη ν «εύκολη λεία»

συμφωνία που έκα νε μαζί του. Στην

με σεβασμό στον υψηλό

για το υ ς Τούρκους ιππείς που είχαν

Κωνσταντινούπολη, η παράταξη των

αιχμάλωτό του,

προσποιηθεί ό τι υποχωρούσαν. Ενας

Δουκών ανακήρυξε α υτοκρ ά τορ α το ν

αποδίδοντάς του μεγάλες τιμές και επιδιώκοντας τη φιλία του.

άλλος παράγοντας τη ς β υζαντινής

Μιχαήλ Ζ', γιο του Κωνσταντίνου

αποδυνάμωσης υπήρξε η αποστασία

Δούκα. Ο Ρωμανός Δ ’ η ττή θ η κ ε κατά

ενός μέρους των Ούζων μισθοφόρω ν

το ν εμ φ ύ λιο πόλεμο που ακολούθησε,

του Ρωμανού, το υ ρ κικο ύ λαού όπως οι

αιχμαλω τίσ θηκε από το υ ς αντιπάλους

Σελτζούκοι, οι οποίοι προσχώρησαν

του, τυφ λώ θ η κε και μετά από λίγο

στους εχθρ ούς λίγο πριν τη μάχη. Η

πέθανε.

π ροαναφ ερθείσα παρακμή του Βυζαντινού Στρατού ή τα ν μια ακόμη α ρνητική παράμετρος, όπως και η έλλειψ η συνοχής του λόγω του π ολυεθνικού χαρακτήρα του.

Τα αίτια της παρακμής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Στη συνέχεια, οι Σ ελτζούκοι

Σημαντικό ρόλο στην ή ττα του

θεώ ρησαν άκυρη τη συμφωνία που

Ρωμανού φ α ίνετα ι πως έπαιξε και η

είχαν συνάψει με το ν (νεκρό πλέον)

στάση του δ ιο ικη τή τη ς β υζαντινής

Ρωμανό και προήλασαν σε ολόκληρη

οπισθοφυλακής, Ανδρόνικου Δούκα,

τη ν έκταση τη ς Μ ικρός Ασίας. Η

ανιψιού του προηγούμενου

βυζαντινή ηγεσ ία αναγκάσθηκε να

αυτοκράτορα. Ο Ανδρόνικος βιάστηκε

απ οδεχθεί τη ν εγκατάστασή το υ ς στο

να δ ια τά ξει τη ν οπισθοχώρηση του

μικρασιατικό έδαφ ος ως υποτελών με

σώματός του, ενώ ίσως ή ταν και ο

υποχρέωση σ τρατιω τικής υπηρεσίας.

αυτουργός τη ς διάδοσης μια φήμης

Ετσι ιδ ρ ύθ η κε το μικρασιατικό

ανάμεσα στους σ τρατιώ τες του

σ ελτζουκικό κράτος (Σουλτανάτο του

σύμφωνα με τη ν οποία ο

Ικονίου). Σ ταδιακά πάντως οι

α υτοκράτορας, ο οποίος βρισκόταν στο

Β υζαντινοί ανέκτησ αν το βόρειο και το

κέντρ ο τη ς βυζα ντινής παράταξης, είχε

δ υ τικό τμήμα τη ς χερσονήσου. Το 1136-

σκοτω θεί. Η φήμη αυτή ενέσπ ειρε το ν

39 ο α υτο κρά το ρ ας Ιωάννης Β ’

πανικό στην οπισθοφυλακή. Τότε, μόλις

Κομνηνός α νακα τέλα βε και το νότιο

ο Αλπ Αρσλάν διαπίστωσε το ν

τμήμα της, π εριορίζοντας τους

49

Ο ι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζίκέρτ (1071)

Τούρκους στην ενδοχώρα. Το 1176

τουρκομανικά εμιράτα). Το 1402 οι

όμως οι Σ ελτζο ύκο ι κέρδισαν μια νέα

Οθωμανοί πολιορκούσαν τη ν

συντριπτική νίκη επί των Βυζαντινών

Κωνσταντινούπολη ήδη επί οκτώ

στο Μ υριοκέφαλο και εξαπλώθηκαν

χρόνια, αλλά το ίδιο έτο ς υπέστησαν

πάλι στο μεγαλύτερο μέρος του

συντριπτική ή ττα από το ν σ τρατό του

μικρασιατικού εδάφ ους. Μ ετά την

Ταμερλάνου, στη Μάχη τη ς Αγκύρας.

κατάληψη τη ς Κωνσταντινούπολης από

Παρά τα ύ τα ανένηψ αν

του ς Σταυροφ όρους (1204), η

σύντομα, ανακτώ ντας τα

Α υτοκρα τορία τη ς Νικαίας κατόρθω σε

εδάφη που είχαν χάσει το

να διασώσει τη Β ορειοδυτική Μικρά

1402-3. Το 1453 ή ταν έτο ιμ ο ι να

Ασία από το υ ς Τούρκους εισ βολείς,

πολιορκήσουν και πάλι την

σ ταθεροποιώ ντας το ανατολικό τη ς

Κωνσταντινούπολη, τη ν οποία

σύνορο. Σε αυτό συνέβαλε και η

κατέλαβαν μετά από γενναία

πανωλεθρία που υπέστησαν οι Τούρκοι

αντίσταση των Βυζαντινώ ν και των

από του ς Μ ογγόλους στη μάχη του

Ιταλών υπερασπιστών της με

Κιοσέ Νταγ (1243), κατά τη ν οποία ο

επ ικεφαλής το ν τε λ ευ τα ίο

Σ ελτζούκος σουλτάνος υπέπεσε στο

αυτοκράτορα, Κωνσταντίνο ΙΑ’, ο

ίδιο σ τρατηγικό σφάλμα που είχε

οποίος σκοτώ θηκε πολεμώ ντας

υποπέσει ο Ρωμανός Δ ιο γένη ς στο

ανάμεσα στους άνδρες του. Τα

Μ αντζίκέρτ. Το Σουλτανάτο του Ικονίου

τε λ ε υ τα ία βυζαντινά εδάφη, το

έγ ιν ε υπ οτελές των Μογγόλων,

Δεσπ οτάτο του Μ ορέα και η

παρήκμασε και διαλύ θ η κε το 1307. Στο

Α υτοκρα τορία τη ς

έδαφ ος του ιδρύθηκαν διάφορα

Τραπεζούντας, π εριήλθαν

τουρκομανικά εμιράτα, ένα από τα

στην οθω μανική εξουσ ία το

οποία ήταν το οθωμανικό. Μ ετά τη

1460-61.

βυζαντινή ανακατάληψη τη ς

Η απώλεια τη ς

Κωνσταντινούπολης (1261), τα

μικρασ ιατικής χερσονήσου

μικρασ ιατικά εδάφη παραμελήθηκαν

θ εω ρ είτα ι συχνά ο

από την α υτοκρα τορική εξουσία, με

απ οφ ασιστικότερος

αποτέλεσμα οι Τουρκομάνοι να

παράγοντας για την

καταλάβουν το μεγαλύτερο μέρος

πτώση τη ς Β υζαντινής

τους. Εως το τέλ ο ς του 13ου αι., οι

α υτο κρ α το ρ ία ς της

βυζαντινές κτή σ εις είχαν π ερ ιορ ισ θεί

οποίας η Μικρά Ασία

σ τις μεγάλες πόλεις τη ς βόρειας

υπήρξε ο εδαφ ικός

Β ιθυνίας-Μ υσίας.

πυρήνας κατά τη

Το οθω μανικό κρα τίδιο ιδρ ύθ η κε

Μ εσοβυζαντινή

στη νότια Β ιθυνία ως υπ οτελές των

Περίοδο. Η περιοχή

Σελτζούκω ν, στα σύνορα με το

αυτή ή τα ν πλούσια και

Βυζάντιο. Κατά το πρώτο μισό του 14ου

πολυάνθρωπη, με 10-15.000.000

αι., οι Οθωμανοί κα τέλα βαν τις

κα τοίκους το ν 10ο αι. (σύμφωνα με τις

τε λ ε υ τ α ίε ς βυζαντινές μικρασ ιατικές

εγ κ υ ρ ό τερ ες εκτιμ ή σ εις) αλλά και η

κτήσ εις (εκτός από τη Φ ιλαδέλφ εια και

κύρια πηγή πόρων, πρώτων υλών,

τη Φώκαια που καταλήφ θηκαν

ανθρώπινου δυναμικού, υπαλλήλων και

αργότερα). Το 1354 κα τέκτησ αν τη ν

στρατιω τώ ν για το Βυζάντιο. Η απώλειά

Καλλίπολη, στο θρα κικό έδαφ ος, και το

τη ς υπήρξε, πράγματι, σ ημαντικότα το

1387 τη Θεσσαλονίκη. Η εδαφ ική

α ίτιο τη ς κατάρρευσης τη ς

επέκτασή το υ ς υπήρξε ραγδαία στη

αυτοκρα τορία ς. Ωστόσο, αυτή η

Χερσόνησο του Αίμου και στη Μικρά

κατάρρευση ο φ ειλό τα ν σε ευ ρ ύ τερ ες

Ασία (όπου υπέταξαν τα αντίπαλα

π ολιτικές, κοινω νικές, οικονομικές,

=ιφος της εποχής των σταυροφοριών.

50

What if

Μετά την ήττα στο Μαντζικέρτ, η οργάνωση σε θέματα

σ τρατιω τικές, θ ρ η σ κ ευ τικ ές,

η παρακμή τη ς θ εμ α τικ ή ς δ ιο ικ η τικ ή ς

εθ ν ο λ ο γ ικ ές κ.ά. α ρ ν η τικ ές

και σ τρατιω τικής οργάνωσης κατά το ν

π αραμέτρους (τις οποίες θα

11ο αι. έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη

αναλύσουμε στη συνέχεια) που

βυζαντινή αποδυνάμωσή. Μ ετά τη ν

επ έφ εραν τη ν πτώση καταρχήν της

ή ττα στο Μ αντζικέρτ, η οργάνωση σε

βυζα ντινής Μ ικράς Ασίας και έπ ειτα

θ έμ α τα εξαρ θρώ θηκε και τελ ικ ά

των υπόλοιπων αυτοκρατορικώ ν

κα ταργήθηκε, εξα σ θ ενίζο ντα ς τη

εδαφών και τη ς ίδιας τη ς

διοίκηση και το ν στρατό. Κατά την

πρωτεύουσας. Υπ’ αυτή τη ν έννοια, η

Υστεροβυζαντινή Περίοδο, η υ ιοθέτησ η

πτώση τη ς Β υζαντινής α υτοκρ α τορία ς

του συστήματος τω ν «προνοιών»

ήταν μάλλον αδύνατον να αποτραπεί,

επ έφ ερ ε τη ν ουσιαστική αποσάθρωση

α νεξά ρ τη τα από τη διατήρηση ή όχι τη ς

του εθ ν ικ ο ύ στρατού. Το σ τράτευμα

Μικράς Ασίας. Εξάλλου, επ ρόκειτο για

στελεχω νόταν όλο και π ερισσότερο με

τη μακροβιότερη α υτο κρ α το ρ ία της

ξένους μισθοφ όρους. Κατά τη ν εποχή

Παγκόσμιας Ιστορίας, με μια πορεία

των Κομνηνών, οι μισθοφ όροι

μεγαλύτερη τη ς χ ιλ ιετία ς (330-1453 ή

αποτελούσαν σημαντικό τμήμα του,

395-1453, σύμφωνα με τη ν ο ρθότερη

ενώ κατά τη ν περίοδο των Παλαιολόγων

άποψη). Η φ θορά του χρόνου τη

ο σ τρατός είχε κα τα σ τεί σχεδόν

βάρυνε ήδη σημαντικά.

απ οκλειστικά μισθοφ ορικός,

Τα α ίτια τη ς πτώσης του Βυζαντίου δεν ο φ είλ ο ν τα ι τόσο στην ισχύ των

συμβάλλοντας σ ημαντικά στην οικονομική «αιμορραγία» του

εξαρθρώθηκε

Τούρκων ή των Λατίνων εισβολέων, όσο

Β υζαντίου. Παράλληλα, ελα ττώ θ η κε

και τελικά

στη σταδιακή εσω τερική αποδυνάμωσή

τρα γικά η θαλάσσια ισχύς τη ς

του από το δ εύ τερ ο τέ τα ρ το του 11ου

α υτοκρατορίας, με αποτέλεσμα από τα

αι. κ.εξ. Εως τ ό τε η Β υζαντινή

τέλ η του 13ου αι. ο στόλος της

εξασθενίζοντας

α υτο κρ α το ρ ία είχε ε ξ ε λ ιχ θ ε ί σε ένα

συνήθω ς να μην α ρ ιθ μ εί π ερισσότερα

τη διοίκηση και

ιδιαζόντω ς συμπαγές, ευνομούμενο και

από δέκα σκάφη. Από τη ν άποψη τη ς

καταργήθηκε,

τον στρατό.

στρατιω τικά ισχυρό κράτος. Ο στρατός

κοινω νικοπ ολιτικής συνοχής, οι

τη ς ή τα ν κυρίως εθ νικό ς,

πλούσιοι ευ γ εν είς ενισ χύονταν

επ αγγελματικός και σ υντηρούμενος

σταδιακά σε βάρος τη ς κεντρ ική ς

από τη ν κεντρική εξουσία. Η

εξουσίας. Οι μεγαλο κτη μα τίες

εκπαίδευσή του σ τηριζόταν στην

διεύρυναν διαρκώς τις π εριουσ ίες το υ ς

εμπ ειρία και τα αξιώ ματα πολλών

σε βάρος των κατώτερων

αιώνων ρωμαϊκής και ελλη νισ τική ς

αριστοκρατώ ν και των ελεύθ ερω ν

π ολεμικής τέχ ν η ς και ή ταν φορέας

αγροτών σε μια εξελισ σόμ ενη

μιας υ π ερ χιλιετούς σ τρατιω τικής

διαδικασία τιμαριοποίησης. Εκτός από

παράδοσης, με άρτια οπλοσκευή και με

τη ν επέκταση των γαιών τους, οι

οργάνωση απαράμιλλη για εκ ε ίν η τη ν

μεγάλογαιοκτήμονες εξασφ άλιζαν και

περίοδο. Ε ντούτοις οι βυζαντινές

περισσότερα προνόμια, συχνά

ένοπλες δυνάμεις, το φ όβητρο των

κ α θισ τάμ ενοι η μ ια νεξά ρ τη το ι

εχθρών, παρήκμασαν σημαντικά κατά

ηγεμόνες, με αποτέλεσμα την

τη ν π εν τη κ ο ν τα ετία πριν τη μάχη του

εξασ θένισ η τη ς κρα τικής συνοχής.

Μ αντζικέρτ, λόγω μιας σειράς

Χ αρακτηρισ τικά προνόμιά το υ ς κατά

αδύναμων αυτοκρατόρω ν αλλά και των

το ν 14ο αι. ή ταν η δ υ να τό τη τά το υ ς να

εμφύλιω ν συγκρούσεων. Ο π ερίφημος

φ ορολογούν κατά βούληση τους

Β υζαντινός Σ τρατός δεν ανέκαμψε

κ α λ λ ιερ γ η τές των εδαφώ ν τους

κατά τη ν Υ στεροβυζαντινή Περίοδο,

(ουσιαστικά δουλοπάροικους) και να

παρά τις φ ιλό τιμ ες προσπάθειες

ασκούν δικα σ τικές εξο υσ ίες επάνω

μερικώ ν αυτοκρατόρων. Επιπρόσθετα,

τους. Επιπρόσθετα, σταδιακά

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη τον Μαντζίκέρτ (1071)

προσαρτούσαν τις ιδιο κτη σ ίες των ελεύθερ ω ν μικροκαλλιεργητώ ν, οι οποίοι ήτα ν συνεπείς στην καταβολή

πολεμική προσπάθεια. Οι σ υνθήκες που είχαν επ ικρατήσ ει στη βυζαντινή ,,

,

εξουσία. Α ντίθετα, οι πλούσιοι

επ ικρα τεια η τα ν αναλογες αυτών που οδήγησαν στον εδαφ ικό διαμελισ μό τη ς Δ υτικής Ρωμαϊκής α υτοκρα τορ ία ς

μεγα λο κτη μ α τιές συχνά δεν

από το υ ς βαρβάρους (5ος αι. μ.Χ.).

των φόρων του ς στην α υτοκρα τορική

κατέβαλλαν κανονικά το υ ς φόρους

Η γενική οικονομική και κοινωνική

τους, κατάσταση που επ ιδεινω νόταν με

παρακμή επ έφ ερ ε και τη ν υποτίμηση

την πάροδο των αιώνων. Λόγω τη ς

του βυζαντινού νομίσματος (του

προσάρτησης των μικρότερω ν

υπέρπυρου) από το ν 11ο αι. και κυρίως

κτηματικώ ν περιουσιών από αυτούς, τα

από το ν 13ο αι. κ.εξ. Η υποβάθμισή του

εισ οδήματα του κράτους από τη

στις συναλλαγές και η αντικατάστασή

φσρολόγηση μειώ νονταν συνεχώς και οι

του από τα νομίσματα των ιταλικώ ν

οικονομικές δ υ να τό τη τές του

κρατών προκάλεσε έντονο

π εριορίζονταν ραγδαία, με

πληθωρισμό, ακρίβ εια και ανέχεια του

κατασ τροφ ικά απ οτελέσματα για τη

πληθυσμού. Το καταπονημένο

συνοχή και την άμυνά του. Παράλληλα

βυζαντινό κράτος δεν μπορούσε πλέον

μειώ νονταν και οι πηγές

να αποκρούει τις εξω τερ ικές απειλές. Η

στρατολόγησης, επειδή ενώ οι

θαυμαστή ικανότητά του να

ε λ ε ύ θ ερ ο ι αγρότες, οι κα τώ τεροι

α νασ υγκρ ο τείται γρήγορα μετά από

ευ γ ενείς και οι α κόλουθοί το υ ς

κά θε ή ττα χάθηκε για πάντα.

προσέρχονταν όταν καλούντο να

Ειδικά στη Μικρά Ασία, η

προσφέρουν τις σ τρατιω τικές

φ ορολογική και οικονομική αφαίμαξή

υπηρεσίες τους, οι μεγάλο κτη μ α τίες

τη ς οδήγησε στην αποξένωση ενός

απέφευγαν να παρέχουν α ρκετούς

μεγάλου μέρους των κατοίκω ν της από

μαχίμους και κα λλιερ γ η τές στην

τη ν α υτο κρ α το ρ ική αρχή. Η

Σύγκρουση σταυροφόρω ν μ ε Μ ουσουλμάνους (Παρίσι Ε&νική Β ιβλιοθήκη).

52

What if

φ ορολογική επιβάρυνσή το υ ς υπήρξε

εξανδραποδισμούς και φόνους,

σ ημαντικός παράγοντας τη ς μειω μένης

ερημώ νοντας μεγάλες μικρασ ιατικές

αντίσ τασής το υ ς στους Τούρκους και

εκτά σ εις και αφήνοντάς τε ς

των συχνά εκούσιω ν εξισλαμισμώ ν

α κα λλιέρ γη τες. Επρόκειτο για μια

τους. Οι α ιρ ετικ ο ί χρ ισ τια νικο ί

ευ ρ εία μετάλλαξη τη ς οικονομίας

πληθυσμοί τη ς ενδοχώρας της

μεγάλων περιοχών τη ς Μ ικράς Ασίας

ανατολικής Μ ικράς Ασίας, παραδοσιακά

από γεω ργική σε κτηνοτρ οφ ική και,

εχ θ ρ ικ ο ί προς τη βυζαντινή εξουσία,

παράλληλα, για μια βίαιη

ήταν πιο δ εκ τικ ο ί στους εξισλαμισμούς.

αντικατάσταση το υ χριστιανικού

Οταν προσχωρούσαν στο Ισλάμ,

πληθυσμού από έναν νέο

διατηρούσ αν τις ιδ ια ίτερ ες

μουσουλμανικό (τουρκικό ή

θ ρ η σ κ ευ τικ ές δοξασ ίες το υ ς μέσα στα

εξισλαμισμένο γηγενή). Πολλοί

μουσουλμανικά πλαίσια. Η εθνολογική

Μ ικρασ ιάτες εντάσ σ ονταν στους

παράμετρος υπήρξε επίσης

το υ ρ κο μανικο ύς σ τρατούς με τη ν

σ ημαντικότα τη για τη ν εξασ θένισ η της

ιδ ιό τη τα των «γκουλάμ» (gulam) (1),

αυτο κρ α το ρ ική ς άμυνας στην

πυκνώνοντας τις τά ξεις τους. Ο θεσ μός

ανατολική Μ. Ασία. Π αρότι η ελληνική

των «γκουλάμ» υπήρξε μια από τις

γλώσσα ή ταν κυρίαρχη και ε κ ε ί (όπως

σ η μ α ντικό τερ ες μεθόδ ους

στην υπόλοιπη Μικρά Ασία), οι κά τοικοί

εξισλαμισμού του χριστιανικού

τη ς ουσιαστικά δ εν είχαν εξελλη νισ θ εί.

πληθυσμού. Μια άλλη τέ το ια μέθοδ ος

Ετσι κατανοούμε τη ν α ντίθ εσ ή το υ ς

ή τα ν οι επ ιγαμίες των Τουρκομάνων με

στη βυζαντινή κυριαρχία. Α ντίθετα, οι

αιχμαλω τισμένες Χριστιανές.

πληθυσμοί του Πόντου, τη ς παράκτιας

Πολυγαμικοί, ως Μ ουσουλμάνοι, είχαν

Κ ιλικίας και τη ς δυ τική ς Μ ικράς Ασίας

τη ν οικονομική δυνατότητα, ως

ήταν Ο ρθόδοξοι σε συντριπτικό

κα τα κτη τές, να διατηρούν α ρ κ ετές

ποσοστό και είχαν ελληνοχρισ τιανική

συζύγους και παιδιά από αυτές.

συνείδηση. Η αιχμαλωσία του Ρωμανού Δ ’ Δ ιογένη κατά τη μάχη του Μ αντζικέρ τ.

Τέλος, πρέπει να γ ίν ε ι λόγος γ ια τις μεθ όδ ο υς προέλασης και ενίσχυσης, πληθυσμιακής και οικονομικής, των Τούρκων εισβολέων. Η σ τρατηγική τη ς επ έκτασής το υ ς βασιζόταν σ τις

Η εναλλακτική ιστορική εξέλιξη Λόγω των παραγόντων που αναλύθηκαν ανωτέρω, η διάλυση της

ο λ έθ ρ ιες επ ιδρομές των Τουρκομάνων

Β υζαντινής α υτοκρ α τορ ία ς θ α ή ταν η

νομάδων που α π οσυνέθεταν τη

πιθανότερη εξ έλ ιξη α νεξά ρτη τα από το

μικρασιατική κοινωνία. Οι νομαδικές

αν ο ι Τούρκοι εμφ α νίζοντα ν ή όχι στον

ορδές διενεργούσ αν εκ τετα μ έν ες κατασ τροφ ές,

ανατολικό τη ς ορίζοντα. Επομένως, το ερώ τημα που τίθ ε τα ι, κατά τη ν άποψή μας, στην περίπτωση που οι Β υζαντινοί νικούσαν στη Μάχη του Μ αντζικέρτ, δεν είνα ι αν η α υ το κρα το ρία θα κατόρθω νε να επιβιώσει μετά το 1453, αλλά ποια θ α ή ταν η διάδοχη πολιτική τη ς κατάσταση. Οι δύο κύριοι δ ιεκ δ ικ η τές των εδαφώ ν τη ς ή τα ν οι Τούρκοι από τα α νατολικά και οι Λ ατίνοι (Δυτικοευρω παίοι) από τα δυτικά. Στην π ραγματικότητα, επ ρ όκειτο για τους μοναδικούς δ ιεκ δ ικ η τές , επειδή οι ά λλες δυνάμεις που έδρασαν στην

53

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζικέρτ (i07l·)

Συλλογή φόρων από κρατικούς αξιω ματούχους. Μ ε την εφ αρμογή του συστήματος της πρόνοιας τα φορολογικά βάρη έπεσαν ολοκληρωτικά στον α γροτικό πληθυσμό του Βυζαντίου ο οποίος έγινε έρμαιο των φοροεισπρακτόρω ν (A. Duc elfter, Byzance et le monde Orthodoxe, Παρίσι 1986).

ευ ρ ύτερ η περιοχή κατά την

Υστεροβυζαντινή Περίοδο

Υστεροβυζαντινή Περίοδο (Σέρβοι,

(Α υτοκρατορία τη ς Τραπεζούντας,

Βούλγαροι, Μ ογγόλοι κ.ά.) δεν είχαν το

Δ εσποτάτο του Μ ορέα κ.ά.) δεν

απαραίτητο ειδ ικό βάρος (ή οι εσ τίες

κατόρθωσαν να επιβιώσουν,

του ς βρίσκονταν πολύ μακριά), ώστε να

προσαρτώ μενες τελ ικ ά από τη ν

μπορέσουν να διεκδικήσ ουν το σύνολο

ισχυρότερη δύναμη, το υ ς Τούρκους.

τη ς βυζαντινής κληρονομιάς, πέρα από

Λαμβάνοντας υπόψη τα α ίτια της

κάποια π εριφ ερεια κά εδάφη. Οι Ρώσοι

βυζα ντινής αποδυνάμωσης και τις δύο

είχαν απ ομακρυνθεί σε μεγάλο βαθμό

μεγάλες π ο λιτικο σ τρ ατιω τικές

από τη Χερσόνησο του Αίμου, λόγω και

δυνάμεις (Τούρκους και Λατίνους), δεν

τη ς εδα φ ικής παρεμβολής των ισχυρών

θ α μπορούσε να υπάρξει μια τρ ίτη

Πετσενέγω ν και Κουμάνων νομάδων

πολιτική κατάσταση για τους

των ουκρανικών και των

ελλη νικο ύς πληθυσμούς πέρα από την

παραδουνάβιων στεπών. Επιπρόσθετα,

επιβίωση τη ς α υτοκρ α τορία ς (αδύνατη

στις αρχές του 13ου αι. υπέστησαν μια

κατά τα φαινόμενα) ή τη ν ενσωμάτωσή

καταστρεπ τική μογγολική εισβολή που

το υ ς σε ξένους κρατικούς

παρέλυσε τις δυνάμεις τους. Επίσης,

σχηματισμούς.

θα πρέπει να απ οκλείσουμε την επιβίωση π εριφ ερειακώ ν ελληνικώ ν

Με α φ ετη ρ ία τη ν υποθετική βυζαντινή νίκη στο Μ αντζικέρτ, θα

πολιτικώ ν οντοτήτω ν μετά το ν 15ο αι.,

επ ιχειρήσουμε να «αποκαταστήσουμε»

επειδή όσες σ χηματίσθηκαν κατά την

τις πιθανές ισ τορ ικές ε ξ ελ ίξε ις στην

54

What if

περιοχή. Οι Τούρκοι, παρά τη ν ή ττα

δεδομ ένα οι Τούρκοι στήριξαν σε

το υ ς σ’ αυτήν, θ α διείσ δυαν βαθμιαία

σημαντικό βαθμό τη ν προέλασή τους

στη μικρασιατική χερσόνησο για τους

στην εκμ ετά λλευσ η των πόρων και του

εξής λόγους: Πρώτον, λόγω της

χριστιανικού δυναμικού τη ς Μικράς

μ ετανα σ τευ τική ς πίεσης που δέχονταν

Ασίας, ε ίτ ε οικονομικά-φ ορολογικά ε ίτε

από το υ ς ο μ ο εθ νείς το υ ς τη ς ασιατικής

στρατιω τικά (πολεμιστές «γκουλάμ» ή

ενδοχώρας. Δ εύ τερ ο ν, λόγω του

βοηθητικοί). Χωρίς αυτή τη δυνατότητα,

προσεταιρισμού των «αντιβυζαντινών»

εάν είχαν στη διάθεσή το υ ς μόνο τους

πληθυσμών τη ς ανατολικής

συγκριτικά αραιούς πληθυσμούς τη ς

μικρασιατικής ενδοχώρας. Τρίτον, λόγω

ανατολικής η μ ιο ρ εινή ς ενδοχώρας, οι

τη ς εξελισ σ ό μ ενη ς βυζαντινής

δυνάμεις το υ ς θ α ή ταν πολύ πιο

παρακμής. Επικεφαλής το υ ς θ α τίθ ε το

περιορισμένες. Επιπρόσθετα, δεν θα

πιθανώς πάλι κάποια σελτζουκική

υπήρχε α ρ κετός ζωτικός χώρος για

δυναστεία, ένας κλάδος των Μεγάλων

ν εο φ ερ μ ένες το υ ρ κο μ α νικές φυλές, οι

Σελτζούκων. Ε ντούτοις, η τουρκική

οποίες θα αδυνατούσαν να εξαπλωθούν

διείσδυση στη Μικρά Ασία προφανώς θα

πληθυσμιακά στην περιοχή. Η

της Νικαίας θα

επιβαρυνόταν πολύ, σε σχέση με τα

σημαντικότερη εξέλιξη θ α ή τα ν η

είχε πολύ

π ραγματικά γεγονότα. Οι το υ ρ κ ικ ές

αποτροπή τη ς ίδρυσης του οθωμανικού

επ ιδρομές δύσκολα θ α υπερέβαιναν τη

κράτους, το οποίο ιδρύθηκε στη νότια

Η Αυτοκρατορία

μεγαλύτερη έκταση από αυτήν που κατείχε στην πραγματικότητα και θα συμπεριλάμβανε τα εδάφη του Πόντου.

μεγάλη καμπή του ποταμού Αλυ και η

Βιθυνία. Σύμφωνα με το εναλλακτικό

Μάχη του Μ υριοκέφαλου δεν θ α είχε

σενάριο, η Β ιθυνία θα βρισκόταν μακριά

πραγματοποιηθεί. Οι εισ β ολείς θα

από τα βυζαντινοτουρκικά σύνορα. Για

π εριορίζονταν στην ορεινή

τη ν ακρίβεια, οι Οθωμανοί μάλλον δεν

μικρασιατική ενδοχώρα, χωρίς εδαφική

θ α είχαν εγ κ α τα σ τα θ εί καθόλου στη

διέξοδο στα νότια παράλια τα οποία θα

Μικρά Ασία αφού αποτελούσαν μια από

παρέμεναν υπό βυζαντινό ή

τις ν εο φ ερ μ ένες το υ ρ κο μανικές φυλές.

ενδεχομένω ς αρμενικό έλεγχο (η

Οι Β υζαντινοί τη ς Νίκαιας θ α είχαν

«Μικρή Αρμενία» τη ς Κιλικίας).

ανακτήσ ει τη ν Κωνσταντινούπολη, αλλά

Υ ποθέτοντας ό τι όντως θ α συνέβαινε η

η πορεία τη ς βυζαντινής παρακμής θα

κατάληψη τη ς Κωνσταντινούπολης από

είχε επ ιτα χυνθ εί λόγω των παραγόντων

το υ ς Σταυροφ όρους το 1204, αυτό το

που αναλύθηκαν. Το σελτζουκικό

γεγονός θα συνέβαλλε σημαντικά στη

σουλτανάτο θ α διαλυόταν, αλλά τα

σ ελτζουκική προέλαση που θα

τουρκομανικά εμιρά τα που θ α το

προσέγγιζε τα όρια τη ς Φρυγίας. Ομως,

διαδέχονταν, υποτελή στους

η ή ττα των Σελτζούκω ν από τους

Μ ογγόλους, θα κατακτούσαν αρκετά

Μ ογγόλους το 1243 θα σηματοδοτούσε

μικρασιατικά εδάφη εκμ ετα λλευό μ ενα

τη ν ανακοπή τη ς εξάπλωσής το υ ς και

τη βυζαντινή παρακμή, προσεγγίζοντας

τη ν απώλεια των εδαφών που θα είχαν

πάλι τη Φρυγία.

κα τακτήσ ει τη ν περίοδο 1204-43. Ισως οι Μ ογγόλοι να εισέβαλλαν στο βυζαντινό έδαφος, αλλά χωρίς σοβαρές συνέπειες επειδή θα βρίσκονταν μακριά από τις βάσεις ισχύος τους.

Οι Λατίνοι ανακαταλαμβάνουν το Βυζάντιο

Η Α υτοκρατορία τη ς Νικαίας θ α είχε πολύ μεγαλύτερη έκταση από αυτήν

Παρά τις επ ιτυ χίες τους, οι Τούρκοι

που κα τείχε στην π ραγματικότητα και

θ α υστερούσαν σ ημαντικά στον «αγώνα

θ α συμπεριλάμβανε τα εδάφη του

δρόμου» για τη ν κατάκτηση τη ς

Πόντου (της Α υτοκρατορίας της

Κωνσταντινούπολης και τη ς Β υζαντινής

Τραπεζούντας). Με βάση τα πραγματικά

α υτο κρ α το ρ ία ς έν α ν τι των Λατίνων

ΒΑΡΙΑ ΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΟΣ ΣΚΟΥΤΑΤΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ (10ος-11ος αιώνας μ.Χ.) Οι β α ρύτερ α οπλισμένοι π εζοί τη ς πρώτης γραμμής έφ ερ α ν κράνος σ ύ ν θετη ς κατασκευής, λεπιδω τό κλιβάνιο με αρχαϊκές π τέρ υ γ ες -ενίοτε συνδυαζόμενο μ ε αλυσιδωτό θ ώ ρ α κ α -κα ι μεγά λη σ τρ ογγυλή ή ελλειψ οειδ ή ασπίδα ("σκούτα ") διακοσμημένη μ ε χρω ματικούς συνδυασμούς που δηλώνουν σ υγκεκριμένη στρατιω τική μονάδα (εικονογράφηση του Χρήστου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

56

What it

διεκδικη τώ ν των ίδιων περιοχών. Οι

προσπάθειά το υ ς να κα τακτήσ ουν τη ν

τε λ ευ τα ίο ι, παρά τη ν απώλεια τη ς

Κωνσταντινούπολη, κυρίως επειδή θα

Κωνσταντινούπολης το 1261 και της

έπρεπε προηγουμένως να κατακτήσουν

ουσ ιασ τικής εκδίω ξής το υ ς από τους

τα παρεμβαλλόμενα και σχετικά

Α γίους Τόπους το 1291, βρίσκονταν σε

π υκνοκατοικημένα βυζαντινά εδάφη.

φάση π ολιτικοσ τρ ατιω τικής ανόδου, η

Α ντίθετα, οι Λ ατίνοι δ εν θ α είχαν παρά

οποία σ υνεχίσ θηκε με τα χ ύ τερ ο υ ς

να διασχίσουν πάλι τη θάλασσα χωρίς

ρυθμούς κατά το υ ς επ όμενους αιώνες.

να συναντήσουν αξιόλογη αντίσταση

Οι ιτα λ ικ ές ν α υ τικ ές δ η μ ο κρ α τίες

από το εξα σ θ ενη μ ένο βυζαντινό

δ ιέθ ετα ν τις ισ χυ ρ ό τερες θαλάσσιες

ναυτικό. Εξάλλου θα δ ιέ θ ε τα ν α ρ κ ετές

δυνάμεις τη ς εποχής. Από το ν 15ο

βάσεις εξόρμησης στο Α ιγαίο αφού

αιώνα π ροσ τέθηκαν στη θαλάσσια ισχύ

άλλωστε, παρά τη ν απώλεια τη ς

τη ς Κ αθολικής Δύσης οι ισχυροί

λα τινική ς Κωνσταντινούπολης,

Με 8άση το

νεοσ ύσ τατοι στόλοι τη ς Ισπανίας, της

διατήρησ αν πολλές κτήσ εις στα νησιά

εναλλακτικό

Π ορτογαλίας και τη ς Γαλλίας. Οι

και στη νότια Ελλάδα. Αργά ή γρήγορα

χερσ α ίες λ α τιν ικ ές δυνάμεις

οι Λ ατίνοι θ α εισ έβαλλαν πάλι στην

περιλάμβαναν σιδηρόφ ρακτους

περιοχή, μάλλον το ν 14ο αι.,

JP σενάριο, το Βυζάντιο θα

ιππότες και άλλα σ τρ ατεύματα

διαπιστώ νοντας τη βυζαντινή αδυναμία.

διατηρούσε

«πρώτης τάξεω ς», ιδια ίτερ α

Στην π ρα γμα τικότητα δ εν το έπραξαν

εμπειροπόλεμα ένα ντι των Βυζαντινών

επειδή η οθω μανική ισχύς έδρασε

και των Τούρκων λόγω των πολέμων

αποτρεπτικά για ένα τέ το ιο ενδεχόμενο

σημαντικά εδαφικά στηρίγματα, στη Μικρά Ασία, αλλά θα βρισκόταν σε φάση προχωρημένης παρακμής λόγω της γενικότερης αποδυνάμωσής του. '

των Σταυροφοριών. Παρά τις

(αν και οι Λ ατίνοι αποπειράθηκαν να

α ν τιθ έ σ ε ις μεταξύ των κρατών τους, οι

σ υγκρουσ θούν μαζί τη ς στη Νικόπολη

Λ ατίνοι συνεργάζονταν συνήθως

το 1396). Εξάλλου, οι Οθωμανοί

ικανοποιητικά ό ταν εκσ τρ ά τευ α ν στην

προήλασαν κεραυνοβόλα στα ασιατικά

α νατολική Μ εσόγειο. Αυτή τη

και τα ευρωπαϊκά έδαφη.

συνεργασία εξασ φ άλιζε συχνά ο πάπας.

Με βάση το ενα λλακτικό σενάριο,

Κατά το ν Υστερο Μεσαίωνα και τη ν

το Β υζάντιο θ α διατηρ ούσ ε σημαντικά

πρώιμη Αναγέννηση ενισ χύθ η κε

εδα φ ικά στηρίγματα, στη Μικρά Ασία,

σ ημαντικά και η εσω τερική συνοχή των

αλλά θα βρισκόταν σε φάση

δυτικοευρω παϊκώ ν κρατών, μέσω της

προχωρημένης παρακμής λόγω τη ς

σ ταδιακής ενίσχυσης τη ς βασιλικής

γ εν ικ ό τερ η ς αποδυνάμωσής του.

εξουσίας έν α ν τι των φεουδαρχών.

Επίσης, δεν θ α είχε α νακτήσ ει το ν

Γενικά, οι Λ ατίνοι αποτελούσαν μια

έλεγχο επί των Βουλγάρων και των

κ α τα κτη τική δύναμη τη ν οποία οι

Σέρβων το ν οποίο έχασε στο τέλ ο ς του

Β υζαντινοί και οι Μ ικρασ ιάτες Τούρκοι

12ου αι. Συμπερασματικά, οι Β υζαντινοί

θ α δ υ σ κο λεύο ντα ν να αποκρούσουν. Η

δεν θα μπορούσαν να α ντιτά ξο υν ικανή

τα χεία εκδίω ξη των Μουσουλμάνων

άμυνα στους Λ ατίνους. Λόγω της

από τη ν Ιβηρική Χ ερσόνησο'έω ς το

νικηφ όρας εισβολής των τελευτα ίω ν, η

1492 και οι θ α υμα σ τές εξ ερ ε υ ν η τικ ές -

νότια Χερσόνησος του Αίμου, η

κ α τα κ τη τικ ές αποστολές των

Κωνσταντινούπολη, η β όρεια και η

Πορτογάλων, Ισπανών, Γάλλων, Αγγλων

δυτική Μ ικρά Ασία θα π εριέρχονταν

και Ολλανδών θαλασσοπόρων σε άλλες

υπό λα τινικό έλεγχο. Θα επ ανιδρυόταν

ηπ είρους και μακρινούς ω κεανούς κατά

η Λ ατινική Α υτοκρατορία τη ς

το υ ς 15ο-16ο αι., αποτελούν

Κωνσταντινούπολης (με σ ημαντικότερο

απ οτελέσματα τη ς ραγδαίας

εθ ν ικ ό σ τοιχείο το γαλλικό) η οποία θα

δυτικοευρω π αϊκής ισχυροποίησης.

πλαισιωνόταν από μια σειρά άλλων

Οι Τούρκοι θ α υστερούσαν ένα ντι των Λατίνων, κατά τη ν τα υτό χρο νη

βασιλείων και φέουδων, τυπικά ή ουσιαστικά υποτελών της. Οι ιτα λ ικ ές

57

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη τον Μαντζικέρτ (1071)

να υ τικές δ η μ οκρα τίες θ α διατηρούσαν σ τρατηγικά νησιω τικά ή παράκτια εδάφη. Οι Τούρκοι, εκμ ετα λ λ ευ ό μ εν ο ι τη λα τινική επίθεση, θα μπορούσαν να κατακτήσ ουν τις στρατιω τικά ευάλω τες Πισιδία, Παμφυλία και Κιλικία, πιθανώς και τη ν αρμενική Κιλικία. Η περιοχή του Πόντου, απομονωμένη από τη μικρασιατική ενδοχώρα με υψηλές οροσ ειρές, θα απ έφ ευγε τη ν τουρ κική κατάκτηση αλλά μόνο με τη στρατιω τική συνδρομή τη ς λα τινική ς Κωνσταντινούπολης. Θα ή ταν δύσκολο για το υ ς Ελληνες του Πόντου να αναχαιτίσουν μόνοι το υ ς την τουρκομανική διείσδυση. Αλλωστε, ακόμη και αν επιχειρούσαν να σχηματίσουν ένα α νεξά ρ τη το κράτος (όπως ήτα ν η Α υτοκρα τορία τη ς Τραπεζούντας), η λα τινική /ιτα λική ναυτική δύναμη που θα ή λεγχε τον Εύξεινο Πόντο θα μπορούσε να τους υποτάξει. Η νέα Λ ατινική Α υτοκρατορία θα προσαρτούσε και τη ν ήδη λα τινο κρ α το ύμ ενη Κύπρο, η οποία θα παρέμενε έ τσ ισ υ ν δ εδ εμ έν η με τον ελληνικό εθ ν ικ ό κορμό. Οι Τουρκομάνοι τη ς μικρασ ιατικής ενδοχώρας θ α υφ ίσ ταντο ένα νέο

δεν θα μπορούσαν να αντιπ αρα τεθούν

πλήγμα το 1402 με την εισβολή του

ικανοποιητικά στον Λ ατινικό Στρατό, ο

Ταμερλάνου, ο οποίος θ α κατακτούσ ε

οποίος θα ακολουθούσ ε τα πρότυπα

και τη δυ τική Μικρά Ασία. Ωστόσο, το

των νέων ισχυρών δυτικοευρω παϊκώ ν

κράτος του υπήρξε ασ τα θές, εφ ήμερου

στρατών τη ς Αναγέννησης, με ατομικά

χαρακτήρα, και διαλύθηκε μετά τον

πυροβόλα όπλα και εξεζη τη μ έν ες

θάνατό του. Επομένως, η εισβολή του

τα κ τικ ές, και θα είχε εν ισ χ υ θ εί με

στα δυ τικά μικρασιατικά εδάφη δεν θα

χιλιά δ ες ντόπ ιους Ελληνες. Επίσης δεν

εξασ φ άλιζε σ ταθερά εδα φ ικά κέρδη για

θ α μπορούσαν να απειλήσουν σοβαρά

του ς Μ ικρασ ιάτες Τούρκους. Αργότερα,

τα λιμάνια της Λ ατινικής

κάποια νέα τουρκική δυνασ τεία (όχι η

αυτοκρα τορία ς, αφού δ εν θα δ ιέθ ετα ν

οθωμανική) ίσως να το υ ς συνένωνε σε

ισχυρό στόλο.

ένα κοινό σ ουλτανάτο και να κατοχύρωνε κάποια μόνιμη ή παροδική

Από εκκλησ ιασ τική άποψη, στα λα τινικά εδάφη θα γινό τα ν κάποια

κατάκτηση μερικών δυτικώ ν

«επίσημη» ένωση τη ς Κ αθολικής και

μικρασιατικώ ν εδαφών,

τη ς Ο ρθόδοξης Εκκλησίας. Ωστόσο, οι

εκμ ετα λλευ ό μ ενη τη δυσαρέσκεια των

Κ αθολικοί α υτο κρ ά το ρ ες και άρχοντες

ελληνικώ ν πληθυσμών έν α ν τι των

θα ακολουθούσαν ανεξίθρησκη

Λατίνων κυριάρχων. Ομως, οι Τούρκοι

πολιτική έν α ν τι των Ελλήνων υπηκόων

(ιδ ια ίτερ α αδύναμοι σ υγκρ ιτικά με τους

το υ ς (οι π ερισ σ ότεροι από τους

Οθωμανούς τη ς πραγματικής Ιστορίας)

οποίους θ α παρέμεναν Ορθόδοξοι),

Απεικόνιση έφιππου Βυζαντινού α υ τοκρά το ρ α. Κρατά σφαίρα μ ε σταυρό στο α ριστερό του χέρι, η οποία συμβόλιζε την οικουμενικό τη τα της εξουσίας του.

58

What if

παρά τις δια μ α ρ τυ ρ ίες του πάπα,

π ρ α γμα τικότητα κατά τη ν

προκειμένου να μην προκαλέσουν τη

Τουρκοκρατία. Επίσης, η αμεσ ότερη

δυοαρέσ κειά τους, ωθώντας το υ ς προς

επαφή τη ς δυ τική ς Ευρώπης με τον

μια συνεργασία με το υ ς Τούρκους που

βυζαντινό πολιτισμό μέσω της

θ α καραδοκούσαν. Α ρ κ ετο ί ανθενω τικοί

Λ ατινικής α υτο κρ α το ρ ία ς τη ς

Ελληνες θα έβρισκαν κα ταφ ύγιο στους

Ανατολής, θα επ ιτάχυνε τη ν πρόοδο

τελ ευ τα ίο υ ς , οι οποίοι θα διατηρούσαν

τη ς Αναγέννησης και των πνευματικώ ν

μια σημαντική Ο ρθόδοξη κοινότητα

και κα λλιτεχνικώ ν ρευμάτω ν που

στην επ ικρ ά τειά τους, πιθανώς και

σ χετίζονταν με αυτήν.

κάποιον ανθενω τικό Ο ικουμενικό Πατριάρχη, προκειμένου να τη

κάποιας το υ ρ κική ς α υτο κρ α το ρ ία ς με

χρησιμοποιούν για τη ν

το μ έγεθ ο ς και τη ν ισχύ της

αποσταθεροποίηση τη ς Λ ατινικής

Οθω μανικής πρέπει να θ εω ρ είτα ι

α υτοκρατορίας.

σχεδόν βέβαιη. Οι Τούρκοι δεν θα

Από κοινω νικοοικονομική άποψη, το

Ομοίωμα βενετικο ύ πολεμικού σκάφους.

Η αποτροπή του σχηματισμού

κατείχαν τα πλουσιότερα μικρασιατικά

λ α τινικό κράτος θα α κολουθούσ ε τα

εδάφη, τη ν Κωνσταντινούπολη και τη

πρότυπα τη ς δυτικοευρω παϊκής

Χερσόνησο του Αίμου, και επομένως

φ εουδαρχίας του τέλ ο υ ς του μεσαίωνα

δεν θα αξιοποιούσαν το υ ς πόρους

η οποία δεν ήτα ν τόσο άκαμπτη και

τους, το πολυάριθμο ανθρώπινο

καταπ ιεστική όσο αυτή τη ς πρώιμης

δυναμικό το υ ς και τα εμπορικά και

φάσης του Υστερου μεσαίωνα.

π ολεμικά σκάφη τους. 0 α ή ταν σοβαρά

Ταυτόχρονα θα αποτελούσε σημαντική

αποδυναμωμένοι και δεν θ α μπορούσαν

εμποροναυτική δύναμη, βασιζόμενο

να κατακτήσ ουν τη Συρία, τη ν

κυρίως στους Ελληνες να υτικούς. Από

Παλαιστίνη, τη Μ εσοποταμία και την

πολιτισμική άποψη, στην επ ικρά τειά

Αίγυπτο (τις οποίες υπέταξαν οι

του θα επιβίωναν τα περισσότερα

Οθωμανοί), ο ύ τε να προσαρτήσουν στη

βυζαντινά πολιτισμικά στοιχεία,

σ υνέχεια αχανείς εκτά σ εις τη ς

π ερισσότερα από όσα διασώ θηκαν στην

α νατολικής Ευρώπης, τη ς βόρειας

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη τον Μαντζικέρτ (1071)

59 Απεικόνιση του περίφημου Βυζαντινού λογίου Μ ιχαήλ Ψ ελλού και του μ α θ η τή του, α υ τοκρά το ρ α Μιχαήλ Ζ ’ Δ ούκα (Αγιο Ορος, Μονή Π α ντοκράτορος).

tnnmwrriini'i >π~η— ηΐ-ι^π

Αφρικής και τη ς Α ραβικής Χερσονήσου

κατάκτησ ής του από αυτούς. Η Συρία, η

(που αποτέλεσαν επίσης τμήμ ατα της

Π αλαιστίνη και η Βόρεια Αφρική θα

Οθωμανικής Α υτοκρατορίας).

τελούσ αν υπό τη ν εξουσ ία άλλων

Επομένως, θα σ τερ ού ντο το υ ς τερ ά σ τιο υς πόρους και αυτώ ν των

τουρκικώ ν ή αραβικών δυναστειώ ν και

περιοχών (2), το υ ς α νεξά ντλη το υ ς

ακολουθούσαν δια φ ο ρ ετική ιστορική

πληθυσμούς τους, το υ ς σ τόλους της

πορεία α νεξά ρ τη τα από τη ν οθω μανική

οι αραβικοί πληθυσμοί το υ ς θα

Τύνιδας, του Αλγεριού, κ.ά. Οι

κατάκτηση. Π ιθανότατα, το Ιράν των

Μ ικρασ ιάτες Τούρκοι θα ή ταν

Σαφαβιδών θα προσαρτούσε τη

εξα ιρ ετικά αδύναμοι σε σχέση με τους Οθωμανούς, χωρίς μεγάλες κα τα κτη τικές δ υ να τό τη τες. Το σ ημαντικότερο είνα ι πως δεν θα αποτελούσαν ναυτική δύναμη, όπως οι Οθωμανοί, αφού θα ήλεγχαν μόνο τα νοτιοανα το λικά μικρασιατικά παράλια με τις π εριορισ μένες να υτικές δυ να τό τη τες τους. Επίσης, δεν θα μπορούσαν να διακόψ ουν τη ροή Κιρκάσιων, Σλάβων και Τουρανών δούλων προς του ς Μ αμελούκους της Αιγύπτου. Με βάση τα πραγματικά γεγονότα, η διακοπή α υτής τη ς ροής από του ς Οθωμανούς απ οτέλεσε την κύρια αιτία τη ς αποδυνάμωσης του μαμελουκικού κράτους και τη ς

0 σουλτάνος Αλπ Αρσλάν, νικητής της μάχης στο Μ α ν τζικ έρ τ (Θ εματική και Αλφαβητική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 1983).

60

What if

Μ εσοποταμία και ίσως να έβρισκε

Μ εταρρύθμιση του Μαρτίνου

Μ εσόγειο (έναν στόχο το ν οποίο

Λουθήρου, φ αίνετα ι να αποτελεί επίσης

επιδίωκαν π άντοτε σι κυρίαρχοι του

μια πιθανή εξέλιξη. Η «προτεστανική»

Ιράν, συνήθω ς χωρίς επιτυχία). Οι

θρησ κευτική κατάσταση θα

Σ αφ αβίδες θα καθιστούσαν κατά

διαμορφωνόταν κάτω από τη ν επίδραση

καιρούς υποτελή και τα μικρασιατικά

της ελληνικής εθ νική ς τα υτό τη τα ς των

το υ ρ κικά κρατίδια, όμως η πίεση που

Καθολικών τη ς αυτοκρατορίας, η οποία

δέχονταν από τις ανήσυχες φ υλές τη ς

θα απέρριπτε τη ν εξάρτηση από τον

κ εντρ ική ς Ασίας και του Αφγανιστάν

πάπα.

δεν θα το υ ς επ έτρεπ ε σε καμία

Ο σταδιακός εξελληνισμός της Λατινικής αυτοκρατορίας

ακολουθούσε τη θρησκευτική

περιστασιακά εδαφ ική δ ιέξο δο στη

Σύμφωνα με αυτή την εναλλακτική

περίπτωση να ανασυγκροτήσουν τη ν

ιστορική πορεία, σι Ελληνες δεν θα είχαν

α υτο κρ α το ρ ία των Αχαιμενιδώ ν (στόχο

βιώσει την περίοδο της Τουρκοκρατίας

το ν οποίο δεν μπόρεσαν να πετύχουν σι

(εκτός από αυτούς τη ς νοτιοανατολικής

Πάρθοι, οι Σασσανίδες και οι

Μικράς Ασίας). Κατά την Αναγέννηση, η

μουσουλμανικές δ υ να σ τείες του Ιράν,

Λατινική αυτοκρατορία (και η διάδοχή

εκ τό ς από το υ ς Αββασίδες) και να

τη ς Ελληνική) θα δ ιέθ ετε ανάλογη

απειλήσουν τη Λ ατινική αυτοκρατορία.

πολιτικοστρατιω τική ισχύ με τις άλλες

και η ελληνική

ευρωπαϊκές δυνάμεις (Ισπανία, Γαλλία,

κατάληψή της

Αγγλία, Αυστρία, Λιθουανία-Πολωνία,

«εκ των έσω», κατά το ιστορικό παράλληλο της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αποτελεί μια ελκυστική ιστορική προοπτική.

Οι μακροπρόθεσμες ιστορικές εξελίξεις Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι

Ρωσία κ.ά.). 0 α αποτελούσε ένα πλούσιο και ισχυρό κράτος, λόγω της καίριας γεωγραφικής θέσης του, της

μακροπρόθεσμες επιπτώσεις ενός

εκτετα μ ένη ς ναυτικής δύναμης του (3),

τέτο ιο υ εναλλακτικού σεναρίου; Ο

των πόρων του και του μεγάλου

σταδιακός εξελληνισμός τη ς Λ ατινικής

πληθυσμού του (ιδιαίτερα η δυτική

αυτοκρατορίας και η ελληνική κατάληψή

Μικρά Ασία, η Θράκη, η Μακεδονία και

της «εκ των έσω», κατά το ιστορικό

ορισμένες άλλες περιοχές θα παρέμεναν

παράλληλο τη ς Ανατολικής Ρωμαϊκής

πυκνοκατοικημένες, όπως κατά τη

αυτοκρατορίας, αποτελεί μια ελκυστική

βυζαντινή εποχή). Η νέα αυτοκρατορία

ιστορική προοπτική. Οι Λ ατίνοι

δεν θα δεχόταν έντονες πιέσεις από

κυρίαρχοι μάλλον θα αφομοιώνονταν

τους Μ ικρασιάτες Τούρκους, επειδή με

από το υ ς πολυπληθέστερους Ελληνες,

τη ν πάροδο του χρόνου θα είχαν χάσει

όπως συνέβη με τους Ρωμαίους

σημαντικό μέρος της πολεμικής ορμής

πολιτισμικούς πρόγονους τους. Αλλωστε

τους (όπως εξάλλου συνέβη). Οι Τούρκοι,

η Λατινική αυτοκρατορία θα

οι οποίοι θα είχαν σχεδόν εγκαταλείψ ει

αποτελούσε ουσιαστικά μια αναβίωση

τον νομαδισμό, θα περιορίζονταν στη

τη ς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στη

μικρασιατική ενδοχώρα, χωρίς να

Χερσόνησο του Αίμου και στη Μικρά

διαθ έτο υν τους απαραίτητους πόρους ή

Ασία. Ενα μεγάλο ερώτημα αφορά το

το πληθυσμιακό βάρος (λόγω της

ζήτημα τη ς θρησκείας που θα

ενδεούς ημιορεινής περιοχής τους) για

επικρατούσε σε αυτή την

να είναι απειλητικοί. Ετσι, ο νέος

εξελληνισ μένη «νεοβυζαντινή»

ελληνικός πολιτειακός σχηματισμός θα

αυτοκρατορία. 0 α επικρατούσαν οι

εισερχόταν ισχυρός στη Νεώτερη Εποχή.

Καθολικοί Ελληνες και οι

Είναι δύσκολο να εκ τιμ η θ εί αν η

εξελληνισ μένοι Λατίνοι ή η Ορθοδοξία

Λατινική (στη συνέχεια Ελληνολατινική)

θα γινόταν πάλι κυρίαρχη; Η δεύτερη

αυτοκρατορία θα συμμετείχε με πλοία

εκδοχή είναι πιθανότερη, ωστόσο μια

και εξερ ευ ν η τές στις μεγάλες ναυτικές

«μέση» κατάσταση που θα

και χερσαίες εξερ ευνήσ εις ανά τον

61

Οι Βυζαντινοί νικούν στη μάχη του Μαντζίκέρτ (1071)

πλανήτη (15ος-18ος αι.), καθώς και στην ίδρυση δικών της αποικιών σε άλλες ηπείρους. Η γεωπολιτική θέση της στην

Ανδρόνικος Δούκας |

ανατολική Μεσόγειο, αποκλεισμένη Ρωμανός Κ

γεωγραφικά από τις εχθρικές μουσουλμανικές χώρες στα ανατολικά και από την ισχυρή Ισπανία στα δυτικά,

Αλυάτης

Πετσενέγοι

El ΚΙ 0 0

m '

Καττπαδόκες

Αρμένιοι

J

Ούζοι / Ν. Βρυέννιος

ΚΙΚΙ0 12ΚΙ

θα ήταν πολύ περιοριστική γ ι’ αυτό το ενδεχόμενο (όπως και στην περίπτωση των ιταλικών κρατών στην πραγματικότητα). Σε αυτή την περίπτωση, η Ελληνολατινική αυτοκρατορία θα έμοιαζε πολύ με την εξίσου αποκλεισμένη από τους ωκεανούς Ρωσία της ίδιας εποχής. Τέλος, μπορούμε να φαντασθούμε το μέγεθος της ανάπτυξης των επιστημών και των τεχνών στα εδάφη της πρώτης κατά την Αναγέννηση και αργότερα, αφού δεν θα είχε μεσολαβήσει η εκτετα μένη πολιτισμική οπισθοδρόμηση της

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

\y /\

Μονάδες Ιππικού

Τουρκοκρατίας. Η αρχαιοελληνική και η βυζαντινή κληρονομιά της θα της έδιναν ένα πολύ σημαντικό πολιτισμικό

( X I Μονάδες Πεζικού ----- Κατεύθυνση επίθεσης -----Κατεύθυνση υποχώρησης

προβάδισμα έναντι της δυτικής Ευρώπης.

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ 1. Επρόκειτο για «νεοφώτιστους» Μουσουλμάνους πολεμιστές, προερχόμενους από προσήλυτους στο Ισλάμ. Οι βυζαντινής προέλευσης «γκουλάμ», συνήθως στρατιώτες , χωρικοί κ.ά., ήταν αιχμάλωτοι ή ελεύ&εροι που είχαν εξισλαμ ισθεί εκούσια ή ακούσια. 2. Είναι χαρακτηριστικό ότι , αν δεν διαλυόταν η Οθωμανική αυτοκρατορία , σήμερα το τουρκικό κράτος θα ήταν το πλουσιότερο στον πλανήτη, επειδή το 53% των παγκόσμιων κοιτασμότωναποθεμάτων πετρελαίου βρίσκεται σε πρώην οθωμανικά εδάφη. 3. Η ναυτική δύναμη απστέλεσε τον αποφασιστικότερο παράγοντα ισχύος των νέων ευρωπαϊκών κρατών από τον 15ο αι. κ.ε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Η ’, O ’, I ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970 κ.ε. (2) CAMBRIDGE MEDIEVAL HISTORY, τ. IV/1 (νεώ τερη έκδοση της ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ), Καίμπριτζ 1966. (3) Spyros Vryonis: BYZANTIUM: ITS INTERNAL HISTORY AND RELATIONS WITH THE MUSLIM WORLD, Λονδίνο 1971. (4) K. Setton, κ.ά.: A HISTORY OF THE CRUSADES, Μάντισον, Ουισκόνσιν, 1962-69. (5) William Miller: Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Αθήνα 1990. (6) W. Ramsay: AN HISTORICAL GEOGRAPHY OF ASIA MINOR, Λονδίνο 1962 (ανατύπωση τη ς έκδοσης το υ 1890).

Σχεδιάγραμμα της μάχης του Μ αν τζίκέρ τ.

What if

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει ( 1831 ) Μιλτιάδης Βαρβούνης

Η δολοφονία του Καποδίστρια, έργο λαϊκού ζωγράφου της εποχής.

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

63

Ποιά θα μπορούσε άραγε να είναι η πορεία της χώρας μας αν ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας, ο μεγαλοφυής καί οραματιστής Ιωάννης Καποδίστριας, επιζούσε της απόπειρας δολοφονίας εναντίον του, τον Σεπτέμβρη του 1831; Μήπως θα επικρατούσε πολιτική σταθερότητα καί το δημόσιο συμφέρον (αντί των ατομικών συμφερόντων), συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κράτους; Θα γινόταν άραγε η Αθήνα πρωτεύουσα της Ελλάδας; Γενικότερα, θα μπορούσε ο Καποδίστριας να συνεχίσει το φιλόδοξο έργο του για την αναγέννηση και τη χειραφέτηση του Ελληνισμού;

Τ

ον Μάρτιο του 1827 η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας εξέλεξε τον Ιωάννη Καποδίστρια

πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας, με σκοπό την ανόρθωση της υπό σύσταση ελληνικής πολιτείας. Χωρίς δισταγμό, ο Καποδίστριας αποδέχθηκε την εκλογή του και τη δύσκολη και αβέβαιη προσπάθεια να οδηγήσει την Ελλάδα στην πολυπόθητη ανεξαρτησία. Ποιος ήταν όμως ο αγέρωχος αυτός άνδρας που είχε διακριθεί από την παιδική του ηλικία για την εξαιρετική του ευφυΐα και το μοναδικό του ήθος; Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στις 31 Ιανουάριου (10 Φεβρουάριου

ν.η.) 1776 στην Κέρκυρα και ήταν το έκτο παιδί του κόμη Αντωνίου-Μαρία Καποδίστρια και της Διαμαντίνας Γονέμη. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχθηκε στο σχολείο του μοναστηριού της Αγίας Ιουστίνης, το οποίο εκείνη την εποχή ήταν το σχολείο των αρχοντικών οικογενειών της Κέρκυρας. Ο φιλικός δεσμός του με τον μοναχό Συμεών της Μονής Πλατυτέρας, δημιούργησε στην ψυχή του νεαρού Καποδίστρια μια έντονη

64

What if θρησκευτικότητα που θα τον χαρακτήριζε στη μετέπειτα ζωή του. Σε

Ο Καποδίστριας αναδείχθηκε σε κορυφαίο στέλεχος της επτανησιακής κυβέρνησης, καθώς με εισηγήσεις του εκχωρήθηκαν πολιτικά δικαιώματα στη μεσαία τάξη, ενώ θεσπίσθηκε εκπαιδευτικό σύστημα προσβάσιμο σε κάθε κοινωνική τάξη.

ηλικία 18 ετών, ο νεαρός Ιωάννης πήγε στη Πάδοβα της Ιταλίας για να σπουδάσει Ιατρική. Εκεί γνώρισε τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ παράλληλα παρακολούθησε και μαθήματα Φιλολογίας και Νομικής. Το 1797 επέστρεψε στην Κέρκυρα, όπου άσκησε το λειτούργημα του ιατρού, δίνοντας έμφαση στη φροντίδα ανήμπορων συμπατριωτών του. Οι πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη εκείνη την περίοδο είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της Ιονίου Πολιτείας (1800-1807) και ο 25άχρονος Καποδίστριας αναμίχθηκε στην πολιτική μετά από πρόσκληση της Διοικητικής Επιτροπής της, της οποίας ο πατέρας του ήταν μέλος. Τα καθήκοντά του περιλάμβαναν την επίβλεψη της σύνταξης του πρώτου Συντάγματος της Ιονίου Πολιτείας (1801-1803), του τρίτου παλαιότερου Συντάγματος της Ευρώπης μετά από αυτά της Πολωνίας και της Γαλλίας. Παράλληλα, ο Καποδίστριας τοποθετήθηκε Επόπτης στην Κεφαλονιά και δύο χρόνια αργότερα

(Nikolai Petrovich Rumyantsev), μετέβη στην Αγία Πετρούπολη όπου ανέλαβε καθήκοντα στη διπλωματική υπηρεσία. Το 1811 ο Καποδίστριας μετατέθηκε ως ακόλουθος στη ρωσική πρεσβεία της Βιέννης ενώ ο τσάρος Αλέξανδρος Α', εκτιμώντας τις ικανότητές του, τον διόρισε Σύμβουλο του Κράτους. Μάλιστα, χάρη στην εμπειρία του στη δημιουργία του επτανησιακού Συντάγματος, ο Καποδίστριας ανέλαβε το 1813 να καταρτίσει το Σύνταγμα του ομοσπονδιακού κράτους της Ελβετίας, ενώ λίγο αργότερα εισήγαγε συνταγματικές ελευθερίες στο αυτόνομο δουκάτο της Βαρσοβίας. Μια άλλη σημαντική προσφορά του Καποδίστρια ήταν η υποστήριξή του προς τη Γαλλία, μετά τη μάχη του Βατερλώ, που είχε ως αποτέλεσμα να διατηρηθεί μια ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη μέχρι τον επόμενο αιώνα. Γι’ αυτό άλλωστε του αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός «αρχιτέκτονας της ευρωπαϊκής ειρήνης των 99 ετών» (1815-1914). Το 1815 ο Καποδίστριας ανέλαβε καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, θέση που του επέτρεπε να

διορίσθηκε Γραμματέας Επικρατείας της Ιονίου Πολιτείας. Παράλληλα, διετέλεσ ε πρόεδρος της επιτροπής για την εφαρμογή του πρώτου ελληνικού

αγωνισθεί υπό καλύτερες συνθήκες για τα ελληνικά συμφέροντα. Μέχρι την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, ο Καποδίστριας κατάφερε να ορισθεί η

Συντάγματος. Σε σύντομο χρονικό

Αγγλία (και όχι η Αυστρία) Προστάτιδα

διάστημα ο Καποδίστριας αναδείχθηκε

Δύναμη του νεοσύστατου Κράτους των

σε κορυφαίο στέλεχος της

Ιονίων Νήσων, ενώ αμέτρητες φορές

επτανησιακής κυβέρνησης, καθώς με εισηγήσεις του εκχωρήθηκαν πολιτικά δικαιώματα στη μεσαία τάξη (εμπόρους και πλοιοκτήτες), ενώ θεσπίσθηκε εκπαιδευτικό σύστημα προσβάσιμο σε κάθε κοινωνική τάξη. Οταν με τη Συνθήκη του Τιλσίτ (1807), η Ιόνιος Πολιτεία τέθη κε υπό γαλλική προστασία, ο Καποδίστριας

τέθη κε αντιμέτωπος με την πολιτική του ικανού υπουργού της Αυστρίας, Μ έττερνιχ, γνωστού πολέμιου κάθε επαναστατικής κίνησης που εκδηλωνόταν στην Ευρώπη. Το 1820 η Φιλική Εταιρεία του πρότεινε να αναλάβει την ηγεσία του

1808, ύστερα από πρόσκληση του

κυοφορούμενου επαναστατικού κινήματος, αλλά ο Καποδίστριας αρνήθηκε. Δεν απέτρεψε όμως την ιδέα της εκδήλωσης της επανάστασης

υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας,

σε ελληνικό έδαφος. Το 1822 ο

Νικολάου Πέτροβιτς Ρουμιάντσεβ

Καποδίστριας έφυγε από την Αγία

αποσύρθηκε από την πολιτική και το

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

65 Το Πανεπιστήμιο των Αθηνών λίγο μ ετά την οικοδόμησή του (Ιούλιος 1839). Το πρώτο ανώτατο εκπ αιδευτικό ίδρυμα της Ελλάδας θα θεμελιω νόταν στο Ναύπλιο κι όχι στην Α&ήνα, εάν δεν δολοφ ονείτο ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας.

Πετρούπολη και εγκαταστάθηκε ως ιδιώτης στην Ελβετία, φροντίζοντας με κάθε μέσο να ενισχύει τον αγώνα για

Παρισιού για να εξασφαλίσει διπλωματική βοήθεια. Στις 6 Ιανουαρίου 1828, συνοδευόμενος από τον παιδικό

την ανεξαρτησία. Αιτία της απομάκρυνσής του από την πολιτική σκηνή ήταν η άρνηση του τσάρου Αλεξάνδρου Α’ να βοηθήσει τους Ορθόδοξους Ελληνες που υπέφεραν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ετσι,

του φίλο, τον ικανό στρατιωτικό και πολεοδόμο Σταμάτη Βούλγαρη, έφθασε στο Ναύπλιο, τό τε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, με τη συνοδεία αγγλικών, γαλλικών και ρωσικών φρεγατών. Ο λαός τον υποδέχθηκε σαν

ασυμβίβαστος με την επίσημη ρωσική

σωτήρα και στήριξε τις ελπίδες του σε αυτόν, προκείμενου να βάλει τάξη στην αναρχία που επικρατούσε στην επαναστατημένη Ελλάδα. Αρχικά

πολιτική και απορρίπτοντας τα μεγαλεία και τα πλούτη της Αυλής της Ρωσίας, ο ένθερμος Κερκυραίος πατριώτης συνέχισε τον αγώνα του από τη Γενεύη, απ’ όπου συνέδραμε στο μέγιστο τις φιλελληνικές οργανώσεις της Ευρώπης, ενώ δεν έπαυε να στέλνει υπομνήματα προς τον νέο τσάρο Νικόλαο Α’, παροτρύνοντάς τον για μια ρωσική επέμβαση στον αγώνα των Ελλήνων.

Ο Καποδίστριας ως Κυβερνήτης Οταν ο Καποδίστριας αποδέχθηκε, την άνοιξη του 1827, τη θέση του Κυβερνήτη της Ελλάδας για μια επταετία, ο Αγώνας των Ελλήνων βρισκόταν σε εξέλιξη. Χωρίς να χάσει χρόνο, ο Κερκυραίος Κυβερνήτης περιόδευσε στις Αυλές του Λονδίνου, της Αγίας Πετρούπολης και του

χρειάσθηκε η σοφία και η οξύνοια του Κυβερνήτη για να σταματήσει ο εμφύλιος πόλεμος και να συμφιλιωθούν οι τοπικοί οπλαρχηγοί. Ενα πρόσθετο πρόβλημα αποτελούσε το γεγονός πως ένα μεγάλο τμήμα ελληνικών εδαφών βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή, ενώ θεσμοί απαραίτητοι για τη θεμελίωση σύγχρονου κράτους (οικονομία, διοικητική μηχανή, νομοθεσία και εκπαίδευση) ήταν διαλυμένοι και ουσιαστικά ανύπαρκτοι. Επιπλέον, από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ίσχυαν οι «Τοπικοί θεσμοί», κατά τους οποίους οι πρόκριτοι επωφελούντο από την είσπραξη φόρων και την απονομή δικαιοσύνης σε επαρχιακό-τοπικό επίπεδο. Αργά ή γρήγορα οι προύχοντες με τις φεουδαρχικές τους

66

What if συνήθειες θα αντιστρατεύονταν την οργάνωση της κεντρικής εξουσίας. Ο Καποδίστριας εξέτασε με προσοχή τις αποκαρδιωτικές εκθέσεις των κυβερνητικών εκπροσώπων οι οποίοι αναφέρονταν σε πλήρη εσωτερική αποσύνθεση, καθώς κάθε περιοχή αγνοούσε τις εντολές του κέντρου, ενώ οι Αιγύπτιοι του Ιμπραήμ λεηλατούσαν ακόμη τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο και οι Οθωμανοί τη Στερεά Ελλάδα. Τα έσοδα του κράτους ήταν μηδαμινά και ο πόλεμος είχε προκαλέσει σοβαρά πλήγματα στο εμπόριο. Τέλος, τα σύνορα του κράτους δεν είχαν προσδιορισθεί εντελώς, καθώς όλοι ανέμεναν να διαπραγματευθούν οι Μεγάλες Δυνάμεις με τους Οθωμανούς για την τελική μορφή ανεξαρτησίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ο Απρίλιος του 1828 αποδείχθηκε καθοριστικός για το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας, καθώς τό τε κηρύχθηκε ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος, που θα

Ενδιαφέρουσα ακουαρέλα του Adalbert M arc , που απεικονίζει έναν επαίτη αγωνιστή στα χρόνια της Βαυαροκρατίας. Οι β ετερ ά νοι αγω νιστές τη ς Επανάστασης υπέστησαν πολλά δεινά και κακουχίες την εποχή του Ο&ωνα. Ο Καποδίστριας σίγουρα δεν 9α επ έτρ επ ε να εξελ ιχ & εί μια τέτο ια κατάσταση, όπως είχε αποδείξει στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής του.

κατέληγε στην επικράτηση των Ρώσων (Συνθήκη της Αδριανούπολης, 14 Σεπτεμβρίου του 1829) και στην πλήρη επικράτηση της Ελληνικής Επανάστασης. Τελικά στις 3 Φεβρουάριου 1830, στο Λονδίνο, υπογράφτηκαν τα τρία πρωτόκολλα των ιδρυτικών πράξεων του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μεγάλη συμβολή στο σημαντικό αυτό γεγονός είχε φυσικά ο Καποδίστριας ο οποίος, χάρη στο διεθνές του κύρος και τις πολιτικές του διασυνδέσεις, κατόρθωσε να ανατρέψει τις δυσμενείς συνθήκες για την επαναστατημένη Ελλάδα, οδηγώντας τη χώρα στην οριστική της ανεξαρτησία. Οι Εγγυήτριες Δυνάμεις (Μ. Βρετανία, Ρωσία, Γαλλία) όρισαν, σύμφωνα, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, τον πρίγκιπα Λεοπόλδο του Σαξ Κόμπουργκ πρώτο «Ηγεμόνα της Κυρίαρχης Ελλάδος». Η επιλογή αυτή όμως κατέληξε σε αποτυχία, καθώς ο Λεοπόλδος προέβαλε εδαφικές διεκδικήσεις (όπως τη συνένωση της

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

67

Κρήτης με τη Ελλάδα), προκειμένου να αποδεχθεί το ελληνικό Στέμμα. Τα αιτήματά του συνάντησαν την άρνηση των Μεγάλων Δυνάμεων και έτσι η πολιτική κατάσταση παρέμενε αβέβαιη στην Ελλάδα, με τον Καποδίστρια να συνεχίζει να εκτελεί τα χρέη του ως Κυβερνήτης της χώρας. Στο μεταξύ, στο διάστημα αυτό (1828-1830), ο Καποδίστριας μεθόδευσε τη διοικητική οργάνωση του ελληνικού κράτους επανδρώνοντας τις δημόσιες υπηρεσίες και ανασυντάσσοντας τις δυνάμεις του στρατού και του στόλου. Επιπλέον, ο Καποδίστριας έλαβε την έγκριση της Συνέλευσης να εγκρίνει ο ίδιος την εξωτερική πολιτική, τις φορολογικές διατάξεις, την ενίσχυση της Τράπεζας της Ελλάδας και να προβεί στη ίδρυση εθνικού τυπογραφείου και στην κοπή νομίσματος. Ως Κυβερνήτης του νέου κράτους, δεν περιορίσθηκε μόνο σε αυτές τις καινοτομίες αλλά έλαβε και άλλες πρωτοβουλίες στους χώρους της δικαιοσύνης, της γεωργίας, του εμπορίου και φυσικά της παιδείας. Μάλιστα, η διεύθυνση της δημόσιας εκπαίδευσης και των Καλών Τεχνών ανατέθηκε στον επίσης Κερκυραίο Ανδρέα Μουστοξύδη, έναν από τους διασημότερους Ελληνες της διασποράς και συγγραφείς την εποχή εκείνη. Ηταν σαφές πως ο Καποδίστριας ήθελε να έχει στο πλευρό του έμπιστους αλλά και ιδιαίτερα μορφωμένους και έντιμους συνεργάτες που διακρίνονταν για την αφιλοκέρδειά τους και την αγάπη τους για την πατρίδα. Επίσης κατασκευάσθηκαν ναυπηγεία στο Ναύπλιο και στον Πόρο, ενώ στην Αίγινα ιδρύθηκε το Κεντρικό Σχολείο και ταυτόχρονα μια Γεωργική Σχολή στην Τίρυνθα. Παράλληλα, ιδρύθηκε και ο Λόχος των Ευελπίδων (μετέπειτα Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων). Συγκροτήθηκαν λιμεναρχεία, υγειονομικές υπηρεσίες, ταχυδρομεία ενώ έγινε και η πρώτη εισαγωγή

πατάτας στη χώρα. Μετά από αυτά τέθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία και την ανάπτυξη της ανύπαρκτης μέχρι τότε βιομηχανίας, καθώς υπήρχαν οι δυνατότητες εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Ενα άλλο

Π ο ρ τρ α ίτο το υ I. Καποδίστρια (Μ ουσείο Μπενάκη). Εάν ο ικανός Κερκυραίος Κ υβερνήτης δεν δολοφ ονείτο, η πορεία του Ελληνισμού &α ήταν

σημαντικό μέτρο που έλαβε ο πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας ήταν η καταπολέμηση του λαθρεμπορίου και της πειρατείας. Ο Καποδίστριας εγκατέστησε δημόσιες Αρχές για την επίβλεψη των εμπορικών δραστηριοτήτων, καταργώντας τα ιδιωτικά τελωνεία (Υδρας, Σπετσών, κλπ.), με αποτέλεσμα τα τελωνειακό τέλη να καταλήγουν στο Δημόσιο Ταμείο, προς δυσαρέσκεια των ισχυρών μεγαλεμπόρων των Κυκλάδων. Σε

μάλλον δια φ ορετική.

68

What if γενικές γραμμές, οι δυσκολίες για τη δημιουργία ενός σύγχρονου κράτους παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό, γιατί όσο και να προσπαθούσε ο Καποδίστριας να εξασφαλίσει ένα λαμπρό μέλλον για το ελληνικό κράτος, ήταν αναπόφευκτο να εμφανισθούν αρκετοί ισχυροί παράγοντες που θα εμπόδιζαν το έργο του και το όραμα που είχε για μια ισχυρή και σύγχρονη Ελλάδα.

Η δολοφονία του Καποδίστρια Οι Υδραίοι πλοιοκτήτες αποδείχθηκαν οι φανατικότεροι πολέμιοι του Κερκυραίου Κυβερνήτη, ο οποίος κατηγορήθηκε για αυταρχικότητα και συγκεντρωτισμό.

Ο Καποδίστριας, στην προσπάθειά του να δημιουργήσει ένα συγκεντρωτικό εθνικό κράτος, θα ερχόταν σε σύγκρουση με διάφορους πολιτικούς και κοτζαμπάσηδες σι οποίοι κατανοούσαν πως συρρικνωνόταν η επιρροή τους στην πολιτική σκηνή. Οι Υδραίοι πλοιοκτήτες αποδείχθηκαν οι φανατικότεροι πολέμιοι του Κερκυραίου Κυβερνήτη, ο οποίος κατηγορήθηκε για

επιδίωκαν τη σύνδεση της Ελλάδας με τη Μεγάλη Βρετανία), ορισμένοι πρόκριτοι προσδοκούσαν την ανατροπή του Καποδίστρια. Φυσικά υπήρχαν και αρκετοί πολιτικοί που στράφηκαν εναντίον του φιλόδοξου Κυβερνήτη διότι διεκδικούσαν για λογαριασμό τους την πολυπόθητη εξουσία. Αυτοί ήταν οι Κουντουριώτες, οι Δεληγιανναίοι, ο Μαυροκορδάτος και ο πανούργος Κωλέττης. Η αντιπολίτευση συσπειρώθηκε σε μεγάλο βαθμό και μετέφερε τη βάση της στην Υδρα, σε μια προσπάθεια να ανατρέψει με κάθε πολιτικό μέσο τον Καποδίστρια. Κατηγορώντας τον ως πράκτορα της Ρωσίας, ως τύραννο χωρίς δημοκρατικό ήθος, επειδή δεν παραχωρούσε συνταγματικές ελευθερίες, οι κοτζαμπάσηδες έφθασαν στο σημείο να αντιστέκονται με κάθε μέσο, ώστε να προστατέψουν τα οικονομικά τους συμφέροντα. Εκείνη την εποχή όμως

αυταρχικότητα και συγκεντρωτισμό. Ακόμη και ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν ένας από τους επικριτές τους Καποδίστρια. Αυτό που επιδίωκε βέβαια

ήταν αμφίβολο εάν ένα Σύνταγμα πιστό αντίγραφο Συντάγματος κάποιου άλλου έθνους με διαφορετικά ήθη και ιστορική πορεία από τους Ελληνες, θα ταίριαζε σε έναν λαό που μόλις είχε βγει από τη σκλαβιά και τη φρίκη ενός

ο Καποδίστριας ήταν να αποδυναμώσει το κοινοτικό σύστημα που ίσχυε κατά

πολέμου ανεξαρτησίας αλλά και παράλληλα ενός εμφυλίου πολέμου. Ο

την περίοδο της Τουρκοκρατίας, καθώς ενίσχυε τις εξουσίες των προκρίτων. Συγκεκριμένα, θα έπρεπε να διευθετηθούν ορισμένα ζητήματα τοπικής αυτοδιοίκησης σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Μάνη,

ελληνικός λαός είχε στερηθεί επί αιώνες τον πνευματικό πλούτο που διέκρινε τα άλλα έθνη της Γηραιάς Ηπείρου και σίγουρα εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή δεν

Υδρα και οι Σπέτσες, καθώς εκεί οι

υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την εφαρμογή Συντάγματος.

ισχυροί έμποροι και πλοιοκτήτες είχαν

Σύμφωνα με τον στενό συνεργάτη του

συνειδητοποιήσει πως διακυβεύονταν

Καποδίστρια, Σταμάτη Βούλγαρη, ο

τα συμφέροντά τους. Η αντιπολίτευση,

Κυβερνήτης πιθανότατα

διαπιστώνοντας τη μεγάλη δημοτικότητα του Καποδίστρια και το

καθυστερούσε να θεσπίσει Σύνταγμα στην Ελλάδα επειδή ήθελε να

πείσμα του ως προς το έργο του, θεώρησε πως η πολιτική εξουδετέρωσή

παρακολουθήσει για κάποιο χρονικό διάστημα την εξέλιξη των ηθών και την

του αποτελούσε πρώτη προτεραιότητα, αδιαφορώντας για το γενικότερο συμφέρον της χώρας. Με υποστήριξη από το εξωτερικό (καθώς πολλοί

εκπαίδευση του λαού, στον οποίο επρόκειτο να εφαρμοσθεί. Επιπλέον, ο Καποδίστριας φέρεται να είχε υποστηρίξει πως η Ελλάδα δεν έπρεπε

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

να αποκτήσει συνταγματικό χάρτη πριν από την άφιξη του υποψήφιου μονάρχη της και χωρίς τη συνεργασία του. Αλλωστε θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως την περίοδο εκείνη ακόμη και οι προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες δεν παραχωρούσαν συνταγματικές ελευθερίες, ενώ κάποιες άλλοτε υπερδυνάμεις, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία, είχαν θεσπίσει Σύνταγμα μόλις πρόσφατα (το 1812 και το 1813, αντίστοιχα). Τις αντιδραστικές ενέργειες της αντιπολίτευσης ενίσχυαν οι πρεσβευτές της Γαλλίας και κυρίως της Αγγλίας. Αλλωστε η τελευταία δεν είχε εγκρίνει την εκλογή του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη, καθώς επιθυμούσε την εγκαθίδρυση ενός απολυταρχικού πολιτεύματος. Η αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο πλευρές κλιμακώθηκε όταν ο

Καποδίστριας αποφάσισε να δράσει αποτελεσματικά εναντίον των επικριτών του. Σύντομα όμως ακολούθησε εξέγερση στη Μάνη, ενώ ο αποκλεισμός της Υδρας δεν έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα, καθώς πολεμικά πλοία του Ελληνικού Στόλου πυρπολήθηκαν από τον Μιαούλη στον Πόρο, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά τη διχόνοια που χαρακτήριζε τους Ελληνες. Η κατάσταση πλέον ξέφευγε από τον έλεγχο του Καποδίστρια, καθώς η αντιπολίτευση ισχυροποιείτο και ήλεγχε αρκετές σημαντικές θέσεις του διοικητικού μηχανισμού. Ο Κυβερνήτης της Ελλάδας όμως δεν πτοήθηκε από τις δυσκολίες και συνέχισε να καταπολεμά τις διάφορες φατρίες, προκειμένου να καταστήσει την Ελλάδα, αυτοδύναμο και συγκεντρωτικό κράτος. Ασχολήθηκε με

69

Ενδιαφέρουσα άποψη τη ς πόλης του Ναυπλίου λίγο μ ετά , την απελευθέρω σή της από τους Ο θω μανούς. Αν και δεν είχ ε μεγάλο πληθυσμό, το Ναύπλιο ήταν ένα αξιόλογο αστικό κέντρο κατά την Τουρκοκρατία και ο Καποδίστριας είχε α να θέσ ει στον π ολεοδόμο Σ τα μ ά τη Βούλγαρη την επέκτασή του σύμφωνα μ ε τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Γκραβούρα το υ K.J. Sterlin (Kunsthaus, Ζυρίχη).

70

What if τους Μανιάτες και κυρίως τους Μαυρομιχαλαίους, γεγονός που θα σφράγιζε τη μοίρα του, όταν επιδίωξε τη σύλληψη και φυλάκιση του μπέη Πέτρου Μαυρομιχάλη. Μια τέτοια στάση θεωρήθηκε προσβλητική από την ισχυρή οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων η οποία ήταν αποφασισμένη να εκδικηθεί τον Κυβερνήτη. Εξάλλου, η οργάνωση των δημόσιων οικονομικών είχε πλήξει καίρια τα προσωπικά συμφέροντα των ισχυρών του Μόριά, στερώντας τους τα δημόσια έσοδα των επαρχιών που θεωρούσαν κτήμα τους, ιδίως των Μαυρομιχαλαίων που είχαν έναν επιπλέον λόγο για να εξοντώσουν τον Καποδίστρια. Μάλιστα ο αδελφός του Πέτρου, Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης, με τον γιο του Πετρόμπεη Γεώργιο, κυκλοφορούσαν στο Ναύπλιο υπό επιτήρηση αλλά κατόρθωσαν να εξαγοράσουν τους δυο φρουρούς τους

και βρήκαν την ευκαιρία να σχεδιάσουν τη δολοφονία του Καποδίστρια. Η φημολογία για μια προσχεδιασμένη απόπειρα δολοφονίας του Κυβερνήτη είχε γίνει γνωστή και στον ίδιο, χωρίς όμως να λάβει κάποια μέτρα προφύλαξης, καθώς είχε πει: «Εάν οι Μαυρομιχαλαίοι θέλουν να με δολοφονήσουν, ας με δολοφονήσουν, τόσο το χειρότερον δ ι’ αυτούς. Θα έλθει κάποτε η ημέρα κατά την οποίαν οι Ελληνες θα εννοήσουν την σημασίαν της θυσίας μου». Οι Μαυρομιχαλαίοι έλαβαν την απόφαση να δολοφονήσουν τον Κυβερνήτη την Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 1831, στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Ο αδελφός του Καποδίστρια, Αυγουστίνος, ενήμερος για τις φήμες, τον εμπόδισε να κατευθυνθεί προς τον ναό, πράξη όμως που δυσαρέστησε τον φιλότιμο Κυβερνήτη. Γι’ αυτό την επόμενη εβδομάδα ο Καποδίστριας ξύπνησε νωρίς, ώστε να μην εμποδισθεί πάλι από τον αδελφό του, και απτόητος μαζί με τον σωματοφύλακά του, τον μονόχειρα Κρητικό Γεώργιο Κοζώνη, κατευθύνθηκε προς τον Αγιο Σπυρίδωνα. Εκεί τον περίμεναν οι Μαυρομιχαλαίοι οι οποίοι του επιτέθηκαν και τον τραυμάτισαν θανάσιμα, μαχαιρώνοντάς τον στην κοιλιακή χώρα. Ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης τραυματίσθηκε από τον Κοζώνη και κάποιος ονόματι Χρήστος Φωτομάρας τον αποτελείωσε. Αντίθετα, ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης τράπηκε σε φυγή, βρίσκοντας καταφύγιο στο σπίτι του Γάλλου πρεσβευτή. Αναγκάσθηκε όμως να παραδοθεί και μερικές ημέρες αργότερα καταδικάσθηκε σε θάνατο και εκτελέσθηκε.

ΙίΑ Ν Ν Η Σ

ΚΑ Π ΟΔ ΙΣΤΡΙΑΣ

HPöTOr ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ THE

Ανδριάντας του Ιωάννη Καποδίστρια στο Ναύπλιο , έργο του Μ ιχάλη Τόμπρου.

C A A iiO S

Η δολοφονία του Καποδίστρια έθεσε τέλος σε μια φιλόδοξη προσπάθεια κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής θεμελίωσης των θεσμών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Δυστυχώς, η θρασύτατη

71

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) Η στιγμή της δολοφονίας του Καποδίστρια στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, στο

Ναύπλιο. Μ α ζί του πέ&ανε και το όραμά του για μια ισχυρή Ελλάδα.

δολοφονική ενέργεια είχε αρνητικές συνέπειες για την μετέπειτα τύχη του Ελληνισμού, καθώς σηματοδότησε την αρχή της ξένης παρέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα του κράτους, ενώ για διάστημα μεγαλύτερο του αιώνα ο θεσμός της βασιλείας θα καθόριζε την πολιτική ζωή της Ελλάδας. Τι θα συνέβαινε όμως αν ο Καποδίστριας δεν δολοφονείτο και συνέχιζε να εκτελεί χρέη Κυβερνήτη; Ποια θα ήταν η πορεία του ελληνικού κράτους κατά τη δεκαετία του 1830 και μεταγενέστερα;

Ο Καποδίστριας συνεχίζει το έργο του Το εναλλακτικό σενάριο θα μπορούσε να έχει ως αφετηρία την αποτυχία της απόπειρας δολοφονίας του Καποδίστρια την ημέρα που προσήλθε στον Αγιο Σπυρίδωνα. Οι

εμπνευστές του μοχθηρού σχεδίου θα προπηλακίζονταν από το παρευρισκόμενο αγριεμένο πλήθος, βρίσκοντας φρικτό τέλος, με τον σοκαρισμένο Καποδίστρια ανήμπορο να αντιδράσει για να αποτρέψει τις ενέργειες του πλήθους. Μετά τα γεγονότα αυτά, θα αυξανόταν η δημοτικότητα του Καποδίστρια, που θα είχε πλέον την ομόθυμη υποστήριξη του λαού. Ο Κυβερνήτης θα συνειδητοποιούσε πως θα έπρεπε να λάβει πιο σκληρά μέτρα εναντίον της αντιπολίτευσης ή να ακολουθήσει την οδό της συνεννόησης με τους αντιπάλους του. Αν λάβουμε υπόψη τον αδιάλλακτο χαρακτήρα του ευφυή, έντιμου καιευγενή Κερκυραίου πολιτικού, θα ακολουθούσε την πρώτη οδό. Από τη στιγμή που θα αποτύγχανε η απόπειρα δολοφονίας, θα έπρεπε να διεξαχθεί περαιτέρω έρευνα

72

What if προκειμένου να διαλευκανθούν τα αίτια και οι συνθήκες που την είχαν καταστήσει δυνατή. Μια τέτοια ενέργεια θα δικαιολογούσε την οργάνωση μυστικής αστυνομίας από τον μεγαλύτερο αδελφό του Κυβερνήτη, η οποία βρισκόταν εκείνη την εποχή στα σπάργανα. Σίγουρα μια τέτοια κίνηση θα άρμοζε μόνο σε διεφθαρμένες και τυραννικές κυβερνήσεις, ωστόσο θα ήταν μια

του Καποδίστρια θα ήταν να πείσει τους αντιπροσώπους να συνεχίσει να εκτελεί τα χρέη του ως Κυβερνήτης μέχρι την ενηλικίωση του

επιπλέον λύση για να σταματήσει αυτούς που διακύβευαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσουν τα εξημμένα πάθη τους και τα προσωπικά τους συμφέροντα. Ηταν σαφές πως ο Καποδίστριας θα έπρεπε να έχει επίσης τον πλήρη έλεγχο της εξουσίας, ώστε να προετοιμάσει το έδαφος για τη μελλοντική εφαρμογή του Συντάγματος. Η πολιτική κατάσταση όμως ήταν πολύ πιο περίπλοκη για τον Καποδίστρια, καθώς δεν είχε να αντιμετωπίσει πιέσεις μόνο από το εσωτερικό, αλλά και από το εξωτερικό.

του, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν διέπραξε λάθη ως πρώτος ηγέτης μιας κατεστραμμένης χώρας που βρισκόταν επί αιώνες υπό τον τουρκικό ζυγό. Με τον Καποδίστρια να επιζεί της δολοφονίας, τον χειμώνα του 1831-32 η κατάσταση θα ήταν σχετικά ήρεμη στον ελλαδικό χώρο, καθώς πιθανότατα τους μήνες Δεκέμβριο ή Ιανουάριο θα συγκαλείτο η Ε’ Εθνοσυνέλευση στο Ναύπλιο. Εκεί ο Καποδίστριας θα συνιστούσε υπομονή στους αντιπροσώπους, καθώς από στιγμή σε στιγμή αναμενόταν να ανακηρυχθεί από τις Προστάτιδες Δυνάμεις ο νέος βασιλιάς της Ελλάδας, που δεν θα ήταν άλλος από τον Οθωνα. Επιπλέον, η συζήτηση στην Εθνοσυνέλευση θα αφορούσε τη γενική εποπτεία του κράτους και την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, καθώς ο Οθων ήταν ανήλικος και δεν θα μπορούσε να ασκήσει τα καθήκοντά του ως μονάρχης. Σίγουρα σκοπός του Καποδίστρια θα ήταν να πείσει τους

Σύμφωνα με τους επικριτές του Κυβερνήτη, εκείνος μεθόδευσε τη

αντιπροσώπους να συνεχίσει να εκτελεί τα χρέη του ως Κυβερνήτης μέχρι την ενηλικίωση του Οθωνα. Αν και μια τέτο ια προοπτική δεν θα άρεσε στους

ματαίωση της ανόδου στον ελληνικό θρόνο του πρίγκιπα Λεοπόλδου, όταν του έστειλε μια υπερβολικά

αντιπάλους του, οι φόβοι πως τον Οθωνα θα τον συνόδευαν κηδεμόνες από τη βαυαρική Αυλή τους οποίους θα

απαισιόδοξη αναφορά για τη δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε τό τε στην

όριζε ο πατέρας του, Λουδοβίκος Α’, θα ανάγκαζε αρκετούς πολέμιους του

Ελλάδα. Ωστόσο, ήδη από στα μέσα του

Καποδίστρια να τον υποστηρίξουν,

1831, οι Εγγυήτριες Δυνάμεις είχαν

καθώς θα υπήρχε το ενδεχόμενο οι

προτείνει έναν άλλο υποψήφιο για το ελληνικό Στέμμα, τον ανήλικο πρίγκιπα της Βαυαρίας Οθωνα. Ο Καποδίστριας

Βαυαροί να αναλάβουν έναν ενεργό ρόλο στην πολιτική σκηνή της χώρας, ίσως και μεγαλύτερο από τους Ελληνες.

δεν έδειξε να έχει πρόβλημα με την επιλογή αυτή, καθώς, πάντα σύμφωνα

Εθνοσυνέλευση θα μπορούσε να

Επιπλέον, κάποια χρονική στιγμή η

με τους επικριτές του, θεωρούσε πως

ψηφίσει Σύνταγμα, πριν την έλευση του

θα τον επιτρόπευε ως την ενηλικίωσή

νέου μονάρχη, για λόγους

του, η οποία μάλιστα θα συνέπιπτε με τη λήξη της επταετούς θητείας του ως Κυβερνήτη (1827-1834). Σε κάθε

σκοπιμότητας, στερώντας έτσι την ευκαιρία από τη βαυαρική Αυλή να επέμβει δυναμικά στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Ελλάδας. Ωστόσο,

περίπτωση, ο Καποδίστριας είχε αποδείξει σε γενικές γραμμές τη φιλοπατρία του και την πίστη στο έργο

πιθανότατα ο Καποδίστριας δεν θα προέβαινε σε μια τέτο ια κίνηση, που

73

Η απόπειρα δολοφονίας τον Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) ιοως και να μην ειχε κανένα αντίκρισμα, περιμένοντας πρώτα να υπογραφτεί μια επίσημη συνθήκη με τις Προστάτιδες Δυνάμεις και τη Βαυαρία για την ανακήρυξη του Οθωνα ως βασιλέα της Ελλάδας. Ο Καποδίστριας ως έμπειρος πλέον διπλωμάτης θα αναλάμβανε το πιο δύσκολο έργο της διπλωματικής του σταδιοδρομίας, να αποφύγει μια πιθανή (ξένη) μοναρχική διακυβέρνηση

a

s

...,Α

χωρίς ουσιώδεις νομικούς περιορισμούς, πολιτική ελευθερία και

διακυβέρνηση της χώρας μέχρι την

ισότητα. Το καλοκαίρι του 1832 θα

ενηλικίωση του Οθωνα, καθώς και πώς

υπογραφόταν η συνθήκη για την

ο Καποδίστριας θα προσπαθούσε να

ανακήρυξη του Οθωνα ως βασιλέα της Ελλάδας. Παράλληλα, η Οθωμανική

αποτρέψει την απολυταρχία την οποία θα επιδίωκαν με διάφορα μέσα (και

αυτοκρατορία θα αναγνώριζε τα νέα

σίγουρα με ξένη βοήθεια) οι Βαυαροί. Αν λάβουμε υπόψη την τεράστια εμπειρία του Καποδίστρια σε διπλωματικές συνομιλίες, το πιθανότερο σενάριο θα ήταν να συνέχιζε ως Κυβερνήτης της Ελλάδας μέχρι την ενηλικίωση του Οθωνα που θα πραγματοποιείτο την 1η Ιανουαρίου 1835 (οπότε θα τελείωνε και επίσημα η 7ετής θητεία του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη). Στόχος του Καποδίστρια θα ήταν να συγκαλέσει νέα Εθνική Συνέλευση για κατάρτιση νέου Συνταγματικού Χάρτη πριν την ενηλικίωση του Οθωνα. Αλλωστε, κανείς Ελληνας δεν θα ήθελε έναν ξένο βασιλιά με απεριόριστη εξουσία. Ετσι, οι πολιτικοί της χώρας θα αξίωναν την κατάλληλη στιγμή ο βασιλιάς να

σύνορα (Παγασητικού-Αμβρακικού Κόλπου) του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Η πράξη αυτή θα τερμάτιζε επίσημα πλέον την ΙΟάχρονη πάλη του ελληνικού λαού για ελευθερία και ανεξαρτησία. Ωστόσο, τα σύνορα του νέου κράτους δεν θα ήταν τα επιθυμητά, καθώς δεν θα είχαν ενσωματωθεί στην ελεύθερη Ελλάδα περιοχές που είχαν συμβάλει στον αγώνα (Σάμος και Κρήτη). Οσον αφορά τις κρίσιμες διαβουλεύσεις ανάμεσα στον Καποδίστρια και τις Προστάτιδες Δυνάμεις για το θέμα της μορφής της διακυβέρνησης της Ελλάδας, ο πρώτος πιθανότατα θα κατάφερνε να εξασφαλίσει τα επιθυμητά αποτελέσματα με την υποστήριξη τουλάχιστον της Ρωσίας, που θα αντιτίθετο στα επίδοξα και «απολυταρχικά» σχέδια της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας. Η πιο σημαντική επιτυχία του Ελληνα Κυβερνήτη θα ήταν οι προτάσεις του για τη βαθμιαία εφαρμογή της συνταγματικής μοναρχίας, οι οποίες όμως πιθανότατα δεν θα ικανοποιούσαν ούτε τη Μ. Βρετανία ούτε φυσικά την Αυλή της Βαυαρίας. Το κρίσιμο ερώτημα σε αυτή την υπόθεση είναι πώς θα εξελισσόταν η

έχει συνταγματικούς περιορισμούς και να υπάρχουν θεσμικές εξισορροπήσεις. Επιπλέον, σύμφωνα με τη συνθήκη, το ελληνικό βασίλειο θα βρισκόταν υπό την «εγγύηση» των τριών «Προστάτιδων» Δυνάμεων, που θα αναλάμβαναν να εγγυηθούν την αποπληρωμή των ξένων δανείων. Το οφειλόμενο ποσό ανερχόταν τό τε σε περίπου 60.000.000 φράγκα. Ο Οθων θα κατέφθανε στο Ναύπλιο ίσως λίγο πριν την άνοιξη του 1833 συνοδευόμενος από τον κόμη φον Αρμανσμπεργκ, υπουργό Εσωτερικών,

Το Κυβερνείο του Καποδίστρια στο Ναύπλιο. Δυστυχώ ς το κτίριο κ α τα σ τρ ά φ η κε το 1926 από πυρκαγιά.

74

Ο Γεώργιος Μ αυρομιχάλης (Αθήνα, Εθνικό και Ιστορικό Μ ουσείο).

What if Εξωτερικών και Οικονομικών της Βαυαρίας, ο οποίος θα εκτελούσε χρέη κηδεμόνα του Οθωνα. Επίσημα ο Βαυαρός πολιτικός θα ήταν σύμβουλος του Οθωνα αλλά και του Καποδίστρια και, επιπλέον, σύνδεσμος με τα υπουργεία της ελληνικής κυβέρνησης. Εφαρμόζοντας άριστη δημοσιονομική πολιτική στη Βαυαρία, ο φον Αρμανσμπεργκ θα αποδεικνυόταν χρήσιμος στον Καποδίστρια για την οικοδόμηση του νέου κρατικού μηχανισμού της Ελλάδας. Παράλληλα, τον Οθωνα θα συνόδευαν ο καθηγητής Μάουρερ (ο οποίος επίσης θα είχε ως σκοπό να συμβάλει στον τομέα της παιδείας) και ο στρατηγός Εϋδεκ (ο οποίος θα αναλάμβανε την ηγεσία του Ελληνικού Στρατού, μετατρέποντάς τον σε σύγχρονο τακτικό και επαγγελματικό). Επίσης, θα

κατέφθαναν πριν το καλοκαίρι περίπου 500 Βαυαροί στρατιώτες, που θα αποτελούσαν τη «βασιλική φάλαγγα/φρουρά» του Οθωνα, ενώ ορισμένοι Βαυαροί αξιωματικοί θα βοηθούσαν τον Εϋδεκ στην αναδιάρθρωση του Στρατού, αντικαθιστώντας τους προηγούμενους στρατιωτικούς σχηματισμούς των «ατάκτων». Τα υπουργεία (Γραμματείες) της κυβέρνησης θα παρέμεναν επτά: Εξωτερικών, Εσωτερικών, Δικαιοσύνης, Εκκλησιαστικών (και Παιδείας), Στρατιωτικών, Ναυτικών και Οικονομικών. Η παραμονή των υπουργών στα επίμαχα υπουργεία επίσης θα διασφαλιζόταν, ενώ σύντομα θα γνωστοποιούντο οι αποφάσεις για το νομισματικό σύστημα, το εθνικό έμβλημα, την αποτύπωση της εθνικής σημαίας και της επίσημης σφραγίδας του κράτους. Το επίσημο όργανο της κυβέρνησης θα ήταν η «Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος», ενώ ίσως θα υπήρχε και πιθανότητα εγκαθίδρυσης μιας αυτοκέφαλης Εκκλησίας. Το νέο ελληνικό πολιτικό σύστημα όμως θα περιπλεκόταν λόγω της μορφής των πολιτικών κομμάτων. Συγκεκριμένα, τα κόμματα αυτά είχαν πρωτοεμφανισθεί στη διάρκεια του Αγώνα και είχαν αποκτήσει συγκεκριμένη μορφή στα χρόνια του Καποδίστρια, αποκτώντας σταδιακά οργάνωση και ιδεολογική ταυτότητα, όχι όμως σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Τα κόμματα αυτά ήταν το «Αγγλικό» (Μαρλαίοι), «Ρωσικό» (Ναπαίοι) και «Γαλλικό» (Μοσχομαγκίτες). Από αυτά μόνο το «κόμμα» των Ναπαίων δ ιέθ ετε αξιόλογη οργάνωση, ιδιαίτερο χαρακτήρα και υποστήριξη από τους Ελληνες αγρότες. Ωστόσο, πέρα από τα κόμματα υπήρχαν και άλλοι διαχωρισμοί που είχαν διαμορφώσει διάφορες «παρατάξεις», όπως των στρατιωτικών και προεστών, των Πελοποννησίων, των

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

75

Αποψη του σημερινού Ναυπλίου, πρώτης πρω τεύουσας (1828-1834) το υ ελληνικού κράτους.

Ρουμελιωτών και των Νησιωτών και, τέλος, των δυτικόφιλων και των παραδοσιακών. Σίγουρα ο Καποδίστριας θα συνέχιζε να αντιμετωπίζει δυσκολίες και εμπόδια από ορισμένες παρατάξεις όσο δεν θα εφαρμοζόταν ο Συνταγματικός Χάρτης και όσο θα υπήρχε ο κίνδυνος για τους τοπικούς άρχοντες να αντικατασταθούν ορισμένοι παραδοσιακοί θεσμοί από ένα σύστημα εξουσίας που θα λειτουργούσε σύμφωνα με δυτικίζουσες γραφειοκρατικές διαδικασίες.

Η μορφή του νέου κράτους Το ελλαδικό βασίλειο εκείνη την περίοδο θα ήταν μεν ανεξάρτητο, λειτουργικά όμως θα ήταν εξαρτημένο από τις Προστάτιδες Δυνάμεις. Η εξάρτηση αυτή θα ήταν αρκετή ισχυρή και θα καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τον τύπο της ελληνικής κοινωνίας. Μπορεί ο Καποδίστριας να ήταν ικανότατος ως Κυβερνήτης/διπλωμάτης, ωστόσο το ελληνικό κράτος που είχε σχηματισθεί δεν ήταν πολιτικά και οικονομικά βιώσιμο χωρίς την ενεργό εγγύηση της

Ρωσίας, της Γαλλίας και της Μ. Βρετανίας. Το αποτελούσαν φτωχές, οπισθοδρομικές πρώην επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τα αποδυναμωμένα από την Επανάσταση ναυτιλιακά κέντρα των Κυκλάδων. Η οικονομική επιβίωση του κράτους θα Ακουαρέλα του Ludwig Lange που απεικονίζει τη ρ ημαγμένη Αθήνα το 1836. Χ ρ ειά σ τηκα ν τερ ά σ τια ποσά για να α ν α δ ειχ θεί η Αθήνα σε πρώτο οικονομικό και π νευματικό κέντρο τη ς χώρας, τη στιγμή που η οικονομική κατάσταση του νεοσύστατου κρά το υς ήταν κάκιστη. Ο Καποδίστριας, πιο ρ εα λισ τή ς, μάλλον δεν θ α έμπαινε στη διαδικασία τη ς αλλαγής πρω τεύουσας, καθώς το Ναύπλιο εξελισ σ ότα ν σε σύγχρονο αστικό κέντρο χάρη στα πολεοδομικά σχέδια το υ Βούλγαρη.

76

What if εξαρτάτο από τη στάση των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών,

' '

Ο Καποδίστριας όμως θα γνώριζε πως η Αθήνα, κατεστραμμένη από τις μάχες

της Επανάστασης, δεν θα μπορούσε να γίνει η νέα «βασιλική καθέδρα».

αλλά και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, με την οποία θα υπήρχε οικονομική αλληλεξάρτηση κυρίως σε επίπεδο ανταλλαγής προϊόντων. Ενα κρίσιμο ερώτημα αφορά το ποια θα ήταν η φύση του κρατικού μηχανισμού του Ελλαδικού βασιλείου μετά τη συνθήκη της Ανεξαρτησίας (1832), με τον Καποδίστρια ακόμη εν ζωή. Ποιος θα κατείχε τα μέσα παραγωγής και τι είδους φορολογία θα υπήρχε; Η γη ήταν ο βασικός πλουτοπαραγωγικός πόρος στην αγροτική κοινωνία του νέου βασιλείου. Ο Καποδίστριας ίσως αναγκαζόταν να κρατικοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος της γης υπό τη μορφή εθνικών γαιών, οι οποίες μάλλον θα τίθεντο ως ενέχυρο για τη λήψη εθνικών δανείων. Μ ετέπειτα όμως μάλλον θα εξέδιδε κάποιο διάταγμα για την προικοδότηση ελληνικών οικογενειών μέσω της διανομής εθνικών γαιών. Ακόμη, το κράτος θα επέβαλλε μονοπώλιο στη διαχείριση ορισμένων βασικών προϊόντων (μαρμάρου, σμύριδας, άλατος, πηλού και κάρβουνου). Επιπλέον, σχεδόν το σύνολο των ηγετών της Επανάστασης θα ενσωματωνόταν στον κρατικό μηχανισμό σε διάφορες θέσεις, περισσότερο διακοσμητικές. Ενα άλλο θέμα που θα μπορούσε να προκύψει εκείνη την περίοδο θα ήταν η οριστική επιλογή της πρωτεύουσας. Δεδομένου πως τα οικονομικά προβλήματα θα ήταν αρκετά, το Ναύπλιο θα υπερίσχυε στην προτίμηση του Καποδίστρια και των υπόλοιπων Ελλήνων ως «βασιλική καθέδρα». Πιθανότατα οι Βαυαροί αρμόδιοι και ο Οθων θα είχαν αντιρρήσεις για την επιλογή αυτή καθώς, επηρεασμένοι από τη ρομαντική αρχαιολατρία που επικρατούσε στη Γερμανία εκείνη την εποχή, θα πρότειναν την Αθήνα ως νέα πρωτεύουσα, λόγω της ακτινοβολίας

της ως μητρόπολης του λαμπρού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ο Καποδίστριας όμως θα γνώριζε πως η Αθήνα, κατεστραμμένη από τις μάχες της Επανάστασης και με πληθυσμό λιγότερο από 8.000 άτομα εκείνη την περίοδο, δεν θα μπορούσε να γίνει η νέα «βασιλική καθέδρα». Μια τέτοια επιλογή θα ανάγκαζε την κυβέρνηση να ξοδέψει τεράστια ποσά για την ανοικοδόμηση της Αθήνας, καθώς οι περισσότερες οικίες ήταν κατεδαφισμένες, το αποχετευτικό δίκτυο υποτυπώδες, ενώ δεν υπήρχαν στρατώνες, ανάκτορα, νοσοκομεία, εργαστήρια και αποθήκες. Ετσι το Ναύπλιο θα φαινόταν η καλύτερη επιλογή, καθώς ήδη από το 1828 θεω ρείτο πρωτεύουσα του κράτους. Μάλιστα, ο Σταμάτης Βούλγαρης με τον αρχιτέκτονα Θεόδωρο Βαλλιάνο είχαν αναλάβει από το 1829 το σχέδιο για τη βελτίωση της πολεοδομίας του Ναυπλίου. Αλλες πόλεις θα αποκτούσαν επίσης πολεοδομικά σχέδια στα οποία ο Βούλγαρης, πιθανότατα σε συνεργασία με άλλους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους (όπως οι Σταμάτιος Κλεάνθης και οι Γερμανοί Εδουάρδος Σάουμπερτ και Λέον φον Κλέντσε), θα εφάρμοζε τον ορθογωνικό τύπο στο ρυμοτομικό πλέγμα κάθε πόλης. Οι περισσότερες πόλεις θα αποτελούσαν πεδίο διαπάλης του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού, ενώ θα εφαρμόζονταν διάφοροι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί. Στο Ναύπλιο ο Οθων θα είχε την αρμοδιότητα να επιλέξει την τοποθεσία του νέου ανακτόρου, με τον ίδιο να επιβλέπει τις εργασίες. Λογικά, ο Σάουμπερτ θα προοριζόταν ως αρχιτέκτονας των φιλόδοξων σχεδίων του ανήλικου βασιλιά ενώ πιθανόν το έτος 1834, καθώς θα πλησίαζε η λήξη της θητείας του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη, το Ναύπλιο θα επιλεγόταν ως «βασιλική καθέδρα» με κυβερνητικό διάταγμα. Ο Καποδίστριας όμως, καθώς θα

77

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831) Ο Αγιος Σπυρίδων

πλησίαζε η στιγμή της επίσημης

(1702), όπου

ανάληψης της διακυβέρνησης του

δολοψονή&ηκε ο Καποδίστριας στις 27

Βασιλείου από τον Οθωνα, θα

Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1831. Σ το σημείο αυτό εξελ ίχ θ η κ ε μια τραγική στιγμή της ελληνικής Ιστορίας.

υπέγραφε περί το φθινόπωρο του 1834 απόφαση σύγκλησης Εθνικής Συνέλευσης για να συνταχθεί επιτέλους το Σύνταγμα του κράτους. Τα γεγονότα αυτά θα προκαλούσαν δυσμενή εντύπωση και στις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις που θα αποδοκίμαζαν τις ενέργειες αυτές, θα αποδέχονταν όμως τις νέες εξελίξεις ως τετελεσμένες. Η νέα αυτή πολιτειακή μεταβολή θα επικυρωνόταν σε πρωτόκολλο περί τα τέλη του 1834, αφού το θέμα θα συζητείτο σε κάποια διάσκεψη των Μεγάλων Δυνάμεων παρόντος και του Καποδίστρια. Μια νέα εποχή θα ξεκινούσε για την Ελλάδα, η περίοδος της συνταγματικής μοναρχίας. Η κυβέρνηση θα προκήρυσσε εκλογές, ενώ το Σύνταγμα θα είχε ψηφισθεί στο σύνολό του. Περί την άνοιξη του 1835 ο Οθων θα έδινε τον όρκο του συνταγματικού βασιλέα. Ως απόρροια της κύρωσης του Συντάγματος θα αποφασιζόταν η διενέργεια εκλογών. Η ημερομηνία εκκίνησης της εκλογικής αναμέτρησης θα οριζόταν κάποια στιγμή το καλοκαίρι του 1835 και ο εκλογικός αγώνας θα διαρκούσε το λιγότερο τρεις μήνες. Ο Καποδίστριας, καθώς θα πλησίαζε το εξηκοστό έτος της ηλικίας του, θα συνειδητοποιούσε πως θα έπρεπε να ορίσει έναν καινούριο, έμπιστο διάδοχο στην ηγεσία του Ρωσικού Κόμματος. Ωστόσο, ίσως να έκρινε πως είχε ακόμη τις ψυχικές δυνάμεις ώστε να θέσ ει υποψηφιότητα, συνεχίζοντας έτσι με ζήλο το έργο που είχε αρχίσει πριν μια επταετία. Το Γαλλικό Κόμμα θα είχε επικεφαλής του τον φιλόδοξο Ιωάννη Κωλέττη και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος θα ηγείτο του Αγγλικού Κόμματος. Καθώς το Ρωσικό Κόμμα δ ιέθ ετε την καλύτερη οργάνωση και ο Καποδίστρια θα προωθούσε με μαεστρία την προεκλογική

αναμέτρηση, τα τελικά αποτελέσματα στην κατανομή βουλευτικών εδρών πιθανότατα θα έδιναν στο Ρωσικό Κόμμα τις περισσότερες έδρες. Προς το φθινόπωρο θα σχηματιζόταν κυβέρνηση συνασπισμού με πρώτο κοινοβουλευτικό πρωθυπουργό τον Καποδίστρια, ο οποίος θα εκτελούσε και χρέη υπουργού Εξωτερικών. Η νέα κυβέρνηση όμως θα αντιπροσωπευόταν και από τα τρία κόμματα, ενώ παράλληλα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ίσως να διοριζόταν από τον Καποδίστρια στρατιωτικός διοικητής Αθηνών, μια θέση που άρμοζε στον άλλοτε έξοχο στρατιωτικό ηγέτη της Επανάστασης. Η πρωθυπουργία του Καποδίστρια θα είχε να αντιμετωπίσει τις συνήθεις δυσκολίες, όπως την αντίθεση των οικογενειακών φατριών που θα δυσχέραιναν το έργο της κυβέρνησης αρκετές φορές, ενώ επιπλέον ο Οθων, παρά τον περιορισμό του από το Σύνταγμα, θα προσπαθούσε να παρεμβαίνει ανοικτά στην πολιτική. Ο Καποδίστριας όμως θα προωθούσε

78

What if τέλη της δεκαετίας του 1830, θα ιδρύονταν η «Σχολή των Τεχνών» (ο αρχικός πυρήνας του Πολυτεχνείου), το Βασιλικό Τυπογραφείο, η Αρχαιολογική Εταιρεία, το Δημοτικό Νοσοκομείο και το Πανεπιστήμιο Ναυπλίου. Ο Οθων θα είχε τη μεγαλεπήβολη ιδέα να οικοδομήσει το παλάτι του πάνω στο Παλαμήδι, μετατρέποντας σχεδόν όλο τον χώρο του κάστρου, σύμφωνα με τη δική του επιθυμία. Οι επόμενες δεκαετίες θα κυλούσαν σχετικά ομαλά, χωρίς τον κίνδυνο εκδήλωσης αναταραχών και εξεγέρσεων, με τον Καποδίστρια να αφήνει πίσω του ένα τεράστιο έργο, αυτό της ανοικοδόμησης μιας ισχυρής Ελλάδας.

Πραγματικότητα και υποθέσεις Ετσι θα μπορούσε να εξελιχθεί το εναλλακτικό σενάριο της διάσωσης του Καποδίστρια από τη δολοφονική απόπειρα, του πιο έμπειρου και ικανού Ελληνα πολιτικού εκείνη τη χρονική περίοδο. Τι συνέβη στην πραγματικότητα; Μετά την τραγική δολοφονία του οραματιστή Κυβερνήτη, Ο Κωνσταντίνος Μ αυρομιχάλης (Αθήνα, Εθνικό και Ιστορικό Μ ουσείο).

τους δημοκρατικούς θεσμούς οι οποίοι θα εξασφάλιζαν μια ομαλή πορεία του βασιλείου, ενώ παράλληλα η προηγουμένως κακή οικονομική κατάσταση της χώρας θα βελτιωνόταν. Τέλος, διάφορα σοβαρά αιτήματα του

επακολούθησε μια περίοδος εμφύλιων συγκρούσεων και αναρχίας. Οι Μεγάλες Δυνάμεις εκμεταλλεύθηκαν τις νέες εξελίξεις στην Ελλάδα και, σε συνεννόηση με τη βαυαρική Αυλή, διόρισαν βασιλέα της Ελλάδας τον

ελληνικού λαού θα ικανοποιούντο με

Οθωνα. Η ενέργεια αυτή δεν ήταν

την πάροδο του χρόνου. Φυσικά θα

προϊόν απόφασης των αντιπροσώπων

συνεχίζονταν οι οξύτατες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους αρχηγούς των κομμάτων, ωστόσο ο

του ελληνικού έθνους, και εδώ φάνηκε η απουσία του Καποδίστρια, του

Καποδίστριας θα απέφευγε να ακολουθήσει μια κατ’ εξοχήν ρωσόφιλη κατεύθυνση, υπηρετώντας πιστά το καλύτερο συμφέρον της Ελλάδας. Κατά το επόμενο διάστημα της διακυβέρνησης του Καποδίστρια θα

μοναδικού Ελληνα με τεράστια διπλωματική εμπειρία που θα μπορούσε να αποτρέψει μια τέτοια ενέργεια. Το τι συνέβη κατά την οθωνική περίοδο, είναι λίγο πολύ γνωστό στους μελετητές της Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας. Οι Βαυαροί

συνεχιζόταν η πνευματική και η

κυβέρνησαν απολυταρχικά, χωρίς τη

πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας. Συγκεκριμένα, στο Ναύπλιο, προς τα

συνδρομή Βουλής ή την παραχώρηση Συντάγματος (αυτό έγινε τελικά το

Η απόπειρα δολοφονίας του Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

79 Ο Ιωάννης Κω λέττης

1843). Το δάνειο των 60.000.000

(1774-1847) ήταν μα τα ιό δο ξος και ικα νότατος πολιτικός, δημιουργός της «Μ εγά λη ς Ιδέα ς» και πρω θυπουργός επί Οθωνα.

φράγκων σπαταλήθηκε στους μισθούς των αυλικών και στη φιλόδοξη ανοικοδόμηση της Αθήνας ως νέας πρωτεύουσας του βασιλείου, με αποτέλεσμα το κράτος να βρίσκεται σε διαρκή χρεωκοπία και ο ελληνικός πληθυσμός να οδηγηθεί στην οικονομική εξαθλίωση. Ο Οθων αντιμετώπισε δεκάδες εξεγέρσεις κατά τα 30 χρόνια της πολυτάραχης βασιλείας του. Αν και τελικά υποχρεώθηκε να παραχωρήσει Σύνταγμα, συνέχισε να αναμιγνύεται στα πολιτικά δρώμενα της χώρας ως την εκθρόνισή του και τον θάνατό του στην εξορία. Οι εκθρονίσεις των βασιλέων της Ελλάδας άρχισαν από τότε. Μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας, πραγματοποιήθηκαν πέντε εκθρονίσεις σε σύνολο επτά βασιλέων! Επί ενάμισι αιώνα δηλαδή η Ελλάδα έζησε ένα φαινόμενο μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία, με αφίξεις και αποπομπές βασιλέων. Λογικό ήταν λοιπόν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού η Ελλάδα να μαστίζεται από αναταραχές, εξεγέρσεις και πολιτική αστάθεια. Παράλληλα

όμως υλοποιήθηκε η Μεγάλη Ιδέα, έννοια που καθόρισε την εξωτερική και εσωτερική πολιτική του ελληνικού κράτους μέχρι το 1922. Μπορεί το ελληνικό κράτος να επεξέτεινε τα σύνορά του μέχρι τις άγριες κορυφές των βουνών της Ηπείρου, Μακεδονίας και Θράκης, η τραγωδία όμως στη Μικρά Ασία αποτέλεσε μια από τις δραματικότερες στιγμές του Ελληνισμού.

Η επίσημη υποδοχή του Οθωνα στο θ η σ είο από τους δη μο γέρ ο ντες των Αθηνών. Ο Οθων, ανήλικος τό τε , είχε σκοπό να κυβερνήσει την Ελλάδα ως απόλυτος μονάρχης. Μ ε τον Καποδίστρια εν ζωή, κά τι τέτο ιο μάλλον θ α ήταν αδύνατο. Ελαιογραφία του Peter von Hess (Νέα Πινακοθήκη Μονάχου).

80

To Πολεμικό Μ ουσείο του Ναυπλίου. Σ ε α υ τό το ιστορικό νεοκλασικό κτίριο & εμ ελιώ $ηκε η Σχολή Ευελπίδων.

What if

Τι θα συνέβαινε μακροπρόθεσμα αν ο Καποδίστριας επιζούσε της δολοφονικής απόπειρας; Σίγουρα η πορεία του Ελληνισμού και του θεσμού της βασιλείας θα ήταν διαφορετική. Ο

οθωνική περίοδο. Αραγε θα επικρατούσε η ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας; Κυριότερος υποστηρικτής της ήταν ο Κωλέττης, ίσως η ισχυρότερη πολιτική προσωπικότητα μετά τον θάνατο του Καποδίστρια. Επηρεασμένος από το κήρυγμα του Ρήγα Βελεστινλή, ο Κωλέττης οραματιζόταν την ανάκτηση των εδαφών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Είναι άγνωστο όμως αν μια τέτοια ιδεολογία θα έβρισκε πρόσφορο έδαφος αν κυβερνούσε ο Καποδίστριας (και όχι ο Οθων). Είναι άγνωστο επίσης πώς θα εξελίσσονταν οι ελληνο-οθωμανικές σχέσεις κατά τον 19ο αιώνα, αλλά μπορούμε να εικάσουμε μια πιθανή διαρκή όξυνση των σχέσεων Ελλάδας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1853 εξερράγη ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος και λίγο αργότερα οι Μεγάλες Δυνάμεις τέθηκαν στο πλευρό των Οθωμανών, μεταφέροντας τη σύγκρουση στην Κριμαία. Μια Ελλάδα πιο δημοκρατική και με ισχυρότερο το ρωσόφιλο κόμμα, θα μπορούσε να συμμετάσχει στρατιωτικά στο πλευρό της Ρωσίας με σκοπό να επεκταθεί στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Ηπειρο, όπου είχαν ξεσπάσει εξεγέρσεις. Μια άλλη πιθανή εκδοχή όμως θα ήταν η επιβολή πολιτικής ουδετερότητας στην Ελλάδα

Καποδίστριας δεν ήταν σε καμία

από τις Μεγάλες Δυνάμεις, όπως και συνέβη στη πραγματικότητα επί Οθωνα

περίπτωση ένας τυχαίος πολιτικός,

(κατοχή του Πειραιά από αγγλογαλλικά

όπως αρκετοί άλλοι πολιτικοί της

στρατεύματα).

εποχής του. Εχοντας όραμα, είχε συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική και πολιτισμική θεμελίωση

Στο ζήτημα της πρωτεύουσας, ίσως μεταγενέστερα η Αθήνα να προτεινόταν ως νέα «βασιλική

του ελληνικού κράτους και θα κατόρθωνε ακόμη περισσότερα αν η σφαίρα του Μαυρομιχάλη δεν έθετε

καθέδρα», πιθανότατα κάτω από την πίεση του Οθωνα και των Βαυαρών, οι οποίοι άλλωστε είχαν μια στρεβλή αρχαιολατρική εικόνα την οποία ο

τέρμα στη ζωή του. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως ο Καποδίστριας θα

(γερμανικός) ρομαντισμός είχε

προωθούσε την κατάλληλη στιγμή τους

κατασκευάσει για την Ελλάδα τον 19ο

δημοκρατικούς θεσμούς,

αιώνα. Ο ρεαλισμός του Καποδίστρια

εξασφαλίζοντας μια ομαλή πορεία της

όμως και οι οικονομικές δυσκολίες θα

χώρας, αντίθετα απότι συνέβη κατά την

είχαν ως αποτέλεσμα το Ναύπλιο να

Η απόπειρα δολοφονίας τον Καποδίστρια αποτυγχάνει (1831)

81

διατηρηθεί επί ένα διάστημα, ίσως μέχρι σήμερα, ως η κατεξοχήν πρωτεύουσα της Ελλάδας. Αρα, ίσως θα βλέπαμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα της Αθήνας σήμερα. Επίσης, δεν αποκλείεται η Θεσσαλονίκη, σημαντικό οθωμανικό αστικό κέντρο της εποχής, να αναδεικνυόταν σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους (εφόσον περιερχόταν στην κατοχή των Ελλήνων) αντί για το Ναύπλιο, ένα σενάριο όμως όχι τόσο πιθανό από τη στιγμή κατά την οποία το νεοκλασικό Ναύπλιο θα εξελισσόταν στη διάρκεια του 19ου αιώνα σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό αστικό κέντρο, χάρη στις ενέργειες του Σταμάτη Βούλγαρη και άλλων αρχιτεκτόνων. Οσον αφορά τον νησιωτικό χώρο που δ ιέθ ετε μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού τότε, χάρη στο ναυτιλιακό εμπόριο, η οικονομική ανάπτυξη των πόλεων της ηπειρωτικής Ελλάδας μάλλον θα εκμηδένιζε τα νησιώτικα κέντρα, όπως άλλωστε έγινε την εποχή του Οθωνα, καθώς η Αθήνα αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς. Επειτα από 400 χρόνια τουρκικής σκλαβιάς, ο ελληνικός λαός αναγκάσθηκε να υπομείνει μια δεύτερη δουλεία, πολιτική αυτή τη φορά, τη βαυαρική. Αναμφίβολα, το ελληνικό κράτος γνώρισε πολλές αναταράξεις στην εσωτερική και εξωτερική του πολιτική, καθώς επικράτησαν τα ατομικά συμφέροντα, οι προσωπικές φιλοδοξίες (που διαρκώς υπονόμευαν το δημόσιο συμφέρον) κι ένας αναξιόπιστος βασιλικός θεσμός. Αν ο Καποδίστριας συνέχιζε τη θητεία του ως Κυβερνήτης, θα μπορούσαμε σήμερα να ζούμε σε μια εντελώς διαφορετική Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη (επιστημονική επ ιμέλεια): ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ Π Ο ΛΕΟ ΔΟ Μ ΟΣ. ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ, Τεχνικό Επ ιμελητήριο Ελλάδας, Τμήμα Κ έρκυρας.

(2) «Ο&ων, η α υ τού μικρότης;» περ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ (εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 13 Ιανουάριου 2000). (3) Π. Π ετρ ίδ η ς : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟ Λ ΙΤΙΚ Η ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Θεσσαλονίκη 1989. (4 )Λ. Παπανικολάου: «Το Ανατολικό Ζ ήτημα μ ετά την Ελληνική Επανάσταση», ΝΕΑ ΑΝΑΤΟΛΗ, αρ. φ. 230, 28 Απριλίου 1995 (διαθέσιμο και στο διαδίκτυο). (5) Θ. Χρήστου: «Ιωάννης Καποδίστριας», ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, τχ. 1, Ν ο έμβριος 2001. (6) Μ.Η. Ντασκαγιάννης: «Η Επανάσταση τη ς 3ης Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1843», ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, τχ. 10, Σ επ τέμβ ρ ιο ς 2002. (7) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟ Υ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΓ ’, Εκδοτική Αθηνών. (8) Κ.Π. Ψ α λτήρ α ς: «Η έξωση του Οθωνα», ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τχ. 308, Φεβρουάριος 1994. (9) Μ . Σαμπ ατακάκη: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟ ΛΟ Φ Ο ΝΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟ ΠΙΟ , 2007.

Οι Αθηναίοι υποδέχονται τον Οθωνα στην πόλη το υς, την 1η Δ εκεμ β ρ ίο υ 1834. Αν ο Καποδίστριας βρισκόταν ακόμη εν ζωή, π ιθανό τα τα μια τέτο ια σκηνή δεν θα συνέβαινε, καθώς το Ναύπλιο θ α συνέχιζε να είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Ελαιογραφία του Peter von Hess (Νέα Πινακοθήκη Μονάχου).

82

What if

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 Αία Δεληγιάννη Κοινωνική Αν&ρωπολόγος

Τον Ιανουάριο του 1897, πολλοί Χριστιανοί στην Κρήτη σφαγιάσθηκαν από Τουρκοκρητικούς στην προσπάθειά τους να ελευθερωθούν από την οθωμανική κατοχή καί να δημιουργήσουν συνθήκες ένωσης με την Ελλάδα. Η ευρωπαϊκή καί η ελληνική κοινή γνώμη θορυβήθηκαν έντονα από τα αιματηρά γεγονότα. Μια σειρά από ελληνικές ενέργειες, με αποκορύφωμα την αποστολή στρατιωτικών και ναυτικών I

\

δυνάμεων στο νησί, κατέληξαν στον

im.d im .

«ατυχή» (όπως έχει χαρακτηρισθεί) Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, στη συντριπτική ήττα των Ελλήνων στο Θεσσαλικό μέτωπο και σε πολλές δυσμενείς οικονομικές και Η σημαία της Κρητικής Επανάστασης του 1866 (Αθήνα, Μ ουσείο Μπενάκη).

διπλωματικές συνέπειες για το ελληνικό κράτος. Παράλληλα, όμως, υπήρξε και μια θετική εξέλιξη: η Κρήτη αυτονομήθηκε με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Αραγε, τι θα συνέβαινε αν η Ελλάδα εξερχόταν η νικήτρια από τον σύντομο αυτό πόλεμο; Πώς θα εξελισσόταν η οικονομικοπολιτική της κατάσταση, η εξωτερική της πολιτική και η ελευθερία της Μεγαλονήσου;

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897

Το Κρητικό Ζήτημα Κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (περίπου 1866-1898), οι προσπάθειες της Κρήτης να ελευθερω θεί από τον οθωμανικό ζυγό και να ενωθεί με την Ελλάδα κορυφώθηκαν με μία σειρά από επαναστάσεις. Η επανάσταση του 186669 και η κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα από τη «Γενική Συνέλευση των Κρητών», οι ένοπλες επιθέσεις των επαναστατών και η τελική καταστολή της το 1869 ήταν μόνο η αρχή. Η επόμενη μεγάλη επανάσταση, το 1877-1879, οδήγησε στην υπογραφή της σύμβασης της Χαλέπας στις 3/10/1878, κατά την οποία παραχωρήθηκαν σημαντικά διοικητικά, οικονομικά και κοινωνικοπολιτιστικά προνόμια στο νησί. Χαρακτηριστικές διατάξεις της σύμβασης προέβλεπαν την ημιαυτονόμηση της Κρήτης από

την Οθωμανική αυτοκρατορία, την αστυνόμευσή της από Χριστιανούς και την επικράτησή των τελευταίω ν στη Γενική Συνέλευση (Βουλή). Ενδεκα όμως χρόνια αργότερα, το 1889, ο σουλτάνος κατάργησε το άρθρο που αναφερόταν στην αστυνόμευση της Κρήτης από μη Μουσουλμάνους και, όπως ήταν φυσικό, οι Κρητικοί οδηγήθηκαν σε μία ακόμη επανάσταση, η οποία όμως καταπνίγηκε λίγους μήνες αργότερα. Το 1895 εξερράγη νέα επανάσταση η οποία επίσης δεν οδήγησε σε λύση του μακροχρόνιου αιτήματος για ελευθερία, αλλά κατέληξε σε βιαιοπραγίες των Τούρκων σε βάρος των Ελλήνων, ιδιαίτερα στα Χανιά όπου οι σφαγές συνεχίσθηκαν έως και το 1897, οδηγώντας τις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης και την κυβέρνηση Δηλιγιάννη σε κατάσταση συναγερμού.

83

Επιταγμένα πλοία μ ετα φ έρ ο υ ν τρ α υ μ α τίες κατά τον Πόλεμο του 1897 (Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

84

What if

Οι ζυμώσεις πριν την έκρηξη του πολέμου Το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης ήταν συγκλονισμένο λόγω των σφαγών των Αρμενίων στη Σασσό της Αρμενίας και στην Κωνσταντινούπολη από τις δυνάμεις του σουλτάνου Αβδούλ Χαμήτ Β’. Η Γερμανία και η Ρωσία τηρούσαν αδιάφορη στάση για τα αποτρόπαια εγκλήματα κατά του αρμενικού λαού, ενώ η Αγγλία και η Γαλλία είχαν εκφράσει την αγανάκτησή τους εναντίον των Τούρκων με ποικίλους τρόπους. Οι εξελίξεις σε σχέση με το αρμενικό ζήτημα υπήρξαν αρκετές για να δημιουργηθεί ένα αρνητικό κλίμα προς την Τουρκία, η οποία είχε ανοίξει δύο αιματηρά μέτωπα: ένα στην Αρμενία και ένα στην Κρήτη. Ο ελληνικός λαός, αντιμέτωπος με αυτά τα γεγονότα, απαιτούσε πλέον να λυθεί αμέσως το ζήτημα της Κρήτης με περιορισμό του Τουρκικού Στρατού. Ετσι αποφασίσθηκε η αποστολή ελληνικού στόλου στο νησί υπό την ηγεσία του πρίγκιπα Γεωργίου.

Το γεφ ύρι της Αρτας φ ρουρούμενο από ελληνικά στρατιω τικά τμήματα στο Μέτωπο τη ς Ηπείρου.

Πράγματι, στις 25 Ιανουαρίου του 1897 άρχισαν να καταπλέουν τα πρώτα πλοία στο νησί. Ομως αυτή η κίνηση δεν ήταν αρκετή για να κατευνάσει τη γενική διάθεση του ελληνικού λαού και την πιεστική αντιπολίτευση του Δημητρίου Ράλλη που ζητούσε την αντίστοιχη αποστολή και στρατού στη Μεγαλόνησο. Ενας τρίτος παράγοντας πίεσης προς την ελληνική κυβέρνηση για την αποστολή χερσαίων δυνάμεων στην επαναστατημένη Κρήτη ήταν η Εθνική Εταιρεία (1). Η Εθνική Εταιρεία συγκροτήθηκε από αγνό πατριωτισμό, αλλά στη συνέχεια η δράση της συνδέθηκε με πιέσεις, εκβιασμούς και σχεδόν πλήρη υποταγή σ’ αυτήν της κυβέρνησης Δηλιγιάννη και του Στέμματος. Τα μέλη της υποστήριζαν πως η κυβερνητική και η βασιλική δράση δεν ήταν αποτελεσματικές και ότι θα έπρεπε να υιοθετηθούν τα πιστεύω της Εταιρείας. Ο τριπλός, λοιπόν, αυτός εξαναγκασμός οδήγησε στην οργάνωση και στην αποστολή (υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσου) ενός μικτού

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο τον 1897 Εικόνα από την αναχώρηση του Ελληνικού Σ τρ α το ύ για την Κρήτη (Γζννάδειος Βιβλιοθήκη).

αποσπάσματος Στρατού στην Κρήτη την 1η Φεβρουάριου 1897. Ενα τμήμα του Στρατού επιτέθηκε στις 7 Φεβρουάριου κατά του πύργου των Βουκολιών και κατόρθωσε να νικήσει ένα σημαντικό τμήμα του Τουρκικού Στρατού. Οι ενέργειες αυτές δυσαρέστησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες μέσω των πρεσβευτών τους στην Αθήνα ζητούσαν εξηγήσεις. Η ελληνική κυβέρνηση δήλωσε ότι με την ενέργεια αυτή επιθυμούσε να διακόψει την αποστολή επιπλέον τουρκικών

στρατευμάτων στην Κρήτη, εκφράζοντας ταυτόχρονα την επιθυμία της για ένωση με το νησί. Η Υψηλή Πύλη ζήτησε την άμεση απομάκρυνση των ελληνικών στρατευμάτων, αλλά η Ελλάδα δεν συμμορφώθηκε. Αυτό ανάγκασε την Πύλη να στραφεί προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, ζητώντας τους να ανακόψουν την ελληνική δράση και κάθε είδους ελληνική επέμβαση στην Κρήτη. Ταυτόχρονα, οι Τούρκοι έστειλαν στρατιωτικές ενισχύσεις στα σύνορα με την Ελλάδα. Πράγματι, οι Μεγάλες Δυνάμεις

86

Τα ελληνικά σχέδια για αναχαίτιση της καθόδου των Τούρκων μέσω των Θερμοπυλών ακυρώθηκαν με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.

What if (Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία, Αυστρία, Ιταλία) μετά τον κατάπλου των στόλων τους (στις 3 Φεβρουάριου 1897) έθεσαν επίσημα την Κρήτη υπό την προστασία τους και δύο ημέρες αργότερα εξέδωσαν επίσημη διακοίνωση προς την Ελλάδα καθιστώντας γνωστή την απόφασή τους για αυτονομία του νησιού υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου (ιδέα που υποστηρίχθηκε κυρίως από τη Ρωσία) και την άρνησή τους για ένωσή της με το ελληνικό κράτος. Μάλιστα, έδωσαν περιθώριο έξι ημερών στην ελληνική πλευρά για να απομακρύνει το εκστρατευτικό σώμα. Οι πιέσεις για την απομάκρυνση των ελληνικών στρατευμάτων προήλθαν από τη Γερμανία και τη Ρωσία (έστω, όπως προαναφέρθηκε, με εξαναγκασμό), οι οποίες συγχρόνως προέτρεπαν παρασκηνιακά την Τουρκία να είναι ετοιμοπόλεμη σε περίπτωση απόρριψης από την ελληνική πλευρά των προτάσεών τους. Παράλληλα, την 7η Φεβρουάριου η απόφαση της Εθνικής Εταιρείας για συγκρότηση αντάρτικων σωμάτων στη συνοριακή γραμμή Θεσσαλίας - Ηπείρου, δυσχαίρανε την κατάσταση. Η Αγγλία και η Γαλλία πρότειναν στον σουλτάνο παραχώρηση αυτονομίας στο νησί και αποχώρηση

Τα πολεμικά γεγονότα και η ήττα της Ελλάδας

των τουρκικών στρατευμάτων. Ομως η Τουρκία, υπό την επιρροή της Ρωσίας και της Γερμανίας, ήταν ανένδοτη.

Σμολένσκης διατάχθηκε να συγκεντρώσει την ταξιαρχία του στον Δομοκό, αλλά και εκεί οι Ελληνες

Αρνητική ήταν όμως και η στάση της Ελλάδας στην επίσημη διακοίνωση -

Τούρκους, στις 5 Μαϊου. Ο Τουρκικός

«λύση» της αυτονομίας. Η αρνητική βούληση της Ελλάδας για συμβιβασμό κορυφώθηκε προκλητικά με την εισβολή 3.000 ενόπλων της Εθνικής Εταιρείας στη Μακεδονία (οι οποίοι απωθήθηκαν από τον Τουρκικό Στρατό). Επόμενο ήταν λοιπόν να

Οι πολεμικές επιχειρήσεις πραγματοποιήθηκαν σε δύο μέτωπα, στο Ηπειρωτικό και το Θεσσαλικό, δηλαδή κατά μήκος της συνοριακής γραμμής Αρτας - βόρειας Θεσσαλίας, στις νοτιοανατολικές πλαγιές του Ολύμπου, με βάση τα σύνορα που είχαν προκύψει μετά την προσάρτηση του νομού Αρτας και της Θεσσαλίας το 1881. Κρισιμότερο θεωρήθηκε το μέτωπο της Θεσσαλίας, μίας περιοχής αρκετά επικίνδυνης για την εξάπλωση του Τουρκικού Στρατού προς νότο. Οι πρώτες μάχες δόθηκαν στα θεσσαλικά σύνορα. Στις 11 Απριλίου, οι Τούρκοι μπήκαν σε ελληνικό έδαφος από τα στενά της Μελούνας και γρήγορα ο Ελληνικός Στρατός διασπάσθηκε στον Τύρναβο. Οι Ελληνες υποχώρησαν άτακτα με κατεύθυνση τα Φάρσαλα, ενώ η Λάρισα έμεινε ακάλυπτη και καταλήφθηκε από τον Τουρκικό Στρατό στις 13 Απριλίου. Στη συνέχεια, οι Τούρκοι εισέβαλαν στο Βελεστίνο, όπου η άμυνα της ελληνικής πλευράς οργανώθηκε από τον συνταγματάρχη Σμολένσκη. Παράταύτα, οι Ελληνες υπέστησαν νέα ήττα στα Φάρσαλα, στις 24 Απριλίου, και υποχώρησαν. Ο

υπέστησαν νέα ήττα από τους Στρατός μπορούσε πλέον άνετα να προελάσει μέχρι και την Αθήνα. Τα ελληνικά σχέδια για αναχαίτιση της καθόδου των Τούρκων μέσω των Θερμοπυλών ακυρώθηκαν με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.

διακοπούν οι διπλωματικές σχέσεις

Εν τω μεταξύ, στο Ηπειρωτικό μέτωπο ο Ελληνικός Στρατός μπόρεσε

μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας,

όχι μόνο να διατηρήσει τη γραμμή των

να κηρυχθεί γενική επιστράτευση και

ελληνικών συνόρων, αλλά και να

από τις δύο πλευρές και να αρχίσει ο

εισβάλει στο τουρκικό έδαφος. Μετά από παρέμβαση του τσάρου Νικολάου

πόλεμος στις 5 Μαρτίου.

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1S97

87 Μ ετά την υποχώρηση του Ελληνικού Σ τρ α το ύ προς τα Φάρσαλα, οι άμαχοι κα ταδιώ χτηκαν από το υ ς Τούρκους (Γζννάδειος Βιβλιοθήκη).

Β' (ο οποίος έπεισε τον σουλτάνο να διατάξει την κατάπαυση του πυράς) υπεγράφη πρωτόκολλο ανακωχής για το μεν Ηπειρωτικό μέτωπο στις 7 Μαϊου για δε το Θεσσαλικό την επομένη, 8 Μαϊου. Οι απώλειες του πολέμου ήταν σχεδόν ανάλογες των αριθμητικών δυνάμεων: για την ελληνική πλευρά 672 νεκροί, 2.383 τραυματίες και 252 αιχμάλωτοι και για την τουρκική 1.111 νεκροί, 3.238 τραυματίες και 15 αιχμάλωτοι.

Η εναλλακτική ιστορία Το εναλλακτικό σενάριο του πολέμου εστιάζει σε δύο άξονες. Ο πρώτος αφορά τις προϋποθέσεις που θα έπρεπε να ισχύουν, αλλά και τις

εναλλακτικές λύσεις που θα μπορούσαν να επιλεγούν για να νικήσει η Ελλάδα. Ο δεύτερος αφορά την εσωτερική πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση που θα επικρατούσε στη χώρα μετά την πιθανή νίκη, καθώς και την παρουσία της στο διεθνές προσκήνιο, κυρίως σε σχέση με το Κρητικό Ζήτημα και τον αλύτρωτο ελληνισμό πέρα από τα σύνορά της. Η πολεμική προετοιμασία της Ελλάδας ήταν ελλιπής και η στρατιωτική της οργάνωση μηδαμινή. Οπως χαρακτηριστικά είχε δηλώσει λίγα χρόνια νωρίτερα ο Χαρίλαος Τρικούπης: «Δεν έχομεν στρατόν». Η Ελλάδα είχε «γονατίσει» οικονομικά, ειδικά μετά τη χρεοκοπία του 1893, και οι δαπάνες δεν ήταν αρκετές για να εκσυγχρονισθούν

88

Σκηνή από τη βεβήλωση εκκλησίας στον Γαλατά Χανίων.

What if τα οπλικά της συστήματα. Οι στρατεύσιμοι ασκήθηκαν μόνο για λίγους μήνες και, όταν κλήθηκαν να συμμετάσχουν στον πόλεμο, δεν είχαν κάνει τα κατάλληλα γυμνάσια. Βρέθηκαν συγκεντρωμένοι άναρχα στις πολεμικές ζώνες, κάτω από τις διαταγές άγνωστων αξιωματικών, χωρίς πειθαρχία. Επίσης, η διαφθορά που επικρατούσε εκείνη την εποχή έφερε στα ανώτατα στρατιωτικά κλιμάκια ανθρώπους επίσης ανεκπαίδευτους, χωρίς την παραμικρή γνώση ή ικανότητα για να οργανώσουν και να επιθλέψουν ένα στρατιωτικό τάγμα. Επομένως, ήταν λογικό να γίνουν σημαντικά λάθη που κατέστησαν μοιραία την εξέλιξη των μαχών. Επιπρόσθετα, περίπου 15 ημέρες πριν από την έναρξη του πολέμου είχε εξακριβωθεί πλέον η αριθμητική

δυσαναλογία των δύο στρατών. Παρότι η Ελλάδα εμφανιζόταν έτοιμη για τον επικείμενο πόλεμο, ο σημαντικά μικρότερος και ανοργάνωτος Ελληνικός Στρατός δεν αποτελούσε εγγύηση για την επιτυχημένη διεξαγωγή του. Συμπερασματικά, η Ελλάδα θα είχε σημαντικές πιθανότητες επιτυχίας κατά την αναμέτρησή της με την Τουρκία, εάν στον προϋπολογισμό του κράτους είχαν προβλεφθεί δαπάνες για την εκπαίδευση των στρατιωτών και των ανώτερων αξιωματικών και για την προμήθεια πιο σύγχρονων οπλικών συστημάτων. Η Ελλάδα μπορεί να είχε πτωχεύσει, αλλά συνάμα θα έπρεπε να είχε χρησιμοποιήσει ένα σημαντικό κεφάλαιο από τα εξωτερικά της δάνεια για έναν τομέα ζωτικής σημασίας, ειδικά σε μια περίοδο κατά την οποία το αίσθημα απελευθέρωσης του αλύτρωτου ελληνισμού είχε αφυπνισθεί. Οσον αφορά την αριθμητική μειονεξία του Ελληνικού Στρατού, εφόσον έτσι κι αλλιώς ο στρατός ήταν ανεκπαίδευτος, οι κυβερνώντες θα μπορούσαν ως έσχατη λύση να επιστρατεύσουν τους Ελληνες της Μακεδονίας. Αυτοί αριθμητικά δεν υπερέβαιναν τις 300.000 και μάλιστα ήταν ανακατεμένοι με Μουσουλμάνους. Ομως, μετά τις επιθέσεις των ένοπλων βουλγαρικών συμμοριών ήταν διάχυτη μια γενικότερη διάθεση ξεσηκωμού η οποία θα έδινε την ώθηση όχι αποκλειστικά και μόνο για μια επανάσταση, όπως υποστήριζε η Εθνική Εταιρεία, αλλά για αλληλεγγύη και συνδρομή προς τη χώρα για την οποία ήλπιζαν πως στο εγγύτερο μέλλον θα γινόταν η πατρίδα τους. Οσον αφορά την Εθνική Εταιρεία, που απέβλεπε, όπως υποστήριζε, στην απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού, τα μέλη της θα μπορούσαν να περιμένουν να δουν τις πρώτες εξελίξεις ως προς την πορεία του

89

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 Κρητικού Ζητήματος. Οι αντάρτικες δυνάμεις που εξαπέλυσε εναντίον των τουρκικών συνοριακών θέσεων στις 28 Μαρτίου 1897, μόνο σε υποστήριξη του ελληνισμού δεν συνέβαλαν. Η Εθνική Εταιρεία θα μπορούσε να αναβάλει την προώθηση της Μεγάλης Ιδέας δεδομένου του ήδη αρνητικού κλίματος που επικρατούσε διεθνώς σε σχέση με την Ελλάδα, απόρροια της στρατιωτικής της επέμβασης στην Κρήτη, η οποία εξάλλου ουσιαστικά είχε προκληθεί από της δικές της πιέσεις προς την κυβέρνηση Δηλιγιάννη και προς το Στέμμα. Ειδικά σε σχέση με τον χειρισμό του ζητήματος από την πολιτική ηγεσία, η Εθνική Εταιρεία χρησιμοποίησε την ψυχολογία του κουρασμένου από τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα λαού στρέφοντάς τον εναντίον της κυβέρνησης και της Αυλής, τους εκπροσώπους των οποίων παρουσίασε ως ανήμπορους να πράξουν το καλύτερο για τις ελληνικές επιδιώξεις. Εάν η Εθνική Εταιρεία δεν λειτουργούσε προπαγανδιστικά εναντίον της κυβέρνησης και του Στέμματος, ο λαός δεν θα ασκούσε αφόρητη πίεση στον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη ωθώντας τον σε βιαστικές κινήσεις που δυσκόλεψαν την ευρωπαϊκή θέση της Ελλάδας. Εάν η Ελλάδα δεν είχε στείλει στρατιωτικές δυνάμεις στην Κρήτη, ή τουλάχιστον εάν η στάση της στο τελεσίγραφο των Μεγάλων Δυνάμεων για την απομάκρυνση του στρατού από την Κρήτη ήταν πιο διπλωματική, ίσως να είχε αποφευχθεί ακόμη και ο ίδιος ο πόλεμος. Το ερώτημα είναι όμως ποια θα ήταν η μετέπειτα εικόνα που θα έδινε η κυβέρνηση στον λαό, ο οποίος ενδεχομένως δεν θα αντιλαμβανόταν τη διπλωματική αυτή ενέργεια. Η αίσθηση που θα δημιουργείτο θα ήταν πως η μητέρα Ελλάδα άφησε τα

Ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος (1836-1929).

υπόδουλα παιδιά της στο έλεος της τουρκικής βαρβαρότητας. Ως προς τα πολεμικά γεγονότα, θα πρέπει να αναφερθεί εν συντομία ότι ο στρατηγικός σχεδιασμός στη θεσσαλική συνοριακή γραμμή ήταν καθοριστικός για τη μετέπειτα πορεία των επιχειρήσεων. Η ελληνική στρατιωτική ηγεσία θεωρούσε πως η στατική άμυνα θα ήταν η καλύτερη λύση. Ο υποστράτηγος Νικόλαος Μακρής οργάνωσε τον Ελληνικό Στρατό στη γραμμή Λάρισας - Τρικάλων, σε γραμμική παράταξη, αναμένοντας να αποκρούσει τον εχθρό. Ο Μακρής δεν υπολόγισε το αριθμητικό μειονέκτημα των στρατιωτών του. Θα μπορούσε να συγκεντρώσει στρατό σε πιο ισχυρές θέσεις στα πιθανά σημεία εισβολής των

90

Ο Κωνσταντίνος θα μπορούσε απλά να μην έχει εγκατασταθεί στη Λάρισα, σε απόσταση αρκετών χιλιομέτρω ν από τον χώρο των επιχειρήσεων.

What if Τούρκων, ώστε να τους αναχαιτίσει. Οταν δόθηκε η σχετική διαταγή από τον διάδοχο Κωνσταντίνο, ήταν αργά. Ο Κωνσταντίνος διέταξε την ανασυγκρότηση της στρατιωτικής άμυνας σε 6άθος στις 15 Μαρτίου, δηλαδή 20 ημέρες πριν την έναρξη των εχθροπραξιών. Ο Κωνσταντίνος, που θεωρείτο πολύ ικανός στρατιωτικός, θα μπορούσε να είχε υπολογίσει την έλλειψη χρόνου για τη μετακίνηση του στρατού και να αποσπάσει μικρότερα τμήματα της πρώτης γραμμής για εγκατάσταση στα στρατηγικά σημεία. Ετσι θα διατηρείτο η γραμμική παράταξη με τον εκ των πραγμάτων ελλιπή στρατό, αλλά θα υπήρχε και κάποια στοιχειώδης δύναμη στα ενδότερα. Ηταν προτιμότερη η κάλυψη στα σύνορα, έστω και περιορισμένη, παρά η απώλεια πολύτιμου χρόνου με ανακατατάξεις τις οποίες πρόλαβε η έναρξη του πολέμου. Η προτεινόμενη παράταξη ουσιαστικά δημιουργήθηκε τυχαία κατά τη μετακίνηση των στρατιωτών. Ο ισχυρός παράγοντας που διαφοροποίησε το πιθανό σχέδιο αναχαίτισης από μικρές μονάδες στα σύνορα και στα ενδότερα ήταν η υποχωρητική νευρικότητα που επικράτησε λόγω άγχους και προσπάθειας να «σωθούν» στρατηγικά σημεία που θα καθιστούσαν εφικτή την

οι Τούρκοι θα έβρισκαν ακάλυπτες σημαντικές διόδους. Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, αν και ήταν στρατιωτικά καταρτισμένος (με σπουδές στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και στην Ακαδημία Πολέμου της Πρωσσίας), στην ουσία εξαναγκάσθηκε από την κυβέρνηση Δηλιγιάννη να αναλάβει την αρχιστρατηγία του πολέμου. Ισως αυτό να επηρέασε τη στρατηγική του διαύγεια, σε συνδυασμό με την ευθύνη που ένιωθε πως τον βάρυνε. Κατά την καθοριστική για τις μετέπειτα εξελίξεις (και την ψυχολογία του Στρατού) μάχη

κάθοδο προς την πρωτεύουσα,

θα έπρεπε να δοθεί στα

προκαλώντας όμως αντίθετα

ελληνοτουρκικά σύνορα. Σε περίπτωση που θα ή θελε να ασκεί τον έλεγχο των

αποτελέσματα. Ενα άλλο τρωτό σημείο είναι η ασυνενοησία που επικράτησε μεταξύ των μεράρχων και των ταξιάρχων και το αυξημένο άγχος της άτακτης υποχώρησης που αποκαλύφθηκε σε πολλές περιπτώσεις. Η στρατιωτική ηγεσία θα μπορούσε να δίνει πιο σαφείς διαταγές για αλλαγή τακτικής ανά περίπτωση, ώστε να μη χάνεται

των συνόρων (6-11 Απριλίου) με αφετηρία τη Μελούνα, η ασυνενοησία μεταξύ του ταξιάρχου Μαστραπά, του διαδόχου Κωνσταντίνου και του υποστρατήγου Μακρή ήταν τραγική. Ο διάδοχος παρακολουθούσε την οπισθοχώρηση του Στρατού εξ αποστάσεως, πληροφορούμενος τις εξελίξεις αποκλειστικά από τους Μακρή και Μαστραπά, χωρίς να είναι σε θέση να ερευνήσει ο ίδιος την κατάσταση, αφού βρισκόταν νοτιότερα, στη Λάρισα. Ο Κωνσταντίνος θα μπορούσε απλά να μην έχει εγκατασταθεί στη Λάρισα, σε απόσταση αρκετών χιλιομέτρων από τον χώρο των επιχειρήσεων. Η Λάρισα ήταν μία καλά οχυρωμένη πόλη και το κέντρο βάρους

γεγονότων από τη Λάρισα (παρά τη χιλιομετρική απόσταση), θα μπορούσε τουλάχιστον να αποστείλει κάποιους επιτελείς του στη γραμμή ΜελούναΓκριτζόβαλι, ώστε να έχει την πραγματική εικόνα της κατάστασης. Σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσε να έχει αποτρέψει τις υποχωρητικές τάσεις των στρατιωτών και

χρόνος σε μετακινήσεις. Αν συνέβαινε

ενδεχομένως την ίδια την κατάληψη

αυτό, ο Στρατός δεν θα κατέληγε να

της Λάρισας που οδήγησε στο

πολεμάει εξαντλημένος, χωρίς το σθένος να αντισταθεί στον εχθρό, ούτε

«ντόμινο» τουρκικών καταλήψεων με τελικό σταθμό τον Δομοκό.

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897

Ενδεχόμενες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις μετά τον πόλεμο Ενα από τα πλεονεκτήματα που θα είχε η Ελλάδα ως προς τους «Προκαταρκτικούς όρους της Ειρήνης» που διατυπώθηκαν στις 6/18 Σεπτεμβρίου του 1897 (η οριστική συνθήκη υπογράφηκε στις 4 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους) θα ήταν η αποφυγή καταβολής χρηματικής αποζημίωσης στην Τουρκία και της επιβολής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Αντίθετα, θα μπορούσε να διεκδικήσει η ίδια πολεμική αποζημίωση από την τουρκική κυβέρνηση το ποσό της οποίας αποτελούσε «ανάσα» για τη δυσχερή οικονομική θέση στην οποία είχε βρεθεί μετά τις υπέρογκες δαπάνες για τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, την προσπάθεια ανασυγκρότησης και εκσυγχρονισμού

της και τα, έστω στοιχειώδη στην προκειμένη περίπτωση, έξοδα πολέμου. Θα απέφευγε ακόμη τη λήψη ενός πρόσθετου ευρωπαϊκού δανείου για την καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης στην Τουρκία. Το γεγονός αυτό θα βελτίωνε τη διεθνή οικονομική της εικόνα απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις και κυρίως απέναντι στη Γερμανία, η οποία ήθελε να προστατεύσει τους υπηκόους της, κατόχους ελληνικών χρεωγράφων από την επερχόμενη ελληνική πτώχευση, Η αποφυγή λήψης δανείου για την αποζημίωση των Τούρκων θα συνέβαλε επίσης στην αποφυγή της επιβολής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ) (2). Τον ΔΟΕ είχε εισηγηθεί η Γερμανία, με σύμφωνη γνώμη της Αυστρίας, αρχικά, και στη συνέχεια των υπόλοιπων δυνάμεων. Η αντίστοιχη Διεθνής Οικονομικής Επιτροπής που συγκροτήθηκε για να «βοηθήσει» την Ελλάδα να αποπληρώσει το δάνειό της

91

Το Η ράκλειο στα τέλη του 19ου οι.

92

What if και να μειώσει το δημόσιο χρέος της, αντλούσε τα εγγυημένα ελληνικά έσοδα από τους τελω νειακούς δασμούς του Πειραιά της Πάτρας και της Σύρου δημιουργώντας έτσ ι ισχυρά μονοπώλια καπνού, άλατος, πετρελαίου, σπίρτων και τραπουλόχαρτων που διατηρήθηκαν μέχρι την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ το 1981. Η επιβολή του ΔΟΕ, σύμφωνα με ορισμένες θεωρίες, συνέβαλε στο να μην επιβαρυνθεί ιδιαίτερα η Ελλάδα από τον δανεισμό διότι, λόγω του ελέγχου, αυξήθηκε η πίστη της έναντι των ευρωπαϊκών χωρών και περιορίσθηκε η πτώση των χρεωγράφων της. Μαζί με την τιμή των χρεωγράφων, όμως υποτιμήθηκε και η δραχμή, η οποία έχασε περίπου τα δύο τρίτα της αξίας της. Η ισχυρή θέση της Ελλάδας (μετά την υποτιθέμενη νίκη της στο εναλλακτικό μας σενάριο) θα απέτρεπε τον δανεισμό και την επιβολή του ΔΟΕ, γεγονός που θα της έδινε τη δυνατότητα (σύμφωνα και με τα λεγάμενα του Δη μ. Ράλλη) να διατηρήσει την αυτονομία της. Πάνω από όλα, δεν θα δεχόταν το καθεστώς του «κράτους εν κράτει», δηλαδή την

Η μάχη της Μ ελούνας (τουρκική λαϊκή χαλκογραφία).

επιτροπή των Μεγάλων Δυνάμεων, στην πρωτεύουσά της. Μαζί με την αυτονομία της θα διατηρούσε και την ηθική της αξιοπρέπεια την οποία προσπαθούσε να διατηρήσει με πολύ μεγάλο κόπο σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αμέσως μετά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Η διατήρηση της αξιοπρέπειάς της δεν αφορούσε μόνο τη διεθνή της εικόνα έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων και στο ευρωπαϊκό στερέωμα, αλλά και την εσωτερική της ισορροπία και αισιοδοξία. Σε πολιτικό επίπεδο, ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος είχε χαρακτηρισθεί από την κυβέρνηση Ράλλη και από μέλη της Εθνικής Εταιρείας άβουλος και μη χαρισματικός, δεν θα είχε οδηγηθεί σε παραίτηση από τον βασιλιά Γεώργιο Α’ λόγω της εθνικής συμφοράς. Το στοιχείο αυτό θα ενίσχυε περισσότερο το γόητρο της Ελλάδας έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων, προβάλλοντας μια σταθερή πολιτική κατάσταση και μια δυναμική κυβέρνηση που θα έβγαζε τη χώρα από την ευρωπαϊκή απομόνωση. Ο υποθετικός θρίαμβος της Ελλάδος θα μετέτρεπ ε τον

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897

93

Δηλιγιάννη σε χαρισματικό πρωθυπουργό στα μάτια του λαού και θα εξασφάλιζε την αποδοχή του από την ελληνική κοινή γνώμη. Αν και εκλέχθηκε άλλες δύο φορές πρωθυπουργός μετά την τραγική κατάληξη του πολέμου (από τις 24 Νοεμβρίου 1902 έως 14 Ιουνίου 1903 και από τις 16 Δεκεμβρίου 1904 έως τις 31 Μαϊου 1905), θα μπορούσε να έχει διατηρήσει την πρωθυπουργία επί σειρά συνεχόμενων ετών μετά το 1897. Ο ελληνικός λαός είχε ανάγκη, μετά από πολλά χρόνια προσπάθειας ανόρθωσης σε όλα τα επίπεδα, να στηριχθεί σε έναν πολιτικό «Μεσσία», σε έναν ικανό οραματιστή για την εκπλήρωση της Μεγάλης Ιδέας. Ο Δηλιγιάννης θα αποκτούσε τη φήμη του ικανού πολιτικού στην πορεία του ελληνικού κράτους προς την εδαφική επέκταση. Η πλειοψηφία του λαού θα παρέβλεπε τα εσωτερικά προβλήματα της χώρας, όπως τη μέχρι τό τε αποτελματωμένη οικονομία, τις επιδρομές ληστών και την κοινωνική ανισότητα που είχε προκύψει μέσω μέτρων του Τρικούπη. Αντίθετα, θα επικεντρωνόταν στο θαυμαστό αποτέλεσμα της ελληνικής νίκης κάτω από άνισες και αντίξοες συνθήκες και στην ελπίδα της επίτευξης μεγαλύτερων στρατιωτικών επιτυχιών που θα οδηγούσαν την Ελλάδα σε επεκτατικό αναβρασμό. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η κυβέρνηση Δηλιγιάννη θα διαιώνιζε το συντηρητικό καθεστώς το οποίο αντιπροσώπευε και μάλλον η παρουσία του Δηλιγιάννη θα αποτελούσε τροχοπέδη για τον μετέπειτα εκσυγχρονισμό της Ελλάδος σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Αντίθετα, στο στρατιωτικό επίπεδο ο ίδιος θα εμφανιζόταν περισσότερο προοδευτικός. Παράλληλα όμως θα έφ ερ ε και το βάρος της πίεσης που θα ασκείτο πάνω του για προσάρτηση και άλλων εδαφών στην ελληνική επικράτεια, για

την ικανοποίηση του «συλλογικού θέλω». Το Στέμμα, από την άλλη πλευρά, θα είχε την ευκαιρία να ενισχύσει το γόητρό του και μάλιστα σε καιρούς (πριν τον πόλεμο) κατά τους οποίους ο ελληνικός λαός απλά και μόνο ανεχόταν την παρουσία του. Το αποτέλεσμα του πολέμου βρήκε τον βασιλιά Γεώργιο να αποτελεί το εξιλαστήριο θύμα της οργής του λαού που απαιτούσε την επιβολή ευθυνών στο πρόσωπό του. Το αντικειμενικό λάθος να σταλεί ο διάδοχος Κωνσταντίνος ως αρχηγός στον πόλεμο, σε περίπτωση νίκης θα ήταν «ευλογία Θεού». Οι προσωπογραφίες των μελών της βασιλικής δυναστείας

Ελληνες αξιω ματικοί στη Μ ελούνα.

94

What if όχι μόνο δεν θα αποκαθηλώνονταν από τα δημόσια κτίρια (όπως έγινε σε πολλές περιπτώσεις) αλλά θα αυξάνονταν, σε βαθμό ειδωλολατρείας. Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν αποτελούν υπερβολή, εάν αναλογισθεί κανείς το πόσο μαζικά μπορεί να επ εκταθεί μία ενδεχόμενη υστερία χαράς ή μίσους. Επιπλέον, το

Ο σ υνταγματάρχης Κωνσταντίνος Σμολένσκης (18431915) (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

αίτημα που θα αντηχούσε στις συζητήσεις των αθηναϊκών καφενείων, θα αναλυόταν από τους διεθνολόγους της εποχής και θα απασχολούσε τις στήλες των εφημερίδων, θα ήταν η επικείμενη πλέον ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Η έκβαση του Κρητικού Ζητήματος Το μέλλον της Μεγαλονήσου μετά τον πόλεμο περιήλθε στην αρμοδιότητα των Μεγάλων Δυνάμεων. Μετά από διαπραγματεύσεις με τον σουλτάνο και τις υπόλοιπες δυνάμεις (Ιταλία, Αυστρία και Γερμανία) η Αγγλία και η Γαλλία προώθησαν τη λύση της αυτονομίας της Κρήτης, με διορισμό του πρίγκιπα Γεωργίου ως Υπατου Αρμοστή. Το νησί θα συνέχιζε να τελεί υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου αλλά ουσιαστικά η τουρκική ισχύς περιορίσθηκε στον έλεγχο της λειτουργίας των τελωνείων, των ταχυδρομείων κλπ. Τα ελληνικά στρατεύματα αποσύρθηκαν, ενώ τα τουρκικά παρέμειναν. Οταν τέθηκε το θέμα της είσπραξης της φορολογίας του καπνού, σημειώθηκε σύγκρουση στο τελωνείο μεταξύ Αγγλων και Τούρκων στρατιωτών, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί ο Αγγλος υποπρόξενος και να τε θ ε ί θέμα από την Αγγλία για την απομάκρυνση και του Τουρκικού Στρατού από το νησί, η οποία και επιτεύχθηκε. Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα επικυρώθηκε με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, στις 10 Αυγούστου 1913, μετά τον τερματισμό του Β’ Βαλκανικού Πολέμου. Θα μπορούσε άραγε να είχε επιτευχθεί περίπου 15 χρόνια νωρίτερα; Θα μπορούσε να σηματοδοτήσει το τέλος ενός όχι ατυχή αλλά θριαμβευτικού ελληνοτουρκικού πολέμου για την Ελλάδα; Η αυτονόμηση της Κρήτης το 1898 αποτέλεσε (κυρίως σε σχέση με το πολεμικό αποτέλεσμα) ευνοϊκή λύση για την Ελλάδα. Ο μελετητής θα μπορούσε να οδηγηθεί στο συμπέρασμα πως το ενδεχόμενο να εξέλθ ει η Ελλάδα νικήτρια από τον πόλεμο, θα είχε ως άμεση συνέπεια την ένωση του νησιού με το ελληνικό κράτος. Η θεωρητική νίκη της Ελλάδας

95

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 πιθανόν να δημιουργούσε της προϋποθέσεις ώστε κάποιες από τις Μεγάλες Δυνάμεις να επισπεύσουν την κατάλυση της οθωμανικής κυριαρχίας και να ασκήσουν πίεση στις υπόλοιπες που υποστήριζαν με μεγαλύτερο σθένος τη διατήρησή της. Ομως, δεν θα πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι ενώ πιθανή νίκη της Ελλάδος θα ενίσχυε τα σχέδια π.χ. της Αγγλίας για διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, παράλληλα θα προκαλούσε ανησυχία λόγω της αντίστοιχης ενδυνάμωσης του Ελληνισμού. Οι υπόλοιπες Δυνάμεις δεν είχαν πολύ σοβαρούς λόγους για να υποστηρίξουν την Ελλάδα πριν τον πόλεμο. Η Γερμανία, για παράδειγμα, είχε επενδυτικά σχέδια για την υλοποίηση των οποίων η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε πρόσφορο έδαφος. Η Ρωσία, από την άλλη πλευρά, υποστήριζε πάντοτε τους χριστιανικούς λαούς, όμως η περιοχή των Στενών θεω ρείτο από την ίδια ως είσοδος προς τα εδάφη της και η διατήρηση του ελέγχου αυτής της διόδου ήταν σημαντική. Είναι επίσης γνωστό πως το 1897 συνήφθη συμφωνία μεταξύ της Αυστροουγγαρίας και της Ρωσίας προκειμένου να διατηρηθεί το status quo στα Βαλκάνια και να παγώσει το Ανατολικό Ζήτημα. Με Βάση τα παραπάνω, είτε η Ελλάδα ήταν νικήτρια στον πόλεμο είτε όχι, η ενσωμάτωση της Κρήτης στην ελληνική επικράτεια (Βάσει της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων) ήταν δύσκολο να επιτευχθεί στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία. Παράλληλα, όμως, στην πραγματικότητα οι παράλογες απαιτήσεις της Τουρκίας για προσάρτηση της Θεσσαλίας κατά τις διαπραγματεύσεις ειρήνης απορρίφθηκαν από τις Δυνάμεις όχι μόνο για να προστατεύσουν την Ελλάδα από πλήρη αποδυνάμωση, αλλά

και για να ανακόψουν την εδαφική ανάκαμψη της Τουρκίας. Με Βάση την υποθετική ιστορία, η νικηφόρα έκβαση του πολέμου θα έδινε τη δυνατότητα στην Ελλάδα να ζητήσει την - όχι παράλογη - ένωση της Κρήτης, στηριζόμενη στο επιχείρημα ότι ουσιαστικά αιτία της σύρραξης ήταν η ίδια η κατάσταση στο νησί, με την καταχρηστική τουρκική εξουσία και τη Βίαιη καταστολή κάθε κίνησης για αντίσταση. Είναι γνωστό πως οι κύριες χώρες που επηρέαζαν την κατάσταση στα Βαλκάνια ήταν η Ρωσία και η Αγγλία. Στο παρελθόν, όταν λόγω των σφαγών στην Αρμενία επιβλήθηκε από αυτές τις χώρες ένα είδος ελέγχου στην Τουρκία, οι δύο κύριοι υποστηρικτές της, η Αυστρία και η Γερμανία, είχαν φανεί συγκαταβατικές με τις αποφάσεις της Αγγλίας. Στην προκειμένη περίπτωση θα είχαν έναν

Ο πρωθυπουργός Θ εόδωρος Δηλιγιάννης (1826-1905).

96

Ενοπλοι εισβολείς της Εθνικής Εταιρείας στη Μ ακεδονία.

What if

παραπάνω λόγο να πράξουν το ίδιο: την αποδόμηση της ίδιας της δύναμης που υποστήριζαν. Αναλύοντας όλα τα διπλωματικά ενδεχόμενα, το συμπέρασμα είναι πως και οι δύο εκβάσεις του Κρητικού Ζητήματος (αυτονομία ή ένωση) ήταν εξίσου εφικτές.

Πιθανές εξελίξεις στη Μακεδονία Στα τέλη του 19ου αι. η Μακεδονία αποτελούσε μία πολυπολιτισμική παλέτα αποτελούμενη από πληθυσμιακές ομάδες προερχόμενες από τις Σερβία, το Μαυροβούνιο, την

εξαπολήσει αντάρτικο εναντίον (κυρίως) βουλγαρόφωνων Ελλήνων και Σέρβων, σε μία προσπάθεια να δημιουργήσουν τη Μεγάλη Βουλγαρία μέσω του εκβουλγαρισμού των ανωτέρω πληθυσμών. Οι βουλγαρικές επιθέσεις συνεχίσθηκαν μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897. Αυτό το γεγονός οδηγεί στο συμπέρασμα πως η ήττα της Ελλάδας έδωσε το έναυσμα για τη συστηματική επίθεσή τους στον απογοητευμένο μακεδονικό ελληνισμό. Προπολεμικά, κάθε κράτος αγωνιζόταν και αντιστεκόταν για λογαριασμό του. Στην αυγή όμως του ελληνοτουρκικού πολέμου, όλες οι μικρές βαλκανικές δυνάμεις (η Βουλγαρία, η Σερβία και το

Ελλάδα και τη Βουλγαρία, μέσα στο

Μαυροβούνιο) συσπειρώθηκαν και

ευρύτερο πλαίσιο της οθωμανικής

τάχθηκαν στο πλευρό της Οθωμανικής

κυριαρχίας. Ηδη από το 1896, Βούλγαροι κομιτατζήδες είχαν

αυτοκρατορίας για ευνόητους λόγους, διακηρύσσοντας «ουδετερότητα». Μία

97

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 νίκη της Ελλάδας επί της τουρκικής υπερδύναμης αρχικά θα τις φόβιζε. 0 ελληνισμός θα φάνταζε ως ο Δαυίδ που νίκησε τον Γολιάθ και η διαπίστωση αυτή σίγουρα θα οδηγούσε σε μείωση της βουλγαρικής απειλής. Το ιστορικό σενάριο σε αυτή την περίπτωση είναι διπολικό. Κατ’ αρχήν, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Εθνικής Εταιρείας, ήταν πιθανή μια ελληνική επανάσταση στη Μακεδονία. Το σενάριο αυτό στην πραγματικότητα ήταν αδύνατο να συμβεί, αφού η οθωμανική ισχύς δεν επέτρεπε κάτι τέτοιο. Παράλληλα, η ελληνική παρουσία στη Μακεδονία δεν ήταν τόσο μεγάλη αριθμητικά και η Βουλγαρία σε αυτή την περίπτωση θα είχε την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων (κυρίως της Αγγλίας και της Ρωσίας). Ομως, εάν τα πράγματα είχαν εξελιχθεί θ ετικά για την Ελλάδα, κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό, αφού το ηθικό τόσο των Βουλγάρων όσο και των Τούρκων (μετά την ήττα τους) δεν θα ήταν ακμαίο. Η Σερβία και το Μαυροβούνιο, από την άλλη πλευρά, θα έκλιναν περισσότερο προς υποστήριξη της Ελλάδας, ωθούμενες

Ο πρίγκιπας Γεώργιος (1869-1957), Υπατος Αρμοστής κατά την αυτονόμηση τη ς Κρήτης μ ετά τον Π όλεμο το υ 1897.

Η ελληνική πυροβολαρχία στη θέσ η Μ ά τι (Γ εννάδειος Βιβλιοθήκη).

98

What if από την ομόθρησκη αλληλεγγύη και την απέχθεια προς τους Βουλγάρους. Το ανωτέρω υποθετικό σχήμα θα οδηγούσε σε πολεμικές αναμετρήσεις του τύπου των δύο Βαλκανικών Πολέμων 15 χρόνια νωρίτερα και παρακάμπτοντας των Μακεδονικό Αγώνα. Παράλληλα θα συντόμευε η διάρκεια της βαλκανικής αναμέτρησης με τους Βουλγάρους και τους Τούρκους. Αν αναλογισθεί κανείς πως η στρατιωτική ανασυγκρότηση θα είχε

Εκτός από την Κρήτη η Ελλάδα θα μπορούσε να πιέσει τις Δυνάμεις για την απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού της Δυτικής Μακεδονίας, με επέκταση των συνόρων της προς βορρά.

συντελεσθεί το 1897 (όπως αναφέρθηκε νωρίτερα), μπορεί να υποτεθεί πως η Ελλάδα θα καταλάμβανε τα Ιωάννινα και τη Θεσσαλονίκη (3) και ίσως κάποιες ανατολικότερες περιοχές. Η αντίστοιχη «Συνθήκη του Βουκουρεστίου» θα έφερνε την Κρήτη στην ελληνική επικράτεια, αλλά και - θεωρητικά εδάφη βόρεια της συνοριακής γραμμής Αν. Μακεδονίας και Θράκης στη Βουλγαρία. Σε διπλωματικό επίπεδο, με βάση τις τουρκικές διεκδικήσεις που διατυπώθηκαν κατά το Σύμφωνο Ειρήνης της 4ης Δεκεμβρίου 1897, θα μπορούσε να υποτεθεί πως, λόγω αντίστοιχης ελληνικής υπεροχής, εκτός από την Κρήτη η Ελλάδα θα μπορούσε να πιέσει τις Δυνάμεις για την απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού της Δυτικής Μακεδονίας κατ’ αρχήν, με επέκταση των συνόρων

επίσημη προστασία των βόρειων πληθυσμών της. Σε κάθε περίπτωση, τα θεμέλια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα έτριζαν και η επερχόμενη συρρίκνωσή της μετά την ήττα της θα ήταν γεγονός. Με αυτό τον τρόπο θα αναχαιτιζόταν και η βουλγαρική επεκτατικότητα. Συμπερασματικά, στηριζόμενοι στη φράση ότι «μία μικρή αλλαγή φέρνει μία μεγάλη», η πιθανότητα να βγει η Ελλάδα νικήτρια από τον σύντομο πόλεμο με την Τουρκία όπως περιγράφηκε παραπάνω, θα έφερνε τη χώρα στο κατώφλι του 20ού αιώνα υπό διαφορετικές συνθήκες: βελτίωση της οικονομικής της κατάστασης, ανόρθωση του γοήτρου της, ενίσχυση της εθνικής της ταυτότητας και επέκταση των συνόρων της. Η ψυχολογία του ελληνισμού ίσως θα ενισχυόταν σε τέτοιο βαθμό, ώστε, σε συνδυασμό με περαιτέρω ευνοϊκές συγκυρίες (που είναι αδύνατο να αναλυθούν στο παρόν κείμενο), να κατάφερνε να δημιουργήσει και να διατηρήσει αυτό το οποίο οραματίσθηκε περίπου 20 χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος: τη «Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».

Επίλογος Τα ιστορικά γεγονότα δεν αλλάζουν.

της προς βορρά. Οι βουλγαρικές

Η ιστορία όμως μερικές φορές

σφαγές και οι μαζικές δολοφονίες στις περιοχές της Καστοριάς και της

επαναλαμβάνεται όπως και τα λάθη, εάν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή τους. Η Ελλάδα

Φλώρινας θα θύμιζαν στις ευρωπαϊκές δυνάμεις την οθωμανική ωμότητα στην Αρμενία και την Κρήτη. Η Τουρκία είχε ήδη συγκλονίσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη με τις δικές της βιαιοπραγίες, αλλά θα φαινόταν η αρνητική της επίδραση και σε άλλες φανατισμένες

μπορεί να έχασε στη σύντομη αναμέτρησή της με την Τουρκία, αλλά προσγειώθηκε (έστω και απότομα) στην πραγματικότητα. Συνήθως μέσα από μία θλιβερή ιστορία μπορεί να αναδυθεί και μία ελπιδοφόρα. Η

εθνικές ομάδες. Καθώς η Ελλάδα, όπως

Ελλάδα στην αυγή του 20ού αιώνα

αναφέρθηκε, θα αποτελούσε μια

υποχρεώθηκε να ανασυγκροτηθεί

ανερχόμενη δύναμη, θα ήταν παράλογο να μην ικανοποιήσουν το αίτημά της για

δημοσιονομικά και στρατιωτικά ενδυναμώνοντας παράλληλα τη

Οι Ελληνες επικρατούν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 βούλησή της να απελευθερώσει τους αλύτρωτους ελληνικούς πληθυσμούς. Η τελευταία αυτή διαπίστωση οδηγεί στη σκέψη πως, ακόμη και αν οι εκάστοτε συνθήκες δεν ευνοούν, το αίσθημα ελπίδας παραμένει δυνατό.

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ 1. Η Ε θνική Ε τα ιρ εία ιδ ρ ύ θ η κ ε το ν Μ άιο του 1894 κα ι ή τα ν μ ία μ υ σ τικ ή οργάνωση απ οτελο ύ μ ενη κυρίω ς από σ τρα τιω τικο ύς. Ο ργανώ θηκε σύμφωνα μ ε το τεκ το ν ικ ό σύστημα, βάσει των δομών τη ς Φ ιλικής Ε τα ιρ εία ς, και σκοπός της ή τα ν η ενίσχυση του ε θ ν ικ ο ύ φ ρ ονή μ α το ς κ α ι η απ ελευθέρω σ η των αλύτρωτων Ελλήνων. Ενώ αρχικά οι π ρ ο θ έσ εις τη ς ή τα ν σ υ νιφ α σ μ ένες μ ε το υ ς ανωτέρω στόχους, κ α τέλ η ξε να κ ιν ε ίτα ι μ ε ύπουλο και α ν τικ α θ εσ τω τικ ό τρόπο. Η ύπαρξη και δράση της έδω σαν κ α ίρ ια ώθηση στον π όλεμο το υ 1897. 2. Μ ετά το ν π όλεμο, το ν Ο κτώ βριο του 1897, έφ θ α σ α ν στην Αθήνα α π εσ τα λμένο ι των Μ εγάλω ν Δυνάμεων. Α κο λο ύ θ η σ α ν δ ια π ρ α γμ α τεύ σ εις μ ετα ξ ύ αυτώ ν κα ι της ελλ η ν ικ ή ς κυ β έρ νησ η ς για τη ν επ ιβο λή ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ελέγ χ ο υ . Οι ερ γα σ ίες ολοκληρώ θηκαν τη ν 21η Ια νο υαρ ίο υ 1898 και ο σ χ ετικ ό ς νόμος (ΒΦΙΘ’) ψ η φ ίσ θ η κε σ τις 21 Φ εβρουάριου 1898. Η λ ε ιτο υ ρ γ ία του Δ ιεθ ν ο ύ ς Ο ικο νο μικού Ε λέγχου ά ρχισε σ τις 28 Α π ριλίο υ 1898 και π ρ ο ϋ π έθ ετε τη συνεργασία τη ς Επιτροπής μ ε το Υπουργείο Οικονομικών. 3. Δ εν μπ ο ρ ούμε να ε ίμ α σ τε σίγουρ οι για το ποια ακριβώ ς εδά φ η θ α κατα λά μβα νε η Ελλάδα, λόγω το υ ό τι η στρ α τιω τική δύναμη και η σ ύ νθ εσ ή τη ς ή τα ν σαφώς δ ια φ ο ρ ετικ ή από ε κ ε ίν η το υ 1912-13.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ (1) Douglas Dakin: Η ΕΝΟ Π Ο ΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1770-1923, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1982. (2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΔ ’, ΝΕΩΤΕΡΟΣ Ε Λ ΛΗ Ν ΙΣΜ Ο Σ ΑΠΟ ΤΟ 1881 Ω Σ ΤΟ 1913, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977. (3) Εμμανουήλ I. Ρούκουνας: ΔΙΠΛΩΜ ΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ: 19ος AI., Εκδόσεις Γρήγορή, Αθήνα 1976. (4) Ιωάννης Γ. Καταπόδης: ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΙΩΝΕΣ ΔΙΠΛΩΜ ΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΟΣ ΣΤΟ Ν ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ

Ο Δ ο μοκός (λιθογραφ ία του Λ. θεο χά ρ η ).

ΧΩΡΟ, 1648-1959: ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ Σ ΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ, Εκδόσεις Επτάλοφος, Αθήνα 1996. (5) Σπ. Β. Μ αρκεζίνης: ΠΟ ΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, 1828-1964, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1966. (6) Internet

99

100

What if

Τα ξημερώματα της 6ης Ιουνίου του 1944, μία συμμαχική αρμάδα

Γεώργιος Ζουρίδης

αποβίβασε στις ακτές της Νορμανόίας αμερικανικά, βρετανικά καί καναδικά στρατεύματα. Οί Γερμανοί, αίφνίδιασμένοί, προέβαλαν σποραδική αντίσταση καί τις επόμενες ημέρες, οί Σύμμαχοί κατόρθωσαν να επεκτείνουν τα προγεφυρώματα που δημιούργησαν στις ακτές καί σταδιακά να απελευθερώσουν την Ευρώπη. Τί θα συνέβαίνε, όμως, εάν οι Γερμανοί μετά από επιτυχημένη άμυνα και αντεπίθεση ανάγκαζαν τους Συμμάχους να επιβίβασθούν καί πάλι στα σκάφη τους και να αποχωρήσουν; Η συμμαχική αποτυχία θα άλλαζε την πορεία καί τη διάρκεια του Β ’ Παγκοσμίου Πολέμου;

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; Β ρ ετα νοί σ τρ α τιώ τες του Σ υ ν τά γ μ α το ς M iddlesex, τη ς 3ης Βρετανικής Μ εραρχίας, αποβιβάζονται στην ακτή «Sword» στις 6 Ιουνίου του 1944, στις

τις αρχές του 1944, το μεγαλύτερο τμήμα της Δυτικής Ευρώπης, με εξαίρεση ένα τμήμα της Γαλλίας, τη Σουηδία, την

Σ

της ευρωπαϊκής Ρωσίας τελούσε υπό την κατοχή των Γερμανών και των

Ελβετία, την Ισπανία και την

η ττηθ εί από τους Σοβιετικούς στο

7.45 το πρωί.

Πορτογαλία, κατεχόταν από τους

Στάλινγκραντ και από τους Βρετανούς στη Βόρεια Αφρική. Οι Σύμμαχοι επίσης είχαν καταλάβει τη Σικελία και είχαν

Γερμανούς. Επίσης, ένα μεγάλο επίσης

συμμάχων τους Ούγγρων, Ρουμάνων και Ιταλών. Το 1943, οι Γερμανοί είχαν

αποβιβασθεί στη νότια Ιταλία, όπου η προέλασή τους είχε σταματήσει νότια της Ρώμης τον Νοέμβριο του 1943, λόγω της πεισματώδους γερμανικής αντίστασης. Τα γεγονότα όμως αυτά δεν ήταν ικανά να γείρουν αποφασιστικά την πλάστιγγα του πολέμου υπέρ των Συμμάχων. Ηταν προφανές πως η αποφασιστική μάχη που θα έκρινε τον πόλεμο στη Δύση θα πραγματοποιείται στα εδάφη της

Θα μπορούσαν οι

Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

Γαλλίας μετά τη συμμαχική απόβαση. Τον Νοέμβριο του 1943, στη διάσκεψη της Τεχεράνης, ο Αμερικανός πρόεδρος Φραγκλίνος Ρούσβελτ και ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ δεσμεύθηκαν απέναντι του ηγέτη της Σοβιετικής Ενωσης Ιωσήφ Στάλιν για τον χρονικό προσδιορισμό της απόβασης στην Γαλλία την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 1944. Η επιχείρηση

101

Νορμανδίας, μήκους 56 χιλιομέτρων, στη Χερσόνησο του Κοταντέν, ανατολικά της Χερσονήσου του Χερβούργου. Η κατάληψη του Χερβούργου θα έθ ετε στη διάθεση των Συμμάχων ένα σημαντικό λιμάνι στο οποίο θα εκφορτώνονταν εφόδια, πυρομαχικά και άνδρες απαραίτητοι για τη συνέχιση της προέλασης στη γαλλική ενδοχώρα.

έλαβε την κωδική ονομασία «Επικυρίαρχος» (Overlord). Τον Δεκέμβριο του 1943, στο Κάιρο, η συμμαχική ηγεσία τοποθέτησε ως ανώτατο διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων της απόβασης στην Γαλλία τον στρατηγό Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, ο οποίος είχε διοικήσει τις αμερικανικές δυνάμεις στη Βόρεια Αφρική. Αν και πλησιέστερα στις αγγλικές ακτές βρίσκονταν οι γαλλικές πόλεις Καλαί και Βουλώνη, οι θέσεις τους απορρίφθηκαν από τη συμμαχική ηγεσία ως σημεία της απόβασης καθότι διέθεταν ισχυρές παράκτιες οχυρώσεις και τις υπερασπίζονταν 19 αξιόμαχες γερμανικές μεραρχίες. Η τοποθεσία η οποία τελικά επελέγη ήταν οι ακτές της

Η επιχείρηση παραπλάνησης των Γερμανών Κατά τους μήνες οι οποίοι προηγήθηκαν της απόβασης στη Νορμανδία, οι Σύμμαχοι αποδύθηκαν σε περίτεχνες προσπάθειες εξαπάτησης της γερμανικής διοίκησης για το ακριβές σημείο της απόβασης. Αποβατικές λέμβοι, πολεμικά σκάφη, άνδρες, οχήματα και πυροβόλα συγκεντρώνονταν στα λιμάνια της νοτιοδυτικής Αγγλίας, κυρίως στο Πόρτσμουθ και το Σαουθάμπτον, ενώ στις ακτές της νοτιοανατολικής

Γερμανικό άρμα τύπου Tiger I. Τα άρματα α υτά ήσαν σχεδόν ά τρω τα στα βλήματα των συμμαχικών πυροβόλων, χρησιμοποιή&ηκαν όμως σε σχετικά μικρούς αρ ιθμούς στη Νορμανδία.

102

What if

Πρόχειρος αμερικανικός σ τα θμ ό ς περίθαλψ ης τραυματιώ ν στην ακτή «Utah».

Αγγλίας κατασκευάσθηκαν εικονικά στρατόπεδα στα οποία τοποθετήθηκαν ξύλινα ομοιώματα αρμάτων και οχημάτων, άδεια βαρέλα καυσίμων και κενά κιβώτια εφοδίων και πυρομαχικών. Στα λιμάνια της περιοχής τοποθετήθηκαν επίσης ξύλινα ομοιώματα αποβατικών ακάτων και λέμβων, καθώς και ξύλινα οχηματαγωγά. Διοικητής των «δυνάμεων» αυτών οι οποίες ονομάσθηκαν 1η αμερικανική Ομάδα Στρατιών, τοποθετήθηκε ο Αμερικανός αντιστράτηγος Τζωρτζ Πάττον. Αναφορές διπλών πρακτόρων, φήμες οι οποίες κυκλοφορούσαν ανάμεσα στα μέλη της γαλλικής αντίστασης καθώς

Απουσία ενιαίας γερμανικής διοίκησης στο Δυτικό μέτωπο Αρχηγός των γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ ο οποίος τον Δεκέμβριο του 1941 ανέλαβε και αρχηγός του Στρατού. Υπό τον έλεγχο του Χίτλερ υπήχθησαν όλες οι γερμανικές δυνάμεις οι οποίες μάχονταν στο Ανατολικό μέτωπο, ενώ θεωρητικά για τα υπόλοιπα θέατρα επιχειρήσεων υπεύθυνη ήταν η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων (Oberkommando der Wehrmacht). Μετά την κατάληψη του Βελγίου, της Ολλλανδίας και της Γαλλίας, οι

και βρετανικά σήματα τα οποία

Γερμανοί αποδύθηκαν σε ένα τιτάνιο

«υπέκλεπταν» οι γερμανικές υπηρεσίες πληροφοριών, οδήγησαν τη γερμανική

έργο κατασκευής οχυρωματικών έργων

διοίκηση στο συμπέρασμα πως η συμμαχική εισβολή επρόκειτο να

του Ατλαντικού Ωκεανού, από τα γαλλοϊσπανικά σύνορα μέχρι τις ολλανδικές ακτές. Τα έργα αυτά πραγματοποιήθηκαν για να αντιμετωπισθεί πιθανή μελλοντική συμμαχική εισβολή. Οι ανάγκες όμως

πραγματοποιηθεί στα μέσα Ιουνίου ή το πολύ στις αρχές Ιουλίου, στην περιοχή του Καλαί. Ανάμεσα στους Γερμανούς οι οποίοι είχαν πεισθεί για το

και πυροβολείων κατά μήκος των ακτών

συγκεκριμένο σημείο της απόβασης ήταν ο στρατάρχης Ερβιν Ρόμμελ,

του πολέμου στο Ανατολικό μέτωπο

διοικητής της Ομάδας Στρατιών Β στη

ορισμένες περιπτώσεις τη διακοπή των

Γαλλία, καθώς και ο ίδιος ο Χίτλερ.

έργων. Τον Ιανουάριο του 1944, ο

προκάλεσαν την καθυστέρηση και σε

στρατάρχης Ρόμμελ τοποθετήθηκε επιθεωρητής των οχυρωματικών έργων

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; στο «Τείχος του Ατλαντικού» (όπως

Γαλλία και την Ομάδα Στρατιών Β, στον

αποκαλούντο αυτές οι οχυρώσεις) και διαπίστωσε σοβαρές ελλείψ εις και αδυναμίες στα οχυρωματικά έργα στις γαλλικές ακτές. Υπό τις διαταγές του,

τομέα της οποίας υπαγόταν η φρούρηση των ακτών της βόρειας Γαλλίας μέχρι τα παράλια της

συνεργεία Γάλλων εργατών και αιχμαλώτων πολέμου άρχισαν να εργάζονται νυχθημερόν για την ενίσχυση και την επέκταση της άμυνας

Αμβέρσας. Διοικητής της Ομάδας Στρατιών Β ήταν ο στρατάρχης Ρόμμελ. Στην Ομάδα Στρατιών Β υπαγόταν και η 7η Στρατιά, με τομέα ευθύνης τις

των ακτών. Παρά τις προσπάθειες

ακτές της Βρετάνης και της Νορμανδίας, την οποία διοικούσε ο

αυτές, στις ακτές της Νορμανδίας τα

στρατηγός Φρήντριχ Ντόλμαν.

οχυρωματικά έργα δεν είχαν ακόμη ολοκληρωθεί, ενώ πολλά πυροβόλα μεγάλου βεληνεκούς ανάμεναν τη μεταφορά τους από την ενδοχώρα στις θέσεις οι οποίες είχαν κατασκευασθεί. Τον Μάιο του 1942, ένας 67άχρονος Πρώσσος αριστοκράτης, ο στρατάρχης Γκερντ φον Ρούντστεντ, ανέλαβε τη διοίκηση των γερμανικών δυνάμεων στο Δυτικό μέτωπο που περιλάμβανε τη Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία. Οι γερμανικές δυνάμεις υπάγοντο σε δύο ομάδες στρατιών: την Ομάδα Στρατιών G η οποία ήταν υπεύθυνη για τη νότια

103

Ουσιαστικά, ο στρατάρχης Ρούντστεντ διοικούσε μόνον τις έξι μεραρχίες πάντσερ που βρίσκονταν στο Δυτικό μέτωπο καθώς και τις γερμανικές δυνάμεις στη νότια Γαλλία, καθότι ο Ρόμμελ εννοούσε να αναφέρεται κατευθείαν στον Χίτλερ χωρίς να απευθύνεται πρώτα στον άμεσο προϊστάμενό του, τον Ρούνστεντ, αποσκοπώντας στην εξασφάλιση ελευθερίας κινήσεων και λήψης αποφάσεων. Χάρη στην παρέμβαση του Χίτλερ, ο Ρόμμελ κατόρθωσε να θέσ ει κάτω από τις

Β ρ ετα νοί α λεξιπ τω τισ τές συγχρονίζουν τα ρολόγια το υ ς λίγο πριν την επιβίβασή το υ ς σε μεταγω γικά αεροπλάνα στις 11.00 μ.μ. τη ς 5ης Ιουνίου του 1944.

104

What if

Αμερικανοί σ τρ α τιώ τες αποβιβάζονται στην ακτή «Omaha» κάτω αττό σφοδρά γερμανικά πυρά.

άμεσες διαταγές του την 21η Μεραρχία Πάντσερ (που βρισκόταν στη περιοχή της Καν και η οποία ήταν η μόνη που επιτέθηκε κατά των Συμμάχων την πρώτη ημέρα της απόβασης), καθώς τις 2η και 116η Μεραρχίες Πάντσερ οι οποίες βρίσκονταν στην περιοχή του Καλαί και μετακινήθηκαν προς τη Νορμανδία 14 ημέρες μετά την απόβαση! Η γερμανική 91η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία, καθώς και η 2η Μεραρχία Αλεξιπτωτιστών που

Αεροπορίας Χέρμαν Γκαίρινγκ, όπως και οι αντιαεροπορικές πυροβολαρχίες

υπάγονταν στις διαταγές του στρατηγού των SS Ζεπ Ντήτριχ και δεν μπορούσαν να μετακινηθούν παρά μόνον κατόπιν ρητών διαταγών από τον ίδιο τον Χίτλερ. Μεταξύ των Γερμανών διοικητών στη Γαλλία υπήρχε σοβαρή διάσταση απόψεων για τη στρατηγική που θα έπρεπε να ακολουθήσουν σε περίπτωση συμμαχικής απόβασης. Ο Ρόμμελ διατεινόταν πως οι εισβολείς έπρεπε να συντριβούν στις ακτές. Ολα τα διαθέσιμα τεθωρακισμένα έπρεπε να σταθμεύουν πλησίον των ακτών για να επιτεθούν αμέσως κατά των συμμαχικών δυνάμεων που θα πραγματοποιούσαν απόβαση.

των 88 χιλ. οι οποίες μπορούσαν να

Δεδομένης της απόλυτης υπεροχής

χρησιμοποιηθούν και ως αποτελεσματικά αντιαρματικά πυροβόλα. Οι αεροπορικές δυνάμεις

γερμανικές μεραρχίες θα υφίσταντο σοβαρές απώλειες από τη δράση των

στάθμευαν στη Βρετάνη υπάγονταν απευθείας στον στρατάρχη της

που αποτελούντο από μαχητικά και βομβαρδιστικά αεροπλάνα, υπάγονταν στον 3ο Αεροπορικό Στόλο υπό τη διοίκηση του στρατάρχη της Αεροπορίας Χούγκο Σπέρλε και συνεπώς τελούσαν υπό τη δικαιοδοσία του στρατάρχη Γκαίρινγκ. Η εφεδρεία των τεθωρακισμένων

των Συμμάχων στον αέρα, οι

συμμαχικών καταδιωκτικών βομβαρδιστικών κατά την πορεία τους προς τα σημεία της απόβασης. Η αναπόφευκτη καθυστέρηση της άφιξης των γερμανικών αρμάτων μάχης στις ακτές θα επέτρεπε στους Συμμάχους να εδραιώσουν τα προγεφυρώματα τα οποία θα δημιουργούσαν, καθώς και να

την οποία αποτελούσαν τρεις

αποβιβάσουν ενισχύσεις. Δυστυχώς για

μεραρχίες πάντσερ των SS καθώς και η επίλεκτη Μεραρχία Πάντσερ «Lehr»,

τους Γερμανούς, τα γεγονότα επιβεβαίωσαν τις θεωρίες του

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

στρατάρχη Ρόμμελ. Αντίθετα, ο φον Ρούντστεντ και ο διοικητής της Ομάδας Παντσερ της Δύσης, στρατηγός Λέο Γκάυρ φον Σβέπενμπουργκ, υποστήριζαν την άμυνα σε βάθος. Οι εισβολείς θα συντρίβονταν καθώς θα προωθούντο προς το εσωτερικό της Γαλλίας. Η άμυνα σε βάθος είχε το πλεονέκτημα πως οι εισβολείς θα στερούντο την

Χίτλερ, αυτός πρότεινε μια μέση λύση: τρεις μεραρχίες πάντσερ θα στάθμευαν πλησίον των ακτών, ενώ οι υπόλοιπες θα ήταν διεσπαρμένες στη νότια Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία και θα «έσπευδαν» να ενισχύσουν τις γερμανικές δυνάμεις που θα μάχονταν στο σημείο της συμμαχικής απόβασης.

προστασία των ναυτικών πυροβόλων του συμμαχικού στόλου, τα οποία είχαν δράσει αποτελεσματικά κατά των γερμανικών πάντσερ κατά την απόβαση των Συμμάχων στο Σαλέρνο το 1943. Οταν οι διαφωνούντες στρατηγοί εξέθεσαν τις απόψεις τους στον

Η δομή του Συμμαχικού Εκστρατευτικού Σώματος Ο στρατηγός Αϊζενχάουερ ήταν ο ανώτατος διοικητής του Συμμαχικού Εκστρατευτικού Σώματος (Allied Expeditionary Force) που περιλάμβανε

105

Οι διο ικη τές των συμμαχικών δυνάμεων εισβολής στη Νορμανδία, αμέσως μ ετά την απόβαση. Εικονίζονται αρισ τερά ο Αμερικανός στρ α τηγό ς Ν το υ ά ιτ Α ϊζενχάουερ, στο μέσον ο στρατηγός Μ πέρναρντ Μ ο ν τγ κό μ ερ υ και δεξιά του ο π τέραρχος σερ Αρ&ουρ Τέντερ, διοικητής της συμμαχικής Αεροπορίας.

106

What if Αμερικανούς, Βρετανούς, Καναδούς, Νορβηγούς, Ελεύθερους Γάλλους, Ολλανδούς, Βέλγους, Πολωνούς, Νεοζηλανδούς και Ελληνες. Αν και ο Αϊζενχάουερ δεν δ ιέθ ετε μάχιμη πείρα (μειονέκτημα που του καταλόγιζε ο δύστροπος υφιστάμενός του, Βρετανός στρατηγός Μπέρναρντ Μοντγκόμερυ), είχε μεγάλες οργανωτικές και διπλωματικές ικανότητες στους λεπτούς χειρισμούς που απαιτούντο για τη διοίκηση αυτής της μεγάλης πολυεθνικής δύναμης, ενώ δ ιέθ ετε επίσης παροιμιώδη ψυχραιμία. Υποδιοικητής της συμμαχικής δύναμης τοποθετήθηκε ένας Βρετανός, ο στρατάρχης της Αεροπορίας σερ Αρθουρ Τέντερ. Διοικητής του

Β ρ ετα ν ο ί κομάντος τη ς 1ης Ταξιαρχίας Ειδικών Δυνάμεω ν αποβιβάζονται στη Νορμανδία.

συμμαχικού στόλου, ο οποίος θα αναλάμβανε τη μεταφορά των ανδρών, των οχημάτων και των εφοδίων στις νορμανδικές ακτές, τοποθετήθηκε ο Βρετανός ναύαρχος σερ Μπέρτραμ Ράμσεϋ, ενώ διοικητής της συμμαχικής Αεροπορίας (η οποία αποτελείτο κυρίως από καταδιωκτικά-βομβαρδιστικά αεροπλάνα) τοποθετήθηκε και πάλι ένας Βρετανός, ο στρατάρχης της

Αεροπορίας σερ Τράφορντ Λη Μάλορυ, βετεράνος της Μάχης της Αγγλίας. Η συμμαχική αεροπορική δύναμη περιλάμβανε τη 2η Τακτική Αεροπορική Δύναμη της RAF και την 9η Αμερικανική Αεροπορική Δύναμη. Διοικητής των χερσαίων δυνάμεων οι οποίες θα πραγματοποιούσαν την απόβαση τοποθετήθηκε ο στρατηγός Μοντγκόμερυ. Αλαζόνας και υπερόπτης, ο Βρετανός στρατηγός χαρακτηριζόταν από μεθοδικότητα στον σχεδίασμά των επιχειρήσεων, δεν άφηνε τίποτε στον παράγοντα τύχη, και είχε ήδη συντρίψει τις δυνάμεις του Αξονα στη Βόρεια Αφρική. Η χερσαία αποβατική δύναμη ονομάσθηκε 21η Ομάδα Στρατιών και αποτελείτο από την 1η Αμερικανική Στρατιά υπό τον αντιστράτηγο Ομαρ Μπράντλεϋ και τη 2η Βρετανική Στρατιά υπό τον αντιστράτηγο Μάιλς Ντέμπσεϋ. Μετά τη δημιουργία προγεφυρωμάτων στις νορμανδικές ακτές και την ενίσχυση των συμμαχικών δυνάμεων σε άνδρες, οι αμερικανικές δυνάμεις θα υπάγονταν σε ένα νέο σχηματισμό που θα ονομαζόταν 12η Ομάδα Στρατιών και θα τίθ ετο υπό τον στρατηγό Μπράντλεϋ ενώ ο Μοντγκόμερυ θα αναλάμβανε τη διοίκηση των βρετανικών και καναδικών δυνάμεων. Το οργανωτικό αυτό σχήμα λειτούργησε αποτελεσματικά μέχρι το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη. Μελετώντας το σχέδιο της απόβασης στη Νορμανδία το οποίο είχε εκπονηθεί από το επιτελικό γραφείο επιχειρήσεων, ο Αϊζενχάουερ και ο Μοντγκόμερυ διαπίστωσαν πως είχε σοβαρές ατέλειες. Κατ’ αρχήν, η περιοχή στην οποία θα πραγματοποιείτο η απόβαση δεν είχε το απαιτούμενο εύρος. Κατά δεύτερο λόγο, το αρχικό κύμα της απόβασης θα αποτελείτο από πέντε μεραρχίες εκ των οποίων οι δύο θα ήταν μεραρχίες αλεξιπτωτιστών οι οποίες θα ρίπτονταν το βράδυ της προηγουμένης, 5ης

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

107

Ιουνίου, με σκοπό να καταλάβουν γέφυρες και κομβικά σημεία στη νορμανδική ενδοχώρα ώστε να διασφαλίσουν τα πλευρά των συμμαχικών δυνάμεων που θα αποβιβάζονταν στις ακτές το πρωί της επομένης. Οι δύο στρατηγοί έκριναν πως στις συμμαχικές δυνάμεις του πρώτου κύματος έπρεπε να προστεθεί μια μεραρχία αλεξιπτωτιστών και δύο επιπλέον μεραρχίες οι οποίες θα συμμετείχαν στις αποβατικές δυνάμεις. Μετά από αυτές τις αλλαγές όλα ήταν έτοιμα πλέον για «τη μεγαλύτερη σε διάρκεια ημέρα του πολέμου» (The Longest Day), όπως χαρακτηρίσθηκε η 6η Ιουνίου μεταγενέστερα από τους ιστορικούς. Οι καναδικές και βρετανικές δυνάμεις θα αποβιβάζονταν σε τρεις ακτές οι οποίες έφεραν τις κώδικές ονομασίες «Gold», «Juno» και «Sword», ενώ οι αμερικανικές δυνάμεις θα αποβιβάζονταν δυτικότερα σε δύο ακτές με τις ονομασίες «Omaha» και «Utah»

Οι γερμανικές δυνάμεις στη Νορμανδία Τις νορμανδικές ακτές υπερασπίζονταν τέσσερις γερμανικές μεραρχίες από τις 59 συνολικά που στάθμευαν στη Γαλλία. Δεδομένου πως η μέση δύναμη μιας γερμανικής μεραρχίας το 1944 ανερχόταν σε 12.800 αξιωματικούς και άνδρες, η συνολική δύναμη των Γερμανών υπερασπιστών των σημείων απόβασης ανερχόταν συνεπώς σε περίπου 51.200 αξιωματικούς και άνδρες. Ομως από τις τέσσερις γερμανικές μεραρχίες η 716η Μεραρχία Πεζικού και η 709η Μεραρχία Πεζικού χαρακτηρίζονταν ως Στατικές Μεραρχίες, λόγω του ότι διέθεταν ελάχιστα οχήματα και τροχοφόρα για τη μετακίνηση των ανδρών και ήταν μονάδες μειωμένης σύνθεσης, καθώς περιλάμβαναν στις τάξεις τους

υπερήλικες, εφήβους και πρώην Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου (κυρίως Ουκρανούς και Γεωργιανούς) οι οποίοι προσχώρησαν στον Γερμανικό Στρατό με σκοπό να πολεμήσουν κατά των Σοβιετικών και βρίσκονταν τώρα χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, σε μια άγνωστη χώρα, υποχρεωμένοι να πολεμήσουν εναντίον ατόμων με τα οποία δεν είχαν διαφορές. Οι Ρώσοι είχαν οργανωθεί στα «Τάγματα της Ανατολής» (Ost Batallion) με Γερμανούς αξιωματικούς αλλά η νομιμοφροσύνη τους προς το Γ’ Ράιχ ήταν εξαιρετικά αμφίβολη. Από αυτές τις δύο μεραρχίες, η 716η φρουρούσε τις ακτές στις οποίες θα πραγματοποιούσαν απόβαση οι βρετανικές και καναδικές δυνάμεις, ενώ η 709--η περιλάμβανε στον τομέα της ευθύνης της το λιμάνι του Χερβούργου και την ακτή «Utah» στην οποία θα πραγματοποιείτο απόβαση των αμερικανικών δυνάμεων. Η τρίτη γερμανική μεραρχία στον τομέα της Νορμανδίας ήταν η 91η Αερομεταφερόμενη, μια αξιόμαχη μονάδα η οποία είχε εκπαιδευθεί να συμμετέχει σε αεραποβάσεις και βρισκόταν στην περιοχή της Κοταντέν. Η μονάδα αυτή αντιμετώπισε τους Αμερικανούς αλεξιπτωτιστές οι οποίοι

Γ ερμανοί αιχμάλωτοι (υπερήλικες και νεαρά παιδιά) στην ακτή «Omaha» πριν μ ετα φ ερ θ ο ύ ν σε στρατόπ εδα αιχμαλώτων στην Αγγλία.

108

What if

Ο στρατάρχης Ρόμμελ, διοικητής των γερμανικών δυνάμεων στη Νορμανδία, υποστήριζε πως οι συμμαχικές δυνάμεις εισβολής Θα έπρεπε να συντριβούν στις α κ τές και όχι στο εσω τερικό της Γαλλίας.

πραγματοποίησαν πτώση στη νορμανδική ενδοχώρα τη νύκτα της 5ης Ιουνίου. Το 6ο Σύνταγμα Αλεξιπτωτιστών, το οποίο Βρισκόταν σε

πίστευε πως η απόβαση στη Νορμανδία αποτελούσε παραπλανητικό ελιγμό των Συμμάχων και πως η πραγματική απόβαση θα πραγματοποιείτο στο Καλαί μερικές ημέρες αργότερα.

στάδιο αναδιοργάνωσης και αναπλήρωσης των κενών σε άνδρες και εξοπλισμό, ήταν μια μονάδα με υψηλό μαχητικό φρόνημα, με διοικητή τον (βαρόνο) αντισυνταγματάρχη Φράιχερ φον ντερ Χέυντε, βετεράνο της Μάχης της Κρήτης. Το σύνταγμα αυτό ήταν αποσπασμένο στην 91η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία, αλλά υπαγόταν οργανικά στη 2η Μεραρχία Αλεξιπτωτιστών. Τέλος την ακτή «Omaha» στην οποία θα αποβιβάζονταν αμερικανικές δυνάμεις, υπερασπιζόταν μια άριστα εκπαιδευμένη και αξιόμαχη μονάδα, η 352η Μεραρχία Πεζικού. Η μεραρχία αυτή είχε στον τομέα ευθύνης της τις πόλεις Μπαγιέ και Καρεντάν. Πολλοί άνδρες της ήταν βετεράνοι του

ενισχύσουν τις φρουρές των παράκτιων οχυρώσεων στην περιοχή. Επίσης δ ιέθ ετε άρματα μάχης τύπου Panzer IV, καταστροφείς αρμάτων Panzerjaeger IV και Jagdpanther, κυνηγούς αρμάτων Sturmgeschütz III, καθώς και έναν αριθμό αρμάτων τύπου Panther. Τα άρματα αυτά ήταν ανώτερα σε ισχύ πυρός και θωράκιση από τα άρματα τύπου Sherman, Churchille και Cromwell τα οποία διέθεταν οι Σύμμαχοι, με εξαίρεση τα βρετανικά άρματα μάχης Sherman τα οποία ήταν εξοπλισμένα με πυροβόλο των 17 λιβρών και τους Καταστροφείς Αρμάτων Μ10 και Μ36 οι οποίοι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τα γερμανικά άρματα μάχης με ίσους όρους. Στην νότια Γαλλία στάθμευαν η 9η Μεραρχία Πάντσερ, η 11η Μεραρχία Πάντσερ, η 19η Μεραρχία Πάντσερ, η 12η Μεραρχία Πάντσερ των SS «Hitlerjugend», η Μεραρχία Πάντσερ «Lehr», η 2η Μεραρχία Πάντσερ των SS «Das Reich», (η οποία βρισκόταν σε φάση αναδιοργάνωσης στο Μοντωμπάν της νότιας Γαλλίας και τέλος η 17η Μεραρχία Πάντσερ Γρεναδιέρων των SS «Goetz von Berlichingen». Οι μεραρχίες αυτές αποτελούσαν ισχυρούς σχηματισμούς και μπορούσαν να σπεύσουν στα σημεία της αποβάσης, αλλά βρίσκονταν κάτω από τις διαταγές του Γενικού Επιτελείου και συνεπώς αναφέρονταν απευθείας στον Αδόλφο Χίτλερ, ο οποίος αρνήθηκε αρχικά να τις θέσ ει κάτω από τις διαταγές του

Ανατολικού μετώπου με μεγάλη πείρα

στρατάρχη Ρόμμελ, επειδή πίστευε πως

σε πολεμικές επιχειρήσεις.

η απόβαση στη Νορμανδία αποτελούσε παραπλανητικό ελιγμό των Συμμάχων

Η μοναδική μεραρχία Πάντσερ κοντά στις νορμανδικές ακτές ήταν η 21η Μεραρχία στην περιοχή της Καν, η οποία υπαγόταν στον στρατάρχη Ρόμμελ. Η μεραρχία αυτή δ ιέθ ετε

και πως η πραγματική απόβαση θα πραγματοποιείτο στο Καλαί μερικές ημέρες αργότερα.

αξιόλογη μάχιμη πείρα από το Ανατολικό μέτωπο και είχε δύναμη

διαθέσιμες γερμανικές δυνάμεις στη

θεωρητικά 14.750 αξιωματικούς και

αναχαιτίσουν τις συμμαχικές

άνδρες, αν και ορισμένοι άνδρες και πυροβόλα της είχαν αποσπασθεί για να

αποβατικές δυνάμεις μετά την εκδήλωση της απόβασης εφόσον

Το συμπέρασμα είναι πως οι Νορμανδία θα μπορούσαν να

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

109 Β ρ ετα ν ο ί κομάντος και α λ εξιπ τω τισ τές μ ετά το πέρας της επιχείρησης για την κατάληψη των γεφυρών του π οταμού Ορν.

φυσικά θα έσπευδαν αμέσως στο πεδίο της μάχης. Η Λουφτβάφε είχε εξαιρετικά ισχνή παρουσία στη Γαλλία διαθέτοντας μόνο 160 αεροσκάφη σε κατάσταση πτήσης εκ των οποίων τα 90 ήταν βομβαρδιστικά και τα 70 μαχητικά.

Οι συμμαχικές δυνάμεις απόβασης Ο συμμαχικός στόλος αποτελείτο από 6.939 πλοία που προέρχονταν από οκτώ κράτη. Περιελάμβανε 1.213 πολεμικά πλοία, 4.126 αρματαγωγά και 763 βοηθητικά, καθώς και 864 εμπορικά πλοία τα οποία μετέφεραν εφόδια. Η συμμαχική αεροπορία ήταν ισχυρότατη με 11.000 αεροσκάφη εκ των οποίων τα 5.000 ήταν μαχητικά. Η αεροπορία έπαιξε καθοριστικό ρόλο κατά τη διάρκεια της απόβασης αλλά και κατά τις εβδομάδες που ακολούθησαν, στη διάρκεια της Μάχης της Νορμανδίας. Οι δυνάμεις της 2ης Βρετανικής

Στρατιάς ανέρχονταν σε 14 βρετανικές μεραρχίες, 3 καναδικές, μια πολωνική και μια μεραρχία των Ελεύθερων Γάλλων, και θα αποβιβάζονταν στην ακτή «Sword», στην περιοχή του Λιόν συρ Μερ, στην ακτή «Juno» (στην περιοχή του Σεν Ομπέν συρ Μερ) και στην ακτή «Gold» (στην περιοχή του Κουρσέλ και του Αρομάνς). Οι δυνάμεις αυτές ανέρχονταν συνολικά σε 83.115 αξιωματικούς και άνδρες και περιλάμβαναν την 6η Μεραρχία Αλεξιπτωτιστών η οποία τη νύκτα της 5ης Ιουνίου θα επιχειρούσε την κατάληψη της σημαντικής γέφυρας στον ποταμό Ορν για να διασφαλισθεί το αριστερό πλευρό των δυνάμεων απόβασης. Οι βρετανικές δυνάμεις περιλάμβαναν επίσης αποσπάσματα κομάντος των Βασιλικών Πεζοναυτών καθώς και των Ελεύθερων Γάλλων τα οποία είχαν αποστολή να προηγηθούν της κύριας δύναμης απόβασης και να καταλάβουν στρατηγικά σημεία στις τρεις συγκεκριμένες ακτές, ώστε να διευκολύνουν και να διασφαλίσουν την

110

ργο της γαλλικής αντίστασης δυσχέρανε ως έναν θαθμό τη μετακίνηση των γερμανικών μονάδων στα σημεία της συμμαχικής απόβασης.

What if όσο το δυνατόν απρόσκοπτη απόβαση του κύριου όγκου των βρετανικών δυνάμεων. Οι δυνάμεις της 1ης Αμερικανικής Στρατιάς αποτελούντο από 73.000 άνδρες εκ των οποίων οι 15.500 υπάγονταν στην 82η και την 101η Μεραρχίες Αλεξιπτωτιστών. Οι Αμερικανοί αλεξιπτωτιστές θα πραγματοποιούσαν πτώση με αλεξίπτωτο τη νύκτα της 5ης Ιουνίου με αποστολή να καταλάβουν οδικούς κόμβους, να θέσουν υπό τον έλεγχό τους χωριά πλησίον των ακτών και να δημιουργήσουν κλίμα σύγχυσης και αποδιοργάνωσης στα γερμανικά μετόπισθεν ώστε να διευκολύνουν το έργο της απόβασης το πρωί της επομένης. Στην ακτή «Omaha» θα αποβιβάζονταν 34.250 άνδρες (στην περιοχή του Βιερβίλ-συρ-Μερ). Σ’ αυτούς περιλαμβάνονταν το 2ο και το 5ο Τάγμα Καταδρομέων (Ρέηντζερ) που είχαν ως αποστολή την εξουδετέρωση μιας ισχυρής παράκτιας πυροβολαρχίας στην τοποθεσία Πουάν ντυ Χοκ. Τέλος, στην ακτή «Utah» θα αποβιβάζονταν 23.250 άνδρες (στην περιοχή της Μαντλέν και του Πουπεβίλ). Συνολικά, οι βρετανικές και αμερικανικές δυνάμεις του πρώτου κύματος απόβασης ανέρχονταν σε 156.115 αξιωματικούς και άνδρες. Τα περισσότερα συμμαχικά άρματα μάχης του πρώτου κύματος ήταν αμφίβια και προορισμένα να αναλάβουν εξειδικευμένες αποστολές, όπως τον καθαρισμό ναρκοπεδίων, την εξουδετέρωση παράκτιων οχυρών με την εκτόξευση πυρός (φλογοβόλα άρματα μάχης). Υπήρχαν επίσης άρματα που διέθεταν εκσκαφείς για την πλήρωση αντιαρματικών τάφρων κλπ. Δυστυχώς για τους Συμμάχους, η πλειονότητα αυτών των αρμάτων δεν κατόρθωσε να αποβιβασθεί στις ακτές λόγω μηχανικών προβλημάτων που παρουσιάσθηκαν όταν αυτά εισέδυσαν

στην θάλασσα, ενώ ορισμένα από αυτά που αποβιβάσθηκαν καταστράφηκαν σχεδόν αμέσως από γερμανικά αντιαρματικά πυρά. Συμπερασματικά, η αναλογία των επιτιθέμενων Συμμάχων (περίπου 145.000-150.000 άνδρες) προς τους αμυνόμενους Γερμανούς (περίπου 60.000 άνδρες) ήταν 2,3 προς 1 υπέρ των επιτιθέμενων, αναλογία η οποία δεν έδιδε σαφές πλεονέκτημα στους Συμμάχους. Η απόβαση στη Νορμανδία ήταν ένα ριψοκίνδυνο εγχείρημα το οποίο κάλλιστα θα μπορούσε να αποτύχει. Τις ημέρες που προηγήθηκαν της απόβασης, το Κέντρο Συντονισμού των αντιστασιακών ομάδων στη Γαλλία (που έδρευε στο Λονδίνο) μετέδωσε κωδικοποιημένα συνθήματα προς τις γαλλικές αντιστασιακές οργανώσεις που δρούσαν στα γερμανικά μετόπισθεν με τα οποία τις καλούσε να πραγματοποιήσουν πράξεις δολιοφθοράς ανατινάζοντας σιδηροδρομικές γραμμές και εκτροχιάζοντας συρμούς οι οποίοι θα μετέφεραν στρατιωτικό υλικό και γερμανικές ενισχύσεις στα σημεία απόβασης. Το έργο της γαλλικής αντίστασης δυσχέρανε ως έναν βαθμό τη μετακίνηση των γερμανικών μονάδων στα σημεία της συμμαχικής απόβασης.

Η απόβαση στη Νορμανδία (6 Ιουνίου 1944) Τα μεσάνυκτα της 5ης Ιουνίου, Βρετανοί και Καναδοί αλεξιπτωτιστές της 6ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών κατέλαβαν τις γέφυρες στο Ρανβίλ του ποταμού Ορν εμποδίζοντας τις γερμανικές δυνάμεις να προσβάλουν τις ακτές αποβίβασης των βρετανικών δυνάμεων από τα πλευρά. Οι Βρετανοί δέχθηκαν επίθεση στοιχείων της 716ης γερμανικής Μεραρχίας Πεζικού και (από τα ξημερώματα της 6ης Ιουνίου)

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τονς Συμμάχους στη Νορμανδία;

111

από στοιχεία της 21ης Μεραρχίας Πάντσερ αλλά παρότι υπέστησαν σοβαρές απώλειες, κατόρθωσαν να κρατήσουν τις θέσεις τους μέχρι το μεσημέρι της 6ης Ιουνίου, οπότε και ενισχύθηκαν από κομάντος των SAS. Στο διάστημα από τις 12.30 το βράδυ της 5ης Ιουνίου έως τις 2.42 το πρωί της 6ης Ιουνίου, οι αλεξιπτωτιστές της 101ης και της 82ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών πραγματοποίησαν πτώση με αλεξίπτωτο στις περιοχές του Σεν Μερ Εγκλίζ και του Βιερβίλ με σκοπό να διευκολύνουν την απόβαση των αμερικανικών δυνάμεων στην ακτή «Utah» με την κατάληψη κομβικών σημείων και την απασχόληση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού γερμανικών δυνάμεων. Λόγω της νυκτερινής ρίψης των αλεξιπτωτιστών η διασπορά τους έφθασε το 45% του συνόλου! Το βράδυ της 6ης Ιουνίου μόνο 2.500 αλεξιπτωτιστές της 101ης Μεραρχίας και 2.000 αλεξιπτωτιστές της 82ης Μεραρχίας είχαν κατορθώσει να συγκροτηθούν σε μονάδες. Η δράση όμως μεμονωμένων τμημάτων Αμερικανών αλεξιπτωτιστών στα γερμανικά μετόπισθεν προκάλεσε σύγχυση στους Γερμανούς και τους ώθησε σε σπασμωδική και αποσπασματική άμυνα. Οι Βρετανοί αποβιβάσθηκαν χωρίς προβλήματα στην ακτή «Sword» και προωθήθηκαν περίπου οκτώ χιλιόμετρα στην ενδοχώρα, απέτυχαν όμως να καταλάβουν την πόλη Καν, η οποία θα παρέμενε στην κατοχή των Γερμανών μέχρι τα μέσα Αυγούστου. Στην ακτή «Juno», οι Καναδοί αντιμετώπισαν 11 πυροβόλα των 155 χιλιοστών, 9 πυροβόλα των 75 χιλιοστών και μεγάλο αριθμό πολυβόλων τα οποία έβαλαν από τσιμεντένια πολυβολεία. Το πρώτο κύμα των επιτιθέμενων είχε απώλειες της τάξης του 50%. Αμφίβια άρματα μάχης κατόρθωσαν να αποβιβασθούν στην ακτή και να εξουδετερώσουν τις

θέσεις των γερμανικών πυροβόλων μία προς μία. Μετά από την παρέλευση αρκετών ωρών, οι Καναδοί κατόρθωσαν να προωθηθούν 15 χιλιόμετρα στο εσωτερικό της χώρας και να προσεγγίσουν τον αυτοκινητόδρομο Καν-Μπαγιέ, δεν κατόρθωσαν όμως να έλθουν σε επαφή με τις βρετανικές δυνάμεις ο οποίες είχαν αποβιβασθεί στην ακτή «Sword». Το βράδυ της 6ης Ιουνίου είχαν αποβιβασθεί 15.000 Καναδοί οι οποίοι την επομένη δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από στοιχεία της γερμανικής 21ης Μεραρχίας Πάντσερ και της 12-ης Μεραρχίας των SS «Hitlerjugend» στην προσπάθειά τους να καταλάβουν την Καν. Στην ακτή «Gold», οι Βρετανοί αντιμετώπισαν σφοδρή αντίσταση από γερμανικές δυνάμεις οι οποίες είχαν οχυρωθεί σε ένα χωριό πλησίον της ακτής. Οι απώλειες ήταν μεγάλες και οι μάχες διήρκεσαν μέχρι το βράδυ. Η γερμανική αντίσταση τελικά κάμφθηκε με τη συνδρομή βρετανικών αρμάτων

Ανεμόπτερα της 6ης Βρετανικής Μ εραρχίας Αλεξιπτω τιστώ ν έχουν π ροσγειω θεί στην περιοχή της Ρανβίλ, πλησίον της Καν.

112

Γερμανικό άρμα τύπου Panther στη Νορμανδία, το καλοκαίρι του 1944. Τα άρματα α υτά ήταν ανώ τερα από τα συμμαχικά, με εξα ίρεσ η ίσως τους κα τα σ τρ οφ είς αρμάτων Μ 10 και Μ 36 και το βρετανικό άρμα Sherman Firefly, το οποίο έ φ ε ρ ε πυροβόλο των 88χιλ.

What if

μάχης «Sherman» και η 50ή βρετανική Μεραρχία Πεζικού προωθήθηκε προς τα περίχωρα της Μπαγιέ, όπου δημιούργησε αμυντική περίμετρο. Στην ακτή «Omaha» στοιχεία της 1ης αμερικανικής Μεραρχίας Πεζικού και της 29ης Μεραρχίας Πεζικού αντιμετώπισαν τους βετεράνους της 352ης Μεραρχίας Πεζικού οι οποίοι έβαλαν με ατομικά όπλα, όλμους,

καθηλωμένοι στις ακτές. Ο στρατηγός Μπράντλεϋ ο οποίος επέδαινε σε ένα αμερικανικό καταδρομικό, σκέφθηκε

πυροβόλα και πολυβόλα από καλά

σοβαρά να δώσει διαταγή εκκένωσης της ακτής αλλά έλαβε αναφορές πως μικρές ομάδες ανδρών είχαν αναρριχηθεί στα υψώματα μεταξύ των οχυρών θέσεων και πως αυτές, με την υποστήριξη των ναυτικών πυροβόλων των πλοίων και των πυροβόλων από τα δύο εναπομείναντα άρματα μάχης,

οχυρωμένες θέσεις οι οποίες είχαν

κατόρθωσαν να διεισδύσουν στις

κατασκευασθεί στα υψώματα που

οχυρές θέσεις των Γερμανών όπου

περιέβαλλαν την ακτή. Μέσα σε δέκα λεπτά από την απόβασή τους, οι μονάδες του Μηχανικού καθώς και οι

είχαν αρχίσει μάχες σώμα με σώμα. Στο τέλος της ημέρας, οι Αμερικανοί είχαν

λόχοι Πεζικού του πρώτου κύματος της απόβασης υπέστησαν βαριές απώλειες

προκαλέσει δύο μικρά ρήγματα στη γερμανική αμυντική περίμετρο τα οποία διευρύνθηκαν από τους άνδρες

με αποτέλεσμα οι επιζώντες να δώσουν αγώνα για την επιβίωσή τους. Από τα 16 άρματα μάχης που αποβιβάσθηκαν στην ακτή καταστράφηκαν σχεδόν

του δεύτερου κύματος της απόβασης. Οι απώλειες των Αμερικανών ανήλθαν σε 3.000 νεκρούς και τραυματίες από

αμέσως τα 14 από βολές αντιαρματικών

αποβιβάσθηκαν στην ακτή την 6η

όπλων. Δύο ώρες μετά την απόβαση του πρώτου κύματος, οι Αμερικανοί ήταν

Ιουνίου. Οι γερμανικές απώλειες ανήλθαν σε 1.000 άνδρες, νεκρούς και

τους συνολικά 34.000 άνδρες οι οποίοι

Θα μπορούσαν ol Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία; τραυματίες. Η προέλαση προς το

αποβιβάσθηκαν την πρώτη ημέρα. Το

εσωτερικό άρχισε την 9η Ιουνίου, τρεις

απόγευμα της ίδιας ημέρας στοιχεία

ημέρες μετά την απόβαση, όταν όλες οι

της 4ης Μεραρχίας ενώθηκαν με

θέσεις των πυροβόλων και των

Αμερικανούς αλεξιπτωτιστές της 101ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών.

πολυβόλων είχαν εξουδετερωθεί. Το 2ο Τάγμα των Αμερικανών καταδρομέων αναρριχήθηκε κάτω από σφοδρό πυρ σε πλαγιές ύψους 30 μέτρων, στη θέση Πουάν ντυ Χοκ και κατέλαβε μια θέση παράκτιων πυροβόλων, τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα σημεία απόβασης στην ακτή «Omaha» Κατά τη διάρκεια της επίθεσης οι καταδρομείς υπέστησαν απώλειες του 60% της δύναμής τους. Μετά τη σφοδρή αυτή μάχη, οι καταδρομείς δημιούργησαν αμυντική περίμετρο και απέκρουσαν με επιτυχία τις γερμανικές αντεπιθέσεις επί δύο ημέρες, οπότε και αντικαταστάθηκαν από άνδρες μονάδων Πεζικού που ήλθαν από την ακτή. Στην ακτή «Utah», οι Αμερικανοί της 4ης Μεραρχίας Πεζικού αντιμετώπισαν ελαφρά αντίσταση και υπέστησαν απώλειες μόνο 197 ανδρών από το σύνολο των 23.000 οι οποίοι

113

Ο απολογισμός της απόβασης Οι συνολικές απώλειες των Συμμάχων ανήλθαν σε 10.264 νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους (5.600 Αμερικανούς, 2.700 Βρετανούς και 1.120 Καναδούς) Οι Γερμανοί είχαν απώλειες περίπου 5.000 νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους. Στις 11 Ιουνίου, πέντε ημέρες μετά την απόβαση, είχαν αποβιβασθεί στις ακτές της Νορμανδίας 326.547 άνδρες, 54.186 οχήματα και άρματα μάχης και 104.428 τόνοι εφοδίων. Στις 4 Ιουλίου, είχαν αποβιβασθεί στις νορμανδικές ακτές περισσότεροι από 1.000.000 άνδρες. Οι Γερμανοί απέστειλαν με καθυστέρηση αρκετών ημερών επίλεκτες μεραρχίες πάντσερ των SS

Αρματα μάχης τύπου Sherman τη ς 1ης Πολωνικής Μ εραρχίας Αρμάτων στη Νορμανδία, τον Ιούλιο του 1944. Το άρμα που εικο νίζετα ι φ έρ ει πυροβόλο των 88 χιλ.

114

What if με στόχο να «ρίξουν τους Συμμάχους στη θάλασσα» και οι φονικές μάχες διήρκεσαν μέχρι τα μέσα Αυγούστου. Οι εισβολείς όμως δεν μπορούσαν να αναχαιτισθούν. Ο κύβος είχε ριφθεί στη Νορμανδία και είχε σηματοδοτήσει την αρχή του τέλους του Γ’ Ράιχ.

Μια άλλη Θεώρηση: Οι Γερμανοί οδηγούν σε αποτυχία τη Συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία Οι παράγοντες οι οποίοι θα μπορούσαν να κλίνουν την πλάστιγγα της μάχης υπέρ των Γερμανών κατά την απόβαση στην Νορμανδία είναι κυρίως στρατηγικού χαρακτήρα. Αντιαρματικά εμπόδια στις νορμανδικές α κτές, τα οποία κατασκευάσ&ηκαν με δ ια τα γ ές του στρατάρχη Ρόμμελ.

• Η εφαρμογή του «Δόγματος Ρόμμελ»: Ο στρατάρχης Ρόμμελ είχε προσωπική εμπειρία της καταστροφικής δύναμης της συμμαχικής Αεροπορίας η οποία

είχε δράσει εναντίον των γερμανικών τεθωρακισμένων σχηματισμών κατά τη δεύτερη Μάχη του Ελ Αλαμέιν, τον Οκτώβριο του 1942. Σε περίπτωση απόβασης των Συμμάχων, οι γερμανικές μεραρχίες πάντσερ θα υφίσταντο μεγάλες απώλειες από τα συμμαχικά καταδιωκτικάβομβαρδιστικά, κατά τη διαδρομή τους από τις βάσεις τους προς τις ακτές απόβασης. Συνεπώς, το δόγμα που υποστήριζε ο Ρόμμελ, κατά το οποίο οι Σύμμαχοι θα έπρεπε να πληγούν από την πρώτη στιγμή της απόβασης στις νορμανδικές ακτές, ήταν ορθό. Σύμφωνα με τα λόγια του στρατάρχη, «ήταν προτιμότερο μια μεραρχία πάντσερ να πλήξει τους εισβολείς την πρώτη ημέρα της απόβασης, παρά τρεις μεραρχίες πάντσερ να επιτεθούν τρεις ημέρες αργότερα, όταν πλέον οι Σύμμαχοι θα είχαν εγκαταστήσει προγεφύρωμα στις ακτές». Το δόγμα όμως αυτό προϋπέθετε

Θα μπορούσαν ot Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

115 Γερμανικό οχυρό κατασκευασμένο από τσ ιμέντο στην ακτή «Gold» μ ε τά την κατάληψ ή το υ από Β ρ ετα νού ς σ τρ α τιώ τες.

την τοποθέτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού μεραρχιών πάντσερ πλησίον των ακτών. Διαθέσιμες μεραρχίες υπήρχαν στη νότια και τη νοτιοδυτική Γαλλία. Οι μονάδες αυτές θα έπρεπε να είχαν τε θ ε ί υπό τις άμεσες διαταγές του Ρόμμελ, στον οποίο άλλωστε είχε ανατεθεί από τον Χίτλερ η ευθύνη της άμυνας των ακτών της βόρειας Γαλλίας. Η άμεση επέμβαση στις νορμανδικές ακτές επίλεκτων μεραρχιών πάντσερ οι οποίες θα στάθμευαν πλησίον των σημείων απόβασης, όπως της 12ης Μεραρχίας πάντσερ των SS «Hitlerjugend», της Μεραρχίας Πάντσερ «Lehr», της 17ης Μεραρχίας Πάντσερ των SS «Goetz von Berlichingen», καθώς και η 2η Μεραρχία Πάντσερ των SS «Das Reich», η οποία στάθμευε στη νότια Γαλλία, θα προκαλούσαν μεγάλες απώλειες στους Συμμάχους και ενδεχομένως θα ματαίωναν την απόβαση. Είναι απορίας άξιον το γεγονός πως, ενώ οι Γερμανοί ανέμεναν την απόβαση στην περιοχή του Καλαί, στις βόρειες ακτές της Γαλλίας, είχαν τοποθετήσει τις έξι από τις δέκα μεραρχίες πάντσερ που βρίσκονταν στη Γαλλία στο νότιο τμήμα της χώρας. Κατά τη διαδρομή μήκους 140 χιλιομέτρων από το Αίσιέ στην Καν, η Μεραρχία Πάντσερ «Lehr» απώλεσε λόγω της δράσης της

συμμαχικής Αεροπορίας 84 τεθωρακισμένα οχήματα και 130 οχήματα παντός τύπου. Συνεπώς, η εφαρμογή του δόγματος Ρόμμελ και η διάθεση υπό τις διαταγές του όλων των μεραρχιών πάντσερ που στάθμευαν στη Γαλλία, αποτελούσε την εγγύηση για την αποτυχία της συμμαχικής απόβασης.

• Η ενίσχυση της Λουφτβάφε στη Γαλλία: Στο Ανατολικό μέτωπο, την άνοιξη του 1944, επικρατούσε σχετική ηρεμία, ενόψει των σοβιετικών προετοιμασιών για μια μεγάλη επίθεση στον κεντρικό τομέα του μετώπου. Συνεπώς, μπορούσαν να μεταφερθούν στο Δυτικό μέτωπο ισχυρές δυνάμεις μαχητικών αεροσκαφών, τα οποία θα αναχαίτιζαν τα συμμαχικά βομβαρδιστικά και καταδιωκτικά και θα αμφισβητούσαν από τους Συμμάχους την απόλυτη κυριαρχία των αιθέρων την οποία απολάμβαναν. Αξιόμαχες μοίρες δίωξης, με διοικητές έμπειρους άσσους (όπως τους σμηναγούς Γκέρχαρντ Μπάρκχορν, Βάλτερ Νοβότνυ και άλλους, οι οποίοι διέθεταν τελευταίου τύπου μαχητικά αεροπλάνα όπως Messerschmitt 109G και Focke Wulf 190) θα προκαλούσαν εκατόμβες στους σχηματισμούς των αμερικανικών και βρετανικών μέσων βομβαρδιστικών, τα οποία έπλητταν ανενόχλητα τις

116

What if γερμανικές παράκτιες οχυρώσεις και τα μετόπισθεν. Στο διάστημα 6 Ιουνίου-30 Αυγούστου του 1944, οπότε και έληξε η Μάχη της Νορμανδίας, η αμερικανική και η βρετανική αεροπορία πραγματοποίησαν 480.317 αποστολές εγγύς υποστήριξης των χερσαίων

£

Μεγαλύτερο κίνδυνο για τον συμμαχικό στόλο εισβολής αντιπροσώπευαν τα γερμανικά υποβρύχια, τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα συμμαχικά πλοία επιχειρώντας από τις βάσεις τους στη Βρέστη και τη

δυνάμεων που επιχειρούσαν στη Νορμανδία, καθώς και επιθέσεις κατά σιδηροδρομικών κόμβων, συρμών και οδικών αρτηριών. Ο αριθμός αυτός σημαίνει πως η συμμαχική Αεροπορία πραγματοποιούσε κατά μέσον όρο περισσότερες από 5.000 αποστολές ημερησίως. Αντίθετα, η Λουφτβάφε πραγματοποίησε καθημερινά κατά μέσο όρο μόλις 300 αποστολές. Υπήρχαν ημέρες, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Νορμανδίας, κατά τις οποίες οι Γερμανοί αμυνόμενοι δεν είδαν ούτε ένα γερμανικό αεροπλάνο στους αιθέρες πάνω από το πεδίο της μάχης. Κατά τη διάρκεια της απόβασης, στις 6 Ιουνίου, τα συμμαχικά αεροπλάνα παρείχαν αποτελεσματική προστασία στον αποβατικό στόλο περιπολώντας στους αιθέρες στα σημεία της απόβαση. Η παρουσία της Λουφτβάφε στους αιθέρες επάνω από τις νορμανδικές ακτές ήταν αμελητέα, προς μεγάλη αγανάκτηση του Γερμανού άσσου, σμηναγού Γιόζεφ «Πιπς» Πρίλερ, ο οποίος εκλιπαρούσε μάταια τη Γερμανική Διοίκηση Αεροπορίας στο Παρίσι για την άμεση αποστολή καταδιωκτικών βομβαρδιστικών τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα αποβατικά αγήματα και τα συμμαχικά στρατεύματα, καθώς αυτά αναπτύσσονταν στις ακτές, που θα είχαν ως αποτέλεσμα την πρόκληση σύγχυσης και τη ματαίωση της προέλασης των εισβολέων. Ο Χίτλερ και ο Γκαίρινγκ δεν έδωσαν τη δέουσα σημασία στην ενίσχυση της Λουφτβάφε στους αιθέρες της Νορμανδίας, με αποτέλεσμα η νίκη των Συμμάχων να καταστεί αδιαμφισβήτητο γεγονός.

• Η δράση του Γερμανικού Ναυτικού: Το σχέδιο «Ποσειδών» (Neptune), το οποίο είχε εκπονήσει το Βρετανικό Ναυαρχείο, προέβλεπε τον αποκλεισμό των γερμανικών πολεμικών πλοίων επιφανείας, των υποβρυχίων και των τορπιλακάτων από τη θαλάσσια περιοχή στην οποία θα έπλεε ο στόλος εισβολής, καθώς και από τις ακτές απόβασης. Συγκεκριμένα, οι Βρετανοί ήθελαν να ελαχιστοποιήσουν τον κίνδυνο που ενδεχομένως θα προερχόταν από γερμανικά καταδρομικά που θα εξορμούσαν από βάσεις στη Σκανδιναβία και τη Βαλτική Θάλασσα. Βρετανικά πλοία ναρκοθέτησαν τον δίαυλο του λιμένα του Κιέλου, πράξη την οποία θα μπορούσαν να αποσοβήσουν γερμανικά βομβαρδιστικά αεροπλάνα ώστε τα γερμανικά καταδρομικά να μπορούν να πλήξουν τον συμμαχικό στόλο καθώς αυτός θα έπλεε προς τις ακτές της Νορμανδίας. Η δράση των γερμανικών καταδρομικών προϋπέθετε όμως την ισχυρή αεροπορική προστασία τους από γερμανικά μαχητικά τα οποία θα έπρεπε να διατεθούν από άλλα μέτωπα. Μεγαλύτερο κίνδυνο για τον συμμαχικό στόλο εισβολής αντιπροσώπευαν τα γερμανικά υποβρύχια, τα οποία θα μπορούσαν να πλήξουν τα συμμαχικά πλοία επιχειρώντας από τις βάσεις τους στη Βρέστη και τη Λα Ροσέλ της Γαλλίας. Η Παράκτια Διοίκηση της RAF επόπτευε συνεχώς τις κινήσεις των γερμανικών υποβρυχίων και μετέδιδε τις σχετικές πληροφορίες σε στολίσκους βρετανικών αντιτορπιλικών τα οποία έσπευδαν να τα καταδιώξουν. Η παρουσία των γερμανικών υποβρυχίων στην περιοχή της απόβασης ήταν μηδαμινή, ενώ αυτά θα μπορούσαν να προκαλέσουν απώλειες σε συμμαχικά πλοία και καθυστέρηση στο πρόγραμμα των αποβατικών επιχειρήσεων ή, σε έσχατη περίπτωση, τη ματαίωση του όλου εγχειρήματος.

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

117 Αντιαρματικό εμπόδια σ τις νορμανδικές α κ τές , τα οποία κα τα σ κευ ά σ τηκ α ν με δ ια τα γ ές του στρατάρχη Ρόμμελ.

Κίνδυνο αποτελούοαν επίσης οι τορπιλάκατοι και οι στολίσκοι των γερμανικών αντιτορπιλικών τα οποία επιχειρούσαν από βάσεις στη Βρετάνη και τον Βισκαϊκό Κόλπο. Η ναρκοθέτηση των εισόδων των γερμανικών βάσεων ώθησε τα γερμανικά σκάφη εκτός των ορίων της αεροπορικής προστασίας. Στα γερμανικά πλοία επιτέθηκαν στολίσκοι από βρετανικά αντιτορπιλικά. Στις 4 Ιουλίου, τέσσερα γερμανικά αντιτορπιλικά υπέστησαν σοβαρές ζημιές από βρετανικά πολεμικά και υποχρεώθηκαν να επιστρέφουν στη βάση τους στη Βρέστη. Οι γερμανικές τορπιλάκατοι οι οποίες θα μπορούσαν να πλήξουν τα συμμαχικά αποβατικά σκάφη καθώς κατευθύνονταν προς τις ακτές, ήταν επιφορτισμένες να περιπολούν στον τομέα του Καλαί αναμένοντας μια απόβαση η οποία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Αντίθετα, ενισχυμένες με τορπιλακάτους από τις βάσεις της Βαλτικής Θάλασσας θα μπορούσαν να προξενήσουν σοβαρές απώλειες στα συμμαχικά πλοία τα οποία αποβίβαζαν άνδρες και υλικό στις ακτές της Νορμανδίας.

Το πρόβλημα ήταν πως ο ίδιος ο Χίτλερ δεν είχε πλέον καμία εμπιστοσύνη στις μαχητικές ικανότητες του Γερμανικού Ναυτικού και για τον λόγο αυτό δεν είχε δώσει εντολή στο γερμανικό Ναυαρχείο για την εκπόνηση σχεδίου αναχαίτισης του συμμαχικού αποβατικού στόλου, όταν αυτός θα εμφανιζόταν στα γαλλικά χωρικά ύδατα.

• Συνδυασμός Πεζικού και αρμάτων μάχης, μια προϋπόθεση για τη γερμανική νίκη: Οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί αλεξιπτωτιστές θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά με τη χρήση γερμανικών τεθωρακισμένων οχημάτων και αρμάτων μάχης, όπως και με τη χρήση ισχυρών δυνάμεων Πεζικού, ώστε να εμποδισθούν από το να καταλάβουν τις ζωτικές για τους Γερμανούς γέφυρες του ποταμού Ορν, στην περιοχή της Ρανβίλ. Με τα ελαφρά όπλα και τα σχετικά λίγα αντιαρματικά τα οποία διέθεταν οι αλεξιπτωτιστές ήταν αδύνατο να αντιμετωπίσουν τα γερμανικά τεθωρακισμένα και τα άρματα μάχης, γεγονός που θα αποδεικνυόταν

118

What if περίτρανα κατα την αποτυχημένη συμμαχική επιχείρηση «Market Garden», με στόχο το Αρνεμ, τρεις μήνες αργότερα. Τα βαρέα γερμανικά άρματα μάχης Tiger I και Tiger II κατά την εκδήλωση της συμμαχικής απόβασης θα μπορούσαν να μετακινηθούν σε καλυμμένες θέσεις βολής, πλησίον των ακτών, οι οποίες θα είχαν ήδη κατασκευασθεί τους μήνες πριν την αποβάση. Με τα ισχυρά πυροβόλα τους

Μετά τη γερμανική νίκη στη Νορμανδία, οι Γερμανοί θα εξακολουθούσαν να διατηρούν σημαντικές δυνάμεις στη Γαλλία φοβούμενοι μια νέα συμμαχική απόβασΓ

των 88 χιλ. τα γερμανικά άρματα μάχης θα προκαλούσαν μεγάλες απώλειες στους άνδρες και τα αποβατικά σκάφη των Συμμάχων. Τα πυρά των ναυτικών πυροβόλων του συμμαχικού στόλου θα είχαν περιορισμένη αποτελεσματικότητα, καθώς θα υπήρχε ο φόβος να πληγούν τα φίλια τμήματα τα οποία θα είχαν αποβιβασθεί στην ακτή. Στην ακτή «Omaha» η χρήση των αρμάτων μάχης σε συνδυασμό με το γερμανικό Πεζικό θα απωθούσε τις αμερικανικές δυνάμεις προς τη θάλασσα. Ακόμη και εάν η απόβαση στην ακτή «Utah» ήταν επιτυχής, σύντομα οι Σύμμαχοι θα περιορίζονταν σε έναν θύλακα στις ακτές τον οποίο θα αναγκάζονταν να εκκενώσουν. Η απόβαση των Καναδών στην ακτή «Juno» και των Βρετανών στην ακτή «Gold» θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί με τη συνδυασμένη δράση γερμανικών αρμάτων μάχης και Πεζικού. Ακόμη και εάν η βρετανική απόβαση στην ακτή «Sword» ήταν επιτυχής δεν θα ήταν αρκετή ώστε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις μιας επιτυχούς προέλασης στη γαλλική ενδοχώρα. Ετσι, οι Βρετανοί στην ακτή «Sword» θα επιβιβάζονταν και πάλι στα πλοία τους και θα αποχωρούσαν. Η συμμαχική Αεροπορία δεν θα επενέβαινε κατά τη διάρκεια των μαχών στις ακτές λόγω του φόβου μήπως πλήξει φίλια τμήματα. Κατά τη διάρκεια της συμμαχικής επιχείρησης «Κόμπρα»

στη Νορμανδία, τον Αύγουστο του 1944, αμερικανικά βομβαρδιστικά έπληξαν αμερικανικά χερσαία τμήματα προκαλώντας μεγάλες απώλειες, μεγαλύτερες από όσες υπέστησαν οι Αμερικανοί από τα πυρά των Γερμανών αντιπάλων τους!

• Ενδεχόμενες συνέπειες από μια γερμανική νίκη στη Νορμανδία: Οι συνέπειες από μια γερμανική νίκη στη Νορμανδία θα ήταν σημαντικές και ενδεχομένως θα άλλαζαν την πορεία του πολέμου και της ίδιας της Ευρώπης όπως την γνωρίζουμε σήμερα. Σίγουρα πάντως θα επιμήκυναν τη διάρκεια του πλέον καταστροφικού πολέμου τον οποίο είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα. Θα μπορούσαν να εκτεθούν πολλά εναλλακτικά σενάρια εξέλιξης των επιχειρήσεων ως αποτέλεσμα της γερμανικής νίκης στη Νορμανδία. Εδώ παραθέτουμε δύο. Σύμφωνα με το πρώτο, μετά τη νίκη τους στη Νορμανδία οι Γερμανοί θα μπορούσαν να μεταφέρουν όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις τους στο Ανατολικό μέτωπο. Θα πρόβλεπαν, άλλωστε, πως οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να επαναλάβουν ένα παρόμοιο εγχείρημα πριν το 1946. Στο Ανατολικό μέτωπο ο πόλεμος συνεχίσθηκε χωρίς η πλάστιγγα της σύγκρουσης να κλίνει υπέρ των Γερμανών ή υπέρ των Σοβιετικών. Ενδεχομένως οι αντιμαχόμενοι να υπέγραφαν συνθήκη ειρήνης σύμφωνα με την οποία η Σοβιετική Ενωση θα επανερχόταν στα προπολεμικά της σύνορα, ενώ το ζήτημα του διαμελισμού της Πολωνίας θα τίθετο στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Οι Σύμμαχοι μετά την κατασκευή της ατομικής βόμβας θα μπορούσαν να την ρίψουν το 1947 στο Βερολίνο, ισοπεδώνοντας την πόλη και προκαλώντας τη δημιουργία μιας ραδιενεργού ζώνης έκτασης δεκάδων χιλιομέτρων στο εσωτερικό της

Θα μπορούσαν οι Γερμανοί να κατατροπώσουν τους Συμμάχους στη Νορμανδία;

119

Ο σ τρατηγός Αϊζενχάουερ συνομιλεί μ ε Αμερικανούς α λεξιπ τω τισ τές της 101ης Μ ερα ρχία ς το απόγευμα τη ς 5ης Ιουνίου το υ 1944.

Γερμανίας. Το γεγονός αυτό θα οδηγούσε το Γ’ Ράιχ στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Ετσι, οι Σοβιετικοί εκμεταλλευόμενοι τη σύγχυση που θα επικρατούσε στους κόλπους της χιτλερικής Γερμανίας, θα πραγματοποιούσαν γενική επίθεση, θα σάρωναν τις γερμανικές δυνάμεις και θα καταλάμβαναν το σύνολο των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και την ίδια τη Γερμανία. Το τέλος του πολέμου θα μπορούσε να συμβεί το 1948 και θα εύρισκε τις Δυτικές δημοκρατίες σημαντικά αποδυναμωμένες σε σχέση με μια πανίσχυρη κομμουνιστική Ρωσία. Σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο, μετά τη γερμανική νίκη στη Νορμανδία, οι Γερμανοί θα εξακολουθούσαν να διατηρούν σημαντικές δυνάμεις στη Γαλλία φοβούμενοι μια νέα συμμαχική απόβαση. Στο Ανατολικό μέτωπο μια μεγάλη σοβιετική επίθεση θα έφερνε τον Ερυθρό Στρατό μέχρι τα σύνορα της Γαλλίας. Οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να πράξουν τίποτε για να συγκροτήσουν τη σοβιετική πλημμυρίδα. Το τέλος του πολέμου θα μπορούσε τότε να συμβεί το 1947 και θα εύρισκε το μεγαλύτερο μέρος της

Δυτικής Ευρώπης κάτω από τον σοβιετικό ζυγό.

Επίλογος Αν και τα δύο σενάρια που παρατέθηκαν είναι αρκούντως εφιαλτικά, γεγονός παραμένει πως οι Γερμανοί, μέσω της εφαρμογής ενός ορθότερου δόγματος τακτικής ανάπτυξης των δυνάμεών τους, θα μπορούσαν να αποτρέψουν την επιτυχή απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ (1) John M ac Donald: GREAT BATTLES OF WW II, M ichael Joseph Ltd, Λονδίνο 1986. (2) Stephen Badsey: NORMANDY 1944, Εκδόσεις Osprey, Campaign Series, ap.1, Ο ξφόρδη 1990. (3) Time-Life Books: FORTRESS EUROPE, στη σειρά THE THIRD REICH, Virginia USA 1989. (4) Wikipedia: «Norm andy landings», http://en.wikipedia.org/wiki/Norm andy Landings (5) Wikipedia: «Invasion o f Normandy», http://en.wikipedia.org/wiki/lnvasion o f Norm andy

120

What if

Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου

Το 1974 τα σχέδια της ελληνοκυπριακής πλευράς και οι μαχητές που είχαν επωμισθεί την υλοποίησή τους έδιναν την εντύπωση ότι θα ήταν σε θέση να Ο μοιραίος άνθρωπος για την εξέ λ ιξη της μάχης: ο αρχηγός των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεω ν σ τρατηγός Γρηγόριος Μπονάνος ήταν ο κύριος υπ εύθυνος για την τουρκική επ ιτυχία, με τις εν το λές που έδινε στην ηγεσία της Εθνοφρουράς.

αντιμετωπίσουν επιτυχώς ενδεχόμενη τουρκική εισβολή. Αυτά, βέβαια, προτού η προδοσία μεταβάλει άρδην τις προϋποθέσεις εφαρμογής των σχεδίων και της εξέλιξης μιας μάχης που αναμενόταν από καιρό. Πόσο πιθανή ήταν μια ελληνοκυπριακή νίκη μετά από αυτά;

ο καλοκαίρι του 1974, η κατάσταση στην ευημερούσα μεγαλόνησο της ανατολικής Μεσογείου δεν προμήνυε τις δραματικές εξελίξεις που θα επακολουθούσαν. Η Κύπρος ήταν ανεξάρτητο κράτος από το 1960 αλλά «υπό επιτήρηση». Η Ελλάδα, η Αγγλία και η Τουρκία είχαν τα δικά τους σχέδια για το μέλλον της και περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να τα θέσουν σε εφαρμογή. Την πρωτοβουλία των κινήσεων πήρε η ελληνική πλευρά, ανατρέποντας με πραξικόπημα τη νόμιμη

Τ

κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας (τον πρόεδρο Μακάριο), στις 15 Ιουλίου. Ο κύβος για τους Τούρκους (αλλά και για τους Αγγλους) είχε ριφθεί...

Οι δυνάμεις των Ελληνοκυπρίων Σε περίοδο ειρήνης η δύναμη σε πεζικό της Εθνικής Φρουράς ανερχόταν σε 8.000 άνδρες που συγκροτούσαν ενεργά Τάγματα Πεζικού (ΤΠ) και Διοικήσεις που συγκροτούντο και στελεχώνονταν με επιστράτους, οπότε η δύναμή τους διπλασιαζόταν. Ο οπλισμός των ανδρών, όμως, ήταν απογοητευτικός. Αποτελείτο από τυφέκια Lee Enfield No 4 και οπλοπολυβόλα Bren (όλα αγγλικής προέλευσης και κατάλοιπα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου). Υπήρχαν ακόμη αντιαεροπορικά πολυβόλα των 12,7 mm, ρωσικής προέλευσης (επίσης κατάλοιπα

121

Οι Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» του ιδίου πολέμου) τα οποία κατά τις συγκρούσεις αποδείχθηκαν άχρηστα. Οι μονάδες πεζικού είχαν επιπλέον όλμους των 60 και 120 mm τσεχοσλοβακικής προέλευσης αλλά και αυτοί αποδείχθηκαν προβληματικοί, τα δε βλήματά τους κατά κανόνα δεν εκρήγνυντο. Το μόνο τάγμα Μηχανοκίνητου Πεζικού (το 286 ΜΤΠ) διέθετε 24 τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού. Στον τομέα των Ειδικών Δυνάμεων, οι Ελληνοκύπριοι παρέτασσαν τρεις ενεργές Μοίρες Καταδρομών (με αριθμούς 31, 32, 33), ενώ προβλεπόταν και η συγκρότηση μιας τέταρτης (της 34ης) από την επιστράτευση. Στα Τεθωρακισμένα υπήρχε μία Διοίκηση μάχης ισοδύναμης με Σύνταγμα με δύναμη δύο επιλαρχιών, την 23η και την 21η. Η 23η Επιλαρχία Αρμάτων διέθετε 35 άρματα Τ34 ρωσικής προέλευσης, κατάλοιπα του Β’ ΠΠ. Τα άρματα αυτού του τύπου, ίσως τα καλύτερα στην εποχή τους, τη δεκαετία του 1960 είχαν πλέον ξεπεραστεί. Επιπλέον, τα συγκεκριμένα παρουσίαζαν προβλήματα συντήρησης λόγω έλλειψης ανταλλακτικών, γεγονός που τα καθιστούσε αναξιόπιστα. Η 21η Επιλαρχία Αναγνωρίσεως διέθετε ελαφρά τροχοφόρα θωρακισμένα οχήματα αγγλικής κατασκευής, τύπου Μάρμορ-Χάρινγκτον, επίσης του Β’ ΠΠ, και μερικά ρωσικά ερπυστριοφόρα BTR. Το Πυροβολικό είχε έξι μοίρες πεδινού πυροβολικού, μία μοίρα επάκτιου πυροβολικού, δύο πεδινές πυροβολαρχίες και δύο ορεινές. Τα κανόνια ήταν των 75 και 105 mm. Τέλος, οι Ελληνοκύπριοι είχαν συγκροτήσει και ναυτική δύναμη. Στους τρεις ναυτικούς σταθμούς υπήρχαν 5 τορπιλάκατοι ρωσικής κατασκευής, μία τορπιλάκατος γιουγκοσλαβικής κατασκευής και μία ακταιωρός ρωσικής κατασκευής, ενώ υπήρχαν διάσπαρτοι σε καίρια σημεία και μερικοί σταθμοί

ραντάρ για έγκαιρη προειδοποίηση. Πέρα από τις δυνάμεις των Ελληνοκυπρίων υπήρχε και η ΕΛΔΥΚ με δύναμη Συντάγματος (δύο τάγματα με 850-900 άνδρες το καθένα), η οποία προφανώς θα πολεμούσε στο πλευρό τους. Το ελληνοκυπριακό σχέδιο (με την κωδική ονομασία «Αφροδίτη»), έχοντας σταθμίσει τα πολλά πλεονεκτήματα που θα μπορούσε να αποκτήσει ο επερχόμενος από τη θάλασσα εχθρός, προέβλεπε πρώτιστα την αντιμετώπιση και καταστροφή των τουρκοκυπριακών θυλάκων, με έμφαση στον κυριότερο, στην περιοχή Λευκωσίας-Τέμπλου. Γι’ αυτό τον σκοπό ήταν διαθέσιμα τέσσερα τάγματα (τα 211, 231, 251 και 361) της Εθνοφρουράς που θα τον περιέσφιγγαν. Στη συνέχεια, προβλεπόταν αποφασιστική αντιμετώπιση της απόβασης των εχθρών που θα εξορμούσαν από τα γειτονικά τουρκικά παράλια.

Οι Τουρκοκύπριοι και οι Τούρκοι Οι Τουρκοκύπριοι είχαν επίσης προετοιμάσει σχέδια τα οποία μεθόδευαν με σκληρή εκπαίδευση και αυστηρότατη πειθαρχία. Συνολικά διέθεταν 24 τάγματα (ένα της ΤΟΥΡΔΥΚ) διεσπαρμένα σε πέντε βασικούς θυλάκους, άρτια εξοπλισμένα και

Ελληνοκυπριακά τεθω ρακισμένα τύπου Τ34 εν αναμονή των πολιτικών τους αντιπάλων (και όχι των Τούρκων), στη Λευκωσία.

122

What if στελεχωμένα με αξιωματικούς του τακτικού Τουρκικού Στρατού. Οπως έγινε γνωστό εκ των υστέρων, σύμφωνα με το σχέδιο ενέργειας του τουρκικού Επιτελείου, διατέθηκαν για την επιχείρηση της κατάληψης της Κύπρου οι εξής δυνάμεις: το 6ο Σώμα Στρατού (με έδρα τα Αδανα) με δύο Μεραρχίες Πεζικού (την 28η και την 39η υπό τον Μπεντρεντίν Ντεμιρέλ, η οποία είχε συγκροτηθεί από το 1964 ειδικά γ ι’ αυτή την επιχείρηση) και, συμπληρωματικά, ένα σύνταγμα Καταδρομέων, την 39η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών (από την Καισάρεια), την 6η Ταξιαρχία Πεζοναυτών, την 25η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία και την 23η Ταξιαρχία Στρατοχωροφυλακής. Από την πλευρά του Ναυτικού, ήταν διαθέσιμα όλα τα απαραίτητα μέσα για να πραγματοποιηθεί και να υποστηριχθείη απόβαση. Η Αεροπορία θα πραγματοποιούσε

Η ελληνοκυπριακή ηγεσία κατά την κηδεία το υ Γεωργίου Γρίβα. Α ριστερά διακρίνεται ο διοικητής τη ς ΕΛΔΥΚ Α. Κονδύλης, μ ε τα χέρια στο σ τή θο ς ο π ρεσ β ευτή ς Ε. Λαγάκος και δεξιά το υ ο διοικητής της Εθνικής Φρουράς Γ. Ντενίσης. Ο τελ ευ τα ίο ς π αραμερίσ θηκε από τους π ραξικοπ ηματίες την 15η Ιουλίου 1974.

75 εξόδους αεροσκαφών κάθε ημέρα, με δυνατότητα αύξησης ανάλογα με τις συνθήκες. Οι δυνατότητες μεταφοράς των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, με βάση τους υπολογισμούς των Ελληνοκυπρίων, περιορίζονταν σε θαλάσσια μέσα, με απόβαση δύναμης μίας μεραρχίας πεζικού (9 ταγμάτων) και μεταφορά από αέρος δύο συνταγμάτων (3-6 τάγματα), εντός των πρώτων 24 ωρών. Το τουρκικό σχέδιο επιχειρήσεων προέβλεπε καταρχήν μαζικό βομβαρδισμό των στρατιωτικών εγκαταστάσεων της Εθνοφρουράς με σκοπό την αποδιοργάνωση των αμυντικών δυνατοτήτων της και, στη συνέχεια, μεταφορά δια θαλάσσης και αποβίβαση δυνάμεων στη βόρεια ακτή (στην Κυρήνεια) με ταυτόχρονη ρίψη αλεξιπτωτιστών στον τουρκοκυπριακό θύλακα Λευκωσίας-Τέμπλου. Στόχος των

Τούρκων ήταν στη διάρκεια του πρώτου 24αώρου να εξασφαλίσουν προγεφύρωμα στην ακτή της Κυρήνειας, να καταλάβουν την πόλη και να θέσουν υπό ενιαίο έλεγχο τον χώρο ανάμεσα στο λιμάνι και στα άκρα του θύλακα που εκτεινόταν βορείως της Λευκωσίας.

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου και η εισβολή Η εξέλιξη της επιχείρησης δεν ήταν η προβλεπόμενη στα ελληνικά σχέδια εξαιτίας του χουντικής έμπνευσης πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου, που έφερε αντιμέτωπους τους μακαριακούς με τους πραξικοπηματίες. Η κατάσταση στην ελληνική πλευρά περιπλέχθηκε ανεπανόρθωτα και κάποιες δυνάμεις για τις οποίες προβλεπόταν ρόλος στο αμυντικό σχέδιο, όπως οι μονάδες Καταδρομών και Τεθωρακισμένων, μεταφέρθηκαν από τους κινηματίες αξιωματικούς στη Λευκωσία, προκείμενου να συμβάλουν στην επικράτηση του κινήματος (1). Οι θέσεις τους όμως παρέμειναν αφύλακτες ή ελάχιστα φυλασσόμενες, πάντως ιδιαίτερα ευάλωτες. Επιπλέον, μετά το πραξικόπημα, η ατμόσφαιρα ανάμεσα στους στρατευμένους μόνο ικανοποιητική δεν μπορούσε να χαρακτηρισθεί. Σε αυτή την κατάσταση βρήκε τους Ελληνοκυπρίους η τουρκική επίθεση τα ξημερώματα της 20ής Ιουλίου 1974. Παρότι είχαν γίνει γνωστές οι τουρκικές κινήσεις, το Αρχηγείο της Εθνικής Φρουράς (ο εκτελών χρέη αρχηγού, πραξικοπηματίας ταξίαρχος Μιχάλης Γεωργίτσης) δεν έδωσε το σήμα του συναγερμού, ακολουθώντας τυφλά τις εντολές της χούντας των Αθηνών για «αυτοσυγκράτηση». Οι τουρκικοί αεροπορικοί βομβαρδισμοί, που ξεκίνησαν στις 4.45 το πρωί, βρήκαν τους στρατιώτες της Εθνοφρουράς να κοιμούνται στα στρατόπεδά τους... Τα πρώτα αεραγήματα πάτησαν το κυπριακό έδαφος στις 6.05, στην περιοχή

123

Ol Ελληνοκύπριοι, αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I»

Τούρκοι σ τρ α τιώ τες προελαύνουν σε ελληνικό χωριό.

της Αγύρτας, ενώ την ίδια ώρα η ναυτική δύναμη αναζητούσε αιγιαλό αποβάσεως (!) γιατί ο προβλεπόμενος από τα σχέδια (Γλυκιώτισσα) κρίθηκε ακατάλληλος. Τελικά, οι πρώτοι 1.500 πεζοναύτες αποβιβάσθηκαν στο Πεντεμίλι στις 7.15, μία ώρα και 45 λεπτά αργότερα από τον οριζόμενο χρόνο. Παρόλα αυτά, μέχρι τότε δεν είχαν βληθεί ούτε από τα πυροβόλα της 198ης Πυροβολαρχίας Ορεινού πυροβολικού που ήταν ανεπτυγμένη στο ύψωμα Προφήτης Ηλίας ούτε από κάποιο φορητό όπλο, χαρακτηριστικό δείγμα της αποδιοργάνωσης και της σύγχυσης μεταξύ των Ελληνοκυπρίων... Τις επόμενες ώρες οι Τούρκοι προσπαθούσαν να εδραιωθούν και να ενισχύσουν τις μονάδες τους ενώ η ηγεσία της Εθνοφρουράς, έστω και αργοπορημένα, κατάφερε να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό της για την αντιμετώπιση της εισβολής. Σύμφωνα με αυτό, τα Τάγματα 251 και 286 (μηχανοκίνητο) κινήθηκαν εναντίον των αποβιβασθέντων στο Πεντεμίλι, ενώ η ΕΛΔΥΚ και άλλα τάγματα της Εθνοφρουράς επιτέθηκαν το βράδυ της 20ής Ιουλίου εναντίον του μεγάλου τουρκικού θυλάκου. Και οι δύο επιθέσεις όμως αντιμετώπισαν δυσκολίες: το μεν 286 Τάγμα (που είχε βρεθεί εκτός της θέσης του) προσεβλήθη από την Τουρκική Αεροπορία και ακινητοποιήθηκε (ο διοικητής του, Γεώργιος Μπούτος, τραυματίσθηκε σοβαρά και αργότερα υπέκυψε στα τραύματά του) ενώ το 251 (με διοικητή τον Παύλο Κουρούπη) κατάφερε να προσβάλει με επιτυχία τους αποβιβασθέντες, εμποδίζοντάς τους να συνενωθούν με τους Τουρκοκυπρίους του θυλάκου Λευκωσίας. Οι Ελληνοκύπριοι πίεσαν πολύ τους αμυνόμενους αλλά δεν κατόρθωσαν να εξαλείψουν την άμυνα στο εσωτερικό του θυλάκου. Τελικά, παρά τις τοπικές επιτυχίες των Ελληνοκυπρίων, η καταλυτική αεροπορική υπεροχή και η

διαρκής και ανεμπόδιστη ενδυνάμωση των Τούρκων δια θαλάσσης είχαν ως αποτέλεσμα την ήττα τους.

Η πιθανότητα μιας διαφορετικής εξέλιξης Η αναζήτηση μιας ενδεχόμενης διαφορετικής εξέλιξης των πραγμάτων θα πραγματοποιηθεί μέσω της εξέτασης δύο παραμέτρων. Σύμφωνα με την πρώτη, οι Ελληνοκύπριοι θα εφάρμοζαν τα σχέδια όπως ακριβώς προβλεπόταν και όχι μετά τη μεταβολή τους, λόγω του πραξικοπήματος. Η δεύτερη παράμετρος συνδέεται με το ενδεχόμενο να κατέφθαναν ελληνικές ενισχύσεις στη Μεγαλόνησο. Ξεκινώντας από την πρώτη παράμετρο, μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ότι το πολεμικό σχέδιο της Εθνικής Φρουράς είχε μελετηθεί αρκετά καλά. Εάν οι Ελληνοκύπριοι επιστρατεύονταν κανονικά, ακόμη και τη νύκτα της 19ης προς 20ή Ιουλίου, κατά πάσα πιθανότητα θα προλάβαιναν να επανδρώσουν πολλές θέσεις μάχης, καθόσον οι αποστάσεις στο νησί είναι μικρές. Σε αυτή την περίπτωση, εφόσον οι θέσεις τους θα ήταν ισχυρά επανδρωμένες, προφανώς τα πυρά τους θα ήταν πολυπληθέστερα και, κατά συνέπεια, φονικότερα. Εχοντας κατά νου μια τέτοια, ομαλή πορεία των πραγμάτων, πολλοί μεταγενέστεροι

124

αρκετή ωρα είχαν διακοπεί οι επικοινωνίες μεταξύ επίγειων και θαλάσσιων δυνάμεων και η ανώτατη πολιτικοστρατιωτική τουρκική ηγεσία στην Αγκυρα δεν μπορούσε να πληροφορηθεί τι ακριβώς

What if συγγραφείς υποστήριξαν την άποψη ότι, εάν οι συνθήκες άμυνας στην ακτή της Κυρήνειας ήταν οι προβλεπόμενες από το ελληνοκυπριακό σχέδιο, τότε το πιθανότερο είναι ότι ολόκληρο το τουρκικό σχέδιο απόβασης θα μπορούσε να ανατραπεί. Ενας από αυτούς τους συγγραφείς, ο ταξίαρχος ε.α. Δημήτριος Χάτζος, διοικητής του 361ου ΤΠ κατά την εισβολή, σχολιάζοντας τις ελληνοκυπριακές δυνατότητες άμυνας σε συνδυασμό με το εχθρικό σχέδιο εκστρατείας, σημειώνει στο βιβλίο του (α’ έκδοση: 1995): «Πρόκειται για ένα τυπικό σχέδιο αποβάσεως (ενν. το τουρκικό), συνάμα δε και άτολμο, που κάτω από κανονικές συνθήκες αντιμετωπίσεώς του δεν έχει καμιά πιθανότητα επιτυχίας». Εξετάζοντας αναλυτικότερα την τακτική κατάσταση που είχε διαμορφωθεί την 20ή Ιουλίου και τις αμέσως επόμενες ημέρες, μπορούμε εύκολα να συμφωνήσουμε με την άποψη του ταξιάρχου. Σήμερα δεν αμφισβητείται ούτε από Ελληνες ούτε από Τούρκους ειδικούς ότι το τουρκικό ναυτικό, ανεξάρτητα από τις προθέσεις της ηγεσίας του και τα σχέδια που είχε καταρτίσει, απέτυχε στην επιχείρηση της

υστερών τα γεγονότα αυτά και προσπαθώντας να αντλήσουν χρήσιμα συμπεράσματα για τους στρατούς τους, οι στρατιωτικοί ειδήμονες των δύο πλευρών αλλά και τρίτοι, ειδικοί επί των αποβατικών επιχειρήσεων (οι οποίες, ας σημειωθεί, είναι από τις δυσκολότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις διεθνώς), εκτιμούν ότι ένα παρόμοιο σφάλμα είναι ικανό να επιφέρει ανατροπή των σχεδίων, καταστροφή της αποβιβαζόμενης δύναμης και, τελικά, αποτυχία της όλης επιχείρησης. Μετά από όλα τα παραπάνω, θεωρούμε ότι εάν οι συνθήκες άμυνας στην ακτή ήταν οι προβλεπόμενες από τα ελληνοκυπριακά σχέδια, το τουρκικό επιχειρησιακό σφάλμα θα μπορούσε να αποβεί μοιραίο... Ευτυχώς όμως για τους Τούρκους και ατυχώς για τους Ελληνοκυπρίους, η κατάσταση δεν εξελίχθηκε όπως προσδιοριζόταν στο σχέδιο αλλά πολύ διαφορετικά, οπότε οι απουσίες λειτούργησαν υπέρ τους, με αποτέλεσμα να καταστεί δυνατή η υπέρβαση των λαθών τους και η επιτυχής αντιμετώπιση των δυσκολιών. Ο ταξίαρχος Χάτζος είναι κατηγορηματικός επ’ αυτού: «Την

Αντίθετα, τα διάφορα τμήματα (τάγματα πεζικού, μηχανοκίνητα, άρματα μάχης, μονάδες υποστήριξης κλπ.) αποβιβάσθηκαν και εξακολούθησαν να

επιτυχία τελικά θα την εξασφαλίσουν: α) Η ανυπαρξία τμημάτων της Εθνοφρουράς εγκατεστημένων αμυντικά στις ακτές της Κυρήνειας. β) Η μη εκμετάλλευση της νύκτας 19 προς 20 Ιουλίου, για την προώθηση τμημάτων

αποβιβάζονται σε έναν μόνο αιγιαλό, με αποτέλεσμα τη δημιουργία έντονου συνωστισμού και σύγχυσης για μεγάλο διάστημα. Ηταν χαρακτηριστικό ότι επί

μας προς την περιοχή αποβάσεως και τη λήψη μέτρων διασποράς ιδία των μονάδων πυροβολικού, γ) Η ανυπαρξία ναυτικού και αεροπορικού δυναμικού

αρκετή ώρα είχαν διακοπεί οι επικοινωνίες μεταξύ επίγειων και θαλάσσιων δυνάμεων και ότι η ανώτατη πολιτικοστρατιωτική τουρκική ηγεσία στην Αγκυρα δεν μπορούσε να πληροφορηθεί τι ακριβώς συνέβαινε. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, στην ακτή διάφοροι αξιωματικοί απορούσαν για το τι έπρεπε να γίνει και για μεγάλο διάστημα επικράτησε απραξία. Ερευνώντας εκ των

από μέρους της Εθνικής Φρουράς». Με αφετηρία την τελευταία επισήμανση του ταξιάρχου, θα εξετάσουμε τη δεύτερη παράμετρο, εάν δηλαδή υπήρχε τρόπος να αντιμετωπισθεί η τουρκική εισβολή με πρόσθετες δυνάμεις που θα διέθετε η Ελλάδα. Η παράμετρος αυτή προϋπέθετε βέβαια την παρουσία στην ελληνική μητρόπολη μιας εθνικής

πραγματοποίησης της απόβασης σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διασπορά.

125

Ol Ελληνοκύπριοί αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I»

Μ Το ελληνικό αρματαγω γό «Λέσβος», με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Ε λευ θέρ ιο Χανδρινό (μικρή φωτογραφία), σ υ μ μ ετείχ ε ενεργά και αποφασιστικά στη Μάχη τη ς Κύπρου.

ηγεσίας άξιας της αποστολής της η οποία θα στεκόταν στο ύψος των περιστάσεων. Κάτι τέτοιο, όπως είναι πλέον γνωστό, δεν συνέβαινε στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1974. Αντίθετα, πλειοδοτούσαν η στενοκεφαλιά, η ανοησία, η ανευθυνότητα και η μηχανορραφία. Εν πάση περιπτώσει η τότε ηγεσία, μέσα από έναν κυκεώνα αλληλοσυγκρουόμενων αποφάσεων, αναιρέσεων και παλιμβουλιών, δρομολόγησε τελικά τρεις κατηγορίες δυνάμεων προς τη μαχόμενη Κύπρο. Καταρχήν διατέθηκε μια μοίρα αεροσκαφών που στάθμευαν στην Κρήτη. Στη συνέχεια το Ναυτικό Επιτελείο (αρχηγός: αντιναύαρχος Πέτρος Αραπάκης) απέστειλε δύο υποβρύχια και τελικά αποφασίσθηκε η μεταφορά μοίρας καταδρομέων με μεταγωγικά αεροσκάφη από την Κρήτη (επιχείρηση «Νίκη»), Η αποστολή αεροπλάνων απέτυχε πολύ γρήγορα. Αρχικά προβλεπόταν να χρησιμοποιηθούν τα 18 νέα αεροσκάφη της Πολεμικής Αεροπορίας (F4E «Fantom» που είχαν παραδοθεί τον Απρίλιο του 1974), τα οποία ήταν ανώτερα κάθε εχθρικού τύπου αλλά μια σειρά περίεργων βλαβών-ατυχημάτων

κλπ. οδήγησε τελικά στην πρόθεση αποστολής των παλαιών (και με περιορισμένες δυνατότητες) F84. Τελικά και αυτή η σκέψη εγκαταλείφθηκε στις 21 Ιουλίου (μετά από παρέμβαση του στρατηγού Φαίδωνα Γκιζίκη) ως αναποτελεσματική, αφού και η τουρκική Αεροπορία χρησιμοποιούσε παρόμοιους τύπους αεροσκαφών αλλά σε μεγαλύτερους αριθμούς. Αναμενόμενη συνέπεια της ελληνικής απουσίας ήταν το γεγονός ότι η τουρκική Αεροπορία κυριάρχησε πάνω από τους κυπριακούς ουρανούς και «οργίασε» βομβαρδίζοντας ανεμπόδιστα (κάνοντας χρήση ακόμη και βομβών ναπάλμ) στρατιωτικούς και πολιτικούς στόχους (Ψυχιατρικό Νοσοκομείο κλπ.). Η απουσία φιλιών αεροσκαφών εγγράφηκε στο συλλογικό ασυνείδητο και παρέμεινε ως παράπονο επί δεκαετίες στις καρδιές των Κυπρίων που βίωσαν τις δραματικές ημέρες της εισβολής (σχετικές επισημάνσεις έγιναν το 2003, όταν ελληνικά αεροπλάνα πέταξαν πάνω από την Κύπρο στα πλαίσια άσκησης εφαρμογής του δόγματος του ενιαίου αμυντικού χώρου). Τα δύο υποβρύχια (σύγχρονα, τύπου 209) που σχεδίαζε να στείλει το Ναυτικό,

126

What if τα οποία Βρίσκονταν από τις 19 Ιουλίου στα νερά της Ρόδου, θα μπορούσαν να συνεισφέρουν πολλά, προσβάλλοντας τις θαλάσσιες επικοινωνίες των Τούρκων μεταξύ της ηπειρωτικής τουρκικής

Οι Έ λ λ η ν ε ς θα μπορούσαν να πλήξουν με αεροπλάνα είτε τις δυνάμεις που είχαν αποβιβασθεί είτε τα πλοία που μετέφεραν ενισχύσεις, αποκόπτοντας τη ροή εφοδίων.

2Ρ

ενδοχώρας και της κυπριακής ακτής αλλά από τις 22 Ιουλίου και έπειτα. Στις 21 ανακλήθηκαν με επαίσχυντη εντολή του ίδιου του αρχηγού ΓΕΕΘΑ, στρατηγού Γρηγορίου Μπονάνου, ο οποίος δεν επιθυμούσε την κλιμάκωση της σύρραξης με τους γείτονες. Οπως όμως έγινε γνωστό εκ των υστέρων, ο πλους τους μάλλον παρεμποδίσθηκε από αμερικανικές ναυτικές μονάδες (του 6ου Στόλου) που φαίνεται ότι είχαν εντολές να αποκλείσουν την ευρύτερη περιοχή, ώστε οι Τούρκοι να δράσουν ανενόχλητοι. Από τις τρεις αποσπασματικές κινήσεις που κατάφερε να σχεδιάσει η χούντα των Αθηνών, οργανώθηκε και ολοκληρώθηκε τελικά με επιτυχία μόνο η τρίτη (η οποία θεωρείτο και δευτερεύουσα), η αεροπορική μεταφορά της Α' Μοίρας Καταδρομών από την Κρήτη στη Λευκωσία (επιχείρηση «Νίκη»), Οι άνδρες της, παρά το αρχικό ατύχημά τους (τη νύκτα της 21ης προς 22α Ιουλίου βλήθηκαν από φίλια πυρά των μονάδων της Εθνοφρουράς που προστάτευσαν το αεροδρόμιο, λόγω ανεπαρκούς συντονισμού ΑθήναςΛευκωσίας) και τις απώλειες που υπέστησαν (31 νεκροί μέσα στο αεροσκάφος που τους μετέφερε), αναπτύχθηκαν στην περιοχή του αεροδρομίου και κατάφεραν να το κρατήσουν υπό ελληνικό έλεγχο μέχρι την εκεχειρία (22 Ιουλίου). Το πρώτο ερώτημα που τίθετα ι πλέον είναι εάν, παρά την τοπική τουρκική επιτυχία στην Κυρήνεια, ήταν δυνατόν οι Ελληνοκύπριοι να ανταπεξέλθουν με επιτυχία και να ανατρέψουν μια φαινομενικά παγιωμένη κατάσταση. Αν, δηλαδή, οι δυνάμεις με προέλευση την Ελλάδα θα μπορούσαν να μεταβάλουν προς όφελος τους την τακτική

κατάσταση. Η απάντηση μπορεί να δοθεί σχετικά εύκολα, γνωρίζοντας πόσο λεπτή και ριψοκίνδυνη είναι μια αποβατική επιχείρηση, προπάντων όταν εκείνος που την επιχειρεί δεν διαθέτει πληθώρα μέσων και επιλογών. Οι τουρκικές μονάδες αντιμετώπιζαν μια τέτοια περίπτωση. Είχαν δημιουργήσει προγεφύρωμα αλλά αυτό δεν ήταν ούτε απρόσβλητο ούτε ευχερώς προστατεύσιμο. Αντίθετα, οι ναυτικές μονάδες που μετέφεραν άνδρες και υλικό μπορούσαν να πληγούν εύκολα από έναν τολμηρό αντίπαλο που θα έστελνε εκεί κάποιο υποβρύχιο. Οπως είδαμε, κάτι τέτοιο δεν συνέβη λόγω ατολμίας του αρχηγού των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και μεροληπτικής παρέμβασης των Αμερικανών. Πέραν της θαλάσσιας συγκοινωνίας, οι Ελληνες θα μπορούσαν να πλήξουν με αεροπλάνα είτε τις δυνάμεις που είχαν αποβιβασθεί είτε τα πλοία που μετέφεραν ενισχύσεις, αποκόπτοντας τη ροή εφοδίων. Η περίπτωση αυτή θα ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, η πιο αποτελεσματική γιατί η τουρκική κυριαρχία στον αέρα, με δεδομένη την ελληνική ποιοτική υπεροχή (τόσο σε πιλότους όσο και σε αεροσκάφη) ήταν αναμφισβήτητη. Το πόσο υπολόγιζαν οι Τούρκοι ηγέτες την πιθανή δράση της ελληνικής Αεροπορίας, φαίνεται από τις δηλώσεις ανακούφισης στις οποίες προέβησαν λίγο μετά τη μάχη (τον Οκτώβριο του 1974). Ο Τούρκος υπουργός Αμυνας, Ασίκ, και ο αρχηγός της Αεροπορίας, πτέραρχος Αλπκαγιά, με αφοπλιστική ειλικρίνεια είπαν: «Σε περίπτωση κατά την οποία η ελληνική Αεροπορία προσέβαλε τον αποβατικό στόλο, ο Τουρκικός Στρατός θα εγκατέλειπε την Κύπρο». Στην ίδια κατεύθυνση ο διοικητής της 39ης Μεραρχίας που ενήργησε την απόβαση δήλωσε: «Η μεγαλύτερη ανησυχία μας ήταν η αποτυχία του πρώτου κύματος των αποβατικών μας δυνάμεων με επέμβαση των αεροπορικών και

Οι

127

Ελληνοκύπριοι αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I»

ναυτικών δυνάμεων του εχθρού. Η

καταδρομέων), θα μπορούσαν να

Εθνική Φρουρά δεν είχε δυνατή Αεροπορία και Ναυτικό. Ομως μπορούσε να ενισχυθεί από την Ελλάδα». Οι Ελληνες εμπειρογνώμονες συμμερίζονται την ίδια άποψη. Χαρακτηριστικά, κάνοντας μια ανακεφαλαίωση της όλης μάχης στα παράλια, ο ταξίαρχος Χάτζος συμπεραίνει: «Αν διετίθεντο στην περιοχή από πλευράς ημετέρων οι

επιφέρει ουσιώδη μεταβολή στην εξέλιξη της σύγκρουσης, η οποία πλέον είχε μεταφερθεί και εξελισσόταν στο εσωτερικό της νήσου, στα δύο άκρα του θύλακα Λευκωσίας-Τέμπλου. Εάν, δηλαδή, τις επόμενες ημέρες, μετά τη σταθεροποίηση και την επέκταση του τουρκικού προγεφυρώματος, ήταν δυνατόν να συγκροτηθούν οι εχθρικές διεισδύσεις και να αποφευχθεί η κατάληψη μεγάλο μέρους του κυπριακού εδάφους. Σημειώνουμε ότι την ηγεσία στην Ελλάδα είχε αναλάβει πλέον (αν και προφανώς όχι με πλήρη άνεση κινήσεων) πολιτική κυβέρνηση υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, από το πρωί της 24ης Ιουλίου. Το στρατιωτικό δυναμικό της χώρας είχε κινητοποιηθεί μετά από επιστράτευση που πραγματοποιήθηκε πρόχειρα αλλά η οποία απέδωσε ανθρώπινο δυναμικό μεγαλύτερο του αναμενομένου! Οι Αρχηγοί της Αεροπορίας και του Ναυτικού, πάντως, είχαν παραμείνει στις θέσεις τους (ο αντιπτέραρχος Παπανικολάου και ο αντιναύαρχος Αραπάκης, αντίστοιχα). Εκτός από τις επιχειρήσεις κοντά στην ακτή, σκληρές συγκρούσεις έγιναν και στις περιμέτρους των τουρκοκυπριακών θυλάκων. Υπήρχαν συνολικά δέκα θύλακοι, διάσπαρτοι σε όλη την Κύπρο, με ισχυρότερο αυτόν μεταξύ της Λευκωσίας και του χωριού Τέμπλος (πολύ κοντά στις ακτές).

μονάδες οι προορισμένες για την άμυνα των ακτών Κυρήνειας, μικρό αρματικό δυναμικό (10-15 άρματα), καθώς και μικρό αεροπορικό δυναμικό, όχι για την απόκτηση υπεροχής, αλλά για την παρενόχληση των ανενόχλητα δρώντων τουρκικών πλοίων και αεροσκαφών, η μάχη αναμφισβήτητα θα είχε κερδηθεί από την Εθνική Φρουρά». Από τα παραπάνω εξάγεται λοιπόν ότι μόνον η Ελλάδα μπορούσε να μεταβάλει το δυσμενές σκηνικό και να αποτρέψει τα όσα εξελίσσονταν στην κυπριακή ακτή, με μια δυναμική ενέργειά της, κατά προτίμηση με χρήση Αεροπορίας. Η Ελλάδα όμως τον Ιούλιο του 1974 δεν θέλησε να πράξει κάτι ανάλογο και, βέβαια, πλήρωσε (και πληρώνει) τις συνέπειες. Το επόμενο ερώτημα που χρήζει απαντήσεως είναι εάν μια ενδεχόμενη ελληνική εμπλοκή, έστω και με τα περιορισμένα μέσα που διατέθηκαν από την Αθήνα (μια μοίρα μαχητικών αεροπλάνων και μια μοίρα

Τούρκοι σ τρ α τιώ τες έχουν μόλις α π ο β ιβ α σ τεί από ελικόπ τερ α στον τουρκοκυπριακό θ ύ λα κα το υ Κιόνελι. Η βο ή θεια το υ ς στους π ληττόμενους Τουρκοκυπρίους ήταν καθορισ τική.

128

What if Εναντίον αυτού του θύλακα εξόρμησαν, σύμφωνα με τα σχέδια, ελληνοκυπριακές μονάδες αλλά με αρκετά μειωμένη δύναμη και χωρίς επαρκή συντονισμό. Παρά τις δυσκολίες (η αναλογία των επιτιθέμενων Ελληνοκυπρίων προς τους αμυνόμενους Τουρκοκυπρίους και Τούρκους αλεξιπτωτιστές ήταν ένας προς έξι!) οι άνδρες της ΕΛΔΥΚ, οι εθνοφρουροί και οι καταδρομείς πολέμησαν γενναία και, κατά τη δεύτερη νυκτερινή τους επίθεση, έφθασαν ως το κύριο σημείο της άμυνας, το χωριό Κιόνελι, όπου όμως καθηλώθηκαν έχοντας εξαντλήσει τις ήδη περιορισμένες δυνατότητές τους. Ανατολικότερα, στον άλλο ισχυρό θύλακα, του Πενταδακτύλου, οι Ελληνοκύπριοι καταδρομείς που είχαν μεταφερθεί στην πρωτεύουσα για το πραξικόπημα, την 20ή Ιουλίου μετακινήθηκαν εν μέσω τουρκικής αεροπορικής κυριαρχίας στις θέσεις τους, για να επιτεθούν τη νύκτα της 20ής προς 21η εναντίον των εχθρών οι οποίοι στο μεταξύ είχαν ενισχυθεί. Οι καταδρομείς πέτυχαν να καταλάβουν το ύψωμα Κοτζάκαγια και τα Πετρομούθια αλλά τα εγκατέλειψαν την επομένη, με εντολή του (πραξικοπηματία) διοικητή των μονάδων καταδρομών, συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Κομπόκη,

Τουρκικό σκάφος εν πλω προς την Κυρήνεια.

συγκροτήθηκε λόγω του πραξικοπήματος, ενώ το 306ο ΤΕ, το οποίο θα ενεργούσε με τα προηγούμενα τάγματα κατά του προγεφυρώματος από την Κυρήνεια, έφθασε στο προγεφύρωμα με σημαντική καθυστέρηση. Από Νότου θα ενεργούσε κατά του προγεφυρώματος το τάγμα Πανταζή, αλλά έπεσε σε εχθρικό κλοιό και διελύθη». Μετά από την περιγραφή της σύγχυσης, αναβλητικότητας και εν γένει κακής διεξαγωγής των επιχειρήσεων εκ μέρους της αιφνιδιασμένης και προβληματισμένης ελληνοκυπριακής ηγεσίας (των πραξικοπηματιών) καταλήγει συμπερασματικά: «Η διάταξη όμως των μονάδων της (ενν. της Εθνικής Φρουράς) στην περιοχή αποβάσεως και οι αδυναμίες της αποβατικής δυνάμεως αποκάλυψαν ότι το σχέδιο άμυνας της Κύπρου είχε πολύ μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας, εάν εφαρμοζόταν εγκαίρως, ώστε η Εθνική Φρουρά να περιμένει την απόβαση με το δάχτυλο στην σκανδάλη». Παρόμοια είναι και η άποψη του τότε διοικητή του 361ου Τάγματος, Δημήτριου Χάτζου, ο οποίος εκτιμά ότι «διάφορη θα ήταν η τελική έκβαση των επιχειρήσεων, εάν η επιθετική ενέργεια του 399 ΤΠ δεν εβράδυνε τόσο, εξ αιτίας της

αφού οι επιχειρήσεις στο σύνολό τους είχαν αποτύχει. Επισκοπώντας συνολικά την εξέλιξη των πραγμάτων και συγκρίνοντάς την με

ανορθοδόξου δράσεως των Τουρκοκυπρίων. Διότι, η αποτυχία αυτή ανέστειλε την προπαρασκευασμένη επίθεση της 34ης Μοίρας Καταδρομών, η

τα προβλεπόμενα στα σχέδια της Εθνικής Φρουράς, ο συγγραφέας του

οποία στο πλαίσιο του ίδιου σχεδίου ενεργούσα, ήταν εντεταλμένη να επιτεθεί στις 11 το βράδυ από την περιοχή Δικώμου προς το τουρκοκυπριακό χωριό Αγύρτα. Και για να επεκτείνουμε τις συνέπειες, θα πούμε ότι η κατάσταση αυτή των 399 ΤΠ και 34 Μοίρας Καταδρομών, επέδρασε καταλυτικά στην δεξιότερα ενεργούσα 32 Μοίρα Καταδρομών, που κι αυτής η αποστολή ήταν να επιτεθεί στις 11 το βράδυ, ταυτόχρονα με την 34 ΜΚ, πάνω στον Πενταδάκτυλο, για την κατάληψη

αναλυτικότερου μέχρι στιγμής βιβλίου . _ . YLa τΊ ταξιαΡΧ°ς ε α· Γεώργιος Σέργης, σημειώνει: «Το 331 ο Τάγμα Επιστρατεύσεως του Τρικώμου εστασίασε προ της Κυρηνείας, κινούμενο προς το προγεφύρωμα, και επέστρεψε στην έδρα του. Το 326ο ΤΕ της Κυρηνείας δεν

129

Οι Ελληνοκύπριοί αναχαιτίζουν τον «Αττίλα I» του ανατολικού τμήματος της διαβάσεως Αγύρτας (Μπογάζι). Η μοίρα αυτή επιτέθηκε στην ώρα της. Ανέτρεψε με θυελλώδη ενέργεια τους Τούρκους και κατέλαβε τον πρώτο της αντικειμενικό σκοπό, αλλά από την αδράνεια των μονάδων αριστερά της υποχρεώθηκε να τον εγκαταλείψει και να αναστραφεί προς τα πίσω». Με αυτές τις γνώμες των Ελλήνων αξιωματικών εναρμονίζεται πλήρως η άποψη ενός Τούρκου ομαδάρχη των αλεξιπτωτιστών που πολέμησαν εκείνες τις ημέρες στον θύλακα. Ο Μαχμούτ Ρενάς δήλωσε αργότερα: «Η πρώτη φάση της εισβολής στην Κύπρο, που ονομάζεται «Πρώτη Επέμβαση», τελείωσε με φιάσκο. Οι επικεφαλής της επιχείρησης έκαναν σφάλματα τακτικής, τα οποία δεν απαντώνται σε κανένα στρατό του κόσμου. Αν η Ελλάδα είχε τότε επιχειρήσει να απαντήσει με στρατιωτική επέμβαση, πιστέψτε με, όχι μόνο δεν θα είχε καταλάβει ο Τουρκικός Στρατός το μισό νησί, αλλά επιπλέον θα είχε τεράστιες απώλειες. Η «επιτυχία» τους στηρίζεται στο ότι δεν υπήρξε οργανωμένη αντίσταση από την πλευρά των Ελλήνων». Ανακεφαλαιώνοντας, καταλήγουμε σε εκείνο που φαίνεται να αποτελεί καθολική εκτίμηση: εάν οι Ελληνοκύπριοι είχαν πάρει έγκαιρα μέτρα που προβλέπονταν από το σχέδιο άμυνας και οι μονάδες τους, ανεπηρέαστες από το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου, βρίσκονταν στις θέσεις τους και έφερναν σε πέρας τις αποστολές τους, η τουρκική απόβασηεισβολή θα είχε αποτύχει και οι Τουρκοκύπριοι θα είχαν συμπιεσθεί έντονα στον κεντρικό εσωτερικό θύλακο. Με αυτό το δεδομένο, γίνεται προφανές ότι η ανώτατη τουρκική πολιτικοστρατιωτική ηγεσία θα τίθετο αντιμέτωπη με ένα κρίσιμο δίλημμα: να εμπλέξει πολύ περισσότερες δυνάμεις σε ένα αβέβαιο μέτωπο,

διακινδυνεύοντας τη γενίκευση της σύρραξης με την Ελλάδα, ή να αναδιπλωθεί και ταπεινωμένη να ζητήσει διαπραγματεύσεις; Στην πρώτη περίπτωση, εάν η Τουρκία επέλεγε τον δρόμο της κλιμάκωσης, φαίνεται απίθανο ότι η Ελλάδα, έχοντας το πλεονέκτημα της πρώτης επιτυχίας και επιστρατευμένο τον στρατό της, δεν θα παρενέβαινε αποφασιστικότερα. Στη δεύτερη περίπτωση, εάν η Τουρκία επέλεγε την ειρηνική διευθέτηση, πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα έπαιζαν καταλυτικό ρόλο διάφοροι Νατοϊκοί σύμμαχοι, προπάντων οι Αμερικανοί και οι Αγγλοι, υπό τη σκέπη των οποίων φαίνεται ότι πραγματοποιήθηκε η εισβολή. Εδώ απαιτείται να σημειώσουμε όμως ότι ίοως η κατάσταση να μην.άλλαζε τόσο δραματικά, ακριβώς εξαιτίας της παρουσίας ενός άλλου παράγοντα. Αυτός δεν ήταν άλλος από την εμπλοκή Αμερικανών και Αγγλων στρατιωτικών στις διεξαχθείσες επιχειρήσεις, προς όφελος βέβαια των Τούρκων. Εκ των υστέρων, αρκετοί Ελλαδίτες και Ελληνοκύπριοι υποστήριξαν ότι Βρετανοί πιλότοι κυβερνούσαν τουρκικά μαχητικά αεροσκάφη σε ορισμένες πολύ επιτυχείς προσβολές ελληνικών αμυντικών γραμμών. Σύμφωνα με άλλη άποψη, πάντως, αποκλείεται ως απίθανη αυτή η συμμετοχή (και μάλλον αυτό είναι το αληθές) και οι τουρκικές

Ενα από τα σύγχρονα ελληνικά υποβρύχια τα οποία δεν έφ&ασαν π οτέ στην Κύπρο.

Ενα τουρκικό αποβατικό αποβιβάζει τους π ολεμιστές που μ ε τ έ φ ε ρ ε χωρίς καμία ενόχληση.

130

What if

Τουρκική προπα γανδιστική αψίσα. Το «ειρηνόφιλο» μήνυμα γ ίνετα ι αμέσως αντιληπτό.

Ελληνοκύπριοι δεν θα ζούσαν τις αφάνταστες ταλαιπωρίες του ξεριζωμού και δεν θα αγωνιούσαν για την τύχη τόσων πολλών αγνοουμένων (1.619). Γενικότερα, ολόκληρη η Κύπρος δεν θα βίωνε τη φρίκη του Αυγούστου 1974, με τον Αττίλα II.

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Η Η 23η Επ ιλαρχία Αρμάτω ν υπ ήρξε ο βασικός μ ο χ λό ς επ ιτυ χ ία ς το υ π ραξικοπ ήματος, ενώ και το μ ο να δ ικό μ ηχ α νο κίνητο Τάγμα, το 286, μ ε τα κ ιν ή θ η κ ε από τη ν έδρ α το υ στην Κ ο κ κ ιν ο τρ ιμ ιθ ιά στη Λευκω σία.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

ποιοτικές διαφορές οφείλονταν στη χρήση εκ μέρους της τουρκικής αεροπορικής ηγεσίας, διαφορετικών κατηγοριών στελεχών. Κατά την αρχική φάση της εισβολής, φοβούμενοι ελληνική αντίδραση στο Αιγαίο, οι Τούρκοι είχαν κρατήσει σε επιφυλακή τους πιο αξιόμαχους πιλότους τους και είχαν διαθέσει στην Κύπρο τους λιγότερο ικανούς. Αργότερα, όταν είχε επιβεβαιωθεί η απουσία της Ελλάδος, διέθεσαν στην Κύπρο και άλλους, εμπειρότερους και ικανότερους, οι οποίοι πρόλαβαν να δείξουν την ποιοτική διαφορά τους έναντι των συναδέλφων τους. Ανεξάρτητα πάντως από τη συγκαλυμμένη ή μη συμμετοχή άλλων στις επιχειρήσεις υπέρ των εισβολέων, παραμένει αναμφίβολη η διπλωματική υποστήριξη των Αγγλοαμερικανών προς τους Τούρκους εκείνη την εποχή. Με αυτό το δεδομένο, θα ήταν απίθανο οποιαδήποτε ελληνική επιτυχία στην Κύπρο το 1974 να μετέβαλλε ιδιαίτερα το καθεστώς της περιοχής. Εξίσου σίγουρο όμως είναι ότι σε μια τέτοια περίπτωση (η οποία, όπως δείχθηκε παραπάνω, μπορούσε κάλλιστα να συμβεί), 200.000

(1) Μ. Μ πιράντ: ΑΠΟΦΑΣΗ-ΑΠΟΒΑΣΗ, Εκδόσεις Φλώρος, Αθήνα 1984. (2) Γ. Κρανιδιώ της: ΑΝΟΧΥΡΩΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΚΥΠΡΟΣ 1960-1974, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1985. (3) Δ . Κοσμαδόπουλος: Ο ΔΟ ΙΠΟ ΡΙΚΟ ΕΝΟΣ ΠΡΕΣΒΗ ΣΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ 1974-1976, Εκδόσεις Ευρω εκδοτική, Αθήνα 1988. (4) Γ. Κρανιδιώ της: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, Εκδόσεις Σιδέρ ης, Αθήνα 1999. (5) Γ. Σ έρ γ η ς : Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, Εκδόσεις Βλάσση, Αθήνα 1996. (6) Σ. Ριζάς: «Οι δυνάμεις που δεν έψτασαν ποτέ», περ. Ε-Ιστορικά της εψημ. «Ε λ ευ θερ ο τυ π ία », Αθήνα 2003. (7) Σ τα ύρ ο ς Καρακαλέτσης, «Αποστολή "Νίκη ", 1974», ΑΕΡΟ ΠΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τχ. (Α ύγουστος-Σεπ τέμβριος 2006). (8) ΡΑλάσορ: ΔΙΑΤΑΓΗ: ΕΚΤΕΛΕΣΤΕ ΤΟΥΣ ΑΙΧΜ ΑΛΩΤΟΥΣ, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2002. (9) Γ. Μ πούσκος: ΑΠΟΦΑΣΗ-ΑΠΟΒΑΣΗ, Αθήνα 1975. (10) Δ . Χά τζο ς: ΚΥΠΡΟΣ 1974, ΓΙΑΤΙ Δ ΕΝ ΝΙΚΗΣΑΜ Ε, Εκδόσεις Ε λ εύ θερ η Σκέψ ις, Αθήνα 1995. (11) Σ. Κ αρκαλέτσης: Η Μ ΑΧΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟ ΠΙΟ , Αθήνα 2002. (12) Σ υ λ λ ο γ ικ ό : ΧΟΥΝΤΑ -ΑΤΤΙΛΑΣΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Εκδοση του περιοδικού Ε-Ιστορικά τη ς εψημ. «Ελευθεροτυπ ία », Αθήνα 2008. (13) Γ. Κρανιδιώτης: ΑΝΟΧΥΡΩΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΚΥΠΡΟΣ 1960-1974, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1999.

Μελετώντας την Ιστορία, όλοι μας συχνά αναρωτιόμαστε πόσο διαφορετική θα ήταν η εξέλιξη των γεγονότων εάν κάποιο πρόσωπο δεν ήταν παρόν σε μια κρίσιμη στιγμή, εάν η κατάληξη μιας μάχης ήταν διαφορετική, εάν κάποιο μικρό περιστατικό δεν ανέτρεπε την πορεία των πραγμάτων... Αυτή τη φαντασμαγορική περιπλάνηση σε ένα παρελθόν που θα μπορούσε να είχε υπάρξει αλλά δεν συνέβη ποτέ, επιχειρεί η σειρά των Εκδόσεων ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, με τίτλο "WHAT IF". Καταξιωμένοι επιστήμονες και ερευνητές παρουσιάζουν ρεαλιστικά σενάρια για ποικίλα γεγονότα της ελληνικής και της παγκόσμιας στρατιωτικής και πολιτικής Ιστορίας. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι η αφετηρία για ένα γοητευτικό πνευματικό παιχνίδι. Σκεφτήκατε ποτέ πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος μας αν....

ISB N 978-960-6740-76-3

9 78 9 6 0 6 74 07 63 >