Walden ή Η Ζωή Στο Δάσος - Henry D. Thoreau

ο Αμερικανός συγγραφέας και νατουραλιοτης φιλόσοφος Χένρι Ντέιβιντ Θορώ γεννήθηκε στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης το 1817. Σπούδασε στο Χάρβαρντ. Το διάστημα 1838-1841 διδάσκει στην Ακαδημία του Κόνκορντ. Εκτός από το κορυφαίο του έργο Walden ή Η ζωή στο δάσος (1854), έχει γράφει μεταξύ άλλων: Α Week on the Concord and Merrimack Rivers (Μια εβδομάδα στους ποταμούς Κόνκορντ και Μέριμακ, 1849), CMI Disobedience (Πολιτική Ανυπακοή, m9)Jhe Maine Woods (ΤαδάσητουΜέιν, 1864). Πέθανε από φυματίωση το 1862.

W A L D Ε Ν η

Η ζωη στο δάσος

HENRY D. THOREAU

W A L D Ε Ν η

Η ζωή στο δάσος

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ

ΕΚΔΟΣΗ

ΚΕΔΡΟΣ

ISBN 978-960-04-3433^

Τίτλος πρωτοτύπου: Henry David Thoreau: «Walden» Μετάφραση: ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Υπεύθυνη διορθώσεων: ΜΑΡΙΑ ΣΠΑΝΑΚΗ Επιμέλεια-Διόρθωση: ΘΕΟΔΩΡΑ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ηλεκτρονική διόρθωση: ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Τυπογραφική επιμέλεια: ΜΑΡΙΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΜΤΣΙΚΙΩΤΗ © Για την έκδοση στα ελληνικά, Εκδόσεις Κέδρος, Α.Ε., 2007 www.kedros.gr e-mail: booL·@kedros.gr

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Λίγες σελίδες πριν από το τέλος του βιβλίου Ονόλντεν ή Η ζωή στο δάσος, ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ γράφει: «Έτσι λοιπόν ολοκληρώθηκε ο πρώτος μου χρόνος στο δάσος* και ο δεύτερος κύλησε με παρόμοιο τρόπο». Ο αναγνώστης που (ρτάνει στο συγκεκριμένο σημείο αυτού του τόσο πρωτότυπου και γεμάτου εκφραστικό πλούτο βιβλίου, δεν μπορεί παρά να αιφνιδιαστεί από την παραπάνω πρόταση. Η αποφώνηση αυτή μοιάζει να προέρχεται από ένα βιβλίο άλλο από εκείνο που κρατά στα χέρια του. Και αυτό γιατί απουσιάζει η αίσθηση πως στο Ονόλντεν ο Θορώ περιγράφει έναν ολόκληρο χρόνο από τη ζωή του. Η λέξη «λοιπόν» φαντάζει εδώ ολότελα παράταιρη. Αν επιχειρήσουμε να πάρουμε κατά γράμμα την πρόταση αυτή του Θορώ, θα πρέπει να έχουμε κατά νου πως ο πρώτος του χρόνος στο δάσος ξεκίνησε στις 4 Ιουλίου 1845. Οι εμπειρίες και οι σκέψεις του στο διάστημα αυτό έγιναν το θέμα του βιβλίου που εκδόθηκε αρκετά αργότερα και αποτέλεσε ένα είδος παγκόσμιας διαθήκης του συγγραφέα. Ο δεύτερος χρόνος όμως, ο οποίος έληξε με την αποχώρηση του Θορώ από τη λίμνη στις 6 Σεπτεμβρίου 1847, παραμένει ένα μυστήριο κρυμμένο σε κάποια σκοτεινή γωνιά του κειμένου, ένας προσωπικός τόπος, που το μονοπάτι που οδηγεί σε αυτόν μόνο ο ίδιος ο Θορώ το γνώριζε. Το μόνο που είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε εμείς από τα προφανή στοιχεία που μας προσφέρει το κείμενο σχετικά με το δεύτερο χρόνο του Θορώ στη λίμνη Ουόλντεν είναι πως ήταν παρόμοιος με τον πρώτο, ό,τι και αν σημαίνει αυτό. Έχου-

8

WALDEN

με συνηθίσει να αφουγκραζόμαστε κάθε ιστορία περιμένοντας την κατάληξη της, όμως η παραπάνω πρόταση - ακόμα και σε συνδυασμό με την «Κατακλείδα» που ακολουθεί - δεν αποπνέει την αίσθηση μιας «σωστής» κατάληξης. Ξεκινώ από το σημείο αυτό του βιβλίου, γιατί πρόκειται για μια πρόταση - και σχεδόν σε κάθε βιβλίο υπάρχει μια παρόμοια - η οποία δίνει την αίσθηση ενός αρμοΰ, μιας «ραφής» στο υλικό του κειμένου. Ο συγγραφέας μοιάζει να έχει ράψει με προσεκτικές βελονιές το σημείο αυτό, σαν να ήθελε να κρύψει ένα σκίσιμο που απειλεί να διαλύσει ολόκληρο το συνεκτικό ιστό του έργου. «Ο δεύτερος χρόνος», μας λέει ο Θορώ, «κύλησε με τρόπο παρόμοιο με τον προατο». Κι όμως, για τη συγγραφή του βιβλίου χρησιμοποίησε υλικό από τις σημειώσεις που κρατούσε τόσο κατά το δεύτερο χρόνο της διαμονής του στο δάσος όσο και κατά τον προηγούμενο, όταν ακόμη συνέτασσε τις διαλέξεις του και δούλευε πάνω στο χειρόγραφο του πρώτου του βιβλίου, με τίτλο Μια εβδομάδα στους ποταμούς Κόνκορντ και Μέριμακ. Το Ουάλντεν περιέχει επίσης υλικό από τις καταχωρίσεις του Θορώ στο ημερολόγιό του, μερικές από τις οποίες χρονολογούνται ήδη από το 1839, ενώ άλλες από το 1854, τη χρονιά που πρωτοδημοσιεύτηκε το Ονόλντεν από τον εκδοτικό οίκο Ticknor and Fields. Με άλλα λόγια, ο αποσιωπημένος εκείνος «δεύτερος χρόνος» που αναφέρεται στην καταληκτική πρόταση βρίσκεται στη σφαίρα της φαντασίας, ταυτόχρονα όμως είναι ήδη παρών στο κείμενο. «Ο σκοπός για τον οποίο πήγα στη λίμνη Ουόλντεν», γράφει ο Θορώ, «δεν ήταν για να βρω έναν τόπο στον οποίο θα μπορούσα να ζήσω είτε φθηνά είτε πλουσιοπάροχα, αλλά για να καταπιαστώ με κάποιες προσωπικές εργασίες μου έχοντας να αντιμετωπίσω τα λιγότερα δυνατά εμπόδια». Ο λόγος που το Ουόλντεν ηχεί τόσο αρμονικά στη φαντασία των Αμερικανών είναι η απλότητα των εργασιών εκείνων που περιγράφει ο Θορώ. Ένας νεαρός άνδρας, απόφοιτος του Χάρβαρντ, που ακόμη δεν έχει συμπληρώσει το εικοστό όγδοο έτος της ηλικίας του, μεταβαίνει στις όχθες μιας κοντινής μικρής λίμνης. Εκεί χτίζει μια μικρή καλύβα, μόλις τριάμισι επί τεσσεράμισι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

9

μέτρα, με ξυλεία της περιοχής και άχρηστα σανίδια, πάνω σε δανεική γη? χρησιμοποιώντας ένα δανεικό τσεκούρι. Σκάβει ένα κελάρι στο μαλακό χώμα. Φυτεύει ένα χωράφι με φασολιές. Χτίζει μόνος του την καμινάδα, φτιάχνει ασβέστη, σοβαντίζει ο ίδιος το σπίτι του. Τρέφεται κατά κΰριο λόγο με φρούτα και λαχανικά. Το κελάρι του περιέχει κυρίως ρΰζι, μελάσα, κριθάλευρο και καλαμποκάλευρο, το λεγόμενο «ινδιάνικο αλεύρι». Δεν έχει επαγγελματικές υποχρεώσεις, ή τουλάχιστον υποχρεώσεις τέτοιες που οι γείτονές του θα αναγνώριζαν ως επαγγελματικές. Διαβάζει, γράφει, στοχάζεται, συζητά σχεδόν με όποιον συναντά. Κρατάει ημερολόγιο. Η εργασία του, συμφωνά με τα ίδια του τα λόγια, είναι η εργασία του «αυτόκλητου επιθεωρητή της χιονοθύελλας και της καταιγίδας [...] ενός τοπογράφου όχι των δημόσιων δρόμων, αλλά των μονοπατιών του δάσους και όλων εκείνων των μονοπατιών που διασχίζουν τα χωράφια». Ήταν μια ζωή εξαιρετικά λιτή. Κι όμως, ένα μεγάλο ποσοστό των συμπατριωτών του Θορώ ζοΰσε σε συνθήκες ακόμη πιο ταπεινές και φτωχικές, με πολΰ λιγότερες ανέσεις. Όμως ο Θορώ δε φιλοδοξούσε απλά να ζήσει μια ζωή όσο το δυνατόν πιο λιτή. Αυτό που επιθυμούσε ήταν μια ζωή που να συνδυάζει στο μέγιστο δυνατό βαθμό τη λιτότητα με τη συνέπεια απέναντι σε μια αίσθηση οικιακής ζωής που να επιτρέπει την πνευματική εργασία, στα μέτρα της κοινωνίας της Νέας Αγγλίας αλλά και της ίδιας του της ανατροφής. «Είναι τάχα αδύνατο», ρωτά, «να συνδυάσει κανείς την ευρωστία των αγρίων με την πνευματικότητα του πολιτισμένου ανθρώπου;» Αυτό που κάνει τον Θορώ τόσο οξυδερκή κριτικό της ζωής των πιο συνηθισμένων ανθρώπων δεν είναι η απομόνωσή του στη λίμνη και η απομάκρυνση του από τον τρόπο ζωής των υπολοίπων, αλλά η συνεχής επαφή του με αυτόν: η απόφασή του να χτίσει το συνηθισμένο αν και μικροσκοπικό του σπίτι αντί να περιπλανηθεί, οι συχνές του συναναστροφές με τους κατοίκους της μικρής πόλης του Κόνκορντ. Ο Θορώ δεν ξεκίνησε για ένα ταξίδι γεμάτο περιπέτειες, όπως ο Χακ Φιν, ο ήρωας του Μαρκ Τουαίην, ούτε μπάρκαρε σε φαλαινοθηρικό, όπως ο Ισμαήλ, ο ήρωας του Μέλβιλ. Η απλότητα του βίου του τα δύο εκείνα χρόνια στην το-

10

WALDEN

ποθεσία Ουόλντεν δε μοιάζει τόσο με αντίδοτο προς κάποιο δηλητήριο που προσιδιάζει στην αμερικανική ζωή, όσο με ένα είδος μεγεθυντικού φακοΰ που του επιτρέπει να διακρίνει καλύτερα τη χώρα στην οποία ζει και στην οποία επέλεξε να παραμείνει. Παρ' όλα αυτά, η απλότητα του βιβλίου Ουόλντεν είναι περισσότερο εμφανής στον τρόπο με τον οποίο φανταζόμαστε το όλο εγχείρημα του Θορώ, παρά στο ίδιο το έργο, που ήρθε ως αποτέλεσμα του εγχειρήματος αυτοΰ. Έ χ ω την αίσθηση πως οι περισσότεροι από τους αναγνώστες που έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με το βιβλίο αυτό νιώθουν ένα είδος σύγχυσης από τις πρώτες κιόλας σελίδες. Ο αναγνώστης ανακαλύπτει γρήγορα πως το Ουόλντεν οπωσδήποτε δεν αποτελεί μια αφήγηση της ζωής του συγγραφέα στις όχθες της λίμνης. Το αφηγηματικό στοιχείο είναι ελάχιστο, η πλοκή μηδαμινή. (Γι' αυτό άλλωστε και το κλείσιμο εκείνο στο προτελευταίο κεφάλαιο - «Έτσι λοιπόν ολοκληρώθηκε ο πρώτος μου χρόνος στο δάσος» - ηχεί τόσο παράξενο.) Και δεν είναι μόνο αυτό. Έχουμε εκπαιδευτεί, ως αναγνώστες, να περιμένουμε από τη σύγχρονη δοκιμιογραφία ένα είδος ομαλότητας, αν όχι στην αφήγηση, τουλάχιστον στο ρυθμό και στο ρητορικό τόνο. Όμως και στον τομέα αυτό, το Ουόλντεν μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Η γραφή του κινείται σε έδα-. φος πιο πολύπλοκο - και αναφέρομαι αποκλειστικά στην πρωτογενή εικόνα, στην επιφάνεια του λόγου του - σχεδόν από κάθε άλλο μείζον λογοτεχνικό έργο Αμερικανού συγγραφέα του δέκατου ένατου αιώνα, με εξαίρεση το Μόμπι Ντικ. Έ ν α μεγάλο μέρος της πολυπλοκότητας του Ουόλντεν πηγάζει από τον τρόπο με τον οποίο συνετέθη. Η ευρέως επικρατούσα άποψη είναι πως το βιβλίο γράςττηκε στο διάστημα των δύο ετών της παραμονής του Θορώ στην παράγκα στις όχθες της λίμνης, ένας μύθος που βοήθησε και ο ίδιος να καλλιεργηθεί. «Όταν έγραψα τις παρακάτω σελίδες, ή μάλλον το μεγαλύτερο μέρος τους», μας πληροφορεί από την πρώτη κιόλας πρόταση του βιβλίου, «ζούσα μόνος στο δάσος, σε απόσταση ενός μιλίου από τον πλησιέστερο γείτονά μου, σ' ένα σπίτι που είχα χτίσει ολομόναχος στις όχθες τις λίμνης Ουόλ-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

ντεν, κοντά στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης, και ως μοναδικό μέσο βιοπορισμού είχα τα χέρια μου». Αυτό που δείχνει να έχει εδώ κατά νου ο Θορώ είναι ένα πρότυπο απόλυτης αυτάρκειας, ακόμα και σε ό,τι αφορά το χρόνο: φαίνεται πράγματι να ταιριάζει απόλυτα η συγγραφή ενός τέτοιου βιβλίου στο μεγαλύτερο μέρος του κατά τη διάρκεια των μηνών που πέρασε στη λίμνη. Η αλήθεια όμως της πρότασης αυτής ανήκει στη σφαίρα της φαντασίας: το πρώτο χειρόγραφο του Ουόλντεν, που ο Θορώ ολοκλήρωσε ενώ ακόμη ζοΰσε στην καλύβα κοντά στη λίμνη, είχε όγκο μικρότερο από το μισό της τελικής μορφής του. Να λοιπόν άλλη μια ευκαιρία για τον προσεκτικό αναγνώστη να αναλογιστεί τους παράδοξους ισχυρισμούς του Θορώ σχετικά με το κείμενό του και να αναρωτηθεί σε ποιο λογοτεχνικό είδος ανήκει τελικά το Ουόλντεν: στο δοκιμιακό ή, όπως ισχυρίζεται η Τζόις Κάρολ Όουτς, στο «είδος εκείνο των πιο αριστοτεχνικά γραμμένων πεζογραφημάτων»; Στην πραγματικότητα ο Θορώ συνδύαζε δύο διαφορετικά συγγραφικά πρόσωπα. Στο ογκώδες ημερολόγιό του, το οποίο ξεκίνησε σης 22 Οκτωβρίου 1837 και διέκοψε έξι μόνο μήνες πριν από το θάνατό του από φυματίωση στις 9 Μαΐου 1862, συχνά το γράψιμό του ήταν γοργό και αυθόρμητο. Αντλούσε απλόχερα από τις σκέψεις του και τις παρατηρήσεις του κόσμου γύρω του, αν και πολλές από τις καταχωρίσεις του έχουν τη μορφή σημειώσεων σχετικά με τα διαβάσματά του. Τα έργα όμως που έγραφε με σκοπό να δημοσιεύσει αποτελούσαν για εκείνον πάντοτε αντικείμενα διεξοδικής επεξεργασίας και συχνών αναθεωρήσεων. Κάθε βιβλίο του Θορώ θυμίζει ζωντανό οργανισμό στην ανάπτυξή του και αποτελεί καθρέφτη του ιδιαίτερου τρόπου με τον οποίο λειτουργούσε η μνήμη του συγγραφέα του. Γράφει το 1857 στο ημερολόγιό του: «Συχνά μπορώ να δώσω την πιο αληθινή και ενδιαφέρουσα περιγραφή των περιπετειών μου μονάχα αφού έχουν περάσει αρκετά χρόνια, γιατί τότε πια έχει χαθεί κάθε σύγχυση και μόνο τα πιο αξιόλογα γεγονότα παραμένουν ζωντανά στη μνήμη μου. Αν λοιπόν κάτι εξακολουθεί ακόμη να μου κεντρίζει το ενδιαφέρον για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα από τη

12

WALDEN

στιγμή που συνέβη, σημαίνει πως είναι πέρα από κάθε αμφιβολία σημαντικό και μπορώ άφοβα να το καταγράψω με όσες λεπτομέρειες θυμάμαι». Ο Θορώ δεν υπερβάλλει: πράγματι μεσολαβούσαν πολλά χρόνια ανάμεσα στις «περιπέτειές» του και στη δημοσίευση των βιβλίων του. Το βιβλίο Μια εβδομάδα στους ποταμούς Κόνκορντ και Μέριμακ κυκλοφόρησε το 1849, δέκα χρόνια μετά το ταξίδι που αποτέλεσε την αφορμή για να γρα(ρτεί. Το Ονόλντεν δημοσιεύτηκε εννέα χρόνια κι ένα μήνα αφότου ο Θορώ εγκαταστάθηκε για πρώτη φορά στην ομώνυμη τοποθεσία. Δεν έχει νόημα να εξετάσουμε με κάθε λεπτομέρεια όλες τις αναθεωρήσεις που υπέστη το Ονόλντεν ώσπου να πάρει την τελική του μορφή. Αρκεί να επισημάνουμε πως ανάμεσα στο 1847 και το 1854 ο Θορώ έγραψε οκτώ διαφορετικές εκδοχές του βιβλίου πριν κρίνει ότι ήταν έτοιμο για το τυπογραφείο. Η τοποθεσία γύρω από τη λίμνη Ουόλντεν, την οποία ο Θορώ είχε αντικρίσει για πρώτη φορά όταν ήταν πέντε ετών, για πολύ καιρό αποτελούσε για εκείνον οικείο τόπο, κομμάτι της ψυχής του. Όταν λοιπόν πήγε να ζήσει εκεί το 1845, σκοπός του ήταν να γράψει για τον τόπο εκείνο. Αυτό όμως που τον ώθησε να ξεκινήσει το γράψιμο φτάνοντας εκεί ήταν η δικαιολογημένη περιέργεια των γειτόνων του, που είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους διαβάζουμε το βιβλίο αυτό ακόμη και σήμερα. «Δε θα γινόμουν ποτέ τόσο φορτικός στους αναγνώστες μου, σκοτίζοντάς τους με τις υποθέσεις μου», γράφει ο Θορώ στη δεύτερη παράγραφο του Ουόλντεν, «αν δεν είχαν τεθεί κάποια συγκεκριμένα ερωτήματα εκ μέρους των συμπολιτών μου σχετικά με τον τρόπο ζωής μου». Η πιο πρώιμη μορφή του βιβλίου ήταν μια διάλεξη με τίτλο «Η ιστορία του εαυτού μου», που ο Θορώ έδωσε στον φιλολογικό και πολιτιστικό σύλλογο Concord Lyceum το Φεβρουάριο του 1847, όταν ήδη ζούσε στη λίμνη Ουόλντεν για επτά μήνες, με σκοπό να ικανοποιήσει την περιέργεια των συμπολιτών του. Πρόκειται για μια διάλεξη που θύμιζε ίσως περισσότερο κήρυγμα ενός ανέστιου περιπλανώμενου, παρά ενός ανθρώπου με μόνιμη στέγη. Καθώς περνούσαν τα χρόνια ο Θορώ εισήγαγε νέο υλικό, ενώ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

13

ποτέ δεν έπαψε να αναπλάθει και να εμπλουτίζει το παλιό. Επισκέφθηκε ξανά τη λίμνη, ενώ επέστρεφε διαρκώς στα ημερολόγιά του, σε αναζήτηση νέου υλικοΰ. Η ανάπτυξη του βιβλίου ήταν δαιδαλώδης και ακολουθούσε διαδρομές που πολλοί μελετητές προσπάθησαν να αναπαραστήσουν, ξοδεύοντας αρκετό χρόνο και ενέργεια. Καθώς δούλευε πάνω στο χειρόγραφό του, αντιγράφοντας σημεία του ξανά και ξανά με το δυσανάγνωστο γραφικό του χαρακτήρα, ο Θορώ αποκάλυπτε σταδιακά μια υποβόσκουσα δομή που ακολουθούσε τις εποχές στο Ονόλντεν, η οποία στις πρώτες εκδοχές του βιβλίου βρισκόταν ακόμα κρυμμένη. Κάποια από τα σημαντικότερα σημεία το έργου - μεγάλα κομμάτια των κεφαλαίων «Άγριοι γείτονες», «Σπιτική θαλπωρή», «Χειμωνιάτικοι επισκέπτες», «Τα ζώα του χειμώνα» και «Η λίμνη το χειμώνα» - προστέθηκαν μετά το 1851. Πρόκειται για κομμάτια που βοηθούν να ισορροπήσει η αφήγηση καθώς προχωρά προς την «Άνοιξη», το τελευταίο κεφάλαιο πριν από τη γλαφυρή «Κατακλείδα» του Ονόλντεν. Κι όμως, παρά τους εύλογους ισχυρισμούς για την ύπαρξη μιας «δομικής ολότητας στο Ονόλντεν», όπως την αποκαλεί ο μεγάλος μελετητής της αμερικανικής λογοτεχνίας Μάθιεσεν* - ισχυρισμοί που βασίζονται στην αφηγηματική εξέλιξη του βιβλίου, η οποία φαίνεται να ακολουθεί την εναλλαγή των εποχών - ο αναγνώστης που έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το Ονόλντεν είναι πιθανότερο να αντιληφθεί το έργο ως μια συρραφή ετερόκλητων στοιχείων παρά ως ενιαίο, αρμονικό σύνολο. Ως εικόνα αυτή καθαυτή, η λίμνη αποτελεί ένα μοναδικό και αδιαίρετο στοιχείο, την ουσία του ενός: ένας παρθένος υδάτινος όγκος κοντά στη μικρή πόλη Κόνκορντ, που περιζώνεται από απόκρημνες όχθες. Ταυτόχρονα όμως αποτελεί και αστείρευτη πηγή αναλογιών, με τα μονοπάτια της να οδηγούν μακριά από το νερό κι έπειτα να επιστρέφουν ελι-

* «The structural wholeness» (Η δομική ολότητα): F.O. Matthiessen, AmeHcan Renaissance (Αμερικανική αναγέννηση), Oxford University Press, Νέα Υόρκη, 1968, σελ. 173.

14

WALDEN

κοειδώς. Ένα στοιχείο που συγκρατεί το βιβλίο αυτό από το να διαλυθεί εις τα εξ ων συνετέθη - μια και ο Θορώ ακολουθεί σχεδόν το καθένα από τα μονοπάτια εκείνα ως το τέρμα του - είναι απλά και μόνο η εικόνα της ίδιας της λίμνης και της μικρής καλύβας του συγγραφέα σης όχθες της. Πρόκειται για μια εικόνα που προσφέρει στον αναγνώστη μια αίσθηση του τόπου, σ' ένα βιβλίο που το θέμα του δεν είναι άλλο από ένα νεαρό άνδρα ο οποίος αναζητά ένα σπίτι, έναν τόπο, και ο οποίος, στην αρχή τουλάχιστον, δε δείχνει να βιάζεται να φτάσει σης όχθες της λίμνης. «Είμαι ευγνώμων», γράφει ο Θορώ, «που η λίμνη αυτή φτιάχτηκε τόσο βαθιά και τόσο παρθένα, έτσι που να λειτουργεί σαν σύμβολο». Και ένα από τα πράγματα τα οποία τελικά φτάνει να συμβολίζει, είναι ακριβώς η ενότητα του βιβλίου αυτοΰ. Η ετερόκλητη φΰση του ΟνοΑντεν γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στο επίπεδο της πρόζας. Όσο σπουδαίες και αν είναι οι ιδέες που υπάρχουν μέσα του, όσο σπουδαία και αν ήταν τα πρακτικά και ηθικά εγχειρήματα του Θορώ, ο κύριος λόγος για τον οποίο επιβιώνει το βιβλίο δεν είναι άλλος από το υψηλό επίπεδο της γραφής του, ακόμη και αν αυτό δε διατηρείται σταθερό σε όλη τη διάρκεια του βιβλίου. Το Ουόλντεν αποτελεί μια σύνοψη διαφόρων υφολογικών τεχνικών που κυριαρχούσαν στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Κάποιες από αυτές προμηνύουν τη λιτότητα της γραφής που επικράτησε στην αμερικανική λογοτεχνία στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, άλλες κοιτούν προς τα πίσω, σε κάποια πολύ πιο περίτεχνα πρότυπα της αγγλικής πεζογραφίας του δέκατου έβδομου αιώνα, άλλες πάλι καθρεςττίζουν τις ιδιαίτερες και από καιρό χαμένες λογοτεχνικές τάσεις της εποχής του Θορώ. Το καθένα από τα υφολογικά αυτά μοντέλα που συνυπάρχουν στο Ουόλντεν δείχνει να απευθύνεται σε διαφορετικό κοινό: τη μια ο Θορώ μοιάζει να μιλά σε μια μικρή ομάδα γειτόνων του που έχουν συγκεντρωθεί στην έδρα του φιλολογικού συλλόγου Concord Lyceum, την άλλη είναι σαν να απευθύνεται στις επερχόμενες γενιές. Κάποιες φορές δείχνει να γράφει για μια σύναξη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

15

ψυχρών και κάπως υπεροπτικών λογοτεχνικών κριτικών, κάποιες άλλες μονάχα για τον εαυτό του. «Όσο για το ΰφος της γραφής», γράφει κάπου ο Θορώ, «αν κάποιος έχει κάτι να πει, τότε αυτό θα βγει από μέσα του με τρόπο φυσικό και άμεσο, όπως πέφτει μια πέτρα στη γη αμέσως μόλις την ελευθερώσουμε από τη χοΰςρτα μας».* Παρ' όλο που η παραπάνω πρόταση ακούγεται σαν περιγραφή της δημιουργικής διαδικασίας του συγγραφέα, στην ουσία αποτελεί περιγραφή της εντύπωσης που δίνει ένα καλογραμμένο κείμενο στον αναγνώστη - ειδικά στην περίπτωση του Θορώ, ο οποίος, ως γνωστόν, δούλευε και ξαναδούλευε με ιδιαίτερη φροντίδα τα χειρόγραφά του. Έτσι, για τον αναγνώστη οι λέξεις φαίνονται να έχουν μπει «με τρόπο ςρυσικό» στη σωστή τους θέση, χωρίς ο συγγραφέας να έχει καταβάλει κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια. Στο απόγειο των ικανοτήτων του, ο Θορώ δημιουργεί διαρκώς τούτη την εντύπωση, αν και δεν είναι πάντοτε αυτό το αποτέλεσμα για το οποίο πασχίζει. Διαθέτει την ικανότητα να χειρίζεται τον πεζό λόγο με τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργεί μια γλώσσα που ακούγεται οικεία όπως η καθημερινή, αλλά πιο λακωνική και ισορροπημένη. Αυτό στο οποίο επιμένει ο Θορώ στο συγκεκριμένο παράθεμα, από τη σκοπιά του συγγραφέα, είναι το να έχει κανείς κάτι να πει και όχι τόσο το να διαθέτει λιτό ύφος. Ο Θορώ πάντοτε είχε κάτι να πει και συνήθως το έλεγε με τρόπο που έμενε για πάντα χαραγμένος στη μνήμη του αναγνώστη. Αυτό εννοούσε και ο Γουάιτ (Ε.Β. White) στο δοκίμιο με τίτλο Ένας ανεπαίσθητος βραδινός ήχος (Α Slight Sound At Evening), που έγραψε με αφορμή τον εορτασμό των εκατό χρόνων από την πρώτη δημοσίευση του Ονόλντεν. «Ο Θορώ», γράφει ο Γουάιτ, «είχε την τάση να χρησιμοποιεί αποφθεγματική γλώσσα, μια ικανότητα για την οποία δεν μπορούν να παινευτούν όλοι οι συγγραφείς. Το Ονόλντεν αποτελεί, από ρητορική άποψη, ένα σύνολο από έγκυρες προτάσεις, μερικές από τις οποίες, όπως γίνεται φα* «As for style of writing» (Όσο για το ΰφος της γραφής): ό.π., σελ. 155.

16

WALDEN

νερό σήμερα, είναι τόσο άφθαρτες όσο και ξεπερασμένες».* Οι προτάσεις του Θορώ - ή τουλάχιστον όσες από αυτές μένουν στη μνήμη - είναι γεμάτες από το ζήλο ενός ανθρώπου που μιλά κατευθείαν στο κοινό του, δείχνουν πως πρόκειται για κάποιον που έχει συναίσθηση των δυνατοτήτων του να πείθει τον ακροατή του, που γνωρίζει την αλήθεια των όσων λέει. Ιδοΰ ένα παράδειγμα: Έχουμε ανάγκη το τονωτικό της άγριας (ρύσης - να τσαλαβουτήσουμε κάποιες φορές σε βάλτους όπου παραμονεύει ο νυχτοκόρακας και η αγριόκοτα, να ακούσουμε το βροντερό κρώξιμο της βαλτομπεκάτσας· να μυρίσουμε το σπαθόχορτο που θροΐζει στον άνεμο, στα μέρη όπου μονάχα τα πιο άγρια και μοναχικά πουλιά χτίζουν τις φωλιές τους, εκεί όπου το κουνάβι σέρνεται με την κοιλιά στο έδαφος. Ενώ επιθυμούμε με όλη μας την ψυχή να εξερευνήσουμε και να μάθουμε τα πάντα, την ίδια στιγμή απαιτούμε να μείνουν τα πάντα μυστηριώδη και ανεξερεύνητα, να είναι απείρως άγριες η στεριά και η θάλασσα, αχαρτογράφητες και ακατανόητες και οι δυο τους, αφού δεν είναι σε θέση ο άνθρωπος να τις εξιχνιάσει. Τη Φύση δεν τη χορταίνουμε ποτέ μας.

Ο αναγνώστης του παραπάνω αποσπάσματος τείνει αυτόματα να προσέξει τις αξιωματικές επισημάνσεις που εκφράζονται σε αυτό: έχουμε ανάγκη το τονωτικό της άγριας φύσης - τη Φύση δεν τη χορταίνουμε ποτέ μας. Αυτές οι προτάσεις αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα του είδους των προτάσεων με τις οποίες επιθυμούσε να εκφράζεται ο Θορώ, που μοιάζουν με πέτρες που αφήνονται να πέσουν στη γη - απλές, άμεσες, αναπότρεπτες, εύκολα παραθέσιμες. Όμως το είδος εκείνο της πρόζας του Ονόλντεν που προετοιμάζει τον αναγνώστη για να δεχτεί την επίδραση τέτοιων προτάσεων είναι αρκετά διαφορετικό: πιο εκτενές, πιο περιγραφικό, με λιγότερο πο-

* «Thoreau tended to write» (Ο Θορώ είχε κλίση στη συγγραφή): Ε.Β. White, Essays of Ε.Β. White (Δοκίμια του Ε.Β. White), Harper and Row, Νέα Υόρκη, 1977, σελ. 239.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

17

μιπώδεις ρυθμούς. Είναι ένας λόγος στον οποίο ο Θορώ αποχωρεί για λίγο από το κέντρο της σκηνής, αφήνει κατά μέρος τους φλογερούς τόνους και μας επιτρέπει να ακοΰσουμε «το βροντερό κρώξιμο της βαλτομπεκάτσας», να μυρίσουμε «το σπαθόχορτο που θροΐζει στον άνεμο». Να για παράδειγμα μια παράγραφος από το πρώτο κεφάλαιο του Ονόλντεν με τίτλο «Οικονομία», όπου η γραφή του Θορώ βρίσκεται στο απόγειο της απλότητας και της αμεσότητάς της: Ως τα μέσα του Απρίλη, μια και δε βιαζόμουν καθόλου να αποτελειώσω τη δουλειά μου αλλά απεναντίας προσπαθούσα να την κάνω όσο καλύτερα γινόταν, είχα έτοιμο το σκελετό του σπιτιού μου. Τώρα πια μπορούσαν να μπουν τα σανίδια. Είχα ήδη αγοράσει την παράγκα του Τζέιμς Κόλινς, ενός Ιρλανδού που δούλευε στο Σιδηρόδρομο του Φίτσμπουργκ, με σκοπό να χρησιμοποιήσω τα σανίδια της. Είχα ακούσει τα καλύτερα λόγια για την παράγκα αυτή. Όταν πέρασα για να τη δω, ο Τζέιμς Κόλινς έλειπε. Την περιεργάστηκα απ' έξω, χωρίς να γίνω στην αρχή αντιληπτός από την οικογένεια που ζούσε μέσα, τόσο ψηλό ήταν το παράθυρο. Οι διαστάσεις της παράγκας ήταν μικρές και είχε επικλινή στέγη, σαν εξοχική κατοικία. Δεν υπήρχαν και πολλά άλλα για να δω, μια και ολόγυρά της τα σκουπίδια είχαν σχηματίσει ένα τείχος με ύψος γύρω στο ενάμισι μέτρο, σαν σωρός από κοπριά. Το πιο γερό μέρος ήταν η στέγη, αν και τα ξύλα είχαν σκεβρώσει αρκετά και είχαν γίνει τραχιά από τον ήλιο.

Επιφανειακά, το παραπάνω απόσπασμα μπορεί να μη δημιουργεί σπουδαία εντύπωση. Λείπουν τα γλωσσικά πυροτεχνήματα που συναντά κανείς στα πιο γνωστά αποσπάσματα των έργων του Θορώ. Λείπει ακόμη το επιτακτικό ύφος και ο αφοριστικός τόνος των αποφθεγματικών του ρήσεων. Όμως πρόκειται για ένα δείγμα πεζού λόγου από τους καθαρότερους της αμερικανικής λογοτεχνίας των μέσων του δέκατου ένατου αιώνα, που ακόμη και σήμερα ακούγεται φρέσκος και, κατά κάποιον τρόπο, αυθεντικά αμερικανικός. Αποτελεί το ευρύτερο θεμέλιο πάνω στο οποίο έχει δομηθεί το Ονόλντεν -

18

WALDEN

αλλά και ολόκληρη η απλότητα του ΰφους της αμερικανικής λογοτεχνίας. Μια πρόζα απλή, απέριττη, που επιτρέπει στον αναγνώστη να δει καθαρά το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται το Ονόλντεν. Στα επόμενα κεφάλαια η γλώσσα αυτή αναδεικνύεται κυρίαρχη σε κάθε παρατήρηση του φυσικοΰ περιβάλλοντος. Παρατηρήσεις αυτοΰ του είδους αφθονούν στα κεφάλαια «Τα ζώα του χειμώνα» και «Η λίμνη το χειμώνα». Τι θα μπορούσαμε όμως να ποΰμε για το ΰφος που κυριαρχεί στο παρακάτω απόσπασμα; Τα έθνη κατατρύχονται από την παράλογη επιθυμία να διαιωνίσουν τη μνήμη του εαυτοΰ τους μέσα από τις ποσότητες πελεκημένης πέτρας που αφήνουν πίσω τους. Τι θα γινόταν άραγε αν κατέβαλλαν την ίδια προσπάθεια για να διαμορφώσουν και να γυαλίσουν όχι την πέτρα, αλλά τους τρόπους τους; Έ ν α μονάχα κομμάτι κοινής λογικής θα ήταν πιο αξιοσημείωτο και από ένα μνημείο ψηλό όσο το φεγγάρι. Προτιμώ να βλέπω τις πέτρες στη θέση τους. Το μεγαλείο των Θηβών της αρχαίας Αιγΰπτου ήταν ένα μεγαλείο γεμάτο ευτέλεια. Περισσότερη λογική έχουν τα πέντε μέτρα του πέτρινου τοίχου που φράσσουν το χωράφι ενός τίμιου ανθρώπου παρά οι Θήβες με τις εκατό πΰλες, μνημείο που έχει ξεστρατίσει από το αληθινό νόημα της ζωής.

Σ' αυτό το μάλλον ασυνεχές απόσπασμα μπορεί κανείς να διακρίνει στη γραφή του Θορώ μια ξεροκέφαλη άρνηση συμβιβασμού. Αφήνει τις σχέσεις ανάμεσα στις προτάσεις να διευθετηθούν όπως μπορούν μόνες τους και δεν μπαίνει στον κόπο να ξεκαθαρίσει τα όρια μεταξύ μεταφοράς και πραγματικότητας. Στο απόσπασμα αυτό δείχνει να κατευθύνεται προς την ασυνέχεια της λυρικής ποίησης, ακόμη και αν το θέμα του δεν είναι καθόλου λυρικό. Για ένα συγγραφέα σαν τον Θορώ, το διάστημα ανάμεσα στις σύντομες προτάσεις μπορεί να γίνει πολύ μεγάλο - ο αναγνώστης υποχρεώνεται να αντιμετωπίσει τα άλματα αυτά της φαντασίας του συγγραφέα με δικά του αντίστοιχα «άλματα πίστης». Έχει κανείς την αίσθηση ότι ο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

19

Θορώ μπορεί να φτάσει σε οποιοδήποτε θέμα, όσο βαθυστόχαστο ή κοινότοπο και αν είναι, από τη μία πρόταση στην άλλη. Όμως ο συγγραφέας Θορώ έχει ένα ακόμη πρόσωπο. Πρόκειται για ένα πρόσωπο που ο αναγνώστης συχνά παραμερίζει, καθώς αναζητά τις πιο ηχηρές προτάσεις, εκείνες που εντυπώνονται στο μυαλό, όπως για παράδειγμα αυτή εδώ: «Μεγάλωνα, τις ώρες εκείνες, όπως μεγαλώνει το καλαμπόκι μέσα στη νύχτα». Το τρίτο αυτό συγγραφικό πρόσωπο του Θορώ ανήκει απόλυτα στην εποχή του. Γράφει με ΰφος που σήμερα μας φαίνεται απαρχαιωμένο, με ένα είδος επιχρυσωμένης, πύρινης γλώσσας, που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της αμερικανικής ποίησης και λογοτεχνίας των μέσων του δέκατου ένατου αιώνα. Είναι μια πρόζα πομπώδης, με βεβιασμένο χιούμορ, συμβατική και ξεπερασμένη από καιρό. Με την επιτήδευση της δείχνει να επιζητά αναγνώριση, ως δείγμα κάποιας κλασικής εποχής. Κΰριο χαρακτηριστικό της είναι ένα είδος ακραίας υπερβολής, η οποία προσπαθεί να κλείσει συνωμοτικά το μάτι στον αναγνώστη. Ιδοΰ, για παράδειγμα, ο Θορώ στο πιο ροκοκό του ΰφος, καθώς περιγράφει τον ήχο των φρΰνων μέσα στη νΰχτα: Εν τω μεταξύ όλη η όχθη αντηχούσε από τα κοάσματα των φρΰνων, τα ανήσυχα πνεύματα των παλιών γλεντζέδων που προσπαθούν να τραγουδήσουν ένα σκοπό μέσα στα νερά της λίμνης τους, όμοια με τα νερά της Στυγός και ας μου συγχωρήσουν οι νύμφες της λίμνης Ουόλντεν τη σύγκριση αυτή, αφού, παρ' όλο που δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ςρύκια εκεί, βατράχια σίγουρα υπάρχουν - οι πότες που πασχίζουν να κρατήσουν ζωντανή την εύθυμη ατμόσφαιρα των παλιών γιορταστικών τους συμποσίων, παρ' όλο που οι φωνές τους έχουν πια βραχνιάσει και ακούγονται σπασμένες και βαριές σε μια παρωδία κεφιού, το κρασί έχει χάσει πια τη γεύση του και έχει γίνει ένα ζουμί που δε χρησιμεύει παρά για να φουσκώσει τις κοιλιές τους και η γλυκιά μέθη δεν έρχεται ποτέ να πνίξει τις παλιές αναμνήσεις, μόνο ο κορεσμός, το μούλιασμα και το φούσκωμα.

Αυτό που κάνει το παραπάνω απόσπασμα προβληματικό για το

20

WALDEN

σύγχρονο αναγνώστη δεν είναι τόσο η προσωποποίηση των φρΰνων, αλλά η κοινοτοπία της μυθοποίησης τους. Σε ολόκληρο το απόσπασμα υπάρχει μία μόνο στιγμή πραγματικής παρατήρησης. Όλα τα υπόλοιπα δεν είναι παρά αέρας. Η πρόταση - γιατί για μία πρόταση πρόκειται - έχει φουσκώσει σαν τις κοιλιές των βατράχων. Ο ρυθμός της είναι ασταθής. Στο τέλος της μένουμε με την εντύπωση πως η σύνταξη έχει ξεπεράσει κατά πολΰ την πολυπλοκότητα της ιδέας την οποία σκόπευε να περιγράψει. Κάτι που συχνά σκιάζει την καθαρότητα του ΰφους του Θορώ είναι η συχνή χρήση μεταφορών και παρομοιώσεων. Όπως οι περισσότεροι συγγραφείς, έτσι και ο Θορώ πίστευε στην παντοδύναμη μαγεία των μεταφορών και τις χρησιμοποιούσε όσο απλόχερα χρησιμοποιούσε ο Σαίξπηρ τα λογοπαίγνια. Η πληθώρα των μεταφορών στο Ουόλντεν μας δείχνει τον Θορώ να δοκιμάζει κάθε δυνατή παρομοίωση, κάθε δυνατή σύγκριση, στοιβάζοντάς τες τη μία πάνω στην άλλη, αναζητώντας μια αλήθεια που η έκφρασή της βρίσκεται πέρα από τη δύναμη των λέξεων. Κάποιες φορές οι παρομοιώσεις του είναι πεζές και ελαφρώς κωμικές, όπως η παρακάτω, από το κεφάλαιο «Επισκέπτες»: «Το βόλι της σκέψης σου πρέπει να έχει σημαδέψει καλά το στόχο, να έχει ξεπεράσει κάθε εμπόδιο που θα μπορούσε να το κάνει να εξοστρακιστεί και να έχει μπει στην τελική και σταθερή πορεία του πριν q)τάσει στο αυτί του ακροατή, αλλιώς υπάρχει ο κίνδυνος να ξαναβγεί από το πλάι του κεφαλιού του». Πολύ συχνά όμως οι μεταφορές που χρησιμοποιεί ο Θορώ μεταπηδούν με μεγάλη ευκολία από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο, έτσι που ο αναγνώστης μένει μετέωρος ανάμεσα στα δύο, σαν να βαδίζει σε δύο διαφορετικά μονοπάτια ταυτόχρονα. Είναι μια κατάσταση που μπορεί να τον κάνει να σαστίσει, ενώ την ίδια στιγμή του ανοίγει τα μάτια. Πάρτε για παράδειγμα την παρακάτω πρόταση, από το κεφάλαιο «Μοναξιά»: «Ήταν φανερό πως στη λίμνη Ουόλντεν ψάρευαν πολύ περισσότερα, πράγματα από την ίδια τους τη φύση, και δόλωναν τα αγκίστρια τους με σκοτάδι». Τι σημαίνει να δολώνει κανείς το αγκίστρι του με σκοτάδι; Πρόκειται για μια μεταφορά που δεν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

21

μπορεί να ερμηνευτεί με τη βοήθεια της κοινής λογικής. Μέσα σε μια στιγμή, το γνώριμο τοπίο της λίμνης Ουόλντεν γίνεται αφορμή για να ξεφυτρώσει κάποιο ηθικολογικό δίδαγμα το οποίο δεν μπορεί ποτέ να αποδοθεί ικανοποιητικά από τον κοινό λόγο - κι αυτό είναι κάτι που συμβαίνει αρκετά συχνά καθώς προχωρά η αφήγηση. Κάθε εικόνα της πραγματικότητας μέσα στο Ουόλντεν εκπέμπει ένα μεταφυσικό ιριδισμό* και το μέσο για να γίνει αντιληπτός είναι σχεδόν πάντοτε η μεταφορά. Όταν η υπερβολή των μεταφορών του Θορώ υποχωρεί έστω και λίγο, όταν οι μεταφορές του έχουν τις ρίζες τους σε μια περισσότερο προσεκτική και λιγότερο ηθικολογική παρατήρηση της φΰσης απ' ό,τι συμβαίνει στα παραπάνω παραδείγματα, τότε μας χαρίζει τα κομμάτια εκείνα που εδραιώνουν τη φήμη του ως δεινού παρατηρητή του φυσικοΰ περιβάλλοντος. «Την πρώτη εβδομάδα», γράφει, «όποτε κοιτούσα πέρα, τη λίμνη, μου έδινε την εντύπωση πως ήταν μια από εκείνες τις μικρές λιμνούλες που συναντά κανείς ψηλά στα βουνά, που ο πυθμένας τους βρίσκεται πολΰ πιο πάνω από την επιφάνεια των άλλων, και καθώς ψήλωνε ο ήλιος την έβλεπα να πετά από πάνω της το πέπλο της ομίχλης και σιγά σιγά εδώ κι εκεί να εμφανίζονται τα απαλά κυματάκια ή η λεία επιφάνειά της, καθώς τα σύννεφα της ομίχλης υποχωρούσαν σαν φαντάσματα προς όλες τις κατευθύνσεις και χάνονταν στο δάσος, λες και διαλυόταν κάποια μυστική νυχτερινή σύναξη». Και όποτε ο λόγος γίνεται ακόμη πιο ήρεμος, όποτε οι μεταφορές υποκύπτουν ακόμη περισσότερο στον κύριο σκοπό της πρότασης, τότε οι περιγραφές της φύσης αποκτούν εξαιρετική ποιότητα. «Μια εβδομάδα ολόκληρη», λέει στο κεφάλαιο «Άνοιξη», «άκουγα μέσα στην πρωινή ομίχλη τον παραπονεμένο, κυκλωτικό κρωγμό κάποιας μοναχικής αγριόχηνας που γύρευε το ταίρι της, κάνοντας ολόκληρο το δάσος να αντηχεί μ' έναν ήχο πολύ μεγαλύτερο θαρρείς από οποιοδήποτε ζώο θα μπορούσε να κατοικήσει ποτέ μέσα σ' αυτό». Μια φράση τόσο σπάνιας ομορφιάς και ηχητικής περιγραφικότητας, ο «παραπονεμένος, κυκλωτικός κρωγμός κάποιας μοναχικής αγριόχηνας», εντυπώνεται στο μυαλό του ανα-

22

WALDEN

γνώστη για πολύ καιρό αφοΰ έχει πια αφήσει στην άκρη το Ονόλντεν και έχει πιάσει κάποιο άλλο βιβλίο. Καθοας βυθίζεται στο Ονόλντεν, ο αναγνώστης πρέπει να φροντίζει να προσαρμόζει τους ρυθμούς του στο μονοπάτι το οποίο διασχίζει, να σταματά όπου είναι απαραίτητο και να συνεχίζει την πορεία του όποτε πρέπει. Άλλωστε, το Ονόλντεν δεν παρέχει επιχειρηματολογία, δε συνθέτει κάποια λογική αλυσίδα που ο κάθε κρίκος της χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Είναι ένα μανιφέστο που περιέχει καυστική γλώσσα και αναλυτική παρουσίαση σε ίσες ποσότητες. Τα ισχυρότερα συγγραφικά εργαλεία που διαθέτει ο Θορώ είναι ο ενθουσιασμός και η ικανότητά του να χαρίζει στις συχνά παράδοξες απόψεις του μια όψη φυσική, να τις κάνει να φαντάζουν σχεδόν αυτονόητες, έτσι που να νιώθουμε στο πετσί μας το βάρος των ιδεών του, όσο ξένες κι αν μας φαίνονται. Έχει την ικανότητα να μας εμφανίζει μια ιδέα με τρόπο τέτοιο, ώστε όλα όσα αυτή υπονοεί μοιάζει να ηχοΰν πεντακάθαρα, χωρίς να υπάρχει ανάγκη να εξηγηθούν, ακόμα και αν στην πραγματικότητα φαίνονται ανεξήγητα. «Και το κυνήγι της πέρδικας και της βαλτομπεκάτσας μπορεί να προσφέρει σπάνια ψυχαγωγία», γράφει. «Πιστεύω όμως ότι ακόμα πιο ευγενές θήραμα για τον κυνηγό θα ήταν ο ίδιος του ο εαυτός». Ελάχιστη σημασία έχει αν ο ισχυρισμός που εκφράζεται στην πρόταση αυτή είναι ευλογοφανής ή όχι. Αυτό που έχει σημασία είναι ο τρόπος με τον οποίο ταρακουνάει τον αναγνώστη. «Οποιαδήποτε αλήθεια είναι προτιμότερη από την αυταπάτη», γράφει κάπου αλλού. «Ρώτησαν τον Τομ Χάιντ το γανωτή λίγο πριν τον κρεμάσουν αν είχε τίποτε να πει. "Να πείτε στους ραφτάδες", είπε, "να μην ξεχνάνε να δένουν έναν κόμπο στην κλωστή τους πριν κάνουν την πρώτη βελονιά"». Ο Θορώ μας αφήνει να στοχαστούμε την παραβολή αυτή με την ησυχία μας, μια ησυχία την οποία αποφεύγει να ταράξει με κάποιο δικό του σχόλιο πάνω στη μικρή αυτή ιστορία. Ακόμα και έπειτα από σχεδόν ενάμιση αιώνα, το Ονόλντεν εξακολουθεί να έχει τη δύναμη να αναστατώνει τον αναγνώστη. (Ας μην

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

23

ξεχνάμε, άλλωστε, πως πρόκειται για ένα βιβλίο που ως μόνιμη επωδό του έχει την απουσία στέγης.) Ένα μέρος της δύναμης αυτής προέρχεται από τον χαρακτήρα του ίδιου του Θορώ, ο οποίος κάποιες φορές είναι τόσο ανοιχτός όσο και η ίδια η επιφάνεια της λίμνης, αν και με έντονα φανερή τη χαρακτηριστική επιτηδειότητα των Γιάνκηδων. Άλλες φορές πάλι φαντάζει μυσταγωγικός, σχεδόν απροσπέλαστος, και φαίνεται να μιλά για πράγματα φανερά μονάχα στον ίδιο. Είναι κι αυτός ένας από εκείνους τους «άγριους ανθρώπους», οι οποίοι «από ένστικτο ασπάζονται άλλα ήθη και εμπιστεύονται άλλες αρχές από εκείνες των συγχωριανών τους, που με τα πέρα δώθε τους μπαλώνουν τη στόφα των χωριών τους σε σημεία που αλλιώς θα έχασκαν ξηλωμένα». Αρνείται να ζήσει μια στρωτή ζωή, να αποδεχτεί τις κοινές αντιλήψεις, αλλά παρ' όλα αυτά κρατάει ανοιχτό το διάλογο με εκείνους που ζουν ζωές πιο συνηθισμένες από τη δική του. Το Ονόλντεν ποτέ δεν ξεπέφτει στη διεκτραγώδηση των δεινών του συγγραφέα του. Η δύναμη που διαθέτει το βιβλίο να ταρακουνά τον αναγνώστη προέρχεται και από ένα ακόμη γεγονός: πηγαίνοντας στην όχθη της λίμνης για να ζήσει σ' ένα σπίτι που έχτισε ο ίδιος, ο Θορώ επαναλαμβάνει μια από τις πράξεις που κατέχουν κυρίαρχη θέση στη συλλογική αμερικανική φαντασία: την πράξη της απόβασης σε έναν άγριο τόπο, της εγκατάστασης σε μια δασώδη περιοχή, της δημιουργίας ενός ξέφωτου εκεί όπου δεν υπήρχε πριν, της απόρριψης των περίτεχνων στολιδιών της πολιτισμένης ευρωπαϊκής ζωής, του ξεκινήματος μιας ζωής με σχετική αυτάρκεια. Ο Θορώ αποδίδει με πιστότητα το ριζοσπαστισμό του πρότυπου αμερικανικού εγχειρήματος και μάλιστα το κάνει χωρίς τον παραμικρό συναισθηματισμό, χωρίς ίχνος της ευλάβειας που έχει αναπτυχθεί γύρω από το μύθο της γέννησης της Αμερικής. Ο Μπρόνσον Άλκοτ, σύγχρονός του, άγγιξε την αλήθεια γύρω από το ριζοσπαστισμό του Θορώ δηλώνοντας τρία χρόνια πριν από τη δημοσίευση του Ονόλντεν: «Ο άνθρωπος αυτός είναι η προσωποποίηση της ανεξαρτησίας - είναι στ' αλήθεια ο μοναδικός υπογράφων της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και αποτελεί

24

WALDEN

από μόνος του μια επανάσταση, μεγαλύτερη από εκείνη του 1776, αφοΰ έκανε κάτι περισσότερο από το να βάλει απλά την υπογραφή του: έκανε τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας πράξη».* Κι όμως υπάρχει κάτι υπερβολικά γνώριμο στη δοκιμασία στην οποία υπέβαλε τον εαυτό του ο Θορώ πηγαίνοντας στη λίμνη. Δεν είναι κάτι που εκφράζεται με γλώσσα παιδική, παρ' όλο που κατά μία έννοια πρόκειται για ένα παιδικό εγχείρημα: το είδος εκείνο της ιδέας που έρχεται σ' ένα παιδί μια ζεστή καλοκαιρινή ημέρα, όταν η ζωή στις όχθες μιας δροσερής λίμνης φαντάζει ιδεατή. Σε κάθε τέτοια παιδική φαντασίωση υπάρχει ένας εγγενής ριζοσπαστισμός, ο οποίος εμφανίζεται ως ένα είδος βαθιάς έκπληξης απέναντι στον κόσμο που έχουν φτιάξει οι ενήλικες. Ο Θορώ συλλαμβάνει τέλεια το συναίσθημα αυτό. Όταν λέει ότι «εκείνο που οι γέροι σου λένε πως δεν μπορείς να κάνεις, μόλις προσπαθήσεις, ανακαλύπτεις πως μπορείς», τότε μιλά ο έμφυτος ριζοσπαστισμός, η αναρχική φαντασία ενός παιδιού. Κι αν εμείς με τη σειρά μας τον διαβάζουμε σωστά, τότε τον ακούμε κι εμείς με τα αυτιά ενός παιδιού. Ο Θορώ είναι ένα παιδί που διαθέτει τις συλλογιστικές και συγγραφικές ικανότητες ενός προικισμένου ενήλικα. Όμως, πριν προλάβει το παιδί μέσα στον καλοκαιρινό του ενθουσιασμό να απομακρυνθεί πολΰ από το σπίτι του, οι σκέψεις του ξαναγυρνούν πίσω, αρχίζει να νιώθει αυτό που πιστεύω ότι ένιωθε συχνά και ο ίδιος ο Θορώ κατά μια μεταφορική έννοια: νοσταλγία για τον τόπο του. Διαβάζοντας το ΟυόΑντεν ως ένα βιβλίο που αφορά κάποιον που πήγε να ζήσει στις όχθες μιας λίμνης, συχνά ξεχνάμε πως αφορά επίσης κάποιον που έχτισε ένα σπίτι. Η οικιακή ζωή αποτελεί τον πυρήνα του έργου αυτοΰ. Ο Θορώ εγκαθίσταται νοητικά σε κάθε τόπο που βρίσκει μπροστά του, τον δοκιμάζει για να δει αν του κάνει. «Όπου κι αν τύχαινε να καθίσω», γράφει, «εκεί θα μπορούσα και να ζήσω, γινόμουν το κέντρο του τοπίου * «This man is the independent» (Ο άνδρας αυτός είναι η προσωποποίηση της ανεξαρτησίας): Matthiessen, βλ. σημ. 1, σελ. 79.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

25

που με περιέβαλλε. Τι άλλο είναι ένα σπίτι αν όχι ένα sedes, ένα κάθισμα, μια έδρα;» Πριν από την καλύβα στη λίμνη, το μόνο σπίτι που είχε ποτέ του ήταν ένα αντίσκηνο, «αν εξαιρέσω μια βάρκα». Το σπίτι, είτε πρόκειται για τη δική του, λιτή καλύβα (χτισμένη, ας μην το ξεχνάμε, σε δανεική γη) είτε για τις παράγκες των φτωχών Ιρλανδών είτε για τα στολισμένα σπίτια των ευκατάστατων πολιτών του Κόνκορντ, μέσα στο Ονόλντεν μετατρέπεται σε διδαχή σχετικά με την τυπικότητα, με το πώς να κρατάμε σε απόσταση τους γείτονές μας, με την αρμονία που αναπτύσσεται ανάμεσα στην κατοικία μας και στον τρόπο ζωής μας. «Από μια ζωή μέσα στην πολυτέλεια», λέει ο Θορώ, «ο καρπός είναι η πολυτέλεια». Προς το τέλος του Ονόλντεν, στο κεφάλαιο που τιτλοφορείται «Σπιτική θαλπωρή», υπάρχει μια εντυπωσιακή εικόνα ενός φανταστικού σπιτιού, μια ιδέα για ένα σπίτι πιο μεγαλόπρεπο από εκείνο που μπόρεσε να χτίσει ο Θορώ με τα περιορισμένα του μέσα. Πρόκειται για ένα «μεγαλύτερο σπίτι με περισσότερους ανθρώπους, που ορθώνεται σε μια χρυσή εποχή, χτισμένο από ανθεκτικά υλικά και χωρίς κακόγουστα στολίδια, το οποίο θα αποτελείται από ένα μόνο δωμάτιο, μια τεράστια, λιτή και πρωτόγονη σάλα». Στο σπίτι αυτό όλες οι εργασίες εκτελούνται σε κοινή θέα. Κάποιες φορές ζητείται από τους μουσαφίρηδες να κάνουν ένα βήμα πιο εκεί, ώστε να μπορέσει η μαγείρισσα να σηκώσει την καταπακτή για να κατέβει στο κελάρι. Είναι ένα μέρος όπου «η μπουγάδα δεν απλώνεται έξω, η φωτιά δε σβήνει ποτέ και η κυρά του σπιτιού δεν μπαίνει σε πολλούς μπελάδες», ένα σπίτι «που το εσωτερικό του είναι ορθάνοιχτο και πρόδηλο σαν φωλιά πουλιού». Πρόκειται για μια κατοικία που δε διαχωρίζει τους άνδρες από τις γυναίκες, ούτε και τους άνδρες μεταξύ τους ή τις δουλειές τους. «Η ζωή μας», γράφει ο Θορώ, «έχει απομακρυνθεί πολύ από τα σύμβολά της». Όμως σε ένα σπίτι σαν κι αυτό που φαντάζεται, σε μια τέτοια χρυσή εποχή, ζωές και σύμβολα θα είναι ένα και το αυτό. Θα υποψιαζόταν κανείς ότι η κατοικία αυτή δεν είναι παρά μία ακόμη εικόνα της φύσης, ότι αυτό που δημιούργησε εδώ ο Θορώ εί-

26

WALDEN

ναι απλά άλλη μια περίπλοκη μεταφορά για το φυσικό κόσμο. Κι όμως, δε συμβαίνει κάτι τέτοιο. Παρ' όλη την αγάπη που ένιωθε για την ύπαιθρο, ο Θορώ αντιλαμβανόταν ότι ακόμη και «σ' αυτή την πρωτόγονη, καινούργια χώρα», «δε βρισκόμαστε σε απόλυτη αρμονία με τη Φΰση». Από ιδιοσυγκρασία είμαστε χτίστες κατοικιών, αναζητητές της οικιακής ζωής. «Αλίμονο!» λέει ο Θορώ. «Οι άνθρωποι έγιναν εργαλεία των εργαλείων τους. Ο άνθρωπος που μάζευε μόνος του φρούτα όποτε πεινούσε, έγινε γεωργός· κι εκείνος που στεκόταν κάτω από ένα δέντρο για να προφυλαχτεί από τον καιρό, έγινε νοικοκύρης. Τώρα πια δεν κατασκηνώνουμε για να περάσουμε τη νύχτα, αλλά ριζώσαμε στη γη και ξεχάσαμε τα ουράνια». Αυτή είναι η ουσία του ριζοσπαστισμού του Θορώ. Τον αποκαλώ παιδικό ριζοσπαστισμό όχι με σκοπό να τον μειώσω, αλλά θέλοντας να τονίσω τη φρεσκάδα του, την πληθωρικότητά του, την αίσθηση του πλάτους και της ομορφιάς του κόσμου που αποπνέει. Όταν ο Θορώ πήγε να ζήσει στο δάσος, δεν ένιωθε νοσταλγία για κάποιον τόπο, ούτε για κάποιο σπίτι, αλλά για την ουσία της ύπαρξής του. Είναι το είδος εκείνο της νοσταλγίας που μας προειδοποιεί ότι αυτή τη φορά επιτέλους φτάσαμε στ' αλήθεια σε μια καινούργια χώρα, όπου οι παλιές, γνώριμες αντιλήψεις έχουν παραμεριστεί, όπου πρέπει να γίνουμε καινούργιοι άνθρωποι. Ο Θορώ έβλεπε ολόγυρα τους γείτονές του, πλούσιους και φτωχούς, ριζωμένους σε ζωές που δεν τους χάριζαν την ευτυχία, «πασχίζοντας να λύσουν το πρόβλημα του βιοπορισμού με συνταγές πιο περίπλοκες από το ίδιο το πρόβλημα». Εμείς εξακολουθούμε φυσικά να είμαστε οι γείτονές του και οι ζωές μας έχουν γίνει, αν μη τι άλλο, ακόμη πιο προβληματικές, οι συνταγές για την επίλυση των προβλημάτων μας ακόμη πιο πολύπλοκες. Όμως, όπως ανήγγειλε ο Θορώ στους γείτονές του, υπάρχει εναλλακτική λύση και αυτή δεν είναι άλλη από το «να ξεκινήσουμε για την περιπέτεια της ζωής τώρα». Σε μια από τις τελευταίες και καλύτερες μεταφορές του, λέει τα εξής: «Η ζωή μέσα μας μοιάζει με το νερό του ποταμού. Μπορεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

27

φέτος να φουσκώσει περισσότερο από κάθε άλλη φορά και να πλημμυρίσει τα υψίπεδα που εχει ξεράνει ο ήλιος* μπορεί αυτή να είναι η πολυτάραχη χρονιά μας, η χρονιά εκείνη που θα πνίξει όλους μας τους νεροπόντικες». Verlyn Klinkenborg

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ-ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

1817

Γέννηση του Θορώ στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης

Ώστεν: Το αββαείο τον Νορθάνγκερ Κητς: Ενδνμιων Νηλ: Η μάχη τον Νιαγάρα Σκοτ: Η καρδιά τον Μιντλόθιαν Μπάιρον: Δον Ζονάν I, II (1819)

1821

Η οικογένεια του Θορώ μετακομίζει στη Βοστόνη

1823-1827 Η οικογένεια του Θορώ επιστρέφει στο Κόνκορντ. Ο Θορώ ξεκινά την εξερεύνηση της υπαίθρου γΰρω από το Κόνκορντ 1828 Εγγράφεται στην Ακαδημία του Κόνκορντ

1833

Εγγράφεται στο Χάρβαρντ

Ντρέικ: //ενοχτ; νεράιδα (1819) Ίρβινγκ: Βιβλίο με σκίτσα Ααμπ: Δοκίμια του Ελάια (1820) Σκοτ: Ιβανόης (1820) Μπράιαντ: Ποιήματα Κοΰπερ; Ο κατάσκοπος Ντε Κουίνσυ: Εξομολογήσεις ενάςΆγγλον οπιομανούς Σάουθεϊ: Το όραμα της κρίσης Κοΰπερ: Οι πιονιέροι (1822) Ίρβινγκ: Μπρέισμπριτζ Χολ (1822) Σέτζγουικ: Μια Νέα Αγγλία (1822) Ποΰσκιν: Μπόρις Γκοντοννόφ (1825)

Ίρβινγκ: Κολόμβος Κοΰπερ: //έννοία των Αμερικανών Ν. Tovi\m(nzQ\ Αμερικανικό λεξικό Δουμάς: Οι τρεις σωματοφύλακες Ίρβινγκ: Η κατάκτηση τον Καναδά Ο Τζέιμς Ωντυμπόν ξεκινά το εικονογραφημένο igyo Πονλιά της Αμερικής Χολμς: Ο Σιδερόφρακτος Γουέμπστερ: Ομιλίες Ξεκινά η έκδοση του γυναικείου περιοδικοΰ Godey's Lady's Book Στεντάλ: To κόκκινο και το μαύρο Γουίτιερ: Θρύλοι της Νέας Αγγλίας (1831) Ο Γουίλιαμ Λόιντ Γκάρισον, υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας και της απελευθέρωσης των σκλάβων, εκδίδει την Liberator {Ελενθερωτής) (1831) Έμερσον: Φύση (1836)

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Καθορίζονται τα σύνορα μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά στον 49ο παράλληλο (1818). Γέννηση του Τουργκένιεφ, του Τζέιμς Ράσελ Λόουελ, του Μέλβιλ, του Χουιτμαν, του Έλιοτ, του Φοντάνε, του Ράσκιν και της βασίλισσας Βικτωρίας (1819).

Γέννηση του Μπωντλαίρ, του Ντοστογιέφσκι, του Φλωμπέρ. Θάνατος του Κητς. Γέννηση του Γιουλίσες Σ. Γκραντ (1822). Γέννηση του Λουί Παστέρ (1822). Θάνατος του Σέλεϋ (1822). Δόγμα Μονρόε (1823). Τελειώνει η κατασκευή του καναλιού της λίμνης Ίρι, που ενώνει τις μεγάλες λίμνες με τον ποταμό Χάντσον και τον Ατλαντικό Ωκεανό (1824). Θάνατος του Μπάιρον (1824). Ο Τζέφερσον ιδρα3ει το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια (1825). Θάνατος του Τζέφερσον και του Μπετόβεν (1827). Κατασκευάζεται ο σιδηρόδρομος Βαλτιμόρης-Οχάιο, ο πρώτος αμερικανικός σιδηρόδρομος που μεταφέρει επιβάτες και φορτία. Γέννηση του Ίψεν, του Τολστόι και του Ιουλίου Βερν.

Ο Άντριου Τζάκσον αναλαμβάνει το προεδρικό αξίωμα. Οι Νταγκέρ και Νιεπς εξελίσσουν τη φωτογραφική τεχνική με τις εφευρέσεις τους. Πρώτη αμερικανική πατέντα γραφομηχανής. Γέννηση της Έμιλι Ντίκινσον και της Κριστίνα Ροσέτι. Ιδρύεται η «Αμερικανική Οργάνωση Ενάντια στη Δουλεία» (1831). Ξεσηκωμός των σκλάβων με πρωτοστάτη τον Νατ Τέρνερ (1831).

WALDEN

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ-ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

1837

Αποφοιτά από το Χάρβαρντ. Γίνεται μέλος των Υπερβατιστών της Νέας Αγγλίας (New England Transcendentalists), μιας ανεπίσημης λογοτεχνικής ομάδας που περιλαμβάνει τους Ραλφ Γουόλντο Έμερσον, Ορέστη Μπράουνσον, Μάργκαρετ Φούλερ και Μπρόνσον Άλκοτ. Ξεκινά τη συγγραφή των ημερολογίων του στις 22 Οκτωβρίου. Πρώτη διάλεξη στο φιλολογικό σύλλογο Concord Lyceum, με θέμα «Κοινωνία». Διδάσκει στην Ακαδημία του Κόνκορντ.

Έμερσον: Ο Αμερικανός λόγιος Καρλάιλ: Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης Ντίκενς: Όλφερ Τουίστ Μπαλζάκ: Χαμένα όνειρα

1838

1839

Ταξιδεύει για δυο εβδομάδες στους ποταμούς Κόνκορντ και Μέριμακ μαζί με τον αδελφό του, Τζον.

1841

Κλείνει η Ακαδημία του Κόνκορντ. Ο Θορώ φιλοξενείται από τον Έμερσον για τα επόμενα δυο χρόνια.

1842

Ο αδελφός του πεθαίνει από τέτανο. Γνωρίζεται με τον Ναθάνιελ Χόθορν.

Το έργο του Ντε Τοκβίλ Η δημοκρατία στην Αμερική (1835) μεταφράζεται στα αγγλικά και εκδίδεται στις ΗΠΑ. Κοΰπερ: Ο Αμερικανός δημοκράτης Πόε: Η αφήγηση τον Αρθουρ Γκόρντον Πυμ Ε.Μ. Μπράουνιγκ: Τα Σεραφείμ και άλλα ποιήματα Λόνγκφελοου: Υπερίων - Φωνές της νύχτας Υ\όζ\ Αλλόκοτες ιστορίες Καρλάιλ: Το κίνημα του χαρτισμού Ντίκενς.· Νικόλας Νίκλεμπυ Στεντάλ: Το μοναστήρι της Πάρμας Κούπερ: Ο ιχνηλάτης (ρεκόρ πωλήσεων) Ντάνα: Δύο χρόνια μπροστά στο κατάρτι Εκδίδεται το The Dial, το λογοτεχνικό περιοδικό των υπερβατιστών. Ρ. Μπράουνινγκ: Σορντέλο Ντίκενς: Το παλαιοπωλείο Δοκίμια (1841) Κοΰπερ: Ο ελαφοκυνηγός (1841) Γκρίσγουολντ: Ποιητές και ποίηση της Αμερικής Λόνγκφελοου: Ποιήματα για τη δουλεία Ρ. MnQdovvivyn: Δραματικοί στίχοι Ντίκενς: Αμερικάνικες Σημειώσεις Τένισον: Ποιήματα 'Έμζ^οοψ. Δοκίμια (δεύτερος τόμος, 1844) Μ. Φούλερ: Οι γυναίκες στο δέκατο ένατο αιώνα (1844)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Οι αντιπαραθέσεις στο Κογκρέσο σχετικά με το ζήτημα της δουλείας εντείνονται. Οικονομικός πανικός. Η βασίλισσα Βικτωρία ανεβαίνει στο θρόνο της Αγγλίας. Γέννηση του Γ.Ν. Χάουελς και του Σουίνμπερν. Θάνατος του Ποΰσκιν.

Ατμοπλοϊκή σύνδεση ΗΠΑ - Βρετανίας. Κίνημα των χαρτιστών (chartists), οι οποίοι ζητούν κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις.

Ίδρυση του Κόμματος της Ελευθερίας (Liberty Party), με κΰριο αίτημα την κατάργηση της δουλείας. Ο Τσαρλς Γκοΰντγιαρ ανακαλύπτει τη μέθοδο του βουλκανισμοΰ του καουτσούκ. Κατασκευάζεται το πρώτο ηλεκτρικό ρολόι.

Οι Ουίγοι της Αμερικής ξεκινούν την πολιτική καμπάνια των «ανθρώπων του λαού» για τους μετέπειτα προέδρους Χάρισον και Τάιλερ. Γέννηση του Χάρντι και του Ζολά.

Συνθήκη Γουέμπστερ - Ασμπερτον για την οριοθέτηση των συνόρων μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά. Γέννηση του Άμπροουζ Μπιρς, του Γουίλιαμ Τζέιμς και του Στεφάν Μαλαρμέ.

31 W A L D E N

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ-ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

1845

Εγκαθίσταται στη λίμνη Ουόλντεν στις 4 Ιουλίου. Ξεκινά να γράφει το Ονόλντεν. Συλλαμβάνεται και φυλακίζεται για μια νΰχτα επειδή δεν πλήρωσε το φόρο που του αναλογούσε. Εγκαταλείπει τη λίμνη Ουόλντεν το Σεπτέμβριο. Φιλοξενείται στο σπίτι του Έμερσον για δέκα μήνες. Εκδίδεται το βιβλίο Μια εβδομάδα στους ποταμούς Κόνκορντ και Μέριμακ. Δημοσιεύεται το δοκίμιο «Αντίσταση στην πολιτική κυβέρνηση» (Resistance to Civil Government), πιο γνωστό με τον τίτλο «Πολιτική ανυπακοή» (Civil Disobedience). Επισκέπτεται το Κέιπ Κοντ. Δεύτερο ταξίδι στο Κέιπ Κοντ. Ταξιδεύει στο Μόντρεαλ και το Κεμπέκ μαζί με τον Έλερι Τσάνινγκ.

Ντάγκλας: Διήγηση της ζωής Πόε: Το κοράκι και άλλα ποιήματα Μέλβιλ: Ταϊπί Μπαλζάκ: Η εξαδέλφη Μπέτι Ντοστογιέφσκι: Ο φτωχόκοσμος

1846

1847

1849

1850

1854

Εκδίδεται το Ουόλντεν.

1857

Γνωρίζεται με το ριζοσπάστη αγωνιστή για την κατάργηση της δούλε ίας Τζον Μπράουν.

Έμερσον: Ποιήματα Λόνγκφελοου: Εβάντζελιν Μέλβιλ: Ομού Σ. Μπροντέ: Τζέιν Έιρ Ε. Mkqoyiz'. Ανεμοδαρμένα ύψη Θάκερυ: Το πανηγύρι της ματαιοδοξίας Ίρβινγκ: Η ζωή του Γκόλντσμιθ Μέλβιλ: Μαρντ/ Πάρκμαν: Ο δρόμος για το Όρεγκον. Ντίκενς: Ντέιβιντ Κόπερφιλντ

Ε.Μ. Μπράουνινγκ: Σονέτα από τα πορτογαλικά Έμερσον: Οι εκπρόσωποι Τουργκένιεφ: Ένας μήνας στην εξοχή Μέλβιλ: Μόμπι Ντικ (1851) Ράσκιν: Οι πέτρες της Βενετίας (1851) Τένισον: «Η επέλαση της ελαφράς ταξιαρχίας» Θάκερυ: Το ρόδο και το δαχτυλίδι Χουίτμαν: Φύλλα στο γρασίδι Χολμς: Ο άρχοντας του πρωινού τραπεζιού

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Προσάρτηση της πολιτείας του Τέξας. Επινοείται ο νεολογισμός «πρόδηλο πεπρωμένο» (Manifest Destiny).* To ζήτημα των συνόρων μεταξύ της πολιτείας του Όρεγκον και του Καναδά διευθετείται με μια συνθήκη με τη Βρετανία. Ξεσπά ο αμερικανομεξικανικός πόλεμος. Οι ΗΠΑ προσαρτούν την πολιτεία του Νιου Μεξικό τον Αύγουστο.

Τα αμερικανικά στρατεύματα καταλαμβάνουν την πόλη του Μεξικού. Το Κογκρέσο προσπαθεί να προωθήσει τη Ρήτρα Γουίλμοτ, που ζητά να κηρυχθεί παράνομη η δουλεία. Με τη Συνθήκη της Γρενάδας οι ΗΠΑ αποκτούν πρόσβαση στον ισθμό του Παναμά. Ίδρυση της Σολτ Αέικ Σίτι από τους μορμόνους. Ιδρύεται το Υπουργείο Εσωτερικών των ΗΠΑ. Τα μέλη του Κογκρέσου από τις νότιες πολιτείες διαμαρτύρονται για «επιθετικές πράξεις» εκ μέρους των Βορείων, οι οποίες θίγουν τα δικαιώματα των Νοτίων. Πυρετός του χρυσού. Θάνατος του Έντγκαρ Άλαν Πόε.

Η Καλιφόρνια γίνεται πολιτεία των ΗΠΑ. Γέννηση του Ρ. Α. Στίβενσον και του Γκι ντε Μοπασάν. Θάνατος του Γουόρντσγουορθ και του Μπαλζάκ. Ίδρυση της εφημερίδας «Τάιμς της Νέας Υόρκης» (1851).

Οι ΗΠΑ αποκτούν τμήματα του Νιου Μέξικο και της Αριζόνα με την αγορά Γκάντστεν. Ιδρύεται το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. Γέννηση του Ρεμπώ. Η Μινεσότα γίνεται πολιτεία των ΗΠΑ (1858).

* Πρόκειται για ένα δόγμα που γνώρισε μεγάλη δημοτικότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1840 και υποστήριζε ότι η κατάκτηση της βόρειας Αμερικής ήταν αποτέλεσμα θεϊκής επιταγής. (Σ.τ.Μ.)

33 W A L D E N

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ-ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

1859

Θάνατος του πατέρα του Θορώ. Ο Τζον Μπράουν καταλαμβάνει το οπλοαττάσιο Harper's Ferry με σκοπό να εξοπλίσει τους σκλάβους για τον ξεσηκωμό τους, αλλά συλλαμβάνεται. Ο Θορώ διαβάζει δημόσια το κείμενό του «Μια έκκληση υπέρ του Τζον Μπράουν» στο Κόνκορντ και στη Βοστόνη. Ταξιδεύει στη Μινεσότα μαζί με τον Χόρας Μαν. Τελειώνει τα ημερολόγιά του στις 3 Νοεμβρίου. Πεθαίνει από (ρυματίωση στις 6 Μαΐου.

Δαρβίνος: Η προέλευση των ειδών Ντίκενς: Ιστορία δύο πόλεων Έλιοτ: Άνταμ Μπιντ Γεωργία Σάνδη: Εκείνη κι εκείνος Γκοντσαρόφ: Ομπλόμοφ.

1861

1862

1864 1865

Εκδίδεται το βιβλίο Τα δάση του Μέιν. Εκδίδεται το βιβλίο Κέιπ Κοντ.

Ντίκενς: Μεγάλες προσδοκίες Έλιοτ: Σίλας Μάρνερ Ντοστογιέφσκι: Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων Φλωμπέρ: Σαλαμπό Ουγκώ: Οι άθλιοι

Ντίκενς; Ο κοινός μας φίλος Τολστόι: Πόλεμος και ειρήνη Γουίτμαν: «Οι ήχοι του ταμπούρλου». Λιούις Κάρολ: Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ιδρύεται η Αμερικανική Ομοσπονδία Μπέιζμπολ (1858). Το Όρεγκον γίνεται πολιτεία των ΗΠΑ. Ο Τσαρλς Μπλόντιν περνά πάνω από τους καταρράχτες του Νιαγάρα βαδίζοντας σε τεντωμένο σχοινί. Πρώτη γεώτρηση πετρελαιοπηγής στο Τίτουσβιλ της Πενσυλβάνια. Θάνατος του Ουάσιγκτον Ίρβινγκ και του ντε Κουίνσι.

Ο Αβραάμ Αίνκολν εκλέγεται πρόεδρος. Η Νότια Καρολίνα αποσχίζεται από την Ένωση σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Σχηματίζεται η Ομοσπονδία των Νότιων Πολιτειών. Ξεσπά ο αμερικανικός εμφύλιος πόλεμος. Θάνατος του Ε.Μ. Μπράουνινγκ. Διακήρυξη της απελευθέρωσης των σκλάβων, η οποία τίθεται σε ισχύ από την 1η Ιανουαρίου 1863. Γέννηση της Ίντιθ Χουόρτον. Ο ναύαρχος Φάραγκουτ εκστομίζει την περίφημη ρήση «στο διάολο οι τορπίλες! Πρόσω ολοταχώς!» κατά την επίθεση ενάντια σε στρατεύματα των Νοτίων στο Μόμπιλ Μπει της Αλαμπάμα. Σφαγή των Ινδιάνων Τσεγιέν και Αράπαχο στο Σαντ Κρικ του Κολοράντο. Η Ομοσπονδία των Νότιων Πολιτειών παραδίδεται επίσημα στο Απαμάτοξ στις 9 Απριλίου. Με την προσθήκη του δέκατου τρίτου άρθρου στο Σύνταγμα των ΗΠΑ καταργείται η δουλεία. Ολοκληρώνεται η κατασκευή του υπερατλαντικού τηλεγραφικού καλωδίου. Ο Τ. Αόου εφευρίσκει την παγομηχανή.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Όταν έγραψα τις παρακάτω σελίδες, ή μάλλον το μεγαλύτερο μέρος τους, ζοΰσα μόνος στο δάσος, σε απόσταση ενός μιλίου από τον πλησιέστερο γείτονά μου, σ' ένα σπίτι που είχα χτίσει ολομόναχος στις όχθες τις λίμνης Ουόλντεν, κοντά στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης, και ως μοναδικό μέσο βιοπορισμού είχα τα χέρια μου. Έζησα εκεί δυο χρόνια και δυο μήνες. Τώρα βρίσκομαι γι' άλλη μια φορά να παρεπιδημώ στον πολιτισμό. Δε θα γινόμουν ποτέ τόσο φορτικός στους αναγνώστες μου, σκοτίζοντάς τους με τις υποθέσεις μου, αν δεν είχαν τεθεί κάποια συγκεκριμένα ερωτήματα εκ μέρους των συμπολιτών μου σχετικά με τον τρόπο ζωής μου, ερωτήματα τα οποία κάποιοι θα χαρακτήριζαν άπρεπα. Εγώ από τη μεριά μου κάθε άλλο παρά άπρεπες θεωρώ τις απορίες τους αυτές, αντίθετα μάλιστα, δεδομένων των συνθηκών, μου φαίνονται πέρα για πέρα ευπρεπείς και εύλογες. Κάποιοι με ρώτησαν τι έτρωγα, κάποιοι άλλοι εάν ένιωσα μοναξιά, αν φοβήθηκα και οΰτω καθεξής. Άλλοι πάλι ήθελαν να μάθουν πόσο από το εισόδημά μου αφιέρωσα σε φιλανθρωπικούς σκοπούς, ενώ κάποιοι που έχουν μεγάλες οικογένειες εξέφρασαν την απορία πόσα φτωχά παιδιά συντηρούσα. Γι' αυτό λοιπόν θα ήθελα να ζητήσω από τους αναγνώστες εκείνους που δεν τους ενδιαφέρει ιδιαίτερα η προσωπική μου ζωή να με συγχωρέσουν αν δουν ότι επιχειρώ να απαντήσω σε κάποια από τα παραπάνω ερωτήματα μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αυτοΰ. Στα περισσότερα βιβλία το εγώ, το πρώτο πρόσωπο.

38

WALDEN

παραλείπεται. Σ' αυτό εδώ, όμως, θα το βρείτε να εμφανίζεται πολΰ συχνά. Αυτό είναι και το μόνο δείγμα εγωκεντρισμού εκ μέρους του συγκεκριμένου συγγραφέα. Συνήθως ξεχνάμε πως οΰτως ή άλλως το πρώτο πρόσωπο, δηλαδή ο συγγραφέας, είναι πάντοτε εκείνος που μιλά μέσα από τα βιβλία. Δε θα μιλούσα τόσο πολΰ για τον εαυτό μου, εάν υπήρχε κάποιος άλλος που να τον γνωρίζω εξίσου καλά. Δυστυχώς, όμως, η λιγοστή μου εμπειρία με αναγκάζει να περιοριστώ στο συγκεκριμένο πρόσωπο. Εκτός αυτοΰ, εγώ από τη μεριά μου απαιτώ από κάθε συγγραφέα πρώτα απ' όλα μια απλή και ειλικρινή διήγηση της δικής του ζωής και όχι μόνο των όσων έχει ακούσει σχετικά με τις ζωές των άλλων: κάτι σαν εκείνα που θα έγραφε σ' ένα γράμμα προς την οικογένειά του από μια μακρινή χώρα. Διότι, εάν είχε διάγει το βίο του με ειλικρίνεια, σ' εμένα θα φάνταζε σαν να είχε πράγματι ζήσει σε μια μακρινή χώρα. Ίσως οι πιο κατάλληλοι αναγνώστες των σελίδων αυτών να είναι οι φτωχοί φοιτητές. Όσο για τους υπόλοιπους, ας δεχτούν όσα κομμάτια του βιβλίου τους ταιριάζουν. Ευελπιστώ πως, όσοι το διαβάσουν, θα το μεταχειριστούν σαν ένα πανωφόρι που φορώντας το θα προσέξουν να μην ξηλώσουν τις ραφές του* αν τελικά αποδειχτεί ότι τους κάνει, είμαι σίγουρος πως θα τους φανεί πολύ χρήσιμο. Θα χαιρόμουν αν αυτά που έχω να πω παρουσίαζαν ενδιαφέρον όχι τόσο για τους Κινέζους ή τους κατοίκους των νησιών Σάντουιτς, αλλά περισσότερο για εσάς, που ζείτε στην περιοχή της Νέας Αγγλίας, όπως την αποκαλούν. Θα χαιρόμουν αν τα όσα διαβάσετε έχουν να σας πουν κάτι σχετικά με την κατάστασή σας, ειδικά με την υλική σας κατάσταση ή με τις συνθήκες ζωής στον κόσμο σας, στην πόλη σας: τι είναι η ζωή αυτή, εάν είναι απαραίτητο να είναι τόσο άσχημη, εάν μπορεί να βελτιωθεί ή όχι. Έ χ ω κάνει μεγάλα και μακρινά ταξίδια μέσα και γύρω από τη μικρή πόλη Κόνκορντ. Όπου κι αν πήγα, στα μαγαζιά, στα γραφεία, στα χωράφια, οι κάτοικοι μου φάνηκαν να πληρώνουν για τις αμαρτίες τους, να επιδίδονται σε έργα μετάνοιας με χίλιους δυο εντυπωσιακούς τρόπους. Όλα όσα έχω ακούσει για τους βραχμάνους, ότι κάθονται έκθετοι σε τέσσερις φω-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

39

τιές κοιτάζοντας τον ήλιο κατάματα, ότι κρέμονται από τα πόδια πάνω από τις φλόγες, ότι κοιτάζουν τα ουράνια πάνω από τον ώμο τους ώσπου τους γίνεται αδύνατο να ξαναπάρουν τη φυσική τους στάση, ενώ από το στρεβλωμένο τους λαιμό δεν μπορεί να περάσει πια τροφή προς το στομάχι, παρά μόνο υγρά, ότι αλυσοδένονται για όλη τους τη ζωή στη ρίζα ενός δέντρου, ότι μετρούν με το κορμί τους, σαν κάμπιες, την έκταση απέραντων αυτοκρατοριών, ότι στέκονται με το ένα πόδι στην κορυφή ενός στύλου - όλες αυτές οι μορφές συνειδητής μετάνοιας δεν είναι πολΰ περισσότερο απίστευτες και εκπληκτικές από τις σκηνές τις οποίες αντικρίζω καθημερινά. Οι δώδεκα άθλοι του Ηρακλή ήταν ασήμαντοι σε σύγκριση με εκείνους που έχουν αναλάβει να φέρουν εις πέρας οι γείτονές μου. Κι αυτό γιατί οι άθλοι του ημίθεου ήταν μονάχα δώδεκα, είχαν ένα τέλος. Δεν είδα όμως ποτέ τους συνανθρώπους μου να σφάζουν ή να αιχμαλωτίζουν κανένα τέρας, ούτε και είδα να τελειώνουν ποτέ τα βάσανά τους. Εκείνοι δεν έχουν κανέναν φίλο σαν τον πιστό Ιόλαο, να κάψει με πυρωμένο σίδερο τις ρίζες των κεφαλιών της δικής τους Λερναίας Ύδρας, γι' αυτό και μόλις κόβουν το ένα, δυο φυτρώνουν στη θέση του. Βλέπω νεαρούς άνδρες, συχωριανοΰς μου, που είχαν την ατυχία να κληρονομήσουν αγροκτήματα, σπίτια, αποθήκες, ζωντανά και γεωργικά εργαλεία. Και λέω ατυχία, γιατί τα πράγματα αυτά πιο εύκολα τα αποκτά κανείς παρά τα ξεφορτώνεται. Καλύτερα όλοι αυτοί να είχαν γεννηθεί σε απέραντα βοσκοτόπια και να τους είχε βυζάξει λΰκαινα· τότε θα έβλεπαν πιο καθαρά σε τι λογής χωράφι τους είχε πέσει ο κλήρος να μοχθούν για την υπόλοιπη ζωή τους. Ποιος τους έκανε σκλάβους της γης; Γιατί θα πρέπει να ταλαιπωρούνται καθημερινά με τα διακόσια στρέμματά τους, αφού στο τέλος αυτό που αναλογεί στον καθένα μας δεν είναι παρά το κομματάκι γης στο οποίο θα τον θάψουν; Γιατί θα πρέπει να ξεκινούν να σκάβουν το λάκκο τους από τη στιγμή που έρχονται σ' αυτό τον κόσμο; Πρέπει, λέει, να ζούμε τη ζωή μας αντρίκεια, να κουβαλάμε όλα εκείνα που έχουμε φορτωθεί, να τα βγάζουμε πέρα όσο καλύτερα μπορούμε.

40

WALDEN

Πόσες και πόσες δυστυχές αθάνατες ψυχές δεν έχω συναντήσει, ανήμπορες σχεδόν να ανασάνουν, πλακωμένες από το αβάσταχτο φορτίο τους, να αργοσέρνονται στο μονοπάτι της ζωής κουβαλώντας στις πλάτες τους μια ολόκληρη αποθήκη είκοσι μέτρα επί δέκα, ένα στάβλο του Αυγεία που ποτέ δεν καθαρίζεται, και μαζί τετρακόσια στρέμματα γης, χωράφια, βοσκοτόπια και δάση! Οι άκληροι, εκείνοι που αγωνίζονται χωρίς όλα αυτά τα άχρηστα κληρονομημένα βάρη, μήπως κι αυτοί δεν κοπιάζουν, και με το παραπάνω, κι ας μην έχουν να φροντίσουν τίποτα άλλο πέρα από τα λίγα κυβικά εκατοστά της σάρκας τους; Αλλά οι άνθρωποι μοχθούν παρασυρμένοι από μια πλάνη. Το μεγαλύτερο κομμάτι τους σύντομα θα λιώσει και θα ανακατευτεί με το χώμα, θα γίνει λίπασμα. Εξαιτίας μιας τάχα μοίρας, που οι πολλοί την αποκαλούν ανάγκη, δουλεύουν, όπως λέει ένα παλιό βιβλίο, για να μαζέψουν πλούτη που θα τους τα φάει το σαράκι και η σκουριά, που θα τους τα κλέψουν οι ληστές. Είναι μια ζωή που μόνο στους ανόητους ταιριάζει, και θα το καταλάβουν κι οι ίδιοι μόλις φτάσουν στο τέλος της, αν τυχόν και δεν προλάβουν να το μάθουν πριν. Ο μύθος λέει πως ο Δευκαλίων και η Πΰρρα δημιούργησαν το γένος των ανθρώπων πετώντας πέτρες πίσω τους: «Inde genus durum sumus, experiensque laborum, Et documenta damus qua simus origine nati»*

Ή αλλιώς, όπως το αποδίδει πολΰ όμορφα ο Ράλεϊ**: «Κι από τότε η γενιά μας σκληρή σαν πέτρα έχει καρδιά, πόνους και βάσανα υπομένει, δείχνοντας πως και η σάρκα μας είναι από πέτρα γεννημένη».

* Ο^ίί^νος, Μεταμορφώσεις. (Σ.τ.Μ.) ** Sir Walter Raleigh (1552-1618): Άγγλος εξερευνητής, τυχοδιώκτης, ποιητής και ουγγραφέας. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

41

Αυτά λοιπόν παθαίνει όποιος δείχνει τυφλή υπακοή στους ανεύθυνους χρησμούς των μαντείων και αρχίζει να πετά πίσω του πέτρες χωρίς να γυρίσει να δει που πέςρτουν. Οι περισσότεροι άνθρωποι, ακόμα και σε αυτή τη σχετικά ελεύθερη χώρα, εξαιτίας της άγνοιάς τους ή από κάποιο μοιραίο λάθος, τόσο πολύ βουλιάζουν στις πλασματικές τους έγνοιες και στη σκληρή κι όμως περιττή χειρωνακτική εργασία, που γίνονται ανίκανοι να τρυγήσουν τους εκλεκτούς καρπούς της ζωής. Τα δάχτυλά τους έχουν γίνει αδέξια και τρέμουν από την πολλή δουλειά, έτσι που τους είναι άχρηστα για οτιδήποτε άλλο. Η αλήθεια είναι πως στον εργαζόμενο δεν απομένει καθόλου χρόνος για κοινωνική αξιοπρέπεια. Δεν έχει την πολυτέλεια να διατηρεί ούτε τις απολύτως απαραίτητες σχέσεις με τους συνανθρώπους του, από φόβο μήπως ο χρόνος που θα χάσει γίνει αιτία να υποτιμηθεί η εργασία του στην αγορά. Δεν του μένει καιρός για να είναι τίποτε παραπάνω από μια μηχανή. Πώς μπορεί να αναρωτηθεί για την άγνοιά του - πράγμα απαραίτητο για να μπορέσει να αναπτυχθεί - εκείνος που τόσο συχνά βρίσκεται αναγκασμένος να χρησιμοποιεί τις γνώσεις του; Κανονικά θα έπρεπε πού και πού να τον ταΐζουμε και να τον ντύνουμε δωρεάν, καθώς και να τον σκλαβώνουμε με τις φιλοφρονήσεις μας, αντί να τον κρίνουμε. Όπως τα άνθη των οπωροφόρων, έτσι και τα εκλεκτότερα από τα χαρίσματα της ανθρώπινης φύσης μας δεν αντέχουν παρά μόνο στο πιο απαλό άγγιγμα. Κι όμως, ούτε στους εαυτούς μας ούτε στους συνανθρώπους μας φερόμαστε με την τρυφερότητα που πρέπει. Κάποιοι από εσάς, το ξέρουμε όλοι, είστε φτωχοί, η ζωή σας είναι δύσκολη, κάποιες φορές νιώθετε σαν να πνίγεστε. Δεν έχω αμφιβολία πως ορισμένοι από εσάς που διαβάζετε το βιβλίο αυτό αδυνατείτε να πληρώσετε όλα εκείνα τα γεύματα που έχετε ήδη καταναλώσει ή να αντικαταστήσετε τα πανωφόρια και τα παπούτσια σας που φθείρονται μέρα με τη μέρα, αν δηλαδή δεν έχουν ήδη φθαρεί. Έχετε cpτάσει ως τη σελίδα αυτή θέλοντας να σκοτώσετε λίγο από το δανεισμένο ή κλεμμένο χρόνο σας, να ξεκλέψετε άλλη μια ώρα από τους πιστωτές σας. Χάρη στις δικές μου εμπειρίες μπορώ και βλέπω

42

WALDEN

ολοκάθαρα πόσο ταπεινές, πόσο λαθραίες είναι οι ζωές πολλών από εσάς: πάντα στα όρια, πάντα να πασχίζετε να μπείτε στην παραγωγή και να βγείτε από τα χρέη. Είναι ο ίδιος εκείνος πανάρχαιος ζυγός που οι Λατίνοι αποκαλούσαν oes alienum, δηλαδή «ο χαλκός των άλλων», μια και κάποια από τα νομίσματά τους ήταν φτιαγμένα από χαλκό. Διαρκώς υπόσχεστε να πληρώσετε αΰριο, πάντοτε αΰριο, ενώ σήμερα πεθαίνετε στην ψάθα. Διαρκώς ψάχνετε τρόπους να κερδίσετε την εύνοια των άλλων μήπως και αρπάξετε κάποιον πελάτη, με οποιονδήποτε τρόπο, ορτάνει να μην αποτελεί ποινικό αδίκημα: λέτε ψέματα, κολακεύετε, ψηφίζετε. Συρρικνώνετε τον εαυτό σας ώσπου να γίνει ένα μικρό κουκούτσι από καθαρή αβροφροσυνη ή τον φουσκώνετε μέχρι να γίνει αραιός αιθέρας γενναιοδωρίας, μήπως και καταφέρετε και πείσετε το γείτονά σας να σας επιτρέψει να του (ρτιάξετε τα παπούτσια, το καπέλο, το παλτό, την άμαξα ή να εισαγάγετε τα τρόφιμά του. Αρρωσταίνετε προσπαθώντας να εξοικονομήσετε μερικά χρήματα για την ημέρα που θα αρρωστήσετε. Λίγα νομίσματα για να τα κρύψετε σ' ένα παλιό μπαούλο, σε μια τρύπα στον τοίχο τυλιγμένα μέσα σε μια κάλτσα ή, για ακόμα μεγαλύτερη ασφάλεια, πίσω από τα τείχη της τράπεζας. Δεν έχει σημασία πού θα τα παραχώσετε, δεν έχει σημασία αν θα είναι πολλά ή λίγα. Μερικές φορές απορώ με την επιπολαιότητά μας, και ας μου επιτραπεί η έκφραση, που μας κάνει να ασχολούμαστε τόσο πολύ με την απεχθή αλλά κάπως ξένη σε εμάς μορφή σκλαβιάς που ονομάζεται Δουλεία των Νέγρων, τη στιγμή που όχι μόνο στο Νότο, αλλά και στο Βορρά υπάρχουν τόσο πολλοί άλλοι ικανοί και πονηροί δουλέμποροι. Είναι σκληρό να έχεις από πάνω σου έναν επιστάτη Νότιο. Ακόμη πιο δύσκολο γίνεται αν είναι Βόρειος. Το χειρότερο όμως είναι να είσαι εσύ ο ίδιος ο μαστιγωτής του εαυτού σου. Κι έπειτα καθόμαστε και μιλάμε για τη θεϊκή υπόσταση του ανθρώπου! Κοιτάξτε τον αγωγιάτη στο δημόσιο δρόμο, που μέρα νύχτα πηγαινοέρχεται στην αγορά με το κάρο του. Βλέπετε να σαλεύει μέσα του καμιά θεία πνοή; Αυτός που υψηλότερο καθήκον του δε θεωρεί άλλο από το τάισμα και το πότισμα των αλόγων του! Τι σημασία έχει γι' αυτόν

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

43

το πεπρωμένο του μπροστά στα χρήματα που παίρνει για να μεταφέρει τα εμπορεύματα; Ή μήπως τάχα δε δουλεύει κι ο ίδιος, όπως και ο επιστάτης των δούλων, για κάποιον αφέντη τσιφλικά; Είναι άραγε πλασμένος κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του Θεοΰ, είναι η ψυχή του αθάνατη; Δέστε τον πώς ζαρώνει και πώς πορεύεται στα μουλωχτά, πόσο τον κατατρέχει ολημερίς ένας αόριστος φόβος. Οΰτε αθάνατος είναι οΰτε θείος, μόνο σκλάβος και αιχμάλωτος της εικόνας που ο ίδιος έχει φτιάξει για τον εαυτό του, της φήμης που απέκτησε με τις ίδιες του τις πράξεις. Η γνώμη των άλλων είναι πολΰ αδύναμος τύραννος σε σύγκριση με το πώς βλέπουμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Ό,τι πιστεύει κανείς για τον εαυτό του, αυτό είναι που καθορίζει ή, πιο σωστά, προμηνύει τη μοίρα του. Ποιος Γουίλμπερφορς* θα βρεθεί να εισηγηθεί τη χειραφέτηση του εαυτοΰ, την ελευθερία των δυτικοϊνδικών επαρχιών του οράματος και της φαντασίας; Σκεφτείτε ακόμα τις κυράδες της χώρας, που υφαίνουν μαξιλαράκια για το κάθισμα της τουαλέτας ώστε να τα έχουν για τα γεράματά τους, μην τυχόν και φανεί πως δε νοιάζονται αρκετά για το πεπρωμένο τους! Λες και μπορεί κανείς να σκοτώσει το χρόνο του χωρίς να τραυματίσει την αιωνιότητα! Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν τη ζωή τους μέσα σε μια σιωπηλή απόγνωση. Αυτό που άλλοι ονομάζουν αποδοχή των συνθηκών, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένα είδος επιβεβαιωμένης απελπισίας. Από την απόγνωση της πόλης φεύγεις και πας στην απόγνωση της εξοχής, και μένεις εκεί να παρηγοριέσαι με την παλικαριά των τρωκτικών του δάσους. Ακόμα και κάτω από αυτά που ο άνθρωπος ονομάζει παιχνίδια και διασκεδάσεις κρύβεται μια στερεότυπη, αν και ασυνείδητη, απελπισία. Δεν υπάρχει τίποτε το παιχνιδιάρικο σ' αυτά, αφοΰ το παιχνίδι είναι κάτι που έπεται της δου-

* William Wilberforce (1759-1833): Άγγλος πολιτικός, υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας. Οι μακροχρόνιοι αγώνες του είχαν ως αποτέλεσμα ένα μήνα μετά το θάνατο του, το 1833, να ψηφιστεί νόμος που απαγόρευε τη δουλεία στις βρετανικές αποικίες. (Σ.τ.Μ)

44

WALDΕ Ν

λειάς. Ένα από τα γνωρίσματα όμως της σοφίας είναι και το να μην επιδίδεται κανείς σε απελπισμένες πράξεις. Αν αναλογιστούμε ποιος - για να χρησιμοποιήσω τα λόγια της Ιεράς Σύνοψης* - είναι ο βασικός προορισμός του ανθρώπου, ποια είναι στ' αλήθεια αναγκαία και απαραίτητα στη ζωή, φαίνεται σαν να διάλεξαν εσκεμμένα οι άνθρωποι τον κοινό τρόπο ζωής επειδή τον προτιμούσαν από οποιονδήποτε άλλο. Και μάλιστα πιστεύουν με όλη τους την καρδιά ότι δεν έχουν άλλη επιλογή έξω από αυτήν. Αλλά όσοι έχουν άγρυπνη και υγιή ψυχή, θυμούνται πως κάθε μέρα ο ήλιος ανατέλλει καθάριος. Ποτέ δεν είναι αργά για να αποτινάξουμε τις προκαταλήψεις μας. Κανένας τρόπος σκέψης ή πράξης, όσο αρχαίος κι αν είναι, δεν μπορεί να είναι αξιόπιστος χωρίς αποδείξεις. Εκείνα που σήμερα όλοι παπαγαλίζουν ή σιωπηλά προσπερνούν νομίζοντάς τα αλήθειες, αύριο μπορεί να αποδειχτεί ότι δεν είναι παρά ψέματα, ένας καπνός φτιαγμένος μονάχα από γνώμες, που κάποιοι είχαν περάσει για σύννεφο που θα ράντιζε με γόνιμη βροχή τα χωράφια τους. Εκείνο που οι γέροι σου λένε πως δεν μπορείς να κάνεις, μόλις προσπαθήσεις, ανακαλύπτεις πως μπορείς. Οι παλιές πράξεις για τους παλιούς και οι νέες για τους νέους. Μπορεί κάποτε οι παλιοί να μην ήξεραν ούτε καν πώς να βρουν καύσιμο για να κρατήσουν τη φωτιά τους αναμμένη. Οι καινούργιοι όμως μαζεύουν ξερόκλαδα για προσάναμμα, κι όχι μόνο αυτό, αλλά κάνουν το γύρο της γης με την ταχύτητα των πουλιών, τόσο γρήγορα που οι γέροι θα έμεναν στον τόπο, όπως λέει ο λαός. Τα γηρατειά δεν έχουν περισσότερα προσόντα από τα νιάτα για να παριστάνουν το δάσκαλο, μάλλον λιγότερα, αφού πιο πολλά έχασαν παρά κέρδισαν στη ζωή. Δε θα είχε άδικο

* Ιερά Σύνοψη του Γουέστμινίκερ (Westminster Catechism): ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της αγγλικής θρησκευτικής μεταρρύθμισης, γραμμένο γύρω στο 1640 από Άγγλους και Σκωτσέζους ιερωμένους υπό μορφή ερωταποκρισεων. Η πιο γνωστή από τις ερωταποκρισεις αυτές είναι η εξής: «Ποιος είναι ο βασικός προορισμός του ανθρώπου; Να δοξάζει το Θεό αιώνια». (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

45

κανείς να αμφιβάλλει εάν ο πιο σοφός άνθρωπος έχει μάθει κάτι πραγματικά πολύτιμο από τη ζωή του. Πρακτικά, οι ηλικιωμένοι δεν έχουν καμιά πολΰ σημαντική συμβουλή να δώσουν στους νέους, αφοΰ οι δικές τους εμπειρίες ήταν υποκειμενικές και οι ζωές τους σκέτες αποτυχίες, για προσωπικούς λόγους, όπως σίγουρα πιστεύουν οι ίδιοι. Μπορεί και να τους έχει μείνει λίγη πίστη που να διαψεύδει όλη την εμπειρία τους, πάντως μόνο ένα μπορεί να πει κανείς γι' αυτούς: είναι λιγότερο νέοι απ' όσο ήταν κάποτε. Προσωπικά έχω ζήσει περίπου τριάντα χρόνια πάνω στον πλανήτη αυτό κι ακόμα δεν έχω ακούσει ούτε μια συλλαβή πολύτιμης, ή έστω σοβαρής, συμβουλής από τους μεγαλυτέρους μου. Δε μου έχουν πει τίποτε που να έχει κάποια αξία και, απ' ό,τι φαίνεται, δεν μπορούν και να μου πουν. Ιδού λοιπόν η ζωή, ένα πείραμα που, εγώ τουλάχιστον, στο μεγαλύτερο μέρος του δεν το έχω ακόμα δοκιμάσει. Σε τίποτε δε με ωφελεί το ότι το έχουν δοκιμάσει εκείνοι. Όποτε τύχει να έχω κάποια εμπειρία που να τη θεωρώ πολύτιμη, το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι ότι οι μέντορές μου δε μου είχαν πει τίποτε γι' αυτήν. Ένας αγρότης μου λέει: «Δεν μπορείς να ζεις μονάχα με φυτική τροφή, γιατί έτσι το σώμα σου δεν παίρνει τις ουσίες που χρειάζεται για να δυναμώσουν τα κόκαλα». Κι έτσι αφιερώνει με θρησκευτική ευλάβεια ένα κομμάτι της ημέρας του στην τροφοδοσία του οργανισμού του με την πρώτη ύλη που φτιάχνει τάχα τα κόκαλα. Κι όσο μου δίνει την πολύτιμη συμβουλή του προχωράει πίσω από τα βόδια του, τα οποία, με κόκαλα φτιαγμένα από τη φυτική διατροφή, τον τραβάνε ακούραστα μαζί με το αλέτρι του, πάνω από κάθε εμπόδιο που συναντούν στο δρόμο τους. Κάποια πράγματα είναι στ' αλήθεια αναγκαία σε κάποιους ανθρώπους, όπως για παράδειγμα στους ανήμπορους και στους αρρώστους, τα ίδια όμως πράγματα για κάποιους άλλους δεν είναι παρά πολυτέλεια, ενώ σε άλλους πάλι είναι εντελώς άγνωστα. Φαίνεται πως οι πρόγονοι μας κάλυψαν όλο το πεδίο της ανθρώπινης ζωής, όλα τα ύψη και τα βάθη της, και φρόντισαν για τα πάντα.

46

WALDΕΝ

Συμφωνά με τον Έβελυν*, «ο σοφός Σολομώντας ειχε εκδώσει διατάγματα ακόμα και για τις αποστάσεις των δέντρων μεταξύ τους. Και οι Ρωμαίοι πραίτορες είχαν αποφασίσει πόσο συχνά μπορούσε να μπαίνει κάποιος στη γη του γείτονά του για να μαζέψει τα βελανίδια που πέφτουν από τα δέντρα του χωρίς να θεωρηθεί ότι μπαίνει παράνομα, καθώς και πόσα από αυτά ανήκουν στο γείτονα». Ο Ιπποκράτης μας άφησε ακόμα και οδηγίες για το πώς πρέπει να κόβουμε τα νΰχια μας: στο ίδιο ΰψος με τα ακροδάχτυλα, ούτε πιο κοντά ούτε πιο μακριά. Δίχως αμφιβολία, η μονοτονία και η πλήξη, που λέγεται ότι έχουν εξαντλήσει την ποικιλία και τις χαρές της ζωής, υπάρχουν από τον καιρό του Αδάμ. Όμως οι ικανότητες του ανθρώπου δεν έχουν μετρηθεί ποτέ, ούτε μας φτάνουν τα προηγούμενα για να μπορέσουμε να κρίνουμε τι είναι ικανός να κάνει, αφού είναι πολύ λίγα αυτά που έχουν δοκιμαστεί ως σήμερα. Όποιες και να 'ναι οι αποτυχίες σου μέχρι τώρα, «μη θλίβεσαι, παιδί μου. Γιατί ποιος θα σου αναθέσει ποτέ να κάνεις τα όσα έχεις αμελήσει μέχρι τώρα;»** Θα μπορούσαμε να δοκιμάσουμε τις ζωές μας με χίλιες δυο απλές ασκήσεις· όπως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο ίδιος ήλιος που κάνει τα φασόλια μου να ωριμάζουν, την ίδια στιγμή φωτίζει ένα σύστημα από πλανήτες παρόμοιους με τον δικό μας. Αν το είχα θυμηθεί αυτό, θα είχα προλάβει κάποια λάθη μου. Όταν σκάλιζα το χωράφι με τις φασολιές μου δε φώτιζε αυτή η σκέψη το μυαλό μου. Πόσων θαυμαστών τριγώνων τις κορυφές δεν αποτελούν τα αστέρια! Πόσα μακρινά και διαφορετικά όντα στις διάφορες κατοικίες του σύμπαντος δε θωρούν το ίδιο αστέρι την ίδια στιγμή! Η φύση και η ανθρώπινη ζωή διαθέτουν τόση ποικιλία όση και οι ιδιοσυγκρασίες μας. Ποιος μπορεί να πει τι είδους προοπτικές προσφέρει η ζωή σε κάποιον άλλο; Υπάρχει τάχα μεγαλύτερο θαύμα από το να γινόταν να δούμε ο ένας μέσα από τα μάτια του άλλου, έστω και μόνο * John Evelyn (1620-1706): Άγγλος συγγραφέας και κηπουρός. (Σ.τ.Μ.) ** Από τψΠονράνα του Βισνοΰ, ιερό ινδουιστικό κείμενο. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

47

για μια στιγμή; Θα ζούσαμε τότε σε όλες τις εποχες του κόσμου μέσα σε μια ώρα, ναι, σε όλους τους κόσμους όλων των εποχών. Ιστορία, Ποίηση, Μυθολογία! Δεν μπορώ να φανταστώ καμία ανάγνωση των εμπειριών κάποιου άλλου τόσο συναρπαστική και με τέτοιο πλούτο πληροφοριών όσο θα ήταν αυτή. Το μεγαλύτερο μέρος από εκείνα που οι γείτονές μου αποκαλούν καλά, εγώ από τα βάθη της ψυχής μου πιστεύω πως είναι κακά* και αν μετανιώνω για κάτι, το πιο πιθανό είναι να μετανιώνω για την καλή μου συμπεριφορά. Ποιος δαίμονας με έσπρωξε να συμπεριφερθώ τόσο καλά; Μπορείς να πεις το πιο σοφό πράγμα που δΰνασαι, γέρο - εσυ, που έχεις ζήσει εβδομήντα χρόνια και δε σου έχει λείψει ο σεβασμός των άλλων - εγώ όμως ακοΰω μια ακαταμάχητη φωνή που με παρασέρνει μακριά απ' όλα αυτά. Η μια γενιά παρατάει τα εγχειρήματα της προηγουμένης σαν άχρηστα σκαριά, τραβηγμένα στη στεριά. Πιστεύω πως μπορούμε άφοβα να δείξουμε εμπιστοσύνη σε πολΰ περισσότερα απ' όσα τολμάμε. Μπορούμε να απαρνηθούμε τόση φροντίδα για τον εαυτό μας, όση είμαστε πρόθυμοι να παραχωρήσουμε με κάθε ειλικρίνεια κάπου αλλοΰ. Η Φυση είναι καλά προσαρμοσμένη τόσο στην αδυναμία μας όσο και στη δΰναμή μας. Το αδιάκοπο άγχος και η ακατάπαυστη πίεση που νιώθουν κάποιοι άνθρωποι αποτελούν σχεδόν ανίατη ασθένεια. Παρασυρόμαστε και θεωρούμε την εργασία που κάνουμε πιο σημαντική απ' ό,τι είναι στ' αλήθεια. Κι όμως, πόσες εργασίες δεν εκτελούνται από άλλους, πόσα πράγματα αςρήνουμε χωρίς να τα κάνουμε! Κι αν αρρωστήσουμε; Τι γίνεται τότε; Πόσο άγρυπνα πλάσματα είμαστε! Αποφασισμένοι να μη ζούμε με τις επιταγές της πίστης, τουλάχιστον στο βαθμό που μπορούμε να το αποφύγουμε. Όλη μέρα σε επαγρύπνηση, τη νύχτα λέμε με το ζόρι την προσευχή μας και αφηνόμαστε στην αβεβαιότητα. Η ζωή μας είναι ένας ψυχαναγκασμός, ένα αντικείμενο λατρείας, η πιθανότητα για αλλαγή κάτι που αρνιόμαστε σθεναρά. «Αυτός είναι ο μόνος τρόπος», λέμε. Όμως η αλήθεια είναι πως υπάρχουν τόσοι τρόποι όσες και οι ακτίνες που ξεκινούν από το κέντρο ενός

48

WALDEN

κύκλου. Η κάθε αλλαγή ισοδυναμεί με θαύμα, μ' ένα χάρμα οφθαλμών πρόκειται όμως για ένα θαύμα που συντελείται κάθε στιγμή. Ο Κομφούκιος ειπε: «Το να γνωρίζουμε ότι γνωρίζουμε εκεί^να που γνωρίζουμε, καθώς και ότι δε γνωρίζουμε εκείνα που δε γνωρίζουμε, αυτή εί!ναι η αληθινή γνώση». Αν ένας μονάχα άνθρωπος καταφέρει να κάνει ένα κομμάτι της φαντασί^ας του πραγματικότητα, προβλέπω ότι πολύ σύντομα όλοι οι άνθρωποι θα θεμελιώσουν τις ζωές τους πάνω σ' αυτή τη βάση. Ας αναλογιστούμε για λί^γο με τι έχουν να κάνουν τα περισσότερα προβλήματα και το άγχος που ανέφερα πιο πριν, καθώς και κατά πόσο είναι απαραίτητο να βασανιζόμαστε, ή έστω να επαγρυπνούμε. Θα μας ωφελούσε να ζήσουμε μια πρωτόγονη ζωή, σαν εκείνους που βρίσκονται στα σύνορα του πολιτισμού, χωρί^ς όμως να φύγουμε μακριά από τις πολιτισμένες μας κοινωνίες. Έτσι θα μαθαίναμε ποια είναι τα απολύτως απαραίτητα για τη ζωή και με ποιες μεθόδους μπορούν να αποκτηθούν. Ένας άλλος τρόπος θα ήταν να μελετήσουμε τα παλιά βιβλία των εμπόρων, για να δούμε ποια ήταν τα είδη εκείνα που αγόραζαν πιο συχνά οι άνθρωποι στα καταστήματα, τι έβαζαν στα κελάρια τους, ποια είναι με άλλα λόγια τα απαραίτητα τρόφιμα. Διότι οι βελτιώσεις που έρχονται με την πάροδο του χρόνου ελάχιστα επηρεάζουν τους βασικούς νόμους της ανθρώπινης ύπαρξης: όπως ακριβώς και οι δικοί μας σκελετοί πιθανότατα είναι πανομοιότυποι με τους σκελετούς των προγόνων μας. Με τον όρο απαραίτητα για τη ζωή εννοώ όσα από το σύνολο των αγαθών που αποκτά ο άνθρωπος με τους κόπους του είναι ήδη από την αρχή του ανθρώπινου γένους, ή έχουν γίνει εξαιτίας της μακρόχρονης χρήσης, τόσο σημαντικά για τη ζωή του ανθρώπου, ώστε ελάχιστοι, για να μην πω κανείς, μπορούν να τα στερηθούν, είτε λόγω πρωτογονισμού είτε λόγω ανέχειας είτε λόγω φιλοσοφίας. Κατ' αυτή την έννοια, για τα περισσότερα πλάσματα δεν υπάρχει παρά μόνο ένα και μοναδικό απαραίτητο πράγμα στη ζωή: η τροφή. Για το βίσονα των απέραντων λιβαδιών είναι μερικά εκατοστά από εύγευστο

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

49

γρασίδι και νερό, μαζι με τη δυνατότητα να καταφεύγει στο δάσος ή στη σκιά των βουνών. Κανένα πλάσμα της άγριας φΰσης δε χρειάζεται κάτι περισσότερο από τροφή και καταφύγιο. Για τον άνθρωπο, από την άλλη, τα απαραίτητα είναι η τροφή, το καταφύγιο, ο ρουχισμός και τα καύσιμα. Μόνο όταν τα έχουμε εξασφαλίσει είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε τα πραγματικά προβλήματα της ζωής με ελευθερία και με κάποια προοπτική επιτυχίας. Ο άνθρωπος επινόησε όχι μόνο την κατοικία, αλλά και τα ρούχα και τη μαγειρεμένη τροφή. Και ίσως μετά την τυχαία ανακάλυψη της ζεστασιάς που χαρίζει η φωτιά και τη μετέπειτα χρήση της, εκείνο το οποίο αρχικά αποτελούσε πολυτέλεια εξελίχθηκε σε αναγκαιότητα: το να κάθεται κανείς κοντά της. Παρατηρούμε τους σκύλους και τις γάτες να αποκτούν κι εκείνοι τη δεύτερη αυτή φύση. Με τη βοήθεια του κατάλληλου καταφύγιου και ρουχισμού καταφέρνουμε και διατηρούμε τη δική μας, εσωτερική ζέστη. Η αφθονία των καυσίμων, το γεγονός ότι η εξωτερική ζέστη έγινε μεγαλύτερη από τη θερμοκρασία του ανθρώπινου σώματος, αποτέλεσε την απαρχή του μαγειρέματος της τροφής. Ο Δαρβίνος αναφέρει το εξής περιστατικό σχετικά με τους κατοίκους της Γης του Πυρός: ενώ οι άνθρωποι της δικής του ομάδας, ντυμένοι καλά και καθισμένοι κοντά στη φωτιά, μόλις που κατάφερναν να ζεσταθούν, παρατήρησαν με έκπληξη πως οι γυμνοί εκείνοι άγριοι, που κάθονταν πολύ πιο μακριά, «ίδρωναν ασταμάτητα, σαν να μην μπορούσαν να αντέξουν την αφόρητη ζέστη». Το ίδιο ισχύει, απ' ό,τι λένε, και για τους κατοίκους της Νέας Ολλανδίας,* οι οποίοι κυκλοφορούν άφοβα γυμνοί, την ίδια στιγμή που οι Ευρωπαίοι τουρτουρίζουν ντυμένοι. Είναι τάχα αδύνατο να συνδυάσει κανείς την ευρωστία των αγρίων αυτών με την πνευματικότητα του πολιτισμένου ανθρώπου; Σύμφωνα με τον Λίμπεγκ**, το κορμί του ανθρώπου είναι μια σόμπα και η τροφή αποτελεί το καύσιμο που συντηρεί τη φλόγα στους πνεύμονες. ^Οταν κάνει κρύο τρώμε περισσότερο, όταν * Ονομασία των Αβορίγινων της Αυστραλίας. (Σ.τ.Μ) ** Justus von Liebeg (1803-1873): Γερμανός χημικός και καθηγητής. (Σ.τ.Μ)

50

WALDEN

κάνει ζέστη λιγότερο. Η ζωική θερμότητα είναι το αποτέλεσμα μιας αργής καύσης, η οποία όταν γίνεται πολΰ γρήγορα έχει ως συνέπεια την ασθένεια και το θάνατο. Επίσης, όταν τα καύσιμα δεν επαρκούν ή όταν δεν τραβάει η καμινάδα, πάλι η φωτιά σβήνει. Φυσικά, όταν περιγράφω ως φωτιά την απαραίτητη για τη ζωή ζεστασιά δε μιλώ κυριολεκτικά, απλά κάνω μια παρομοίωση. Από τα παραπάνω πάντως φαίνεται πως θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ζωή ισούται σχεδόν με τη ζωική θερμότητα. Κι αυτό γιατί, ενώ μπορούμε να θεωρήσουμε την τροφή το καύσιμο που κρατά τη φωτιά μέσα μας αναμμένη - και το καύσιμο δε χρησιμεύει παρά μόνο στο να ετοιμάσει την τροφή αυτή ή να αυξήσει τη ζεστασιά του σώματός μας, προσθέτοντας θερμότητα απ' έξω - το καταφύγιο και ο ρουχισμός επίσης χρησιμεύουν στο να διατηρήσουν τη θερμότητα η οποία δημιουργείται και απορροφάται με τον τρόπο αυτό. Η μεγαλύτερη λοιπόν ανάγκη του σώματός μας είναι να κρατιέται ζεστό, να διατηρεί τη ζωική θερμότητα μέσα του. Πόσο κόπο δεν κάνουμε για να το καταφέρουμε αυτό, όχι μονάχα με την τροφή, τα ρούχα και τις κατοικίες μας, αλλά και με τα κρεβάτια και τα σκεπάσματά μας, δηλαδή με τα νυχτερινά μας ρούχα! Κλέβουμε λοιπόν τα πούπουλα από τις φωλιές και από τα στήθη των πουλιών για να φτιάξουμε τα παπλώματα και τα μαξιλάρια μας, το καταφύγιο αυτό μέσα στο καταφύγιό μας, όπως ο τυφλοπόντικας φτιάχνει το κρεβάτι του από χορτάρι και φύλλα στο βάθος του λαγουμιού του. Οι φτωχοί συνηθίζουν να παραπονιούνται ότι ο κόσμος μας είναι ψυχρός. Και όλοι μας γενικά θεωρούμε αιτία για ένα μεγάλο μέρος των βασάνων μας την ψυχρότητα, όχι μόνο του καιρού, αλλά και των ανθρώπινων σχέσεων. Το καλοκαίρι, σε κάποια κλίματα, χαρίζει στον άνθρωπο μια ζωή μακάρια: δε χρησιμοποιεί καύσιμα παρά μόνο για να μαγειρέψει την τροφή του* ο ήλιος είναι η φωτιά του, που με τις ακτίνες του ωριμάζει, μαγειρεύει θα λέγαμε, τους καρπούς της γης· η τροφή γενικά παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία και βρίσκεται πιο εύκολα, ενώ ο ρουχισμός και το καταφύγιο είναι εντελώς ή περίπου άχρηστα. Την σήμερον ημέραν και στη χώρα αυτή, όπως ανακάλυψα από

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

51

πρώτο χέρι, μερικά σύνεργα, όπως ένα μαχαίρι, ένα τσεκούρι, ένα φτυάρι, μια χειράμαξα και για τους μελετηρούς μια λάμπα, χαρτί, μολύβι και πρόσβαση σε μερικά βιβλία, έρχονται αμέσως μετά τα απολύτως απαραίτητα για τη ζωή και το κόστος τους είναι μηδαμινό. Παρ' όλα αυτά κάποιοι, όχι και τόσο σοφοί, φτάνουν ως την άλλη άκρη της γης, σε περιοχές βάρβαρες, με ανθυγιεινά κλίματα, όπου αφιερώνουν δέκα ή είκοσι χρόνια από τη ζωή τους στο εμπόριο και για ποιο σκοπό παρακαλώ; Για να ζήσουν - με άλλα λόγια, για να κρατηθούν ζεστοί - και για να επιστρέψουν τελικά και να πεθάνουν στα πάτρια εδάφη της Νέας Αγγλίας. Οι πάμπλουτοι άνθρωποι που ζουν μες στην πολυτέλεια δεν κρατούν τους εαυτούς τους απλά ζεστούς, αλλά τους θερμαίνουν σε σημείο αφύσικο. Όπως έχω ήδη υπαινιχθεί προηγουμένως, πρόκειται για ανθρώπους που μαγειρεύονται, σαν να λέμε, και σερβίρονται σύμφωνα με την τελευταία λέξη της υψηλής μαγειρικής. Οι περισσότερες από τις πολυτέλειες και πολλές από τις λεγόμενες ανέσεις όχι μόνο δεν είναι αναντικατάστατες, αλλά αποτελούν και εμπόδια στην εξύψωση του ανθρώπου. Σε όλη την ιστορία του ανθρώπου, η ζωή των σοφότερων ήταν πάντα πιο απλή και πιο λιτή ακόμα κι από τους πιο φτωχούς. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι, οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Πέρσες και οι Έλληνες, αποτελούσαν μια τάξη που φτωχότερή της δεν υπήρξε ποτέ σε εξωτερικά πλούτη, ούτε και πλουσιότερή της σε εσωτερικά. Δεν ξέρουμε πολλά γι' αυτούς. Πάλι καλά που γνωρίζουμε όσα γνωρίζουμε. Το ίδιο ισχύει και για τους πιο σύγχρονους μεταρρυθμιστές και ευεργέτες της ανθρώπινης φυλής. Κανείς δεν μπορεί να γίνει αντικειμενικός και σοφός στοχαστής της ανθρώπινης ζωής παρά μόνο από το παρατηρητήριο το οποίο θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «εθελούσια ένδεια». Ο καρπός της πολυτελούς ζωής δεν είναι άλλος από την ίδια την πολυτέλεια, τόσο στη γεωργία και στο εμπόριο όσο και στη λογοτεχνία ή στην τέχνη. Μπορεί να υπάρχουν σήμερα καθηγητές φιλοσοφίας, όμως δεν υπάρχουν φιλόσοφοι. Το επάγγελμα του καθηγητή είναι από τα πιο σεβαστά στις μέρες μας, κι ας μην κάνει τίποτε άλλο παρά να ανα-

52

WALDEN

μασά τα διδάγματα ανθρώπων που κάποτε μπορεί να μην ασκούσαν σεβαστά επαγγελματα, αλλά διήγαν σεβαστούς βίους. Για να αποκαλείται κανείς φιλόσοφος δεν αρκεί μονάχα να διαθέτει οξυδέρκεια, οΰτε και να ιδρύσει μια σχολή, αλλά να αγαπά τη σοφία και να ζει συμφωνά με τις επιταγές της: μια ζωή απλή, ανεξάρτητη, γεμάτη μεγαλοψυχία και πίστη. Να μπορεί να λΰσει μερικά από τα προβλήματα της ζωής, όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και πρακτικά. Η επιτυχία των σπουδαίων λόγιων και διανοητών είναι συνήθως μια επιτυχία μέτρια, που δε συγκρίνεται μ' εκείνη των βασιλιάδων και των ηρώων. Μόλις που τα φέρνουν βόλτα στη ζωή τους, μια ζωή που δε διαφέρει πολΰ από εκείνη των πατεράδων τους. Ποτέ δε γίνονται γεννήτορες μιας νέας, ευγενέστερης ράτσας ανθρώπων. Γιατί όμως ο άνθρωπος εκφυλίζεται; Τι είναι εκείνο που κάνει τις οικογένειες να φθίνουν; Ποια είναι η φΰση της πολυτέλειας εκείνης που αποδυναμώνει και καταστρέφει έθνη ολόκληρα; Μπορούμε να είμαστε ποτέ βέβαιοι ότι δεν πρόκειται για κάποιο σαράκι που ροκανίζει και τις δικές μας ζωές; Ο φιλόσοφος προηγείται της εποχής του, ακόμη και σε ό,τι αφορά την εξωτερική όψη της ζωής του. Δεν τρέφεται, δεν κατοικεί, δεν ντύνεται, δε ζεσταίνεται με τον ίδιο τρόπο που τα κάνουν όλα αυτά οι συγχρονοί του. Πώς μπορεί κάποιος που αποκαλεί τον εαυτό του φιλόσοφο να μην μπορεί να διατηρεί τη ζωική του θερμότητα με μεθόδους καλύτερες από εκείνες των υπόλοιπων ανθρώπων; Αφοΰ ο άνθρωπος καταφέρει και ζεσταθεί με τους διάφορους τρόπους που περιέγραψα, ποια είναι η επόμενη επιθυμία του; Οπωσδήποτε όχι μεγαλύτερη ποσότητα από την ίδια αυτή ζέστη, δηλαδή άφθονη και εκλεκτότερη τροφή, μεγαλύτερα και πιο πολυτελή σπίτια, περισσότερα και πλουσιότερα ροΰχα, καλύτερη θέρμανση και τα λοιπά. Μόλις λοιπόν αποκτήσει όλα εκείνα που του είναι απαραίτητα για τη ζωή, έχει μπροστά του κι άλλες επιλογές εκτός από τον αγώνα να αποκτήσει πράγματα περιττά: να ζήσει μια ζωή γεμάτη περιπέτεια, μια και δε θα είναι πλέον αναγκασμένος να μοχθεί ολημερίς για τα βασικά. Ξέρουμε ότι το χώμα κάνει καλό στο σπόρο, όταν τον βλέπουμε να στέλνει τα ριζίδιά του προς τα κάτω και με το ίδιο σθένος

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

53

να υψώνει τα βλαστάρια του προς τον ουρανό. Για ποιον άλλο λόγο έχει ριζώσει τόσο στέρεα ο άνθρωπος στη γη, παρά για να μπορέσει να ανυψωθεί κατά το ίδιο ποσοστό προς τα ουράνια; Διότι τα ευγενέστερα ορυτά θεωρούνται πολύτιμα εξαιτίας του καρπού τους, που ωριμάζει στον αέρα και στο φως, μακριά από το έδαφος, και δεν εξομοιώνονται με τα πιο ταπεινά εδώδιμα, τα οποία, παρ' ότι διετή, καλλιεργούνται μονάχα ώσπου να τελειοποιηθεί η ρίζα τους και συχνά κλαδεύονται γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, έτσι που οι περισσότεροι δε θα τα αναγνώριζαν την εποχή της ανθοφορίας τους. Δεν έχω σκοπό να υπαγορεύσω κανόνες στους δυνατούς και στους γενναίους, σ' εκείνους που κοιτάζουν πάντα τη δουλειά τους, είτε στην κόλαση βρεθούν είτε στον παράδεισο, σ' εκείνους που μπορούν να χτίζουν παλάτια και να ξοδεύουν περισσότερα κι από τους πιο πλούσιους χωρίς ποτέ να φτωχαίνουν, χωρίς να δίνουν σημασία στο πώς ζουν - αν δηλαδή υπάρχουν τέτοιοι, όπως πολλοί ονειρεύτηκαν. Ούτε και θέλω να δώσω οδηγίες σε όσους βρίσκουν έμπνευση και θάρρος στην παρούσα κατάσταση των πραγμάτων, την οποία περιβάλλουν με τη στοργή και τον ενθουσιασμό του εραστή και, ως ένα σημείο, θεωρώ τον εαυτό μου μέλος της ομάδας αυτής. Δε μιλώ σ' εκείνους που έχουν καλή δουλειά, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό, και το γνωρίζουν. Απευθύνομαι κυρίως στη μεγάλη μάζα των δυσαρεστημένων ανθρώπων, εκείνων που παραπονιούνται μοιρολατρικά για το σκληρό τους ριζικό ή για τους δύσκολους καιρούς, τη στιγμή που είναι στο χέρι τους να τα αλλάξουν όλα αυτά. Υπάρχουν κάποιοι ανάμεσα σ' αυτούς που παραπονιούνται πιο δυνατά απ' όλους και δε βρίσκουν καμία παρηγοριά, επειδή, όπως λένε, κάνουν το καθήκον τους. Σκέφτομαι ακόμα εκείνη την τάξη τη φαινομενικά πλούσια, που όμως στην πραγματικότητα είναι η πιο (ρτωχή απ' όλες: την τάξη που την αποτελούν οι άνθρωποι εκείνοι που έχουν συσσωρεύσει άχρηστα πράγματα, που όμως δεν ξέρουν πώς να τα χρησιμοποιήσουν, ούτε και μπορούν να τα ξεφορτωθούν, και με τον τρόπο αυτό σφυρηλατούν οι ίδιοι σιγά σιγά τους κρίκους της χρυσής ή ασημένιας αλυσίδας που τους κρατά δεμένους.

54

WALDEN

Αν επιχειρούσα να διηγηθώ πώς είχα επιθυμήσει να ζω τα προηγούμενα χρόνια, το πιο πιθανό είναι να εξέπληττα όσους από τους αναγνώστες μου γνωρίζουν πάνω κάτω την πραγματική μου ιστορία. Όσο για εκείνους που έχουν πλήρη άγνοια, είναι σίγουρο πως θα έμεναν με το στόμα ανοιχτό. ΕπιτρέχΙττε μου, λοιπόν, να περιγράψω εν τάχει κάποια εγχειρήματα της ζωής μου που αγάπησα πραγματικά. Κάτω από οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες, οποιαδήποτε ώρα της ημέρας ή της νύχτας, πάντοτε με γέμιζε η επιθυμία να αξιοποιώ όσο μπορώ το χρόνο μου και να καταγράφω το πέρασμά του* να στέκομαι στο σημείο όπου συναντιούνται δυο αιωνιότητες, το παρελθόν και το μέλλον, με άλλα λόγια στο σημείο του παρόντος, της κάθε στιγμής, να βαδίζω πάνω στη λεπτή αυτή γραμμή. Συγχωρήστε μου τις όποιες ασάφειες. Η δουλειά μου έχει πιο πολλά μυστικά από εκείνες των περισσότερων ανθρώπων, που όμως δεν τα κρατώ μυστικά με τη θέλησή μου, αλλά είναι αδύνατο να διαχωριστούν από την ίδια τη φύση της δουλειάς μου. Με μεγάλη μου χαρά θα διηγηθώ όλα όσα γνωρίζω, χωρίς ποτέ να γράψω πάνω στην εξώπορτά μου «Απαγορεύεται η είσοδος». Πάει πολύς καιρός που έχασα ένα σκύλο, ένα κανελί άλογο και μια τρυγόνα, κι εξακολουθώ να τα αναζητώ. Πολλούς ταξιδιώτες συνάντησα στο δρόμο μου και τους μίλησα γι' αυτά, περιγράφοντας τα ίχνη τους και τα καλέσματα που είχαν συνηθίσει να ακούνε. Κάνα δυο από εκείνους που συνάντησα μου είπαν πως είχαν ακούσει το σκυλί και τον καλπασμό του αλόγου μου, κάποιοι μάλιστα είχαν δει και την τρυγόνα μου να χάνεται πίσω από ένα σύννεφο, και έδειξαν πως ήθελαν πολύ να τα ξαναβρώ, λες και τα είχαν χάσει οι ίδιοι. Φανταστείτε να αδημονεί κανείς όχι μόνο να έρθει το χάραμα της μέρας αλλά, αν κάτι τέτοιο είναι δυνατόν, να λαχταρά τη Φύση την ίδια! Πόσα πρωινά, χειμώνα καλοκαίρι, πριν ακόμα οποιοσδήποτε από τους γείτονές μου ξεκινήσει για τη δουλειά του, εγώ είχα ήδη αρχίσει τη δική μου! Πολλοί συχωριανοί μου με έβλεπαν καθώς επέστρεφα το σούρουπο, αγρότες που ξεκινούσαν για τη Βοστόνη ή

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

55

ξυλοκόποι που πήγαιναν στη δική τους δουλειά. Είναι αλήθεια πως δε βοήθησα ποτέ τον ήλιο να ανατείλει, μου ςρτάνει όμως που ήμουν παρών όταν το έκανε. Πόσες φθινοπωρινές και χειμωνιάτικες μέρες δεν πέρασα στην εξοχή, προσπαθώντας να ακούσω τι έλεγε ο άνεμος κι έπειτα να το πω στον κόσμο! Ξόδεψα σχεδόν όλη μου την περιουσία στην προσπάθεια αυτή, και μαζί και την ανάσα μου, έτσι όπως έτρεχα κόντρα στον άνεμο. Αν το εγχείρημά μου αυτό είχε σχέση με κάποιο από τα δυο πολιτικά κόμματα, να είστε σίγουροι ότι με την πρώτη ευκαιρία θα το είχαν γράψει όλες οι εφημερίδες. Άλλες φορές πάλι παρακολουθούσα από το παρατηρητήριό μου, που είχα στήσει σε κάποιο βράχο ή δέντρο, για να προλάβω να ειδοποιήσω μόλις έβλεπα κάποια νέα άφιξη· ή περίμενα το σούρουπο στις κορυφές των λόφων να ανοίξουν οι ουρανοί, μήπως και κατόρθωνα να πιάσω λίγο μάννα, αν και ποτέ δεν έπιασα κάτι ιδιαίτερο και ό,τι ερχόταν στα χέρια μου διαλυόταν αμέσως στο φως του ήλιου. Για πολύ καιρό δούλευα ως δημοσιογράφος σε μια εφημερίδα μικρής κυκλοφορίας, ο εκδότης της οποίας μέχρι σήμερα δεν εδέησε να δημοσιεύσει παρά ένα μέρος μόνο των γραπτών που του έδωσα. Όπως συμβαίνει συχνά με τους συγγραφείς, μοναδικό κέρδος για τους κόπους μου ήταν η ίδια μου η εργασία. Όμως στην περίπτωση αυτή, η εργασία μου αποτελούσε και για εκείνους κέρδος. Για πολλά χρόνια διετέλεσα αυτόκλητος επιθεωρητής της χιονοθύελλας και της καταιγίδας και ποτέ δεν παρέλειπα να εκτελώ το καθήκον μου με ζήλο και προσήλωση. Ήμουν ένας τοπογράφος όχι των δημόσιων δρόμων, αλλά των μονοπατιών του δάσους και όλων εκείνων των μονοπατιών που διασχίζουν τα χωράφια. Δουλειά μου ήταν να τα κρατώ ανοιχτά, να φροντίζω ώστε να βρίσκονται σε καλή κατάσταση όλο το χρόνο οι γέφυρες πάνω από τα φαράγγια, των οποίων την αξία διατράνωνε η συχνή χρήση από τους ανθρώπους. Φρόντιζα τα άγρια ζωντανά της μικρής μας πόλης, που ταλαιπωρούν συχνά τους καλούς κτηνοτρόφους όταν πηδούν τους φράχτες. Επίσης τριγυρνούσα στις λιγότερο πολυσύχναστες γωνιές των αγρο-

56

WALDEN

κτημάτων, παρ' όλο που δεν ήξερα ποιος τύχαινε να δουλεύει σε ποιο χωράφι τη συγκεκριμένη μέρα, ο Ιωνάς ή ο Σολομών - αυτό δεν ήταν δική μου δουλειά. Πότιζα τα κόκκινα μΰρτιλλα, τις αγριοκερασιές και τις τσουκνίδες, τα πεΰκα, τις φλαμουριές, τα ξανθά σταφύλια και τις κίτρινες βιολέτες, που αλλιώς μπορεί να μαραίνονταν την εποχή της ξηρασίας. Εν ολίγοις, τα έκανα όλα αυτά για πολΰ καιρό, εκτελούσα τα καθήκοντά μου με αφοσίωση, και μη νομίσετε πως καυχιέμαι γι' αυτό. Ώσπου σιγά σιγά άρχισε να γίνεται φανερό ότι οι συμπολίτες μου δεν είχαν σκοπό να προσθέσουν το όνομά μου στον κατάλογο των αξιωματούχων του δήμου, ούτε να με διορίσουν δημόσιο υπάλληλο για τη δουλειά μου αυτή, δίνοντάς μου κι ένα μικρό μισθό. Και μολονότι είμαι σε θέση να ορκιστώ ότι έχω κρατήσει λεπτομερέστατους λογαριασμούς για όλες μου τις εργασίες, ποτέ δεν ήρθε κανείς να τους ελέγξει, ούτε να τους παραλάβει, και βέβαια ακόμα λιγότερο να τους εξοφλήσει. Ωστόσο, δε χαλάω και την καρδιά μου γι' αυτό. Δεν πάει πολύς καιρός που ένας περιπλανώμενος Ινδιάνος πήγε να πουλήσει καλάθια στο σπίτι ενός γνωστού δικηγόρου που μένει στη γειτονιά μου. «Θέλετε να αγοράσετε καλάθια;» ρώτησε. «Όχι, δε θέλουμε», ήταν η απάντηση. «Τι!» φώναξε ο Ινδιάνος βγαίνοντας από την αυλόπορτα. «Θέλετε λοιπόν να πεθάνουμε της πείνας;» Βλέποντας τους εργατικούς λευκούς γείτονές του σε τόσο καλή οικονομική κατάσταση - ο δικηγόρος, φέρ' ειπείν, το μόνο που έκανε ήταν να παρατάσσει επιχειρήματα, και ως διά μαγείας βρισκόταν να απολαμβάνει πλούτη και αξιώματα - ο Ινδιάνος είχε συλλογιστεί: «Θα αρχίσω να πλέκω καλάθια. Είναι κάτι που ξέρω να κάνω καλά», νομίζοντας ότι με το να πλέξει απλώς τα καλάθια, θα είχε εκπληρώσει το δικό του καθήκον και στη συνέχεια θα ήταν η σειρά του λευκού να τα αγοράσει. Δεν ήξερε ότι έπρεπε να διασφαλίσει το γεγονός ότι ο άλλος θα ωφελούνταν από την αγορά των καλαθιών ή ότι έπρεπε τουλάχιστον με κάποιον τρόπο να τον κάνει να πιστέψει ότι θα ωφελούνταν, ή αλλιώς ότι έπρεπε ίσως να (ρτιάξει κάτι άλλο, που θα ήταν χρήσιμο στον αγοραστή. Έτσι κι εγώ είχα πλέξει ένα είδος κα-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

57

λαθιών εξαιρετικής ποιότητας, αλλά δεν είχα σκεφτεί να εξασφαλίσω από πριν αγοραστές. Αντίθετα, θεώρησα ότι η κατασκευή των καλαθιών αυτών ήταν πρώτα απ' όλα προς όφελος δικό μου κι έτσι, αντί να σπάω το κεφάλι μου ψάχνοντας να βρω έναν τρόπο να δείξω στους άλλους πόσο θα ωφελούνταν από την αγορά τους, έψαξα να βρω τρόπους να αποφύγω την ανάγκη να τα πουλήσω. Η ζωή την οποία ο κόσμος επαινεί και θεωρεί επιτυχημένη δεν είναι παρά ένα μόνο είδος ζωής ανάμεσα σε πολλά. Γιατί να υπερβάλλουμε δίνοντας τα πρωτεία σε ένα μονάχα τρόπο ζωής, ζημιώνοντας όλους τους υπόλοιπους; Συνειδητοποιώντας ότι οι συμπολίτες μου μάλλον δεν είχαν σκοπό να μου προσφέρουν κάποιο δωμάτιο στο δημαρχείο, μια δημόσια θέση ή άλλη κατοικία, αλλά ότι θα έπρεπε να τα βολέψω μόνος μου, επέστρεψα κι εγώ στο δάσος, όπου στο κάτω κάτω έχαιρα μεγαλύτερης εκτίμησης. Αποφάσισα να ανοίξω την επιχείρησή μου αμέσως, χωρίς να περιμένω να συγκεντρώσω πρώτα το απαιτούμενο κεφάλαιο, αλλά να χρησιμοποιήσω τα ελάχιστα μέσα που είχα στη διάθεσή μου. Ο σκοπός για τον οποίο πήγα στη λίμνη Ουόλντεν δεν ήταν για να βρω έναν τόπο στον οποίο θα μπορούσα να ζήσω είτε φθηνά είτε πλουσιοπάροχα, αλλά για να καταπιαστώ με κάποιες προσωπικές εργασίες μου έχοντας να αντιμετωπίσω τα λιγότερα δυνατά εμπόδια. Γιατί είναι αλήθεια πως το να εμποδίζομαι να φέρω εις πέρας τις συγκεκριμένες εργασίες μου επειδή τάχα μου έλειπε λίγη κοινή λογική, λίγη επιχειρηματικότητα και κάποιο εμπορικό ταλέντο μου φαινόταν αν όχι κακό, πάντως σίγουρα ανόητο. Πάντοτε έκανα προσπάθειες να τηρώ αυστηρές επιχειρηματικές συνήθειες· πρόκειται για κάτι απαραίτητο στον καθένα. Αν έχεις εμπορικές συναλλαγές με την Ουράνια Αυτοκρατορία*, τότε ένα μικρό γραφείο δίπλα στη θάλασσα σε κάποιο από τα λιμάνια του Σάλεμ σου (ρτάνει και σου περισσεύει. Θα εξάγεις τα αγαθά που παράγει ο τόπος, αποκλειστικά εγχώρια προϊόντα, όπως είναι ο πάγος, η * Παλαιά ονομασία της Κίνας. (Σ.τ.Μ.)

58

WALDEN

ξυλεία, ο γρανίτης, που βρίσκονται σε αφθονία στην ενδοχώρα. Αυτές είναι καλές δουλειές. Να επιβλέπεις όλες τις λεπτομέρειες προσωπικά* να είσαι ταυτόχρονα πιλότος και καπετάνιος, ιδιοκτήτης και εγγυητής· να αγοράζεις, να πουλάς και να κρατάς τα λογιστικά βιβλία* να διαβάζεις κάθε γράμμα που έρχεται, να γράφεις και να ξαναδιαβάζεις κάθε γράμμα που στέλνεται* να επιτηρείς το ξεφόρτωμα των εισαγόμενων εμπορευμάτων μέρα νΰχτα* να βρίσκεσαι σε πολλά διαφορετικά σημεία της ακτής την ίδια σχεδόν στιγμή, μια και συχνά τα πιο πλούσια εμπορεύματα τα ξεφορτώνουν στα πιο ασήμαντα λιμάνια* να είσαι ο ίδιος ο τηλέγραφος του εαυτοΰ σου, να σαρώνεις ακάματα τον ορίζοντα, να μιλάς με όλα τα πλεούμενα που πλησιάζουν την ακτή* να διατηρείς σταθερή την αποστολή των αγαθών σε μια τόσο μακρινή και τεράστια αγορά* να ενημερώνεσαι διαρκώς για την κατάσταση των αγορών, για τις προοπτικές πολέμου και ειρήνης παντού, να προβλέπεις τις τάσεις του εμπορίου και του πολιτισμού, εκμεταλλευόμενος τις ανακαλύψεις όλων των εξερευνητικών αποστολών, ακολουθώντας νέες θαλάσσιες οδούς και εφαρμόζοντας όλες τις καινοτομίες στην πλοήγηση* να μελετάς χάρτες ναυτικούς, να επιβεβαιώνεις τις θέσεις των υφάλων, των καινούργιων φάρων και των σημαντήρων και πάντοτε, μα πάντοτε, να διορθώνεις τους λογαριθμικούς πίνακες, μια και φτάνει ένα μόνο λάθος για να πέσει το καράβι πάνω σ' ένα βράχο και να ανοίξει στα δύο, αντί να φτάσει σώο και αβλαβές στο λιμάνι - αυτή ήταν η άγνωστη για τόσο πολλά χρόνια τύχη του Λα Περούζ** να ενημερώνεσαι για τις εξελίξεις στην επιστήμη παγκοσμίως, να διαβάζεις τους βίους όλων των μεγάλων εξερευνητών και θαλασσοπόρων, των φοβερών τυχοδιωκτών και εμπόρων, από τον Άννωνα τον Καρχηδόνιο και τους Φοίνικες ως τους ναυτικούς του καιρού μας* και, τέλος, να κάνεις απογρα-

* Jean Frangois de Galaup, comte de La Perouse (1741-1788): Γάλλος θαλασσοπόρος και εξερευνητής. Εξαφανίστηκε μαζί με το πλήρωμα του στη διάρκεια μιας αποστολής στον Ειρηνικό Ωκεανό. Τριάντα οχτώ χρόνια αργότερα, το 1826, ανακαλύφθηκε ότι τα δυο πλοία του είχαν προσκρούσει σε ξέρες. (Σ,τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

59

φή της περιουσίας σου που και που, για να βλεπεις που βρίσκεσαι. Δεν είναι και λίγο να απαιτούνται τόσο πολλές ικανότητες από ένα μονάχα άνθρωπο - είναι τόσο πολλοί οι υπολογισμοί που αφορούν τα κέρδη και τις ζημιές, τους τόκους, το καθαρό βάρος και τη φΰρα, και τόσο πολλές οι μετρήσεις, μετρήσεις διαφόρων ειδών, που όλα αυτά μαζί απαιτούν πλούσιες και σφαιρικές γνώσεις. Έκρινα λοιπόν ότι η λίμνη Ουόλντεν θα αποτελούσε πρώτης τάξεως έδρα για τις επιχειρήσεις μου, και όχι μόνο λόγω του σιδηροδρόμου που περνά από εκεί και του εμπορίου πάγου που ανθεί στην περιοχή. Διαθέτει κάποια παραπάνω πλεονεκτήματα, τα οποία ίσως είναι καλύτερα να μην αποκαλύψω. Είναι ένα καλό πόστο, ένα γερό θεμέλιο. Δεν έχει βάλτους που πρέπει να αποξηρανθούν, όπως εκείνοι του ποταμού Νέβα στη Ρωσία, αν και πρέπει να μεταφέρεις μόνος σου τους πασσάλους στους οποίους θέλεις να χτίσεις. Λένε πως αρκεί μια πλημμυρίδα, σε συνδυασμό με ένα δυτικό άνεμο και παγετό στο Νέβα για να σβηστεί από το χάρτη ολόκληρη η Αγία Πετρούπολη. Καθώς επρόκειτο για μια επιχείρηση που θα ξεκινούσε δίχως τα κεφάλαια τα οποία συνηθίζεται να χρησιμοποιούνται για αυτό το σκοπό, εύκολα μπορεί να αναρωτηθεί κανείς με ποιον τρόπο θα έβρισκα όλα εκείνα που είναι απαραίτητα για ένα εγχείρημα τέτοιου είδους. Ας αρχίσω λοιπόν με το πιο πρακτικό απ' όλα: τα ρούχα. Πιστεύω πως η στάση μας απέναντι σ' αυτά καθορίζεται συχνότερα από την αγάπη μας γχα το καινούργιο και από τη γνώμη των άλλων παρά από την πραγματική χρησιμότητά τους. Όσοι εργάζονται, ας αναλογιστούν πως σκοπός των ρούχων είναι, πρώτον, να μας κρατούν ζεστούς και, δεύτερον, στη σημερινή κοινωνία τουλάχιστον, να καλύπτουν τη γύμνια μας. Έπειτα ας κρίνουν οι ίδιοι αν για να φέρουν εις πέρας τις δουλειές τους πρέπει να προσθέσουν κάτι στην γκαρνταρόμπα τους. Οι βασιλιάδες και οι βασίλισσες που φορούν την κάθε ενδυμασία τους από μια φορά μονάχα, όλες τους ςρτιαγμένες από τον προσωπικό τους ράφτη ειδικά για τη μεγαλειότητά τους.

60

WALDEN

δεν έχουν μεγάλη διαφορά από τις κρεμάστρες που έχουμε για τα καθαρά μας ροΰχα: δεν ξέρουν την απόλαυση του να γλιστράς μέσα σε μια ενδυμασία πολυφορεμένη, που σου ταιριάζει γάντι. Κάθε μέρα που περνά τα ροΰχα μας εφαρμόζουν όλο και καλύτερα πάνω μας. Σ' αυτά αποτυπώνεται όχι μόνο το σχήμα του κορμιού μας, αλλά και ο χαρακτήρας μας, ώσπου φτάνει μια στιγμή που διστάζουμε να τα αποχωριστούμε, λες κι έχουν γίνει ένα με το πετσί μας. Κανείς δεν έπεσε ποτέ στην εκτίμησή μου επειδή έτυχε να φορά μπαλωμένα ροΰχα. Κι όμως, είμαι σίγουρος ότι ο πολΰς κόσμος νοιάζεται περισσότερο να έχει ροΰχα της μόδας, ή τουλάχιστον καθαρά και αμπάλωτα, παρά να έχει καθαρή συνείδηση. Ακόμα όμως κι αν το σκίσιμο στο ροΰχο κάποιου δεν έχει μανταριστεί, το χειρότερο ελάττωμα που μπορεί κανείς να του προσάψει είναι η αμέλεια. Μερικές φορές δοκιμάζω τους γνωοτοΰς μου με ερωτήσεις σαν κι αυτήν: ποιος από σας μπορεί, τους λέω, να κυκλοφορήσει δημοσίως με ένα μπάλωμα στο παντελόνι, στο σημείο ακριβώς πάνω από το γόνατο; Οι περισσότεροι αντιδροΰν σαν να είναι σίγουροι πως η ζωή τους θα καταστραφεί αν τολμήσουν ποτέ να κάνουν κάτι τέτοιο. Θα το έβρισκαν πιο εΰκολο να βγουν στο δρόμο κουτσαίνοντας, με κάταγμα στο πόδι, παρά με σκισμένο παντελόνι. Αν το πόδι κάποιου κυρίου σπάσει σε ένα ατΰχημα, τις περισσότερες φορές διορθώνεται. Αν όμως πάθει κάτι ανάλογο το παντελόνι του, τότε πάει, τελείωσε. Κι αυτό γιατί ο κΰριος δίνει σημασία σ' εκείνα που ο κόσμος θεωρεί άξια σεβασμοΰ κι όχι σ' αυτά που πραγματικά είναι. Πιο μεγάλη σημασία δίνουμε στο κοστοΰμι, παρά στον άνθρωπο που το φοράει. Αν ντΰσετε ένα σκιάχτρο με τα πιο καινοΰργια ροΰχα σας κι εσείς σταθείτε δίπλα του γυμνός, όλοι θα χαιρετήσουν το σκιάχτρο. Τις προάλλες, καθώς περνοΰσα από ένα χωράφι με καλαμπόκι, δίπλα από έναν πάσσαλο μπηγμένο στη γη με καπέλο κι ένα παλιό παλτό, αναγνώρισα τον ιδιοκτήτη του. Φαινόταν απλώς λίγο πιο ανεμοδαρμένος από την τελευταία φορά που τον είχα δει. Έχω ακοΰσει για ένα σκΰλο που γάβγιζε σε κάθε ξένο που πλησίαζε το σπίτι του αφεντικοΰ του, αρκεί να φοροΰσε ροΰχα. Όταν όμως μια νΰχτα ήρθε ένας κλέφτης γυ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

61

μνός, τον άφησε να μπει χωρίς την παραμικρή φασαρία. Έχει ενδιαφέρον το ερώτημα πόσα από τα αξιώματα τους θα κρατούσαν οι άνθρωποι αν τους αφαιρούσαν τα ρούχα. Θα μπορούσατε ποτέ εσείς σε μια τέτοια περίπτωση να πείτε με σιγουριά ποιοι ανήκουν στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις; Όταν η μαντάμ Πφάιφερ* σε ένα από τα περιπετειώδη ταξίδια της σε όλο τον κόσμο, σε ανατολή και δύση, έψχαοε στην Ασιατική Ρωσία, σχετικά κοντά στην πατρίδα της, πηγαίνοντας να επισκεφτεί τις αρχές της χώρας λέει πως ένιωσε την ανάγκη να φορέσει κάτι άλλο από τα ταξιδιωτικά της ρούχα, γιατί τώρα πια βρισκόταν σε «μια πολιτισμένη χώρα, στην οποία οι άνθρωποι κρίνονται από τα ρούχα τους». Ακόμη και στις δικές μας δημοκρατικές πόλεις της Νέας Αγγλίας, ο τυχαία αποκτηθείς πλούτος και η έκφρασή του αποκλειστικά μέσα από το ρουχισμό και τα αξεσουάρ χαρίζουν στον άνθρωπο το σεβασμό σχεδόν όλων των συνανθρώπων του. Εκείνοι όμως που απολαύουν τέτοιου είδους σεβασμού, και είναι πολλοί, είναι τόσο ανήθικοι που χρειάζονται επειγόντως κάποιον ιεραπόστολο να τους φέρει στον ίσιο δρόμο. Εκτός όμως απ' όλα αυτά, τα ρούχα έφεραν μαζί τους κι άλλο ένα κακό: το ράψιμο, μια δουλειά που θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν έχει τέλος. Τα γυναικεία φορέματα, τουλάχιστον, μοιάζουν να μην τελειώνουν ποτέ. Κάποιος που επιτέλους βρήκε κάτι αξιόλογο να κάνει, δε χρειάζεται καινούργιο κοστούμι για να το κάνει. Και το παλιό του, εκείνο που κρέμεται σκονισμένο στο πατάρι κι εγώ δεν ξέρω για πόσο καιρό, τον εξυπηρετεί μια χαρά. Ο ήρωας χρησιμοποιεί τα παλιά παπούτσια περισσότερο καιρό απ' ό,τι ο υπηρέτης του - αν δηλαδή υπάρχει κανένας ήρωας που να έχει υπηρέτη - ενώ η ξυπολυσιά είναι ακόμα πιο αρχαία από τα παλιωμένα παπούτσια και ο ήρωας θα τα καταφέρει και μ' αυτήν, αν χρειαστεί. Μονάχα εκείνοι που πηγαίνουν σε βεγγέρες και μπαινοβγαίνουν στις νομοθετικές αίθουσες πρέπει να έχουν καινούργια πανωφόρια, τόσο πολλά ώστε να μπο* Ida Laura Pfeiffer (1797-1858): Αυστριακή ταξιδιώτρια και συγγραφέας. (Σ.τ.Μ.)

62

WALDEN

ρουν να τα αλλάζουν κάθε φορά που αλλάζουν κι οι ίδιοι χαρακτήρα και ουμπεριφορά. Αν όμως το δικό μου σακάκι και παντελόνι, το καπέλο και τα παπούτσια μου είναι κατάλληλα για να τα φοράω όταν προσεύχομαι στο Θεό, τότε είναι κατάλληλα και για όλα τα άλλα, δε συμφωνείτε; Ποιος είδε ποτέ ένα παλιό του ρούχο, το παλιό του παλτό ας πούμε, στ' αλήθεια λιωμένο, διαλυμένο σχεδόν, έτσι που το να το χαρίσει σ' ένα φτωχό παιδί μόνο φιλανθρωπική πράξη δε θα αποτελούσε, μια και το παιδί αυτό δε θα αργούσε καθόλου να χαρίσει το κουρέλι σε κάποιον άλλο, ακόμα πιο φτωχό, ή μάλλον πιο πλούσιο, εφόσον αυτός θα μπορούσε να περάσει και με λιγότερα; Δυσπιστείτε, λέω, απέναντι σε κάθε εγχείρημα που απαιτεί καινούργια ρούχα αντί για καινούργιους ανθρώπους. Αν δεν είναι ανανεωμένος ο άνθρωπος, τότε πώς μπορούν να του ταιριάζουν τα καινούργια ρούχα; Αν έχετε να κάνετε μια νέα δουλειά, δοκιμάστε να την κάνετε φορώντας παλιά ρούχα. Αυτό που επιθυμεί ο άνθρωπος δεν είναι να κάνει κάτι με κάποιο υλικό, αλλά απλά να κάνει κάτι ή, πιο σωστά, να γίνει κάτι. Ισως δε θα έπρεπε ποτέ να αγοράζουμε καινούργιο κοστούμι, όσο κουρελιασμένο και βρώμικο κι αν είναι το παλιό μας, αν πρώτα δε συμπεριφερόμασταν, δε δουλεύαμε ή δεν ταξιδεύαμε με τρόπο που να μας κάνει να νιώθουμε ανανεωμένοι μέσα στα παλιά μας ρούχα, ώσπου να φτάσουμε στο σημείο να αισθανθούμε ότι το να κρατάμε το παλιό μας κοστούμι είναι τόσο ανόητο όσο το να φυλάμε καινούργιο κρασί σε παλιά μπουκάλια. Η εποχή της πτερόρροιάς μας, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα πουλιά, δεν μπορεί παρά να αποτελεί περίοδο κρίσιμη στη ζωή μας. Η βουτηχτάρα αποσύρεται σε απομονωμένες λίμνες μέχρι να αλλάξει φτέρωμα. Το φίδι χάνει το δέρμα του και η κάμπια το κουκούλι της, και τα δυο χάρη σε μια εσωτερική διεργασία και σε μια διαστολή του σώματός τους. Έτσι και για μας, τα ρούχα δεν είναι παρά το εξωτερικό, απονεκρωμένο στρώμα της επιδερμίδας μας, το πιο ασήμαντο κομμάτι του θνητού μας κορμιού. Αν δεν τα ξεφορτωθούμε, αν εξακολουθούμε να φοράμε στολές που δεν είναι δικές μας, κάποια στιγμή είναι αναπόφευκτο η απάτη μας να αποκαλυφθεί και τα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

63

ψεύτικα παράσημα μας να ξηλωθούν, μια και θα εχουμε πέσει στην υπόληψη όχι μόνο των συνανθρώπων μας, αλλά και του εαυτού μας. Φοράμε το ένα ρούχο πάνω από το άλλο, σαν να είμαστε αγκινάρες. Τα ρούχα που φοράμε πάνω από τα υπόλοιπα, που είναι συχνά λεπτά και φανταχτερά, είναι η επιδερμίδα μας, το φιδοπουκάμισο, η οποία δεν είναι ζωτικής σημασίας για μας και μπορεί να σκιστεί σε διάφορα σημεία χωρίς να τραυματιστούμε θανάσιμα. Τα πιο χοντρά μας ρούχα, που τα φοράμε συνέχεια, είναι η κυτταρική μας μεμβράνη μας, ο φλοιός μας. Η φανέλα μας όμως είναι το συκώτι, ο πυρήνας του κορμού, το οποίο δεν μπορεί να αφαιρεθεί παρά μόνο με τομή, πράγμα που θα επιφέρει το θάνατό μας. Πιστεύω πως κάθε φυλή φορά ενίοτε κάτι ανάλογο με τη φανέλα. Καλό είναι ο άνθρωπος να είναι ντυμένος τόσο απλά ώστε να μπορεί να ψηλαφήσει το κορμί του στο σκοτάδι, καθώς και να ζει από κάθε άποψη με τρόπο τόσο συνετό και προνοητικό ώστε, αν τυχόν καταλάβει κάποιος εχθρός την πόλη του, να μπορεί, σαν τον παλιό φιλόσοφο, να την εγκαταλείψει με άδεια χέρια και χωρίς καμιά ανησυχία. Ένα χοντρό ρούχο, είναι, τις περισσότερες φορές, ισοδύναμο με τρία λεπτά ρούχα. Επίσης υπάρχουν φθηνά ενδύματα που μπορεί κανείς να αγοράσει σε πραγματικά συμφέρουσες τιμές - ένα χοντρό παλτό κοστίζει πέντε δολάρια, όσα και τα χρόνια που θα κρατήσει, ένα παντελόνι από χοντρό ύφασμα κοστίζει δύο δολάρια, ένα ζευγάρι μπότες από δέρμα αγελάδας ενάμισι δολάριο, ένα καλοκαιρινό καπέλο είκοσι πέντε σεντς και ένας σκούφος εξήντα δυόμισι σεντς (κι ακόμα πιο φθηνά έρχεται αν τον φτιάξει κανείς μόνος του, οπότε και η ποιότητά του θα είναι καλύτερη από εκείνη του εμπορίου). Συνεπώς, αν κάποιος ντύνεται με τέτοιου είδους ρούχα, που τα έχει αγοράσει με τους κόπους του, δε θα βρει σοφούς ανθρώπους να τον εκτιμήσουν γι' αυτό; Καμιά φορά, όταν ζητάω από τη ράqρτρα μου κάποιο ρούχο φτιαγμένο με ένα συγκεκριμένο τρόπο, μου απαντά με βλοσυρό ύφος: «Δεν τα φτιάχνουν πια έτσι». Δεν αναφέρει ποτέ ποιοι είναι αυτοί που «δεν τα φτιάχνουν πια έτσι», λες και πρόκειται για κάποιες θεότητες απρόσωπες, όπως οι Μοίρες. Κι έτσι δυσκολεύομαι

64

WALDEN

να βρω αυτό που θέλω, να μου (ρτιάξει το ροΰχο που επιθυμώ, μόνο και μόνο επειδή δεν μπορεί να πιστέψει ότι εννοώ στ' αλήθεια αυτό που της λέω, το βρίσκει αδιανόητο ότι θα μπορούσα να είμαι τόσο άξεστος. Όποτε ακοΰω την απάντησή της αυτή, όμοια με χρησμό, προς στιγμή βυθίζομαι σε σκέψεις. Επαναλαμβάνω μία μία τις λέξεις της μέσα μου, τονίζοντας την καθεμία ξεχωριστά, μήπως και μπορέσω να βγάλω κάποιο νόημα, μήπως μπορέσω να καταλάβω ποιος βαθμός συγγένειας συνδέει αυτούς που «δεν τα φτιάχνουν πια έτσι» με Εμένα και ποια εξουσία έχουν επάνω μου ώστε να καθορίζουν μια τόσο προσωπική μου υπόθεση. Τελικά, της απαντάω το ίδιο μυστηριωδώς και χωρίς να αναφερθώ οΰτε κι εγώ στην ταυτότητα αντών: «Πράγματι, μέχρι πρόσφατα δεν τα έφτιαχναν έτσι, τώρα όμως τα φτιάχνουν». Σε τι ωφελεί να μου παίρνει τα μέτρα αν δε μετρά το χαρακτήρα μου αλλά μόνο το φάρδος των ώμων μου, λες και δεν είμαι τίποτε άλλο από ένα κρεμαστάρι για να ακουμπήσει το σακάκι που θα μου ράψει; Δεν πιστεύουμε πια ούτε στις τρεις Χάριτες ούτε στις τρεις Μοίρες, παρά μόνο στη θεά Μόδα. Εκείνη είναι που γνέθει και υφαίνει, που κόβει και ράβει και έχει όλη την εξουσία πάνω στις ζωές μας. Η αρχιμαιμού στο Παρίσι φοράει ένα ταξιδιωτικό καπέλο και όλες οι άλλες μαϊμούδες στην Αμερική κάνουν το ίδιο. Μερικές φορές με πιάνει απελπισία και σκέφτομαι ότι τίποτε απλό και τίμιο δεν μπορεί να γίνει στον κόσμο αυτό από τους ανθρώπους. Πρώτα θα πρέπει να τους περάσουμε από μια ισχυρή πρέσα που θα συνθλίψει όλες τις παλιές τους ιδέες, έτσι που να αργήσουν να σταθούν ξανά στα πόδια τους, αλλά ακόμα και τότε, σίγουρα θα βρεθεί κάποιος ανάμεσά τους με ένα σκουλήκι στο μυαλό του, που ξεπήδησε από κάποιο αυγό που ένας θεός ξέρει πώς βρέθηκε εκεί - γιατί αυτά τα πράγματα δε σκοτώνονται με τίποτα, ούτε και με τη φωτιά ακόμα - και όλοι μας οι κόποι θα έχουν πάει χαμένοι. Παρ' όλα αυτά, ας μην ξεχνάμε ότι χάρη σε μια μούμια έφτασε ως τις μέρες μας λίγο στάρι από την αρχαία Αίγυπτο. Γενικά, πιστεύω ότι δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως η ένδυση, ούτε στη χώρα αυτή αλλά ούτε και σε καμία άλλη, έχει ανέλθει

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

65

στο επίπεδο της τέχνης. Στην εποχή μας οι άνθρωποι φορούν ό,τι μπορούν να αγοράσουν. Σαν ναυαγοί, φορούν ό,τι βρίσκουν στην ακτή και μόλις απομακρυνθούν λιγάκι, είτε χρονικά είτε τοπικά, γελούν ο ένας με τα μασκαραλίκια του άλλου. Κάθε γενιά κοροϊδεύει την παλιά μόδα, ακολουθώντας ταυτόχρονα με θρησκευτική προσήλωση την καινούργια. Μας διασκεδάζουν οι εικόνες των κοστουμιών του Ερρίκου Η' ή της βασίλισσας Ελισάβετ, λες και βλέπουμε την αμφίεση του βασιλιά και της βασίλισσας κάποιου νησιού ανθρωποφάγων. Κάθε ανθρώπινη αμφίεση είτε θλιβερή είναι είτε γκροτέσκα. Μονάχα η σοβαρή ματιά και η ειλικρίνεια της ζωής εκείνου που τη φοράει συγκρατεί το γέλιο του θεατή και εξυψώνει τη στολή οποιουδήποτε λαού. Αν πιάσει τον Αρλεκίνο κρίση κολικού, η στολή του θα πρέπει να ανταποκριθεί και σ' αυτήν του τη στιγμή. Αν ένας στρατιώτης χτυπηθεί από βλήμα κανονιού, είτε κουρέλια φοράει είτε την επίσημη στολή του θα είναι ένα και το αυτό. Η παιδιάστικη και πρωτόγονη επιθυμία ανδρών και γυναικών για καινούργια σχέδια υποχρεώνει κι εγώ δεν ξέρω πόσο κόσμο να κοιτάζει μέσα σε καλειδοσκόπια μήπως και ανακαλύψει το μοτίβο που απαιτεί η σύγχρονη γενιά. Οι σχεδιαστές ενδυμάτων ξέρουν πια καλά ότι η μόδα και το γούστο στα ρούχα δεν είναι παρά ένα καπρίτσιο. Από δύο ρούχα που διαφέρουν μεταξύ τους μονάχα σε μερικές κλωστές ενός συγκεκριμένου χρώματος, το ένα μπορεί να πουλιέται κατά κόρον, ενώ το άλλο να μένει στο ράφι. Βέβαια, συχνά παρατηρείται το φαινόμενο με τη νέα σεζόν να γίνεται της μόδας το δεύτερο. Με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το τατουάζ δεν είναι αποτρόπαιη συνήθεια, όπως λένε. Το γεγονός ότι φτάνει ως το βάθος της επιδερμίδας και δεν μπορεί να αφαιρεθεί δεν το κάνει βάρβαρο έθιμο. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι το εργοστασιακό μας σύστημα αποτελεί τον καλύτερο τρόπο για να αποκτά ο άνθρωπος το ρουχισμό του. Η κατάσταση των επιχειρήσεων μοιάζει κάθε μέρα όλο και περισσότερο μ' εκείνη των Άγγλων κι αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, μια και, απ' όσα έχω ακούσει και παρατηρήσει, ο κύριος στόχος της βιο-

66

WALDEN

μηχανιας αναμφισβήτητα δεν είναι να ντυθεί καλά και απλά η ανθρωπότητα, αλλά να πλουτίσουν οι εταιρίες. Μακροπρόθεσμα, ο άνθρωπος δεν πετυχαίνει παρά εκείνο το οποίο έχει στοχεύσει. Καλά θα έκανε, επομένως, να στοχεύσει κάτι που βρίσκεται ψηλά, ακόμα και αν με την πρώτη αποτύχει. Όσο για το καταφύγιο, δεν μπορώ βέβαια να αρνηθώ ότι είναι κι αυτό απαραίτητο για τη ζωή, αν και υπάρχουν παραδείγματα ανθρώπων που το στερήθηκαν για μεγάλες περιόδους και σε χώρες πιο ψυχρές από τη δική μας. Ο Σάμιουελ Λάινγκ* αναφέρει: «Οι Λάπωνες, με τα δερμάτινα ροΰχα τους και με ένα δερμάτινο σάκο με τον οποίο σκεπάζουν το κεφάλι και τους ώμους τους, κοιμούνται για πολλές νύχτες έξω στο χιόνι, σε μια θερμοκρασία που θα σκότωνε οποιονδήποτε εξετίθετο σ' αυτήν ντυμένος με μάλλινα ροΰχα». Τους είχε δει με τα ίδια του τα μάτια να κοιμούνται με τον τρόπο αυτό. «Κι όμως», προσθέτει, «δεν είναι περισσότερο σκληραγωγημένοι από άλλους». Όμως ο άνθρωπος, πιθανότατα πριν περάσει πολΰς καιρός από τότε που πρωτοεμφανίστηκε στη γη, ανακάλυψε τις ανέσεις του σπιτιού και τη θαλπωρή της οικογενειακής εστίας. Η τελευταία αυτή φράση αρχικά αναφερόταν μάλλον περισσότερο στις απολαύσεις της εστίας και λιγότερο σ' εκείνες της οικογένειας. Πρόκειται για απολαύσεις περιστασιακές στα κλίματα με τα οποία έχουμε συνδέσει στο μυαλό μας τη χρήση του σπιτιού, κυρίως το χειμώνα ή τις περιόδους των βροχών, εκεί όπου τα δύο τρίτα του έτους κανενός είδους καταφύγιο δεν είναι απαραίτητο, εκτός ίσως από μια ομπρέλα για τον ήλιο. Στη δική μας κλιματική ζώνη, την καλοκαιρινή περίοδο το σπίτι ισοδυναμούσε παλιότερα σχεδόν αποκλειστικά με νυχτερινό κατάλυμα. Στα αρχεία των Ινδιάνων, το σημάδι ενός «ουίγκουαμ», ενός ινδιάνικου αντίσκηνου, χαραγμένο ή ζωγραφισμένο στο φλοιό ενός δέντρου συμβόλιζε τη διαδρομή μιας ημέρας, ενώ μια * Samuel Laing (1780-1868): Σκοτσέζος συγγραφέας ταξιδιωτικών βιβλίων. (Στ.Μ)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

67

σειρά από αντίσκηνα δήλωνε τις φορές που είχαν στρατοπεδεύσει. Ο άνθρωπος δε φτιάχτηκε τόσο εύρωστος και με τόσο μεγάλα άκρα για άλλο λόγο από το να αναζητά διαρκώς τρόπους για να φέρει στα μέτρα του το περιβάλλον και να χτίζει τείχη ανάλογα με τις ανάγκες του. Στην αρχή ήταν γυμνός και^ζοΰσε έξω, στη φΰση. Όμως, παρ' όλο που η διαμονή του αυτή ήταν αρκετά ευχάριστη όσο ο καιρός ήταν ήπιος και ζεστός, οι βροχές και οι χειμώνες, για να μην ποΰμε για τον καυτό ήλιο, θα είχαν εξοντώσει την ανθρώπινη cpυλή εν τη γενέσει της αν δεν είχε βιαστεί να προφυλαχθεί σε ένα καταφύγιο. Ο Αδάμ και η Εύα, σύμφωνα με το μύθο, είχαν ςρτιάξει καταφύγιο πολύ πριν φορέσουν ρούχα. Ο άνθρωπος επιθυμούσε ένα σπίτι, ένα μέρος όπου θα έβρισκε ζεστασιά και άνεση, πρώτα ζεστασιά στο κορμί κι έπειτα στην ψυχή. Μπορούμε να φανταστούμε την εποχή, όταν ακόμη η ανθρώπινη φυλή βρισκόταν στη βρεφική της ηλικία, που κάποιος τολμηρός και ρηξικέλευθος θνητός μπουσούλησε για πρώτη φορά κάτω από ένα βράχο, αναζητώντας καταφύγιο. Κάθε παιδί γεννά ξανά τον κόσμο, ως ένα σημείο, και λατρεύει να παίζει έξω από το σπίτι, ακόμη και όταν βρέχει ή κάνει κρύο. Στο παιχνίδι του κάνει πόλεμο, αλλά φτιάχνει και σπίτι, γιατί έτσι του υπαγορεύει το ένστικτό του. Ποιος δε θυμάται με πόσο ενδιαφέρον αντίκριζε τα κοιλώματα στα βράχια και τις σπηλιές όταν ήταν παιδί; Ήταν μια φυσική λαχτάρα του πιο πρωτόγονου κομματιού μας, του προγόνου που ζούσε ακόμα μέσα μας. Από τη σπηλιά προχωρήσαμε στις φτιαγμένες από μεγάλα φύλλα στέγες, στις κατασκευές από φλοιό και κλωνάρια δέντρων, στο υφασμένο και τεντωμένο λινάρι, στο χόρτο και στην ψάθα, στα μαδέρια και στα κεραμίδια, στην πέτρα και στο τούβλο. Επιτέλους, ξεχάσαμε πώς είναι να ζει κανείς στην ύπαιθρο και οι ζωές μας έχουν ως κέντρο το σπίτι με περισσότερους τρόπους απ' όσους αντιλαμβανόμαστε. Η απόσταση που χωρίζει την εστία από το χωράφι είναι μεγάλη. Ίσως θα ήταν καλύτερα αν περνούσαμε περισσότερες από τις μέρες και τις νύχτες μας χωρίς κανένα εμπόδιο ανάμεσα σ' εμάς και στα ουράνια σώματα, αν οι ποιητές δε στέ-

68

WALDΕΝ

κονταν τόσο πολΰ κάτω από μια στέγη για να μιλήσουν, αν οι άγιοι δεν κατοικούσαν τόσον καιρό σε οικοδομήματα. Τα πουλιά δεν τραγουδούν στις σπηλιές, οΰτε τα περιστέρια φυλάνε την αθωότητά τους στους περιστερώνες. Αν, ωστόσο, κάποιος σκέορτεται να κατασκευάσει μια κατοικία, επιβάλλεται να επιδείξει λιγη από την καπατσοσυνη των Γιάνκηδων, αλλιώς κινδυνεύει αντί για σπίτι να αποκτήσει εργαστήριο, λαβύρινθο χωρίς μίτο, μουσείο, οίκο απόρων ή περίτεχνο μαυσωλείο. Πρώτα απ' όλα πρέπει να σκεορτεί τι του είναι απολύτως απαραίτητο. Έχω δει Ινδιάνους Πένομπσκοτ εδώ, σ' αυτή την πόλη, να ζουν σε σκηνές από λεπτό βαμβακερό ύφασμα, ενώ το χιόνι γύρω τους είχε ύψος σχεδόν σαράντα εκατοστά, και σκεφτόμουν ότι θα χαίρονταν αν είχε ακόμα μεγαλύτερο ύψος, αφού έτσι θα τους προστάτευε περισσότερο από τον άνεμο. Παλιότερα, όταν το ερώτημα πώς θα μπορέσω να εξασφαλίσω με τίμιο τρόπο τα μέσα επιβίωσης, διατηρώντας ταυτόχρονα και την ελευθερία να επιδίδομαι σης κανονικές μου ασχολίες, με βασάνιζε ακόμα περισσότερο απ' ό,τι τώρα - γιατί, δυστυχώς, εν τω μεταξύ έχω γίνει κάπως χοντρόπετσος - θυμάμαι που έβλεπα ένα μεγάλο κουτί δίπλα στις γραμμές του τρένου, δύο μέτρα επί ένα, στο οποίο κλείδωναν οι εργάτες τα εργαλεία τους τη νύχτα. Σκεφτόμουν λοιπόν ότι οποιοσδήποτε βρεθεί σε δύσκολη θέση θα μπορούσε να αποκτήσει ένα τέτοιο κουτί για ένα δολάριο και, αφού ανοίξει μερικές τρύπες ώστε να μπορεί να παίρνει αέρα, να μπαίνει μέσα όποτε βρέχει, ενώ τη νύχτα θα μπ:ορούσε να κατεβάζει το καπάκι και να έχει έτσι την ελευθερία να κάνει αυτό που αγαπά χωρίς να αλυσοδένει την ψυχή του. Η εναλλακτική αυτή λύση δε μου φαινόταν η χειρότερη, ούτε και με κάποιον τρόπο αξιόμεμπτη. Ο κάτοικος ενός τέτοιου κουτιού θα μπορούσε να μένει ξύπνιος όσο αργά επιθυμούσε και όποτε ξυπνούσε θα είχε την ελευθερία να πάει όπου ήθελε, χωρίς να έχει κανέναν σπιτονοικοκύρη πάνω από κεφάλι του να τον πιέζει για την πληρωμή του ενοικίου. Πολλοί καταδιώκονται αμείλικτα και μέχρι θανάτου από τους σπιτονοικοκύρηδές τους για να πληρώσουν νοίκι για κουτιά πιο μεγάλα και πιο πολυτελή, τη στιγμή που δεν πρό-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

69

κείται ποτέ να πέθαιναν από το κρΰο σ' ένα κουτί σαν κι αυτό που περιέγραψα. Πιστέψτε με, δεν αστειεύομαι καθόλου. Η οικονομία είναι ζήτημα που επιτρέπει να το αντιμετωπίζουμε με ελαφρότητα, εντούτοις είναι αδύνατο να το αγνοήσουμε παντελώς. Κάποτε σ' αυτήν εδώ τη χώρα, μια τραχιά και σκληροτράχηλη (ρυλή που ζοΰσε τον περισσότερο καιρό στην ύπαιθρο κατασκεύαζε άνετα σπίτια, χρησιμοποιώντας σχεδόν αποκλειστικά υλικά που της προμήθευε έτοιμα η Φυση. Ο Γκοΰκιν, επιθεωρητής των Ινδιάνων υπηκόων της Αποικίας της Μασαχουσέτης, γράφει το 1674: «Τα καλύτερα σπίτια τους είναι ζεστά και άνετα, καλυμμένα επιμελώς με φλοιούς δέντρων που τους αφαιρούν από τον κορμό όσο είναι ακόμα πράσινοι, όταν οι χυμοί ανεβαίνουν, και τους μετατρέπουν σε μεγάλα επίπεδα κομμάτια πιέζοντάς τους με βαριά ξΰλα [...] Τα πιο φτωχικά είναι καλυμμένα με ένα είδος βοΰρλου, που και αυτά είναι ζεστά και άνετα, όχι όμως όσο τα πρώτα [...] Έχω δει κάποια που έχουν μήκος από είκοσι έως τριάντα πέντε μέτρα και φάρδος δέκα [...] Συχνά κατέλυσα στα "ουίγκουάμ" τους, τα οποία μου φάνηκαν το ίδιο ζεστά με τα καλύτερα αγγλικά σπίτια». Προσθέτει παρακάτω ότι συνήθως στο εσωτερικό, στο δάπεδο και στους τοίχους, είχαν καλοφτιαγμένα κεντητά καλύμματα, καθώς και διάφορα μαγειρικά σκεΰη. Οι Ινδιάνοι είχαν βρει μάλιστα ένα σύστημα για να ρυθμίζουν την είσοδο του αέρα με τη βοήθεια ενός καλύμματος στερεωμένου πάνω από μια τρΰπα στην οροφή, το οποίο μετακινούσαν με ένα σχοινί. Ένα τέτοιο κατάλυμα αρχικά κατασκευαζόταν σε μία, το πολΰ δυο ημέρες και μπορούσε να λυθεί και να στηθεί μέσα σε λίγες ώρες. Κάθε οικογένεια είχε κι από ένα, ή τουλάχιστον ένα δωμάτιο σε κάποιο απ' αυτά. Στις πρωτόγονες κοινωνίες κάθε οικογένεια έχει στην ιδιοκτησία της ένα καταφύγιο καλό, που καλύπτει τις βασικές ανάγκες της. Δε θεωρώ ότι υπερβάλλω λέγοντας πως, ενώ τα πουλιά έχουν τις φωλιές τους, οι αλεπούδες τις τρύπες τους και οι άγριοι τα «ουίγκουάμ» τους, μόνο οι μισές οικογένειες της πολιτισμένης κοινωνίας μας έχουν δική τους στέγη. Στις κωμοπόλεις και στις μεγαλουπόλεις, εκεί όπου κατά κΰριο λόγο συναντά κανείς τον πολιτισμό, ο αριθμός

70

WALDEN

των ανθρώπων που έχουν δική τους στέγη δεν αποτελεί παρά ένα μικρό κομμάτι του συνόλου. Οι υπόλοιποι, για να μπορούν να έχουν ένα καταφύγιο, από το οποίο μάλιστα είναι εξαρτημένοι χειμώνα καλοκαίρι, πληρώνουν ετησίως ένα ποσό το οποίο θα έφτανε για να αγοράσουν ένα ολόκληρο χωριό από ινδιάνικα «ουιγκουαμ», ποσό που τους κάνει να παραμένουν φτωχοί για όλη τους τη ζωή. Δε θέλω να επεκταθώ εδώ στα μειονεκτήματα του να μένει κανείς στο ενοίκιο σε σύγκριση με το να έχει δικό του σπίτι. Είναι όμως φανερό ότι οι άγριοι είναι ιδιοκτήτες της στέγης τους επειδή αυτή κοστίζει τόσο λίγο, ενώ οι πολιτισμένοι συνήθως νοικιάζουν τη δική τους επειδή δεν έχουν τα μέσα για να την αγοράσουν, οΰτε και μπορούν μακροπρόθεσμα να νοικιάσουν κάτι καλύτερο. Μα, θα μου πείτε, πληρώνοντας μόνο το ενοίκιο, ο (ρτωχός πολιτισμένος άνθρωπος εξασφαλίζει μια κατοικία που, σε σύγκριση μ' εκείνη του αγρίου, είναι αληθινό παλάτι. Ένα ετήσιο ενοίκιο που κυμαίνεται μεταξύ είκοσι πέντε και εκατό δολαρίων - τόσο είναι στη χώρα μας - του παρέχει τα οφέλη όλων των συγχρόνων ανέσεων: μεγάλους χώρους, καθαρούς, σοβαντισμένους και βαμμένους τοίχους, ταπετσαρίες, τζάκια «Ράμφορντ», περσίδες, μπρούτζινες βρύσες, κλειδαριές ασφαλείας, ευρύχωρα κελάρια και πολλά άλλα. Πώς γίνεται όμως εκείνος που τα απολαμβάνει όλα αυτά να είναι φτωχός ως πολιτισμένος, ενώ ο άγριος, που δεν τα έχει, να είναι πλούσιος ως άγριος; Αν υποθέσουμε ότι ο πολιτισμός αποτελεί πραγματική πρόοδο για τον άνθρωπο - και προσωπικά συμμερίζομαι την άποψη αυτή, αν και πιστεύω πως ^ ν ά χ α οι σοφοί συνεισφέρουν διαρκώς προς αυτή την κατεύθυνση - πρέπει και να μπορεί να παράγει καλύτερες κατοικίες, χωρίς όμως να τις κάνει πιο ακριβές. Και το κόστος ενός αντικειμένου δεν είναι παρά αυτό που εγώ ονομάζω «ποσό της ζωής» το οποίο απαιτείται ως αντάλλαγμα για το αντικείμενο αυτό, είτε άμεσα είτε μακροπρόθεσμα. Έ ν α μέτριο σπίτι στη γειτονιά μου κοστίζει γύρω στα οκτακόσια δολάρια. Για να μαζέψει ένας εργάτης το ποσό αυτό χρειάζεται δέκα έως δεκαπέντε χρόνια από τη ζωή του, χωρίς να έχει στις πλάτες του το βάρος μιας οικογένειας - υπολογίζοντας τη

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

71

χρηματική αξια της ανθρώπινης εργασίας κατά μέσο όρο σε ένα δολάριο την ημέρα, μια και άλλοι βγάζουν περισσότερα και άλλοι λιγότερα. Θα πρέπει λοιπόν να ξοδέψει παραπάνω από τη μισή του ζωή για να μπορέσει να αποκτήσει το δικό του «ουιγκουαμ». Αν αντι γι' αυτό υποθέσουμε ότι πληρώνει ενοίκιο, τότε απλώς επιλέγει μεταξύ δυο κακών. Ποιο είναι το χειρότερο από τα δυο; Θα ήταν άραγε συνετό εκ μέρους του αγρίου να ανταλλάξει το «ουίγκουάμ» του με ένα παλάτι υπό αυτοΰς τους όρους; Μπορεί να σας φαίνεται ότι υποβιβάζω σχεδόν όλα τα πλεονεκτήματα της άχρηστης αυτής περιουσίας, θεωρώντας τα ένα απλό κεφάλαιο που αποταμιεύει κανείς για το μέλλον, με κΰριο σκοπό να πληρώσει τα έξοδα της κηδείας του. Όμως δεν απαιτείται από κανέναν να θάψει ο ίδιος τον εαυτό του. Παρ' όλα αυτά, η σκέψη αυτή μας οδηγεί στη συνειδητοποίηση μιας σημαντικής διαφοράς μεταξύ του πολιτισμένου ανθρώπου και του αγρίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως κάποιοι έχουν σχέδια για μας, για το όφελός μας, σχέδια να μετατρέψουν τη ζωή των πολιτισμένων ανθρώπων σε ένα Θεσμό, ο οποίος θα απορροφά κατά ένα μεγάλο μέρος τη ζωή του ατόμου, έτσι ώστε να μπορέσει να διατηρηθεί και να τελειοποιηθεί η ζωή του συνόλου. Θα ήθελα όμως να δείξω με ποιες θυσίες κερδίζουμε, προς το παρόν τουλάχιστον, το όφελος αυτό, καθώς και να επισημάνω ότι ίσως είναι εφικτό να ζοΰμε με τέτοιον τρόπο ώστε να εξασφαλίζουμε όλα τα πλεονεκτήματα του πολιτισμού χωρίς να υποφέρουμε από τα μειονεκτήματα. Τι εννοούν οι Γραφές που λένε «τους πτωχούς γαρ πάντοτε έχετε μεθ' εαυτών»* ή «οι πατέρες έφαγον όμφακα και οι οδόντες των τέκνων εγομφίασαν»; «Ζω εγώ, λέγει Κύριος, εάν γέννηται ότι λεγομένη η παραβολή αυτή εν τω Ισραήλ: ότι πάσαι αι ψυχαί εμαί εισίν, ον τρόπον η ψυχή του πατρός, οΰτως και η ψυχή του υιοΰ, εμαί εισίν, η ψυχή η αμαρτάνουσα, αυτή αποθανείται».** * Καινή Διαθήκη, Κατά Ματθαίον 26-11. {Σ.τ.Μ.) Παλαιά Διαθήκη, Ιεζεκιήλ 18: 2-4. {Σ.τ.Μ.)

72

WALDEN

Όταν συλλογίζομαι τους γείτονες μου, τους αγρότες του Κόνκορντ, οι οποίοι βρίσκονται σε χειρότερη οικονομική κατάσταση από κάποιες άλλες τάξεις πολιτών, βλέπω πως οι περισσότεροι από αυτοΰς δουλεύουν είκοσι, τριάντα, σαράντα χρόνια για να μπορέσουν να γίνουν πραγματικοί ιδιοκτήτες των αγροκτημάτων τους, τα οποία συνήθως έχουν κληρονομήσει μαζί με τα νομικά και οικονομικά βάρη τους ή τα έχουν αγοράσει με δανεικά χρήματα - και μπορούμε με σιγουριά να ποΰμε πως το ένα τρίτο της δουλειάς τους πηγαίνει για να καλύψει το κόστος των σπιτιών τους. Οι περισσότεροι, πάντως, δεν τα έχουν εξοφλήσει ακόμη. Είναι αλήθεια ότι κάποιες φορές τα βάρη του αγροκτήματος υπερβαίνουν την αξία του, έτσι που το ίδιο το αγρόκτημα γίνεται στο τέλος ένα ασήκωτο φορτίο. Παρ' όλα αυτά βρίσκεται πάντοτε κάποιος πρόθυμος να το κληρονομήσει, μια και, όπως λέει ο ίδιος, γνωρίζει καλά τα προβλήματά του. Ρωτώντας τους εμπειρογνώμονες, διαπίστωσα προς μεγάλη μου έκπληξη ότι κανείς τους δεν μπορούσε να αναφέρει μια δωδεκάδα αγροτών της περιοχής που να έχουν στα χέρια τους τίτλους κυριότητας για τα αγροκτήματά τους. Αν θέλει κανείς να μάθει την ιστορία των περιουσιών αυτών, καλύτερα να ρωτήσει στην τράπεζα στην οποία είναι υποθηκευμένα. Ο άνθρωπος που έχει εξοφλήσει το αγρόκτημά του με την εργασία του είναι ένα φαινόμενο τόσο σπάνιο, ώστε αποτελεί είδηση για τους γείτονές του. Αμφιβάλλω αν υπάρχουν τρεις τέτοιοι άνθρωποι σε όλο το Κόνκορντ. Αυτό που λένε για τους εμπόρους, ότι η μεγάλη πλειονότητα - κάποιοι μιλούν για ενενήντα επτά τοις εκατό - είναι σίγουρο πως θα αποτύχει, ισχύει και για τους αγρότες. Όσον αφορά τους εμπόρους όμως, όπως πολύ σωστά επισημαίνει κάποιος από αυτοΰς, ένα μεγάλο μέρος της αποτυχίας τους δεν οφείλεται σε αμιγώς οικονομικές αιτίες, αλλά στη δυσκολία τους να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους, επειδή κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αδύνατο - με άλλα λόγια, αυτό που καταστρέφεται είναι ο ηθικός χαρακτήρας του ανθρώπου. Το γεγονός αυτό, όμως, κάνει τα πράγματα απείρως χειρότερα. Εκτός αυτοΰ, μας γεννά την υποψία ότι ακόμη και οι υπόλοιποι τρεις, που πέτυχαν στις δουλειές τους, μάλλον απέτυχαν να σώσουν τις ψυ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

73

χές τους και βρίσκονται σε ένα είδος χρεοκοπίας χειρότερο από εκείνο που ταλανίζει τους άλλους, που απέτυχαν με τρόπο τίμιο. Η χρεοκοπία και η άρνηση κάθε ευθύνης αποτελούν τους βατήρες από τους οποίους ένα μεγάλο κομμάτι του πολιτισμού μας παίρνει ώθηση και εκτινάσσεται στον αέρα για να εκτελέσει τις τούμπες του. Ο άγριος, από την άλλη, στέκεται διαρκώς στην άκρη του κάθε άλλο παρά ελαστικού βατήρα του λιμού. Παρ' όλα αυτά, το ετήσιο Παζάρι Γελαδιών του Μίντλσεξ γνωρίζει λαμπρή επιτυχία κάθε χρόνο, λες και όλα τα γρανάζια της γεωργικής και κτηνοτροφικής μηχανής λειτουργούν ομαλά. Ο αγρότης επιδιώκει να λύσει το πρόβλημα του βιοπορισμού με μια συνταγή πιο περμτλοκη από το ίδιο το πρόβλημα. Για να αγοράσει τα κορδόνια για τα παπούτσια του επενδύει στην αγορά γελαδιών. Με αριστοτεχνική δεξιότητα στήνει μια παγίδα για να πιάσει την άνετη ζωή και την ανεξαρτησία κι έπειτα, καθώς κάνει να φύγει, βλέπει ότι στην παγίδα έχει πιάσει το ίδιο του το πόδι. Αυτός είναι ο λόγος που παραμένει φτωχός* και για παρόμοιο λόγο είμαστε όλοι μας (ρτωχοί σε σχέση με τις χίλιες ανέσεις των αγρίων, κι ας ζούμε μέσα στην πολυτέλεια. Όπως τραγουδά ο Τσάπμαν*, «Του ανθρώπου η ψεύτικη κοινωνία για χάρη της γήινης μεγαλοσύνης κάθε δώρο του παραδείσου εξανεμίζει».

Κι όταν επιτέλους ο αγρότης αποκτά το σπίτι του, δε γίνεται ούτε πλουσιότερος ούτε φτωχότερος, γιατί στην πραγματικότητα δεν κατέχει εκείνος το σπίτι του, αλλά το αντίστροφο: το σπίτι του είναι που τον εξουσιάζει. Όπως το αντιλαμβάνομαι, αυτή ήταν και η εύλογη αντίρρηση του Μώμου για το σπίτι που είχε ορτιάξει η Αθηνά, ότι «δεν το είχε κατασκευάσει έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να μετακινείται, για να μπορεί κανείς, αν θέλει, να φύγει από μια κακή * George Chapman (1559 -1634): Άγγλος ποιητής. (Σ.τΜ)

74

WALDEN

γειτονιά». Πρόκειται για επιχείρημα που ισχύει και σήμερα ακόμα, μια και τα σπίτια μας αποτελούν δύσχρηστα περιουσιακά στοιχεία, έτσι που συχνά είναι περισσότερο φυλακές παρά κατοικίες. Κι όσο για την κακή γειτονιά, αυτή δεν είναι άλλη από τους ίδιους μας τους μίζερους εαυτούς. Γνωρίζω τουλάχιστον δυο οικογένειες που εδώ και μια γενιά σχεδόν επιθυμούν να πουλήσουν τα σπίτια τους στην άκρη της πόλης και να μετακομίσουν στο χωριό, αλλά δεν τα έχουν καταφέρει ακόμα* κι απ' ό,τι φαίνεται, μόνο ο θάνατος θα τους ελευθερώσει. Συμφωνώ πως στην πλειονότητά τους οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα, αν όχι να αγοράσουν, τουλάχιστον να νοικιάσουν ένα σπίτι με όλες τις σύγχρονες ανέσεις. Όμως, ενώ ο πολιτισμός βελτιώνει συνεχώς τα σπίτια, δε βελτιώνει παράλληλα και τους ανθρώπους που κατοικούν σ' αυτά. Έχει καταφέρει να δημιουργήσει παλάτια, αλλά ήταν δύσκολο να δημιουργήσει ευγενείς και βασιλιάδες. Όμως, αν οι βλέψεις τον πολιτισμένου ανθρώπου δεν έχουν μεγαλύτερη αξία από εκείνες του αγρίου και αφιερώνει το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής του στην απόκτηση των απολύτως αναγκαίων για τη ζωή, τότε γιατί να έχει καλύτερη κατοικία από εκείνον; Πώς όμως διάγει το βίο της η φτωχή μειονότητα; Ισως να ισχύει το γεγονός ότι, όπως κάποιοι βρίσκονται ως προς τα υλικά αγαθά σε πλεονεκτικότερη θέση από εκείνη του αγρίου, κάποιοι άλλοι βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση. Η πολυτέλεια της μιας τάξης εξισορροπείται από την ένδεια της άλλης. Από τη μια μεριά έχουμε το παλάτι, από την άλλη τον οίκο απόρων και τους «σιωπηλούς φτωχούς»*. Οι χιλιάδες εργάτες που έχτισαν τις πυραμίδες, τους μεγαλόπρεπους εκείνους τάφους των Φαραώ, έτρωγαν σκόρδο και το πιθανότερο είναι ότι οι ίδιοι δεν είχαν ούτε καν έναν τάφο της προκοπής. Ο τεχνίτης που κατασκευάζει τη μαρκίζα του παλατιού, το βράδυ, μόλις τελειώσει τη δουλειά του, επιστρέφει σε μια καλύβα χειρότερη από ένα «ουίγκουαμ». Είναι λάθος να υποθέτουμε ότι, σε μια χώρα που * Ταμείο βοήθειας της εκκλησίας του Κόνκορντ. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

75

παρουσιάζει τα συνηθισμένα δείγματα πολιτισμού, οι συνθήκες ζωής ενός πολΰ μεγάλου κομματιού του πληθυσμού είναι λιγότερο ευξευτελιστικές από εκείνες των αγρίων. Αναφέρομαι εδώ στους εξευτελισμένους (ρτωχοΰς και όχι στους ευτελείς πλουσίους. Για να επιβεβαιώσετε τον παραπάνω ισχυρισμό μου αρκεί να ρίξετε μια ματιά στις καλύβες που βρίσκονται δίπλα στις σιδηροδρομικές μας γραμμές, δίπλα στο πιο πρόσφατο επίτευγμα του πολιτισμού μας. Εκεί όπου στους καθημερινούς μου περιπάτους αντικρίζω ανθρώπους να ζουν σε οικήματα σαν χοιροστάσια, να περνούν όλο το χειμώνα με ανοικτή πόρτα για να μπορεί να μπαίνει το φως, χωρίς να έχουν οΰτε καν ξΰλα για να ανάψουν φωτιά να ζεσταθούν. Εκεί όπου οι φιγούρες νέων και γέρων είναι μόνιμα συρρικνωμένες από το κρΰο και τη μιζέρια, με την ανάπτυξη του σώματος και του μυαλού τους να έχει ανασταλεί από τις κακουχίες. Είναι καθήκον μας να ρίξουμε μια ματιά στην τάξη αυτή των ανθρώπων, με το μόχθο της οποίας έχουν επιτευχθεί όλα εκείνα τα έργα για τα οποία διακρίνεται ο σύγχρονος πολιτισμός μας. Παρόμοιες λίγο πολΰ είναι και οι συνθήκες ζωής των εργατών κάθε είδους στην Αγγλία, η οποία αποτελεί το μεγάλο παγκόσμιο εργοστάσιο. Μπορώ επίσης να σας αναφέρω την Ιρλανδία*, που θεωρείται μία από τις λαμπρές, δηλαδή πεφωτισμένες, περιοχές του κόσμου. Συγκρίνετε τις συνθήκες ζωής των Ιρλανδών με εκείνες των Ινδιάνων της βόρειας Αμερικής ή των κατοίκων που ζουν στα νησιά των Νότιων Θαλασσών, ή οποιασδήποτε άλλης φυλής αγρίων, πριν υποβαθμιστεί από την επαφή με τον πολιτισμένο άνθρωπο. Παρ' όλα αυτά, δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι οι ηγέτες αυτών των λαών είναι το ίδιο σοφοί με το μέσο όρο των ηγετών του πολιτισμένου κόσμου. Η κατάστασή τους απλώς αποδεικνύει περίτρανα την αθλιότητα η οποία είναι δυνατόν να ενυπάρχει στον πολιτισμό. Δε

* Αναφορά στο λιμό που έπληξε την Ιρλανδία όταν καταστράφηκε η σοδειά της πατάτας τη χρονική περίοδο 1845-1847 και ο οποίος αποτέλεσε το σημαντικότερο λόγο που οδήγησε σε μαζική μετανάστευση από τη χώρα αυτή στα τέλη της δεκαετίας του 1840. {Σ.τ.Μ.)

76

WALDEN

χρειάζεται βέβαια να αναφέρω τους μαΰρους εργάτες των Νότιων Πολιτειών, οι οποίοι παράγουν τα βασικά εξαγώγιμα προϊόντα της χώρας μας, ενώ αποτελούν και οι ίδιοι βασικό προϊόν του Νότου. Ας περιοριστώ σε εκείνους που λέγεται πως ζουν σε μέτριες συνθήκες. Οι περισσότεροι άνθρωποι δείχνουν να μην έχουν συλλογιστεί ποτέ τους τι ακριβώς σημαίνει σπίτι. Παραμένουν χωρίς λόγο φτωχοί για όλη τους τη ζωή, επειδή πιστεύουν ότι πρέπει να έχουν ένα σπίτι σαν κι εκείνο του γείτονά τους. Είναι σαν να φορά κάποιος οποιοδήποτε παλτό έτυχε να του φτιάξει ο ράφτης ή να πετάει το καπέλο του από φύλλα φοινικόδεντρου και το γούνινο σκούφο και μετά να παραπονιέται ότι περνά δύσκολα επειδή δεν έχει τα μέσα για να αγοράσει ένα βασιλικό στέμμα! Είναι δυνατό να εφεύρει κανείς ένα σπίτι ακόμα πιο πολυτελές και με περισσότερες ανέσεις από αυτά που έχουμε σήμερα, που όμως κανείς δε θα μπορούσε να το αγοράσει. Άραγε θα επιδιώκουμε πάντοτε να αποκτήσουμε περισσότερα πράγματα και ποτέ δε θα είμαστε ικανοποιημένοι με λιγότερα; Θα εξακολουθεί ο αξιοσέβαστος πολίτης να διδάσκει τους νέους με κάθε σοβαρότητα, και θέτοντας ως πρότυπο τη δική του διαγωγή, ότι πρώτη τους ανάγκη είναι να προμηθευτούν έναν ορισμένο αριθμό από άχρηστες γαλότσες και ομπρέλες και πριν πεθάνουν να προλάβουν να μεριμνήσουν ώστε να (ρτιάξουν αρκετά κενά δωμάτια για τους κενούς ξένους τους; Γιατί η επίπλωσή μας να μην είναι τόσο απλή όσο των Αράβων ή των Ινδών; Όταν συλλογίζομαι τους ευεργέτες της φυλής μας, τους οποίους αποθεώνουμε ως αγγελιαφόρους εξ ουρανού, ως φέροντες θεία δώρα στους ανθρώπους, με το μάτι της φαντασίας μου δε βλέπω να τους ακολουθεί κάποια κουστωδία από παρατρεχάμενους, ούτε και κάποια άμαξα γεμάτη έπιπλα της μόδας. Έστω όμως ότι δέχομαι - αν και πρόκειται για εξαιρετικά ασυνήθιστη παραδοχή - ότι αρμόζει να είναι τα έπιπλά μας πιο πολυτελή από εκείνα των Αράβων, στο βαθμό που είμαστε ανώτεροί τους από ηθική και πνευματική άποψη! Μα σήμερα τα σπίτια μας είναι ασφυκτικά γεμάτα με άχρηστα έπιπλα, σε σημείο που μια καλή νοικοκυρά δε θα δίσταζε να πετάξει τα περισσότερα από αυτά στα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

77

σκουπίδια, αφοΰ θα την εμπόδιζαν να κάνει τις πρωινές δουλειές της. Πρωινές δουλειές! Μα το φέγγος της Ηοΰς και το τραγούδι του Μέμνονα,* ποια θα έπρεπε να είναι η πρωινή δουλειά του ανθρώπου στον κόσμο αυτό; Είχα τρία κομμάτια ασβεστόλιθου στο γραφείο μου, αλλά τρομοκρατήθηκα μόλις ανακάλυψα ότι ήθελαν ξεσκόνισμα καθημερινά, κάτι που έπρεπε να κάνω πριν ακόμη πιάσω να ξεσκονίσω την επίπλωση του μυαλού μου, κι έτσι τα πέταξα από το παράθυρο αηδιασμένος. Πώς λοιπόν να μπορέσω εγώ να επιπλώσω ένα σπίτι; Προτιμώ να κάθομαι έξω, στον καθαρό αέρα, αφού το γρασίδι δε μαζεύει σκόνη, εκτός από τα σημεία εκείνα όπου έχει κατασκευάσει κάτι ο άνθρωπος. Οι άσωτοι και όσοι ζουν μέσα στην πολυτέλεια είναι εκείνοι που καθορίζουν τις μόδες, τις οποίες ακολουθεί με τόση επιμέλεια το κοπάδι. Ο ταξιδιώτης που σταματά στα καλύτερα τάχα πανδοχεία σύν%μα ανακαλύπτει την πικρή αυτή αλήθεια, αφού ο κάθε πανδοχέας δείχνει να τον περνάει για σαρδανάπαλο. Κι αν τυχόν ο άμοιρος οδοιπόρος κάνει το λάθος να αφεθεί στις φροντίδες κάποιου τέτοιου πανδοχέα, σύντομα θα αποχαυνωθεί πέρα για πέρα από την κραιπάλη. Μου φαίνεται επίσης πως, όταν ταξιδεύουμε με το σιδηρόδρομο, έχουμε την τάση να ξοδεύουμε περισσότερα για πολυτέλειες απ' ό,τι για την ασφάλεια και την άνεση του ταξιδιού. Τα βαγόνια σύντομα θα είναι ίδια κι απαράλλαχτα με σύγχρονα σαλόνια, με τα ντιβάνια, τους καναπέδες, τα στόρια και τα άπειρα ανατολίτικα αντικείμενα που παίρνουμε μαζί μας στη Δύση, πράγματα επινοημένα για τις κυρίες των χαρεμιών και τους θηλυπρεπείς ιθαγενείς της Ουράνιας Αυτοκρατορίας, αντικείμενα που θα έκαναν τον Τζόναθαν** να ντρέπεται αν ήξερε το όνομά τους. Προσωπικά, προτιμώ να κάθομαι σε μια κολοκύθα και να την έχω ολόκληρη για τον εαυτό μου, παρά

* Οι κολοσσοί του Μέμνονα στην αρχαία Αίγυπτο λέγεται ότι τραγουδούσαν την αυγή. (Σ.τ.Μ.) ** Χαρακτήρας σε θεατρικές επιθεωρήσεις της εποχής, προσωποποίηση του μέσου Αμερικανού. (Σ.τ.Μ.)

78

WALDEN

να στριμώχνομαι μαζί με άλλους σε βελούδινα μαξιλάρια. Προτιμώ να ταξιδεύω στη γη με βοϊδάμαξα και να αναπνέω τον καθαρό αέρα, παρά να πηγαίνω στον παράδεισο με τη φανταχτερή αμαξοστοιχία ενός εκδρομικού τρένου και να εισπνέω την μπόχα του σε όλη τη διαδρομή. Η απλότητα και η γύμνια της ζωής του πρωτόγονου ανθρώπου μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι ένα τουλάχιστον πλεονέκτημα που του χάρισαν ήταν να τον κάνουν ταξιδιώτη από τη φΰση του. Μόλις αναζωογονούνταν από το φαγητό και τον ΰπνο ξανάπιανε να σκέφτεται το ταξίδι του. Ζοΰσε, σαν να λέμε, μόνιμα σε ένα αντίσκηνο κάπου στη γη, είτε κατέβαινε στις κοιλάδες είτε διέσχιζε τις πεδιάδες είτε σκαρφάλωνε στις βουνοκορφές. Αλίμονο όμως! Οι άνθρωποι έγιναν εργαλεία των εργαλείων τους. Ο άνθρωπος που μάζευε μόνος του τα φρούτα όποτε πεινούσε, έγινε γεωργός· κι εκείνος που στεκόταν κάτω από ένα δέντρο για να προφυλαχτεί από τον καιρό, έγινε νοικοκύρης. Τώρα πια δεν κατασκηνώνουμε για να περάσουμε τη νΰχτα, αλλά ριζώσαμε στη γη και ξεχάσαμε τα ουράνια. Υιοθετήσαμε το χριστιανισμό απλά και μόνο ως μια βελτιωμένη μέθοδο αγρο-καλλιέργειας. Χτίσαμε για αυτό τον κόσμο ένα οικογενειακό αρχοντικό και για τον άλλο κόσμο έναν οικογενειακό τάφο. Τα σπουδαιότερα έργα τέχνης αποτελούν έκφραση της προσπάθειας του ανθρώπου να ελευθερωθεί από την κατάσταση αυτή, όμως ο στόχος τους περιορίζεται στο να μας κάνουν να νιώσουμε πιο άνετα στη χαμηλή αυτή θέση μας και να ξεχάσουμε τα υψηλά ιδανικά. Αν υποθέσουμε πως είχαμε κληρονομήσει κάποιο έργο τέχνης στο χωριό αυτό, δε θα είχαμε που να το βάλουμε, αφού οι ζωές μας, τα σπίτια και οι δρόμοι μας δεν προσφέρουν κανένα κατάλληλο βάθρο για να το δεχτούν. Δεν έχουμε οΰτε ένα καρφί για να κρεμάσουμε έναν πίνακα ζωγραφικής, οΰτε ένα ράφι για να τοποθετήσουμε την προτομή ενός ήρωα ή ενός αγίου. Όταν σκέορτομαι πώς χτίζονται τα σπίτια μας και πώς πληρώνονται, ή πώς δεν πληρώνονται, όταν συλλογίζομαι πώς διευθύνονται και συντηρούνται τα νοικοκυριά, απορώ πώς δεν υποχωρεί το πάτωμα κάτω από τα πόδια του επισκέπτη την

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

79

ώρα που θαυμάζει τα μπιχλιμπίδια πάνω από το τζάκι, πώς δεν ανοίγει διάπλατα, για να τον ρίξει στο κελάρι, πάνω σε γερά και τίμια, αν και χωμάτινα, θεμελια. Δεν μπορώ παρά να πιστέψω ότι αυτός ο λεγόμενος πολυτελής και άνετος βίος είναι κάτι που χρειάζεται άλμα για να τον (ρτάσεις και συνεπώς μου είναι αδύνατο να απολαύσω τις τέχνες που τον στολίζουν, αφοΰ όλη μου η προσοχή είναι στραμμένη στο άλμα· διότι γνωρίζω ότι το μεγαλύτερο άλμα που έχει γίνει ποτέ αποκλειστικά με την ώθηση των ανθρώπινων μυών και έχει καταγραφεί το κατάφεραν κάποιοι νομάδες Άραβες, οι οποίοι, απ' ό,τι λένε, πήδηξαν οκτώ μέτρα σε μήκος σε επίπεδο έδαφος. Χωρίς κάποιο είδος μηχανικής υποστήριξης, είναι βέβαιο ότι ο άνθρωπος θα επιστρέψει στο έδαφος πριν ξεπεράσει την απόσταση αυτή. Η πρώτη ερώτηση που μπαίνω στον πειρασμό να κάνω στον κάτοχο τέτοιων θησαυρών είναι η εξής: ποιος σου δίνει ώθηση; Είσαι ένας από τους ενενήντα επτά που αποτυγχάνουν ή ένας από τους τρεις που πετυχαίνουν; Απάντησε στα ερωτήματά μου αυτά κι έπειτα ίσως κοιτάξω τα στολίδια σου και τα βρω κι εγώ αξιόλογα. Το να έχει κάποιος την άμαξα δεμένη μπροστά από το άλογο είναι μια πράξη που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί οΰτε χρήσιμη οΰτε καλαίσθητη. Προτού στολίσουμε τα σπίτια μας με όμορφα αντικείμενα πρέπει πρώτα να γυμνώσουμε τους τοίχους και τις ζωές μας. Πρέπει να βάλουμε νέα θεμέλια: νοικοκυροσυνη και ωραία ζωή. Προς το παρόν, το γούστο για το ωραίο καλλιεργείται πιο καλά στην ύπαιθρο, εκεί που δεν υπάρχει οΰτε σπίτι οΰτε νοικοκύρης. Ο γερο-Τζόνσον, στο βιβλίο του Θαυμαστή Θεία Πρόνοια* μιλώντας για τους πρώτους αποίκους της πόλης αυτής, οι οποίοι ήταν συγχρονοί του, μας λέει ότι «έσκαψαν στην πλαγιά κάποιου λόφου για να q)τιάξoυv το πρώτο τους κατα(ρυγιο και, συγκρατώντας το χώμα με ξΰλα, άναβαν φωτιές μέσα στη γη, στην ψηλότερη πλευρά». Και συνεχίζει: «Δεν έχτισαν σπίτια, ώσπου η γη, με την ευχή του Θεού, τους έδωσε ψωμί να φάνε». Η σοδειά της πρώτης χρονιάς ήταν * Edward Johnson (1598-1672): Αμερικανός ιστορικός. (Σ.τ.Μ.)

80

WALDEN

τόσο μικρή που «αναγκάζονταν να κόβουν το ψωμί σε πολΰ λεπτες φέτες για πολΰ καιρό». Ο γραμματέας της επαρχίας της Νέας Ολλανδίας, σε μια επιστολή του στα ολλανδικά το 1650 προς όσους επιθυμούσαν να πάρουν γη στην περιοχή αυτή, προσφέρει περισσότερες λεπτομέρειες: «Όσοι κάτοικοι της Νέας Ολλανδίας, και ειδικά της Νέας Αγγλίας, δεν έχουν στην αρχή τα μέσα για να χτίσουν ένα αγροτόσπιτο έτσι όπως το επιθυμούν, σκάβουν έναν τετράγωνο λάκκο στο χώμα, σαν κελάρι, με βάθος δύο με δυόμισι μέτρα και με μήκος και πλάτος κατά την κρίση τους. Μετά καλύπτουν τα χωμάτινα τοιχώματα με ξύλα, τα οποία σκεπάζουν με φλοιό δέντρων ή με κάτι άλλο, έτσι ώστε να εμποδίσουν την υποχώρηση του χώματος. Στο δάπεδο τοποθετούν σανίδες και φτιάχνουν μια οροφή υψώνοντας ξύλινα κοντάρια, τα οποία καλύπτουν με φλοιό ή γρασίδι. Σ' αυτά τα σπίτια ζουν οι άποικοι με τις οικογένειές τους για δύο, τρία ή και τέσσερα χρόνια, τοποθετώντας διαχωριστικά στα κελάρια αυτά ώστε να τα προσαρμόσουν στις ανάγκες της κάθε οικογένειας. Οι πλούσιοι και εξέχοντες άνδρες της Νέας Αγγλίας στο ξεκίνημα των αποικιών έχτισαν τις πρώτες τους κατοικίες με τον τρόπο αυτό για δύο λόγους: πρώτον, για να μη σπαταλήσουν χρόνο με το χτίσιμο και δεν προλάβουν να ασχοληθούν με τις καλλιέργειές τους, πράγμα που θα τους άφηνε χωρίς τροφή την επόμενη χρονιά, και δεύτερον για να μην αποθαρρύνουν τους φτωχούς εργάτες, τους οποίους είχαν φέρει σε μεγάλες ομάδες από την πατρίδα. Μέσα σε τρία με τέσσερα χρόνια, όταν είχαν πια εξοικειωθεί με την καλλιέργεια της γης, έχτισαν πανέμορφα σπίτια, για την κατασκευή των οποίων ξόδεψαν αρκετές χιλιάδες». Στις πράξεις εκείνες των προγόνων μας υπήρχε τουλάχιστον ένα δείγμα σύνεσης, σαν να είχαν ως αρχή τους να ικανοποιήσουν πρώτα τις πιο επιτακτικές τους ανάγκες. Σήμερα όμως; Ικανοποιούνται οι πιο επιτακτικές μας ανάγκες; Όποτε αναρωτιέμαι αν θα πρέπει να αποκτήσω κι εγώ μια από τις πολυτελείς κατοικίες των καιρών μας, αποθαρρύνομαι. Κι αυτό γιατί δεν έχουμε ακόμη εξοικειωθεί τρόπον τινά με την ανθρώπινη καλλιέργεια και εξακολουθούμε να

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

81

είμαστε αναγκασμένοι να κόβουμε το πνευματικό μας ψωμι σε πολΰ λεπτότερες φέτες απ' ό,τι έκοβαν οι πρόγονοι μας το δικό τους σταρένιο. Δε λέω ότι πρέπει να αρνιόμαστε κάθε αρχιτεκτονικό διάκοσμο, ακόμη και σης πιο δύσκολες περιόδους. Ας επενδύσουμε όμως τα σπίτια μας με ομορφιά πρώτα απ' όλα, στα σημεία που έρχονται σε επαφή με τις ζωές μας, όπως συμβαίνει με τις κατοικίες των οστρακοφόρων, και ας μην τα παραφορτώνουμε με άχρηστα στολίδια. Αλίμονο όμως! Μου έχει τΰχει να βρεθώ μέσα σε κάνα δυο από αυτά και ξέρω καλά με τι είναι επενδυμένα. Μολονότι δεν έχουμε εκφυλιστεί τόσο πολΰ ώστε να ζοΰμε σε σπηλιές ή σε «ουίγκουαμ» ή να φοράμε ακατέργαστα δέρματα ζώων, ωστόσο πριν σκεΓρτοΰμε να κάνουμε κάτι τέτοιο είναι σίγουρα καλύτερο να δεχτούμε τα πλεονεκτήματα που μας προσφέρει η ανθρώπινη επινοητικότητα και εργατικότητα, κι ας τα πληρώνουμε πανάκριβα. Σε μια γειτονιά σαν τη δική μου, τα σανίδια και τα χαλίκια, ο ασβέστης και τα τούβλα είναι φθηνότερα και πιο εύκολο να βρεθούν απ' ό,τι μια κατοικήσιμη σπηλιά, κορμοί δέντρων, φλοιός σε ικανοποιητικές ποσότητες, ακόμα και καλοψημένος πηλός ή επίπεδες πέτρες. Γνωρίζω για τι πράγμα μιλάω, αφού έχω ασχοληθεί με το ζήτημα τόσο από θεωρητική όσο και από πρακτική άποψη. Με λίγο περισσότερη εξυπνάδα θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τα υλικά αυτά με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνουμε πιο πλούσιοι κι από τους πλουσιότερους συμπολίτες μας και να μετατρέψουμε τον πολιτισμό μας σε θείο δώρο. Ο πολιτισμένος άνθρωπος δεν είναι παρά ένας πιο έμπειρος και πιο σοφός άγριος. Ας προχωρήσω όμως στην εξιστόρηση του δικού μου πειράματος. Γύρω στα τέλη Μαρτίου του 1845 δανείστηκα ένα τσεκούρι και κατέβηκα στο δάσος κοντά στη λίμνη Ουόλντεν, εκεί όπου σκόπευα να χτίσω το σπίτι μου. Αρχισα να κόβω μερικά ψηλόλιγνα λευκά πεύκα, νέα ακόμα, για ξυλεία. Είναι δύσκολο να ξεκινάς οτιδήποτε χωρίς να δανείζεσαι κάτι, ίσως όμως αυτός να είναι και ο τρόπος με τον οποίο δείχνεις μεγαλύτερη γενναιοδωρία προς το συνάνθρωπό

82

WALDEN

σου, αφοΰ έτσι του επιτρέπεις να έχει κι εκείνος μια συμμετοχή στο εγχείρημα σου. Ο ιδιοκτήτης του τσεκουριοΰ εκείνου, όταν μου το εμπιστεύτηκε, μου ειπε να το προσέχω σαν τα μάτια μου* κι εγώ με τη σειρά μου του το επέστρεψα ακόμη πιο κοςρτερό απ' ό,τι το είχα πάρει. Δούλευα σε μια όμορφη, πευκόφυτη λοφοπλαγιά, με ένα μικρό ξέφωτο στο οποίο μόλις είχαν αρχίσει να ξεπετάγονται πεΰκα και καρυές. Από εκεί είχα πρώτης τάξεως θέα στη λίμνη. Οι πάγοι της δεν είχαν λιώσει ακόμα τελείως, αν και υπήρχαν κάποια ανοιχτά σημεία, και όλα τριγύρω ήταν σκουρόχρωμα και νοτισμένα. Κάποιες φορές έβλεπα λεπτές νιφάδες χιονιού κατά τη διάρκεια της μέρας, αλλά τον περισσότερο καιρό, όποτε έφτανα στις γραμμές του τρένου επιστρέφοντας στο σπίτι μου, έβλεπα την κίτρινη αμμουδιά της να στραφταλίζει καθώς χανόταν στο βάθος της θολής ατμόσφαιρας, έβλεπα τις ράγες να λάμπουν στον ανοιξιάτικο ήλιο και άκουγα τον κορυδαλλό, την κίσσα και τα άλλα πουλιά που είχαν ήδη καταφθάσει για να περάσουν άλλη μια χρονιά μαζί μας. Ήταν ευχάριστες εκείνες οι ανοιξιάτικες μέρες. Ο χειμώνας της δυσαρέσκειας* έλιωνε σαν τον πάγο πάνω στη γη και η ζωή, που ως τότε βρισκόταν σε λήθαργο, άρχιζε να ξυπνά και να ανακλαδίζεται. Μια μέρα που η λεπίδα του τσεκουριού μου είχε βγει από το στειλιάρι, έκοψα ένα κομμάτι ξύλου από μια καρυά και το σφήνωσα στην οπή χτυπώντας το με μια πέτρα. Όταν πήγα να βάλω το τσεκούρι σε μια τρύπα με νερό για να φουσκώσει το ξύλο, είδα ένα φίδι με ραβδώσεις να ορμάει μέσα στη λίμνη. Έμεινε ξαπλωμένο στον πάτο, χωρίς να δείχνει να ενοχλείται όση ώρα στεκόμουν εκεί, πάνω από δεκαπέντε λεπτά, ίσως επειδή δεν είχε ξυπνήσει ακόμη τελείως από τη νάρκη του. Σκέφτηκα τότε ότι και οι άνθρωποι παραμένουν στην παρούσα πρωτόγονη κατάστασή τους για παρόμοιους λόγους· αν όμως μπορούσαν να νιώσουν την άνοιξη τριγύρω τους, αμέσως θα ξυπνούσαν και δε θα μπορούσαν να κάνουν αλλιώς από το να οδηγήσουν τη ζωή τους * «Τώρα είναι ο χειμώνας της δυσαρέσκειας μας», απόσπασμα από το έργο Ριχάρδος Γ'του Σαίξπηρ. (Σ.τ.Μ)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

83

σε ανώτερα και πιο αιθέρια μονοπάτια. Είχα δει και πρωτύτερα, κάποια παγωμένα πρωινά, στο δρόμο μου φίδια που ήταν ακόμη μουδιασμένα και αλύγιστα, περιμένοντας τον ήλιο να τα ξεπαγώσει. Την πρώτη του Απρίλη έβρεξε κι έτσι έλιωσε ο πάγος. Νωρίς το πρωί της ίδιας μέρας είχε αρκετή ομίχλη και άκουσα μια αγριόχηνα να ψάχνει να βρει το δρόμο της πάνω από τη λίμνη κρώζοντας σαν χαμένη ή σαν να ήταν κάποιο πνεύμα της ομίχλης. Κι έτσι πέρασα μερικές μέρες ακόμα κόβοντας και πελεκώντας ξΰλα και cpτιάχvovτας ξυλόκαρφα και καδρονάκια, κι όλα αυτά με το μικρό μου τσεκούρι. Δε μου περνούσαν και πολλές αξιομνημόνευτες ή φιλοσοφημένες σκέψεις από το μυαλό, μόνο καμιά φορά τραγουδούσα μονάχος μου: «Ο άνθρωπος λέει πως ξέρει πολλά* δέστε όμως: έβγαλε φτερά τέχνη, επιστήμη και χίλιες συσκευές. Κι όμως το μόνο που γνωρίζει τελικά είναι τον άνεμο που φυσά».

Πελέκησα τα βασικά ξύλα στα δεκαπέντε εκατοστά, ενώ τα περισσότερα από τα ξυλόκαρφα τα λάξεψα μόνο στις δυο τους πλευρές. Επίσης, τα καδρονάκια και τα ξύλα για το πάτωμα τα πελέκησα μόνο στη μία τους πλευρά και άφησα την υπόλοιπη φλούδα, έτσι που έγιναν ίσια όπως τα πριονισμένα, αλλά πολύ πιο γερά. Κάθε ξύλο το ένωνα με το άλλο στις άκρες τους πολύ προσεκτικά, δημιουργώντας εγκοπές και προεξοχές για να εφαρμόζουν, μια και τώρα πια είχα δανειστεί κι άλλα εργαλεία. Δεν περνούσα πάρα πολλές ώρες της ημέρας στο δάσος. Παρ' όλα αυτά, συνήθως έπαιρνα μαζί το φαγητό μου, ψωμί με βούτυρο, και στο μεσημεριανό μου διάλειμμα διάβαζα την εφημερίδα στην οποία το είχα τυλίξει. Καθόμουν καταμεσής στα πράσινα κλωνάρια των πεύκων που είχα κόψει και το ψωμί μου έπαιρνε λίγη από την ευωδιά τους, μια και τα χέρια μου ήταν καλυμμένα με ένα παχύ στρώμα από ρετσίνι. Πριν ολοκληρώσω τις εργα-

84

WALDEN

σίες μου είχα καταφέρει να γνωριστώ καλύτερα με τα πεΰκα κι έτσι έγινα περισσότερο φίλος παρά εχθρός τους, κι ας είχα κόψει μερικά. Μερικές φορές κάποιοι περιπατητές στο δάσος άκουγαν τον ήχο από το τσεκούρι μου και πλησίαζαν για να μου κάνουν παρέα. Κουβεντιάζαμε ευχάριστα, ενώ συνέχιζα τη δουλειά μου. Ως τα μέσα του Απρίλη, μια και δε βιαζόμουν καθόλου να αποτελειώσω τη δουλειά μου αλλά απεναντίας προσπαθούσα να την κάνω όσο καλύτερα γινόταν, είχα έτοιμο το σκελετό του σπιτιού μου. Τώρα πια μπορούσαν να μπουν τα σανίδια. Είχα ήδη αγοράσει την παράγκα του Τζέιμς Κόλινς, ενός Ιρλανδού που δοΰλευε στο Σιδηρόδρομο του Φίτσμπουργκ, με σκοπό να χρησιμοποιήσω τα σανίδια της. Είχα ακούσει τα καλύτερα λόγια για την παράγκα αυτή. Όταν πέρασα για να τη δω, ο Τζέιμς Κόλινς έλειπε. Την περιεργάστηκα απ' έξω, χωρίς να γίνω στην αρχή αντιληπτός από την οικογένεια που ζοΰσε μέσα, τόσο ψηλό ήταν το παράθυρο. Οι διαστάσεις της παράγκας ήταν μικρές και είχε επικλινή στέγη, σαν εξοχική κατοικία. Δεν υπήρχαν και πολλά άλλα για να δω, μια και ολόγυρά της τα σκουπίδια είχαν σχηματίσει ένα τείχος με ΰψος γΰρω στο ενάμισι μέτρο, σαν βουνό από κοπριά. Το πιο γερό μέρος ήταν η στέγη, αν και τα ξΰλα είχαν σκεβρώσει αρκετά και είχαν γίνει τραχιά από τον ήλιο. Δεν υπήρχε κατώφλι, μόνο ένα άνοιγμα κάτω από τα σανίδια της πόρτας για να μπαινοβγαίνουν οι κότες. Η κυρία Κόλινς ήρθε στην πόρτα και με προσκάλεσε να δω το εσωτερικό. Οι κότες μπήκαν μέσα τρέχοντας μόλις πλησίασα. Το εσωτερικό ήταν σκοτεινό και το δάπεδο στο μεγαλύτερο μέρος του χωμάτινο, υγρό και γλιτσερό, αν και σε κάποια σημεία υπήρχαν μερικά σανίδια που δεν μπορούσαν να αφαιρεθούν. Η κυρία άναψε μια λάμπα για να μου δείξει το εσωτερικό της σκεπής και τους τοίχους, καθώς και ότι το μέρος του πατώματος που ήταν από σανίδια έφτανε ως κάτω από το κρεβάτι. Με προειδοποίησε να προσέξω να μην πέσω στο κελάρι, μια τρύπα με βάθος γύρω στα εβδομήντα εκατοστά. Όπως μου είπε, υπήρχαν «καλά σανίδια από πάνω, καλά σανίδια ολόγυρα κι ένα καλό παράθυρο». Αυτό το τελευταίο κανονικά είχε δύο ολόκληρα τζάμια,

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

85

μόνο που η γάτα ειχε περάσει πρόσφατα μέσα από το ένα από αυτά. Υπήρχε μια σόμπα, ένα κρεβάτι κι ένα μέρος όπου μπορούσες να καθίσεις. Υπήρχε ακόμα ένα βρέφος που είχε γεννηθεί μέσα σ' αυτό το σπίτι, ένα μεταξωτό παρασόλι, ένας καθρέφτης με επίχρυση κορνίζα, ένας καινούργιος μΰλος για καφέ κρεμασμένος σ' ένα κομμάτι ξΰλο βελανιδιάς και αυτά ήταν όλα. Η συναλλαγή ολοκληρώθηκε σύντομα, μια και εν τω μεταξύ είχε επιστρέψει ο Τζέιμς. Εγώ του υποσχέθηκα να του πληρώσω τέσσερα δολάρια και είκοσι πέντε σεντς το ίδιο βράδυ κι εκείνος να εγκαταλείψει το καλύβι στις πέντε η ώρα το επόμενο πρωί και να μην το πουλήσει σε κανέναν άλλο εν τω μεταξύ. Εγώ θα αναλάμβανα ως νέος ιδιοκτήτης στις έξι. Αν δε μου έκανε κόπο, μου είπε, ας ερχόμουν λίγο πιο νωρίς, για να αντικρούσω κάποιους αόριστους και απολύτως άδικους ισχυρισμούς του ιδιοκτήτη του οικοπέδου σχετικά με τα ενοίκια και τα καυσόξυλα. Με διαβεβαίωσε πως αυτό ήταν και το μοναδικό πρόβλημα. Στις έξι το πρωί συνάντησα αυτόν και την οικογένειά του στο δρόμο καθώς έφευγαν. Σε ένα μεγάλο μπόγο είχαν όλο τους το βιος - κρεβάτι, μύλο του καφέ, καθρέορτη, κότες - όλα εκτός από τη γάτα. Εκείνη έφυγε στο δάσος και έγινε αγριόγατα και, όπως έμαθα αργότερα, πιάστηκε σε μια παγίδα για μαρμότες που είχε στήσει κάποιος κι αυτό ήταν το άδοξο τέλος της. Το ίδιο πρωί αποσυναρμολόγησα την καλύβα βγάζοντας τα καρφιά ένα ένα και μετέφερα τα ξΰλα στην άκρη της λίμνης με ένα καρότσι. Εκεί τα άπλωσα στο γρασίδι για να τα ξασπρίσει και να τα ισιώσει ο ήλιος. Μια τσίχλα που είχε ξυπνήσει πρωί με χαιρέτησε με μια δυο νότες καθώς οδηγούσα το καρότσι μου στο μονοπάτι του δάσους. Ένας νεαρός Ιρλανδός μου μαρτύρησε ότι ένας γείτονας. Ιρλανδός κι αυτός, ο Σίλι, όσο εγώ μετέφερα τα ξΰλα είχε αφαιρέσει από τα απομεινάρια της καλύβας όσα καρφιά, πρόκες και ξυλόκαρφα ήταν ίσια και μπορούσαν ακόμη να χρησιμοποιηθούν και τα είχε χώσει στις τσέπες του. Έπειτα, όταν επέστρεψα, τον βρήκα να στέκεται εκεί, να παρατηρεί με βλέμμα καθάριο και γαλήνιο και με το μυαλό του γεμάτο ανοιξιάτικες σκέψεις το γκρέμισμα της καλύβας.

86

WALDEN

θέλοντας να σκοτώσει την ώρα του, μια και, όπως μου ειπε, δεν υπήρχε δουλειά την εποχή αυτή. Εκπροσωπούσε την τάξη των θεατών, που σκοπός της είναι να εξομοιώνει τέτοια φαινομενικά ασήμαντα συμβάντα, όπως ήταν η διάλυση της καλύβας, με την απομάκρυνση των αγαλμάτων των θεών από την Τροία. Έσκαψα το κελάρι μου στη λοφοπλαγιά που έβλεπε προς το νότο, εκεί που πριν είχε ανοίξει το λαγούμι της μια μαρμότα. Έσκαψα δυόμισι μέτρα βαθιά, ως τις ρίζες των βάτων, κάνοντας μια τετράγωνη τρΰπα με πλευρά δυο μέτρα. Στο βάθος εκείνο η άμμος ήταν ψιλή και οι πατάτες δε θα πάγωναν, όσο βαρύς κι αν ήταν ο χειμώνας. Άφησα τις πλευρές επικλινείς, χωρίς να τις ενισχύσω με πέτρες. Αφού ο ήλιος δεν έχει λάμψει ποτέ πάνω τους, δεν υπήρχε φόβος να υποχωρήσουν. Δε μου πήρε παρά δύο ώρες για να τελειώσω τη δουλειά αυτή. Ευχαριστήθηκα ιδιαίτερα το σκάψιμο. Σε όλα σχεδόν τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη ο άνθρωπος σκάβει τη γη για να βρει μια πιο σταθερή θερμοκρασία. Κάτω από το πιο μεγαλόπρεπο σπίτι σε οποιαδήποτε πόλη πάντα υπάρχει ένα κελάρι, όπου οι ένοικοι από αρχαιοτάτων χρόνων αποθηκεύουν τα τρόφιμά τους. Και για πολύ καιρό αφότου τα επίγεια κτίρια έχουν εξαφανιστεί από προσώπου γης, τα σκάμματα παραμένουν για να τα ανακαλύψουν οι επόμενες γενιές. Το σπίτι αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα είδος βεράντας στην είσοδο ενός λαγούμιού. Τελικά, στις αρχές του Μάη, με τη βοήθεια κάποιων γνωστών μου που έσπευσαν να με βοηθήσουν όχι επειδή μου το χρωστούσαν, αλλά για να επιδείξουν με την ευκαιρία αυτή την πρόθεσή τους για σχέσεις καλής γειτονίας, το σπίτι μου άρχισε να παίρνει μορφή. Μου φάνηκε πως σε κανέναν άλλο δεν είχε γίνει ποτέ τέτοια τιμή όπως αυτή που έγινε σε μένα, τόση ήταν η καλοσύνη των ανθρώπων που με βοήθησαν. Είμαι σίγουρος πως είναι γρα(ρτό τους κάποια μέρα να βοηθήσουν στην ανοικοδόμηση πολύ πιο μεγαλόπρεπων κτιρίων από τη δική μου καλύβα. Εγκαταστάθηκα στο σπίτι μου την 4η Ιουλίου, μόλις τέλειωσε η τοποθέτηση των σανιδιών και της σκεπής. Είχα ενώσει τα σανίδια πολύ προσεκτικά μεταξύ τους, έτσι που το οικο-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

87

δόμημα να είναι απόλυτα αδιαπέραστο από τη βροχή. Πριν όμως τα βάλω, ξεκίνησα να χτίζω την καμινάδα, την οποία θα τελείωνα μετά το φθινοπωρινό τσάπισμα, πριν αρχίσει να κρυώνει ο καιρός τόσο ώστε να είναι απαραίτητη η φωτιά για ζεστασιά. Ως τότε μαγείρευα έξω, στο έδαφος, νωρίς το πρωί. Αυτός ο τρόπος μαγειρέματος εξακολουθεί να μου φαίνεται πιο σωστός και ευχάριστος από τον συνηθισμένο. Αν τυχόν κι έπιανε βροχή πριν τελειώσω το ψήσιμο του ψωμιού μου, έφτιαχνα ένα πρόχειρο σκέπαστρο από σανίδια πάνω από τη φωτιά και καθόμουν από κάτω, να παρακολουθώ το καρβέλι μου να ψήνεται. Με αυτό τον τρόπο πέρασα αρκετές ευχάριστες ώρες. Εκείνες τις μέρες που τα χέρια μου ήταν τόσο απασχολημένα με τις διάφορες δουλειές διάβαζα ελάχιστα. Παρ' όλα αυτά, ακόμα και το πιο μικρό κομμάτι εφημερίδας που έβρισκα στο έδαφος, χαρτί που χρησιμοποιούσα για να τυλίγω πράγματα ή για τραπεζομάντιλο, με ψυχαγωγούσε λες και ήταν η Ιλιάδα. Θα άξιζε ίσως τον κόπο να χτίσει κανείς ένα σπίτι με ακόμη περισσότερο μεράκι απ' ό,τι εγώ. Να σκεφτεί, για παράδειγμα, πώς συνδέεται μια πόρτα, ένα παράθυρο, ένα κελάρι ή μια σοφίτα με τη φύση του ανθρώπου και να μη σηκώσει τοίχους και οροφή παρά μόνο αφού θα έχει βρει έναν καλύτερο λόγο από τις εφήμερες ανάγκες του για να το κάνει. Ο άνθρωπος που χτίζει το δικό του σπίτι έχει πολλά κοινά με το πουλί που φτιάχνει τη φωλιά του. Ποιος ξέρει, αν οι άνθρωποι κατασκεύαζαν τις κατοικίες τους με τα ίδια τους τα χέρια και αν έβρισκαν απλούς και τίμιους τρόπους για να εξασφαλίσουν τροφή για τους εαυτούς τους και για τις οικογένειές τους, ίσως η ποιητική ικανότητα να αναπτυσσόταν παγκοσμίως, όπως συμβαίνει με τα πουλιά, που όλα τους τραγουδούν όντας απασχολημένα με το χτίσιμο της φωλιάς και την εξεύρεση της τροφής. Αλίμονο όμως! Εμείς μοιάζουμε με τον κούκο, που αφήνει τα αυγά του σε φωλιές που έχουν χτίσει άλλα πουλιά, που οι ενοχλητικές και άμουσες κραυγές του μόνο ευφορία δεν προκαλούν στους οδοιπόρους. Θα πρέπει άραγε να αφήσουμε για πάντα την απόλαυση της κατασκευής

88

WALDΕΝ

στον ξυλουργό; Τι σημαίνει αρχιτεκτονική για την πλειονότητα των ανθρώπων; Τι είδους εμπειρία έχουν σχετικά μ' αυτή; Σε κανέναν από τους περιπάτους μου δε συνάντησα κάποιον άνθρωπο που να είναι απασχολημένος με μια τόσο απλή και φυσική εργασία όπως το χτίσιμο του δικοΰ του σπιτιού. Ανήκουμε στην κοινότητα. Δεν είναι μόνο ο ρά(ρτης που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικοα3 ανθρώπου. Είναι και ο παπάς, ο έμπορος, ο γεωργός. Που θα σταματήσει αυτός ο καταμερισμός της εργασίας; Και, σε τελική ανάλυση, τι σκοπό εξυπηρετεί; Δεν αμφιβάλλω πως είναι πιθανό κάποτε να υπάρξει ακόμα και κάποιος που θα σκέορτεται για λογαριασμό μου. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι εγώ θα πρέπει να σταματήσω να σκέφτομαι. Είναι αλήθεια πως και στη χώρα αυτή υπάρχουν οι λεγόμενοι αρχιτέκτονες. Έχω ακούσει τουλάχιστον για έναν από αυτοΰς ότι τον έχει κυριέψει η ιδέα να κάνει τον αρχιτεκτονικό του διάκοσμο να εμπεριέχει έναν πυρήνα αλήθειας, μια αναγκαιότητα και επομένως ομορφιά. Κι από τον τρόπο που εκφράζει την ιδέα του αυτή, φαίνεται σαν να τη θεωρεί καμιά σπουδαία αποκάλυψη. Από τη δική του σκοπιά μπορεί να έχει δίκιο, όμως η αλήθεια είναι ότι η στάση του ελάχιστα διαφέρει από τον κοινό ερασιτεχνισμό: ένας ρομαντικός αναμορφωτής της αρχιτεκτονικής, που ξεκινά από το περβάζι και όχι από τα θεμέλια. Το μόνο που τον απασχολεί είναι να βάλει έναν πυρήνα αλήθειας στο διάκοσμο, φροντίζει σαν να λέμε κάθε ζαχαρωμένο δαμάσκηνο να έχει μέσα του ένα αμύγδαλο ή λίγο κύμινο αν και προσωπικά είμαι της άποψης ότι τα αμύγδαλα είναι πιο υγιεινά χωρίς ζάχαρη. Δεν τον νοιάζει πώς θα μπορούσε ο ένοικος του κτιρίου να διαμορφώσει αληθινά, εσωτερικά και εξωτερικά, το χώρο του και να αφήσει το διάκοσμο να εξελιχθεί μόνος του. Ποιος λογικός άνθρωπος θα υπέθετε ποτέ ότι ο διάκοσμος αφορά μόνο εξωτερικά και επιδερμικά γνωρίσματα - ότι η χελώνα απέκτησε το όμορφο κηλιδωτό καβούκι της ή τα οστρακοφόρα τα μαργαριτάρια τους με παρόμοιο τρόπο με αυτόν που οι κάτοικοι του Μπρόντγουεϊ απέκτησαν την εκκλησία τους της Αγίας Τριάδας; Όμως ο άνθρωπος δε

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

89

θα έπρεπε να έχει περισσότερο λόγο πάνω στην αρχιτεκτονική του σπιτιού του απ' ό,τι η χελώνα στο καβούκι της. Ούτε και ο στρατιώτης πρέπει να είναι τόσο επιπόλαιος ώστε να βάψει το λάβαρό του με το ακριβές χρώμα της αρετής του. Ο εχθρός θα το δει, και όταν έρθει η κρίσιμη στιγμή ο στρατιώτης μπορεί να το μετανιώσει. Ο άνθρωπος που προανέφερα, λοιπόν, μου δίνει την εντύπωση ότι γέρνει πάνω από την περίτεχνη μαρκίζα του και ψιθυρίζει διστακτικά τη μισή αυτή αλήθεια στους αμόρφωτους ενοίκους του κτιρίου, οι οποίοι όμως τη γνωρίζουν καλύτερα από τον ίδιο. Ξέρω πως όποιον αρχιτεκτονικό διάκοσμο θαυμάζω γύρω μου έχει αναπτυχθεί σταδιακά από μέσα, από τις ανάγκες και το χαρακτήρα του ενοίκου, ο οποίος είναι και ο αληθινός κατασκευαστής. Έχει διαμορφωθεί από κάποια ασυνείδητη ακεραιότητα και ευγένεια, χωρίς την παραμικρή σκέψη για την εμφάνιση. Και οποιοδήποτε όμορφο έργο τέτοιου είδους και να κατασκευαστεί, πάντα θα προηγείται ένα παρόμοιο, ασυνείδητο, όμορφο έργο της ζωής. Οι πιο ενδιαφέρουσες κατοικίες στη χώρα μας, πράγμα που άλλωστε γνωρίζουν πολύ καλά οι ζωγράφοι, είναι οι λιγότερο φανταχτερές, οι ταπεινές και χωρίς ίχνος προσποίησης ξύλινες καλύβες και τα χωριατόσπιτα των φτωχών. Είναι οι ζωές των ενοίκων τους και όχι κάποια ιδιαιτερότητα στο περίβλημα τούτων των καβουκιών αυτό που τα κάνει γραφικά. Το ίδιο ενδιαφέροντα θα γίνουν και τα κουτιά που έχουν για σπίτια οι κάτοικοι της πόλης, όταν οι ζωές τους γίνουν απλές και πρόσφορες για να αναπτυχθεί η φαντασία, όταν οι ίδιοι πάψουν πια να βασανίζονται προσπαθώντας να κάνουν την κατοικία τους να δείχνει όμορφη εξωτερικά. Πολλά στοιχεία του αρχιτεκτονικού διάκοσμου είναι κυριολεκτικά κούφια και μια ριπή φθινοπωρινού αέρα θα τα πετάξει αμέσως μακριά σαν δανεικό (ρτέρωμα, χωρίς όμως να καταστρέψει τα ουσιώδη της κατοικίας. Όσων τα κελάρια είναι άδεια από ελιές και κρασί, το τελευταίο που τους απασχολεί είναι η αρχιτεκτονική. Φανταστείτε να δινόταν η ίδια σημασία και στον εκφραστικό διάκοσμο της λογοτεχνίας μας και οι αρχιτέκτονες των βιβλίων μας να ξόδευαν όσο χρόνο ξοδεύουν δουλεύοντας πάνω στις μαρκίζες τους οι αρ-

90

WALDΕΝ

χιτέκτονες των εκκλησιών μας. Έτσι αναπτύσσονται τα γράμματα και οι καλές τέχνες, έτσι γίνονται οι καθηγητές. Δυστυχώς, όμως, τη σκέψη του ανθρώπου απασχολούν περισσότερο η κλίση κάποιων ξύλων στην οροφή ή στο πάτωμά του και τα χρώματα με τα οποία είναι βαμμένο το κουτί του. Να τα έφτιαχνε και να τα έβαφε τουλάχιστον μόνος του, με τα ίδια του τα χέρια! Όμως, αφοΰ ο ένοικος έχει χάσει πια το πνεύμα του, είναι σαν να κατοικεί πια μέσα σ' ένα φέρετρο η αρχιτεκτονική του είναι αυτή του τάφου και το επάγγελμα του ξυλουργού γίνεται συνώνυμο μ' εκείνο του κατασκευαστή φέρετρων. Λέει κάποιος, είτε από απελπισία είτε από αδιαφορία για τη ζωή: «Μάζεψε μια χούφτα χώμα από κάτω και βάψε το σπίτι σου σ' αυτό το χρώμα». Μήπως τάχα έχει στο μυαλό του την τελευταία, στενόμακρη κατοικία του; Και δε ρίχνει καλύτερα ένα νόμισμα στον αέρα για να επιλέξει; Τόση άνεση χρόνου έχει πια; Και γιατί παρακαλώ πρέπει να μαζέψω μια χούςρτα χώμα; Γιατί να μη βάψω το σπίτι μου στο χρώμα του προσώπου μου, έτσι που να μπορεί να χλωμιάζει και να κοκκινίζει εκείνο αντί για μένα; Να μια επιχείρηση για να βελτιωθεί η αρχιτεκτονική των κατοικιών. Ετοίμασέ μου τα στολίδια κι εγώ θα τα φορέσω. Πριν μπει ο χειμώνας είχα χτίσει την καμινάδα μου και είχα επενδύσει το εξωτερικό μέρος του σπιτιού μου, το οποίο ήταν ήδη υδατοστεγές, με τις χλωρές φλούδες που είχα πάρει από το πρώτο κόψιμο των κορμών, τις άκρες των οποίων αναγκάστηκα να ισιώσω πρώτα με μια πλάνη. Έτσι λοιπόν έφτιαξα ένα καλά προστατευμένο και σοβαντισμένο σπίτι, τρία μέτρα επί τεσσεράμισι και ύψος δυόμισι, με μια μικρή σοφίτα και μια ντουλάπα, ένα μεγάλο παράθυρο στην κάθε του πλευρά, δύο καταπακτές, μια πόρτα στη μια άκρη κι ένα τζάκι από τούβλα στην άλλη. Το ακριβές κόστος του σπιτιού μου, πληρώνοντας τις συνηθισμένες τιμές για τα υλικά που χρησιμοποίησα, χωρίς όμως να συνυπολογίσω το κόστος της εργασίας, που την έκανα όλη μόνος μου, το αναφέρω αναλυτικά παρακάτω. Ο λόγος που δίνω όλες τις λεπτομέρειες είναι ότι ελάχιστοι είναι σε θέση να πουν πόσο ακρι-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

91

βώς κοστίζουν τα σπίτια τους και ακόμα λιγότεροι - αν δηλαδή υπάρχει κανείς - εκείνοι που γνωρίζουν το κόστος του κάθε υλικού ξεχωριστά. Σανίδες

8,03 ί/2 Οι περισσότερες ήταν σανίδες από την καλύβα που αγόρασα και διέλυσα.

Φλούδες ξύλου για τη σκεπή και τα τοιχώματα Πηχάκια

4,00 1,25

Δύο μεταχειρισμένα παράθυρα με τζάμι

2,43

Χίλια παλιά τούβλα

4,00

Δύο βαρελάκια ασβέστη

2,40

Αυτό μου στοίχισε ακριβά.

Τρίχες για το σοβά

0^1

Ήταν περισσότερες

Σιδερένιο πλέγμα για το τζάκι

0,15

απ' όσες χρειάστηκα.

Καρφιά

3,90

Μεντεσέδες και βίδες

0,14

Μάνταλο

0,10

Κιμωλία

0,01

Μεταφορά υλικών

1,40

Έ ν α μεγάλο μέρος το μετέφερα ο ίδιος στην πλάτη μου.

Συνολικά

$ 28,12

Αυτά είναι όλα κι όλα τα υλικά, εκτός από την ξυλεία, τις πέτρες και την άμμο, τα οποία απέκτησα δωρεάν, εφαρμόζοντας το δίκαιο της χρησικτησίας. Έφτιαξα επίσης μια μικρή ξύλινη αποθήκη κολλητά στο σπίτι, χρησιμοποιώντας κυρίως υλικά που μου είχαν περισσέψει.

92

WALDEN

Έχω κάθε διάθεση να χτίσω ενα σπίτι που θα ξεπερνά σε μεγαλοπρέπεια και πολυτέλεια οποιοδήποτε από αυτά που βρίσκονται στον κεντρικό δρόμο του Κόνκορντ, αρκεί να μου δώσει την ίδια ευχαρίστηση και να μη μου κοστίσει περισσότερο από αυτό εδώ. Ανακάλυψα έτσι ότι ο σπουδαστής που αναζητάει στέγη μπορεί να αποκτήσει μία που θα την απολαμβάνει για όλη του τη ζωή, με κόστος όχι μεγαλύτερο από το ετήσιο ενοίκιό του στη φοιτητική εστία. Αν φαίνεται ότι κομπορρημονώ περισσότερο από το πρέπον, η δικαιολογία μου είναι ότι καυχιέμαι περισσότερο για την ανθρωπότητα και λιγότερο για τον εαυτό μου. Κι όσο για τα ελαττώματα και τις ασυνέπειές μου, αυτά δεν επηρεάζουν την αλήθεια των δηλώσεών μου. Παρά το φαρισαϊσμό και την υποκρισία που συναντά κανείς κατά κόρον στην κοινωνία μας - σκΰβαλα που δυσκολεύομαι να τα χωρίσω από το σιτάρι μου, πράγμα για το οποίο λυπάμαι όσο και ο καθένας - στο συγκεκριμένο ζήτημα θα επιτρέψω στον εαυτό μου να αναπνεύσει ελευθέρα και να τεντωθεί, τρόπον τινά, καθώς είναι μεγάλη η ανακούφιση που αισθάνονται τόσο η ψυχή όσο και το σώμα. Και είμαι αποφασισμένος να μη γίνω ο δικηγόρος του διαβόλου από την πολλή ταπεινοφροσύνη. Θα επιχειρήσω, λοιπόν, να υπερασπιστώ την αλήθεια. Στο Κολέγιο του Κέιμπριτζ το ενοίκιο μονάχα ενός φοιτητικού δωματίου, το οποίο είναι ελάχιστα μεγαλύτερο από το δικό μου, είναι τριάντα δολάρια το χρόνο. Κι αυτό, παρ' όλο που το πανεπιστήμιο είχε το πλεονέκτημα να μπορεί να χτίσει τριάντα δύο τέτοια δωμάτια το ένα δίπλα και πάνω στο άλλο και όλα κάτω από την ίδια στέγη, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα ο ένοικος να υποφέρει από τους πολλούς θορυβώδεις γείτονες και ίσως και από το γεγονός ότι είναι αναγκασμένος να μένει στον τέταρτο όροφο. Δεν μπορώ παρά να οκεψιώ ότι, αν διαθέταμε περισσότερη σοφία στα ζητήματα αυτά, όχι μόνο θα είχαμε ανάγκη από λιγότερη παιδεία, διότι θα είχαμε ήδη αποκτήσει περισσότερη από αυτήν που έχουμε σήμερα, αλλά και το χρηματικό κόστος απόκτησης της θα μειωνόταν δραματικά. Οι ανέσεις που απαιτεί ο φοιτητής στο Κέιμπριτζ ή άλλού κοστίζουν σε αυτόν ή στην οικογένειά του δέκα φο-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

93

ρες περισσότερο απ' όσο θα του κόστιζαν αν τα πράγματα ήταν πιο σωστά διευθετημένα και από τις δυο πλευρές. Τα πράγματα που απαιτούν τα περισσότερα χρήματα ποτέ δεν είναι εκείνα που πραγματικά έχει περισσότερη ανάγκη ο φοιτητής. Τα δίδακτρα, για παράδειγμα, κατέχουν μια σημαντική θέση στην απόδειξη δαπανών του φοιτητή για κάθε εξάμηνο, ενώ για την πολύ πιο χρήσιμη παιδεία που λαμβάνει από τη συναναστροφή του με τους καλλιεργημένους συμφοιτητές του δεν υπάρχει καμία χρέωση. Ο τρόπος με τον οποίο ιδρύεται ένα κολέγιο είναι συνήθως ο εξής: πρώτα συγκεντρώνονται τα απαραίτητα χρήματα κι έπειτα, ακολουθώντας τυφλά το σύστημα του καταμερισμού της εργασίας στο έπακρό του - ένα σύστημα που πάντοτε θα πρέπει να εφαρμόζεται με μεγάλη επιφυλακτικότητα - καλείται ένας εργολάβος, για τον οποίο το όλο εγχείρημα δεν είναι παρά μια επένδυση, ο οποίος προσλαμβάνει Ιρλανδούς ή άλλους εργάτες για να ρίξουν τα θεμέλια, ενώ οι μέλλοντες φοιτητές προετοιμάζονται για να γίνουν δεκτοί στο κολέγιο όταν θα είναι έτοιμο. Και για όλο αυτό το εγχείρημα είναι αναγκασμένες να πληρώνουν πολλές γενιές. Πιστεύω ότι θα ήταν πολν καλύτερο αν έβαζαν τα θεμέλια του κολεγίου οι ίδιοι οι φοιτητές, ή όσοι τέλος πάντων επιθυμούν να ωφεληθούν από αυτό. Ο σπουδαστής που εξασφαλίζει τον ελεύθερο χρόνο και την άνεση που τόσο λαχταρά με το να αποφεύγει συστηματικά κάθε είδους χειρωνακτική εργασία απαραίτητη στον άνθρωπο, τελικά αποκτά έναν ελεύθερο χρόνο ανέντιμο και ασύμφορο, αφού στερεί από τον εαυτό του τη μοναδική εμπειρία που θα μπορούσε να κάνει γόνιμο αυτό το χρόνο. «Μα τι εννοείς;» θα μου πείτε. «Ότι οι φοιτητές θα πρέπει τάχα να πάνε να δουλέψουν με τα χέρια τους και όχι με το μυαλό τους;» Δεν εννοώ ακριβώς αυτό. Εκείνο που θέλω να πω είναι, σε γενικές γραμμές, ότι οι φοιτητές δεν πρέπει να παίζουν τη ζωή ή απλά να τη μελετούν, ενώ τους στηρίζει οικονομικά η οικογένειά τους στο ακριβό τους αυτό παιχνίδι, αλλά να τη tpvv με όλες τους τις δυνάμεις, από την αρχή ως το τέλος. Πώς αλλιώς θα μπορούσαν να μάθουν οι νέοι να ζουν, παρά με το να δοκιμάσουν άμεσα το πείραμα της ζωής; Νομίζω πως

94

WALDEN

αυτό θα αποτελούσε εξάσκηση για το μυαλό τους το ίδιο καλή με τα μαθηματικά. Αν ήθελα, για παράδειγμα, να μάθει ο γιος μου κάποια πράγματα για τις τέχνες και τις επιστήμες, δε θα ακολουθούσα τη συνηθισμένη οδό, να τον στείλω δηλαδή σε κάποιον καθηγητή που θα δίδασκε και θα εξασκούσε τα πάντα εκτός από την τέχνη της ζωής σε έναν καθηγητή που θα του μάθαινε να παρατηρεί τον κόσμο μέσα από το τηλεσκόπιο ή το μικροσκόπιο, αλλά ποτέ με το γυμνό του μάτι* που θα του δίδασκε χημεία, αλλά όχι πώς φτιάχνεται το ψωμί που τρώει κάθε μέρα, ή μηχανική, αλλά όχι πώς μπορεί να κερδίσει κανείς το ψωμί του· που θα τον βοηθούσε να ανακαλύψει καινούργιους δορυφόρους γύρω από τον πλανήτη Ποσειδώνα, αλλά όχι να αντιληφθεί το κάρφος στον οφθαλμό του* ή να μάθει τίνος παλιάνθρωπου δορυφόρος είναι ο ίδιος· για να τον καταβροχθίσουν τελικά τα τέρατα που βρίσκονται πλήθος ολόγυρά του, την ώρα που ο ίδιος θα μελετάει στο μικροσκόπιο τα άλλα τέρατα, που κρύβονται σε μια σταγόνα ξύδι. Ποιος από τους δύο λέτε ότι θα είχε προοδεύσει περισσότερο στο τέλος του μήνα: το αγόρι που θα είχε κατασκευάσει το ίδιο το σουγιά του από το σίδερο που θα είχε εξορύξει και λιώσει μόνο του, διαβάζοντας όσα είναι απαραίτητα για να μπορέσει να τα καταφέρει, ή το αγόρι που θα είχε παρακολουθήσει μαθήματα μεταλλουργίας στο πανεπιστήμιο, του οποίου ο πατέρας θα του είχε χαρίσει έναν ακριβό σουγιά «Ρότζερς»; Ποιο από τα δύο θα είχε μεγαλύτερες πιθανότητες να κόψει το δάχτυλό του; Όταν τέλειωσα το κολέγιο, προς μεγάλη μου έκπληξη πληροφορήθηκα ότι είχα σπουδάσει ναυσιπλοΐα! Μα, μια βόλτα στο λιμάνι να είχα κάνει, θα ήξερα πολύ περισσότερα πάνω στο αντικείμενο αυτό. Ακόμη και ο φτωχός σπουδαστής δε μελετά και δε διδάσκεται παρά μόνο πολιτική οικονομία, ενώ η οικονομία της ζωής, που είναι συνώνυμη με τη φιλοσοφία, δεν υπάρχει σαν μάθημα στα πανεπιστήμιά μας. Και το αποτέλεσμα είναι από τη μία να μελετά τον Άνταμ Σμιθ, τον Ρικάρντο και τον Σάι, * «Τι δε βλέπεις το κάρφος το εν τω οφθαλμοο του αδελφού σου τη δε δοκόν την εν τω ιδίω οφθαλμώ ου κατανοείς». Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, 6:41. (Σ.τ.Μ)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

95

και από την άλλη να οδηγεί τον πατέρα του σε χρεοκοπία. Ό,τι ισχύει για τα κολέγια μας, το ίδιο ισχύει και για τις αμέτρητες «προόδους» μας: υπάρχει μια ψευδαίσθηση γΰρω από αυτές. Δεν αποτελούν πάντα θετικά στοιχεία. Ο διάβολος εξακολουθεί να εισπράττει τόκους από όλες τις αρχικές του μετοχές, καθώς και από αναρίθμητες μετέπειτα επενδύσεις. Οι εφευρέσεις μας πολΰ συχνά δεν είναι παρά όμορφα παιχνίδια που αποσπούν την προσοχή μας από τα σοβαρά ζητήματα. Αποτελούν απλώς βελτιωμένα μέσα για ένα μη βελτιωμένο σκοπό, ένα σκοπό που οΰτως ή άλλως ήταν εύκολο να τον πετύχουμε και χωρίς αυτά - όπως οι σιδηρόδρομοι που φτάνουν στη Βοστόνη ή στη Νέα Υόρκη. Βιαζόμαστε να κατασκευάσουμε ένα μαγνητικό τηλέγραφο που να συνδέει το Τέξας με το Μέιν. Όμως το Μέιν μπορεί να μην έχει να πει τίποτε σημαντικό στο Τέξας - και αντιστρόφως. Οι δύο αυτές πολιτείες βρίσκονται στη θέση εκείνου του ανθρώπου που επιθυμούσε διακαώς να τον συστήσουν σε μια επιφανή βαρήκοη γυναίκα και που, όταν τελικά τα κατάφερε κι εκείνη έστρεψε προς το μέρος του την άκρη του ακουστικού της, ανακάλυψε πως δεν ήξερε τι να της πει. Λες και το θέμα είναι να μιλάμε γρήγορα και όχι να μιλάμε λογικά. Ανυπομονούμε να σκάψουμε μια σήραγγα κάτω από τον Ατλαντικό για να φέρουμε τον Παλαιό Κόσμο λίγο πιο κοντά στον Νέο. Όμως δεν είναι διόλου απίθανο η πρώτη είδηση που θα ςρτάσει στα μεγάλα, ανυπόμονα, αμερικανικά αυτιά να είναι πως η πριγκίπισσα Αδελαΐδα είναι άρρωστη με κοκίτη. Στο κάτω κάτω, ο άνθρωπος που το άλογό του τρέχει ένα μίλι το λεπτό δεν είναι εκείνος που μεταφέρει τα πιο σημαντικά μηνύματα: δεν είναι κανένας ευαγγελιστής, δεν τρέφεται με ακρίδες και άγριο μέλι. Αμφιβάλλω αν κανένα καθαρόαιμο άλογο αγώνων έχει μεταφέρει ποτέ του έστω και ένα σπυρί καλαμπόκι στο μύλο. Μου λέει ένας φίλος: «Απορώ, εσύ που αγαπάς τόσο τα ταξίδια, πώς και δε μαζεύεις μερικά χρήματα να πάρεις το τρένο και να πας ως το Φίτσμπουργκ, να δεις την περιοχή». Όμως εγώ είμαι πιο σοφός. Έχω μάθει ότι ο πιο γρήγορος ταξιδιώτης είναι εκείνος που πηγαίνει με τα πόδια. Λέω λοιπόν στο φίλο μου: «Ας πούμε ότι δοκιμά-

96

WALDEN

ζούμε να δοΰμε ποιος θα (ρτασει πρώτος εκει. Η απόσταση είναι τριάντα μίλια, τα ναύλα ενενήντα σεντς. Σχεδόν όσο ένα μεροκάματο. Θυμάμαι τότε που το μεροκάματο ήταν μόλις εξήντα σεντς για τους εργάτες που δούλευαν για να (ρτιάξουν τις γραμμές του ίδιου αυτοΰ σιδηροδρόμου. Λοιπόν: εγώ ξεκινάω τώρα με τα πόδια και θα έχω ορτάσει εκει πριν νυχτώσει. Ξέρεις ότι μπορώ να ταξιδέψω με το ρυθμό αυτό. Εν τω μεταξύ, εσυ θα μείνεις εδώ για να δουλέψεις και να κερδίσεις τα ναΰλα σου και θα φτάσεις στον κοινό προορισμό μας κάποια στιγμή αΰριο ή ίσως και απόψε το βράδυ, αν δηλαδή είσαι τυχερός και βρεις δουλειά. Αντί λοιπόν να πας στο Φίτσμπουργκ, το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας θα το περάσεις εδώ, δουλεύοντας. Κι έτσι, ακόμη και το γΰρο του κόσμου να έκανε το τρένο, νομίζω ότι εγώ με τα πόδια θα έορτανα πάντοτε πριν από σένα. Κι αν νομίζεις ότι αξίζει να βλέπει κανείς τον κόσμο και να μαζεύει εμπειρίες με τέτοιον τρόπο, τότε ίσως θα έπρεπε να σταματήσουμε να κάνουμε παρέα». Πρόκειται για φυσικό νόμο, που κανένας άνθρωπος δε θα μπορέσει να ανατρέψει ποτέ* κι όσο για το τρένο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι απ' όποια πλευρά και να το εξετάσουμε, το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο. Η κατασκευή ενός σιδηροδρόμου που θα διασχίζει τον κόσμο και θα είναι διαθέσιμος σε όλη την ανθρωπότητα ισοδυναμεί με προσπάθεια διευθέτησης ολόκληρης της επιφάνειας του πλανήτη. Οι άνθρωποι έχουν την πεποίθηση ότι, αν εξακολουθήσουν να φτιάχνουν σιδηροδρομικές γραμμές, κάποτε θα μπορέσουν να q)τάσoυv κάπου σε χρόνο μηδέν και με μηδέν κόστος. Μπορεί το πλήθος να τρέχει στο σταθμό και ο ελεγκτής να φωνάζει «επιβιβαστείτε!», όμως όταν κατακαθίσει η σκόνη και διαλυθεί ο καπνός θα δούμε ότι λίγοι είναι εκείνοι που θα βρίσκονται πάνω στο τρένο και θα ταξιδεύουν. Οι υπόλοιποι θα έχουν τσαλαπατηθεί - και όλοι θα πουν ότι πρόκειται για ένα «θλιβερό ατύχημα», και θα έχουν δίκιο. Είναι σίγουρο πως, τελικά, όσοι έχουν δουλέψει και έχουν κερδίσει τα ναύλα τους θα είναι σε θέση να ταξιδέψουν, αν δηλαδή καταφέρουν και επιζήσουν, το πιθανότερο όμως είναι ότι ως τότε θα έχουν χάσει την

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

97

ευελιξία τους και τη διάθεση τους για ταξίδια. Αυτή η τάση του ανθρώπου να ξοδεύει τα καλΰτερά του χρόνια για να μπορέσει να απολαύσει μια αμφιβόλου ποιότητας ελευθερία την τελευταία πολύτιμη περίοδο της ζωής του, μου θυμίζει εκείνο τον Άγγλο που πήγε στην Ινδία για να κάνει περιουσία, έτσι ώστε να μπορέσει κάποια μέρα να επιστρέψει στην Αγγλία και να ζήσει ως ποιητής. Αφοΰ ήθελε να γίνει ποιητής, γιατί δεν πήγαινε κατευθείαν να ζήσει σε μια σοφίτα; «Τι!» αναφωνούν ένα εκατομμύριο Ιρλανδοί, από όλα τα (ρτωχοκάλυβα της χώρας. «Δεν είναι λοιπόν καλό πράγμα ο σιδηρόδρομος που φτιάξαμε;» Ναι, τους απαντώ, πρόκειται για ένα σχετικά καλό έργο - εννοώ ότι θα μπορούσατε να είχατε φτιάξει και χειρότερα πράγματα. Όμως εύχομαι, αδέρφια μου, να είχατε διαθέσει καλύτερα το χρόνο σας από το να σκάβετε το χώμα. Πριν τελειώσω το χτίσιμο του σπιτιού μου, επειδή ήθελα να κερδίσω λίγα δολάρια με τρόπο τίμιο και ευχάριστο ώστε να μπορέσω να ανταποκριθώ στα συνηθισμένα μου έξοδα, χρησιμοποίησα περίπου δέκα στρέμματα από ένα χωράφι με ελαφρύ και αμμώδες χώμα εκεί κοντά και φύτεψα κυρίως φασόλια, αλλά επίσης και λίγες πατάτες, καλαμπόκι, μπιζέλια και γογγΰλια. Ολόκληρη η έκταση είναι σαράντα τέσσερα στρέμματα, στο μεγαλύτερο μέρος της κατάφυτη από πεΰκα και καρυές, και είχε πουληθεί την προηγουμένη χρονιά για δυο δολάρια και δυο σεντς το στρέμμα. Ένας γεωργός αποφάνθηκε ότι η γη αυτή «δεν κάνει για τίποτα, μόνο για εκτροφή σκίουρων». Δεν έβαλα καθόλου κοπριά στο χωράφι αυτό, μια και δεν ήμουν ο ιδιοκτήτης του αλλά απλά το χρησιμοποιούσα, καθώς επίσης και επειδή δεν είχα σκοπό να καλλιεργήσω άλλη φορά τόσο πολλά. Δε σκάλισα όλη τη γη μονομιάς. Έβγαλα αρκετά απομεινάρια από ρίζες δέντρων, τα οποία μου χρησίμευσαν για καυσόξυλα, ενώ στα σημεία που τα ξέθαψα έμεινε κι από ένας μικρός κύκλος με παρθένο χώμα. Αυτά ξεχώριζαν εύκολα το καλοκαίρι, μια και οι φασολιές που φύτεψα εκεί αναπτύχθηκαν πιο γρήγορα από τις υπόλοιπες. Τα ξερά ξΰλα πίσω από το σπίτι μου, τα οποία δεν μπορούσαν να που-

98

WALDEN

ληθοΰν, καθώς και αυτά που ξέβραζε η λίμνη και τα μάζευα από τις όχθες της, συμπλήρωσαν το απόθεμά μου σε καυσόξυλα. Για το όργωμα χρειάστηκε να πληρώσω ένα γεωργό με ένα ζευγάρι βόδια, αν και το αλέτρι το κρατούσα ο ίδιος. Τα έξοδα του αγροκτήματός μου την πρώτη χρονιά για εργαλεία, σπόρο, εργατικά και τα συναφή ήταν δεκατέσσερα δολάρια και εβδομήντα δυόμισι σεντς. Το σπόρο του καλαμποκιού μου τον χάρισαν. Ούτως ή άλλως αυτός ο σπόρος δεν κοστίζει σχεδόν τίποτε, εκτός κι αν σκοπεύει κανείς να φυτέψει υπέρ το δέον. Έβγαλα δώδεκα μεδίμνους* φασόλια και δεκαοχτώ μεδίμνους πατάτες, καθώς επίσης και κάμποσα μπιζέλια και λίγο γλυκό καλαμπόκι. Το κίτρινο καλαμπόκι και τα γογγΰλια τα φύτεψα πολΰ αργά κι έτσι δεν απέδωσαν. Τα συνολικά μου έσοδα από το χωράφι έχουν ως εξής: Έσοδα

23,44

Α ν αφαιρέσω τα έξοδα

14,72 ί/2

Μου έμειναν

$ 8,711/2

Σε αυτά δεν περιέλαβα τα προϊόντα που κατανάλωσα ο ίδιος, την αγοραστική αξία των οποίων υπολογίζω στα τεσσεράμισι δολάρια, που είναι όμως μεγαλύτερη από την πραγματική. Αν λοιπόν λάβουμε υπόψη μας όλους τους παράγοντες, δηλαδή τη σημασία της ψυχής του ανθρώπου και της σημερινής ζωής, καθώς επίσης και το λίγο χρόνο που χρειάστηκε να αφιερώσω στο πείραμά μου - πράγμα που εν μέρει οφείλεται στον παροδικό του χαρακτήρα - πιστεύω ότι τη χρονιά εκείνη τα πήγα καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο γεωργό του Κόνκορντ. Την επόμενη χρονιά τα πήγα ακόμα πιο καλά, όχι μόνο γιατί τσάπισα μόνος μου καλά όση έκταση γης μου χρειαζόταν για τις καλλιέργειές μου, αλλά και γιατί χρησιμοποίησα την προηγούμενη * Παλαιά μονάδα μέτρησης όγκου των δημητριακών, ίση με πενήντα δυο λίτρα περίπου. {Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

99

εμπειρία μου. Κανένα δέος δε μου ενέπνεαν τα πολυάριθμα και ονομαστά έργα σχετικά με την αγροτική οικονομία, ανάμεσά τους και τα βιβλία του Άρθουρ Γιανγκ*, που μας λένε ότι, αν κάποιος ζει απλά και τρέφεται μόνο με τα προϊόντα που ο ίδιος καλλιεργεί, χωρίς να τα ανταλλάσσει με ανεπαρκείς ποσότητες πιο πολυτελών και ακριβών πραγμάτων, δε θα έχει ανάγκη να καλλιεργεί παρά μόνο μια μικρή έκταση γης. Επίσης είναι, λέει, πιο φθηνό να τσαπίζει κανείς ο ίδιος τη γη παρά να την οργώνει με βόδια, καθώς και να καλλιεργεί κατά καιρούς ένα φρέσκο κομμάτι γης παρά να κοπρίζει τα κομμάτια που έχει ήδη χρησιμοποιήσει. Έτσι θατ μπορεί τρόπον τινά να κάνει όλη τη δουλειά με το ένα χέρι, σε ώρες που τον βολεύουν, το καλοκαίρι. Και δε θα εξαρτιέται από βόδια, άλογα, αγελάδες ή γουρούνια, όπως συμβαίνει τώρα. Πάνω στο ζήτημα αυτό θα ήθελα να μιλήσω αμερόληπτα, ως κάποιος που δεν ενδιαφέρεται για την επιτυχία ή την αποτυχία της παρούσας κατάστασης της οικονομίας και της κοινωνίας. Ήμουν ο πιο ανεξάρτητος απ' όλους τους αγρότες του Κόνκορντ, αφού δεν ήμουν δεμένος με κάποιο σπίτι ή χωράφι, αλλά μπορούσα ανά πάσα στιγμή να ακολουθήσω το δρόμο που μου υπαγόρευε κάθε φορά το πνεύμα μου, ένα δρόμο που πρέπει να παραδεχτώ πως συνήθως είναι γεμάτος στροφές και διακλαδώσεις. Επίσης, ήμουν ήδη σε καλύτερη μοίρα από κάθε άλλο αγρότη, γιατί αν το σπίτι μου έπιανε φωτιά κι αν αποτύχαινα στις καλλιέργειές μου θα βρισκόμουν σχεδόν στην ίδια κατάσταση που ήμουν πριν ξεκινήσω το εγχείρημα αυτό. Καμιά φορά μου φαίνεται ότι ο άνθρωπος δεν είναι ιδιοκτήτης, αλλά κτήμα των κοπαδιών του. Τα ζωντανά του είναι πολύ πιο ελεύθερα από τον ίδιο. Ο άνθρωπος και τα βόδια εργάζονται ο ένας για τον άλλο· αν όμως εξετάσουμε ποια είναι η απαραίτητη εργασία, θα δούμε ότι τα βόδια βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση, μια και η εργασία τους είναι πολύ πιο αποδοτική. Ο άνθρωπος εργάζεται βέ* Arthur Young (1741-1820): Άγγλος συγγραφέας βιβλίων που πραγματεύονται θέματα σχετικά με τη γεωργία και την πολιτική οικονομία. (Σ.τ.Μ )

100

WALDEN

βαια κι αυτός ως αντάλλαγμα για την εργασία που του προσφέρουν τα βόδια του, κυρίως τις έξι εβδομάδες του θερισμοΰ και της ξήρανσης του άχυρου για το σανό με τον οποίο θα τα ταΐσει, που δεν είναι κι εύκολη δουλειά. Είμαι βέβαιος πως ένα έθνος που θα ζοΰσε απλά από όλες τις απόψεις - ένα έθνος φιλοσόφων, με άλλα λόγια δε θα υπέπιπτε σε ένα τόσο μεγάλο σφάλμα όπως είναι η εκμετάλλευση της εργασίας των ζώων. Είναι αλήθεια πως ποτέ δεν υπήρξε, και οΰτε είναι πιθανό να υπάρξει, ένα έθνος φιλοσόφων, οΰτε και είμαι σίγουρος πως κάτι τέτοιο θα ήταν επιθυμητό. Ωστόσο, εγώ τουλάχιστον ποτέ μου δε θα εκπαίδευα ένα άλογο ή ένα βόδι για να το βάλω να μου κάνει δουλειές, από φόβο μήπως καταντούσα να μην είμαι τίποτε άλλο από ιππο-τρόφος ή βου-τρόφος. Και αν τα πράγματα δείχνουν πως η κοινωνία κερδίζει από την εκμετάλλευση αυτή των ζώων, πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι το κέρδος ενός ανθρώπου δεν αποτελεί ταυτόχρονα ζημιά του άλλου ή ότι το παιδί του στάβλου έχει τους ίδιους λόγους με το αφεντικό του να νιώθει ικανοποιημένο; Σύμφωνοι, κάποια δημόσια έργα δε θα μπορούσαν να έχουν κατασκευαστεί χωρίς τη βοήθεια των βοδιών και των αλόγων, οπότε ας αφήσουμε τους ανθρώπους να μοιραστούν τη δόξα του επιτεύγματος με τα συγκεκριμένα ζώα. Συνεπάγεται όμως αυτό ότι ο άνθρωπος δε θα μπορούσε μόνος του να φέρει εις πέρας έργα ακόμη πιο αξιόλογα; Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να καταπιάνονται με έργα όχι μόνο άχρηστα ή καλλιτεχνικά, αλλά και πολυτελή ή ματαιόδοξα με τη βοήθεια των υποζυγίων τους, είναι αναπόφευκτο κάποιοι να επιβαρύνονται με τη φροντίδα των ζώων, δηλαδή με όλες εκείνες τις εργασίες που πρέπει να γίνουν ως αντάλλαγμα για την εργασία των υποζυγίων. Με άλλα λόγια γίνονται σκλάβοι κάποιου ισχυρότερου από τους ίδιους. Κι έτσι ο άνθρωπος δεν εργάζεται μονάχα για το ζώο μέσα του, αλλά θα λέγαμε ότι εργάζεται και για το ζώο που βρίσκεται έξω από αυτόν. Όσο μεγάλο και ευρύχωρο κι αν είναι το σπίτι του αγρότη, ο πλούτος του μετριέται με βάση το μέγεθος του στάβλου του. Λέγεται ότι η πόλη μας έχει τους μεγαλύτερους στάβλους με βόδια, αγελάδες και άλογα στην

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

101

περιοχή, που δεν υστερούν σε τίποτα από τα δημόσια κτίρια της. Όμως σε ολόκληρη την κομητεία μας δεν υπάρχουν παρά ελάχιστοι χώροι ελεύθερης λατρείας και έκφρασης. Γιατί τα έθνη να επιζητούν να μνημονεύονται για την αρχιτεκτονική τους και όχι για τη δύναμη της αφηρημένης σκέψης τους; Πόσο πιο θαυμαστό είναι το Μπαγκαβάτ-Γκίτα* από όλα μαζί τα ερείπια της Ανατολής! Οι πύργοι και οι ναοί δεν είναι παρά πολυτέλειες για τους πρίγκιπες. Ένας άνθρωπος με απλό και ανεξάρτητο νου δε μοχθεί για λογαριασμό κανενός πρίγκιπα. Το πνεύμα δεν είναι υπηρέτης κανενός αυτοκράτορα, ούτε και χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη το ασήμι, το χρυσό ή το μάρμαρο, παρά μόνο ίσως σε ελάχιστο βαθμό. Ποιο σκοπό εξυπηρετεί να λαξεύονται τόσες και τόσες πέτρες; Όταν ήμουν κι εγώ στην Αρκαδία** δεν είδα πουθενά κάποιον να πελεκάει πέτρες. Τα έθνη κατατρύχονται από την παράλογη επιθυμία να διαιωνίσουν τη μνήμη του εαυτού τους μέσα από τις ποσότητες πελεκημένης πέτρας που αφήνουν πίσω τους. Τι θα γινόταν άραγε αν κατέβαλλαν την ίδια προσπάθεια για να διαμορφώσουν και να γυαλίσουν όχι την πέτρα, αλλά τους τρόπους τους; Έ ν α μονάχα κομμάτι κοινής λογικής θα ήταν πιο αξιοσημείωτο και από ένα μνημείο ψηλό όσο το φεγγάρι. Προτιμώ να βλέπω τις πέτρες στη θέση τους. Το μεγαλείο των Θηβών της αρχαίας Αιγύπτου ήταν ένα μεγαλείο γεμάτο ευτέλεια. Περισσότερη λογική έχουν τα πέντε μέτρα του πέτρινου τοίχου που φράσσουν το χωράφι ενός τίμιου ανθρώπου παρά οι Θήβες με τις εκατό πύλες, μνημείο που έχει ξεστρατίσει από το αληθινό νόημα της ζωής. Οι παγανιστικές θρησκείες και οι βάρβα* Μπαγκαβάτ-Γκίτα (Τραγούδι του Αγαπημένου): ενα από τα σημαντικότερα ιερά κείμενα του ινδουισμού. Αποτελεί μέρος των Ονπανισάντ (Ουπανισάδων), του τελευταίου τμήματος των Βεδών. Γράορτηκε κάπου ανάμεσα στο 2ο και στον 5ο αιώνα π.Χ. στη σανσκριτική γλώσσα. (Σ.τ.Μ.) ** Ειρωνική αναφορά του Θορώ στην περίφημη λατινική φράση Et in Arcadia ego «ήμουν κι εγώ στην Αρκαδία», όπου με τον όρο «Αρκαδία» εννοείται ο εξιδανικευμένος βουκολικός τόπος της αρχαιότητας, κατοικία του θεού Πάνα, μοτίβο που δανείστηκαν από τους αρχαίους βουκολικούς ποιητές οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης. (Σ.τ.Μ.)

102

WALDEN

ροι πολιτισμοί χτίζουν μεγαλόπρεπους ναοΰς, σε αντίθεση με τα έθνη που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε χριστιανικά. Το μεγαλύτερο μέρος των λαξευμένων λίθων ενός έθνους προορίζεται για τον τάφο του. Θάβεται μόνο του ζωντανό. Όσο για τις πυραμίδες, δε θα έλεγα ότι υπάρχει τίποτε το θαυμαστό σ' αυτές, εκτός από το γεγονός ότι τόσο πολλοί άνθρωποι έπεσαν τόσο χαμηλά ώστε να χαραμίσουν όλη τους τη ζωή για να χτίσουν έναν τάφο για κάποιο φιλόδοξο ζωντόβολο, που και πιο συνετό και πιο αντρίκειο θα ήταν να το είχαν πνίξει στο Νείλο κι έπειτα να ρίξουν το σώμα του να το φάνε τα σκυλιά. Πολΰ πιθανό, αν έψαχνα, να έβρισκα κάποια δικαιολογία και για αυτοΰς και για εκείνον, αλλά δε μου περισσεύει χρόνος. Και όσο για τη θρησκεία και την αγάπη των κατασκευαστών προς την τέχνη, αυτές είναι ίδιες σχεδόν σε όλο τον κόσμο, είτε πρόκειται για κάποιον αιγυπτιακό ναό είτε για το κτίριο της Τράπεζας των Ηνωμένων Πολιτειών. Όλα αυτά κοστίζουν περισσότερο απ' όσο αξίζουν. Κινητήρια δύναμη είναι πρώτα η ματαιοδοξία κι έπειτα η αγάπη προς το φαγητό, είτε είναι σκόρδο είτε ψωμί με βούτυρο. Ο κύριος Μπάλκομ, πολλά υποσχόμενος νεαρός αρχιτέκτων, σχεδιάζει το κτίριό του στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του Βιτρούβιου* με σκληρό μολύβι και χάρακα, και η δουλειά ανατίθεται στην εταιρία λιθοξόων Ντόμπσον&Υιοί. Μόλις περάσουν τριάντα αιώνες, η ανθρωπότητα αρχίζει να το θωρεί με δέος. Και όσο για τους ψηλούς πύργους και τα μνημεία σας, να σας πω πως κάποτε στο χωριό μας είχαμε έναν τρελό που ξεκίνησε να σκάβει μια σήραγγα με σκοπό να φτάσει στην Κίνα. Έφτασε μάλιστα τόσο μακριά που, απ' ό,τι έλεγε ο ίδιος, μπορούσε να ακούσει τον θόρυβο που έκαναν τα τσουκάλια και τα τηγάνια στις κουζίνες των Κινέζων. Δε νομίζω όμως ότι θα διαθέσω χρόνο για να θαυμάσω την τρύπα που έσκαψε. Πολλοί είναι εκείνοι που δείχνουν ενδιαφέρον για τα διάφορα μνημεία σε Ανατολή και Δύση, που ζητούν να μά* Marcus Vitruvius Pollio, 1ος αιώνας π.Χ.: Ρωμαίος αρχιτέκτονας. Τα έργα του θεωρούνταν για πολλούς αιώνες πρότυπα της κλασικής αρχιτεκτονικής. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

103

θουν ποιοι τα έχτισαν. Εγώ, από τη μεριά μου, θα προτιμούσα να μάθω ποιοι δεν τα έχτισαν - ποιοι απαξιούσαν να ασχοληθούν με τέτοια ασήμαντα πράγματα τις εποχές εκείνες. Ας προχωρήσω όμως με την καταγραφή των εσόδων και εξόδων μου. Από την τοπογραφία, την ξυλουργική και διάφορες άλλες εργασίες που έκανα στο χωριό - διότι οι τέχνες που κατέχω είναι όσες και τα δάχτυλά μου - είχα εν τω μεταξύ κερδίσει δεκατρία δολάρια και τριάντα τέσσερα σεντς από μεροκάματα. Τα έξοδα διατροφής μου για οκτο5 μήνες - συγκεκριμένα, από την 4η Ιουλίου ως την 1η Μαρτίου - που είναι ο καιρός για τον οποίο έκανα τους υπολογισμούς αυτούς, παρ' όλο που έζησα εκεί για παραπάνω από δύο χρόνια - χωρίς να υπολογίσω τις πατάτες, λίγο καλαμπόκι και λίγα μπιζέλια που είχα καλλιεργήσει ο ίδιος και χωρίς να λάβω υπόψη μου την αξία των τροφίμων που είχαν απομείνει στο τέλος της περιόδου αυτής, ήταν τα εξής: Ρύζι

1,73 1/2

Μελάσα

1,73

Κριθάλευρο

1,04 τ

Η πιο φθηνή μορφή ζάχαρης.

Ινδιάνικο αλεύρι (καλαμποκάλευρο)

0,99 τ Πιο φθηνό από το κριθάλευρο.

Χοιρινό

0,22

Σιτάλευρο

0,88

Κοστίζει περισσότερο από το καλαμποκάλευρο, τόσο σε χρήμα όσο και σε μπελά.

Ζάχαρη

0,80

Ααρδί

0,65

Μήλα

0,25

Ξερά μήλα

0,22

Γλυκοπατάτες....

0,10

Μία κολοκύθα

0,06

Έ ν α καρπούζι

0,02

Αλάτι

0,03

1-:

>8 Ρ

104

WALDEN

Ναι, συνολικά έφαγα οκτώ δολάρια και εβδομήντα τέσσερα σεντς. Δε θα δημοσίευα όμως ποτέ την ενοχή μου αυτή χωρίς να κοκκινίσω από ντροπή, αν δεν ήξερα ότι και οι περισσότεροι από τους αναγνώστες μου είναι το ίδιο ένοχοι με μένα στον τομέα αυτό και ότι και τα δικά τους κατορθώματα δε θα έδειχναν καλύτερα τυπωμένα στο χαρτί. Την επόμενη χρονιά έπιανα που και που από μια αρμαθιά ψάρια για το βραδινό μου γεΰμα, ενώ μία φορά έορτασα ως το σημείο να σφάξω και να καταβροχθίσω μια μαρμότα που μου είχε ρημάξει το χωράφι με τις φασολιές - ή αλλιώς, όπως θα έλεγε κι ένας Τάταρος, να επισπεύσω τη μετενσάρκωσή της - εν μέρει ως πείραμα. Μολονότι το γεΰμα αυτό μου χάρισε μια στιγμιαία απόλαυση, παρ' όλη την έντονα αρωματική γεΰση του κρέατός της συνειδητοποίησα ότι δεν ήταν μια συνήθεια που θα με ενδιέφερε να διατηρήσω για καιρό. Στο κάτω κάτω, αλλιώς είναι να σου γδέρνει τις μαρμότες ο χασάπης του χωρίου. Ο ρουχισμός και κάποια άλλα περιστασιακά έξοδα κατά την ίδια χρονική περίοδο, αν και δεν μπορεί κανείς να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα από αυτά, μου κόστισαν το εξής ποσό: 8,40 Πετρέλαιο και κάποια οικιακά σκεΰη

τ

2,00

Επομένως, όλα τα έξοδά μου, εκτός από το πλύσιμο και το μαντάρισμα των ρούχων, υπηρεσίες που κατά το μεγαλύτερο μέρος τους τις ανέθετα εκτός σπιτιού και τους λογαριασμούς των οποίων δεν έχω λάβει ακόμα - και αυτές είναι όλες κι όλες οι προσωπικές ανάγκες που απαιτούν χρήμα σ' αυτή τη γωνιά του κόσμου - ήταν τα εξής: Σπίτι

28,12 ^

Κτήμα, για ένα χρόνο

14,72

Τρόφιμα για οκτώ μήνες

8,74

Ρουχισμός κ.λπ. για οκτώ μήνες

8,40 τ

Πετρέλαιο κ.λπ. για οκτώ μήνες

2,00

Συνολικά

$61,99 τ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

105

Θα ήθελα τώρα να απευθυνθώ ειδικά σε όσους από τους αναγνώστες μου είναι αναγκασμένοι να δουλεύουν για να κερδίζουν τα προς το ζην. Εγώ για να τα κερδίσω πούλησα τα προϊόντα του κτήματός μου στην εξής τιμή: 23,44 Από μεροκάματα κέρδισα Συνολικά

13,34 $36,78

Αυτά, αν τα αφαιρέσουμε από το σύνολο των εξόδων αφήνουν ένα υπόλοιπο εξόδων είκοσι πέντε δολάρια και είκοσι ένα και τρία τέταρτα σεντς. Αυτό είναι σχεδόν όλο το ποσό που είχα όταν ξεκίνησα και το μέτρο των συνολικών μου εξόδων. Το κέρδος, από την άλλη, εκτός από την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την υγιεινή ζωή που εξασφάλισα με το παραπάνω ποσό, ήταν ένα άνετο σπίτι, στο οποίο μπορούσα να κατοικώ όσο καιρό επιθυμούσα. Τα παραπάνω στοιχεία, όσο τυχαία και επομένως ασήμαντα κι αν φαίνονται, είναι παρ' όλα αυτά ακριβή και έχουν αξία. Τίποτε απ' όσα απέκτησα δεν παρέλειψα να το καταγράψω. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι το φαγητό μονάχα μου κόστιζε περίπου είκοσι επτά σεντς την εβδομάδα. Για δύο χρόνια σχεδόν τα γεύματά μου αποτελούνταν από ψωμί (ρτιαγμένο από κριθάλευρο και καλαμποκάλευρο χωρίς προζύμι, πατάτες, ρύζι, λίγο παστό χοιρινό, μελάσα και αλάτι. Και όσο για το ποτό μου, αυτό περιοριζόταν στο νερό. Το γεγονός ότι ζούσα κυρίως με ρύζι ταίριαζε σε κάποιον που αγαπά την ινδική φιλοσοφία όσο εγώ. Ας δηλώσω ακόμη, για να προλάβω τις ενστάσεις που σίγουρα θα προβάλουν κάποιοι αδιόρθωτοι γκρινιάρηδες, ότι τις λίγες φορές που γευμάτισα έξω, πράγμα που έκανα πάντα και που ελπίζω να έχω ευκαιρίες να κάνω και στο μέλλον, τις περισσότερες φορές ζημίωνα την οικιακή μου οικονομία. Όμως, αφού τα περιστασιακά γεύματα εκτός οικίας, όπως ήδη ανέφερα, αποτελούν μόνιμο στοιχείο της ζωής μου, δεν επηρεάζουν ούτε στο ελάχιστο τους παραπάνω λογαριασμούς.

106

WALDEN

Από τη δίχρονη πείρα μου έμαθα ότι μπορεί κανείς να εξασφαλίσει την τροφή του με απίστευτα λίγο κόπο, ακόμη και σε αυτό το γεωγραφικό πλάτος, και ότι μπορεί να ακολουθήσει ένα διαιτολόγιο λιτό όσο των ζώων και παρ' όλα αυτά να διατηρήσει την υγεία και την ευρωστία του. Ένα από τα πιο ικανοποιητικά μου γεύματα - ικανοποιητικά από διάφορες απόψεις - ήταν ένα απλό πιάτο γλιστρίδα (Portulaca oleracea) βρασμένη και αλατισμένη, την οποία μάζευα από το χωράφι μου με τα καλαμπόκια. Ο λόγος που παραθέτω τη λατινική ονομασία του χόρτου είναι για να μπορέσετε να τη συγκρίνετε με τη γλαφυρότατη κοινή ονομασία του. Και σας ρωτώ: τι παραπάνω μπορεί να ζητήσει ένας άνθρωπος σε καιρούς ειρηνικούς, ένα συνηθισμένο μεσημέρι, πέρα από μια επαρκή ποσότητα γλυκού, βραστού καλαμποκιού με λίγο αλάτι; Ακόμη κι όταν έβαζα λίγη ποικιλία πού και πού στη διατροφή μου, αυτό γινόταν ως υποχώρηση στις απαιτήσεις της όρεξης και όχι της υγείας. Κι όμως, οι άνθρωποι έχουν ορτάσει σε σημείο τέτοιο που συχνά λιμοκτονούν όχι επειδή τους λείπουν τα απαραίτητα, αλλά επειδή τους λείπει η πολυτέλεια. Γνωρίζω επίσης μια καλή γυναίκα που πιστεύει ότι ο γιος της έχασε τη ζωή του επειδή αποφάσισε να πίνει μόνο νερό. Ο αναγνώστης θα έχει οπωσδήποτε αντιληφθεί ότι εξετάζω το όλο ζήτημα από οικονομική μάλλον, παρά από διαιτητική άποψη κι έτσι πιστεύω να μη δοκιμάσει να εφαρμόσει στην πράξη τη λιτοδίαιτη ζωή μου, εκτός και αν η αποθήκη τροφίμων του είναι γεμάτη. Το ψωμί μου στην αρχή το έφτιαχνα από σκέτο ινδιάνικο αλεύρι και αλάτι. Έφτιαχνα μικρές πίτες, τις οποίες έψηνα στη φωτιά που άναβα έξω, καθισμένος σ' ένα σανίδι ή στην άκρη ενός ξύλου που είχε απομείνει από το χτίσιμο του σπιτιού μου. Όμως τις περισσότερες φορές καπνιζόταν και έπαιρνε μια έντονη μυρωδιά πεύκου. Δοκίμασα επίσης το σιτάλευρο. Τελικά, όμως, βρήκα ένα μείγμα από κριθάλευρο και καλαμποκάλευρο εξαιρετικά εύγευστο και εύκολο στην παρασκευή. Τις κρύες μέρες δεν ήταν για μένα διόλου ευκαταφρόνητη ψυχαγωγία να κάθομαι και να ψήνω αρκετά μικρά καρβέ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

107

λια που είχα ζυμώσει με το μείγμα αυτό, το ενα μετά το άλλο, προσέχοντας και γυρνώντας τα όπως ο Αιγύπτιος τα αυγά του που είναι έτοιμα να σκάσουν. Ήταν αληθινοί καρποί δημητριακών, τους οποίους φρόντιζα μέχρι να ωριμάσουν, και η ευωδιά τους ήταν ισάξια με αυτή ενός εξωτικού φρούτου. Το άρωμα αυτό το διατηρούσα όσο το δυνατόν περισσότερο, τυλίγοντας τα καρβέλια με πανιά. Μελέτησα ενδελεχώς την αρχαία και αναντικατάστατη τέχνη παρασκευής ψωμιού, συμβουλευόμενος όσες πηγές μπόρεσα να βρω, ξεκινώντας από τους πρωτόγονους καιρούς, τότε που ο άνθρωπος πρωτοανακάλυψε το άζυμο ψωμί, τότε που από την άγρια φάση της καρποσυλλογής και κρεατοφαγίας πέρασε για πρώτη φορά στη φάση που παρασκεύαζε την ελαφριά και εκλεπτυσμένη αυτή τροφή. Στη συνέχεια οι μελέτες μου με ταξίδεψαν στο τυχαίο ξίνισμα της ζύμης, το οποίο, όπως υποθέτουν, δίδαξε στον άνθρωπο το προζύμι και τις διάφορες μετέπειτα ζυμώσεις, μέχρι που έφτασα ως το «καλό, γλυκό και θρεπτικό ψωμί», τον «άρτο τον επιούσιον». Το προζύμι, τη μαγιά δηλαδή, κάποιοι το θεωρούν ψυχή του ψωμιού, το πνεύμα {spiHtus) που γεμίζει τον κυτταρικό του ιστό και φυλάσσεται με θρησκευτική ευλάβεια, σαν τη φωτιά της θεάς Εστίας - και που ένα πολύτιμο βάζο γεμάτο με την ουσία αυτή υποθέτω πως πρωτόφεραν στην Αμερική κάποιοι από τους πρώτους αποίκους, που έφτασαν εδώ με το πλοίο Μέιφλαονερ, την επίδραση της οποίας βλέπουμε ακόμη και ως τις μέρες μας να γιγαντώνεται, να φουσκώνει και να απλώνεται σε τεράστια κύματα δημητριακών σε ολόκληρη τη χώρα. Τη μαγιά λοιπόν, το πολύτιμο αυτό υλικό, την προμηθευόμουν κι εγώ τακτικά και ανελλιπώς από το χωριό, ώσπου κάποιο πρωινό ξέχασα τους κανόνες και έκανα το λάθος να την παραζεστάνω. Το ατύχημα αυτό με οδήγησε στην ανακάλυψη ότι ούτε κι αυτή είναι αναντικατάστατη βλέπετε, όλες μου οι ανακαλύψεις γίνονταν με βάση όχι τη συνθετική, αλλά την αναλυτική διαδικασία - και από τότε την παραλείπω χωρίς κανέναν ενδοιασμό, παρ' όλο που οι περισσότερες νοικοκυρές με διαβεβαίωσαν με μεγάλη σοβαρότητα ότι δε νοείται υγιεινό ψωμί χωρίς μαγιά και πολλοί ηλικιωμένοι προφήτεψαν ότι η κατανά-

108

WALDΕΝ

λωση άζυμου ψωμιού θα οδηγούσε γρήγορα σε κάμψη των δυνάμεων μου. Κι όμως, κατάλαβα ότι τελικά η μαγιά δεν αποτελεί απαραίτητο συστατικό και μετά την αποχή μου από αυτή για ένα χρόνο εξακολουθώ να βρίσκομαι ανάμεσα στους ζωντανούς. Και είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που γλίτωσα από το βάσανο να πρέπει να κουβαλάω ένα βάζο γεμάτο μαγιά στην τσέπη μου, με τον κίνδυνο να ανοίξει όπως συνέβη μερικές φορές - και να αδειάσει όλο το περιεχόμενό του, προς μεγάλη μου ενόχληση. Μου φάνηκε πιο απλό και παστρικό να παραλείψω τελείως το συστατικό αυτό. Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που μπορεί να προσαρμοστεί σε όλα τα κλίματα και τις συνθήκες καλύτερα από όλα τα άλλα ζώα. Ούτε έβαλα ποτέ στο ψωμί μου αλάτι, σόδα ή κάποιο άλλο οξύ ή αλκάλιο. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ακολουθούσα τη συνταγή του Μάρκου Πόρκιου Κάτωνα, ο οποίος, περίπου δύο αιώνες πριν από τη γέννηση του Χριστού έγραφε: «Panem depsticium sic facito. Manus mortariumque bene lavato. Farinam in mortarium indito, aquae paulatim addito, subigitoque pulchre. Ubi bene subegeris, defingito, coquitoque sub testu», τα οποία μεταφράζω ως εξής: «Φτιάξτε ζυμωτό ψωμί με τον παρακάτω τρόπο: πλύνετε καλά τα χέρια σας και τη σκάφη. Βάλτε το αλεύρι στη σκάφη, προσθέστε σιγά σιγά νερό και ζυμώστε πολύ καλά. Μετά πλάστε το ψωμί και ψήστε το σκεπασμένο», δηλαδή σε κλειστό σκεύος. Ούτε λέξη για προζύμι. Όμως δεν απολάμβανα πάντοτε αυτό τον «άρτο τον επιούσιον». Μια φορά, εξαιτίας του άδειου μου πορτοφολιού, τον στερήθηκα για περισσότερο από ένα μήνα. Κάθε κάτοικος της Νέας Αγγλίας μπορεί πολύ εύκολα να φτιάξει το δικό του αλεύρι φυτεύοντας ο ίδιος τα δημητριακά του, αφού ο τόπος προσφέρεται για την καλλιέργεια κριθαριού και καλαμποκιού, και να μην έχει ανάγκη τις μακρινές και άστατες αγορές. Κι όμως, τόσο πολύ έχουμε απομακρυνθεί από την απλότητα και την αυτάρκεια, ώστε στα μαγαζιά του Κόνκορντ, για παράδειγμα, σπάνια βρίσκει κανείς να αγοράσει φρέσκο και γλυκό πλιγούρι, ενώ το χοντροαλεσμένο καλαμπόκι ή το καλαμπόκι σε ακόμη πιο τραχιά μορφή δεν καταναλώνονται σχεδόν από κανέναν. Το μεγαλύτερο

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

109

μέρος των δημητριακών που καλλιεργούν οι αγρότες το δίνουν στα γελάδια και στα γουρούνια τους, ενώ αγοράζουν το αλεύρι για το ψωμί τους, που δεν είναι καλύτερης ποιότητας, από τα μαγαζιά πολύ πιο ακριβά. Είδα ότι μπορούσα πολύ εύκολα να βγάλω κάνα δυο μεδίμνους κριθάρι και καλαμπόκι, αφού το πρώτο φυτρώνει ακόμα και στην πιο άγονη γη, ενώ το δεύτερο δεν απαιτεί και το καλύτερο χώμα. Τα άλεθα λοιπόν σε ένα χειροκίνητο μύλο κι έτσι δεν είχα ανάγκη το ρύζι και το χοιρινό. Κι όσο για γλυκό, ανακάλυψα έπειτα από πειράματα ότι μπορούσα να φτιάξω πολύ καλή μελάσα από κολοκύθες ή από τεύτλα. Ήξερα επίσης ότι, αν φύτευα μερικά παντζάρια ή κολοκύθες, θα έπαιρνα μελάσα ακόμα πιο εύκολα. Και ενώ αυτά θα μεγάλωναν, θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω διάφορα υποκατάστατα, εκτός από εκείνα που αναφέρω παραπάνω. Διότι, όπως τραγουδούσαν οι πατέρες μας: «Πολλά μπορούμε να (ρτιάξουμε για να γλυκάνει το χείλι μας από κολοκύθες, δαύκους και βελανίδια».

Τέλος, όσον αφορά το αλάτι, το πιο ευτελές απ' όλα τα τρόφιμα, η απόκτησή του θα ήταν μια καλή ευκαιρία για μια επίσκεψη στην παραλία. Από την άλλη, αν το στερούμουν εντελώς, το μόνο που θα γινόταν θα ήταν να πίνω λιγότερο νερό. Πάντως, απ' όσο ξέρω, οι Ινδιάνοι δεν μπήκαν ποτέ στον κόπο να το αναζητήσουν. Με τον τρόπο αυτό μπόρεσα να αποφύγω κάθε εμπορική ή ανταλλακτική συναλλαγή όσον αφορά τα τρόφιμά μου και, αφού είχα ήδη μια στέγη, το μόνο που έμενε ήταν να βρω ρούχα και καύσιμα. Το παντελόνι που φορώ είναι από ύφασμα που έςρτιαξε η οικογένεια ενός αγρότη - δόξα τω Θεώ που υπάρχει ακόμη τόση αρετή στους ανθρώπους* διότι την πτώση από την τάξη του αγρότη σ' εκείνη του εργάτη τη θεωρώ το ίδιο μεγάλη και αξιομνημόνευτη με την πτώση από την τάξη του ανθρώπου σ' εκείνη του αγρότη. Κι όσο για τα καύσιμα, αυτά σε μια καινούργια χώρα αποτελούν αρκετή επιβάρυνση. Για την κατοικία μου τώρα: αν δε μου είχε επιτραπεί να κάνω

110

WALDEN

χρήση του οικοπέδου στο οποίο έχτισα το σπίτι μου*, θα μπορούσα να είχα αγοράσει τέσσερα στρέμματα στην ίδια τιμή που πουλιόταν η γη την οποία καλλιεργούσα, δηλαδή οκτώ δολάρια και οκτοα σεντς. Αφοΰ όμως μου παραχωρήθηκε προσωρινά η γη αυτή, θεωρώ ότι με το να εγκατασταθώ σ' αυτήν και να τη χρησιμοποιήσω ανέβασα την αξία της. Υπάρχει μια ορισμένη κατηγορία δύσπιστων, οι οποίοι μερικές φορές μου κάνουν ερωτήσεις όπως, για παράδειγμα, εάν πιστεύω ότι μπορώ να ζήσω αποκλειστικά με φυτική τροφή. Για να χτυπήσω λοιπόν το κακό κατευθείαν στη ρίζα του - και η ρίζα αυτή δεν είναι άλλη από την πίστη - συνήθως τους απαντώ ότι μπορώ να ζήσω ακόμα και τρώγοντας ταβανόπροκες. Αν δεν μπορούν να καταλάβουν την απάντησή μου, δεν μπορούν να καταλάβουν πολλά από αυτά που έχω να πω. Από τη μεριά μου, χαίρομαι να μαθαίνω για πειράματα τέτοιου είδους. Όπως για τον νέο εκείνο που δοκίμασε να ζήσει για δυο εβδομάδες τρώγοντας αποκλειστικά ωμό καλαμπόκι και χρησιμοποιώντας ως μοναδική αλεστική μηχανή τα δόντια του. Οι σκίουροι δοκίμασαν το ίδιο πείραμα με επιτυχία. Τέτοια εγχειρήματα παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την ανθρωπότητα, με εξαίρεση ίσως κάποιες γριές, που δεν είναι πια σε θέση να τα εφαρμόσουν ή έχουν κληρονομήσει από το μακαρίτη τον άντρα τους το ένα τρίτο ενός αλευρόμυλου. Η οικοσκευή μου, της οποίας ένα μέρος κατασκεύασα ο ίδιος ενώ η υπόλοιπη δε μου στοίχισε ουσιαστικά τίποτε, αποτελούνταν από ένα κρεβάτι, ένα τραπέζι, ένα γραφείο, τρεις καρέκλες, έναν καθρέ(ρτη με διάμετρο οκτώ εκατοστά, μια λαβίδα και μια πυροστιά, ένα τσουκάλι, μια κατσαρόλα, ένα τηγάνι, μια κουτάλα, ένα λαβομάνο, δυο μαχαίρια και δυο πιρουνιά, τρία πιάτα, μια κοΰπα, ένα δο-

* Το κτήμα στο Ουόλντεν, στο οποίο κατοίκησε ο Θορώ τα δυο αυτά χρόνια, ανήκε στο φίλο και μέντορά του, συγγραφέα Ραλφ Ουάλντο Έμερσον (18031882). (Χτ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

111

χείο για πετρελαιο, ένα δοχείο για μελάσα και μια λακαρισμένη λάμπα. Κανείς δεν είναι τόσο ορτωχός (όστε να μην μπορεί να βρει καλύτερο κάθισμα από μια κολοκυθά. Αυτό είναι τεμπελιά. Υπάρχουν αμέτρητες καρέκλες σαν κι αυτές που μου αρέσουν στις σοφίτες των σπιτιών του χωριού, οι οποίες δε στοιχίζουν τίποτε: οι ιδιοκτήτες τους δε θέλουν άλλο από να τις ξεφορτωθούν. Έπιπλα! Δόξα τω Θεώ, μπορώ να καθίσω και να σταθώ χωρίς τη βοήθεια των εργοστασίων επίπλων. Ποιος άνθρωπος, εκτός ίσως από ένα φιλόσοφο, δε θα ντρεπόταν να βλέπει τα έπιπλά του φορτωμένα σε μια καρότσα να περιφέρονται στους δρόμους, έκθετα στο φως του ήλιου και στα μάτια των ανθρώπων, άδεια κουτιά, σαν το βιος ενός φτωχού; Διότι αυτό ακριβώς είναι τα έπιπλα μαζικής παραγωγής. Ποτέ μου δεν μπόρεσα να πω, βλέποντας ένα τέτοιο φορτίο, αν ανήκε σε κάποιον από τους λεγόμενους πλουσίους ή σε φτωχό. Ο ιδιοκτήτης τους πάντα φάνταζε ενδεής στα μάτια μου. Πράγματι, όσο πιο πολλά έχει κανείς από αυτά τα πράγματα, τόσο πιο ςρτωχός είναι. Κάθε τέτοιο φορτίο μοιάζει να περιέχει την οικοσκευή μιας ντουζίνας φτωχοκάλυβων. Και αν μία από αυτές τις καλύβες φαντάζει ορτωχική, τότε αυτό το φορτίο που περιέχει μια ντουζίνα τέτοιες είναι δώδεκα φορές πιο φτωχό. Για ποιο λόγο, ερωτώ, μετακομίζουμε, αν όχι για να ξεφορτωθούμε τα έπιπλά μας, τα exuvioe* μας, για να φύγουμε τελικά από τον κόσμο αυτό και να μεταβούμε σ' έναν άλλο, με νέα επίπλωση, αφήνοντας την παλιά μας να καεί; Είναι σαν να έχουν οι άνθρωποι όλο αυτό το φορτίο δεμένο στη ζώνη τους, έτσι που τους είναι αδύνατο να βαδίσουν στο κακοτράχαλο μονοπάτι που τους επεφύλαξε η μοίρα χωρίς να τα σέρνουν πίσω τους - χωρίς να κουβαλάνε, με άλλα λόγια, την ίδια τους την παγίδα. Μοιάζουν με τις τυχερές εκείνες αλεπούδες που καταφέρνουν και δραπετεύουν από την παγίδα, αφήνοντας όμως πίσω την ουρά τους. Όταν το μοσχοπόντικο πιαστεί σε παγίδα, συχνά κόβει με τα ίδια του τα δόντια το ένα του πόδι για να ελευθερωθεί. Δεν είναι λοιπόν διόλου αξιοπερίεργο * Λατινικά: δέρμα φιδιού. (Σ.τ.Μ.)

112

WALDEN

που ο άνθρωπος έχει χάσει την ευλυγισία του. Πόσο συχνά βρίσκεται πιασμένος σε παγίδα! «Κΰριε», θα ρωτήσει κάποιος, «αν μου επιτρέπετε, τι εννοείτε λέγοντας "πιασμένος σε παγίδα";>> Αν έχετε μάτια ανοιχτά, όποτε βλέπετε κάποιον θα διακρίνετε και όλα όσα του ανήκουν, καθώς επίσης και πολλά από εκείνα που τάχα έχει αποκηρύξει, να τον ακολουθούν κατά πόδας. Τα έπιπλά του, τα κουζινικά του, όλα εκείνα τα άχρηστα πράγματα που φυλάει και αρνείται να κάψει. Θα δείτε τότε πως είναι δεμένος πάνω τους όπως το άλογο στο κάρο και πως προχωρά με δυσκολία. Είμαι της άποψης πως ο άνθρωπος είναι πιασμένος σε παγίδα όταν διαβαίνει μια δίοδο, είτε τρΰπα είναι είτε πΰλη, από την οποία δε χωράει να περάσει το φορτίο με τα έπιπλα που σέρνει ξοπίσω του. Δεν μπορώ παρά να νιώσω συμπόνια όποτε ακοΰω κάποιον άνθρωπο που έχει όψη καθαρή και σθεναρή, που μοιάζει ελεύθερος, ανασκουμπωμένος κι έτοιμος για δράση, να μιλά για τα «έπιπλά» του, για το αν είναι ασφαλισμένα ή όχι. «Μα τι θα κάνω με τα έπιπλά μου;» Μόλις ακοΰω κάτι τέτοιο, αμέσως η χαρωπή μου πεταλούδα πιάνεται στον ιστό της αράχνης. Ακόμα κι εκείνοι που δείχνουν να μην έχουν κανενός είδους έπιπλα, αν ψάξετε και ρωτήσετε, θα δείτε ότι θα έχουν αφημένα μερικά στην αποθήκη κάποιου φίλου ή συγγενή. Έτσι βλέπω και τη σημερινή Αγγλία: σαν έναν ηλικιωμένο κΰριο που ταξιδεύει με περιττές αποσκευές, άχρηστα πράγματα που έχει συγκεντρώσει όλα αυτά τα χρόνια και δεν έχει το κουράγιο να τα κάψει: μεγάλο μπαούλο, μικρό μπαούλο, βαλίτσα, μπόγος. Το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να πετάξει τουλάχιστον τα τρία πρώτα. Το να ακολουθήσει τη σήμερον ημέρα κάποιος φυσιολογικός άνθρωπος την εντολή «άρον τον κράβατόν σου και περιπάτει» σίγουρα είναι κάτι που ξεπερνά τις μυϊκές δυνάμεις του, δε θα δίσταζα όμως οΰτε στιγμή να συμβουλέψω κάποιον άρρωστο να αφήσει το δικό του κρεβάτι και να τρέξει μακριά. Όποτε τυχαίνει να συναντήσω κάποιον φτωχό μετανάστη να τρεκλίζει κάτω από το βάρος του μπόγου του, που περιέχει όλο του το βιος - σαν πελώριος όγκος που έχει φυτρώσει στο σβέρκο του - τον λυπάμαι όχι επειδή αυτή είναι όλη του

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

113

η περιουσία, αλλά επειδή έχει όλο αυτό το βάρος να κουβαλήσει. Αν πρέπει οπωσδήποτε να σέρνω την παγίδα μου, θα φροντίσω τουλάχιστον να είναι ελαφριά και να μην επιβαρύνει κάποιο ζωτικό κομμάτι μου. Ισως, όμως, το πιο συνετό είναι να μη βάλω καν το ποδάρι μου μέσα της. Θα ήθελα με την ευκαιρία να σημειώσω ότι δεν ξόδεψα ούτε δεκάρα για κουρτίνες, αφού δε θέλω να εμποδίσω κανένα να κοιτάζει μέσα στο σπίτι μου, εκτός από τον ήλιο και το φεγγάρι, που κι αυτοί δε με πειράζουν. Το φεγγάρι δεν πρόκειται να μου ξινίσει το γάλα ή να μου μαγαρίσει το κρέας, ούτε ο ήλιος θα μου καταστρέψει τα έπιπλα ή θα μου ξεβάψει το χαλί. Και αν καμιά φορά η φιλία του δεύτερου γίνεται υπερβολικά θερμή, το βρίσκω πιο οικονομικό να αποσύρομαι πίσω από κάποια κουρτίνα που μου διαθέτει η φύση, παρά να προσθέσω ακόμα έναν μπελά στο νοικοκυριό μου. Κάποτε μια κυρία μου πρόσφερε ένα χαλάκι, αλλά μια και δεν είχα χώρο να του διαθέσω μέσα στο σπίτι, ούτε και χρόνο για να το τινάζω μέσα ή έξω από αυτό, αρνήθηκα την προσφορά της, προτιμώντας να σκουπίζω τα πόδια μου στο γρασίδι μπροστά στην πόρτα μου. Καλύτερα να χτυπάμε το κακό εν τη γενέσει του. Δεν πάει πολύς καιρός που παραβρέθηκα στη δημοπρασία για τα περιουσιακά στοιχεία ενός διακόνου, ο οποίος εν ζωή είχε υπάρξει ένα διόλου ασήμαντο πρόσωπο: «Το κακό που κάνει ο άνθρωπος ζει και μετά το θάνατο του».*

Ως συνήθως, ένα μεγάλο μέρος το αποτελούσαν άχρηστα αντικείμενα, που είχαν αρχίσει να συσσωρεύονται από τον καιρό που ζούσε ακόμη ο πατέρας του αποθανόντος. Ανάμεσα στα υπόλοιπα υπήρχε και ένας ξεραμένος κεστοειδής σκώληξ, μια ταινία δηλαδή. Και τώρα, ύστερα από μισό αιώνα που κείτονταν στη σοφίτα του και σε άλλους τέτοιους σκουπιδότοπους, τα πράγματα αυτά δεν πα* Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Ιούλιος Καίσαρ. (Σ.τ.Μ.)

114

WALDEN

ραδόθηκαν στην πυρά: αντί να αναςρτεί μια ωραία φωτιά στην οποία θα καταστρέφονταν εξαγνιζόμενα, οργανώθηκε μια δημοπρασία, με άλλα λόγια μια ευκαιρία για να πάρουν αξία. Οι γείτονες συγκεντρώθηκαν ενθουσιασμένοι για να τα δουν, τα αγόρασαν όλα και τα μετέφεραν με μεγάλη προσοχή στις σοφίτες και στους δικούς τους σκουπιδότοπους, για να τα φυλάξουν μέχρι την ώρα που θα ερχόταν η δική τους η σειρά να δημοπρατήσει κάποιος τις περιουσίες τους - και πάλι από την αρχή. ^Οταν πεθαίνει ο άνθρωπος, σηκώνει σκόνη. "Ισως θα ήταν προς όφελός μας να μιμηθούμε τα έθιμα κάποιων απολίτιστων λαών, μια και αυτοί τουλάχιστον κάνουν κάτι που μοιάζει με ετήσια αλλαγή φιδοπουκάμισου. Φαίνεται ότι αυτοί κατέχουν την ιδέα της πράξης, είτε κατέχουν την αλήθεια της είτε όχι. Δε θα ήταν ωραίο να είχαμε κι εμείς ένα έθιμο σαν τη «γιορτή των πρώτων καρπών» των Ινδιάνων Μουκλασέ που περιγράφει ο Μπάρτραμ*; «Στη γιορτή αυτή», γράφει, «οι κάτοικοι του χωρίου, αφοΰ προηγουμένως έχουν προμηθευτεί καινούργια ρούχα, καινούργια τσουκάλια και άλλα οικιακά σκεύη και έπιπλα, συγκεντρώνουν όλα τα αποφόρια τους και ό,τι άλλο έχουν για πέταμα, σκουπίζουν και καθαρίζουν τα σπίτια τους και ολόκληρο το χωριό, και μετά, τη βρώμα που μαζεύουν, μαζί με όσα σιτηρά απέμειναν, καθώς και με όλα τα άλλα παλιά τους αποθέματα, τα ρίχνουν σε ένα μεγάλο σωρό, στον οποίο βάζουν φωτιά. Έπειτα παίρνουν κάποιο ναρκωτικό και νηστεύουν για τρεις ημέρες, ενώ όλες οι φωτιές στο χωριό σβήνουν. Κατά τη διάρκεια της νηστείας απέχουν από την ικανοποίηση οποιασδήποτε όρεξης και οποιουδήποτε πάθους. Αναγγέλλεται γενική αμνηστία και επιτρέπεται σε όλα τα κακοποιά στοιχεία να επιστρέψουν στο χωριό τους. Το πρωί της τέταρτης ημέρας, ο αρχιερέας, τρίβοντας δύο ξύλα μεταξύ τους, ανάβει μια καινούργια φωτιά στην πλατεία του χωριού, από την οποία κάθε κατοικία παίρνει μια νέα και αγνή φλόγα». * John Bartram (1699-1777): Αμερικανός βοτανολόγος. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

115

Έπειτα γευματίζουν με το καινούργιο καλαμπόκι και τους καρπούς της νέας σοδειάς και χορεύουν και τραγουδούν για άλλες τρεις ημέρες, ενώ «τις επόμενες τέσσερις ημέρες δέχονται επισκέψεις από τους φίλους τους από τα γειτονικά χωριά, οι οποίοι έχουν και εκείνοι εξαγνιστεί και προετοιμαστεί με παρόμοιο τρόπο, με τους οποίους συνεχίζουν τη γιορτή». Οι Μεξικάνοι έκαναν μια παρόμοια τελετή εξαγνισμού κάθε πενήντα δύο χρόνια, πιστεύοντας ότι έπειτα από κάθε τέτοια περίοδο ερχόταν η ώρα που θα έcpταvε ο κόσμος στο τέλος του. Δε νομίζω να έχω ακούσει ποτέ για κάποιο μυστήριο ή, σύμφωνα με τον ορισμό του λεξικού, για κάποιο «εμφανές σημάδι πνευματικής χάριτος» πιο αληθινό από το παραπάνω, και δεν έχω αμφιβολία ότι οι άνθρωποι αυτοί άντλησαν έμπνευση για τις πράξεις τους κατευθείαν από τον Ουρανό, κι ας μη διαθέτουν κάποια βιβλική καταγραφή της αποκάλυψης. Για περισσότερο από πέντε χρόνια έζησα αποκλειστικά από την χειρωνακτική εργασία μου και ανακάλυψα πως με το να εργάζομαι περίπου έξι εβδομάδες το χρόνο μπορούσα να αντεπεξέλθω σε όλα τα έξοδα διαβίωσής μου. Όλους τους χειμώνες μου τους είχα ελεύθερους για μελέτη, το ίδιο και το μεγαλύτερο μέρος των καλοκαιριών μου. Δοκίμασα να ασχοληθώ με τη διδασκαλία, αλλά είδα πως τα έξοδά μου ήταν ανάλογα με το εισόδημα που μου απέφερε, για να μην πω πολύ περισσότερα, αφού ήμουν υποχρεωμένος να ντύνομαι και να συμπεριφέρομαι, αν όχι να σκέφτομαι και να πιστεύω, αναλόγως. Έτσι συνειδητοποίησα ότι το όλο εγχείρημα ήταν μάλλον χάσιμο χρόνου. Επίσης, καθώς δε δίδασκα με σκοπό το καλό των συνανθρώπων μου αλλά απλά για βιοπορισμό, η ενασχόλησή μου αυτή ήταν καταδικασμένη να αποτύχει. Δοκίμασα επίσης την τύχη μου στο εμπόριο, αλλά ανακάλυψα πως θα μου έπαιρνε δέκα χρόνια μέχρι να μπω σε καλό δρόμο στον τομέα αυτό, και ως τότε το πιθανότερο ήταν να είχα πάρει ταυτόχρονα το δρόμο που οδηγεί κατευθείαν στο διάβολο. Φοβήθηκα στ' αλήθεια μήπως κατάφερνα τελικά

116

WALDEN

να γίνω αυτό που λένε «καλός έμπορος». Παλαιότερα, όταν έψαχνα να βρω τι θα μπορούσα να κάνω για να ζήσω, και με την εφευρετικότητα μου να δοκιμάζεται από κάποια θλιβερή εμπειρία συμμόρφωσης προς τις επιθυμίες των φίλων μου που ήταν φρέσκια στο νου μου, συχνά μου περνούσε στα σοβαρά από το μυαλό η σκέψη να ξεκινήσω να μαζεύω άγρια μΰρτιλλα. Αυτό ήταν σίγουρα κάτι που θα μπορούσα να κάνω. Τα μικρά κέρδη που θα μου απέφερε μια τέτοια επιχείρηση θα μου αρκούσαν - μια και η σπουδαιότερη δεξιότητα που διαθέτω είναι να ζω λιτοδίαιτα. Έλεγα λοιπόν, ανόητα σκεπτόμενος, ότι αυτή η δουλειά απαιτεί ελάχιστο κεφάλαιο, ενώ συν τοις άλλοις δε θα με αποσπούσε σχεδόν καθόλου από τις αγαπημένες μου ενασχολήσεις. Κι ενώ οι γνωστοί μου ξεκινούσαν χωρίς κανένα δισταγμό τα επαγγέλματά τους ή έμπαιναν στο εμπόριο, εγώ φανταζόμουν την παραπάνω ενασχόληση ως παρόμοια με τις δικές τους. Θα όργωνα τους λόφους όλο το καλοκαίρι μαζεύοντας όσα μύρτιλλα θα έβρισκα στο δρόμο μου κι έπειτα θα τα πουλούσα χωρίς καμία έγνοια. Θα ήμουν σαν τον Απόλλωνα, που φυλούσε τα κοπάδια του Αδμήτου.* Ονειρευόμουν ακόμα να μαζεύω άγρια χόρτα, βότανα και να πουλάω φορτία ολόκληρα από αειθαλή φυτά στους χωρικούς που επιθυμούσαν να έχουν κάτι που θα τους θύμιζε το άγριο δάσος, ή να τα πουλάω ακόμη και στην πόλη. Από τότε, όμως, έχω μάθει ότι το εμπόριο καταστρέφει οτιδήποτε πιάσει στα χέρια του* ακόμα και αν εμπορεύεται κανείς μηνύματα από τους θεούς, δε γλιτώνει από την κατάρα του εμπορίου. Με δεδομένο ότι προτιμούσα κάποια πράγματα από κάποια άλλα και έδινα ιδιαίτερη αξία στην προσωπική μου ελευθερία, εφόσον μπορούσα να περνάω δύσκολα και παρ' όλα αυτά να αισθάνομαι καλά, δεν επιθυμούσα να σπαταλήσω το χρόνο μου επιδιώκοντας να αποκτήσω πολυτελή χαλιά, εκλεκτά εδέσματα ή ένα σπίτι ελληνικού ή γοτθικού ρυθμού, προς το παρόν τουλάχιστον. Αν υπάρχει κανείς * Άδμητος: μυθικός βασιλιάς των Φεροον, γνωστός για τη φιλοξενία και τη δικαιοσύνη του, προστατευόμενος του θεού Απόλλωνα. (Σ.τ.Μ)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

117

για τον οποίο η απόκτηση τέτοιων πραγμάτων δεν αποτελεί μπελά και ξέρει πώς να τα χρησιμοποιήσει αφοΰ τα αποκτήσει, τότε αφήνω το κυνήγι τους σ' αυτόν. Κάποιοι είναι αυτό που λέμε «εργατικοί» και δείχνουν να αγαπούν τη δουλειά για τη δουλειά. 'Ισως πάλι να την αγαπούν επειδή τους εμποδίζει να κάνουν χειρότερες κουταμάρες. Σ' αυτοΰς δεν έχω να πω τίποτε προς το παρόν. Εκείνους που δε θα ήξεραν τι να κάνουν αν είχαν περισσότερο ελεύθερο χρόνο απ' όσο έχουν τώρα, θα τους συμβούλευα να δουλεύουν δυο φορές πιο σκληρά - να δουλεύουν μέχρι που να μαζέψουν αρκετά χρήματα για να μπορέσουν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους. Εγώ από τη δική μου πλευρά ανακάλυψα ότι η δουλειά του μεροκαματιάρη χειρώνακτα είναι η πιο ανεξάρτητη απ' όλες, ειδικά αφού με τον τρόπο αυτό δεν απαιτούνται παρά τριάντα με σαράντα μέρες εργασίας το χρόνο για να συντηρήσει κάποιος τον εαυτό του. Η δουλειά του μεροκαματιάρη τελειώνει με τη δύση του ήλιου κι από κει και πέρα είναι ελεύθερος να αφοσιωθεί στις αγαπημένες του ασχολίες, που είναι ανεξάρτητες από την εργασία του. Ο εργοδότης του, αντίθετα, ο οποίος μήνας μπαίνει μήνας βγαίνει έχει το μυαλό του στην κερδοσκοπία, δεν απολαμβάνει καμία ανάπαυλα όλο το χρόνο. Εν ολίγοις, είμαι πεπεισμένος, τόσο λόγω πίστης όσο και λόγω εμπειρίας, ότι το να συντηρεί κανείς τον εαυτό του στον κόσμο αυτό δεν αποτελεί βάσανο, αλλά ψυχαγωγία, φτάνει να ζει απλά και συνετά. Εξάλλου, οι κόποι του απλοϊκού είναι η διασκέδαση του καπάτσου. Καθόλου απαραίτητο δεν είναι για τον άνθρωπο να βγάζει το ψωμί του με τον ιδρώτα του προσώπου του, εκτός πια και αν από τη φύση του ιδρώνει περισσότερο απ' όσο εγώ. Ένας νεαρός άνδρας, γνωστός μου, ο οποίος κληρονόμησε μερικά κτήματα, μου είπε κάποτε ότι θα ήθελε να ζει όπως εγώ, αρκεί να είχε τα μέσα για να το κάνει. Δε θα ήθελα ποτέ και σε καμία περίπτωση να υιοθετήσει κάποιος το δικό μου τρόπο ζωής. Διότι, εκτός από το γεγονός ότι πριν καταφέρει να τον μάθει καλά εγώ μπορεί να είχα βρει κάποιον άλλο, επιθυμώ να υπάρχουν στον κόσμο όσο το

118

WALDEN

δυνατόν περισσότεροι διαφορετικοί μεταξύ τους άνθρωποι. Αντίθετα, θα ήθελα ο καθένας να ψάξει με μεγάλη προσοχή και να βρει τον τρόπο με τον οποίο θα ήθελε να ζήσει εκείνος και όχι ο πατέρας του, η μητέρα του ή ο γείτονάς του. Ο νέος εκείνος μπορεί, αν θέλει, να γίνει χτίστης, γεωργός ή ναυτικός, ςρτάνει μόνο να μην τον εμποδίσει τίποτε να κάνει αυτό που μου λέει ότι θέλει. Έ ν α αφηρημένο μαθηματικό σημείο είναι όλο κι όλο εκείνο που μας κάνει σοφούς, όπως ο ναυτικός ή ο φυγάς σκλάβος κρατούν το βλέμμα τους καρφωμένο στον πολικό αστέρα* αυτό όμως αρκεί για να μας οδηγεί σε ολόκληρη τη ζωή μας. Μπορεί να μην είναι δυνατό να υπολογίσουμε πότε ακριβώς θα φτάσουμε στο λιμάνι μας, πάντα όμως πρέπει να κρατάμε τη σωστή πορεία. Δε χωρά καμία αμφιβολία πως, στην περίπτωση αυτή, εκείνο που ισχύει για έναν ισχύει ακόμη περισσότερο για χίλιους. Ένα μεγάλο σπίτι δεν είναι κατ' αναλογία ακριβότερο από ένα μικρό, αφοΰ κάθε στέγη προστατεύει, κάθε κελάρι βρίσκεται κάτω από τα πόδια μας και κάθε τοίχος χωρίζει τα διαμερίσματα. Προσωπικά, προτιμώ τη μονοκατοικία. Εκτός απ' όλα τα άλλα, συνήθως είναι οικονομικότερο να χτίσει κανείς όλο το σπίτι μόνος του, παρά να πείσει κάποιον άλλο για τα πλεονεκτήματα που προσφέρει ένας κοινός τοίχος. Κι αφού το καταφέρει αυτό, ο κοινός διαχωριστικός τοίχος θα πρέπει να είναι πολύ λεπτός για να συμφέρει οικονομικά, αφήστε που ο άλλος μπορεί να αποδειχτεί κακός γείτονας και να μην είναι συνεπής προς τις υποχρεώσεις του όσον αφορά τις επισκευές. Η μοναδική δυνατή συνεργασία μεταξύ δύο ανθρώπων που γειτονεύουν κατ' αυτό τον τρόπο είναι εξαιρετικά περιορισμένη και επιφανειακή. Και όσα ψήγματα αληθινής συνεργασίας τυχαίνει να υπάρχουν, είναι σαν να μην υπάρχουν, αφού πρόκειται για μια αρμονία που ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να ακούσει. Αν κάποιος διαθέτει πίστη, θα συνεργαστεί παντού με αυτήν. Αν δεν την έχει, θα εξακολουθεί να ζει σαν τον υπόλοιπο κόσμο, όποιες κι αν είναι οι κοινωνικές του συναναστροφές. Συνεργασία, νοούμενη τόσο στο ανώτατο όσο και στο κατώτατο επίπεδο, σημαίνει συμβίωση. Πρόσφατα άκουσα για

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

119

δυο νέους που σκόπευαν να γυρίσουν μαζί τον κόσμο, ο ένας τους χωρίς χρήματα, να βγάζει τα έξοδα του δουλεύοντας καθώς ταξιδεύει, μπαρκάροντας σε πλοία και οργώνοντας χωράφια, ο άλλος με γεμάτο πορτοφόλι. Είναι πολΰ εύκολο να αντιληφθεί κανείς ότι δεν πρόκειται να παραμείνουν σύντροφοι για πολΰ, οΰτε και να συν-εργαστοΰν, αφοΰ ο ένας από τους δυο δεν επρόκειτο να εργαστεί καθόλου. Οι δρόμοι τους θα χωρίσουν στην πρώτη σημαντική κρίση που θα συναντήσουν. Πάνω απ' όλα, όπως υπαινίχθηκα και πρωτύτερα, εκείνος που πηγαίνει μόνος μπορεί να ξεκινήσει σήμερα κιόλας. Εκείνος όμως που ταξιδεύει μαζί με άλλον πρέπει να περιμένει μέχρι να ετοιμαστεί ο άλλος και μπορεί να περάσει πολύς χρόνος πριν καταφέρουν επιτέλους να αναχωρήσουν. «Όλα αυτά, όμως, είναι πολύ εγωιστικά», ακούω να λένε κάποιοι από τους συχωριανούς μου. Ομολογώ ότι μέχρι σήμερα ελάχιστα έχω ασχοληθεί με φιλανθρωπικά έργα. Μια αίσθηση καθήκοντος με σπρώχνει να κάνω κάποιες θυσίες στη ζωή μου και μία από αυτές είναι η αποχή από τη συγκεκριμένη ευχαρίστηση. Υπάρχουν κάποιοι που έχουν χρησιμοποιήσει όλη τους την τέχνη για να με πείσουν να στηρίξω κάποια φτωχή οικογένεια της μικρής μας πόλης. Κι αν δεν είχα τίποτε άλλο να κάνω - αφού ο διάβολος πάντα βρίσκει απασχόληση για τους αργόσχολους - μπορεί και να δοκίμαζα αυτή την ψυχαγωγία. Όποτε όμως αποπειράθηκα να κάνω ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, προτείνοντας σε κάποιους φτωχούς να υποχρεωθούν σε μένα και υποσχόμενος ότι θα τους εξασφάλιζα από κάθε άποψη όσες ανέσεις εξασφαλίζω και στον εαυτό μου, όλοι τους ανεξαιρέτως και χωρίς να το πολυσκεφτούν δήλωσαν πως προτιμούσαν να παραμείνουν φτωχοί. Αφού υπάρχουν τόσο πολλοί συχωριανοί μου, άνδρες και γυναίκες, που έχουν αφιερώσει μεγάλο μέρος της ζωής τους στο να βοηθούν τους συνανθρώπους τους, νομίζω πως δεν είναι δα και τόσο τρομερό να υπάρχει ανάμεσά τους ένας τουλάχιστον που ασχολείται με άλλα, λιγότερο φιλάνθρωπα πράγματα. Όπως και για το καθετί, έτσι και για τη φιλανθρωπία πρέπει να διαθέτει κανείς το απαραίτητο ταλέντο. Όσον αφορά το να κάνει κά-

120

WALDΕΝ

ποιος καλές πράξεις, αυτό είναι ένα από τα επαγγέλματα που έχουν πια κορεοτει. Το δοκίμασα και τοΰτο και, όσο κι αν σας φαίνεται παράξενο, πείστηκα πως οΰτε αυτό συμφωνεί με την ιδιοσυγκρασία μου. Μάλλον δε θα παρατούσα ποτέ συνειδητά και με τη θέληση μου όλα εκείνα που μου επιβάλλει η προσωπική μου κλίση για να κάνω κάποιο καλό που θα απαιτούσε από μένα η κοινωνία, οΰτε ακόμα και αν επρόκειτο να σώσω ολόκληρο το σύμπαν από την καταστροφή. Πιστεύω ότι κάποιοι άλλοι, τους οποίους διακρίνει ένα πείσμα παρόμοιο με το δικό μου αλλά απείρως ισχυρότερο, φροντίζουν για τη διατήρηση του σΰμπαντός μας. Δε θα στεκόμουν όμως ποτέ ανάμεσα σε κάποιον άνθρωπο και σ' εκείνα που του υπαγορεύει το πνεύμα του να κάνει. Και σ' εκείνον που θα έκανε με όλη του την καρδιά και την ψυχή τη δουλειά την οποία αρνούμαι να κάνω εγώ και αφιέρωνε και τη ζωή του ακόμα σ' αυτή, θα έλεγα: «Μην κάνεις πίσω, ακόμα και αν όλος ο κόσμος σου πει πως αυτό που κάνεις είναι κακό, πράγμα που κατά πάσα πιθανότητα θα συμβεί». Ούτε κατά διάνοια δεν υποθέτω ότι η περίπτωσή μου είναι μοναδική. Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι πολλοί από τους αναγνώστες μου θα έχουν παρόμοια πράγματα να πουν για τους εαυτούς τους. Όταν είναι να κάνω κάτι - ανεξάρτητα από το αν οι γείτονές μου αποφαίνονται πως πρόκειται για καλή πράξη ή όχι - δε διστάζω να δηλώσω στον εργοδότη μου ότι θα κερδίσει πολλά αν με πάρει στη δούλεψή του. Όμως τι ακριβώς είναι αυτό που θα κάνω, αυτό πρέπει να το ανακαλύψει μόνος του. Οτιδήποτε καλό κάνω, με τη συνηθισμένη σημασία της λέξης, σίγουρα βρίσκεται έξω από το βασικό μου μονοπάτι και στο μεγαλύτερο μέρος του δεν είναι καθόλου μα καθόλου εσκεμμένο. Στην ουσία, ο κόσμος λέει: «Ξεκίνα από εκεί που βρίσκεσαι, όπως κι αν είσαι, χωρίς να έχεις ως κύριο στόχο να γίνεις πιο άξιος· έχε ως μέλημά σου την καλοσύνη και κάνε το καλό». Εγώ θα έλεγα: «Ξεκίνα να είσαι καλός». Λες και θα σταματούσε ποτέ ο ήλιος μόλις το φως του έφτανε τη λαμπρότητα του φεγγαριού ή κάποιου αστέρα έκτου μεγέθους και θα άρχιζε να γυρνά εδώ κι εκεί

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

121

σαν κανένας Ρόμπιν Γκοΰντφελοου*, να κοιτάζει κρυφά από τα παράθυρα κάθε αγροτόσπιτου, να κάνει τους ανθρώπους να σεληνιάζονται, τα κρέατα να σαπίζουν και τη νΰχτα γεμάτη παγίδες, αντί να αυξάνει σταθερά τη θερμοκρασία και την ευεργετική δράση του, ώσπου να γίνει τόσο λαμπρός ώστε κανένας θνητός να μην μπορεί να τον κοιτάξει κατάματα, κι εν τω μεταξύ να διαγράφει την τροχιά του γΰρω από τον κόσμο και να τον ωφελεί, ή μάλλον, όπως έχει ανακαλύψει μια πιο αληθινή φιλοσοφία, ο κόσμος να γυρνά γΰρω του και να ωφελείται. Όταν ο Φαέθων, θέλοντας να αποδείξει τη θεϊκή του καταγωγή, προσπάθησε να ευεργετήσει τους ανθρώπους, πήρε το άρμα του Ήλιου για μια μέρα μονάχα και το οδήγησε έξω από τη συνηθισμένη του πορεία. Με αυτή του την πράξη έκανε στάχτη αρκετά οικοδομικά τετράγωνα των περιοχών κάτω από την κατοικία των θεών, έκαψε την επιφάνεια της γης, έκανε τα νερά των πηγών να εξατμιστούν και δημιούργησε την έρημο Σαχάρα, ώσπου με τα πολλά ο Δίας του έδωσε μία και τον εκσφενδόνισε στη γη με έναν κεραυνό και τότε ο Ήλιος, θρηνώντας το θάνατό του, δε βγήκε για ένα χρόνο. Δεν υπάρχει χειρότερη δυσοσμία από εκείνη που βγάζει η καλοσύνη όταν σαπίσει. Είναι η μπόχα του ανθρώπινου και του θεϊκού πτώματος. Αν ήξερα με σιγουριά πως κάποιος βρισκόταν καθ' οδόν για το σπίτι μου με τη συνειδητή πρόθεση να μου κάνει καλό, θα έτρεχα να σωθώ - όπως τρέχουν οι άνθρωποι να σωθούν από εκείνο τον στεγνό και καυτό άνεμο των αφρικανικών ερήμων που ονομάζεται σιμοΰν, που σου γεμίζει το στόμα, τη μύτη, τα αυτιά και τα μάτια με σκόνη μέχρι που πνίγεσαι - από φόβο μήπως όντως καταφέρει και μου κάνει κάποιο καλό, μήπως καταφέρει να βάλει λίγη από την αρρώστια του στο αίμα μου. Όχι - στην περίπτωση αυτή θα προτιμούσα να υπομείνω το κακό. Ένας άνθρωπος δεν είναι καλός για μένα επειδή μπορεί να με ταΐσει όταν πεθαίνω της πείνας ή επειδή * Ξωτικό των αγγλικών παραδοσιακών διηγήσεων, που ονομάζεται αλλιώς Χόμπγκομπλιν. (Σ.τ.Μ.)

122

WALDEN

μπορεί να με ζεστάνει όταν παγώνω, οΰτε επειδή μπορεί να με τραβήξει αν τύχει και πέσω σε κανένα χαντάκι. Αυτά τα κάνει κι ένας σκύλος Λαμπραντόρ. Φιλανθρωπία με την πιο ευρεία έννοια δε σημαίνει αγάπη για το συνάνθρωπο. Ο Χάουαρντ* ήταν χωρίς αμφιβολία ένας εξαιρετικά καλός και άξιος άνθρωπος με τον τρόπο του και εισέπραξε την ανταμοιβή του γι' αυτό. Όμως, συγκριτικά μιλώντας, τι ωφελούν εμάς εκατό άνθρωποι σαν τον Χάουαρντ, αν η φιλανθρωπία τους δε μας βοηθά όταν βρισκόμαστε στην καλΰτερή μας φάση, τότε που αξίζουμε τη βοήθειά τους πιο πολΰ από ποτέ; Δεν έχω ακούσει ποτέ μου για κάποια φιλανθρωπική συγκέντρωση στην οποία να προτάθηκε να κάνουν μια ευεργεσία προς το άτομό μου ή προς άτομα παρόμοια με μένα. Οι ιησουίτες είδαν τα σχέδιά τους να ματαιώνονται όταν ήρθαν αντιμέτωποι με τους Ινδιάνους εκείνους που, καθώς καίγονταν στην πυρά, πρότειναν στους βασανιστές τους νέες μεθόδους βασανιστηρίων. Βρισκόμενοι υπεράνω του σωματικού πόνου, μερικές φορές τύχαινε να βρίσκονται και υπεράνω οποιασδήποτε παρηγοριάς που θα μπορούσαν να τους προσφέρουν οι ιεραπόστολοι. Και η επιταγή «κάνε στους άλλους αυτό που θέλεις να σου κάνουν» δεν ακουγόταν καθόλου πειστική στα αυτιά εκείνων που, από τη μεριά τους, δε νοιάζονταν πώς τους μεταχειρίζονταν οι άλλοι, που αγαπούσαν τους εχθρούς τους με έναν πρωτόγνωρο τρόπο και τους συγχωρούσαν σχεδόν τα πάντα. Φροντίζετε πάντα να δίνετε στους φτωχούς τη βοήθεια που έχουν πιο πολΰ ανάγκη και μην ξεχνάτε πόσο μεγάλη σημασία έχει όχι μόνο η βοήθεια, αλλά και το παράδειγμά σας. Αν τους δώσετε χρήματα, δώστε μαζί κι ένα κομμάτι από τον εαυτό σας, μην τους τα πετάτε κι έπειτα γυρνάτε από την άλλη. Καμιά φορά κάνουμε περίεργα λάθη. Συχνά οι φτωχοί υποφέρουν λιγότερο από το κρΰο και την πείνα και περισσότερο από τη βρωμιά, την αθλιότητα και την αμορφωσιά. Η κα* John Howard (1726-1790): Αγγλος μεταρρυθμιστής του ποινικού συστήματος. (ΖΓ.Μ)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

123

τάντια τους δεν οφείλεται μόνο στην κακοτυχία τους, αλλά εν μέρει και οχο πώς έχουν μάθει. Αν τους δώσετε χρήματα, ισως τα χρησιμοποιήσουν για να αγοράσουν κι άλλα κουρέλια. Για καιρό λυπόμουν τους αδέξιους Ιρλανδούς εργάτες που έρχονταν στη λίμνη μες στο καταχείμωνο και έσπαγαν τον πάγο. Τους έβλεπα με τα (ρτωχικά, κουρελιασμένα ροΰχα τους, την ώρα που εγώ τουρτοΰριζα μέσα στα δικά μου, πιο περιποιημένα και κάπως πιο μοντέρνα, και στενοχωριόμουν, ώσπου μια μέρα που έκανε απίστευτο κρΰο ένας τους, που είχε γλιστρήσει και είχε πέσει στο νερό, ήρθε στο σπίτι μου για να ζεσταθεί. Τότε τον είδα να βγάζει τα τρία παντελόνια και τα δυο ζευγάρια κάλτσες που φορούσε, βρώμικα και κουρελιασμένα είναι η αλήθεια, αλλά πάντως περισσότερα απ' όσα φορούσα εγώ. Όταν προσφέρθηκα να του χαρίσω κάποια παλιά μου ροΰχα, αρνήθηκε, μια και δεν του χρειάζονταν. Αυτό που του χρειαζόταν ήταν το μπάνιο που μόλις είχε κάνει. Τότε άρχισα να λυπάμαι τον εαυτό μου και σκέφτηκα ότι θα ήταν μεγαλύτερη φιλανθρωπία αν μου έδινε εμένα κάποιος ένα φανελένιο πουκάμισο παρά αν έδινα εγώ σ' αυτόν ένα ολόκληρο μαγαζί με ροΰχα. Σε καθέναν που χτυπά το κακό στη ρίζα του αντιστοιχοΰν άλλοι χίλιοι που πριονίζουν ανώφελα τα κλαδιά του. Τσως εκείνοι που διαθέτουν τον περισσότερο χρόνο και το περισσότερο χρήμα τους στους άπορους τελικά συμβάλλουν με το χειρότερο τρόπο στη διαιώνιση εκείνης ακριβώς της αθλιότητας που μάταια προσπαθοΰν να ανακουφίσουν. Μοιάζουν με ευσεβείς δουλεμπόρους που διαθέτουν τα έσοδα που αποκόμισαν από την πώληση ενός από τους δέκα σκλάβους τους για να προσφέρουν μια ελεΰθερη Κυριακή στους υπόλοιπους. Κάποιοι δείχνουν την καλοσύνη τους στους φτωχοΰς προσφέροντάς τους δουλειά στην κουζίνα τους. Δε θα ήταν άραγε μεγαλΰτερη καλοσύνη αν δοΰλευαν οι ίδιοι εκεί; Καυχιέστε ότι ξοδεΰετε το ένα δέκατο του εισοδήματός σας σε φιλανθρωπίες· δε θα ήταν προτιμότερο να δίνατε τα εννέα δέκατα και να τέλειωνε πια αυτή η ιστορία; Η κοινωνία καρπώνεται μόνο το ένα δέκατο αυτοΰ του πλοΰτου. Ποΰ οφείλεται άραγε η κατάσταση αυτή; Στη γενναιοδωρία του εισοδηματία ή μήπως στην ασυνέπεια των δικαστικών μας λειτουργών;

124

WALDEN

Η φιλανθρωπία αποτελεί ίσως τη μοναδική αρετή που εκτιμά η ανθρωπότητα. Μα τι λέω, την υπερεκτιμά, και πολΰ μάλιστα. Και γι' αυτό ορταίει ο εγωισμός μας. Μια ηλιόλουστη μέρα, εδώ, στο Κόνκορντ, ένας εύρωστος αλλά φτωχός άνδρας μου έπλεξε το εγκώμιο ενός συχωριανοΰ, επειδή, όπως έλεγε, ήταν καλός με τους φτωχούς εννοώντας τον εαυτό του. Οι καλοί θείοι και θείες της φυλής μας χαίρουν μεγαλύτερης εκτίμησης από τους αληθινούς πνευματικούς πατέρες και μητέρες. Μια φορά άκουσα έναν αξιοσέβαστο ομιλητή, έναν άνδρα σπουδασμένο και βαθυστόχαστο, να δίνει μια διάλεξη με θέμα την Αγγλία. Αφοΰ απαρίθμησε τις μεγάλες μορφές της επιστήμης, της λογοτεχνίας και της πολιτικής, το Σαίξπηρ, τον Μπέικον, τον Κρόμγουελ, το Μίλτον, το Νεύτωνα και άλλους, έπιασε να μιλά για τους χριστιανούς ήρωες της χώρας, τους οποίους τοποθέτησε στην κορυφή, πιο ψηλά από όλους τους υπόλοιπους, λες και ήταν υποχρεωμένος να κάνει κάτι τέτοιο λόγω επαγγέλματος. Τα ονόματα αυτών των τελευταίων ήταν Πεν*, Χάουαρντ και Ελίζαμπεθ Φράι**. Δε νομίζω ότι υπάρχει άνθρωπος που να μη νιώθει την ψευτιά και την υποκρισία ενός τέτοιου ισχυρισμού. Αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν βέβαια οι πιο αξιόλογοι που έβγαλε η Αγγλία, αλλά μονάχα οι πιο φιλάνθρωποι. Σκοπός μου δεν είναι να μειώσω ούτε στο ελάχιστο τον έπαινο που δικαιούται να λάβει η φιλανθρωπία. Το μόνο που απαιτώ είναι να αναγνωριστεί το έργο όλων εκείνων που με τις ζωές και τις πράξεις τους δοξάζουν αληθινά την ανθρωπότητα. Δε δίνω τόσο μεγάλη αξία στην εντιμότητα και την αγαθή προαίρεση, ιδιότητες που αποτελούν, τρόπον τινά, τον κορμό και τα φύλλα του ανθρώπου. Με αυτά, αφού τα ξεράνουμε, φτιάχνουμε αφεψήματα για τους αρρώστους. Η χρησιμότητά τους είναι πολύ μικρή και αποτελούν κυρίως

* William Penn (1644-1718): Άγγλος κουάκερος, ιδρυτής τριών επαρχιών των αμερικανικών αποικιών. (Σ.τ.Μ.) ** Elizabeth Fry (1780-1845): Αγγλίδα φιλάνθρωπος και κοινωνική μεταρρυθμιστρια. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

125

φάρμακο που συστήνουν οι κομπογιαννίτες. Αυτά που θέλω εγώ είναι το άνθος και ο καρπός του ανθρώπου. Θέλω κάποιο άρωμα να φτάσει από εκείνον σε μένα, θέλω η συναλλαγή μας να έχει γεΰση γλυκιά και πλούσια. Η καλοσύνη του δεν πρέπει να αποτελεί υστερόβουλη και παροδική πράξη αλλά μόνιμο περίσσευμα, που να μην του κοστίζει τίποτε και την ΰπαρξή του να μην τη συνειδητοποιεί καν. Πολλές φορές οι φιλανθρωπίες κρύβουν πίσω τους ένα πλήθος αμαρτιών. Πολΰ συχνά ο φιλάνθρωπος περιβάλλει την ανθρωπότητα με την αΰρα των δικών του αποδιωγμένων θλίψεων κι αυτό το αποκαλεί συμπόνια. Πρέπει να μεταδίδουμε το θάρρος μας και όχι την απελπισία μας, την υγεία και την ευρωστία μας και όχι την αρρώστια μας και να προσέχουμε να μην εξαπλωθεί η τελευταία σαν λοιμός. Από ποιες πεδιάδες του Νότου έρχονται οι θρήνοι; Σε ποια γεωγραφικά μήκη κατοικούν οι άπιστοι στους οποίους θέλουμε να στείλουμε το φως; Ποιος είναι εκείνος ο άξεστος και αμαρτωλός που θέλουμε να σώσουμε; Αν ένας άνθρωπος πάσχει από κάτι τόσο ώστε να υπολειτουργούν ζωτικά του όργανα, αν έχει ας ποΰμε έναν πόνο στα έντερα - γιατί εκεί βρίσκεται η έδρα της συμπόνιας - δε χάνει στιγμή και αμέσως ξεκινά να αναμορφώσει τον κόσμο ολόκληρο. Μια και ο ίδιος δεν είναι παρά ένας μικρόκοσμος, κάποτε ανακαλύπτει και πρόκειται για μια πολΰ ορθή ανακάλυψη, την οποία εκείνος είναι ο πιο κατάλληλος να κάνει - ότι ο κόσμος τόσο καιρό έτρωγε άγουρα μήλα. Μάλιστα, στα μάτια του, ολόκληρος ο πλανήτης φαντάζει σαν ένα πελώριο άγουρο μήλο, το οποίο κινδυνεύουν να καταβροχθίσουν τα παιδιά της ανθρωπότητας πριν προλάβει να ωριμάσει. Κι αμέσως, το αφυπνισμένο φιλανθρωπικό αίσθημά του ψάχνει και βρίσκει τον Εσκιμώο και τον κάτοικο της Παταγονίας, αγκαλιάζει τα πολυπληθή ινδικά και κινέζικα χωριά. Κι έτσι, ύστερα από μερικά χρόνια φιλανθρωπικής δραστηριότητας, στη διάρκεια των οποίων οι δυνάμεις της εξουσίας τον χρησιμοποιούν χωρίς αμφιβολία για τους δικούς τους σκοπούς, θεραπεύεται από τη δυσπεψία του, ενώ ο πλανήτης αποκτά ένα ελαφρύ κοκκίνισμα στο ένα ή και στα δύο μάγουλά του, σαν να αρχίζει να ωριμάζει, και η ζωή χάνει τη σκληρό-

126

WALDEN

τητά της και ξαναγίνεται γλυκιά και ευχάριστη. Προσωπικά, ποτέ μου δεν ονειρεύτηκα κάποια αχρειότητα μεγαλύτερη από εκείνες που διέπραξα εγώ. Ποτέ μου δε γνώρισα, οΰτε και πρόκειται να γνωρίσω, κάποιον άνθρωπο χειρότερο από μένα. Πιστεύω ότι αυτό που τόσο στενοχωρεί τον αναμορφωτή δεν είναι η συμπόνια που νιώθει για το συνάνθρωπό του που βρίσκεται σε δύσκολη θέση, αλλά - και δεν πα να 'ναι κι ο πιο άγιος από όλα τα παιδιά του Θεοΰ - το προσωπικό του βάσανο. Ας θεραπευτεί από αυτό, ας έρθει η άνοιξη, ας ξημερώσει ο ήλιος πάνω από το κρεβάτι του και θα τον δείτε να εγκαταλείπει τους γενναιόδωρους συντρόφους του χωρίς δεύτερη σκέψη. Η δικαιολογία που έχω για το ότι δεν κάνω κηρύγματα ενάντια στις βλαβερές συνέπειες του καπνού είναι το γεγονός ότι δεν τον έχω μασήσει ποτέ μου. Αφήνω την τιμωρία αυτή στους μετανιωμένους χρήστες του καπνού - αν και έχω μασήσει αρκετά άλλα πράγματα, ενάντια στα οποία θα μπορούσα να κάνω ένα σωρό κηρύγματα. Αν ποτέ παρασυρθείτε σε κάποια τέτοια φιλανθρωπία, μην αφήσετε το αριστερό σας χέρι να γνωρίζει τι κάνει το δεξί σας. Δεν αξίζει να το γνωρίζει. Σώστε όποιον δείτε να πνίγεται. Δώστε χρόνο στον εαυτό σας και ξεκινήστε κάποια εθελοντική εργασία. Η επικοινωνία με τους αγίους μας έχει διαφθείρει. Τα βιβλία με τους θρησκευτικούς μας ύμνους είναι γεμάτα μελωδικούς όρκους και υποσχέσεις ότι θα ανεχόμαστε αιώνια το Θεό. Θα έλεγε κανείς πως ακόμα και οι προφήτες και οι οσιομάρτυρες μάλλον παρηγορούν τους φόβους του ανθρώπου, παρά επιβεβαιώνουν τις ελπίδες του. Πουθενά δεν υπάρχει καταγραμμένη κάποια απλή και ολοκληρωτική ικανοποίηση με το δώρο της ζωής, κάποια αξιομνημόνευτη εξύμνηση του Θεού. Η υγεία και κάθε επιτυχία μου κάνουν καλό, όσο μακρινές, όσο ξένες κι αν φαίνονται* κάθε αρρώστια και κάθε αποτυχία με θλίβουν και μου κάνουν κακό, όση συμπόνια κι αν μου δείχνουν, όση συμπόνια κι αν τους δείχνω. Αν, επομένως, θέλουμε πράγματι να βοηθήσουμε την ανθρωπότητα με ινδιάνικα, φυτικά, μαγνητικά ή φυσικά μέσα, ας γίνουμε πρώτα οι ίδιοι απλοί και υγι-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

127

εις όπως η φΰση, ας διώξουμε πρώτα τα σύννεφα που κρέμονται πάνω από τα δικά μας μέτωπα και ας αφήσουμε τη ζωή να εισχωρήσει στον κάθε πόρο μας. Μην παραμένετε επιστάτες των φτωχών, αλλά αγωνιστείτε να γίνετε ένας από τους αξιόλογους ανθρώπους του κόσμου αυτοΰ. Στο Γκονλίοτάν, ή Ανθόκηπο, το ποίημα του σεΐχη Σααντί από το Σιράζ*, διάβασα τα εξής: «Ρώτησαν κάποτε ένα σοφό: "Από τα πολλά και ονομαστά δέντρα με τον ψηλό κορμό και τις πλούσιες φυλλωσιές που δημιούργησε ο Ένας, Μοναδικός και Ύψιστος Θεός, κανένα δεν αποκαλούν αζάντ, δηλαδή ελεύθερο, παρεκτός το κυπαρίσσι, που δε δίνει καρπούς. Ποιο είναι το μυστήριο σ' αυτό;" Κι εκείνος απάντησε: "Κάθε δέντρο δίνει τους κατάλληλους καρπούς κι έχει τη δική του εποχή, κατά την οποία είναι φρέσκο και ολάνθιστο, ενώ τις άλλες εποχές ξεραίνεται και μαραζώνει. Το κυπαρίσσι δε βρίσκεται ποτέ σε καμία από τις δυο αυτές καταστάσεις, αλλά είναι πάντοτε θαλερό* αυτή είναι η φΰση των αζάντ, των θρησκευτικά ανεξάρτητων. Μη δένετε την καρδιά σας σε ό,τι είναι παροδικό* γιατί ο Τίγρης θα συνεχίσει να κυλάει μέσα από τη Βαγδάτη και αφοΰ θα έχει σβήσει η τελευταία γενιά των χαλίφηδων. Αν τα χέρια σας είναι γεμάτα, προσφέρετε απλόχερα, όπως η χουρμαδιά. Αν όμως δεν έχετε τίποτε να προσφέρετε, γίνετε αζάντ, ελεύθεροι σαν το κυπαρίσσι"».

* Πέρσης ποιητής του 12ου αιώνα. (Σ.τ.Μ.)

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΙ

ΣΤΙΧΟΙ

0 1 ΦΙΛΟΔΟΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΕΓΑΣ «Πολλές φιλοδοξίες έχεις, δύσμοιρε άνθρωπε, για ν α ζητάς κι εσυ μια θέση στο στερέωμα, επειδή τάχα το ταπεινό σου σπίτι ή το καλύβι σου τρέφει κάποια οκνηρή ή δασκαλίστικη αρετή, στο φτηνό φως του ήλιου ή κάτω απ' τη σκιά με ρίζες και με βότανα* εκεί όπου το δεξί σου χέρι, ξεριζώνοντας τα ανθρώπινα αυτά πάθη α π ό το νου, που πάνω τους ανθίζουν οι όμορφες αρετές, τη φύση υποβιβάζει και τη λογική νεκρώνει, και, σαν τη Μέδουσα, τους δραστήριους άνδρες κάνει πέτρα. Δ ε μας χρειάζεται η βαρετή π α ρ έ α της αναγκαστικής εγκράτειάς σου, ούτε η αφύσικη εκείνη ά ν ο ι α που δε γνωρίζει θλίψη, ούτε χαρά· ούτε κι η ζορισμένη, ψεύτικα διογκωμένη καρτερία σου, που τάχα απαξιοί τη δράση. Αυτή η κατώτερη και άθλια ράτσα, που μες στη μετριότητα στεριώνει, γίνεται ράτσα δ ο ύ λ ω ν όμως εμείς προάγουμε μόνο τις αρετές εκείνες που έχουν μέσα τους υπερβολή, γενναίες κι α π λ ό χ ε ρ α καμωμένες πράξεις, μεγαλοπρέπεια βασιλική και σωφροσύνη, μεγαλοψυχία που όρια δε γνωρίζει, κι εκείνη την ηρωική αρετή που το όνομά της δεν το έχει διασώσει η αρχαιότητα, π α ρ ά μόνο πρότυπα, με ονόματα όπως Ηρακλής, Αχιλλέας και Θησέας. Πίσω, λοιπόν, στο μισητό σου το κελί* κι άμα αντικρίσεις την καινούργια, λαμπρή σφαίρα, μελέτα για ν α μάθεις ποιοι ήταν όλοι εκείνοι οι μεγάλοι άνδρες.

Τόμας Κάρεϊ*

* Thomas Carew (1595;-1645): Άγγλος ποιητής. {Σ.τ.Μ.)

ΠΟΥ ΕΖΗΣΑ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

Κάποια στιγμή της ζωής μας όλοι αποκτούμε τη συνήθεια να ψάχνουμε μια κατάλληλη τοποθεσία για να χτίσουμε το σπίτι μας. Έτσι κι εγώ, όταν ήρθε εκείνη η ώρα, ερεύνησα την περιοχή σε ακτίνα δώδεκα μιλίων γΰρω από το μέρος όπου ζω. Στη φαντασία μου αγόρασα όλα τα κτήματα, το ένα μετά το άλλο, αφοΰ όλα ήταν προς πώληση και γνώριζα τις τιμές του καθενός. Έβλεπα τον εαυτό μου να πηγαίνει στο σπίτι κάθε αγρότη, να δοκιμάζει τα άγρια μήλα του, να συζητά μαζί του για τα χωράφια και τα ζωντανά κι έπειτα να αγοράζει τη φάρμα του στην τιμή που ζητούσε, όποια κι αν ήταν, και μετά να μεταβιβάζει τους τίτλους ιδιοκτησίας πίσω στον ίδιο. Στη φαντασία μου πλήρωνα ακόμα και παραπάνω απ' όσα ζητούσε, έπαιρνα τα πάντα εκτός από τους τίτλους κυριότητας - για τίτλους έπαιρνα τα λόγια του, μια και μ' αρέσει τόσο πολΰ η κουβέντα - καλλιεργούσα τα κτήματά του, κι εκείνον τον ίδιο ως ένα σημείο, έτσι τουλάχιστον ήθελα να πιστεύω, και όταν είχα απολαύσει την περιουσία του αρκετά τον άφηνα να συνεχίσει μόνος. Η εμπειρία μου αυτή έκανε τους φίλους μου να με βλέπουν σαν ένα είδος κτηματομεσίτη. Όπου κι αν τύχαινε να καθίσω, εκεί θα μπορούσα και να ζήσω, γινόμουν το κέντρο του τοπίου που με περιέβαλλε. Τι άλλο είναι ένα σπίτι από ένα sedes, ένα κάθισμα, μια έδρα; Καλύτερα λοιπόν η έδρα αυτή να βρίσκεται στην εξοχή. Ανακάλυψα πολλές τοποθεσίες κατάλληλες για σπίτι, τις οποίες, απ' ό,τι έδειχναν, δεν επρόκειτο να εκμεταλλευτεί κάποιος σύντομα, μια και πολλοί τις θεωρούσαν πολΰ απομακρυσμένες από

ΠΟΥ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

131

το χωριό. Εγώ όμως το έβλεπα ανάποδα: το χωριό ήταν απομακρυσμένο από αυτές. Ε, λοιπόν, εδώ μπορώ να ζήσω, έλεγα. Και πράγματι εκει ζοΰσα, για μια ώρα, κι ήταν σαν να περνούσα εκει ένα χειμώνα ολάκερο κι ένα καλοκαίρι. Έβλεπα τον εαυτό μου να αφήνει τα χρόνια να περνούν, σχεδίαζα τρόπους για να προφυλαχτώ από το χειμώνα και να υποδεχτώ την άνοιξη. Οι μελλοντικοί κάτοικοι της περιοχής αυτής, όπου κι αν αποφασίσουν να χτίσουν τα σπίτια τους, μπορούν να είναι σίγουροι ότι κάποιος βρέθηκε εκεί πριν απ' αυτοΰς. Ένα απόγευμα μου αρκούσε για να κατανείμω τη γη σε οπωρώνες, δασική έκταση και βοσκοτόπια, να αποφασίσω ποιες ήταν οι καλύτερες βελανιδιές ή τα καλύτερα πεύκα για να μην τα κόψω, να τα αφήσω να φυτρώνουν μπροστά στην πόρτα μου, και από πού θα είχα την καλύτερη θέα προς τα δέντρα τα χτυπημένα από τον κεραυνό. Έπειτα άφηνα τη γη στην ησυχία της, στην αγρανάπαυση σαν να λέμε, μια και ο πλούτος του ανθρώπου μετριέται από τον αριθμό των πραγμάτων που έχει την πολυτέλεια να αφήνει απείραχτα. Έίρτασα μάλιστα σε τέτοιο σημείο, ώστε φαντάστηκα ότι κάποιες από τις φάρμες αρνήθηκαν να μου τις πουλήσουν - κι αυτή η άρνηση ήταν το μόνο που ήθελα. Ποτέ όμως δεν υπέκυψα στον πειρασμό να αποκτήσω στ' αλήθεια δική μου γη. Η μόνη περίπτωση που έφτασα κοντά στο να γίνω πραγματικός ιδιοκτήτης ήταν όταν αγόρασα τη φάρμα του Χόλογουελ. Είχα αρχίσει να ταξινομώ κατά είδος τους σπόρους μου και είχα συλλέξει υλικά με τα οποία θα έφτιαχνα μια χειράμαξα για να τους μεταφέρω. Πριν όμως προλάβει ο ιδιοκτήτης να μου μεταβιβάσει τους τίτλους κυριότητας, η γυναίκα του - κάθε άνδρας έχει μια τέτοια γυναίκα - το μετάνιωσε και ήθελε να κρατήσουν τη φάρμα. Έτσι ο ιδιοκτήτης μου πρόσφερε δέκα δολάρια για να παραιτηθώ από τις απαιτήσεις μου. Τώρα, για να πω την αλήθεια, όλη κι όλη μου η περιουσία τότε ήταν δέκα σεντς και το τι ακριβώς ήταν δικό μου, τα δέκα σεντς, η φάρμα, τα δέκα δολάρια ή όλα μαζί, ήταν ερωτήματα που ξεπερνούσαν τις μαθηματικές μου ικανότητες. Του άφησα λοιπόν τα δέκα δολάρια μαζί με τη φάρμα, γιατί θεώρησα ότι αρκετά την είχα βάρος στην πλάτη μου. Ή μάλλον, για να φα-

132

WALDEN

νώ γενναιόδωρος, του πούλησα τη φάρμα στην τιμή που την ειχα αγοράσει και, μια κι εκείνος δεν ήταν κανένας πλούσιος, του έκανα δώρο τα δέκα δολάρια. Κι έτσι έμεινα με τα δέκα μου σεντς, με τους σπόρους μου και με τα υλικά για τη χειράμαξα. Κατάλαβα λοιπόν ότι είχα υπάρξει πλούσιος, χωρίς αυτό να βλάψει στο ελάχιστο τη cpτώχεια μου. Παρ' όλα αυτά είχα κρατήσει στο νου μου την τοποθεσία κι από τότε κάθε χρόνο μαζεύω τρόπον τινά τη σοδειά της, ακόμα και χωρίς χειράμαξα. Όσον αφορά τις τοποθεσίες: «Είμαι ο μονάρχης όλων όσα βλέπω γΰρω μου. Κανείς δεν μπορεί ν α μου αμφισβητήσει αυτό το δικαίωμα».*

Συχνά βλέπω ποιητές να αποσύρονται αφοΰ έχουν απολαύσει το πιο πολύτιμο κομμάτι μιας φάρμας, την ώρα που ο οξύθυμος αγρότης νομίζει ότι το μόνο που κέρδισαν ήταν λίγα άγρια μήλα. Ο ιδιοκτήτης δε μαθαίνει παρά ύστερα από πολλά χρόνια ότι ο ποιητής έχει κάνει τη φάρμα του ποίημα, της έχει χτίσει αυτή τη θαυμαστή και αόρατη περίφραξη, έχει συλλέξει τους καρπούς της, την έχει αρμέξει, έχει μαζέψει την κρέμα κι έχει αφήσει στον αγρότη μονάχα το άπαχο γάλα. Αυτά που με γοήτευσαν στη φάρμα του Χόλογουελ ήταν τα εξής: η πλήρης απομόνωσή της, μια και βρίσκεται περίπου δυο μίλια από το χωριό και μισό μίλι από τον πιο κοντινό γείτονα, από τον οποίο τη χωρίζει ένα φαρδύ χωράφι* το γεγονός ότι συνορεύει με το ποτάμι, που η ομίχλη του, όπως με πληροφόρησε ο ιδιοκτήτης της, την προστατεύει από τον παγετό την άνοιξη, αν και αυτό μου ήταν εντελώς αδιάφορο· το γκρίζο χρώμα και η ερειπωμένη κατάσταση του σπιτιού και του στάβλου, καθώς και οι μισογκρεμισμένοι φράχτες, τα οποία έκαναν την απόσταση μεταξύ εμού και του τελευταίου ενοίκου της να φαντάζει τεράστια* οι γεμάτες λειχήνες και κουφάλες μηλιές, ροκανισμένες από τα αγριοκούνελα, που μου φανέρωναν ποιοι * William Cowper (1731-1880): Άγγλος ποιητής και υμνογράφος. (Σ.τ.Μ)

ΠΟΥ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

133

θα ήταν οι γείτονες μου* πάνω απ' όλα, όμως, η ανάμνηση που είχα από τα πρώτα μου ταξίδια στο ποτάμι, τότε που ειχα δει το αγροτόσπιτο μισοκρυμμένο πισω από μια πυκνή συστάδα κόκκινων σφενδαμιών, μέσα από την οποία άκουγα το γάβγισμα του σκύλου του σπιτιού. Βιαζόμουν να αγοράσω το μέρος, πριν ο ιδιοκτήτης προλάβει να το καθαρίσει από τις πέτρες, πριν κόψει τις μηλιές με τις κουφάλες και ξεριζώσει μερικές νεαρές σημύδες που είχαν φυτρώσει στο βοσκοτόπι, εν ολίγοις πριν προλάβει να προβεί σε ό,τι εκείνος θεωρούσε βελτιώσεις. Για να απολαύσω όλα τα πλεονεκτήματα του μέρους εκείνου ήμουν έτοιμος να το αναλάβω αμέσως, να πάρω τον κόσμο στους ώμους μου σαν άλλος Άτλαντας - αν και ποτέ δεν έμαθα ποια ήταν η ανταμοιβή του ήρωα εκείνου για τη δουλειά αυτή και να κάνω όλα εκείνα τα οποία δεν είχαν άλλο κίνητρο ή δικαιολογία πέρα από την επιθυμία μου μείνω μόνος με τη νέα μου ιδιοκτησία. Διότι ήξερα πολύ καλά ότι θα μου έδινε την πιο πλούσια σοδειά από εκείνο ακριβώς το είδος που επιθυμούσα, αρκεί να την άφηνα στην ησυχία της. Όμως τελικά τα πράγματα εξελίχτηκαν όπως τα περιέγραψα παραπάνω. Το μόνο που είχα και σχετιζόταν με την καλλιέργεια της γης σε μεγάλη κλίμακα (πάντοτε ασχολιόμουν με τις καλλιέργειες σε μικρή κλίμακα, πάντοτε είχα έναν κήπο να φροντίζω) ήταν ο σπόρος μου. Πολλοί πιστεύουν ότι ο σπόρος βελτιώνεται με την πάροδο του χρόνου. Εγώ, από τη μεριά μου, δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι ο χρόνος μας βοηθά να διαχωρίσουμε τον καλό σπόρο από τον κακό. Κι έτσι, όταν τελικά σπείρω, θα έχω λιγότερες πιθανότητες να απογοητευτώ. Αυτό όμως που θα είχα να πω στους συνανθρώπους μου, μια για πάντα, είναι ένα: ζήστε ελεύθεροι και αδέσμευτοι για όσο περισσότερο μπορείτε. Το να είστε δεσμευμένοι σε μια φάρμα δεν έχει και πολύ μεγάλη διαφορά από το να είστε δέσμιοι στη φυλακή. Ο Κάτων ο Πρεσβύτερος, του οποίου το έργο De Re Rustica αποτελεί για μένα πραγματικό «οδηγό» για την αγροτική ζωή, λέει τα εξής (και η μοναδική μετάφραση που έχω δει κάνει την παρακάτω παράγραφο να μην έχει κανένα απολύτως νόημα): «Όταν θελήσετε

134

WALDEN

να αγοράσετε ένα αγρόκτημα, έχετε κατά νου να μη βιαστείτε να το κάνετε, οΰτε να τσιγκουνευτείτε τον κόπο να το εξετάσετε πολΰ καλά. Μη νομίζετε πως αρκεί να πάτε να το δείτε μόνο μία φορά. Όσο πιο συχνά το επισκέπτεστε, τόσο περισσότερη ευχαρίστηση θα σας δίνει, αν είναι καλό». Έτσι κι εγώ λέω να μη βιαστώ να αγοράσω το κτήμα, αλλά να πηγαίνω να το βλέπω ξανά και ξανά, για όσο ζω, και να με θάψουν μάλιστα σ' αυτό, έτσι ώστε να το ευχαριστηθώ ακόμα πιο πολΰ. Τα όσα περιλαμβάνονται στο παρόν βιβλίο αποτέλεσαν το επόμενο πείραμά μου, το οποίο και επιθυμώ να περιγράψω με περισσότερες λεπτομέρειες. Χάριν ευκολίας, θα συμπτύξω τις εμπειρίες δυο χρόνων σε έναν. Όπως έχω ξαναπεί, πρόθεση μου δεν είναι να γράψω μια ωδή στην αποκαρδίωση, αλλά να καυχηθώ όσο μπορώ περισσότερο, όπως ο πετεινός την αυγή στη στέγη του κοτετσιοΰ, κι ας είναι μόνο για να ξυπνήσω τους γείτονές μου. Όταν εγκαταστάθηκα για πρώτη φορά στο δάσος, όταν δηλαδή άρχισα να περνώ εκεί όχι μόνο τις μέρες αλλά και τις νύχτες μου, μέρα η οποία έτυχε να συμπέσει με την επέτειο της Ανεξαρτησίας, δηλαδή στις 4 Ιουλίου 1845, το σπίτι μου δεν ήταν έτοιμο για το χειμώνα. Ουσιαστικά δεν ήταν τίποτε παραπάνω από ένα καταφύγιο για τη βροχή. Δεν είχε σοβάδες, οΰτε καμινάδα και οι τοίχοι ήταν από τραχιά, πολυκαιρισμένα σανίδια με μεγάλες χαραμάδες, έτσι που τη νΰχτα έμπαζε κρΰο. Τα κάθετα, λευκά δοκάρια και η πρόσφατα πλαναρισμένη πόρτα και οι κάσες των παραθΰρων του έδιναν μια καθαρή και ευάερη όψη, ειδικά το πρωί, όταν τα ξΰλα ήταν ακόμα ποτισμένα από το αγιάζι, έτσι που μου φαινόταν ότι μέχρι το μεσημέρι θα ανέβλυζε από μέσα τους γλυκό ρετσίνι. Στα μάτια μου διατηροΰσε καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας ένα μέρος από τον εωθινό του αυτό χαρακτήρα, θυμίζοντάς μου ένα σπίτι πάνω σ' ένα βουνό που είχα επισκεφτεί την προηγοΰμενη χρονιά. Ήταν λοιπόν μια ευάερη, ασοβάντιστη καλΰβα, κατάλληλη για να φιλοξενήσει έναν ταξιδευτή θεό, ή μια θεά, με το μακρΰ μανδΰα της να σέρνεται ξοπίσω της. Οι

Π Ο Υ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ Γ Ι Α Τ Ι

135

άνεμοι που διαπερνούσαν την κατοικία μου έμοιαζαν μ' εκείνους που σαρώνουν τις βουνοκορφές, φέρνοντας μαζι τους μουσικούς φθόγγους, ή μάλλον τα ουράνια μέρη κάποιας γήινης μελωδίας. Ο πρωινός άνεμος φυσά αιώνια, το ποίημα της δημιουργίας δε διακόπτεται ποτέ· όμως λίγα είναι τα αυτιά που το ακούνε. Ο Όλυμπος δεν αποτελεί παρά τον εξωτερικό μανδύα της γης, σε όποιο σημείο της κι αν βρεθεί κανείς. Το μοναδικό καταςρύγιο που είχα ποτέ στην κατοχή μου πριν από αυτό, αν εξαιρέσω μια βάρκα, ήταν ένα αντίσκηνο που χρησιμοποιούσα περιστασιακά το καλοκαίρι, το οποίο βρίσκεται ακόμη τυλιγμένο στη σοφίτα μου. Η βάρκα όμως, αφού πέρασε από χέρι σε χέρι, χάθηκε στο ρυάκι του χρόνου. Τώρα, με το πιο γερό αυτό καταφύγιο είχα κάνει κάποια πρόοδο ως προς το ζήτημα της εγκατάστασης μου στον κόσμο αυτό. Τούτη η λιτή κατασκευή αποτελούσε ένα είδος αποκρυστάλλωσης γύρω από τον ιδιοκτήτη της και ασκούσε μεγάλη επίδραση πάνω του. Έμοιαζε λίγο με το περίγραμμα μιας εικόνας. Δε χρειαζόταν να βγω έξω για να πάρω αέρα, γιατί η ατμόσφαιρα στο εσοατερικό δεν είχε χάσει τίποτε από τη φρεσκάδα της. Ακόμα και με τον πιο βροχερό καιρό, δεν είχα την αίσθηση ότι καθόμουν «μέσα», αλλά απλά πίσω από μια πόρτα. Λέει κάπου η Χαρφάνσα"^: «Μια κατοικία χωρίς πουλιά είναι σαν κρέας χωρίς καρυκεύματα». Η δική μου κατοικία δεν ήταν τέτοια, γιατί είχα ξαφνικά γίνει γείτονας των πουλιών κι αυτό όχι επειδή είχα πιάσει κάποιο και το είχα κλείσει σε κλουβί, αλλά επειδή είχα χτίσει το δικό μου κλουβί δίπλα τους. Βρισκόμουν κοντά όχι μόνο σε κάποια από εκείνα που συχνάζουν στους ανθόκηπους και στα περιβόλια, αλλά και σ' εκείνους τους πιο άγριους και συναρπαστικούς τραγουδιστές, οι οποίοι πολύ σπάνια κάνουν καντάδα στους χωρικούς, όπως ο δενδροκότσυφας, η κιτρινότσιχλα, ο κοκκινοπετρίτης, το χελιδόνι του αγρού, η κελαηδότσιχλα και πολλοί άλλοι. Είχα εγκατασταθεί κοντά στην όχθη μιας μικρής λίμνης, περίπου * Κομμάτι του ινδικού έπους Μαχαμπαράτα, που γρά(ρτηκε τον 5ο αιώνα και εξιστορεί τη γενεαλογία του θεοΰ Βισνού ή Χάρι. (Σ.τ.Μ.)

136

WALDEN

ενάμισι μιλι νοτιότερα από το χωριό Κόνκορντ και λίγο ψηλότερα, καταμεσής σε μια μεγάλη δασική έκταση ανάμεσα σ' αυτό και στο χωριό Λίνκολν και περίπου δυο μίλια νοτιότερα από το μοναδικό μέρος της περιοχής που έχει καταγραφεί στην ιστορία, το πεδίο μάχης του Κόνκορντ. Ήμουν όμως τόσο χαμηλά μέσα στο δάσος που η αντίπερα όχθη της λίμνης, μισό μίλι μακριά, καλυμμένη με δέντρα, αποτελούσε το μοναδικό μου ορίζοντα. Την πρώτη εβδομάδα, όποτε κοιτούσα πέρα, τη λίμνη, μου έδινε την εντύπωση πως ήταν μια από εκείνες τις μικρές λιμνούλες που συναντά κανείς ψηλά στα βουνά, που ο πυθμένας τους βρίσκεται πολΰ πιο πάνω από την επιφάνεια των άλλων, και καθώς ψήλωνε ο ήλιος την έβλεπα να πετά από πάνω της το πέπλο της ομίχλης και σιγά σιγά εδώ κι εκεί να εμφανίζονται τα απαλά κυματάκια ή η λεία επιφάνειά της, καθώς τα σύννεφα της ομίχλης υποχωρούσαν σαν φαντάσματα προς όλες τις κατευθύνσεις και χάνονταν στο δάσος, λες και διαλυόταν κάποια μυστική νυχτερινή σύναξη. Ακόμα και η πάχνη φαινόταν να μένει πάνω στα δέντρα πιο πολλή ώρα από τη συνηθισμένη αφότου είχε βγει ο ήλιος, όπως συμβαίνει στις βουνοπλαγιές. Η μικρή λίμνη γινόταν ένας ανεκτίμητος γείτονας στα διαλείμματα ανάμεσα στις ήπιες αυγουστιάτικες μπόρες, τότε που ο αέρας και το νερό έμεναν τελείως ακίνητα και τα σύννεφα κρέμονταν βαριά στον ουρανό, τότε που το απομεσήμερο είχε τη γαλήνη της νύχτας και το τραγούδι του δενδροκότσυφα ακουγόταν ολόγυρα, από τη μια όχθη της λίμνης ως την άλλη. Η επιφάνεια μιας λίμνης δεν είναι ποτέ άλλοτε πιο γυάλινη* και η απόσταση που τη χωρίζει από τον ουρανό μοιάζει να μικραίνει έτσι όπως σκοτεινιάζει από τα σύννεφα, ενώ το ίδιο το νερό, γεμάτο φως και αντανακλάσεις, μεταμορφώνεται σε ουρανό επί της γης που φαντάζει πιο αληθινός κι από τον πραγματικό. Από την κορυφή ενός λόφου εκεί κοντά, όπου είχαν κόψει πρόσφατα τα δέντρα, υπήρχε μια πανοραμική θέα προς τα νότια, ως την άλλη μεριά της λίμνης, μέσα από ένα φαρδύ άνοιγμα ανάμεσα στους λόφους που σχηματίζουν την πέρα όχθη. Έτσι όπως σμίγουν οι δυο πλαγιές τους μοιάζει σαν να περνά από εκεί ένα ρέμα που διασχίζει

Π Ο Υ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ Γ Ι Α Τ Ι

137

μια δασωμένη κοιλάδα, χωρίς όμως να υπάρχει στ' αλήθεια ρέμα. Έτσι αγνάντευα ανάμεσα και πάνω από τους κοντινούς πράσινους λόφους κάποιους άλλους, γαλάζιους, μακρινούς και ψηλότερους, πέρα στον ορίζοντα. Αν μάλιστα σηκωνόμουν στις μύτες των ποδιών μου, μπορούσα να δω και μερικές από τις ακόμα πιο γαλάζιες και μακρινές βουνοκορφές στα βορειοδυτικά, όμοιες με κέρματα που βγήκαν θαρρείς από το νομισματοκοπείο του ουρανού, καθώς και ένα κομμάτι του χωριού. Προς άλλες κατευθύνσεις όμως, ακόμα και από το σημείο εκείνο, δεν μπορούσα να δω πάνω ή πέρα από το δάσος που με περιέβαλλε. Είναι ωραία να κατοικεί κανείς κοντά στο νερό, γιατί έτσι αποκτά την αίσθηση ότι όλη η γη επιπλέει, κινείται. Η αξία ακόμα και της πιο μικρής πηγής έγκειται στο γεγονός πως, όταν κοιτάς μέσα της, καταλαβαίνεις ότι η γη δεν είναι ήπειρος αλλά νησί. Όταν κοιτούσα από το ύψωμα αυτό προς την πέρα μεριά της λίμνης, προς τα λιβάδια του Σάντμπερι, τα οποία με τις πλημμύρες μου φαίνονταν υπερυψωμένα, μια οφθαλμαπάτη ίσως που δημιουργούσαν οι υδρατμοί που ανέβαιναν από τη ζεστή κοιλάδα - όπως μας φαίνεται ότι συμβαίνει με τα νομίσματα στον πυθμένα μιας γούρνας - όλη η γη πέρα από τη λίμνη μου φαινόταν σαν μια λεπτή κρούστα, που ακόμα και αυτό το κομμάτι νερού που παρεμβαλλόταν την έκανε να μοιάζει με νησί, με κάτι που επιπλέει. Και τότε θυμόμουν ότι το μέρος αυτό στο οποίο κατοικοέδρευα δεν ήταν παρά μια στεριά. Παρ' όλο που η θέα από το παράθυρό μου ήταν ακόμα πιο περιορισμένη, δεν ένιωθα ούτε στο ελάχιστο στριμωγμένος ή πιεσμένος. Υπήρχαν αρκετά βοσκοτόπια στη φαντασία μου. Το οροπέδιο με τους χαμηλούς θάμνους στο οποίο κατέληγε η απέναντι όχθη το φανταζόμουν να εκτείνεται ως τα απέραντα λιβάδια της Δύσης και τη γη των Τατάρων, παρέχοντας άφθονο χώρο για να ζήσουν όλες οι φυλές των ανθρώπων. «Δεν υπάρχει πιο ευτυχισμένο πλάσμα στον κόσμο από εκείνο που απολαμβάνει ελεύθερα τη θέα ενός μακρινού ορίζοντα», είπε ο Νταμοντάρα* όταν τα κοπάδια του χρειά* Έ ν α από τα ονόματα της ινδουιστικής θεότητας Κρίσνα. (Σ.τ.Μ.)

138

WALDEN

στηκε να πάνε σε καινούργια και μεγαλύτερα βοσκοτόπια. Ο τόπος και ο χρόνος είχαν αλλάξει. Ήταν σαν να ζοΰσα πιο κοντά στα μέρη εκείνα του σύμπαντος και στις ιστορικές εποχές που με γοήτευαν πιο πολΰ. Το μέρος που ζοΰσα ήταν τόσο μακρινό όσο οι περιοχές που παρατηρούν κάθε νΰχτα οι αστρονόμοι. Μας αρέσει να φανταζόμαστε μακρινές και τερπνές για τη σκέψη μας τοποθεσίες σε απόμερες γωνιές του αστρικού συστήματος ή πισω από τον αστερισμό του Θρόνου της Κασσιόπης, μακριά από κάθε θόρυβο και ενόχληση. Ανακάλυψα πως το σπίτι μου στην πραγματικότητα βρισκόταν σε ένα τέτοιο, απόμακρο αλλά αιώνια νέο και αμόλυντο κομμάτι του σύμπαντος. Αν πράγματι αξίζει τον κόπο να εγκατασταθεί κανείς στα μέρη εκείνα που βρίσκονται κοντά στις Πλειάδες ή τις Υάδες, στον Αλντεμπαράν ή τον Αλτάιρ, τότε εγώ ήμουν στ' αλήθεια εκεί, ή τουλάχιστον σε ανάλογη απόσταση από τη ζωή που είχα αφήσει πίσω μου. Έμοιαζα στα μάτια των γειτόνων μου με μια αχνή και μακρινή μαρμαρυγή που φαίνεται μονάχα τις νΰχτες χωρίς φεγγάρι. Τέτοιο ήταν το κομμάτι της δημιουργίας όπου είχα έρθει να μείνω:· « Ή τ α ν ένας βοσκός που τις σκέψεις του κρατούσε τόσο ψηλά Σαν τα βουνά όπου έβοσκαν τα κοπάδια του καθημερνά».

Τι γνώμη θα έπρεπε άραγε να σχηματίσουμε για τη ζωή του βοσκού αν τα κοπάδια του πάντα ανέβαιναν σε πιο ψηλά βοσκοτόπια απ' ό,τι οι σκέψεις του; Κάθε πρωί αποτελούσε για μένα μια ενθουσιώδη πρόσκληση να δώσω στη ζωή μου τόση απλότητα, και αθωότητα θα μπορούσα να πω, όσο έχει και η ίδια η Φύση. Πάντοτε λάτρευα τη ροδοδάχτυλη Ηώ με τον τρόπο που το έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες. Ξυπνούσα νωρίς και έκανα το μπάνιο μου στη λίμνη: αυτό ήταν κάτι σαν θρησκευτική τελετή, ένα από τα καλύτερα πράγματα που έκανα. Ο Κομφούκιος λέει πως στην μπανιέρα του βασιλιά Τσινγκ Τανγκ υπήρχαν χαραγμένα σύμβολα που έλεγαν το εξής: «Να ανανεώνεις εντελώς τον εαυτό σου κάθε μέρα. Να το κάνεις ξανά και ξανά, αιώνια». Αυτό

ΠΟΥ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

139

είναι κάτι που μπορώ να καταλάβω πολΰ καλά. Το πρωί μας φέρνει πίσω στους ηρωικούς χρόνους. Το ανεπαίσθητο μουρμουρητό ενός κουνουπιοΰ που έκανε την αόρατη και μυστηριώδη περιοδεία του στο σπίτι μου νωρίς την αυγή, όταν καθόμουν με την πόρτα και τα παράθυρα ανοιχτά, είχε πάνω μου την ίδια επίδραση που θα ασκούσε μια σάλπιγγα που τραγουδούσε τη δόξα κάποιου επιφανούς προσώπου. Ήταν το ρέκβιεμ του Ομήρου* Ιλιάδα και Οδύσσεια μαζί αντηχούσαν ολόγυρα, τραγούδια για την μήνιν και τις περιπλανήσεις. Ο ήχος αυτός είχε κάτι το συμπαντικό πάνω του* έμοιαζε με μόνιμη διαφήμιση της αιώνιας ζωντάνιας και γονιμότητας του κόσμου. Το πρωί, η ώρα της ημέρας που μένει περισσότερο απ' όλες τις άλλες χαραγμένη στη μνήμη μας, είναι η στιγμή της αφύπνισης. Τότε είναι που νιώθουμε τη λιγότερη νύστα. Και για μία ώρα τουλάχιστον ξυπνάει ένα κομμάτι του εαυτού μας που μένει κοιμισμένο όλη την υπόλοιπη ημέρα και νύχτα. Ελάχιστα μπορούμε να περιμένουμε από την ημέρα εκείνη - αν δηλαδή μπορούμε να την αποκαλέσουμε ημέρα - κατά την οποία δε μας ξυπνά το πνεύμα μας, αλλά τα μηχανικά τσιγκλίσματα κάποιου υπηρέτη. Αν δε μας ξυπνά η ίδια μας η ανανεωμένη δύναμη και οι εσωτερικές μας προσδοκίες, συνοδευόμενες από τους ήχους κάποιας ουράνιας μουσικής στη θέση της καμπάνας του εργοστασίου, και μια ευωδιά που γεμίζει τον αέρα - αν, με λίγα λόγια, η ζωή μας όταν ξυπνάμε δε βρίσκεται πιο ψηλά από εκεί που την είχαμε αφήσει πριν πέσουμε για ύπνο. Κι έτσι το σκοτάδι αποδίδει κι αυτό τους δικούς του καρπούς και αποδεικνύεται ωφέλιμο και καθόλου κατώτερο από το φως. Ο άνθρωπος που δεν πιστεύει ότι η κάθε ημέρα περιέχει μια ώρα πιο αρχαία, πιο ιερή και πιο εωθινή, που ακόμα ο ίδιος δεν την έχει βεβηλώσει, έχει απελπιστεί από τη ζωή και ο δρόμος του είναι κατηφορικός και σκοτεινός. Ύστερα από την προσωρινή σιωπή της ζωής των αισθήσεων, η ψυχή του ανθρώπου, ή μάλλον τα όργανά του, αναζωογονούνται κάθε μέρα και το πνεύμα του προσπαθεί πάλι να ξεκινήσει μια όσο πιο ευγενή ζωή μπορεί. Θα έλεγα ότι όλα τα αξιομνημόνευτα γεγονότα λαμβάνουν χώρα τις πρωινές ώρες και σε μια πρωινή ατμόσφαιρα. Οι Βέδες λέ-

140

WALDEN

νε: «Όλη η νοημοσύνη ξυπνά το πρωί». Η ποίηση, η τέχνη, οι πιο λαμπρές και αξιομνημόνευτες πράξεις των ανθρώπων προέρχονται από τις ώρες αυτές. Όλοι οι ποιητές και οι ήρωες, όπως ο Μέμνων, είναι παιδιά της Ηοΰς και παίζουν τη μουσική τους με το πρώτο φως της αυγής. Για εκείνον που η ευστροφία και η οξύτητα της σκέψης συμβαδίζουν με το ρυθμό του ήλιου, όλη η μέρα αποτελεί ένα διαρκές πρωινό. Δεν έχει σημασία τι λένε τα ρολόγια ή η στάση και τα έργα των ανθρώπων. Πρωί είναι όταν είμαι ξύπνιος και μέσα μου ροδίζει η αυγή. Η ηθική αναμόρφωση είναι μια προσπάθεια να αποτινάξεις τον ύπνο. Για ποιον άλλο λόγο οι άνθρωποι δίνουν μια τόσο (ρτωχή αναφορά για τη μέρα τους, αν όχι επειδή κοιμούνται όλη μέρα; Απ' ό,τι φαίνεται από άλλες δραστηριότητές τους, δεν τα πάνε και τόσο άσχημα με τους υπολογισμούς. Αν δεν τους κατέβαλλε η υπνηλία, κάτι θα είχαν να παρουσιάσουν. Εκατομμύρια είναι αρκούντως ξύπνιοι ώστε να εκτελούν χειρωνακτικές εργασίες. Όμως μονάχα ένας στο εκατομμύριο είναι αρκετά ξύπνιος ώστε να εργαστεί αποτελεσματικά με το πνεύμα του και μονάχα ένας στα εκατό εκατομμύρια τόσο ώστε να ζήσει μια ζωή ποιητική ή θεϊκή. Το να είσαι ξύπνιος σημαίνει να είσαι ζωντανός. Ποτέ ως τώρα δε συνάντησα κάποιον που να είναι εντελώς ξύπνιος. Πώς θα μπορούσα να τον κοιτάξω ποτέ καταπρόσωπο; Πρέπει να μάθουμε να ξυπνάμε και να κρατάμε τους εαυτούς μας σε εγρήγορση όχι με μηχανικά μέσα, αλλά με μια απέραντη προσμονή της αυγής, η οποία ποτέ δε μας απαρνιέται, ούτε ακόμα και στον πιο βαθύ μας ύπνο. Δε γνωρίζω άλλο γεγονός που να δίνει μεγαλύτερη ελπίδα από την αδιαμφισβήτητη ικανότητα του ανθρώπου να εξυψώνει τη ζωή του με συνειδητή προσπάθεια. Οπωσδήποτε είναι σημαντικό να μπορεί κανείς να ζωγραφίζει μια συγκεκριμένη εικόνα ή να σμιλεύει ένα άγαλμα, ομορφαίνοντας έτσι τα αντικείμενα* πολύ πιο ένδοξο όμως είναι να μπορεί να λαξεύει και να ζωγραφίζει την ίδια την ατμόσφαιρα, το μέσο που μας επιτρέπει να βλέπουμε* κι αυτό είναι κάτι που από ηθική άποψη είμαστε ικανοί να κάνουμε. Το να μπορεί να επηρεάζει κανείς την ποιότητα της ημέρας - αυτή

ΠΟΥ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

141

είναι η υψηλότερη μορφή τέχνης. Ο καθένας είναι επιφορτισμένος με το καθήκον να κάνει τη ζωή του, στην κάθε της λεπτομέρεια, άξια να αποτελεί αντικείμενο μελέτης κατά τις πιο μεγαλειώδεις και κρίσιμες περιόδους του. Αν αρνιόμασταν, ή μάλλον αν εξαντλούσαμε, όσες πληροφορίες λαμβάνουμε, όσο ασήμαντες κι αν είναι, τα μαντεία θα μας βοηθούσαν στη στιγμή να μάθουμε πώς γίνεται αυτό. Πήγα στο δάσος επειδή επιθυμούσα να ζήσω συνειδητά, να αντιμετωπίσω μονάχα τα ουσιώδη της ζωής και να δω αν θα μπορούσα να μάθω όσα είχε να μου διδάξει, έτσι ώστε, όταν θα ερχόταν η ώρα μου να πεθάνω, να μην ανακάλυπτα ξαφνικά ότι δεν είχα ζήσει ποτέ. Δεν ήθελα να ζήσω οτιδήποτε δεν ήταν ζωή - το να ζει κανείς είναι τόσο πολύτιμο - οΰτε ήθελα να παραιτηθώ, εκτός πια κι αν ήταν απολύτως απαραίτητο. Ήθελα να γευτώ μια ζωή γεμάτη και να ρουφήξω όλο της το μεδούλι, να ζήσω με τρόπο τόσο αυστηρό και σπαρτιάτικο ώστε να τρέψω σε άτακτη φυγή οτιδήποτε δεν ήταν ζωή, να ανοίξω ένα φαρδύ διάδρομο ανάμεσα στα στάχυα της με το δρεπάνι μου, να τη στριμώξω σε μια γωνιά, να τη ρίξω όσο πιο χαμηλά γίνεται και, αν τότε αποδεικνυόταν ευτελής, να καταγράψω όλη αυτή την αυθεντική ευτέλεια και να τη δείξω στον κόσμο* ή, αν ήταν θεσπέσια, να τη γνωρίσω από πρώτο χέρι, έτσι ώστε στο επόμενο ταξίδι μου να είμαι σε θέση να δώσω μια πιστή περιγραφή της. Γιατί έχω την αίσθηση πως οι περισσότεροι άνθρωποι νιώθουν μια παράξενη αβεβαιότητα σχετικά με τη ζωή, για το αν είναι δώρο του Θεού ή του διαβόλου, και καταλήγουν στο κάπως βιαστικό συμπέρασμα ότι ο βασικός προορισμός του ανθρώπου πάνω στη γη είναι «να δοξάζει το Θεό και να Τον απολαμβάνει αιώνια»; Παρ' όλα αυτά ζούμε ταπεινά, σαν τα μυρμήγκια, κι ας λέει ο μύθος ότι μεταμορφωθήκαμε σε ανθρώπους πολύ καιρό πριν. Είμαστε σαν τους πυγμαίους που πολεμούν με τα λελέκια* το ένα λάθος πάνω στο άλλο, το ένα πλήγμα μετά το άλλο. Ακόμα και οι υψηλότερες αρετές μας προέρχονται από μια άχρηστη και καθόλου αναπόφευκτη αθλιότητα. Οι ζωές μας χαραμίζονται στις λεπτομέρειες. Ένας τίμιος άνθρωπος δε χρειάζεται να ξέρει να μετράει παραπά-

142

WALDEN

νω από τα δέκα του δάχτυλα. Άντε, σε ειδικές περιπτώσεις μπορεί να προσθέσει και τα δέκα δάχτυλα των ποδιών του, κι αυτό του ορτάνει. Απλότητα, απλότητα, απλότητα! Φροντίστε, λέω, να είναι οι υποθέσεις σας δυο, το πολΰ τρεις, και όχι εκατό ή χίλιες. Αντί για ένα εκατομμύριο μετρήστε μισή ντουζίνα και περιορίστε τους λογαριασμούς σας. Καταμεσής σ' αυτό το φουρτουνιασμένο πέλαγο της πολιτισμένης ζωής, τόσα πολλά είναι τα σύννεφα και οι καταιγίδες, οι ξέρες και τα χίλια μΰρια πράγματα που έχει να σκες)τεί ο άνθρωπος, ώστε πρέπει να ζει - αν δηλαδή δεν καταποντιστεί, αν δε βρεθεί στον πάτο χωρίς να καταφέρει να πιάσει λιμάνι - με διαρκείς υπολογισμούς κι εκείνος που τελικά θα τα καταφέρνει δεν μπορεί παρά να είναι δεινός λογιστής. Απλουστεύετε, απλουστεύετε. Αντί για τρία γεύματα την ημέρα, αν μπορείτε τρώτε μόνο ένα* αντί για εκατό πιάτα, πέντε* και μειώστε ανάλογα και όλα τα άλλα. Η ζωή μας μοιάζει με τη Γερμανική Συνομοσπονδία, που αποτελείται από πολλά μικρά κρατίδια, με τα σύνορά της διαρκώς να αλλάζουν, έτσι που ούτε και οι ίδιοι οι Γερμανοί δεν μπορούν να πουν πού βρίσκονται κάθε στιγμή. Ακόμα και το ίδιο το έθνος, με όλες τις λεγόμενες εσωτερικές βελτιώσεις του, οι οποίες παρεμπιπτόντως είναι όλες επιφανειακές, αποτελεί ένα δυσκίνητο και ογκώδη θεσμό, που είναι στοιβαγμένος με κάθε λογής άχρηστα έπιπλα και πιασμένος στις ίδιες του τις παγίδες, φθαρμένος από την πολυτέλεια και τα άσκοπα έξοδα, από την έλλειψη υπολογισμού και αξιόλογων στόχων, όπως ακριβώς συμβαίνει με τα εκατομμύρια νοικοκυριά της χώρας. Και το μοναδικό γιατρικό για την κατάσταση αυτή είναι η σταθερή οικονομία, η αυστηρή, παραπάνω από σπαρτιάτικη απλότητα της ζωής και η εξεύρεση υψηλών στόχων. Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει πολύ γρήγορα. Θεωρεί ουσιώδες και αδιαμφισβήτητο να έχει το έθνος αναπτυγμένο εμπόριο, να εξάγει πάγο, να μιλά μέσα από τον τηλέγραφο και να τρέχει με τριάντα μίλια την ώρα, ακόμα και αν ο ίδιος δεν τα έχει όλα αυτά. Όμως για το αν θα πρέπει να ζούμε σαν μπαμπουίνοι ή σαν άνθρωποι, γι' αυτό δεν είναι και τόσο βέβαιος. Αν δεν τοποθετήσουμε τραβέρσες, αν δε φτιάξουμε σιδηροτροχιές, αν

Π Ο Υ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ Γ Ι Α Τ Ι

143

δεν αφιερώσουμε μερόνυχτα ατέλειωτα στην εργασία αυτή, αλλά πιάσουμε να ασχοληθούμε με τις ζωές μας με σκοπό να τις βελτιώσουμε, τότε ποιος θα κατασκευάσει τους σιδηροδρόμους; Και αν δε φτιαχτούν οι σιδηρόδρομοι, τότε πώς θα προλάβουμε να φτάσουμε έγκαιρα στον παράδεισο; Αν όμως μείνουμε στο σπίτι μας και κοιτάξουμε τις δουλειές μας, τότε ποιος θα έχει ανάγκη το σιδηρόδρομο; Δεν ταξιδεύουμε με το τρένο, το τρένο ταξιδεύει πάνω μας. Σκεφτήκατε ποτέ τι μπορεί να 'ναι εκείνες οι ξύλινες τραβέρσες που ενώνουν τις σιδηροτροχιές; Η καθεμιά από αυτές είναι κι ένας άνθρωπος, ένας Ιρλανδός ή Γιάνκης. Πάνω τους τοποθετούν τις ράγες κι έπειτα τις σκεπάζουν με άμμο, έτσι που να μπορούν να τρέχουν όμορφα και καλά τα βαγόνια. Κι εν τω μεταξύ, οι τραβέρσες, οι άνθρωποι, κοιμούνται τον ύπνο του δικαίου. Και κάθε λίγα χρόνια κατασκευάζεται κι από μια καινούργια γραμμή, που πάνω της ταξιδεύει άλλο ένα τρένο, έτσι που κάποιοι απολαμβάνουν το ταξίδι πάνω στις ράγες, ενώ άλλοι έχουν την ατυχία να ταξιδεύουν πάνω τους τα τρένα. Κι όταν πατήσουν κάποιον άνθρωπο που υπνοβατεί, μια τραβέρσα δηλαδή που περισσεύει ή μπήκε σε λάθος θέση, και τον ξυπνήσουν, ξαφνικά σταματούν τα βαγόνια και γίνεται ολόκληρος ντόρος, λες και κάτι τέτοιο αποτελεί εξαίρεση. Χαίρομαι που για κάθε πέντε μίλια σιδηροτροχιάς χρειάζεται μια ομάδα εργατών για να φροντίζει να μένουν οι τραβέρσες, οι άνθρωποι, στη θέση τους στο έδαφος, γιατί αυτό αποτελεί σημάδι ότι κάποτε μπορεί να ξανασηκωθούν.* Γιατί θα πρέπει να ζούμε τις ζωές μας τόσο βιαστικά και τόσο σπάταλα; Είναι λες και είμαστε αποφασισμένοι να λιμοκτονήσουμε πριν καν πεινάσουμε. Ο λαός λέει πως μια βελονιά, αν γίνει έγκαιρα, κάνει για εννιά, κι έτσι κάνει χίλιες βελονιές σήμερα για να γλιτώσει εννιά αύριο. Κι όσο για δουλειά, από αυτή δεν έχουμε καμία που να αποδίδει κάτι. Αυτό που έχουμε είναι μια νόσο γνωστή ως * Αμετάφραστο λογοπαίγνιο του Θορώ με τη λεξη sleeper, που εκτός από «κοιμώμενος» σημαίνει και «τραβέρσα σιδηροτροχιάς». (Σ.τ.Μ.)

144

WALDEN

Χορός του Αγιου Βιτου*: δεν μπορούμε να κρατήσουμε ακίνητα ούτε τα κορμιά οΰτε τα κεφάλια μας. Αν τυχόν κι έκανα πως τραβούσα λιγάκι το σκοινί της καμπάνας της εκκλησίας, σαν να επρόκειτο να σημάνω συναγερμό για φωτιά, πριν καν προλάβω να χτυπήσω την ίδια την καμπάνα, αμφιβάλλω αν θα βρισκόταν έστω και ένας αγρότης στην ευρύτερη περιοχή του Κόνκορντ που δε θα παρατούσε τις δουλειές του, που κανονικά τις έχει σαν πρώτη δικαιολογία, ή ένα παιδί ή μια γυναίκα που να μην άφηναν κατά μέρος τα πάντα και να μην έτρεχαν, όχι τόσο για να σώσουν τις περιουσίες από τη φωτιά, αλλά, για να ποΰμε την αλήθεια, πιο πολύ για να τις δουν να καίγονται, μια και έτσι το 'φερε η μοίρα. Και ο πρώτος τους σκοπός θα ήταν να δηλώσουν σε όλους με την παρουσία τους ότι δεν είχαν βάλει οι ίδιοι τη φωτιά, παρά ότι επιθυμούσαν να τη δουν να σβήνει και να βάλουν κι οι ίδιοι το χεράκι τους να βοηθήσουν σ' αυτό, αν τους πρόσφερε ένα εξίσου συναρπαστικό θέαμα. Σχεδόν κανείς δεν ξυπνά από τον ημίωρο υπνάκο του μετά το φαγητό χωρίς να σηκώσει το κεφάλι και να ρωτήσει: «Τι νέα;» Λες και όλος ο κόσμος φυλούσε σκοπιά την ώρα που αυτός κοιμόταν. Υπάρχουν άνθρωποι που δίνουν οδηγίες να τους ξυπνάνε κάθε μισή ώρα, για τον ίδιο λόγο, χωρίς αμφιβολία· κι έπειτα, για αντάλλαγμα, διηγούνται τα όνειρά τους. Μετά τον ύπνο που διήρκεσε μια ολόκληρη νύχτα, τα νέα είναι τόσο απαραίτητα όσο και το πρόγευμα. «Σας παρακαλώ, πείτε μου οτιδήποτε νέο συνέβη σε οποιονδήποτε άνθρωπο, οπουδήποτε πάνω στη γη», λέει κι έπειτα διαβάζει, πίνοντας καφέ και τρώγοντας κρουασάν, για κάποιον που του έβγαλαν τα μάτια στον ποταμό Γουατσίτο, χωρίς να του περνά από το μυαλό ότι κι ο ίδιος ζει στην πιο βαθιά και σκοτεινή σπηλιά του κόσμου σχεδόν τυφλός. Προσωπικά, θα ζούσα μια χαρά χωρίς το ταχυδρομείο. Πιστεύω πως είναι ελάχιστες οι χρήσιμες επικοινωνίες που διεκπεραιώνει. Μπορεί να σας φανεί υπερβολικό, αλλά σε όλη μου τη ζωή δεν έχω * St Vitus' Dance ή χορεία: νευρολογική διαταραχή που επιφερει μυϊκοΰς σπασμούς και ανεξέλεγκτη κίνηση των άκρων. (Σ.τ.Μ.)

Π Ο Υ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ Γ Ι Α Τ Ι

145

λάβει παραπάνω από ένα δυο γράμματα που να άξιζαν τα λεςπά του γραμματοσήμου τους* - κι αυτό είναι κάτι που το έχω ξαναγράψει πριν από μερικά χρόνια. Το ταχυδρομείο είναι ένας θεσμός διά μέσου του οποίου προσφέρεις στα αλήθεια σε κάποιον μια πεντάρα για τις σκέψεις του, πράγμα που κάνουμε συχνά αστειευόμενοι. Επίσης μπορώ να πω με σιγουριά ότι δεν έχω διαβάσει ποτέ κάποια αξιομνημόνευτη είδηση στην εφημερίδα. Αν διαβάσεις μια φορά για κάποιον που λήστεψε, δολοφόνησε ή σκοτώθηκε σε ατύχημα, για ένα σπίτι που κάηκε, για ένα σκαρί που βούλιαξε, για ένα ατμόπλοιο που ανατινάχτηκε, για μια αγελάδα που την πάτησε ο Δυτικός Σιδηρόδρομος, για ένα λυσσασμένο σκυλί που το πυροβόλησαν ή για μια έφοδο από ακρίδες μες στο καταχείμωνο, δε σου χρειάζεται να ξαναδιαβάσεις για κάτι παρόμοιο. Μια φορά φτάνει. Αν γνωρίζεις τη γενεσιουργό αιτία, τι σε νοιάζουν τα μυριάδες παραδείγματα και τα αποτελέσματά της; Για ένα φιλόσοφο, όλες οι ειδήσεις, όπως τις αποκαλούν, δεν είναι παρά κουτσομπολιά και όσοι τις γράφουν και τις διαβάζουν δεν είναι παρά γριές που κουτσομπολεΰουν καθώς πίνουν το απογευματινό τσάι τους. Κι όμως, υπάρχει πολΰς κόσμος που όλα αυτά τα κουτσομπολιά τα καταβροχθίζει με ακόρεστη λαιμαργία. Τις προάλλες, απ' ό,τι άκουσα, μαζεύτηκε τόσο πολΰς κόσμος στα γραφεία κάποιας εφημερίδας για να μάθει τα τελευταία νέα από το εξωτερικό, ώστε πολλά μεγάλα τζάμια του κτιρίου έσπασαν από την πίεση του πλήθους. Κι όλα αυτά για κάποιες ειδήσεις, που κατά την άποψή μου - και δεν αστειεύομαι καθόλου - ένας εύστροφος άνθρωπος θα μπορούσε να τις έχει προβλέψει με αρκετή ακρίβεια δώδεκα μήνες ή και δώδεκα χρόνια πριν συμβούν. Πάρτε για παράδειγμα την Ισπανία: αν γνωρίζετε αρκετά ώστε να αναφέρετε πότε πότε και στις σωστές δόσεις τον Δον Κάρλος και την ινφάντα, τον Δον Πέδρο, τη Σεβίλλη και τη Γρανάδα - αν και μπορεί τα ονόματα να έχουν αλλάξει λιγάκι από την τελευταία φορά που έτυχε να ξεφυλλίσω εφημερίδα - και αν μπορείτε να ρίξετε μέσα και κα* Τον καιρό εκείνο, τα ταχυδρομικά τέλη βάρυναν τον παραλήπτη. (Σ.τ.Μ.)

146

WALDEN

μιά ταυρομαχία ελλείψει άλλων μορφών ψυχαγωγίας, τότε οι ειδήσεις σας θα είναι απόλυτα ακριβείς και θα μας έχετε δώσει μια πιστή περιγραφή της κατάστασης - καλής ή κακής - των πραγμάτων στην Ισπανία, τόσο καλή από άποψη σαφήνειας και περιεκτικότητας όσο και κάθε άρθρο εφημερίδας με παρόμοιο θέμα. Όσο για την Αγγλία, η τελευταία σημαντική είδηση που μας ήρθε από εκεί ήταν η επανάσταση του 1649. Και αν γνωρίζετε, ας ποΰμε, τη γεωργική παραγωγή της χώρας για μια ενδεικτική χρονιά, τότε δε χρειάζεται να ασχοληθείτε ποτέ ξανά με το θέμα, εκτός κι αν το ενδιαφέρον σας έχει καθαρά οικονομικό χαρακτήρα. Για κάποιον που σπάνια διαβάζει εφημερίδες, τίποτε καινούργιο δε συμβαίνει ποτέ σης μακρινές χώρες, μη εξαιρουμένης και της Γαλλικής Επανάστασης. Νέα, σου λέει! Πόσο πιο σημαντικό είναι να γνωρίζουμε εκείνα που ποτέ δεν ήταν παλιά! «Ο Κιέου-χε-γιου (υψηλός αξιωματούχος της πολιτείας Γουέι) έστειλε έναν άνδρα στον Κουνγκ-τσέου για να μάθει τα νέα του. Ο Κουνγκ-τσέου προσκάλεσε τον αγγελιαφόρο να καθίσει κοντά του και τον ρώτησε το εξής: "Τι κάνει ο αφέντης σου;" Ο αγγελιαφόρος του απάντησε με σεβασμό: "Ο αφέντης μου επιθυμεί να μειώσει τον αριθμό των ελαττωμάτων του, αλλά του φαίνονται αμέτρητα". Αφοΰ έφυγε ο αγγελιαφόρος, ο φιλόσοφος αναφώνησε: "Τι άξιος αγγελιαφόρος!"»* Γι' αυτό λοιπόν και οι ιερείς, αντί να ζαλίζουν τα αυτιά των μισοκοιμισμένων αγροτών την ημέρα της ξεκοΰρασής τους στο τέλος της εβδομάδας - διότι η Κυριακή αποτελεί την ταιριαστή κατάληξη της ανούσιας εβδομάδας που πέρασε και όχι το καινούργιο και όλο ενθουσιασμό ξεκίνημα της νέας - με τις φλυαρίες των κηρυγμάτων τους, θα έπρεπε να βροντοφωνάζουν: «Σταματήστε! Κράτει! Γιατί κάνετε πως τρέχετε τόσο γρήγορα, ενώ στην πραγματικότητα σέρνεστε πιο αργά κι από τα σαλιγκάρια;» Τα ψεΰδη και οι αυταπάτες περνιούνται για τις πιο ατράνταχτες αλήθειες, ενώ η πραγματικότητα αντιμετωπίζεται σαν παραμύθι. Αν * Κομφούκιος, Ανάλεκτα.

(Σ.τ.Μ.)

Π Ο Υ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ Γ Ι Α Τ Ι

147

01 άνθρωποι ασχολούνταν σταθερά με ό,τι είναι πραγματικό και δεν επέτρεπαν στους εαυτούς τους να παρασύρονται σε πλάνες, η ζωή, για να τη συγκρίνουμε με κάτι που γνωρίζουμε, θα έμοιαζε με παραμύθι, με διήγηση μέσα από τις Χίλιες και μια νύχτες. Αν δείχναμε σεβασμό μονάχα σε ό,τι είναι αναπόφευκτο και του αναγνωρίζαμε το δικαίωμα να υπάρχει, οι δρόμοι θ' αντηχούσαν από μουσική και ποίηση. Σε στιγμές ανάπαυλας και σύνεσης αντιλαμβανόμαστε πως μονάχα τα μεγάλα και αξιέπαινα πράγματα έχουν μόνιμη και απόλυτη ταυτότητα - πως οι ασήμαντοι φόβοι και οι ασήμαντες ηδονές δεν είναι παρά σκιές της πραγματικότητας. Αυτή είναι μια συνειδητοποίηση που πάντοτε μας ενθουσιάζει και μας εξυψώνει. Κλείνοντας τα μάτια και βυθιζόμενοι στον ύπνο, και επιτρέποντας στους εαυτούς τους να ξεγελιούνται από τις εντυποασεις, οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο χτίζουν την καθημερινή, μονότονη ζωή τους πάνω σε θεμέλια ψευδαισθήσεων. Τα παιδιά, που στα παιχνίδια τους παίζουν τη ζωή, μπορούν και διακρίνουν τους αληθινούς νόμους και συσχετισμούς της πιο καθαρά από τους μεγάλους, οι οποίοι, ενώ αποτυγχάνουν να ζήσουν άξια τη ζωή τους, νομίζουν ότι τους κάνει πιο σοφούς η εμπειρία τους - δηλαδή η αποτυχία τους. Σ' ένα ινδουιστικό βιβλίο διάβασα ότι «ήταν κάποτε ο γιος ενός βασιλιά, ο οποίος, έχοντας εκδιωχθεί σε βρεφική ηλικία από την πόλη του, ανατράφηκε από ένα δασοκόμο. Έως ότου ενηλικιώθηκε, πίστευε ότι ανήκε στη βάρβαρη φυλή με την οποία είχε περάσει όλα αυτά τα χρόνια της ζωής του. Όταν όμως ένας από τους υπουργούς του πατέρα του τον βρήκε και του αποκάλυψε την πραγματική του ταυτότητα, ο τρόπος που αντιλαμβανόταν τον εαυτό του άλλαξε και κατάλαβε ότι ήταν πρίγκιπας. Έτσι και η ψυχή», συνεχίζει ο Ινδός φιλόσοφος, «εξαιτίας των περιστάσεων στις οποίες τυχαίνει να βρίσκεται, παρεξηγεί τον ίδιο της το χαρακτήρα, ώσπου κάποιος άγιος δάσκαλος της αποκαλύπτει την αλήθεια και τότε αντιλαμβάνεται πως είναι η ίδια Βράχμα*». Πιστεύω πως ο λόγος που εμείς, οι κάτοικοι της Νέας Αγγλίας, * Ο θεός της δημιουργίας συμφωνά με τον ινδουισμό. (Σ.τ.Μ)

148

WALDEN

ζοΰμε μια τόσο ευτελή ζωή είναι ότι η αντίληψή μας δε φτάνει κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων. Νομίζουμε πως ό,τι φαίνεται, αυτό είναι. Αν έκανε κάποιος έναν περίπατο μέσα στην πόλη και το βλέμμα του εστιαζόταν μονάχα στην πραγματικότητα, πώς νομίζετε ότι θα του φαινόταν το εμπορικό μας κέντρο; Αν τυχόν μας παρουσίαζε τα όσα πραγματικά είχε αντικρίσει, αποκλείεται από την περιγραφή του να αναγνωρίζαμε το μέρος για το οποίο μας μιλούσε. Κοιτάξτε ένα δημαρχείο, ένα δικαστήριο, μια φυλακή, ένα κατάστημα ή μια κατοικία και πείτε τι είναι το καθένα από αυτά αν το αντικρίσει κανείς με το βλέμμα της αλήθειας: όλα τους θα διαλυθούν στα εξ ων συνετέθησαν αμέσως μόλις ξεκινήσετε την περιγραφή σας. Οι άνθρωποι θεωρούν ότι η αλήθεια είναι απόμακρη, ότι βρίσκεται στις παρυφές του ηλιακού συστήματος, πίσω από το πιο μακρινό αστέρι, πριν από τον Αδάμ και μετά τον τελευταίο άνθρωπο. Πράγματι, υπάρχει κάτι αληθινό και υψηλό στην αιωνιότητα. Όμως όλες αυτές οι στιγμές, οι τόποι και οι περιστάσεις βρίσκονται στο εδώ και στο τώρα. Ο ίδιος ο Θεός πραγματώνεται σε κάθε παρούσα στιγμή και δεν πρόκειται να γίνει περισσότερο θεϊκός, όσοι αιώνες κι αν περάσουν. Όσο για εμάς, γινόμαστε ικανοί να κατανοήσουμε όλα όσα είναι υψηλά και ευγενή μονάχα αν εμπνεόμαστε διαρκώς από την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, αν αφήνουμε την πραγματικότητα να μας διαπερνά. Το σύμπαν ανταποκρίνεται ανελλιπώς και υπάκουα στις ιδέες μας· είτε ταξιδεύουμε γρήγορα είτε αργά, ο δρόμος μας είναι στρωμένος. Ας αφιερώσουμε λοιπόν τις ζωές μας στη δημιουργία ιδεών. Ο ποιητής και ο καλλιτέχνης ποτέ ως τώρα δε διακατέχονταν από έναν τόσο ευγενή σκοπό και ίσως κάποιοι από τις επόμενες γενιές καταφέρουν να τον πραγματοποιήσουν. Ας περάσουμε μια μέρα με τρόπο τόσο απλό και άμεσο όσο η ίδια η Φύση κι ας μην αφήσουμε το κάθε καρυδότσουφλο ή κουνούπι που έτυχε να βρεθεί μπροστά μας να μας βγάλει από την πορεία μας. Ας σηκωθούμε νωρίς και γρήγορα, ας πάρουμε το πρωινό μας ήρεμα, ατάραχα. Ας έρθουν παρέες κι ας φύγουν, ας χτυπήσουν οι καμπάνες κι ας κλάψουν τα παιδιά - ας αποφασίσουμε να ζήσουμε

ΠΟΥ Ε Ζ Η Σ Α ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

149

μια μέρα, να ζήσουμε στ' αλήθεια. Γιατί δηλαδή θα πρέπει να αφεθούμε να μας παρασύρει το ρέμα; Ας μην πανικοβληθούμε, ας μην αφήσουμε να μας καταπιεί η τρομερή αυτή δίνη που ονομάζεται «γεύμα» και εντοπίζεται στις ξέρες του μεσημεριού. Προσπεράστε τον κίνδυνο αυτό και θα έχετε σωθεί, αφού η διαδρομή από εκεί και πέρα θα είναι κατηφορική. Πλεύστε γύρω από τον κίνδυνο, με τις αισθήσεις σας σε εγρήγορση, με τη ζωντάνια του πρωινού, κοιτάζοντας από την άλλη, καθώς είστε δεμένοι στο κατάρτι σαν τον Οδυσσέα. Αν σφυρίξει η μηχανή, αφήστε τη να σφυρίζει μέχρι να βραχνιάσει. Αν χτυπήσει η καμπάνα, γιατί πρέπει σώνει και καλά να τρέξουμε αμέσως; Ας καθίσουμε πρώτα να στοχαστούμε πάνω στη μουσική που βγάζει. Ας βρούμε πρώτα γερό πάτημα, ας βυθίσουμε τα πόδια μας μέσα στη λάσπη της κοινής γνώμης, της προκατάληψης, της παράδοσης, της ψευδαίσθησης και της επίφασης, μέσα σ' αυτές τις προσχώσεις που σκεπάζουν ολόκληρο τον πλανήτη, από το Παρίσι και το Λονδίνο ως τη Νέα Υόρκη, τη Βοστόνη και το Κόνκορντ, που σκεπάζουν εκκλησία και κράτος, ποίηση, φιλοσοφία και θρησκεία, ώσπου να βρούμε το στέρεο πυθμένα, το πετρώδες έδαφος που θα μπορούμε να αποκαλέσουμε πραγματικότητα και να πούμε: αυτή είναι, δε χωράει καμία αμφιβολία. Κι έπειτα ας ξεκινήσουμε, αφού θα έχουμε ένα point d' appui που θα βρίσκεται πέρα από πλημμύρα, παγετό ή φωτιά, έναν τόπο όπου θα μπορεί κανείς να χτίσει έναν τοίχο, να ιδρύσει ένα κράτος ή τουλάχιστον να στηρίξει με ασφάλεια το στύλο μιας λάμπας, ή ίσως ένα εργαλείο μέτρησης, όχι το νειλόμετρο των αρχαίων Αιγυπτίων αλλά ένα «πραγματικόμετρο», έτσι που οι μελλοντικές γενιές να μάθουν πόσο μεγάλες ήταν κάποιες εποχές οι πλημμύρες από ψεύδη και επιφάσεις. Αν σταθείτε μπροστά από ένα γεγονός και το κοιτάξετε καταπρόσωπο, θα δείτε τον ήλιο να αστράφτει και στις δύο του επιφάνειες, σαν να 'ταν γιαταγάνι* και θα νιώσετε τη γλυκιά του κόψη να σας διαπερνά την καρδιά και το μεδούλι, έτσι που θα μπορείτε να τελευτήσετε ευτυχισμένοι το θνητό σας βίο. Στη ζωή ή στο θάνατο, αυτό που λαχταράμε είναι μονάχα η πραγματικότητα. Αν στ' αλήθεια πεθαίνουμε, ας

150

WALDEN

ακούσουμε λοιπόν τον επιθανάτιο ρόγχο στα λαρύγγια μας κι ας νιώσουμε το κρΰο να μουδιάζει τα άκρα μας. Αν ζοΰμε, ας κάνουμε αυτό που πρέπει να κάνουμε. Ο χρόνος δεν είναι παρά ένα ρυάκι στο οποίο πηγαίνω να ψαρέψω. Πίνω το νερό του* καθώς όμως πίνω, βλέπω την άμμο στο βυθό και διαπιστώνω πόσο ρηχό είναι. Τα λιγοστά του νερά περνούν και φεύγουν, όμως η αιωνιότητα μένει. Θέλω να πιω κι άλλο* θέλω να ψαρέψω στον ουρανό, με το χαλικοστρωμένο του βυθό γεμάτο αστέρια. Δεν ξέρω να μετράω μέχρι το ένα. Δεν ξέρω ποιο είναι το πρώτο γράμμα του αλφάβητου. Όλη μου τη ζωή μετανιώνω που δεν ήμουν ποτέ τόσο σοφός όσο τη μέρα που γεννήθηκα. Η διάνοια μοιάζει με νυστέρι: ανοίγει δρόμο και φτάνει στην καρδιά των πραγμάτων. Δεν επιθυμώ να εργαστώ περισσότερο με τα χέρια μου απ' όσο είναι απαραίτητο. Το κεφάλι μου είναι χέρια μαζί και πόδια. Νιώθω πως ό,τι καλύτερο έχω βρίσκεται συγκεντρωμένο εκεί. Το ένστικτο μου λέει πως το κεφάλι μου είναι ένα όργανο για να σκάβω λαγούμια, όπως κάποια πλάσματα χρησιμοποιούν το μουσούδι και τα μπροστινά τους πόδια. Έτσι κι εγώ με το κεφάλι μου θα σκάψω λαγούμι, θα ανοίξω δρόμο μέσα από αυτούς τους λόφους. Έχω την αίσθηση ότι η πιο πλούσια φλέβα βρίσκεται κάπου εδώ γύρω* σ' αυτό το συμπέρασμα με οδηγεί το μαγικό μου ραβδί και οι αναθυμιάσεις που βλέπω να υψώνονται. Εδώ, λοιπόν, θα αρχίσω να σκάβω.

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Δείχνοντας λίγο περισσότερη περίσκεψη στην επιλογή των ασχολιών τους, όλοι οι άνθρωποι ίσως κατάφερναν να γίνουν κατά κΰριο λόγο σπουδαστές και παρατηρητές, εφόσον και η φΰση και ο προορισμός τους είναι ζητήματα που οπωσδήποτε ενδιαφέρουν τον καθένα. Στη συγκέντρωση υλικών αγαθών για εμάς ή για τους απογόνους μας, στη δημιουργία μιας οικογένειας ή ενός κράτους, ακόμα και στην επιδίωξη της δόξας, είμαστε όλοι μας θνητοί. Όμως στην ενασχόληση με την αλήθεια είμαστε αθάνατοι κι εκεί δε χρειάζεται να φοβόμαστε οΰτε τις αλλαγές οΰτε τις ατυχίες. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και Ινδοί φιλόσοφοι κατάφεραν να ανασηκώσουν μια γωνία του πέπλου που καλύπτει το άγαλμα της θεότητας· και μέχρι σήμερα ο τρεμάμενος αυτός μανδύας παραμένει ανασηκωμένος. Έτσι μπορώ κι εγώ να ατενίσω την ίδια πρωτόγνωρη λάμψη που αντίκρισαν κι εκείνοι, αφοΰ ήταν το κομμάτι μου μέσα τους που φέρθηκε τότε με τόση τόλμη κι είναι το κομμάτι τους μέσα μου σήμερα που ξαναβλέπει το υπέροχο αυτό όραμα. Οΰτε ένας κόκκος σκόνης δεν έχει κατακαθίσει στο μανδύα αυτό, οΰτε δευτερόλεπτο δεν έχει περάσει από τότε που αποκαλύφτηκε η θεότητα. Ο χρόνος τον οποίο κατανοούμε στ' αλήθεια, ο χρόνος που πραγματικά μπορεί να κατανοηθεί, δεν είναι οΰτε παρελθόν οΰτε παρόν οΰτε μέλλον. Η κατοικία μου ήταν φιλικά διακείμενη όχι μόνο προς τη σκέψη αλλά και προς τη μελέτη, περισσότερο κι από ένα πανεπιστήμιο. Και παρ' όλο που βρισκόμουν έξω από την εμβέλεια των συνηθισμένων

152

WALDEN

δανειστικών βιβλιοθηκών και των συγγραμμάτων που κυκλοφορούν σ' αυτές, είχα μπει περισσότερο από κάθε άλλη φορά στη σφαίρα επιρροής των βιβλίων εκείνων που κυκλοφορούν διαρκώς ανά τον κόσμο, που οι προτάσεις τους γράφτηκαν για πρώτη φορά πάνω σε κομμάτια από φλοιό δέντρων κι από τότε απλά αντιγράφονται από καιρού εις καιρόν σε λινάρι ή χαρτί. Λέει ο ποιητής Μιρ Καμάρ Ουντίν Μαστ*: «Καθιστός περιδιαβάζω στο χώρο του πνεύματος* αυτό είναι το πλεονέκτημα που μου δίνουν τα βιβλία. Μεθώ με ένα μονάχα ποτήρι κρασί* αυτή την απόλαυση βίωσα όταν ήπια το νέκταρ των απόκρυφων δογμάτων». Όλο το καλοκαίρι είχα στο τραπέζι μου την Ιλιάδα του Ομήρου, αν και το μόνο που έκανα είναι να ρίχνω πού και πού μια ματιά σε κάποια σελίδα της. Στην αρχή, η αδιάκοπη χειρωνακτική εργασία δε μου άφηνε χρόνο για μελέτη, αφού είχα να τελειώσω το σπίτι μου ενώ ταυτόχρονα έπρεπε να σπείρω τα φασόλια μου. Όμως έπαιρνα κουράγιο από την προσμονή της μελέτης που ήξερα ότι θα έκανα αργότερα, όταν θα είχα την ευκαιρία. Στα διαλείμματα από τη δουλειά μου διάβασα ένα δυο ευτελή ταξιδιωτικά βιβλία, ώσπου η ενασχόληση αυτή με έκανε να ντρέπομαι για τον εαυτό μου και αναρωτήθηκα πού ζούσα τέλος πάντων εγώ. Ο σπουδαστής μπορεί να προσπαθήσει να διαβάσει τον Όμηρο ή τον Αισχύλο στα αρχαία ελληνικά χωρίς τον κίνδυνο να θεωρηθεί σπατάλη χρόνου ή πολυτέλεια η πράξη του αυτή, διότι με τούτο υποδηλώνει ότι μιμείται ως ένα βαθμό τους ήρωες των συγγραφέων αυτών και αφιερώνει τις πρωινές του ώρες στον ιερό βωμό των σελίδων τους. Τα έπη, ακόμα και αν είναι τυπωμένα στη μητρική μας γλώσσα, πάντοτε θα αποτελούν γλώσσα νεκρή σε καιρούς εκφυλισμού. Και πρέπει να αναζητούμε με ζήλο την έννοια κάθε λέξης και κάθε αράδας, εκμαιεύοντας ένα νόημα μεγαλύτερο από εκείνο που μας επιτρέπει η κοινή χρήση και επιστρατεύοντας όση σοφία, ανδρεία και γενναιοδωρία τυχαίνει να έχουμε. Η σύγχρονη φθηνή και παραγωγικότατη τυπογραφία με όλες της τις μεταφράσεις δεν έχει * Πέρσης ποιητής του 18ου αιώνα. (Σ.τ.Μ.)

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

153

καταφέρει να μας φέρει περισσότερο κοντά στους επικούς ποιητές της αρχαιότητας. Μοιάζουν το ιδιο μοναχικοί και η γλώσσα τους το ιδιο σπάνια και παράξενη, όπως πάντα. Αξίζει τον κόπο να ξοδέψετε τις νεανικές σας ημέρες και τις πολύτιμες ώρες σας μόνο και μόνο για να μάθετε λίγες λέξεις μιας αρχαίας γλώσσας, λέξεις που υψώνονται πάνω από την ευτέλεια της καθημερινότητας και γίνονται μόνιμες προκλήσεις και τροφή για σκέψεις. Δεν είναι καθόλου μάταιο που ο αγρότης θυμάται και επαναλαμβάνει τις ελάχιστες λατινικές λέξεις που έχει ακούσει. Μερικές φορές οι άνθρωποι μιλούν σαν να επρόκειτο η μελέτη των κλασικών συγγραφέων κάποια στιγμή να δώσει τη θέση της σε πιο σύγχρονες και πρακτικές σπουδές* όμως ο πρωτοπόρος σπουδαστής πάντοτε θα μελετά τους κλασικούς συγγραφείς, σε όποια γλώσσα κι αν είναι γραμμένοι και όσο αρχαία κι αν είναι τα κείμενά τους. Διότι, τι άλλο είναι τα κλασικά κείμενα, αν όχι οι πιο ευγενείς σκέψεις του ανθρώπου; Είναι τα μόνα μαντεία που δεν έχουν παρακμάσει και μέσα τους υπάρχουν απαντήσεις ακόμα και για τα πιο σύγχρονα ερωτήματα, που όμοιές τους δεν έδωσαν ποτέ ούτε οι Δελφοί ούτε η Δωδώνη. Τι κι αν πρόκειται για κείμενα αρχαία; Αν ήταν έτσι, θα έπρεπε να σταματήσουμε να μελετάμε τη Φύση, αφού κι εκείνη είναι τόσο παλιά. Το καλό διάβασμα με άλλα λόγια, το διάβασμα βιβλίων με διάθεση και πνεύμα αλήθειας - αποτελεί ευγενή άσκηση, η οποία απαιτεί από τον αναγνώστη περισσότερο κόπο απ' οποιαδήποτε άλλη υπαγορεύεται από τις σύγχρονες συνήθειες. Απαιτεί εξάσκηση σαν κι εκείνη των αθλητών και σταθερή προσήλωση στο αντικείμενο για σχεδόν όλη τη διάρκεια της ζωής. Τα βιβλία πρέπει να διαβάζονται με την ίδια περίσκεψη και αυτοσυγκράτηση με την οποία γράορτηκαν. Δεν αρκεί μονάχα να μπορεί κάποιος να μιλά τη γλώσσα του έθνους από το οποίο προέρχονται, αφού υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ της προφορικής και της γραπτής γλώσσας, μεταξύ της γλώσσας που ακούγεται και εκείνης που διαβάζεται. Η πρώτη είναι συνήθως εφήμερη - τίποτε άλλο παρά ένας απλός ήχος, μια ομιλία, μια διάλεκτος, σχεδόν βάρβαρη, την οποία μαθαίνουμε ασυνείδητα, όπως οι βάρβαροι, όπως

154

WALDEN

τα παιδιά από τη μητέρα τους. Η δεύτερη αποτελεί την ώριμη φάση της πρώτης, το απόσταγμα της εμπειρίας της: αν η πρώτη είναι η μητρική μας γλώσσα, η δεύτερη είναι η πατρική μας, ένα σπάνιο και πολύτιμο εκφραστικό μέσο, τόσο σπουδαία ώστε το αυτί να μην μπορεί να την αντιληφθεί ολόκληρη, που για να τη μιλήσουμε πρέπει να ξαναγεννηθούμε. Τα πλήθη των ανθρώπων που τα χρόνια του Μεσαίωνα απλώς μιλούσαν την ελληνική και τη λατινική γλώσσα δεν αποκτούσαν καμιά κληρονομική ικανότητα να διαβάζουν τα έργα αυτών των ιδιοφυών συγγραφέων μόνο και μόνο επειδή είχε τΰχει να γεννηθούν με τις γλώσσες αυτές ως μητρικές. Κι αυτό γιατί τα έργα εκείνα δεν είχαν γραφτεί στα ελληνικά ή στα λατινικά τα οποία γνώριζαν, αλλά στη σπάνια και ξεχωριστή γλώσσα της λογοτεχνίας. Τα πλήθη δεν είχαν μάθει τις ευγενείς διαλέκτους της Ελλάδας και της Ρώμης. Ακόμα και τα υλικά πάνω στα οποία είχαν γρα(ρτεί τα αθάνατα έργα της αρχαιότητας γι' αυτοΰς δεν ήταν παρά σπατάλη χαρτιού κι αντί γι' αυτά αποθέωναν τη φθηνή σύγχρονή τους λογοτεχνία. Μόλις όμως τα διάφορα ευρωπαϊκά έθνη απέκτησαν ξεχωριστές, αν και ακατέργαστες, δικές τους γραπτές γλώσσες, οι οποίες επαρκούσαν για τη λογοτεχνία τους που τότε αναπτυσσόταν, τότε σημειώθηκε μια αναζωπύρωση της δίψας για μάθηση και οι λόγιοι μπόρεσαν να διακρίνουν τους μακρινούς θησαυρούς της αρχαιότητας. Εκείνα που οι πλειονότητα των Ρωμαίων και των Ελλήνων δεν μπορούσε να ακούσει, με την πάροδο μερικών αιώνων ένας περιορισμένος αριθμός λογίων μπορούσαν να τα διαβάσουν, κι ακόμα και σήμερα ελάχιστοι είναι οι μορφωμένοι άνθρωποι που έχουν αυτή την ικανότητα. Όσο και αν θαυμάζουμε τα περιστασιακά ξεσπάσματα ευγλωττίας των ρητόρων, οι πιο ευγενείς γραπτές λέξεις απέχουν τόσο πολύ από το φευγαλέο προφορικό λόγο όσο τα αστέρια του στερεώματος από τη γη. Εκεί είναι τα αστέρια. Όποιος μπορεί, ας τα διαβάσει. Οι αστρονόμοι τα παρατηρούν και καταγράφουν τα σχόλιά τους αδιάκοπα, Αυτά δεν είναι απλές εκπνοές, όπως είναι οι καθημερινές μας συνομιλίες και τα χνότα μας. Ό,τι στο βήμα του ομιλητή περνιέται

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

155

για ευγλωττία, στο χώρο της μελετης αποκαλύπτεται ως απλή ρητορεία. Ο ρήτορας αντλεί την έμπνευσή του από ενα παροδικό περιστατικό και μιλά στον όχλο που βρίσκεται αντίκρυ του, σε εκείνους που μπορούν να τον ακούσουν ο συγγραφέας όμως, ο οποίος βρίσκει έμπνευση στην ίδια τη γαλήνια ζωή του και για τον οποίο το περιστατικό και το πλήθος που εμπνέουν το ρήτορα δε θα ήταν παρά περισπασμοί, μιλά κατευθείαν στη διάνοια και στην καρδιά της ανθρωπότητας, σε όλους όσοι είναι σε θέση να τον καταλάβουν, σε κάθε εποχή. Δεν είναι λοιπόν να απορεί κανείς που ο Μέγας Αλέξανδρος κουβαλούσε μαζί του σε όλες του τις εκστρατείες την Ιλιάδα σε μια πολύτιμη κοσμηματοθήκη. Ο γραπτός λόγος είναι το πιο διαλεχτό κατάλοιπο του παρελθόντος. Είναι το πιο προσωπικό και ταυτόχρονα το πιο παγκόσμιο απ' όλα τα έργα τέχνης. Είναι το έργο τέχνης που βρίσκεται πιο κοντά στην ίδια τη ζωή. Μπορεί να μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες της γης και όχι μόνο να διαβαστεί, αλλά και να γίνει ανάσα για όλα τα ανθρώπινα χείλη. Δεν αποτυπώνεται μονάχα στο μάρμαρο ή στο πανί, αλλά σμιλεύεται από την ίδια την πνοή της ζωής. Το σύμβολο της σκέψης ενός ανθρώπου της αρχαιότητας γίνεται λόγος του σύγχρονου ανθρώπου. Δυο χιλιάδες καλοκαίρια δεν κατάφεραν να φθείρουν τα μνημεία της κλασικής ελληνικής λογοτεχνίας* απεναντίας, τους προσέδωσαν μια μεστή, χρυσή φθινοπωρινή απόχρωση, όπως έκαναν και στα αρχαία ελληνικά μάρμαρα. Κι αυτό διότι μεταφέρουν τη δική τους γαλήνια και ουράνια αύρα σε κάθε γωνιά της γης, μια αύρα που τα προστατεύει από τη διάβρωση του χρόνου. Τα βιβλία αποτελούν το θησαυρό του κόσμου και την πιο πολύτιμη κληρονομιά όλων των γενεών και των εθνών. Τα πιο παλιά και τα πιο καλά βιβλία στέκονται δικαιωματικά στα ράφια κάθε σπιτιού. Δεν έχουν καμιά ανάγκη να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Όσο φωτίζουν τον αναγνώστη και του δίνουν δύναμη, η κοινή του λογική θα τον εμποδίσει να τα απαρνηθεί. Οι συγγραφείς τους αποτελούν τη φυσική και αδιαμφισβήτητη αριστοκρατία κάθε κοινωνίας και η επίδρασή τους πάνω στην ανθρωπότητα είναι ισχυρότερη από

156

WALDEN

κάθε βασιλιά και κάθε αυτοκράτορα. Όταν ο αγράμματος έμπορος, που συχνά τρέφει αισθήματα περιφρόνησης προς τα βιβλία, κερδίσει με την εργατικότητα και την επιχειρηματικότητά του τον ελεύθερο χρόνο και την ανεξαρτησία που τόσο επιθυμούσε και επιτέλους του επιτραπεί η είσοδος στους κοινωνικούς κύκλους του πλούτου και της μόδας, αναπόφευκτα θα έρθει η στιγμή που θα στραφεί προς τους ακόμα υψηλότερα ιστάμενους, αλλά απρόσιτους γι' αυτόν, κύκλους της διανόησης και του πνεύματος. Τότε αντιλαμβάνεται πόσο ελλιπής είναι η πνευματική του καλλιέργεια και πόσο μάταια και ανεπαρκή όλα του τα πλούτη, και αποδεικνύει γι' άλλη μια φορά την καπατσοσύνη του με τη φροντίδα που δείχνει στα παιδιά του ώστε να διασφαλίσει την καλλιέργεια του πνεύματός τους, την έλλειψη της οποίας τόσο έντονα νιώθει ο ίδιος. Κι έτσι κάνει οικογένεια. Όσοι δεν έχουν μάθει να διαβάζουν τους αρχαίους κλασικούς συγγραφείς στη γλώσσα τους πρέπει να έχουν εξαιρετικά ελλιπείς γνώσεις γύρω από την ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι καμία μεταφορά των έργων αυτών δεν έχει γίνει σε κάποια σύγχρονη γλώσσα, εκτός και αν θεωρήσουμε ότι ο πολιτισμός μας μεταφέρει στοιχεία από εκείνη την εποχή. Ο Όμηρος δεν έχει ακόμη μεταφραστεί στην αγγλική γλώσσα, ούτε ο Αισχύλος ή ο Βιργίλιος* - έργα που διαπνέονται από τόσο υψηλά αισθήματα και είναι τόσο όμορφα, σχεδόν όσο κι ένα ανοιξιάτικο πρωινό. Οι μεταγενέστεροι συγγραφείς, ό,τι κι αν πούμε για την ευφυΐα τους, σπάνια, για να μην πω ποτέ, (ρτάνουν τη λεπτή ομορφιά και τη δεξιοτεχνία των αρχαίων ή την πνευματική οξύτητα και τη διά βίου αφοσίωσή τους στο έργο. Μόνο εκείνοι που δε γνώρισαν ποτέ τα έργα αυτά μπορούν να ισχυρίζονται ότι κάποτε θα ξεχαστούν. Για να μπορέσουμε να τα ξεχάσουμε, πρέπει πρώτα να διαθέτουμε την παιδεία και το πνεύμα που θα μας επιτρέψουν να τα πλησιάσουμε και να τα εκτιμήσουμε. Πόσο πλούσια θα είναι η εποχή εκείνη κατά την οποία * Ο Θορώ απεχθανόταν τις μεταφράσεις των αρχαίων κλασικών συγγραφέων που υπήρχαν διαθέσιμες στην εποχή του. (Σ.τ.Μ.)

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

157

τα κατάλοιπα του παρελθόντος που ονομάζουμε κλασικά εργα, καθώς και οι ακόμα πιο παλιές και κλασικές αλλά παρ' όλα αυτά λιγότερο γνωστές Γραφές των εθνών θα έχουν συγκεντρωθεί και το κάθε Βατικανό θα έχει γεμίσει με Βέδες, Ζεδαβέστες και Βίβλους, με τα έργα του Ομήρου, του Δάντη και του Σαίξπηρ, και όλες οι επόμενες γενιές θα έχουν εναποθέσει με τη σειρά τους τα τρόπαιά τους στις αγορές του κόσμου! Με μια τέτοια περιουσία, θα μπορούμε να ελπίζουμε πως θα (ρτάσουμε επιτέλους τον ουρανό. Τα έργα των μεγάλων ποιητών δεν τα έχει ακόμη οικειοποιηθεί η ανθρωπότητα, απλούστατα διότι μόνο οι μεγάλοι ποιητές είναι σε θέση να το κάνουν. Έχουν διαβαστεί μόνο όπως διαβάζει η πλειονότητα των ανθρώπων τα αστέρια, στην καλύτερη περίπτωση με τον τρόπο της αστρολογίας και όχι μ' εκείνον της αστρονομίας. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μάθει να διαβάζουν μόνο και μόνο για να λένε ότι χαλαρώνουν, όπως έχουν μάθει να μετρούν μόνο και μόνο για να μπορούν να κρατούν τους λογαριασμούς τους ώστε να μην τους κοροϊδεύουν στο εμπόριο. Όμως για την ανάγνωση ως ευγενή διανοητική άσκηση γνωρίζουν ελάχιστα ή τίποτε. Κι όμως, αυτή μόνο είναι ανάγνωση με την υψηλή έννοια: όχι εκείνη που μας νανουρίζει όπως κάθε πολυτέλεια, βυθίζοντας σε ύπνο μακάριο τις πιο ευγενείς μας ικανότητες, αλλά εκείνη που για να την πετύχουμε πρέπει να σταθούμε στα ακροδάχτυλά μας και να της αφιερώσουμε τις πιο δραστήριες και φωτισμένες ώρες μας. Πιστεύω ότι, αφού πια μάθουμε το αλφάβητο, θα πρέπει να διαβάζουμε ό,τι καλύτερο διαθέτει η λογοτεχνία και όχι να επαναλαμβάνουμε αιωνίως το άλφα, το βήτα και τις μονοσύλλαβες λέξεις. Πρέπει να προχωράμε τάξεις και όχι να μένουμε όλη μας τη ζωή στάσιμοι στην πρώτη. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ευχαριστημένοι αν είναι σε θέση να διαβάσουν ή να ακούσουν κάποιον να τους διαβάζει ένα καλό βιβλίο, τη Βίβλο, η σοφία του οποίου τους έχει καταδικάσει. Την υπόλοιπη ζωή τους φυτοζωούν και χαραμίζουν τις πνευματικές τους ικανότητες σε αυτό που αποκαλείται «εύκολο διάβασμα». Υπάρχει στη δανειστική μας βιβλιοθήκη ένα πολύτομο έργο

158

WALDEN

το ojtoio φέρει τον τίτλο Μικρή Ανάγνωση, που στην αρχή πίστευα ότι αναφερόταν σε κάποια μικρή πόλη με το όνομα αυτό, την οποία δεν είχε τΰχει να επισκε(ρτώ. Υπάρχουν πολλοί που, σαν τους κορμοράνους και τις στρουθοκαμήλους, μπορούν να χωνέψουν τα πάντα, ακόμα και έπειτα από ένα πλσΰσιο γεΰμα όλο κρέατα και λαχανικά, γιατί δεν αντέχουν να βλέπουν τίποτε να πηγαίνει χαμένο. Αν κάποιοι άλλοι είναι οι μηχανές που παρέχουν αυτοΰ του είδους την τροφή, εκείνοι είναι οι μηχανές που την καταναλώνουν. Διαβάζουν για χιλιοστή φορά την ιστορία του Ζαβουλών και της Σεφρονίάς, ότι αγαπιόνταν όσο κανείς δεν είχε αγαπήσει ποτέ πριν και πόσα εμπόδια έπρεπε να συναντήσει στο δρόμο της η αληθινή τους αγάπη πώς έτρεξε, πώς σκόνταψε και πώς ξανασηκώθηκε, και πάλι από την αρχή. Ή την ιστορία κάποιου κακομοίρη που ανέβηκε στην κορυφή ενός καμπαναριού, ενώ δεν είχε καμιά δουλειά εκεί. Κι έπειτα, αφοΰ τον ανέβασε χωρίς λόγο ως εκεί πάνω, ο περιχαρής μυθιστοριογράφος χτυπά την καμπάνα για να τρέξει όλος ο κόσμος και να μάθει - ω. Θεέ μου! - πώς κατάφερε να ξανακατέβει. Προσωπικά πιστεύω ότι όλους αυτοΰς τους επίδοξους ήρωες του παγκόσμιου μυθιστορήματος θα έπρεπε κάποιος να τους μεταμορφώσει σε ανεμοδείκτες, όπως παλιά έβαζαν τους ήρωες ψηλά στους αστερισμούς, και να τους αφήσει εκεί πάνω να περιστρέφονται μέχρι να σκουριάσουν, αντί να κατεβαίνουν και να ενοχλούν τους τίμιους ανθρώπους με τα καμώματά τους. Την επόμενη φορά που κάποιος μυθιστοριογράφος χτυπήσει την καμπάνα δεν πρόκειται να το κουνήσω από τη θέση μου και δεν πα να καεί το δημαρχείο. «Το χοροπήδημα του Τιπ Τόου Χοπ, ένα μεσαιωνικό ρομάντζο από τον ξακουστό συγγραφέα του Τιτλ Τολ Ταν, σε μηνιαίες συνέχειες· προβλέπεται να γίνει ανάρπαστο! Προλάβετε! Μη στριμώχνεστε!» Και όλα αυτά τα διαβάζουν με μάτια και στόματα ορθάνοιχτα, με μια ακόρεστη, πρωτόγονη περιέργεια και με ακούραστα στομάχια, που χωνεύουν τα πάντα στη στιγμή χωρίς ποτέ να παθαίνουν δυσπεψία, όπως ένα τετράχρονο πιτσιρίκι διαβάζει τη Σταχτοπούτα του με το επίχρυσο εξώφυλλο που του την αγόρασαν για δύο σεντς. Και δε βλέπω να έχουν οι μεν κα-

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

159

μια διαφορά από το δε, οΰτε στην προφορά, οΰτε στο ρυθμό, οΰτε στον τονισμό των λέξεων, οΰτε καν στην ικανότητα διαπίστωσης του ηθικού διδάγματος. Το αποτέλεσμα είναι διαταραχές της όρασης, τελμάτωση των ζωτικών λειτουργιών και μια γενική αναισθησία και ατροφία όλων των διανοητικών ικανοτήτων. Αυτό το είδος του γλυκίσματος ψήνεται καθημερινά και με μεγαλύτερη επιμέλεια από το απλό σταρένιο ή καλαμποκένιο ψωμί σχεδόν σε κάθε φούρνο και πάντοτε υπάρχει μια μεγάλη αγορά γι' αυτό. Τα καλύτερα βιβλία δε διαβάζονται οΰτε από εκείνους που αποκαλούνται καλοί αναγνώστες. Ποιο είναι το επίπεδο του πολιτισμού μας εδώ στο Κόνκορντ; Στη μικρή αυτή πόλη, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, δεν υπάρχει κανείς που να ενδιαφέρεται για τα καλύτερα βιβλία, ή έστω για τα πολύ καλά, ακόμη κι αν είναι γραμμένα στην αγγλική γλώσσα, που τις λέξεις τους μπορούν εν πάση περιπτώσει να τις διαβάσουν όλοι. Ακόμη και οι απόφοιτοι κολεγίων και οι άνθρωποι που έχουν αποκτήσει τη λεγόμενη «φιλελεύθερη παιδεία», τόσο εδώ όσο και αλλού, στην πραγματικότητα ελάχιστη έως καθόλου επαφή έχουν με τους Άγγλους κλασικούς συγγραφείς. Κι όσο για την καταγραμμένη σοφία της ανθρωπότητας, τους αρχαίους κλασικούς συγγραφείς και τις Βίβλους, έργα προσιτά σε όλους όσοι ενδιαφέρονται γι' αυτά, οι προσπάθειες που κάνουν οι άνθρωποι για να τα γνωρίσουν είναι ισχνότατες. Ξέρω ένα μεσήλικα ξυλοκόπο* που αγοράζει μια γαλλική εφημερίδα, απ' ό,τι λέει όχι για να μάθει τα νέα, γιατί αυτά τον αφήνουν αδιάφορο, αλλά για να «διατηρήσει την επαφή του με τη γλώσσα», μια και είναι από τον Καναδά. Και όταν τον ρωτώ ποιο θεωρεί το καλύτερο που μπορεί να κάνει στον κόσμο αυτό, απαντά ότι, εκτός από αυτό που ήδη κάνει, θεωρεί χρήσιμο να διατηρεί και να εμπλουτίζει τις γνώσεις του πάνω στην αγγλική γλώσσα. Οι περισσότεροι απόφοιτοι κολεγίου δεν κάνουν τίποτε παραπάνω από αυτό, ούτε και φιλοδοξούν να κάνουν τίποτε * Πρόκειται για το φίλο του Θοροό Άλεξ Θεριέν, στον οποίο αναφέρεται εκτενέστερα στο κεφάλαιο «Επισκέπτες». (Σ.τ.Μ.)

160

WALDEN

παραπάνω, και για το σκοπό αυτό διαβάζουν αγγλόφωνες εφημερίδες. Κάποιος που μόλις τέλειωσε το διάβασμα ενός από τα καλύτερα βιβλία που έχουν γραφτεί στην αγγλική γλώσσα, πόσους θα βρει άραγε με τους οποίους θα μπορέσει να συζητήσει πάνω σ' αυτό; Ή , ας υποθέσουμε ότι μόλις τέλειωσε το διάβασμα ενός αρχαιοελληνικού ή λατινικού κλασικού έργου στο πρωτότυπο, που ακόμα και οι λεγόμενοι αγράμματοι έχουν ακούσει να το επαινούν. Δε θα βρει ούτε έναν που να μπορεί να του μιλήσει γι' αυτό, αλλά θα είναι αναγκασμένος να παραμείνει βουβός. Ακόμη και στα κολέγιά μας είναι σπάνιο να βρει κανείς κάποιον καθηγητή που, ενώ έχει καταφέρει να αποκτήσει επαρκή γνώση της γλώσσας, να έχει καταφέρει αναλόγως να κατανοήσει το πνεύμα και την ποίηση ενός αρχαίου Έλληνα κλασικού ποιητή ή έστω να τρέφει κάποια συμπάθεια προς τον επιμελή και ηρωικό αναγνώστη. Κι όσο για τις ιερές Γραφές, τις Βίβλους της ανθρωπότητας, ποιος υπάρχει στην πόλη αυτήν που είναι ικανός να μου πει έστω και τους τίτλους τους; Οι περισσότεροι νομίζουν ότι το μόνο έθνος που είχε ποτέ Αγία Γραφή ήταν οι Εβραίοι. Οι περισσότεροι δε θα διστάσουν να παρατήσουν τις δουλειές τους και να ξεστρατίσουν από το δρόμο τους αν είναι να μαζέψουν ένα ασημένιο δολάριο* όμως εδώ μπροστά μας βρίσκονται οι ολόχρυσες λέξεις, που γράφτηκαν από τους σοφότερους ανθρώπους της αρχαιότητας και την αξία των οποίων δεν παύουν να μας επιβεβαιώνουν οι σοφοί κάθε εποχής από τότε μέχρι σήμερα. Κι όμως, εμείς το μόνο που μαθαίνουμε να κάνουμε είναι «εύκολες αναγνώσεις», να διαβάζουμε τα αλφαβητάρια και τα αναγνωστικά μας και, μόλις τελειώνουμε το σχολείο, τις σειρές όπως η Μικρή Ανάγνωση και τα βιβλία με τα παραμύθια, που είναι για μικρά παιδιά και αρχάριους. Οι ικανότητές μας στην ανάγνωση, στη συζήτηση και στη σκέψη βρίσκονται όλες σε θλιβερά χαμηλό επίπεδο, σαν να είμαστε πυγμαίοι ή ανθρωπάρια. Φιλοδοξώ να γνωριστώ με ανθρώπους σοφότερους από αυτούς που έχει γεννήσει η γη του Κόνκορντ, που τα ονόματά τους είναι σχεδόν άγνωστα εδώ. Ή μήπως θα ήταν σωστό να έχω ακούσει το

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

161

όνομα του Πλάτωνα και να μην έχω διαβάσει ποτέ κάποιο βιβλίο του; Σαν να ήταν ο Πλάτωνας συχωριανός μου και να μην τον είχα αντικρίσει ποτέ μου - σαν να ήταν γειτονάς μου και να μην τον είχα ακούσει ποτέ μου να μιλά, να μην είχα απολαύσει ποτέ μου τη σοφία των λόγων του. Πώς γίνεται κάτι τέτοιο; Οι Διάλογοί του, που περιέχουν όλα όσα ήταν αθάνατα μέσα του, βρίσκονται στο διπλανό ράφι κι όμως δεν τους έχω διαβάσει ποτέ μου. Είμαστε άξεστοι, αστοιχείωτοι και αγράμματοι. Και ομολογώ ότι, στην περίπτωση αυτή, δεν κάνω μεγάλη διάκριση ανάμεσα στην αγραμματοσυνη των συχωριανών μου, που δεν έμαθαν ποτέ τους να διαβάζουν, και σ' εκείνη όσων έχουν μάθει να διαβάζουν μονάχα βιβλία για παιδιά και ηλίθιους. Πρέπει να γίνουμε ισάξιοι των σημαντικών ανθρώπων της αρχαιότητας, πρώτα όμως πρέπει να μάθουμε πόσο άξιοι ήταν εκείνοι. Είμαστε μια φυλή μικρών ανθρώπων και οι διανοητικές μας πτήσεις δεν ξεπερνούν κατά πολΰ το ΰψος που έχουν οι στήλες των πρωινών μας εφημερίδων. Δεν είναι όλα τα βιβλία τόσο βαρετά όσο οι αναγνώστες τους. Πιθανότατα υπάρχουν λόγια που απευθύνονται στον καθένα μας προσωπικά, έχουν να κάνουν ακριβώς με την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε, τα οποία, αν μπορούσαμε πραγματικά να τα αφουγκραστούμε και να τα κατανοήσουμε, θα ήταν πιο ευεργετικά για τη ζωή μας απ' ό,τι ένα πρωινό ή η άνοιξη και θα μας έκαναν να δούμε τα πράγματα με άλλα μάτια. Πόσοι άνθρωποι δεν έκαναν μια νέα αρχή στη ζωή τους με αφορμή την ανάγνωση ενός βιβλίου! Το πιθανότερο είναι να υπάρχει κάπου το βιβλίο που θα εξηγήσει τα θαύματά μας και θα μας αποκαλύψει καινούργια. Τα πράγματα που παραμένουν ανείπωτα ίσως κάπου να τα βρούμε ειπωμένα. Τα ίδια ερωτήματα που μας βασανίζουν, μας σαστίζουν και μας προκαλούν σύγχυση έχουν περάσει όλα από το νου των σοφών ανθρώπων. Ούτε ένα δεν έχει παραλειφθεί. Και όλοι τους απάντησαν σ' αυτά, ανάλογα με την ικανότητά τους, με τις λέξεις και με τα έργα τους. Και κάτι ακόμα: μαζί με τη σοφία διδασκόμαστε και την ελευθεροφροσύνη. Ο μοναχικός εργάτης που δουλεύει στη φάρμα έξω από το Κόνκορντ, ο

162

WALDEN

οποίος ξαναγεννήθηκε υστέρα από μια παράξενη θρησκευτική εμπειρία και που η πίστη του τον αναγκάζει, όπως πιστεύει ο ίδιος, να είναι σιωπηλός, βλοσυρός και απόλυτος, μπορεί να νομίζει ότι ο παραπάνω ισχυρισμός δεν είναι αληθής. Όμως ο Ζωροάστρης, πριν από χιλιάδες χρόνια, ταξίδεψε στον ίδιο δρόμο και είχε την ίδια εμπειρία. Εκείνος όμως, μια και ήταν σοφός, ήξερε πως η εμπειρία του ήταν κάτι παγκόσμιο, κάτι που ίσχυε για όλους, και γι' αυτό συμπεριφέρθηκε στους γείτονες του αναλόγως. Λένε, μάλιστα, ότι εκείνος ήταν που επινόησε και καθιέρωσε τη λατρεία μεταξύ των ανθρώπων. Ας έρθει λοιπόν και ο σημερινός άνθρωπος πρώτα σε κοινωνία με τον Ζωροάστρη, κρατώντας την ταπεινή στάση που του αρμόζει, κι έπειτα, διαμέσου της απελευθερωτικής επιρροής όλων των μεγάλων προσωπικοτήτων του παρελθόντος, με τον ίδιο τον Ιησού Χριστό, ας αφήσει κατά μέρος την «εκκλησία μας». Καυχιόμαστε ότι είμαστε παιδιά του δέκατου ένατου αιώνα, ότι προχωράμε πιο γρήγορα από κάθε άλλο έθνος στον κόσμο. Σκεςπείτε, όμως, πόσο λίγα κάνει αυτό εδώ το χωριό για τον ίδιο του τον πολιτισμό. Δεν επιθυμώ καθόλου να κολακέψω τους συχωριανοΰς μου, ούτε και να κολακευτώ από εκείνους, γιατί κάτι τέτοιο δε θα βοηθούσε ούτε εκείνους οΰτε εμένα. Έχουμε ανάγκη να μας προκαλούν - να μας τσιγκλούν, όπως κάνουν στα βόδια για να πηγαίνουν πιο γρήγορα. Διαθέτουμε ένα σχετικά ικανοποιητικό σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης, μόνο για τα βρέφη όμως. Αν εξαιρέσουμε τον φιλολογικό και πολιτιστικό μας σύλλογο, που λιμοκτονεί το χειμώνα, και τώρα τελευταία κάποιες αδύναμες προσπάθειες της πολιτείας για την ίδρυση μιας βιβλιοθήκης, δε διαθέτουμε κανενός είδους σχολείο για εμάς τους ίδιους. Ξοδεύουμε περισσότερα για να εξασφαλίσουμε τροφή για το σώμα μας - τόσο πολλά ώστε συχνά φτάνουμε στο σημείο να αρρωστήσουμε - απ' ό,τι για το πνεύμα μας. Πρέπει επιτέλους να φτιάξουμε σχολεία διαφορετικά, τέτοια που να μη μας αναγκάζουν να διακόπτουμε την παιδεία μας μόλις αρχίζουμε να γινόμαστε άνδρες ή γυναίκες. Πρέπει επιτέλους τα χωριά να γίνουν πανεπιστήμια και οι γηραιότεροι χωριανοί πρυτάνεις, αφού έχουν

ΔΙΑΒΑΣΜΑ

163

την άνεση χρόνου - αν πράγματι την έχουν - να αφιερώσουν την υπόλοιπη ζωή τους στη μελέτη. Γιατί θα πρέπει ο κόσμος να μείνει για πάντα περιορισμένος σε ένα Παρίσι και σε μια Οξφόρδη; Γιατί να μην μπορούν να έρθουν φοιτητές εδώ, στο Κόνκορντ, να μείνουν και να σπουδάσουν; Γιατί να μην μπορούμε να προσλάβουμε κάποιον σαν τον Αβελάρδο* για να μας διδάξει; Αλίμονο! Με το τάισμα των γελαδιών και τη δουλειά στο μαγαζί δε μας μένει χρόνος για σχολείο κι έτσι παραμελούμε την εκπαίδευση μας σε απελπιστικό βαθμό. Στον τόπο αυτό, τα χωριά θα έπρεπε να πάρουν τρόπον τινά τη θέση που έχουν οι ευγενείς στην Ευρώπη: να γίνουν προστάτες των καλών τεχνών. Στο κάτω κάτω, είναι αρκούντως ευκατάστατα. Το μόνο που τους λείπει είναι η μεγαλοψυχία και ο εξευγενισμός. Ξοδεΰουν πολλά χρήματα σε πράγματα που οι αγρότες και οι έμποροι τα νομίζουν σημαντικά, αλλά θεωρούν ουτοπική οποιαδήποτε πρόταση να διαθέσουν χρήματα για πράγματα που οι πιο σοφοί άνθρωποι ξέρουν ότι έχουν πολΰ μεγαλύτερη αξία. Η μικρή αυτή πόλη ξόδεψε δεκαεπτά χιλιάδες δολάρια για να χτίσει ένα δημαρχείο - ας είναι καλά ο πλούτος και η πολιτική - αλλά το πιο πιθανό είναι να μην ξοδέψει ούτε σε εκατό χρόνια ένα τέτοιο ποσό για να γεμίσει με δημιουργικό πνεύμα το κέλυφος αυτό που κατασκεύασε. Τα εκατόν είκοσι πέντε δολάρια που δίνονται κάθε χρόνο στον πολιτιστικό σύλλογο είναι το μοναδικό ποσό που ξοδεύεται με τον καλύτερο τρόπο στην πόλη αυτή. Αφού ζούμε στο δέκατο ένατο αιώνα, γιατί να μην απολαμβάνουμε τα πλεονεκτήματα που μας προσφέρει; Γιατί να είναι η ζωή μας επαρχιώτικη από κάθε έποψη; Αφού θέλουμε να διαβάζουμε εφημερίδες, γιατί να μην προσπεράσουμε τα κουτσομπολιά της Βοστόνης και να μην πάρουμε κατευθείαν την καλύτερη εφημερίδα του κόσμου; Ας σταματήσουμε επιτέλους να ρουφάμε τις κοινοτοπίες των «οικογενειακών» περιοδικών ή να ξεφυλλίζουμε τους «Κλάδους Ελαίων»** εδώ στη Νέα Αγγλία. Ας έρθουν σε μας όλες * Peter Abelard (1079-1142): Γάλλος φιλόσοφος και θεολόγος. (Χ.τ.Μ) ** «Olive Branches»: εφημερίδα των μεθοδιστών. (Σ.τ.Μ.)

164

WALDEN

οι δημοσιεύσεις των πνευματικών συλλόγων και θα δοΰμε αν ξέρουν στ' αλήθεια τίποτε. Γιατί να αφήνουμε την επιλογή των αναγνωσμάτων μας στους εκδοτικούς οίκους των Αδελφών Χάρπερ ή στους Ρέντινγκ και Σία; Όπως ο ευγενής με το εκλεπτυσμένο γούστο περιβάλλεται από όλα όσα συντελούν στην περαιτέρω πνευματική του καλλιέργεια - εξυπνάδα, εκπαίδευση, ευστροφία, βιβλία, πίνακες ζωγραφικής, αγάλματα, μουσική, εγχειρίδια φιλοσοφίας και τα λοιπά - έτσι ας κάνει και το χωριό. Ας μη σταματήσει στον έναν παιδαγωγό, στον έναν εφημέριο, στον ένα νεωκόρο, στη βιβλιοθήκη της ενορίας και στους τρεις επίλεκτους άνδρες μόνο και μόνο επειδή οι προσκυνητές πρόγονοί μας κάποτε, έναν παγωμένο χειμώνα πάνω σ' έναν αφιλόξενο βράχο τα έβγαλαν πέρα μονάχα με αυτούς. Η συλλογική δράση είναι σύμφωνη προς το πνεύμα των θεσμών μας· και είμαι βέβαιος πως, όσο περισσότερο ευημερούμε, τόσο πιο επαρκή γίνονται τα μέσα μας από εκείνα των Ευρωπαίων ευγενών. Η Νέα Αγγλία έχει τα μέσα να προσλάβει όλους τους σοφούς του κόσμου να έρθουν και να τη διδάξουν, να τους φιλοξενήσει χειμώνα καλοκαίρι και να πάψει επιτέλους να αποτελεί επαρχία. Αυτό είναι το διαφορετικό σχολείο που μας λείπεL Αντί για την τάξη των ευγενών, ας έχουμε εμείς ευγενή χωριά ανθρώπων. Αν είναι ανάγκη, ας μη χτίσουμε μια γέφυρα πάνω από το ποτάμι, ας κάνουμε λίγο μεγαλύτερη διαδρομή και, αντί γι' αυτό, ας υψώσουμε επιτέλους μια άλλη γέφυρα, μια αψίδα πάνω από τον σκοτεινό κόλπο της άγνοιας που μας περιβάλλει.

ΦΩΝΕΣ

Μένοντας όμως περιορισμένοι στα βιβλία, κι ας είναι τα πιο διαλεχτά και τα πιο κλασικά, και διαβάζοντας λίγες μόνο γλώσσες, οι οποίες δεν είναι παρά επαρχιακές διάλεκτοι, κινδυνεύουμε να ξεχάσουμε τη γλώσσα που μιλούν όλα τα πράγματα και τα γεγονότα χωρίς ίχνος μεταφοράς, η οποία είναι η πιο χρησιμοποιημένη και επίσημη στον κόσμο. Πολλά δημοσιοποιούνται στη γλώσσα αυτή, ελάχιστα όμως τυπώνονται. Οι ακτίνες του ήλιου που χύνονται μέσα από τις γρίλιες του παραθυρόφυλλου, με την αφαίρεση του παραθυρόφυλλου θα ξεχαστούν. Καμία μέθοδος, καμία επιστήμη δεν μπορεί να υπερβεί την ανάγκη να βρίσκεται κανείς αιωνίως σε εγρήγορση. Τι αξία έχει ένα μάθημα ιστορίας, φιλοσοφίας ή και ποίησης ακόμα, όσο καλό και αν είναι, οι καλύτερες συναναστροφές ή η πιο θαυμαστή ενασχόληση, σε σύγκριση με την επιστήμη του να βλέπει κανείς πάντοτε όλα όσα υπάρχουν; Θα παραμείνετε απλοί αναγνώστες, απλοί σπουδαστές, ή θα αρχίσετε να βλέπετε; Διαβάστε τη μοίρα σας, δείτε αυτά που βρίσκονται μπροστά σας και βαδίστε στο μέλλον. Το πρώτο καλοκαίρι δε διάβασα βιβλία· σκάλιζα το χωράφι μου για να φυτέψω φασολιές. Ή , μάλλον, συχνά έκανα Μ η καλύτερο από αυτό. Υπήρχαν φορές που δεν μπορούσα να θυσιάσω το μεγαλείο κάποιας συγκεκριμένης στιγμής για χάρη οποιασδήποτε δουλειάς, είτε χειρωνακτικής είτε πνευματικής. Μου αρέσει να έχω μεγάλα περιθώρια στη ζωή μου. Κάποιες φορές, τα πρωινά του καλοκαιριού, μετά το συνηθισμένο μπάνιο μου, καθόμουν στο ηλιόλουστο

166

WALDEN

κατώφλι μου από την αυγή ως το μεσημέρι, βυθισμένος στην έκσταση της ονειροπόλησης, ανάμεσα στα πεΰκα, τις καρυές και τα σουμάκια, μέσα σε μια μοναξιά και μια ησυχία που τίποτε δε διέκοπτε, ενώ τριγύρω τα πουλιά τραγουδούσαν ή φτερούγιζαν αθόρυβα καθώς περνούσαν μέσα από το σπίτι. Ώσπου ο ήλιος που άρχιζε να πέφτει από το δυτικό μου παράθυρο ή ο θόρυβος που έκανε το κάρο κάποιου ταξιδιώτη στη μακρινή δημοσιά μου θύμιζε το πέρασμα του χρόνου. Μεγάλωνα τις ώρες εκείνες, όπως μεγαλώνει το καλαμπόκι μέσα στη νύχτα - και αυτό ήταν για μένα κάτι πολύ πιο ευεργετικό από οποιαδήποτε χειρωνακτική εργασία. Δεν ήταν χρόνος που αφαιρούνταν από τη ζωή μου αλλά, αντίθετα, χρόνος που προσετίθετο σ' εκείνον που μου είχε ορίσει η μοίρα. Συνειδητοποίησα τι ακριβώς εννοούν οι Ανατολίτες όταν αναφέρονται στο διαλογισμό και στην εγκατάλειψη των εργασιών. Τον περισσότερο καιρό δεν ασχολιόμουν με το πώς περνούσαν οι ώρες. Η ημέρα προχωρούσε σαν να είχε μοναδικό σκοπό να φωτίσει κάποια δική μου εργασία* τη μια στιγμή ήταν πρωί και ορίστε, έπειτα από λίγο ήταν βράδυ, χωρίς να έχω καταφέρει τίποτε το αξιομνημόνευτο. Αντί να τραγουδώ κι εγώ σαν τα πουλιά, χαμογελούσα σιωπηλά με την αδιάκοπη καλή μου τύχη. Όπως εγώ άκουγα το τιτίβισμα του σπουργίτη που καθόταν στην καρυά μπροστά στην πόρτα μου, έτσι κι εκείνος μπορεί να άκουγε να βγαίνει μέσα από τη φωλιά μου το πνιχτό μου γελάκι και το υπόκωφο τραγούδισμά μου. Οι ημέρες μου δεν ήταν οι ημέρες της εβδομάδας, δεν έπαιρναν το όνομά τους από παγανιστικές θεότητες, δεν ψιλοκόβονταν σε ώρες, ούτε τις ροκάνιζαν οι χτύποι του ρολογιού. Γιατί ζούσα όπως οι Ινδιάνοι Πούρι, για τους οποίους λένε ότι «για το χθες, το σήμερα και το αύριο δεν έχουν παρά μόνο μία λέξη και τη διαφορά στο νόημα την εκφράζουν δείχνοντας πίσω για το χθες, μπροστά για το αύριο και προς τα πάνω για το σήμερα».* Δεν αμφιβάλλω ότι για τους συχωριανούς μου δεν ήμουν παρά ένας αργόσχολος* αν όμως με είχαν κρίνει τα πουλιά και τα λουλούδια με τα δικά * Ida Laura Pfeiffer (1797-1858): Αυστριακή ταξιδιοότρια και συγγραφέας. (Σ.τ.Μ.)

ΦΩΝΕΣ

167

τους μέτρα και σταθμά, δε θα με είχαν βρει κατώτερο τους. Είναι αλήθεια πως ο άνθρωπος πρέπει να αναζητά τα ενδιαφέροντά του μέσα του. Η ημέρα από τη φΰση της είναι πολΰ ήρεμη και δεν πρόκειται να τον κακολογήσει για την οκνηρία του. Αυτός ο τρόπος ζωής είχε τουλάχιστον ένα πλεονέκτημα σε σύγκριση με τις ζωές όσων ήταν υποχρεωμένοι να ψάχνουν αλλοΰ για ψυχαγωγία, στις παρέες και στα θέατρα: η ίδια η ζωή μου είχε γίνει η ψυχαγωγία μου και ποτέ δεν έπαυε να μου χαρίζει κι από κάτι καινούργιο. Ήταν ένα θεατρικό έργο με πολλές πράξεις και χωρίς τέλος. Αν ζούσαμε πάντοτε πραγματικά και αν ρυθμίζαμε τις ζωές μας συμφωνά με τον καλύτερο τρόπο που είχαμε μάθει, ποτέ δε θα υποφέραμε από ανία. Αν ακολουθείς το πνεύμα σου προσεκτικά, δε θα πάψει να σου δείχνει κι από μια νέα προοπτική κάθε ώρα που περνά. Οι δουλειές του σπιτιού ήταν κι αυτές μια ευχάριστη ενασχόληση. Όποτε έβλεπα το πάτωμά μου βρώμικο ξυπνούσα νωρίς και, αφού έβγαζα έξω στο γρασίδι όλα μου τα έπιπλα, το στρώμα και τη βάση του κρεβατιού, κατάβρεχα το πάτωμα, το πασπάλιζα με ψιλή λευκή άμμο από τη λίμνη κι έπειτα το έτριβα με μια σκούπα ώσπου να γίνει ολόλευκο και πεντακάθαρο. Και ως την ώρα που οι χωρικοί έπαιρναν το πρωινό τους ο ήλιος είχε στεγνώσει το σπίτι μου αρκετά ώστε να μπορώ να ξαναβάλω τα πράγματά μου μέσα κι έτσι η μελέτη μου δε διακοπτόταν σχεδόν καθόλου. Τα έπιπλα και τα αντικείμενα του νοικοκυριού μου συνέθεταν μια ευχάριστη εικόνα έτσι όπως ήταν σωριασμένα στο γρασίδι, σαν την πραμάτεια των γύφτων, με το τραπέζι μου με τα τρία πόδια, από το οποίο δεν είχα κατεβάσει τα βιβλία, την πένα και το μελανοδοχείο, να στέκεται καταμεσής στα πεύκα και τις καρυές. Μου φαινόταν σαν να χαίρονταν και τα ίδια που έβγαιναν από το σπίτι, και σαν να δυσανασχετούσαν όταν άρχιζα να τα κουβαλάω ξανά μέσα. Ώρες ώρες έμπαινα στον πειρασμό να φτιάξω μια τέντα και να καθίσω εκεί έξω. Αξιζε τον κόπο και με το παραπάνω να βλέπω τον ήλιο να καθρεφτίζεται πάνω στα πράγματα αυτά και να ακούω τον άνεμο ελεύθερο να φυσάει γύρω τους. Τα πιο οικεία μας αντικείμενα δείχνουν πολύ πιο ενδιαφέροντα έξω

168

WALDΕΝ

από το σπίτι παρά μέσα σ' αυτό. Ένα πουλί κάθεται σ' ένα κλαρί εκεί κοντά, βότανα φυτρώνουν κάτω από το τραπέζι και οι κλήματσίδες μιας βατομουριάς τυλίγουν τα πόδια του* πευκοβελόνες, αγκάθια από κάστανα και φΰλλα από αγριοφραουλιές βρίσκονται σκορπισμένα ολόγυρα. Μοιάζει σαν να είναι αυτός ο λόγος που τα μοτίβα αυτά από τη φΰση άρχισαν να σκαλίζονται πάνω στα έπιπλά μας, στα τραπέζια, στις καρέκλες και στα κρεβάτια μας - το γεγονός ότι κάποτε όλα αυτά τα έπιπλα είχαν σταθεί καταμεσής στη φΰση. Το σπίτι μου βρισκόταν στην πλαγιά ενός λόφου, στην άκρη ενός μεγάλου δάσους, μέσα σε μια συστάδα από νεαρά πεΰκα και καρυές, περίπου τριάντα μέτρα από τη λίμνη, στην οποία οδηγούσε ένα στενό, κατηφορικό μονοπάτι. Στην μπροστινή αυλή μου φύτρωναν αγριοφραουλιές, βατομουριές και αμάραντοι, βαλσαμόχορτα και χρυσόβεργες, θαμνώδεις δρΰες και αμμοκερασιές, φραγκοσταφυλιές και αγριοφιστικιές. Κοντά στα τέλη του Μάη, οι αμμοκερασιές {Cerasus pumila) στόλιζαν τις δυο πλευρές του μονοπατιού, με τα λεπτά τους άνθη κατανεμημένα σε σκιάδια γΰρω από τα κοντά κλαδιά τους, τα οποία το φθινόπωρο βάραιναν με μεγάλους και όμορφους καρπούς κι έπεφταν σαν πλεξούδες σε όλες τις πλευρές. Δοκίμασα τους καρπούς εκείνους από ευγένεια προς τη Φυση, παρ' όλο που βρήκα τη γεΰση τους μάλλον απωθητική. Τα σουμάκια {Rhus glabra) φύτρωναν σε αφθονία γΰρω από το σπίτι. Υψώνονταν από το ανάχωμα που είχα φτιάξει ολόγυρα και τον πρώτο χρόνο έφτασαν ίσαμε δΰο μέτρα ΰψος. Τα πλατιά, πτεροειδή φΰλλα τους παρουσίαζαν μια ευχάριστη, αν και παράξενη, εικόνα. Τα μεγάλα βλαστάρια, που ξεπετάγονταν αργά την άνοιξη από ξερά κλωνάρια που έμοιαζαν νεκρά, μεταμορφώνονταν ως διά μαγείας σε πράσινα, τρυφερά κλαριά όλο χάρη, με διάμετρο δΰο εκατοστά. Και μερικές φορές, καθισμένος στο παράθυρο, άκουγα ένα φρέσκο και τρυφερό κλαρί να πέφτει μ' έναν απαλό γδοΰπο στο έδαφος, παρ' όλο που δε φυσοΰσε το παραμικρό αεράκι, έχοντας σπάσει από το ίδιο του το βάρος· τόσο γρήγορα μεγάλωναν και βάραιναν τα αδΰναμα μέλη τους. Τον Αΰγουστο, οι αμέτρητοι καρποί τους, που την εποχή της ανθοφορίας

ΦΩΝΕΣ

169

προσέλκυαν πλήθη από άγριες μέλισσες, έπαιρναν σιγά σιγά το φωτεινό, βελούδινο πορφυρό τους χρο5μα και με το βάρος τους λύγιζαν πάλι κι έσπαγαν τα λεπτά κλαδιά. Καθισμένος στο παράθυρό μου το καλοκαιρινό αυτό απομεσήμερο βλέπω γεράκια να κάνουν κύκλους πάνω από το ξέφωτό μου. Το γουργουρητό των αγριοπερίστερων που πετούν κατά ζεΰγη ή κατά τριάδες λοξά από εκεί που κάθομαι ή κουρνιάζουν νευρικά στα κλαριά της λευκής πεΰκης πίσω από το σπίτι μου γεμίζει τον αέρα. Ένας ψαραετός αναταράζει τη γυάλινη επιφάνεια της λίμνης και σηκώνεται μ' ένα ψάρι στο ράμφος του. Ένα κουνάβι βγαίνει στα κλεφτά από το βάλτο και πιάνει ένα βατράχι στην όχθη της λίμνης. Το σπαθόχορτο λυγάει από το βάρος των καλαμοποταμίδων που φτερουγίζουν πέρα δώθε. Και εδώ και μισή ώρα ακοΰω το θόρυβο που κάνουν τα βαγόνια του τρένου καθώς μεταφέρουν επιβάτες από τη Βοστόνη στην εξοχή, ο οποίος άλλοτε χάνεται και άλλοτε ξαναδυναμώνει, σαν το φτερούγισμα της πέρδικας. Γιατί εγώ δεν έζησα τόσο απομακρυσμένος από τον κόσμο όσο εκείνο το αγόρι, που απ' ό,τι άκουσα κάποτε το πήρε στη δοΰλεψή του ένας γεωργός στα ανατολικά του χωρίου, αλλά πριν περάσει πολΰς καιρός το 'σκάσε και γύρισε σπίτι του, αποκαμωμένο και μην αντέχοντας άλλο μακριά. Δεν είχε ξαναδεί, λέει, ποτέ του ένα μέρος τόσο βαρετό και απομονωμένο* οι άνθρωποι του αγροκτήματος πάντα έλειπαν φαντάσου, ούτε το σφύριγμα του τρένου δεν ακουγόταν από εκεί! Αμφιβάλλω αν υπάρχει σήμερα ένα τέτοιο μέρος σε ολόκληρη τη Μασαχουσέτη: «Μα την αλήθεια, το χωριό μας έχει γίνει πια το άκρο ενός άξονα απ' τα φευγάτα εκείνα τρένα και πάνω απ' τη γαλήνια πεδιάδα μας ακούγεται και μας παρηγορεί ο ήχος του: Κόνκορντ».*

* Στίχοι του Έλερι Τσάνινγκ (1818-1901), Αμερικάνου ποιητή και οπαδού του υπερβατισμού, που ήταν στενός φίλος και πρώτος βιογράφος του Θορώ. (Σ.τ.Μ)

170

WALDEN

Η σιδηροδρομική γραμμή του Φίτσμπουργκ αγγίζει την όχθη της λίμνης περίπου πεντακόσια μέτρα πιο νότια από εκεί που μένω. Συνήθως πηγαίνω στο χωριό παίρνοντας το δρόμο δίπλα στις γραμμές. Αυτός είναι, σαν να λέμε, ο κρίκος που με συνδέει με την κοινωνία. Οι άνθρωποι στα φορτηγά τρένα που περνούν μου υποκλίνονται σαν να είμαστε παλιοί γνωστοί, μ' έχουν συνηθίσει πια τόσο συχνά που με προσπερνούν. Προφανώς με περνάνε για κάποιον εργαζόμενο στο σιδηρόδρομο και δεν έχουν άδικο: τέτοιος είμαι. Θα μου άρεσε κι εμένα να δουλεύω επισκευάζοντας τις γραμμές κάπου στην τροχιά της γης. Το σφύριγμα της ατμομηχανής ακούγεται στο δάσος μου χειμώνα καλοκαίρι. Μοιάζει με την κραυγή του γερακιού που πετά πάνω από την αυλή κάποιου αγρότη. Με πληροφορεί πως καταφθάνουν πολλοί αεικίνητοι έμποροι από την πόλη στα περίχωρα του χωριού ή εργατικοί επαρχιώτες από την άλλη μεριά. Πλησιάζοντας από τον ορίζοντα, οι φωνές τους, καθώς προειδοποιούν ο ένας τον άλλο να κατέβουν από τις γραμμές, μερικές φορές ακούγονται και στα δύο χωριά. Έ(ρτασαν τα τρόφιμά σας, χωρικοί! Ορίστε τα συσσίτιά σας! Και δεν υπάρχει κανένας αγρότης τόσο ανεξάρτητος ώστε να μπορεί να τους πει όχι. Και να η πληρωμή σας! Ουρλιάζει η σφυρίχτρα των χωρικών. Κορμοί δέντρων σαν πολιορκητικοί κριοί ορμούν με ταχύτητα είκοσι μιλίων την ώρα στα τείχη της πόλης, με προορισμό να γίνουν καρέκλες για να ξεκουράσουν όλους τους κατάκοπους και αποκαμωμένους πολίτες. Με τέτοια πελώρια και ατσούμπαλη ευγένεια προσφέρει η επαρχία ένα κάθισμα στην πόλη. Όλοι οι λόφοι με τα ινδιάνικα μύρτιλλα απογυμνώνονται, όλα τα χωράφια με θαμνόμουρα αποψιλώνονται και η ξυλεία μεταφέρεται στην πόλη. Ανεβαίνει το βαμβάκι, κατεβαίνει το ύφασμα* ανεβαίνει το μετάξι, κατεβαίνει το μαλλί* ανεβαίνουν τα βιβλία, κατεβαίνει το πνεύμα που τα γράφει. Όποτε βλέπω την ατμομηχανή με τα βαγόνια της να φεύγουν με μια κίνηση που μοιάζει με τις τροχιές των πλανητών - ή μάλλον με μια κίνηση που μοιάζει μ' εκείνη του κομήτη, αφού ο παρατηρητής

ΦΩΝΕΣ

171

δεν ξέρει αν με την ταχύτητα και την κατεύθυνση που έχει θα επισκεφτεί ποτέ ξανά το σύστημα αυτό, μια και η τροχιά του δε μοιάζει με καμπύλη ώστε να επιστρέψει - με τον ατμό να ανεμίζει πισω του σαν λάβαρο από χρυσές και ασημένιες τολύπες, μοιάζοντας με αληθινό, πουπουλένιο σύννεφο, από αυτά που έχω δει συχνά ψηλά στα ουράνια να ξεδιπλώνουν τα μηνύματά τους στο φως - σαν ο ημίθεος αυτός ταξιδιώτης, ο συννεφοσυνάχτης, να επρόκειτο σε λίγο να φορέσει τον ουρανό του ηλιοβασιλέματος για στολή. Όποτε ακούω αυτό το σιδερένιο άλογο να κάνει τους λόφους να αντηχούν από το βροντερό του χλιμίντρισμα, να τραντάζει με τα πόδια του τη γη και να βγάζει από τα ρουθούνια του φωτιά και καπνό (δεν ξέρω τι είδους φτερωτό άλογο ή δράκοντα θα βάλουν στη νέα μυθολογία) θαρρώ πως βρήκε πια η γη μια ράτσα άξια να κατοικήσει πάνω της. Μακάρι να ήταν όλα όπως φαίνονται και οι άνθρωποι να έκαναν τα στοιχεία της Φύσης υπηρέτες τους για ευγενείς σκοπούς! Αν το σύννεφο που κρέμεται πάνω από την ατμομηχανή ήταν ο ιδρώτας που προήλθε από ηρωικές πράξεις, ή αν ήταν τόσο ευεργετικό όσο εκείνο που αρμενίζει πάνω από τα χωράφια του αγρότη, τότε η Φύση μαζί με όλα της τα στοιχεία θα γινόταν ο ακούραστος συνοδός του ανθρώπου στις εργασίες του. Παρακολουθώ το πέρασμα του πρωινού τρένου με το ίδιο συναίσθημα που παρακολουθώ την ανατολή του ήλιου, η οποία δεν υπερβαίνει κατά πολύ το πρωινό τρένο σε περιοδικότητα. Βλέπω τα σύννεφα να απλώνονται μακριά στο βάθος και να ανεβαίνουν όλο και πιο ψηλά, να απομακρύνονται προς τα ουράνια καθώς το τρένο κατευθύνεται προς τη Βοστόνη, να καλύπτουν για λίγο τον ήλιο και να σκιάζουν το οπτικό μου πεδίο, ένα ουράνιο τρένο, που δίπλα του το ταπεινό τρένο με τα βαγόνια του κολλημένα στη γη δεν αποτελεί παρά την αιχμή μιας μακριάς λόγχης. Ο σταβλίτης του σιδερένιου αλόγου ξύπνησε πολύ νωρίς το χειμωνιάτικο αυτό πρωινό, πριν ακόμα σβήσουν τα αστέρια ανάμεσα στα βουνά, για να ταΐσει και να ζέψει το άτι του. Και η φωτιά ξύπνησε κι αυτή το ίδιο νωρίς, για να του δώσει ζωική θερμότητα και να το κάνει να ξεκινήσει. Μακά-

172

WALDEN

ρι όλη αυτή η δουλειά να ήταν τόσο αθώα όσο φαίνεται! Όταν έχει πέσει πολΰ χιόνι, του φοράνε το χιονοπέδιλό του, ένα γιγάντιο αλέτρι με το οποίο οργώνει ένα πελώριο αυλάκι, ενώ τα βαγόνια που ακολουθούν, όμοια με φυτευτική μηχανή, πασπαλίζουν όσους ταξιδιώτες και όσα εμπορεύματα βρεθούν στον δρόμο τους με το σπόρο του χιονιού. Όλη μέρα το άτι της φωτιάς τρέχει, πετώντας θαρρείς πάνω από όλη τη χώρα, και σταματάει μονάχα για να ξεκουραστεί ο αφέντης του. Καμιά φορά το διαπεραστικό και όλο περιφρόνηση ρουθούνισμά του με ξυπνά τα μεσάνυχτα, τότε που σε κάποια απόμακρη ρεματιά αντιμετωπίζει τα παγωμένα και χιονισμένα στοιχεία της Φΰσης. Και δε φτάνει πίσω στο στάβλο του παρά μόνο με τον αυγερινό, για να ξεκινήσει γι' άλλη μια φορά το ταξίδι του χωρίς ξεκούραση ή ΰπνο. Άλλες φορές πάλι το ακοΰω το βράδυ στο στάβλο του να φυσά για να διώξει την παραπανίσια ενέργεια που συγκέντρωσε όλη μέρα, για να ηρεμήσουν τα νεΰρα, το συκώτι και το μυαλό του, για να χαρεί λίγες ώρες σιδερένιου ΰπνου. Μακάρι όλη αυτή η δουλειά να ήταν τόσο ηρωική και επιβλητική όσο είναι επίμονη και παρατεταμένη! Μέσα από ερημικά δάση, μακριά από τα χωριά, εκεί όπου κάποτε έμπαινε μόνο ο κυνηγός κι αυτός μονάχα την ημέρα, τώρα περνούν τα φωτισμένα αυτά σαλόνια, χωρίς οι επιβάτες τους να γνωρίζουν καν που βρίσκονται. Τη μια στιγμή κάνουν στάση σε κάποιον ολόφωτο σταθμό στο χωριό ή στην πόλη, όπου περιμένει μαζεμένο το πλήθος, την άλλη στο Ζοφερό Βάλτο*, τρομάζοντας τις κουκουβάγιες και τις αλεπούδες. Οι αναχωρήσεις και οι αφίξεις των αμαξοστοιχιών αποτελούν τώρα πια τις ώρες της ημέρας στα χωριά. Φεύγουν κι έρχονται με τόση ακρίβεια και η σφυρίχτρα τους ακούγεται τόσο μακριά που οι αγρότες ρυθμίζουν τα ρολόγια τους μ' αυτήν, κι έτσι ένας καλολαδωμένος θεσμός καθορίζει ολόκληρη τη χώρα. Δεν έχει άραγε βελτιωθεί κάπως η ακρίβεια των ανθρώπων από τότε που εφευρέθηκε ο σιδηρόδρομος; Δε μιλούν και δε σκέορτονται πιο * Βαλτοόδεις εκτάσεις στις πολιτείες Βιρτζίνια και Βόρεια Καρολίνα. (Σ.τ.Μ.)

ΦΩΝΕΣ

173

γρήγορα στο σιδηροδρομικό σταθμό απ' ό,τι μιλούσαν και σκέορτονταν στο σταθμό της ταχυδρομικής άμαξας; Υπάρχει κάτι το ηλεκτρισμένο στην ατμόσφαιρα του πρώτου. Έ χ ω μείνει έκθαμβος με κάποια από τα θαύματα που έχει καταφέρει ο σιδηρόδρομος. Ορισμένοι από τους γειτονές μου, για τους οποίους ήμουν σίγουρος ότι ποτέ δε θα κατάφερναν να φτάσουν στη Βοστόνη με ένα μέσο που απαιτεί να είναι κάποιος τόσο ακριβής στην ώρα του, είναι πάντοτε παρόντες μόλις σημαίνει το καμπανάκι της αναχώρησης. Το να κάνουμε τα πάντα «όπως το τρένο» αποτελεί το μότο των καιρών μας. Και οπωσδήποτε είναι σημαντικό να σε προειδοποιεί τόσο συχνά και με τόση ειλικρίνεια μια τόσο ισχυρή δύναμη να κάνεις στην άκρη. Δε γίνεται καμία παΰση για να ειδοποιηθεί το πλήθος να διαλυθεί, καμία προειδοποιητική βολή πάνω από τα κεφάλια τους στην περίπτωση αυτή. Έχουμε κατασκευάσει μια μοίρα, μιαν Λτροπο, που ποτέ δεν κάνει στην άκρη. (Ας είναι αυτό το όνομα της ατμομηχανής σας.) Ανακοινώνεται ότι μια συγκεκριμένη ώρα και ένα συγκεκριμένο λεπτό αυτοί οι κεραυνοί θα εκτοξευτούν προς κάποια συγκεκριμένα σημεία του ορίζοντα κι εντούτοις αυτό δεν παρεμβαίνει στις εργασίες των ανθρώπων, ενώ από την άλλη μεριά της σιδηροδρομικής γραμμής βλέπεις τα παιδιά να πηγαίνουν κανονικά στο σχολείο τους. Ίσα ίσα που οι ζωές μας γίνονται πιο σταθερές. Εκπαιδευόμαστε έτσι όλοι μας να γίνουμε γιοι του Γουλιέλμου Τέλλου. Ο τόπος είναι γε;μάτος από αόρατους κεραυνούς. Κάθε μονοπάτι εκτός από το δικό σας είναι το μονοπάτι της μοίρας. Γι' αυτό, λοιπόν, τα μάτια σας δεκατέσσερα. Αυτό που βρίσκω αξιέπαινο στο εμπόριο είναι η επινοητικότητα και η τόλμη του. Δε σταυρώνει τα χέρια, δεν προσεύχεται στο Δία. Βλέπω κάθε μέρα τους ανθρώπους αυτούς να ξεκινούν τις δουλειές τους γεμάτοι κουράγιο και ικανοποίηση, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, να κάνουν πιο πολλά απ' όσα υποψιάζονται ακόμα και οι ίδιοι, και ίσως ακόμα να εργάζονται σε καλύτερο πόστο απ' αυτό που θα αναλάμβαναν ποτέ αν το επεδίωκαν συνειδητά. Λιγότερο θαυμάζω την ηρωισμό εκείνων που βρέθηκαν για μισή ώρα στην

174

WALDEN

πρώτη γραμμή της μάχης της Μπουένα Βίστα*, απ' ό,τι το όλο σταθερότητα και αισιοδοξία κουράγιο των ανδρών που για χειμερινή τους κατοικία έχουν το τρένο. Αυτοί οι άνθρωποι δε διαθέτουν απλώς το λεγόμενο «μεταμοσονΰκτιο» θάρρος, το οποίο συμφωνά με το Βοναπάρτη είναι το πιο σπάνιο. Το δικό τους θάρρος δεν πάει τόσο νωρίς για ΰπνο, γιατί και οι ίδιοι δεν πάνε για ΰπνο παρά μόνο όταν η θύελλα κοπάσει ή όταν παγώσουν οι τένοντες του σιδερένιου τους αλόγου. Αυτό το πρωινό του μεγάλου χιονιά, όταν μαίνεται μια χιονοθύελλα τόσο άγρια που για πολύ καιρό ακόμα θα παγώνει τα κόκαλα των ανθρώπων, ακοΰω τον πνιχτό ήχο του κουδουνιού της μηχανής τους να διαπερνά την ομίχλη που σχηματίζουν θαρρείς τα χνότα τους και να αναγγέλλει πως τα βαγόνια έρχονται, χωρίς μεγάλη καθυστέρηση, παρά το βέτο που τους πρόβαλε η χιονοθύελλα που κατέφθασε από τα βορειοανατολικά. Και βλέπω τους ζευγάδες αυτούς σκεπασμένους με χιόνι και πάχνη, με τα κεφάλια τους να προβάλλουν από ένα αλέτρι που δεν πετά στην άκρη μαργαρίτες και δεν καταστρέφει φωλιές ποντικών του αγρού, σαν βράχους της Σιέρα Νεβάντα, που βρίσκονται θαρρείς σε κάποιο εξοατερο μέρος του σύμπαντος. Το εμπόριο διαθέτει απρόσμενη αυτοπεποίθηση και μαζί αυτοκυριαρχία, βρίσκεται πάντα σε εγρήγορση, αγαπά την περιπέτεια, είναι ακούραστο. Οι μέθοδοί του σε γενικές γραμμές είναι πολύ ανεπιτήδευτες, πολύ περισσότερο από πολλά φανταστικά εγχειρήματα και συναισθηματικά πειράματα, εξ ου και η μοναδική του επιτυχία. Νιώθω να αναζωογονούμαι και να ανοίγουν οι ορίζοντές μου όποτε ακούω το θόρυβο του φορτηγού τρένου που περνάει από κοντά μου και οσφραίνομαι τις μυρωδιές του φορτίου του, οι οποίες απλώνονται σε όλη την απόσταση από το λιμάνι της Βοστόνης ως τη λίμνη Τσάμπλεϊν, φέρνοντας στο νου μου μακρινά μέρη, κοραλλιογενείς υφάλους. Ινδικούς Ωκεανούς, τροπικά κλίματα και όλη την έκταση της γης. Νιώθω σαν να 'μαι πολίτης του κόσμου όταν βλέπω τα φοι* Πεδίο μάχης του αμερικανομεξικανικοΰ πολέμου (1847). (Σ.τ.Μ.)

ΦΩΝΕΣ

175

νικόφυλλα που θα σκεπάσουν τόσα και τόσα ξανθά κεφάλια των ανθρώπων της Νέας Αγγλίας το επόμενο καλοκαίρι, όταν βλέπω την κάνναβη από τη Μανίλα και τα κελύφη από τους σπόρους του κακάο, τις παλιατσαρίες, τα τσουβάλια, τα παλιοσιδερα και τα σκουριασμένα καρφιά. Εκείνο το φορτίο από σκισμένα πανιά πλοίων είναι πιο ευανάγνωστο και πιο ενδιαφέρον τώρα απ' ό,τι θα 'ναι όταν όλα αυτά τα πανιά γίνουν χαρτί και βιβλία. Ποιος άλλος είναι σε θέση να περιγράψει με τόση γλαφυρότητα τις καταιγίδες που πέρασαν απ' ό,τι τα ίδια τους τα σκισίματα; Είναι τυπογραφικά δοκίμια που δεν έχουν ανάγκη από διόρθωση. Να, τώρα περνάει η ξυλεία από τα δάση του Μέιν, που γλίτωσε, που δεν την παρέσυρε στη θάλασσα η τελευταία πλημμυρά του ποταμού, που η τιμή της ανέβηκε τέσσερα δολάρια η χιλιάδα εξαιτίας των ξΰλων που χάθηκαν ή έσπασαν: πεύκο, έλατο, κέδρος - πρώτης, δεύτερης, τρίτης και τέταρτης ποιότητας* δεν πάει πολΰς καιρός που όλα είχαν μία ποιότητα, τότε που ορθώνονταν περήφανα κρατώντας συντροφιά στις αρκούδες, στις άλκες και στα καριμπού. Έπειτα έρχεται ένα φορτίο ασβέστη από το Τόμαστον, πρώτης διαλογής, που θα ταξιδέψει μακριά πριν τον «σβήσουν». Κι αυτές οι μπάλες από κουρέλια κάθε χρώματος και ποιότητας, ο απόλυτος ξεπεσμός του βαμβακιού και του λιναριού, η κατάληξη κάθε ρούχου. Σχέδια που δεν είναι πια πουθενά της μόδας, εκτός ίσως από το Μιλγουόκι, μαζί με όλα εκείνα τα εξαίσια υφάσματα, αγγλικά, γαλλικά ή αμερικανικά εμπριμέ, βαμβακερά, μουσελίνες και τα λοιπά. Μαζεμένα από τις τέσσερις γωνιές της μόδας και της φτώχειας, που προορίζονται να γίνουν χαρτί ενός χρώματος ή λίγων μονάχα αποχρώσεων, πάνω στο οποίο, μα την αλήθεια, θα γραφτούν ιστορίες από την αληθινή ζωή, ευτελείς και ποιοτικές, βασισμένες σε πραγματικά γεγονότα! Αυτό εδώ το κλειστό βαγόνι μυρίζει παστό ψάρι: αυτή η δυνατή, εμπορική μυρωδιά της Νέας Αγγλίας, που μου φέρνει στο νου το Γκραντ Μπανκς* και τα ψαράδικα. Ποιος δεν έχει δει ποτέ του παστό ψάρι, καλά αλατισμέ* Τόπος αλιείας στο βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό. (Σ.τ.Μ.)

176

WALDEN

vo, έτσι που να αντέχει τον σκληρό αυτό κόσμο, έτσι που τίποτε να μην μπορεί να το χαλάσει, με μια καρτερικότητα που κάνει ακόμα και τους αγίους να κοκκινίζουν από ντροπή; Έχοντας αυτό ως μοναδική τροφή μπορείτε να σκουπίσετε ή να στρώσετε τους δρόμους, να κόψετε ξΰλα για προσάναμμα κι ο αγωγιάτης με το ζωντανό του μπορεί με αυτό να αντιμετωπίσει ήλιο, αέρα και βροχή. Και ο μαγαζάτορας, όπως έκανε πράγματι κάποτε ένας στο Κόνκορντ, μπορεί να το κρεμάσει στην πόρτα του σαν σημάδι ότι το κατάστημά του είναι ανοιχτό, ώσπου στο τέλος ο πιο ηλικιωμένος του πελάτης να μην μπορεί να πει αν είναι ζώο, φυτό ή μέταλλο, και παρ' όλα αυτά να έχει παραμείνει τόσο αγνό όσο μια χιονονιφάδα κι αν το βάλεις στη χύτρα και το βράσεις να μεταμορφωθεί σ' ένα εξαίρετο σαββατιάτικο γεΰμα. Μετά έρχονται ισπανικά δέρματα, με τις ουρές να διατηρούν ακόμα το στριφογυριστό τους σχήμα και τη γωνία απόκλισης που είχαν όταν τα γελάδια στα οποία ανήκαν αλώνιζαν στις πεδιάδες των ισπανικών αποικιών. Οι ουρές αυτές αποτελούν πρότυπο πείσματος, το οποίο μαρτυρά πόσο λίγη δύναμη έχουν τελικά όλες οι φαυλότητες των ανθρώπινων θεσμών. Ομολογώ, πρακτικά μιλώντας, ότι μόλις μάθω την αληθινή διάθεση ενός ανθρώπου δεν έχω καμιά ελπίδα να την αλλάξω προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο, σ' αυτή τη ζωή τουλάχιστον. Όπως λένε οι Ανατολίτες: «Την ουρά ενός σκύλου μπορείς να τη ζεστάνεις, να τη σιδερώσεις και να τη δέσεις σφιχτά, κι όμως, έπειτα από χρήση δώδεκα ετών θα εξακολουθεί να διατηρεί το φυσικό της σχήμα». Η μοναδική αποτελεσματική θεραπεία για ένα θράσος σαν κι αυτό που επιδεικνύουν τέτοιες ουρές είναι να τις κάνουν κόλλα, πράγμα που νομίζω ότι γίνεται συνήθως. Μόνο έτσι μπορούν να μείνουν στη θέση τους. Να κι ένα βαρέλι μελάσα ή μπράντι που προορίζεται για τον Τζον Σμιθ από το Κάτινγκσβιλ του Βερμόντ, έναν έμπορο στα Πράσινα Όρη, ο οποίος εξυπηρετεί τους αγρότες της περιοχής και αυτή τη στιγμή πιθανόν να στέκεται στο κεφαλόσκαλό του με το μυαλό του στις τελευταίες αφίξεις στο λιμάνι, υπολογίζοντας πώς μπορεί να επηρεάσουν τις τιμές του ή λέγοντας στους πελάτες του, όπως τους έχει ήδη πει είκοσι φο-

ΦΩΝΕΣ

177

ρές από το πρωι, ότι περίμενε ι ενα βαρέλι μελασα ή μπράντι εξαίρετης ποιότητας με το επόμενο τρένο. Στο κάτω κάτω, το έχει ανακοινώσει και η τοπική εφημερίδα. Ενώ όλα αυτά πάνε βόρεια, άλλα έρχονται νότια. Ένας συριστικός ήχος με κάνει να σηκώσω τα μάτια από το βιβλίο μου. Βλέπω τον κορμό ενός πανύψηλου πεΰκου, κομμένο από τους μακρινούς λόφους του βορρά, να έρχεται πετώντας θαρρείς πάνω από τα Πράσινα Όρη και το Κονέκτικατ, σαν βέλος, να διασχίζει σε δέκα λεπτά το χωριό και τα περίχωρα κι έπειτα να χάνεται για πάντα από τα μάτια μας, τρέχοντας ολοταχώς «να γίνει κατάρτι κάποιου μεγάλου ναΰαρχου».*

Ακούστε! Να το τρένο με τα ζωντανά, που μεταφέρει τα κοπάδια χίλιων λόφων σκίζοντας τον αέρα, μαζί με παχνιά, στάβλους και μαντριά, τους βοσκούς με τις γκλίτσες τους και τα βοσκόπουλα καταμεσής στα κοπάδια τους, όλα εκτός από τα ορεινά βοσκοτόπια, τα παρασέρνει σαν φύλλα που φέρνει από τα βουνά ο άνεμος του Σεπτέμβρη. Ο αέρας γεμίζει με τα βελάσματα των μοσχαριών και των προβάτων και με τα μουγκρητά των βοδιών, λες και περνά από μπροστά μας μια ολόκληρη κοιλάδα μαζί με τα βοσκοτόπια της. Όταν ο γέρικος τράγος, ο αρχηγός του κοπαδιού, τραντάζει το κουδούνι του, τα βουνά χοροπηδούν σαν τραγιά και οι λόφοι σαν αρνάκια. Να κι ένα βαγόνι μες στη μέση, γεμάτο βοσκούς, που το λειτούργημά τους έχει πέσει σε αχρηστία, που έχουν γίνει ένα με το ποίμνιό τους, εξακολουθώντας όμως να κρατούν σφιχτά τις γκλίτσες τους, τα μοναδικά σκήπτρα του αξιώματός τους. Όμως πού είναι τα σκυλιά τους; Τρελάθηκαν με όλη αυτή την οχλοβοή, έχασαν την όσφρησή τους. Μου φαίνεται πως τα ακούω να γαβγίζουν πίσω από τους λόφους του Πίτερμπορο ή να ανηφορίζουν βαριανασαίνοντας τη δυτική πλαγιά * John Milton (1608-1674): Άγγλος ποιητής - από το Χαμένο παράδεισο.

(Σ.τ.Μ.)

178

WALDEN

των Πράσινων Ορέων. Δε θα καθίσουν να περιμένουν τον Χάρο. Και το δικό τους λειτούργημα έχει πέσει σε αχρηστία. Η πίστη και η εξυπνάδα τους έχουν χάσει την αίγλη τους. Θα γυρίσουν στα σκυλόσπιτά τους με την ουρά στα σκέλια ή μπορεί να γίνουν άγρια και να κάνουν κολιγιά με τις αλεπούδες και τους λΰκους. Έτσι περνάει και χάνεται η βουκολική ζωή μας. Όμως το κουδούνι αντηχεί και πρέπει να κάνω στην άκρη, να κατέβω από τις ράγες και ν' αφήσω να περάσουν τα βαγόνια. «Τι με νοιάζει εμένα το τρένο; Ποτέ δεν πάω να δω που τελειώνουν οι γραμμές του. Γεμίζει μερικές τρύπες, Φτιάχνει αναχώματα για τα χελιδόνια, Σηκώνει χώμα και σκόνη Και κάνει τα βατόμουρα να μεγαλώνουν».

Όμως διασχίζω τις ράγες του σαν να ήταν καρόδρομος στο δάσος. Δε θα καθίσω να τσοΰξουν τα μάτια μου και να τρυπήσουν τα αυτιά μου από τον καπνό, τον ατμό και τη φασαρία του. Τώρα που πέρασαν τα βαγόνια, και μαζί τους όλος εκείνος ο αεικίνητος κόσμος, και τα ψάρια στη λίμνη σταμάτησαν να νιώθουν το τράνταγμά τους, είμαι πιο μόνος από ποτέ. Για το υπόλοιπο του μεγάλου αυτοΰ απογεύματος το διαλογισμό μου διακόπτει μονάχα ο μακρινός ήχος των κάρων και των υποζυγίων που περνούν από το δημόσιο δρόμο. Κάποιες Κυριακές, όταν ο αέρας φυσούσε προς τα εδώ, άκουγα τις καμπάνες από τις εκκλησιές του Λίνκολν, του Άκτον, του Μπέντφορντ ή του Κόνκορντ: μια απαλή, γλυκιά και κατά κάποιον τρόπο (ρυσική μελωδία, άξια να αντηχεί στις ερημιές. Αν βρίσκεσαι σε αρκετή απόσταση μέσα στο δάσος, στον ήχο αυτό προστίθεται μια παράξενη δόνηση, ένα βουητό, σαν να 'ναι τα πευκοβέλονα που φαίνονται στον ορίζοντα οι χορδές μιας άρπας που τις σαρώνει ο χτύπος

ΦΩΝΕΣ

179

της καμπάνας. Κάθε ήχος που ακούγεται, ακόμα κι από τη μέγιστη δυνατή απόσταση, παράγει το ίδιο αποτέλεσμα, μια δόνηση της συμπαντικής λΰρας, όπως η ατμόσφαιρα κάνει τις μακρινές βουνοκορφές να φαντάζουν όμορφες στα μάτια μας χαριζοντάς τους τη γαλάζια τους απόχρωση. Η μελωδία που έφτανε ως τα αυτιά μου ήταν τραγουδισμένη απ' τον αέρα, ειχε συνομιλήσει με κάθε φύλλο και κάθε πευκοβελόνα του δάσους, ήταν το κομμάτι εκείνο του ήχου που είχαν πάρει τα στοιχεία της Φΰσης, το είχαν μεταλλάξει και το είχαν στείλει να αντηχήσει από τη μια ρεματιά στην άλλη. Η ηχώ αποτελεί, ως ένα σημείο, ήχο πρωτότυπο κι εκεί βρίσκεται η μαγεία και η γοητεία της. Δεν είναι απλά η επανάληψη των στοιχείων εκείνων στον ήχο της καμπάνας που αξίζει να επαναληφθούν, αλλά αποτελεί εν μέρει τη φωνή του δάσους. Είναι οι ίδιες αρχαίες λέξεις και οι ίδιες νότες που τραγουδούσαν κάποτε οι νύμφες. Όταν έπεφτε το βράδυ, το μακρινό μουγκρητό κάποιας αγελάδας που ερχόταν από τον ορίζοντα, πέρα από το δάσος, ακουγόταν στ' αυτιά μου γλυκό και μελωδικό και στην αρχή το περνούσα για τη φωνή κάποιων τροβαδούρων που καμιά φορά μου έκαναν καντάδα καθώς περιπλανιόνταν σε λόφους και κοιλάδες. Σύντομα όμως καταλάβαινα - χωρίς μεγάλη απογοήτευση - ότι επρόκειτο απλώς για τη φθηνή μουσική των αγελάδων. Δεν έχω πρόθεση να σατιρίσω το τραγούδισμα εκείνων των νέων αλλά αντίθετα να εκφράσω τον θαυμασμό μου γι' αυτό, λέγοντας πως αντιλαμβανόμουν ότι συγγένευε με τη μουσική της αγελάδας, μια και τα δύο αποτελούν τελικά εκφράσεις της Φύσης. Κάθε βράδυ στις επτά και μισή, για μια συγκεκριμένη εποχή του καλοκαιριού, αφού είχε περάσει το βραδινό τρένο, τα νυχτοπούλια έψελναν για μισή ώρα τον εσπερινό τους, καθισμένα σ' έναν κορμό κοντά στην πόρτα μου ή πάνω στο οριζόντιο δοκάρι\ης στέγης του σπιτιού μου. Ξεκινούσαν το τραγούδι τους λες και είχαν ρολόι, μέσα σε διάστημα πέντε λεπτών από τη συγκεκριμένη ώρα, ανάλογα με τη δύση του ήλιου. Έτσι μου δόθηκε η σπάνια ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά τις συνήθειές τους. Μερικές φορές άκουγα τέσσερα ή πέ-

180

WALDEN

ντε σε διάφορα μέρη του δάσους, που το ένα τύχαινε να ακολουθεί το άλλο στο ρυθμό κατά ένα μέτρο, λες και διάβαζαν από παρτιτούρα. Ήταν τόσο κοντά σε μένα που διέκρινα όχι μόνο το πλατάγισμά τους έπειτα από κάθε νότα αλλά συχνά κι εκείνο το μοναδικό βουητό που είχε το κελάηδισμά τους, που έμοιαζε με μΰγα πιασμένη σε ιστό αράχνης, μόνο που ήταν πιο δυνατό. Κάποιες φορές, όταν βρισκόμουν στο δάσος, έβλεπα ένα τους να κάνει κΰκλους γΰρω μου σαν να ήταν δεμένο με σκοινί* μάλλον είχα πλησιάσει πολΰ κοντά στα αυγά του. Τραγουδούσαν με διαλείμματα όλη νΰχτα, ενώ ιδιαίτερη μουσικότητα έδειχναν μόλις ανέτελλε ο ήλιος και λίγο πριν. Όταν τα άλλα πουλιά σωπαίνουν, οι γκιόνηδες αρχινούν το δικό τους τραγούδι, που είναι σαν τον αρχαίο ολολυγμό της μοιρολογίστρας. Τα θλιβερά ουρλιαχτά τους είναι στ' αλήθεια αντάξια ενός Μπεν Τζόνσον*. Αχ, τα σοφά αυτά ξωτικά του μεσονυχτίου! Δεν είναι το τραγούδι τους το ειλικρινές και ευθύ τραλαλά των ποιητών αλλά, χωρίς αστεία, πρόκειται για μια σοβαρότατη επικήδεια μελωδία, σαν ν' ακοΰς αυτόχειρες εραστές να παρηγορεί ο ένας τον άλλο στα περιβόλια του κάτω κόσμου, καθώς θυμούνται τα βάσανα και τις χαρές του ουράνιου έρωτα. Παρ' όλα αυτά λατρεύω να ακούω το μοιρολόι τους, τις μελαγχολικές ερωταπαντήσεις τους που αντηχούν σης παρυφές του δάσους. Ώρες ώρες μου θυμίζουν μουσική και γλυκόλαλα αηδόνια* λες και το τραγούδισμά τους συμβολίζει τη σκοτεινή και δακρύβρεχτη πλευρά της μουσικής, τις λύπες και τους στεναγμούς που κι αυτοί πρέπει να τραγουδηθούν. Είναι πνεύματα, τα υπόγεια πνεύματα και τα μελαγχολικά προμηνύματα των έκπτωτων ψυχών που κάποτε, έχοντας ανθρώπινες μορφές, περπατούσαν κάθε νύχτα πάνω στη γη κι επιδίδονταν σε πράξεις σκοτεινές και τώρα ξεπληρώνουν τις αμαρτίες τους υμνολογώντας πένθιμα και θρηνώντας στα μέρη όπου αμάρτησαν. Μου δίνουν μια καινούργια αίσθηση της ποικιλίας και των δυνατοτήτων της Φύσης, που αποτελεί την κοινή μας κατοικία. Ω-ω-ω-ω, πον να μην είχα γεννηθεί ποτέ-ε-ε-ε! αναστε* Ben Jonson (1573;-1637): Άγγλος δραματουργός. (Σ.τ.Μ.)

ΦΩΝΕΣ

181

νάζει ενας από αυτή την πλευρά της λίμνης κι έπειτα, με τη νευρικότητα της απόγνωσης, σηκώνεται, κάνει έναν κΰκλο στον αέρα και κουρνιάζει σε άλλο σημείο μέσα στις γκρίζες βελανιδιές. Που να μην είχα γεννηθεί ποτέ-ε-ε-ε! απαντά τότε ένας άλλος από την αντίπερα όχθη με τρεμουλιαστή ειλικρίνεια και η τελευταία συλλαβή αντηχεί απαλά από πέρα μακριά, από το δάσος του Λίνκολν. Επίσης μου έκανε καντάδα μια κουκουβάγια. Από κοντά, το χουχοΰτισμά της μπορεί να φανεί ο πιο μελαγχολικός ήχος σε ολόκληρη τη Φΰση, σαν να το προόριζε για απόλυτο στερεότυπο, σαν να ήθελε να αποτυπώσει για πάντα με τη φωνή της το επιθανάτιο κλάμα ενός ανθρώπου - κάποιου φτωχού, αδύναμου θνητού κατάλοιπου, που έχει αφήσει πίσω του κάθε ελπίδα και ουρλιάζει σαν ζώο, αλλά με λυγμούς ανθρώπινους, καθώς εισέρχεται στη σκοτεινή κοιλάδα. Η παράξενη, κελαρυστή μελωδικότητά του κάνει τον ήχο αυτό ακόμα πιο αβάσταχτο - όποτε προσπαθώ να τον μιμηθώ, ο πρώτος φθόγγος που μου έρχεται στο μυαλό είναι το «γκλ» - σαν να αποτελεί την έκφραση ενός νου που έχει φτάσει στο απώτατο στάδιο μιας κολλώδους, μουχλιασμένης απονέκρωσης κάθε υγιούς και θαρραλέας σκέψης. Μου έφερνε στο μυαλό βρικόλακες, ανθρώπους που είχαν χάσει τα λογικά τους, ουρλιαχτά παραφρόνων. Να όμως που τώρα ένα άλλο πουλί απαντά από πιο μακριά μέσα στο δάσος, με ένα τραγούδι που η απόσταση το κάνει στ' αλήθεια μελωδικό: χον-χον-χον-χονρα-χον και πράγματι, οι συνειρμοί που μου φέρνει είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος τους ευχάριστοι, είτε μέρα το ακούω είτε νύχτα, καλοκαίρι ή χειμώνα. Ευχαριστώ την πλάση που υπάρχουν οι κουκουβάγιες, κι ας νομίζουν οι άνθρωποι πως το μόνο που βγάζουν είναι ηλίθιες και μανιακές κραυγές. Πρόκειται για έναν ήχο θαυμαστά ταιριαστό με τους βάλτους και τα μισοσκότεινα δάση που ποτέ δεν τα φωτίζει καλά η μέρα: μια αχανής και ανεκμετάλλευτη Φύση που ο άνθρωπος δεν έχει αναγνωρίσει. Εκφράζουν το απόλυτο λυκόφως και τις ανικανοποίητες σκέψεις που έχουμε όλοι μέσα μας. Όλη μέρα ο ήλιος έριχνε τις ακτίνες του στην επιφάνεια κάποιου άγριου βάλτου, εκεί

182

WALDEN

όπου στέκεται μονάχο ένα έλατο με βρΰα να κρέμονται στα κλαδιά του· μικρά γεράκια κάνουν κύκλους στον αέρα, η παπαδιτσα ψευδιζει ανάμεσα στα αειθαλή κι από κάτω παραμονεύει η πέρδικα και ο λαγός. Τώρα όμως ξεκινά μια πιο θλιβερή και σκοτεινή μέρα και μια διαφορετική ράτσα πλασμάτων ξυπνά για να εκφράσει το νόημα της Φύσης στο μέρος εκείνο. Αργά το βράδυ άκουγα το μακρινό θόρυβο που έκαναν οι άμαξες καθώς περνούσαν πάνω από γέφυρες - ένας ήχος που τη νΰχτα ακούγεται σε απόσταση μεγαλύτερη σχεδόν απ' οποιονδήποτε άλλο - τα γαβγίσματα σκυλιών και κάποιες φορές ξανά το μουγκρητό μιας απαρηγόρητης αγελάδας σε κάποιο μακρινό στάβλο. Εν τω μεταξύ, όλη η όχθη αντηχούσε από τα κοάσματα των φρύνων, τα ανήσυχα πνεύματα των παλιών γλεντζέδων που προσπαθούν να τραγουδήσουν ένα σκοπό μέσα στα νερά της λίμνης τους, όμοια με τα νερά της Στυγός - και ας μου συγχωρήσουν οι νύμφες της λίμνης Ουόλντεν τη σύγκριση αυτή, αφού παρ' όλο που δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου φύκια εκεί, βατράχια σίγουρα υπάρχουν - οι πότες που πασχίζουν να κρατήσουν ζωντανή την εύθυμη ατμόσφαιρα των παλιών γιορταστικών τους συμποσίων, παρ' όλο που οι φωνές τους έχουν πια βραχνιάσει και ακούγονται σπασμένες και βαριές σε μια παρωδία κεφιού, το κρασί έχει χάσει πια τη γεύση του και έχει γίνει ένα ζουμί που δε χρησιμεύει παρά για να φουσκώσει τις κοιλιές τους και η γλυκιά μέθη δεν έρχεται ποτέ να πνίξει τις παλιές αναμνήσεις, μόνο ο κορεσμός, το μούλιασμα και το φούσκωμα. Ο πιο γηραιός και σεβάσμιος απ' όλους, με το πιγούνι του ακουμπισμένο πάνω σ' ένα νούφαρο, σαν πετσέτα για να συγκρατεί τα σάλια του, εδώ, σ' αυτή τη βόρεια ακτή, κατεβάζει μια μεγάλη γουλιά από το νερό που κάποτε περιφρονούσε και περνά στους συντρόφους του μια κούπα, κραυγάζοντας: xQ-Q-Q-Q-ooovKy TQ-Q-Q-Q-ooovKy TQ-Q-Q-Q-ooovx! Κι αμέσως έρχεται από κάποιο μακρινό όρμο, από εκεί όπου ο δεύτερος σε σειρά γήρατος έχει αδειάσει τη δική του κούπα, η επανάληψη του ίδιου συνθήματος. Και όταν η παρατήρηση αυτή έχει κάνει τον κύκλο όλων των ακτών, τότε πια αναφωνεί και ο τελετάρχης όλο ικανό-

ΦΩΝΕΣ

183

ποίηση: τρ-ρ-ρ-ρ-οοονκ! Και ο καθένας με τη σειρά του, από τον πιο χοντρό ως τον λιγότερο φουσκωμένο, με την πιο άδεια κοιλιά, το επαναλαμβάνει, μην τύχει και γίνει κανένα λάθος και δεν το καταλάβει κανείς. Κι έπειτα η κοΰπα κάνει το γΰρο ξανά και ξανά, ώσπου έρχεται ο ήλιος και διαλύει την πρωινή ομίχλη. Ο μόνος που έχει μείνει χωρίς να βουτήξει στα βάθη της λίμνης είναι ο πατριάρχης, που εξακολουθεί να κρώζει που και που, σταματώντας ενδιάμεσα να αφουγκραστεί για κάποια απάντηση, μάταια όμως. Δεν είμαι σίγουρος αν άκουσα ποτέ τη φωνή του κόκορα από το ξέφωτό μου. Σκεφτόμουν καμιά φορά ότι θα άξιζε τον κόπο να έπαιρνα ένα πετεινάρι μόνο και μόνο για τη μουσική του, να το έχω σαν ωδικό πτηνό. Το τραγούδι αυτοΰ του πρώην άγριου ινδικού φασιανού είναι οπωσδήποτε το πιο εντυπωσιακό από όλων των άλλων πουλιών, κι αν γινόταν να έρθει στη χώρα μας χωρίς να έχει πρώτα εξημερωθεί, σύντομα η λαλιά του θα είχε γίνει ο πιο δημοφιλής ήχος των δασών μας, ξεπερνώντας την κραυγή της αγριόχηνας και το χουχούτισμα της κουκουβάγιας. Φανταστείτε έπειτα τι κακαρίσματα θα αρχινούσαν οι κότες για να γεμίσουν τα κενά ανάμεσα στα λαλήματα του κύρη τους! Δεν είναι ν' απορεί κανείς για το λόγο που πρόσθεσε ο άνθρωπος το πουλί αυτό στη στρατιά των κατοικίδιών του εκτός βέβαια από τα αυγά και το κρέας του. Να κάνατε έναν περίπατο, ένα χειμωνιάτικο πρωινό, σ' ένα δάσος όπου θα αφθονούσαν τα πουλιά αυτά και να ακούγατε τα άγρια κοκόρια να κρώζουν πάνω στα δέντρα, με καθάριες και στριγκιές φωνές πάνω από τη γη που θ' αντηχούσε, πνίγοντας τις πιο αδύναμες μελωδίες των άλλων πουλιών - για φανταστείτε το! Θα ξυπνούσαν έθνη ολάκερα. Ποιος δε θα ξυπνούσε νωρίς, όλο και πιο νωρίς κάθε μέρα, ώσπου στο τέλος θα γινόταν απίστευτα υγιής, πλούσιος και σοφός; Οι ποιητές όλων των χωρών του κόσμου, μαζί με τα κελαηδίσματα των ντόπιων τραγουδιστών τους επαινούν και τη φωνή του ξένου αυτού πουλιού. Κανένα κλίμα δεν είναι αφιλόξενο για το γενναίο κόκορα. Είναι πιο ιθαγενής κι από τους ντόπιους ακόμα. Η υγεία του είναι άριστη, τα πνευμόνια του γερά, το φρόνημά του πάντοτε υψηλό. Ακόμα και οι

184

WALDEN

ναυτικοί στον Ατλαντικό και στον Ειρηνικό Ωκεανό ξυπνούν από τη φωνή του. Όμως εμενα ποτέ δε με ξύπνησε το στριγκό του τραγούδι. Δεν ειχα σκύλο, γάτα, αγελάδα, γουρούνι ή κότες. Θα μπορούσε να πει λοιπόν κάνεις ότι στην κατοικία μου υπήρχε έλλειψη σπιτικών ήχων: δεν ακουγόταν ούτε ο ήχος από το ανακάτεμα του γάλακτος στην καρδάρα, ούτε το τραγούδι της χύτρας, ούτε το σφύριγμα από το σαμοβάρι, ούτε το κλάμα των παιδιών, ήχοι καθησυχαστικοί και παρηγορητικοί. Κάποιος με πεπαλαιωμένες αντιλήψεις σίγουρα θα έχανε τα λογικά του ή θα πέθαινε από ανία. Δεν υπήρχαν ούτε καν αρουραίοι στους τοίχους, γιατί αυτοί είχαν πεθάνει της πείνας - ή μάλλον δεν είχαν βρει ποτέ κανένα λόγο, κανένα δόλωμα για να έρθουν σε μένα - μονάχα σκίουροι στη στέγη και κάτω από το πάτωμα, ένα νυχτοπούλι στο οριζόντιο δοκάρι, μια κίσσα να ουρλιάζει κάτω από το παράθυρο, ένας λαγός ή μια μαρμότα κάτω από το ίδιο το σπίτι, ένας γκιόνης ή μια κουκουβάγια από πίσω, ένα κοπάδι αγριόχηνες ή το γέλιο μιας βουτηχτάρας από τη λίμνη και μια αλεπού να αλυχτάει μες στη νύχτα. Ούτε καν ένας κορυδαλλός, ούτε ένας φλώρος, κάποιο από αυτά τα ήρεμα πουλιά των φυτειών, δεν επισκέςπηκαν ποτέ το ξέφωτό μου. Ούτε πετεινοί να κρώζουν ούτε κότες να κακαρίζουν στην αυλή. Ούτε αυλή! Μόνο άφρακτη Φύση να φτάνει ως το περβάζι σας. Έ ν α νεαρό δάσος να μεγαλώνει κάτω από τα παράθυρά σας, άγρια σουμάκια και βατομουριές να φυτρώνουν στο κελάρι σας και να τρυπούν το πάτωμά σας. Ρωμαλέα πεύκα να τρίζουν καθώς τρίβονται πάνω στους τοίχους σας από έλλειψη χώρου, με τις ρίζες τους να (ρτάνουν βαθιά κάτω από το σπίτι. Αντί για το σούσουρο του ανέμου ή το ξεχαρβαλωμένο παντζούρι - ένα πεύκο τσακισμένο ή ξεριζωμένο πίσω από το σπίτι σας, που θα χρησιμεύσει για καυσόξυλα. Αντί για μονοπάτι ανοιγμένο μες στο χιόνι την εποχή του μεγάλου χιονιά που να φτάνει ως την πόρτα της αυλής ούτε πόρτα ούτε αυλή ούτε κανένα μονοπάτι που να οδηγεί στον πολιτισμένο κόσμο!

ΜΟΝΑΞΙΑ

Είναι ένα πανέμορφο σούρουπο, από εκείνα που το σώμα ολόκληρο αποκτά μια μόνο αίσθηση και ρουφά θαρρείς την απόλαυση από κάθε πόρο. Πηγαινοέρχομαι στη Φΰση με μια παράξενη ελευθερία, αποτελώ κι εγώ μέρος της. Καθώς περπατώ στην πετρώδη όχθη της λίμνης φορώντας μονάχα το πουκάμισό μου, παρ' όλο που φυσά ένας ψυχρός αέρας και ο ουρανός είναι συννεφιασμένος, δε βλέπω τίποτα το ασυνήθιστο που θα μπορούσε να τραβήξει την προσοχή μου - όλα τα στοιχεία της Φΰσης είναι ιδιαίτερα ευγενικά μαζί μου. Οι φρΰνοι σαλπίζουν τον ερχομό της νύχτας και ο άνεμος φέρνει το τραγούδι ενός νυχτοπουλιού πάνω από τη λίμνη, σηκώνοντας μικρά κυματάκια στην επιφάνειά της. Ο θαυμασμός που νιώθω για τα φύλλα της σημύδας και της λεύκας που τρέμουν στον άνεμο σχεδόν μου κόβει την ανάσα. Παρ' όλα αυτά, όπως το νερό της λίμνης, έτσι και η γαλήνη μου κυματίζει ελαφρά, χωρίς να αναταράσσεται. Τα μικρά αυτά κύματα που σηκώνει ο βραδινός άνεμος απέχουν πολύ από το να θυμίσουν τρικυμία* η επιφάνεια του νερού είναι σχετικά ήρεμη και αστραφτερή. Έχει πια πέσει το σκοτάδι κι όμως ο άνεμος εξακολουθεί να φυσά και να μουγκρίζει στο δάσος, η επιφάνεια της λίμνης εξακολουθεί να κυματίζει και κάποια πλάσματα νανουρίζουν τα υπόλοιπα με το τραγούδι τους. Ποτέ δεν υπάρχει απόλυτη ησυχία. Τα πιο άγρια ζώα δεν ησυχάζουν, αλλά αναζητούν τη λεία τους την ώρα αυτή: η αλεπού, το κουνάβι, ο λαγός αλωνίζουν τα λιβάδια χωρίς κανένα φόβο. Είναι οι φύλακες της Φύσης - οι κρίκοι που συνδέουν τη μια μέρα με την άλλη.

186

WALDEN

Μόλις επιστρέφω στο σπίτι μου βλέπω ότι πέρασαν κάποιοι και μου άφησαν τις επισκεπτήριες κάρτες τους: ένα μπουκέτο λουλούδια, ένα κλαδάκι κάποιου αειθαλούς φυτού, ένα όνομα γραμμένο με μολύβι σ' ένα κίτρινο φύλλο καρυδιάς ή σ' ένα κομματάκι ξύλο. Όσοι έρχονται σπάνια στο δάσος πιάνουν κι από ένα κομματάκι του για να παίζουν όση ώρα βρίσκονται εδώ κι όταν φεύγουν το αφήνουν, είτε σκόπιμα είτε κατά λάθος. Ένας έχει ξεφλουδίσει τη βέργα μιας ιτιάς, έχει φτιάξει ένα δαχτυλίδι και το έχει αφήσει στο τραπέζι μου. Πάντοτε ήξερα πότε είχαν περάσει επισκέπτες κατά την απουσία μου, από τα λυγισμένα κλαριά και το πατημένο χορτάρι, από τις πατημασιές τους* πάντοτε μπορούσα να καταλάβω το φύλο, την ηλικία ή και το χαρακτήρα τους από κάποιο μικρό ίχνος που άφηναν πίσω τους: ένα πεσμένο λουλούδι, ένα μάτσο χορτάρι μαδημένο και πεταμένο, ακόμα κι αν το έβρισκα μακριά, για παράδειγμα στις γραμμές του τρένου, μισό μίλι πιο πέρα, ή η μυρωδιά ενός πούρου ή ενός τσιμπουκιού που πλανιόταν ακόμα στον αέρα. Συχνά μάλιστα η οσμή της πίπας κάποιου οδοιπόρου με ειδοποιούσε για το πέρασμά του ακόμα κι αν ήταν τριακόσια μέτρα παρακάτω. Συνήθως έχουμε αρκετό χώρο γύρω μας. Ο ορίζοντάς μας ποτέ δεν πλησιάζει τόσο ώστε να μας αγγίξει. Το πυκνό δάσος και η λίμνη δε φτάνουν ποτέ ως το κατώφλι μας, πάντοτε υπάρχει ένα ξέφωτο γύρω μας, κάτι οικείο, κάτι πολυφορεμένο, που το έχουμε υποτάξει και περιφράξει με κάποιον τρόπο, το οποίο η Φύση κάποια στιγμή αναπόφευκτα διεκδικεί ξανά για τον εαυτό της. Για ποιο λόγο άφησαν οι άνθρωποι την τεράστια αυτή έκταση, τόσα τετραγωνικά μίλια απάτητου δάσους, για μένα μόνο; Ο πλησιέστερος γείτονάς μου βρίσκεται ένα μίλι μακριά και από πουθενά εδώ γύρω δε φαίνεται ούτε ένα σπίτι, παρά μόνο αν ανέβεις στους λόφους μισό μίλι πιο πέρα από το σπίτι μου. Έ χ ω τον καταδικό μου ορίζοντα, που διαγράφεται από τις κορφές των δέντρων έχω τη μακρινή θέα της σιδηροδρομικής γραμμής, εκεί όπου αγγίζει την όχθη της λίμνης από τη μία και το φράχτη που ακολουθεί τον επαρχιακό δρόμο από την άλλη. Σε γενικές γραμμές, όμως, ο τόπος που ζω είναι τόσο μοναχικός

ΜΟΝΑΞΙΑ

187

όσο θα ήταν κι αν ζοΰσα σε μέρη τελείως γυμνά από βλάστηση. Είναι στον ιδιο βαθμό Ασια ή Αφρική όσο και Νέα Αγγλία. Έχω ακόμα και το δικό μου ήλιο, κατά κάποιον τρόπο, το δικό μου φεγγάρι, τα δικά μου αστέρια, ένα μικρό κόσμο μόνο για μένα. Κανένας οδοιπόρος δεν πέρασε ποτέ νΰχτα από το σπίτι μου, οΰτε μου χτύπησε την πόρτα - σαν να ήμουν ο πρώτος ή ο τελευταίος άνθρωπος στον κόσμο - εκτός κι αν ήταν άνοιξη. Τότε περνούσαν αραιά και που κάποιοι χωριανοί για να ψαρέψουν γάδους - ήταν φανερό πως στη λίμνη Ουόλντεν ψάρευαν πολΰ περισσότερα, πράγματα από την ίδια τους τη φΰση, και δόλωναν τα αγκίστρια τους με σκοτάδι - όμως αυτοί σύντομα αποχωρούσαν, συνήθως με ελαφριά καλάθια, αφήνοντας «τον κόσμο στο σκοτάδι και σε μένα».* Κι έτσι η μαΰρη καρδιά της νύχτας δε βεβηλώθηκε ποτέ από κάποια ανθρώπινη γειτνίαση. Πιστεύω ότι οι άνθρωποι γενικά εξακολουθούν να φοβούνται λίγο το σκοτάδι, κι ας έχουν κρεμάσει όλες τις μάγισσες, κι ας έχουν εφεύρει τα κεριά και το χριστιανισμό. Κι όμως, μερικές φορές ένιωσα ότι η πιο γλυκιά και τρυφερή, η πιο αθώα και ενθαρρυντική παρέα μπορεί να βρεθεί σε οποιοδήποτε αντικείμενο της Φύσης, ακόμα και για τον πιο αξιοθρήνητο μισάνθρωπο, ακόμα και για την πιο μελαγχολική ψυχή. Όποιος ζει μέσα στη Φύση είναι αδύνατο να βυθιστεί στην πιο μαύρη μελαγχολία, (ρτάνει να μην έχει χάσει όλες του τις αισθήσεις. Δεν υπάρχει καταιγίδα, όσο άγρια κι αν είναι, που να μην ακούγεται σαν μουσική του Αιόλου στα υγιή και αθώα αυτιά. Τίποτε δεν έχει τη δύναμη να παρασύρει έναν απλό και θαρραλέο άνθρωπο στην ελεεινή θλίψη. Όσο απολαμβάνω τη φιλία των εποχών του έτους έχω πίστη πως τίποτε δεν μπορεί να με κάνει να νιώσω τη ζωή σαν βάρος. Η απαλή βροχή που σήμερα ποτίζει τις φασολιές μου και με αναγκάζει να μείνω μέσα δε μου φέρνει θλίψη και μελαγχολία, αλλά μου κάνει κι εμένα καλό. Παρ' όλο που με εμποδίζει να σκαλίσω το χωράφι μου, το ευεργετεί πολύ περισσότερο απ' το σκάλισμα. Αν τυ* Thomas Gray (1716-1771): Άγγλος ποιητής, διανοούμενος και ιστορικός. (Σ.τ.Μ.)

188

WALDEN

χόν συνεχιζόταν τόσο ώστε να σαπίσει τους σπόρους στο έδαφος και να καταστρέψει τις πατάτες στην πεδιάδα, και πάλι θα έκανε καλό στο γρασίδι στους λόφους, κι αφοΰ θα έκανε καλό στο γρασίδι, θα έκανε καλό και σε μένα. Ώρες ώρες, όταν συγκρίνω τον εαυτό μου με άλλους ανθρώπους, μου φαίνεται σαν να 'μαι περισσότερο ευνοημένος από τους θεοΰς απ' ό,τι εκείνοι, σε όποια ερημιά κι αν βρεθώ - σαν να έχω μια εγγύηση και μια σιγουριά που λείπουν από τους συνανθρώπους μου, σαν να με προσέχει κάποιος ιδιαίτερα και να με οδηγεί. Δεν κολακεύω τον εαυτό μου, αλλά μάλλον, αν κάτι τέτοιο είναι δυνατόν, οι θεοί κολακεύουν εμένα. Ποτέ μου δεν ένιωσα να με πλακώνει οΰτε στο ελάχιστο η μοναξιά, εκτός από μία φορά, λίγες εβδομάδες αφότου πρωτοήρθα στο δάσος, κι αυτό για μια ώρα μονάχα. Με έπιασαν αμφιβολίες, σκεφτόμουν μήπως η ανθρώπινη συντροφιά ήταν τελικά απαραίτητη για μια γαλήνια και υγιή ζωή. Η μοναξιά μου φαινόταν δυσάρεστη. Ταυτόχρονα όμως είχα συνείδηση μιας ελαφριάς παράνοιας στη διάθεσή μου εκείνη, από την οποία προέβλεπα ότι θα ανάρρωνα σύντομα. Άρχισε να πέφτει μια απαλή βροχή, κι ενώ οι σκέψεις αυτές συνέχιζαν να με βασανίζουν, ξαφνικά ένιωσα τόσο έντονα τη γλυκιά και ευεργετική παρέα της Φΰσης, στον ήχο που έκαναν οι στάλες της βροχής, σε κάθε ήχο και κάθε εικόνα γΰρω από το σπίτι μου, μια άπειρη και ανεξήγητη φιλικότητα παντού, λες και η ίδια η ατμόσφαιρα μου έδινε ζωή, ώστε τα φανταστικά πλεονεκτήματα της ανθρώπινης γειτνίασης έγιναν ευθύς ασήμαντα κι από τότε ούτε που έχουν απασχολήσει καθόλου τη σκέψη μου. Κάθε πευκοβελόνα ξεχείλιζε θαρρείς από συμπάθεια, από φιλία προς το άτομό μου. Τόσο έντονη ήταν η αίσθηση μιας φιλικής και οικείας παρουσίας ολόγυρά μου, ακόμα και σε ένα περιβάλλον που συνηθίζουμε να ονομάζουμε άγριο και καταθλιπτικό, καθώς και η σκέψη ότι τα πλάσματα με τα οποία είχα τη στενότερη συγγένεια, τα πιο ανθρώπινα, δεν ήταν ούτε οι άνθρωποι ούτε οι χωρικοί, ώστε είπα μέσα μου ότι κανένα μέρος δε θα μου είναι ποτέ πια ξένο.

ΜΟΝΑΞΙΑ

189

«Το πένθος τρώει τους πενθοΰντες πριν την ώρα τους· λίγες μέρες τους απομένουν οτκ] χώρα των ζωντανών, όμορφη κόρη του Τοσκάρ».*

Μερικές από τις πιο ευχάριστες ώρες μου τις πέρασα στις μεγάλες μπόρες της άνοιξης και του φθινοπώρου, που αναγκαζόμουν να μένω στο σπίτι λίγο πριν από το μεσημέρι ως το απόγευμα και να ακοΰω το αδιάκοπο και καταπραϋντικό μουγκρητό του ανέμου και της βροχής. Τότε το λυκόφως ερχόταν πιο νωρίς απ' ό,τι συνήθως, αναγγέλλοντας μια μεγάλη νΰχτα, στη διάρκεια της οποίας πολλές σκέψεις θα έβρισκαν άφθονο χρόνο για να ριζώσουν και να ξεδιπλωθούν. Στις δυνατές αυτές βορειοανατολικές βροχές που τόσο ταλαιπωρούσαν τα σπίτια του χωριού, όταν οι υπηρέτριες στέκονταν πανέτοιμες με σφουγγαρίστρα και κουβά στις εισόδους για να κρατήσουν έξω τον κατακλυσμό, εγώ καθόμουν πίσω από την πόρτα του μικρού σπιτιού μου, που ήταν και η μοναδική του είσοδος, και απολάμβανα στο έπακρο την προστασία που μου πρόσφερε. Μια φορά, στη διάρκεια μιας δυνατής καταιγίδας, ένας κεραυνός χτύπησε ένα μεγάλο πεύκο στην άλλη μεριά της λίμνης, χαράσσοντας στον κορμό του ένα εμφανέστατο και απόλυτα συμμετρικό ζικζακωτό αυλάκι, από την κορυφή ως τη ρίζα, με βάθος δυόμισι εκατοστά ή περισσότερο και πλάτος έξι-επτά, σαν σκάλισμα σε μπαστούνι περιπάτου. Πέρασα ξανά από εκεί τις προάλλες και ένιωσα δέος όταν σήκωσα το κεφάλι και αντίκρισα το σημάδι εκείνο, που σήμερα φαίνεται πιο καθαρά από ποτέ, εκεί όπου ο τρομερός και πανίσχυρος κεραυνός είχε πέσει από τον αθώο ουρανό πριν από οκτώ χρόνια. Πολλοί μου λένε συχνά: «Σίγουρα θα νιώθεις μοναξιά εκεί κάτω, σίγουρα θα θες να βρεθείς πιο κοντά στους ανθρώπους, ειδικά τις μέρες και τις νύχτες που βρέχει και χιονίζει». Μπαίνω στον πειρασμό να τους απαντήσω ως εξής: ολόκληρη η γη που πάνω της κατοικούμε δεν είναι παρά μια κουκκίδα στο διάστημα. Πόσο μακριά ο ένας από τον ** James Macpherson (1736-1796): Σκοτσέζος ποιητής. (Σ.τ.Μ.)

190

WA LD Ε Ν

άλλο λέτε να βρίσκονται οι πιο απομακρυσμένοι κάτοικοι εκείνου εκει του αστεριού, που τη διάμετρο του τα όργανά μας αδυνατούν να υπολογίσουν; Και γιατί να νιώθω μοναξιά; Μήπως ο πλανήτης μας δε βρίσκεται μέσα στο Γαλαξία; Η ερώτηση που μου κάνετε δε μου φαίνεται να είναι η πιο σημαντική. Τι διάστημα είναι αυτό που χωρίζει τον άνθρωπο από τους συνανθρώπους του και τον αφήνει μόνο; Ανακάλυψα ότι όσο και να κουράσει κανείς τα πόδια του, δεν πρόκειται να έρθει πιο κοντά στον άλλο στο μυαλό. Σε τι επιθυμούμε να κατοικούμε πιο κοντά; Οπωσδήποτε όχι στους πολλούς ανθρώπους, ούτε στο σταθμό του τρένου, στο ταχυδρομείο, ούτε στο καπηλειό, στο δημαρχείο, το σχολείο ή το μπακάλικο, ούτε στο Μπήκον Χιλ* ή στο Φάιβ Πόιντς**, εκεί όπου συναθροίζεται ο περισσότερος κόσμος, αλλά στην αιώνια πηγή της ζωής μας, την οποία μας έχουν δείξει όλες μας οι εμπειρίες, όπως η ιτιά στέκεται δίπλα στο νερό και στέλνει τις ρίζες της προς την κατεύθυνσή του. Ο τόπος αυτός διαφέρει ανάλογα με το χαρακτήρα του κάθε ανθρώπου, πάντοτε όμως αποτελεί το σημείο όπου ο συνετός θα σκάψει το κελάρι του... Ένα βράδυ, στο δρόμο του Ουόλντεν, πρόφτασα ένα συχωριανό μου που οδηγούσε ένα ζευγάρι γελάδια στην αγορά. Ήταν ένας από εκείνους που είχαν φτιάξει αυτό που λένε «καλή περιουσία» - αν και δεν κατάλαβα ποτέ με ποια έννοια ήταν «καλή». Με ρώτησε πώς άντεξα να παρατήσω τόσο πολλές από τις ανέσεις της ζωής. Τον βεβαίωσα, χωρίς να αστειεύομαι, ότι ήμουν αρκούντως ικανοποιημένος από τη ζωή που έκανα. Κι έτσι γύρισα εγώ σπίτι, στο ζεστό μου κρεβάτι, και τον άφησα να συνεχίσει κουτσά στραβά το δρόμο του μέσα στο σκοτάδι και τη λάσπη ως το Μπράιτον - τη φωτεινή πόλη*** όπου θα έφτανε το επόμενο πρωί. Η προοπτική και μόνο για κάποιον νεκρό να ξυπνήσει, να επα-

* Beacon Hill: κοσμική συνοικία της Βοστόνης. (Σ.τ.Μ) ** Five Points: παλιά κακόφημη συνοικία της Νέας Υόρκης. (Σ.τ.Μ.) *** Το τοπωνύμιο Brighton προέρχεται από τις λέξεις Bright Town (φωτεινή πόλη). (Σ,τ.Μ.)

ΜΟΝΑΞΙΑ

191

νέλθει στη ζωή, τον κάνει να αδιαφορεί για τον τόπο και το χρόνο που θα συντελεστεί αυτό. Ο τόπος αυτός είναι πάντοτε ο ίδιος και πάντοτε απερίγραπτα ευχάριστος για όλες μας τις αισθήσεις. Τις περισσότερες φορές αφήνουμε να μας καθορίζουν μονάχα επιφανειακές και παροδικές περιστάσεις. Αυτές είναι στην πραγματικότητα η αιτία του περισπασμοΰ μας. Δίπλα στα πάντα βρίσκεται η δύναμη εκείνη που τα δημιουργεί. Δίπλα μας εφαρμόζονται αδιάκοπα οι πιο θεμελιώδεις νόμοι. Δίπλα μας δε βρίσκεται ο εργάτης που έχουμε προσλάβει, με τον οποίο μας αρέσει τόσο πολΰ να κουβεντιάζουμε, αλλά ο εργάτης του οποίου τη δουλειά αποτελούμε εμείς οι ίδιοι. «Πόσο πελώρια και βαθιά είναι η επιρροή των σοφών δυνάμεων του Ουρανοΰ και της Γης!» «Ζητάμε να τις γνωρίσουμε, όμως δεν τις βλέπουμε* ζητάμε να τις ακούσουμε, αλλά δεν τις ακούμε* ταυτίζονται με την ουσία των πραγμάτων και δεν μπορούν να διαχωριστούν από αυτά». «Κάνουν τους ανθρώπους σε ολόκληρο το σύμπαν να εξαγνίζουν και να αγιάζουν τις καρδιές τους, να ντύνονται στα γιορτινά τους και να προσφέρουν θυσίες και αναθήματα στους προγόνους τους. Είναι ένας ωκεανός από δημιουργικές διάνοιες. Βρίσκονται ολόγυρα, από πάνω μας, στα δεξιά και στα αριστερά μας* μας περιβάλλουν από παντού».* Αποτελούμε υποκείμενα ενός πειράματος που για μένα προσωπικά παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Δεν μπορούμε άραγε να κάνουμε για λίγο χωρίς την κοινωνία των κουτσομπολιών μας - δεν έχουμε τις δικές μας σκέψεις να μας ψυχαγωγούν; Πόση αλήθεια περιέχει πράγματι η ρήση του Κομφούκιου: «Η αρετή δεν παραμένει εγκαταλειμμένο ορφανό* έχει ανάγκη από γείτονες». Με τη δύναμη της σκέψης μας μπορούμε να βρεθούμε «εκτός εαυτού» με μια υγιή έννοια. Με συνειδητή προσπάθεια του νου μπορούμε να αποστασιοποιηθούμε από τις πράξεις και τις συνέπειές τους· και τα πάντα, καλά και κακά, θα μας προσπερνούν σαν χεί* Κομφούκιος (551-479 π.Χ.). {Σ.τ.Μ.)

192

WALDEN

μαρρος. Δεν είμαστε απόλυτα δεμένοι με τη Φυση. Μπορεί να είμαι ένα ξΰλο παρασυρμένο από το ρέμα ή ο Ιντρα* ψηλά στον ουρανό, που το κοιτάζει. Μπορεί από τη μια να με επηρεάσει μια θεατρική παράσταση κι από την άλλη μπορεί να μη με επηρεάσει καθόλου κάποιο γεγονός που μοιάζει να με αφορά πολύ περισσότερο. Γνωρίζω τον εαυτό μου μονάχα ως ανθρώπινη οντότητα* ως το σκηνικό, ας πούμε, των σκέψεων και των συναισθημάτων. Και αισθάνομαι μια διπλή υπόσταση, η οποία μου επιτρέπει να στέκομαι σε τόση απόσταση από τον εαυτό μου όση και από οποιονδήποτε άλλο. Όσο έντονη κι αν είναι η εμπειρία μου, πάντοτε νιώθω την παρουσία και την κριτική κάποιου μέρους του εαυτού μου, το οποίο κατά κάποιον τρόπο δεν αποτελεί κομμάτι δικό μου, αλλά παραμένει θεατής. Δε μοιράζεται την εμπειρία μου, αλλά τη σημειώνει. Κι αυτό δεν είναι περισσότερο «εγώ» απ' ό,τι «εσύ». Όταν πια τελειώσει το έργο, ή ίσως η τραγωδία της ζωής, ο θεατής αποχωρεί. Γι' αυτόν δεν ήταν παρά μια επινοημένη ιστορία, ένα έργο της φαντασίας. Αυτή η διπλή υπόσταση μερικές φορές μπορεί εύκολα να μας κάνει κακούς φίλους και γείτονες. Το βρίσκω υγιές να μένω μόνος τον περισσότερο καιρό. Ακόμη και η καλύτερη παρέα σύντομα κουράζει και αποδυναμώνει. Αγαπώ τη μοναξιά. Δε βρήκα ποτέ καλύτερο σύντροφο από αυτήν. Τις περισσότερες φορές νιώθουμε πιο μόνοι όταν βγαίνουμε έξω και βρισκόμαστε ανάμεσα σε ανθρώπους, παρά όταν μένουμε στο δωμάτιό μας. Κάποιος που σκέφτεται ή δουλεύει είναι πάντα μόνος, όπου κι αν βρίσκεται. Η μοναξιά δε μετριέται από την απόσταση ανάμεσα σε έναν άνθρωπο και τους συνανθρώπους του. Ο πραγματικά φιλόπονος σπουδαστής σε κάποιο από τα πολύβουα μελίσσια του κολεγίου του Κέιμπριτζ είναι τόσο μόνος, όσο κι ένας δερβίσης στην έρημο. Ο αγρότης μπορεί να δουλεύει όλη μέρα ολομόναχος στο χωράφι ή στο δάσος, οργώνοντας ή κόβοντας ξύλα, χωρίς να νιώσει μοναξιά, γιατί ασχολείται με κάτι. Όταν όμως γυρίζει σπίτι του τη νύχτα * Θεός της βροντής και της βροχής στον ινδουισμό. (Σ.τ.Μ.)

ΜΟΝΑΞΙΑ

193

δεν μπορεί να καθίσει μόνος στο δωμάτιο, στο έλεος των σκέψεων του, αλλά πρέπει να πάει κάπου όπου θα μπορεί να «δει κόσμο», να ψυχαγωγηθεί και, όπως πιστεύει, να ανταμειφθεί για τη μοναξιά της ημέρας. Κι έτσι απορεί που ο φοιτητής μπορεί και κάθεται ολομόναχος στο σπίτι όλη νΰχτα και το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας χωρίς να νιώθει πλήξη και μελαγχολία. Δεν μπορεί να καταλάβει πως ο φοιτητής, παρ' όλο που είναι κλεισμένος στους τέσσερις τοίχους, εξακολουθεί να δουλεΰει στο δικό του χωράφι και να κόβει ξΰλα στο δικό τον δάσος, όπως ακριβώς έκανε και ο αγρότης, κι επομένως αναζητά κι εκείνος την ίδια ψυχαγωγία και την ίδια παρέα, αν και η δική του μπορεί να έχει πιο συμπυκνωμένη μορφή. Συνήθως οι παρέες των ανθρώπων είναι πολΰ ευτελείς. Τα διαλείμματα μεταξύ των συναντήσεών μας είναι πολΰ σύντομα κι έτσι δεν έχουμε αρκετό χρόνο ώστε να αποκτήσει ο ένας κάποια καινούργια αξία για τον άλλο. Συναντιόμαστε στα γεύματα, τρεις φορές την ημέρα, και προσφέρουμε ο ένας στον άλλο μια καινούργια γεύση του μουχλιασμένου τυριού που είναι ο καθένας μας. Έχουμε αναγκαστεί να συμφωνήσουμε σε κάποιους κανόνες ευγένειας, τους λεγόμενους «τρόπους καλής συμπεριφοράς», έτσι ώστε να γίνουν ανεκτές οι συχνές αυτές συναντήσεις και να αποφευχθούν οι ανοιχτές συγκρούσεις. Συναντιόμαστε στο ταχυδρομείο, στις κοινωνικές συναθροίσεις, κάθε βράδυ μπροστά στο τζάκι. Ζούμε σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον, εμποδίζουμε, σκοντάορτουμε ο ένας πάνω στον άλλο και πιστεύω ότι έτσι χάνουμε κάτι από το σεβασμό μας για τον άλλο. Οπωσδήποτε, οι λιγότερο συχνές συναντήσεις θα επαρκούσαν για κάθε σημαντική και εγκάρδια επικοινωνία. Αναλογιστείτε τα κορίτσια που δουλεύουν στο εργοστάσιο - ποτέ δε μένουν μόνα, ίσως ούτε ακόμα και στα όνειρά τους. Θα ήταν καλύτερα αν υπήρχε παντού ένας μόνο κάτοικος ανά τετραγωνικό μίλι, όπως συμβαίνει εδώ που ζω εγώ. Η αξία του ανθρώπου δε βρίσκεται στην επιδερμίδα του, ώστε να πρέπει διαρκώς να τον αγγίζουμε. Άκουσα για έναν άνδρα που είχε χαθεί στο δάσος, ο οποίος, ετοιμοθάνατος σχεδόν από την πείνα και την εξάντληση, κάθισε στη

194

WALDEN

ρίζα ενός δέντρου. Η μοναξιά του μετριάστηκε από τα αλλόκοτα οράματα με τα οποία τον περιέβαλλε η φαντασία του ως αποτέλεσμα της σωματικής του αδυναμίας και τα οποία νόμιζε αληθινά. Κατά τον ίδιο τρόπο, η σωματική και πνευματική μας υγεία και ευρωστία μπορεί να μας ψυχαγωγεί διαρκώς με μια παρόμοια αλλά πιο φυσιολογική και (ρυσική συντροφιά, κι έτσι να καταλάβουμε ότι ποτέ δεν είμαστε στ' αλήθεια μόνοι. Εγώ, πάντως, έχω μεγάλη παρέα στο σπίτι μου. Ειδικά τα πρωινά, όταν δεν έρχεται κανείς. Επιτρέψτε μου να κάνω μερικές συγκρίσεις, μήπως και κάποια από αυτές σας δώσει μια ιδέα της κατάστασης μου. Δε νιώθω μεγαλύτερη μοναξιά απ' το νυχτοπούλι της λίμνης που γελά τόσο δυνατά, ή από την ίδια τη λίμνη Ουόλντεν. Πείτε μου παρακαλώ, τι είδους συντροφιά έχει η λίμνη; Καμία. Κι όμως, τα βαθυγάλανα νερά της δεν κρύβουν μέσα τους γαλάζιους διαβόλους, αλλά γαλάζιους αγγέλους. Ο ήλιος είναι κι αυτός μόνος, εκτός από τις μέρες με πολλή υγρασία, τότε που φαίνεται διπλός, ο ένας όμως από τους δύο είναι ψεύτικος, οφθαλμαπάτη. Ο Θεός είναι μόνος - ο διάβολος, όμως, κάθε άλλο. Εκείνος έχει μπόλικη συντροφιά: τις λεγεώνες των δαιμόνων του.* Δε νιώθω περισσότερη μοναξιά από ένα μοναχικό φλόμο ή από ένα άγριο ραδίκι στο βοσκότοπο, από ένα φύλλο φασολιάς, από ένα λάπαθο, μια αλογόμυγα ή μια ταπεινή μέλισσα. Δε νιώθω περισσότερη μοναξιά από το μύλο του Κόνκορντ, από έναν ανεμοδείκτη, από το αστέρι του βορρά, από το νοτιά, από μια απριλιάτικη μπόρα ή από το λιώσιμο των πάγων το Γενάρη, από την πρώτη αράχνη σ' ένα καινούργιο σπίτι. Τα ατέλειωτα βράδια του χειμώνα, όταν το χιόνι πέορτει πυκνό και ο άνεμος ουρλιάζει ανάμεσα στα δέντρα, δέχομαι καμιά φορά την επίσκεψη του παλιού εποίκου και αρχικού ιδιοκτήτη της περιοχής, που απ' ό,τι λένε έσκαψε τη λίμνη Ουόλντεν, την έστρωσε με πέτρες και φύτεψε τα πεύκα που την περιζώνουν. Μου διηγείται ιστο* «Και επηρώτα αυτόν τι όνομα σοι; Και απεκριθη λέγων λεγεών όνομα μοι, ότι πολλοί εσμέν». Κατά Μάρκον 5:9. (Σ.τ.Μ)

ΜΟΝΑΞΙΑ

195

ρίες από τον παλιό καιρό και από τη νέα αιωνιότητα. Έτσι οι δυο μας καταφέρνουμε να περάσουμε ένα ευχάριστο βράδυ, όλο ευθυμία και χαρούμενες κουβέντες, ακόμα και χωρίς μήλα ή μηλίτη. Είναι ένας εξαιρετικά σοφός και αστείος φίλος και τον αγαπώ πολΰ. Κρύβεται καλύτερα ακόμα κι από τον Γκόφι με τον Γουάλει παλιά* και, παρ' όλο που πιστεύεται πως είναι νεκρός, κανείς δεν ξέρει πού ακριβώς βρίσκεται θαμμένος. Μια ηλικιωμένη κυρά, αόρατη για τον περισσότερο κόσμο, κατοικεί επίσης στη γειτονιά μου. Συχνά απολαμβάνω έναν περίπατο στο ευωδιαστό περιβόλι της, μαζεύοντας φαρμακοβότανα και ακούγοντας τις ιστορίες της. Διαθέτει ένα πνεύμα απαράμιλλης επινοητικότητας και η μνήμη της φτάνει ακόμα πιο παλιά και από τη μυθολογία. Ξέρει την πρωτότυπη μορφή κάθε μύθου, καθώς και το γεγονός στο οποίο βασίστηκε ο καθένας, γιατί όλα αυτά τα περιστατικά συνέβησαν όταν η ίδια ήταν νέα. Είναι μια ρωμαλέα γηραιά κυρία με ροδοκόκκινα μάγουλα, που ευχαριστιέται όλες τις εποχές, ό,τι καιρό κι αν κάνει, η οποία δεν αποκλείεται να ζήσει παραπάνω απ' όλα τα παιδιά της. Η απερίγραπτη αθωότητα και ευεργετικότητα της Φύσης - του ήλιου, του ανέμου και της βροχής, του καλοκαιριού και του χειμώνα - τόση υγεία, τόσο κέφι μας δίνουν, χωρίς να σταματούν! Και τόσο πολύ αγαπούν τη φυλή μας, ώστε όλη η Φύση θα επηρεαζόταν - ο ήλιος θα θόλωνε, οι άνεμοι θα έβγαζαν στεναγμό ανθρώπινο, τα σύννεφα θα έβρεχαν δάκρυα, τα δέντρα θα έριχναν τα φύλλα τους και θα έβαζαν τα πένθιμά τους μες στο κατακαλόκαιρο - αν τύχαινε ποτέ και κάποιος άνθρωπος πενθούσε δικαίως. Πώς μπορώ να μη νιώθω ότι ανήκω στη γη; Μήπως δεν αποτελούμαι τάχα κι εγώ ο ίδιος κατά ένα μέρος από φύλλα και καστανόχωμα; Ποιο είναι το φάρμακο εκείνο που θα μας κρατήσει υγιείς, γαλήνιους, ικανοποιημένους; Όχι τα φάρμακα του προπάππου μου ή του

* William Goffe, Edward Whalley: Άγγλοι στρατιωτικοί που κατηγορήθηκαν για τη δολοφονία του βασιλιά Καρόλου Α' της Αγγλίας (1649) και κατέφυγαν στην Αμερική. (Σ.τ.Μ.)

196

WALDEN

δικοΰ σας, αλλά τα φυτά και τα βότανα της Φύσης, που χαρίζουν και στην ίδια αιώνια νεότητα. Με τη βοήθειά τους έχει ξεπεράσει σε ηλικία πολλούς σαν τον Παρ*, αποκτώντας περισσότερο σφρίγος καθώς τρέφεται με το αποσυντεθειμένο δικό τους πάχος. Αντί για ένα από εκείνα τα μπουκαλάκια των κομπογιαννιτών με νερό του Αχέροντα και της Νεκράς Θάλασσας, που βγαίνουν από εκείνα τα ρηχά, μαΰρα, μακρόστενα βαγόνια που μοιάζουν με σκοΰνες, τα οποία βλέπουμε καμιά φορά να κουβαλούν μπουκάλια, δώστε μου μια ρουφηξιά καθαρού πρωινού αέρα. Αχ, ο πρωινός αέρας! Αν οι άνθρωποι δεν εννοούν να πίνουν από αυτόν στην πηγή της ημέρας, ε, τότε πια πρέπει να εμφιαλώσουμε κάμποσο και να τον πουλάμε στα μαγαζιά, για όλους εκείνους που έχουν χάσει την απόδειξη συνδρομής τους για την ώρα της αυγής. Μην ξεχνάτε, όμως, ότι δεν πρόκειται να διατηρηθεί για πολΰ, ακόμα και στο πιο δροσερό κελάρι να τον αποθηκεύσετε. Θα τινάξει μακριά τους φελλούς και πολύ πριν ορτάσει το μεσημέρι θα φύγει για τη δύση, ακολουθώντας τα βήματα της Ηούς. Δεν είμαι από τους πιστούς της Υγείας, της κόρης εκείνου του γερο-φαρμακοτρίφτη του Ασκληπιού, που απεικονίζεται στα μνημεία να κρατάει ένα φίδι στο ένα χέρι και μια κούπα στο άλλο, από την οποία καμιά φορά το φίδι φαίνεται να πίνει. Όχι, εγώ λατρεύω την Ήβη, οινοχόο του Αία, που ήταν κόρη της Ήρας και του άγριου μαρουλιού**, και είχε τη δύναμη να χαρίζει ξανά το σθένος της νιότης σε θεούς και ανθρώπους. Ήταν μάλλον η μόνη πραγματικά υγιής, εύρωστη και γυμνασμένη κοπέλα που περπάτησε ποτέ στη γη και όπου πήγαινε, έφερνε μαζί της την άνοιξη.

* Thomas Parr: Άγγλος που λέγεται ότι έζησε 152 χρόνια. (Σ.τ.Μ) ** Σύμφωνα με μια εκδοχή του μΰθου, η Ή ρ α έφαγε άγρια μαρούλια ο' ένα γεύμα του Απόλλωνα και έμεινε έγκυος απ' αυτό.

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

Θεωρώ ότι αγαπώ την ανθρώπινη συντροφιά όσο και ο περισσότερος κόσμος. Πάντοτε είμαι πρόθυμος να κολλήσω για λιγο σαν βδέλλα σε όποιον γλυκοαίματο άνθρωπο βρεθεί στο δρόμο μου. Δεν είμαι από φυσικοΰ μου ερημίτης, θα ελεγα μάλιστα ότι μπορώ να παραβγώ σε κοινωνικότητα ακόμα και τους πιο φανατικούς θαμώνες των καπηλειών, αν τΰχει και οι δουλειές μου με φέρουν εκεί. Στο σπίτι μου είχα τρεις καρέκλες: μία για τη μοναξιά, δυο για τη φιλία, τρεις για τη συντροφιά. Όποτε τύχαινε να έχω απρόσμενες επισκέψεις άνω των τριών ατόμων, δεν υπήρχε άλλο μέρος να καθίσουν, γενικώς όμως βολεύονταν και όρθιοι. Είναι απίστευτο πόσους σπουδαίους άνδρες και πόσες σπουδαίες γυναίκες μπορεί να χωρέσει ένα μικρό σπίτι. Κάποιες φορές μαζεύονταν κάτω από τη στέγη μου ίσαμε είκοσι πέντε ή τριάντα ψυχές, μαζί με τα σώματά τους, κι όμως όταν χωρίζαμε δε μας έμενε καμία αίσθηση ότι είχαμε στριμωχτεί. Πολλά από τα οικήματα των ανθρώπων, δημόσια και ιδιωτικά, με τα αμέτρητα θαρρείς δωμάτιά τους, με τους τεράστιους προθαλάμους και με τα κελάρια τους για την αποθήκευση κρασιών και άλλων πολεμοφοδίων της ειρήνης, μου φαίνονται εξωφρενικά μεγάλα για τους ενοίκους τους. Είναι τόσο απέραντα και λαμπρά, ώστε οι τελευταίοι μοιάζουν με ποντίκια μέσα τους. Πάντοτε εκπλήσσομαι όταν κάνω να δω ποιον αναγγέλλει ο πορτιέρης μπροστά στην είσοδο κάποιου Τρέμοντ, κάποιου Αστόρια ή Μί-

198

WALDEN

ντλσεξ* και αντικρίζω να έρχεται τρέχοντας από την πλατεία ένα γελοίο ποντικάκι, που αμέσως εξαφανίζεται σε κάποια τρΰπα του πεζοδρομίου. Ένα πρόβλημα που αντιμετώπισα κάποιες φορές κατοικώντας σε ένα τόσο μικρό σπίτι ήταν η δυσκολία να διατηρήσω την κατάλληλη απόσταση από τον καλεσμένο μου όταν αρχίζαμε να εκφράζουμε μεγάλες σκέψεις με μεγάλα λόγια. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από χώρο για να σηκώσουν πανιά οι σκέψεις του και να κάνουν ένα δυο γΰρους πριν μπουν στο λιμάνι. Το βόλι της σκέψης σου πρέπει να έχει σημαδέψει καλά το στόχο, να έχει ξεπεράσει κάθε εμπόδιο που θα μπορούσε να το κάνει να εξοστρακεί και να έχει μπει στην τελική και σταθερή πορεία του πριν φτάσει στο αυτί του ακροατή, αλλιώς υπάρχει ο κίνδυνος να ξαναβγεί από το πλάι του κεφαλιού του. Επίσης, οι προτάσεις μας χρειάζονται χώρο για να ξεδιπλωθούν και να σχηματίσουν τις στήλες τους στα διαλείμματα της κουβέντας. Τα άτομα, όπως και τα έθνη, πρέπει να έχουν επαρκή σύνορα ανάμεσά τους, καθώς και μια αρκετά φαρδιά ουδέτερη ζώνη. Πόσο μεγάλη πολυτέλεια μου φαινόταν η κουβέντα με κάποιο φίλο που στεκόταν στην αντίπερα όχθη της λίμνης! Στο σπίτι μου ήμασταν τόσο κοντά ο ένας στον άλλο που δεν ακούγαμε - δε γινόταν να μιλάμε αρκετά σιγά ώστε να ακούει ο ένας τον άλλον. Είναι όπως όταν πετάς δυο πέτρες στο ήρεμο νερό τόσο κοντά τη μια με την άλλη, ώστε η δεύτερη διασπά τα κύματα που έχει δημιουργήσει στην επιφάνεια η πρώτη. Αν δεν είμαστε παρά φλύαροι ομιλητές με δυνατές φωνές, τότε δε μας πειράζει να στεκόμαστε πολΰ κοντά ο ένας στον άλλο, με τα μάγουλα μας να αγγίζονται σχεδόν, και να νιώθουμε ο ένας το χνότο του άλλου. Αν όμως μιλάμε συγκρατημένα και έπειτα από σκέψη, θέλουμε να έχουμε κάποια απόσταση μεταξύ μας, έτσι ώστε η υγρασία των κορμιών μας να έχει χώρο να εξατμιστεί. Αν επιθυμούμε να απολαύσουμε μια πιο στενή επικοινωνία με εκείνο το κομμάτι του * Ξενοδοχεία της Βοστόνης, της Νέας Υόρκης και του Κόνκορντ, αντίστοιχα. {Σ,τΜ.)

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

199

άλλου που δεν έχει ανάγκη από λόγια ή βρίσκεται υπεράνω αυτών, τότε πρέπει να παραμείνουμε όχι μόνο σιωπηλοί αλλά και σε τόση απόσταση από αυτόν ώστε να μην μπορούμε να ακούσουμε τη φωνή του, ούτε κι εκείνος τη δική μας. Με βάση τα παραπάνω, ο λόγος ύπαρξης της ομιλίας δεν είναι παρά για τη διευκόλυνση των βαρήκοων. Υπάρχουν όμως πολλά εκλεκτά πράγματα που δεν μπορούμε να τα πούμε, όσο δυνατά κι αν φωνάζουμε. Καθώς η κουβέντα με τους επισκέπτες μου άρχιζε σιγά σιγά να παίρνει έναν τόνο πιο μεγαλόπρεπο και ευγενή, σπρώχναμε τις καρέκλες μας όλο και πιο μακριά τη μία από την άλλη, ώσπου έςρταναν να αγγίζουν τους δυο απέναντι τοίχους· κι ακόμα και τότε, τις περισσότερες φορές ο χώρος δε μας έφτανε. Ωστόσο, το «καλό» μου δωμάτιο - το δωμάτιο στο οποίο αποσυρόμουν - που πάντα ήταν έτοιμο να δεχτεί παρέα, που το χαλί του σπάνια το έβλεπε ο ήλιος, ήταν το πευκοδάσος πίσω από το σπίτι μου. Εκεί οδηγούσα τους μουσαφίρηδες τις καλοκαιρινές ημέρες, στο δωμάτιο αυτό, όπου μια ανεκτίμητη οικιακή βοηθός σκούπιζε το πάτωμα, ξεσκόνιζε τα έπιπλα και κρατούσε τα πάντα σε τάξη. Μερικές φορές, όταν περνούσε κάποιος επισκέπτης, μοιραζόμουν μαζί του το λιτό μου γεύμα και η συζήτησή μας δε ζημιωνόταν ούτε στο ελάχιστο από το γεγονός ότι έπρεπε να ανακατεύω κάθε τόσο τη «βιαστική πουτίγκα»* στη χύτρα ή να προσέχω το καρβέλι που είχα βάλει να ψήνεται στη χόβολη. Αν όμως περνούσαν από το σπίτι μου,καμιά εικοσαριά επισκέπτες, τότε δε γινόταν κουβέντα για φαγητό - παρ' όλο που μπορεί να υπήρχε ψωμί αρκετό για να φάνε δύο - σαν να 'ταν το φαγητό μια συνήθεια που είχαμε όλοι μας αποβάλει. Όμως η αποχή αυτή μας φαινόταν απόλυτα φυσική* ούτε και το ένιωσε κανείς ποτέ αυτό σαν προσβολή ενάντια στο έθιμο της φιλοξενίας, αλλά αντίθετα έδειχνε να είναι η πιο ενδεδειγμένη και αβρή συμπεριφορά. Η εξάντληση και η φθορά του σώματος, το * Χυλός από καλαμποκάλευρο* γρήγορο και εύκολο γεύμα, οτυνηθισμένο την εποχή εκείνη στη Νέα Αγγλία. (Ζτ.Μ)

200

WA LD Ε Ν

οποίο τόσο συχνά χρήζει συντήρησης, φαίνονταν ως εκ θαύματος να έχουν υποχωρήσει στις περιπτώσεις εκείνες και το πνευματικό σθένος όλων έμοιαζε ακάθεκτο. Μ' αυτές τις συνθήκες θα μπορούσα να δεχτού όχι είκοσι μουσαφίρηδες, αλλά χίλιους. Κι αν ποτέ ήρθε κανείς να με επισκεφτεί και με βρήκε στο σπίτι κι έπειτα έφυγε απογοητευμένος ή πεινασμένος, μπορεί να είναι σίγουρος ότι, αν μη τι άλλο, τον συμπονοα. Τόσο εύκολο είναι να αντικαταστήσει κανείς τα παλιά έθιμα με καινούργια και καλύτερα, αν και ξέρω ότι πολλές νοικοκυρές θα διαφωνήσουν. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να εξαρτάται η καλή σας φήμη από τα γεύματα που παραθέτετε. Από τη μεριά μου, ο μοναδικός Κέρβερος που στάθηκε ποτέ ικανός να με αποθαρρύνει από το να επισκε(ρτώ το σπίτι κάποιου ήταν όλες εκείνες οι τσιριμόνιες που έκανε ο σπιτονοικοκύρης για να με ταΐσει, σαν να μου λέει με εξαιρετικά ευγενικό και πλάγιο τρόπο να μην τολμήσω και τον ενοχλήσω ξανά στο μέλλον. Δε νομίζω ότι αντέχω να παρευρεθώ σε άλλες τέτοιες σκηνές. Θα ήμουν υπερήφανος αν χάραζα στην είσοδο της καλύβας μου τα παρακάτω λόγια του Σπένσερ, που κάποιος επισκέπτης μου έγραψε σε ένα κίτρινο φΰλλο καρυδιάς δίκην επισκεπτήριας κάρτας: «Φτάνοντας στο σπίτι το μικρό, ψυχαγωγία δε ζήτησα εκεί που δεν υπήρχε* γιορτή τους η ανάπαυση κι όλα κατά το θέλημα τους: τα πιο ευγενή πνεύματα χαίρονται πιο πολύ».

Όταν ο Γουίνσλοου, ο δεύτερος κυβερνήτης της αποικίας του Πλίμουθ, κι ένας συντροφός του, αφού διέσχισαν με τα πόδια το δάσος για να κάνουν μια επίσημη επίσκεψη στον Μασασόιτ*, έφτασαν κατάκοποι και πεινασμένοι στο σπίτι του φύλαρχου, εκείνος τους καλοδέχτηκε, χωρίς όμως να τους προσφέρει φαγητό όλη εκείνη την * Massasoit (1585;-1660): Ινδιάνος φύλαρχος που διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τους αποίκους της περιοχής. (Σ.τ.Μ.)

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

201

ημέρα. Όταν έπεσε η νΰχτα, κατά τα λεγόμενα του, «μας έβαλε να ξαπλώσουμε σ' ένα κρεβάτι όπου ξάπλωσε και ο ίδιος με τη γυναίκα του, εκείνοι στη μια άκρη κι εμείς στην άλλη. Το κρεβάτι δεν ήταν παρά μια σανίδα, περίπου τριάντα εκατοστά από το έδαφος, με ένα λεπτό χαλί στρωμένο πάνω της. Δυο ακόμη από τα πρωτοπαλίκαρά του ήρθαν και στριμώχτηκαν δίπλα μας, έτσι που ο ΰπνος μας κούρασε περισσότερο από το ταξίδι». Την επομένη, στη μία η ώρα το μεσημέρι, ο Μασασόιτ «έφερε δύο ψάρια που είχε πιάσει ο ίδιος», με μέγεθος περίπου τρεις φορές όσο ένας σπάρος. «Αφοΰ τα έβρασαν, είδαμε ότι υπήρχαν τουλάχιστον σαράντα άνθρωποι που περίμεναν μερίδιο από αυτά. Οι περισσότεροι έφαγαν από ένα κομμάτι. Αυτό ήταν και το μοναδικό γεΰμα μας για δυο νύχτες και μία ημέρα. Και αν δεν αγοράζαμε μια πέρδικα, θα περνούσαμε όλο το ταξίδι μας νηστικοί». Φοβούμενοι ότι θα αρρώσταιναν από την έλλειψη φαγητού και ύπνου, εξαιτίας «των βάρβαρων τραγουδιών των αγρίων (γιατί είχαν τη συνήθεια να τραγουδούν πριν πέσουν για ύπνο)», πήραν το δρόμο της επιστροφής, για να γυρίσουν όσο ακόμα θα είχαν δυνάμεις. Σχετικά με το κατάλυμα που τους πρόσφερε ο αρχηγός, η αλήθεια είναι ότι ήταν μάλλον ανεπαρκές, παρ' όλο που αυτό που σ' εκείνους είχε φανεί ταλαιπωρία, αναμφίβολα από την πλευρά του οικοδεσπότη αποτελούσε ένδειξη τιμής και σεβασμού. Όσο για το φαγητό, δε βλέπω τι καλύτερο θα μπορούσαν να είχαν κάνει οι Ινδιάνοι. Ούτε και οι ίδιοι είχαν να φάνε, κι έπειτα δεν ήταν τόσο ανόητοι ώστε να πιστέψουν πως οι συγγνώμες θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν την προσφορά φαγητού στους καλεσμένους τους. Έσφιξαν λοιπόν τα ζωνάρια τους και δεν είπαν τίποτα. Μια άλλη φορά που τους επισκέφθηκε ο Γουίνσλοου, που έτυχε να συμπέσει με εποχή αφθονίας για τη φυλή, δεν υπήρξε η παραμικρή έλλειψη στο συγκεκριμένο τομέα. Γενικά, οι επισκέπτες αποτελούν είδος κάθε άλλο παρά σπάνιο. Όσο ζούσα στο δάσος είχα περισσότερες επισκέψεις από οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ζωής μου. Θέλω να πω μ' αυτό ότι δε μου έλειψαν καθόλου. Εκεί συναντήθηκα με αρκετούς ανθρώπους, σε

202

WALDEN

συνθήκες πολΰ πιο ευνοϊκές απ' οπουδήποτε αλλοΰ. Πολΰ λιγότεροι όμως έρχονταν να με δουν για ασήμαντες υποθέσεις. Η απόστασή μου από την πόλη έφτανε για να τους αποθαρρύνει. Είχα αποσυρθεί τόσο βαθιά στον ωκεανό της μοναξιάς στον οποίο χύνονται τα ποτάμια της κοινωνίας, ώστε κατά το μεγαλύτερο μέρος της παραμονής μου εκεί, όσον αφορά τις ανάγκες μου, μονάχα ένα λεπτό στρώμα ιζήματος είχε εναποτεθεί γύρω μου. Εκτός αυτοΰ, είχαν κολλήσει πάνω μου οι μυρωδιές των άγνωστων και ανεξερεύνητων ηπείρων που βρίσκονταν στην άλλη πλευρά του ωκεανού μου. Ποιος ήρθε τάχα να με δει το πρωί αυτό; Κάποιος άντρας βγαλμένος από τα ομηρικά έπη ή κάποιος Παφλαγόνιος* - το όνομά του ήταν τόσο ταιριαστό και ποιητικό, που το γεγονός ότι δεν μπορώ να το αναφέρω εδώ με λυπεί αφάνταστα - ένας Καναδός, ένας ξυλοκόπος και κατασκευαστής στύλων, που μπορούσε να στήσει πενήντα στύλους σε μια μέρα και του οποίου το τελευταίο γεύμα ήταν μια μαρμότα που είχε πιάσει ο σκύλος του.** Γνωρίζει τον Όμηρο και, όπως λέει ο ίδιος, «αν δεν υπήρχαν τα βιβλία δε θα ήξερα τι να κάνω τις βροχερές μέρες», αν και μάλλον έχουν περάσει πολλές βροχερές εποχές από την τελευταία φορά που τέλειωσε ένα ολόκληρο βιβλίο. Κάποιος παπάς, στη μακρινή του ενορία, που ήξερε να προφέρει το ελληνικό κείμενο, του είχε μάθει να διαβάζει την Αγία Γραφή. Και τώρα, καθώς αυτός κρατάει το βιβλίο, του μεταφράζω το σημείο όπου ο Αχιλλέας επιπλήττει τον Πάτροκλο για τη θλίψη του: «Ω Πάτροκλε, τι κλαίεις; Κοράσι ομοιάζεις τρυφερό που οπίσω απ' τη μητέρα τρέχει και την παρακαλεί στον κόρφο ν α το πάρει {...]

* Παφλαγονία: αρχαία χώρα στη Μαύρη Θάλασσα, ρωμαϊκή αποικία. (Σ.τ.Μ.) ** Πρόκειται για τον Άλεξ Θεριέν, τον οποίο ο Θορώ συμπαθούσε ιδιαίτερα για την απλότητα και τους ανεπιτήδευτους τρόπους του και στον οποίο αναφέρεται τρεις φορές στο βιβλίο. (Σ.τ.Μ.)

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

203

Ή κάποιο μήνυμα κρυφό σου έφθασε απ' την Φθιαν; Ζη ακόμη ο Μενοίτιος, του Άκτορος, ως λέγουν, ζη και ο Πηλεΰς του Αιακού, στην γην των Μυρμιδόνων, που άκουσμα θα 'ταν θλιβερό σ' εμάς ο θάνατός των».*

«Αυτό είναι καλό», λέει. Κάτω από τη μασχάλη του κουβαλάει ένα μεγάλο δεμάτι ξΰλα από ασπροβαλανιδιά, που μάζεψε για κάποιον άρρωστο το πρωι της Κυριακής. «Φαντάζομαι πως δεν πειράζει να κάνω μια τέτοια δουλειά τη μέρα αυτή», λέει. Θεωρεί τον Όμηρο μεγάλο συγγραφέα, αν και δεν έχει ιδέα περί τίνος έγραφε. Δύσκολο να βρει κανείς κάποιον άνθρωπο πιο απλό και ανεπιτήδευτο. Η φαυλότητα και οι ασθένειες, που τόσο σκιάζουν την ηθική ολόκληρου του κόσμου, έδειχναν να είναι σχεδόν ανύπαρκτες για αυτόν. Ήταν περίπου είκοσι οκτώ ετών και είχε φΰγει από τον Καναδά κι από το πατρικό του σπίτι δώδεκα χρόνια πριν για να έρθει να δουλέψει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ήθελε να βγάλει χρήματα για να αγοράσει κάποτε τη δική του φάρμα, ίσως στην πατρίδα του. Το παρουσιαστικό του ήταν τραχΰ: γεροδεμένο αλλά νωθρό κορμί, που παρ' όλα αυτά το κινούσε με χάρη, χοντρός, ηλιοκαμένος σβέρκος, καστανά, φουντωτά μαλλιά και νωθρά, κοιμισμένα, γαλανά μάτια, που κάποιες φορές σπινθήριζαν όλο εκφραστικότητα. Φορούσε μια γκρίζα πάνινη τραγιάσκα, ένα παλιό, μακρΰ παλτό στο χρώμα του μαλλιού και μπότες από γελαδίσιο δέρμα. Ήταν φανατικός κρεατοφάγος και συνήθως κουβαλούσε το φαγητό του μαζί στη δουλειά, που ήταν κάνα δυο μίλια πιο πέρα από το σπίτι μου (αφού όλο το καλοκαίρι έκοβε ξύλα), σε μια τσίγκινη καραβάνα: κρύο κρέας - συχνά κρέας μαρμότας - και ένα πήλινο παγούρι γεμάτο καφέ, που τό είχε κρεμασμένο στη ζώνη του με ένα σπάγκο, από το οποίο με κερνούσε καμιά φορά μια κούπα. Περνούσε νωρίς το πρωί μέσα από το φασολοχώραφό μου, χωρίς ίχνος άγχους και βιασύνης να φτάσει στη δουλειά του, όπως το συνηθίζουν οι Γιάνκη* Ιλίάόα, ραψωδία Π (μετάφραση Ιακώβου Πολυλά). (Σ.τ.Μ.)

204

WALDEN

δες. Δεν το είχε σκοπό να παρακουράζεται. Δεν τον ένοιαζε κι αν έβγαζε μονάχα το ενοίκιο του. Συχνά, όταν ο σκύλος του έπιανε καμιά μαρμότα, άφηνε το φαγητό του στους θάμνους και περπατούσε ενάμισι μίλι πίσω, ως το σπίτι που νοίκιαζε, για να τη γδάρει και να την αποθηκεύσει στο κελάρι, αφοΰ πρώτα σκεφτόταν για κάνα μισάωρο μήπως θα 'ταν καλύτερα αν την άφηνε βυθισμένη στη λίμνη ως το βράδυ - πόσο του άρεσε να σκέφτεται και να αναλύει τα ζητήματα αυτά! Καμιά φορά, όταν περνούσε να με δει το πρωί, έλεγε: «Πόσο παχιά είναι τα περιστέρια! Αν δεν ήμουν αναγκασμένος να δουλεύω κάθε μέρα, θα μπορούσα να τρώω όσο κρέας ήθελα μόνο με το κυνήγι - περιστέρια, μαρμότες, λαγούς, πέρδικες - μα το Θεό! Θα έπιανα όλο το φαΐ της εβδομάδας μέσα σε μια μέρα». Ήταν ικανότατος ξυλοκόπος και του άρεσε να διανθίζει την τέχνη του με κάποια μικρά ποικίλματα που έδειχναν τη μαστοριά του: έκοβε πάντοτε τα δέντρα οριζόντια και πολύ κοντά στο έδαφος, έτσι ώστε τα βλαστάρια που θα ξεπετάγονταν μετά να γίνονταν πιο δυνατά, και όταν έπε(ρτε χιόνι να μπορούν τα έλκηθρα να περνούν εύκολα πάνω από τον κομμένο κορμό. Επίσης, αντί να αφήνει ένα ξεραμένο δέντρο όρθιο, κόβοντας όσα καυσόξυλα χρειαζόταν κάθε φορά, το ξάκριζε καλά, ώσπου να γίνει μικρά κομματάκια που εύκολα μπορούσες να τα κόψεις με το χέρι. Μου κινούσε το ενδιαφέρον έτσι ήσυχος και μοναχικός που ήταν. Απέπνεε ολόκληρος χαρά, σαν να είχε μέσα του μια αστείρευτη πηγή καλής διάθεσης και ικανοποίησης από τη ζωή, που φαινόταν να ξεχειλίζει από τα μάτια του. Μερικές φορές πήγαινα και τον έβρισκα εκεί που δούλευε κόβοντας δέντρα στο δάσος. Με υποδεχόταν μ' ένα γέλιο απερίγραπτης ικανοποίησης και μ' ένα χαιρετισμό στα καναδέζικα γαλλικά, παρ' όλο που μιλούσε καλά αγγλικά. Μόλις πλησίαζα, σταματούσε τη δουλειά του και, με μια ευθυμία την οποία ήταν φανερό ότι δυσκολευόταν να συγκρατήσει, ξάπλωνε δίπλα στον κορμό του πεύκου που μόλις είχε κόψει, ξεφλούδιζε ένα κομμάτι, το έκανε μπαλάκι και το έβαζε στο στόμα του, μασώντας το όση ώρα μιλούσε και γελούσε. Τόση ήταν η πληθωρικό-

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

205

τητα της ζωώδους ψυχικής του ευφορίας, ώστε κάποιες φορές έκανε τούμπες και κυλιόταν στο έδαφος από τα γέλια, όποτε κάτι τον ερέθιζε και τον έκανε να σκεφτεί. Κοίταζε τα δέντρα τριγύρω και αναφωνούσε: «Μα τον Αϊ-Γιώργη! Τι καλά που περνάω εδώ κόβοντας ξΰλα! Δεν έχω καλύτερη διασκέδαση». Άλλοτε, όταν δεν είχε δουλειά, διασκέδαζε όλη μέρα στο δάσος μ' ένα μικρό πιστόλι τσέπης, πυροβολώντας ανά τακτικά διαστήματα στον αέρα καθώς περπατούσε, σαν να 'δινε χαιρετιστήριες βολές στον εαυτό του. Το χειμώνα άναβε μια φωτιά για να ζεστάνει το μεσημέρι τον καφέ του σ' ένα κατσαρολάκι. Μερικές φορές, εκεί που καθόταν σ' έναν κορμό κι έτρωγε το μεσημεριανό του, έρχονταν παπαδίτσες και κάθονταν στο μπράτσο του για να τσιμπολογήσουν την πατάτα που κρατούσε στα δάχτυλά του. Συχνά μου έλεγε πόσο του άρεσε η παρέα των μικρών αυτών πουλιών. Ο άνθρωπος αυτός ήταν γεμάτος με όλα τα θετικά γνωρίσματα του ζώου. Από άποψη φυσικής αντοχής και αυτάρκειας ήταν εξάδελφος του πεύκου και του βράχου. Μια φορά, όταν τον ρώτησα αν ένιωθε κούραση μετά την ολοήμερη δουλειά, μου απάντησε μ' ένα βλέμμα όλο ειλικρίνεια και σοβαρότητα: «Μα τον Άγιο, ποτέ σ' όλη μου τη ζωή δεν έχω νιώσει κουρασμένος». Όμως, ο διανοούμενος ή, όπως αποκαλείται, πνευματικός άνθρωπος μέσα του κοιμόταν ύπνο βαθύ, με τον ίδιο τρόπο που κοιμάται στα βρέφη. Ό,τι είχε διδαχτεί, είχε γίνει μονάχα μ' εκείνο τον αθώο και αναποτελεσματικό τρόπο που χρησιμοποιούν οι καθολικοί ιερείς για να διδάξουν τους ιθαγενείς, που δε βοηθά τον μαθητή να αποκτήσει συνείδηση, παρά μόνο πίστη και σεβασμό ως ένα βαθμό, ούτε το παιδί να ενηλικιωθεί, αλλά το κρατά διαρκώς στο επίπεδο του παιδιού. Όταν τον έ(ρτιαξε η Φύση, του έδωσε σώμα δυνατό και το προσόν να νιώθει ικανοποίηση με τη μοίρα του. Του έδωσε σεβασμό και πίστη για να τον στηρίζουν απ' όλες τις πλευρές, έτσι που να μπορέσει να ζήσει σαν παιδί όλη του τη ζωή. Ήταν τόσο αυθεντικός και αγνός ώστε δεν υπήρχε τρόπος να τον παρουσιάσεις, να τον συστήσεις σε κάποιον άλλο. Θα ήταν σαν να συστήνεις στο γείτονά σου μια μαρμότα. Έπρεπε να τον

206

WALDEN

ανακαλύψει μόνος του, όπως το είχες κάνει κι εσυ. Ο ίδιος δεν επρόκειτο ποτέ να βοηθήσει α' αυτό. Οι άνθρωποι τον πλήρωναν για τη δουλειά του, βοηθώντας τον έτσι να τρώει και να ντύνεται, ποτέ του όμως δεν εξέφραζε τη γνώμη του σ' αυτοΰς. Ήταν τόσο απλά και φυσικά ταπεινός - αν μπορούμε να αποκαλέσουμε ταπεινό κάποιον που δεν εποφθαλμιά τίποτε - ώστε η ταπεινότητα δεν αποτελούσε κάποιο διακριτό χαρακτηριστικό του, οΰτε ήταν κάτι που ο ίδιος θα μπορούσε ποτέ να συλλάβει. Οι σοφότεροι από τον ίδιο ήταν γι' αυτόν κάτι σαν ημίθεοι. Αν τυχόν του έλεγες ότι κάποιος τέτοιος επρόκειτο να έρθει στην περιοχή, το φέρσιμο και τα λόγια του φανέρωναν πως πίστευε ότι κάποιος τόσο σπουδαίος δε θα περίμενε ποτέ τίποτε από τον ίδιο* εντούτοις θα αναλάμβανε εκείνος όλη την ευθύνη για τα πάντα χωρίς να περιμένει κανενός είδους επιβράβευση. Ποτέ του δεν αφουγκραζόταν τους επαίνους. Λάτρευε ιδιαίτερα τους συγγραφείς και τους ιεροκήρυκες. Στα μάτια του, οι πράξεις τους ισοδυναμούσαν με θαύματα. Όταν του είπα ότι κι εγώ έγραφα αρκετά, για πολύ καιρό νόμιζε ότι αναφερόμουν μονάχα στη γραφή ως γραφικό χαρακτήρα, μια και ο γραφικός χαρακτήρας του ίδιου ήταν απρόσμενα καλός. Πού και πού έβρισκα το όνομα της ενορίας της ιδιαίτερης πατρίδας του όμορφα γραμμένο στο χιόνι δίπλα στο δημόσιο δρόμο, με ολόσωστη γαλλική ορθογραφία, και τότε ήξερα ότι είχε περάσει από εκεί. Τον ρώτησα αν είχε νιώσει ποτέ του την επιθυμία να καταγράψει τις σκέψεις του. Μου απάντησε ότι είχε διαβάσει και γράψει γράμματα για λογαριασμό άλλων, που δεν ήξεραν γραφή και ανάγνωση, αλλά ποτέ δεν είχε προσπαθήσει να γράψει τις δικές του σκέψεις - όχι, δε θα μπορούσε ποτέ να το κάνει, δε θα ήξερε από πού να ξεκινήσει, κάτι τέτοιο θα τον σκότωνε, κι έπειτα θα έπρεπε να έχει ταυτόχρονα το μυαλό του στην ορθογραφία! Άκουσα πως κάποιος διακεκριμένος σοφός άνδρας, μεταρρυθμιστής, τον ρώτησε κάποτε αν επιθυμούσε να αλλάξει ο κόσμος. Εκείνος απάντησε μ' ένα γελάκι έκπληξης, με εκείνη την καναδική του προφορά, σαν να επρόκειτο για ένα ερώτημα που το έθετε κάποιος για πρώτη φορά: «Όχι, είναι μια χαρά έτσι». Ένας φιλόσοφος θα

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

207

μπορούσε να αποκομίσει πολλά από τη συναναστροφή μαζί του. Σε κάποιον που τον πρωτογνώριζε, φαινόταν σαν να μην είχε καμία απολύτως γνώση για οτιδήποτε. Κι όμως, κάποιες φορές έβλεπα μέσα του έναν άνδρα που δεν είχα ξαναδεί και αναρωτιόμουν αν ήταν σοφός σαν τον Σαίξπηρ ή ανίδεος σαν παιδί - αν αυτό που έκρυβε μέσα του ήταν μια λεπτή ποιητική συνείδηση ή απλή ηλιθιότητα. Ένας χωρικός μου είπε κάποτε πως, όποτε τον συναντούσε να περιδιαβάζει σφυρίζοντας στο χωριό, με τη μικρή, στενή τραγιάσκα του, του έφερνε στο μυαλό κάποιον μεταμφιεσμένο πρίγκιπα. Τα μοναδικά του βιβλία ήταν ένα αλμανάκ κι ένα βιβλίο αριθμητικής, στην οποία επιδείκνυε αρκετή ικανότητα. Το πρώτο από τα δυο αυτά βιβλία ήταν γι' αυτόν κάτι σαν εγκυκλοπαίδεια* υπέθετε ότι περιείχε ένα απαύγασμα της ανθρώπινης γνώσης, πράγμα που ισχύει άλλωστε ως ένα βαθμό. Απολάμβανα να τον βολιδοσκοπώ σχετικά με τις διάφορες σύγχρονες εξελίξεις, τις οποίες πάντοτε έβλεπε με την πιο απλή και πρακτική ματιά. Δεν είχε ακούσει ποτέ του πριν για τέτοια πράγματα. Θα μπορούσε να ζήσει χωρίς εργοστάσια; τον ρώτησα. Φορούσε τα χειροποίητα γκρίζα ρούχα από το Βερμόντ, μου απάντησε, κι αυτά τα έβρισκε μια χαρά. Θα μπορούσε να απαρνηθεί το τσάι και τον καφέ; τον ρώτησα μετά. Προσφέρει άραγε η χώρα αυτή κάποιο άλλο ρόφημα εκτός από το νερό; Μου είπε πως είχε μουσκέψει φύλλα από κώνειο σε νερό κι έπειτα το ήπιε. Κατά την άποψή του το αφέψημα αυτό ξεδιψούσε καλύτερα από το νερό όταν ο καιρός ήταν ζεστός. Όταν τον ρώτησα αν θα μπορούσε να κάνει χωρίς χρήματα, μου παρουσίασε την πρακτικότητα του χρήματος με ένα παράδειγμα που συνέπιπτε με τις περισσότερες αναφορές των φιλοσόφων σχετικά με την προέλευση του θεσμού αυτού, καθώς και με την ίδια την ετυμολογία της λατινικής λέξης για το χριί\μα,ρβαηηία, η οποία έχει τη ρίζα της στη λατινική λέξη για τα γελάδια. Αν η περιουσία του ήταν ένα βόδι, είπε, και ήθελε να αγοράσει βελόνες και κλωστή από το μαγαζί, δε θα το έβρισκε καθόλου πρακτικό να υποθηκεύσει ένα κομμάτι του ζώου για το σκοπό αυτό, ούτε και να κάνει το ίδιο κάθε φορά που θα είχε ανάγκη από κάτι. Ήταν

208

WALDEN

σε θέση να υπερασπιστεί πολλούς θεσμούς καλύτερα από κάθε φιλόσοφο, διότι περιγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας από αυτοΰς τους θεσμούς αφορούσε τον ιδιο, παρουσίαζε τον αληθινό λόγο για τον οποίο ειχε τελικά επικρατήσει. Δεν έκανε εικασίες σχετικά με εναλλακτικές λύσεις. Δεν τον απασχολούσαν. Μια άλλη φορά, όταν του διηγήθηκα το περιστατικό σχετικά με τον ορισμό που ειχε δώσει ο Πλάτωνας για τον άνθρωπο - ένα άπτερο δίποδο - και πως κάποιος είχε δείξει ένα μαδημένο κόκορα, λέγοντας «ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνα», του φάνηκε πολύ σημαντική διαφορά το γεγονός ότι τα γόνατα του πτηνού λυγίζουν ανάποδα απ' ό,τι του ανθρώπου. Ενίοτε αναφωνούσε: «Αχ, πόσο μ' αρέσει να μιλάω! Μα τον Αϊ-Γιώργη, θα μπορούσα να κάθομαι και να μιλάω όλη μέρα». Κάποτε, όταν είχα πολλούς μήνες να τον δω, τον ρώτησα αν του είχε έρθει καμιά καινούργια ιδέα το καλοκαίρι αυτό. «Θεέ και Κύριε!» απάντησε. «Ένας άνθρωπος που έχει τόση δουλειά να κάνει, αν δεν ξεχάσει τις ιδέες που είχε στο παρελθόν, πάλι τυχερός θα είναι. Μπορεί, ας πούμε, ο άνθρωπος που τσαπίζετε μαζί το χωράφι να βιάζεται. Ε, τότε, μα τον Άγιο, το μυαλό σου πρέπει να το 'χεις εκεί* πρέπει να σκέφτεσαι τα αγριόχορτα». Κάποιες φορές που συναντιόμασταν ξανά ύστερα από καιρό, με ρωτούσε εκείνος πρώτος αν είχα κάνει καμιά πρόοδο. Μια χειμωνιάτικη μέρα τον ρώτησα αν ήταν πάντα ευχαριστημένος με τον εαυτό του, θέλοντας να του προτείνω κάποια εναλλακτική λύση μέσα του για τον παπά απ' έξω του και κάποιο υψηλότερο κίνητρο για τη ζωή. «Ευχαριστημένος!» μου είπε. «Κάποιοι είναι ευχαριστημένοι με το ένα, άλλοι με το άλλο. Ένας, ας πούμε, αν έχει αρκετά, μπορεί να είναι ευχαριστημένος αν κάθεται όλη μέρα με την πλάτη στη φωτιά και την κοιλιά στο τραπέζι, ναι σου λέω, μα τον Αϊ-Γιώργη!» Ποτέ όμως, παρ' όλες τις προσπάθειες και τους ελιγμούς μου, δεν κατόρθωσα να τον κάνω να δει τα πράγματα από την πνευματική τους σκοπιά. Το πιο υψηλό επίπεδο που έδειχνε να είναι σε θέση να συλλάβει, ήταν η απλή σκοπιμότητα των πραγμάτων, αυτό που θα περίμενε κανείς να εκτιμήσει ένα ζώο. Πρακτικά, αυτό ισχύει για τους περισσότερους ανθρώπους. Αν τυ-

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

209

χόν πρότεινα κάποια βελτίωση στον τρόπο ζωής του, μου απαντούσε, χωρίς την παραμικρή θλίψη, ότι τώρα πια ήταν πολΰ αργά. Παρ' όλα αυτά πίστευε εκ βαθέων στην εντιμότητα, καθώς και σε όλες τις σχετικές αρετές. Διέκρινα μέσα του κάποια θετική πρωτοτυπία, όσο ανεπαίσθητη κι αν ήταν, και αρκετές φορές τον παρατήρησα να σκέφτεται μόνος του και να εκφράζει τη γνώμη του - φαινόμενο τόσο σπάνιο γενικώς, που οποιαδήποτε στιγμή θα ήμουν πρόθυμος να περπατήσω δέκα μίλια για να το παρατηρήσω από πρώτο χέρι. Και οι παρατηρήσεις του αυτές συνήθως οδηγούσαν σε έναν επαναπροσδιορισμό της προέλευσης πολλών από τους θεσμούς της ανθρώπινης κοινωνίας. Παρ' όλο που δίσταζε, και κάποιες φορές δεν κατάφερνε να εκφράζει με κατανοητό τρόπο αυτά που ήθελε να πει, πάντοτε τα λεγόμενά του είχαν κάποια συγκεκριμένη σκέψη πίσω τους. Όμως η λογική του ήταν τόσο πρωτόγονη και βυθισμένη στη ζωώδη ΰπαρξή του ώστε, παρ' όλο που υποσχόταν περισσότερα από τη λογική ενός απλά διαβασμένου ανθρώπου, σπάνια ωρίμαζε σε οτιδήποτε άξιο να αναφερθεί. Ο άντρας αυτός δημιουργούσε την ελπίδα ότι ίσως να υπάρχουν ιδιοφυείς άνθρωποι στα χαμηλότερα στρώματα της ζωής, όσο αμετακίνητα ταπεινοί και αγράμματοι κι αν είναι, που πάντοτε έχουν τη δική τους άποψη ή δεν προσποιούνται καν ότι έχουν άποψη - άνθρωποι τόσο απύθμενοι όσο απύθμενη πίστευαν κάποτε πως είναι και η ίδια η λίμνη Ουόλντεν και ταυτόχρονα σκοτεινοί και λασπεροί όπως αυτή. Πολλοί οδοιπόροι ξεμάκραιναν από το δρόμο τους για να περάσουν να δουν εμένα και το εσωτερικό του σπιτιού μου, και σαν δικαιολογία για την επίσκεψή τους μου ζητούσαν ένα ποτήρι νερό. Τους έλεγα ότι έπινα από τη λίμνη, δείχνοντάς τους το δρόμο, και προσφερόμουν να τους δανείσω μια κούπα. Μολονότι ζούσα μακριά από τον πολιτισμό, δεν εξαιρούμουν από τις ετήσιες εκείνες επισκέψεις που λαμβάνουν χώρα, μου φαίνεται, γύρω στην πρωταπριλιά, τότε που όλος ο κόσμος βρίσκεται σε κίνηση. Είχα κι εγώ το μερτικό μου σε προσηνείς επισκέπτες, αλλά είχα και κάποιους που ήταν μάλ-

210

WALDEN

λον παράξενοι. Μισότρελοι από τον οίκο απόρων και από αλλοΰ περνούσαν να με δουν. Εγώ όμως πάντοτε τους παρακινούσα να εξασκήσουν όσο μυαλό τους είχε απομείνει και να μου εξομολογηθούν ό,τι ήθελαν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, θέμα της συζήτησής μας γινόταν η ίδια η ευφυΐα. Η αλήθεια είναι ότι κάποιοι από εκείνους ξεπερνούσαν σε ευφυΐα τους λεγόμενους επιστάτες των φτωχών και τους επίλεκτους άνδρες του χωριού, πράγμα που με οδήγησε στη σκέψη ότι ίσως είχε έρθει η ώρα να αντιστραφούν οι ρόλοι. Σχετικά με τα λογικά του ανθρώπου, έμαθα ότι δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σ' αυτούς που τα διατηρούν στο ακέραιο και σ' εκείνους που τα έχουν μισοχάσει. Μια μέρα ειδικά, ένας άκακος, χαζούλης άπορος, τον οποίο είχα δει συχνά να χρησιμοποιείται μαζί με άλλους ως ζωντανή περίφραξη, να στέκεται ή να κάθεται δηλαδή στην άκρη ενός χωραφιού για να εμποδίζει κάποια αγελάδα - ή μήπως τον εαυτό του; - να ξεστρατίσει από το κοπάδι, με επισκέφτηκε και εξέφρασε την επιθυμία να ζήσει όπως εγώ. Με αφοπλιστική απλότητα και ειλικρίνεια, με τρόπο που έδειχνε πως διέθετε κάτι αρκετά ανώτερο, ή μάλλον κατώτερο, από εκείνο που αποκαλούμε ταπεινοφροσύνη, μου είπε ότι ήταν «ανεπαρκούς νοημοσύνης». Αυτές ακριβώς ήταν οι λέξεις που χρησιμοποίησε. Ο Θεός τον είχε κάνει έτσι, έλεγε, και παρ' όλα αυτά υπέθετε ότι ο Θεός τον αγαπούσε όπως οποιονδήποτε άλλο. «Πάντα έτσι ήμουν», μου είπε, «από τότε που ήμουν παιδί. Ποτέ δεν είχα πολύ μυαλό. Δεν ήμουν σαν τα άλλα παιδιά. Το κεφάλι μου είναι αδύναμο. Τι να κάνουμε, ήταν θέλημα Θεού». Και να τος, μπροστά μου, ζωντανή απόδειξη των λόγων του. Αποτελούσε για μένα ένα μεταφυσικό γρίφο. Σπάνια έχω συναντήσει κάποιο συνάνθρωπό μου σε τόσο γόνιμες συνθήκες - όλα όσα έλεγε ήταν απλά και γεμάτα ειλικρίνεια, υπερβολικά αληθινά. Και η αλήθεια είναι ότι, όσο περισσότερο φαινόταν να ταπεινώνει τον εαυτό του, τόσο περισσότερο εξυψωνόταν στα μάτια μου. Δεν το αντιλήφθηκα στην αρχή, αλλά η συμπεριφορά του αυτή ήταν αποτέλεσμα μιας συνετής τακτικής. Από μια τέτοια βάση ειλικρίνειας και αλήθειας σαν και αυτή που είχε θέσει ο καημένος εκείνος διανοητικά καθυστερημένος

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

211

άνθρωπος, η επικοινωνία μας θα μπορούσε ίσως να προχωρήσει σε επίπεδο ανώτερο και από εκείνο που παρατηρείται μεταξύ σοφών. Είχα κάποιους επισκέπτες από αυτούς που δε θεωρείται ότι ανήκουν στις τάξεις των ορτωχών της μικρής μας πόλης, που όμως κανονικά θα έπρεπε - ή τουλάχιστον θα έπρεπε να ανήκουν στις τάξεις των φτωχών του κόσμου αυτού. Επισκέπτες που δεν αποζητούν τη φιλοξενία ενός σπιτιού, αλλά μάλλον μιας κλινικής. Που επιθυμούν διακαώς τη βοήθειά σου και ως εισαγωγή για την έκκλησή τους σου προσφέρουν την πληροφορία ότι είναι τουλάχιστον αποφασισμένοι να μην κουνήσουν ούτε το μικρό τους δαχτυλάκι για να βοηθήσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Θέλω οι επισκέπτες μου να μη λιμοκτονούν δε με νοιάζει πόση όρεξη έχουν και πού τη βρήκαν. Τα αντικείμενα φιλανθρωπίας δεν αποτελούν μουσαφίρηδες. Έρχονταν άνθρωποι που δεν καταλάβαιναν πότε είχε λήξει ο χρόνος της επίσκεψής τους, παρ' όλο που ξανάπιανα τις δουλειές μου, απαντώντας στις ερωτήσεις τους από όλο και πιο μακριά. Άνθρωποι σχεδόν όλων των βαθμών ευφυΐας περνούσαν να με δουν την εποχή εκείνη της μετανάστευσης. Κάποιοι είχαν περισσότερη ευφυΐα απ' όση μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν - δραπέτες σκλάβοι*, με τους τρόπους των νότιων φυτειών, που ανά τακτά χρονικά διαστήματα έστηναν αυτί, όμοια με την αλεπού του μύθου, σαν να άκουγαν τα γαβγίσματα των σκυλιών που ακολουθούσαν τα ίχνη τους και με κοιτούσαν ικετευτικά, σαν να μου έλεγαν: «Ω Χριστιανέ, θα με στείλεις πίσω;>χ

Θυμάμαι ειδικά έναν τους, τον οποίο βοήθησα να διαq)ύγει προς την κατεύθυνση του άστρου του βορρά. Έπειτα ήταν οι άνθρωποι με μια μονάχα ιδέα, σαν κλώσες με ένα μονάχα νεογνό, κι αυτό παπά-

* Η οικογένεια του Θορώ συμμετείχε στο δίκτυο των υπέρμαχων της κατάργησης της δουλείας με την ονομασία «Underground Railroad», που φυγάδευε στον Καναδά σκλάβους που είχαν δραπετεύσει. (Σ.τ.Μ.)

212

WALDΕΝ

κι. Μετά ήταν οι άνθρωποι με χίλιες ιδέες και ατημέλητα κεφάλια, σαν εκείνες τις κλώσες που τις αναγκάζουν να φροντίσουν εκατό νεογνά, που όλα τους κυνηγούν το ίδιο σκαθάρι και αρκετά χάνονται στα νοτισμένα από την πάχνη χόρτα - με αποτέλεσμα τα ποΰπουλά τους να μπερδεύονται και να βρωμίζουν. "Υστερα υπήρχαν άνθρωποι με ιδέες αντί για πόδια, ένα είδος διανοούμενης σαρανταποδαρούσας που η όψη της σ' έκανε να ανατριχιάζεις. Κάποιος μου πρότεινε να διατηρώ ένα βιβλίο στο οποίο θα υπέγραφαν οι επισκέπτες, όπως γίνεται στα Λευκά Όρη. Αλίμονο όμως! Η μνήμη μου παραείναι καλή ώστε να έχω ανάγκη από κάτι τέτοιο. Δεν μπορούσα να μην προσέξω κάποιες από τις ιδιοτροπίες των επισκεπτών μου. Τα αγόρια, τα κορίτσια και οι νεαρές γυναίκες γενικά έδειχναν χαρά που βρίσκονταν στο δάσος. Παρατηρούσαν τη λίμνη και τα λουλούδια και περνούσαν ευχάριστα την ώρα τους. Οι έμποροι, ακόμα και οι αγρότες, το μόνο που σκέφτονταν ήταν η μοναξιά, η εργασία και η μεγάλη απόσταση της κατοικίας μου από εκείνο ή το άλλο. Και παρ' όλο που έλεγαν ότι τους άρεσε πού και πού να κάνουν τον περίπατό τους στο δάσος, ήταν ολοφάνερο ότι δεν έλεγαν την αλήθεια. Αεικίνητοι, δεσμευμένοι άνθρωποι, που όλο τους το χρόνο τον ξόδευαν στο να κερδίζουν τα προς το ζην ή στο να διατηρούν όσα είχαν κερδίσει. Πάστορες που μιλούσαν για το Θεό λες και είχαν εξασφαλίσει κάποιου είδους μονοπώλιο πάνω στο θέμα, που δεν ανέχονταν άλλες γνώμες εκτός από τη δική τους. Γιατροί, δικηγόροι, ανήσυχες νοικοκυρές που έψαχναν τα ντουλάπια μου και το κρεβάτι μου όταν έλειπα - πώς αλλιώς ήξερε άραγε η κυρία Τάδε ότι τα σεντόνια μου δεν ήταν τόσο καθαρά όσο τα δικά της; Νεαροί που είχαν πάψει να είναι νέοι και είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πιο ασφαλής πορεία θα ήταν να ακολουθήσουν την πεπατημένη των επαγγελμάτων τους. Όλοι αυτοί σε γενικές γραμμές έλεγαν ότι δεν ήταν δυνατό να κάνει και πολύ καλό κάποιος άνθρωπος στη δική μου θέση. Α! Ώστε αυτό ήταν το ζήτημα! Οι γέροι, οι αδύναμοι και οι συνεσταλμένοι, όποια κι αν ήταν η ηλικία, όποιο κι αν ήταν το φύλο τους, σκέφτονταν πιο πολύ τις αρ-

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

213

ρώστιες, τα ξαφνικά ατυχήματα, το θάνατο. Γι' αυτούς η ζωή έμοιαζε γεμάτη κινδύνους - μα τι κίνδυνος υπάρχει αν δε οκέφχεοαι τον κίνδυνο; Σκέφτονταν επίσης ότι ένας συνετός άνθρωπος θα διάλεγε την πιο ασφαλή τοποθεσία, όπου ο γιατρός του χωριού θα μπορούσε να έρθει αμέσως μόλις παρίστατο η ανάγκη. Γι' αυτούς το χωριό ήταν ένας συνασπισμός, μια λέσχη με σκοπό την αμοιβαία άμυνα, σε βαθμό που σε έκαναν να υποθέτεις ότι ούτε για να μαζέψουν βατόμουρα δε θα πήγαιναν χωρίς το φορητό τους φαρμακείο. Το ζήτημα είναι πως, αν ένας ζωντανός άνθρωπος είναι πράγματι ζωντανός, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να πεθάνει, αν και θα πρέπει να δεχτούμε ότι ο κίνδυνος αυτός μειώνεται ανάλογα με το πόσο «νεκροζώντανος» είναι. Όποιος κάθεται, διατρέχει τους ίδιους κινδύνους μ' εκείνον που τρέχει. Τέλος, υπήρχαν και οι αυτόκλητοι μεταρρυθμιστές, οι πιο βαρετοί απ' όλους, εκείνοι που νόμιζαν ότι τραγουδούσα αδιάκοπα: «Αυτό είναι το σπίτι που έχτισα· Αυτός είναι ο άνθρωπος που ζει στο σπίτι που έχτισα».

Δεν ήξεραν όμως ότι ο τρίτος στίχος ήταν: «Αυτοί είναι οι τύποι που ενοχλούν τον άνθρωπο που ζει στο σπίτι που έχτισα».

Δε φοβόμουν τα αρπακτικά που απειλούν το κοτέτσι, αφού δεν είχα κότες· εκείνοι που φοβόμουν ήταν οι άνθρωποι-αρπακτικά. Είχα βέβαια και επισκέπτες πολύ πιο ευχάριστους από αυτούς τους τελευταίους. Παιδιά που έρχονταν να μαζέψουν βατόμουρα, εργαζόμενοι στο σιδηρόδρομο που έκαναν τον περίπατό τους το πρωί της Κυριακής φορώντας τα καθαρά τους πουκάμισα, ψαράδες και κυνηγούς, ποιητές και φιλοσόφους, με λίγα λόγια όλους τους τίμιους προσκυνητές, που έρχονταν στο δάσος για να βρουν την ελευθερία και άφηναν στ' αλήθεια πίσω τους το χωριό. Όλους αυτούς

214

WALDEN

ήμουν έτοιμος να τους καλωοορισω με τις λέξεις «καλώς ήλθατε, Άγγλοι! Καλώς ήλθατε, Άγγλοι!»*, καθώς επρόκειτο για μια φυλή με την οποία ειχα στ' αλήθεια επικοινωνία.

* Ο χαιρετισμός που απηύθυνε ένας Ινδιάνος στους προάτους αποίκους-προσκυνητε'ς στο Πλίμουθ, το 1620. (Σ.τ.Μ.)

TO ΧΩΡΑΦΙ ME ΤΙΣ ΦΑΣΟΛΙΕΣ

Εν τω μεταξύ, οι ήδη ορυτεμένες φασολιές μου, που οι σειρές τους, αν τις προσθέσουμε όλες μαζί, είχαν μήκος επτά μίλια, ανυπομονούσαν να τις τσαπισω, αφοΰ εκείνες που είχα φυτέψει πρώτες είχαν ήδη μεγαλώσει αρκετά πριν ακόμα σπείρω τις τελευταίες. Ήταν κάτι που δε θα μπορούσα να αναβάλω για πολύ ακόμα. Τι νόημα είχε αυτή η τόσο σταθερή και τόσο σεβαστή εργασία, αυτός ο μικρός ηράκλειος άθλος; Πραγματικά δεν ξέρω. Αγάπησα τις φασολιές μου, κι ας ήταν πολύ περισσότερες απ' όσες χρειαζόμουν. Μου παρείχαν ένα δεσμό με τη γη κι έτσι η δύναμή μου μεγάλωνε, σαν του Ανταίου. Για ποιο λόγο όμως τις καλλιέργησα; Ένας θεός ξέρει. Αυτή ήταν η ασυνήθιστη εργασία μου όλο το καλοκαίρι: να κάνω το κομμάτι εκείνο της γης - το οποίο ως τότε δεν παρήγαγε παρά ποτεντίλλα, βατόμουρα, βαλσαμόχορτο και άλλα παρόμοια, γλυκούς άγριους καρπούς και όμορφα λουλούδια - να παράγει το όσπριο αυτό. Τι θα μπορούσα να μάθω ποτέ από τα φασόλια; Τι θα μπορούσαν να μάθουν ποτέ τα φασόλια από μένα; Τα φροντίζω, τα καθαρίζω από τα ζιζάνια, νωρίς και αργά τους ρίχνω κι από μια ματιά: αυτή είναι η δουλειά της ημέρας μου. Τα πλατιά φύλλα τους έχουν όμορφη όψη. Βοηθοί μου είναι η πρωινή δροσιά και η βροχή, που ποτίζουν το στεγνό αυτό χώμα, καθώς και όποια γονιμότητα υπάρχει στο ίδιο το χώμα, το οποίο στο μεγαλύτερο μέρος του είναι λεπτό και αδύναμο. Εχθροί μου είναι τα σκουλήκια, οι ψυχρές ημέρες και κυρίως οι μαρμότες. Αυτές οι τελευταίες μου ρήμαξαν ένα ολόκληρο

216

WALDEN

στρέμμα. Με ποιο δικαίωμα όμως κι εγώ ξερίζωσα το βαλσαμόχορτο και όλα τ' άλλα, καταστρέφοντας το αρχαίο τους περιβόλι; Σύντομα όμως οι υπόλοιπες φασολιές θα έχουν γίνει πολύ σκληρές για τα δόντια τους και τότε θα έρθει η ώρα να αντιμετωπίσουν καινούργιους εχθρούς. Θυμάμαι πολύ καλά, όταν ήμουν τεσσάρων ετών, που με έφεραν από τη Βοστόνη στο χωριό, στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, εδώ, στο ίδιο αυτό δάσος και σ' αυτό το χωράφι, σ' αυτή τη λίμνη. Είναι μια από τις πιο παλιές εικόνες που έχουν μείνει χαραγμένες στη μνήμη μου. Και τώρα, απόψε, να που η φλογέρα μου ξυπνά την ηχώ πάνω από την ίδια αυτή υδάτινη επιφάνεια. Τα πεύκα, με ηλικία μεγαλύτερη από τη δική μου, στέκονται ακόμα. Αν κάποια τους έπεσαν, μαγείρεψα το φαγητό μου με τα φρύγανά τους. Νέα φυτά μεγαλώνουν παντού τριγύρω, προετοιμάζοντας μια νέα εικόνα για τα μάτια ενός νέου βρέφους. Το ίδιο σχεδόν βαλσαμόχορτο φυτρώνει από την ίδια πολυετή ρίζα στο βοσκότοπο αυτό. Ακόμα κι εγώ ο ίδιος βοήθησα να περιβληθεί με νέα ενδυμασία το μυθικό αυτό τοπίο των βρεφικών μου ονείρων και τα αποτελέσματα της παρουσίας μου και της επιρροής μου είναι αυτές εδώ οι φασολιές, τα καλαμπόκια και οι πατάτες. Φύτεψα περίπου δέκα στρέμματα, σ' ένα χωράφι λίγο πιο πάνω από το σπίτι μου. Και καθώς δεν είχαν περάσει παρά μόνο περίπου δεκαπέντε χρόνια από τότε που είχε αποψιλωθεί η γη αυτή κι εγώ ο ίδιος είχα βγάλει δυο τρία απομεινάρια από παλιούς κορμούς δέντρων, πράγμα που ελευθέρωσε το παρθένο χώμα από κάτω τους, δεν έβαλα καθόλου κοπριά. Καθώς όμως περνούσε το καλοκαίρι, από τις αιχμές βελών που ξέθαβα στο τσάπισμα, φάνηκε πως κάποιο χαμένο πια έθνος είχε κατοικήσει εδώ πριν από πολύ καιρό και είχε φυτέψει καλαμπόκι και φασόλια πολύ πριν φτάσουν οι λευκοί, εξαντλώντας ως ένα βαθμό το χώμα για τις συγκεκριμένες καλλιέργειες. Πριν ακόμα διασχίσει το δρόμο καμιά μαρμότα ή κανένας σκίουρος, πριν ακόμα φανεί ο ήλιος πάνω από τις κορυφές των δέντρων, με την πρωινή πάχνη να σκεπάζει ακόμα τα πάντα, αν και οι γεωργοί με είχαν προειδοποιήσει να μην το κάνω - εγώ πάντως από τη

TO Χ Ω Ρ Α Φ Ι ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

217

μεριά μου θα σας συμβούλευα, αν μπορείτε, να κάνετε όση δουλειά έχετε να κάνετε με την πρωινή πάχνη - ξεκινούσα να ξεριζώνω τα θρασΰτατα αγριόχορτα και να τα καλύπτω με σκόνη. Νωρίς το πρωί δούλευα ξυπόλυτος, τσαλαβουτώντας σαν καλλιτέχνης στο νοτισμένο και θρυμματισμένο χώμα, όσο περνούσε όμως η μέρα, ο ήλιος άρχιζε να μου καίει τα πόδια. Εκεί λοιπόν, με το φως του ήλιου να μου δείχνει το δρόμο, σκάλιζα το χωράφι μου, βηματίζοντας αργά πάνω κάτω στο κίτρινο, πετρώδες έδαφος, ανάμεσα στις μακριές σειρές από πράσινες φασολιές, εβδομήντα πέντε μέτρα μήκος, με τη μια άκρη του χωραφιού να τελειώνει σε μια συστάδα από χαμηλές βελανιδιές, στη σκιά των οποίων μπορούσα να ξαποστάσω, και την άλλη σ' έναν αγρό με βατομουριές, όπου έβλεπα τα πράσινα βατόμουρα να σκουραίνουν κάθε φορά που έκανα ένα γύρο κι επέστρεφα. Απομάκρυνα τα αγριόχορτα, έβαζα φρέσκο χώμα γύρω από τις φασολιές, ενθάρρυνα τα φυτά αυτά που είχα σπείρει ο ίδιος, έκανα το κίτρινο χώμα να εκφράζει τις καλοκαιρινές του σκέψεις με φύλλα και άνθη φασολιάς αντί με χηνοπόδια, αγριαψιθιές και άλλα τέτοια ζιζάνια, έκανα τη γη να λέει «φασόλια» αντί για «χορτάρια» - αυτή ήταν η καθημερινή δουλειά μου. Καθώς είχα ελάχιστη βοήθεια από άλογα ή βόδια, από μισθωμένους άνδρες ή αγόρια, από εξελιγμένα σύνεργα αγροκαλλιεργειών, ήμουν πολύ πιο αργός απ' ό,τι συνηθίζεται κι έτσι απέκτησα πολύ πιο στενή σχέση με τις φασολιές μου απ' ό,τι θα αποκτούσα αλλιώς. Όμως η χειρωνακτική εργασία, ακόμη και αν αγγίζει τα όρια της ειλωτείας, δεν είναι ποτέ η χειρότερη μορφή απασχόλησης. Διαθέτει μια σταθερή και άφθαρτη ηθική, ενώ για τον διανοούμενο τα αποτελέσματά της είναι μοναδικά. Στα μάτια των ταξιδιωτών που κατευθύνονταν προς τα δυτικά, περνώντας από το Λίνκολν και το Γουέιλαντ και πηγαίνοντας ένας θεός ξέρει πού, ήμουν ένας πρώτης τάξεως agncola labonosus* Εκείνοι κάθονταν όμορφα και καλά στα αμαξάκια τους, με τους αγκώνες ακουμπισμένους στα γόνατα και με τα γκέμια να κρέμονται χαλαρά, σαν * Λατινικά: εργατικός γεωργός. (Σ.τ.Μ.)

218

WALDEN

γιρλάντες, και έβλεπαν τον ιθαγενή να δουλεύει ακούραστος στο χωράφι του. Σύντομα όμως το κτήμα μου χανόταν από τα μάτια και από το νου τους. Ήταν το μοναδικό ανοιχτό και καλλιεργημένο χωράφι σε μεγάλη απόσταση εκει γύρω, και από τις δύο πλευρές του δρόμου, κι έτσι δεν μπορούσαν παρά να του δώσουν σημασία, αφού δεν είχαν να ασχοληθούν με τίποτ' άλλο. Και κάποιες φορές, ο άνθρωπος που δούλευε σ' αυτό άκουγε περισσότερα από τα κουτσομπολιά και τα σχόλια των περαστικών ταξιδιωτών απ' όσα προορίζονταν για τα δικά του αυτιά: «Φασόλια τόσο αργά! Και μπιζέλια!» γιατί εγώ συνέχιζα να φυτεύω όταν οι άλλοι είχαν πια αρχίσει να σκαλίζουν, πράγμα που έκανε μεγάλη εντύπωση στους πολύξερους νοικοκύρηδες. «Καλαμπόκι, αγόρι μου, για ζωοτροφή. Καλαμπόκι για ζωοτροφή». - «Μα καλά, ζει εδώ;» ρωτάει η κυρία με το μαύρο καπέλο τον κύριο με το γκρίζο σακάκι. Και ο γεροδεμένος γεωργός τραβάει τα γκέμια του αλόγου του, που σταματάει γεμάτο ευγνωμοσύνη, για να ρωτήσει τι κάνω, αφού δε βλέπει ίχνος κοπριάς στα αυλάκια και με συμβουλεύει να ρίξω λίγο καστανόχωμα ή οτιδήποτε απόρριμμα για λίπασμα, ή έστω στάχτη, ή σοβά. Όμως τα αυλάκια ήταν δέκα στρέμματα, δεν υπήρχε καρότσι, μονάχα μια τσάπα και δυο χέρια - μια που ο καλλιεργητής του εν λόγω χωραφιού έτρεφε κάποια απέχθεια απέναντι στα καρότσια και τα άλογα - και το καστανόχωμα βρισκόταν πολύ μακριά. Άλλοι ταξιδιώτες, μέσα στη φασαρία που έκαναν τα κάρα τους καθώς περνούσαν, σύγκριναν το χωράφι φωναχτά με άλλα από τα οποία είχαν περάσει, έτσι που μάθαινα κι εγώ ποια θέση κατείχα στην κλίμακα της γεωργίας. Αυτό ήταν ένα χωράφι που δε θα το συναντούσε κανείς στην έκθεση του κυρίου Κόλμαν*. Και, παρεμπιπτόντως, ποιος καθορίζει την αξία της σοδειάς που δίνει η Φύση στα ακόμα πιο άγρια χωράφια, αυτά που ο άνθρωπος δεν έχει ακόμη καταφέρει να βελτιώσει; Το εγγλέζικο άχυρο ζυγίζεται προσεκτικά, μετριούνται η υγρασία, τα πυριτικά άλατα, το ποτάσιο. Όμως σε όλες τις ρεματιές, στις λίμνες, στα * Henry Coleman (1785-1848): υπουργός Γεωργίας της Μασαχουσέτης. (Σ.τ.Μ.)

TO Χ Ω Ρ Α Φ Ι ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

219

δάση, στους βάλτους και στα βοσκοτόπια μεγαλώνει μια πλούσια και γεμάτη ποικιλία σοδειά, που ο άνθρωπος δεν την έχει ακόμη θερίσει. Το χωράφι μου αποτελούσε, κατά κάποιον τρόπο, το συνδετικό κρίκο μεταξύ των άγριων και των καλλιεργημένων αγρών. Όπως κάποια κράτη είναι πολιτισμένα, άλλα ημι-πολιτισμένα και άλλα άγρια ή βάρβαρα, έτσι και το χωράφι μου ήταν ημι-πολιτισμένο, αν και όχι με την κακή έννοια. Οι φασολιές που καλλιεργούσα επέστρεφαν περιχαρείς στην άγρια και πρωτόγονη κατάστασή τους και η τσάπα μου τους έπαιζε το Runs de Vaches. * Πολΰ κοντά, στην κορυφή μιας σημύδας, τραγουδά η καστανότσιχλα - ή, όπως την αποκαλούν κάποιοι άλλοι, η κοκκινότσιχλα. Τραγουδά όλο το πρωινό, χαρούμενη που έχει παρέα* αν δεν ήμουν εγώ εδώ, θα πήγαινε να βρει έναν άλλο γεωργό σε κάποιο άλλο χωράφι. Όσο σπέρνω τους σπόρους, φωνάζει: «Πέτα το, πέτα το - σκέπασ' το, σκέπασ' το - τράβα το, τράβα το, τράβα το». Όμως αυτό που φύτευα δεν ήταν καλαμπόκι κι έτσι ήταν ασφαλές από εχθρούς σαν κι αυτήν. Απορούσα τι δουλειά είχε όλη αυτή η φασαρία της, αυτή η παράστασή της, σαν κάποιου ερασιτέχνη Παγκανίνι που παίζει σε μία χορδή ή σε είκοσι, με τη σπορά μου, κι όμως την προτιμούσα από τη στάχτη ή την κοπριά. Ήταν ένα είδος φθηνού λιπάσματος στο οποίο είχα απόλυτη εμπιστοσύνη. Καθώς έβγαζα φρέσκο χώμα με την τσάπα μου, ανάδευα τη στάχτη εθνών που δεν έχουν ακόμη καταγραφεί, που ζούσαν κάτω από τον ίδιο αυτό ουρανό τους παλιούς καιρούς, κι έφερνα στο φως τα μικρά σύνεργά τους του πολέμου και του κυνηγιού. Ήταν ανακατεμένα με τραχιές πέτρες, που είχαν πάνω τους σημάδια από ινδιάνικες φωτιές ή από τον ήλιο, καθώς και με κομμάτια κεραμικών και γυαλιού που είχαν φέρει ως εδώ οι πρόσφατοι καλλιεργητές αυτής της γης. Όποτε η τσάπα μου χτυπούσε κάποια πέτρα, το κουδούνισμα αντηχούσε στο δάσος και στον ουρανό, η μουσική συνοδεία του μόχθου μου, η σοδειά της οποίας ήταν άμεση και ανυπολόγιστη. Δεν * Ελβετικό τραγούδι των γελαδάρηδων, στο Γουλιέλμο Τέλλο του Σίλερ. (Σ.τ.Μ.)

220

WALDΕΝ

τσάπιζα πια φασολιές, ειχα πάψει πια να είμαι εγώ εκείνος που τσάπιζε* και θυμόμουν με οίκτο μαζι και περηφάνια, αν δηλαδή τους θυμόμουν καν, όλους εκείνους τους γνωστούς μου που είχαν ταξιδεψει στην πόλη για να ακούσουν τα ορατόρια. Το γεράκι έκανε κύκλους ψηλά πάνω απ' το κεφάλι μου τα ηλιόλουστα απογεύματα - αφού μερικές φορές δούλευα όλη μέρα στο χωράφι - όμοιο με κάρφος στον οφθαλμό μου, ή στον οφθαλμό του ουρανού. Πού και πού βουτούσε απότομα, μ' έναν ήχο σαν να σκίζονταν οι ουρανοί, σαν να γίνονταν κουρέλια, παρ' όλα αυτά όμως ο πέπλος τους παρέμενε ανέπαφος, χωρίς κανένα ίχνος σκισίματος ή ραφής πουθενά. Μικρά ξωτικά που γεμίζουν τον αέρα και αφήνουν τα αυγά τους στο έδαφος, στη γυμνή άμμο ή στα βράχια στις κορφές των λόφων, όπου ελάχιστοι τα βρίσκουν, όλο χάρη και λυγεράδα, σαν τα κυματάκια της λίμνης, σαν φύλλα που τα σηκώνει ο άνεμος να ταξιδέψουν στα ουράνια: τέτοια είναι η συγγένεια των πλασμάτων της Φύσης. Το γεράκι είναι ο εναέριος αδελφός του κύματος, πάνω από το οποίο αιωρείται και το οποίο επιβλέπει, με τα τέλεια, φουσκωμένα από τον αέρα ςττερά του να απαντούν στα αρχέγονα, άπτερα πλάσματα του νερού. Κάποιες φορές στεκόμουν και παρατηρούσα ένα ζευγάρι γεράκια να κάνουν κύκλους ψηλά στον ουρανό, άλλοτε να ζυγιάζονται και άλλοτε να κατεβαίνουν, να πλησιάζουν το ένα το άλλο κι έπειτα να απομακρύνονται, σαν να ήταν η ενσάρκωση των ίδιων μου των σκέψεων. Άλλες φορές πάλι, η προσοχή μου στρεφόταν στα αγριοπερίστερα, που περνούσαν από το ένα δάσος στο άλλο μ' έναν ελαφρύ, συριστικό ήχο και με μεγάλη βιασύνη* ή με την τσάπα μου έβγαζα κάτω από κάποιο σάπιο απομεινάρι δέντρου μια νωθρή, εξωτική σαλαμάνδρα με σοβαροφανές ύφος, ένα απομεινάρι της Αιγύπτου και του Νείλου, παρ' όλα αυτά όμως σύγχρονή μας. Τέτοιους ήχους άκουγα και τέτοιες εικόνες έβλεπα όποτε σταματούσα για λίγο κι έγερνα να στηριχτώ στην τσάπα μου: ένα κομμάτι της ατέλειωτης ψυχαγωγίας που προσφέρει η εξοχή. Τις ημέρες των εορταστικών εκδηλώσεων το χωριό πυροβολεί με τα κανόνια του, που στο δάσος αυτό αντηχούν σαν παιδικά πιστολά-

TO Χ Ω Ρ Α Φ Ι ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

221

κια, και μερικές σκόρπιες, αδέσποτες νότες από εμβατήρια φτάνουν που και που ως εδώ. Στα δικά μου αυτιά, εκεί μακριά στο χωράφι μου με τις φασολιές από την άλλη μεριά του χωρίου, τα μεγάλα κανόνια ακούγονταν σαν σαπουνόφουσκες που σκάνε. Και όποτε γινόταν καμιά στρατιωτική άσκηση την ύπαρξη της οποίας αγνοούσα, κάποιες φορές είχα όλη μέρα μια αόριστη αίσθηση, σαν φαγούρα και σαν αρρώστια που ερχόταν από τον ορίζοντα, σαν να επρόκειτο σύντομα να ξεσπάσει επιδημία - οστρακιά ή πανώλη - ώσπου τελικά ένα φύσημα του ανέμου που ερχόταν από τα χωράφια και το δρόμο του Γουέιλαντ μου έφερνε τα νέα της «άσκησης». Ο μακρινός βόμβος ακουγόταν σαν να το είχαν σκάσει οι μέλισσες κάποιου χωρικού και να προσπαθούσαν οι γείτονες να τις καλέσουν ξανά στο μελίσσι, με ένα αμυδρό tintin-nabulum*, χτυπώντας τα πιο εύηχα από τα οικιακά τους σκεύη, ακολουθώντας τη συμβουλή του Βιργιλίου. Και όταν ο ήχος χανόταν και ο βόμβος κόπαζε, όταν το φύσημα του αέρα δε μαρτυρούσε πια τίποτε, τότε ήξερα ότι και ο τελευταίος κηφήνας είχε ασφαλιστεί στο μελίσσι του Μίντλσεξ και ότι τώρα το μυαλό των γειτόνων βρισκόταν στο μέλι με το οποίο ήταν αλειμμένοι οι τοίχοι του. Αισθανόμουν υπερήφανος που ήξερα ότι η ελευθερία της Μασαχουσέτης και της πατρίδας μας ολόκληρης βρισκόταν σε τόσο καλά χέρια* και τότε με κατέκλυζε μια ανείπωτη αίσθηση ασφάλειας και ξανάπιανα τη δουλειά μου όλο χαρά, με ηρεμία και πίστη για το μέλλον. Όποτε τύχαινε να έχουν έρθει πολλές μπάντες, όλο το χωριό έμοιαζε με γιγάντιο φυσερό και ήταν σαν όλα τα κτίρια να διαστέλλονταν και να συστέλλονταν εναλλάξ, ανάλογα με το θόρυβο. Κάποιες φορές όμως έφτανε ως εδώ μια ιδιαίτερα εμπνευσμένη και ευγενής μελωδία, που έδινε φτερά στη ψυχή, μια σάλπιγγα που υμνούσε τη δόξα, έτσι που μου 'ρχόταν να σουβλίσω κανέναν Μεξικάνο**

* Λατινικά: ήχος από καμπανάκι. (Σ.τ.Μ.) ** Σαρκαστική αναφορά στον αμερικανομεξικανικό πόλεμο, τον οποίο ο Θορώ καταδίκαζε. (Σ.τ.Μ.)

222

WALDEN

- διότι ποιος ο λόγος να ασχολούμαστε διαρκώς με μικροπράγματα; Και αφοΰ δεν υπήρχαν Μεξικάνοι εκεί γΰρω, έψαχνα για καμιά μαρμότα ή για κανέναν ασβό ώστε να μπορέσω να εξασκήσω πάνω του την ιπποσύνη μου. Οι πολεμικές αυτές μελωδίες έμοιαζαν μακρινές σαν την Παλαιστίνη και οι τρεμάμενες κορυφές των ςρτελιών γΰρω από το χωριό μου 'φερναν στο νου μια στρατιά από σταυροφόρους να προελαύνει στον ορίζοντα. Αυτή υποτίθεται πως ήταν μια από τις σπουδαίες ημέρες, παρ' όλο που από το ξέφωτό μου ο ουρανός παρουσίαζε την ίδια κι απαράλλαχτη σπουδαία όψη που έχει κάθε μέρα. Αυτή η μακρόχρονη σχέση μου με τα φασόλια αποτέλεσε μοναδική εμπειρία: το φύτεμα, το σκάλισμα, η συγκομιδή, το αλώνισμα, το ξεδιάλεγμα, το πούλημα - αυτό το τελευταίο αποδείχτηκε το πιο δύσκολο απ' όλα. Εδώ θα πρέπει να προσθέσω και το φάγωμα, αφοΰ δεν παρέλειψα να τα δοκιμάσω. Ήμουν αποφασισμένος να γνωρίσω καλά τα φασόλια.* Όσο μεγάλωναν οι φασολιές, τις καθάριζα από τα αγριόχορτα από τις πέντε το πρωί ως το μεσημέρι και συνήθως περνοΰσα την υπόλοιπη μέρα κάνοντας άλλες δουλειές. Σκεφτείτε για λίγο τη στενή και παράξενη σχέση που αναπτΰσσει κανείς με τα διάφορα είδη των ζιζανίων - θα μου συγχωρήσετε την επανάληψη της αναφοράς σ' αυτά, μια και η εργασία του ξεχορταριάσματος είναι και η ίδια γεμάτη επανάληψη. Κατέστρεφα άπονα τις λεπτές ρίζες των αγριόχορτων, έκανα ταπεινωτικές διακρίσεις με την τσάπα μου, ισοπέδωνα εκτάσεις ολόκληρες από το ένα είδος για να καλλιεργήσω με μεγάλη επιμέλεια ένα άλλο. Αυτό είναι χηνοπόδιο, αυτό άγριο βλίτο, αυτό λάπαθο - δώσ' του, κομμάτιασέ το, γΰρνα τις ρίζες του ανάποδα, στον ήλιο, μην αφήσεις οΰτε ένα κομματάκι του στη σκιά. Αλλιώς θα ξαναφυτρώσει και σε δυο μέρες θα είναι και πάλι καταπράσινο σαν πράσο. Ένας μακροχρόνιος πόλεμος, όχι με τους γερανοΰς αλλά με τα αγριόχορτα, αυτοΰς τους Τρώες που είχαν * Η έκφραση «δεν ξέρει οΰτε τα φασόλια», «he doesn't know beans», σήμαινε ότι κάποιος είχε πλήρη άγνοια. (Σ.τ.Μ.)

TO Χ Ω Ρ Α Φ Ι ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

223

για συμμάχους τους τον ήλιο, τη βροχή και την πρωινή δροσιά. Καθημερινά οι φασολιές με έβλεπαν να ορμώ να τις υπερασπιστώ και οπλισμένος με την τσάπα μου να κατατροπώνω τις τάξεις των εχθρών τους, γεμίζοντας τα χαρακώματα ως πάνω με χόρτινους νεκρούς. Πόσοι και πόσοι ρωμαλέοι Έκτορες, με τα λοφία της περικεφαλαίας τους να ανεμίζουν τριάντα ολόκληρα εκατοστά ψηλότερα από τα πλήθη των συντρόφων τους, δεν έπεσαν κάτω από το τρομερό μου όπλο! Τις καλοκαιρινές εκείνες ημέρες, τις οποίες κάποιοι από τους γνωστούς μου τις αφιέρωναν στην ενασχόληση με τις καλές τέχνες στη Βοστόνη ή στη Ρώμη, άλλοι στο διαλογισμό στην Ινδία και άλλοι πάλι στο εμπόριο στο Λονδίνο ή στη Νέα Υόρκη, εγώ τις αφιέρωνα στην καλλιέργεια της γης. Όχι ότι ήθελα τη σοδειά μου για προσωπική κατανάλωση, διότι όσον αφορά τα φασόλια είμαι από φυσικοΰ μου πυθαγόρειος*, είτε χρησιμοποιούνται για τη φασολάδα είτε για την ψηφοφορία· γι' αυτό και τα αντάλλαξα με ρΰζι. Πιστεύω όμως ότι είναι καλό κάποιοι άνθρωποι να δουλεύουν στο χωράφι, κι ας είναι μόνο για να πλουτίσουν τη συλλογή τους από μεταφορές και άλλα εκφραστικά μέσα, τα οποία θα χρησιμοποιήσουν έπειτα για να (ρτιάξουν τις παραβολές τους. Σε γενικές γραμμές, η ενασχόλησή μου αυτή αποτέλεσε σπάνια ψυχαγωγία, η οποία όμως, αν συνεχιζόταν για πολύ καιρό, μπορεί να καταντούσε βάσανο και περισπασμός. Παρ' όλο που δεν έβαλα κοπριά στις φασολιές μου και δεν τσάπισα όλο το χωράφι αμέσως, στο σκάλισμα τα πήγα απρόσμενα καλά και τελικά ανταμείφθηκα γι' αυτό. Διότι, όπως λέει ο Έβελιν**, «στ' αλήθεια δεν υπάρχει κανένα είδος λιπάσματος ή κοπριάς που να μπορεί να συγκριθεί με αυτή τη διαρκή κίνηση, το ανακάτεμα και το σκάλισμα του χώματος με την τσάπα». Και κάπου αλλού προσθέτει: «Το χώμα, ειδικά αν είναι φρέσκο, έχει ένα είδος μαγνητισμού, με τη βοήθεια του οποίου προσελκύει το άλας, τη δύ* Ο Πυθαγόρας απαγόρευε στους μαθητές του να τρώνε φασόλια. (Σ.τ.Μ.) * * John Evelyn (1620-1706): Άγγλος συγγραφέας και κηπουρός. (Σ.τ.Μ.)

224

WALDEN

ναμη ή την αρετή (πείτε το όπως θέλετε), που του δίνει ζωή και αποτελεί την αιτία όλου του μόχθου και της φροντίδας που του παρέχουμε, ώστε να μας δώσει κι εκείνο με τη σειρά του ζωή* κάθε είδος κοπρίσματος ή οποιαδήποτε άλλη ρυπαρή ενασχόληση δεν αποτελεί παρά υποκατάστατο της παραπάνω βελτίωσης». Επιπλέον, μια και το συγκεκριμένο χωράφι ήταν ένα από εκείνα τα «εξαντλημένα χωράφια που απολαμβάνουν την ημέρα της σχόλης τους», είχε ίσως προσελκύσει «ζωογόνα πνεύματα» από τον αέρα, όπως το θεωρεί πιθανό ο κύριος Κένελμ Ντίγκμπι*. Τελικά μου απέδωσε δώδεκα μεδίμνους φασόλια. Ας γίνω όμως πιο συγκεκριμένος, γιατί πολλοί παραπονιούνται πως ο κύριος Κόλμαν αναφέρει ότι οι ερασιτέχνες αγρότες επιδίδονται σε ακριβά πειράματα. Τα έξοδά μου λοιπόν ήταν τα εξής: Μία τσάπα

0,54

Ό ρ γ ω μ α , σβάρνισμα, αυλακωμα

7,50 (πάρα πολλά)

Φασόλια για σπόρο

3,12

Πατάτες για σπόρο

1,33

Μπιζέλια για σπόρο

0,40

Σπόρος για γογγΰλια

0,06

Λευκός σπάγκος για φράχτη ενάντια σης κάργιες

0,02

Άλογο και αγόρι για τρεις ώρες

1,00

Ά λ ο γ ο και καρότσι για μεταφορά σοδειάς

0,75

Συνολικά

$14,72 1/2

Τα έσοδά μου από την πώληση των προϊόντων μου (patrem familias vendacem, non emacem esse oportet)** ήταν τα εξής:

* Sir Kenelm Digby (1603-1665): Άγγλος διοικητής του ναυτικοΰ, διπλωμάτης, φυσικός και συγγραφέας. (Σ.τ.Μ.) ** «Ο νοικοκύρης πρέπει να είναι πωλητής, όχι αγοραστής» (Μάρκος Πόρκιος Κάτων). (Xr.M)

TO Χ Ω Ρ Α Φ Ι ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

Εννέα μέδιμνοι και δώδεκα τέταρτα του γαλονιοΰ φασόλια

225

16,94

Πέντε μέδιμνοι μεγάλες πατάτες

2,50

Εννέα μέδιμνοι μικρές

2,25

Χόρτο

1,00

Μίσχοι

0,75

Συνολικά

$23,46

Αφήνοντάς μου χρηματικό κέρδος, το οποίο, όπως αναφέρω και αλλοΰ, ανήλθε στα $ 8,71

Αυτό είναι το απόσταγμα των εμπειριών μου από την καλλιέργεια των φασολιών: φυτέχ|π:ε το κοινό, μικρό, λευκό φασόλι γΰρω στις αρχές Ιουνίου, σε σειρές που να απέχουν μεταξύ τους από ενενήντα έως σαράντα πέντε εκατοστά. Φροντίστε να διαλέξετε σπόρο φρέσκο, στρογγυλό, χωρίς προσμείξεις. Πρώτα αντιμετωπίστε τα σκουλήκια και αντικαταστήστε όσα νεαρά ψυχά χρειαστεί. Έπειτα αντιμετωπίστε τις μαρμότες, αν το χωράφι σας είναι ανοιχτό, γιατί τα τρωκτικά αυτά μασουλοΰν τα προατα τρυφερά φύλλα αμέσως μόλις βγουν, χωρίς να αφήνουν οΰτε ένα. Και αργότερα, όταν κάνουν την εμφάνισή τους τα νεαρά ακροβλάσταρα, κάθονται όρθιες στα πίσω πόδια, σαν σκίουροι, και τα καταβροχθίζουν μαζί με τα μπουμπούκια και τους νεαρούς κάλυκες. Πάνω απ' όλα, όμως, κάντε τη συγκομιδή όσο νωρίτερα γίνεται, αν θέλετε να προλάβετε τους παγετούς και να είναι η σοδειά σας ικανοποιητική και εύκολο να πουληθεί. Έτσι μπορείτε να αποφύγετε πολλές απώλειες. Άλλη μια εμπειρία που απέκτησα ήταν η εξής: αποφάσισα ότι δε θα φύτευα ξανά φασόλια και καλαμπόκι το καλοκαίρι, αλλά σπόρους - αν δε χάνονταν τέτοιοι σπόροι - όπως είναι ο σπόρος της ειλικρίνειας, της αλήθειας, της απλότητας, της πίστης, της αθωότητας και άλλοι παρόμοιοι. Και θα έβλεπα αν θα μεγάλωναν στο χώμα αυτό, ακόμα και με λιγότερο μόχθο και λίπασμα, και αν θα απέδιδαν καρπούς που θα με κρατούσαν στη ζωή. Γιατί δεν μπορώ να πιστέψω ότι το χώμα έχει εξαντληθεί για αυτές τις καλλιέργειες. Αλίμονο!

226

WALDEN

Αυτά έλεγα στον εαυτό μου. Όμως άλλο ένα καλοκαίρι πέρασε, κι ύστερα άλλο ένα, και μετά ένα τρίτο, και σήμερα αισθάνομαι υποχρεωμένος να σε πληροφορήσω, αγαπητέ αναγνώστη, ότι οι σπόροι που (ρΰτεψα, αν δηλαδή ήταν πράγματι οι σπόροι των αρετών αυτών, φαγώθηκαν από τα σκουλήκια ή έχασαν τη ζωική τους δύναμη κι έτσι δε βλάστησαν. Συνήθως οι άνθρωποι δεν ξεπερνούν τη γενναιότητα ή τη δείλια των πατέρων τους. Η γενιά αυτή φυτεΰει καλαμπόκι και φασόλια κάθε χρονιά, ακριβώς όπως έκαναν οι Ινδιάνοι αιώνες πριν και όπως δίδαξαν τους προοτους αποίκους, λες και αυτή είναι η μοίρα μας. Τις προάλλες είδα ένα γέρο να ανοίγει τρύπες με την τσάπα στο χωράφι του τουλάχιστον για εβδομηκοστή φορά στη ζωή του, αντί να σκάψει μια τρΰπα για τον εαυτό του! Γιατί όμως ο κάτοικος της Νέας Αγγλίας να μη δοκιμάζει νέες περιπέτειες, γιατί να επιμένει τόσο πολύ να καλλιεργεί σιτάρι, πατάτες, τρκρυλλι, οπωρικά - γιατί να μην ασχοληθεί και με άλλες καλλιέργειες; Γιατί να μας απασχολούν τόσο πολύ τα φασόλια που θα σπείρουμε και καθόλου η νέα γενιά των ανθρώπων; Οπωσδήποτε θα έπρεπε να μας δυναμώσει και να μας χαροποιήσει η συνάντηση μας με έναν άνθρωπο στον οποίο θα διακρίναμε ριζωμένες κάποιες από τις αρετές που αναφέρω πιο πάνω, αρετές που κατά το μεγαλύτερο μέρος τους πλανιόνται στον αέρα και τις οποίες όλοι μας θεωρούμε περισσότερο αξιόλογες από τα προϊόντα της γης. Να, για παράδειγμα, μια τέτοια ευγενής και ακόρεστη αρετή, όπως είναι η αλήθεια ή η δικαιοσύνη, έστω και λιγοστή, έστω και υπό μορφή μιας νέας ποικιλίας, που 'ρχεται κατά δω. Θα έπρεπε να δίνονται εντολές στους πρεσβευτές μας να στέλνουν στην πατρίδα όποιον τέτοιο σπόρο βρίσκουν και το Κογκρέσο θα έπρεπε να τους μοιράζει δωρεάν σε όλη τη χώρα. Δεν πρέπει ποτέ να ταυτίζουμε τους τύπους με την ουσία. Δεν πρέπει ποτέ να κοροϊδεύουμε, να προσβάλλουμε και να εξορίζουμε ο ένας τον άλλο με την κακία μας, εάν υπάρχει έστω και ένας σπόρος αξίας και φιλίας κάπου εκεί κοντά μας. Δεν πρέπει να συναντιόμαστε βιαστικά. Οι περισσότεροι άνθρωποι δε συναντιούνται ποτέ, αφού, απ' ό,τι φαίνεται, δεν τους περισσεύει χρόνος. Είναι πολύ απασχολημένοι με τα

TO Χ Ω Ρ Α Φ Ι ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

227

φασόλια τους. Δε θα μας άρεσε και πολΰ η συναναστροφή με κάποιον άνθρωπο που θα δοΰλευε χωρίς σταματημό στο χωράφι του, που θα στηριζόταν πάνω στην τσάπα ή στο φτυάρι του, σαν να 'ταν μπαστούνι, στα διαλείμματα της δουλειάς του* θα θέλαμε κάποιον που δε θα έμοιαζε με μανιτάρι αλλά με κάτι άλλο, που έχει σηκωθεί εν μέρει από τη γη, που είναι κάτι περισσότερο από erectus, σαν χελιδόνια που κούρνιασαν και περπατούν στη γη, «κι όπως μιλούσε, τα φτερά του άνοιγαν που και που, σαν να 'χε σκοπό ν α πετάξει, κι έπειτα έκλειναν ξανά»*

έτσι που να μας μπει η υποψία ότι μιλάμε μ' έναν άγγελο. Το ψωμί μπορεί να μη μας τρέφει πάντοτε, αλλά πάντοτε μας κάνει καλό* η συνειδητοποίηση της αρετής που κρύβει ο άνθρωπος ή η Φυση, το μοίρασμα της καθάριας και γνήσιας χαράς διοοχνουν το μούδιασμα από τις κλειδώσεις μας, μας κάνουν λυγερούς και κεφάτους, μας θεραπεύουν από την ασθένεια που μας ταλαιπωρούσε χωρίς να ξέρουμε τι είναι. Στην αρχαία ποίηση και τη μυθολογία βρίσκουμε πολλές ενδείξεις ότι η καλλιέργεια της γης κάποτε αποτελούσε τέχνη ιερή. Ο σύγχρονος άνθρωπος όμως την εξασκεί με ασεβή βιασύνη και αδιαφορία, μια και ο στόχος του είναι μονάχα τα μεγάλα κτήματα και οι πλούσιες σοδειές. Δεν έχουμε καμιά γιορτή, καμιά παρέλαση, καμία τελετή με τις οποίες ο γεωργός να εκφράζει κάποια αίσθηση της ιερότητας του λειτουργήματός του ή να του υπενθυμίζει την ιερή προέλευσή του· τα γελαδοπάζαρά μας, όπως και οι λεγόμενες Ημέρες των Ευχαριστιών μας, με κανένα τρόπο δεν αποτελούν τέτοιες ιερές τελετές. Ο σύγχρονος αγρότης δε οηέψτεχαι άλλο από την αμοιβή και την κατανάλωση. Δε θυσιάζει στη θεά Δήμητρα και στο Χθόνιο Δία, αλλά μάλλον στο θεό Πλούτο. Με την πλεονεξία και τον εγωισμό, με την ποταπή συνήθεια να θεωρούμε τη γη περιουσία, συνή* Francis Quarles (1592-1644): Άγγλος ποιητής, (Σ.τ.Μ.)

228

WALDEN

θεια από την οποία δε γλιτώνει κανείς μας, παραμορφώνουμε το περιβάλλον, υποβαθμίζουμε τη γεωργία μαζί με τους εαυτούς μας και ο αγρότης καταλήγει να ζει την πιο άθλια ζωή. Δε γνωρίζει τη Φυση παρά μόνο ως ληοτής. Ο Κάτων λέει ότι τα κέρδη που προέρχονται από τη γεωργία είναι ιδιαίτερα ηθικά και δίκαια (maximeque pius quoestus), ενώ συμφωνά με τον Βάρρωνα οι αρχαίοι Ρωμαίοι «ταύτιζαν τη Μητέρα Γη με τη θεά Δήμητρα και πίστευαν ότι, όσοι καλλιεργούν τη γη, ζουν ενάρετη και χρήσιμη ζωή, καθώς και ότι ήταν οι μοναδικοί που είχαν απομείνει από τη φυλή του βασιλιά Κρόνου». Εύκολα ξεχνάμε ότι ο ήλιος λάμπει πάνω από τα καλλιεργημένα χωράφια μας, από τα λιβάδια και τα δάση μας, χωρίς να κάνει καμία διάκριση. Όλα αντανακλούν και απορροφούν τις ακτίνες του με τον ίδιο τρόπο και δεν αποτελούν παρά ένα μικρό κομμάτι της λαμπρής εικόνας που αντικρίζει στην καθημερινή του διαδρομή. Στα δικά του μάτια, ολόκληρη η γη είναι καλλιεργημένη, όλη είναι ένας κήπος. Γι' αυτό λοιπόν θα έπρεπε να δεχόμαστε το δώρο του φωτός και της ζεστασιάς του με την ανάλογη πίστη και μεγαλοψυχία. Τι κι αν θεωρώ πολύτιμο το σπόρο των φασολιών αυτών, τι κι αν μαζεύω τη σοδειά μου στο τέλος της χρονιάς; Αυτό το πλατύ χωράφι που τόσο πολΰ καιρό φροντίζω δε βλέπει εμένα ως το σημαντικότερο καλλιεργητή του, αλλά δίνει μεγαλύτερη αξία σε κάποιες άλλες δυνάμεις, πιο κοντά στη φυση του, που το ποτίζουν και το κάνουν καταπράσινο. Αυτά τα φασόλια έχουν άλλες χρησιμότητες, που εγώ δεν τις σοδιάζω. Μήπως τάχα δε (ρυτρώνουν και για τις μαρμότες; Το στάχυ του σιταριού (στα λατινικά spica, παλαιότερα speca, από το spe, που σημαίνει «ελπίδα») δε θα πρέπει να αποτελεί τη μοναδική ελπίδα του γεωργού. Κουβαλά πάνω του περισσότερα από το σπόρο του μονάχα (granum, από το gerendo, που σημαίνει «φέρω»). Πώς λοιπόν μπορεί να αποτύχει ο θερισμός μας; Δεν πρέπει τάχα να χαρώ και με την αφθονία των αγριόχορτων, που οι σπόροι τους αποτελούν το σιτοβολώνα των πουλιών; Ελάχιστη σημασία έχει το αν η σοδειά από τα χωράφια του γεωργού μπορεί να γεμίσει τη σιταποθήκη του. Ο αληθινός νοικοκύρης γεωργός θα πρέπει να απέ-

TO ΧΩΡΑΦΙ ME ΤΙΣ Φ Α Σ Ο Λ Ι Ε Σ

229

χει από το άγχος, όπως οι σκίουροι δε νοιάζονται αν τα δέντρα θα έχουν φουντουκιά φέτος ή όχι. Θα τελειώνει την εργασία του με το τέλος της κάθε μέρας και θα αρνείται κάθε δικαίωμα πάνω στα προϊόντα των αγρών του, θυσιάζοντας μέσα του όχι μόνο την πρώτη αλλά και την τελευταία σοδειά του.

TO ΧΩΡΙΟ

Μετά το τσάπισμα ή, αναλόγως, μετά το διάβασμα και το γράψιμο, λιγο πριν από το μεσημέρι, συνήθως έκανα άλλο ένα μπάνιο στη λίμνη. Κολυμπούσα σε έναν από τους ορμίσκους της για να γυμναστώ, ξέπλενα τη σκόνη της δουλειάς από το σώμα μου ή ίσιωνα την πιο πρόσφατη ρυτίδα που είχε αφήσει στο πρόσωπό μου η μελέτη κι έπειτα είχα το απόγευμά μου εντελώς ελεύθερο. Περίπου κάθε δυο μέρες έκανα μια βόλτα ως το χωριό για να ακούσω λίγα από τα κουτσομπολιά που κυκλοφορούν ακατάπαυστα εκεί, είτε από στόμα σε στόμα είτε από εφημερίδα σε εφημερίδα, τα οποία, λαμβανόμενα σε μικρές δόσεις, με τον τρόπο της ομοιοπαθητικής, ήταν κι αυτά με τον τρόπο τους τόσο αναζωογονητικά όσο και το θρόισμα των (ρύλλων ή το κρώξιμο των βατράχων. Όπως έκανα τον περίπατό μου στο δάσος για να δω τα πουλιά και τους σκίουρους, έτσι έκανα και τη βόλτα μου στο χωριό για να δω τους άνδρες και τα παιδιά. Αντί για τον άνεμο που (ρυσούσε ανάμεσα στα πεύκα, άκουγα το θόρυβο των κάρων. Από τη μια μεριά του σπιτιού μου, σ' ένα λιβάδι κοντά στο ποτάμι, υπήρχε μια αποικία από μοσχοπόντικες. Από την αντίθετη κατεύθυνση, μετά το δασύλλιο από λεύκες και ριζοφόρα, υπήρχε ένα χωριό με πολυάσχολους ανθρώπους, που για μένα είχαν το ίδιο ενδιαφέρον με τους κυνόμυς, ο καθένας τους καθισμένος μπροστά στην είσοδο της φωλιάς του ή να τρέχει στη φωλιά του γείτονά του για λίγο κουτσομπολιό. Πήγαινα συχνά εκεί και παρατηρούσα τις συνήθειές τους. Το χωριό μου φαινόταν σαν μεγάλο γραφείο εφημε-

TO Χ Ω Ρ Ι Ο

231

ριδας. Και για να συντηρείται, (ρυλοΰσε στην άκρη, όπως εκανε κάποτε το κατάστημα Ρεντινγκ και Σία στην οδό Στέιτ, σταφίδες και άλλους ξηρούς καρπούς ή αλάτι, αλεύρι και άλλα τρόφιμα. Κάποιων ανθρώπων η όρεξη για το συγκεκριμένο αγαθό - εννοώ τις ειδήσεις - είναι τόσο ακόρεστη και τα όργανα της πέ\|)ης τους τόσο γερά, ώστε μπορούν να κάθονται όλη τους τη ζωή ακίνητοι στους δημόσιους δρόμους, αφήνοντας τα νέα να τους κυκλώνουν και να τους ψιθυρίζουν στ' αυτιά, σαν τους καλοκαιρινούς ανέμους της Μεσογείου ή σαν να εισπνέουν αιθέρα, μόνο που ο αιθέρας αυτός φέρνει μονάχα μούδιασμα και αναισθησία στον πόνο - γιατί αλλιώς πολλά από τα νέα που θα άκουγαν θα τους ήταν οδυνηρά - χωρίς όμως να τους κάνει να χάνουν τις αισθήσεις τους. Σπάνια έκανα μια βόλτα στο χωριό χωρίς να δω αρκετούς από αυτοΰς τους σπουδαίους πολίτες να κάθονται σε μια σκάλα και να λιάζονται, με τα κορμιά τους γερμένα μπροστά και τα μάτια τους να κοιτάζουν από δω κι από κει με μια φιλήδονη έκφραση ή αλλιώς να ακουμπούν στον τοίχο μιας αποθήκης με τα χέρια στις τσέπες, σαν καρυάτιδες, λες και στήριζαν το κτίριο. Άκουγαν οτιδήποτε έφερνε ο άνεμος, αφού περνούσαν τις περισσότερες ώρες τους έξω από το σπίτι. Οι άνθρωποι αυτοί μοιάζουν με τραχιές μυλόπετρες, που σπάζουν ή χωνεύουν πρώτες τους σπόρους των κουτσομπολιών πριν τους αδειάσουν στις χοάνες των πιο προηγμένων μύλων που βρίσκονται στο εσωτερικό των σπιτιών των συχωριανών τους. Παρατήρησα ότι τα ζωτικά όργανα του χωριού ήταν το παντοπωλείο, το καπηλειό, το ταχυδρομείο και η τράπεζα. Άλλα απαραίτητα κομμάτια του όλου οργανισμού ήταν η καμπάνα, το μεγάλο κανόνι και η πυροσβεστική άμαξα, όλα τους σε βολικά σημεία. Τα δε σπίτια ήταν έτσι χτισμένα ώστε να επιτρέπουν την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επαφή των ανθρώπων μεταξύ τους: σχημάτιζαν δρόμους και έβλεπαν το ένα το άλλο, έτσι ώστε ο κάθε ταξιδιώτης που θα περνούσε από εκεί να μπορεί να δεχτεί τη γενική επίθεση των κατοίκων και κάθε άνδρας, γυναίκα και παιδί του χωριού να έχει τη δυνατότητα να του ρίξει κι από μία. Όπως ήταν ορυσικό, όσοι κατοικούσαν πιο κοντά στην πρώτη γραμμή του μετώπου, εκείνοι

232

WALDEN

που εβλεπαν καλύτερα απ' όλους και ήταν και οι ίδιοι πιο ορατοί, εκείνοι που θα έριχναν το πρώτο χτύπημα στον ανυποψίαστο διαβάτη, πλήρωναν και τα περισσότερα για τις κατοικίες τους· ενώ οι λίγοι, ενδεείς κάτοικοι στα περίχωρα, εκεί όπου άρχισαν να παρουσιάζονται μεγάλα κενά στις γραμμές των σπιτιών, εκεί όπου ο καταδιωκόμενος οδοιπόρος θα μπορούσε άνετα να πηδήξει το τοιχάκι ή να στρίψει σε κάποιο μονοπάτι για τα γελάδια και με τον τρόπο αυτό να ξεφύγει, πλήρωναν πολΰ μικρό ενοίκιο και φόρο. Σε πολλά σημεία υπήρχαν κρεμασμένες πινακίδες για να τον δελεάσουν: κάποιες είχαν στόχο την όρεξή του, όπως εκείνες της ταβέρνας και του κελαριοΰ με τα τρόφιμα* άλλες πάλι είχαν στόχο το γούστο του, όπως εκείνες του καταστήματος νεωτερισμών και του κοσμηματοπωλείου* άλλες πάλι τα μαλλιά, τα πόδια ή το σώμα του, όπως εκείνες του μπαρμπέρη, του τσαγκάρη και του ράφτη. Επιπλέον, υπήρχε η ακόμα πιο τρομακτική μόνιμη πρόσκληση να επισκεφτεί κανείς το καθένα από αυτά τα σπίτια και να αναμειχθεί με τη συντροφιά που κάτι τέτοιο συνεπαγόταν. Συνήθως κατόρθωνα να διαφεύγω από τους κινδύνους αυτούς, είτε προχωρώντας ακάθεκτος και κατευθείαν προς το στόχο μου, όπως πρέπει να κάνουν όσοι βάλλονται πανταχόθεν, είτε κρατώντας τις σκέψεις μου ψηλά, όπως ο Ορφέας, ο οποίος «τραγουδώντας δυνατά ύμνους προς τους θεούς με τη συνοδεία της λύρας του, έπνιξε τις φωνές των Σειρήνων κι έτσι διέφυγαν από τον κίνδυνο». Μερικές φορές έδινα ξαφνικά μία και χανόμουν πριν μπορέσει να με δει κανείς, αφού δε νοιαζόμουν ιδιαίτερα να δείχνει το βάδισμά μου χαριτωμένο και δε δίσταζα ποτέ να ορμήσω σε κάποιο άνοιγμα του φράχτη που έβλεπα καθώς περνούσα κι έτσι να γλιτώσω. Πού και πού, ωστόσο, έκανα κι από μια επιδρομή σε κάποιο σπίτι, όπου απολάμβανα την εξαιρετική παρέα των οικοδεσποτών* και αφού μάθαινα κάθε σπόρο είδησης, ως και τον τελευταίο, ό,τι είχε συμβεί, όλες τις προοπτικές για πόλεμο και ειρήνη, καθώς και τις πιθανότητες που είχε ο κόσμος να μείνει για λίγο ακόμα καιρό χωρίς να διαλυθεί στα εξ ων συνετέθη, με άφηναν να φύγω από τους πίσω δρόμους κι έτσι δραπέτευα ξανά στο δάσος.

TO Χ Ω Ρ Ι Ο

233

To έβρισκα πολΰ ευχάριστο, όποτε έμενα στο χωριό μέχρι αργά, να αρμενίζω έξω στη νύχτα, ειδικά αν ήταν σκοτεινή και θυελλώδης, και να ανοίγω πανιά από το ολόφωτο σαλόνι κάποιου σπιτιού ή από την αίθουσα διαλέξεων, με ένα τσουβάλι κριθάλευρο ή καλαμποκάλευρο στον ώμο, για τη θαλπωρή του λιμάνιου μου στο δάσος. Είχα ασφαλίσει όλες μου τις μπουκαπόρτες και είχα αποσυρθεί στο αμπάρι με το χαρούμενο πλήρωμα των σκέψεών μου, αφήνοντας μόνο τον πλοηγό μου - τις μηχανικές μου κινήσεις - στο τιμόνι, ή οΰτε κι αυτόν αν ο καιρός ήταν πρίμος, αλλά δένοντας το τιμόνι έτσι ώστε να ακολουθεί την προδιαγεγραμμένη πορεία. Πόσες ωραίες σκέψεις δεν ειχα «αρμενίζοντας» έτσι. Ποτέ δεν εξόκειλα, με κανέναν καιρό, οΰτε και βρέθηκα σε κίνδυνο, αν και συνάντησα μερικές πολΰ άγριες καταιγίδες. Ακόμα και η πιο συνηθισμένη νΰχτα στο δάσος είναι πιο σκοτεινή απ' όσο νομίζει ο περισσότερος κόσμος. Συχνά αναγκαζόμουν να κοιτάζω ψηλά, στο άνοιγμα που άφηναν τα δέντρα πάνω από το μονοπάτι, για να σιγουρευτώ για την πορεία μου. Όπου δεν υπήρχε καρόδρομος, έπρεπε να αναζητώ με τα πόδια μου το ανεπαίσθητο μονοπάτι που είχα ανοίξει με το περπάτημά μου ή αλλιώς να κατευθΰνομαι με τη βοήθεια κάποιων συγκεκριμένων δέντρων που ήξερα, τα οποία έβρισκα ψηλαφιστά, όπως για παράδειγμα δΰο πεΰκα στη μέση του δάσους, που σχημάτιζαν ένα άνοιγμα όχι μεγαλΰτερο από σαράντα πέντε εκατοστά, μέσα από το οποίο περνοΰσα κάθε φορά ανεξαιρέτως, ακόμα και τις πιο σκοτεινές νΰχτες. Κάποιες φορές, μετά την επιστροφή μου αργά κάποια θεοσκότεινη και πνιγηρή νΰχτα, όταν τα πόδια μου αναζητοΰσαν το μονοπάτι που τα μάτια μου δεν μποροΰσαν να δουν, ονειροπολώντας και με το μυαλό μου αλλοΰ σε όλη τη διαδρομή, ώσπου με ξυπνοΰσε η ανάγκη να απλώσω το χέρι μου για να σηκώσω το μάνταλο, δεν μποροΰσα να θυμηθώ οΰτε ένα βήμα της διαδρομής που με είχε φέρει ως εκεί. Σκεςττόμουν τότε ότι ίσως το σώμα μου να έβρισκε το δρόμο για το σπίτι ακόμα και αν το εγκατέλειπε ο κΰριός του, όπως το χέρι βρίσκει το δρόμο για το στόμα χωρίς βοήθεια. Αρκετές φορές, όποτε τύχαινε κάποιος επισκέπτης να μείνει ως αργά και η νΰχτα ήταν

234

WALDEN

σκοτεινή, ήμουν υποχρεωμένος να τον οδηγήσω ως τον καρόδρομο στο πίσω μέρος του σπιτιού κι έπειτα να του δείξω την κατεύθυνση που έπρεπε να ακολουθήσει, που για να μείνει σταθερός σ' αυτή θα τον βοηθούσαν περισσότερο τα πόδια παρά τα μάτια του. Έτσι, μια ιδιαίτερα σκοτεινή νΰχτα, οδήγησα δυο νεαρούς που είχαν έρθει στη λίμνη για ψάρεμα. Έμεναν περίπου ένα μίλι πιο κάτω, από την άλλη μεριά του δάσους, και ήξεραν πολΰ καλά τη διαδρομή. Ύστερα από μια δυο μέρες, ο ένας τους μου διηγήθηκε ότι σχεδόν όλη νύχτα περιπλανιόνταν πέρα δώθε, μην μπορώντας να βρουν το σπίτι τους, κι ας βρίσκονταν πολύ κοντά, και δεν το βρήκαν παρά μόνο όταν πλησίαζε το ξημέρωμα. Μια και ως την ώρα εκείνη είχαν σημειωθεί αρκετές νεροποντές και τα ψύλλα των δέντρων ήταν βρεγμένα, ώσπου να καταφέρουν τελικά να φτάσουν στο σπίτι τους είχαν γίνει μούσκεμα. Άκουσα πολλές φορές για ανθρώπους που χάθηκαν ακόμα και στους δρόμους του χωριού, κάποιες νύχτες που το σκοτάδι ήταν τόσο πυκνό ώστε μπορούσες να το κόψεις με μαχαίρι, όπως λένε. Κάποιοι που κατοικούν στα περίχωρα και είχαν έρθει για ψώνια με τα κάρα τους αναγκάστηκαν να φιλοξενηθούν, μην μπορώντας να γυρίσουν σπίτια τους. Κάποιες κυρίες και κάποιοι κύριοι που είχαν πάει επίσκεψη έχασαν το δρόμο τους κι έκαναν κύκλο μισό μίλι, αφού δεν έβλεπαν το μονοπάτι αλλά μόνο το αισθάνονταν με τα πόδια τους και δεν ήξεραν πού έπρεπε να στρίψουν. Το να χαθείς στο δάσος, οποιαδήποτε ώρα της μέρας ή της νύχτας, με οποιονδήποτε καιρό, αποτελεί εκπληκτική, αξέχαστη και πολύτιμη εμπειρία. Συχνά σε μια χιονοθύελλα, ακόμα και μέρα να είναι, βγαίνει κανείς σε κάποιο γνώριμο δρόμο κι όμως είναι αδύνατο να πει προς ποια κατεύθυνση βρίσκεται το χωριό. Αν και ξέρει ότι έχει ταξιδέψει σ' αυτόν χιλιάδες φορές, δεν μπορεί να αναγνωρίσει κανένα σημάδι πάνω του, του είναι όσο ξένος θα του ήταν ένας δρόμος καταμεσής στη Σιβηρία. Τη νύχτα (ρυσικά το ζήτημα γίνεται απείρως πιο πολύπλοκο. Στους καθημερινούς, απλούς μας περιπάτους καθοδηγούμαστε διαρκώς, αν και ασυνείδητα, όπως οι πλοηγοί, από ορισμένους γνώριμους φάρους και ακτές και, αν ξεςρύγουμε από τη συνηθισμένη μας

TO ΧΩΡΙΟ

234

πορεία, εξακολουθούμε να κρατάμε στο μυαλό μας το σχήμα κάποιου γειτονικού όρμου. Και μόνο όταν χαθούμε για τα καλά ή όταν μας γυρίσουν από την άλλη - γιατί ορτάνει να γυρίσουν τον άνθρωπο από την άλλη με κλειστά τα μάτια για να χαθεί - μόνο τότε, λοιπόν, εκτιμούμε πραγματικά την απεραντοσύνη και την παραξενιά της Φύσης. Ο καθένας μας αναγκάζεται να μαθαίνει εκ νέου τα σημεία του ορίζοντα κάθε φορά που ξυπνά, είτε από τον ύπνο είτε από κάποιον περισπασμό. Μόνο όταν χαθούμε - με άλλα λόγια, μόνο όταν έχουμε χάσει τον κόσμο - αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας, να συνειδητοποιούμε πού βρισκόμαστε και πόσο απέραντη είναι η έκταση των συσχετισμο5ν μας. Ένα απόγευμα, στο τέλος του πρώτου καλοκαιριού, όταν πήγα στο χωριό για να πάρω ένα παπούτσι που είχα δώσει για επισκευή στον τσαγκάρη, με συνέλαβαν και με έκλεισαν στη (ρυλακή διότι, όπως έχω αναφέρει και αλλού*, αρνιόμουν να πληρώσω φόρο σε ένα κράτος που αγοράζει και πουλάει άνδρες, γυναίκες και παιδιά μπροστά στην πόρτα του μεγάρου της Γερουσίας του, σαν να ήταν γελάδια, ούτε και αναγνώριζα την εξουσία του κράτους αυτού. Δεν ήταν αυτός ο λόγος για τον οποίο είχα πάει στο δάσος. Όπου κι αν πάει όμως ο άνθρωπος, οι άλλοι τον καταδιώκουν και τον παρενοχλούν με τους βρωμερούς θεσμούς τους και, αν μπορούν, τον περιορίζουν, για να τον αναγκάσουν να γίνει μέλος της απεγνωσμένης αδελφότητας της κοινωνίας τους. Η αλήθεια είναι ότι θα μπορούσα να είχα προβάλει βίαιη αντίσταση, πράγμα που μπορεί να έφερνε αποτέλεσμα, μπορεί και όχι* θα μπορούσε να με είχε πιάσει αμόκ ενάντια στην κοινωνία* προτίμησα όμως να αφήσω να πιάσει την κοινωνία αμόκ ενάντια σε μένα, μια που εκείνη ήταν η πιο απεγνωσμένη από τους δυο μας. Όπως και να 'χει, την επομένη με άφησαν ελεύθερο. Αφού λοι^τόν πήγα και πήρα το επισκευασμένο μου παπούτσι, επέστρεψα στο δάσος έγκαιρα ώστε να προλάβω να μαζέψω * Ο Θορώ αναφέρεται εκτενεστερα στο περιστατικό αυτό στο δοκίμιό του Civil Disobedience (Πολιτική Ανυπακοή) που δημοσιεύτηκε το 1849. {Σ.χ.Μ.)

236

WALDEN

βατόμουρα για το μεσημεριανό μου γεΰμα από το λόφο του Φερ Χέιβεν. Οι μόνοι άνθρωποι που με παρενόχλησαν ποτε ήταν οι εκπρόσωποι του κράτος. Δεν ειχα κλειδαριά, οΰτε αμπάρες, παρά μόνο μία, στο συρτάρι όπου qρυλoύσα τα χαρτιά μου, οΰτε καν ένα καρφί για να ασφαλίζω το μάνταλο ή τα παράθυρά μου. Ποτέ δεν κλείδωνα την πόρτα μου, οΰτε μέρα οΰτε νΰχτα, παρ' όλο που τύχαινε να λείπω για αρκετές ημέρες, οΰτε καν το επόμενο φθινόπωρο, τότε που πέρασα δυο εβδομάδες στα δάση του Μέιν. Κι όμως, το σπίτι μου ήταν πιο ασφαλές απ' ό,τι αν το φυλοΰσε ένα τάγμα από στρατιώτες. Ο κουρασμένος οδοιπόρος μποροΰσε να ξαποστάσει και να ζεσταθεί στη φωτιά μου, ο βιβλιόφιλος ή ο περίεργος να ψυχαγωγηθεί με τα λίγα βιβλία που θα έβρισκε πάνω στο τραπέζι μου. Μποροΰσε να ανοίξει το ντουλάπι μου και να δει τι είχε απομείνει από το μεσημεριανό μου γεΰμα, καθώς και τι προοπτικές υπήρχαν για δείπνο. Παρ' όλο που πολλοί άνθρωποι, όλων των κοινωνικών στρωμάτων, πέρασαν από εκεί πηγαίνοντας στη λίμνη, δε μου δημιοΰργησαν καμία σοβαρή αναστάτωση και ποτέ δε μου έλειψε τίποτε, εκτός από ένα μικρό βιβλίο, ένας τόμος του Ομήρου με μάλλον αταίριαστο επίχρυσο εξώςτυλλο. Πιστεΰω ότι κάποιος στρατιοατης θα το έχει βρει ως τώρα, πεταμένο στο δάσος. Είμαι πεπεισμένος πως, αν όλοι οι άνθρωποι ζοΰσαν όσο απλά ζοΰσα εγώ τότε, η κλεψιά και η ληστεία θα ήταν άγνωστες. Πρόκειται για πράξεις που συμβαίνουν στις κοινωνίες στις οποίες κάποιοι έχουν περισσότερα απ' όσα τους είναι απαραίτητα, ενώ κάποιοι άλλοι δεν έχουν αρκετά. Ο μεταφρασμένος από τον Πόουπ* Όμηρος σύντομα θα έβρισκε τον κατάλληλο παραλήπτη: «Nec bella fuerunt, Faginus astabat dum scyphus ante dapes».

* Alexander Pope (1688-1744): Αγγλος ποιητής, μεταφραστής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. (Σ.τ.Μ.)

TO ΧΩΡΙΟ

237

«Οΰτε οι πόλεμοι ταλαιπωρούσαν τους ανθρώπους, Όταν το μόνο που ζητούσαν ήταν κούπες απ' το ξύλο της οξιάς».

«Εσείς που διαχειρίζεστε τις δημόσιες υποθέσεις, τι ανάγκη έχετε να χρησιμοποιείτε την τιμωρία; Αγαπάτε την αρετή και ο κόσμος θα είναι ενάρετος. Οι αρετές του ανώτερου ανθρώπου είναι σαν τον άνεμο· οι αρετές του κοινού ανθρώπου είναι σαν το χορτάρι. Το χορτάρι λυγίζει όταν περνά από πάνω του ο άνεμος».*

* Κομφούκιος (551-479 π.Χ.),Ανάλεκτα. (Χτ.Μ)

0 1 ΛΙΜΝΕΣ

Μερικές φορές, όταν είχα χορτάσει ανθρώπινη συντροφιά και κουτσομπολιό και είχα εξαντλήσει όλους μου τους φίλους στο χωριό, περιπλανιόμουν ακόμα πιο δυτικά απ' όσο πήγαινα συνήθως, σε μέρη της κοινότητας που δεν επισκεπτόμουν συχνά, «σε απάτητα δάση και καινούργια βοσκοτόπια»*, ή με τη δΰση του ήλιου έπαιρνα το βραδινό μου γεΰμα από βατόμουρα και φραγκοστάφυλα στο λόφο Φερ Χέιβεν, μαζεύοντας ταυτόχρονα αρκετούς καρπούς ώστε να έχω για μερικές μέρες. Τα φρούτα δε φανερώνουν την αληθινή τους γεΰση σ' εκείνον που τα αγοράζει, ούτε και σ' εκείνον που τα καλλιεργεί για να τα πουλήσει στην αγορά. Μόνο ένας τρόπος υπάρχει για να γνωρίσει κανείς τη γεΰση αυτή, λίγοι όμως τον ακολουθούν. Αν θέλετε να μάθετε τι γεύση έχουν τα βατόμουρα, ρωτήστε τον καουμπόη ή την πέρδικα. Είναι οικτρό λάθος να νομίζετε ότι έχετε γευτεί βατόμουρα αν δεν τα έχετε μαζέψει οι ίδιοι. Ούτε ένα βατόμουρο δε φτάνει ποτέ ως τη Βοστόνη· αυτό το φρούτο είναι άγνωστο εκεί, από την εποχή που φύτρωνε στους τρεις λόφους της πόλης. Το ουσιώδες κομμάτι του καρπού, η αμβροσία του, χάνεται μαζί με τη φρεσκάδα του καθώς τρίβεται στο καρότσι της αγοράς κι έτσι καταντά απλή τροφή. Όσο κυβερνά η Αιώνια Δικαιοσύνη, ούτε ένα αθώο βατόμουρο δεν είναι δυνατόν να μεταφερθεί εκεί από τους λόφους της εξοχής. Ενίοτε, αφού είχα τελειώσει με το σκάλισμα του χωραφιού μου, * John Milton (1608-1674): Αγγλος ποιητής. {Σ.τ.Μ.)

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

239

πήγαινα κι έβρισκα κάποιον ανυπόμονο σύντροφο που από το πρωί ψάρευε στη λίμνη, σιωπηλός και ακίνητος σαν πάπια πάνω σε φύλλο που επιπλέει, ο οποίος, αφοΰ στη διάρκεια της ημέρας είχε δοκιμάσει διάφορες φιλοσοφίες, συνήθως κατέληγε στο συμπέρασμα ότι τελικά μάλλον ανήκε στην αρχαία σέχτα των γκαντέμηδων ψαράδων. Υπήρχε ένας ηλικιωμένος κύριος, δεινός ψαράς και ικανότατος σε όλα τα είδη της ξυλουργικής, ο οποίος ευχαριστιόταν να θεωρεί το σπίτι μου κτίσμα που είχε ανεγερθεί για τη διευκόλυνση των ψαράδων. Κι εγώ από τη μεριά μου χαιρόμουν το ίδιο να τον βλέπω να κάθεται στο κατώφλι μου και να ξεμπλέκει τις πετονιές του. Μια στο τόσο ξανοιγόμασταν μαζί στη λίμνη. Εκείνος καθόταν στη μια άκρη της βάρκας κι εγώ στην άλλη, όμως δεν ανταλλάσσαμε παρά ελάχιστες λέξεις, γιατί με τα γερατειά είχε γίνει βαρήκοος. Που και που μόνο σιγομουρμοΰριζε έναν ψαλμό, ο οποίος εναρμονιζόταν μια χαρά με τη δική μου φιλοσοφία. Κι έτσι οι επαφές μας χαρακτηρίζονταν σε γενικές γραμμές από μια αδιάσπαστη αρμονία και αποτελούν για μένα αναμνήσεις πολΰ πιο ευχάριστες απ' ό,τι θα ήταν αν κυριαρχούνταν από το λόγο. Όποτε δεν είχα κανέναν για να συζητήσω, πράγμα που ήταν και το πιο συνηθισμένο, ξυπνούσα την ηχώ της λίμνης χτυπώντας με το ένα κουπί το πλευρό της βάρκας μου. Τότε τα δάση ολόγυρα γέμιζαν μ' έναν κυκλωτικό ήχο που ολοένα απλωνόταν ήταν σαν να τα τσίγκλιζα, όπως κάνει ο αφέντης του θηριοτροφείου στα άγρια ζώα του, ώσπου να καταφέρω να αποσπάσω ένα γρύλισμα από κάθε δασωμένη κοιλάδα και λοφοπλαγιά. Τα ζεστά βράδια καθόμουν συχνά στη βάρκα κι έπαιζα τη φλογέρα μου, παρατηρώντας τις πέρκες που μαζεύονταν γύρω μου σαν να τις είχα γητέψει με τη μουσική μου και το φεγγάρι να αρμενίζει πάνω από τον αυλακαπό βυθό της λίμνης, τον στρωμένο με τα ναυάγια του δάσους. Είχα ξανάρθει αρκετές φορές τις σκοτεινές νύχτες του καλοκαιριού στη λίμνη αυτή, με διάθεση για περιπέτεια, μαζί με κάποιο σύντροφο. Ανάβαμε φωτιά στην άκρη του νερού, γιατί νομίζαμε πως προσέλκυε τα ψάρια, και πράγματι πιάναμε γάδους με μια χούφτα σκουλήκια που τα είχαμε περάσει σε πετονιές. Όταν τελειώ-

240

WALDEN

ναμε, αργά τη νΰχτα, πετούσαμε τα αναμμένα δαυλιά ψηλά οτον αέρα σαν πυροτεχνήματα κι αυτά προσγειώνονταν στη λίμνη, όπου έσβηναν μ' ένα δυνατό συριστικό ήχο και ξα(ρνικά βυθιζόμασταν στο απόλυτο σκοτάδι. Μέσα σ' αυτό επιστρέφαμε ξανά στα λημέρια των ανθρώπων, σφυρίζοντας ένα σκοπό. Και τώρα ειχα χτίσει το σπίτι μου στην ίδια αυτή ακτή. Μερικές φορές, αφοΰ είχα μείνει στο σαλόνι κάποιου σπιτιού στο χωριό ώσπου είχε έρθει η ώρα να αποσυρθεί η οικογένεια για ΰπνο, επέστρεφα στο δάσος και, θέλοντας εν μέρει να εξασφαλίσω το μεσημεριανό γεΰμα της επομένης, περνούσα τις ώρες γΰρω στα μεσάνυχτα ψαρεύοντας από τη βάρκα μου με το φως του φεγγαριού, με τις κουκουβάγιες και τις αλεπούδες να μου κάνουν καντάδα, ακούγοντας πού και πού την τσιριχτή φωνή κάποιου άγνωστου πουλιού σε πολύ κοντινή απόσταση. Οι στιγμές αυτές θα μου μείνουν αξέχαστες, μια και αποτελούν μερικές από τις πολυτιμότερες αναμνήσεις μου: αγκυροβολημένος καταμεσής στη λίμνη, εκεί όπου το βάθος της (ρτάνει τα δεκατέσσερα μέτρα, σε απόσταση εκατό με εκατόν πενήντα μέτρα από την ακτή, περικυκλωμένος κάποιες φορές από χιλιάδες μικρές πέρκες και κυπρίνους που ανάδευαν με τις ουρές τους την επιφάνεια, κάνοντάς τη ν' αστράφτει στο φως του φεγγαριού, να επικοινωνώ μέσω μιας μακριάς, αχνής γραμμής φοπός με τα μυστηριώδη νυκτόβια ψάρια που ζούσαν δεκατέσσερα μέτρα βαθύτερα. Άλλες φορές πάλι έσερνα πίσω μου μια πετονιά μήκους είκοσι μέτρων καθώς η απαλή, νυχτερινή αύρα παρέσερνε τη βάρκα μου εδώ κι εκεί πάνω στη λίμνη και μια στο τόσο ένιωθα μια ελαφριά δόνηση κατά μήκος της πετονιάς μου, που σήμαινε πως κάποια μορφή ζωής γυρόφερνε τη βυθισμένη άκρη της, αργή και αναποφάσιστη σχετικά με το αν θα έπρεπε να τσιμπήσει ή όχι. Τελικά την τραβούσα αργά και προσεκτικά με τα δύο χέρια και με τα πολλά έβγαζα ένα γατόψαρο που σκλήριζε και σφάδαζε καθώς αναδυόταν στον αέρα. Ήταν εξαιρετικά παράξενη η αίσθηση, ειδικά τις πολύ σκοτεινές νύχτες, όταν οι σκέψεις μου περιπλανιόνταν στην απεραντοσύνη άλλων σφαιρών, σε ζητήματα κοσμολογικά, να αισθάνομαι ξαφνικά το

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

241

απαλό εκείνο τράβηγμα, που διέκοπτε τις ονειροπολήσεις μου και αποκαθιστούσε την επαφή μου με τη Φυση. Μου φαινόταν πως την επόμενη φορά η πετονιά μου θα μπορούσε να στοχεύσει κάλλιστα προς τα πάνω, στον αέρα, την ίδια ώρα που θα την έριχνα προς τα κάτω, στο στοιχείο εκείνο που η πυκνότητά του δεν είναι και πολΰ μεγαλύτερη. Έτσι έπιανα, τρόπον τινά, δυο ψάρια με ένα μονάχα αγκίστρι. Το τοπίο γΰρω από τη λίμνη Ουόλντεν είναι μάλλον ταπεινό και, παρ' όλο που η περιοχή είναι πολΰ όμορφη, δεν έχει τίποτε το μεγαλοπρεπές, οΰτε παρουσιάζει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όποιον δεν έχει έρθει σε επαφή μαζί του για μεγάλο χρονικό διάστημα ή δεν έχει ζήσει στις όχθες της λίμνης. Παρ' όλα αυτά, η ίδια η λίμνη είναι τόσο ιδιαίτερη, λόγω του βάθους της και της καθαρότητάς της, ώστε αξίζει να την περιγράψω με περισσότερες λεπτομέρειες. Είναι μια πεντακάθαρη και βαθιά πράσινη γούρνα, με μήκος ένα μίλι και περίμετρο δυο μίλια παρά κάτι και η επιφάνειά της έχει εμβαδόν περίπου διακόσια πενήντα στρέμματα. Μια αστείρευτη πηγή καταμεσής στα δάση από πεΰκα και βελανιδιές, χωρίς κανέναν ορατό πόρο εισόδου ή εξόδου υδάτων, πέρα από τα σύννεφα και την εξάτμιση. Οι λόφοι που την περιβάλλουν ορθώνονται απότομα από την άκρη του νεροΰ και το ΰψος τους φτάνει τα δεκαπέντε με τριάντα μέτρα, αν και στη νοτιοανατολική πλευρά της φτάνουν τα τριάντα με εξήντα μέτρα, σε απόσταση πεντακοσίων μέτρων από την ακτή. Όλη η περιοχή είναι δασώδης. Κάθε υδάτινος όγκος στην περιοχή του Κόνκορντ έχει τουλάχιστον δυο χρώματα, ένα το οποίο φαίνεται να αποκτά όταν τον κοιτάζει κανείς από απόσταση κι ένα άλλο, πιο φυσικό, όταν τον κοιτάζει από πολΰ κοντά. Το πρώτο εξαρτάται περισσότερο από το φως και ακολουθεί τις αποχρώσεις του ουρανοΰ. Το καλοκαίρι, όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, τα νερά από κοντά φαίνονται γαλανά, ιδιαίτερα αν είναι ταραγμένα, ενώ από μακρινή απόσταση η απόχρωση είναι παρόμοια. Στην καταιγίδα μερικές φορές το χρώμα τους αλλάζει και γίνεται σκοΰρο σαν του σχιστόλιθου. Η

242

WALDEN

θάλασσα, αντίθετα, τη μια μέρα, απ' ό,τι λένε, φαίνεται γαλάζια και την άλλη πράσινη, ακόμα κι αν δεν υπάρχει καμιά αισθητή διαφορά στην ατμόσφαιρα. Έχει τύχει να δω το νερό και τον πάγο του ποταμού μας πράσινο σαν το γρασίδι σχεδόν, κάποιες φορές που το τοπίο ήταν σκεπασμένο με χιόνι. Κάποιοι θεωρούν το μπλε «το χρώμα του καθαρού νεροΰ, είτε σε υγρή μορφή είτε σε στερεά». Κοιτάζοντας όμως τα νερά της λίμνης μας από μια βάρκα, βλέπουμε ότι τα χρώματά τους είναι πολύ διαφορετικά. Η λίμνη Ουόλντεν φαίνεται μπλε τη μία και πράσινη την άλλη, ακόμα και από το ίδιο σημείο. Έτσι όπως βρίσκεται μεταξύ γης και ουρανού, παίρνει κάτι από το χρώμα και των δύο. Αν τη δει κανείς από την κορυφή ενός λόφου καθρεφτίζει το χρώμα του ουρανού, από κοντά όμως αποκτά την κιτρινωπή απόχρωση της άμμου κοντά στην όχθη, ενώ πιο βαθιά έχει ένα χρώμα ανοιχτοπράσινο που σταδιακά σκουραίνει. Ανάλογα με το φως, το νερό κοντά στην ακτή μπορεί να φαίνεται έντονο πράσινο, ακόμα και από την κορυφή του λόφου. Κάποιοι αναφέρουν ότι η απόχρωση αυτή οφείλεται στην αντανάκλαση του πράσινου της χλόης και των δέντρων ωστόσο είναι το ίδιο πράσινο και κοντά στην άμμο, στην άκρη της σιδηροδρομικής γραμμής, καθώς και νωρίς την άνοιξη, πριν ακόμα πρασινίσουν τα φύλλα. Ίσως λοιπόν το πράσινο αυτό χρώμα να είναι απλά το αποτέλεσμα του κυρίαρχου μπλε που αναμειγνύεται με το κίτρινο της άμμου. Το χρώμα της ίριδάς του, σαν να λέμε. Εκείνο είναι το σημείο στο οποίο λιώνει πρώτα πρώτα ο πάγος την άνοιξη, από τη θερμότητα του ήλιου που αντανακλάται από το βυθό και μεταδίδεται μέσω του εδάφους, σχηματίζοντας ένα στενό κανάλι γύρω από το παγωμένο ακόμα κέντρο της λίμνης. Όπως και οι υπόλοιποι υδάτινοι όγκοι μας, όταν είναι πολύ ταραγμένοι και η ατμόσφαιρα καθαρή, έτσι που η επιφάνεια των κυμάτων να αντανακλά τον ουρανό σε κατάλληλη γωνία, ή ίσως επειδή δέχεται περισσότερο φως, ιδωμένοι από μικρή απόσταση αποκτούν ένα μπλε πιο σκούρο κι από τον ίδιο τον ουρανό. Κάτι τέτοιες στιγμές, καθώς βρισκόμουν στη βάρκα και κοίταζα χωρίς να εστιάζω κατευθείαν το βλέμμα μου στο νερό, ούτως ώστε να μπορέσω να διακρίνω

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

243

την αντανάκλαση, έβλεπα ένα ασύγκριτο και απερίγραπτο ανοιχτό μπλε, όπως εκείνο που παίρνουν κάποια είδη μεταξιού ή κάποιες λάμες σπαθιών, πιο κυανό και από τον ίδιο τον ουρανό, που δημιουργούσε αντίθεση με το σκούρο πράσινο στις αντίθετες πλευρές των κυμάτων, κάνοντάς το σε σύγκριση να μοιάζει λασπωμένο. Όπως το θυμάμαι, είναι ένα υαλώδες γαλαζοπράσινο, σαν το χρώμα που έχουν τα κομμάτια του χειμωνιάτικου ουρανού που φαίνονται μέσα από τα σύννεφα στη δύση, πριν από το ηλιοβασίλεμα. Κι όμως, αν κρατήσεις ένα ποτήρι γεμάτο νερό στο φως, είναι τόσο άχρωμο όσο και ο αέρας. Είναι γνωστό ότι μια μεγάλη πλάκα από γυαλί έχει μια πρασινωπή απόχρωση, που οφείλεται, όπως λένε οι κατασκευαστές του υλικού, στο «σώμα» του, τη στιγμή που ένα μικρό κομμάτι από το ίδιο γυαλί είναι άχρωμο. Δεν έχω πειραματιστεί ποτέ για να εξακριβώσω πόσος όγκος νερού από τη λίμνη Ουόλντεν θα χρειαζόταν ώστε να γίνει αισθητή μια παρόμοια πράσινη απόχρωση. Το νερό του ποταμού μας φαίνεται μαύρο ή πολύ σκούρο καφετί αν το κοιτάξουμε από πολύ κοντά και, όπως το νερό των περισσότερων λιμνών, δίνει μια κιτρινωπή απόχρωση στο σώμα όσων κολυμπούν σ' αυτό. Όμως το νερό της λίμνης εδώ είναι τόσο κρυστάλλινο ώστε το σώμα του κολυμβητή αποκτά μια αλαβάστρινη λευκότητα, η οποία γίνεται ακόμη πιο ας)ύσικη καθώς τα άκρα του μεγεθύνονται και παραμορφώνονται με τη διάθλαση, δίνοντας μια εικόνα τερατώδη, κάτι που θα άξιζε να μελετηθεί από τον ίδιο τον Μιχαήλ Άγγελο. Το νερό είναι τόσο διάφανο ώστε εύκολα διακρίνει κανείς τον πυθμένα στα σημεία όπου η λίμνη έχει βάθος οκτώ με δέκα μέτρα. Από μια βάρκα μπορείς να δεις σε βάθος αρκετών μέτρων τα κοπάδια από μικρές πέρκες και κυπρίνους, που το μήκος τους δεν ξεπερνά τα τρία εκατοστά - ιδιαίτερα οι πρώτες ξεχωρίζουν πολύ εύκολα, από τις εγκάρσιες ραβδώσεις τους. Και μπορεί να συλλογιστείς ότι θα πρέπει να πρόκειται για εξαιρετικά ασκητικά ψάρια, αφού μπορούν και επιβιώνουν εδώ. Μια φορά, το χειμώνα, πριν από πολλά χρόνια, όταν άνοιγα τρύπες στον πάγο για να πιάσω μικρούς λούτσους, καθώς έβγαινα στην ακτή έριξα το τσεκούρι μου πίσω, στην

244

WALDEN

παγωμένη λίμνη. Σαν να το είχε κατευθύνει κάποιο σατανικό πνεύμα, γλίστρησε μερικά μέτρα πάνω στον πάγο κι έπειτα έπεσε κατευθείαν μέσα σε μία από τις τρύπες που είχα ανοίξει, σε σημείο όπου το βάθος είναι οκτώ μέτρα. Από περιέργεια, ξάπλωσα στον πάγο και κοίταξα μέσα από την τρύπα, ώσπου είδα το τσεκούρι λίγο πιο πέρα, να στέκεται σε κατακόρυφη θέση με το στειλιάρι του προς τα πάνω και να λικνίζεται απαλά πέρα δώθε με τον παλμό της λίμνης. Και μπορεί να είχε μείνει εκεί, όρθιο και λικνιζόμενο, ώσπου με το πέρασμα του χρόνου η λαβή να σάπιζε και να διαλυόταν, αν δεν το είχα ενοχλήσει. Άνοιξα άλλη μια τρύπα ακριβώς από πάνω του με ένα σκαρπέλο για τον πάγο που είχα μαζί μου και, αφού έκοψα με το μαχαίρι μου την πιο μακριά βίτσα που μπόρεσα να βρω εκεί γύρω, έκανα μια θηλιά, την οποία στερέωσα στην άκρη της, τη βύθισα προσεκτικά στο νερό, πέρασα τη θηλιά στη λαβή του τσεκουριού και τράβηξα το σπάγκο κατά μήκος της βίτσας για να σφίξει. Έτσι κατάφερα και έβγαλα το τσεκούρι. Την όχθη της λίμνης περιβάλλει μια ζώνη από λείες, στρογγυλές, λευκές πέτρες, παρόμοιες μ' εκείνες που χρησιμοποιούνται στην πλακόστρωση, εκτός από ένα δύο σημεία με άμμο. Τόσο απότομη είναι η όχθη, ώστε σε πολλά σημεία μ' ένα μόνο πήδημα μπορείς να βρεθείς στα άπατα. Κι αν το νερό δεν ήταν τόσο διαφανές, αυτό θα ήταν και το τελευταίο πράγμα που θα έβλεπε κανείς μέχρι να αναδυθεί στην απέναντι όχθη της λίμνης. Σε κανένα σημείο της δεν είναι λασπερή και ένας επιπόλαιος παρατηρητής θα έλεγε πως δεν υπάρχουν πουθενά φύκια. Κι όσο για άλλου είδους φυτά, εκτός από τα μικρά λιβάδια που πρόσφατα πλημμύρισαν, τα οποία κανονικά δεν ανήκουν στην όχθη της λίμνης, μια πιο προσεκτική έρευνα δε φανερώνει ούτε ίριδες, ούτε βούρλα, ούτε καν ένα κρίνο, κίτρινο ή άσπρο, αλλά μόνο μερικά μικρά φιλόδενδρα και άλλα φυτά του γλυκού νερού, ίσως και ένα δυο νούφαρα, που όλα τους εύκολα θα μπορούσαν να περάσουν εντελώς απαρατήρητα σε έναν κολυμβητή. Πάντως όλα αυτά τα ςρυτά είναι καθαρά και λαμπερά, σαν το στοιχείο στο οποίο ζουν. Οι πέτρες συνεχίζονται για πέντε με δέκα μέτρα

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

245

από την όχθη κι έπειτα ο πυθμένας γίνεται καθαρή άμμος, εκτός από τα πιο βαθιά σημεία, όπου συνήθως υπάρχει ένα κατακάθι, μάλλον προϊόν της αποσύνθεσης των φύλλων που έχουν πέσει όλα αυτά τα αμέτρητα φθινόπωρα. Και μαζι με τις άγκυρες ανεβαίνει από το βυθό ένα χορτάρι σε φωτεινό πράσινο χρώμα, ακόμα και στα μέσα του χειμώνα. Έχουμε άλλη μια λίμνη που μοιάζει πολΰ μ' αυτήν - τη Λευκή Λίμνη στο Νάιν Έικρ Κόρνερ, περίπου δυόμισι μίλια πιο δυτικά. Όμως, παρ' όλο που έχω επισκεορτει τις περισσότερες λίμνες σε ακτίνα δώδεκα μιλίων, δε γνωρίζω κάποια άλλη που να έχει τον καθαρό και ήπιο χαρακτήρα αυτών των δυο. Πολλά έθνη πρέπει να έχουν πιει από το νερό της λίμνης Ουόλντεν και, αφοΰ τη θαύμασαν και την εξερεύνησαν αρκετά, έπειτα χάθηκαν κι όμως τα νερά της είναι ακόμη πράσινα και διαυγή, όπως ήταν πάντα. Μια πηγή που δε στέρεψε ποτέ! "Ισως η λίμνη Ουόλντεν να υπήρχε ήδη εκείνο το ανοιξιάτικο πρωινό που ο Αδάμ και η Εΰα διώχτηκαν από την Εδέμ, ίσως να ξέσπασε μια ελαφριά ανοιξιάτικη μπόρα, με ομίχλη και νοτιά* και ίσως στην επιφάνειά της να γλιστρούσαν εκατοντάδες αγριόπαπιες και αγριόχηνες, οι οποίες δεν είχαν ακούσει ποτέ τους για το προπατορικό αμάρτημα εκείνη την εποχή, που υπήρχαν αρκετές τέτοιες καθάριες λίμνες για όλους. Από τότε ήδη πρέπει να είχε ξεκινήσει να φουσκώνει και να υποχωρεί, να καθαρίζει τα νερά της και να τα χρωματίζει με τις αποχρώσεις που φορούν ακόμη και σήμερα, έχοντας αποκτήσει από τον παράδεισο το αποκλειστικό δικαίωμα να είναι η μοναδική λίμνη με το όνομα Ουόλντεν σε όλο τον κόσμο, αποστακτήριο ουράνιων δροσοσταλίδων. Σε πόσες παραδόσεις και μυθολογίες λαών που έχουν πια ξεχαστεί η λίμνη αυτή να αποτελούσε άραγε το ισοδύναμο της Πηγής της Κασταλίας; Ποιες νύμφες να τη διαφέντευαν κατά τη διάρκεια του Χρυσού Αιώνα; Αποτελεί ένα πετράδι q)τιαγμέvo από τα αρχέγονα νερά, στολίδι της κορόνας στο κεφάλι του Κόνκορντ. Οι πρώτοι άνθρωποι που έφτασαν εδώ έχουν αφήσει κάποιο ίχνος της παρουσίας τους. Με έκπληξή μου ανακάλυψα ότι η λίμνη

246

WALDEN

περιβάλλεται από ένα στενό μονοπάτι το οποίο δε διακόπτεται πουθενά, αλλά είναι ορατό ακόμα και στα σημεία όπου μόλις έχει κοπεί ένας χοντρός κορμός και έχει πέσει στην όχθη. Μοιάζει με πεζούλα και βρίσκεται ψηλά στην απότομη όχθη* υψώνεται και χαμηλοονει, πλησιάζει και απομακρύνεται από την άκρη του νεροΰ. Χρονολογείται πιθανότατα από την εποχή της πρώτης παρουσίας των ανθρώπων εδώ και έχει σχηματιστεί από τα πόδια των παλαιών ιθαγενών κυνηγών. Οι σύγχρονοι κάτοικοι της περιοχής εξακολουθούν να το διαβαίνουν, ανυποψίαστοι για την αρχαία του καταγωγή. Το μονοπάτι αυτό διακρίνεται ιδιαίτερα αν σταθείς στη μέση της λίμνης το χειμώνα, αφοΰ έχει πέσει λίγο χιόνι. Εμφανίζεται σαν μια καθαρή, κυματιστή γραμμή, χωρίς να κρύβεται από τη βλάστηση και τα κλαδιά, ορατή ακόμα και από απόσταση τετρακοσίων μέτρων σε πολλά σημεία, στα οποία το καλοκαίρι δύσκολα διακρίνεται, κι ας είσαι πολΰ κοντά. Το χιόνι το αποτυπώνει δίνοντάς του μια καθαρή, λευκή, ανάγλυφη εικόνα. Οι περιποιημένοι κήποι των αρχοντικών που μια μέρα θα χτιστούν εδώ μπορεί να διατηρούν ακόμα κάποιο ίχνος του μονοπατιού αυτοΰ. Τα νερά της λίμνης φουσκώνουν και χαμηλώνουν, κανείς όμως δεν ξέρει αν αυτό συμβαίνει σε τακτά χρονικά διαστήματα, οΰτε ποια είναι η περίοδος ανόδου και υποχώρησης της στάθμης, αν και, όπως συνήθως, πολλοί ισχυρίζονται πως ξέρουν. Σε γενικές γραμμές η στάθμη είναι υψηλότερη το χειμώνα και χαμηλότερη το καλοκαίρι, παρ' όλο που οι διακυμάνσεις αυτές δεν ανταποκρίνονται στη γενική υγρασία και ξηρασία της περιοχής. Θυμάμαι φορές που η στάθμη της λίμνης ήταν τριάντα με εξήντα πόντους χαμηλότερη και άλλες που ήταν τουλάχιστον ενάμισι μέτρο ψηλότερη από την εποχή που ζοΰσα στην όχθη της. Μια στενή συρτή εισχωρεί μέσα στη λίμνη, που στη μία της πλευρά το νερό έχει πολΰ μεγάλο βάθος. Πάνω σ' αυτήν, το έτος 1824 βοήθησα να βράσει ένα καζάνι ψαρόσουπα. Τότε η συρτή αυτή έφτανε περίπου τριάντα μέτρα μακριά από την όχθη, ενώ σήμερα έχει μήκος πολΰ μικρότερο. Από την άλλη, οι φίλοι μου δε με πίστευαν όταν τους έλεγε πως μερικά χρόνια αργότερα ψά-

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

247

ρευα από μια βάρκα σ' έναν κρυφό ορμίσκο, καλυμμένο από δέντρα, εβδομήντα με ογδόντα μέτρα από τη μοναδική όχθη που ήξεραν, ένα μέρος που εδώ και πολΰ καιρό έχει γίνει λιβάδι. Όμως η στάθμη της λίμνης ανεβαίνει σταθερά τα δυο τελευταία χρόνια και τώρα, το καλοκαίρι του 1852, είναι μόνο ενάμισι μέτρο πιο ψηλή από τότε που ζοΰσα εδώ, ή αλλιώς έχει το ίδιο ΰψος όπως πριν από τριάντα χρόνια και το λιβάδι εκείνο έχει γίνει ξανά ψαρότοπος. Αυτό μας κάνει διαφορά ΰψους δυο έως δυόμισι μέτρα. Κι όμως ο όγκος του νεροΰ που κατεβαίνει από τους γΰρω λόφους είναι ασήμαντος. Επομένως η άνοδος της στάθμης της λίμνης δεν μπορεί παρά να οφείλεται σε υπόγειες πηγές. Το ίδιο αυτό καλοκαίρι, τα νερά έχουν αρχίσει ξανά να υποχωρούν. Είναι αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι η διακύμανση αυτή, είτε είναι περιοδική είτε όχι, δείχνει να απαιτεί πολλά χρόνια έως ότου κάνει τον κΰκλο της. Έχω υπάρξει μάρτυρας μιας ανόδου στάθμης και μέρους δυο πτώσεων και πιστεύω ότι δώδεκα με δεκαπέντε χρόνια από σήμερα τα νερά θα είναι ξανά όσο χαμηλά τα είχα πρωτογνωρίσει. Η λίμνη του Φλιντ, ένα μίλι ανατολικά από εδώ, αλλά και οι πιο μικρές λίμνες που βρίσκονται πολΰ κοντά, εξαιτίας των εισροών και εκροών τους, ακολουθούν τις διακυμάνσεις της λίμνης Ουόλντεν και πρόσφατα η στάθμες τους έφτασαν στο υψηλότερο σημείο τους ταυτόχρονα με τη στάθμη της τελευταίας. Το ίδιο ισχύει, απ' όσο έχω παρατηρήσει, και για τη Λευκή Λίμνη. Η άνοδος και η πτώση της στάθμης στη λίμνη Ουόλντεν ανά μεγάλα χρονικά διαστήματα εξυπηρετεί τουλάχιστον ένα σκοπό: το νερό που βρίσκεται σε τόσο μεγάλο ΰψος για ένα χρόνο ή και παραπάνω, αν και δυσκολεύει τη μετακίνηση γύρω από τη λίμνη, σκοτώνει τους θάμνους και τα δέντρα - πεύκα, σημύδες, σκλήθρες, λεύκες και άλλα - που έχουν ξεφυτρώσει στην άκρη της από την τελευταία φορά που ανέβηκαν τα νερά, με συνέπεια, όταν χαμηλώνει ξανά, η όχθη να εμφανίζεται πεντακάθαρη και χωρίς κανένα εμπόδιο. Διότι, σε αντίθεση με τις άλλες λίμνες, τα νερά των οποίων ανεβοκατεβαίνουν καθημερινά, η όχθη της είναι πιο καθαρή όταν τα νερά της βρίσκονται στη πιο χαμηλή τους στάθμη. Στην όχθη κοντά στο σπίτι μου

248

WALDEN

τα νερά γκρέμισαν μια σειρά από πεΰκα ΰψους τεσσεράμισι μέτρων - μοιάζουν σαν να τα έριξε κανείς με τσεκούρι - βάζοντας έτσι ένα τέλος στην καταπάτηση της όχθης. Το μέγεθος των δέντρων δείχνει πόσα χρόνια πέρασαν από την τελευταία φορά που τα νερά έορτασαν σε τέτοιο ύψος. Μέσω αυτών των διακυμάνσεων της στάθμης της, η λίμνη διεκδικεί τα δικαιώματά της πάνω στις όχθες της. Τις καθαρίζει μόνη της και απαγορεύει στα δέντρα να τις καταπατήσουν. Αυτά είναι τα χείλη της λίμνης, στα οποία δε φυτρώνουν γένια. Που και που βγάζει τη γλώσσα της και τα γλείφει. Όταν το νερό βρίσκεται στο μεγαλύτερο ΰψος του, ολόγυρα από τους κορμούς των σκλήθρων, των ιτιών και των σφενταμιών και ένα με ενάμισι μέτρο από το έδαφος ξεςρυτρώνουν μάζες από ινώδεις, κόκκινες ρίζες, μήκους αρκετών εκατοστών, που βυθίζονται στο νερό. Με τον τρόπο αυτό τα δέντρα προσπαθούν να κρατηθούν στη θέση τους. Κι έχω δει τα βάτα που βρίσκονται ψηλά στις όχθες, τα οποία συνήθως δε βγάζουν καρπό, να δίνουν άφθονα βατόμουρα κάτω από τέτοιες συνθήκες. Κάποιοι απορούν πώς γίνεται να είναι τόσο ομαλά στρωμένη με πέτρες η όχθη. Όλοι οι συχωριανοί μου έχουν ακούσει την παραδοσιακή ιστορία - οι πιο ηλικιωμένοι μου έχουν πει ότι την πρωτοάκουσαν όταν ακόμα ήταν νέοι - ότι πριν από πολλά χρόνια μια φυλή Ινδιάνων έκανε μια μεγάλη γιορτή πάνω σ' ένα λόφο εδώ γΰρω, ο οποίος ήταν τόσο ψηλός όσο βαθιά είναι η λίμνη σήμερα. Επειδή στη διάρκεια της γιορτής εκστόμισαν πολλές βωμολοχίες και ασεβείς εκφράσεις - έτσι λέει η ιστορία, παρ' όλο που πρόκειται για αμαρτίες τις οποίες οι Ινδιάνοι ουδέποτε διαπράττουν - ο λόφος σείστηκε και βυθίστηκε ξαφνικά και η μοναδική επιζήσασα ήταν μια γριά Ινδιάνα ονόματι Ουόλντεν, από την οποία πήρε το όνομά της η λίμνη. Εικάζεται πως, όταν ο λόφος σείστηκε, οι πέτρες αυτές κύλησαν από τις πλαγιές του και σχημάτισαν την όχθη της. Το μόνο σίγουρο, πάντως, είναι ότι κάποτε εδώ δεν υπήρχε λίμνη, ενώ τώρα υπάρχει. Και ο παραπάνω ινδιάνικος μύθος δεν έρχεται σε καμία αντίθεση με την ιστορία του παλαιού εκείνου αποίκου που ανέφερα ξανά, ο οποίος θυμάται ότι, την πρώτη φορά που ήρθε εδώ κι έκανε ραβδοσκοπία

ΟΙ ΛΙΜΝΕΣ

249

ψάχνοντας για νερό, ειδε αραιό ατμό να υψώνεται από το γρασίδι και η ράβδος του έδειχνε σταθερά προς ένα σημείο, κι έτσι κατάλαβε πως έπρεπε να σκάψει εκει ένα πηγάδι. Όσο για τις πέτρες, πολλοί πιστεύουν ότι η ομοιομορφία τους δεν μπ;ορεί να εξηγηθεί από τη δράση των κυμάτων. Εγώ όμως έχω παρατηρήσει ότι και οι γΰρω λόφοι είναι γεμάτοι από παρόμοιες πέτρες. Μάλιστα, στο σημείο όπου άνοιξαν για να περάσει η γραμμή του τρένου που βρίσκεται πιο κοντά στην όχθη, αναγκάστηκαν να τις κάνουν δυο ψηλές στοίβες από κάθε πλευρά της γραμμής. Επιπλέον, οι περισσότερες πέτρες βρίσκονται εκεί όπου η όχθη είναι πιο απότομη* επομένως η ΰπαρξή τους δεν αποτελεί πια μυστήριο για μένα. Ξέρω ποιος είναι ο υπαίτιος της χαλικόστρωσης. Αν το όνομα της λίμνης δεν προήλθε από κάποιο αγγλικό τοπωνύμιο - το Σάφρον Ουόλντεν, για παράδειγμα - θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η αρχική της ονομασία ήταν Εντοιχισμένη λίμνη.* Η λίμνη ήταν το έτοιμο πηγάδι μου. Τέσσερις μήνες το χρόνο το νερό της είναι κρύο και πεντακάθαρο, ισάξιο κατά την άποψή μου, αν όχι καλύτερο, με τα νερά όλων των πηγαδιών του χωριού. Το χειμώνα, το νερό που βρίσκεται εκτεθειμένο στον αέρα είναι πιο κρύο από εκείνο των πηγών και των πηγαδιών, που προστατεύεται από αυτόν. Η θερμοκρασία του νερού της λίμνης που είχα στο δωμάτιό μου από τις πέντε το απόγευμα ως το μεσημέρι της επομένης, την 6η Μαΐου 1846, όταν κάποιες ώρες η εξωτερική θερμοκρασία έορτανε τους 33 ως 38 βαθμούς, πράγμα που ως ένα βαθμό οφειλόταν στον ήλιο που χτυπούσε τη σκεπή, ήταν 10 βαθμοί, δηλαδή ένα βαθμό χαμηλότερη από το νερό των πιο δροσερών πηγαδιών του χωριού. Την ίδια μέρα, η θερμοκρασία της πηγής Μπόιλινγκ Σπριγκ ήταν 13 βαθμοί, η πιο υψηλή από κάθε άλλου νερού που δοκίμασα, παρ' όλο που συνήθως είναι η πηγή με το πιο δροσερό νερό το καλοκαίρι, όταν δεν αναμειγνύεται με τα στάσιμα ρηχά νερά. Επιπλέον, λόγω του με* Παιχνίδι με τις λέξεις: Το επίθετο walled in (εντοιχισμένος) αποτελεί παρήχηση της ονομασίας Walden (Ουόλντεν). (Σ.τ.Μ.)

250

WALDEN

γάλου βάθους της, το καλοκαίρι η λίμνη Ουόλντεν δε ζεσταίνεται όσο τα περισσότερα νερά που εκτίθενται στον ήλιο. Όταν έκανε πολλή ζέστη, συνήθως έβαζα έναν κουβά νερό από τη λίμνη στο κελάρι μου, όπου κρύωνε στη διάρκεια της νύχτας και παρέμενε στην ίδια θερμοκρασία και όλη την επόμενη μέρα, αν και έπαιρνα επίσης νερό από μια πηγή εκεί κοντά. Όμως το νερό της λίμνης ήταν το ίδιο καλό ακόμα κι αν είχε μείνει μια εβδομάδα - και βέβαια του έλειπε η μεταλλική γεΰση της αντλίας. Όποιος κατασκηνοονει το καλοκαίρι για μια εβδομάδα στην όχθη μιας λίμνης αρκεί να ανοίξει ένα λάκκο στη σκιά και να βάλει μέσα έναν κουβά νερό, για να το διατηρεί διαρκώς δροσερό. Στη λίμνη Ουόλντεν έχουν πιαστεί λοΰτσοι που το βάρος τους έφτανε τα τριάμισι κιλά, για να μην πω για τον άλλον, που ξέφυγε τραβώντας μαζί του πετονιά και καλάμι, το βάρος του οποίου ο ψαράς υπολόγισε με σιγουριά στα τέσσερα κιλά χωρίς να τον έχει δει καν. Επίσης έχουν πιαστεί πέρκες και γάδοι, κάποιοι από τους οποίους ζύγιζαν πάνω από κιλό, κυπρίνοι και τσιρόνια {Lewciscus pulchellus), λίγοι σπάροι του γλυκοΰ νερού και κάνα δυο χέλια, που το ένα ζύγιζε δυο κιλά. Επιμένω τόσο στο βάρος των ψαριών επειδή συνήθως αυτό αποτελεί τη μοναδική ευκαιρία που έχουν για να κερδίσουν κάποια δόξα. Επίσης δεν έχω ξανακούσει για χέλια στη λίμνη αυτή. Τέλος, έχω μια αμυδρή ανάμνηση κάποιου μικρού ψαριού, μήκους περίπου δώδεκα εκατοστών, με ασημένια πλευρά και πρασινωπή πλάτη, που η ιδιοσυγκρασία του έμοιαζε κάπως μ' εκείνη του ασπρόψαρου. Ο λόγος που το αναφέρω είναι για να συνδέσω τα δεδομένα μου με το μΰθο. Όπως και να 'χει, η λίμνη αυτή δεν είναι ιδιαίτερα γόνιμος ψαρότοπος. Το σημαντικότερο καΰχημά της είναι οι λοΰτσοι, αν κι αυτοί δε βρίσκονται σε αφθονία. Μια φορά, ξαπλωμένος στον πάγο, είδα λοΰτσους τουλάχιστον τριών διαφορετικών ειδών: ο ένας ήταν μακρόστενος, στο χρώμα του ατσαλιού, και έμοιαζε πολΰ μ' εκείνους που ψαρεύονται στα ποτάμια. Ένας άλλος ήταν χρυσαφής με πρασινωπές ανταύγειες και ιδιαίτερα πλατύς* αυτός είναι και ο πιο συνηθισμένος εδώ. Ο τρίτος ήταν κι αυτός χρυσαφής

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

251

και είχε το ίδιο σχήμα με τον προηγούμενο, αλλά στα πλευρά του είχε μικρές σκούρες καστανές ή μαύρες κηλίδες, ανάμεικτες με μερικές πιο αμυδρές, στο χρώμα του αίματος, και έμοιαζε πολΰ με πέστροφα. Η ονομασία reticulatus δε θα ταίριαζε σ' αυτόν πιο σωστό θα ήταν το guttatus. Όλα αυτά τα ψάρια διαθέτουν εξαιρετικά σφιχτή σάρκα και ζυγίζουν περισσότερο απ' όσο υπονοεί το μέγεθός τους. Οι κυπρίνοι, οι γάδοι, οι πέρκες και όλα τα ψάρια που κατοικούν στη λίμνη αυτή είναι πολΰ πιο καθαρά, πιο όμορφα και με πιο σφιχτή σάρκα από εκείνα που ψαρεύονται στο ποτάμι και στις περισσότερες άλλες λίμνες, μια και το νερό εδώ είναι καθαρότερο, κι έτσι εύκολα καταλαβαίνει κανείς από που ψαρεύτηκαν. Είναι πολΰ πιθανό ένας ιχθυολόγος να ανακάλυπτε νέα είδη στη λίμνη αυτή. Υπάρχουν επίσης βατράχια και νεροχελώνες, καθώς και μερικά μΰδια. Οι μοσχοπόντικες και τα κουνάβια αφήνουν τα ίχνη τους στις όχθες και ποΰ και ποΰ τις επισκέπτεται κάποια ταξιδιάρικη λασποχελώνα. Κάποια πρωινά, όταν έριχνα τη βάρκα μου, ξυπνοΰσα μια μεγάλη χελώνα που είχε κρυφτεί από κάτω για να περάσει τη νΰχτα. Αγριόπαπιες και αγριόχηνες συχνάζουν στη λίμνη την άνοιξη και το φθινόπωρο, τα χελιδόνια με την άσπρη τους κοιλιά (Hirundo hicolor) πετοΰν περνώντας ξυστά από την επιφάνειά της και τα σκοινοποΰλια {Totanus maculaHus) λαλοΰν στις πετρώδεις όχθες της όλο το καλοκαίρι. Κάποιες φορές τρόμαξα έναν ψαραετό που καθόταν σε μια λευκή πεΰκη που είχε απλωμένα τα κλαδιά της πάνω από το νερό. Αμφιβάλλω όμως αν η λίμνη Ουόλντεν έχει ποτέ βεβηλωθεί από τα φτερά κάποιου γλάρου, όπως συμβαίνει με το Φερ Χέιβεν. Το περισσότερο που ανέχεται είναι μια βουτηχτάρα, που επιστρέφει κάθε χρόνο. Αυτά είναι τα ζώα που συχνάζουν εδώ και τα οποία αξίζει να αναφέρει κανείς. Όταν ο καιρός είναι ήπιος, μπορεί κανείς να δει, κοιτάζοντας από τη βάρκα στο βυθό, κοντά στην αμμώδη ανατολική όχθη, εκεί όπου το νερό έχει βάθος δυόμισι με τρία μέτρα, αλλά και σε κάποια άλλα σημεία της λίμνης, μερικοΰς κυκλικοΰς σωροΰς με διάμετρο δΰο μέτρα και ΰψος τριάντα πόντους, που αποτελούνται από μικρές

252

WALDEN

πέτρες, μικρότερες από αυγό κότας, ενώ ολόγυρα τους υπάρχει μόνο άμμος. Στην αρχή μπορεί να αναρωτηθεί μήπως τους είχαν ςττιάξει οι Ινδιάνοι πάνω στον πάγο για κάποιον ειδικό λόγο και μόλις έλιωσαν οι πάγοι βυθίστηκαν στον πάτο. Όμως πρόκειται για πολΰ τακτικούς σχηματισμούς, ενώ κάποιοι από αυτοΰς είναι φανερό ότι κατασκευάστηκαν πρόσφατα. Είναι παρόμοιοι με κάποιους που βρίσκονται στα ποτάμια, αλλά μια και εδώ δεν υπάρχουν μυξίνες ή λάμπραινες, δεν ξέρω τι είδους ψάρι θα μπορούσε να τους είχε φτιάξει. 'Ισως είναι οι φωλιές της κοκκινοπέστροφας. Πάντως προσθέτουν ένα ευχάριστο μυστήριο στο βυθό της λίμνης. Οι όχθες είναι όσο πρέπει ακανόνιστες ώστε να μη γίνονται μονότονες. Με τα μάτια της φαντασίας μου βλέπω ακόμα τη δυτική όχθη με τους πολλούς της βαθείς κολπίσκους, την πιο άγρια βόρεια όχθη και την πανέμορφα σχηματισμένη δυτική, με τα πολλά ακρωτήρια το ένα μετά το άλλο, που υπαινίσσονται ανεξερεύνητους όρμους ανάμεσά τους. Το δάσος δεν έχει ποτέ καλύτερο φόντο, οΰτε και φαίνεται ποτέ πιο όμορφο απ' όταν το βλέπεις από το κέντρο μιας μικρής λίμνης ανάμεσα σε λόφους που ορθώνονται από την άκρη του νεροΰ. Διότι όχι μόνο το νερό στο οποίο καθρεορτίζεται αποτελεί το καλύτερο δυνατό πρώτο πλάνο της εικόνας, αλλά και η δαντελωτή όχθη μοιάζει να είναι το πιο φυσικό και ταιριαστό σύνορο του δάσους. Δεν υπάρχει καμία αγριάδα και καμία ατέλεια στις παρυφές του εδώ, όπως συμβαίνει στα σημεία όπου το τσεκούρι έχει καθαρίσει ένα μέρος του ή το αγγίζει ένα καλλιεργημένο χωράφι. Τα δέντρα έχουν άφθονο χώρο να απλωθούν προς την πλευρά του νεροΰ και το καθένα τους στέλνει το πιο εύρωστο κλαδί του προς την κατεύθυνση αυτή. Εκεί η Φύση έχει υφάνει ένα φυσικό ρέλι γύρω από το τοπίο και το μάτι ατενίζει τη συμμετρία του, από τους χαμηλούς θάμνους στην όχθη ως τα πιο ψηλά δέντρα. Ελάχιστα ίχνη ανθρώπινης επέμβασης είναι ορατά. Το νερό εξακολουθεί να γλείφει την όχθη, όπως έκανε και πριν από χιλιάδες χρόνια. Η λίμνη αποτελεί το πιο όμορφο και εκφραστικό χαρακτηριστικό του τοπίου. Είναι το μάτι της γης, μέσα στο οποίο κοιτάζει ο άνθρω-

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

253

πος για να μετρήσει το βάθος της ίδιας του της φΰσης. Τα υδρόβια δέντρα κοντά στις όχθες είναι οι βλεφαρίδες της, ενώ οι δασωμένοι λόφοι και τα βράχια γΰρω της είναι τα πυκνά της φρύδια. Όρθιος στο αμμώδες τμήμα της ανατολικής όχθης της λίμνης ένα ήσυχο απόγευμα του Σεπτέμβρη, με μια απαλή ομίχλη να θολώνει την απέναντι όχθη, κατάλαβα πραγματικά από που προήλθε η έκφραση «η γυάλινη επιφάνεια της λίμνης». Σκύβοντας και κοιτάζοντάς την ανάποδα, μοιάζει με αραχνοΰφαντο πέπλο απλωμένο πάνω στην κοιλάδα, έτσι όπως αστράφτει μπροστά από τα πεΰκα που διαγράφονται σε απόσταση, σαν να χωρίζει το ένα στρώμα της ατμόσφαιρας από το άλλο. Θαρρείς πως μπορείς να περπατήσεις πάνω της ως τους αντίπερα λόφους χωρίς να βραχείς και ότι τα χελιδόνια που περνούν ξυστά θα μπορούσαν, αν ήθελαν, να σταθούν και να κουρνιάσουν στην επιφάνειά της. Πράγματι, σε κάποια από τα χαμηλά πετάγματά τους βουτούν για λίγο κάτω από την επιφάνεια, σαν να το κάνουν κατά λάθος, ένα λάθος που σπεύδουν να διορθώσουν. Καθώς κοιτάζετε προς τα δυτικά πάνω από τη λίμνη, θα αναγκαστείτε να σκιάσετε τα μάτια σας και με τα δύο χέρια, για να τα προστατέψετε τόσο από τον ήλιο όσο και από την αντανάκλασή του, που είναι το ίδιο εκτυφλωτική. Κι αν παρατηρήσετε προσεκτικά την επιφάνεια ανάμεσα στις δύο αυτές πηγές φωτός, μοιάζει κυριολεκτικά λεία σαν γυαλί, εκτός από τα σημεία όπου τα υδρόβια έντομα, διάσπαρτα ανά τακτικά διαστήματα σε όλη την έκταση της επιφάνειας, δημιουργούν με τις κινήσεις τους ένα ανεπαίσθητο στραφτάλισμα, ή εκεί όπου μια αγριόπαπια έτυχε να στρώνει με το ράμφος το φτέρωμά της, ή πάλι εκεί όπου, όπως είπα και πριν, ένα χελιδόνι περνά τόσο χαμηλά ώστε να αγγίξει την επιφάνεια. Ίσως δείτε πέρα μακριά ένα ψάρι να διαγράφει ένα τόξο ένα με ενάμισι μέτρο στον αέρα, με μια φωτεινή λάμψη στο σημείο απ' όπου αναδύεται κι άλλη μία εκεί όπου βυθίζεται ξανά στο νερό. Μερικές φορές φαίνεται ολόκληρο το ασημένιο τόξο, από τις ακτίνες του ήλιου που διαθλώνται στο νερό που σηκώνει το ψάρι στο άλμα του. Ή ίσως εδώ κι εκεί μερικά ψάρια να ορμούν πάνω σε χνούδια γαϊδουράγκαθου που επιπλέουν

254

WALDEN

στο νερό κι έτσι ρυτιδώνουν ξανά τη γυάλινη επιφάνεια. Μοιάζει με λιωμένο γυαλί που έχει κρυώσει χωρίς όμως να στερεοποιηθεί και οι λίγοι κόκκοι σκόνης πάνω της είναι καθαροί και όμορφοι, σαν τις μικρές ατέλειες στο εσωτερικό του γυαλιού. Συχνά μπορείτε να διακρίνετε ένα ακόμη πιο λείο και σκούρο νερό, χωρισμένο από το υπόλοιπο σαν από κάποιον αόρατο ιστό αράχνης, το φράγμα των νυμφών του νερού, να απλώνεται πάνω του. Από την κορφή ενός λόφου μπορείτε να δείτε ψάρια να εμφανίζονται σχεδόν σε κάθε σημείο, γιατί κανένας λούτσος και κανένας κυπρίνος δεν αρπάζει κάποιο έντομο από τη λεία επιφάνεια χωρίς να διαταράξει εμφανώς την ισορροπία ολόκληρης της λίμνης. Είναι θαυμαστό με πόση επιμονή προβάλλεται το απλό αυτό γεγονός - πόσο γρήγορα βγαίνουν στη φόρα οι εγκληματικές ενέργειες των ψαριών. Από το μακρινό παρατηρητηριό μου διακρίνω τους κυματιστούς κύκλους στην επιφάνεια ακόμα και όταν η διάμετρός τους φτάσει τα τριάντα μέτρα. Μπορείτε να δείτε ακόμα και ένα γυρίνο να προχωρά ακούραστος στην αδιατάραχτη επιφάνεια τετρακόσια μέτρα μακριά. Κι αυτό γιατί τα συγκεκριμένα έντομα δημιουργούν αμυδρά αυλάκια στο νερό, σχηματίζοντας ένα ορατό κυματάκι που ορίζεται από δύο αποκλίνουσες γραμμές. Αντίθετα, κάποια υδρόβια έντομα γλιστρούν πάνω στο νερό χωρίς να δημιουργούν το παραμικρό ορατό από το ανθρώπινο μάτι κύμα. Όταν η επιφάνεια είναι αρκούντως ταραγμένη, δε διακρίνονται πουθενά πάνω της τέτοιου είδους έντομα* απ' ό,τι φαίνεται, όμως, τις μέρες που έχει άπνοια βγαίνουν από τις κρυψώνες τους και γλιστρούν όλο τόλμη από τις όχθες στην επιφάνεια με μικρές δρασκελιές, ώσπου τη γεμίζουν ολότελα. Γαληνεύει κανείς να κάθεται σ' ένα κούτσουρο από αυτό το ύψος μια τέτοια όμορφη μέρα του φθινοπώρου, τότε που μπορεί να νιώσει απόλυτα τη ζέστη του ήλιου, και να κοιτάζει τη λίμνη, μελετώντας τους αέναους εκείνους κύκλους που ρυτιδώνουν την επιφάνειά της, επιφάνεια που αλλιώς θα ήταν ολότελα αόρατη έτσι όπως καθρεςρτίζει τον ουρανό και τα δέντρα. Κάθε μικρή αναταραχή στη μεγάλη αυτή έκταση κατασιγάζει αμέσως και η επιφάνεια γίνεται ξανά λεία και ομοιόμορφη.

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

255

όπως όταν αναταράσσουμε ένα δοχείο με νερό και τα κύματα φτάνουν ως τις άκρες κι επειτα χάνονται και το νερό ηρεμεί ξανά. Οΰτε ένα ψάρι δεν πηδά, οΰτε ένα έντομο δεν πέφτει στη λίμνη χωρίς να δηλώσει την παρουσία του με κυματιστούς κύκλους, με γραμμές ομορφιάς, σαν να επρόκειτο για τη διαρκή ροή της πηγής της, τον απαλό σ(ρυγμό της ζωής της, το φούσκωμα του στήθους της. Οι δονήσεις της χαράς είναι ίδιες κι απαράλλαχτες με τις δονήσεις του πόνου. Πόση γαλήνη διέπει τα φαινόμενα της λίμνης! Γι' άλλη μια φορά τα σύνεργα του ανθρώπου λάμπουν όπως η άνοιξη - ναι, κάθε φύλλο, κάθε κλαδί, κάθε πέτρα και κάθε ιστός αράχνης αστράφτει το απομεσήμερο, όπως τα πρωινά της άνοιξης, όταν τα σκεπάζει η πάχνη. Κάθε κίνηση κουπιού ή εντόμου γεννά μια λάμψη φωτός. Και όταν πέψϊζι το κουπί στο νερό, πόσο γλυκός ακούγεται ο αντίλαλος! Κάτι τέτοιες μέρες του Σεπτέμβρη ή του Οκτώβρη, η λίμνη Ουόλντεν γίνεται ο τέλειος καθρέορτης του δάσους, έχοντας γύρω της μια κορνίζα από πέτρες, που για μένα είναι το ίδιο πολύτιμες με σπάνια πετράδια. Ισως να μην υπάρχει τίποτε πιο λαμπρό, πιο καθάριο και συγχρόνως πιο μεγάλο από μια λίμνη στην επιφάνεια της γης. Είναι το νερό του ουρανού. Δεν έχει ανάγκη από φράχτες. Έθνη έρχονται και φεύγουν χωρίς να τη βεβηλώσουν. Είναι ένας καθρέφτης που καμιά πέτρα δεν μπορεί να ραγίσει, που ο υδράργυρός του δε θα φθαρεί ποτέ, που την κορνίζα του επιχρυσώνει διαρκώς η Φύση. Ούτε οι καταιγίδες ούτε η σκόνη μπορούν να θολώσουν την αιώνια καθάρια επιφάνειά του. Ένας καθρέφτης που ρουφά κι εξαφανίζει κάθε ρύπο μπροστά του, που τον ξεσκονίζει και τον γυαλίζει το λαμπερό χέρι του ήλιου, το ίδιο το φως, που δε θολώνει από κανένα χνότο που φυσιέται πάνω του, αλλά στέλνει τη δική του ανάσα να γίνει σύννεφα, να πλανιούνται ψηλά πάνω από την επιφάνειά του και να καθρε(ρτίζονται στον κόρφο του. Ο υδάτινος αγρός προδίδει το πνεύμα που πλανιέται στον αέρα. Δέχεται αδιάκοπα νέα ζωή και νέα κίνηση από ψηλά. Είναι από τη φύση του ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ ουρανού και γης. Στη γη μονάχα το χορτάρι και τα δέντρα κυματίζουν, όμως το νερό αναδεύε-

256

WALDEN

ται από τον άνεμο. Οι γραμμές και οι λάμψεις του φωτός μου δείχνουν που τρέχει πάνω του η αύρα. Πόσο θαυμαοτό είναι που μπορούμε να κοιτάζουμε την αέρινη επιφάνειά του από ψηλά και να διακρίνουμε ακόμα και το πιο λεπτό πνεύμα που τη σαρώνει. Τα υδρόβια έντομα και οι γυρίνοι τελικά εξαφανίζονται γύρω στα τέλη του Οκτώβρη, όταν έρχονται οι παγετοί. Κι έπειτα, τις μέρες του Νοέμβρη όπου υπάρχει άπνοια, δεν υπάρχει απολύτως τίποτε που να αναταράσσει την επιφάνεια της λίμνης. Έ ν α απόγευμα του Νοέμβρη, μέσα στη γαλήνη που ακολούθησε μια καταιγίδα η οποία είχε διαρκέσει αρκετές ημέρες, με τον ουρανό ακόμα ολότελα σκεπασμένο με σύννεφα και την ατμόσφαιρα γεμάτη υγρασία, παρατήρησα πως η λίμνη ήταν τόσο ήρεμη ώστε δυσκολευόμουν να διακρίνω την επιφάνειά της, κι ας μην καθρέφτιζε πια τα φωτεινά χρώματα του Οκτώβρη αλλά τις βλοσυρές αποχρώσεις που έδινε ο Νοέμβρης στους γύρω λόφους. Παρ' όλο που γλίστρησα με τη βάρκα μου πάνω της όσο πιο απαλά μπορούσα, τα ελαφριά κύματα που σήκωσα έψζαοαν ως εκεί που μπορούσα να δω, αυλακώνοντας τους αντικατοπτρισμούς. Καθώς όμως κοιτούσα την επιφάνειά της, διέκρινα εδώ κι εκεί, σε κάποια απόσταση, ένα αμυδρό στραφτάλισμα, σαν να είχαν μαζευτεί εκεί μερικά υδρόβια έντομα που είχαν γλιτώσει από τους παγετούς ή σαν η ακίνητη επιφάνεια να αποκάλυπτε τα σημεία όπου ανάβλυζαν πηγές από τον πυθμένα της λίμνης. Κωπηλατώντας απαλά, πλησίασα ένα από αυτά τα σημεία και προς μεγάλη μου έκπληξη βρέθηκα περικυκλωμένος από μυριάδες μικρές πέρκες, μήκους δέκα με δώδεκα εκατοστά, με το πλούσιο μπρούντζινο χρώμα τους να λάμπει μέσα στο πράσινο νερό, που έπαιζαν ανεβαίνοντας ως την επιφάνεια, δημιουργώντας μικρά κύματα κι αφήνοντας κάποιες φορές φυσαλίδες πάνω της. Μέσα σ' εκείνο το διάφανο και φαινομενικά άπατο νερό που καθρέφτιζε τα σύννεφα, μου φαινόταν σαν να αιωρούμουν στον αέρα σαν μπαλόνι, ενώ τα ψάρια μου έδιναν την εντύπωση ότι πετούσαν ή ότι ζυγιάζονταν στον αέρα, λες και ήταν ένα πυκνό κοπάδι πουλιά που περνούσαν ακριβώς από κάτω μου, δεξιά ή αριστερά, με τα πτερύγιά

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

257

τους σαν πανιά τεντωμένα. Υπήρχαν πολλά τέτοια κοπάδια ψαριών στη λίμνη, που έδιναν στην επιφάνειά της μια εικόνα σαν να την άγγιζε μια απαλή αΰρα ή σαν να έπεφταν λίγες σταγόνες βροχής στο σημείο αυτό. Προφανώς προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τις τελευταίες ημέρες καλοκαιρίας πριν ο χειμώνας κατεβάσει τα παντζούρια του πάγου στην κατοικία τους και κλείσει έξω το φως του ήλιου. Τρομάζοντας με το απρόσεκτο πλησίασμά μου, βούτηξαν ξαφνικά με θόρυβο, αναδεύοντας το νερό με τις ουρές τους, σαν να το χτύπησε κάποιος μ' ένα φουντωτό κλαδί, και χάθηκαν μεμιάς στα βάθη. Σε λίγο σηκώθηκε άνεμος, η ομίχλη πύκνωσε, το νερό άρχισε να κυματίζει και οι πέρκες άρχισαν να πηδούν πολύ πιο ψηλά από πριν, όλες μαζί, βγαίνοντας οι μισές έξω από το νερό, εκατό μαύρες πιτσιλιές μήκους επτά πόντων. Μια χρονιά, ήταν κιόλας πέντε του Δεκέμβρη, είδα κάποια κυματάκια στην επιφάνεια και, πιστεύοντας ότι θα έπιανε αμέσως δυνατή βροχή, αφού η ατμόσφαιρα ήταν υγρή, βιάστηκα να πιάσω τα κουπιά και άρχισα να κωπηλατώ προς την όχθη. Παρ' όλο που δεν ένιωθα καμιά σταγόνα στο μάγουλό μου, μου φάνηκε ότι η βροχή δε θα αργούσε και περίμενα να γίνω μούσκεμα. Ξαφνικά, όμως, τα κύματα σταμάτησαν. Και πάλι υπαίτιες γι' αυτά ήταν οι πέρκες, που ο θόρυβος από τα κουπιά μου τις είχε τρομάξει και εξαφανίστηκαν στα βάθη. Πρόλαβα να δω τα κοπάδια τους να χάνονται. Κι έτσι τελικά πέρασα το απόγευμά μου χωρίς να βραχώ. Ένας γέρος που σύχναζε στη λίμνη σχεδόν εξήντα χρόνια πριν, τότε που ήταν ολοσκότεινη από τα πυκνά δάση που την περιέβαλλαν, μου είπε ότι τον καιρό εκείνο την έβλεπε κάποιες φορές να ζωντανεύει από τις πολλές αγριόπαπιες και τα άλλα νεροπούλια, καθώς και ότι τριγύρω ζούσαν πολλοί αετοί. Ερχόταν για ψάρεμα με μια παλιά πιρόγα που είχε βρει στην όχθη. Ήταν φτιαγμένη από δύο κορμούς λευκής πεύκης, πελεκημένους, ενωμένους και κομμένους ίσια στις άκρες. Ήταν πολύ πρωτόγονη, αλλά άντεξε για πολλά χρόνια, ώσπου γέμισε νερά και μάλλον βούλιαξε. Δεν ήξερε σε ποιον ανήκε* ήταν ιδιοκτησία της λίμνης. Έκοβε λωρίδες από το φλοιό των

258

WALDEN

καρύων κι έφτιαχνε σχοινί για την άγκυρα του. Ένας άλλος γέρος, ένας αγγειοπλάστης που ζοΰσε κοντά στη λίμνη πριν από την επανάσταση, του ειχε πει μια φορά ότι είχε δει ένα σιδερένιο σεντούκι στον πάτο της λίμνης. Κάποιες φορές το νερό το ξέβραζε στην όχθη. Αν όμως έκανες να το πλησιάσεις, οπισθοχωρούσε στα βαθιά κι εξαφανιζόταν. Χάρηκα με την ιστορία της παλιάς, ξύλινης πιρόγας που είχε πάρει τη θέση μιας ινδιάνικης, (ρτιαγμένης από το ίδιο υλικό αλλά με πιο όμορφο τρόπο - η οποία ίσως είχε υπάρξει στην αρχή ένα δέντρο στην όχθη κι έπειτα ρίχτηκε στο νερό για να πλέει εκεί για διάστημα μιας γενιάς, το πιο ταιριαστό σκάφος για τη λίμνη. Θυμάμαι, όταν κοίταξα για πρώτη φορά στα βάθη αυτά, ότι είδα το περίγραμμα πολλών μεγάλων κορμών που κείτονταν στον πυθμένα. Είτε ήταν παλιά δέντρα που τα είχε ρίξει ο αέρας είτε τους είχαν παρατήσει πάνω στον πάγο οι ξυλοκόποι, τότε που το ξΰλο ήταν πιο φθηνό. Όμως τώρα πια έχουν εξαφανιστεί όλοι. Όταν ξανοίχτηκα για προίπη φορά με βάρκα στη λίμνη Ουόλντεν, περιβαλλόταν ολότελα από πυκνά και ψηλά πεΰκα και δρυς και σε κάποιους από τους όρμους της άγριες κληματσίδες είχαν τυλίξει τα δέντρα που (ρυτρωναν κοντά στο νερό, σχηματίζοντας κρεβατίνες κάτω από τις οποίες μπορούσε να περάσει η βάρκα. Οι λόφοι που σχηματίζουν τις όχθες της είναι τόσο απόκρημνοι και η βλάστηση πάνω τους τόσο πυκνή τον καιρό εκείνο, που κοιτάζοντας από τη δυτική άκρη προς τα κάτω είχες μπροστά σου την εικόνα ενός αμφιθεάτρου, όπου θαρρείς θα λάβαινε χώρα κάποια παράσταση που η υπόθεση της εκτυλισσόταν μέσα στο δάσος. Πέρασα πολλά καλοκαιριάτικα πρωινά, όταν ήμουν πιο νέος, με τη βάρκα μου ακυβέρνητη, να πλέει κατά πώς ήθελε ο Ζέφυρος, έχοντας κωπηλατήσει ως τη μέση της λίμνης, ξαπλωμένος ανάσκελα πάνω στα καθίσματα, ονειροπολώντας, ώσπου με ξυπνούσε το τράνταγμα της βάρκας που άγγιζε την άμμο και σηκωνόμουν για να δω σε ποια όχθη με είχε ρίξει η μοίρα. Εκείνες τις μέρες η αργία ήταν για μένα η πιο ελκυστική και παραγωγική μορφή εργασίας. Πολλά ήταν τα πρωινά που εξαφανιζόμουν, προτιμώντας να περνώ με τον τρόπο αυτό τις πιο πολύτιμες

ΟΙ ΛΙΜΝΕΣ

259

ώρες της ημέρας. Ήμουν πλούσιος τότε, όχι σε χρήμα αλλά σε ηλιόλουστες ώρες και καλοκαιριάτικες ημέρες και τις ξόδευα απλόχερα. Και δε μετανιώνω που δε σπατάλησα περισσότερο καιρό στο εργαστήρι ή στην έδρα του δασκάλου. Όμως από τότε που έ(ρυγα μακριά από τις όχθες αυτές, οι ξυλοκόποι ενέτειναν το καταστροφικό τους έργο κι έτσι για πολλά χρόνια δε θα μπορώ πλέον να περιπλανιέμαι μέσα στα πυκνά δάση που υπήρχαν κάποτε εδώ, σταματώντας που και που στα λιγοστά ξέφωτα από τα οποία μπορούσες να διακρίνεις την επιφάνεια της λίμνης. Η Μοΰσα μου δικαιολογείται να σωπαίνει από εδώ και πέρα. Πώς να περιμένεις από τα πουλιά να τραγουδήσουν όταν έχουν χαθεί τα περιβόλια τους; Τώρα δεν υπάρχουν πια οι κορμοί των δέντρων στον πάτο της λίμνης, η παλιά πιρόγα και τα σκοτεινά δάση τριγύρω, ενώ οι χωριανοί, που δεν ξέρουν καλά καλά που βρίσκεται η λίμνη, αντί να έρχονται σ' αυτή για να κολυμπήσουν ή να πιουν, σκέορτονται να φέρουν το νερό της - που θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τουλάχιστον σεβασμό τον οποίο τρέφουν οι Ινδοί για το νερό του ποταμού Γάγγη - μέσω ενός σωλήνα στο χωριό, για να πλένουν μ' αυτό τα πιάτα τους! Να παίρνουν το μερίδιό τους από τη λίμνη Ουόλντεν ανοίγοντας μια βρύση ή τραβώντας ένα πώμα! Εκείνο το σατανικό Σιδερένιο Άλογο, που το εκκωφαντικό χλιμίντρισμά του ακούγεται σε όλη την περιοχή, έχει λασπώσει με τις οπλές του την πηγή Μπόιλινγκ Σπριγκ κι έχει κόψει όλα τα δέντρα στην όχθη της λίμνης Ουόλντεν. Εκείνος ο Δούρειος Ίππος, με τους χίλιους άνδρες στη κοιλιά του, που τον έφεραν εδώ οι δαιμόνιοι Έλληνες! Πού είναι ο ήρωας του τόπου, πού είναι ο Μουρ του Μουρ Χολ,* που θα συναντήσει το πρησμένο εκείνο τέρας στο Βαθύ Φαράγγι και θα του καρφώσει στα πλευρά το δόρυ της εκδίκησης; Παρ' όλα αυτά, από όλους αυτούς που έχω γνωρίσει, η λίμνη Ουόλντεν δείχνει και διαφυλάττει την αγνότητά της με τον καλύτερο τρόπο. Πολλοί άνθρωποι έχουν παρομοιαστεί μ' αυτή, σε λίγους * Δρακοκτόνος, ήρωας μιας παλιάς αγγλικής μπαλάντας. (Ζτ.Μ)

260

WALDEN

όμως αξίζει πραγματικά μια τέτοια τιμή. Ακόμα κι αν οι ξυλοκόποι γύμνωσαν πρώτα τη μια όχθη κι έπειτα την άλλη, ακόμα κι αν οι Ιρλανδοί έχτισαν τα μαντριά τους δίπλα της, ακόμα κι αν ο σιδηρόδρομος παραβίασε τα συνορά της, ακόμα κι αν οι άνθρωποι της βιομηχανίας πάγου την ξάφρισαν μια φορά, η ίδια παρέμεινε αναλλοίωτη. Τα νερά της είναι ίδια μ' εκείνα που πρωταντίκρισαν τα παιδικά μου μάτια· δεν άλλαξε εκείνη, αλλά εγώ. Ουτε μια μόνιμη ρυτίδα δεν έχει αποκτήσει έπειτα από όλα αυτά τα κύματα που ταράζουν την επιφάνειά της. Η νεότητά της είναι μόνιμη. Στέκομαι και βλέπω ένα χελιδόνι να χαμηλώνει στην επιφάνειά της για να αρπάξει κάποιο έντομο, μια εικόνα ίδια κι απαράλλαχτη με τις εικόνες αλλοτινών καιρών. Απόψε ήρθε ξανά στη σκέψη μου, ξαφνικά, σαν να μην την έβλεπα σχεδόν κάθε μέρα για περισσότερο από είκοσι χρόνια: μα ναι, να η λίμνη Ουόλντεν, η ίδια εκείνη λίμνη καταμεσής στο δάσος που είχα ανακαλύψει τόσο πολλά χρόνια πριν! Εκεί όπου καταστράφηκε από τους ξυλοκόπους ένα δάσος τον περασμένο χειμώνα, ένα καινούργιο ξεφυτρώνει στην όχθη της, εύρωστο όπως το παλιό* το ίδιο πνεύμα αναδύεται από την επιφάνειά της, όπως και τότε* είναι η ίδια υγρή χαρά και ευτυχία που νιώθει για τον εαυτό της και για το Δημιουργό της και ναι, ίσως ακόμα και για μένα. Δεν μπορεί παρά να πρόκειται για το έργο κάποιου γενναίου και άδολου ανθρώπου! Στρογγύλεψε τα νερά αυτά με το χέρι του, τα βάθυνε, τα έκανε καθάρια με τη σκέψη του και φεύγοντας από τον κόσμο αυτό τα κληροδότησε στο Κόνκορντ. Στο πρόσωπο της λίμνης βλέπω το ίδιο καθρέφτισμα, την ίδια μορφή και μέσα μου ρωτάω: Ουόλντεν, εσυ είσαι; «Δεν είναι όνειρο δικό μου για να στολίσω μια γραμμή* πιο κοντά δεν μπορώ να 'ρθω στο Θεό και τον Παράδεισο από το να ζω στη λίμνη Ουόλντεν. Εγώ είμαι η πετρώδης όχθη της και η αΰρα που από πάνω της περνά*

ΟΙ ΛΙΜΝΕΣ

261

μέσα στη χοΰςττα μου κρατώ το νερό της και την άμμο και η πιο βαθιά της η κρυψώνα πάντα ψηλά στη σκέψη μου πετά».

Τα τρένα δε σταματούν ποτέ για να της ρίξουν μια ματιά. Φαντάζομαι όμως ότι οι μηχανοδηγοί, οι θερμαστές, οι υπεύθυνοι για την τροχοπέδηση και όσοι από τους επιβάτες έχουν εισιτήριο διαρκείας και τη βλέπουν συχνά, γίνονται καλύτεροι άνθρωποι μόνο με τη θέα της. Τη νύχτα ο μηχανοδηγός δεν ξεχνά, ή μάλλον η φύση του δεν το ξεχνά, ότι αντίκρισε για μια φορά τουλάχιστον στη διάρκεια της ημέρας αυτή την οπτασία της γαλήνης και της αγνότητας. Και μια μονάχα ματιά φτάνει για να ξεπλύνει από πάνω τους τη Στέιτ Στριτ* και την καπνιά της μηχανής. Κάποιος μάλιστα πρότεινε να μετονομαστεί η λίμνη σε «Γιατρικό του Θεού».** Είπα και πιο πριν ότι η λίμνη Ουόλντεν δεν έχει κανέναν ορατό πόρο εισροής ή εκροής ι)δάτων. Όμως από τη μία συνδέεται έμμεσα με τη λίμνη του Φλιντ, η οποία βρίσκεται σε μεγαλύτερο υψόμετρο, με μια σειρά από μικρές λίμνες, ενώ από την άλλη, άμεσα και πιο φανερά, με τον ποταμό Κόνκορντ, ο οποίος βρίσκεται χαμηλότερα, με μια παρόμοια σειρά από λίμνες, μέσα από τις οποίες ίσως να κυλούσε σε κάποιες παλαιότερες γεωλογικές περιόδους. Με λίγο σκάψιμο - ο Θεός να φυλάει - θα μπορούσε να ξαναρχίσει να κυλά προς τα εκεί. Αν με την αυστηρή και γεμάτη εγκράτεια ζωή της, σαν του ερημίτη στο δάσος, έχει καταφέρει να αποκτήσει τέτοια θαυμαστή αγνότητα, ποιος δε θα λυπόταν αν ποτέ ανακατεύονταν μαζί της τα σχετικά ακάθαρτα νερά της λίμνης του Φλιντ ή αν χάνονταν η ίδια και τα γλυκά της νερά στα κύματα του ωκεανού;

* Εμπορική συνοικία της Βοστόνης. (Σ.τ.Μ.) Αυτός ο «κάποιος» δεν είναι άλλος από τον Έμερσον. (Σ.τ.Μ.)

262

WALDEN

Η λίμνη του Φλιντ, ή αλλιώς Αμμώδης Λίμνη, η μεγαλύτερη της περιοχής, βρίσκεται στο Λίνκολν, περίπου ένα μίλι ανατολικά της λίμνης Ουόλντεν. Είναι πολΰ μεγαλύτερη από αυτή: λένε ότι η έκταση της φτάνει τα οκτακόσια στρέμματα. Έχει περισσότερα ψάρια και δεν είναι ιδιαίτερα καθαρή. Συχνά είχα σαν ψυχαγωγία μου έναν περίπατο μέσα από το δάσος ως εκεί. Άξιζε τον κόπο, κι ας ήταν μόνο για να νιώσω το φρέσκο αέρα να φυσά στο πρόσωπό μου και να φέρω στο νου μου τη ζωή των ναυτικών. Το φθινόπωρο πήγαινα εκεί για να μαζέψω κάστανα, τις μέρες που είχε τόσο αέρα που τα κάστανα έπεφταν στο νερό και ξεβράζονταν στα πόδια μου. Μια μέρα, καθώς περπατούσα αργά σης κατάφυτες από σπαθόχορτο όχθες της, με τον υγρό αέρα να μου ψεκάζει το πρόσωπο, είδα μπροστά μου το σαπισμένο κουφάρι μιας βάρκας. Οι πλευρές της είχαν λιώσει, τίποτα σχεδόν δεν είχε απομείνει εκτός από το αποτύπωμα του επίπεδου πάτου της ανάμεσα στα βούρλα. Κι όμως, το σχήμα της διαγραφόταν καθαρά, σαν γιγάντια πατημασιά. Ήταν ένα ναυάγιο το ίδιο εντυπωσιακό και με εξίσου σημαντικό ηθικό δίδαγμα με εκείνα που συναντά κανείς στις ακτές της θάλασσας. Τώρα πια δε θα 'ναι παρά ψυχικό λίπασμα, θα έχει γίνει ένα με την όχθη και τα βούρλα και οι ίριδες θα έχουν φυτρώσει πάνω του. Θαύμαζα τα σημάδια που είχαν αφήσει τα κύματα στην άμμο του βυθού στο βόρειο άκρο εκείνης της λίμνης, ένιωθα στα πόδια μου την άμμο, που η πίεση του νερού την είχε κάνει σκληρή και ξερή στην επιφάνεια, και χάζευα τα βούρλα που (ρύτρωναν σε κυματιστές σειρές που ακολουθούσαν πιστά τα σημάδια εκείνα, η μια φάλαγγα μετά την άλλη, λες και τις είχαν φυτέψει τα ίδια τα κύματα. Εκεί βρήκα επίσης μεγάλες ποσότητες από κάτι παράξενες μπάλες, που αποτελούνταν από λεπτό χορτάρι ή ρίζες, βετονική ίσως, με διάμετρο ένα έως δέκα εκατοστά και τέλεια σφαιρικό σχήμα. Αυτές τις σπρώχνει πέρα δώθε το κύμα στα ρηχά, πάνω στην άμμο, και μερικές φορές τις πετά στην όχθη. Κάποιες αποτελούνται εξ ολοκλήρου από χόρτο, κάποιες άλλες έχουν άμμο στο κέντρο τους. Θα έλεγε κανείς ότι σχηματίστηκαν από τη δράση των κυμάτων, όπως διαμορφώνονται τα βότσαλα. Όμως και οι πιο μικρές, που έχουν διάμετρο

ΟΙ ΛΙΜΝΕΣ

263

ένα εκατοστό, είναι (ρτιαγμένες από το ίδιο υλικό και εμφανίζονται μονάχα μια φορά το χρόνο. Επιπλέον, υποθέτω ότι τα κύματα δε δημιουργούν, αλλά λειαίνουν ένα υλικό το οποίο έχει ήδη αποκτήσει κάποια σκληράδα. Οι μπάλες εκείνες διατηρούν το σχήμα τους και αφοΰ στεγνώσουν, για αόριστο χρόνο. Η λίμνη του Φλιντ! Πόσο φτωχή είναι η ονοματοθεσία μας!* Με ποιο δικαίωμα έδωσε το όνομά του σ' αυτό τον ουράνιο υδάτινο όγκο ο ακάθαρτος και ηλίθιος εκείνος αγρότης, που τα κτήματά του συνορεύουν με τις όχθες που δε δίστασε να γυμνώσει, χωρίς ίχνος ντροπής; Ένας πλεονέκτης, που πιο πολύ αγαπούσε την επιφάνεια των νομισμάτων στα οποία έβλεπε να καθρε(ρτίζεται το ξεδιάντροπο πρόσωπό του παρά τον καθρέqρτη της λίμνης* που έβλεπε ακόμα και τις αγριόπαπιες που έφτιαχναν τις φωλιές τους εκεί σαν καταπατητές της ιδιοκτησίας του* που τα δάχτυλά του είχαν γίνει κυρτά και σκληρά σαν γαμψώνυχες, από τη συνήθειά του να αρπάζει. Για μένα, η λίμνη αυτή δεν έχει όνομα. Δεν πηγαίνω εκεί για να τον δω, ούτε για να μάθω τίποτε γι' αυτόν, που ούτε είδε ποτέ τη λίμνη ούτε κολύμπησε στα νερά της, που δεν την αγάπησε ούτε την προστάτεψε ποτέ, που δεν είπε ποτέ του μια καλή λέξη γι' αυτήν, που δεν ευχαρίστησε ποτέ το Θεό που την έφτιαξε. Καλύτερα να πάρει το όνομά της από τα ψάρια που κολυμπούν μέσα της, από τα άγρια πτηνά ή τα τετράποδα που συχνάζουν σ' αυτήν, από τα αγριολούλουδα που φυτρώνουν στις όχθες της ή από κάποιον άγριο άνδρα ή κάποιο παιδί που το νήμα της ζωής του είναι πλεγμένο με αυτό της λίμνης· όχι από εκείνον, που δεν έχει κανέναν τίτλο ιδιοκτησίας ο οποίος να πιστοποιεί ότι του ανήκει, εκτός από αυτόν που του έδωσε κάποιος γείτονας ή νομοθέτης με μυαλά ίδια σαν τα δικά του* εκείνον που ενδιαφέρεται μονάχα για την αξία της σε χρήμα* εκείνον που η παρουσία του είναι κατάρα για τις όχθες της* εκείνον που εξάντλησε τα νερά της και λυπάται που είναι λίμνη και όχι χωράφι με αγγλικό τριφύλλι * Ο Φλιντ είχε αρνηθεί να δώσει άδεια στον Θορώ να χτίσει μια καλύβα στην όχθη της λίμνης που έφερε το όνομά του. (Σ.τ.Μ.)

264

WALDEN

ή λιβάδι με μΰρτιλλα και που, αν μπορούσε, θα την ειχε ξεράνει και θα είχε πουλήσει τη λάσπη στο βυθό της - γιατί, κατά τη γνώμη του, τίποτε δεν υπάρχει σ' αυτήν που αξίζει. Δε δίνει κίνηση στο μΰλο του και η θέα της δεν αποτελεί προνόμιο για εκείνον. Δε σέβομαι τους κόπους και την εργασία ενός τέτοιου αγρότη, οΰτε και το αγρόκτημά του, όπου όλα έχουν την τιμή τους. Αν μπορούσε, θα φόρτωνε στο κάρο του όλη την περιοχή και θα πήγαινε να την πουλήσει στην αγορά, θα κουβαλούσε στην αγορά ακόμα και τον ίδιο του το Θεό, αν πίστευε ότι θα μπορούσε να βγάλει κάτι από αυτόν. Θεός του είναι η αγορά, στα κτήματά του τίποτε δε μεγαλώνει ελεύθερο, τα χωράφια του δε δίνουν σοδειά, στα λιβάδια του δε (ρυτρώνουν λουλούδια, στα δέντρα του δεν κρέμονται καρποί, παρά μόνο δολάρια. Δεν αγαπά την ομορφιά των καρπών του, δε θεωρεί ότι οι καρποί έχουν ωριμάσει παρά μόνο όταν μεταμορφωθούν σε δολάρια. Προτιμώ χίλιες φορές τη φτώχεια, που απολαμβάνει τον πραγματικό πλούτο. Οι αγρότες είναι για μένα σεβαστοί και ενδιαφέροντες ανάλογα με το πόσο ςττωχοί είναι. Υπόδειγμα αγροκτήματος θεωρώ εκείνο στο οποίο το οίκημα ορθώνεται σαν μανιτάρι καταμεσής σε μια στοίβα κοπριάς, με διαμερίσματα για ανθρώπους, άλογα, βόδια και γουρούνια, καθαρά ή όχι, όλα εφαπτόμενα το ένα στο άλλο! Εκείνο που οι αποθήκες του δεν είναι γεμάτες με πλούσιες σοδειές, αλλά με ανθρώπους! Ένας μεγάλος λεκές, που αποπνέει κοπριά και ξινόγαλο! Εκεί όπου οι καλλιέργειες έχουν qpτάσει σε ανοοτερο επίπεδο, μια και για λίπασμά τους έχουν τις καρδιές και τα μυαλά των ανθρώπων! Σαν να καλλιεργείς πατάτες στο προαύλιο της εκκλησιάς! Αυτό είναι το ιδανικό αγρόκτημα. Όχι, όχι. Αν πρέπει τα πιο όμορφα τοπία να παίρνουν το όνομά τους από ανθρώπους, ας είναι τουλάχιστον αυτοί οι πιο ευγενείς και αξιόλογοι. Ας πάρουν οι λίμνες μας τα αληθινά τους ονόματα, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ικάριου Πελάγους, όπου «ακόμα στις ακτές η γενναία προσπάθεια αντηχεί».* • William Drummond of Hawthomden (1585-1649): Σκαπσέζος ποιητής. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙ ΛΙΜΝΕΣ

265

Η λίμνη της Αγριόχηνας, μικρότερης έκτασης, βρίσκεται στο δρόμο γιςχ τη λίμνη του Φλιντ. Το Φερ Χέιβεν, που αποτελεί προέκταση του ποταμού Κόνκορντ και, απ' ό,τι λένε, έχει έκταση περίπου τριακόσια στρέμματα, βρίσκεται ένα μίλι νοτιοδυτικά από εκεί. Και η Λευκή Λίμνη, γΰρω στα εκατόν εξήντα στρέμματα, είναι ενάμισι μίλι μετά το Φερ Χέιβεν. Αυτή είναι η δική μου περιοχή των λιμνών.* Αυτές, μαζί με τον ποταμό Κόνκορντ, αποτελούν το πνευματικό δίκτυο ύδρευσής μου. Μέρα νύχτα, χρόνο με το χρόνο, αλέθουν ό,τι σιτάρι κι αν τους πηγαίνω. Μια και οι ξυλοκόποι, ο σιδηρόδρομος, αλλά κι εγώ ο ίδιος βεβηλώσαμε τη λίμνη Ουόλντεν, ίσως η πιο ελκυστική, αν όχι η πιο όμορφη από όλες τις λίμνες μας, το στολίδι των δασών μας, είναι η Λευκή Λίμνη - όνομα κοινό και ανεπαρκές, που οφείλεται είτε στην εξαιρετική καθαρότητα των νερών της είτε στο χρώμα της άμμου της. Αυτά τα χαρακτηριστικά της, μαζί με πολλά άλλα, την κάνουν να μοιάζει με μικρόσωμη δίδυμη αδελφή της λίμνης Ουόλντεν. Οι δυο τους μοιάζουν τόσο πολύ, ώστε θα 'λεγε κανείς ότι συνδέονται υπογείως μεταξύ τους. Έχει τις ίδιες πετρώδεις όχθες και τα νερά της έχουν την ίδια απόχρωση. Όπως συμβαίνει και με τη λίμνη Ουόλντεν, το χρώμα των νερών της τις μέρες που η ατμόσφαιρα είναι βαριά και πνιγηρή είναι ένα θολό γλαυκοπράσινο - αν το παρατηρήσει κανείς από το δάσος πάνω από κάποιους από τους όρμους της, οι οποίοι είναι αρκετά ρηχοί ώστε να χρωματίζεται το νερό από την αντανάκλαση του βυθού. Πολλά χρόνια πριν πήγαινα εκεί και φόρτωνα κάρα με άμμο για γυαλόχαρτο** και εξακολουθώ να την επισκέπτομαι τακτικά. Κάποιος που συχνάζει εκεί, έχει προτείνει να αλλάξει η ονομασία της σε «Χλοερή Λίμνη». Ίσως να της ταίριαζε και η ονομασία «Λίμνη του Κιτρινόπευκου», όπως φαίνεται από το

* Αναφορά στην περιοχή των λιμνών στην Αγγλία, καταφύγιο πολλών ρομαντικών ποιητών, όπως του Γουόρντσουορθ και του Κόουλριτζ. (Σ.τ.Μ.) ** Η οικογένεια του Θορώ είχε μια βιοτεχνία μολυβιών και γυαλόχαρτου. (^.τ.Μ.)

266

WALDEN

ακόλουθο περιστατικό: πριν από περίπου δεκαπεντε χρόνια φαινόταν να προεξέχει από την επιφάνεια, σε σημείο όπου το νερό ήταν βαθΰ και σε αρκετή απόσταση από την όχθη, η κορυφή ενός πεΰκου, από αυτά που εδώ γΰρω αποκαλούν κιτρινόπευκα, αν και δεν αποτελούν κάποιο ξεχωριστό είδος. Κάποιοι μάλιστα υπέθεταν ότι παλιά τα νερά της λίμνης είχαν υποχωρήσει και ότι το δέντρο αυτό αποτελούσε υπόλειμμα κάποιοι προϊστορικού δάσους στο σημείο εκείνο. Ήδη το 1792, όπως διάβασα στην Τοπογραφική περιγραφή της κωμόπολης τον Κόνκορντ που υπάρχει στη συλλογή της Εταιρίας Ιστορικών Ερευνών της Μασαχουσέτης, ο συγγραφέας, ένας κάτοικος της περιοχής, αφού αναφέρεται στη λίμνη Ουόλντεν και στη Λευκή Λίμνη, προσθέτει: «Στο κέντρο της δεύτερης, όταν η στάθμη του νερού είναι αρκετά χαμηλή, φαίνεται ένα δέντρο που μοιάζει να φύτρωσε ακριβώς στο σημείο εκείνο, παρ' όλο που οι ρίζες του βρίσκονται δεκαπέντε μέτρα κάτω από την επιφάνεια του νερού. Η κορυφή του δέντρου έχει σπάσει και η διάμετρος του κορμού στο σημείο εκείνο είναι τριάντα πέντε εκατοστά». Την άνοιξη του 1849 μίλησα με κάποιον που ζούσε στο Σάντμπερι, πολύ κοντά στη λίμνη, ο οποίος μου είπε ότι είχε βγάλει ο ίδιος το δέντρο εκείνο δέκα με δεκαπέντε χρόνια πριν. Απ' όσο μπορούσε να θυμηθεί, απείχε εξήντα ή εβδομήντα μέτρα από την όχθη, σε σημείο όπου το νερό είχε βάθος δέκα με δώδεκα μέτρα. Ήταν χειμώνας και είχε περάσει όλο το πρωί κόβοντας πάγο. Είχε αποφασίσει να βγάλει το γέρικο πεύκο το απόγευμα, με τη βοήθεια κάποιων γειτόνων του. Άνοιξε ένα κανάλι στον πάγο προς την όχθη και χρησιμοποίησε ένα ζευγάρι βόδια για να το τραβήξει έξω. Πριν όμως το βγάλει ως την όχθη, είδε προς μεγάλη του έκπληξη ότι ήταν ανάποδα, με τα κλαδιά να κοιτούν προς τα κάτω και τη στενή κορυφή του χωμένη στην άμμο του βυθού. Η φαρδιά άκρη του κορμιού είχε διάμετρο περίπου τριάντα εκατοστά. Ήλπιζε να πάρει καλό ξύλο από τον κορμό, όμως ήταν τόσο σάπιος ώστε μόνο για καυσόξυλα μπορούσε να χρησιμεύσει, και ίσως ούτε καν γι' αυτό. Έ ν α κομμάτι του το είχε κρατήσει στην αποθήκη του. Στην άκρη του κορμού υπήρχαν σημά-

ΟΙ Λ Ι Μ Ν Ε Σ

267

δια από τσεκούρι και από δρυοκολάπτες. Ο ίδιος υπέθετε ότι κάποτε ήταν ένα νεκρό δέντρο στην όχθη, που κάποια στιγμή ο αέρας το έσπρωξε μέσα στη λίμνη και, αφοΰ το νερό μούσκεψε την κορυφή του, ενώ η βάση του παρέμενε στεγνή και ελαφριά, τελικά ειχε βουλιάξει ανάποδα. Ο πατέρας του, ηλικίας ογδόντα χρόνων, το θυμόταν να βρίσκεται εκεί από τότε που ο ίδιος ήταν μικρό παιδί. Ακόμη και σήμερα μπορεί κανείς να δει μερικούς ευμεγέθεις κορμούς που κείτονται στον πυθμένα. Οι κυματισμοί στην επιφάνεια της λίμνης τους κάνουν να μοιάζουν με πελώρια νερόφιδα που κουνιούνται πέρα δώθε. Ελάχιστες βάρκες έχουν βεβηλώσει ποτέ τη λίμνη αυτή, αφού δεν υπάρχουν και πολλά για να προσελκύσουν κάποιον ψαρά. Αντί για τα λευκά νούφαρα, που χρειάζονται λάσπη, και την κοινή γλυκιά ίριδα, στα καθάρια αυτά νερά φυτρώνει σε μικρές ποσότητες η γαλάζια ίριδα (/π5 versicolor). Υψώνεται από τον πετρώδη βυθό ολόγυρα κοντά σης όχθες και τον Ιούνιο δέχεται τις επισκέψεις των κολιμπρί. Το γαλαζωπό χρώμα των qρύλλωv της και των ανθών της εναρμονίζεται μοναδικά με το γλαυκοπράσινο νερό. Η Λευκή Λίμνη και η λίμνη Ουόλντεν μοιάζουν με μεγάλα, καθάρια κρύσταλλα στο πρόσωπο της γης, είναι οι Λίμνες του Φωτός. Αν στερεοποιούνταν και μίκραιναν τόσο ώστε να μπορεί κανείς να τις πιάσει στα χέρια του, ίσως να τις έπαιρναν κάποιοι σκλάβοι, σαν πολύτιμα πετράδια, για να στολίσουν τις κόμες αυτοκρατόρων. Αφού όμως είναι υγρές και ευμεγέθεις και τις έχουμε διασφαλίσει για εμάς και για τους απογόνους μας εις τους αιώνες των αιώνων, τις παραμελούμε και τρέχουμε πίσω από άλλα διαμάντια, σαν το Κοχ-ινουρ. Αυτές οι λίμνες είναι πολύ αγνές για να έχουν κάποια αγοραστική αξία* δεν περιέχουν ίχνος βρωμιάς. Πόσο πιο όμορφες είναι από τις ζωές μας, πόσο πιο διάφανες από τους χαρακτήρες μας! Ποτέ δεν είδαμε κακία από αυτές. Πόσο πιο όμορφες είναι από τις λιμνούλες των αγροκτημάτων, όπου κολυμπούν οι πάπιες! Οι πάπιες που έρχονται εδώ είναι καθαρές και άγριες. Η Φύση δεν έχει κανέναν ανθρώπινο κάτοικο που νά την εκτιμά στ' αλήθεια. Τα πουλιά με

268

WALDEN

το φτέρωμά τους και με τις μελωδίες τους βρίσκονται σε αρμονία με τα λουλούδια, όμως ποιος νέος και ποια κοπελιά εναρμονίζονται με την άγρια, λαμπρή ομορφιά της Φύσης; Γιατί η δεύτερη ευημερεί μόνο όταν είναι μονάχη, μακριά από τα χωριά και τις πόλεις όπου κατοικούν οι άνθρωποι. Μιλάτε για τον παράδεισο, όμως ντροπιάζετε τη γη.

TO ΑΓΡΟΚΤΗΜΑ ΜΠΕΙΚΕΡ

Κάποιες φορές περιπλανιόμουν στα πευκοδάση, που στέκονταν σαν ναοι ή σαν περήφανοι στόλοι καταμεσής στη θάλασσα, με πλήρη αρματωσιά, με τα κλαριά τους να κυματίζουν στο φως, απαλά, καταπράσινα και σκιερά, έτσι που, αν τα έβλεπαν οι δρυιδες, σίγουρα θα απαρνούνταν τις βελανιδιές τους και θα άρχιζαν να λατρεύουν αυτά. Ή στο δάσος με τους κέδρους πέρα από τη λίμνη του Φλιντ, όπου τα γεμάτα με λευκοΰς καρπούς δέντρα, που ορθώνονται πανύψηλα, θα άξιζε να στέκονται μπροστά στην είσοδο της Βαλχάλα και όπου οι θάμνοι του άγριου γιουνίπερου σκεπάζουν το έδαφος με κλαριά γεμάτα καρπούς. Ή στους βάλτους όπου η λειχήνα η γενειοφόρος κρέμεται σε πλεξούδες από τις λευκές πικέες και όπου τα μεγάλα μανιτάρια, οι στρογγυλές τράπεζες των θεών του βάλτου, ορθώνονται παντού, ενώ ακόμα πιο όμορφα μανιτάρια στολίζουν τις ρίζες των δέντρων, σαν πεταλούδες ή όστρακα, σαν φυτικές πεταλίδες. Εκεί όπου φυτρώνουν οι βετουλίδες και η κρανιά, εκεί όπου οι κόκκινοι καρποί του ράμνου λάμπουν σαν μάτια ξωτικών, εκεί όπου ο αναρριχώμενος κέλαστρος αυλακώνει και σπάζει ακόμα και τα πιο σκληρά ξύλα με τον εναγκαλισμό του. Οι καρποί των λιόπρινων κάνουν τον επισκέπτη να ξεχάσει πατρίδα και οικογένεια με την ομορφιά τους και άλλοι, ανώνυμοι και απαγορευμένοι άγριοι καρποί, υπερβολικά όμορφοι για τα γούστα των θνητών, τον ζαλίζουν και τον γητεύουν. Αντί να πάω να βρω κάποιο σοφό, επισκεπτόμουν συχνά κάποια συγκεκριμένα δέντρα, που το είδος τους είναι σπάνιο στην πε-

270

WALDEN

ριοχή και στέκονται απόμακρα στη μέση κάποιου βοσκότοπου ή στα βάθη ενός δάσους ή ενός έλους, ή ακόμα και στην κορφή κάποιου λόφου: τις πανέμορφες μαύρες σημύδες, που η διάμετρος του κορμού τους φτάνει τους εξήντα πόντους* τα ξαδέρφια τους, τις κίτρινες σημύδες, με τις φαρδιές τους, χρυσαφιές φορεσιές και το άρωμά τους, ολόιδιο μ' εκείνο των πρώτων τις οξιές, με τους καλοσχηματισμένους και όμορφα ζωγραφισμένους από τις λειχήνες κορμούς, τέλειες σε κάθε λεπτομέρεια, από τις οποίες, αν εξαιρέσουμε κάποια μεμονωμένα δείγματα, γνωρίζω μονάχα μία συστάδα που έχει απομείνει στην περιοχή μας. Κάποιοι υποθέτουν ότι τις φύτεψαν τα περιστέρια, που κάποτε τα κυνηγούσαν χρησιμοποιώντας για δόλωμα τους καρπούς της οξιάς. Αξίζει να αντικρίσει κανείς το μοναδικό, ασημένιο στραφτάλισμα των νερών του ξύλου όταν το κόβει. Επίσης τις φλαμουριές, τις οστρυές και το δέντρο γνωστό με την ονομασία celtis occidentalism που λέγεται και ψευτολεύκα, που μονάχα ένα ανεπτυγμένο δείγμα του υπάρχει εδώ γύρω. Ακόμα, μερικά πεύκα ψηλότερα από τα συνηθισμένα, που ξεχωρίζουν σαν ξάρτια ή σαν παγόδες έτσι όπως ορθώνονται καταμεσής στο δάσος, καθώς και πολλά άλλα που θα άξιζε να αναφέρω. Αυτοί ήταν οι βωμοί που επισκεπτόμουν χειμώνα καλοκαίρι. Μια φορά έτυχε να σταθώ ακριβώς στο σημείο όπου ξεκινούσε ένα ουράνιο τόξο, το οποίο γέμιζε το χαμηλότερο στρώμα της ατμόσφαιρας, χρωματίζοντας το χορτάρι και τα φύλλα τριγύρω* με ζάλιζε, σαν να κοιτούσα μέσα από πολύχρωμο κρύσταλλο. Ήταν μια λίμνη φασματικού φωτός, μέσα στην οποία έζησα για πολύ λίγο, σαν δελφίνι. Αν είχε διαρκέσει περισσότερο, μπορεί και να είχε χρωματίσει όλες τις ασχολίες μου, όλη τη ζωή μου. Θυμάμαι που βάδιζα στο μονοπάτι που πήγαινε παράλληλα με τις ράγες του τρένου και απορούσα με το φωτοστέφανο που έβλεπα γύρω από τη σκιά μου, μέχρι που φανταζόμουν ότι ήμουν, λέει, ένας από τους εκλεκτούς. Ένας επισκέπτης μου επέμενε ότι είχε δει τις σκιές κάποιων Ιρλανδών που βάδιζαν μπροστά του να μην έχουν γύρω τους τέτοια φωτοστέφανα, ότι μονάχα στους ντόπιους γινόταν αυτή η τιμητική διάκρι-

TO ΑΓΡΟΚΤΗΜΑ ΜΠΕΪΚΕΡ

271

ση. ο Μπενβενοΰτο Τσελινι* διηγείται στα απομνημονεύματα του ότι, υστέρα από ένα τρομακτικό όνειρο ή μια οπτασία που είδε όταν ήταν αιχμάλοατος στο κάστρο του Σαν Άντζελο, ένα ολόλαμπρο φως άρχισε να εμφανίζεται πάνω από τη σκιά του κεφαλιού του το πρωί και το βράδυ, είτε βρισκόταν στην Ιταλία είτε στη Γαλλία, και γινόταν ιδιαίτερα ορατό όταν το χορτάρι ήταν νοτισμένο από τη δροσιά. Πρόκειται πιθανόν για το ίδιο φαινόμενο που αναφέρω παραπάνω, το οποίο παρατηρείται κυρίως το πρωί, αλλά και άλλες ώρες της ημέρας, ακόμα και στο φως του φεγγαριού. Αν και αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο, σπάνια το προσέχει ο κόσμος και στην περίπτωση μιας ζωηρής φαντασίας, όπως ήταν του Τσελίνι, θα αρκούσε για να αποτελέσει τη βάση πολλοον δεισιδαιμονιών. Ο ίδιος γράφει ότι το έδειξε σε πολύ λίγους. Όμως, μήπως τάχα δεν είναι εκλεκτοί οι άνθρωποι εκείνοι που έχουν συνείδηση του γεγονότος ότι μπορεί να είναι ιδιαίτεροι με κάποιον τρόπο; Ένα απόγευμα ξεκίνησα να πάω για ψάρεμα στο Φερ Χέιβεν, διασχίζοντας το δάσος, θέλοντας να εμπλουτίσω κάπως το ορτωχικό μου γεύμα, που αποτελούνταν κυρίως από λαχανικά. Ο δρόμος μου περνούσε μέσα από το Πλέζαντ Μέντοου, έναν αγρό που ανήκε στο αγρόκτημα Μπέικερ, το καταςρύγιο εκείνο που ο ποιητής ύμνησε αργότερα με στίχους** που ξεκινούν ως εξής: «Η πόρτα του ένας όμορφος αγρός, που πάνω του φυτρώνουν λίγα οπωροφόρα, μ' ένα μικρό ρυάκι, όπου πηδάνε οι μοσχοπόντικες και χιμάνε οι αεικίνητες πέστροφες».

Πριν αποφασίσω να πάω στη λίμνη Ουόλντεν, μου είχε περάσει

* Benvenuto Cellini (1500-1571): Ιταλός χρυσοχόος και γλύπτης. (Σ.τ.Μ) ** Όλοι οι στίχοι αντον του κεφαλαίου είναι παρμένοι από το ποίημα του Έλερι Τσάνινγκ με τίτλο Το αγρόκτημα Μπέικερ. (Σ.τ.Μ.)

272

WALDEN

από το μυαλό η σκέψη να έρθω να μείνω εδώ. Ξάφριζα τα μήλα, πηδούσα πάνω από το ρυάκι και τρόμαζα τους μοσχοπόντικες και τις πέστροφες. Το συγκεκριμένο απόγευμα ήταν ένα από εκείνα που φαντάζουν ατέλειωτα έτσι όπως απλώνονται μπροστά μας, ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής μας που στη διάρκειά του θα μπορούσαν να συμβοΰν ένα σωρό πράγματα, κι ας είχε ήδη περάσει το μισό όταν ξεκίνησα. Στο δρόμο με βρήκε μια νεροποντή κι έτσι αναγκάστηκα να σταθώ για μισή ώρα κάτω από ένα πεΰκο, κρατώντας κλαδιά πάνω από το κεφάλι μου και (ρτιάχνοντας μια σκεπή με το μαντίλι μου. Κι όταν αργότερα έριξα την πετονιά μου πάνω από τα φύκια, με το νερό να μου φτάνει ως τη μέση, ξαφνικά ένα σύννεφο σκέπασε τον ουρανό και άρχισε να βροντά τόσο δυνατά, ώστε το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να μείνω εκεί και να ακοΰω. Οι θεοί πρέπει να είναι πολΰ υπερήφανοι, σκεφτόμουν, που εξαπολύουν τους διχαλωτούς κεραυνούς τους πάνω σ' έναν καημένο άοπλο ψαρά σαν κι εμένα. Έτρεξα λοιπόν να βρω καταqρυγιo στην πιο κοντινή καλύβα, η οποία έστεκε μισό μίλι μακριά από το δρόμο αλλά πολΰ κοντά στη λίμνη και για πολΰ καιρό ήταν ακατοίκητη: «Κι εδώ ο ποιητής έχτισε, πριν χρόνια πολλά, μια φτωχική καλύβα, που τώρα στέκει ερειπωμένη».

Έτσι τραγουδά η Μούσα. Όμως, όπως ανακάλυψα, τώρα έμενε εκεί ο Τζον Φιλντ, ένας Ιρλανδός, μαζί με τη γυναίκα του και τα πολλά παιδιά τους. Το μεγαλύτερο ήταν ένα αγόρι με πλατύ πρόσωπο, που βοηθούσε τον πατέρα του στη δουλειά και τώρα τον ακολουθούσε τρέχοντας από τη μεριά του βάλτου, καθώς έρχονταν να προφυλαχτούν από τη βροχή. Το μικρότερο ήταν ένα βρέφος με ρυτιδιασμένο πρόσωπο και μυτερό κρανίο, που είχε μια σιβυλλική έκφραση έτσι όπως καθόταν στα γόνατα του πατέρα του, καταμεσής στο υγρό σπιτικό του που το θέριζε η πείνα, λες και καθόταν σε βασιλικό πα-

TO Α Γ Ρ Ο Κ Τ Η Μ Α Μ Π Ε Ϊ Κ Ε Ρ

273

λατι, παρατηρώντας τον ξένο με το προνόμιο της άγνοιας που του έδινε η βρεφική του ηλικία. Δεν ήξερε ότι ήταν ο τελευταίος απόγονος μιας γενιάς ευγενών, η ελπίδα και το επίκεντρο ολόκληρου του κόσμου, αντί το φτωχό και πειναλέο κουτσοΰβελο του Τζον Φιλντ. Καθίσαμε λοιπόν όλοι μαζί κάτω από το κομμάτι της στέγης που έσταζε λιγότερο, ενώ έξω έβρεχε και μπουμποΰνιζε. Είχα καθίσει πολλές φορές στο ίδιο σημείο στο παρελθόν, πριν ακόμα κατασκευαστεί το πλοίο που είχε μεταφέρει την οικογένεια αυτή στην Αμερική. Ο Τζον Φιλντ ήταν ένας άνδρας τίμιος, δουλευταράς, αλλά όσον αφορά τη στάση ζωής του, μάλλον νωθρός. Κι όσο για τη γυναίκα του, ήταν πράγματι μια ηρωίδα, αφοΰ κατάφερνε να μαγειρεύει τόσα γεύματα, το ένα μετά το άλλο, σ' εκείνη τη σόμπα. Είχε στρογγυλό, λιπαρό πρόσωπο, ξέσκεπο στήθος και έδειχνε να μην έχει ακόμα εγκαταλείψει την ελπίδα ότι η ζωή της κάποτε θα καλυτέρευε. Κρατούσε μόνιμα μια πατσαβοΰρα στο ένα χέρι, κι όμως πουθενά τριγύρω δε φαίνονταν τα αποτελέσματά της. Οι κότες, που είχαν καταφύγει κι αυτές στο σπίτι για να προορυλαχτοΰν από τη βροχή, τριγύριζαν στο δωμάτιο σαν μέλη της οικογένειας. Σκεφτόμουν ότι παραήταν εξανθρωπισμένες και γι' αυτό γλίτωναν το ψήσιμο. Στέκονταν και με κοιτούσαν κατάματα ή τσιμπολογούσαν το παπούτσι μου με νόημα. Εν τω μεταξύ, ο οικοδεσπότης μου μου διηγιόταν την ιστορία του, πόσο σκληρά δοΰλευε για το γείτονά του τον αγρότη, «ξεβαλτώνοντας», σκάβοντας δηλαδή ένα λιβάδι με φτυάρι ή τσάπα για να το μετατρέψει σε καλλιεργήσιμη γη. Η πληρωμή του ήταν δέκα δολάρια τα τέσσερα στρέμματα, συν τη χρήση της γης για ένα χρόνο, και η κοπριά δωρεάν. Ο μικρός, πλατυπρόσωπος γιος του δοΰλευε κι εκείνος όλο κέφι στο πλευρό του, αγνοώντας το πόσο κακή συμφωνία είχε κλείσει ο πατέρας του. Προσπάθησα να τον βοηθήσω με την πείρα μου, λέγοντάς του ότι ήταν ένας από τους πιο κοντινούς μου γείτονες και ότι κι εγώ, που ερχόμουν εδώ για ψάρεμα και έμοιαζα με χασομέρη, δούλευα για να ζήσω, όπως κι εκείνος. Ότι ζούσα σ' ένα λιτό, φωτεινό και καθαρό σπίτι, το οποίο κόστιζε ελάχιστα παραπάνω από το ετήσιο ενοίκιο που ζητούν συνήθως για ένα ερείπιο σαν

274

WALDEN

το δικό του* και ότι, αν ήθελε, θα μπορούσε και ο ίδιος να χτίσει ένα δικό του παλάτι μέσα σε ένα δυο μήνες. Του ειπα επίσης ότι δεν έπινα τσάι ή καφέ, οΰτε γάλα, οΰτε έτρωγα βοΰτυρο ή φρέσκο κρέας κι έτσι δεν ήμουν αναγκασμένος να δουλεΰω για να τα αγοράζω όλα αυτά. Έπειτα, αφοΰ δε δοΰλευα σκληρά, δε χρειαζόταν οΰτε να τρώω πολΰ, με συνέπεια να ξοδεύω ελάχιστα για το φαγητό μου. Εκείνος όμως ήθελε τσάι, καφέ, βούτυρο, γάλα και βοδινό κρέας, άρα έπρεπε να δουλεύει σκληρά για να τα πληρώνει και, αφού δούλευε τόσο σκληρά, έπρεπε να τρώει πολύ για να αναπληρώνει τη χαμένη του ενέργεια. Κι έτσι του ερχόταν μία η άλλη - ή μάλλον έβγαινε και χαμένος, αφού όχι μόνο παρέμενε δυσαρεστημένος, αλλά χαράμιζε και τη ζωή του. Κι όμως, το θεωρούσε ευτύχημα που είχε καταφέρει να έρθει στην Αμερική, μια κι εδώ μπορούσε κανείς να βρίσκει τσάι, καφέ και κρέας κάθε μέρα. Όμως η μόνη αληθινή Αμερική είναι η χώρα στην οποία έχεις την ελευθερία να διάγεις το βίο σου με τρόπο που να μην τα έχεις ανάγκη όλα αυτά, η χώρα που η κυβέρνησή της δεν προσπαθεί να σε πείσει να υποστηρίξεις τη σκλαβιά, τον πόλεμο και άλλα περιττά έξοδα τα οποία, άμεσα ή έμμεσα, προκύπτουν από την κατανάλωση των παραπάνω αγαθών. Επίτηδες του μίλησα σαν να ήταν φιλόσοφος ή σαν να επιθυμούσε να γίνει. Μακάρι να αφεθούν όλα τα λιβάδια της γης σε άγρια κατάσταση, μακάρι να μη γίνουν ποτέ καλλιεργήσιμα χωράφια, αν είναι αυτό το αντάλλαγμα για να αρχίζουν οι άνθρωποι να εξιλεώνονται. Δε χρειάζεται να μελετήσει κανείς ιστορία για να καταλάβει τι είναι καλύτερο για τη δική του καλλιέργεια. Αλίμονο όμως! Η πνευματική καλλιέργεια ενός Ιρλανδού είναι δουλειά που πρέπει να γίνει με ένα είδος ηθικής τσάπας. Του είπα ότι, μια και δούλευε τόσο σκληρά στο χωράφι, χρειαζόταν χοντρές μπότες και ρούχα, τα οποία όμως σύντομα βρώμιζαν και φθείρονταν. Εγώ όμως φορούσα ελαφριά παπούτσια και λεπτά ρούχα, τα οποία κόστιζαν λιγότερο από τα μισά κι ας του φαινόταν ότι ήμουν ντυμένος σαν κύριος (πράγμα που ωστόσο δεν ίσχυε), και σε μια δυο ώρες, χωρίς κόπο αλλά ως ψυχαγωγία, μπορούσα, αν ήθελα, να πιάσω ψάρια για να περάσω δυο μέ-

TO Α Γ Ρ Ο Κ Τ Η Μ Α Μ Π Ε Ϊ Κ Ε Ρ

275

ρες ή να βγάλω αρκετά χρήματα για να περάσω μια εβδομάδα. Αν ο ίδιος και η οικογένειά του αποφάσιζαν να ζήσουν απλά, θα μπορούσαν, για παράδειγμα τα καλοκαίρια, να πηγαίνουν όλοι μαζί να μαζεύουν βατόμουρα, μια εργασία που ταυτόχρονα ήταν και ψυχαγωγία. Ο Τζον έβγαλε ενα στεναγμό μόλις το άκουσε αυτό και η γυναίκα του στάθηκε όρθια, με τα χέρια στη μέση. Και οι δυο έδειχναν να αναρωτιούνται αν είχαν το απαιτούμενο κεφάλαιο για να ξεκινήσουν μια τέτοια ζωή ή αν ήξεραν αρκετή αριθμητική για να τη συνεχίσουν, αν υποθέσουμε πως την ξεκινούσαν. Γι' αυτούς ένα τέτοιο ενδεχόμενο έμοιαζε σαν να επρόκειτο να οδηγήσουν ένα πλοίο χωρίς πυξίδα, χωρίς να βλέπουν στεριά και λιμάνι. Κι έτσι υποθέτω ότι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν τη ζωή γενναία, με τον τρόπο που το έκαναν πάντα, με νύχια και με δόντια, αφού δεν έχουν τη δεξιότητα που απαιτείται ώστε να σπάσουν τις γιγάντιες κολόνες της, καρφώνοντας πρώτα κάποια μικρή σφήνα κι ανοίγοντάς τες έπειτα σιγά σιγά. Θεωρούν ότι πρέπει να αντιμετωπίζουν τη ζωή με σκληράδα, όπως κόβει κανείς τα γαϊδουράγκαθα. Όμως πολεμούν έχοντας ένα μεγάλο μειονέκτημα. Καημένε Τζον Φιλντ! Ζεις χωρίς ικανότητες στην αριθμητική, γι' αυτό και αποτυγχάνεις. «Ψαρεύεις καμιά φορά;» τον ρώτησα. «Α, βέβαια, πιάνω πού και πού μερικά, όποτε πάω. Πιάνω πρώτης τάξεως πέρκες». «Τι βάζεις για δόλωμα;» «Πιάνω κυπρίνους με δόλωμα σκουλήκια και μ' αυτούς δολώνω τις πετονιές για τις πέρκες». «Αντε, ώρα να φύγεις, Τζον», του είπε τότε η γυναίκα του, με πρόσωπο λαμπερό και γεμάτο ελπίδα. Όμως ο Τζον δεν ήθελε. Η νεροποντή είχε πια σταματήσει και το ουράνιο τόξο που είχε φανεί στα ανατολικά, πάνω από το δάσος, υποσχόταν ένα βράδυ χωρίς άλλη κακοκαιρία. Αποφάσισα λοιπόν να αποχαιρετήσω κι εγώ την οικογένεια. Μόλις βγήκα από το καλύβι ζήτησα να μου δώσουν ένα τάσι για να πιω νερό, ελπίζοντας να δω και το πηγάδι, ολοκληρώνοντας έτσι τον έλεγχο του αρχοντικού των Φιλντ. Αλίμονο! Το πηγάδι ήταν σχεδόν άδειο και γεμάτο άμμο, το σκοινί είχε σπάσει και ο κουβάς είχε μείνει στον πάτο - αδύνατο να ξανανέβει. Εν τω

276

WALDEN

μεταξύ διάλεξαν ένα δοχείο, έβρασαν λιγο νερό και έπειτα από συμβούλιο και αρκετή καθυστέρηση το έδωσαν στο διψασμένο μουσαφίρη - χωρίς να περιμένουν να κρυώσει ή να κατακαθίσει το ίζημα. Αυτός ο χυλός τους κρατά στη ζωή εδώ, είπα μέσα μου. Κλείνοντας τα μάτια και εμποδίζοντας τους κόκκους που αιωρούνταν στο νερό να μπουν στο στόμα μου με ένα δεξιοτεχνικό χειρισμό της κούπας, ήπια όσο χρειαζόταν για να μη δείξω ασέβεια προς τη φιλοξενία τους. Σε ό,τι έχει να κάνει με καλούς τρόπους δεν είμαι καθόλου σιχασιάρης. Καθώς έφευγα από το σπίτι του Ιρλανδού μετά τη βροχή, βαδίζοντας ξανά προς τη λίμνη, η λαχτάρα μου να πιάσω ψάρια, να περπατήσω σε χωράφια, έλη και βαλτότρυπες, σε μέρη παντέρημα και άγρια, μου φάνηκε για μια στιγμή ασήμαντη για έναν άνθρωπο σαν εμένα, που τον είχαν στείλει στο σχολείο, που είχε βγάλει το κολέγιο. Κατηφορίζοντας όμως το λόφο προς τη δύση, όπου κοκκίνιζε ο ουρανός, με το ουράνιο τόξο πάνω από τον ώμο μου και με κάποιους απόμακρους ήχους σαν κουδούνισμα να φτάνουν στα αυτιά μου μέσα από τον εξαγνισμένο από τη βροχή αέρα, κι εγώ δεν ξέρω από πού, μου φάνηκε πως άκουσα το Καλό Πνεύμα μου να μου λέει: πήγαινε ψάρεψε και κυνήγησε, μακριά, κάθε μέρα όλο και μακρύτερα. Ξεκουράσου στις όχθες πολλών ρεμάτων και δίπλα σε πολλά παραγώνια χωρίς φόβο και αμφιβολίες. Και ενθυμού τον Πλάστην σου εν ταις ημέραις της νεώτητός σου.* Ξύπνα ελεύθερος από ανησυχίες την αυγή και βγες σε αναζήτηση περιπετειών. Άφησε το μεσημέρι να σε βρει σε άλλες λίμνες και τη νύχτα να σε προλάβει στο σπίτι σου, όπου κι αν τύχει να βρεθείς. Δεν υπάρχουν μεγαλύτερα λιβάδια από αυτά εδώ, δεν υπάρχουν πιο αξιόλογα παιχνίδια από αυτά που μπορούν να παιχτούν εδώ. Γίνε άγριος, ανάλογα με τη φύση σου, όπως αυτό το σπαθόχορτο και αυτά τα χαμόκλαδα, που ποτέ δεν πρόκειται να γίνουν αγγλικό τριφύλλι. Ας βροντά όσο θέλει ο κεραυνός. Τι κι αν απειλεί να καταστρέψει τη σοδειά του γεωργού; Δεν είναι δική σου υπόθεση. Βρες καταφύγιο κάτω από τα σύννεφα, την ώρα που οι λησιαστής, 12:1. {Σ.τ.Μ.)

άλλοι τρέχουν

TO ΑΓΡΟΚΤΗΜΑ ΜΠΕΪΚΕΡ

277

να κρυ(ρτοΰν κάτω από τα κάρα και τις σκεπές. Μην αφήσεις το βιοπορισμό να γίνει δουλειά, αλλά φρόντισε να είναι για σένα πάντα διασκέδαση. Απολάμβανε τη γη, χωρίς να την κατέχεις. Οι άνθρωποι είναι αυτό που είναι επειδή τους λείπουν η τόλμη και η πίστη: πουλάνε κι αγοράζουν και περνούν τις ζωές τους σαν είλωτες. Ω, αγρόκτημα Μπέικερ! «Ένα τοπίο όπου το πιο πλούσιο στοιχείο είναι το αθώο φως του ήλιου»

«Κανείς δεν τρέχει να γλεντήσει στο λειμώνα σου, που περιφράσσει η σιδηροτροχιά»

«Τίποτα δεν έχεις να χωρίσεις με κανέναν, κανένα ερώτημα δε σε μπερδεύει και είσαι ήμερος στο πρώτο αντίκρισμα όπως τώρα, ντυμένος με το απλό σου, καστανέρυθρο πανωφόρι»

«Ελάτε όσοι αγαπάτε κι εσείς οι άλλοι που μισείτε, παιδιά του Ιερού Περιστεριού και όλοι εσείς οι Γκάι Φοξ* του κράτους, και κρεμάστε τις συνωμοσίες από των δέντρων τα γερά κλαδιά!»

Οι άνθρωποι γυρίζουν πειθήνια στο σπίτι τους το βράδυ από το διπλανό χωράφι ή από τον παρακάτω δρόμο, εκεί που τους στοιχειώνουν οι αντίλαλοι του σπιτικού τους, και η ζωή τους μαραζώνει, αφού εισπνέει ξανά και ξανά την ίδια της την ανάσα. Οι σκιές τους, * Guy Fawkes (1570-1606): Άγγλος καθολικός που εκτελέστηκε έπειτα από απόπειρα βομβιστικής επίθεσης στο κοινοβούλιο. (Σ.τ.Μ)

278

WALDEN

πρωί και βράδυ, φτάνουν πιο μακριά από εκει όπου τους οδηγούν καθημερινά τα βήματά τους. Κάθε μέρα θα έπρεπε να γυρίζουμε σπίτια μας από μακριά, από περιπέτειες και κινδύνους και νέες ανακαλύψεις, με νέες εμπειρίες και νέο χαρακτήρα. Πριν προλάβω να φτάσω στη λίμνη, μια παρόρμηση είχε κάνει τον Τζον Φιλντ να αλλάξει γνώμη και να τρέξει κοντά μου, εγκαταλείποντας τη δουλειά του για το υπόλοιπο του απογεύματος. Όμως ο κακομοίρης το μόνο που κατάφερε ήταν να ενοχλήσει μερικά ψαράκια, ενώ εγώ έπιασα αρκετά. Η τυχη του έφταιγε, είπε. "Οταν όμως αλλάξαμε θέσεις στη βάρκα, φάνηκε να αλλάζει και η τυχη του. Καημένε Τζον Φιλντ - ελπίζω να μη διαβάζει αυτές τις γραμμές, εκτός κι αν πρόκειται να τον βοηθήσουν να βελτιωθεί - που νόμιζες ότι μπορείς να ζήσεις με τον τρόπο του παλιού κόσμου σ' αυτό τον πρωτόγονο νέο κόσμο, πιάνοντας πέρκες με δόλωμα κυπρίνους! Κάποιες φορές, το παραδέχομαι, είναι καλό δόλωμα. Με τους ορίζοντές του κατάδικους του, αλλά παρ' όλα αυτά άνθρωπος φτωχός, γεννημένος για να είναι φτωχός, με την κληρονομημένη ιρλανδική του ένδεια ή την ενδεή του ζωή, με τους απαρχαιωμένους και άξεστους τρόπους των βάλτων, καταδικασμένος να μην ανυψωθεί ποτέ στον κόσμο αυτό, οΰτε αυτός οΰτε οι απόγονοί του, ώσπου τα αργόσυρτα, βαριά και αδέξια πόδια τους να βγάλουν ορτερά στις φτέρνες.

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

Καθώς γυρνούσα σπίτι μέσα από το δάσος, με την αρμαθιά τα ψάρια μου στο χέρι και με το καλάμι μου στον ώμο, διέκρινα μέσα στο σκοτάδι μια μαρμότα να διασχίζει στα κλεφτά το μονοπάτι μου. Ένιωσα μια ξαφνική, παράξενη και άγρια χαρά, μου ήρθε να αρπάξω το ζώο και να το καταβροχθίσω ζωντανό. Δεν πεινούσα, η μόνη πείνα που ένιωθα ήταν για την αγριότητα που εκπροσωπούσε. Μια δυο φορές ωστόσο, τον καιρό που ζοΰσα στη λίμνη, θυμάμαι τον εαυτό μου να τριγυρίζει στο δάσος με μια παράξενη αποχαλίνωση, σαν λιμασμένο σκυλί, και να ψάχνει κάποιο κυνήγι για να καταβροχθίσει. Τις στιγμές εκείνες δεν υπήρχε τίποτε που να το έβρισκα υπερβολικά άγριο για φάγωμα. Οι πιο πρωτόγονες σκηνές μου είχαν γίνει κατά ανεξήγητο τρόπο οικείες. Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι, έβρισκα, και εξακολουθώ να βρίσκω, μέσα μου ένα ένστικτο που με σπρώχνει προς μια υψηλότερη ή, όπως την ονομάζουν, πνευματική ζωή και ένα άλλο που με σπρώχνει προς μια ζωή πρωτόγονη, οργιαστική και άγρια. Τα αντικρίζω και τα δυο με ευλάβεια. Δεν αγαπώ το άγριο λιγότερο από το καλό. Η αγριάδα και η περιπέτεια του ψαρέματος, για παράδειγμα, εξακολουθούν να με κάνουν να έχω σε υπόληψη το πρώτο. Κάποιες φορές μου αρέσει να ζω τη ζωή με ακραίο τρόπο και να περνώ μια μέρα όπως την περνά ένα ζώο. Τσως αυτό να οφείλεται στο ότι πολύ νέος ασχολήθηκα με το ψάρεμα και το κυνήγι, που ήταν και η πιο στενή επαφή που είχα ποτέ με τη Φύση. Και οι δύο αυτές δραστηριότητες μας φέρνουν από νωρίς σε επαςρή με ένα

280

WALDEN

περιβάλλον το οποίο αλλιώς θα γνωρίζαμε ελάχιστα στην ηλικία αυτή. Οι ψαράδες, οι κυνηγοί, οι ξυλοκόποι και όσοι άλλοι περνούν τη ζωή τους στα λιβάδια και στα δάση, που κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο αποτελούν και οι ίδιοι κομμάτι της Φύσης, συχνά βρίσκονται σε πιο ευνοϊκή θέση να την παρατηρήσουν, στα διαλείμματα της εργασίας τους, απ' ό,τι οι φιλόσοφοι ή οι ποιητές ακόμα, οι οποίοι την πλησιάζουν γεμάτοι προσδοκίες. Η ίδια δε φοβάται να εκτεθεί απέναντι σε κανέναν. Ο ταξιδιώτης γίνεται με φυσικό τρόπο κυνηγός όταν περνάει από τα λιβάδια, παγιδευτής θηραμάτων όταν (ρτάνει στα μεγάλα ποτάμια του Μισοΰρι και της Κολούμπια και ψαράς στους καταρράχτες της Σάντα Μαρία. Εκείνος που είναι μονάχα ταξιδιώτης και τίποτε άλλο μαθαίνει τα πάντα μισά και από δεύτερο χέρι και δε γίνεται ποτέ ειδικός. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν για μας όλα αυτά που αναφέρει η επιστήμη, τα οποία οι άνθρωποι εκείνοι γνωρίζουν ήδη πρακτικά ή ενστικτωδώς, διότι αυτό μονάχα είναι πραγματικά ανθρώπινο, μια και προέρχεται από την ανθρώπινη εμπειρία. Κάνουν λάθος όσοι λένε ότι οι Γιάνκηδες έχουν λίγες ευκαιρίες ψυχαγωγίας επειδή δεν έχουν πολλές γιορτές και αργίες. Ο λόγος που οι άνδρες και τα αγόρια δεν παίζουν τόσο πολλά παιχνίδια, όπως κάνουν στην Αγγλία, είναι ότι εδώ οι πιο πρωτόγονες αλλά και μοναχικές διασκεδάσεις όπως το κυνήγι, το ψάρεμα και άλλες παρόμοιες δεν έχουν ακόμη δώσει τη θέση τους στα ομαδικά παιχνίδια. Σχεδόν όλα τα συνομήλικά μου αγόρια σε ολόκληρη τη Νέα Αγγλία μεταξύ δέκα και δεκατεσσάρων ετών είχαν κρατήσει κι από ένα όπλο κι είχαν πάει να κυνηγήσουν πουλιά. Και ο κυνηγότοπος ή ο ψαρότοπός τους δεν είναι περιορισμένοι, όπως τα καταφύγια θηραμάτων των Αγγλων ευγενών, αλλά πιο ανοιχτοί ακόμα και από εκείνους του άγριου ιθαγενούς. Δεν είναι λοιπόν ν' απορεί κανείς που δε μένουν πιο συχνά στα χωριά τους να παίξουν. Όμως ήδη έχει αρχίσει να σημειώνεται μια αλλαγή, που οφείλεται όχι στην αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού αλλά στον περιορισμό του ίδιου του κυνηγιού, μια και ο κυνηγός ίσως είναι ο καλύτερος φίλος

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

281

των θηραμάτων, της Φιλοζωικής Εταιρίας μη εξαιρούμενης. Όταν ζοΰσα λοιπόν στη λίμνη, μερικές φορές επιθυμούσα να προσθέσω ψάρι στα γεΰματά μου, για περισσότερη ποικιλία. Πράγματι, η ανάγκη που με οδήγησε στο ψάρεμα ήταν η ίδια εκείνη ανάγκη που είχε οδηγήσει και τους πρώτους ψαράδες στο υγρό στοιχείο. Οποιαδήποτε «ανθρωπιστική» δικαιολογία και να προέβαλλα εναντίον του ψαρέματος θα ήταν υποκριτική και θα είχε να κάνει περισσότερο με τη φιλοσοφία μου παρά με τα συναισθήματά μου. Μιλώ μονάχα για το ψάρεμα, διότι είχα από καιρό εγκαταλείψει το κυνήγι και είχα πουλήσει το όπλο μου πολΰ πριν πάω να μείνω στο δάσος. Όχι ότι είμαι λιγότερο ζωόφιλος από άλλους, αλλά δεν είδα να επηρεάζονται ιδιαίτερα τα συναισθήματά μου από το ψάρεμα. Δε λυπόμουν ούτε τα ψάρια ούτε τα σκουλήκια. Ήταν μια συνήθεια. Κι όσο για το κυνήγι των πουλιών, στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων που κρατούσα όπλο, η δικαιολογία μου ήταν ότι μελετούσα ορνιθολογία και έψαχνα μονάχα τα καινούργια και τα σπάνια είδη πουλιών. Όμως τώρα ομολογώ ότι έχω λόγους να πιστεύω πως υπάρχουν και πιο εκλεπτυσμένοι τρόποι να μελετά κανείς ορνιθολογία από εκείνον. Ανακάλυψα ότι η προσοχή που έπρεπε να δίνω στις συνήθειες των πουλιών ήταν τόσο μεγάλη, ώστε αποτέλεσε επαρκή λόγο να παραλείψω το όπλο. Παρ' όλα αυτά, κι ας ξέρω ότι οι περισσότεροι θα διαφωνήσουν, αμφιβάλλω αν υπάρχουν άλλα είδη ψυχαγωγίας το ίδιο πολύτιμα, που θα μπορούσαν να υποκαταστήσουν το κυνήγι και το ψάρεμα. Και όποτε κάποιοι από τους φίλους μου με ρωτάνε όλο ανησυχία αν θα πρέπει να αφήνουν τους γιους τους να κυνηγούν ή όχι, τους απαντώ καταφατικά, αφού θυμάμαι καλά ότι το κυνήγι αποτέλεσε έναν από τους καλύτερους τομείς της εκπαίδευσής μου: κάντε τους γιους σας κυνηγούς, στην αρχή μονάχα για διασκέδαση κι αργότερα, αν είναι δυνατόν, ας γίνουν κυνηγοί μεγάλοι και τρανοί, έτσι που να μη βρίσκουν θηράματα αρκετά μεγάλα ούτε σ' αυτό, ούτε σε κανένα άλλο δάσος - κυνηγοί και ψαράδες ανθρώπων. Ως τώρα έχω την ίδια γνώμη με την καλόγρια του Τσώσερ, η οποία

282

WALDEN «δεν έδινε δεκάρα τσακιστή για όποιο κείμενο έλεγε πως οι κυνηγοί δεν είναι άγιοι άνθρωποι».*

Υπάρχει μια περίοδος στην ιστορία κάθε ανθρώπου, όπως και α' εκείνη της ανθρώπινης φυλής, κατά την οποία οι κυνηγοί είναι οι «καλύτεροι άνθρωποι», όπως τους αποκαλούσαν οι Ινδιάνοι Αλγκόνκιν. Δεν μπορούμε παρά να συμπονέσουμε το αγόρι που δεν έχει ποτέ του πυροβολήσει με όπλο. Η έλλειψή του αυτή δεν τον κάνει περισσότερο ανθρωπιστή και ζωόφιλο* αντίθετα, σημαίνει ότι η εκπαίδευσή του έχει παραμεληθεί σε σημαντικό βαθμό. Αυτή ήταν η απάντησή μου στα ερωτήματα σχετικά με τους νέους που έδειχναν υπέρμετρο ζήλο προς τη συγκεκριμένη ενασχόληση, μια και ήμουν σίγουρος ότι, όταν μεγάλωναν, θα την παρατούσαν. Κανένας σωστός άνθρωπος που έχει ξεπεράσει την απερισκεψία της εφηβείας δε δολοφονεί χωρίς λόγο κάποιο πλάσμα που έχει το ίδιο μ' εκείνον δικαίωμα στη ζωή. Ο λαγός, όταν πιαστεί σε παγίδα, κλαίει σαν παιδί. Σας προειδοποιώ, μητέρες, ότι όσον αφορά τις συμπάθειές μου, δεν κάνω πάντοτε τις συνηθισμένες φιλαν0ρα>πες διακρίσεις. Με τον τρόπο αυτό έρχεται συχνά ο νέος άνδρας για πρώτη φορά σε επαφή με το δάσος, καθώς και με το πιο αυθεντικό κομμάτι του εαυτοΰ του. Στην αρχή πηγαίνει στο δάσος ως κυνηγός και ψαράς, ώσπου, ύστερα από καιρό, εάν έχει μέσα του τους σπόρους μιας καλύτερης ζωής, διακρίνει τελικά τους πραγματικούς του στόχους και γίνεται ίσως ποιητής ή (ρυσιοδίφης, αφήνοντας κατά μέρος το όπλο και το καλάμι. Οι περισσότεροι άνδρες εξακολουθούν να είναι και θα είναι για πάντα νέοι στο ζήτημα αυτό. Σε κάποιες χώρες, ένας ιερέας που ασχολείται με το κυνήγι δεν αποτελεί σπάνιο θέαμα. Ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως γινόταν καλός ποιμενικός σκύλος, αλλά απέχει πολύ από το να είναι καλός ποιμένας. Με έκπληξή μου διαπίστω* Geoffrey Chaucer (1340;-1400): Άγγλος ποιητής. Το απόσπασμα είναι από το έργο του Θρύλοι τον Καντέρμπονρι, (Σ.τ.Μ.)

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

283

σα ότι η μοναδική φανερή ασχολία η οποία, απ' όσο γνωρίζω, μπορούσε να κρατήσει κάποιον από τους συγχωριανούς στη λίμνη Ουόλντεν για μισή ημέρα, είτε πατέρα ειτε γιο, με μια και μοναδική εξαίρεση, εκτός από το κόψιμο των δέντρων, του πάγου και άλλες παρόμοιες εργασίες, ήταν το ψάρεμα. Συνήθως δε θεωρούσαν ότι ήταν τυχεροί ή ότι άξιζε τον κόπο να σπαταλήσουν το χρόνο τους αν δεν έπιαναν μια μεγάλη αρμαθιά ψάρια, κι ας είχαν τη μοναδική ευκαιρία να δουν τη λίμνη όσο ψάρευαν. Μπορεί να χρειαζόταν να πάνε και χίλιες φορές εκεί, ώσπου οι ιδέες τους για το ψάρεμα να κατακαθίσουν στο βυθό και να αφήσουν το σκοπό τους αγνό* δεν αμφιβάλλω ωστόσο ότι η καθαρτική αυτή διαδικασία συνέβαινε διαρκώς, κι ας μην το καταλάβαιναν οι ίδιοι. Ο κυβερνήτης και οι συμβουλοί του διατηρούν μια αμυδρή ανάμνηση της λίμνης, αφού πήγαιναν για ψάρεμα εκεί όταν ήταν παιδιά. Τώρα όμως παραείναι μεγάλοι και αξιοσέβαστοι ώστε να μπορούν να πάνε για ψάρεμα κι έτσι δεν τη γνωρίζουν πια, ούτε και θα τη γνωρίσουν ποτέ ξανά. Παρ' όλα αυτά, κι εκείνοι περιμένουν να πάνε στον παράδεισο φεύγοντας από τον κόσμο αυτό. Όταν ο νομοθέτης κοιτάζει τη λίμνη, είναι μόνο για να ρυθμίσει πόσα αγκίστρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν εκεί· ωστόσο δεν ξέρει τίποτε για το αγκίστρι με το οποίο ψαρεύει κανείς προσπαθώντας να πιάσει την ίδια τη λίμνη, χρησιμοποιώντας σαν δόλωμα το νομοθετικό σώμα. Και μ' αυτό τον τρόπο, ακόμα και στις πολιτισμένες κοινωνίες, q άνδρας περνά από το εμβρυακό στάδιο του κυνηγού πριν προχωρήσει στο επόμενο στάδιο της εξέλιξής του. Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνω επανειλημμένως ότι δεν μπορώ να ψαρέψω χωρίς να χάσω λίγη από την αυτοϋπόληψή μου. Έ χ ω ψαρέψει αμέτρητες φορές. Όπως πολλοί από τους συνανθρώπους μου, έτσι κι εγώ διαθέτω μια κάποια δεξιότητα και ένα κάποιο ένστικτο για την ασχολία αυτή, το οποίο ξυπνά περιστασιακά. Πάντοτε όμως, όταν τελειώνω το ψάρεμα, νιώθω ότι θα ήταν καλύτερα αν δεν είχα ψαρέψει. Δε νομίζω πως κάνω λάθος. Δεν είναι παρά ένας αμυδρός υπαινιγμός της συνείδησης μου, όμως το ίδιο δεν είναι και το πρώτο φως της αυγής; Δίχως αμφιβολία, μέσα μου υπάρχει ένα

284

WALDEN

ένστικτο που ανήκει στις χαμηλότερες τάξεις της δημιουργίας* κι όμως, κάθε χρόνο που περνά γίνομαι όλο και λιγότερο ψαράς, χωρίς όμως να γίνομαι περισσότερο άνθρωπος και περισσότερο σοφός. Προς το παρόν δεν είμαι οΰτε καν ψαράς. Ξέρω όμως ότι, αν επρόκειτο να ζήσω ξανά στην ερημιά, θα έμπαινα πάλι στον πειρασμό να γίνω στα σοβαρά ψαράς και κυνηγός. Εκτός απ' όλα αυτά, όμως, υπάρχει κάτι το ουσιαστικά ακάθαρτο στο συγκεκριμένο διαιτολόγιο, όπως και σε κάθε σάρκα. Άρχισα να καταλαβαίνω που ξεκινά η δουλειά του νοικοκυριού και που οφείλονται όλες αυτές οι πολυέξοδες προσπάθειες να έχει το σπίτι τακτική και προσήκουσα όψη κάθε μέρα, να διατηρείται η ατμόσφαιρά του καθαρή και απαλλαγμένη από κάθε δυσάρεστη μυρωδιά και θέα. Μια και ήμουν ο ίδιος χασάπης, λαντζέρης και μάγειρας του εαυτου μου και ταυτόχρονα ο κύριος στον οποίο σερβίρονταν τα πιάτα, μπορώ να μιλώ από θέση μάλλον ασυνήθιστη και βασιζόμενος σε εμπειρία σφαιρική. Στη δική μου περίπτωση, η πρακτική αντίρρηση για τη ζωική τροφή ήταν η ακαθαρσία της. Εκτός αυτοΰ, αφοΰ είχα πιάσει, καθαρίσει, μαγειρέψει και φάει τα ψάρια μου, έμενα με την εντύπωση ότι δε με είχαν θρέψει όσο έπρεπε. Μου φαίνονταν τροφή ασήμαντη και καθόλου απαραίτητη, που κόστιζε περισσότερο απ' όσα πρόσφερε. Λίγο ψωμί ή μερικές πατάτες θα είχαν φέρει το ίδιο αποτέλεσμα, με λιγότερο μπελά και λιγότερη βρώμα. Όπως πολλοί συγχρονοί μου, για πολλά χρόνια σπάνια έτρωγα ζωικές τροφές ή έπινα τσάι, καφέ κ.λπ., όχι τόσο επειδή είχα ανακαλύψει κάποιες βλαβερές συνέπειες από αυτά, αλλά μάλλον επειδή δεν αρεσκόταν σ' αυτά η φαντασία μου. Η απέχθεια προς τη ζωική τροφή δεν είναι αποτέλεσμα εμπειρίας, αλλά αποτελεί ένστικτο. Από πολλές απόψεις μου φαινόταν πιο όμορφο να ζω με λίγα και να τρώω λιτά. Και παρ' όλο που δεν έφτασα ποτέ στα άκρα της εγκράτειας, έφτασα αρκετά μακριά ώστε να ικανοποιήσω τη φαντασία μου. Πιστεύω πως κάθε άνθρωπος που επιθυμεί στα σοβαρά να διατηρήσει ακμαίες τις υψηλότερες ή ποιητικές του ικανότητες διακρίνεται από μια τάση αποχής από τις ζωικές τροφές και από την υπερβολική κατανάλωση τροφής γενικά. Είναι πολύ

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

285

σημαντικό αυτό που ανακάλυψαν οι εντομολόγοι - το βρήκα crto βιβλίο των Κέρμπι και Σπενς με τίτλο Εισαγωγή στην εντομολογία: «Κάποια έντομα, όταν έχουν πάρει την τελική μορφή τους, παρ' όλο που διαθέτουν διατροφικά όργανα, δεν τα χρησιμοποιούν». Οι δυο εντομολόγοι διατυπώνουν επίσης «το γενικό κανόνα, ότι όλα τα έντομα στην κατάσταση αυτή τρώνε πολΰ λιγότερο απ' όσο έτρωγαν όταν βρίσκονταν στο στάδιο της προνυμφης. Η αχόρταγη κάμπια όταν μεταμορφωθεί σε πεταλούδα [...] και η λαίμαργη προνυμφη όταν γίνει έντομο» ικανοποιούνται με μια δυο σταγόνες μέλι ή κάποιο άλλο γλυκό υγρό. Το στομάχι που βρίσκεται κάτω από τα φτερά της πεταλούδας αποτελεί απομεινάρι από το στάδιο της προνυμφης. Αυτό είναι το κομμάτι που τη βάζει σε πειρασμό να τρέφεται με άλλα έντομα. Ο άνθρωπος που τρέφεται με τρόπο λαίμαργο και χυδαίο βρίσκεται κι εκείνος στο στάδιο της δικής του προνΰμφης* υπάρχουν μάλιστα έθνη ολόκληρα που ακόμη δεν έχουν ξεπεράσει αυτό το στάδιο, έθνη χωρίς γούστο και φαντασία, που προδίδονται από τα ακόρεστα στομάχια τους. Είναι δύσκολο να βρει κανείς και να ακολουθήσει ένα τόσο απλό και καθαρό διαιτολόγιο που να μην προσβάλλει τη φαντασία. Όμως πιστεύω ότι τη φαντασία πρέπει να την ταΐζουμε ταυτόχρονα με το σώμα· οι δυο τους πρέπει να κάθονται μαζί στο ίδιο τραπέζι. Κι όμως, ίσως υπάρχει τρόπος να επιτευχθεί αυτό. Τα φρούτα που τρώμε με εγκράτεια δε χρειάζεται να μας κάνουν να ντρεπόμαστε για την όρεξή μας, ούτε να διακόπτουν τις πιο ευγενείς μας ασχολίες. Βάλτε όμως ένα παραπανίσιο άρτυμα στο πιάτο σας και είναι σίγουρο ότι θα σας δηλητηριάσει. Δεν αξίζει τον κόπο να ζει κανείς με πλούσια μαγειρική. Οι περισσότεροι άνθρωποι θα ένιωθαν ντροπή αν τους έπιαναν να ετοιμάζουν με τα ίδια τους τα χέρια ένα γεύμα, είτε ζωικής είτε φυτικής προέλευσης, σαν κι εκείνα που τους ετοιμάζουν καθημερινά άλλοι. Όμως, ώσπου να αλλάξει αυτό δε θα γίνουμε πραγματικά πολιτισμένοι - ακόμα κι αν είμαστε κύριοι και κυρίες, δε θα είμαστε αληθινοί άνδρες και αληθινές γυναίκες. Από το παραπάνω φαίνεται, πιστεύω, ξεκάθαρα τι είδους αλλαγή χρειάζε-

286

WALDEN

ται. To ερώτημα γιατί η φαντασία δεν είναι δυνατό να συμφιλιωθεί με τη σάρκα και το λίπος μπορεί να φαντάζει περιττό, όμως εγώ είμαι σίγουρος ότι πρόκειται για ένα σημαντικότατο ζήτημα. Μήπως ο χαρακτηρισμός «σαρκοφάγο ζώο» δεν αποτελεί μομφή για τον άνθρωπο; Είναι αλήθεια ότι μπορεί να ζήσει - και πράγματι ζει - ως ένα μεγάλο βαθμό σκοτώνοντας άλλα ζώα για τροφή· όμως αυτό προκαλεί δυσφορία, όπως εύκολα διαπιστώνει όποιος αρχίζει να στήνει παγίδες για λαγούς ή να σφάζει αρνιά. Εκείνος που θα διδάξει τους συνανθρώπους του να περιορίζονται σε ένα πιο αθώο και υγιεινό διαιτολόγιο σίγουρα θα θεωρηθεί μέγας ευεργέτης της φυλής του. Όποιες κι αν είναι οι προσωπικές μου συνήθειες, δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι το να σταματήσει να τρέφεται με ζώα αποτελεί μέρος του πεπρωμένου της ανθρώπινης φυλής στην πορεία της σταδιακής βελτίωσης της, όπως τα μέλη των άγριων φυλών σταμάτησαν να τρώνε ο ένας τον άλλο όταν ήρθαν σε επαφή με ανθρώπους περισσότερο πολιτισμένους από τους ίδιους. Αν ακούει κανείς τις πιο αμυδρές αλλά συνεχείς υποδείξεις του πνεΰματός του, οι οποίες οπωσδήποτε του δείχνουν την αλήθεια, διστάζει να τις ακολουθήσει γιατί δεν είναι σίγουρος ότι δεν πρόκειται τον οδηγήσουν στα άκρα ή ακόμη και στην τρέλα. Κι όμως, εκεί βρίσκεται το αληθινό μονοπάτι του, όπως διαπιστώνει καθώς η αποφασιστικότητα και η πίστη του δυναμώνουν. Ακόμα και η πιο αμυδρή αντίρρηση που εκφράζεται μέσα σε έναν υγιή άνθρωπο, μακροπρόθεσμα θα υπερισχύσει έναντι των επιχειρημάτων και των συνηθειών της ανθρωπότητας. Κανείς ποτέ δεν εξαπατήθηκε ακολουθώντας το πνεύμα του. Μπορεί το αποτέλεσμα να ήταν η σωματική αδυναμία, όμως μάλλον κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει ευθαρσώς ότι οι συνέπειες αυτές ήταν κάτι για το οποίο μετάνιωσε, αφού τον οδήγησαν στο να εναρμονιστεί με κάποιες υψηλότερες αρχές. Εάν χαιρετίζετε τη μέρα και τη νύχτα με αγαλλίαση, εάν η ζωή σας αναδίδει μια ευωδιά όμοια με τα λουλούδια και τα γλυκά βότανα, εάν δείτε ότι έχει γίνει πιο ελαστική, πιο ξάστερη, πιο αθάνατη - αυτή είναι η επιτυχία σας. Όλη η φύση θα σας συγχαρεί και για λίγο θα

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

287

έχζχζ λόγο να νιώθετε ευλογημένοι. Τα μεγαλύτερα οφέλη και οι ευγενέστερες αξίες είναι εκείνες που εκτιμώνται λιγότερο σ' αυτή τη ζωή. Εύκολα φτάνουμε να αμφιβάλλουμε αν υπάρχουν καν. Πολύ γρήγορα τις ξεχνάμε. Κι όμως, αυτές αποτελούν το ανώτατο επίπεδο της πραγματικότητας. Ισως τα πιο εκπληκτικά και αληθινά γεγονότα να μη μεταδίδονται ποτέ από το ένα στόμα στο άλλο. Η αληθινή σοδειά της ζωής μου είναι τόσο άπιαστη και απερίγραπτη όσο τα χρώματα της αυγής και του σούρουπου. Είναι λίγη αστρόσκονη που κατάφερα κι έπιασα, ένα κομμάτι του ουράνιου τόξου που μπόρεσα και γράπωσα. Παρ' όλα αυτά, προσωπικά ποτέ δεν υπήρξα υπερβολικά σιχασιάρης. Ώρες ώρες μου φαίνεται ότι θα μπορούσα να φάω χωρίς πρόβλημα και τηγανητό αρουραίο ακόμα, αν κάτι τέτοιο ήταν απολύτως απαραίτητο. Χαίρομαι που για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα δεν πίνω τίποτ' άλλο από νερό, για τον ίδιο λόγο που προτιμώ τον ουρανό που βλέπω από τον παράδεισο των οπιομανών. Με μεγάλη μου χαρά θα έμενα νηφάλιος για όλη μου τη ζωή. Υπάρχουν άπειρα στάδια μέθης. Πιστεύω ότι το νερό είναι το ποτό του σοφού ανθρώπου. Το κρασί υπολείπεται κατά πολύ σε ευγένεια. Αναλογιστείτε μονάχα πώς συντρίβονται οι ελπίδες του πρωινού με μια κούπα ζεστό καφέ ή του απογεύματος με ένα φλιτζάνι τσάι! Αχ, πόσο χαμηλά πέφτω κάθε φορά που υποκύπτω στον πειρασμό τους! Ακόμα και η μουσική μπορεί να προκαλέσει μέθη. Κάτι τέτοια, φαινομενικά ασήμαντα αίτια κατέστρεψαν την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη και αυτά θα καταστρέψουν κάποτε την Αγγλία και την Αμερική. Ποιος άραγε δεν προτιμά τη μέθη που του φέρνει ο αέρας που αναπνέει από την πιο γλυκιά ζάλη του πιο εκλεκτού πιοτού; Μεγαλύτερο μειονέκτημα της βαριάς εργασίας που συνεχίζεται επί μακρόν θεωρώ το γεγονός ότι σε υποχρεώνει επίσης να πίνεις και να τρως βαριά. Όμως, για να πω την αλήθεια, τώρα τελευταία βλέπω ότι έχω γίνει λιγότερο απόλυτος απέναντι σε όλα αυτά. Φέρνω, τρόπον τινά, λιγότερη θρησκεία μαζί μου όταν κάθομαι στο τραπέζι, δε ζητώ ευλογία. Όχι επειδή είμαι πιο σοφός από πριν, αλλά επειδή - όσο λυπηρό κι αν είναι, είμαι

288

WALDEN

υποχρεωμένος να το παραδεχτώ - με τα χρόνια έχω γίνει πιο σκληρόπετσος και αδιάφορος. Ισως όλα αυτά τα ερωτήματα να μας απασχολούν μονάχα όσο είμαστε νέοι, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι ότι ισχύει για την ποίηση. Η πρακτική μου είναι στο «πουθενά», η άποψή μου στο «εδώ». Παρ' όλα αυτά, απέχω πολύ από το να συγκαταλέγω τον εαυτό μου ανάμεσα στους προνομιούχους που αναφέρουν οι Βέδες όταν λένε πως «εκείνος που έχει αληθινή πίστη στο Πανταχού Παρόν Υπέρτατο Ον μπορεί να τραφεί με όλα όσα υπάρχουν»· δεν είναι, με άλλα λόγια, υποχρεωμένος να ρωτήσει τι είναι η τροφή του ή ποιος την ετοιμάζει. Αλλά ακόμα και στην περίπτωση αυτή, πρέπει να σημειώσουμε, όπως παρατήρησε κάποιος ινδουιστής σχολιαστής, ότι οι πιστοί περιορίζουν το προνόμιό τους αυτό σε «καιρούς συμφοράς». Ποιος δεν έχει άραγε νιώσει ποτέ του μια ανείπωτη ικανοποίηση από την τροφή του, που όμως δεν είχε την παραμικρή σχέση με την όρεξη; Νιώθω μεγάλη συγκίνηση όταν αναλογίζομαι ότι χρωστώ μέρος της νοητικής μου αντίληψης στην ευτελή αίσθηση της γεύσης, ότι η έμπνευση με επισκέφτηκε διά της οδού του ουρανίσκου, ότι τα βατόμουρα που δοκίμασα σε κάποια λοφοπλαγιά αποτέλεσαν τροφή για το πνεύμα μου. «Όταν η ψυχή δεν είναι κυρία του εαυτού της», λέει ο Τσενγκ-τσέου*, «ο άνθρωπος κοιτάζει, μα δε βλέπει* αφουγκράζεται, μα δεν ακούει* τρώει, μα δε γνωρίζει τη γεύση της τροφής». Όποιος μπορεί να ξεχωρίσει την πραγματική γεύση της τροφής του δεν μπορεί ποτέ να γίνει λαίμαργος* δε γίνεται να είναι αλλιώς. Ένας πουριτανός μπορεί να καθίσει να φάει το σταρένιο ξεροκόμματό του με την ίδια χυδαία όρεξη με την οποία ορμάει ο κρατικός υπάλληλος στη χελωνόσουπά του. Δεν είναι η τροφή που μπαίνει στο στόμα η οποία μαγαρίζει τον άνθρωπο, αλλά η όρεξη με την οποία τρώγεται. Δεν είναι ζήτημα ποιότητας, ούτε ποσότητας, αλλά αφοσίωσης στις απολαύσεις των αισθήσεων - όταν αυτό που τρώμε δεν αποτελεί τροφή για τη ζωώδη, ούτε πηγή έμπνευσης για την * Μαθητής του Κομφουκίου. (Σ.τ.Μ)

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

289

πνευματική ΰπαρξή μας, αλλά μονάχα φαγητό για τα σκουλήκια που μας κυβερνούν. Αν ο κυνηγός αρέσκεται στις λασποχελώνες, στους μοσχοπόντικες και σε άλλους τέτοιους πρωτόγονους μεζέδες, η κυρία της υψηλής κοινωνίας, από την άλλη, έχει καλλιεργήσει ένα γούστο για την πηχτή από μοσχαρίσιο πόδι και για τις σαρδέλες εισαγωγής, κι έτσι είναι πάτοι οι δυο τους. Ο ένας πάει στο δάσος κοντά στη λίμνη, η άλλη στο βάζο της. Το παράξενο είναι πώς μπορούν κι οι δυο τους, πώς μπορούμε εγώ κι εσείς, να ζούμε αυτή τη γλοιώδη, κτηνώδη ζωή, τρώγοντας και πίνοντας. Όλη μας τη ζωή τη χαρακτηρίζει σε εξαιρετικό βαθμό η ηθική. Δεν υπάρχει ούτε στιγμή ανακωχής ανάμεσα στην αρετή και τη φαυλότητα. Η αγαθότητα είναι η μοναδική επένδυση από την οποία δε χάνουμε ποτέ. Στη μουσική της ουράνιας άρπας, που αντηχεί σε ολόκληρο τον κόσμο, η αγαθότητα είναι η νότα που μας συγκλονίζει. Η άρπα αυτή είναι ο περιπλανώμενος ντελάλης που διαφημίζει την Ασφαλιστική Εταιρία του Σύμπαντος επαινώντας τους νόμους της και η μικρή μας αγαθότητα είναι η μοναδική συνδρομή που χρειάζεται να πληρώσουμε. Παρ' όλο που η τελική κατάληξη της νεότητας είναι η αδιαφορία, οι νόμοι του σύμπαντος κάθε άλλο παρά αδιάφοροι είναι, αλλά βρίσκονται πάντοτε στο πλευρό εκείνων με τη μεγαλύτερη ευαισθησία. Αρκεί να αφουγκραστείτε το ζέορυρο για να ακούσετε κάποια επίπληξη - σίγουρα υπάρχει κάποια - κι όποιος δεν την ακούει είναι στ' αλήθεια δύσμοιρος. Δεν μπορούμε να αγγίξουμε μια χορδή ή ένα κλειδί μουσικού οργάνου χωρίς να μας καθηλώσει η γητειά της ηθικής. Πόσοι και πόσοι ενοχλητικοί θόρυβοι δεν ακούγονται σαν μουσική, φτάνει να απομακρυνθούμε αρκετά - σαν μια περήφανη, γλυκιά σάτιρα της κακίας της ζωής μας. Όλοι μας έχουμε συνείδηση του ζώου μέσα μας, το οποίο ξυπνά στο βαθμό που κοιμάται η υψηλότερη φύση μας. Είναι ερπετοειδές και ηδονοθηρικό και ίσως είναι αδύνατο να το αποβάλουμε ποτέ, όπως και τα σκουλήκια που κατοικούν στο σώμα μας, κι ας είμαστε ζωντανοί και υγιείς. Μπορούμε ίσως να απομακρυνθούμε από αυτό, ποτέ όμως δε θα μπορέσουμε να αλλάξουμε τη φύση του. Φοβάμαι

290

WALDEN

ότι πάντοτε θα χαίρει άκρας υγείας και ότι εμείς, από την άλλη, μπορεί να είμαστε υγιείς, εξαιτίας του όμως δε θα καταφερουμε να γίνουμε ποτέ ολότελα αγνοί. Τις προάλλες βρήκα στο δάσος την κάτω γνάθο ενός γουρουνιοΰ, γεμάτη με λευκά, γερά δόντια και κυνόδοντες, πράγμα που έδειχνε ότι υπήρχε στο ζώο μια κτηνώδης υγεία και ευρωστία εντελώς ξένη προς εκείνη του πνεύματος. Το πλάσμα εκείνο είχε ζήσει με μέσα διαφορετικά από εκείνα της εγκράτειας και της αγνότητας. «Εκείνο στο οποίο διαφέρει ο άνθρωπος από τα άγρια ζώα», λέει ο Μέγκιος*, «είναι κάτι πολΰ επουσιώδες, κάτι που το κοινό κοπάδι χάνει πολΰ γρήγορα* όμως οι ανώτεροι άνθρωποι το φυλάσσουν με μεγάλη προσοχή». Ποιος ξέρει τι είδους ζωή θα ζούσαμε αν είχαμε φτάσει την αγνότητα; Αν γνώριζα κάποιον άνθρωπο τόσο σοφό ώστε να μου διδάξει την αγνότητα, θα πήγαινα να τον αναζητήσω δίχως δεύτερη σκέψη. «Οι Βέδες κηρύττουν πως ο έλεγχος πάνω στα πάθη μας και στις αισθήσεις του σώματός μας, καθώς και οι καλές πράξεις, είναι απαραίτητα μέσα για το πλησίασμα του νου στο Θεό». Κι όμως, το πνεύμα μπορεί να καταλάβει, έστω και προσωρινά, να ελέγξει κάθε μέλος και κάθε λειτουργία του σώματος και να μεταλλάξει σε αγνότητα και αφοσίωση εκείνο που έχει τη μορφή της πιο ευτελούς ηδυπάθειας. Η γενετήσια ορμή, η οποία, όταν έχουμε αφεθεί σ' αυτή μας κατασπαταλά και μας κάνει ακάθαρτους, όταν είμαστε εγκρατείς μετατρέπεται σε πηγή ζωής και δύναμης. Η αγνότητα είναι η ανθοφορία του ανθρώπου, και όλα εκείνα που αποκαλούμε πνεύμα, ηρωισμό, αγιοσύνη και ούτω καθεξής δεν είναι παρά οι διάφοροι καρποί που έπονται. Αμέσως μόλις ανοίξει η δίοδος της αγνότητας, ο άνθρωπος αρχίζει να ρέει προς το Θεό. Η αγνότητα μας εμπνέει, ενώ η ακαθαρσία μας γκρεμίζει. Ευλογημένος είναι εκείνος που είναι βέβαιος ότι το ζώο μέσα του πεθαίνει μέρα με τη μέρα, ενώ παράλληλα εδραιώνεται το θεϊκό ον. Τσως να μην υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να μην έχει λόγο να * Μέγκιος ή Μενγκ-τσου (372;-289 π.Χ.): Κινέζος φιλόσοφος, μαθητής του Κομφουκίου. (Σ.τ.Μ)

Υ Ψ Η Λ Ο Τ Ε Ρ Ο Ι ΝΟΜΟΙ

291

ντρέπεται εξαιτίας της κατώτερης και κτηνώδους φΰσης με την οποία είναι άρρηκτα δεμένος. Φοβάμαι ότι η θεϊκή υπόσταση μας μοιάζει μ' εκείνη των Φαΰνων και των Σάτυρων, μ' εκείνα τα πλάσματα των ακόρεστων ορέξεων, στα οποία το θείο συγκατοικεί με το ζωώδες, και ότι ως ένα βαθμό η ζωή μας η ίδια είναι το όνειδός μας. «Πόσο ευτυχής εκείνος που έβαλε εκεί που πρέπει το κτήνος και το νου του καθάρισε! Μπορεί και χρησιμοποιεί κατσίκια, λύκους, κάθε ζώο, δίχως να γίνεται γάιδαρος ο ίδιος! Αλλιώς δεν είναι ο άνθρωπος μόνο βοσκός των χοίρων, αλλά είναι κι ο ίδιος εκείνος διάβολος που τους δαιμόνισε, να τρέχουν λυσσασμένοι, χειρότεροι απ' ό,τι πριν».*

Κάθε φιλήδονη πράξη είναι ίδια με κάθε άλλη, κι ας παίρνει τόσο πολλές και διαφορετικές μορφές. Το ίδιο ισχύει για την αγνότητα. Είτε τρώει ο άνθρωπος, είτε πίνει, είτε συγκατοικεί, είτε κοιμάται με ηδυπάθεια, είναι το ίδιο και το αυτό. Όλα αυτά δεν αποτελούν παρά μία και μοναδική όρεξη και αρκεί να παρατηρήσουμε κάποιον όταν κάνει μία από τις παραπάνω πράξεις για να καταλάβουμε πόσο ηδυπαθής είναι. Το ακάθαρτο δεν μπορεί να σταθεί, ούτε να καθίσει δίπλα στο καθαρό. Όταν το ερπετό δέχεται επίθεση στο ένα άνοιγμα της φωλιάς του, εμφανίζεται από το άλλο. Αν θέλετε να είστε αγνοί, πρέπει προοτα απ' όλα να είστε εγκρατείς. Τι είναι η αγνότητα; Πώς μπορεί ένας άνθρωπος να ξέρει αν είναι αγνός; Απλούστατα, δεν μπορεί. Έχουμε ακουστά την αρετή αυτή, αλλά δε γνωρίζουμε τη σημασία της. Μιλάμε μονάχα συμφωνά με τις φήμες που έχουμε ακούσει. Από το μόχθο γεννιέται η σοφία και η καθαρότητα* από τη νωθρότητα η άγνοια και η ηδυπάθεια. Στο σπουδαστή η ηδυπάθεια ταυτίζεται με τη νωθρότητα του νου. Οι ακάθαρτοι άν* John Donne (1572-1631): Άγγλος μεταφυσικός ποιητής. (Σ.τ.Μ.)

292

WALDEN

θρωποι είναι όλοι τους, χωρίς εξαίρεση, οκνηροί, που κάθονται δίπλα στη σόμπα, μπρούμυτα στον ήλιο, που αναπαύονται χωρίς να έχουν κοπιάσει. Αν θέλετε να απο(ρυγετε την ακαθαρσία, καθώς και κάθε άλλη αμαρτία, εργαστείτε με σοβαρότητα, κι ας καθαρίζετε στάβλους. Η φυση είναι δύσκολο να ξεπεραστεί, πρέπει όμως αυτό να γίνει. Τι ωφελεί να είστε χριστιανοί αν δεν είστε πιο αγνοί από τους άπιστους, αν δεν αρνιέστε στον εαυτό σας περισσότερα απ' ό,τι εκείνοι, αν δεν είστε πιο θρήσκοι από εκείνους; Γνωρίζω πολλές θρησκείες που θεωρούνται θρησκείες απίστων, που όμως οι διδασκαλίες τους κάνουν τον αναγνώστη να ντρέπεται για τον εαυτό του, τον προκαλούν να ξεκινήσει νέα πράγματα στη ζωή του, ακόμα κι αν αυτά είναι μονάχα τελετουργίες. Διστάζω να τα πω όλα αυτά, όχι όμως εξαιτίας του θέματος - δε με νοιάζει πόσο χυδαίες μπορεί να είναι οι λέξεις μου - αλλά επειδή δεν μπορώ να μιλήσω γι' αυτά χωρίς να προδώσω τη δική μου ακαθαρσία. Συζητάμε ελεύθερα και χωρίς ντροπή για μία φιλήδονη συμπεριφορά και σιωπούμε για μια άλλη. Η παρακμή μας είναι τέτοια, ώστε δεν μπορούμε να μιλήσουμε με απλές λέξεις για τις απαραίτητες λειτουργίες της ανθρώπινης φύσης. Σε προηγούμενους καιρούς, σε κάποιες χώρες, κάθε σωματική λειτουργία συζητιόταν με σεβασμό και ρυθμιζόταν με νόμους. Τίποτε δεν ήταν υπερβολικά ευτελές για τον Ινδό νομοθέτη, όσο κι αν προσβάλλει το σύγχρονο γούστο. Εκείνος δίδασκε πώς να τρώει και πώς να πίνει κανείς, πώς να συγκατοικεί, πώς να αφοδεύει, πώς να ουρεί και ούτω καθεξής, ανυψώνοντας καθετί το ποταπό χωρίς να καταφεύγει στην υποκριτική δικαιολογία του να τα αποκαλεί όλα αυτά ασημαντότητες. Κάθε άνθρωπος είναι ο κτίστης ενός ναού, που αποκαλείται σώμα του. Είναι ο ναός αυτός αφιερωμένος σ' ένα θεό που λατρεύει με έναν τρόπο μοναδικό, αποκλειστικά δικό του, ένας ναός τον οποίο καμιά ποσότητα λαξευμένου μάρμαρου δεν μπορεί ποτέ να υποκαταστήσει. Είμαστε όλοι μας γλύπτες και ζωγράφοι και υλικά μας είναι η ίδια μας η σάρκα, το αίμα και τα κόκαλά μας. Και η παραμικρή ευγένεια προκαλεί μια άμεση εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του

ΥΨΗΛΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ

293

ανθρώπου, ενώ η παραμικρή κακία και ηδυπάθεια αρχίζει και τον αποκτηνώνει. Ο Τζον ο γεωργός καθόταν μπροστά στην πόρτα του ένα βράδυ του Σεπτέμβρη, υστέρα από μια δύσκολη μέρα, με το μυαλό του ακόμα στη δουλειά. Αφοΰ έκανε το μπάνιο του, κάθισε για να χαλαρώσει λίγο το πνεύμα του. Ήταν ένα μάλλον ψυχρό βραδάκι και κάποιοι από τους γείτονές του είχαν εκφράσει τις ανησυχίες τους για έναν ενδεχόμενο παγετό. Δεν είχε περάσει πολλή ώρα από τη στιγμή που είχαν αρχίσει να τον απορροφούν οι σκέψεις του, όταν άκουσε τη μελωδία μιας φλογέρας και ο ήχος εκείνος σαν να εναρμονίστηκε ευθΰς με τη διάθεσή του. Εξακολουθούσε να συλλογιέται τα χωράφια του. Όμως, παρ' όλο που η δουλειά του δεν έλεγε να ξεκολλήσει από το μυαλό του, παρ' όλο που - μην μπορώντας να κάνει αλλιώς - συνέχιζε να σχεδιάζει και να μηχανεύεται πολλά και διάφορα που σχετίζονταν μ' αυτήν, ξαφνικά συνειδητοποίησε ότι όλα αυτά στην πραγματικότητα ελάχιστα τον ένοιαζαν. Δεν ήταν τίποτε παραπάνω από νεκρά κύτταρα της επιδερμίδας του, τα οποία διαρκώς τρίβονταν και αποβάλλονταν. Όμως οι νότες της φλογέρας έφταναν στα αυτιά του από μια σφαίρα διαφορετική από εκείνη της καθημερινότητάς του* υπαινίσσονταν πως υπήρχε δουλειά για κάποιες άλλες ικανότητες μέσα του, ικανότητες που ως τώρα κοιμόνταν ύπνο βαθύ. Απαλά έδιωξαν από το μυαλό του το δρόμο, το χωριό, την καθημερινότητα. Άκουσε μια φωνή να του λέει: «Γιατί κάθεσαι εδώ και ζεις σαν είλοπας, τη στιγμή που έχεις μπροστά σου τη δυνατότητα για μια άλλη, υπέρλαμπρη ζωή; Αυτά τα ίδια αστέρια τρεμοσβήνουν πάνω από χωράφια άλλα, διαφορετικά από αυτά εδώ». Πώς όμως να βγει από την κατάσταση στην οποία βρισκόταν εγκλωβισμένος, πώς να μεταναστεύσει σε άλλα μέρη; Η μόνη λύση που μπορούσε να σκεφτεί ήταν να επιδοθεί σε έναν καινούργιο ασκητισμό, να αφήσει το νου του να κατέλθει στο σώμα του για να το λυτρώσει και να μεταχειρίζεται από εδώ και πέρα τον εαυτό του με ολοένα μεγαλύτερο σεβασμό.

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

Κάποιες φορές ερχόταν ένας φίλος* που έμενε στην άλλη άκρη του χωρίου και μου έκανε παρέα στο ψάρεμα. Η εξασφάλιση του γεύματος γινόταν τότε δραστηριότητα εξίσου κοινωνική με το ίδιο το γεΰμα. Ερημίτης: Αναρωτιέμαι τι να κάνει αυτή την ώρα ο κόσμος. Εδώ και τρεις ώρες δεν έχω ακούσει τον παραμικρό θόρυβο - ούτε μια ακρίδα να χοροπηδάει πάνω από τη qpτέρη, Τα περιστέρια κοιμούνται στις κούρνιες τους, οΰτε ένα φτεροκόπημα δεν ακούγεται. Μπα; Τι ήταν αυτό που ακούστηκε τώρα μόλις πέρα από το δάσος; Το σάλπισμα του γεωργού για το μεσημεριανό; Οι εργάτες έρχονται να φάνε το βραστό βοδινό τους και την μπομπότα τους και να πιουν το μηλίτη τους. Για ποιο λόγο άραγε ανησυχούν τόσο πολύ οι άνθρωποι; Όποιος δεν τρώει δεν έχει ανάγκη να δουλεύει. Αναρωτιέμαι πόση σοδειά να θέρισαν. Ποιος θα 'θελε ποτέ να ζει εκεί, όπου ούτε να σκεφτείς δεν μπορείς από το αδιάκοπο γάβγισμα του μαντρόσκυλου; Άσε πια τις δουλειές του νοικοκυριού! Φαντάσου να πρέπει μια τόσο όμορφη μέρα να γυαλίζεις τα πόμολα του διαβόλου και να τρίβεις τις σκάφες του μέχρι να καθαρίσουν! Καλύτερα να μην έχεις καθόλου σπίτι, αλλά να ζεις σε μια κουφάλα δέντρου. Κι έπειτα, μην ξεχνάμε τις πρωινές επισκέψεις και τα δείπνα! Ενώ στην κουφάλα σου, το πολύ πολύ να σ' ενοχλήσει κανένας δρυοκολάπτης με το χτύπημά του. Πόσο μοιάζουν οι άνθρωποι με μέλισσες! Πόσο πιο καυ* Πρόκειται για τον ποιητή Έλερι Τσάνινγκ. (Χτ.Μ)

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

295

τός είναι ο ήλιος εκει πέρα! Α, όχι, αυτή η ζωή δεν είναι για μένα. Εγώ έχω νερό από την πηγή και το καρβέλι το μαΰρο ψωμί μου πάνω στο ράφι. Α, για αφουγκράσου! Ακοΰω φΰλλα να τσακίζουν. Μπας κι είναι κανένα ατάιστο σκυλί του χωριού που δεν άντεξε κι υπάκουσε στο ένστικτο του κυνηγού μέσα του; Ή το χαμένο γουρούνι που λένε ότι τριγυρνά σ' αυτό δάσος, που τα ιχνη του ειδα μετά τη βροχή; Ό,τι και να 'ναι, να το, έρχεται: οι θάμνοι και τα βάτα μου τρέμουν. Α, εσύ είσαι, κυρ ποιητή; Πώς σου φαίνεται ο κόσμος σήμερα; Ποιητής: Κοίταξε εκείνα τα σύννεφα! Δες πώς αρμενίζουν στον ουρανό! Αυτό είναι το πιο σπουδαίο πράγμα που είδα σήμερα. Δεν υπάρχει τίποτε ισάξιο μ' αυτό στους παλιούς πίνακες, ούτε στις μακρινές χώρες - εκτός κι αν βρεθείς στις ισπανικές ακτές. Αυτός μάλιστα, είναι αληθινός μεσογειακός ουρανός. Σκέφτηκα, που λες, μια και δεν έχω φάει σήμερα, να πάω για ψάρεμα. Αυτή είναι δουλειά που ταιριάζει σ' έναν ποιητή. Ασε που είναι και η μοναδική τέχνη που έχω μάθει. Εμπρός, πάμε. Ερημίτης: Δεν μπορώ να αρνηθώ την πρόταση σου. Το μαύρο μου ψωμί δεν πρόκειται να κρατήσει για πολύ ακόμα. Μετά χαράς να έρθω μαζί σου σε λίγο, αλλά με πέτυχες πάνω που αποτέλειωνα ένα σοβαρό συλλογισμό. Λίγο ακόμα και τελειώνω. Για να μην καθυστερούμε, όμως, σκάψε εσύ εν τω μεταξύ για δόλωμα. Τα σκουλήκια είναι σπάνια στα μέρη αυτά, μια και το χώμα δεν ταΐστηκε ποτέ με κοπριά. Το είδος τους έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Η ψυχαγωγία που προσφέρει το σκάψιμο για δόλωμα είναι σχεδόν ισάξια μ' εκείνη του ψαρέματος, φτάνει βέβαια να μην πεινάς πολύ. Και σήμερα σου παραχωρώ όλη την απόλαυση αυτή. Θα σε συμβούλευα να ξεκινήσεις το σκάψιμο από εκεί κάτω, ανάμεσα στις άγριες φιστικιές, εκεί που βλέπεις να λικνίζεται στον άνεμο το βαλσαμόχορτο. Νομίζω ότι μπορώ να σου εγγυηθώ ένα σκουλήκι για κάθε τρεις φτυαριές, (ρτάνει να ψάξεις καλά ανάμεσα στις ρίζες των χορταριών. Ή αλλιώς, αν προτιμάς να πας λίγο πιο μακριά, κι αυτή δε θα ήταν καθόλου άσχημη ιδέα. Διότι η πείρα μού έχει δείξει ότι ο αριθμός του καλού δολώμα-

296

WALDEN

τος αυξάνεται και ισοδυναμεί με το τετράγωνο της απόστασης. Ο Ερημίτης μόνος: Για να δω: που ειχα μείνει; Σαν να ήταν κάπου εδώ το μυαλό μου, μάλιστα, και ο κόσμος βρισκόταν περίπου σε αυτή τη γωνία... ωραία. Να πάω λοιπόν στον παράδεισο ή να πάω για ψάρεμα; Αν αφήσω στη μεση αυτό μου το συλλογισμό, θα μου παρουσιαστεί άραγε ποτε ξανά μια τόσο καλή ευκαιρία; Έφτασα πιο κοντά από κάθε άλλη φορά στο να βρεθώ μέσα στην ουσία των πραγμάτων. Φοβάμαι ότι οι σκέψεις μου πάνε, πέταξαν πια. Θα τους σφύριζα να επιστρέψουν, αν πίστευα ότι αυτό θα έφερνε κάποιο αποτέλεσμα. Όταν μας προσφέρουν κάτι, είναι ανοησία να απαντάμε «θα το σκείρτώ». Οι σκέψεις μου δεν άφησαν κανένα ίχνος πίσω τους και δεν μπορώ να ξαναβρώ το μονοπάτι απ' όπου είχαν έρθει. Τι σκεςρτόμουν, αλήθεια; Η ανάμνηση είναι θολή. Ας δοκιμάσω τις τρεις εκείνες προτάσεις του Κομφουκίου* που ξέρεις, μπορεί να με ξαναφέρουν στην κατάσταση εκείνη. Μα την αλήθεια, δεν ξέρω αν ήταν για τα σκουπίδια ή έκσταση μοναδική. Να θυμάσαι λοιπόν: για κάθε πράγμα δεν υπάρχει παρά μόνο μία ευκαιρία. Ποιητής: Γιατί, ερημίτη, ήρθες τόσο γρήγορα; Έβγαλα μόνο δεκατρία σκουλήκια, έξω τα μικρά και τα κουτσουρεμένα* όμως κι αυτά κάνουν για τα μικρά ψάρια. Δεν καλύπτουν ολόκληρο το αγκίστρι. Εκείνα τα σκουλήκια του χωρίου παραείναι μεγάλα. Ένας κυπρίνος μπορεί να γευματίσει μια χαρά με ένα από δαΰτα, χωρίς να αγγίξει καν το αγκίστρι. Ερημίτης: Ωραία λοιπόν, πάμε. Τι θα 'λεγες να πηγαίναμε στον ποταμό Κόνκορντ; Έχει πολΰ ψάρι, φτάνει να μην έχει φουσκώσει πολΰ το νερό. Γιατί άραγε τα αντικείμενα που βλέπουμε γΰρω μας να είναι εκείνα που συγκροτούν έναν κόσμο; Γιατί ο άνθρωπος να έχει για γείτονες μόνο αυτά τα είδη ζώων; Λες και μονάχα ένας ποντικός θα μπορούσε να κατοικεί σ' αυτήν εδώ την τρύπα. Φαντάζομαι πως ο Αίσωπος και όλη η παρέα του έχουν χρησιμοποιήσει τα ζώα με τον καλύτερο και πιο ταιριαστό τρόπο, αφού όλα τους κατά μία έννοια

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

297

δεν είναι παρά υποζύγια, που μεταφέρουν κι από ενα κομμάτι των σκέψεων μας. Τα ποντίκια που οτοίχειωναν το σπίτι μου δεν ήταν από τα συνηθισμένα, τα οποία, απ' ό,τι λένε, τα έφεραν στη χώρα αυτή από άλλου, αλλά μια άγρια, ντόπια ράτσα, που δεν τη συναντάς στο χωριό. Έστειλα ένα από αυτά σε κάποιο διακεκριμένο φυσιοδίφη και το βρήκε εξαιρετικά ενδιαφέρον. Τότε που έχτιζα το σπίτι μου, ένα τους είχε τη φωλιά του στα θεμέλιά του και, πριν στρώσω το πάτωμα και σκουπίσω τα πριονίδια, έβγαινε τακτικά και τσιμπολογούσε τα ψίχουλα που μου έπεφταν. Το πιο πιθανό είναι να μην είχε ξαναδεί ποτέ του άνθρωπο. Σύντομα με συνήθισε, έτρεχε πάνω από τα παπούτσια μου και σκαρφάλωνε στα ροΰχα μου. Διέσχιζε με μεγάλη άνεση τους τοίχους του δωματίου, με σπασμωδικές κινήσεις που θύμιζαν σκίουρο. Μια φορά μάλιστα, καθώς καθόμουν ακουμπισμένος με τον αγκώνα μου στον πάγκο, σκαρφάλωσε στο παντελόνι μου ώσπου έ(ρτασε ως το μανίκι μου και άρχισε να τρέχει γΰρω γΰρω από το χαρτί όπου είχα τυλιγμένο το γεΰμα μου, ενώ εγώ το κρατούσα γερά, το άπλωνα και το τραβούσα ξανά πίσω, παίζοντας μαζί του. Όταν τελικά έβγαλα ένα κομμάτι τυρί και το κράτησα ανάμεσα στο δείκτη και τον αντίχειρά μου, πλησίασε και το έφαγε με μικρές μπουκιές, καθισμένο πάνω στην παλάμη μου. Έπειτα καθάρισε με τα μπροστινά του πόδια το πρόσωπό του, σαν μΰγα, κι έφυγε. Πολΰ σύντομα ένας μυγοχάφτης έχτισε τη φωλιά του στην αποθήκη μου κι ένας κοκκινολαίμης τη δική του σ' ένα πεΰκο που φύτρωνε κολλητά στο σπίτι μου και άπλωνε τα κλαδιά του προστατευτικά γΰρω του. Τον Ιούνιο, μια πέρδικα {Tetrao umbellus), η οποία γενικά είναι ντροπαλό πουλί, ερχόταν με τα μικρά της από το δάσος πίσω από το σπίτι και περνούσε μπροστά από το παράθυρό μου, φωνάζοντάς τα και κακαρίζοντας σαν κλώσα, αποδεικνύοντας με τη συμπεριφορά της ότι είναι πράγματι η κλορσα του δάσους. Τα νεογνά σκορπίζουν αμέσως μόλις πλησιάσει άνθρωπος, ακολουθώντας το σήμα της μητέρας τους, σαν να τα παρασύρει ανεμοστρόβιλος. Τόσο πολύ μοιάζουν με ξερά ορύλλα και κλαριά, ώστε πολλοί οδοι-

298

WALDEN

πόροι δεν τα βλέπουν παρά μόνο όταν πλησιάσουν πολΰ κοντά, οπότε ακοΰν το σοΰσουρο της μάνας καθώς απομακρύνεται και τις ανήσυχες κραυγές της ή τη βλέπουν να (ρτερουγιζει για να τραβήξει την προσοχή του ανθρώπου πάνω της και μακριά από τα μικρά της. Κάποιες φορές, μάλιστα, κυλιέται και στριφογυρίζει μπροστά του με τέτοια ζέση, ώστε αυτός δυσκολεύεται προς στιγμή να καταλάβει τι πλάσμα είναι αυτό που συνάντησε στο δρόμο του. Τα νεογνά μένουν ακίνητα και χαμηλώνουν ώσπου γίνονται ένα με το έδαφος ή κρΰβουν τα κεφάλια τους κάτω από ένα φΰλλο και δεν προσέχουν τίποτε άλλο παρά τις οδηγίες που τους δίνει η μάνα τους από απόσταση. Και όσο και να τα πλησιάσει ο άνθρωπος, δεν ξανατρέχουν, για να μην προδοθούν. Μπορεί ακόμα και να τα πατήσει ή να πέσει πάνω τους το βλέμμα του χωρίς να τα αντιληφθεί. Έ χ ω κρατήσει μερικά στις παλάμες μου και το μόνο που έκαναν ήταν να παραμείνουν εκεί ακίνητα, χωρίς φόβο και τρεμούλιασμα, υπακούοντας στη μάνα τους και στο ένστικτό τους. Τόσο τέλειο είναι το ένστικτο αυτό, ώστε μια φορά, καθώς τα ακουμπούσα ξανά κάτω στα φύλλα και ένα έπεσε κατά λάθος στο πλάι, ύστερα από δέκα λεπτά το βρήκα στην ίδια ακριβώς θέση, μαζί με τα υπόλοιπα. Δεν είναι καθόλου ανώριμα, όπως τα νεογνά των περισσότερων πουλιών, αλλά πιο ανεπτυγμένα και μικρομέγαλα ακόμα και από τα κοτόπουλα. Όποιος αντικρίσει μια φορά την απίστευτα ώριμη αλλά ταυτόχρονα αθώα έκφραση των ορθάνοιχτων και γαλήνιων ματιών τους δεν την ξεχνά ποτέ του. Μια υψηλή νοημοσύνη μοιάζει να καθρεςρτίζεται μέσα τους. Η έκφρασή τους δείχνει όχι μόνο την αθωότητα της βρεφικής ηλικίας, αλλά και μια σοφία που την έχει αναδείξει η εμπειρία. Τα μάτια αυτά δε γεννήθηκαν όταν γεννήθηκαν και τα πουλιά, αλλά απέκτησαν το καθρέφτισμά τους από τον ουρανό. Το δάσος δεν κρύβει άλλο τέτοιο πολύτιμο πετράδι. Δεν έχει συχνά την τύχη ο οδοιπόρος να κοιτάξει στα βάθη μιας τέτοιας λαμπερής πηγής. Ο ανίδεος ή ασυνείδητος κυνηγός συχνά πυροβολεί τη μάνα σε τέτοιες περιστάσεις, αφήνοντας τα μικρά να γίνουν θηράματα κάποιου αρπακτικού ζώου ή πουλιού, ή να πεθάνουν και να γίνουν σιγά σιγά

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

299

ένα με τα σάπια φύλλα που τόσο πολΰ τους μοιάζουν. Λένε πως, αν έχει κλωσήσει κότα το αυγό τους και δεν έχουν γνωρίσει την πραγματική τους μάνα, την πρώτη φορά που θα ακούσουν κάποιο θόρυβο σκορπίζουν και χάνονται για πάντα, γιατί δεν υπάρχει η κραυγή της μητέρας τους να τα καλέσει ξανά κοντά της. Αυτές λοιπόν ήταν οι κότες και τα κοτόπουλά μου. Είναι εντυπωσιακό αν σκεορτεί κανείς πόσα πλάσματα ζουν άγρια κι ελεύθερα, κρυμμένα στο δάσος, κι όμως τόσο κοντά στους ανθρώπινους οικισμούς, που την ύπαρξή τους μονάχα οι κυνηγοί την υποπτεύονται. Πόσο απομονωμένη καταφέρνει και ζει η βίδρα στην περιοχή αυτή! Φτάνει το ένα μέτρο και τριάντα εκατοστά μήκος, ψηλή όσο ένα μικρό αγόρι, συχνά χωρίς να την έχει αντικρίσει μάτι ανθρώπου. Παλαιότερα είχα δει ρακούν στο δάσος πίσω από το σπίτι μου και εξακολουθούσα για καιρό να ακούω το κλάμα τους τη νύχτα. Συνήθως τα μεσημέρια, μετά το (ρύτεμα, ξεκουραζόμουν μια δυο ώρες στον ίσκιο, έτρωγα και διάβαζα λιγάκι κοντά σε μια πηγή, που τροφοδοτούσε με νερό ένα βάλτο και ένα ρυάκι και ξεπηδούσε κάτω από το λόφο του Μπρίστερ, μισό μίλι από το χωράφι μου. Έφτανα εκεί περνώντας από μια σειρά μικρά, κατάφυτα φαράγγια, γεμάτα νεαρά πεύκα, που κοντά στην πηγή δημιουργούσαν δάσος. Εκεί, σ' ένα κρυφό και σκιερό σημείο, κάτω από μια πυκνή λευκή πεύκη, καθόμουν στο καθαρό και καταπράσινο γρασίδι. Είχα σκάψει ο ίδιος μια γούρνα, απ' όπου έβγαζα έναν κουβά καθαρό νερό προσέχοντας να μην τη λασπώνω κι εκεί πήγαινα σχεδόν κάθε μέρα το μεσοκαλόκαιρο, την ώρα που η λίμνη ήταν πιο ζεστή. Εκεί οδηγούσε και μια μπεκάτσα τα μικρά της για να σκάψουν στη λάσπη για σκουλήκια, πετώντας τριάντα εκατοστά από πάνω τους, καθώς εκείνα έτρεχαν σε φάλαγγα. Μόλις όμως με αντιλαμβανόταν, άφηνε τα μικρά της κι άρχιζε να κάνει κύκλους γύρω μου, πλησιάζοντας όλο και πιο πολύ, ώσπου έφτανε περίπου ενάμισι μέτρο μακριά μου, κάνοντας πως έχει σπάσει φτερά και πόδια για να τραβήξει την προσοχή μου πάνω της και μακριά από τα μικρά της, τα οποία ήδη είχαν ξαναρχίσει την παρέλασή τους με λεπτές και νευρικές κραυγές, σε

300

WALDEN

μονή σειρά, διασχίζοντας το βάλτο, όπως τους πρόσταζε η μάνα τους. Άλλες φορές πάλι άκουγα τα τσιρίγματα των μικρών χωρίς να βλέπω τη μάνα. Εκεί, πάνω από την πηγή, κάθονταν τα τρυγόνια ή φτερούγιζαν πάνω από το κεφάλι μου, στις ορυλλωσιές των ρόμπολων, πηγαίνοντας από το ένα κλαρί στο άλλο. Έβλεπα συχνά έναν κόκκινο σκίουρο να κατηφορίζει όλο περιέργεια το κλαδί ενός δέντρου εκεί κοντά. Αρκεί να καθίσει κανείς ακίνητος αρκετή ώρα σε κάποιο καλό σημείο του δάσους και θα δει όλους τους κατοίκους του να περνούν από εκεί και να κάνουν γνωστή την παρουσία τους, ο καθένας με τη σειρά του. Έγινα επίσης μάρτυρας κάποιων συμβάντων με λιγότερο ειρηνικό χαρακτήρα. Μια μέρα, όταν πήγα στο σωρό μου με τα ξΰλα, ή μάλλον στο σωρό μου με τα απομεινάρια δέντρων, παρατήρησα δυο μεγάλα μυρμήγκια, το ένα κόκκινο, το άλλο μαΰρο και πολΰ μεγαλύτερο, με μήκος σχεδόν ενάμισι εκατοστό, να παλεύουν άγρια. Μόλις γραπώνονταν δε χαλάρωναν τη λαβή τους, αλλά πάλευαν και κυλιόνταν χωρίς διακοπή πάνω στα πριονίδια που ήταν σκορπισμένα ολόγυρα. Κοιτάζοντας πιο προσεκτικά, είδα με μεγάλη μου έκπληξη ότι όλη η περιοχή ήταν γεμάτη με παρόμοιους πολεμιστές, ότι δεν επρόκειτο για duellum, αλλά για bellum. * Ήταν ένας πόλεμος ανάμεσα σε δυο φυλές μυρμηγκιών, τα κόκκινα εναντίον των μαύρων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δυο κόκκινα πάλευαν με ένα μαΰρο. Όλοι οι λόφοι και όλες οι κοιλάδες του σημείου όπου φυλούσα τα καυσόξυλά μου ήταν γεμάτοι από τις στρατιές αυτές των Μυρμιδόνων και στο έδαφος κείτονταν ήδη αμέτρητοι νεκροί και ετοιμοθάνατοι, κόκκινοι και μαύροι. Πρόκειται για το μοναδικό πόλεμο στον οποίο έχω ποτέ μου παραστεί, για το μοναδικό πεδίο μάχης στο οποίο έχω ποτέ πατήσει το πόδι μου όσο μαινόταν ακόμα η μάχη. Ήταν ένας εμφύλιος πόλεμος αλληλοεξόντωσης: από τη μία οι κόκκινοι δημοκρατικοί, από την άλλη οι μαύροι ιμπεριαλιστές. Παντού τριγύρω πολεμούσαν μέχρι θανάτου, χωρίς τον παραμικρό θόρυβο και με αποφασιστικό* Duellum: μονομαχία, bellum: μάχη. (Σ.τ.Μ.)

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

301

τητα πολΰ μεγαλύτερη από εκείνη των ανθρώπων. Παρακολούθησα ένα ζευγάρι να παλεύει σφιχταγκαλιασμένο σε μια μικρή ηλιόλουστη κοιλάδα ανάμεσα στα ξΰλα. Ήταν μεσημέρι, κι όμως ήξερα ότι θα πολεμούσαν ώσπου να δύσει ο ήλιος ή ώσπου ο ένας από τους δυο να χάσει τη ζωή του. Ο πιο μικρόσωμος κόκκινος πολεμιστής είχε μαγκώσει σαν σε μέγγενη τον αντίπαλό του από την μπροστινή άρθρωση και δεν έπαυε οΰτε στιγμή να δαγκώνει τη μία από τις κεραίες του κοντά στη ρίζα, έχοντας ήδη κόψει την πρώτη. Εκείνος, από την άλλη, πιο μεγαλόσωμος και πιο δυνατός, τον τίναζε πέρα δώθε και, όπως είδα πλησιάζοντας πιο κοντά, του είχε ήδη αποσπάσει αρκετά άκρα. Πάλευαν με μεγαλύτερο πείσμα και από τα μπουλντόγκ ακόμα. Κανείς από τους δυο δεν έδειχνε την παραμικρή διάθεση για υποχώρηση. Ήταν προφανές πως η πολεμική τους ιαχή ήταν «νίκη ή θάνατος». Εν τω μεταξύ, ένα μοναχικό κόκκινο μυρμήγκι πλησίαζε από τη μια πλαγιά της κοιλάδας, προφανώς γεμάτο ενθουσιασμό που είτε είχε ξαποστείλει τον αντίπαλό του είτε δεν είχε ακόμη λάβει μέρος στη μάχη. Μάλλον το δεύτερο, γιατί δε φαινόταν να έχει χάσει οΰτε ένα πόδι. Ήταν φανερό ότι επρόκειτο για ένα από εκείνα που η μητέρα τους τα είχε αποχαιρετήσει με τη φράση «ή ταν ή επί τας». Ή αλλιώς, σαν άλλος Αχιλλέας, η μήνις του τον είχε ως τότε κρατήσει μακριά από τη μάχη και τώρα κατέφθανε για να πάρει εκδίκηση για τον Πάτροκλό του. Έμεινε για λίγο να παρατηρεί την άνιση μάχη από μακριά - αφού τα μαύρα μυρμήγκια είχαν σχεδόν διπλάσιο μέγεθος από τα κόκκινα - κι έπειτα πλησίασε με γοργό βήμα και στάθηκε προσοχή κοντά στους δύο μαχόμενους. Στη συνέχεια, δράττοντας την πρώτη ευκαιρία που του παρουσιάστηκε, όρμησε πάνω στο μαύρο πολεμιστή και άρχισε να τον δαγκώνει στο δεξί μπροστινό πόδι, αφήνοντάς τον να διαλέξει κάποιο από τα δικά του μέλη. Κι έτσι οι μαχόμενοι είχαν γίνει πια τρεις, ενωμένοι μέχρι θανάτου, κολλημένοι θαρρείς με ένα νέο, επαναστατικό είδος κόλλας που ξεπερνούσε κάθε άλλη σε δύναμη. Δε θα είχα απορήσει καθόλου αν ανακάλυπτα ότι καθεμιά από τις δυο αντίπαλες στρατιές είχε τη στρατιωτική της μπάντα τοποθετημένη πάνω σε κάποιο κο-

302

WALDEN

vtlvd κομματάκι ξΰλου, να παίζει τον εθνικό της ΰμνο όσο διαρκούσε η μάχη για να ενθαρρύνει τους διστακτικούς πολεμιστές και να τονώσει το ηθικό των ετοιμοθάνατων. Κι εγώ ο ίδιος έπιασα τον εαυτό μου να νιώθει κάποιον ενθουσιασμό, σαν να επρόκειτο για μάχη μεταξύ ανθρώπων. Όσο περισσότερο το εξετάζει κανείς, τόσο λιγότερες διαφορές ανακαλύπτει. Το σίγουρο είναι ότι καμία από τις μάχες που έχει καταγραφεί στην ιστορία του Κόνκορντ, για να μην πω ολόκληρης της Αμερικής, δεν μπορεί να συγκριθεί με τη μάχη εκείνη των μυρμηγκιών, είτε ως προς τους αριθμούς των αντιπάλων είτε ως προς τον πατριωτισμό και τον ηρωισμό που επέδειξαν. Το πλήθος των πολεμιστών και το μέγεθος της σφαγής την έκανε ισάξια με τις μάχες του Άουστερλιτς και της Δρέσδης.* Κι όσο για την περίφημη μάχη του Κόνκορντ, τι να πει κανείς! Δυο νεκροί από την πλευρά των πατριωτών και ένας τραυματίας, ο Λούθερ Μπλάνσαρντ! Ενώ εδώ, το καθένα από τα μυρμήγκια ήταν ένας νέος Μπάτρικ** - «Πυρ! Για όνομα του Θεού, πυρ!» - και χιλιάδες είχαν τη μοίρα του Ντέιβις και του Χόσμερ.*** Ούτε ένας μισθοφόρος δεν υπήρχε εδώ. Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι μάχονταν για κάποια αρχή, όπως έκαναν οι πρόγονοί μας, και όχι για να αποφύγουν να πληρώσουν μερικές πενταροδεκάρες φόρο για το τσάι τους.**** Και τα αποτελέσματα της μάχης αυτής θα είναι τουλάχιστον το ίδιο σημαντικά και αξιομνημόνευτα για εκείνους τους οποίους αφορά, όσο κι αυτά της μάχης του Μπάνκερ Χιλ.***** Πήρα το ξύλο πάνω στο οποίο πάλευαν τα τρία μυρμήγκια που περιέγραψα παραπάνω, το μετέφερα στο σπίτι μου και το τοποθέτησα κάτω από ένα ποτήρι στο περβάζι του παραθύρου, για να παρα* Δυο από τις πιο αιματηρές ναπολεόντειες μάχες. (Σ.τ.Μ.) ** John Buttrick: ο διοικητής των Αμερικανών πατριωτών στη μάχη του Κόνκορντ, στις 19 Απριλίου 1775. (Σ.τ.Μ.) *** Οι δύο Αμερικανοί που σκοτώθηκαν στη μάχη του Κόνκορντ. {Σ.τ.Μ.) **** Σαρκαστική αναφορά σε μία από τις αφορμές της αμερικανικής επανάοταοτης. (Σ.τ.Μ) ***** Τοποθεσία μιας μάχης του πολέμου της αμερικανικής ανεξαρτησίας (Σ.τ.Μ.)

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

303

τηρήσω την εξέλιξη. Πλησιάζοντας ένα μικροσκόπιο στο πρώτο κόκκινο μυρμήγκι, διαπίστωσα ότι, παρ' όλο που δεν ειχε πάψει να δαγκώνει το πλησιέστερο μπροστινό πόδι του αντιπάλου του και είχε καταφέρει να αποκόψει και τη δεύτερη κεραία του, το δικό του στήθος ήταν σκισμένο, αφήνοντας έκθετα τα εσωτερικά του όργανα στα σαγόνια του μαΰρου πολεμιστή, ο θώρακας του οποίου προφανώς ήταν πολΰ σκληρός για να μπορέσει να διαρρηχθεί - και οι μαύροι γρανάτες των ματιών του έλαμπαν με την αγριάδα εκείνη που μονάχα η μάχη μπορεί να προκαλέσει. Συνέχισαν την πάλη τους για μισή ώρα ακόμα και, όταν ξανακοίταξα, είδα ότι ο μαύρος στρατιώτης είχε αποκόψει τα κεφάλια και των δύο αντιπάλων του. Τα ζωντανά ακόμα κεφάλια κρέμονταν στα πλευρά του, σαν φρικτά τρόπαια στη σέλα κάποιου έφιππου πολεμιστή. Το καθένα τους κρατιόταν προφανώς μαγκωμένο στο σώμα του με την ίδια δυνατή δαγκωματιά, ενώ αυτός προσπαθούσε αδύναμα να τα ξεφορτωθεί, έχοντας απομείνει κι ο ίδιος χωρίς κεραίες και με το υπόλειμμα ενός μόνο ποδιού. Τελικά, έπειτα από μισή ώρα ή και παραπάνω, τα κατάφερε. Σήκωσα το ποτήρι κι αμέσως πλησίασε την άκρη του περβαζιού και χάθηκε πέφτοντας. Αν επέζησε τελικά και αν πέρασε τις μέρες που του απέμεναν σε κάποιο νοσοκομείο ανάπηρων βετεράνων, αυτό δεν το γνωρίζω. Πάντως δε νομίζω να ήταν σε θέση να προσφέρει κανενός είδους υπηρεσίες στην πατρίδα του από εκεί και πέρα. Ποτέ δεν έμαθα ποια από τις δύο πλευρές νίκησε, ούτε και ποια ήταν η αιτία του πολέμου. Όμως για όλη την υπόλοιπη ημέρα ένιωθα έξαψη και οδύνη, σαν η άγρια και αιματηρή μάχη της οποίας είχα γίνει μάρτυρας μπροστά στην πόρτα του σπιτιού μου να ήταν ανθρώπινη. Ο Κίρμπι και ο Σπενς στο βιβλίο τους Εισαγωγή στην εντομολσγία αναφέρουν ότι μάχες μεταξύ μυρμηγκιών παρατηρούνται από αρχαιοτάτων χρόνων, με καταγραμμένες μάλιστα και τις ημερομηνίες διεξαγωγής τους, αν και, όπως ισχυρίζονται, από τους σύγχρονους μονάχα ο Ιμπέρ* φαίνετοχι να έχει παραστεί σε κάποια τέτοια. «Ο * Pierre Huber (1777-1840): Γάλλος εντομολόγος. (Ζτ.Μ)

304

WALDEN

Ενέα Σίλβιο*», γράφουν, «αφοΰ κάνει μια εμπεριστατωμένη αναφορά σε μια τέτοια μάχη, η οποία είχε διεξαχθεί με εξαιρετικό πείσμα ανάμεσα σε μια μικρόσωμη και σε μια μεγαλόσωμη φυλή μυρμηγκιών στον κορμό μιας αχλαδιάς», προσθέτει ότι «η μάχη αυτή έλαβε χώρα κατά τη θητεία του πάπα Ευγένιου Δ', παρουσία του Νίκολας Πιστοριένσις, διακεκριμένου δικηγόρου, ο οποίος διηγήθηκε ολόκληρο το ιστορικό της με τη μεγαλύτερη πιστότητα». Μια περίπτωση παρόμοιων εχθροπραξιών μεταξύ μεγαλόσωμων και μικρόσωμων μυρμηγκιών έχει καταγράψει και ο Όλαους Μάγκνους**, μετά τη λήξη των οποίων, απ' ό,τι λέει, τα μικρόσωμα, που είχαν βγει νικητές, έθαψαν τα πτώματα των στρατιωτών τους, αφήνοντας αντίθετα τα πτώματα των γιγάντιων εχθρών τους βορά για τα πουλιά. Το περιστατικό αυτό συνέβη λίγο πριν από την εκδίωξη του τυράννου Χριστιανού Β' από τη Σουηδία. Η μάχη της οποίας υπήρξα μάρτυρας εγώ έλαβε χώρα κατά την προεδρεία Πολκ***, πέντε χρόνια πριν από την ψήφιση του νόμου του Γουέμπστερ για τους φυγάδες σκλάβους.**** Πολλά ατσοΰμπαλα σκυλιά του χωρίου, ικανά μονάχα να βρίσκουν τα ίχνη κάποιας χελώνας στο κελάρι των τροφίμων, περνούσαν το χρόνο τους στο δάσος, εν αγνοία του αφεντικού τους, μυρίζοντας μάταια παλιές φωλιές από αλεπούδες και τρύπες από μαρμότες. Αρκετές φορές ακολουθούσαν κάποιον άλλο, πιο ξύπνιο και μικρόσωμο κοπρίτη, που μάλλον ήταν πιο ικανός στο να τρομάζει τους κατοίκους του δάσους, ο οποίος ελισσόταν σβέλτα ανάμεσα στους θάμνους και τα δέντρα, με αποτέλεσμα σύντομα να ξεμένουν πολύ

* Το όνομα του πάπα Πίου Β' (1405-1464). (Σ.τ.Μ.) ** Olaus Magnus (1490-1558): Σουηδός ιστορικός και αρχιεπίσκοπος της Ουψάλα. (Σ.τ.Μ.) *** James Polk (1795-1849): 11ος πρόεδρος των ΗΠΑ. (Σ.τ.Μ.) **** Νόμος που εισήγαγε ο γερουσιαστής Ντανιέλ Γουέμπστερ το 1850, ο οποίος υποχρέωνε κάθε αστυνομικό των ΗΠΑ να συλλαμβάνει οποιονδήποτε μαΰρο ήταν ύποπτος ως σκλάβος ορυγάς και ο οποίος ενέτεινε τη ρήξη μεταξύ βόρειων και νότιων πολιτειών. (2".τ.Μ.)

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

305

πισω του. Γάβγιζαν λοιπόν απειλητικά προς τη μεριά κάποιου μικρού σκίουρου που είχε εμφανιστεί σ' ένα κλαδί για να δει τι συμβαίνει κι έπειτα έτρεχαν μακριά, λυγίζοντας τους θάμνους με το βάρος τους, πιστεύοντας ότι βρίσκονται στα ίχνη κάποιου αδέσποτου γέρβιλλου ή άλλου τρωκτικού. Μια φορά είδα, με μεγάλη μου έκπληξη, μια γάτα να προχωρά κατά μήκος της πετρώδους όχθης της λίμνης. Μου έκανε εντύπωση, μια και τα ζώα αυτά σπανίως απομακρύνονται από το σπίτι τους. Κι εκείνη πάντως δε φάνηκε να εκπλήσσεται λιγότερο. Παρ' όλα αυτά, ακόμη και ο μεγαλύτερος σπιτόγατος, που δεν κάνει όλη μέρα τίποτ' άλλο από το να ξαπλώνει στο χαλί, μόλις βρεθεί στο δάσος δείχνει να αισθάνεται σαν στο σπίτι του και έτσι κλεφτά κι αθόρυβα όπως κινείται, μοιάζει πιο ντόπιος και από τους μόνιμους κατοίκους του δάσους. Μια άλλη φορά, όταν είχα πάει να μαζέψω βατόμουρα, συνάντησα μια γάτα με τα μικρά της στην ερημιά, στ' αλήθεια άγρια, κι αυτή και τα γατάκια της. Όλα τους μόλις με είδαν μιμήθηκαν τη μητέρα τους: καμπούριασαν τη ράχη τους και άρχισαν να με απειλούν δείχνοντας τα δόντια τους. Λίγα χρόνια πριν έρθω να μείνω στο δάσος, σε ένα από τα αγροτόσπιτα του Λίνκολν που βρίσκονται πιο κοντά στη λίμνη, εκείνο του κυρίου Γκίλιαν Μπέικερ, ζούσε, καθώς λένε, μια «φτερωτή γάτα». Όταν πέρασα να τη δω τον Ιούνιο του 1842 έλειπε για κυνήγι στο δάσος, κατά πώς συνήθιζε, και η ιδιοκτήτριά της (δεν είμαι σίγουρος αν η γά< τα ήταν αρσενική ή θηλυκή, γι' αυτό και χρησιμοποιώ το συνηθέστερο, θηλυκό γένος) μου είπε ότι είχε εμφανιστεί στην περιοχή λίγο παραπάνω από ένα χρόνο πριν, τον Απρίλιο, και ότι τελικά την πήραν στο σπίτι. Μου είπε ακόμα ότι είχε χρώμα σκούρο καφετί προς το γκρίζο, ένα λευκό σημάδι στο λαιμό, λευκά πόδια και μια μεγάλη φουντωτή ουρά, σαν της αλεπούς. Το χειμώνα η γούνα της πύκνωνε και άπλωνε στα πλευρά της, σχηματίζοντας κάτι σαν φτερούγες, με μήκος είκοσι πέντε με τριάντα εκατοστά και πλάτος έξι. Κάτω από το σαγόνι της το τρίχωμα σχημάτιζε μια τούφα, με την επάνω πλευρά φουντωτή και την κάτω συμπαγή σαν τσόχα. Την άνοιξη οι αποςρύσεις αυτές έπε(ρταν. Μου έδωσαν ένα ζευγάρι τέτοια «(ρτερά», τα

306

WALDEN

οποία έχω ακόμα. Δεν έχουν πάνω τους το παραμικρό ίχνος μεμβράνης. Κάποιοι πίστευαν ότι η γάτα εκείνη ήταν κατά ένα μέρος ιπτάμενος σκίουρος ή κάποιο άλλο άγριο ζώο, πράγμα που δεν αποκλείεται καθόλου, μια και, συμφωνά με τους ορυσιοδίφες, από την ένωση της νυφίτσας και της σπιτικής γάτας μπορούν να γεννηθούν καρπερά υβρίδια. Αυτό θα ήταν το πιο κατάλληλο είδος γάτας για μένα, αν ήθελα μια γάτα. Διότι, γιατί να μην είναι και η γάτα του ποιητή φτερωτή, όπως και το άλογό του; Το φθινόπωρο έρχονταν οι βουτηχτάρες {Colymbus glacialis), όπως συνήθως, για να περάσουν την περίοδο της πτερόρροιάς τους και να κολυμπήσουν στη λίμνη, κάνοντας όλο το δάσος να αντηχεί με το άγριο γέλιο τους νωρίς το πρωί, πριν ακόμα σηκωθώ από το κρεβάτι. Μόλις διαδοθούν τα πρώτα νέα του ερχομού τους, όλοι οι μεγάλοι κυνηγοί ξεσηκώνονται, ανεβαίνουν στα κάρα τους ή ξεκινούν με τα πόδια, με τις ακριβές καραμπίνες τους, τις κωνικές σφαίρες και τα κιάλια τους. Καταφθάνουν μέσα από το δάσος θροΐζοντας σαν φύλλα φθινοπωρινά, δέκα τουλάχιστον άνδρες για κάθε πουλί. Κάποιοι στήνονται στη μια πλευρά της λίμνης, κάποιοι στην άλλη, αφού το καημένο το πουλί δεν μπορεί να είναι πανταχού παρόν. Αν βουτήξει εκεί, θα πρέπει λογικά να αναδυθεί από εδώ. Να όμως που σηκώνεται ο καλός άνεμος του Οκτώβρη, κάνοντας τα φύλλα να τρέμουν και την επιφάνεια του νεροΰ να κυματίζει, έτσι που να μην μπορούν οι εχθροί της βουτηχτάρας οΰτε να τη δουν οΰτε να την ακούσουν, κι ας σαρώνουν με τα κιάλια τους τη λίμνη, κι ας αναστατώνουν όλο το δάσος με τις τουφεκιές τους. Τα κύματα υψώνονται γενναιόδωρα και σκάνε θυμωμένα, παίρνοντας το μέρος όλων των πουλιών της λίμνης, και οι καημένοι οι κυνηγοί μας αναγκάζονται να γυρίσουν στο χωριό με την ουρά στα σκέλια, στα μαγαζιά και στις δουλειές τους που άφησαν στη μέση. Όμως, δυστυχώς, πολύ συχνά το κυνήγι τους στέφεται από επιτυχία. Πολλές φορές, όταν έβγαινα νωρίς το πρωί για να φέρω έναν κουβά νερό, έβλεπα το αρχοντικό εκείνο πουλί να απομακρύνεται από τον όρμο της λίμνης που βρισκόταν κοντά στο σπίτι μου, λίγα μέτρα μακριά. Αν προσπαθούσα

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

307

να το ακολουθήσω με τη βάρκα για να δω τους ελιγμούς του, θα βουτούσε στο νερό και θα χανόταν για τα καλά από τα μάτια μου και δε θα το ξανάβλεπα παρά μόνο πολλές ώρες αργότερα. Όμως όσο παρέμενε στην επιφάνεια δεν μπορούσε να μου παραβγεί. Γι' αυτό και συνήθως, μόλις αντιλαμβανόταν την παρουσία μου, εξαφανιζόταν τάχιστα. Έ ν α εξαιρετικά ήρεμο απόγευμα του Οκτώβρη - μια από εκείνες τις ημέρες που συνήθως βλέπεις τις βουτηχτάρες να κάθονται στην επιφάνεια των λιμνών, σαν το χνούδι της γαλατσίδας - καθώς κωπηλατούσα κατά μήκος της βόρειας ακτής και αφού είχα ψάξει πολλή ώρα να βρω ένα από τα πουλιά αυτά, ξαφνικά ένα που αρμένιζε από την όχθη προς το κέντρο της λίμνης μερικά μέτρα μονάχα μακριά μου προδόθηκε από το άγριο γέλιο του. Το κυνήγησα και αμέσως βούτηξε, αλλά όταν αναδύθηκε ήμασταν πιο κοντά ο ένας στον άλλο. Βούτηξε ξανά, αλλά εγώ υπολόγισα λάθος την κατεύθυνση που θα έπαιρνε και, όταν αναδύθηκε για δεύτερη φορά, η απόσταση μεταξύ μας ήταν περίπου διακόσια πενήντα μέτρα, αφού είχα βοηθήσει κι εγώ από τη μεριά μου να απομακρυνθούμε ο ένας από τον άλλο. Γι' άλλη μια φορά γέλασε δυνατά και για αρκετή ώρα, κι αυτή τη φορά είχε καλό λόγο. Έκανε τόσο πονηρούς ελιγμούς, που μου ήταν αδύνατο να το πλησιάσω παραπάνω από τριάντα μέτρα. Κάθε φορά που ξανάβγαινε στην επιφάνεια έστρεφε το κεφάλι του δεξιά αριστερά, παρατηρώντας ψύχραιμα νερό και στεριά και, απ' ό,τι φαινόταν, διάλεγε την πορεία που θα ακολουθούσε, έτσι ώστε να αναδυθεί σε κάποιο σημείο με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη έκταση νερού γύρω του και όσο το δυνατόν μακρύτερα από τη βάρκα. Ήταν εκπληκτικό το πόσο γρήγορα έπαιρνε και εκτελούσε την απόφαση του. Με οδήγησε αμέσως στην πιο φαρδιά μεριά της λίμνης και δεν μπορούσα να τη διώξω από εκεί όσο κι αν προσπαθούσα. Ενώ το πουλί αναλογιζόταν την επόμενη κίνηση του, εγώ από τη μεριά μου προσπαθούσα να διαβάσω τη σκέψη του. Ήταν ένα όμορφο παιχνίδι πάνω στη λεία επιφάνεια της λίμνης: άνθρωπος εναντίον βουτηχτάρας. Ξαφνικά, το πιόνι του αντιπάλου σου εξαφανίζεται κάτω από τη σκακιέρα

308

WALDEN

και το ζητούμενο είναι να τοποθετήσεις το δικό σου πιόνι όσο το δυνατόν πιο κοντά στο σημείο όπου θα εμφανιστεί το δικό του. Κάποιες φορές το πουλί αναδυόταν εντελώς απρόσμενα από την αντίθετη πλευρά της βάρκας, έχοντας περάσει προφανώς από κάτω της. Τόσο μεγάλη αντοχή είχε και τόσο ακούραστο ήταν, ώστε ακόμα και όταν είχε απομακρυνθεί πολΰ, δε δίσταζε να βουτήξει ξανά. Και τότε κανείς δεν μπορούσε να διαπιστώσει σε ποιο σημείο κάτω από την ατάραχη επιφάνεια μπορεί να κολυμπούσε σαν ψάρι, γιατί και αντοχή και ικανότητα διέθετε για να επισκεφθεί ακόμα και το πιο βαθύ σημείο της λίμνης. Λένε πως έχουν πιάσει βουτηχτάρες στις λίμνες της Νέας Υόρκης σε βάθος είκοσι πέντε μέτρων με αγκίστρια που είχαν δολώσει για πέστροφες - και η λίμνη Ουόλντεν είναι ακόμα πιο βαθιά. Πόση έκπληξη πρέπει να νιώθουν τα ψάρια βλέποντας τον παράξενο αυτό επισκέπτη, να κολυμπάει με ταχύτητα ανάμεσα στα κοπάδια τους! Κι όμως, έδειχνε να γνωρίζει το δρόμο της κάτω από το νερό με την ίδια σιγουριά που τον γνώριζε και στην επιφάνεια. Εκτός αυτού, στο βυθό κολυμπούσε πολύ πιο γρήγορα. Μια δυο φορές είδα ένα ανεπαίσθητο κυματάκι στο σημείο όπου πλησίαζε την επιφάνεια για να αναδυθεί ξανά, βγάζοντας για λίγο μόνο το κεφάλι της για να κάνει αναγνώριση εδάφους κι έπειτα να ξαναβουτήξει αμέσως. Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι το καλύτερο που είχα να κάνω ήταν να ξαποστάσω πάνω στα κουπιά μου και να περιμένω τις επανεμφανίσεις της, παρά να προσπαθώ να υπολογίσω πού θα αναδυόταν ξανά. Γιατί πολύ συχνά, ενώ είχα στραμμένη όλη μου την προσοχή στην επιφάνεια από τη μια πλευρά της βάρκας, με ξάφνιαζε το απόκοσμο γέλιο της που ακουγόταν από πίσω μου. Μα γιατί, αφού επιδείκνυε τόση πανουργία, κάθε φορά που έβγαινε στην επιφάνεια πρόδιδε την παρουσία της με το δυνατό αυτό γέλιο; Δεν έφτανε το ολόλευκό της στήθος που φαινόταν από μακριά; Τι χαζή βουτηχτάρα, είπα μέσα μου. Έ ν α ακόμα στοιχείο που την πρόδιδε ήταν ο παφλασμός του νερού τη στιγμή που αναδυόταν. Ύστερα από μία ώρα παιχνιδιού, έμοιαζε το ίδιο ακούραστη, βουτούσε το ίδιο πρόθυμα και κολυμπούσε ακόμα πιο μακριά απ' ό,τι στην αρχή.

ΑΓΡΙΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ

309

Ήταν εκπληκτικό το πόσο ατάραχα αρμένιζε μακριά μόλις αναδυόταν στην επιφάνεια, κωπηλατώντας μονάχα με τα μεμβρανώδη πόδια της. Η συνηθισμένη της φωνή ήταν εκείνο το δαιμονικό γέλιο, που έμοιαζε κάπως με την κραυγή της νερόκοτας. Κάποιες φορές όμως, όταν είχε καταφέρει να με ξεγελάσει τελείως, ξαναβγαίνοντας στην επιφάνεια πολΰ μακριά μου, έβγαζε ένα μακρόσυρτο, αλλόκοτο ουρλιαχτό, που θύμιζε περισσότερο αλΰχτημα λΰκου παρά κραυγή πουλιού. Μου έφερνε στο μυαλό την εικόνα ενός άγριου ζώου που χαμηλώνει τη μουσούδα του στο έδαφος και ουρλιάζει γοερά. Αυτή ήταν η κραυγή του - ίσως ο πιο άγριος ήχος που ακούγεται ποτέ στην περιοχή αυτή, που κάνει όλα τα δάση να αντηχούν. Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι πρέπει να γελούσε κοροϊδεύοντας τις προσπάθειές μου, σίγουρη για την πονηριά και την αντοχή της. Παρ' όλο που ως αυτή την ώρα ο ουρανός είχε σκεπαστεί με σύννεφα, η λίμνη ήταν τόσο ατάραχη, ώστε διέκρινα καθαρά τα σημεία όπου τάραζε την επιφάνεια καθώς αναδυόταν, ακόμα και όταν δεν την άκουγα. Το λευκό της στήθος, η άπνοια και η ηρεμία του νερού, όλα αυτά ήταν εναντίον της. Με τα πολλά, αφού αναδύθηκε καμιά διακοσαριά μέτρα μακριά μου, έβγαλε ένα από εκείνα τα μακρόσυρτα ουρλιαχτά, σαν να καλούσε το θεό των βουτηχτάρων να τη βοηθήσει. Αμέσως σηκώθηκε ένας άνεμος από τα ανατολικά, που έκανε την επιφάνεια της λίμνης να κυματίσει και γέμισε όλη την ατμόσφαιρα με υγρασία. Εντυπωσιάστηκα* μου φάνηκε ότι ήταν η απάντηση στις προσευχές του πουλιού, ότι ο θεός του είχε θυμώσει μαζί μου. Έτσι το άφησα να εξαφανιστεί πέρα μακριά, στην ταραγμένη λίμνη. Τις φθινοπωρινές ημέρες καθόμουν και παρακολουθούσα ώρες ατέλειωτες τις αγριόπαπιες να κόβουν βόλτες πέρα δώθε και να κολυμπούν καταμεσής στη λίμνη, διατηρώντας πάντα μεγάλη απόσταση από μένα - κόλπα που μάλλον θα έχουν λιγότερη ανάγκη να εφαρμόζουν στους έρημους βάλτους της Λουιζιάνα. Όταν αναγκάζονταν να απογειωθούν, μερικές φορές έκαναν κύκλους σε μεγάλο ύψος γύρω από τη λίμνη και τότε φαίνονταν σαν μαύρες κουκκίδες στον ουρανό. Από εκεί ψηλά πολύ εύκολα θα μπορούσαν να δουν τις άλλες

310

WALDEN

λίμνες και το ποτάμι. Και πάνω που νόμιζα ότι είχαν φύγει για τα καλά, να τες πάλι, να κατεβαίνουν λοξά προς κάποιο μακρινό και ανοιχτό σημείο της λίμνης, τετρακόσια μέτρα πιο περα. Όμως τι άλλο παρεκτός της ασφάλειας κέρδιζαν κολυμπώντας στο κέντρο της λίμνης Ουόλντεν, αυτό δεν το γνωρίζω, εκτός κι αν αγαπούν το νερό της για τους ίδιους λόγους που το αγαπώ κι εγώ.

ΣΠΙΤΙΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

Τον Οκτώβριο πήγαινα και μάζευα άγρια σrαqρυλια από τα λιβάδια κοντά στο ποτάμι. Γύριζα φορτωμένος τσαμπιά, που πιο πολΰ άξιζαν για την ομορφιά και την ευωδιά τους παρά ως τροφή. Εκει θαύμαζα επίσης τους καρπούς του μΰρτιλλου, παρ' όλο που εκείνους δεν τους μάζευα. Έμοιαζαν με μικρά, κέρινα στολίδια, με πετράδια που είχαν ξεπηδήσει από το χορτάρι των λιβαδιών, έτσι μαργαριταρένιοι και κατακόκκινοι που ήταν. Αυτοΰς τους πανέμορφους καρπούς οι βάρβαροι αγρότες τους μαζεύουν με μια τσουγκράνα, τραυματίζοντας το τρυφερό λιβάδι. Αλόγιστοι, μετράνε τα λάςρυρα των λειμώνων μονάχα με τους μεδίμνους και τα δολάρια κι έπειτα τα πουλάνε στη Βοστόνη και στη Νέα Υόρκη. Εκεί θα τα λιώσουν και θα τα κάνουν μαρμελάδα, για να ικανοποιηθούν και οι ορέξεις των ντόπιων φυσιολατρών. Σε τίποτα δε διαφέρουν οι αγρότες αυτοί από τους μακελάρηδες που σφάζουν τους βίσονες στην Πραίρη, χωρίς να νοιάζονται τι θα απογίνει η Φύση. Και ο πανέμορφος καρπός της βερβερίδας αποτελούσε επίσης τροφή μονάχα για τα μάτια μου. Μάζεψα όμως μια μικρή ποσότητα αγριόμηλων που είχε αφήσει ο ιδιοκτήτης και οι περαστικοί διαβάτες για να τα κάνω κομπόστα. Όταν ωρίμασαν τα κάστανα, μάζεψα μισό μέδιμνο για να έχω για το χειμώνα. Ευχαριστιόμουν να αλωνίζω το απέραντο δάσος από καστανιές κοντά στο Αίνκολν την εποχή εκείνη - που τώρα κοιμούνται το μεγάλο ύπνο, έχοντας μετατραπεί σε τραβέρσες για τις ράγες του σιδηροδρόμου - με ένα σακί στον ώμο κι ένα ραβδί στο χέρι για να ανοίγω

312

WALDEN ^

τα ακάνθινα περιβλήματα των καρπών τους. Δεν περίμενα πάντοτε την παγωνιά, να εξορμώ με συντροφιά το θρόισμα των φύλλων και τις ηχηρές επιπλήξεις του κόκκινου σκίουρου και της κίσσας, που τα κάστανά τους έκλεβα μερικές φορές, αφοΰ ήξερα ότι όσα είχαν διαλέξει τα ζώα εκείνα σίγουρα δεν ήταν χαλασμένα. Που και που σκαρφάλωνα στις καστανιές και κουνούσα τα κλαδιά τους. Μερικές από αυτές φύτρωναν και πίσω από το σπίτι μου. Ειδικά ένα μεγάλο δέντρο, που έριχνε την πυκνή σκιά του στη στέγη μου, όταν βρισκόταν σε περίοδο ανθοφορίας έκανε όλη την περιοχή να ευωδιάζει. Όμως τους περισσότερους καρπούς του τους έπαιρναν οι σκίουροι και οι κίσσες. Οι δεύτερες έρχονταν κοπάδια νωρίς το πρωί και τσιμπούσαν τα κάστανα, βγάζοντάς τα από το περίβλημά τους πριν προλάβουν να πέσουν στο έδαφος. Τα δέντρα αυτά τα είχα παραχωρήσει στα ζώα, προτιμώντας να επισκέπτομαι τα δάση που βρίσκονταν πιο μακριά και αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από καστανιές. Τα κάστανα, όσο κρατούσε το απόθεμά μου, αποτελούσαν ένα καλό υποκατάστατο για το ψωμί. Και μπορεί να βρει κανείς πολλά άλλα τέτοια υποκατάστατα. Μια μέρα που έσκαβα να βρω σκουλήκια για δόλωμα, ανακάλυψα τους κονδύλους της αγριοφιστικιάς {Apios tuherosa) πάνω στις κληματσίδες τους, γνωστοί και με την ονομασία «ινδιάνικη πατάτα». Επρόκειτο για ένα είδος μυθικού καρπού, τον οποίο είχα αρχίσει να αμφιβάλλω αν είχα βρει κάποτε σκάβοντας και τον είχα δοκιμάσει όταν ήμουν παιδί, όπως πίστευα, ή αν τον είχα μονάχα ονειρευτεί. Είχα δει συχνά το ζαρωμένο, κόκκινο και βελούδινο άνθος του να στηρίζεται στους μίσχους άλλων φυτών, χωρίς να ξέρω ότι επρόκειτο για εκείνο. Η συστηματική καλλιέργεια της γης το έχει σχεδόν εξολοθρεύσει. Ο κόνδυλος αυτός έχει γεύση γλυκερή, που θυμίζει πολύ πατάτα που έχει πληγεί από παγετό. Ανακάλυψα ότι είναι καλύτερος βραστός, παρά ψητός. Μου φαινόταν ο κόνδυλος αυτός σαν αμυδρή υπόσχεση της Φύσης να αναθρέψει η ίδια τα παιδιά της, ταΐζοντάς τα απλά, στον ίδιο αυτό τόπο, σε κάποια μελλοντική εποχή. Τώρα όμως, την εποχή των παχιών αγελάδων και των εκτάσεων του σταριού που κυματίζει

ΣΠΙΤΙΚΗ Θ Α Λ Π Ω Ρ Η

313

στον άνεμο, η ταπεινή αυτή ριζα, που κάποτε αποτελούσε το τοτέμ των ινδιάνικων φυλών, έχει πια σχεδόν ξεχαστεί* το πολΰ πολΰ να γνωρίζει ο κόσμος μονάχα τα άνθη της κληματσίδας της. Ας εξουσιάσει όμως ξανά η Φΰση τον τόπο αυτό και θα δείτε πως το τρυφερό και πολυτελές αγγλικό στάρι θα χαθεί, ηττημένο από αμέτρητους εχθρούς. Και χωρίς τη φροντίδα του ανθρώπου, τα κοράκια θα επιστρέψουν και το τελευταίο σπυρί καλαμποκιού στις απέραντες φυτείες αραβόσιτου του θεοΰ των Ινδιάνων στα νοτιοδυτικά, απ' όπου, κατά πώς λένε, το έφεραν. Και η σχεδόν εξολοθρευμένη αγριοφιστικιά θα αναγεννηθεί σε πείσμα των παγετών και της αγριάδας, θα αποδείξει ότι είναι αυτόχθων και θα ανακτήσει τη σημασία και την αξιοπρέπειά της στο διαιτολόγιο της φυλής των κυνηγών. Σίγουρα κάποια Ινδιάνα Δήμητρα, ή ίσως Αθηνά, επινόησε και χάρισε το φυτό αυτό στους πιστούς της. Κι όταν ξεκινήσει στον τόπο αυτό η βασιλεία των ποιητών, τότε δεν αποκλείεται τα φΰλλα και οι καρποί του να κοσμούν τα έργα της τέχνης μας. Από την πρώτη μέρα του Σεπτέμβρη κιόλας είχα δει δυο τρία μικρά σφενδάμια στην αντίπερα όχθη της λίμνης να παίρνουν το άλικό τους χρώμα. Φύτρωναν σ' ένα σημείο πέρα από εκεί όπου ορθώνονταν τρεις λεύκες με τους λευκούς κορμούς τους να αποκλίνουν, πάνω σ' ένα μικρό ακρωτήρι που εισχωρούσε στη λίμνη. Πόσες ιστορίες δε διηγιόταν το χρώμα τους! Και σιγά σιγά, βδομάδα με τη βδομάδα, ο χαρακτήρας του κάθε δέντρου εκδηλωνόταν, έτσι όπως θαύμαζε την εικόνα του που καθρεφτιζόταν στο ατάραχο νερό της λίμνης. Κάθε πρωί, ο διευθυντής αυτής της πινακοθήκης κρεμούσε στον τοίχο κι από έναν καινούργιο πίνακα, πιο λαμπερό και με χρωματικούς συνδυασμούς πιο αρμονικούς από τον προηγούμενο. Τον Οκτώβρη οι σφήκες επισκέπτονταν κατά χιλιάδες την κατοικία μου για να βρουν καταφύγιο για το χειμώνα. Εγκαταστάθηκαν στο εσωτερικό των παραθύρων και ψηλά στους τοίχους, αποθαρρύνοντας ενίοτε τους επισκέπτες μου από το να μπουν μέσα. Κάθε πρωί, όταν ήταν ακόμα μουδιασμένες από το κρύο, έβγαζα μερικές έξω με μια σκούπα, αλλά δεν έμπαινα και πολύ στον κόπο να τις ξε-

314

WALDEN ^

φορτωθώ. Ένιωθα μάλιστα κολακευμένος από το γεγονός ότι είχαν επιλέξει το σπίτι μου για καταορΰγιο. Ποτέ δε με ενόχλησαν στα σοβαρά, κι ας κοιμόνταν μαζι μου. Σιγά σιγά χάθηκαν, δεν ξέρω σε ποιες χαραμάδες, για να προστατευτούν από το χειμώνα και το αβάσταχτο κρύο. Πριν χωθώ κι εγώ στο χειμερινό μου καταφύγιο το Νοέμβρη, ακολουθώντας το παράδειγμα των σφηκών, πήγαινα συχνά στη βορειοανατολική πλευρά της λίμνης, εκεί όπου ο ήλιος που αντανακλούσαν τα πευκοδάση και η πετρώδης όχθη ήταν πιο ζεστός. Είναι πολύ πιο ευχάριστο και υγιεινό να σε ζεσταίνει ο ήλιος, όσο μπορεί ακόμα να το κάνει, απ' ό,τι μια τεχνητή φωτιά. Κι έτσι ζεσταινόμουν στα αναμμένα ακόμα κάρβουνα που το καλοκαίρι, σαν κυνηγός που παράτησε τη φωτιά του κι έφυγε, είχε αφήσει πίσω του. Όταν έςρτασε η ώρα να χτίσω την καμινάδα μου, μελέτησα την τέχνη της τοιχοποιίας. Μια και τα τούβλα μου ήταν από δεύτερο χέρι, έπρεπε να τα καθαρίσω μ' ένα μυστρί κι έτσι έμαθα περισσότερα για τις ιδιότητες των τούβλων και των μυστριών απ' ό,τι θα μάθαινα αλλιώς. Το κονίαμα που είχαν πάνω τους είχε ηλικία πενήντα χρόνων. Πολλοί λένε ότι με τα χρόνια η λάσπη σκληραίνει, όμως αυτό δεν είναι παρά μια από εκείνες τις κουβέντες που αρέσει στους ανθρώπους να επαναλαμβάνουν, χωρίς να πολυνοιάζονται αν είναι αλήθεια ή όχι. Τέτοιου είδους εξυπνάδες πάντως σκληραίνουν και οι ίδιες, και κολλάνε ακόμα πιο δυνατά με την πάροδο του χρόνου, έτσι που χρειάζονται πολλά χτυπήματα με το μυστρί μέχρι να διαλυθούν. Πολλά χωριά στη Μεσοποταμία είναι χτισμένα από μεταχειρισμένα τούβλα άριστης ποιότητας, που πάρθηκαν από τα ερείπια της Βαβυλώνας και το κονίαμα που έχουν πάνω τους είναι μάλλον ακόμα πιο παλιό και σκληρό από εκείνο των τούβλων μου. Όπως και να 'χει, εγώ από τη μεριά μου εντυπωσιάστηκα από τη σκληράδα του ατσαλιού από το οποίο είναι φτιαγμένο το μυστρί, που αντέχει τόσο δυνατά χτυπήματα χωρίς να παθαίνει το παραμικρό. Μια και τα τούβλα μου είχαν και στο παρελθόν αποτελέσει κομμάτια καμινάδας, αν και δε βρήκα πουθενά πάνω τους γραμμένο το όνομα του βασιλιά Να-

ΣΠΙΤΙΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

315

βoυχoδovόσoραj ξεδιάλεξα τα καλύτερα για να χτίσω το τζάκι μου, για να γλιτώσω τζάμπα δουλειά και σπατάλη, και γέμισα τις τρύπες ανάμεσά τους με πέτρες από την όχθη της λίμνης. Έςρτιαξα φρέσκια λάσπη με τη λευκή άμμο της όχθης. Αφιέρωσα πολυ χρόνο στο χτίσιμο του τζακιού, μια και το θεωρούσα το πιο ζωτικό κομμάτι του σπιτιού μου. Μάλιστα, τόσο αργά δούλευα ώστε, ξεκινώντας το πρωι το χτίσιμο από το δάπεδο, το βράδυ ειχα για μαξιλάρι μου τις πρώτες σειρές από τούβλα, λίγα μόλις εκατοστά ψηλότερα από το έδαφος. Κι όμως, δε θυμάμαι να έγινε αυτό αιτία για να πιαστεί ο σβέρκος μου. Όχι, το μούδιασμά μου οφείλεται σε άλλες, παλαιότερες αιτίες.* Την εποχή εκείνη φιλοξένησα για δυο εβδομάδες έναν ποιητή**, πράγμα που βέβαια με έφερε σε αμηχανία επειδή ο χώρος μου ήταν περιορισμένος. Είχε φέρει μαζί το μαχαίρι του, παρ' όλο που εγώ είχα δύο, και τα καθαρίζαμε μπήγοντάς τα στη γη. Με βοηθούσε επίσης στο μαγείρεμα. Ευχαριστιόμουν να βλέπω το αποτέλεσμα της εργασίας μου να υψώνεται σιγά σιγά, γερό και στέρεο, και συλλογιζόμουν πως, όσο πιο αργά προχωρούσα, τόσο πιο ανθεκτικό θα γινόταν. Η καμινάδα αποτελεί ως ένα βαθμό ανεξάρτητη κατασκευή, αφού στηρίζεται στο έδαφος και υψώνεται μέσα από το σπίτι προς τα ουράνια. Ακόμα και σ' ένα σπίτι που έχει καεί ολοσχερώς, πολλές φορές βλέπουμε την καμινάδα να στέκεται αλώβητη* η ιδιαίτερη σημασία της και η ανεξαρτησία της είναι ολοφάνερες. Όλα τα παραπάνω ξεκίνησαν γύρω στο τέλος του καλοκαιριού. Τώρα είχε μπει κιόλας ο Νοέμβρης. Ο βοριάς είχε ήδη αρχίσει να ψύχει τη λίμνη, αν και του πήρε πολλές εβδομάδες μέχρι να το καταφέρει για τα καλά, τόσο βαθιά που είναι. Όταν άρχισα να ανάβω φωτιά τα βράδια, πριν σοβαντίσω το σπίτι μου, δεν είχα καθόλου κάπνα εξαιτίας του αέρα που φυσού* Αυτοσαρκαστικό σχόλιο του Θορώ, αναφορά σε όσους τον κατηγορούσαν ως άνθρωπο σφιγμένο και απόμακρο (ανάμεσα σε αυτούς και ο Έμερσον). (Σ.τ.Μ) ** Πρόκειται γι' άλλη μια φορά για τον καλό φιλο του Θορώ Έλερι Τσάνινγκ. (Zr.M)

316

WALDEN ^

σε από τα κενά ανάμεσα στα σανίδια. Παρ' όλο όμως που το σπίτι ήταν κρΰο και ευάερο, πέρασα πολλά ευχάριστα βράδια μέσα του, με γΰρω μου τα ακατέργαστα, γεμάτα ρόζους σανίδια και τα απελέκητα δοκάρια ψηλά πάνω από το κεφάλι μου. Όταν το σοβάντισα, δεν το έβρισκα πια τόσο ευχάριστο στην όψη όπως πριν, αν και πρέπει να παραδεχτώ ότι τώρα ήταν πιο ζεστό και άνετο. Μήπως τάχα δε θα 'πρεπε κάθε σπίτι στο οποίο κατοικεί άνθρωπος να είναι αρκετά ψηλοτάβανο ώστε να δημιουργεί σκοτεινά σημεία στην οροφή, όπου θα τρεμοπαίζουν οι σκιές τα βράδια; Οι μορφές αυτές μπορεί να γίνουν πιο ευχάριστες για τη φαντασία από κάθε τοιχογραφία ή ακριβή επίπλωση. Θα μπορούσα να πω ότι άρχισα να κατοικώ στ' αλήθεια στο σπίτι μου από τη στιγμή που ξεκίνησα να το χρησιμοποιώ όχι μόνο για καταφύγιο, αλλά και για τη ζεστασιά που πρόσφερε. Είχα ένα ζευγάρι σιδερένια στηρίγματα για τα ξΰλα στο τζάκι και με ευχαριστούσε να βλέπω την καπνιά να μαζεύεται στο πίσω μέρος της καμινάδας που είχα χτίσει. Σκάλιζα τη φωτιά με δικαιολογημένη ικανοποίηση. Η κατοικία μου ήταν μικρή, δεν έφτανε ούτε για να φιλοξενήσει έναν αντίλαλο* όμως στα μάτια μου φάνταζε μεγάλη, μια και αποτελούνταν από ένα και μοναδικό δωμάτιο και βρισκόταν μακριά από τους πλησιέστερους γείτονες. Όλα τα καλά που διαθέτει ένα σπίτι βρίσκονταν συγκεντρωμένα στο ένα εκείνο δωμάτιο: κουζίνα, κάμαρα, σάλα και καθιστικό μαζί. Κι έτσι απολάμβανα μαζεμένα όλα όσα χαίρεται ο γονιός, το παιδί, ο αφέντης και ο υπηρέτης, όλοι δηλαδή όσοι ζούνε σ' ένα σπίτι. Ο Κάτων λέει ότι ο αρχηγός της οικογένειας (patremfamilias) πρέπει στην εξοχική του κατοικία να έχει «cellam oleariam, vinariam, dolia multa, uti lubeat caritatem expectare, et rei, et vitruti, et gloriae erit», δηλαδή «ένα κελάρι για λάδι και κρασί, πολλά βαρέλια, έτσι ώστε να είναι ευχάριστη η προσμονή δύσκολων καιρών αυτό θα αποτελεί πλεονέκτημα για εκείνον, αρετή και δόξα». Εγώ στο κελάρι μου είχα ένα βαρελάκι πατάτες, περίπου δυο κιλά μπιζέλια με τα μαμούνια ακόμα πάνω τους και στο ράφι μου λίγο ρύζι, ένα κανάτι μελάσα και από ένα τέταρτο του μοδιού κριθάλευρο και καλαμποκάλευρο.

ΣΠΙΤΙΚΗ Θ Α Λ Π Ω Ρ Η

317

Ώρες ώρες ονειρεύομαι ένα μεγαλύτερο σπίτι, με περισσότερους ανθρώπους, που θα ορθώνεται σε μια χρυσή εποχή, χτισμένο από ανθεκτικά υλικά και χωρίς κακόγουστα στολίδια, το οποίο θα αποτελείται από ένα μόνο δωμάτιο, μια τεράστια, λιτή και πρωτόγονη σάλα, χωρίς ταβάνι και ασοβάντιστο, με τα γυμνά δοκάρια να στηρίζουν κάτι που θα μοιάζει με χαμηλό ουρανό πάνω από τα κεφάλια των ενοίκων, παρέχοντας προστασία από το χιόνι και τη βροχή. Οι ορθοστάτες της στέγης θα ξεχωρίζουν αγέρωχα, περιμένοντας τον επισκέπτη να τους αποτίσει φόρο τιμής, αφού πρώτα θα έχει προσκυνήσει τον εκθρονισμένο Κρόνο μιας παλαιότερης δυναστείας περνώντας το κατώφλι. Ένα σπίτι σπηλαιώδες, στο οποίο για να διακρίνεις τη στέγη θα πρέπει να σηκώσεις ένα δαυλό δεμένο σ' ένα ψηλό ραβδί. Εκεί κάποιοι μπορεί να κατοικούν στο τζάκι, άλλοι στο κοίλωμα ενός παραθύρου, άλλοι πάλι στους πάγκους, κάποιοι στη μια άκρη της αίθουσας, κάποιοι στην άλλη και μερικοί ψηλά στα δοκάρια, μαζί με τις αράχνες, αν το επιθυμούν. Ένα σπίτι στο οποίο θα μπαίνεις μόλις ανοίξεις την εξώπορτα, χωρίς κανένα άλλο τελετουργικό, όπου ο κουρασμένος οδοιπόρος θα μπορεί να πλένεται, να τρώει, να συζητά και να κοιμάται, χωρίς να είναι αναγκασμένος να συνεχίσει το ταξίδι του. Θα είναι ένα καταφύγιο στο οποίο θα χαίρεσαι να φτάνεις μια νύχτα με καταιγίδα, που μέσα του θα έχει όλα τα απαραίτητα για ένα νοικοκυριό και τίποτε που να σχετίζεται με τις οικιακές εργασίες. Θα μπορείς να δεις όλους του τους θησαυρούς με μια ματιά και όλα όσα θα χρειαστεί να χρησιμοποιήσει κανείς θα κρέμονται το καθένα από το γάντζο του. Θα είναι ταυτόχρονα κουζίνα, κελάρι, σαλόνι, υπνοδωμάτιο, αποθήκη και σοφίτα. Κάθε απαραίτητο αντικείμενο, όπως ένα βαρέλι ή μια σκάλα, καθετί το χρήσιμο, όπως ένα ντουλάπι, θα βρίσκονται σε κοινή θέα. Θα μπορείς να ακούσεις το νερό στο τσουκάλι να βράζει και να αποτίσεις φόρο τιμής στη φωτιά που σου μαγειρεύει το φαγητό και στο φούρνο που σου ψήνει το ψωμί, ενώ τα πιο σπουδαία στολίδια θα είναι τα απολύτως απαραίτητα έπιπλα και σκεύη. Εκεί η μπουγάδα δεν απλώνεται έξω, η φωτιά δε σβήνει ποτέ και η κυρά του σπιτιού δεν μπαίνει σε πολλούς μπελάδες. Καμιά φο-

318

WALDEN ^

ρά μπορεί να σου ζητήσουν να κάνεις ένα βήμα πιο εκεί, ώστε να μπορεσει η μαγείρισσα να σηκώσει την καταπακτή για να κατέβει στο κελάρι, κι έτσι θα μάθεις αν το έδαφος από κάτω σου είναι κούφιο ή συμπαγές χωρίς να χρειαστεί να το χτυπήσεις με το πόδι σου. Ένα σπίτι που το εσωτερικό του θα είναι ορθάνοιχτο και πρόδηλο σαν φωλιά πουλιοΰ και δε θα μπορείς να μπεις από την μπροστινή πόρτα ή να βγεις από την πίσω δίχως να πέσεις πάνω σε μερικούς από τους ενοίκους του. Εκεί ο μουσαφίρης θα είναι απολύτως ελεύθερος να περιδιαβάζει σε όλο το σπίτι και δε θα τον κρατάνε προσεκτικά και με τρόπο μακριά από τα επτά όγδοά του, δε θα τον κλείνουν σε κάποιο συγκεκριμένο κελί λέγοντάς του να νιώσει «σαν στο σπίτι του» εκεί μέσα - στην απομόνωση. Στις μέρες μας ο οικοδεσπότης δε σε μπάζει στην εστία του, αλλά αναθέτει σ' ένα μάστορα να χτίσει μια άλλη, κάπου αλλοΰ, σ' ένα άλλο σημείο, και η φιλοξενία έχει ψϊάοει να ισοδυναμεί με την τέχνη του να σε κρατάει σε όσο μεγαλύτερη απόσταση μπορεί. Και το μαγείρεμα καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου, λες και σχεδιάζουν να σε δηλητηριάσουν. Έ χ ω βρεθεί κάτω από τη στέγη και εντός της ιδιοκτησίας πολλών ανθρώπων που θα είχαν κάθε νόμιμο δικαίωμα να με διώξουν, αλλά δε νομίζω να έχω βρεθεί στ' αλήθεια σε πολλά σπίτια. Θα μπορούσα άνετα να επισκεφθώ ένα βασιλιά και μια βασίλισσα που θα ζούσαν σ' ένα σπίτι όπως αυτό που περιέγραψα, φορώντας τα παλιά μου ρούχα, αν τύχαινε και με έβγαζε προς τα εκεί ο δρόμος μου. Όμως για τα σύγχρονα παλάτια το μόνο που επιθυμώ να μάθω είναι πώς θα βρω το δρόμο να (ρύγω, αν τύχει ποτέ και βρεθώ σε ένα από δαύτα. Φαίνεται πως ακόμα και η γλώσσα που χρησιμοποιούμε στα σαλόνια μας έχει χάσει όλο της το νεύρο κι έχει εκφυλιστεί σε σκέτες ανοησίες. Η ζωή μας έχει τόσο απομακρυνθεί από τα σύμβολά της, που οι μεταφορές και οι παρομοιώσεις της ολισθαίνουν, ακολουθώντας τα συρόμενα τραπεζάκια για το σερβίρισμα. Με άλλα λόγια, το σαλόνι απέχει πολύ από την κουζίνα και το εργαστήρι. Ακόμα και το δείπνο συνήθως δεν είναι παρά μια παρωδία. Λες και μονάχα ο άγριος κατοικεί αρκετά κοντά στη Φύση και την Αλήθεια ώστε να

ΣΠΙΤΙΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

319

μπορεί να δανειστεί κάποια μεταφορά από αυτές. Μπορεί άραγε ο λόγιος που ζει απομονωμένος στις Βορειοδυτικές Περιοχές ή στη Νήσο του Μαν να παρομοιάσει τον κοινοβουλευτισμό με κάτι από την κουζίνα; Πάντως, μονάχα κάνα δυο από τους μουσαφίρηδές μου ήταν αρκετά γενναίοι ώστε να μείνουν και να φάνε μια βιαστική πουτίγκα μαζί μου. Οι περισσότεροι, μόλις αντιλαμβάνονταν την κρίση να πλησιάζει, τρέπονταν βιαστικά σε φυγή, λες και είχε ξαφνικά αρχίσει να σείεται συθέμελα το σπίτι. Όπως και να 'χει, εκείνο δεν έπαθε ποτέ τίποτα* άντεξε μια χαρά τις αμέτρητες βιαστικές πουτίγκες. Δεν άρχισα το σοβάντισμα παρά μόνο όταν έπιασε δυνατό κρΰο. Για τη δουλειά αυτή έφερα λίγη πιο λευκή και πιο καθαρή άμμο από την αντίπερα όχθη της λίμνης με μια βάρκα, ένα όχημα με το οποία άνετα θα πήγαινα πολΰ πιο μακριά, αν ήταν απαραίτητο. Εν τω μεταξύ είχα επενδύσει το σπίτι μου με χλωρές φλούδες από κορμούς ολόγυρα, ως το έδαφος. Όταν τοποθετούσα αυτές τις φλούδες χάρηκα που μπόρεσα να καρφώσω κάθε καρφί με ένα και μοναδικό χτύπημα του σφυριού και ήλπιζα να τα καταφέρω το ίδιο καλά και στη μεταφορά του σοβά από το πηλοφόρι στον τοίχο. Θυμήθηκα την ιστορία ενός ξιπασμένου ανθρώπου, ο οποίος κάποτε τριγυρνούσε εδώ κι εκεί στο χωριό φορώντας τα καλά του και κάνοντας υποδείξεις στους εργάτες. Μια μέρα αποφάσισε, έτσι γι' αλλαγή, να αφήσει τα λόγια και να πιάσει τα έργα: ανασκουμπώθηκε, άρπαξε το πηλοφόρι από τα χέρια του σοβατζή και, αφού γέμισε το μυστρί σοβά χωρίς να συμβεί τίποτε το ατυχές, ρίχνοντας μια αυτάρεσκη ματιά προς το ταβάνι έκανε μια απότομη κίνηση προς την κατεύθυνση εκείνη. Κι αμέσως, προς μεγάλη του έκπληξη, δέχτηκε όλο το περιεχόμενο του μυστριού στον φραμπαλά του πουκαμίσου του. Θαύμασα γι' άλλη μια φορά την ταχύτητα και την ευκολία εφαρμογής του σοβά, που τόσο αποτελεσματικά προστατεύει από το κρύο και ομορφαίνει τους τοίχους, και έμαθα για τους διάφορους κινδύνους που παραμονεύουν το σοβατζή. Με έκπληξή μου διαπίστωσα ότι η δίψα των τούβλων ήταν τεράστια: έπιναν όλη την υγρασία του σοβά μου

320

WALDEN ^

πριν προλάβω να τον απλώσω καλά. Χρειάζονται αμέτρητοι κουβάδες νερό για να βαςρτίσει κανείς μια καινούργια εστία. Τον προηγούμενο χειμώνα είχα (ρτιάξει μια μικρή ποσότητα ασβέστη από την καΰση των οστράκων του Unio fluvialis* που υπάρχουν άφθονα στο ποτάμι μας, περισσότερο ως πείραμα, έτσι, για να ξέρω από που προέρχονται τα υλικά μου. Αν ήθελα, θα μπορούσα εύκολα να βρω καλό ασβεστόλιθο σε ακτίνα ενός ή δυο μιλίων και να ορτιάξω μόνος μου τον ασβέστη. Εν τω μεταξύ, η λίμνη είχε πιάσει το πρώτο στρώμα πάγου στα πιο σκιερά και ρηχά σημεία της, μερικές μέρες, και εβδομάδες ακόμα, πριν παγώσει ολοκληρωτικά. Ο πρώτος πάγος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τελειότητά του: είναι σκληρός, διάφανος και στα ρηχά σημεία προσφέρει την καλύτερη ευκαιρία για παρατήρηση του βυθού. Μπορείς να ξαπλώσεις μπρούμυτα πάνω σε πάγο που έχει πάχος μόλις δυόμισι εκατοστά, σαν τα έντομα που βαδίζουν στην επιφάνεια του νερού, και να παρατηρήσεις με την άνεσή σου τον πυθμένα της λίμνης που βρίσκεται πέντε με δέκα εκατοστά πιο κάτω. Είναι σαν να βλέπεις μια εικόνα πίσω από ένα τζάμι, μια και το νερό αναγκαστικά είναι ατάραχο κάτω από τον πάγο. Υπάρχουν πολλές αυλακώσεις στην άμμο του βυθού, σημάδια κάποιου πλάσματος που βάδισε εκεί κι έπειτα οπισθοχώρησε προς την ίδια κατεύθυνση. Κι όσο για ναυάγια, η άμμος είναι γεμάτη με τα κελύφη των σκουληκιών κάντις, που αποτελούνται από μικροσκοπικούς κόκκους λευκού χαλαζία. Ίσως αυτά να την αυλάκωσαν, αφού κάποια από τα κελύφη είναι σκορπισμένα μέσα στα αυλάκια, αν και μάλλον τα αυλάκια παραείναι βαθιά και πλατιά για να έχουν γίνει από ένα τόσο μικρό πλάσμα. Όμως το πιο ενδιαφέρον είναι ο ίδιος ο πάγος, φτάνει να καταφέρει κανείς να τον μελετήσει όσο πιο νωρίς γίνεται. Εξετάζοντάς τον προσεκτικά το αμέσως επόμενο πρωινό, θα διαπιστώσεις ότι το μεγαλύτερο μέρος των φυσαλίδων, οι * Είδος οστράκου του γλυκού νερού. (Σ.τ.Μ.)

ΣΠΙΤΙΚΗ Θ Α Λ Π Ω Ρ Η

321

οποίες αρχικά μοιάζουν εγκλωβισμένες στο εσωτερικό του, στην πραγματικότητα βρίσκονται στην κάτω επιφάνειά του, καθώς και ότι διαρκώς υψώνονται κι άλλες από το βυθό. Όσο ο πάγος είναι ακόμα σχετικά συμπαγής, μπορείς να διακρίνεις το νερό από κάτω του. Οι φυσαλίδες αυτές έχουν διάμετρο από μισό χιλιοστό έως μισό εκατοστό του μέτρου. Είναι πεντακάθαρες και πανέμορφες και μπορείς να δεις το πρόσωπό σου να καθρεφτίζεται μέσα τους. Σε επιφάνεια τριών τετραγωνικών εκατοστών μπορεί να βρίσκονται συγκεντρωμένες καμιά τριανταριά ή σαρανταριά τέτοιες. Υπάρχουν και άλλες, στο εσωτερικό του πάγου αυτές, που είναι μακρόστενες και κατακόρυφες προς την επιφάνεια, με μήκος γΰρω στο ενάμισι εκατοστό και κωνικό σχήμα, με την κορυφή προς τα πάνω. Πιο συχνά, όσο ακόμα ο πάγος είναι φρέσκος, βλέπεις μικροσκοπικές σφαιρικές φυσαλίδες, τη μία ακριβώς πάνω από την άλλη, σαν σειρές από χάντρες. Όμως εκείνες που βρίσκονται μέσα στον πάγο δεν είναι οΰτε τόσο πολυάριθμες οΰτε τόσο εμφανείς όσο αυτές που βρίσκονται στην κάτω επιφάνειά του. Κάποιες φορές πετούσα πέτρες για να δοκιμάσω την αντοχή του πάγου και όσες τον έσπαγαν άφηναν να περάσει αέρας, ο οποίος σχημάτιζε πολΰ μεγάλες και εμφανέστατες φυσαλίδες στο κάτω μέρος. Μια μέρα, όταν επέστρεψα στο ίδιο σημείο υστέρα από σαράντα οκτώ ώρες, είδα ότι οι μεγάλες εκείνες φυσαλίδες είχαν διατηρηθεί, παρ' όλο που είχε δημιουργηθεί ένα στρώμα πάγου πάχους περίπου τριών εκατοστών, πράγμα που διαπίστωσα όταν έσπασα ένα κομμάτι και είδα το σημείο ένωσης του παλιού πάγου με τον φρέσκο. Επειδή όμως οι τελευταίες δυο μέρες ήταν πολΰ ζεστές, κάτι σαν γαϊδουροκαλόκαιρο, ο πάγος δεν ήταν πια διάφανος και δε φαινόταν το σκούρο πράσινο χρώμα του νεροΰ, οΰτε ο βυθός, αλλά είχε γίνει ημιδιάφανος, λευκός ή γκριζωπός. Παρ' όλο που ήταν δυο φορές πιο παχΰς, δεν ήταν πολΰ πιο γερός από πριν, γιατί οι φυσαλίδες του αέρα είχαν διασταλεί σημαντικά από τη ζέστη της ατμόσφαιρας και είχαν πλησιάσει η μία την άλλη, χάνοντας την ομοιομορφία τους. Δε βρίσκονταν πια η μία ακριβώς πάνω από την άλλη, αλλά έμοιαζαν περισσότερο με

322

WALDEN ^

ασημένια νομίσματα που είχαν χυθεί από ένα σακί, το ένα να εφάπτεται με το άλλο, ή με λεπτές νιφάδες που είχαν σκεπάσει μικρές ρωγμές. Η ομορφιά του πάγου είχε χαθεί και ήταν πια πολΰ αργά για να παρατηρήσω το βυθό. Όντας περίεργος να δω σε ποια θέση βρίσκονταν τώρα οι μεγάλες μου (ρυσαλίδες σε σχέση με τον καινούργιο πάγο, έσπασα ένα κομμάτι που περιείχε μία μέτριου μεγέθους και το γύρισα ανάποδα. Είδα πως ο καινούργιος πάγος είχε σχηματιστεί γΰρω και κάτω από τη φυσαλίδα, έτσι που τώρα πια βρισκόταν εγκλωβισμένη σχεδόν ανάμεσα στα δυο στρώματα. Ήταν ολόκληρη στο κάτω στρώμα αλλά πολΰ κοντά στο πάνω και είχε γίνει επίπεδη, ή μάλλον ελαφρά φακοειδής, με στρογγυλεμένη άκρη, με βάθος κάτι λιγότερο από ένα εκατοστό και διάμετρο οκτώ. Με έκπληξή μου διαπίστωσα ότι ακριβώς κάτω από τη φυσαλίδα ο πάγος είχε λιώσει σχηματίζοντας κάτι σαν ανεστραμμένο πιατάκι, με ΰψος περίπου ενάμισι εκατοστό στο κέντρο του, αφήνοντας ένα μικρό χώρισμα μεταξύ νερού και φυσαλίδας, που θα 'ταν δε θα 'ταν μισό χιλιοστό. Σε πολλά σημεία στο χώρισμα αυτό οι μικρές φυσαλίδες είχαν σπάσει στο κάτω μέρος τους και κάτω από τις πιο μεγάλες, που είχαν διάμετρο τριάντα πόντους, πιθανότατα δεν υπήρχε καθόλου πάγος. Συμπέρανα ότι ο μεγάλος αριθμός των μικροσκοπικών φυσαλίδων που είχα πρωτοδεί κολλητά στην κάτω επιφάνεια του πάγου είχαν τώρα παγώσει με παρόμοιο τρόπο και ότι η καθεμιά, στο βαθμό που μπορούσε, είχε λειτουργήσει σαν φακός που συγκέντρωνε τις ακτίνες του ήλιου και έλιωνε τον πάγω από κάτω. Αυτά είναι τα μικρά αεροβόλα που κάνουν τον πάγο να τρίζει και να σκάει. Τελικά ο χειμώνας μπήκε για τα καλά αμέσως μόλις τέλειωσα το σοβάντισμα και ο άνεμος άρχισε να ουρλιάζει γύρω από το σπίτι, λες και πιο πριν δεν είχε άδεια. Κάθε νύχτα οι αγριόχηνες έρχονταν με θόρυβο, με τις κραυγές και το ςττεροκόπημά τους, ακόμα και αφού το χιόνι είχε σκεπάσει τα πάντα. Κάποιες κατέβαιναν στη λίμνη και άλλες πετούσαν χαμηλά πάνω από το δάσος προς την κατεύ-

ΣΠΙΤΙΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

323

θυνση του Φερ Χέιβεν και με τελικό προορισμό το Μεξικό. Αρκετές φορές, επιστρέφοντας από το χωριό στις δέκα ή έντεκα το βράδυ, άκουγα το σύρσιμο ενός κοπαδιού από αγριόχηνες ή αγριόπαπιες πάνω στα ξερά (ρυλλα στο δάσος, κοντά σε ένα νερόλακκο πίσω από το σπίτι μου όπου είχαν έρθει να βρουν τροφή, καθώς και το απόμακρο κρώξιμο του αρχηγού τους όταν ξανάφευγαν βιαστικές. Το 1845 η λίμνη Ουόλντεν πάγωσε ολόκληρη για πρώτη φορά τη νΰχτα της 22ας Δεκεμβρίου, ενώ η λίμνη του Φλιντ και οι άλλες, οι πιο ρηχές, είχαν παγώσει ήδη πριν από δέκα μέρες ή και παραπάνω. Το 1846 αυτό έγινε στις 16, ενώ το 1849 γΰρω στις 31 Δεκεμβρίου. Το 1850 στις 27 Δεκεμβρίου και το 1852 στις 5 Ιανουαρίου. Το 1853 στις 31 Δεκεμβρίου. Το χιόνι είχε ήδη σκεπάσει το έδαφος από τις 25 Νοεμβρίου κι έτσι βρέθηκα ξαφνικά περικυκλωμένος από το χειμερινό τοπίο. Κλείστηκα ακόμα πιο βαθιά στο καβούκι μου και προσπάθησα να κρατώ αναμμένη τη φωτιά τόσο στο σπίτι όσο και μέσα στα στήθια μου. Η δουλειά μου εκτός σπιτιού τώρα περιοριζόταν στο να μαζεύω ξΰλα από το δάσος και να τα μεταφέρω στο σπίτι μου με τα χέρια ή πάνω στους ώμους μου. Κάποιες φορές έσερνα δυο πεσμένα πεΰκα, το καθένα κάτω από μια μασχάλη. Ένας παλιός φράχτης στο δάσος, που οι καλές του μέρες είχαν περάσει ανεπιστρεπτί, ήταν ένα από τα καλΰτερά μου ευρήματα. Τον θυσίασα στον Ήφαιστο, μια και είχε πια προσφέρει όσες υπηρεσίες μπορούσε στο θεό Τέρμινους*. Πόσο πιο ενδιαφέρον είναι το βραδινό γεΰμα για έναν άνθρωπο που μόλις γύρισε από το χιόνι, όπου είχε πάει να αναζητήσει, ή μάλλον, πιο σωστά, να κλέψει, τα ξΰλα με τα οποία θα το μαγειρέψει! Πόσο πιο γλυκό είναι το ψωμί και το κρέας! Υπάρχουν αρκετά φρύγανα και άχρηστα ξΰλα όλων των ειδών στα δάση που περιβάλλουν σχεδόν όλα τα χωριά μας για να ανάψουν πολλές φωτιές. Και παρ' όλο που, όπως πιστεΰουν κάποιοι, εμποδίζουν την ανάπτυξη των νέων δέντρων, προς το παρόν μένουν αχρησιμοποίητα, χωρίς να ζεσταίνουν κανέναν. Είχα ακόμα τα ξΰλα που είχε ξεβράσει η λίμνη. * Ρωμαϊκός θεός των οτυνόρων. (Σ.τ.Μ.)

324

WALDEN ^

To καλοκαίρι ειχα βρει μια σχέδια από κορμούς πεύκων που είχαν ακόμα πάνω τους τη φλούδα, την οποία είχαν ςρτιάξει οι Ιρλανδοί τότε που κατασκευαζόταν ο σιδηρόδρομος, και είχα βγάλει μερικά κομμάτια της στην όχθη. Ύστερα από δυο χρόνια στο νερό και έξι μήνες στη στεριά ήταν σε πολΰ καλή κατάσταση, παρ' όλο που είχε ποτίσει τόσο, ώστε δεν υπήρχε ελπίδα να στεγνώσει ποτέ εντελώς. Μια χειμωνιάτικη μέρα διασκέδασα αφήνοντας ένα ένα τα κομμάτια της να γλιστρήσουν από τη μια μεριά της λίμνης στην άλλη, σχεδόν μισό μίλι, πατινάροντας με τη μια άκρη ενός κορμού, που είχε μήκος πέντε μέτρα, στον ώμο μου και την άλλη στον πάγο. Επίσης έδεσα μερικούς κορμούς με λυγαριά κι έπειτα, με μια μακριά βίτσα από σημύδα που στην άκρη της είχα στερεώσει ένα γάντζο, τους έσυρα πάνω στον πάγο. Παρ' όλο που είχαν ποτίσει και ήταν βαριοί σχεδόν σαν μολυβί, όχι μόνο καίγονταν για πολλή ώρα αλλά και έβγαζαν πολΰ ζεστή φλόγα. Σκέφτηκα πως ίσως καίγονταν καλύτερα ακριβώς επειδή είχαν ποτίσει, επειδή το νερό είχε συμπιέσει το ρετσίνι. Ο Γκίλπιν*, μιλώντας για τους κατοίκους των παραμεθόριων δασικών περιοχών της Αγγλίας, αναφέρει τα εξής: «Οι καταπατητές που έχτιζαν σπίτια και ύψωναν φράχτες στα σύνορα του δάσους» θεωρούνταν «παράνομοι σύμφωνα με τον παλιό δασικό νόμο και τιμωρούνταν σκληρά για για ad terrorem ferarum και για ad nocumentum forestoe», δηλαδή για εκφοβισμό των ζώων και φθορά του δάσους. Εγώ όμως ενδιαφερόμουν για τη διατήρηση των άγριων ζώων και της βλάστησης περισσότερο απ' όσο ενδιαφέρονται οι κυνηγοί και οι ξυλοκόποι, σαν να ήμουν ο Λόρδος Δασονόμος. Κι αν τυχόν και καιγόταν κάποιο κομμάτι του δάσους, ακόμα και αν το έκαιγα εγώ ο ίδιος κατά λάθος, θρηνούσα και ένιωθα μια θλίψη που κρατούσε περισσότερο και ήταν πιο βαριά από εκείνη

* William Gilpin (1724-1804): Άγγλος συγγραφέας, φυσιοδίφης, ζωγράφος και δάσκαλος. (Σ.τ.Μ.) ** Λατινικά: καταπάτηση. (Σ.τ.Μ.)

ΣΠΙΤΙΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

525

που ένιωθαν οι ιδιοκτήτες. Θλιβόμουν και όταν οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες έκοβαν τα δέντρα. Μακάρι να ένιωθαν και οι αγρότες μας όταν έκοβαν τα δάση λίγο από το δέος που ένιωθαν οι Ρωμαίοι όταν αναγκάζονταν να αποψιλώσουν ή να κάψουν ένα ιερό δασύλλιο (lucum conculare), το οποίο πίστευαν ότι ήταν το αγαπημένο κάποιου θεοΰ. Έκαναν τότε μια θυσία εξιλέωσης και προσεύχονταν λέγοντας: «Όποιος θεός ή όποια θεά κι αν είσαι, που σου ανήκει το ιερό αυτό δασύλλιο, δείξε ευμένεια προς εμένα, την οικογένειά μου, τα παιδιά μου και τα λοιπά». Είναι εκπληκτικό το πόση αξια δίνουμε στο ξΰλο ακόμα και στην εποχή αυτή, ακόμα και στη νέα αυτή χώρα - αξια πιο μόνιμη και πιο διαδεδομένη ακόμα και από εκείνη του χρυσού. Τόσες και τόσες ανακαλύψεις και εφευρέσεις, κι όμως, κανείς δεν μπορεί να κάνει χωρίς ξύλα. Είναι το ίδιο πολύτιμα για μας όπως ήταν και για τους Σάξονες και τους Νορμανδούς προγόνους μας. Εκείνοι τα χρησιμοποιούσαν για να φτιάχνουν τα τόξα τους, εμείς φτιάχνουμε μ' αυτά τα κοντάκια των όπλων μας. Ο Μισώ*, πάνω από τριάντα χρόνια πριν, έγραφε ότι η τιμή των καυσόξυλων στη Νέα Υόρκη και στη Φιλαδέλφεια «είναι σχεδόν ίδια με εκείνη του καλύτερου ξύλου του Παρισιού, καμιά φορά μάλιστα την ξεπερνά, παρ' όλο που η αχανής αυτή πρωτεύουσα χρειάζεται περισσότερα από ένα εκατομμύριο κυβικά μέτρα ετησίως και περιβάλλεται από καλλιεργημένες πεδιάδες σε ακτίνα τριακοσίων μιλίων». Στο χωριό μας η τιμή του ξύλου ανεβαίνει σταθερά και το μοναδικό ερώτημα είναι πόσο πιο υψηλή θα είναι φέτος από πέρσι. Οι μηχανικοί και οι έμποροι που έρχονται στο δάσος γι' αυτό το σκοπό και πάντοτε παρευρίσκονται στις δημοπρασίες των ξύλων, πληρώνουν αδρά για το προνόμιο να μαζέψουν αυτά που άφησαν πίσω τους οι ξυλοκόποι. Πάνε πάρα πολλά χρόνια από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να καταφεύγουν στο δάσος για τα καύσιμα και για τα υλικά των κατασκευών τους: ο κάτοικος της Νέας Αγγλίας και της Νέας Ολλανδίας, ο Παριζιάνος και ο Κέλτης, * Francois Andre Michaux (1777-1855): Γάλλος φυσιοδίφης. (Σ.τ.Μ)

326

WALDEN ^

ο γεωργός και ο Ρομπέν των Δασών, ο Γκοΰντι Μπλέικ και ο Χάρι Γκιλ,* οι χωρικοί και οι βασιλιάδες στα περισσότερα μέρη του κόσμου, οι λόγιοι και οι άγριοι, όλοι τους εξακολουθούν να χρειάζονται λιγα ξΰλα από το δάσος για να ζεσταθούν και να μαγειρέψουν το φαγητό τους. Κι εγώ, βέβαια, δεν αποτελούσα εξαίρεση. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη νιώθει ένα είδος στοργής για το σωρό του με τα ξΰλα. Εγώ απολάμβανα να βλέπω το δικό μου μπροστά από το παράθυρο και όσο μεγαλύτερος ήταν, με τόσο περισσότερη ευχαρίστηση έφερνα στο νου μου την ωραία δουλειά που ειχα κάνει για να μαζέψω τα ξΰλα που τον αποτελούσαν. Ειχα ένα παλιό τσεκούρι που δεν το είχε ζητήσει κανείς, με το οποίο έπαιζα πού και πού τις χειμωνιάτικες μέρες, στη μεριά του σπιτιού που την έβλεπε ο ήλιος, κόβοντας τις ρίζες των δέντρων που είχα βγάλει από το χωράφι με τις φασολιές μου. Όπως είχε προβλέψει ο οδηγός του άροτρου όταν οργώναμε το χωράφι, τα ξύλα αυτά με ζέσταναν δυο φορές, τη μία όταν τα έκοβα κομματάκια και μετά ξανά όταν τα έκαιγα στο τζάκι. Δε νομίζω να υπάρχει άλλο καύσιμο που να δίνει τόση ζέστη. Όσο για το τσεκούρι, με συμβούλεψαν να το πάω στο σιδερά του χωριού για να ακονίσει τη φθαρμένη κόψη του, αλλά εγώ το άφησα όπως ήταν, βάζοντάς του απλά ένα καινούργιο στειλιάρι από ξύλο καρυάς. Με βόλεψε μια χαρά. Μπορεί να ήταν στομωμένο, αλλά τουλάχιστον ήταν γερό. Μερικά χοντρά κομμάτια από ρίζες πεύκου ήταν για μένα πραγματικός θησαυρός. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να συλλογιέται κανείς πόσο πολλή από αυτή την τροφή της φωτιάς βρίσκεται ακόμα κρυμμένη στα σπλάχνα της γης. Τα προηγούμενα χρόνια είχα πάει πολλές φορές για «έρευνα» σε κάποιες γυμνές λοφοπλαγιές όπου παλαιότερα ορθώνονταν πευκοδάση κι είχα ξεθάψει τις χοντρές τους ρίζες. Πρόκειται για ξύλα σχεδόν άφθαρτα. Απομεινάρια ηλικίας τριάντα με σαράντα χρόνων τουλάχιστον, είναι ακόμα γερά στον πυ* Χαρακτήρες από το ομότιτλο ποίημα του Άγγλου ρομαντικού ποιητη Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ (1770-1850). (Σ.τ.Μ.)

ΣΠΙΤΙΚΗ Θ Α Λ Π Ω Ρ Η

327

ρήνα τους, ενώ τα εξοοτερικά στρώματα του ξΰλου έχουν σαπίσει κι έχουν γίνει σαν τύρφη, όπως και τα απομεινάρια του χοντρού φλοιού, που σχηματίζουν ένα δαχτυλίδι στο ίδιο επίπεδο με το έδαφος, με διάμετρο δέκα με δώδεκα εκατοστά από την καρδιά. Με αξίνα και (ρτυάρι εξερευνά κανείς το «ορυχείο» αυτό, ακολουθώντας τη φλέβα που μοιάζει με μεδούλι, κίτρινο σαν βοδινό λίπος ή σαν φλέβα χρυσοΰ, βαθιά στη γη. Συνήθως όμως χρησιμοποιούσα για προσάναμμα τα ξερά φύλλα του δάσους που είχα συσσωρεύσει στη μικρή εξωτερική αποθήκη μου πριν αρχίσουν τα χιόνια. Ο ξυλοκόπος όταν κατασκηνώνει στο δάσος χρησιμοποιεί για προσάναμμα πράσινα κλαδιά καρυάς, κομμένα σε λεπτά κομμάτια. Μια στο τόσο μάζευα κι εγώ τέτοια. Όταν οι χωρικοί άναβαν τις φωτιές τους πέρα από τον ορίζοντά μου, έδινα κι εγώ το σημάδι μου στους διάφορους άγριους κατοίκους της κοιλάδας Ουόλντεν: μια σερπαντίνα καπνού από την καμινάδα μου, που έδειχνε πως ήμουν ξύπνιος. «Αλαφρόπτερε καπνέ, ικάριο πουλί, που τις φτερούγες σου καις καθώς υψώνεσαι, βουβέ κορυδαλλέ, αγγελιαφόρε της αυγής, που κΰκλους κάνεις πάνω απ' τα χωριά τα κουρνιασμένα. Ή αλλιώς, όνειρο φευγαλέο και σκιερή μορςρή μιας μεσονύκτιας οπτασίας, που τα φουστάνια σου μαζεύεις. Τη νύχτα στ' αστέρια ρίχνεις πέπλο και τη μέρα διώχνεις το φως, τον ήλιο σκοτεινιάζεις· πήγαινε, λιβάνι μου, υψώσου απ' την εστία αυτή και ζήτα απ' τους θεούς να συγχωρήσουν τοΰτη εδώ τη φλόγα την καθάρια».

Τα φρεσκοκομμένα, σκληρά και χλωρά ξύλα εξυπηρετούσαν το σκοπό μου καλύτερα απ' όλα, αν και τα χρησιμοποιούσα ελάχιστα. Μερικές φορές άφηνα αναμμένη μια καλή φωτιά όταν πήγαινα να κάνω τον περίπατό μου τα χειμωνιάτικα απογεύματα. Κι όταν επέστρεφα, τρεις ή τέσσερις ώρες αργότερα, την έβρισκα ακόμα ζωντανή και

328

WALDEN ^

λαμπερή. To σπίτι μου δεν έμενε άδειο όσο έλειπα. Ήταν σαν να είχα αφήσει μια κεφάτη οικονόμο να το φροντίζει. Εκει ζούσαμε εγώ και η φωτιά. Και συνήθως η οικονόμος μου αποδεικνυόταν αξιόπιστη. Μια μέρα ωστόσο, καθώς έκοβα ξΰλα, πώς μου 'ρθε να ριξω μια ματιά από το παράθυρο για να δω μήπως ειχε πιάσει φωτιά το σπίτι. Ήταν η μοναδική φορά, απ' όσο μπορώ να θυμηθώ, που ένιωσα ιδιαίτερα ανήσυχος σχετικά με το ζήτημα αυτό. Κοίταξα λοιπόν και είδα ότι μια σπίθα είχε πεταχτεί ως το κρεβάτι μου. Μπήκα και πρόλαβα να σβήσω τη φωτιά πριν φουντώσει, πριν προλάβει να κάψει παρά μόνο μια επιφάνεια του στρώματος μεγάλη σαν την παλάμη μου. Όμως το σπίτι μου ήταν χτισμένο σε τόσο ηλιόλουστο και προστατευμένο σημείο και η σκεπή του ήταν τόσο χαμηλή, ώστε δε με πείραζε να αφήνω τη φωτιά να σβήνει σχεδόν κάθε μεσημέρι του χειμώνα. Οι τυφλοπόντικες έορτιαξαν φωλιά στο κελάρι μου. Τσιμπολόγησαν το ένα τρίτο από το απόθεμά μου σε πατάτες κι έφτιαξαν ένα ζεστό κρεβάτι στο σημείο όπου είχα αφήσει τις τρίχες που μου είχαν περισσέψει από την κατασκευή του σοβά, μαζί με λίγο καφετί χαρτί. Γιατί ακόμα και τα πιο άγρια ζώα αγαπούν την άνεση και τη ζεστασιά εξίσου με τον άνθρωπο και επιβιώνουν το χειμώνα μονάχα χάρη στην προνοητικότητά τους και στη φροντίδα τους να τις εξασφαλίσουν. Κάποιοι από τους φίλους μου μιλούσαν λες και πίστευαν ότι είχα έρθει στο δάσος επίτηδες για να παγώσω. Το ζώο απλά φτιάχνει ένα κρεβάτι σε κάποιο προστατευμένο σημείο, το οποίο έπειτα ζεσταίνει με το κορμί του. Ο άνθρωπος όμως, μια και ανακάλυψε τη φωτιά, κλείνει λίγο αέρα σε ένα ευρύχωρο δωμάτιο και τον ζεσταίνει. Αντί να κουκουλώνεται, κάνει φωλιά το δωμάτιό του, μέσα στο οποίο μπορεί να κινείται ελεύθερα, απαλλαγμένος από τα βαριά ρούχα. Διατηρεί ένα είδος καλοκαιριού μες στο καταχείμωνο και χάρη στα παράθυρά του μπορεί να έχει ακόμα και φως, ενώ με τη βοήθεια της λάμπας του μεγαλώνει τη μέρα. Με τον τρόπο αυτό προχωράει ένα δυο βήματα πέρα από το ένστικτο και εξοικονομεί λίγο χρόνο για τις καλές τέχνες. Παρ' όλο που όσο βρισκόμουν έκθετος στις πιο άγριες ριπές του παγωμένου ανέμου ολόκληρο το κορμί μου

ΣΠΙΤΙΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

329

μούδιαζε και παρέλυε, μόλις έςρτανα στο φιλόξενο περιβάλλον του σπιτιού μου γρήγορα ξανάβρισκα τη ζωντάνια μου και ένιωθα σαν να είχε μόλις πάρει παράταση η ζωή μου, πράγμα για το οποίο δύσκολα μπορεί να καυχηθεί εκείνος που κατοικεί μέσα οτην πολυτέλεια. Νομίζω πως δε χρειάζεται να βασανιζόμαστε κάνοντας εικασίες σχετικά με το ποιο θα είναι το τέλος της ανθρωπότητας. Πολΰ εύκολα και ανά πάσα στιγμή θα μπορούσε να κοπεί το νήμα της ζωής της με μια δυνατή ριπή παγωμένου ανέμου από το βορρά. Μετράμε τους χειμώνες μας με Παγωμένες Παρασκευές και με Μεγάλους Χιονιάδες. Μια λίγο πιο παγωμένη Παρασκευή κι ένας λίγο μεγαλύτερος χιονιάς θα αρκούσαν για να βάλουν τέλος στην ύπαρξη του ανθρώπου πάνω στη γη. Τον επόμενο χειμώνα χρησιμοποίησα μια μικρή σόμπα μαγειρέματος για περισσότερη οικονομία, αφού στο κάτω κάτω το δάσος δε μου ανήκε· όμως δεν είχε τόσο καλή φωτιά όσο η ανοιχτή εστία. Το μαγείρεμα έπαψε πλέον, κατά το μεγαλύτερο μέρος του, να είναι εργασία ποιητική, αλλά περιορίστηκε σε διαδικασία χημική. Σύντομα, στην εποχή αυτή της σόμπας, θα ξεχαστεί το γεγονός ότι κάποτε ψήναμε πατάτες στη στάχτη, όπως έκαναν οι Ινδιάνοι. Η σόμπα όχι μόνο έπιανε χώρο κι έκανε το σπίτι να μυρίζει, αλλά έκρυβε και τη φωτιά, με αποτέλεσμα να νιώθω σαν να είχα χάσει από δίπλα μου ένα σύντροφο. Πάντα μπορείς να δεις κάποιο πρόσωπο κοιτάζοντας μέσα στη φωτιά. Ο εργάτης, καθώς κοιτάζει μέσα της τα βράδια, καθαρίζει τη σκέψη του από τα σκουπίδια και το χώμα που μάζεψε όλη μέρα. Όμως εγώ δεν μπορούσα πια να κάθομαι και να κοιτάζω τη φωτιά και στο μυαλό μου έρχονταν τα τόσο ταιριαστά στην περίπτωσή μου λόγια μιας ποιήτριας: «Ποτέ, φλόγα μου φωτεινή, ας μη μου αρνηθούν την ανεκτίμητη και ζούτική σου αγάπη. Σαν τις ελπίδες μου ορμάς ψηλά και σαν τη μοίρα μου τις νύχτες χαμηλώνεις.

330

WALDEN ^ Γιατί σε διώξαν απ' τις κάμαρες και τις εστίες, εσένα που όλοι καλοδέχονται και αγαπούν; Μήπως γιατί παραήσουν ωραία και λαμπρή μπροστά στο ψεύτικο φως της ζωής μας, το μουντό; Συνομιλούσε η λάμψη σου μυστηριωδώς μήπως με τις αδελφές ψυχές μας μυστικά; Μα εμείς καθόμαστε πια ασφαλείς και δυνατοί μπροστά σε εστίες που απειλητικές σκιές δεν έχουν και τίόρα τίποτα χαρά και λύπη δε μας φέρνει και η φωτιά μας μοναχά τα χέρια και τα πόδια μας ζεσταίνει κι ούτε φιλοδοξεί για τίποτ' άλλο. Δίπλα στη χρήσιμη και δυνατή αυτή φωτιά ξαπλώνει το παρόν κι αποκοιμιέται και δε φοβάται τα φαντάσματα που έρχονταν απ' τα παλιά μαζί μας για να κουβεντιάσουν, στο τρεμάμενο φως απ' τη φοπιά των ξύλων».*

* Ellen Sturgis Hooper (1812-1848): Αμερικανίδα ποιήτρια. Απόσπασμα από το ποίημα The Wood Fire (Η φωτιά των ξύλων). (Σ.τ.Μ)

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΚΑΙ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟΙ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

Αντιμετώπισα μερικές σφοδρές χιονοθύελλες και πέρασα αρκετά κεφάτα χειμωνιάτικα βράδια δίπλα στη φωτιά μου, με το χιόνι να στροβιλίζεται με μανία απ' έξω και να πνίγει τα πάντα, ακόμα και το χουχοΰτισμα της κουκουβάγιας. Για πολλές εβδομάδες δε συναντούσα σχεδόν κανέναν στους περιπάτους μου, εκτός από εκείνους που έρχονταν καμιά φορά για να κόψουν ξΰλα και να τα μεταφέρουν με έλκηθρα στο χωριό. Όμως τα στοιχεία της Φύσης με βοήθησαν να ανοίξω ένα μονοπάτι μέσα από το πιο βαθΰ χιόνι στο δάσος: την πρώτη φορά που πέρασα από εκεί, ο άνεμος φύσηξε τα ςρυλλα από τις βελανιδιές πάνω στις πατημασιές μου. Έμειναν εκεί και, απορροφώντας τις ακτίνες του ήλιου, έλιωσαν με τη θερμότητά τους το χιόνι κι έτσι όχι μόνο έφτιαξαν ένα στεγνό μονοπάτι, αλλά και η σκούρα γραμμή που σχημάτισαν μου χρησίμευε σαν οδηγός τις νύχτες. Μια και δεν είχα ανθρώπινη συντροφιά, αναγκάστηκα να ξυπνήσω τους παλαιότερους κατοίκους του δάσους αυτοΰ. Πολλοί από τους συχωριανοΰς μου θυμόνταν ακόμα το δρόμο που περνά κοντά από το σπίτι μου να αντηχεί από τα γέλια και τα κουτσομπολιά των κατοίκων, και τα περιβόλια και τις κατοικίες τους να εναλλάσσονται με το δάσος που βρισκόταν από τις δυο πλευρές του δρόμου, πολΰ πιο πυκνό τότε απ' όσο σήμερα. Κι εγώ ο ίδιος θυμάμαι μερικά σημεία στα οποία, αν περνούσες με κάρο, τα πεΰκα ήταν τόσο πυκνά που έξυναν και τις δυο πλευρές του, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά που αναγκάζονταν να περάσουν από εδώ χωρίς συνοδεία και με τα

332

WALDEN ^

πόδια για να πάνε στο Λίνκολν φοβόνταν τόσο πολΰ, ώστε συχνά έκαναν ένα μεγάλο μέρος της διαδρομής τρέχοντας. Παρ' όλο που πρόκειται απλώς για έναν ταπεινό δρόμο που οδηγεί στο γειτονικό χωριό, από τον οποίο περνάνε κυρίως βόδια και κάρα, κάποτε ψυχαγωγούσε τον οδοιπόρο περισσότερο από σήμερα με την ποικιλία που του πρόσφερε κι έμενε για περισσότερο καιρό χαραγμένος στη μνήμη του. Στο σημείο που σήμερα απλώνονται χωράφια από το χωριό ως το δάσος, παλαιότερα υπήρχε ένας βάλτος με σφενδάμια, μέσα από τον οποίο περνούσε ο δρόμος πάνω σε μια βάση κατασκευασμένη από κορμούς δέντρων, που τα απομεινάρια της χωρίς αμφιβολία βρίσκονται ακόμα θαμμένα κάτω από το σημερινό σκονισμένο δημόσιο δρόμο που οδηγεί από το πρώην αγρόκτημα Στράτεν, όπου σήμερα βρίσκεται ο οίκος απόρων, στο λόφο του Μπρίστερ. Στα ανατολικά του χωραφιού μου με τις φασολιές, από την άλλη μεριά του δρόμου, ζούσε ο Κάτων Ίνγκραχαμ, σκλάβος του άρχοντα Ντάνκαν Ίνγκραχαμ, ενός επιφανούς κατοίκου του Κόνκορντ, ο οποίος είχε χτίσει ένα σπίτι για το σκλάβο του και του είχε δώσει την άδεια να κατοικήσει στο δάσος Ουόλντεν. Άλλος ένας Κάτων λοιπόν, όμως αυτή τη φορά όχι Uticensis*, αλλά Concordiensis. Κάποιοι λένε πως ήταν νέγρος της Γουινέας. Λίγοι θυμούνται πια το χωραφάκι του ανάμεσα στις καρυές, τις οποίες είχε αφήσει να μεγαλώνουν για να τις έχει για τα γεράματά του. Όμως τελικά τις άρπαξε ένας πιο νέος και πιο λευκός κερδοσκόπος, ο οποίος βέβαια κατοικεί τώρα πια σ' ένα σπίτι το ίδιο στενό με εκείνο του νέγρου που εξαπάτησε. Η μισογκρεμισμένη τρύπα που κάποτε ήταν το κελάρι του Κάτωνα υπάρχει ακόμη και σήμερα, αν και ελάχιστοι το γνωρίζουν, αφού μια σειρά από πεύκα την κρύβει από τα μάτια του οδοιπόρου. Είναι γεμάτη με σουμάκια (Rhus glabra) και ένα από τα πιο παλιά είδη χρυσόβεργας (Solidago stricta) φυτρώνει σε μεγάλη αφθονία εκεί.

* Δεν πρόκειται για τον Κάτωνα που τόσο συχνά παραθέτει ο Θορώ, αλλά για το δισέγγονο του, Κάτωνα τον Υτικαίο (94-96 π.Χ.), δημοκρατικό πολιτικό και στωικό φιλόσοφο. (Σ.τ.Μ.)

Π Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Ρ Ο Ι ΚΑΤΟΙΚΟΙ

333

Εδώ, στην άκρη ακριβώς του χωραφιού μου, ακόμα πιο κοντά στο χωριό, είχε κάποτε το σπιτάκι της η Ζιλφα, μια έγχρωμη γυναίκα που υφαίνε λινά υφάσματα για τους χωριανούς, κάνοντας το δάσος Ουόλντεν να αντηχεί με το διαπεραστικό τραγούδι της, μια και ήταν προικισμένη με καλή και δυνατή φωνή. Τελικά, το 1812 κάποιοι Άγγλοι στρατιώτες, προσωρινά αποφυλακισμένοι κατάδικοι, έβαλαν φωτιά στο σπίτι της μια μέρα που εκείνη έλειπε, καίγοντας ζωντανά τη γάτα, το σκΰλο και τα κοτόπουλά της. Είχε ζήσει δύσκολη ζωή και είχε γίνει σκληρή και κυνική προς τους ανθρώπους. Ένας γέρος, που στα νιάτα του σύχναζε στο δάσος, θυμάται πως περνώντας έξω από το σπίτι της ένα μεσημέρι την είχε ακούσει να μουρμουρίζει μονάχη της, πάνω από το τσουκάλι της που κόχλαζε: «Κόκαλα είστε όλοι σας, κόκαλα!» Έ χ ω δει μερικά σκόρπια τούβλα στη συστάδα με τις βελανιδιές που βρίσκεται σήμερα στο σημείο όπου έστεκε κάποτε το σπίτι της. Πιο κάτω, στη δεξιά μεριά του δρόμου, στο λόφο του Μπρίστερ, ζοΰσε κάποτε ο Μπρίστερ Φρίμαν, «νέγρος πολυτεχνίτης», σκλάβος του γαιοκτήμονα Κάμινγκς. Οι μηλιές που είχε φυτέψει και τις οποίες φρόντιζε ο Μπρίστερ υπάρχουν ακόμα. Τώρα πια είναι μεγάλα, γέρικα δέντρα, με φρούτα που για τα δικά μου γούστα παραείναι άγρια και ξινά. Δεν πάει πολΰς καιρός που διάβασα την επιτύμβια επιγραφή του στο παλιό νεκροταφείο του Λίνκολν. Ο τάφος του βρίσκεται στην άκρη του κοιμητηρίου, κοντά στους ανώνυμους τάφους κάποιων Βρετανών στρατιωτών που σκοτώθηκαν κατά την υποχώρηση από το Κόνκορντ. «Σκιπίων Μπρίστερ», γράφει η ταφόπλακα - ο τίτλος «Σκιπίων ο Αφρικανός» θα του ταίριαζε μια χαρά* - κι από κάτω «άνδρας έγχρωμος», λες και το χρώμα του ήταν που είχε τη μεγαλύτερη σημασία. Πληροφορούσε επίσης με ιδιαίτερη έμφαση τον κάθε ενδιαφερόμενο για την ημερομηνία θανάτου του, πράγμα που δεν ήταν παρά ένας έμμεσος τρόπος για να του δηλώσει ότι έζησε. * Σκιπίων: Ρωμαίος στρατηγός, ο οποίος πήρε το προσωνύμιο «ο Αφρικανός» μετά τη νίκη του κατά του Αννίβα, στρατηγού της Καρχηδόνας. (Σ.τ.Μ)

334

WALDEN ^

Μαζί του ζοΰσε η Φεντα, η φιλόξενη γυναίκα του, η οποία έλεγε τη μοίρα, πάντα πρόσχαρη και κεφάτη. Ήταν μεγαλόσωμη, ολοστρόγγυλη και κατάμαυρη, πιο μαΰρη από όλα τα παιδιά της νύχτας. Ήταν αναμφίβολα το πιο μελανό ουράνιο σώμα που ανέτειλε ποτέ πάνω από το Κόνκορντ. Κατεβαίνοντας το λόφο, στα αριστερά, στον παλιό δρόμο που οδηγεί στο δάσος, υπάρχουν τα σημάδια του παλιού υποστατικού της οικογένειας Στράτε ν, που οι οπωρώνες τους κάποτε απλώνονταν πάνω σε ολόκληρη την πλαγιά του λόφου Μπρίστερ. Σήμερα όμως όλα τα οπωροφόρα έχουν εξαφανιστεί από την επέλαση των πεύκων, με εξαίρεση λίγα απομεινάρια, τα οποία εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το μπόλιασμα πολλών αδύναμων δέντρων του χωριού. Πλησιάζοντας το χωριό, cpτάvει κανείς στο σημείο όπου ζούσε ο Μπριντ*, από την άλλη πλευρά του δρόμου, στην άκρη ακριβώς του δάσους. Είναι ένα μέρος γνωστό για τα κατορθώματα ενός δαίμονα που δεν κατονομάζει συγκεκριμένα η παλαιά μυθολογία, ο οποίος έχει παίξει ξεχωριστό και σημαντικό ρόλο στη ζωή της Νέας Αγγλίας και στον οποίο αξίζει, όσο και σε κάθε άλλο μυθικό χαρακτήρα, να γράψει κανείς κάποτε τη βιογραφία του. Στην αρχή έρχεται μεταμφιεσμένος σαν φίλος ή εργάτης κι έπειτα ληστεύει και δολοφονεί οικογένειες ολόκληρες. Δεν είναι άλλος από το ρούμι της Νέας Αγγλίας. Όμως δεν έφτασε ακόμα η ώρα να εξιστορηθούν οι τραγωδίες που συνέβησαν εδώ. Ας αφήσουμε να περάσει λίγος χρόνος, μήπως μετριαστεί κάπως η έντασή τους, μήπως αποκτήσουν μια πιο ευχάριστη, γαλαζωπή απόχρωση. Μια ιδιαίτερα θολή και αμφιλεγόμενη παράδοση λέει πως εδώ υπήρχε κάποτε ένα χάνι, που πρόσφερε ποτό στους ταξιδιώτες και ξεκούραση στα άλογά τους. Εδώ κάθονταν για λίγο οι άνθρωποι, χαιρετούσαν ο ένας τον άλλο, άκουγαν κι διηγούνταν νέα κι έπειτα έπαιρνε ο καθένας το δρόμο του. Η καλύβα του Μπριντ στεκόταν ακόμα όρθια μέχρι πριν από δώδεκα χρόνια, μολονότι ήταν ήδη πολύ καιρό ακατοίκητη. Είχε περί* Ο John Breed ήταν γνωστός μέθυσος της περιοχής. (Σ.τ.Μ)

Π Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Ρ Ο Ι ΚΑΤΟΙΚΟΙ

335

που το ίδιο μέγεθος με τη δική μου. Μια παρέα αγοριών της έβαλαν φωτιά ένα βράδυ, ανήμερα εκλογών, αν θυμάμαι καλά. Τότε ζοΰσα στην άκρη του χωρίου και μόλις είχα βυθιστεί στη μελέτη του ηρωικού ποιήματος Γκόντιμπερτ του Ντάβεναντ. Το χειμώνα εκείνο υπέφερα από μια μόνιμη υπνηλία - η οποία, παρεμπιπτόντως, ποτέ δεν έμαθα αν οφειλόταν σε κληρονομικές αιτίες, πράγμα εύλογο αν αναλογιστεί κανείς πως έχω ένα θείο* που τον παίρνει ο ΰπνος ενώ ξυρίζεται, ενώ τις Κυριακές κατεβαίνει στο κελάρι και καθαρίζει τις πατάτες από τους βλαστούς τους για να μπορέσει να μείνει ξύπνιος μέχρι την ώρα της θείας λειτουργίας, ή αν αποτελούσε συνέπεια της απόπειράς μου να διαβάσω ολόκληρη την ανθολογία των Άγγλων ποιητών του Τσάλμερς. Όπως και να 'χει, η υπνηλία μου, σαν άλλος Ιούλιος Καίσαρας, κατάφερνε να κατατροπώνει όλους τους Νέρβιοΰς** μου. Τη στιγμή λοιπόν που είχα σκύψει το κεφάλι μου πάνω από εκείνο το ποίημα και είχα βυθιστεί στη μελέτη του, οι καμπάνες σήμαναν πυρκαγιά. Αμέσως ξεκίνησαν οι πυροσβεστικές άμαξες, όλο βιάση, με μια ομάδα ανδρών και αγοριών να προπορεύονται, κι εγώ ανάμεσα στους προοτους, αφοΰ δεν είχα χάσει καθόλου καιρό αλλά είχα ορμήσει αμέσως έξω. Μας φάνηκε πως η φωτιά ήταν προς τα νότια, στο δάσος - όλοι ήμασταν έμπειροι πυροσβέστες - και ότι είχε πιάσει φωτιά κάποια αποθήκη, κάποιο μαγαζί, κάποιο σπίτι ή όλα μαζί. «Είναι η αποθήκη του Μπέικερ», φώναξε ένας. «Είναι το σπίτι του Κόντμαν», αποκρίθηκε ένας άλλος. Και τότε είδαμε καινούργιες σπίθες να πετάγονται στον ουρανό πάνω από το δάσος, σαν να είχε πέσει καμιά σκεπή, κι αμέσως όλοι μας ορμήσαμε κατά εκεί με μια φωνή: «Έρχεται η ομάδα διάσωσης του Κόνκορντ!» Τα κάρα μάς προσπέρασαν με αστραπιαία ταχύτητα και με τα φορτία τους να βροντούν πέρα δώθε, και ίσως ένα από αυτά να μετέφερε

* Πρόκειται για τον Τσαρλς Ντάνμπαρ, εκκεντρικό θειο του Θορώ, ο οποίος είχε ιδρύσει τη βιοτεχνία μολυβιών της οικογένειας. (Σ.τ.Μ.) ** Νέρβιοι: Μια από τις πιο άγριες και ισχυρές βελγικές φυλές που κατοικούσαν στη βορειοανατολική Γαλατία τον Ιο αιο5να π.Χ. (Σ.τ.Μ)

336

WALDEN ^

τον πράκτορα κάποιας Ασφαλιστικής Εταιρίας, που ήταν αποφασισμένος να φτάσει στον τόπο της πυρκαγιάς, όσο μακριά κι αν βρισκόταν. Το καμπανάκι της πυροσβεστικής αντλίας κουδούνιζε διαρκώς από πισω, πιο αργά αλλά με μεγαλύτερη σιγουριά, ενώ στο τέλος της πομπής, όπως ψιθύρισαν κάποιοι αργότερα, έρχονταν αυτοί που είχαν βάλει τη φωτιά και είχαν σημάνει το συναγερμό. Έτσι λοιπόν συνεχίσαμε να τρέχουμε σαν αληθινοί ιδεαλιστές, αψηφώντας τα όσα μας φανέρωναν οι αισθήσεις μας, ώσπου σε μια στροφή του δρόμου ακούσαμε το τρίξιμο της φωτιάς και νιώσαμε την κάψα της να έρχεται πάνω από τον τοίχο και συνειδητοποιήσαμε - αλίμονο! - ότι είχαμε (ρτάσει. Η εγγύτητα της φωτιάς ψΰχρανε κάπως τον ενθουσιασμό μας. Στην αρχή σκεφτήκαμε να τη σβήσουμε με το νερό κάποιας κοντινής λιμνούλας, τελικά όμως αποφασίσαμε να την αφήσουμε να συνεχίσει το έργο της, αφού έτσι κι αλλιώς η καλύβα δεν μπορούσε πια να σωθεί, κι οΰτε άξιζε τον κόπο. Μείναμε λοιπόν γΰρω από την πυροσβεστική άμαξα, να σκουντάμε ο ένας τον άλλο και να δίνουμε έκφραση στα συναισθήματά μας φωνάζοντας δυνατά ή συζητώντας σε χαμηλότερους τόνους για τις μεγάλες πυρκαγιές που είχε καταγράψει η ιστορία, όπως για παράδειγμα τότε που είχε καεί το μαγαζί του Μπάσκομ. Και συλλογιζόμασταν ότι, αν (ρτάναμε έγκαιρα με τη χειροκίνητη πυροσβεστική αντλία μας κι αν είχαμε κοντά μια λιμνούλα, θα μπορούσαμε ακόμα και τη μεγάλη πυρκαγιά της αποκάλυψης, που λένε ότι θα καταστρέψει τον κόσμο ολόκληρο, να τη μετατρέψουμε σ' ένα νέο βιβλικό κατακλυσμό. Τελικά αποχωρήσαμε χωρίς να κάνουμε καμιά χαζομάρα. Οι άλλοι επέστρεψαν στα κρεβάτια τους κι εγώ στον Γκόντιμπερτ. Και μια και αναφέρθηκα στον Γκόντιμπερτ, αν ήμουν στη θέση του επιμελητή του βιβλίου θα αφαιρούσα εκείνη την παράγραφο στην εισαγωγή, που λέει ότι η ευστροφία αποτελεί το μπαρούτι της ψυχής - διότι «η ευστροφία είναι τόσο ξένη για τον περισσότερο κόσμο, όσο και το μπαρούτι για τους Ινδιάνους». Το επόμενο βράδυ, περίπου την ίδια ώρα, έτυχε να περνάω από το σημείο της πυρκαγιάς. Ακούγοντας ένα υπόκωφο βογκητό να έρ-

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ

337

χεται από το μέρος της καμένης καλύβας, πλησίασα και είδα τον μοναδικό, απ' όσο ξέρω, επιζώντα της οικογένειας που κατοικούσε κάποτε εκεί, κληρονόμο τόσο των αρετών όσο και των ελαττωμάτων της, ο οποίος ήταν και ο μόνος που έδειξε κάποιο ενδιαφέρον για το καμένο σπίτι. Ήταν ξαπλωμένος μπρούμυτα και κοιτούσε πάνω από το άνοιγμα του κελαριού τα αποκαΐδια, που κάπνιζαν ακόμα, μουρμουρίζοντας και μονολογώντας, όπως το συνηθίζει. Δούλευε όλη μέρα μακριά, στα χωράφια κοντά στο ποτάμι, και είχε αξιοποιήσει τις μοναδικές στιγμές του ελεύθερου χρόνου του επισκεπτόμενος το σπίτι των γονιών και της νεότητάς του. Παρατηρούσε το κελάρι από όλες τις πλευρές και από κάθε γωνία, πάντα ξαπλωμένος, σαν να είχε θυμηθεί πως κάποτε υπήρχε κρυμμένος εκεί, ανάμεσα σης πέτρες, κάποιος θησαυρός, κι ας μην ήταν τίποτε παραπάνω από ένας σωρός από τούβλα και στάχτες. Αφού είχε χαθεί πια το σπίτι, η μόνη παρηγοριά του ήταν να κάθεται και να παρατηρεί ό,τι είχε απομείνει. Φάνηκε να παρηγορείται από τη συμπόνια που δήλωνε η παρουσία μου και μου έδειξε, όσο του επέτρεπε το σκοτάδι, το σημείο όπου υπήρχε το σκεπασμένο πηγάδι, το οποίο, δόξα τω Θεώ, ήταν αδύνατο να καεί. Ψαχούλεψε για πολλή ώρα ώσπου να βρει τα τοιχώματα του πηγαδιού που είχε χτίσει ο πατέρας του και το σιδερένιο γάντζο από τον οποίο κρεμόταν κάποτε ο κουβάς - το μόνο στήριγμα που του είχε πια απομείνει - για να μου δείξει ότι ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή ξύλινη κατασκευή. Άπλωσα κι εγώ το χέρι μου κι ένιωσα το σίδερο. Ακόμα και σήμερα, όποτε περνώ δίπλα από τα ερείπια εκείνα στους περιπάτους μου, σχεδόν καθημερινά, δεν παραλείπω να αποτίσω φόρο τιμής στο σιδερένιο γάντζο, αφού από αυτόν κρέμεται η ιστορία μιας οικογένειας. Από την αριστερή μεριά του δρόμου, εκεί που φαίνεται το πηγάδι και οι πασχαλιές στο μισογκρεμισμένο τοίχο, εκεί που τώρα απλώνεται ένα λιβάδι, ζούσαν ο Νάτινγκ και ο Λε Γκρος. Ας επιστρέψουμε όμως προς την κατεύθυνση του Αίνκολν. Ακόμα πιο μακριά μέσα στο δάσος ζούσε κάποτε ο Γουάιμαν ο αγγειοπλάστης, ο οποίος προμήθευε τους χωριανούς με κεραμικά

338

WALDEN ^

και πρόλαβε να αφήσει κάποιους απογόνους, που τον διαδέχτηκαν στη δουλειά. Κανένας τους δεν ήταν πλούσιος σε εγκόσμια αγαθά και ο καθένας από αυτούς, όσο ζούσε, κατοικούσε εκεί με την ανοχή των ιδιοκτητών και των αρχών. Συχνά περνούσε από εκεί ο σερίφης για να εισπράξει τους φόρους - μάταια όμως, όπως διάβασα στις αναφορές του. Κι έτσι τους άφηνε μια εντολή επίσχεσης, έτσι για τους τύπους, κι έφευγε ξανά, αφού δεν υπήρχε τίποτα που να μπορεί να κατασχέσει. Μια μέρα του μεσοκαλόκαιρου, εκεί που σκάλιζα τις φασολιές μου, ένας άνδρας που κουβαλούσε με το κάρο του ένα φορτίο κεραμικά σταμάτησε στην άκρη του χωραφιού μου και με ρώτησε αν ήξερα τι είχε απογίνει ο Γουάιμαν ο νεότερος. Μου είπε ότι πριν από πολύ καιρό είχε αγοράσει από αυτόν έναν τροχό κεραμικής και ήθελε να μάθει νέα του. Είχα διαβάσει στις Γραφές για τον πηλό και τον τροχό των αγγειοπλαστών, αλλά δε μου είχε περάσει ποτέ από το μυαλό ότι τα κανάτια που χρησιμοποιούμε δεν είχαν (ρτάσει ως εμάς άθραυστα από τους καιρούς εκείνους ή ότι δε φύτρωναν στα δέντρα σαν τις νεροκολοκύθες. Χάρηκα λοιπόν που άκουσα πως υπήρχε κάποτε κάποιος στη γειτονιά μου που εξασκούσε αυτή την αξιόλογη τέχνη. Ο τελευταίος κάτοικος του δάσους αυτού πριν από εμένα ήταν ένας Ιρλανδός, ο Χίου Κουόιλ (ελπίζω να έγραψα σωστά το όνομά του), ο οποίος ζούσε στο σπίτι του Γουάιμαν. Όλοι τον φώναζαν Συνταγματάρχη και οι φήμες έλεγαν ότι είχε πολεμήσει ως στρατιώτης (ττο Βατερλό. Αν ζούσε ακόμα, θα τον έβαζα οπωσδήποτε να ξαναζήσει τις μάχες με τη φαντασία του και να μου τις διηγηθεί. Εδώ εξασκούσε το επάγγελμα του εκσκαφέα τάφρων. Όπως ο Ναπολέων είχε πάει στην Αγία Ελένη, έτσι και ο Κουόιλ είχε έρθει στο δάσος Ουόλντεν. Όσα γνωρίζω για το άτομό του αποτελούν υλικό για τραγωδία. Ήταν ένας άνθρωπος με τρόπους, κοσμογυρισμένος και με συμπεριφορά τόσο ευγενική που δύσκολα μπορούσε να την αντέξει κανείς. Φορούσε ένα χοντρό παλτό το κατακαλόκαιρο, μια και υπέφερε από ρίγη, και το πρόσωπό του είχε χρώμα άλικο. Πέθανε στο δρόμο που περνάει από τους πρόποδες του λόφου Μπρίστερ λίγο

Π Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Ρ Ο Ι ΚΑΤΟΙΚΟΙ

339

πριν ερθω να μείνω στο δάσος κι έτσι δεν πρόλαβα να τον έχω γείτονα. Πρόλαβα όμως κι επισκέςρτηκα το σπίτι του πριν το γκρεμίσουν, το οποίο οι συντροφοί του απέφευγαν επειδή το θεωρούσαν κακότυχο. Είδα τα παλιά του ροΰχα ένα κουβάρι πάνω στο ψηλό, σανιδένιο κρεβάτι του, σαν να ήταν ο ίδιος ακόμα ξαπλωμένος εκεί. Η πίπα του κείτονταν σπασμένη στην πυροστιά, σαν την υδρία που έχει συντριβεί πάνω στην πηγή.* Αυτή η τελευταία δε θα μπορούσε ποτέ να είναι το σύμβολο του θανάτου του, μια και μου είχε εξομολογηθεί πως δεν είχε δει ποτέ του την πηγή του Μπρίστερ, αν και είχε ακούσει να μιλούν για αυτή. Βρώμικα τραπουλόχαρτα, ρηγάδες καρό, σπαθιά και κούπες, ήταν σκορπισμένα στο πάτωμα. Μια μαΰρη κότα που ο δικαστικός επιμελητής δεν είχε μπορέσει να πιάσει, μαΰρη και σιωπηλή σαν τη νύχτα, χωρίς να βγάζει οΰτε ένα κακάρισμα, περιμένοντας θαρρείς τις αλεπούδες να την αποτελειώσουν, είχε ακόμα τη φωλιά της στο διπλανό δωμάτιο. Στο πίσω μέρος του σπιτιού ξεχώριζε το αμυδρό περίγραμμα ενός λαχανόκηπου, που είχε φυτευτεί αλλά ποτέ δεν είχε χαρεί το πρώτο του ξεχορτάριασμα, εξαιτίας των τρεμάμενων χεριών του συχωρεμένου του ιδιοκτήτη, παρ' όλο που τώρα ήταν ήδη η εποχή που μάζευαν τη σοδειά. Ήταν γεμάτος αγριόχορτα, χηνοπόδια και κολλιτσίδες, οι οποίες κόλλησαν παντού στα ροΰχα μου - ο μοναδικός καρπός του κήπου. Το νωπό ακόμα δέρμα μιας μαρμότας κρεμόταν τεντωμένο στο πίσω μέρος του σπιτιοΰ - το τρόπαιο του τελευταίου Βατερλό του - μα τώρα πια ο καημένος δεν είχε ανάγκη οΰτε από ζεστό γοΰνινο σκοΰφο οΰτε από γάντια. Τώρα πια ένα βαθοΰλωμα στη γη είναι το μοναδικό σημάδι που μαρτυράει ότι κάποτε στα σημεία αυτά υπήρχαν κτίρια. Οι πέτρες των κελαριών είναι θαμμένες και στην ηλιόλουστη χλόη φυτρώνουν άγριες φραουλιές, βατομουριές, φουντουκιές και σουμάκια. Ένα πεΰκο ή μια ροζιασμένη βελανιδιά καταλαμβάνει την κόχη όπου κάποτε έστεκε η καμινάδα κι ένα μυρωδάτο μαυρόπευκο κυματίζει στον άνεμο εκεί όπου κάποτε βρισκόταν το κατώφλι. Μερικές φορές * «...και συντριβεί υδρία επί την πηγήν...» Εκκλησιαστής 12:6. (Σ.τ.Μ.)

340

WALDEN ^

φαίνεται το κοίλωμα του πηγαδιού, εκεί όπου κάποτε χυνόταν μια πηγή. Τώρα δεν έχει απομείνει παρά ξερό, χωρίς δάκρυα χορτάρι. Ίσως ο τελευταίος ένοικος, πριν αναχωρήσει, να το σκέπασε με μια επίπεδη πέτρα και να έριξε χώμα από πάνω, για να μην ανακαλυφθεί παρά έπειτα από πολλά χρόνια. Πόσο θλιβερή πρέπει να είναι η πράξη αυτή - το θάψιμο των πηγαδιών! Συμπίπτει συνήθως με το άνοιγμα της βρυσούλας των δακρύων. Αυτά τα βαθουλώματα που δείχνουν πού βρισκόταν το κελάρι, που μοιάζουν με εγκαταλειμμένα λαγούμια αλεπούς, με παλιές τρύπες, είναι ό,τι έχει απομείνει σ' ένα μέρος που κάποτε έσφυζε από κίνηση και από ζωή, εκεί όπου οι άνθρωποι συζητούσαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, στη μία ή στην άλλη διάλεκτο, για «τη μοίρα, την ελεύθερη βούληση και την απόλυτη πρόγνωση».* Όμως το μόνο που είμαι σε θέση να γνωρίζω για τα συμπεράσματα οτα οποία κατέληξαν είναι αυτό: «Ο Κάτων και ο Μπρίστερ ήταν χειρώνακτες», πράγμα περίπου τόσο διδακτικό όσο και η ιστορία των πιο γνωστών φιλοσοφικών ρευμάτων. Οι πολυετείς πασχαλιές ακόμα φυτρώνουν εκεί, μια ολόκληρη γενιά αφότου χάθηκαν πόρτες, ανώφλια και κατώφλια. Κάθε άνοιξη ξεδιπλώνουν τα άνθη τους με τη γλυκιά εκείνη ευωδιά, που τα κόβουν οι ρομαντικοί οδοιπόροι. Χέρια παιδικά τις είχαν φυτέψει και περιποιηθεί κάποτε, στις μπροστινές αυλές των σπιτιών, μα τώρα ορθώνονται δίπλα στους μισογκρεμισμένους τοίχους, σε βοσκοτόπια που αναπαύονται και δίνουν τη θέση τους σε νέα δάση. Είναι οι τελευταίοι απόγονοι, οι μοναδικοί επιζώντες των οικογενειών. Πού να περάσει από το μυαλό των μελαψών παιδιών ότι το αδύναμο εκείνο μόσχευμα με τα δύο μονάχα μάτια που (ρύτεψαν στη γη, στη σκιά του σπιτιού τους, που το πότιζαν καθημερινά, θα πετούσε τέτοιες ρίζες, θα ζούσε παραπάνω από τα ίδια και θα έκανε σπίτι του το σκιερό εκείνο μέρος, μεγαλώνοντας ώσπου να γίνει μόνο του περιβόλι και οπωρώνας ολάκερος. Πως θα διηγούνταν με φωνή χαμηλή την ιστορία τους στο μοναχικό οδοιπόρο που περνούσε από εκεί μισό αιώνα * Από χο Χαμένο Παράδεισο του Τζον Μιλτον (1608-1674). (Σ.τ.Μ)

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ

341

αφότου τα ίδια είχαν μεγαλώσει και είχαν πεθάνει. Πως θα άνθιζε τόσο όμορφα και πως θα ήταν ευωδιαστό σαν την πρώτη άνοιξη. Υποκλίνομαι μπροστά στα τρυφερά, ευγενικά, χαρούμενα χρώματα της πασχαλιάς. Όμως γιατί τάχα να έσβησε το μικρό εκείνο χωριό, σπόρος για κάτι μεγαλύτερο, ενώ το Κόνκορντ ζει και βασιλεύει; Μήπως του έλειπαν τα φυσικά πλεονεκτήματα - μήπως είχε έλλειψη νεροΰ; Αχ, η βαθιά λίμνη Ουόλντεν και η δροσερή πηγή του Μπρίστερ πόσο άφθονο και γλυκό νερό έδιναν, κι όμως κανένας από εκείνους τους ανθρώπους δεν το χρησιμοποιούσε παρά μόνο για να αραιώσει το ποτό του. Πόσο διψασμένη γενιά ήταν! Δε θα μπορούσαν άραγε να είχαν ευημερήσει εδώ οι τέχνες της κατασκευής και του εμπορίου καλαθιών, σκουπών, χαλιών, των λινών υφασμάτων και της αγγειοπλαστικής, κάνοντας την ερημιά να ανθίσει σαν τριαντάφυλλο και αφήνοντας να κληρονομήσουν οι επερχόμενες γενιές τη γη των πατέρων τους; Ακόμα και η στέρφα γη θα αποτελούσε εγγύηση ενάντια σε έναν εκφυλισμό σαν κι αυτόν. Αλίμονο! Πόσο λίγο πλουτίζει η ανάμνηση των παλαιών αυτών ανθρώπινων κατοίκων την ομορφιά του τοπίου! "Ισως όμως προσπαθήσει η Φύση γι' άλλη μια φορά, με εμένα ως πρώτο έποικο, και ίσως το σπίτι μου που χτίστηκε την προηγούμενη άνοιξη να αποτελέσει το πρώτο και το παλαιότερο ενός καινούργιου μελλοντικού χωριού. Απ' όσο γνωρίζω, κανείς δεν έχτισε σπίτι πριν από μένα στο σημείο όπου κατοικώ. Μακριά από μένα οι πόλεις που χτίζονται στις τοποθεσίες όπου παλιότερα ήταν χτισμένες άλλες, αρχαίες, που τα υλικά τους είναι τα ερείπια, που η κήποι τους είναι τα νεκροταφεία. Εκεί το χώμα είναι ξασπρισμένο και καταραμένο. Πριν υπάρξει ανάγκη να χτιστεί μια νέα πόλη πάνω στα ερείπια μιας αρχαίας, ο κόσμος όλος θα έχει καταστραφεί. Με τέτοιες σκέψεις και θύμησες γέμιζα ξανά το δάσος κόσμο και νανούριζα τον εαυτό μου ώσπου με έπαιρνε ο ύπνος. Την εποχή εκείνη σπάνια είχα επισκέπτες. Όταν το χιόνι ήταν πυ-

342

WALDEN ^

κνό, κανένας οδοιπόρος δεν πλησίαζε το σπίτι μου για μια ή και δυο εβδομάδες, όμως εγώ ζοΰσα εκεί μέσα άνετα, σαν ποντικός του αγροΰ ή σαν τα γελάδια και τα πουλερικά που λένε ότι επέζησαν για αρκετό καιρό θαμμένα κάτω από σωρούς χιόνι, ακόμα και χωρίς τροcprj. Ή σαν την οικογένεια του παλιού εκείνου αποίκου στο χωριό Σάτον, στην πολιτεία μας, που η αγροικία του σκεπάστηκε εντελώς κατά τη διάρκεια του μεγάλου χιονιά το 1717, ενώ ο ίδιος έλειπε, και ένας περαστικός Ινδιάνος τη βρήκε από την τρΰπα που είχε ανοίξει στο χιόνι η ανάσα της καμινάδας κι έτσι ελευθέρωσε την οικογένεια. Όμως εγώ δεν είχα κανένα φιλικό Ινδιάνο να νοιαστεί για μένα, ούτε και χρειαζόμουν, αφού ο αφέντης του σπιτιού ήταν εδώ. Ο Μεγάλος Χιονιάς! Πόσο χαίρομαι να ακούω για αυτόν! Τότε που οι αγρότες δεν μπορούσαν να πάνε στο δάσος και στους βάλτους με τα βόδια τους για ξύλα και ήταν αναγκασμένοι να κόβουν τα δέντρα που είχαν για σκιά μπροστά στα σπίτια τους κι έπειτα, όταν πάγωσε το χιόνι, έκοψαν τα δέντρα στους βάλτους σε ύψος τριών μέτρων πάνω από το έδαφος, όπως φάνηκε την άνοιξη, όταν έλιωσαν τα χιόνια. Όταν το χιόνι είχε πέσει πυκνό, το μονοπάτι που ακολουθούσα για να πάω από τη δημοσιά στο σπίτι μου, γύρω στο μισό μίλι, έμοιαζε με φιδογυριστή διακεκομμένη γραμμή, με μεγάλα κενά ανάμεσα στις παύλες, δηλαδή στις πατημασιές μου. Για μια εβδομάδα, που ο καιρός ήταν σταθερός, έκανα ακριβώς τον ίδιο αριθμό βημάτων και με τον ίδιο ακριβώς διασκελισμό, είτε πήγαινα είτε ερχόμουν. Πατούσα με μεγάλη προσοχή και ακρίβεια, σαν διαβήτης, στις βαθιές πατημασιές που είχα κάνει προηγουμένως - βλέπετε σε τι ρουτίνες μας υποχρεώνει να μπούμε ο χειμώνας; Κι όμως συχνά τις έβρισκα γεμάτες με νερό σαν το γαλάζιο του ουρανού. Κανένας καιρός όμως δε με εμπόδισε να απολαμβάνω τους περιπάτους μου ή, καλύτερα, τις εξόδους μου. Συχνά περπατούσα οκτώ ή δέκα μίλια μέσα από βαθύ χιόνι για να πάω στο ραντεβού που είχα με μια οξιά, μια κίτρινη σημύδα ή ένα παλιό γνωστό μου πεύκο, τότε που το χιόνι και ο πάγος βάραιναν τα κλαριά τους και οι κορυφές τους φάνταζαν μυτερές, τόσο που έμοιαζαν με έλατα. Ανέβαινα στις κορυφές των πιο

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ

343

ψηλών λόφων όταν το χιόνι ήταν εξήντα πόντους στα πεδινά και τίναζα μια μικρή χιονοθύελλα από το κεφάλι μου με κάθε βήμα. Ή , άλλες φορές, μπουσουλούσα και τσαλαβουτούσα στα τέσσερα για να φτάσω ως εκεί, όταν οι κυνηγοί είχαν κλειστεί στα χειμερινά τους καταφύγια. Ένα απόγευμα διασκέδασα παρακολουθώντας έναν μπούφο {Strix nebulosa) που καθόταν σε ένα από τα χαμηλότερα κλαδιά μιας λευκής πεΰκης, κοντά στον κορμό, μέρα μεσημέρι, πέντε μέτρα μακριά από μένα. Με άκουγε όταν κουνιόμουν και το χιόνι έτριζε κάτω από τα πόδια μου αλλά, απ' ό,τι φάνηκε, δεν μπορούσε να με δει. Όταν έκανα πιο δυνατό θόρυβο, τέντωνε το λαιμό του, όρθωνε τα φτερά του σβέρκου του και άνοιγε διάπλατα τα μάτια του. Σύντομα όμως τα βλέφαρά του χαμήλωναν ξανά και άρχιζε να κουτουλάει. Έπειτα από μισή ώρα που τον παρατηρούσα έτσι όπως καθόταν με τα μάτια του μισόκλειστα, σαν γάτα, σαν ένα φτερωτό αδέρφι της γάτας, άρχισα κι εγώ να νιώθω νύστα. Μονάχα μια στενή χαραμάδα φαινόταν κάτω κάτω στα βλέφαρά του, με την οποία κρατούσε την επαφή μαζί μου. Έτσι καθόταν, με μάτια μισόκλειστα, κοιτώντας από τη χώρα των ονείρων και προσπαθώντας να διακρίνει ποιο ήταν αυτό το αμυδρό αντικείμενο που διέκοπτε τα οράματά του. Όταν προσπαθούσα να τον πλησιάσω περισσότερο κάνοντας θόρυβο, ταραζόταν και στριφογυρνούσε νωθρά πάνω στο κλαδί του, σαν να ενοχλούνταν που του χαλούσα τα όνειρα. Κι όταν τελικά πέταξε, φτεροκοπώντας ανάμεσα στα πεύκα, με απρόσμενα μεγάλο άνοιγμα φτερών, δεν τον άκουσα να κάνει τον παραμικρό θόρυβο. Κι έτσι, πετώντας ανάμεσα από τα κλαριά των πεύκων, έχοντας για οδηγό περισσότερο μια οξυμένη αίσθηση του χώρου παρά την όραση, σαν να ψαχουλεύει με τις ευαίσθητες φτερούγες του να βρει το δρόμο του μέσα στο μισοσκόταδο, πήγε και κούρνιασε σ' ένα καινούργιο μέρος, κάπου όπου θα μπορούσε να περιμένει το ξημέρωμα της δικής του μέρας χωρίς να τον ενοχλήσει κανείς. Πολλές φορές, όταν βάδιζα στο μακρύ μονοπάτι δίπλα στις γραμμές του τρένου που διέσχιζε τα λιβάδια, με χτυπούσε ένας σφοδρός και τσουχτερός άνεμος, αφού πουθενά αλλού δεν υπήρχε τέτοια ανοι-

344

WALDEN ^

χτωσιά όπου θα μπορούσε να φυσήξει ελεύθερος. Κι όταν με έπληττε στο ένα μάγουλο, εγώ του γύριζα και το άλλο, κι ας ήμουν άπιστος. Και στον καρόδρομο που ερχόταν από το λόφο του Μπριστερ δεν ήταν και πολΰ καλύτερα τα πράγματα. Γιατί εξακολουθούσα να πηγαίνω στο χωριό, σαν φιλικός Ινδιάνος, ακόμα και όταν το χιόνι ορθωνόταν κι από τις δύο μεριές του δρόμου που οδηγούσε στη λίμνη Ουόλντεν και μισή ώρα έφτανε για να εξαφανίσει τα ίχνη του προηγούμενου διαβάτη. Και όταν επέστρεφα είχαν σχηματιστεί καινούργιοι σωροί, μέσα από τους οποίους τσαλαβουτούσα, εκεί όπου ο ακούραστος βορειοδυτικός άνεμος είχε ς^υσήξει σωριάζοντας το λεπτό σαν σκόνη χιόνι σε μια κλειστή στροφή του δρόμου. Ούτε πατημασιά λαγού, ούτε τα μικροσκοπικά ίχνη κάποιου ποντικού των αγρών φαίνονταν πουθενά. Σχεδόν πάντοτε όμως, ακόμα και μες στο καταχείμωνο, έβρισκα κάποιο ζεστό και υγρό βάλτο, όπου φύτρωναν ακόμα χορτάρια και βρωμόχορτα με αειθαλή φρεσκάδα και όπου καμιά φορά κάποιο σκληροτράχηλο πουλί περίμενε την επιστροφή της άνοιξης. Μερικές φορές, κι ας είχε πέσει πυκνό χιόνι, γυρνώντας από το βραδινό μου περίπατο έπεφτα πάνω στις πατημασιές ενός ξυλοκόπου* που ξεκινούσαν από την πόρτα μου, έβρισκα το σωρό από τα ροκανίδια που είχε αφήσει στο τζάκι και το σπίτι μου γεμάτο με τη μυρωδιά της πίπας του. Τις Κυριακές τα απογεύματα, αν τύχαινε και βρισκόμουν στο σπίτι, άκουγα το τρίξιμο που έκαναν στο χιόνι τα βήματα ενός δολιχοκέφαλου γεωργού, ο οποίος ερχόταν στο σπίτι μου από μακριά και έχοντας διασχίσει το δάσος, για επίσκεψη. Πρόκειται για έναν από τους ελάχιστους άντρες του επαγγέλματός του που είναι «άνθρωποι του κτήματος»**, ο οποίος αντί για τήβεννο * Ο Άλεξ Θεριέν, που περιγράφεται στο κεφάλαιο «Επισκέπτες». (Σ.τ.Μ) ** Αναφορά στο παρακάτω απόσπασμα από το The American Scholar (Ο Αμερικανός λόγιος) του Έμερσον: «Ο φυτευτής, που είναι ο άνθρωπος που στέλνεται στο χωράφι για να μαζέψει τροφή, σπανίως αντλεί ευχαρίστηση από κάποια ιδέα σχετικά με την πραγματική αξία του λειτουργήματος του. Βλέπει μονάχα τη σοδειά του και το κάρο του και τίποτα παραπέρα, κι έτσι γίνεται γεωργός, αντι να γίνει άνθρωπος του κτήματος». (Σ.τ.Μ.)

Π Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Ρ Ο Ι ΚΑΤΟΙΚΟΙ

345

καθηγητή φορά φόρμα εργασίας και είναι εξίσου πρόθυμος να αναλύσει την ηθική εκκλησίας και κράτους όσο και να φτυαρίσει ένα φορτίο κοπριά από το στάβλο του. Μιλούσαμε για καιρούς σκληρούς και απλούς, τότε που οι άνθρωποι κάθονταν γΰρω από μεγάλες φωτιές στο τσουχτερό κρΰο, με καθαρά μυαλά. Κι όταν δεν είχαμε άλλο γλυκό, δοκιμάζαμε τα δόντια μας πάνω σε καρύδια που οι σοφοί σκίουροι είχαν παρατήσει πολΰ καιρό πριν, μια και εκείνα που έχουν το πιο χοντρό τσόφλι συνήθως είναι κούφια. Εκείνος όμως που ερχόταν στο σπίτι μου από πιο μακριά, διασχίζοντας το πιο πυκνό χιόνι και τις πιο δυνατές θύελλες, ήταν ένας ποιητής*. Ένας γεωργός, ένας κυνηγός, ένας στρατιώτης, ένας δημοσιογράφος, ακόμα και ένας φιλόσοφος, μπορεί να πτοηθούν. Τίποτε όμως δεν είναι ικανό να εμποδίσει έναν ποιητή, γιατί το δικό του κίνητρο δεν είναι άλλο από την καθαρή αγάπη. Ποιος μπορεί να προβλέψει τα πηγαινέλα του; Η δουλειά του τον καλεί να βγαίνει έξω όλες τις ώρες, ακόμα και τότε που οι γιατροί κοιμούνται. Κάναμε το μικρό σπίτι να αντηχεί με τη θορυβώδη ευθυμία μας και με τα μουρμουρητά των πιο σοβαρών συζητήσεών μας, επανορθώνοντας με τον τρόπο αυτό για τις μακρές περιόδους σιωπής που επικρατούσαν στην κοιλάδα Ουόλντεν. Σε σύγκριση με το σπίτι μου τις ώρες εκείνες, το Μπρόντγουαιη μοιάζει έρημο και εγκαταλειμμένο. Ανά τακτά διαστήματα ξεσπούσαμε σε δυνατά γέλια, που μπορεί να είχαν σχέση με το προηγούμενο ή το επόμενο χωρατό που είχε ή που επρόκειτο να ξεστομίσει ο ένας από τους δυο μας. Πόσες και πόσες ολοκαίνουριες θεωρίες για τη ζωή δε διατυπώσαμε πάνω από ένα πιάτο με χυλό δημητριακών, γεύμα που συνδύαζε την κοινωνικότητα με το καθαρό μυαλό το οποίο απαιτεί η φιλοσοφία! Δεν πρέπει να παραλείψω να αναφέρω ότι το δεύτερο χειμώνα που πέρασα στη λίμνη είχα άλλο έναν ευπρόσδεκτο επισκέπτη**, ο

* Ο Έλερι Τσάνινγκ. (Ζτ.Μ) ** Πρόκειται για τον Άμος Μπρόνσον Άλκοτ (1799-1888), οπαδό του υπερβατισμού, αυτοδίδακτο δάσκαλο. (Σ.τ.Μ.)

346

WALDEN ^

οποίος ερχόταν ως το σπίτι μου από το χωριό μέσα από χιόνια και βροχές, ώσπου διέκρινε το φως της λάμπας μου ανάμεσα στα δέντρα, για να μοιραστεί μαζί μου μερικά ατέλειωτα χειμωνιάτικα βράδια. Ήταν ένας από τους τελευταίους φιλοσόφους αυτής της γης και πατρίδα του είχε το Κονέκτικατ, Πρώτα πουλούσε στη γΰρα τα προϊόντα της πατρίδας του κι έπειτα, όπως δηλώνει ο ίδιος, το μυαλό του. Κι αυτό το τελευταίο εξακολουθεί να το προσφέρει, προκαλώντας το Θεό και ρεζιλεύοντας τον άνθρωπο, έχοντας σαν μοναδικό καρπό του το νου του, όπως το καρύδι την ψίχα του. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει άλλος άνθρωπος εν ζωή που να έχει πίστη τόσο μεγάλη όσο εκείνος. Τα λόγια και η στάση του δείχνουν ότι δεν παύει να θεωρεί πως η κατάσταση των πραγμάτων είναι πολύ καλύτερη απ' όσο πιστεύει ο περισσότερος κόσμος και είμαι σίγουρος ότι θα είναι ο τελευταίος άνθρωπος πάνω στη γη που θα νιώσει ποτέ απόγνωση. Αυτό τον καιρό δεν ασχολείται με τίποτε. Μολονότι προς το παρόν είναι σχετικά αγνοημένος, όταν έρθει ο καιρός του, νόμοι που οι περισσότεροι ούτε καν υποψιάζονται την ύπαρξή τους θα τεθούν σε ισχύ και αρχηγοί οικογενειών και κρατών θα έρθουν να ζητήσουν τη συμβουλή του. «Πόσο τυφλός εκείνος που δεν μπορεί να δει τη γαλήνη!»*

Πρόκειται για έναν αληθινό φίλο του ανθρώπου - ίσως και να είναι ο μοναδικός φίλος της ανθρώπινης προόδου. Ένας αληθινός Γερο-Θνητός** - Αθάνατος, να πω καλύτερα - με την ακούραστη υπομονή και την πίστη του να σκιαγραφούν την εικόνα που υπάρχει χαραγμένη στα κορμιά των ανθρώπων, την εικόνα ενός θεού του οποίου οι ίδιοι δεν αποτελούν παρά λερωμένα και ετοιμόρροπα μνημεία. Με το φιλόξενο πνεύμα του αγκαλιάζει παιδιά, ζητιάνους, τρελούς

* Thomas Storer (1571-1604): Άγγλος ποιητής. (Σ.τ.Μ) ** Τίτλος και κεντρικός χαρακτήρας μυθιστορήματος του Σερ Γουόλτερ Σκοτ (1771-1832). (Σ,τ.Μ.)

Π Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Ρ Ο Ι ΚΑΤΟΙΚΟΙ

347

και λόγιους και ακούει τις σκέψεις του καθενός, προσθέτοντας σ' αυτές τη δική του ευρύτητα και λεπτότητα. Πιστεύω πως θα έπρεπε να έχει ένα δικό του καραβάνι στη δημοσιά του κόσμου, στο οποίο θα κατοικούν φιλόσοφοι όλων των εθνών, με μια πινακίδα που να γράφει «ψυχαγωγία για τον άνθρωπο, αλλά όχι για το ζώο μέσα του. Εισέλθετε όλοι όσοι έχετε χρόνο ελεύθερο και ήρεμο νου, εσείς που αναζητάτε στα σοβαρά τον ορθό δρόμο». Απ' όλους τους ανθρώπους που γνωρίζω είναι πιθανότατα ο πιο ψυχικά υγιής και αυτός με τις λιγότερες παραξενιές - και ο πιο σταθερός. Από παλιά σουλατσάραμε μαζί, συζητούσαμε και αφήναμε πίσω μας τον κόσμο* γιατί δεν ανήκει σε κανέναν εγκόσμιο θεσμό, είναι γεννημένος ελεύθερος, ένας αληθινός ingenuus*. Όπου και να στρέφαμε το βλέμμα, τα ουράνια έμοιαζαν να συναντούν τη γη, τόσο ομόρφαινε το τοπίο γύρω του. Ένας άνδρας με γαλάζιο μανδύα, που η καταλληλότερη στέγη γι' αυτόν είναι το ουράνιο στερέωμα που καθρεφτίζει τη γαλήνη του. Λεν μπορώ να διανοηθώ ότι θα πεθάνει ποτέ - η Φύση δε θα αντέξει χωρίς αυτόν. Μια και ο καθένας από τους δυο μας είχε παρακαταθήκη μερικά ξύλα σκέψεων καλοστεγνωμένα, καθόμασταν και τα σκαλίζαμε, δοκιμάζοντας τα μαχαίρια μας και θαυμάζοντας τα καθαρά, κιτρινωπά νερά του πεύκου. Βαδίζαμε τόσο απαλά και με τόσο σεβασμό στο ρέμα της σκέψης, πλησιάζαμε ο ένας τον άλλον τόσο ήρεμα, ώστε τα ψάρια δεν τρόμαζαν, ούτε φοβούνταν τους ψαράδες στην όχθη, αλλά πηγαινοέρχονταν όλο χάρη, σαν τα σύννεφα που αρμενίζουν στον ουρανό της δύσης σχηματίζοντας φιλντισένια κοπάδια, που έπειτα από λίγο διαλύονται. Έτσι δουλεύαμε, αναθεωρώντας τη μυθολογία, συμπληρώνοντας τον έναν ή τον άλλο μύθο και φτιάχνοντας κάστρα στον αέρα, για τα οποία η γη δεν προσφέρει αξιόλογα θεμέλια. Πόσο σπουδαίος παρατηρητής είναι, πόσα προσμένει! Πόσο ασύγκριτη ψυχαγωγία είναι η συζήτηση μαζί του! Πόσες και πόσες συζητήσεις δεν κάναμε, ο ερημίτης, ο φιλόσοφος κι εκείνος ο παλιός άποικος * Ρωμαίος πολίτης που είχε γεννηθεί ελεύθερος. (Zr.M)

348

WALDEN ^

για τον οποίο έχω ξαναμιλήσει - εμείς οι τρεις! Πώς φούσκωνε κι έτριζε το μικρό μου σπίτι! Κι εγώ δεν ξέρω πόσο βάρος πάνω από την ατμοσφαιρική πίεση δεχόταν το κάθε τετραγωνικό εκατοστό. Οι ραφές του σπιτιού άνοιγαν, έτσι που έπρεπε να μπαλώσω τις τρύπες με πολλές κοινοτοπίες έπειτα από αυτό για να σταματήσω τη διαρροή - όμως από το συγκεκριμένο στουπί είχα ήδη μαζέψει αρκετό. Υπήρχε άλλος ένας, στο σπίτι του οποίου είχα περάσει πολλές ώρες συζητήσεων που θα θυμάμαι για πολΰ καιρό, ο οποίος ερχόταν και με έβλεπε που και που.* Αυτή ήταν όλη κι όλη η συντροφιά που είχα στο σπίτι μου το χειμώνα. Κι εκεί, όπως και παντού, μερικές φορές περίμενα τον Επισκέπτη που δεν έρχεται ποτέ. Η Πονράνα του Βισνοΰ** λέει: «Ο νοικοκύρης πρέπει να μένει στην αυλή του τα δειλινά όση ώρα χρειάζεται για να αρμέξει μια αγελάδα, ή και περισσότερο αν θέλει, για να περιμένει την άφιξη ενός ξένου». Συχνά εκτελούσα το καθήκον αυτό που απαιτεί η φιλοξενία, περιμένοντας αρκετή ώρα, τόση ώστε θα μπορούσα να είχα αρμέξει ένα κοπάδι ολόκληρο από αγελάδες, αλλά δεν είδα ποτέ «τον άνδρα να πλησιάζει από το χωριό».***

* Ο Έμερσον, (Zr.M) ** Ιερό κείμενο του ινδουισμού. (Σ.τ.Μ.) *** Στίχος παλιάς αγγλικής μπαλάντας. (Σ.τ.Μ.)

ΤΑ ΖΩΑ ΤΟΥ ΧΕΙΜΩΝΑ

Όταν οι λίμνες είχαν πια παγώσει για τα καλά, πρόσφεραν όχι μόνο νέες και πιο σύντομες διαδρομές προς πολλά σημεία, αλλά και η θέα από την επιφάνειά τους προς το γνώριμο τοπίο που τις περιέβαλλε άλλαζε. Όταν διέσχισα τη λίμνη του Φλιντ, αφοΰ είχε παγώσει και καλυφθεί με χιόνι και παρ' όλο που συχνά είχα κωπηλατήσει και πατινάρει πάνω της, μου φάνηκε τόσο απρόσμενα μεγάλη και παράξενη που μου έφερε στο μυαλό τον κόλπο Μπάφιν*. Οι λόφοι του Λίνκολν υψώνονταν γύρω μου στην άκρη μιας χιονισμένης πεδιάδας, που πάνω της δε θυμόμουν να είχα σταθεί ποτέ πριν. Και οι ψαράδες που κινούνταν πέρα μακριά πάνω στον πάγο, σε ακαθόριστη απόσταση, μαζί με τα λυκόσκυλά τους, θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι κυνηγοί φώκιας ή Εσκιμώοι. Όταν είχε ομίχλη οι μορφές τους έμοιαζαν με μυθικά πλάσματα και δεν μπορούσα να ξεχωρίσω αν ήταν γίγαντες ή πυγμαίοι. Αυτή τη διαδρομή ακολουθούσα όταν πήγαινα στο Λίνκολν τα βράδια για να δώσω κάποιες διαλέξεις: δεν ταξίδευα πάνω σε δρόμο, ούτε περνούσα δίπλα από κάποιο σπίτι ώσπου να φτάσω στην αίθουσα διαλέξεων. Στη Λίμνη της Αγριόχηνας, που βρισκόταν στο δρόμο μου, υπήρχε μια αποικία από μοσχοπόντικες, οι οποίοι είχαν φτιάξει τις φωλιές τους αρκετά πιο ψηλά από την παγωμένη επιφάνεια, αν και ποτέ δε φαινόταν κανένας τους * Κομμάτι του Αρκτικού Ωκεανού, ανάμεσα στη Γροιλανδία και τον Καναδά. (Στ.Μ.)

350

WALDEN ^

εξω από τη φωλιά του. Η λίμνη Ουολντεν, που όπως και οι υπόλοιπες συνήθως δεν ειχε χιόνι, εκτός από μερικούς χαμηλούς και διακοπτόμενους σωρούς, ήταν η αυλή μου, όπου μπορούσα να περπατώ ελευθέρα όταν αλλού το ύψος του χιονιού ήταν σχεδόν εξήντα εκατοστά σε επίπεδο έδαφος και οι χωριανοί δεν κυκλοφορούσαν παρά μόνο στους δρόμους τους. Εκει, μακριά από δρόμους και από τον ήχο των κουδουνιών από τα έλκηθρα, που ακούγονταν μονάχα σε πολύ αραιά διαστήματα, γλιστρούσα και πατιναρα, σαν να βρισκόμουν σ' ένα από εκείνα τα καλά πατημένα λιβάδια που συγκεντρώνονται οι άλκες το χειμώνα, με τα δάση των βελανιδιών ολόγυρα και τα πεύκα με το σοβαρό παρουσιαστικό, που λύγιζαν κάτω από το βάρος του χιονιού ή ήταν γεμάτα με αγκαθωτούς σταλακτίτες. Τις νύχτες, αλλά και τις μέρες του χειμώνα άκουγα τις μοναχικές αλλά μελωδικές νότες μιας κουκουβάγιας να έρχολπ:αι από απόσταση που δεν μπορούσα να υπολογίσω με ακρίβεια. Έναν τέτοιο ήχο θα έβγαζε σίγουρα και η χορδή της παγωμένης γης, αν τη χάιδευες με την κατάλληλη πένα. Ήταν η lingua vemacula* του δάσους Ουόλντεν, που με τον καιρό ο ήχος της έφτασε να μου είναι απόλυτα οικείος, αν και ποτέ δεν είδα το πουλί που τη μιλούσε. Σπάνια άνοιγα την πόρτα μου τα χειμωνιάτικα βράδια χωρίς να ακούσω την εύηχη αυτή φράση: χον χου χου, χούρα χουΙ Έ ν α βράδυ γύρω στις εννέα, στην αρχή του χειμώνα, πριν παγώσει η λίμνη, με τρόμαξε το δυνατό κρώξιμο μιας αγριόχηνας. Πλησιάζοντας την πόρτα, άκουσα το φτερούγισμα του κοπαδιού καθώς πετούσε χαμηλά πάνω από το σπίτι μου, σαν ανεμοθύελλα στο δάσος. Πέρασαν πάνω από τη λίμνη και συνέχισαν προς την κατεύθυνση του Φερ Χέιβεν, με τον αρχηγό τους να εξακολουθεί να κρώζει δίνοντας το ρυθμό. Προφανώς το φως μου τις είχε αποθαρρύνει από το να προσγειωθούν εκεί. Ξαφνικά ακούστηκε η φωνή μιας κουκουβάγιας, από πολύ κοντά. Ήταν η πιο άγρια και δυνατή φωνή που άκουσα ποτέ από κάτοικο του δάσους. Αποκρινόταν ανά τακτά διαστήματα στη φωνή της αγριόχηνας, σαν * Λατινικά: τοπική γλώσσα ή διάλεκτος. (Σ.τ.Μ.)

ΤΑ ΖΩΑ ΤΟΥ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

351

να ήταν αποφασισμένη να ξεμπροστιάσει και να ρεζιλέψει τον εισβολέα εκείνο, που ειχε έρθει από τον όρμο Χάντσον*, επιδεικνύοντας τη μεγαλύτερη έκταση και ένταση της δικής της φωνής, της φωνής του ιθαγενούς κάτοικου, και να τον γιουχαΐσει ώσπου να πάρει των ομματίων του και να χαθεί από το Κόνκορντ. Με ποιο δικαίωμα αναστατώνεις το κάστρο μου τέτοια ώρα; Μήπως νομίζεις ότι με πιάνει ποτέ κανείς στον ΰπνο την ώρα αυτή; Ή μήπως θαρρείς ότι μόνο εσυ έχεις δυνατά πνευμόνια και λαρύγγι; Μπον-χου, μπον-χον, μπον-χον! Ήταν μια από τις πιο συγκλονιστικές παραφωνίες που έχω ακούσει ποτέ. Κι όμως, για κάποιον με ευαίσθητο αυτί, μέσα της υπήρχαν κάποια στοιχεία αρμονίας που όμοιά τους δεν έχουν ξανακουστεί σ' αυτές εδώ τις πεδιάδες. Άκουγα επίσης το θόρυβο που έκανε ο πάγος της λίμνης καθώς συστελλόταν και διαστελλόταν, ο πελώριος εκείνος συγκάτοικός μου στην περιοχή αυτή του Κόνκορντ, λες και υπέφερε από αϋπνίες και στριφογυρνούσε στο κρεβάτι του ή βασανιζόταν από βαρυστομαχιά και εφιάλτες. Άλλοτε πάλι με ξυπνούσε το τρίξιμο του εδάφους από τον παγετό, τόσο δυνατό σαν να είχε ρίξει κάποιος ένα ζευγάρι βόδια πάνω στην πόρτα μου, και το πρωί έβρισκα μια ρωγμή στον πάγο μήκους τετρακοσίων μέτρων και πλάτους ενός εκατοστού. Καμιά φορά άκουγα τις αλεπούδες να τρέχουν πάνω στο παγωμένο χιόνι τις φεγγαρόφωτες νύχτες, ψάχνοντας καμιά πέρδικα ή άλλη λεία, με τα διακεκομμένα αλυχτήματά τους να αντηχούν δαιμονικά, σαν σκυλιά του δάσους, σαν να μοχθούν ή να προσπαθούν κάτι να εκφράσουν, σαν να ήθελαν να πλησιάσουν το φως και να γίνουν κανονικά σκυλιά, να τρέχουν ελεύθερα στους δρόμους των χωριών. Αν σκεφτούμε πόσοι αιώνες έχουν διαμορφώσει την ιστορία μας, δε θα μπορούσε να υπάρχει άραγε και ανάμεσα στα κτήνη κάποιο είδος πολιτισμού, όπως συμβαίνει με τους ανθρώπους; Μου φαίνονταν τα ζώα εκείνα σαν υποτυπώδεις, πρωτόγονοι άνθρωποι των σπηλαίων, που εξακολουθούσαν να αμύνονται, που δεν έπαυαν να περιμέ* Όρμος στο βόρειο Καναδά. (Σ.τ.Μ.)

552

WALDEN ^

νουν τη μεταμόρφωση τους. Μερικές φορές ένα από αυτά πλησίαζε το παράθυρό μου, σαν υπνοατισμένο από το φως, μου πέταγε μια αλεπουδίσια βρισιά κι έπειτα χανόταν στο σκοτάδι. Συνήθως με ξυπνούσε την αυγή ο κόκκινος σκίουρος (Sciurus Hudsonius), με τα τρεχαλητά του πάνω στη σκεπή και στους τοίχους του σπιτιού, λες και τον είχαν στείλει από το δάσος ειδικά γι' αυτή τη δουλειά. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα πέταξα συνολικά μισό μέδιμνο γλυκό καλαμπόκι που δεν είχε ωριμάσει πάνω στο παγωμένο χιόνι δίπλα στην πόρτα μου και διασκέδαζα παρακολουθώντας τα διάφορα ζώα που πλησίαζαν να τσιμπολογήσουν το δόλωμα αυτό. Το σούρουπο και τη νύχτα έρχονταν τακτικά οι λαγοί και απολάμβαναν ένα πλούσιο γεύμα. Οι κόκκινοι σκίουροι πηγαινοέρχονταν όλη μέρα και με διασκέδαζαν με τα καμώματά τους. Στην αρχή πλησίαζε ένας από τους θάμνους, με μεγάλη προσοχή, τρέχοντας ακανόνιστα πάνω στο παγωμένο χιόνι, σταματώντας και ξεκινώντας, σαν ςρυλλο που το ψυοάει ο άνεμος μια από εδώ και μια από εκεί. Τα ποδαράκια του κινούνταν με απίστευτη ταχύτητα και ενέργεια, λες και είχε βάλει κάποιο στοίχημα, λίγα βήματα δεξιά κι έπειτα άλλα τόσα αριστερά, χωρίς όμως να πλησιάζει παραπάνω από δύο μέτρα τη φορά. Κι έπειτα, ξαφνικά, σταματούσε με μια αστεία έκφραση κι έκανε μια άσκοπη τούμπα, λες και τα μάτια όλου του κόσμου ήταν στραμμένα πάνω του - γιατί όλες οι κινήσεις του σκίουρου, ακόμα και στα πιο απομονωμένα σημεία του δάσους, δίνουν την εντύπωση ότι γίνονται για χάρη κάποιου θεατή, όπως οι κινήσεις ενός κοριτσιού που χορεύει. Έχανε λοιπόν περισσότερο χρόνο με τις παύσεις και την επιφυλακή απ' όσο θα χρειαζόταν για να καλύψει ολόκληρη την απόσταση περπατώντας - να σημειώσω εδώ ότι ποτέ δεν είδα κάποιο από τα ζώα αυτά να περπατάει. Έπειτα, εντελώς ξαφνικά, πριν προλάβεις να πεις «κύμινο», τον έβλεπες πάνω στην κορφή ενός νεαρού πεύκου, να κουρδίζει το ρολόι του και να κατσαδιάζει όλους τους φανταστικούς θεατές του, να μονολογεί και ταυτόχρονα να απευθύνεται σε ολόκληρο το σύμπαν. Το λόγο για τον οποίο τα έκανε όλα αυτά ποτέ μου δεν μπόρεσα να τον αντιληφθώ και, απ' ό,τι

ΤΑ ΖΩΑ ΤΟΥ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

353

υποψιάζομαι, οΰτε και ο ίδιος τον γνώριζε. Με τα πολλά, έορτανε στο σωρό με τα καλαμπόκια και αφοΰ διάλεγε ένα, σκαρφάλωνε με τον ιδιο ταχύτατο και αβέβαιο τριγωνομετρικό τρόπο στο ψηλότερο ξΰλο του σωροΰ μου με τα καυσόξυλα, ακριβώς μπροστά από το παράθυρό μου, κι εκει έμενε ώρες ολόκληρες, κοιτάζοντάς με καταπρόσωπο ενώ μασουλοΰσε το καλαμπόκι του. Που και που πήγαινε κι έπαιρνε άλλο ένα καλαμπόκι. Στην αρχή τσιμπολογούσε με λαιμαργία και πέταγε εδώ κι εκεί τα μισοφαγωμένα κότσαλα. Σιγά σιγά όμως γινόταν πιο εκλεκτικός και άρχιζε να παίζει με το φαγητό του. Δοκίμαζε μονάχα το εσωτερικό του κάθε σπυριοΰ, ενώ το καλαμπόκι, που το κρατούσε με το ένα πόδι, ισορροπώντας το πάνω σ' ένα ξΰλο, γλιστρούσε από την απρόσεκτη λαβή του κι έπεφτε στο έδαφος. Τότε το κοιτούσε με μια αστεία έκφραση αβεβαιότητας, σαν να υποψιαζόταν ότι ήταν ζωντανό, σαν να μην μπορούσε να αποφασίσει αν έπρεπε να πάει να το μαζέψει, αν έπρεπε να πάει να πάρει ένα καινούργιο ή αν έπρεπε να αποχωρήσει. Τη μια φαινόταν να σκέφτεται το καλαμπόκι, την άλλη να αφουγκράζεται τον άνεμο. Έτσι το μικρό αυτό θρασυτατο ζώο χαράμιζε ένα σωρό καλαμπόκια μέσα σ' ένα πρωινό, ώσπου στο τέλος άρπαζε ένα μακρΰ και χοντρό, αρκετά πιο μεγάλο από το ίδιο, και αφοΰ το ισορροπούσε με μαεστρία, ξεκινούσε για το δάσος, σαν τίγρης που σέρνει το βουβάλι που έχει σκοτώσει, κάνοντας τα ίδια ζικ ζακ και τις ίδιες συχνές στάσεις όπως και κατά την άφιξή του, τραβώντας πίσω του το βαρύ καλαμπόκι που διαρκώς του έπεφτε παίρνοντας μια κλίση σαράντα πέντε μοιρών ως προς το έδαφος, αποφασισμένος να τα καταφέρει πάση θυσία. Πόσο αλαφρόμυαλος και παιχνιδιάρης ήταν! Έφευγε λοιπόν, μεταφέροντας το καλαμπόκι στην κατοικία του, που βρισκόταν ίσως στην κορυφή ενός πεύκου διακόσια ή τριακόσια μέτρα μακριά, κι αργότερα έβρισκα τα κότσαλα σκορπισμένα σε διάφορα σημεία του δάσος. Στη συνέχεια έρχονται οι κίσσες, που οι παράφωνες κραυγές τους ακούγονται πολύ πριν φτάσουν, σαν να πλησιάζουν αργά και κουρασμένα από μεγάλη απόσταση. Πετούν από δέντρο σε δέντρο ύπουλα και μουλωχτά, όλο και πιο κοντά, ώσπου πλησιάζουν αρκετά

354

WALDEN ^

για να μαζέψουν τα σπυριά του καλαμποκιού που έχουν πέσει από τους σκίουρους. Έπειτα, καθισμένες στα κλαριά των πεύκων, προσπαθούν να καταπιούν βιαστικά ένα σπυρί που παραείναι μεγάλο για το λαρύγγι τους και τις πνίγει. Και αφού καταφέρνουν με πολύ κόπο να το βγάλουν, το χτυπούν μια ώρα με το ράμφος τους για να το κομματιάσουν. Είναι φανερό πως πρόκειται για κλέφτρες και δεν ένιωθα ιδιαίτερο σεβασμό απέναντί τους. Όμως οι σκίουροι, αν και ντροπαλοί στην αρχή, σύντομα συμπεριφέρονταν σαν να έπαιρναν κάτι που τους ανήκε. Εν τω μεταξύ κατέφθαναν και οι παπαδίτσες, κοπάδια ολόκληρα. Άρπαζαν ό,τι είχε πέσει από τους σκίουρους και πετούσαν στο κοντινότερο κλαδί. Εκεί έπιαναν τα σπυριά το καλαμπόκι με τα νύχια τους και άρχιζαν να τα σφυροκοπούν με τα μικρά τους ράμφη, λες κι έψαχναν για έντομα κρυμμένα στο φλοιό του δέντρου, ώσπου τα έσπαγαν σε κομμάτια αρκετά μικρά για να χωρέσουν μέσα στα στενά λαρύγγια τους. Έ ν α μικρό κοπάδι από αυτά τα μικροσκοπικά πουλιά έρχονταν καθημερινά για να πάρουν το γεύμα τους από το σωρό των ξύλων μου ή από τα ψίχουλα στην πόρτα μου με τα χαμηλά, φευγαλέα και ψευδά κελαηδίσματά τους, σαν το αχνό τρίξιμο του πάγου στο χορτάρι, ή αλλιώς με ένα πιο ζωηρό ντέι^ ντέι, ντέι, ή, πιο σπάνια ακόμα, τις ημέρες που θύμιζαν κάπως άνοιξη, ένα νευρώδες, καλοκαιρινό φι-βι που αντηχούσε από τη μεριά του σωρού με τα ξύλα. Συνήθισαν τόσο την παρουσία μου, ώστε κάποια στιγμή ένα τους ήρθε και κάθισε πάνω σε μια αγκαλιά ξύλα που κουβαλούσα και άρχισε να τα τσιμπολογάει χωρίς φόβο. Μια φορά, καθώς καθάριζα έναν κήπο στο χωριό, είχε έρθει και είχε καθίσει στον ώμο μου ένα σπουργίτι κι ένιωσα τότε ότι η διάκριση αυτή ήταν σπουδαιότερη από οποιαδήποτε επωμίδα θα μπορούσα να είχα φορέσει ποτέ. Και οι σκίουροι με τα πολλά με συνήθισαν τόσο ώστε να ανεβαίνουν καμιά φορά στο παπούτσι μου, αν δηλαδή τύχαινε και βρισκόταν στο δρόμο τους. Πριν σκεπαστεί όλο το έδαφος από το χιόνι, αλλά και ύστερα, όταν ο χειμώνας πλησίαζε πια στο τέλος του και τα χιόνια είχαν λιώ-

ΤΑ ΖΩΑ ΤΟΥ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

355

σει στη νότια λοφοπλαγιά και γΰρω από το σωρό με τα ξΰλα μου, οι πέρδικες έβγαιναν από το δάσος πρωι και βράδυ για να έρθουν να φάνε. Όπου κι αν περπατήσεις μέσα στο δάσος, μπορεί να δεις μια πέρδικα να χιμάει και να φεύγει με θόρυβο, με τα φτερά της να χτυπούν τρελά, τινάζοντας ψηλά το χιόνι από τα ξερά φύλλα και τα κλαδιά, το οποίο έπειτα πέορτει απαλά και οι ηλιαχτίδες το κάνουν να μοιάζει με χρυσόσκονη, γιατί το γενναίο αυτό πουλί δεν πτοείται από το χειμώνα. Συχνά σκεπάζεται εντελώς από το χιόνι, λένε μάλιστα πως «μερικές φορές βουτάει από τον αέρα στο μαλακό χιόνι και μένει εκεί κρυμμένο για μια δυο μέρες». Πολλές φορές τις πετύχαινα επίσης, και τις τρόμαζα, στα ανοιχτά λιβάδια το ηλιοβασίλεμα, όταν έβγαιναν από το δάσος για να φάνε τους βλαστούς από τις άγριες μηλιές. Έρχονταν κάθε σοΰρουπο σε συγκεκριμένα δέντρα, όπου συχνά τους την είχαν στημένη κάποιοι πονηροί κυνηγοί. Προσωπικά χαίρομαι που οι πέρδικες βρίσκουν τροφή, κι ας ρημάζουν τις μηλιές. Είναι τα αγαπημένα πουλιά της Φύσης, που ζουν με τους βλαστούς των δέντρων της και με το διαιτητικό ποτό της. Τα μουντά χειμωνιάτικα πρωινά ή τα μικρά χειμωνιάτικα απογεύματα άκουγα καμιά φορά μια αγέλη από σκυλιά να γεμίζουν το δάσος με τα γαβγίσματα και τα ουρλιαχτά τους, ανίκανα να αντισταθούν στο ένστικτο του κυνηγιού. Ανά διαστήματα ακουγόταν και ο ήχος της κυνηγετικής σάλπιγγας, πράγμα που φανέρωνε ότι ακολουθούσαν άνθρωποι. Γι' άλλη μια φορά αντηχεί το δάσος, όμως καμία αλεπού δε φαίνεται να ορμάει στην ανοιχτωσιά της παγωμένης λίμνης, ούτε και η αγέλη εμφανίζεται να ακολουθεί κατά πόδας τον Ακταίονά* της. "Ισως το σούρουπο να δω τους κυνηγούς να επιστρέφουν με μια και μόνη ουρά αλεπούς να κρέμεται από το έλκηθρό τους για τρόπαιο και να κατευθύνονται προς το καπηλειό τους. Λένε ότι εάν η αλεπού παρέμενε κρυμμένη στην αγκαλιά της παγωμένης

* Ακταίων: συμφωνά με το μύθο, πρόκειται για τον κυνηγό που είδε την Άρτεμη γυμνή, η οποία τον τιμώρησε μεταμορφώνοντας τον σε ελάφι, για να κατασπαραχτεί έπειτα από τα ίδια του τα σκυλιά. (Σ.τ.Μ.)

356

WALDEN ^

γης θα ήταν ασφαλής, καθώς και ότι εάν ετρεχε σε ευθεία γραμμή κανένα σκυλί δε θα μπορούσε ποτέ να τη φτάσει. Αφού όμως αφήσει πολΰ πίσω τους διώκτες της, σταματάει να ξαποστάσει και να αφουγκραστεί κι έτσι την προφταίνουν. Επίσης, όταν τρέχει να ξεφύγει, κάνει κύκλους γύρω από τα παλιά της λημέρια, όπου παραμονεύουν οι κυνηγοί. Κάποιες φορές όμως σκαρφαλώνει σε πανύψηλους τοίχους από τους οποίους πηδάει πολύ μακριά από την άλλη πλευρά και φαίνεται επίσης να ξέρει ότι το νερό κάνει τη μυρωδιά της να χάνεται. Ένας κυνηγός μου είπε μια φορά ότι είχε δει μια αλεπού, που την καταδίωκαν σκυλιά, να ορμάει από το δάσος στη λίμνη Ουόλντεν, όπου πάνω στον πάγο είχαν σχηματιστεί μικρές ρηχές λακκούβες με νερό, να τρέχει ως ένα σημείο κι έπειτα να επιστρέφει στην ίδια όχθη από την οποία είχε έρθει. Ύστερα από λίγο έςττασαν τα σκυλιά, αλλά είχαν πια χάσει τα ίχνη της μυρωδιάς της. Μερικές φορές περνούσε από την πόρτα μου μια αγέλη από σκυλιά που κυνηγούσαν μόνα τους. Έκαναν κύκλους γύρω από το σπίτι μου γαβγίζοντας και ουρλιάζοντας, χωρίς να μου δίνουν την παραμικρή σημασία, λες και τους είχε καταλάβει κάποιο είδος παραφροσύνης που δεν άφηνε τίποτα να τους αποσπάσει από το κυνήγι. Έτσι έκαναν κύκλους ξανά και ξανά, ώσπου έπεφταν πάνω σε κάποιο πρόσφατο ίχνος αλεπούς. Μόλις το ανακάλυπταν, τα έξυπνα κυνηγάρικα σκυλιά παρατούσαν τα πάντα και αφοσιώνονταν σ' αυτό. Μια μέρα ήρθε στην καλύβα μου ένας άνδρας από το Λέξινγκτον για να ρωτήσει μήπως είχα δει το σκύλο του, ο οποίος άφηνε μεγάλα ίχνη και είχε χαθεί εδώ και μια εβδομάδα, κυνηγώντας μόνος του. Φοβάμαι όμως ότι δεν τον βοήθησαν και πολύ αυτά που είχα να του πω, γιατί κάθε φορά που προσπαθούσα να απαντήσω στις ερωτήσεις του με διέκοπτε ρωτώντας: «Μα τι κάνεις εδώ;» Είχε χάσει ένα σκύλο, αλλά είχε βρει έναν άνθρωπο. Ένας γέρος κυνηγός που υποφέρει από ξηροστομία, ο οποίος ερχόταν κι έκανε το μπάνιο του στη λίμνη Ουόλντεν μια φορά το χρόνο, την εποχή που το νερό είναι πιο ζεστό, και με την ευκαιρία περνούσε να με δει, μου διηγήθηκε πως ένα απόγευμα, πριν από πολλά

ΤΑ Ζ Ω Α ΤΟΥ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

357

χρόνια, πήρε το τουφέκι του και βγήκε να κάνει μια γΰρα στο δάσος Ουόλντεν. Καθώς περπατούσε στο δρόμο του Γουέιλαντ, άκουσε αλυχτήματα σκύλων που πλησίαζαν και, πριν περάσει πολλή ώρα, μια αλεπού πήδηξε πάνω από τον τοίχο, βγήκε στο δρόμο και χάθηκε σαν αστραπή. Ξοπίσω της έτρεχε μια γριά σκύλα μαζί με τα τρία παιδιά της. Απ' ό,τι φάνηκε, τα σκυλιά κυνηγούσαν μόνα τους. Γρήγορα χάθηκαν ξανά στο δάσος. Αργότερα, καθώς ο κυνηγός ξεκουραζόταν στο πυκνό δάσος νότια από τη λίμνη Ουόλντεν, άκουσε τα γαβγίσματα των σκυλιών να έρχονται από πέρα, από τη μεριά του Φερ Χέιβεν. Ακόμα κυνηγούσαν την αλεπού. Ολοένα και πλησίαζαν, με τα αλυχτίσματά τους, που έκαναν όλο το δάσος να αντηχεί, να ακούγονται όλο και πιο κοντά, μια από το Γουέλ Μέντοου, μια από το αγρόκτημα Μπέικερ. Για πολλή ώρα στάθηκε και άκουγε τη μουσική εκείνη, που ηχεί τόσο γλυκιά στα αυτιά του κυνηγού. Ξαφνικά εμφανίστηκε μπροστά του η αλεπού. Διέσχιζε το σκοτεινό δάσος με χαλαρό ρυθμό και ο θόρυβος που έκαναν τα βήματά της καλυπτόταν από το θρόισμα των (ρύλλων. Είχε αφήσει πολύ πίσω τους διώκτες της, έτσι γρήγορη και ευκίνητη που ήταν. Πήδηξε πάνω σ' ένα βράχο που βρισκόταν εκεί ανάμεσα στα δέντρα κι έμεινε να αφουγκράζεται, σε όρθια στάση και με την πλάτη της στραμμένη προς τη μεριά του κυνηγού. Για μια στιγμή η συμπόνια τον έκανε να διστάσει. Όμως η διάθεση αυτή δεν κράτησε πολύ και με μια αστραπιαία κίνηση κατέβασε το όπλο του, σκόπευσε καιμπαμ! - η αλεπού κύλησε από το βράχο κι έπεσε νεκρή στο έδαφος. Ο κυνηγός παρέμεινε στη θέση του, να ακούει τα σκυλιά που πλησίαζαν και έκαναν όλο το δάσος να αντηχεί με τα δαιμονικά τους αλυχτήματα. Κάποια στιγμή το ηλικιωμένο κυνηγόσκυλο εμφανίστηκε με τη μουσούδα του χαμηλωμένη, να οσμίζεται τον αέρα σαν λυσσασμένο. Έτρεξε κατευθείαν στο βράχο. Μόλις όμως είδε τη σκοτωμένη αλεπού σταμάτησε απότομα κάθε κίνηση, σαν να είχε μείνει άφωνο από έκπληξη. Τα νεαρά σκυλιά έφτασαν κι αυτά, το καθένα με τη σειρά του, και σαν τη μητέρα τους έμειναν κι αυτά σιωπηλά με το ανεξήγητο θέαμα που αντίκριζαν μπροστά τους. Τότε βγήκε από την

358

WALDEN ^

κρυψώνα του ο κυνηγός και πήγε και στάθηκε ανάμεσα τους, λύνοντας ετσι το μυστήριο. Τον περίμεναν σιωπηλά να γδάρει την αλεπού κι έπειτα τον ακολούθησαν για λιγο. Κάποια στιγμή χάθηκαν ξανά στο δάσος. Το ίδιο βράδυ πέρασε από την καλύβα του κυνηγού ένας γαιοκτήμονας από το Γουέστον για να ρωτήσει για τα κυνηγόσκυλά του και του διηγήθηκε πως για μια εβδομάδα κυνηγούσαν μοναχά τους, έχοντας ξεκινήσει από το δάσος του Γουέστον. Ο κυνηγός από το Κόνκορντ του διηγήθηκε όσα είχαν συμβεί νωρίτερα και του πρόσφερε το δέρμα. Όμως ο άλλος αρνήθηκε να το πάρει και έςρυγε. Δε βρήκε τα σκυλιά του, κι ας έψαχνε όλη νύχτα. Όμως την επόμενη μέρα έμαθε ότι είχαν διασχίσει το ποτάμι και είχαν περάσει τη νύχτα τους σ' ένα αγρόκτημα. Αφού τα τάισαν καλά, ξανάορυγαν νωρίς το πρωί. Ο κυνηγός που μου τα διηγήθηκε όλα αυτά θυμόταν κάποιον Σαμ Νάτινγκ, ο οποίος κυνηγούσε αρκούδες στα υψώματα του Φερ Χέιβεν και ερχόταν στο Κόνκορντ για να ανταλλάξει τις γούνες με ρούμι. Εκείνος του είχε πει ότι είχε δει κάποτε μια άλκη εκεί πάνω. Ο Νάτινγκ είχε ένα περίφημο λαγωνικό που το έλεγαν Μπέργκοϊν* - ο ίδιος το φώναζε Μπέγκιν - το οποίο δανειζόταν συχνά ο πληροφοριοδότης μου. Στο τεςρτέρι κάποιου παλιού εμπόρου που ζούσε στο χωριό μας, ο οποίος ήταν επίσης λοχαγός, γραμματέας του δήμου και δημοτικός αντιπρόσωπος, βρήκα την ακόλουθη καταγραφή: «18 Ιαν. 1742-3, Τζον Μέλβεν, πίστωση για 1 γκρίζα αλεπού 0-2-3». Οι γκρίζες αλεπούδες έχουν εξαφανιστεί πια από μέρη μας. Επίσης, στο κατάστιχό του, στις 7 Φεβρουαρίου 1743 σημειώνεται πως «ο Ιεζεκιήλ Στράτον έχει πίστωση για V2 δέρμα γάτας 0-1-4 Υι». Πρόκειται ςρυσικά για αγριόγατα, αφού ο Στράτον είχε πολεμήσει ως λοχίας στον παλιό γαλλικό πόλεμο και μάλλον δε θα είχε καταδεχτεί να κυνηγήσει λιγότερο ευγενή θηράματα. Καταγράφονται επίσης πιστώσεις για δέρματα ελαφιών, και μάλιστα καθημερινά. Ένας κά* John Bergoyne (1722-1792): Βρετανός στρατηγός στον πόλεμο της αμερικανικής ανεξαρτησίας. (Σ.τ.Μ.)

ΤΑ ΖΩΑ ΤΟΥ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

359

τοικος φυλάει ακόμα τα κέρατα του τελευταίου ελαφιού που σκοτώθηκε στην περιοχή μας, ενώ ένας άλλος μου διηγήθηκε τις λεπτομέρειες του κυνηγίου εκείνου, στο οποίο συμμετείχε και ο θειος του. Παλαιότερα, οι ντόπιοι κυνηγοί ήταν πιο πολλοί και πιο εΰθυμοι. Θυμάμαι πολΰ καλά ένα λιπόσαρκο Νεβρώδ*, ο οποίος έσκυβε και μάζευε ένα φύλλο από την άκρη του δρόμου και φυσώντας το έπαιζε παιάνες πιο άγριους και πιο μελωδικούς, αν δε με απατά η μνήμη μου, από κάθε κυνηγετική σάλπιγγα. Τα μεσάνυχτα, τις νύχτες με φεγγάρι, κάποιες φορές συναντούσα στο δρόμο μου λαγωνικά που τριγύριζαν στο δάσος, τα οποία έκαναν στην άκρη μόλις τα πλησίαζα, σαν να με φοβόνταν, και παραμόνευαν ακίνητα στους θάμνους ώσπου να περάσω. Οι σκίουροι και τα ποντίκια του δάσους τσακώνονταν για το ποιος θα πρωτόβαζε χέρι στα αποθέματά μου. Γΰρω από το σπίτι μου στέκονταν δεκάδες νεαρά πεΰκα, που οι κορμοί τους είχαν διάμετρο από δυόμισι έως δέκα εκατοστά, όλοι τους μασημένοι από τα ποντίκια τον προηγούμενο χειμώνα - πολικός χειμώνας για αυτά, αφοΰ το πυκνό χιόνι είχε σκεπάσει τα πάντα για πολΰ καιρό, τόσο που είχαν αναγκαστεί να προσθέσουν στο διαιτολόγιό τους ένα μεγάλο ποσοστό από φλούδα πεύκου. Τα δέντρα αυτά ήταν ολοζώντανα και κατά τα φαινόμενα υγιέστατα το μεσοκαλόκαιρο, ενώ πολλά είχαν μεγαλώσει ως και τριάντα πόντους, παρ' όλο που ήταν τελείως ξεφλουδισμένα. Όμως υστέρα από μια δεύτερη βαρυχειμωνιά, όλα τους ανεξαιρέτως πέθαναν. Είναι εκπληκτικό να σκεφτεί κανείς ότι ένα μονάχα ποντίκι μπορεί να καταβροχθίσει τη φλούδα ενός πεύκου, μασουλώντας γύρω γύρω τον κορμό και όχι κατά μήκος. Από την άλλη, όμως, ίσως να ήταν απαραίτητο κάτι τέτοιο, ώστε να αραιώσουν τα δέντρα αυτά, που έχουν την τάση να μεγαλώνουν και να πυκνώνουν γρήγορα. Οι λαγοί (Lepus AmeHcanus) ήταν επίσης κοντινοί μου γείτονες. Ένας τους κρυβόταν κάτω από το πάτωμα όλο το χειμώνα, κι έτσι * Ονομαστός κυνηγός, ιδρυτής της Βαβυλώνας κατά την Παλαιά Διαθήκη. {Σ.τ.Μ.)

360

WALDEN ^

ειχα μονάχα τα σανίδια ανάμεσα σε μένα και σ' αυτόν με τρόμαζε κάθε πρωί με τους θορύβους που έκανε, αναχωρώντας βιαστικά μόλις άρχιζα να σαλεύω και χτυπώντας το κεφάλι του στα σανίδια από τη βιασύνη του. Οι λαγοί έρχονταν στην πόρτα μου το σοΰρουπο για να τσιμπολογήσουν τις φλούδες της πατάτας που πετούσα έξω και το χρώμα τους έμοιαζε τόσο πολύ με αυτό του εδάφους, ώστε με δυσκολία τους διέκρινα όταν κάθονταν ακίνητοι. Μερικές φορές μέσα στο λυκόφως έχανα από τα μάτια μου και ξανάβρισκα έναν τους, που καθόταν ακίνητος κάτω από το παράθυρό μου. Όταν άνοιγα την πόρτα μου το βράδυ, έτρεχαν να κρυφτούν βγάζοντας μια τσιρίδα. Όποτε τους έβλεπα από κοντά, μου προκαλούσαν οίκτο. Ένα βράδυ, ένας από αυτούς καθόταν κοντά στην πόρτα, δυο βήματα από μένα, τρέμοντας στην αρχή από φόβο κι όμως ανίκανος να κουνηθεί. Έ ν α κακόμοιρο, μικροσκοπικό ζώο, λεπτό και κοκαλιάρικο, με μαδημένα αυτιά και μυτερή μουσούδα, ισχνή ουρά και λεπτές πατούσες. Βλέποντάς τον, σου δημιουργούνταν η εντύπωση πως η Φύση είχε πια απολέσει όλες τις ευγενείς της ράτσες και βρισκόταν στα τελευταία της. Τα μεγάλα του μάτια έμοιαζαν με άρρωστου παιδιού, σχεδόν σαν να βούρκωναν. Αμέσως μόλις έκανα ένα βήμα, πετάχτηκε σαν ελατήριο πάνω από το παγωμένο χιόνι, με το σώμα και τα άκρα του τεντωμένα όλο χάρη, και αμέσως χάθηκε μακριά στο δάσος - το άγριο εκείνο και ελεύθερο ζώο, που τώρα μόνο αποδείκνυε την ευρωστία του και συνάμα την αξιοπρέπεια της Φύσης. Δικαίως είχε τόσο λυγερή κορμοστασιά. Τέτοια ήταν λοιπόν η φύση του. (Κάποιοι πιστεύουν ότι η λατινική του ονομασία, Lepus, προέρχεται από το livipes, που σημαίνει ελαφροπόδης.) Πόσο qρτωχή είναι μια χώρα χωρίς λαγούς και πέρδικες! Συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο απλά ιθαγενή ζώα. Πρόκειται για αρχαίες και σεβαστές οικογένειες, γνωστές από την αρχαιότητα ως τους σύγχρονους καιρούς* η Φύση τα έχει προικίσει με τις αποχρώσεις της και την ίδια της την ουσία, σύμμαχοι των φύλλων και του εδάφους, καθώς και μεταξύ τους - (ρτερωτή η μία, γοργοπόδαρος ο άλλος. Όποτε βλέπεις ένα λαγό ή μια πέρδικα να τινάζονται και να

ΤΑ ΖΩΑ ΤΟΥ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

361

φεύγουν μακριά, δε μοιάζουν με άγρια ζώα, παρά με πλάσματα της Φΰσης, ένα θέαμα τόσο αρμονικό όσο και τα φύλλα που θροΐζουν. Όσες αλλαγές κι αν έρθουν, ένα είναι βέβαιο: η πέρδικα και ο λαγός θα εξακολουθήσουν να ευημερούν, σαν αληθινοί ιθαγενείς αυτής εδώ της γης που είναι. Όποτε κόβεται ένα κομμάτι του δάσους, όλα τα φυτά και οι θάμνοι που φουντώνουν στα σημεία εκείνα χρησιμεύουν στα ζώα αυτά σαν πρώτης τάξεως κρυψώνες, κι έτσι πολλαπλασιάζονται περισσότερο από ποτέ. Πόσο (ρτωχή πρέπει να είναι η χώρα εκείνη που δεν μπορεί να συντηρήσει ένα λαγό! Τα δάση μας είναι γεμάτα τόσο από αυτούς όσο και από τις πέρδικες και γύρω από κάθε βάλτο βλέπεις τα περάσματά τους γεμάτα ξόβεργες και παγίδες που τις έχει στήσει κάποιος γελαδοβοσκός.

Η ΛΙΜΝΗ ΤΟ ΧΕΙΜΩΝΑ

Ύστερα από μια ήσυχη, χειμωνιάτικη νύχτα ξΰιτνησα με την εντύπωση ότι μου ειχε τεθεί κάποια ερώτηση, για την οποία μάταια προσπαθούσα να βρω απάντηση στον ΰπνο μου: τι-πώς-πότε-ποΰ; Να όμως που ξημέρωνε η Φυση, στην αγκαλιά της οποίας ζουν όλα τα πλάσματα, και το γαλήνιο και ικανοποιημένο πρόσωπό της φάνηκε να κοιτά μέσα από τα μεγάλα μου παράθυρα, ενώ καμιά ερώτηση δεν έδειχνε να διαγράφεται στα χείλη της. Ξύπνησα λοιπόν με ένα ερώτημα αναπάντητο, με τη Φυση και το φως της μέρας. Το βαθύ χιόνι που σκέπαζε τη γη, που πάνω του ξεχώριζαν σαν μικρά σκούρα σημάδια τα νεαρά πεΰκα, και μαζί η πλαγιά ολόκληρη πάνω στην οποία βρίσκεται το σπίτι μου, έμοιαζαν να λένε: Εμπρός! Η Φυση δε θέτει ερωτήματα, οΰτε και δίνει απαντήσεις, ό,τι κι αν τη ρωτάμε εμείς οι θνητοί. Έχει πάρει την απόφαση της εδώ και πολΰ καιρό. «Ω πρίγκιπα, τα μάτια μας ατενίζουν με θαυμασμό και διοχετεύουν στην ψυχή το θαυμαστό και ποικίλο θέαμα αυτοΰ του σύμπαντος. Δίχως αμφιβολία, η νΰχτα ρίχνει τα πέπλα της πάνω σ' ένα κομμάτι της δοξασμένης αυτής πλάσης, όμως η μέρα έρχεται για να μας φανερώσει το μέγα αυτό έργο, που εκτείνεται από τη γη ως τις πιο ψηλές πεδιάδες του αιθέρα».* Ξεκινώ λοιπόν την πρωινή μου δουλειά. Πρώτα παίρνω ένα τσεκούρι κι έναν κουβά και βγαίνω προς αναζήτηση νεροΰ, σαν να ανα* Από το ινδικό επικό ποίχ\\ιαΧαρφάνσα.

(Σ.τ.Μ.)

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

363

ζητώ ένα όνειρο. Γιατί υστέρα από μια παγωμένη και χιονισμένη νύχτα, το νερό βρίσκεται τόσο βαθιά θαμμένο κάτω από τον πάγο και το χιόνι, ώστε μόνο με ραβδοσκοπία μπορεί να αποκαλυφθεί η θέση του. Κάθε χειμώνα η υγρή και τρεμάμενη επιφάνεια της λίμνης, η οποία ήταν τόσο ευαίσθητη στην παραμικρή ανάσα και καθρέ(ρτιζε κάθε φως και κάθε σκιά, στερεοποιείται σε βάθος τριάντα πέντε με πενήντα εκατοστών, έτσι που να μπορεί να αντέξει το βάρος και των πιο μεγάλων βοδιών. Συχνά το χιόνι που την καλύπτει έχει κι εκείνο το ίδιο βάθος, έτσι που να μην μπορείς να την ξεχωρίσεις από οποιοδήποτε λιβάδι. Όπως οι μαρμότες στους τριγύρω λόφους, έτσι και η λίμνη κλείνει τα βλέφαρά της και πέςρτει σε χειμερία νάρκη για τρεις μήνες ή και παραπάνω. Στέκομαι στη χιονοσκέπαστη επιφάνεια σαν να στέκομαι καταμεσής σ' ένα βοσκοτόπι ανάμεσα στους λόφους και ανοίγω δρόμο πρώτα μέσα από τριάντα πόντους χιόνι κι έπειτα μέσα από τριάντα πόντους πάγο. Έπειτα κόβω ένα παράθυρο στον πάγο κάτω από τα πόδια μου. Καθώς γονατίζω για να πιω, παρατηρώ την ήσυχη σάλα των ψαριών που λούζεται στο απαλό φως, σαν να περνούν οι ηλιαχτίδες μέσα από θολό τζάμι, με το φωτεινό, αμμώδη πυθμένα ίδιο κι απαράλλαχτο με το καλοκαίρι. Εκεί βασιλεύει μια χρόνια, ακυμάτιστη γαλήνη, όμοια με τη γαλήνη του κεχριμπαρένιου ουρανού το σούρουπο, ανάλογη με την ψυχρή και σταθερή ιδιοσυγκρασία των κατοίκων της. Τα ουράνια βρίσκονται όχι μόνο ψηλά, πάνω από τα κεφάλια μας, αλλά και κάτω από τα πόδια μας. Νωρίς το πρωί, όταν ο παγετός σκεπάζει τα πάντα, έρχονται οι άνδρες με τα καλάμια του ψαρέματος και το λιτό τους φαγητό και ρίχνουν τις ψιλές τους πετονιές σε τρύπες που ανοίγουν στο χιονισμένο λιβάδι της λίμνης για να πιάσουν λούτσους και πέρκες. Άγριοι άνθρωποι, που από ένστικτο ασπάζονται άλλα ήθη και εμπιστεύονται άλλες αρχές από εκείνες των συχωριανών τους, που με τα πέρα δώθε τους μπαλώνουν τη στόφα των χωριών τους σε σημεία που αλλιώς θα έχασκαν ξηλωμένα. Κάθονται στην όχθη, πάνω σε ξερά ορύλλα βελανιδιάς, και τρώνε το κολατσιό τους φορώντας τα χοντρά, μάλλινα πανωφόρια τους. Είναι τόσο πλατιές οι γνώσεις τους για το

364

WALDEN ^

φυσικό περιβάλλον, όσο είναι και των κάτοικων της πόλης για το τεχνητό. Ποτέ τους δεν άνοιξαν βιβλίο και όσα γνωρίζουν και μπορούν να διηγηθούν είναι πολΰ λιγότερα απ' όσα έχουν κάνει. Λένε πως όλα εκείνα στα οποία επιδίδονται δεν έχουν γίνει ακόμη γνωστά στον πολΰ κόσμο. Να ένας που ψαρεύει λοΰτσους με δόλωμα πέρκες. Κοιτάζεις μέσα στον κουβά του όλο θαυμασμό, λες και κοιτάς μια καλοκαιρινή λίμνη, σαν να κρατά το καλοκαίρι κλειδωμένο στο σπίτι του ή να γνωρίζει τα λημέρια του. Γιατί πώς αλλιώς έπιασε τέτοια ψαριά μέσα στο καταχείμωνο; Α, μάλιστα: έβγαλε σκουλήκια από σάπιους κορμούς από τότε που πάγωσε το έδαφος κι έτσι έπιασε τα ψάρια. Η ζωή του η ίδια εισχωρεί πιο βαθιά μέσα στη Φΰση απ' όσο φτάνουν οι μελέτες του (ρυσιοδίφη και αποτελεί κι ο ίδιος αντικείμενο αυτών των μελετών. Ο ορυσιοδίφης σηκώνει τα βρύα και τη φλούδα απαλά με το μαχαίρι του, ψάχνοντας για έντομα* ο άλλος όμως ανοίγει τους κορμούς ως την καρδιά με το τσεκούρι του και κάνει τα βρύα και τη φλούδα να τιναχτούν πέρα. Βγάζει τα προς το ζην κόβοντας δέντρα. Ένας τέτοιος άνθρωπος έχει οπωσδήποτε το δικαίωμα να ψαρεύει και πάντοτε απολαμβάνω να βλέπω τη Φύση να πραγματώνεται μέσα του. Η πέρκα καταπίνει το σκουλήκι, ο λούτσος καταπίνει την πέρκα και ο ψαράς καταπίνει το λούτσο* κι έτσι κλείνουν για τα καλά όλες οι ρωγμές στην πανοπλία της πλάσης. Κάποιες φορές, όταν είχε πέσει ομίχλη κι έκανα τον περίπατό μου στη λίμνη, διασκέδαζα παρατηρώντας τον προπόγονο τρόπο με τον οποίο ψάρευε κάποιος λιγότερο εκλεπτυσμένος ψαράς. Είχε τοποθετήσει κλαδιά σημύδας πάνω από τις στενές τρύπες που είχε ανοίξει στον πάγο, σε απόσταση είκοσι με είκοσι πέντε μέτρα τη μία από την άλλη κι άλλο τόσο από την όχθη. Έπειτα είχε δέσει την άκρη της πετονιάς σ' ένα ξύλο για να εμποδίσει το ψάρι να την τραβήξει στο νερό και είχε περάσει τη χαλαρή πετονιά πάνω από ένα παρακλάδι της σημύδας, δένοντας πάνω της ένα ξερό (ρύλλο βελανιδιάς, το οποίο εύκολα θα τραβιόταν προς τα κάτω, σημάδι πως τσίμπησε το ψάρι. Τα κλαδιά αυτά φάνταζαν παράξενα μέσα στην ομί-

Η ΛΙΜΝΗ ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

365

χλη, στημένα έτσι όπως ήταν σε τακτά διαστήματα στη μισή περιφέρεια της λίμνης. Αχ, σι λοΰτσσι της λίμνης Ουόλντεν! Όποτε τους βλέπω ξαπλωμένους στον πάγο ή μέσα στην τρΰπα που σκάβουν στον πάγο οι ψαράδες, μια μικρή γούρνα για να μπει νερό, πάντοτε εκπλήσσομαι από τη σπάνια ομορφιά τους, λες και πρόκειται για ψάρια μυθικά. Πόσο εξωτικά φαντάζουν σε σχέση με τους δρόμους, με το δάσος, ξένα προς τη ζωή μας εδώ στο Κόνκορντ όσο και η Αραβία. Έχουν μια εκπληκτική και υπερβατική ομορφιά, που τους κάνει να ξεχωρίζουν σαν τη μέρα με τη νΰχτα από τον κιτρινιάρικο μπακαλιάρο και το γαλέο που διαλαλούν οι ψαράδες στους δρόμους του χωρίου μας. Οι λοΰτσσι δεν είναι πράσινοι σαν τα πεΰκα ή γκρίζοι σαν τις πέτρες, οΰτε μπλε σαν τον ουρανό, όμως στα δικά μου μάτια έχουν, αν είναι δυνατόν κάτι τέτοιο, κάποια άλλα, ακόμα πιο σπάνια χρώματα, σαν εκείνα των λουλουδιών και των πολυτίμων λίθων, σαν να ήταν μαργαριτάρια, nuclei* που έχουν αποκτήσει ζωή ή κρύσταλλοι του νεροΰ της λίμνης Ουόλντεν. Φυσικά είναι πέρα για πέρα όντα της λίμνης αυτής, μικρές λίμνες κι οι ίδιοι καταμεσής στο ζωικό βασίλειο. Είναι άξιο απορίας ότι τους ψαρεύουν εδώ - ότι στη βαθιά και ευρύχωρη αυτή πηγή, μακριά από τα θορυβώδη υποζύγια, τα κάρα και τα κουδουνιστά έλκηθρα που περνούν πάνω κάτω το δρόμο Ουόλντεν, κολυμπά αυτό το μεγάλο, χρυσό και σμαραγδένιο ψάρι. Δεν έτυχε ποτέ να δω το είδος του σε κάποια αγορά* θα αποτελούσε σίγουρα το επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Πολύ εύκολα, με μερικές σπασμωδικές κινήσεις, παραδίδουν το υδατώδες πνεύμα τους, σαν θνητοί που ανεβαίνουν πριν της ώρας τους στο λεπτό αιθέρα του παραδείσου. Καθώς με έκαιγε η επιθυμία να ανακτήσω τον από καιρό χαμένο βυθό της λίμνης Ουόλντεν, της έφτιαξα προσεκτικά ένα τοπογραφικό στις αρχές του 1846, πριν λιώσει ο πάγος, με πυξίδα, αλυσίδα και σπάγκο μέτρησης. Πολλές ιστορίες έχουν ειπωθεί για τον πυθμένα * Λατινικά: πυρήνες. (Σ.τ.Μ.)

366

WALDEN ^

της λίμνης, πιο συγκεκριμένα για την απουσία πυθμένα, που όλες τους είναι απολύτως αβάσιμες. Είναι εκπληκτικό για πόσο πολΰ καιρό μπορεί να πιστεύει ο κόσμος ότι μια λίμνη είναι άπατη, χωρίς να μπει στον κόπο να τη βυθομετρήσει. Έ χ ω επισκεςρτεί δυο τέτοιες λεγόμενες απύθμενες λίμνες σε ένα μονάχα περίπατό μου στην περιοχή αυτή. Πολλοί είναι εκείνοι που πίστευαν ότι η λίμνη Ουόλντεν έορτανε ως την άλλη άκρη της γήινης σφαίρας. Κάποιοι που ξάπλωσαν στον πάγο για πολλή ώρα, κοιτάζοντας μέσα από το απατηλό εκείνο υλικό, με τα μάτια τους να δακρύζουν ίσως από το κρΰο, που ο φόβος μήπως πάθουν πνευμονία τους έσπρωξε να βγάλουν βιαστικά συμπεράσματα, λένε πως είδαν αχανείς τρύπες, «που μέσα τους χώραγε να περάσει ένα φορτίο σανό» - αν δηλαδή βρισκόταν κανένας πρόθυμος να το περάσει μέσα από αυτή τη δίχως αμφιβολία είσοδο για τον ποταμό της Στυγός, την πΰλη προς τον Άδη που έχουμε στα μέρη μας. Άλλοι πάλι κατέβηκαν από το χωριό μ' ένα βαρίδι είκοσι τριών κιλών κι ένα κάρο γεμάτο σκοινί διαμέτρου δυόμισι εκατοστών, αλλά οΰτε κι αυτοί κατόρθωσαν να πιάσουν πάτο. Άφησαν το «εικοσιτριάρι» να στέκεται παράμερα και έριξαν το σκοινί, σε μια μάταιη προσπάθεια να βυθομετρήσουν την πραγματικά απροσμέτρητη ικανότητά τους να πιστεύουν στα θαύματα. Μπορώ όμως να διαβεβαιώσω τους αναγνώστες μου ότι ο πυθμένας της λίμνης Ουόλντεν είναι πέρα για πέρα υπαρκτός και στερεός, παρ' ότι βρίσκεται σε ασυνήθιστο βάθος. Βυθομέτρησα εύκολα τη λίμνη με μια πετονιά για μπακαλιάρο και μια πέτρα που ζύγιζε κάτι λιγότερο από ένα κιλό και κατάλαβα ακριβώς πότε η πέτρα σηκώθηκε από τον πυθμένα, μια και αναγκάστηκα να τραβήξω με περισσότερη δύναμη πριν μπει από κάτω της το νερό και με βοηθήσει. Το μεγαλύτερο βάθος ήταν ακριβώς τριάντα τέσσερα μέτρα. Αν σε αυτά προσθέσουμε το ενάμισι μέτρο που ανέβηκε από τότε η στάθμη της, μας κάνει τριάντα πεντέμισι μέτρα. Πρόκειται για αξιόλογο βάθος για μια τόσο μικρή λίμνη. Όμως η φαντασία δεν ικανοποιείται μόνο με αυτό. Κι αν όλες οι λίμνες ήταν ρηχές; Πάλι δε θα οργίαζε η φαντασία των ανθρώπων; Είμαι ευγνώμων που η λίμνη αυτή (ρτιάχτηκε τόσο βαθιά

Η ΛΙΜΝΗ ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

367

και τόσο παρθένα, έτσι που να λειτουργεί σαν σύμβολο. Όσο οι άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν στο άπειρο, είναι αναπόφευκτο να θεωρούν κάποιες λίμνες απύθμενες. Ένας εργοστασιάρχης, όταν άκουσε το βάθος που είχα μετρήσει, θεώρησε πως θα πρέπει να είχα κάνει κάποιο λάθος, διότι, κρίνοντας από τις γνώσεις που είχε σχετικά με τα φράγματα, ισχυρίστηκε ότι η άμμος δε θα μπορούσε να σταθεί σε γωνία τόσο οξεία σε σχέση με τον πυθμένα. Όμως ακόμα και οι πιο βαθιές λίμνες δεν^ίναι τόσο βαθιές σε σχέση με την έκταση τους, όπως υποθέτουν οι περισσότεροι, και αν αποξηραίνονταν δε θα σχημάτιζαν σπουδαίες κοιλάδες. Δε μοιάζουν με κούπες ανάμεσα στους λόφους. Ακόμα και τούτη εδώ, που είναι τόσο ασυνήθιστα βαθιά σε σχέση με την έκταση της, σε μια κατακόρυφη διατομή στο κέντρο της δεν εμφανίζεται πιο βαθιά απ' όσο είναι ένα ρηχό πιάτο, τηρουμένων των αναλογιών. Οι περισσότερες λίμνες, αν άδειαζαν, θα άφηναν ένα λιβάδι όχι πιο κοίλο από εκείνα που βλέπουμε συνήθως. Ο Ουίλιαμ Γκίλπιν*, που με τόσο θαυμαστό τρόπο αναφέρεται σε ό,τι έχει σχέση με τα (ρυσικά τοπία και συνήθως δεν πέφτει έξω, όταν στάθηκε στο πιο ψηλό σημείο στην όχθη της λίμνης Φάιν στη Σκωτία, την οποία περιγράφει σαν έναν «κόλπο με αλμυρό νερό, με βάθος εξήντα ή εβδομήντα οργιές, πλάτος τέσσερα μίλια» και μήκος γύρω στα πενήντα, που περιβάλλεται από βουνά, παρατήρησε τα εξής: «Αν μπορούσαμε να τη δούμε αμέσως μετά την τεταρτογενή διάπλαση ή όποια άλλη σύσπαση της Φύσης αποτέλεσε την αφορμή για τη γέννηση της, πριν χυθούν μέσα της τα νερά, με πόσο τρομακτικό βάραθρο θα έμοιαζε!» «Όσο ψηλά βίραραν οι πρησμένοι λόφοι, τόσο χαμηλά βυθίστηκε ο κούφιος βυθός, φαρδύς και αχανής, ευρύχωρο κρεβάτι των νερών - »**

* William Gilpin (1724-1804): Άγγλος συγγραφέας, φυσιοδίφης, ζωγράφος και δάσκαλος. (Σ.τ.Μ) ** Από το Χαμένο Παράδεισο του Τζον Μίλτον. (Σ.τ.Μ.)

368

WALDEN ^

Αν όμως, χρησιμοποιώντας τη μικρότερη διάμετρο της λίμνης Φάιν, εφαρμόσουμε τις αναλογίες αυτές στη λίμνη Ουόλντεν, η οποία, όπως είδαμε, ήδη παρουσιάζει την εικόνα ενός ρηχοΰ πιάτου στην κατακόρυφη διατομή της, θα φανεί τέσσερις φορές πιο ρηχή. Αυτό θα είναι λοιπόν το «τρομακτικό βάραθρο» της λίμνης Φάιν αν αδειάσει. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως πολλές ειδυλλιακές κοιλάδες, με τις εκτάσεις τους σπαρμένες καλαμπόκια, αποτελούν τέτοια ακριβώς «τρομακτικά βάραθρα», από τα οποία έχουν υποχωρήσει τα νερά, αν και απαιτείται η γνώση και η ενόραση ενός γεωλόγου για να πείσει τους ανυποψίαστους κατοίκους πως κάτι τέτοιο συμβαίνει. Συχνά, το παρατηρητικό μάτι μπορεί να διακρίνει τις όχθες κάποιας πρωτόγονης λίμνης στους χαμηλούς λόφους που διαγράφονται στον ορίζοντα, χωρίς να έχει χρειαστεί καμία μεταγενέστερη ανύψωση της πεδιάδας για να αποσιωποιηθεί η ιστορία τους. Είναι όμως πανεύκολο, όπως ξέρουν καλά όσοι δουλεύουν στις δημοσιές, να βρει κανείς τις κρυφές κοιλότητες που δημιουργούν τα νερά ύστερα από μια μπόρα. Το συμπέρασμα απ' όλα αυτά είναι ότι, αν δώσεις το παραμικρό θάρρος στη φαντασία, θα βουτήξει πιο βαθιά και θα πετάξει πιο ψηλά από εκεί που φτάνει η Φύση. Πιθανότατα λοιπόν και το βάθος του ωκεανού να αποκαλυφθεί πως είναι αμελητέο σε σχέση με την έκταση του. Καθώς βυθομετρούσα μέσα από τον πάγο, μπορούσα να καθορίσω το σχήμα του πυθμένα της λίμνης με μεγαλύτερη ακρίβεια απ' όση είναι δυνατή κατά τη μέτρηση λιμανιών που δεν παγώνουν και μου έκανε μεγάλη εντύπωση η ομαλότητά του. Στο πιο βαθύ σημείο του, σε έκταση αρκετών στρεμμάτων, είναι πιο επίπεδος σχεδόν από κάθε χωράφι που είναι έκθετο στον ήλιο, στον αέρα και στο αλέτρι. Σε μία περίπτωση, σε μια ευθεία γραμμή που επέλεξα αυθαίρετα, το βάθος δεν παρουσίαζε διακύμανση μεγαλύτερη από τριάντα εκατοστά σε μήκος εκατόν πενήντα μέτρων. Γενικά, μπόρεσα να υπολογίσω από πριν ότι η διακύμανση σε απόσταση τριακοσίων μέτρων προς κάθε κατεύθυνση περίπου από το κέντρο της λίμνης δεν ήταν παραπάνω από οκτώ με δέκα εκατοστά. Κάποιοι έχουν συνηθίσει να

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

369

μιλούν για βαθιές κι επικίνδυνες τρύπες ακόμα και σε ήσυχες, αμμώδεις λίμνες όπως είναι αυτή, όμως κάτω από αυτές τις συνθήκες το νερό εξομαλύνει τις όποιες ανισότητες. Η ομαλότητα του πυθμένα και η αναλογία του προς τις όχθες και τους γειτονικούς λόφους ήταν τόσο τέλειες, ώστε ένα μακρινό ακρωτήρι στην απέναντι πλευρά της λίμνης αποκαλύφθηκε αμέσως με τις μετρήσεις μου και η κατεύθυνσή του μπορούσε να καθοριστεί παρατηρώντας την απέναντι όχθη. Το ακροατήρι γίνεται σύρτη, η πεδιάδα ρηχά νερά και το φαράγγι βαθιά νερά και πτύχωση. Όταν πια χαρτογράφησα τη λίμνη σε κλίμακα δυόμισι προς πεντακόσια και κατέγραψα τα αποτελέσματα των μετρήσεών μου, πάνω από εκατό συνολικά, παρατήρησα μια παράξενη σύμπτωση. Αφού είδα πως ο αριθμός που έδειχνε το μεγαλύτερο βάθος βρισκόταν στο κέντρο του χάρτη, έβαλα ένα χάρακα πάνω στο χάρτη κατά μήκος κι έπειτα κατά πλάτος και, προς έκπληξή μου, διαπίστωσα ότι η γραμμή του μεγαλύτερου μήκους της λίμνης έτεμνε τη γραμμή του μεγαλύτερου πλάτους ακριβώς στο σημείο του μεγαλύτερου βάθους, παρ' όλο που ο πυθμένας της λίμνης είναι σχεδόν επίπεδος στο κέντρο και το περίγραμμά της κάθε άλλο παρά ομαλό, πράγμα που με είχε αναγκάσει να πάρω το μεγαλύτερο μήκος και πλάτος της μετρώντας από τους κολπίσκους. Είπα λοιπόν μέσα μου: ποιος ξέρει αν αυτός ο κανόνας δεν ισχύει άραγε τόσο για τα πιο βαθιά σημεία των ωκεανών όσο και για τα πιο βαθιά σημεία των μικρών λιμνών, ακόμα και για τις λακκούβες από βρόχινο νερό; Δεν ισχύει μήπως και για το ύψος των βουνών, τα οποία γενικά θεωρούνται το αντίθετο των κοιλάδων; Ξέρουμε ότι ένας λόφος δεν είναι ψηλότερος στο πιο στενό του σημείο. Από τους πέντε κολπίσκους, που τους μέτρησα όλους, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις μου οι τρεις έχουν μια σύρτη στις εισόδους τους και τα νερά πίσω από αυτή είναι πιο βαθιά, έτσι που ο κόλπος μοιάζει με προέκταση του νερού στη στεριά όχι μόνο οριζοντίως αλλά και καθέτως, σχηματίζοντας μια γούρνα ή ανεξάρτητη λιμνούλα. Η κατεύθυνση των δύο ακρωτηρίων που την οριοθετούν δείχνει τη φο-

370

WALDEN ^

ρά της συρτής. Με παρόμοιο τρόπο έχει και κάθε θαλάσσιο λιμάνι τη δική του συρτή στην εισοδό του. Όσο πιο φαρδιά ήταν η είσοδος του κόλπου σε σχέση με το μήκος του, τόσο πιο βαθΰ ήταν το νερό πέρα από τη συρτή σε σχέση με τη γούρνα. Με δεδομένα λοιπόν το μήκος και το πλάτος του κολπίσκου και το είδος της γΰρω όχθης, έχει κανείς σχεδόν αρκετά στοιχεία για να διατυπώσει μια φόρμουλα που θα ισχύει για όλες τις περιπτώσεις. Για να δω με πόση ακρίβεια μπορούσα να μαντέψω, με βάση τη διαπίστωση μου αυτή, το βαθύτερο σημείο μιας λίμνης, παρατηρώντας μόνο το περίγραμμά της και τη μορφή των ακτών της, έφτιαξα ένα σχέδιο της Λευκής Λίμνης, η οποία έχει έκταση περίπου εκατόν εξήντα στρέμματα και, όπως η λίμνη Ουόλντεν, δε διαθέτει νησιά ή κάποιον ορατό πόρο εισροής ή εκροής υδάτων. Και καθώς η ευθεία του μεγαλύτερου πλάτους της βρίσκεται πολύ κοντά στην ευθεία του μικρότερου, εκεί όπου δύο αντίθετα ακρωτήρια πλησιάζουν το ένα το άλλο και δύο αντίθετοι κόλποι απομακρύνονται, διάλεξα αυθαίρετα ως βαθύτερο ένα σημείο κοντά στη δεύτερη από τις δύο ευθείες, αλλά κι αυτό επάνω στη γραμμή του μεγαλύτερου μήκους. Το βαθύτερο σημείο τελικά βρέθηκε σε ακτίνα τριακοσίων μέτρων από αυτό που είχα διαλέξει, πιο μακριά ακόμα, προς την κατεύθυνση που είχα υπολογίσει, και δεν ήταν παρά μονάχα τριάντα εκατοστά πιο βαθύ, συνολικά δεκαοκτώ μέτρα. Φυσικά η ύπαρξη κάποιου ρεύματος ή νησιού θα περιέπλεκε πολύ περισσότερο τα πράγματα. Αν γνωρίζαμε όλους τους νόμους της Φύσης, δε θα είχαμε ανάγκη παρά μόνο από ένα δεδομένο ή από την περιγραφή ενός μονάχα φυσικού φαινομένου για να υπολογίσουμε όλα τα επί μέρους αποτελέσματα για το συγκεκριμένο ζήτημα. Τώρα γνωρίζουμε λιγοστούς μόνο νόμους και τα αποτελέσματα των υπολογισμών μας καταρρίπτονται, όχι βέβαια εξαιτίας κάποιας σύγχυσης ή ανωμαλίας της Φύσης, αλλά εξαιτίας της άγνοιάς μας όσον αφορά κάποια ουσιώδη στοιχεία που θα έπρεπε να είχαμε συνυπολογίσει. Η αντίληψή μας περί νόμων και αρμονίας συνήθως περιορίζεται στις περιπτώσεις εκείνες τις οποίες ανακαλύπτουμε. Όμως η αρμονία που έρχεται

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

371

σαν αποτέλεσμα ενός πολΰ μεγαλύτερου αριθμού φαινομενικά αντικρουόμενων αλλά στην πραγματικότητα συνεργαζόμενων νόμων, που δεν έχουμε ακόμη ανακαλύψει, είναι πολύ πιο θαυμαστή. Οι νόμοι μοιάζουν με τις διαφορετικές εικόνες που παρουσιάζει στα μάτια ενός οδοιπόρου το περίγραμμα μιας οροσειράς, που αλλάζει με κάθε του βήμα. Οι επί μέρους εικόνες του είναι άπειρες, κι ας είναι η συνολική μορφή του μία και μοναδική. Ακόμη και αν σκίσεις την οροσειρά στα δύο, ακόμη κι αν την τρυπήσεις, δεν μπορείς να την κατανοήσεις στο σύνολό της. Όλα αυτά που παρατήρησα σε σχέση με τη λίμνη δεν ισχύουν λιγότερο και για την ηθική. Πρόκειται για το νόμο του μέσου όρου. Αυτός ο κανόνας των δύο διαμέτρων όχι μόνο μας οδηγεί να βρούμε τη θέση του ήλιου στο ηλιακό σύστημα και την καρδιά στο ανθρώπινο σώμα, αλλά αν τραβήξετε δύο ευθείες για να μετρήσετε το μήκος και το πλάτος της συνολικής καθημερινής συμπεριφοράς ενός ανθρώπου, των κυμάτων της ζωής του, των κόλπων του και των εισόδων του, θα δείτε πως το σημείο τομής τους είναι το υψηλότερο ή το χαμηλότερο σημείο του χαρακτήρα του. 'Ισως να μη χρειάζεται να γνωρίζουμε τίποτε περισσότερο από το σχήμα των ακτών του και το είδος της στεριάς που βρίσκεται γύρω του ή των συνθηκών της ζωής του για να υπολογίσουμε το κρυμμένο του βάθος. Αν οι συνθήκες που τον περιβάλλουν είναι τρόπον τινά βραχώδεις, σαν την άγρια ακτή που γεννήθηκε ο Αχιλλέας, με σκιερές κορφές που καθρεφτίζονται στα στήθια του, υπονοούν πως υπάρχει κάποιο ανάλογο βάθος μέσα του. Απεναντίας, μια χαμηλή και ομαλή ακτή δείχνει έναν αντίστοιχα ρηχό εσωτερικό κόσμο. Έ ν α έντονο, προτεταμένο μέτωπο, για παράδειγμα, αποτελεί δείγμα κάποιου αντίστοιχου βάθους σκέψης. Υπάρχει επίσης ένα είδος συρτής μπροστά σε κάθε κολπίσκο μας, ή κάποια κλίση* η καθεμιά οριοθετεί για κάποια περίοδο ένα λιμάνι, στο οποίο περιοριζόμαστε και εν μέρει παραμένουμε αραγμένοι. Οι κλίσεις αυτές συνήθως δεν είναι τυχαίες, αλλά το σχήμα, το μέγεθος και η κατεύθυνση τους καθορίζονται από τα ακρωτήρια της ακτής, από τον αρχαίο άξονα του υψόμετρου. Όταν η

372

WALDEN ^

συρτή αυτή μεγαλώνει σταδιακά από τις τρικυμίες, από την παλίρροια, από τα ρεύματα ή από την υποχώρηση του νεροΰ, έτσι που να ορτάνει ως την επιφάνεια, εκείνο που πρώτα δεν ήταν παρά ένα κοίλωμα στην ακτή, μέσα στο οποίο κατοικούσε μια σκέψη, γίνεται ανεξάρτητη λίμνη, αποκομμένη από τον ωκεανό, που μέσα της η σκέψη διαμορφώνει τις δικές της συνθήκες, αλλάζοντας ίσως το νερό της από αλμυρό σε γλυκό, γίνεται γλυκιά θάλασσα, νεκρή θάλασσα ή βάλτος. Δε θα μπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε πως με τον ερχομό του κάθε ατόμου στη ζωή μια τέτοια συρτή υψώνεται σε κάποιο σημείο ως την επιφάνεια; Είναι αλήθεια πως είμαστε τόσο ανίκανοι καπετάνιοι, ώστε οι σκέψεις μας, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, παραμένουν σε μια ακτή χωρίς λιμάνι, συνδιαλέγονται μονάχα με τους όρμους και τους κολπίσκους της ποίησης, βάζουν πλώρη για τα δημόσια λιμάνια ή μπαίνουν στους ντόκους της επιστήμης, όπου απλά μετασκευάζονται για τον κόσμο αυτό, έτσι που κανένα φυσικό ρεΰμα να μην μπορεί να τις εξατομικεύσει. Όσο για τους πόρους εισροής και εκροής των υδάτων της λίμνης Ουόλντεν, προσωπικά δεν έχω ανακαλύψει κανέναν, εκτός από τη βροχή, το χιόνι και την εξάτμιση, αν και ίσως με τη βοήθεια ενός θερμομέτρου και ενός σπάγκου μπορεί κανείς να ανακαλύψει κάποια τέτοια σημεία, αφού εκεί όπου το νερό εισέρχεται στη λίμνη πιθανότατα θα είναι πιο κρύο το χειμώνα και πιο ζεστό το καλοκαίρι. Όταν δούλευαν εδώ οι εργάτες που έσπαγαν τον πάγο, το χειμώνα του 1846-1847, τα κομμάτια που έστειλαν μια μέρα στην όχθη απορρίφθηκαν από εκείνους που τα στοίβαζαν εκεί, γιατί δεν ήταν το ίδιο χοντρά με τα υπόλοιπα. Κι έτσι οι εργάτες ανακάλυψαν ότι ο πάγος σε μια μικρή περιοχή ήταν πέντε με οκτώ εκατοστά πιο λεπτός απ' ό,τι αλλού, πράγμα που τους οδήγησε στην υπόθεση πως ίσως να υπήρχε ένας πόρος εισροής νερού στο σημείο εκείνο. Μου έδειξαν επίσης άλλο ένα σημείο, στο οποίο πίστευαν ότι υπήρχε μια «τρύπα», μέσα από την οποία χυνόταν η λίμνη σ' ένα γειτονικό λιβάδι, περνώντας κάτω από ένα λόφο. Με έσπρωξαν πάνω σ' ένα κομμένο κομμάτι πάγου για να τη δω. Ήταν μια μικρή σπηλιά κάτω από τρία

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

373

μέτρα νερό. Νομίζω όμως ότι μπορώ να εγγυηθώ πως, αν δε βρουν κάποια χειρότερη διαρροή από αυτήν εκεί, η λίμνη δεν έχει ανάγκη από σφράγισμα. Ένας τους είχε την ιδέα ότι, σε περίπτωση που ανακαλυπτόταν μια τέτοια «τρΰπα», η σύνδεση της με το λιβάδι θα μπορούσε να αποδειχτεί βάζοντας λίγη χρωματιστή σκόνη ή πριονίδι στο άνοιγμα της τρυπάς κι ένα σουρωτήρι στην πηγή του λιβαδιοΰ, το οποίο θα αιχμαλώτιζε μερικούς από τους κόκκους που θα μεταφέρονταν από το ρεύμα. Μια μέρα που έ(ρτιαχνα το τοπογραφικό της λίμνης, ένα ελαφρύ φύσημα του ανέμου έκανε τον πάγο, που είχε πάχος σαράντα εκατοστά, να κυματίσει σαν νερό. Είναι γνωστό ότι δεν μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει αλφάδι στον πάγο. Σε απόσταση πέντε μέτρων από την όχθη, η μεγαλύτερη διακύμανση του ύψους του, μετρημένη με ένα αλφάδι σε τρίποδα στη στεριά, με κατεύθυνση προς ένα διαβαθμισμένο ραβδί μπηγμένο στον πάγο, ήταν εκατόν ογδόντα χιλιοστά, παρ' όλο που ο πάγος φαινόταν να βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με την όχθη. Στο κέντρο της λίμνης η διαφορά ήταν πιθανότατα μεγαλύτερη. Ποιος ξέρει αν θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε κυματισμούς στο φλοιό της γης, φτάνει μόνο να ήταν τα όργανά μας αρκετά ευαίσθητα; Όταν τα δύο πόδια του τρίποδά μου στέκονταν στην όχθη και το τρίτο στον πάγο και η κατεύθυνση παρατήρησης ήταν προς τον πάγο, μια αμελητέα σχεδόν άνοδος ή πτώση του επιπέδου του πάγου μετριόταν ως διακύμανση αρκετών δεκάδων εκατοστών σε ένα δέντρο από την άλλη μεριά της λίμνης. Όταν άρχισα να ανοίγω τρύπες για βυθομέτρηση, υπήρχαν οκτώ με δέκα εκατοστά νερό πάνω στον πάγο, κάτω από ένα παχύ στρώμα χιονιού. Όμως το νερό άρχισε να ρέει αμέσως μέσα στις τρύπες εκείνες και εξακολούθησε να ρέει για δυο μέρες σχηματίζοντας βαθιά ρυάκια, που έτρωγαν τον πάγο σε κάθε πλευρά και συνέβαλαν κατά πολύ στο να στεγνώσει η επιφάνεια της λίμνης. Κι αυτό γιατί με τη ροή του νερού το στρώμα του πάγου ανυψώθηκε κι άρχισε να επιπλέει. Έμοιαζε λίγο με το άνοιγμα που κάνουν χαμηλά στα πλοία για να βγει το νερό. Όταν παγώσουν κάτι τέτοιες τρύπες, βρέξει έπειτα και τελικά σχη-

374

WALDEN ^

ματιστει ένα λεπτό στρώμα παγετού πάνω τους, δημιουργούνται όμορφα σκούρα σχέδια στο εσωτερικό τους, με σχήμα που θυμίζει κάπως ιστό αράχνης. Είναι κάτι σαν ροζέτες του πάγου, που τις δημιουργεί το νερό καθώς σχηματίζει κανάλια έτσι όπως ρέει από όλες τις πλευρές προς το κέντρο. Επίσης, κάποιες φορές που η επιφάνεια του πάγου ήταν γεμάτη ρηχές λακκούβες, έβλεπα τη σκιά μου διπλή, τη μια να στέκεται πάνω στο κεφάλι της άλλης, η μια πάνω στον πάγο, η άλλη στα δέντρα ή στη λοφοπλαγιά. Από το Γενάρη ακόμα, που το στερεοποιημένο χιόνι και ο πάγος έχουν μεγάλο πάχος, ο συνετός νοικοκύρης καταφθάνει από το χωριό για να μαζέψει τον πάγο που θα δροσίσει τα καλοκαιρινά του ποτά. Πόσο εντυπωσιακό είναι, και πόσο πρακτικό συνάμα, να προβλέπει κανείς τη ζέστη και τη δίψα του Ιουλίου από τώρα, φορώντας χοντρό παλτό και γάντια, σε μια εποχή που του λείπουν τόσο πολλά άλλα απαραίτητα πράγματα! Ίσως να φταίει ότι δε μαζεύει τους απαραίτητους θησαυρούς του κόσμου αυτού που θα του επιτρέψουν να δροσίσει το ποτό του στον άλλο κόσμο. Κόβει και πριονίζει τη στερεοποιημένη λίμνη, καταστρέφει τη σκεπή της κατοικίας των ψαριών και φορτώνει στο κάρο του το ζωτικό στοιχείο, τον αέρα τους, δένοντάς το γερά με αλυσίδες και παλούκια λες και είναι καυσόξυλα, μεταφέροντάς το με τη βοήθεια του ευνοϊκού χειμωνιάτικου ανέμου στα παγωμένα του κελάρια, για να μείνει εκεί, περιμένοντας την άφιξη του καλοκαιριού. Από μακριά, έτσι που το κουβαλούν τα κάρα μέσα από τους δρόμους του χωριού, μοιάζει με στερεοποιημένο ουρανό. Αυτοί οι παγοπώλες είναι χαρούμενη φάρα, όλο όρεξη για αστεία και παιχνίδια. Όποτε πήγαινα κοντά τους, με προσκαλούσαν να πριονίσω μαζί τους τον πάγο με τον τρόπο που πριονίζουν τους κορμούς, βάζοντάς με να σταθώ από τη μεριά όπου έτρωγα όλα τα πριονίδια του πάγου. Έ ν α πρωί, το χειμώνα του 1846-1847, κατέβηκαν στη λίμνη μας εκατό Υπερβόρειοι με πολλά κάρα φορτωμένα με λογής λογής γεωργικά εργαλεία, που όλα τους είχαν παράξενη όψη, έλκηθρα, αλέ-

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

374

τρια, τρυπάνια, μαχαίρια τύρφης, (ρτυάρια, πριόνια, τσουγκράνες, και ο καθένας τους ήταν οπλισμένος με ένα μπαστούνι με διπλή μεταλλική μΰτη. Τέτοια εργαλεία δεν τα συναντά κάνεις σε περιοδικά όπως «Ο Αγρότης της Νέας Αγγλίας» ή «Ο Καλλιεργητής». Σκέφτηκα μήπως είχαν έρθει να σπείρουν μια σοδειά χειμωνιάτικης σίκαλης ή κάποιο άλλο είδος σπόρου που είχε πρόσφατα εισαχθεί από την Ισλανδία. Μια και δεν είδα καθόλου κοπριά, υπέθεσα έπειτα ότι ήθελαν να σκαλίσουν τη γη, όπως είχα κάνει κι εγοδ, θεωρώντας ότι το χώμα ήταν μπόλικο και είχε μείνει ακαλλιέργητο αρκετό καιρό, με συνέπεια να έχει πια ξεκουραστεί. Άκουσα ότι κάποιος πλούσιος αγρότης, ο οποίος κρυβόταν πίσω από την εισβολή αυτή, ήθελε να διπλασιάσει τα χρήματά του, τα οποία, όπως έμαθα, έ(ρταναν ήδη το μισό εκατομμύριο. Για να καταφέρει λοιπόν να σκεπάσει το κάθε του δολάριο με ένα άλλο, αφαίρεσε το μοναδικό ροΰχο, μα τι λέω, το ίδιο το δέρμα, της λίμνης Ουόλντεν μέσα στο βαρΰ χειμώνα. Οι άνδρες έπιασαν αμέσως δουλειά. Άρχισαν να οργώνουν, να αλωνίζουν, να σκάβουν, όλα αυτά με θαυμαστή τάξη, σαν να ήταν αποφασισμένοι να ςρτιάξουν ένα πρότυπο αγρόκτημα. Καθώς όμως παρατηρούσα προσεκτικά για να δω τι είδους σπόρο θα έριχναν στα αυλάκια, μια ομάδα δίπλα μου άρχισε ξαφνικά να ανασηκώνει με γάντζους το ίδιο το παρθένο χώμα, με ένα παράξενο τίναγμα, φτάνοντας μέχρι την άμμο που υπήρχε από κάτω - ή μάλλον το νερό, μια και η γη εκείνη ήταν ιδιαίτερα υγρή. Μάζεψαν λοιπόν και το παραμικρό κομμάτι terra firma* που υπήρχε ολόγυρα και το μετέφεραν μακριά με έλκηθρα και τότε είπα μέσα μου πως μάλλον άνοιγαν κάποιου είδους τυρφωρυχείο. Έτσι έφευγαν κάθε μέρα και ξανάρχονταν την επομένη, με την παράξενη στριγκλιά της ατμομηχανής, επιστρέφοντας από κάποιο μέρος των πολικών περιοχών, ή έτσι τουλάχιστον μου φαινόταν, σαν κοπάδι από αρκτικά πουλιά του χιονιού. Κάποια φορά, όμως, η Ινδιάνα Γουόλντεν πήρε την εκδίκηση της: ένας εργάτης, που είχε ξεμείνει πίσω από την ομάδα του, γλίστρησε * Λατινικά: (πέρεα γη. (Σ.τ.Μ)

376

WALDEN ^

μεσα από ένα άνοιγμα στον πάγο κι έπεσε, ίσα για τα Τάρταρα. Κι έτσι εκείνος που μέχρι πριν από λιγο ήταν τόσο γενναίος, ξαφνικά έγινε σαν μικρό παιδί κι έχασε όλη του σχεδόν τη ζωική θερμότητα. Χάρηκε τότε που μπόρεσε να βρει καταφύγιο στο σπίτι μου και παραδέχτηκε τη χρησιμότητα της σόμπας μου. Άλλες φορές πάλι, το παγωμένο έδαφος έσπαγε ένα κομμάτι ατσάλι από το αλέτρι ή ένα αλέτρι σφήνωνε σ' ένα από τα αυλάκια κι έπρεπε να καταβάλουν μεγάλες προσπάθειες για να το ελευθερώσουν. Για να μιλήσω όμως κυριολεκτικά: εκατό Ιρλανδοί εργάτες, με Γιάνκηδες επιστάτες, έρχονταν κάθε μέρα από το Κέιμπριτζ για να πάρουν πάγο. Τον χώριζαν σε κομμάτια με μεθόδους τόσο γνωστές ώστε κάθε περιγραφή είναι περιττή. Τα κομμάτια αυτά, αφοΰ τα μετέφεραν με έλκηθρα στην όχθη, τα φόρτωναν γρήγορα γρήγορα σε μια πλατφόρμα ειδική για πάγο με σιδερένιες αρπάγες και τροχαλίες που τις τραβούσαν άλογα. Σχημάτιζαν έτσι ντάνες, όπως στοιβάζουν τα βαρέλια με αλεύρι, βάζοντας τα κομμάτια πλάι πλάι, σε σειρές, σαν να έχτιζαν τη βάση για έναν οβελίσκο σχεδιασμένο να τρυπήσει τα σύννεφα. Μου είπαν ότι τις καλές μέρες έβγαζαν ως και χίλιους τόνους από μια έκταση περίπου τεσσάρων στρεμμάτων. Ο πάγος ήταν γεμάτος βαθιές αυλακιές από το πέρασμα των έλκηθρων και τρύπες από τα άγκιστρα, σαν να ήταν πράγματι tena firma, ενώ τα άλογα έτρωγαν τη βρόμη τους από κομμάτια πάγου που τα είχαν διαμορφώσει σαν δοχεία. Στοίβαζαν λοιπόν τα κομμένα κομμάτια σε μια ντάνα ΰψους δέκα μέτρων και εμβαδού τριάντα με τριάντα πέντε τετραγωνικών, που τις τύλιγαν με άχυρο για να μην μπαίνει αέρας. Διότι ο άνεμος, ακόμα κι έτσι παγωμένος όπως ήταν, μόλις έβρισκε κάποια δίοδο θα άνοιγε ευθύς μεγάλα κοιλώματα, αφήνοντας μονάχα λεπτά σημεία στήριξης εδώ κι εκεί, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να γκρεμιστεί ολόκληρη η ντάνα. Στην αρχή έμοιαζε με μεγάλο γαλάζιο φρούριο ή με τα τείχη της Βαλχάλα. Όταν όμως γέμισαν τα ανοίγματα με το χοντρό άχυρο από τα λιβάδια κι αυτό με τη σειρά του καλύφθηκε από πάχνη και μικρούς σταλακτίτες, θύμιζε παλιό, βρυοσκεπές ερείπιο, χτισμένο από γαλαζωπό μάρμαρο - την

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

377

κατοικία του Χειμώνα, του γέρου αυτοΰ που βλέπουμε στις εικόνες του αλμανάκ, σαν να είχε χτίσει την καλύβα του εκει, υπολογίζοντας να περάσει το καλοκαίρι του μαζί μας. Εκτιμούσαν πως ούτε το είκοσι πέντε τοις εκατό του πάγου αυτοΰ δε θα έφτανε στον προορισμό του, καθοας και πως δυο ή τρία τοις εκατό θα έλιωνε πάνω στα κάρα. Ωστόσο, το ποσοστό του σωροΰ αυτοΰ που έμελλε να έχει εντελώς διαφορετική μοίρα από εκείνη που του προόριζαν ήταν τελικά πολΰ μεγαλύτερο* κι αυτό γιατί, είτε επειδή ο πάγος δεν κράτησε τελικά όσο περίμεναν, μια και περιείχε περισσότερο αέρα από το συνηθισμένο, είτε για κάποιον άλλο λόγο, ποτέ δεν έφτασε στην αγορά. Η στοίβα αυτή, που ορτιάχτηκε το χειμώνα του 1846-1847 και την οποία αποτελούσαν δέκα χιλιάδες τόνοι πάγου, σκεπάστηκε τελικά με άχυρα και σανίδια. Και παρ' όλο που τον επόμενο Ιούλιο ξεσκεπάστηκε κι ένα τμήμα της μεταφέρθηκε μακριά, ενώ το υπόλοιπο έμεινε έκθετο στον ήλιο, παρέμεινε όρθια όλο εκείνο το καλοκαίρι και τον επόμενο χειμώνα και ως το Σεπτέμβρη του 1848 δεν είχε λιώσει ακόμα τελείως. Κι έτσι η λίμνη ανάκτησε το μεγαλύτερο μέρος του πάγου που της είχαν κλέψει. Όπως το νερό, έτσι και ο πάγος της λίμνης Ουόλντεν, όταν τον παρατηρείς από κοντά, έχει μια πρασινωπή απόχρωση, από απόσταση όμως αποκτά ένα όμορφο γαλάζιο χρώμα. Εύκολα ξεχωρίζει από το λευκό πάγο του ποταμού ή τον αποκλειστικά πράσινο πάγο κάποιων άλλων λιμνών που βρίσκονται τετρακόσια μέτρα πιο πέρα. Μερικές φορές, ένα από τα μεγάλα αυτά κομμάτια γλιστράει από το έλκηθρο του παγοπώλη και πέορτει στο δρόμο του χωριού, κι εκεί μένει για καμιά εβδομάδα, σαν μεγάλο σμαράγδι, να κεντρίζει το ενδιαφέρον κάθε διαβάτη. Έχω παρατηρήσει ότι ένα κομμάτι της λίμνης Ουόλντεν που σε υγρή κατάσταση φαίνεται πράσινο, συχνά όταν παγώνει, από την ίδια οπτική γωνία φαίνεται γαλάζιο. Έτσι και οι λακκούβες γύρω από τη λίμνη το χειμώνα τη μια μέρα είναι γεμάτες με πρασινωπό νερό, που μοιάζει με το νερό της λίμνης, την επομένη όμως, όταν παγώσουν, το χρώμα αλλάζει και γίνεται γαλάζιο. "Ισως το γαλάζιο χρώμα του νερού και του πάγου να οφείλεται

378

WALDEN ^

στο φως και στον αέρα που περιέχουν. Ο πιο διάφανος πάγος και το πιο διάφανο νερό έχουν και το πιο έντονο γαλάζιο χρώμα. Ο πάγος αποτελεί ενδιαφέρον αντικείμενο για στοχασμό. Κάποιος μου είπε ότι σης καλύβες στις όχθες της λίμνης Φρες είχαν πάγο πέντε ετών που διατηρούνταν ολόφρεσκος. Γιατί άραγε ένας κουβάς με νερό πολΰ σύντομα αρχίζει και μυρίζει, ενώ ο πάγος παραμένει αιώνια γλυκός; Λένε ότι αυτή ακριβώς είναι και η διαφορά μεταξύ συναισθημάτων και νόησης. Για δεκάξι μέρες έβλεπα λοιπόν από το παράθυρό μου εκατό άνδρες να δουλεύουν, όμοια με πολυάσχολους γεωργούς, με βόδια και με άλογα και με εργαλεία που έμοιαζαν με τα γεωργικά - μια εικόνα σαν κι εκείνες που βλέπουμε στην πρώτη σελίδα του αλμανάκ. Και κάθε φορά που κοιτούσα έξω, μου ερχόταν στο μυαλό ο μύθος του κορυδαλλού και των θεριστών ή η παραβολή του σπορέα και άλλα τέτοια παρόμοια. Τώρα πια έχουν φύγει όλοι τους. Και σε τριάντα μέρες το πιθανότερο είναι να κοιτάξω από το ίδιο αυτό παράθυρο και να δω το καθάριο, πράσινο σαν της θάλασσας νερό της λίμνης Ουόλντεν, που μέσα του θα καθρεφτίζονται σύννεφα και δέντρα, με τους υδρατμούς του να υψώνονται μοναχικά. Και ούτε ίχνος δε θα έχει απομείνει που να μαρτυρά ότι κάποτε εδώ στέκονταν άνθρωποι. Ίσως να ακούσω το γέλιο κάποιας μοναχικής βουτηχτάρας καθώς βουτά και στρώνει με το ράμφος το φτέρωμά της ή μπορεί να δω ένα μοναχικό ψαρά στη βάρκα του, σαν φύλλο που επιπλέει στο νερό, να παρατηρεί τη μορφή του που καθρεφτίζεται στα κύματα, στο ίδιο σημείο όπου τόσο πρόσφατα εργάζονταν εκατό άνδρες, βαδίζοντας με ασφάλεια στην παγωμένη επιφάνεια της λίμνης. Φαίνεται λοιπόν ότι οι διψασμένοι κάτοικοι του Τσάρλεστον, της Νέας Ορλεάνης, του Μαντράς, της Βομβάης και της Καλκούτας πίνουν κι εκείνοι από την πηγή μου. Τα πρωινά το πνεύμα μου κολυμπά στην πελώρια, κοσμογονική φιλοσοφία της Μπαγκαβάτ-Γκίτα, από τη συγγραφή της οποίας έχουν περάσει έτη και έτη θεών και δίπλα της η λογοτεχνία του σύγχρονου κόσμου μας φαντάζει μικροσκοπική και κοινότοπη. Αμφιβάλλω αν η φιλοσοφία του έργου εκεί-

Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α

378

νου δεν αναφερεται σε κάποιο προηγούμενο στάδιο της ύπαρξης, τόσο μακρινό είναι το μεγαλείο της από τις δικές μας αντιλήψεις. Αφήνω το βιβλίο μου για να κατέβω στην πηγή μου για νερό, και τι να δω! Τον υπηρέτη του βραχμανισμοΰ, τον ιερέα του Βράχμα, του Βισνοΰ και του Ίντρα, ο οποίος κάθεται ακόμα στο ναό του στο Γάγγη διαβάζοντας τις Βέδες ή κατοικεί στις ρίζες ενός δέντρου μ' ένα ξεροκόμματο κι ένα κανάτι με νερό. Χαιρετώ λοιπόν τον υπηρέτη του, που έχει έρθει να πάρει νερό για τον κΰριό του, και οι κουβάδες μας αγγίζουν ο ένας τον άλλο. Το καθάριο νερό της λίμνης Ουόλντεν ανακατεύεται με το ιερό νερό του Γάγγη. Οι ούριοι άνεμοι το σηκώνουν και το στέλνουν μακριά, περνώντας δίπλα από τα μυθικά νησιά της Ατλαντίδας και των Εσπερίδων, κάνοντας μαζί του τον περίπλου του Άννωνα*, ώσπου, αρμενίζοντας στα ανοιχτά των νησιών Τερνάτε και Τιντόρε** και περνώντας από την είσοδο του Περσικού Κόλπου, λιώνει στις τροπικές καταιγίδες των ινδικών θαλασσών και ξεβράζεται σε λιμάνια που τα ονόματά τους ακόμα κι ο Μέγας Αλέξανδρος μονάχα ακουστά τα είχε.

* Καρχηδόνιος θαλασσοπόρος που έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ. και πραγματοποίησε τον περίπλου της Αφρικής. (Σ.γ.Μ) ** Νησιά στα νότια των Φιλιππίνων. (Σ.τ.Μ)

ΑΝΟΙΞΗ

To άνοιγμα μεγάλων εκτάσεων από τους εργάτες που κόβουν τον πάγο συνήθως γίνεται η αιτία να αρχίσει να ξεπαγώνει η λίμνη νωρίτερα. Κι αυτό γιατί το ελεύθερο νερό, ετσι όπως αναδεύεται από τον άνεμο, ακόμα και αν η ατμόσφαιρα είναι παγωμένη, τρώει τον πάγο που το περιβάλλει. Κάτι τέτοιο όμως δε συνέβη με τη λίμνη Ουόλντεν τη χρονιά εκείνη, αφοΰ σύντομα απέκτησε ένα καινούργιο χοντρό ροΰχο στη θέση του παλιού που είχε σίερηθεί. Η λίμνη αυτή πάντοτε ξεπαγώνει πιο αργά από όλες τις άλλες εδώ τριγύρω, τόσο εξαιτίας του μεγαλύτερου βάθους της όσο κι επειδή δεν έχει ρεύματα που να περνούν από μέσα της και να λιώνουν ή να φθείρουν τον πάγο. Ποτέ δεν την είδα να ξεπαγώνει μέσα στο χειμώνα, ούτε και το 1852-1853, τότε που όλες οι λίμνες της περιοχής δοκιμάστηκαν σκληρά. Συνήθως ανοίγει γύρω στην πρώτη Απριλίου, μια εβδομάδα ή δέκα μέρες αργότερα από τη λίμνη του Φλιντ και τη λίμνη Φερ Χέιβεν. Ο πάγος της ξεκινά να λιώνει πρώτα στη βόρεια πλευρά και στα πιο ρηχά σημεία, εκεί ακριβώς όπου ξεκινά και να παγώνει. Από οποιονδήποτε άλλο υδάτινο όγκο εδώ γύρω, η λίμνη Ουόλντεν αποτελεί το καλύτερο ενδεικτικό μέτρο για την ακάθεκτη προέλαση των εποχών, αφού ελάχιστα επηρεάζεται από τις παροδικές αλλαγές της θερμοκρασίας. Ένας βαρύς παγετός διάρκειας μερικών ημερών μπορεί να καθυστερήσει σημαντικά το ξεπάγωμα των άλλων λιμνών, ενώ την ίδια στιγμή η θερμοκρασία της λίμνης Ουόλντεν αυξάνεται σταθερά. Το θερμόμετρο που έβαλα στο κέντρο της λίμνης στις 6

ΑΝΟΙΞΗ

381

Μαρτίου 1847 έδειξε μηδέν βαθμούς, ενώ κοντά στην όχθη η θερμοκρασία ήταν ένα βαθμό μεγαλύτερη. Την ίδια μέρα στο κέντρο της λίμνης του Φλιντ το θερμόμετρο έδειξε μισό βαθμό πάνω από το μηδέν, ενώ εξήντα μέτρα από την όχθη, στα ρηχά και κάτω από ένα στρώμα πάγου τριάντα εκατοστών, η θερμοκρασία του νερού ήταν τέσσερις βαθμοί πάνω από το μηδέν. Η διαφορά αυτή θερμοκρασίας τρεισήμισι βαθμών ανάμεσα στα βαθιά και τα ρηχά νερά στη δεύτερη λίμνη, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήμα της είναι σχετικά ρηχό, μας δείχνουν για ποιο λόγο ξεπαγώνει τόσο νωρίτερα από τη λίμνη Ουόλντεν. Την εποχή εκείνη ο πάγος στο πιο ρηχό σημείο της ήταν αρκετά εκατοστά πιο λεπτός απ' ό,τι στο κέντρο της. Αντίθετα, στα μέσα του χειμώνα το κέντρο ήταν το πιο θερμό σημείο, με το λεπτότερο πάγο. Επίσης, όποιος έχει ποτέ του βαδίσει στα ρηχά μιας λίμνης το καλοκαίρι, δεν μπορεί παρά να έχει παρατηρήσει πόσο πιο ζεστό είναι το νερό κοντά στην όχθη, εκεί όπου έχει βάθος μονάχα οκτώ με δέκα εκατοστά, απ' ό,τι λίγο πιο μέσα. Κι εκεί όπου η λίμνη είναι βαθιά, το νερό είναι βέβαια πιο ζεστό στην επιφάνεια απ' ό,τι στον πυθμένα. Την άνοιξη ο ήλιος όχι μόνο επηρεάζει τη λίμνη μέσω της αυξημένης θερμοκρασίας του αέρα και του εδάφους, αλλά η θερμότητά του περνά μέσα από τον πάγο, που έχει πάχος τριάντα εκατοστά ή και παραπάνω, και αντανακλάται από τον πυθμένα στα ρηχά κι έτσι το νερό θερμαίνεται και λιώνει την κάτω επιφάνεια του πάγου, την ίδια στιγμή που η θερμότητα της ατμόσφαιρας λιώνει σε μεγαλύτερο βαθμό την εξωτερική του επιφάνεια. Έτσι δημιουργεί ανωμαλίες στον πάγο και κάνει τις φυσαλίδες που περιέχει να διαστέλλονται προς τα πάνω και προς τα κάτω, ώσπου ο όγκος του πάγου γίνεται τελείως κυψελοειδής και κάποια στιγμή διαλύεται ξαφνικά, σε μια μονάχα ανοιξιάτικη μπόρα. Και ο πάγος έχει τα νερά του, όπως το ξύλο, κι όταν ένα κομμάτι του αρχίσει να σαπίζει, να γεμίζει μ' άλλα λόγια με εκείνες τις ψυοαλίδες ώσπου φτάνει να μοιάζει με παγωμένη κερήθρα, όποια κι αν είναι η θέση του, οι οπές αυτές που είναι γεμάτες αέρα σχηματίζουν ορθή γωνία με το επίπεδο όπου βρισκόταν η επιφάνεια του νεροΰ. Στα ση-

382

WALDEN ^

με ία όπου υπάρχει ένας βράχος ή ένας κορμός δέντρου που φτάνει κοντά στην επιφάνεια, ο πάγος πάνω του είναι πολΰ πιο λεπτός και συχνά διαλύεται εντελώς από τις ανακλώμενες ακτίνες του ήλιου. Άκουσα επίσης για ένα πείραμα που διεξήχθη στο Κέιμπριτζ: παγώνοντας νερό σε μια ρηχή, ξύλινη γούρνα διαπιστώθηκε ότι, παρ' όλο που ο ψυχρός αέρας κυκλοφορούσε κάτω από το στρώμα του πάγου, έχοντας έτσι πρόσβαση και στις δύο πλευρές, η αντανάκλαση του ήλιου από τον πυθμένα εξισορροπούσε το πλεονέκτημα αυτό και με το παραπάνω. Όταν μια ζεστή βροχή στα μέσα του χειμώνα τύχει και λιώσει το εξωτερικό στρώμα του παγωμένου χιονιού από τη λίμνη Ουόλντεν, αφήνοντας ένα σκούρο ή διάφανο στρώμα πάγου στο κέντρο της, στις όχθες οι ανακλώμενες ακτίνες του ήλιου σχηματίζουν μια λωρίδα σάπιου αλλά παρ' όλα αυτά χοντρότερου λευκού πάγου, πλάτους πέντε μέτρων ή και παραπάνω. Χώρια που, όπως ανέφερα και πιο πριν, οι ίδιες οι φυσαλίδες στο εσωτερικό του πάγου λειτουργούν ως μεγεθυντικοί φακοί που εστιάζουν τις ακτίνες του ήλιου, λιώνοντας τον πάγο από κάτω τους. Σε μια λίμνη, τα φαινόμενα ολόκληρου του έτους εκτυλίσσονται κάθε μέρα, σε μικρή κλίμακα. Κάθε πρωί, γενικά μιλώντας, το νερό στα ρηχά θερμαίνεται πιο γρήγορα απ' ό,τι στα βαθιά, παρ' όλο που ίσως τελικά και να μη ορτάσει να είναι ιδιαίτερα ζεστό, ενώ κάθε βράδυ ψύχεται πιο γρήγορα, ώσπου να ξανάρθει το πρωί. Το εικοσιτετράωρο αποτελεί την επιτομή του έτους. Η νύχτα αντιστοιχεί στο χειμώνα, το πρωί και το βράδυ στην άνοιξη και στο φθινόπωρο αντίστοιχα, το μεσημέρι στο καλοκαίρι. Τα τριξίματα και οι κρότοι του πάγου αποτελούν ενδείξεις για κάθε αλλαγή στη θερμοκρασία. Έ ν α ευχάριστο πρωινό έπειτα από μια παγωμένη νύχτα, στις 24 Φεβρουαρίου 1850, αποφάσισα να πάω ως τη λίμνη του Φλιντ με σκοπό να περάσω τη μέρα μου εκεί. Φτάνοντας παρατήρησα, προς μεγάλη μου έκπληξη, ότι μόλις χτυπούσα τον πάγο με την ανάποδη του τσεκουριού μου αντηχούσε ολόγυρα σαν γκονγκ ή σαν να είχα χτυπήσει ένα τεντωμένο δέρμα τυμπάνου. Η λίμνη άρχισε να βγάζει έναν υπόκωφο ήχο περίπου μια ώρα μετά την ανατολή του ήλιου, ως αποτέλε-

ΑΝΟΙΞΗ

383

σμα των ακτινών του ήλιου που έπεφταν λοξά στην παγωμένη επιφάνεια της πάνω από τους λόφους. Ήταν σαν να τεντωνόταν και να χασμουριόταν κάποιος που μόλις ειχε ξυπνήσει. Η βοή δυνάμωνε σταδιακά και συνολικά κράτησε τρεις ή τέσσερις ώρες. Το μεσημέρι έκανε μια σύντομη σιέστα και ξανάρχισε να βροντά καθώς έπεψιε το σούρουπο, όταν ο ήλιος άρχισε να αποσύρει σιγά σιγά τις ακτίνες του. Με τις κατάλληλες καιρικές συνθήκες, η λίμνη ρίχνει τις βραδινές της κανονιές σε πολΰ τακτά χρονικά διαστήματα. Στο μέσο όμως της ημέρας, καθώς ο πάγος της είναι γεμάτος ρωγμές και ο αέρας έχει χάσει μεγάλο μέρος της υγρασίας του, η ικανότητα συντονισμού της επιφάνειας χάνεται κι αυτή. Ένα δυνατό χτύπημα πιθανότατα δε θα τρόμαζε τα ψάρια και τους μοσχοπόντικες την ώρα εκείνη. Οι ψαράδες λένε πως οι «βροντές της λίμνης» φοβίζουν τα ψάρια και τα κάνουν να μην τσιμπάνε. Η λίμνη δε βροντά κάθε σούρουπο και δεν μπορώ να πω με σιγουριά πότε μπορεί κανείς να περιμένει τις βροντές της αυτές* όμως ακόμα κι αν εγώ δεν μπορώ να αντιληφθώ καμιά αλλαγή στον καιρό, η λίμνη την αντιλαμβάνεται. Ποιος θα περίμενε ποτέ ένα τόσο πελώριο, ψυχρό και χοντρόπετσο πράγμα να διαθέτει τέτοια ευαισθησία; Κι όμως, έχει κι αυτή τους δικούς της νόμους, στους οποίους εκφράζει την υπακοή της βροντώντας, καθώς διαστέλλεται και ανοίγει την άνοιξη, σαν τους κάλυκες των φυτών. Όλη η γη είναι ζωντανή και γεμάτη θηλές, γευστικούς κάλυκες, μπουμπούκια. Ακόμα και η πιο μεγάλη λίμνη είναι τόσο ευαίσθητη απέναντι στις ατμοσφαιρικές αλλαγές όσο και το σταγονίδιο του υδραργύρου μέσα στο σωλήνα του. Έ ν α από τα πράγματα που με τράβηξαν να έρθω να μείνω στο δάσος ήταν η σκέψη πως θα είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω με όλη μου την άνεση την έλευση της άνοιξης. Κάποια στιγμή ο πάγος της λίμνης αρχίζει να γίνεται σαν κερήθρα και να μαλακώνει τόσο που η φτέρνα μου βυθίζεται μέσα καθώς βαδίζω πάνω του. Οι ομίχλες, οι βροχές και ο ήλιος, που έχει γίνει πιο θερμός, λιώνουν σταδιακά τα χιόνια. Οι μέρες γίνονται εμφανέστατα μεγαλύτερες. Βλέ-

384

WALDEN ^

πω ότι θα μπορέσω να περάσω όσο χειμώνα απομένει χωρίς να χρειαστεί να προσθέσω ξΰλα στο σωρό μου, μια και δε μου είναι πια απαραίτητο να κρατάω τη φωτιά αναμμένη για πολλές ώρες. Βρίσκομαι σε επιςρυλακή για τα πρώτα σημάδια της άνοιξης: το κελάηδισμα που θα δηλώνει την άφιξη κάποιου πουλιοΰ ή το κοφτό σκοΰξιμο του ραβδωτού σκίουρου, αφοΰ τα αποθέματά του θα πρέπει να έχουν πια σχεδόν εξαντληθεί, ή τη μαρμότα που θα κάνει την πρώτη της έξοδο από το χειμωνιάτικο καταφυγιό της. Στις 13 Μαρτίου, αφοΰ ήδη είχα ακούσει το γαλαζοκότσυφα, το σπουργίτι και την κοκκινότσιχλα, ο πάγος εξακολουθούσε να έχει πάχος σχεδόν τριάντα πόντους. Καθώς ο καιρός γινόταν πιο ζεστός, ο πάγος δεν έδειχνε να φθείρεται από την επαφή του με το νερό, ούτε έσπαγε σε κομμάτια για να παρασυρθεί μετά μακριά, όπως γίνεται στα ποτάμια, αλλά ενώ κοντά σης όχθες είχε λιώσει εντελώς, ανοίγοντας μια λωρίδα πλάτους δυόμισι μέτρων, στο κέντρο απλά είχε γίνει κυψελοειδής και είχε ποτιστεί με νερό, έτσι που το πόδι σου περνούσε από μέσα του, ακόμα και στα σημεία όπου το πάχος του ήταν δεκαπέντε εκατοστά. Όμως ως το επόμενο σούρουπο, έπειτα από μια ζεστή βροχή που θα την ακολουθούσε ομίχλη, το πιθανότερο ήταν να εξαφανιστεί εντελώς, να χαθεί από προσώπου γης, να διαλυθεί μαζί με την ομίχλη. Μια χρονιά έςρτασα ως το κέντρο της λίμνης πέντε μέρες πριν ο πάγος χαθεί τελείως. Το 1845 η λίμνη Ουόλντεν ξεπάγωσε τελείως την πρώτη Απριλίου· το 1846 στις 25 Μαρτίου* το 1847 στις 8 Απριλίου· το 1851 στις 28 Μαρτίου· το 1852 στις 18 Απριλίου· το 1853 στις 23 Μαρτίου· και το 1854 γύρω σης 7 Απριλίου. Κάθε περιστατικό που συνδέεται με το λιώσιμο των πάγων στα ποτάμια και στις λίμνες, καθώς και με την αλλαγή του καιρού, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όλους εμάς που ζούμε σε κλιματικές ζώνες με τόσο ακραίες διακυμάνσεις. Όταν έρχονται οι πρώτες ζεστές μέρες, όσοι κατοικούν κοντά στο ποτάμι ακούν το θόρυβο που κάνει ο πάγος καθώς σπάει τη νύχτα, ένα δυνατό κρότο σαν πυροβόλο, σαν να σκίζονται οι παγωμένες αλυσίδες του από τη μια άκρη ως την άλλη, και μέσα σε διάστημα λίγων ημερών βλέπουν τα

ΑΝΟΙΞΗ

385

κομμάτια του πάγου να παρασύρονται γοργά από το ρεύμα του ποταμού. Έτσι βγαίνει και ο αλιγάτορας από τη λάσπη, κάνοντας ολόκληρη τη γη να σείεται. Ένας γέρος που είχε υπάρξει δεινός παρατηρητής της Φύσης και μοιάζει τόσο σοφός σε ό,τι αφορά τις λειτουργίες της ώστε αναρωτιέται κανείς μήπως είχε δει το σκαρί της να ναυπηγείται όταν ο ίδιος ήταν μικρό παιδί, μήπως είχε βοηθήσει κι εκείνος στη κατασκευή της καρίνας, λόγου χάρη - ένας άνθρωπος που ές)τασε σε τέτοια προχωρημένη ηλικία, ώστε δύσκολα μπορεί να αποκτήσει πια περισσότερη γνώση σχετικά με τη Φυση, ακόμα κι αν (ρτάσει σε ηλικία το Μαθουσάλα - μου διηγήθηκε τα εξής (και πρέπει να πω πως ένιωσα έκπληξη ακοΰγοντάς τον να εκφράζει απορία για κάποια λειτουργία της Φύσης, γιατί πίστευα ότι δεν υπήρχαν πια μυστικά μεταξύ τους): Μια ανοιξιάτικη μέρα είχε πάρει το όπλο και τη βάρκα του, θέλοντας να κυνηγήσει αγριόπαπιες. Στα λιβάδια υπήρχε ακόμη πάγος, όμως το ποτάμι είχε ξεπαγώσει εντελώς κι έτσι έφτασε χωρίς πρόβλημα από το Σάντμπερι, όπου ζοΰσε, ως τη λίμνη Φερ Χέιβεν, την οποία προς μεγάλη του έκπληξη βρήκε καλυμμένη στο μεγαλύτερο μέρος της από ένα χοντρό στρώμα πάγου, μολονότι η μέρα ήταν ζεστή. Μη βλέποντας καμία πάπια τριγύρω, έκρυψε τη βάρκα του πίσω από ένα νησάκι που υπήρχε στη λίμνη κι έπειτα κρύφτηκε κι ο ίδιος στους θάμνους στην άλλη πλευρά για να περιμένει την άφιξη των πουλιών. Ο πάγος είχε λιώσει δεκαπέντε με είκοσι μέτρα από την όχθη, αφήνοντας την επιφάνεια του νερού ζεστή και απαλή και τον πυθμένα της λίμνης γεμάτο λάσπη, όπως ακριβώς τον αγαπούν οι πάπιες, πράγμα που τον έκανε να πιστέψει ότι πολύ σύντομα θα κατέφθαναν μερικές. Αφού περίμενε ακίνητος για μία ώρα, άκουσε έναν υπόκωφο ήχο που φαινόταν να έρχεται από μακριά, μεγαλόπρεπος όμως και εντυπωσιακός, που όμοιό του δεν είχε ακούσει ποτέ πριν. Η έντασή του αυξανόταν σταδιακά, σαν να σκόπευε να γεμίσει το σύμπαν. Ήταν ένας σκοτεινός βρυχηθμός, σαν ένα τεράστιο κοπάδι πουλιών να ερχόταν να προσγειωθεί εκεί, και αρπάζοντας το τουφέκι του πετάχθηκε όρθιος, όλο ενθουσιασμό. Όμως, με έκπληξή του διαπίστωσε ότι ο θόρυβος προερχόταν από

386

WALDEN ^

το μεγάλο κομμάτι πάγου της λίμνης, που ειχε αποσπαστεί και είχε πλησιάσει την όχθη όσο αυτός βρισκόταν στην κρυψώνα του, έτσι που η άκρη του τριβόταν στην όχθη. Στην αρχή η παγωμένη μάζα είχε ραγίσει απαλά και είχε τριφτεί στις άκρες, αργότερα όμως είχε ανυψωθεί, σκορπίζοντας τα κομμάτια της ολόγυρα στο νησί σε αρκετό ΰψος πριν σταματήσει να κινείται. Κάποια στιγμή οι ακτίνες του ήλιου αποκτούν τη σωστή γωνία πρόσπτωσης και οι ζεστοί άνεμοι διαλύουν την ομίχλη, διώχνουν τη βροχή και λιώνουν τα χιόνια στις όχθες, ενώ ο ήλιος, σκορπίζοντας τα σύννεφα της ομίχλης, χαμογελά πάνω από ένα τοπίο σαν σκακιέρα, με καστανέρυθρα και λευκά τετράγωνα, από το οποίο υψώνονται οι υδρατμοί σαν καπνοί από λιβανιστήρια. Ο οδοιπόρος περνά μέσα από το τοπίο αυτό πατώντας από το ένα νησάκι στο άλλο, ενώ ακούει το κελάρυσμα χιλιάδων ρυακιών, οι φλέβες των οποίων είναι γεμάτες από το αίμα του χειμώνα που κυλάει τώρα μακριά. Απ' όσα ςρυσικά φαινόμενα έχει τύχει να παρατηρήσω, λίγα μου χάριζαν μεγαλύτερη ευχαρίστηση από τις μορφές που έπαιρνε η άμμος και η άργιλος καθώς ξεπάγωναν και κυλούσαν στις πλαγιές ενός ψηλού αναχώματος δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή, από το οποίο περνούσα στο δρόμο μου για το χωριό. Πρόκειται για ένα φαινόμενο όχι και τόσο συνηθισμένο σε μεγάλη κλίμακα, αν και ο αριθμός αυτών των αναχωμάτων που οι πλευρές τους αποτελούνται από τα κατάλληλα υλικά, τα οποία μένουν έκθετα μετά το λιώσιμο τον πάγων, πρέπει να έχει πολλαπλασιαστεί κατά πολύ απ;ό τότε που εφευρέθηκε ο σιδηρόδρομος. Τα εν λόγω υλικά ήταν άμμος, όλων των βαθμών λεπτότητας και σε διάφορους πλούσιους χρωματισμούς, ανακατεμένη συνήθως με λίγη άργιλο. Όταν λιώνουν οι πάγοι την άνοιξη, ή ακόμα και τις ζεστές μέρες του χειμώνα, η άμμος αρχίζει να κυλά στις πλευρές του αναχώματος σαν λάβα. Μερικές φορές, μάλιστα, ξεχύνεται μέσα από το χιόνι και το πλημμυρίζει, σε σημεία όπου προηγουμένως δε φαινόταν ούτε ίχνος της. Αναρίθμητα μικρά ρυάκια ρέουν το ένα μέσα στο άλλο και διακλαδώνονται, δημιουργώντας ένα είδος υβριδικού φαινομένου, που υπακούει κατά το ήμι-

ΑΝΟΙΞΗ

387

συ οτους νόμους των υδάτινων ρευμάτων και κατά το ήμισυ στους νόμους της χλωρίδας. Καθώς κυλούν τα μικροσκοπικά αυτά ποτάμια σχηματίζουν μορφές παρόμοιες με εκείνες που έχουν τα πλατιά φύλλα ή οι φυλλωσιές των αναρριχητικών φυτών, δημιουργούν πολτώδεις σωρούς πάχους τριάντα εκατοστών ή και παραπάνω. Το σχήμα τους φέρνει στο νου τους δαντελωτούς λοβούς και τους φλοιώδεις θαλλούς ορισμένων λειχήνων. Άλλες φορές πάλι θυμίζουν κοράλλια, πατούσες λεοπάρδαλης ή πόδια πουλιού, εγκεφάλους, πνευμόνια ή έντερα, καθώς και περιττώματα όλων των ειδών. Είναι μια πραγματικά αλλόκοτη χλωρίδα, που τις μορφές και το χρώμα της βλέπουμε αντιγραμμένες σε μπρούντζο - ένα εί^δος διακοσμητικού ς)υλλώματος, πιο παλαιού και πιο χαρακτηριστικού από τον άκανθο, την πικραλίδα, τον κισσό, την κληματαριά ή οποιαδήποτε άλλη (ρυλλωσιά. Ίσως σε κάποια μελλοντική εποχή αποτελέσει αίνιγμα για τους γεωλόγους. Ολόκληρο το ανάχωμα με εντυπωσίαζε, ήταν σαν να έβλεπα μια σπηλιά με τους σταλακτίτες της έκθετους στο φως του ήλιου. Οι διάφορες αποχρώσεις της άμμου, που περιλαμβάνουν τα διαφορετικά χρώματα που μπορεί να πάρει ο σίδηρος - καστανό, γκρίζο, κιτρινωπό και κοκκινωπό - παρουσιάζουν μοναδική ποικιλία και συνθέτουν μια εξαιρετικά ευχάριστη εικόνα. Μόλις η ρέουσα μάζα φτάσει στον πυθμένα του αναχώματος, απλώνεται σχηματίζοντας κάτι σαν επίπεδες πλεξούδες, τα ξεχωριστά ρυάκια χάνουν το ημικυλινδρικό σχήμα τους και γίνονται πιο πλατιά και επίπεδα. Καθώς η υγρασία τους αυξάνεται, ρέουν το ένα μέσα στο άλλο ώσπου σχηματίζουν μια σχεδόν επίπεδη επιφάνεια άμμου, η οποία εξακολουθεί να παρουσιάζει πανέμορφους και ποικίλους χρωματισμούς και στην οποία διακρίνονται ακόμη οι αρχικές μορφές της παράξενης αυτής βλάστησης. Τελικά καταλήγουν στο νερό κι εκεί μετατρέπονται σε προσχώσεις, σαν κι εκείνες που δημιουργούνται στις εκβολές των ποταμών, ενώ οι μορφές χάνονται μέσα στις αυλακώσεις που σχηματίζει η άμμος του βυθού. Ολόκληρη η πλευρά του αναχώματος, ενίοτε και οι δύο, που έχουν ύψος έξι έως οκτώ μέτρα, καλύπτεται από μια μάζα τέτοιου

388

WALDEN ^

«φυλλώματος», που δημιουργείται από την κίνηση της υγρής άμμου μια ανοιξιάτικη μέρα, σε επιφάνεια τετρακοσίων μέτρων. Το πιο αξιοπερίεργο με τις «φυλλωσιές» αυτές της άμμου είναι το γεγονός ότι σχηματίζονται τόσο ξαφνικά. Όταν βλέπω τη μια πλευρά του αναχώματος αδρανή και την άλλη να έχει καλυφθεί από την οργιώδη αυτή «βλάστηση», αφοΰ οι ακτίνες του ήλιου πέφτουν πρώτα πάνω σ' αυτή - δημιούργημα μισής ώρας - νιώθω σαν να στάθηκα στο εργαστήρι του Καλλιτέχνη που έφτιαξε τον κόσμο κι εμένα μαζί, σαν να έπεσα πάνω του τη στιγμή της εργασίας του και να τον είδα να ραίνει με περίσσεια ενέργεια το τοπίο με τα ολόφρεσκα σχέδιά του. Νιώθω σαν να βρίσκομαι πιο κοντά στα ζωτικά όργανα του πλανήτη, αφοΰ τα σχήματα αυτά της άμμου, η όμοια με φυλλώματα αυτή μάζα, θυμίζει επίσης τα σπλάχνα των ζώων. Βλέπει λοιπόν κανείς πως και η ίδια η άμμος προσδοκά τη γέννηση των φύλλων. Δεν είναι ν' απορείς που η γη εκφράζεται προς τα έξω με φύλλα, τη στιγμή που κυοφορεί την ίδια ιδέα μέσα της. Τα ςρυλλα που κρέμονται από τα δέντρα βρίσκουν εδώ το πρότυπό τους. Εσωτερικά, είτε στο κορμί της γης είτε σ' εκείνο του ζώου, υπάρχει ένας παχΰς, υγρός λοβός, λέξη που περιγράφει ιδιαίτερα το ήπαρ, τους πνεύμονες και τα στρώματα λίπους (από την ελληνική λέξη λείβω προέρχεται η αγγλική labour, κυοφορώ, και η λατινική lapsus, ολισθαίνω* από τη λέξη λοβός προέρχεται η λατινική globus, σφαίρα, και βέβαια οι αγγλικές lobe, λοβός, και globe, σφαίρα. Επίσης οι λέξεις lap, αγκάλη, flap, πτερύγιο και πολλές άλλες). Εξωτερικά υπάρχει ένα ξερό, λεπτό φύλλο (leaf), που το/του και το ν του πληθυντικού θα έλεγε κανείς πως συμπιέζονται, ξεραίνονται σαν το ίδιο το φύλλο και μας δίνουν το γράμμα b. Ο βασικός φθόγγος της λέξης lobe είναι το lb, η μαλακή μάζα του b (με ένα λοβό, ή κεφαλαίο Β, με δυο λοβούς) με ένα υγρό / πίσω του, που το σπρώχνει μπροστά. Στη λέξη globe υπάρχει ο συνδυασμός g/Z?, με το λαρυγγικό g να προσθέτει στο νόημα μία ακόμη κοιλότητα, αυτή του λάρυγγα. Τα πούπουλα και οι qρτερoύγες των πουλιών είναι κι αυτά ακόμη πιο ξερά και πιο λεπτά φύλλα. Με τον ίδιο τρόπο η προνύμφη που κρύβεται στη σβολιασμένη γη μεταμορφώνεται στην παι-

ΑΝΟΙΞΗ

389

χνιδιάρικη, αιθέρια πεταλούδα. Ολόκληρος ο πλανήτης βρίσκεται σε αδιάκοπη μεταμόρφωση και υπέρβαση του εαυτού του και απλώνει τα φτερά καθώς πετά στην τροχιά του. Ακόμα και ο πάγος ξεκινά με λεπτά κρυστάλλινα ψύΧΚα, λες και δημιουργήθηκε μέσα σε καλούπια που φέρουν το αποτύπωμα των φύλλων των υδρόβιων φυτών πάνω στον υδάτινο καθρέφτη. Ολόκληρο το δέντρο δεν αποτελεί παρά ένα και μοναδικό φύλλο κι όσο για τα ποτάμια, αυτά είναι ακόμα πιο μεγάλα ςρυλλα, που για χυμό έχουν τη γη που μεσολαβεί ανάμεσά τους, ενώ οι πόλεις και τα χωριά είναι τα αυγά που έχουν αφήσει τα έντομα στις μασχάλες των (ρυτών αυτών. Όταν αποσύρεται ο ήλιος, τα ρυάκια της άμμου σταματούν να ρέουν, όμως το πρωί ξεκινούν πάλι απ' την αρχή και διακλαδώνονται ξανά και ξανά, σχηματίζοντας μυριάδες καινούργια. Είναι μια εικόνα που θυμίζει ίσως τη διάταξη των αιμοφόρων αγγείων. Αν κοιτάξει προσεκτικά κανείς, θα δει στην αρχή να ξεχύνεται από τη μάζα που λιώνει ένα ρυάκι μαλακής άμμου που η άκρη του έχει σχήμα σταγόνας, σαν ακροδάχτυλο. Προχωρά αργά προς τα κάτω, ψαχουλεύοντας στα τυφλά, ώσπου κάποια στιγμή, καθώς ο ήλιος υψώνεται και δυναμώνει, αυξάνοντας τη θερμοκρασία και την υγρασία της άμμου, το πιο υγρό της κομμάτι, στην προσπάθειά του να υπακούσει στον ίδιο νόμο που ακολουθεί και το πιο αδρανές μέρος της, διαχωρίζεται από αυτό και σχηματίζει ένα φιδογυριστό κανάλι ή αρτηρία μέσα του. Στο εσοοτερικό του διακρίνεται ένα μικροσκοπικό, ασημένιο ρυάκι, που αστράφτει στον ήλιο καθώς περνά από τον ένα σχηματισμό που θυμίζει πολτώδη μάζα ςρύλλων ή κλαδιών στον άλλο, ώσπου τελικά το καταπίνει η άμμος. Είναι αξιοθαύμαστο το πόσο τέλεια και γοργά συνάμα οργανώνει η άμμος τη μάζα της καθώς κυλά, αξιοποιώντας την όσο καλύτερα μπορεί για να σχηματίσει τις ευδιάκριτες άκρες του καναλιού της. Κάπως έτσι μοιάζουν και οι πηγές των ποταμών. Τα πυριτικά υλικά που αποθέτει το νερό στις όχθες αντιστοιχούν ίσως με το σκελετό, ενώ η πιο λεπτή άμμος και οι οργανικές ύλες αποτελούν τρόπον τινά τις μυϊκές ίνες ή τον κυτταρικό ιστό. Τι είναι ο άνθρωπος αν όχι μια μάζα από άργιλο που ξεπαγώ-

390

WALDEN ^

νει; Τα ακροδάχτυλά του είναι στερεοποιημένες σταγόνες. Τα ιδια τα δάχτυλα χεριών και ποδιών μοιάζουν να κυλοΰν από την μάζα του σώματος καθώς θερμαίνεται. Ποιος ξέρει τι μορφή θα αποκτούσε το ανθρώπινο σώμα αν βρισκόταν κάτω από έναν πιο εύκρατο ουρανό; Δε μοιάζει μήπως το χέρι με φύλλο φοινικιάς, με τους λοβούς και τις φλέβες του; Το αυτί μπορεί να παρομοιαστεί με τη λειχήνα που ονομάζεται umbilicaria*, έτσι όπως βρίσκεται οτο πλάι του κεφαλιού, με το δικό του λοβό που κρέμεται προς τα κάτω σαν σταγόνα. Το χείλος - labium στα λατινικά (από το labour ίσως;) - ξεχύνεται από τις άκρες του σπηλαιώδους στόματος. Όσο για τη μύτη, είναι φανερό πως πρόκειται για μια οττερεοποιημένη σταγόνα ή σταλακτίτη. Το σαγόνι είναι μια ακόμα μεγαλύτερη σταγόνα, ο παραπόταμος που χύνεται από το πρόσωπο. Τα μάγουλα είναι δυο πλαγιές που κατεβαίνουν από το μέτωπο προς την κοιλάδα του προσώπου, περνώντας από τα φράγματα των ζυγωματικών. Με τον ίδιο τρόπο, κάθε στρογγυλεμένος λοβός της χλωρίδας αποτελεί μια χοντρή σταγόνα που κινείται με απίστευτα αργή ταχύτητα. Άλλες είναι μικρές, άλλες μεγαλύτερες. Οι λοβοί είναι τα δάχτυλα του (ρύλλου και όσο περισσότερους λοβούς έχει, τόσο περισσότερες κατευθύνσεις έχει την τάση να παίρνει καθώς κυλά, ενώ μεγαλύτερη θερμοκρασία ή άλλες ευνοϊκές συνθήκες θα το έκαναν να κυλά ακόμα πιο μακριά. Έτσι λοιπόν, η πλαγιά εκείνη του αναχώματος φαινόταν να απεικονίζει τη βασική αρχή όλων των λειτουργιών της Φύσης. Ο Κατασκευαστής της γης το μόνο που έκανε ήταν να σχεδιάσει ένα φύλλο. Ποιος Σαμπολιόν** θα βρεθεί να αποκρυπτογραφήσει αυτό το ιερογλυφικό για χάρη μας, έτσι που να μπορέσουμε επιτέλους να γυρίσουμε σελίδα, να ξεκινήσουμε καινούργια ζωή; Το φαινόμενο αυτό είναι για μένα πιο απολαυστικό από την πληθωρική καρπερότητα των αμπελιών. Είναι βέβαια αλήθεια πως παρουσιάζει όψη που φέρ-

* Λατινικά: ομφαλώδης. (Σ.τ.Μ) ** Jean Francois Champollion (1790-1832): Γάλλος Αιγυπτιολόγος, ο πρώτος που αποκρυπτογράφησε τα αρχαία αιγυπτιακά ιερογλυφικά. (Σ.τ.Μ)

ΑΝΟΙΞΗ

391

νει στο νου περιττώματα και οι σωροί από συκώτια, πνευμόνια και έντερα δεν έχουν τέλος, σαν να έχει γυρίσει ο πλανήτης τα μέσα έξω. Τουλάχιστον όμως έτσι φαίνεται πως η Φΰση έχει κι αυτη σπλάχνα και παρουσιάζεται γι' άλλη μια φορά ως μητέρα της ανθρωπότητας. Ιδοΰ ο παγετός που ξεχύνεται από το έδαφος* ιδοΰ η Πηγή. Προηγείται της καταπράσινης και ανθισμένης άνοιξης, όπως η μυθολογία προηγείται της ποίησης. Δε γνωρίζω κανένα καλύτερο καθαρτικό για τα αέρια και τη δυσπεψία του χειμώνα. Το φαινόμενο αυτό με πείθει πως η γη βρίσκεται ακόμα στα σπάργανα και απλώνει τα βρεφικά της δάχτυλα προς κάθε κατεύθυνση. Καινούργιες μπούκλες ξεπετάγονται διαρκώς από το μέτωπό της. Δεν υπάρχει τίποτε το ανόργανο πάνω της. Οι σωροί αυτοί που μοιάζουν με φυλλώματα κείτονται κατά μήκος του αναχώματος σαν τη σκωρία μιας υψικαμίνου, απόδειξη ότι η φωτιά της Φύσης καίει δυνατή στο εσωτερικό. Η γη δεν είναι ένα απλό σπάραγμα νεκρής ιστορίας, το ένα στρώμα πάνω στο άλλο, αντικείμενο μελέτης κυρίως για γεωλόγους και παλαιοντολόγους, αλλά ζωντανή ποίηση, σαν τα φύλλα των δέντρων, που προηγούνται των ανθέων και των καρπών - δεν είναι απολίθωμα, αλλά ζωντανός οργανισμός. Και σε σύγκριση με την πελώρια, συμπυκνωμένη ζωή της, κάθε είδος πανίδας και χλωρίδας είναι μονάχα παράσιτο. Οι ωδίνες της θα εκτινάξουν τα κορμιά μας από τους τάφους τους. Μπορείτε να λιώνετε τα μέταλλά σας και να τα χύνετε στα πιο όμορφα καλούπια σας* δεν πρόκειται ποτέ να με ενθουσιάσουν στο βαθμό που με ενθουσιάζουν τα σχήματα που δημιουργεί η λιωμένη γη. Όχι μόνο η ίδια, αλλά και όλα όσα υπάρχουν πάνω της, άνθρωποι, ζώα, φυτά και θεσμοί, είναι τόσο εύπλαστα όσο ο πηλός στα χέρια του αγγειοπλάστη. Πριν περάσει πολύς καιρός, ο παγετός εγκαταλείπει τη γη σαν τετράποδο που ξυπνά από τη χειμερία νάρκη και κάνει λίγα βήματα από το λαγούμι του. Τρέχει να αναζητήσει τη θάλασσα κελαρύζοντας ή μεταναστεύει σε άλλα κλίματα με τη μορφή σύννεφων. Κι αυτό δε συμβαίνει μονάχα σ' εκείνα τα αναχώματα, αλλά σε κάθε λόφο

392

WALDEN ^

και σε κάθε πεδιάδα. Η Τήξη με την ήρεμη πειθώ της είναι πιο δυνατή από τον Θωρ με το πελώριο σ(ρυρι του. Η πρώτη λιώνει, ο δεύτερος απλά κομματιάζει. Όταν το έδαφος ειχε γυμνωθεί εν μέρει από το χιόνι και μερικές ζεστές μέρες είχαν ξεράνει κάπως την επιφάνειά του, έβρισκα απόλαυση στο να συγκρίνω τα πρώτα τρυφερά σημάδια του βρέφους που αποτελούσε ο νέος χρόνος, που μόλις ξεμΰτιζε, με την αρχοντική ομορφιά της γέρικης βλάστησης που ειχε αντέξει τον άγριο χειμώνα - αμάραντα, χρυσόβεργες, βούρλα και αγριόχορτα όλο χάρη, πιο εμφανή και ενδιαφέροντα τώρα απ' ό,τι το καλοκαίρι, σαν μόλις την εποχή αυτή να ωριμάζει η ομορφιά τους. Επίσης εριοφόρα, τύφες, φλόμους, βαλσαμόχορτο, σπειραίες, φιλιπένδουλες και άλλα ςρυτά με δυνατούς μίσχους, όλους αυτούς τους ανεξάντλητους σιτοβολώνες που εξυπηρετούν τα πιο πρώιμα πουλιά - (ρυτά σεμνά, αν μη τι άλλο, με τα οποία ντύνεται η χηρευάμενη Φύση. Ιδιαίτερα με γοητεύει η τοξωτή, σαν δεμάτι, κορφή του σπαθόχορτου· η εικόνα της φέρνει ξανά το καλοκαίρι σης χειμωνιάτικες θύμησές μας και βρίσκεται ανάμεσα στις μορφές που αγαπά να αντιγράφει η τέχνη* μορφές του βασιλείου των ςρυτών, οι οποίες όμως έχουν στενή σχέση με αυτές που ήδη υπάρχουν στο νου των ανθρώπων, όπως συμβαίνει και στην αστρονομία, με τους αστερισμούς. Πρόκειται για μια αρχαία τεχνοτροπία, παλαιότερη από κάθε ελληνική ή αιγυπτιακή. Πολλά από τα φαινόμενα του χειμώνα υποδηλώνουν μια ανέκφραστη τρυφερότητα και μια εύθραυστη λεπτότητα. Έχουμε συνηθίσει να ακούμε το βασιλιά αυτό να περιγράφεται ως σκληρός και άπονος τύραννος* κι όμως, στολίζει τους βοστρύχους του καλοκαιριού με την τρυφερότητα εραστή. Καθώς πλησίαζε η άνοιξη, οι κόκκινοι σκίουροι έρχονταν δυο δυο να εγκατασταθούν κάτω από το πάτωμα του σπιτιού μου. Τους άκουγα καθώς καθόμουν και διάβαζα ή έγραφα, ακριβώς κάτω από τα πόδια μου, να βγάζουν αδιάκοπα τα πιο παράξενα γέλια, τιτιβίσματα και γουργουρητά, να εκτελούν τις πιο απίθανες φωνητικές πιρουέτες που ακούστηκαν ποτέ. Και όταν χτυπούσα δυνατά τα πόδια

ΑΝΟΙΞΗ

393

μου, το μόνο που κατάφερνα ήταν να τους κάνω να τιτιβιζουν ακόμα πιο δυνατά, σαν να είχαν ξεπεράσει κάθε φόβο και να είχαν ξεχάσει κάθε σεβασμό πάνω στην τρέλα των σκανταλιών τους, σαν να προκαλούσαν την ανθρωπότητα ολόκληρη να τους σταματήσει, αν τολμά. 'Οχι, δε σε φοβόμαστε! Τσικαρί-τσικαρί. Τα επιχειρήματά μου τους άφηναν παγερά αδιάφορους ή αλλιώς αδυνατούσαν να αντιληφθούν τη δύναμή τους κι έτσι συνέχιζαν να με περιλούζουν με ένα χείμαρρο ύβρεων, ενάντια σης οποίες βρισκόμουν σε πλήρη αμηχανία. Το πρώτο σπουργίτι της άνοιξης! Η νέα χρονιά ξεκινά με μια ελπίδα πιο νέα από ποτέ! Οι απαλές, κελαρυστές φωνές του γαλαζοκότσυφα, του σπουργιτιού και της κοκκινότσιχλας ακούγονται πάνω από τα εν μέρει γυμνά και υγρά λιβάδια, σαν να κουδουνίζουν γλυκά οι τελευταίες νιφάδες του χειμώνα καθώς πέφτουν στο έδαφος! Κάτι τέτοιες στιγμές τι σημασία έχουν οι ιστορίες, οι χρονολογίες, οι παραδόσεις και κάθε γραπτή αποκάλυψη; Τα ρυάκια τραγουδούν τα κάλαντα και υμνούν την άνοιξη. Η βαλτογερακίνα που αρμενίζει χαμηλά πάνω από το λιβάδι ψάχνει ήδη τα πρώτα σκουλήκια που ξυπνούν. Ο ήχος του χιονιού που λιώνει ακούγεται σε κάθε λαγκάδι και ο πάγος διαλύεται γοργά στις λίμνες. Το χορτάρι ορθώνεται στις λοφοπλαγιές σαν ανοιξιάτικη φωτιά - «et primitus oritur herba imbribus primoribus evocata»* - λες και η γη αφήνει να βγει από τα σπλάχνα της θερμότητα, χαιρετώντας τον ήλιο που επιστρέφει* και το χρώμα της φλόγας της δεν είναι κίτρινο, αλλά πράσινο - το σύμβολο της αιώνιας νεότητας, το χορτάρι, ξεπετιέται από το χώμα σαν μακριά, πράσινη κορδέλα για να προϋπαντήσει το καλοκαίρι. Ο παγετός το είχε καταβάλει, όμως τώρα ζωντανεύει ξανά και ανυψώνει το δόρυ του, το περσινό άχυρο, με τη νέα ζωή που το ωθεί από κάτω. Μεγαλώνει με την ίδια σταθερότητα με την οποία αναβλύζουν τα ρυάκια από το έδαφος. Είναι μάλιστα σχεδόν πανομοιότυπο μ' αυτά, μια και τις μεγάλες μέρες του Ιουνίου, τότε που τα ρυάκια έχουν πια * «Και για προοτη φορά το χορτάρι ιτψώνεται, καθώς το καλούν οι πρώτες βροχές» - Μάρκος Τερέντιος Βάρρων (116-27 π.Χ.), Ρωμαίος συγγραφέας. (Σ.τ.Μ.)

394

WALDEN ^

ξεραθεί, τα χορτάρια αποτελούν τα κανάλια τους και κάθε χρόνο τα κοπάδια χορταίνουν τη διψα τους στον αειθαλή αυτό χείμαρρο, από τον οποίο ο θεριστής συγκεντρώνει έγκαιρα τα χειμωνιάτικα αποθέματά του. Παρομοίως, η ανθρώπινη ζωή μας δεν πεθαίνει παρά μόνο ως τη ρίζα της, υψώνοντας ξανά τις πράσινες λόγχες της προς την αιωνιότητα. Η λίμνη Ουόλντεν ξεπαγώνει με γρήγορο ρυθμό. Ένα κανάλι πλάτους δέκα μέτρων έχει σχηματιστεί κατά μήκος της βόρειας και της δυτικής όχθης της, κι άλλο ένα, ακόμα πιο φαρδΰ, στο ανατολικό άκρο. Ένα μεγάλο κομμάτι πάγου έχει αποκολληθεί από τον κΰριο όγκο. Από τους θάμνους στην όχθη ακοΰω το τραγούδι ενός σπουργιτιοΰ - ολιτ, ολίτ, ολίτ, τσιπ, τσιπ, τσιπ, τσε τσαρ-τσι ονίς, ονίς, ουίς. Βοηθά κι αυτό με τον τρόπο του στο ράγισμα των πάγων. Πόσο όμορφες είναι οι μεγάλες, πλατιές καμπύλες στην άκρη του πάγου, που ακολουθούν εκείνες της όχθης, αλλά διακρίνονται από μεγαλύτερη ομοιομορφία! Ο πάγος είναι ασυνήθιστα σκληρός εξαιτίας του πρόσφατου σφοδρού αλλά παροδικού ψύχους και γεμάτος «νερά» και κυματισμούς, σαν μάρμαρο σε δάπεδο παλατιού. Μάταια γλιστρά ο άνεμος πάνω από την ημιδιαφανή επιφάνειά του με κατεύθυνση προς τα ανατολικά, ώσπου κάποια στιγμή καταφέρνει να βρει τη ζωντανή επιφάνεια του νερού που κρύβεται από κάτω. Πόσο λαμπρό θέαμα χαρίζει η κορδέλα αυτή του νερού που αστράορτεί στον ήλιο, το γυμνό πρόσωπο της λίμνης, γεμάτο χαρά και νιάτα, λες και σου μιλά για την αγαλλίαση που νιώθουν τα ψάρια μέσα της και η άμμος στις όχθες της - μια ασημένια στιλπνότητα σαν κι εκείνη που έχουν τα λέπια ενός leuciscus*, σαν να ήταν ολόκληρη ένα μεγάλο, γοργό ψάρι. Τέτοια είναι η αντίθεση ανάμεσα στο χειμώνα και στην άνοιξη. Η λίμνη Ουόλντεν ήταν νεκρή και τώρα ξαναγεννήθηκε. Όμως την άνοιξη αυτή οι πάγοι της έλιωσαν με μεγαλύτερη σταθερότητα, όπως είπα και πριν. Η αλλαγή από τις καταιγίδες του χειμώνα στον γαλήνιο και ήπιο * Κυπρίνος. (Σ.τ.Μ.)

ΑΝΟΙΞΗ

395

καιρό, από τις σκοτεινές και νωθρές ώρες στις φωτεινές και γεμάτες νεΰρο, αποτελεί μια αξιομνημόνευτη μεταβατική περίοδο, την οποία διαλαλεί όλη η πλάση. Προς το τέλος της μοιάζει στιγμιαία. Ξαφνικά το σπίτι μου γέμισε από ένα κΰμα φωτός, μολονότι πλησίαζε το σούρουπο και τα χειμωνιάτικα σύννεφα κρέμονταν ακόμα στον ουρανό, ενώ η στέγη έσταζε ακόμη από το χιονόνερο που είχε πέσει πριν από λίγο. Κοίταξα από το παράθυρο και ιδοΰ! Εκεί όπου μέχρι χθες ήταν ο ψυχρός, γκρίζος πάγος, απλωνόταν η διάφανη λίμνη, ήδη ήρεμη και γεμάτη ελπίδα, όπως τα δειλινά του καλοκαιριού, καθρε(ρτίζοντας στην αγκαλιά της έναν ουρανό καλοκαιριάτικου δειλινού, παρ' όλο που τίποτα τέτοιο δεν ήταν ορατό πουθενά, λες και επικοινωνούσε με κάποιο μακρινό ορίζοντα. Άκουσα τη φωνή ενός κοκκινολαίμη από μακριά και μου φάνηκε σαν να είχαν περάσει χιλιάδες χρόνια από την τελευταία φορά που είχα ακούσει αυτό το κελάηδισμα και πως δεν επρόκειτο να σβήσει από τη μνήμη μου πριν περάσουν άλλα τόσα. Ήταν το ίδιο γλυκό και δυνατό τραγούδι που θυμόμουν. Ω, η μουσική του κοκκινολαίμη τα δειλινό μιας καλοκαιρινής μέρας στη Νέα Αγγλία! Αχ, να μπορούσα να βρω το κλαδί που πάνω του καθόταν! Αυτό το πουλί εννοώ και αυτό το κλαδί. Αυτός σίγουρα δεν είναι ο Tardus MigratoHus*, όχι, είναι κάτι άλλο. Τα πεύκα και οι μικρές βελανιδιές γύρω από το σπίτι μου, που τόσο καιρό τα κλαδιά τους έγερναν στο έδαφος, ξαφνικά θυμήθηκαν τον αληθινό τους χαρακτήρα, έμοιαζαν πιο πράσινα, πιο στητά και ζωντανά, λες και το χιονόνερο τα είχε καθαρίσει και αναζωογονήσει. Ήξερα πως δε θα έβρεχε πια. Παραληρώντας κανείς ένα κλαδάκι του δάσους, ή και το σωρό με τα καυσόξυλά του ακόμα, μπορεί να καταλάβει αν έχει φύγει ο χειμώνας ή όχι. Καθώς σκοτείνιαζε, με ξάφνιασαν τα κρωξίματα των αγριόχηνων που πετούσαν χαμηλά πάνω από το δάσος, κουρασμένοι ταξιδιώτες που έ(ρταναν αργοπορημένοι από τις νότιες λίμνες και μπορούσαν επιτέλους να εκφράσουν ελεύθεροι τα παράπονά τους και να παρηγορήσει ο ένας τον άλλο. Όπως στεκόμουν στην * Επιστημονική ονομασία του κοκκινολαίμη. (Σ.τ.Μ.)

396

WALDEN ^

πόρτα μου, μπορούσα να ακούσω το φτερούγισμα τους. Τις ειδα να κατευθύνονται προς το σπίτι μου και, μόλις αντιλήφθηκαν το φως μου, να στρίβουν και να κατεβαίνουν ήσυχα ήσυχα στη λίμνη. Μπήκα μέσα, έκλεισα την πόρτα κι ετοιμάστηκα να περάσω την προοτη νύχτα της άνοιξης στο δάσος. Το πρωί παρακολούθησα τις αγριόχηνες μέσα στην ομίχλη από την πόρτα μου, να αρμενίζουν καταμεσής στη λίμνη, διακόσια πενήντα μέτρα πιο πέρα. Τόσο μεγάλες φάνταζαν και τόσο πολύ θόρυβο έκαναν, ώστε η λίμνη Ουόλντεν έμοιαζε με τεχνητή λίμνη, που είχε φτιαχτεί με αποκλειστικό σκοπό τη διασκέδαση τους. Μόλις όμως κατέβηκα στην όχθη αμέσως σηκώθηκαν, ύστερα από ένα σήμα του αρχηγού τους, με τα ορτερά τους να χτυπούν δυνατά* και αφού μπήκαν σε σχηματισμό, έκαναν μερικούς κύκλους πάνω από το κεφάλι μου - τις μέτρησα και είδα πως ήταν είκοσι μία - κι έπειτα έφυγαν με κατεύθυνση προς τον Καναδά, με τον αρχηγό να δίνει το ρυθμό, βγάζοντας ένα κρώξιμο σε τακτά διαστήματα. Ποιος ξέρει, ίσως ήλπιζαν να προγευματίσουν σε άλλες, πιο λασπερές λίμνες. Την ίδια στιγμή σηκώθηκε κι ένα κοπάδι αγριόπαπιες* πήραν κι αυτές το δρόμο προς τα βόρεια, παίρνοντας στο κατόπι τα πιο θορυβώδη ξαδέλφια τους. Μια εβδομάδα ολόκληρη άκουγα μέσα στην πρωινή ομίχλη τον κυκλωτικό, βαθύ κρωγμό κάποιας μοναχικής αγριόχηνας που γύρευε το ταίρι της, κάνοντας ολόκληρο το δάσος να αντηχεί μ' έναν ήχο πολύ μεγαλύτερο θαρρείς από οποιοδήποτε ζώο θα μπορούσε να κατοικήσει ποτέ μέσα σ' αυτό. Τον Απρίλη είδα ξανά τα περιστέρια να πετούν βιαστικά σε μικρά κοπάδια και λίγο μετά άκουσα το τερέτισμα των χελιδονιών ολόγυρα στο ξέφωτό μου, παρ' όλο που μου είχε φανεί ότι η περιοχή δε διέθετε ακόμη αρκετά ώστε να περισσέψουν λίγα και για μένα. Συλλογίστηκα πως ανήκαν σε μια ψνλή πανάρχαια, που ζούσε στις κουφάλες των δέντρων πολύ πριν πατήσει εδώ το πόδι του ο προ5τος λευκός. Σε όλα σχεδόν τα κλίματα οι χελώνες και τα βατράχια βρίσκονται ανάμεσα στους σπουδαιότερους προπομπούς και αγγελιαφόρους της άνοιξης, ενώ τα πουλιά

ΑΝΟΙΞΗ

397

πετούν με τραγούδι και λαμπερό ςχτέρωμα, τα φυτά απλοονουν βλαστούς κι ανθίζουν και οι άνεμοι φυσούν, όλα με σκοπό να διορθώσουν τη μικρή αυτή ταλάντωση των πόλων της γης και να διατηρήσουν την ισορροπία της Φύσης. Κάθε εποχή μας φαίνεται η καλύτερη απ' όλες όταν έρθει η σειρά της· η άνοιξη μοιάζει με τη δημιουργία του σύμπαντος από το χάος, με την πραγμάτωση του Χρυσού Αιώνα. «Eurus ad Auroram, Nabathacaque regna recessit, Persidaque, et radiis juga subdita matutinis».

« 0 λεβάντες αποσύρθηκε προς την Ηώ και το βασίλειο των Ναβαταίων και των Περσών, προς τις κορυφογραμμές που βρίσκονται κάτω από τις αχτίδες του πρωινού».*

«Ο άνθρωπος γεννήθηκε. Ή ο Τεχνίτης εκείνος των πραγμάτων, δημιουργός ενός κόσμου καλύτερου, τον έφτιαξε από σπόρο θεϊκό* ή η γη, που πρόσφατα είχε αποσχιστεί από το μακρινό Αιθέρα, κράτησε λίγους σπόρους του όμαιμού της ουρανού».**

Μια μονάχα απαλή βροχή φτάνει για να κάνει το χορτάρι να πρασινίσει περισσότερο. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι προοπτικές μας λαμπρύνονται από την εισροή καλύτερων σκέψεων. Θα ήμασταν ευλογημένοι αν ζούσαμε διαρκώς στο παρόν, αν εκμεταλλευόμασταν κάθε ατυχία που μας έβρισκε, όπως το χορτάρι, που ομολογεί την επιρροή κάθε δροσοσταλίδας που πέφτει πάνω του, αν δε χάναμε το χρόνο μας μετανιώνοντας για την αμέλεια που επιδείξαμε στο παρελθόν και για τις ευκαιρίες που αφήσαμε να πάνε χαμένες, λέγοντας πως κάναμε το καθήκον μας. Χασομεράμε το χειμώνα και, πριν το καταλάβουμε, φτάνει κιόλας η άνοιξη. Τα ευχάριστα ανοι* Από τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου. (Σ.τ.Μ) ** Από τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου. (Σ.τ.Μ.)

398

WALDEN ^

ξιάτικα πρωινά όλες οι αμαρτίες του ανθρώπου συγχωρούνται. Τέτοιες μέρες αποτελούν ενδείξεις εκεχειρίας με τη φαυλότητα. Όσο λάμπει ένας τέτοιος ήλιος, ακόμα και ο χειρότερος αμαρτωλός μπορεί να μετανοήσει. Μέσα από τη δική μας ανακτηθείσα αγνότητα, διακρίνουμε την αγνότητα των συνανθρώπων μας. Μπορεί μέχρι χθες να ξέρατε ότι ο γείτονάς σας είναι κλέφτης, μέθυσος ή ηδονολάτρης, να τον οικτίρατε ή να τον περιφρονούσατε και ώρες ώρες να απελπιζόσασταν σκεπτόμενοι πού οδεύει ο κόσμος· όμως καθώς ο ήλιος ρίχνει το εκτυφλωτικό, ζεστό του φως το πρώτο αυτό πρωινό της άνοιξης, δημιουργώντας τον κόσμο ξανά απ' την αρχή, και βλέπετε τον μέχρι χθες μισητό σας γείτονα να ασχολείται με κάποια ήρεμη εργασία, βλέπετε τις εξαντλημένες και έκλυτες φλέβες του να διαστέλλονται με βουβή χαρά και να ευχαριστούν την καινούργια μέρα, να δέχεται την επίδραση της άνοιξης με την αθωότητα ενός μωρού, αμέσως ξεχνάτε όλα του τα ελαττώματα. Τον περιβάλλει όχι μόνο μια θετική αύρα, αλλά και ένα άρωμα αγιοσύνης που κοπιάζει να εκφραστεί, τυφλά και αναποτελεσματικά ίσως, σαν νεογέννητο ένστικτο, και για λίγη ώρα η νότια λοφοπλαγιά παύει να αντηχεί με αισχρά, κοροϊδευτικά γέλια. Διακρίνετε μερικά αθώα, ολόφρεσκα βλαστάρια να ετοιμάζονται να ξεπεταχτούν από το ροζιασμένο του φλοιό, πασχίζοντας να κερδίσουν άλλο ένα χρόνο ζωής, τρυφερά και φρέσκα όσο το πρώτο φυτό. Ακόμα κι εκείνος αισθάνθηκε τελικά την αγαλλίαση του Δημιουργού του. Γιατί δεν αφήνει ο δεσμοφύλακας ορθάνοιχτες τις πόρτες της φυλακής; Γιατί δεν κλείνει ο δικαστής την υπόθεση του; Γιατί δε διώχνει ο ιερέας το ποίμνιό του; Επειδή κανείς τους δεν υπακούει στην οδηγία που τους δίνει ο Θεός, ούτε δέχεται τη συγχώρεση που προσφέρει απλόχερα σε όλους. «Μια νέα καλοσύνη, που γεννιέται κάθε μέρα με τη γαλήνια και ευεργετική ανάσα του πρωινού, έχει σαν συνέπεια να προσεγγίζει κανείς κάπως την πρωτόγονη ςρυση του ανθρώπου σε ό,τι αφορά την αγάπη προς την αρετή και το μίσος προς τη φαυλότητα, όπως τα βλαστάρια που φυτρώνουν στην αποψιλωμένη βουνοπλαγιά. Με παρό-

ΑΝΟΙΞΗ

399

μοιο τρόπο, το κακό που κάνει κανείς σχχ] διάρκεια της ημέρας εμποδίζει την ανάπτυξη των σπόρων της αρετής που άρχισαν να ξεςρυτρώνουν, καταστρέφοντάς τους. »Όταν εμποδιστεί πολλές φορές η ανάπτυξη των σπόρων της αρετής, η ευεργετική ανάσα του πρωινού δεν επαρκεί για να τους συντηρήσει. Μόλις παΰει να είναι αρκετή για τη συντήρησή τους και η ανάσα του δειλινού, η φύση του ανθρώπου γίνεται όμοια με εκείνη του κτήνους. Αυτοί που βλέπουν τη ς)ύση του ανθρώπου να έχει γίνει όμοια με του κτήνους πιστεύουν ότι ποτέ του δε διέθετε την εγγενή ικανότητα της λογικής. Είναι όμως αυτά τα αληθινά και φυσικά συναισθήματα του ανθρώπου;»* «Στην αρχή δημιουργήθηκε ο Χρυσός Αιώνας, στον οποίο, χωρίς τη βοήθεια κανενός εκδικητή, αυθόρμητα και χωρίς νόμους, λατρευόταν η πίστη και το ήθος. Αγνωστη ήταν η τιμωρία, άγνωστος ο φόβος· ούτε και διαβάζονταν λέξεις απειλητικές, γραμμένες πάνω σε κρεμαστές, μπρούντζινες πλάκες· ούτε και φοβόταν των ικετών το πλήθος τα λόγια του δικαστή, αλλά όλοι ήταν ασφαλείς, χωρίς την ανάγκη κανενός εκδικητή. Κι ακόμα τότε το πεύκο που είχε κοπεί στο ψηλό βουνό δεν είχε κατέβει στα υγρά κύματα, ν α ταξιδέψει για ξένους κόσμους και οι θνητοί άλλες ακτές δε γνώριζαν εξόν απ' τις δικές τους.

Αιώνια άνοιξη βασίλευε και οι γαλήνιοι ζέφυροι με τη θερμή τους ανάσα παρηγορούσαν τα λουλούδια τα χωρίς σπόρο γεννημένα».**

Στις 29 Απριλίου, καθώς ψάρευα από την όχθη του ποταμού κοντά στη γέφυρα του Νάιν Έικρ Κόρνερ, όρθιος πάνω στο κυματιστό χορτάρι και τις ρίζες της ιτιάς, εκεί όπου παραμονεύουν οι μοσχοπό-

* Μέγκιος ή Μενγκ-τσου (372;-287 π.Χ.): Κινέζος φιλόσοφος, μαθητής του Κομφούκιου. (Σ.τ.Μ.) ** Από ης Μεταμορφώσεις τον Ο^ώίον, (Σ.τ.Μ.)

400

WALDEN ^

ντικες, άκουσα εναν παράξενο, κροταλιστό ήχο, όπως εκείνον που κάνουν τα ξυλάκια που παίξουν τα αγόρια στα δάχτυλά τους. Κοίταξα ψηλά και ειδα μια μικρή γερακίνα όλο χάρη, που έμοιαζε με νυχτογέρακα, να ζυγιάζεται κι έπειτα να φέρνει τούμπες για πέντε έξι μέτρα, φανερώνοντας το κάτω μέρος των (ρτερών της, που έλαμπε στον ήλιο σαν λωρίδα από μετάξι ή σαν το φιλντισένιο εσωτερικό των οστράκων. Το θέαμα αυτό μου έφερε στο νου τους γερακάρηδες και το κυνήγι τους, καθώς και την ευγένεια και την ποίηση που σχετίζονται με το άθλημα αυτό. Μου φάνηκε πως το πουλί εκείνο ήταν τσιχλογέρακο, αλλά το όνομά του δεν έχει σημασία. Ήταν η πιο αιθέρια πτήση που είχα δει ποτέ μου. Δε φτερούγιζε απλά σαν πεταλούδα, οΰτε ζυγιαζόταν με ανοιχτά φτερά όπως κάνουν τα μεγάλα γεράκια, αλλά πετούσε με υπερηφάνεια και απόλυτη εμπιστοσύνη στα λιβάδια του ουρανού. Ανέβαινε όλο και ψηλότερα, βγάζοντας τον παράξενο εκείνο ήχο, κι έπειτα επαναλάμβανε την ελεύθερη και πανέμορφη πτώση του, φέρνοντας απανωτές τούμπες σαν χαρταετός, για να ανυψωθεί ξανά έπειτα από το αέρινο εκείνο κατρακύλισμα. Ήταν σαν να μην είχε πατήσει ποτέ το πόδι του σε στέρεα γη. Έμοιαζε να μην έχει ταίρι σε ολόκληρη την πλάση, έτσι όπως έπαιζε ολομόναχο εκεί πάνω, ούτε να έχει την ανάγκη κανενός, παρά μόνο του πρωινού και του αιθέρα, που ήταν το παιχνίδι του. Δεν απέπνεε μοναξιά αλλά, αντίθετα, έκανε όλη τη γη να φαντάζει μοναχική από κάτω του. Πού ήταν ο γονιός που το γέννησε, πού ήταν οι συγγενείς του, πού ήταν ο δημιουργός του; Ήταν κάτοικος του αέρα και το μόνο που τον συνέδεε με τη γη ήταν ένα αυγό που κάποτε εκκολάφθηκε στη χαραμάδα ενός γκρεμού. Ή μήπως η φωλιά του ήταν χτισμένη στην άκρη ενός σύννεφου, πλεγμένη από τα ξέίρτια του ουράνιου τόξου και τον ουρανό του δειλινού και στρωμένη με κάποια απαλή ομίχλη του μεσοκαλόκαιρου που είχε κλέψει από τη γη; Σύννεφο καταιγίδας η αετοφωλιά του. Είδα ακόμα ένα πανέμορφο κοπάδι από χρυσά, ασημένια και χαλκόχρωμα ψάρια, που έμοιαζαν με περιδέραιο από πολύτιμες πέτρες. Αχ! Πόσα και πόσα πρωινά της πρώτης μέρας της άνοιξης δεν

ΑΝΟΙΞΗ

401

έχω βαδίσει στα λιβάδια εκείνα, πηδώντας από μαγούλα σε μαγούλα, από ριζα σε ριζα, την ώρα που η άγρια κοιλάδα του ποταμού και το δάσος λούζονται σ' ένα φως τόσο καθάριο και φωτεινό που θα μπορούσε να ξυπνήσει ακόμα και τους πεθαμένους, αν δηλαδή κοιμούνται στους τάφους τους, όπως πιστεύουν κάποιοι. Δε χρειάζεται πιο ισχυρή απόδειξη για την αθανασία. Κάτω από ένα τέτοιο φως τα πάντα δεν μπορεί παρά να είναι ζωντανά. Θάνατε, πού είναι το κεντρί σου; Άδη, πού είναι η νίκη σου;* Η ζωή μας στο χωριό θα τελμάτωνε πολύ γρήγορα αν δεν υπήρχαν τα ανεξερεύνητα δάση και τα λιβάδια που το περιβάλλουν. Έχουμε ανάγκη το τονωτικό της άγριας (ρύσης - να τσαλαβουτήσουμε κάποιες φορές σε βάλτους όπου παραμονεύει ο νυχτοκόρακας και η αγριόκοτα, να ακούσουμε το βροντερό κρώξιμο της βαλτομπεκάτσας· να μυρίσουμε το σπαθόχορτο που θροΐζει στον άνεμο, στα μέρη όπου μονάχα τα πιο άγρια και μοναχικά πουλιά χτίζουν τις φωλιές τους, εκεί όπου το κουνάβι σέρνεται με την κοιλιά στο έδαφος. Ενώ επιθυμούμε με όλη μας την ψυχή να εξερευνήσουμε και να μάθουμε τα πάντα, την ίδια στιγμή απαιτούμε να μείνουν τα πάντα μυστηριώδη και ανεξερεύνητα, να είναι απείρως άγριες η στεριά και η θάλασσα, αχαρτογράφητες και ακατανόητες και οι δυο τους, αφού δεν είναι σε θέση ο άνθρωπος να τις εξιχνιάσει. Τη Φύση δεν τη χορταίνουμε ποτέ μας. Έχουμε ανάγκη την αναζωογόνηση που μας προσφέρει το θέαμα της αστείρευτης ορμής, των απέραντων, τιτάνιων τοπίων - οι ακτές της θάλασσας με τα ναυάγιά τους, η ερημιά με τα ζωντανά και τα σάπια δέντρα της, τα σύννεφα της καταιγίδας και η βροχή που κρατά τρεις εβδομάδες και φέρνει πλημμύρες. Έχουμε ανάγκη να γίνουμε μάρτυρες της υπέρβασης των ορίων μας, της ζωής που βόσκει ελεύθερη εκεί όπου δε βαδίζουμε ποτέ. Χαιρόμαστε παρακολουθώντας το όρνιο να τρέφεται με το κουφάρι που μας αηδιάζει και να αποκτά δύναμη από το γεύμα του αυτό. Υπήρχε ένα νεκρό άλογο στο μονοπάτι που οδηγούσε στο σπίτι μου, πράγμα * Προς Κορινθίους Α' 15:55. (Σ.τ.Μ)

402

WALDEN ^

που με ανάγκαζε κάποιες φορές να κάνω κΰκλο, όμως το αντάλλαγμα γι' αυτό ήταν το γεγονός ότι μου επιβεβαίωνε τη μεγάλη όρεξη και την ανίκητη υγεία της Φύσης. Χαίρομαι να βλέπω ότι η Φυση είναι τόσο γεμάτη ζωή ώστε έχει την πολυτέλεια να θυσιάζει μυριάδες πλάσματα και να ανέχεται να γίνονται θηράματα άλλα τόσα* ότι τρυφεροί οργανισμοί μπορούν να πολτοποιοΰνται με τόση άνεση - μανιτάρια που τα καταβροχθίζουν ερωδιοί, χελώνες και βατράχια που τα λιώνουν τα κάρα στους δρόμους, λες και έβρεξε σάρκα και αίμα! Με τα ατυχήματα να είναι τόσο εύκολα και να γίνονται καθημερινά, δεν μπορούμε παρά να συνειδητοποιήσουμε πόσο λίγη σημασία έχουν. Ο σοφός αποκομίζει από όλα αυτά μια εντύπωση παγκόσμιας αθωότητας. Το δηλητήριο τελικά δεν είναι δηλητηριώδες, οΰτε το τραύμα θανατηφόρο. Η συμπόνια μοιάζει με χωράφι που δύσκολα καλλιεργείται, τόσο αστήρικτη είναι. Δεν μπορεί παρά να είναι παροδική. Οι ικεσίες της δεν μπορούν να γίνουν στερεότυπα. Τις προοτες μέρες του Μάη, οι βελανιδιές, οι καρυές, τα σφενδάμια και τα άλλα δέντρα, που μόλις ξεπρόβαλλαν ανάμεσα στα πεύκα γύρω από τη λίμνη, έδιναν στο τοπίο ένα φως όμοιο με του ήλιου, ειδικά τις συννεφιασμένες μέρες, σαν να τρυπούσαν οι ηλιαχτίδες την ομίχλη και να έλαμπαν αδύναμα εδώ κι εκεί στις λοφοπλαγιές. Στις 3 ή 4 Μαΐου είδα μια βουτηχτάρα στη λίμνη και την πρώτη εβδομάδα του μήνα άκουσα τις φωνές του αιγοθήλη, του καστανού κολιμπρί, της καστανότσιχλας, του πράσινου μυγοχάφτη, του σπίνου και άλλων πουλιών. Πολύ πιο πριν είχα ακούσει το τραγούδι της τσίχλας του δάσους. Ένας μυγοχά(ρτης είχε ήδη έρθει για δεύτερη φορά να κοιτάξει από το παράθυρο και την πόρτα μου, για να δει αν το σπίτι μου ήταν αρκετά ευρύχωρο γι' αυτόν. Ισορροπούσε στον αέρα με τις (ρτερούγες του να πεταρίζουν γρήγορα, βγάζοντας ένα βόμβο και με τα νύχια σφιγμένα, λες και γραπωνόταν από τον αέρα, καθώς επόπτευε την κατοικία μου. Σύντομα η λίμνη, οι πέτρες και τα σάπια ξύλα στις όχθες καλύφθηκαν από την κίτρινη γύρη των πεύκων, που μοιάζει με θειάφι, κι ήταν τόσο πολλή που εύκολα θα γέμιζες ένα βαρέλι με δαύτη. Αυτές είναι οι «βροχές από θειάφι» που ακούμε

ΑΝΟΙΞΗ

403

(τυχνά. Κι έτσι ο καιρός προχωρούσε προς το καλοκαίρι, σαν τον οδοιπόρο που βαδίζει μέσα σε όλο και πιο ψηλό χορτάρι. Έτσι λοιπόν ολοκληρώθηκε ο πρώτος μου χρόνος στο δάσος* και ο δεύτερος κύλησε με παρόμοιο τρόπο. Αποχαιρέτησα τη λίμνη Ουόλντεν στις 6 Σεπτεμβρίου 1847.

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

Στους αρρώστους, οι γιατροί ουνιοτοΰν αλλαγή ατμόσφαιρας και περιβάλλοντος - και πολΰ καλά κάνουν. Δόξα τω Θεώ, ο τόπος αυτός δεν είναι όλος ο κόσμος. Η πικροκαστανιά δε ορυτρώνει στη Νέα Αγγλία και η φωνή του μίμου σπάνια ακούγεται στα δικά μας δάση. Οι αγριόχηνες είναι πιο κοσμοπολίτισσες από μας: παίρνουν το πρωινό τους στον Καναδά, κολατσίζουν στο Οχάιο και στρώνουν το φτέρωμά τους προετοιμαζόμενες για τη νΰχτα σε κάποιο βάλτο των νότιων πολιτειών. Ακόμα και ο βίσονας, ως ένα βαθμό, συμβαδίζει με τις εποχές, αφοΰ αλωνίζει τα βοσκοτόπια του Κολοράντο μονάχα μια συγκεκριμένη εποχή του χρόνου κι έπειτα φεύγει για το Γιέλοουστοουν, όπου τον περιμένει χορτάρι πιο πράσινο και πιο γλυκό. Κι όμως, εμείς εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι, αν γκρεμίσουμε τους ξύλινους φράκτες και περιφράξουμε τα κτήματά μας με πέτρινα τείχη, θα οριοθετήσουμε από εκεί και στο εξής τις ζωές μας και θα προδιαγράψουμε τη μοίρα μας. Πράγματι, αν έχεις επιλεγεί ως γραμματέας του δήμου, δε θα μπορέσεις να πας στη Γη του Πυρός αυτό το καλοκαίρι. Αυτό όμως δε σε εξασφαλίζει ενάντια στην πιθανότητα να αναχωρήσεις για το πυρ της κολάσεως. Το σύμπαν είναι πιο ευρύ από τις γνώσεις που έχουμε γι' αυτό. Θα έπρεπε λοιπόν να σκύβουμε και να κοιτάζουμε πιο συχνά από την κουπαστή του σκάφους μας, σαν περίεργοι επιβάτες, αντί να περνάμε το ταξίδι σαν ηλίθιοι ναύτες, πασχίζοντας να βουλώσουμε με στουπί τις τρύπες. Η άλλη πλευρά του πλανήτη δεν είναι παρά η

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

405

πατρίδα του ανταποκριτή μας. Το ταξίδι μας είναι μονάχα ένας περίπλους, ένας μεγάλος κύκλος, και οι συνταγές των γιατρών κάνουν μονάχα για αρρωοττιες επιφανειακές. Πολλοί τρέχουν στη νότια Αφρική για να κυνηγήσουν καμηλοπαρδάλεις, όμως οπωσδήποτε δεν είναι αυτό το θήραμα που αναζητούν στην πραγματικότητα. Για πόσο καιρό, σας ερωτώ, θα κυνηγούσε κάποιος καμηλοπαρδάλεις, αν είχε τη δυνατότητα; Και το κυνήγι της πέρδικας και της βαλτομπεκάτσας μπορεί να προσφέρει σπάνια ψυχαγωγία. Πιστεύω όμως ότι ακόμα πιο ευγενές θήραμα για τον κυνηγό θα ήταν ο ίδιος του ο εαυτός. «Στρέψε τα μάτια σου προς τα μέσα και θα δεις χιλιάδες τόπους στο μυαλό σου, ανεξερεύνητους ακόμα. Ταξίδεψε σ' αυτούς και γίνε ειδικός στην κοσμογραφία αυτής σου της πατρίδας».

Τι συμβολίζει η Αφρική - τι συμβολίζει η Άγρια Δύση; Μήπως δεν είναι τάχα και ο δικός μας εσωτερικός κόσμος λευκή, ανεξερεύνητη περιοχή του χάρτη, κι ας αποδειχτεί μαύρη σαν τις ακτές της Αφρικής όταν κάποτε ανακαλυφθεί; Τι ψάχνουμε να βρούμε, τις πηγές του Νείλου και του Μισισιπή ή το Βορειοδυτικό Πέρασμα; Αυτά είναι άραγε τα προβλήματα που απασχολούν όσο τίποτε άλλο την ανθρωπότητα; Είναι ο Φράνκλιν* ο μοναδικός άνθρωπος που χάθηκε, ώστε να καταβάλει η γυναίκα του τόσες προσπάθειες για να τον βρει; Και ο κύριος Γκρίνελ** γνωρίζει άραγε και ο ίδιος πού βρίσκεται; Προτιμότερο να είστε οι Μάνγκο Παρκ***, οι Λιούις και

* Sir John Franklin (1786-1847): Άγγλος θαλασσοπόρος που χάθηκε σε ερευνητική αποστολή για το Βορειοδυτικό Πέρασμα. (Σ.τ.Ε.) ** Josiah Bushnell Grinnell: Αμερικανός προτεστάντης, που ύστερα από προτροπή φίλου του να κατευθυνθεί δυτικά, πήγε στην Άιοβα όπου ίδρυσε την πόλη Γκρίνελ. {Σ.τ.Ε.) *** Mungo Park (1771-1806): Βρετανός εξερευνητής που πνίγηκε στον ποταμό Νίγηρα. (Χ.Γ.Κ)

406

WALDEN ^

Κλαρκ* και οι Φρόμπισερ** των δικών σας ποταμών και ωκεανών. Εξερευνήστε τα δικά σας υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη - εν ανάγκη, έχετε τα αμπάρια γεμάτα κρέας σε κονσέρβες για να περάσετε και για να υψώσετε έπειτα τα άδεια τενεκεδάκια σωρό ως τον ουρανό, για σημάδι. Άραγε οι κονσέρβες εφευρέθηκαν μονάχα για να διατηρείται το κρέας; Όχι: σαν άλλοι Κολόμβοι, ανακαλύψτε καινούργιες ηπείρους και κόσμους μέσα σας, ανοίξτε νέες διώρυγες, όχι εμπορίου αλλά σκέψης. Ο κάθε άνθρωπος είναι άρχοντας ενός βασιλείου που δίπλα του η γήινη αυτοκρατορία του τσάρου φαντάζει ταπεινό κρατίδιο, μικρή μαγούλα που γλίτωσε από τον παγετό. Κι όμως, κάποιοι που δεν έχουν κανένα σεβασμό για τον εαυτό τους μπορούν και είναι πατριώτες, μπορούν και θυσιάζουν το μεγάλο για το μικρό. Αγαπούν τη γη που αποτελεί τον τάφο τους, αλλά δε νοιάζονται διόλου για το πνεύμα, που είναι ικανό να δώσει πνοή στον πηλό τους. Ο πατριωτισμός είναι ένα σκουλήκι που τους τρώει το κεφάλι. Τι άλλο νόημα είχε εκείνη η εξερευνητική αποστολή στις νότιες θάλασσες,*** με όλες εκείνες τις παράτες και τα έξοδα, πέρα από το ότι αποτελεί έμμεση παραδοχή του γεγονότος ότι υπάρχουν ήπειροι και θάλασσες στον ηθικό κόσμο για τις οποίες ο κάθε άνθρωπος αποτελεί έναν ισθμό ή μια πρόσβαση, που όμως παραμένουν ανεξερεύνητες από αυτόν τον ίδιο; Και ότι είναι πολύ πιο εύκολο να ταξιδέψει κανείς χιλιάδες μίλια, μέσα από κρύο, καταιγίδες και ανθρωποφάγους, σε ένα πλοίο της κυβέρνησης, απ' ό,τι να εξερευνήσει τη δική του, προσωπική θάλασσα, τον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό της μοναξιάς του; «Erret, et extremos alter scrutenit Iberos. Plus habet hie vitae, plus habet ille viae». * Επικεφαλής της πρώτης αμερικανικής αποστολής στον Ειρηνικό. (^.τ.Ε.) ** Sir Martin Frobisher (1535-1594): Άγγλος θαλασσοπόρος, που εξερεύνησε τη Γροιλανδία και τη νήσο Μπάφιν. (^.τ.Ε.) *** Εξερευνητική αποστολή του Αμερικάνικου Ναυτικού στο νότιο Ειρηνικό και στον Ανταρκτικό Ωκεανό (1838-1842). {Σ.τ.Μ.)

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

407

Ας ταξιδεύουν οι άλλοι μακριά, ν α μελετήσουν τους εξοπικοΰς Αυστραλούς. Εγώ έχω μεγαλύτερο κομμάτι του Θεού, εκείνοι μεγαλύτερο κομμάτι του δρόμου.*

Δεν αξίζει τον κόπο να γυρίσει κανείς τον κόσμο για να μετρήσει πόσες γάτες έχει η Ζανζιβάρη. Κάντε το όμως αυτό ώσπου να είστε σε θέση να κάνετε κάτι καλύτερο και ίσως κάποτε μπορέσετε να βρείτε κάποια «τρύπα του Σιμς»**, διά μέσου της οποίας να καταφέρετε επιτέλους να εισέλθετε στο εσωτερικό. Η Αγγλία και η Γαλλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία, η Χρυσή Ακτή και η Ακτή των Σκλάβων, όλες τους βρέχονται από την ιδιωτική αυτή θάλασσα* κι όμως κανένα σκάφος δεν ξεκίνησε ποτέ από τις ακτές αυτές που να έχασε από τα μάτια του τη στεριά, παρ' όλο που, δίχως αμφιβολία, αυτή είναι η συντομότερη θαλάσσια οδός προς την Ινδία. Ας μαθαίνατε μόνο να μιλάτε όλες τις γλώσσες και να συμμορφώνεοττε με τα ήθη και τα έθιμα όλων των εθνών, να ταξιδεύετε πιο μακριά από κάθε άλλο ταξιδιώτη, να αισθάνεστε οικεία όλα τα κλίματα, να κάνετε τη Σφίγγα να χτυπήσει το κεφάλι της στο βράχο, να ακολουθείτε την εντολή του γερο-φιλοσόφου που λέει «γνώθι σαυτόν». Για το σκοπό αυτό απαιτούνται αετίσια μάτια και γερά νεύρα. Μονάχα οι ηττημένοι και οι λιποτάκτες πηγαίνουν στον πόλεμο, μονάχα οι δειλοί το σκάνε και τρέχουν να καταταγούν. Ξεκινήστε τώρα για την πιο μακρινή διαδρομή προς τη Δύση, που δε σταματά στο Μισισιπή ή στον Ειρηνικό, ούτε περνάει από την παρηκμασμένη Κινα και την Ιαπωνία, αλλά εφάπτεται στη σφαίρα αυτή, χειμώνα καλοκαίρι, νύχτα μέρα, όταν δύει ο ήλιος και το φεγγάρι και ακόμα και όταν θα έχει δύσει πια και η Γη.

* Κλαυδιανός (370-405 μ.Χ.): Ρωμαίος ποιητής. Στη μετάφραση των στίχων του, ο Θορώ αλλάζει το «Iberos» (Ίβηρες) σε «Αυστραλούς». (Ζτ.Μ) ** Ο John Symmes δήλωσε το 1818 ότι η Γη είναι κούφια και ανοικτή στους δύο πόλους. (Σ.τ.Μ)

408

WALDEN ^

Λέγεται ότι ο Μιραμπώ* έγινε ληστής «για να εξακριβώσει ποιος βαθμός αποφασιστικότητας είναι απαραίτητος ώστε να τοποθετηθεί κάποιος διαμετρικά αντίθετα προς τους πιο ιερούς νόμους της κοινωνίας». Δήλωνε ότι «για ένα στρατιώτη που πολεμά στις τάξεις του τακτικού στρατού δεν απαιτείται οΰτε το μισό θάρρος απ' όσο χρειάζεται να έχει ένας κοινός ληστής» και ότι «η τιμή και η θρησκεία ποτέ δεν αποτελούν εμπόδια για την καλά μελετημένη και σταθερή απόφαση». Σε σύγκριση με τις περισσότερες, η θέση αυτή ήταν πράγματι θαρραλέα. Ταυτόχρονα όμως ήταν και μια πράξη άσκοπη, για να μην πω απεγνωσμένη. Ένας λογικότερος άνθρωπος θα έβρισκε τον εαυτό του αρκετά συχνά σε θέση «διαμετρικά αντίθετη» προς όλα εκείνα που θεωρούνται «οι πιο ιεροί νόμοι της κοινωνίας», υπακούοντας σε νόμους πιο ιερούς, κι έτσι θα είχε άφθονες ευκαιρίες να δοκιμάσει την αποφασιστικότητά του χωρίς να μπει σε τέτοιο κόπο. Χρέος του ανθρώπου δεν είναι να τοποθετείται σε μια τέτοια στάση απέναντι στην κοινωνία, αλλά να διατηρείται στη στάση εκείνη στην οποία τον φέρνει η υπακοή στους νόμους της δικής του ύπαρξης, οι οποίοι ποτέ δεν πρόκειται να έρθουν σε αντίθεση με μια δίκαια κυβέρνηση, αν δηλαδή τύχει και συναντήσει ποτέ του κάποια τέτοια. Ο λόγος που έφυγα από το δάσος ήταν το ίδιο σημαντικός με εκείνον που με είχε σπρώξει να πάω εκεί. Ισως να μου φάνηκε ότι είχα ακόμα αρκετές ζωές να ζήσω και δεν μπορούσα να αφιερώσω άλλο χρόνο σ' αυτήν εδώ. Είναι εκπληκτικό το πόσο εύκολα και χωρίς να το καταλάβουμε διολισθαίνουμε σε ένα συγκεκριμένο αυλάκι, πόσο εύκολα περιχαρακωνόμαστε, κατασκευάζοντας το δικό μας στρωτό δρόμο. Δεν είχα εγκατασταθεί εκεί ούτε μια εβδομάδα καλά καλά και τα βήματά μου σχημάτισαν ένα μονοπάτι από την πόρτα μου ως την όχθη της λίμνης. Και μολονότι έχουν περάσει πέντε ή έξι χρόνια από την τελευταία φορά που βάδισα πάνω σ' αυτό, είναι ακόμα ευδιάκριτο. Είναι αλήθεια ότι φοβήθηκα μήπως μπλεχτεί σ' αυτό * Honore Riqueuti comte de Mirabeau (1749-1791): Γάλλος επαναστάτης. (Σ.τ.Μ.)

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

409

κάποιος άλλος κι έτσι φρόντισα να κρατηθεί ανοιχτό. Η επιφάνεια της γης είναι τόσο μαλακή, που τα βήματα των ανθρώπων εύκολα αποτυπώνονται πάνω της· το ιδιο ισχύει και για τα μονοπάτια στα οποία ταξιδεύει ο νους. Πόσο φθαρμένες κάι σκονισμένες πρέπει λοιπόν να είναι οι δημοσιές του κόσμου - πόσο βαθιά τα χαντάκια της παράδοσης και των συμβάσεων! Δεν επιθυμούσα να κλείσω καμπίνα για το ταξίδι αυτό, αλλά να το απολαύσω στο κατάρτι και πάνω στο κατάστρωμα του κόσμου, αφού από εκεί θα είχα την καλύτερη θέα του φεγγαριού ανάμεσα στα βουνά. Κι ούτε τώρα θέλω να κατέβω στις καμπίνες. Τουλάχιστον ένα πράγμα έμαθα σίγουρα από το πείραμά μου: ότι αν κάποιος προχωρά με σιγουριά προς την κατεύθυνση των ονείρων του και προσπαθεί να ζήσει τη ζωή που έχει φανταστεί, θα συναντήσει απρόσμενα την επιτυχία, σε στιγμές που δε θα το περιμένει. Θα αφήσει μερικά πράγματα πίσω του, θα περάσει ένα αόρατο σύνορο. Νέοι, παγκόσμιοι και πιο φιλελεύθεροι νόμοι θα αρχίσουν να τίθενται σε ισχύ γύρω του και μέσα του. Ή , αλλιώς, οι παλιοί νόμοι θα επεκταθούν και θα επανερμηνευθούν υπέρ του με πιο φιλελεύθερο τρόπο και θα ζει από εκεί και στο εξής με την άδεια μιας υψηλότερης τάξης πλασμάτων. Όσο περισσότερο απλοποιεί τη ζωή του, τόσο πιο απλοί θα του φαίνονται οι νόμοι του σύμπαντος και η μοναξιά δε θα 'ναι πια μοναξιά, ούτε η φτώχεια θα 'ναι φτώχεια, ούτε η αδυναμία αδυναμία. Αν χτίσατε κάστρα στον αέρα, αυτό δε σημαίνει πως η δουλειά σας θα πάει χαμένη. Αφού εκεί τα χτίσατε, σημαίνει πως εκεί πρέπει να είναι. Βάλτε τώρα τα θεμέλια από κάτω τους. Πόσο γελοία είναι η απαίτηση της Αγγλίας και της Αμερικής να μιλά ο κόσμος με τρόπο που να τον καταλαβαίνουν! Ούτε οι άνθρωποι, ούτε τα μανιτάρια μεγαλώνουν έτσι. Αες και αυτό είναι το σημαντικό, λες και δεν υπάρχουν αρκετοί που να σας καταλαβαίνουν όπως κι αν μιλάτε. Λες και η Φύση δεν μπορεί να στηρίξει παρά μόνο ένα επίπεδο συνεννόησης, λες και δεν μπορεί να ζήσει τόσο τα πουλιά όσο και τα τετράποδα, τόσο τα πλάσματα που πετούν όσο κι εκείνα που σέρνονται, λες και οι καλύτερες λέξεις είναι το όπα και

410

WALDEN ^

το άιντε, που τα καταλαβαίνουν και τα βόδια. Αυτό που φοβάμαι πιο πολΰ απ' όλα είναι να μην είναι αρκετά εξωφρενική η έκφραση μου - να μην μπορέσει να πλανηθεί αρκετά μακριά από τα στενά όρια της καθημερινής μου εμπειρίας, έτσι που να καταφέρει να γίνει επαρκές όχημα της αλήθειας για την οποία είμαι πεπεισμένος. Εξωφρενική, υπερβολική! Εξαρτάται από το μέτρο του καθενός. Ο αποδημητικός βούβαλος που αναζητά καινούργιους βοσκότοπους σε άλλα μήκη και πλάτη δε φτάνει σε υπερβολή την αγελάδα, που την ώρα του αρμέγματος κλοτσά τον κουβά, πηδά πάνω από το φράχτη και τρέχει πίσω από το μοσχαράκι της. Επιθυμώ να μιλήσω δίχως όρια, σαν άνθρωπος σε μια στιγμή εγρήγορσης προς ανθρώπους που βρίσκονται κι εκείνοι σε μια δική τους παρόμοια στιγμή. Διότι είμαι πεπεισμένος πως ακόμα και η πιο μεγάλη υπερβολή μου δεν επαρκεί οΰτε καν για να θέσει τα θεμέλια μιας αληθινής έκφρασης. Ποιος άνθρωπος που άκουσε ποτέ του μουσική μπορεί να φοβηθεί μήπως μιλήσει ποτέ του ξανά με τρόπο εξωφρενικό; Ως προς το μέλλον και τις εκπλήξεις που μας επιφυλάσσει, πρέπει να ζούμε ήρεμα και χαλαρά στην πρώτη γραμμή, με το περίγραμμά μας θολό και ομιχλώδες. Οι σκιές μας παρουσιάζουν μια αδιόρατη εξάτμιση προς τον ήλιο. Η ρευστή αλήθεια των λόγων μας πρέπει να προδίδει διαρκώς την ανεπάρκεια των δηλώσεών μας, που μοιάζουν με το ίζημα που κατακάθεται στις κοίτες των ποταμών. Η αλήθεια τους μεταφράζεται αμέσως· το μόνο που απομένει είναι το μνημείο της κυριολεξίας τους. Οι λέξεις που εκφράζουν την πίστη και την ευσέβειά μας δεν είναι συγκεκριμένες· κι όμως, είναι τόσο σημαντικές και ευωδιαστές όσο και το λιβάνι για τις θεότητες. Γιατί θα πρέπει πάντοτε να χαμηλώνουμε προς τις πιο αμβλυμένες αισθήσεις μας και να υμνούμε την πράξη μας αυτή ως κοινή λογική; Η πιο κοινή λογική απ' όλες είναι η λογική του ανθρώπου που κοιμάται, την οποία και εκφράζει με το ροχαλητό. Κάποιες φορές έχουμε την τάση να βάζουμε εκείνους που έχουν μυαλό μιάμιση φορά όσο ο μέσος άνθρωπος στην ίδια κατηγορία με εκείνους που η διανοητική τους ικανότητα υστερεί κατά το ήμισυ απέναντι στο μέσο όρο, επειδή

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

411

είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε μονάχα το ένα τρίτο του πνεύματος τους. Υπάρχουν άνθρωποι που θα έβρισκαν σφάλμα ακόμα και στο ρόδινο χροομα της αυγής, αν δηλαδή έμπαιναν ποτέ στον κόπο να ξυπνήσουν τόσο νωρίς. «Προσποιούνται», όπως διαβάζω, «ότι οι στίχοι του Καμπίρ* έχουν τέσσερα διαφορετικά νοήματα - ψευδαίσθηση, πνεύμα, νόηση και το εξωτερικό δόγμα των Βεδών». Όμως στη χώρα αυτή προκαλεί δυσαρέσκεια το γεγονός ότι μπορούν να δεχτούν τα γραπτά κάποιου περισσότερες από μία ερμηνείες. Η Αγγλία προσπαθεί να θεραπεύσει το σάπισμα της πατάτας* δε θα βρεθεί άραγε κανείς να αναζητήσει μια θεραπεία για το σάπισμα του μυαλοΰ, που και πιο διαδεδομένη ασθένεια είναι και πιο θανατηφόρα; Δε θεωρώ ότι τα γραπτά μου διακρίνονται για την ασάφειά τους, ωστόσο θα ήμουν υπερήφανος αν δεν έβρισκε κανείς κάποιο μεγαλύτερο ελάττωμα σε αυτά από εκείνο που βρήκαν κάποιοι Νότιοι αγοραστές πάγου στη λίμνη Ουόλντεν: τους ενόχλησε, λέει, το γαλάζιο χρώμα του πάγου, το οποίο αποτελεί απόδειξη της καθαρότητάς του, σαν να ήταν λασπωμένος, κι αντί γι' αυτόν προτίμησαν τον πάγο του Κέιμπριτζ που είναι λευκός αλλά έχει γεΰση από φύκια. Η αγνότητα που αγαπά ο άνθρωπος μοιάζει με τις ομίχλες που περιζώνουν τον κόσμο και όχι με το γαλανό αιθέρα πέρα από αυτόν. Κάποιοι μας ζαλίζουν τα αυτιά λέγοντας ότι εμείς οι Αμερικανοί, και γενικά οι σύγχρονοι άνθρωποι, είμαστε διανοητικοί νάνοι σε σύγκριση με τους αρχαίους ή και με τους ανθρώπους της ελισαβετιανής εποχής ακόμα. Όμως τι νόημα έχει αυτή η σύγκριση; Ο ζωντανός σκύλος είναι προτιμότερος από το νεκρό λιοντάρι.** Πρέπει δηλαδή κάποιος να πάει να κρεμαστεί επειδή του έλαχε να ανήκει στη φυλή των Πυγμαίων, αντί να προσπαθήσει να γίνει όσο καλύτερος Πυγμαίος μπορεί; Ας ασχοληθεί λοιπόν ο καθένας με τη δουλειά του και ας προσπαθήσει να πραγματώσει εκείνο για το οποίο προορίζεται.

* Ινδός μυστικιστής ποιητής του 15ου αιώνα. (Σ.τ.Μ) ** «Ο κΰων ο ζων αυτός αγαθός υπέρ τον λέοντα τον νεκρόν» 9:4.(Ζτ.Μ)

Εκκλησιαστής

412

WALDEN ^

Γιατί θα πρέπει να κυνηγάμε με τόση απόγνωση την επιτυχία, γιατί θα πρέπει να καταπιανόμαστε με τόσο απεγνωσμένα εγχειρήματα; Εάν κάποιος δε συντονίζει το βήμα του με το βήμα των συντρόφων του, αυτό ίσως οφείλεται στο ότι ακολουθεί ένα διαφορετικό τυμπανιστή. Ας προχωρά με το ρυθμό της μουσικής που αντιλαμβάνεται ο ίδιος, όποιο κι αν είναι το τέμπο της, όσο μακρινή κι αν ακούγεται. Δεν είναι ανάγκη να ωριμάζει κανείς όσο γρήγορα ωριμάζει μια μηλιά ή μια βελανιδιά. Γιατί να βιαστεί να μετατρέψει την άνοιξή του σε καλοκαίρι; Εάν η κατάσταση των πραγμάτων για την οποία είμαστε πλασμένοι δεν έχει έρθει ακόμη, τι αξία έχει οποιαδήποτε πραγματικότητα την οποία μπορούμε να θέσουμε ως υποκατάστατο της κατάστασης αυτής; Ας μη ναυαγήσουμε σε μια μάταιη πραγματικότητα. Γιατί να κάνουμε τόσο κόπο να χτίσουμε έναν ουρανό από γαλάζιο γυαλί πάνω από τα κεφάλια μας, αφοΰ είναι σίγουρο πως, μόλις τελειώσει, θα εξακολουθούμε να ατενίζουμε μέσα από αυτόν τα αληθινά, αιθέρια ουράνια που βρίσκονται πολΰ πιο πάνω, σαν να μην υπήρχε το τεχνητό αυτό εμπόδιο που οι ίδιοι κατασκευάσαμε; Στην πόλη Κουροΰ υπήρχε κάποτε ένας καλλιτέχνης που πάσχιζε να φτάσει την τελειότητα. Μια μέρα του μπήκε στο μυαλό η ιδέα να φτιάξει ένα ραβδί. Σκεπτόμενος ότι ο χρόνος αποτελεί συστατικό στοιχείο των ατελών έργων ενώ στα τέλεια έργα δεν υπεισέρχεται καθόλου, είπε μέσα του: το ραβδί που θα φτιάξω θα είναι τέλειο από όλες τις απόψεις, ακόμα και αν αφιερώσω ολόκληρη τη ζωή μου σ' αυτό. Πήγε αμέσως στο δάσος για να βρει το κατάλληλο ξΰλο, αποφασισμένος να χρησιμοποιήσει το καλύτερο υλικό. Καθώς έψαχνε, απορρίπτοντας το ένα ξΰλο μετά το άλλο, ένας ένας οι φίλοι του τον εγκατέλειπαν, αφοΰ γερνοΰσαν και πέθαιναν, ενώ ο ίδιος δε γερνοΰσε οΰτε λεπτό. Η επικέντρωσή του σε ένα μοναδικό σκοπό, η αποφασιστικότητά του και η μεγάλη του ευσέβεια τον είχαν προικίσει, εν αγνοία του, με αιώνια νεότητα. Καθώς δεν είχε έρθει σε κανένα συμβιβασμό με το χρόνο, ο χρόνος έμενε παράμερα και μονάχα αναστέναζε από μακριά, βλέποντας ότι δεν μποροΰσε να τον νι-

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

413

κήσει. Πριν μπορεσει να βρει ένα ξΰλο που να είναι τέλειο από όλες τις απόψεις, η πόλη Κουροΰ ειχε γίνει ένας σωρός από ερείπια. Κάθισε πάνω σε έναν από τους τύμβους της για να ξεφλουδίσει το ξΰλο του. Ώσπου να το φέρει στο κατάλληλο σχήμα, η δυναστεία των Κανταχάρ είχε φτάσει στο τέλος της. Με τη μΰτη του ραβδίου έγραψε στην άμμο το όνομα του τελευταίου της φυλής εκείνης κι έπειτα ξανάπιασε τη δουλειά του. Μέχρι να τελειώσει με τη λείανση και το γυάλισμα του ξΰλου, ο αστέρας Κάλπα έπαψε να είναι ο πολικός αστέρας. Και πριν χαράξει το έμβλημα και τοποθετήσει την κεφαλή του ραβδίου, στολισμένη με πολύτιμους λίθους, ο Βράχμα είχε ξυπνήσει και αποκοιμηθεί πολλές φορές. Γιατί όμως τα αναφέρω όλα αυτά; Μόλις έβαλε την τελευταία πινελιά στο έργο του, ξαφνικά το ραβδί φάνηκε να μεγαλώνει μπροστά στα μάτια του καλλιτέχνη, ώσπου έγινε το πιο όμορφο από όλα τα δημιουργήματα του Βράχμα. Κατασκευάζοντας το ραβδί αυτό, είχε φτιάξει ένα νέο σύστημα, έναν ολοκληρωμένο, πανέμορφο κόσμο με τέλειες αναλογίες, στον οποίο τη θέση των παλιών πόλεων και δυναστειών που χάθηκαν είχαν πάρει νέες, πιο όμορφες και πιο ένδοξες. Και τώρα, παρατηρώντας τα ροκανίδια, φρέσκα ακόμα, στα πόδια του, ο καλλιτέχνης κατάλαβε πως για τον ίδιο και το έργο του ο χρόνος που είχε κυλήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν ήταν παρά μια ψευδαίσθηση, ότι δεν είχε περάσει περισσότερος καιρός από εκείνον που χρειάζεται για να βγει μια μονάχα σπίθα από το μυαλό του Βράχμα και να ανάψει το προσάναμμα ενός θνητού μυαλού. Το υλικό του ήταν αγνό, το ίδιο και η τέχνη του. Πώς λοιπόν θα μπορούσε το αποτέλεσμα να μην είναι θαυμαστό; Όποια εικόνα κι αν δώσουμε σε κάποιο ζήτημα, τελικά καμία δε θα μας στηρίξει τόσο καλά όσο η αλήθεια. Αυτή μονάχα ταιριάζει. Τις περισσότερες φορές δε βρισκόμαστε εκεί που βρισκόμαστε, αλλά απλώς σε λάθος θέση. Εξαιτίας της αστάθειας της φύσης μας, υποθέτουμε μια κατάσταση και βάζουμε τον εαυτό μας μέσα, με αποτέλεσμα να έχουμε να αντιμετωπίσουμε ταυτόχρονα δύο καταστάσεις, πράγμα που κάνει τη διαφυγή μας δυο φορές πιο δύσκολη.

414

WALDEN ^

Τις οΓΓίγμές της λογικής μας ασχολούμαστε μονάχα με τα γεγονότα, με την κατάσταση που πράγματι υφίσταται. Πες αυτό που έχεις να πεις, όχι αυτό που πρέπει. Οποιαδήποτε αλήθεια είναι προτιμότερη από την αυταπάτη. Ρώτησαν τον Τομ Χάιντ το γανωτή λίγο πριν τον κρεμάσουν αν ειχε τίποτε να πει. «Να πείτε στους ραφτάδες», είπε, «να μην ξεχνάνε να δένουν έναν κόμπο στην κλωστή τους πριν κάνουν την πρώτη βελονιά». Η προσευχή του συντρόφου του που κρεμάστηκε μαζί του έχει πια ξεχαστεί. Όσο δύσκολη κι αν είναι η ζωή σας, αντιμετωπίστε την και ζήστε τη. Μην την αποφεύγετε, μην τη βρίζετε. Είναι λιγότερο άθλια απ' όσο είστε εσείς οι ίδιοι. Όσο πιο πλούσιοι γίνεστε, τόσο πιο φτωχή μοιάζει. Εκείνος που ψάχνει διαρκώς για ελαττώματα, τα βρίσκει, ακόμα και στον παράδεισο. Αγαπάτε τη ζωή σας, κι ας είναι φτωχική. Μπορείτε να περάσετε κάποιες ευχάριστες, συνταρακτικές, ένδοξες ώρες ακόμη και στον οίκο των απόρων. Το ηλιοβασίλεμα καθρεςρτίζεται στα τζάμια του οίκου των απόρων με το ίδιο θάμπος με το οποίο καθρεφτίζεται και στα παράθυρα της έπαυλης. Το χιόνι λιώνει μπροστά σε κάθε πόρτα την ίδια μέρα της άνοιξης. Ένας ήρεμος νους μπορεί να ζήσει το ίδιο ικανοποιημένος και με το ίδιο ευχάριστες σκέψεις στο φτωχοκομείο και στο παλάτι. Οι άποροι της μικρής μας πόλης συχνά μου φαίνεται σαν να ζουν τις πιο ανεξάρτητες ζωές απ' όλους. Ίσως απλά να είναι αρκετά μεγαλόψυχοι ώστε να μπορούν να δέχονται την ελεημοσύνη των άλλων χωρίς να ενοχλούνται. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν καταδέχονται να ζουν με έξοδα του δήμου. Πολΰ συχνά όμως καταδέχονται μια χαρά να ζουν με ανέντιμα μέσα, πράγμα που κανονικά θα έπρεπε να θεωρείται πιο επαίσχυντο. Καλλιεργείτε τη φτώχεια σαν βότανο σε περιβόλι, σαν φασκόμηλο. Μην μπαίνετε και πολΰ στον κόπο να αποκτάτε καινούργια πράγματα, είτε για ρούχα πρόκειται είτε για φίλους. Επισκευάστε τα παλιά* επιστρέι|π;ε σ' αυτά. Δεν αλλάζουν τα πράγματα, εμείς αλλάζουμε. Πουλήστε τα ρούχα σας και κρατήστε τις σκέψεις σας. Ο Θεός θα φροντίσει να μη σας λείψουν οι παρέες και οι κοινωνικές συναναστροφές. Αν βρισκόμουν περιορισμένος σε μια

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

415

γωνιά του παταριού όλη μου τη ζωή, σαν αράχνη, ο κόσμος θα ήταν για μένα το ιδιο μεγάλος, όσο θα είχα συντροφιά τις σκέψεις μου. Ο φιλόσοφος λέει: «Από ένα στρατό με τρία τάγματα, μπορεί κάποιος να απομακρύνει το στρατηγό, δημιουργώντας έτσι αταξία* όμως ακόμα και από τον πιο εξαθλιωμένο και χυδαίο άνθρωπο, δεν μπορεί να απομακρύνει κανείς τις σκέψεις του»*. Μην αναζητάτε με τόσο άγχος να αναπτυχθείτε, να δεχτείτε όσο το δυνατόν περισσότερες επιδράσεις, να γίνετε ένα όργανο που πάνω του θα παίζουν οι άλλοι. Όλα αυτά δεν είναι παρά κατασπατάληση της ενέργειάς σας και περισπασμοί. Η ταπεινοφροσύνη, όπως η σκοτεινιά, αποκαλύπτει τα ουράνια φοατα. Οι σκιές της ένδειας και της αθλιότητας μαζεύονται γύρω μας και «ιδού! Η πλάση εκτείνεται μπροστά μας».** Πολλά είναι εκείνα που μας θυμίζουν ότι ακόμα και αν τύχαινε να αποκτήσουμε τα πλούτη του Κροίσου, οι στόχοι και τα μέσα μας πρέπει να παραμείνουν στην ουσία τα ίδια. Επιπλέον, αν η φτώχεια περιορίζει το εύρος των εμπειριών σου, αν για παράδειγμα δεν μπορείς να αγοράσεις βιβλία και εφημερίδες, τότε περιορίζεσαι σης πιο σημαντικές και ζωτικές εμπειρίες: αναγκάζεσαι να ασχοληθείς μέ το υλικό που δίνει την περισσότερη ζάχαρη και το περισσότερο άμυλο, σαν να λέμε. Η ζωή κοντά στο κόκαλο είναι πιο γλυκιά. Η φτώχεια μας προστατεύει από το να γίνουμε επιπόλαιοι. Κανείς δε χάνει ποτέ σε ένα χαμηλότερο επίπεδο επιδεικνύοντας μεγαλοψυχία σε κάποιο ανώτερο. Ο περιττός πλούτος μονάχα περιττά πράγματα μπορεί να αγοράσει. Δε χρειάζονται χρήματα για να αγοράσει κανείς τα απαραίτητα της ψυχής. Ζω σε μια γωνιά ενός μολυβένιου τείχους, που στην κατασκευή του πρόσθεσαν στο μολύβι και λίγο κράμα μετάλλου από εκείνο που φτιάχνουν τις καμπάνες. Συχνά, την ώρα της μεσημεριανής μου ανάπαυσης, φτάνει στα αυτιά μου ένας μπερδεμένος θόρυβος, ένα κουδούνισμα απ' έξω. Είναι ο θόρυβος που κάνουν οι σύγχρονοί μου. * Κομφούκιος,Ανάλεκτα. (Σ.τ.Μ.) ** Joseph Blanco White (1775-1841): Άγγλος ποιητής. {Σ.τ.Μ.)

416

WALDEN ^

Οι γείτονες μου διηγούνται τις περιπέτειες τους με διάσημους κυρίους και κυρίες, με προσωπικότητες που συναντοΰν στα δείπνα. Εμένα όμως όλα αυτά με αφήνουν το ιδιο αδιάφορο όσο και το περιεχόμενο των εφημερίδων. Το ενδιαφέρον και οι συζητήσεις αυτού του είδους επικεντρώνονται κυρίως στην εμφάνιση και στους τρόπους. Όμως η κότα πάντα μένει κότα, όπως κι αν την ντύσεις. Μου μιλούν για την Καλιφόρνια και το Τέξας, για την Αγγλία και τις Ινδίες, για τον Εντιμότατο Κΰριο Τάδε από την Τζώρτζια ή τη Μασαχουσέτη, για όλα αυτά τα παροδικά και φευγαλέα φαινόμενα, ώσπου μου 'ρχεται να πηδήξω από το παράθυρο στην αυλή και να το βάλω στα πόδια, όπως εκείνος ο Μαμελοΰκος μπέης που γλίτωσε τη σφαγή πηδώντας από το παράθυρο στο άλογό του. Νιώθω χαρά όταν έρχομαι σε ισορροπία - όχι όταν περπατώ με επισημότητα και με συγχρονισμένο βήμα στις παρελάσεις, αλλά όταν καταφέρνω και βαδίζω μαζί με το Χτίστη του σύμπαντος - όχι όταν ζω στον αεικίνητο, νευρικό, φουριόζικο και κοινότοπο Δέκατο Ένατο Αιώνα, αλλά όταν στέκομαι ή κάθομαι σκεπτικός και τον βλέπω να περνά. Μα τι γιορτάζουν τέλος πάντων οι άνθρωποι; Όλοι τους συμμετέχουν σε κάποια οργανωτική επιτροπή, δεν περνά ώρα που να μην περιμένουν κάποιον να βγάλει λόγο. Βάζουν το Θεό στην ίδια μοίρα με τον εκάστοτε πρόεδρο και θεωρούν τον Γουέμπστερ* ευαγγελιστή του. Μου αρέσει να ζυγιάζομαι, να αφουγκράζομαι, να έλκομαι από εκείνο που με τραβά με τη μεγαλύτερη δύναμη και έχει το μεγαλύτερο δικαίωμα πάνω μου - όχι να βάζω το χέρι στο δείκτη της ζυγαριάς, προσπαθώντας να δείξω πως ζυγίζω λιγότερο, ούτε να υποθέτω καταστάσεις, αλλά να κοιτάζω την κατάσταση που έχω μπροστά μου. Να ταξιδεύω στο μοναδικό μονοπάτι που μπορώ, στο οποίο καμία δύναμη δεν μπορεί να μου αντισταθεί. Δε με ικανοποιεί διόλου να ξεκινώ να χτίζω μια καμάρα πριν βάλω γερά θεμέλια. Ας σταματήσουμε πια τα παιδικά παιχνίδια πάνω στο λεπτό πάγο. Παντού υπάρχει στέρεος πυθμένας. * Daniel Webster (1782-1842): Αμερικανός γερουσιαστής από τη Μασαχουσέτη, δεινός ρήτορας. (Σ.τ.Μ.)

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

417

Διάβασα κάπου την εξής ιστορία: Ένας καβαλάρης ροοτησε ένα αγόρι αν ο βάλτος που απλωνόταν μπροστά του ειχε στέρεο βυθό. Το αγόρι του απάντησε πως είχε. Σε λίγο, όμως, το άλογο του ταξιδιώτη είχε βυθιστεί στο βάλτο ως τα λουριά της σέλας του. «Μα δε μου είπες ότι ο βυθός του βάλτου ήταν στέρεος;» ρώτησε ο καβαλάρης το αγόρι. «Κι έτσι είναι», του απάντησε εκείνο. «Απλά δεν έχεις φτάσει ακόμα οΰτε στα μισά». Έτσι συμβαίνει και με τους βάλτους και τις κινούμενες άμμους της κοινωνίας* και όποιος το γνωρίζει είναι πράγματι σοφός, σαν το αγόρι της ιστορίας. Μονάχα όσα σκεπτόμαστε, όσα λέμε ή κάνουμε σε ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις είναι καλά. Δε θα 'θελα να είμαι ένας από αυτοΰς τους ανόητους που καρφώνουν ένα καρφί σε σκέτο στόκο ή σοβά* μια τέτοια πράξη θα μου στερούσε τον ΰπνο. Δώστε μου ένα σορυρί και αφήστε με να ψάξω για το τούβλο και το ξΰλο που κρύβονται από κάτω. Ποτέ μη βασίζεστε στο στόκο. Καρφώστε το καρφί σας με δύναμη και προσοχή, έτσι που να μπορείτε να ξυπνάτε τη νύχτα και να σκέφτεστε με ικανοποίηση το έργο σας - ένα έργο για το οποίο δε θα ντρεπόσασταν να επικαλεστείτε τη Μούσα. Συν Αθηνά και χείρα κίνει. Κάθε καρφί που καρφώνετε θα πρέπει να αποτελεί άλλο ένα πριτσίνι στη μηχανή του σύμπαντος, τη δουλειά της οποίας εκτελείτε εσείς. Από την αγάπη, από το χρήμα και τη δόξα προτιμώ την αλήθεια. Κάθισα κάποτε σ' ένα τραπέζι στο οποίο τα φαγητά και τα κρασιά έρεαν σε αφθονία και όπου όλοι οι συνδαιτυμόνες συμπεριφέρονταν με δουλοπρέπεια, ενώ απουσίαζαν παντελώς η ειλικρίνεια και η αλήθεια. Έφυγα πεινασμένος από το αφιλόξενο εκείνο δείπνο. Η συντροφιά ήταν τόσο ψυχρή όσο τα παγωτά που πρόσφεραν για επιδόρπιο. Δε χρειαζόταν πάγος για να τα παγώσουν. Μου μιλούσαν για την ηλικία των κρασιών και για τη φήμη της κάθε σοδειάς, όμως εγώ είχα στο μυαλό μου ένα πιο παλιό, ή πιο νέο, και πιο καθαρό κρασί, μιας σοδειάς πολύ πιο ένδοξης, που οι οικοδεσπότες μου δεν το είχαν κι ούτε μπορούσαν να το αγοράσουν. Το ύφος, η οικία, η έκταση του οικοπέδου και η «διασκέδαση» δε μου λένε τίποτα. Πέρασα να επισκεφτώ το βασιλιά, αλλά με έβαλε και περίμενα στον

418

WALDEN ^

προθάλαμο του και συμπεριφέρθηκε σαν να μην ήταν ικανός να προσφέρει φιλοξενία. Υπήρχε ένας άνθρωπος στη γειτονιά μου που ζοΰσε μέσα στην κουφάλα ενός δέντρου. Οι τρόποι του ήταν στ' αλήθεια αντάξιοι ενός βασιλιά. Καλύτερα να είχα πάει να επισκεφτώ εκείνον. Για πόσο καιρό θα καθόμαστε άπραγοι κάτω από τα υπόστεγά μας, εξασκώντας αρετές ανώφελες και μουχλιασμένες, που την αχρηστία τους αποδεικνύει οποιαδήποτε εργασία; Είναι σαν να ξεκινά κανείς τη μέρα του με μετάνοιες, τη στιγμή που έχει προσλάβει εργάτες για να του μαζέψουν τις πατάτες από το χωράφι, και το απόγευμα να προσποιείται χριστιανική ταπεινοφροσύνη και φιλανθρωπία, με καλά υπολογισμένη καλοσύνη! Αναλογιστείτε την υπερηφάνεια της παρηκμασμένης κινέζικης αυτοκρατορίας, τον τελματωμένο εφησυχασμό και την αυταρέσκεια της ανθρωπότητας. Η γενιά μας αναπαύεται και συγχαίρει τον εαυτό της που είναι ο τελευταίος απόγονος μιας επιφανούς δυναστείας* και στη Βοστόνη, στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στη Ρώμη, με τη σκέψη στους αρχαίους προγόνους της, μιλά όλο ικανοποίηση για την πρόοδο που έχει κάνει η ίδια στην τέχνη, στην επιστήμη και στη λογοτεχνία. Ορίστε: να τα πρακτικά των φιλοσοφικών συλλόγων και οι δημόσιοι έπαινοι των Μεγάλων Ανδρών! Όπως ο καλός Αδάμ, που συλλογιέται την ίδια του την αρετή: «Ναι, έχουμε κάνει πράξεις σπουδαίες κι έχουμε τραγουδήσει τραγούδια θεϊκά, που δε θα πεθάνουν ποτέ» - όσο θα τα θυμόμαστε εμείς, συμπληρώνω εγώ. Που είναι η γνώση και οι σπουδαίοι άνδρες του πολιτισμού των Ασσυρίων, των Αιγυπτίων, των Βαβυλωνίων; Πόσο νέοι είμαστε ως φιλόσοφοι και ως εμπειριστές! Δεν υπάρχει ούτε ένας από τους αναγνώστες μου που να έχει ζήσει μια γεμάτη, ανθρώπινη ζωή. Η εποχή που διανύουμε ίσως να μην είναι παρά η άνοιξη της ζωής του ανθρώπινου γένους. Μπορεί εδώ στο Κόνκορντ να περάσαμε επτά χρόνια φαγούρας, όμως ακόμα δεν είδαμε τα δεκαεπτά χρόνια της πληγής των ακριδών. Δε γνωρίζουμε παρά μόνο τη λεπτή μεμβράνη που περιβάλλει τη σφαίρα πάνω στην οποία ζούμε. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν κατέβηκαν ποτέ τους

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

419

δυο μέτρα κάτω από την επιφάνεια, οΰτε πήδηξαν ποτέ τους δυο μέτρα πάνω από αυτή. Δε γνωρίζουμε που βρισκόμαστε. Εκτός αυτοΰ, σχεδόν τη μισή μας ζωή την περνάμε σε ΰπνο βαθΰ. Και παρ' όλα αυτά θεωρούμε τους εαυτούς μας σοφούς και είμαστε μάστορες στην επιφανειακή τάξη. Πόσο βαθιοί στοχαστές, πόσο φιλόδοξα πνεύματα είμαστε στ' αλήθεια! Καθώς στέκομαι και παρατηρώ το έντομο που σέρνεται ανάμεσα στις πευκοβελόνες του δάσους, πασχίζοντας να μου κρυςττει, καθώς αναρωτιέμαι γιατί κάνει άραγε τόσο ταπεινές σκέψεις και προσπαθεί να κρύψει το κεφάλι του από μένα, που θα μπορούσα στο κάτω κάτω να είμαι ευεργέτης του, κάποιος που θα πρόσφερε στη φυλή του μια σπουδαία πληροφορία, μου έρχεται στο νου ο μεγαλύτερος Ευεργέτης, η Διάνοια που στέκεται πάνω από εμένα, το ανθρώπινο έντομο. Υπάρχει στον κόσμο μια διηνεκής εισροή νέων πραγμάτων, κι όμως εμείς εξακολουθούμε να ανεχόμαστε την πιο απίστευτη πλήξη και τη ρουτίνα. Δε χρειάζεται παρά να σας θυμίσω το είδος των κηρυγμάτων τα οποία κάθεται κι ακούει ο κόσμος στις πιο πεφωτισμένες χώρες. Περιέχουν λέξεις όπως «αγαλλίαση» και «θλίψη», που όμως δεν είναι παρά οι προσταγές των ψαλμών, τους οποίους τραγουδάμε με τις απωθητικές, ένρινες φωνές μας, ενώ μέσα μας εξακολουθούμε να πιστεύουμε στο κοινότοπο και το ποταπό. Νομίζουμε πως φτάνει μονάχα να αλλάζουμε τα ρούχα μας. Λένε πως η βρετανική αυτοκρατορία είναι τεράστια και σεβαστή και ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν πρώτη παγκόσμια δύναμη. Δεν πιστεύουμε ότι πίσω από κάθε άνθρωπο βρίσκεται μια παλίρροια και μια άμπωτη που μπορεί να παρασύρει τη βρετανική αυτοκρατορία σαν ξυλαράκι, φτάνει να το βάλει στο μυαλό του. Ποιος ξέρει τι είδους πληγή του Φαραώ θα αναδυθεί στη συνέχεια από τη γη; Η διακυβέρνηση του δικού μου κόσμου δε διαμορφώθηκε σε συζητήσεις με κρασί μετά το δείπνο, όπως έγινε με την κυβέρνηση της Βρετανίας. Η ζωή μέσα μας μοιάζει με το νερό του ποταμού. Μπορεί φέτος να φουσκώσει περισσότερο από κάθε άλλη φορά και να πλημμυρίσει τα ξεραμένα από τον ήλιο υψίπεδα* μπορεί αυτή να είναι η πολυ-

420

WALDEN ^

ταραχή χρονιά μας, η χρονιά εκείνη που θα πνίξει όλους μας τους νεροπόντικες. Εδώ που κατοικούμε δεν ήταν πάντα στεριά. Πέρα μακριά, στην ενδοχώρα, διακρίνω τις ξέρες που έγλειφε παλιά το ρέμα, πριν αρχίσει η επιστήμη να καταγράφει τις πλημμύρες του. Ποιος δεν έχει ακούσει εκείνη την ιστορία που έκανε κάποτε το γύρο όλης της Νέας Αγγλίας, για ένα δυνατό και όμορφο σκαθάρι που βγήκε από το ξερό ξΰλο ενός παλιού τραπεζίου από μηλιά, το οποίο στεκόταν στην κουζίνα ενός αγρότη για εξήντα ολόκληρα χρόνια, πρώτα στο Κονέκτικατ κι έπειτα στη Μασαχουσέτη; Το σκαθάρι λοιπόν εκείνο βγήκε από ένα αυγό που είχε εναποθέσει ο γονιός του ακόμα πιο πολλά χρόνια πριν, όταν το ξΰλο ήταν ακόμα ζωντανό δέντρο, όπως φάνηκε από το μέτρημα των κύκλων που σχημάτιζε ο κορμός του δέντρου. Αρκετές εβδομάδες πριν κάνει την εμφάνιση του άκουγαν το θόρυβο που έκανε καθώς ροκάνιζε το ξύλο για να βγει και το αυγό μάλλον είχε εκκολαφθεί από τη ζέστη που έβγαζε ένα σαμοβάρι που είχαν ακουμπήσει στο τραπέζι. Ποιος δεν αισθάνεται την πίστη του στην ανάσταση και στην αθανασία να δυναμώνει ακούγοντας μια τέτοια ιστορία; Ποιος ξέρει τι είδους πανέμορφο, (ρτερωτό πλάσμα - που το αυγό του βρισκόταν θαμμένο για πολλούς αιώνες κάτω από τα αναρίθμητα, ομόκεντρα στρώματα της ξύλινης, στεγνής ζωής της κοινωνίας, τοποθετημένο πριν από πολλά χρόνια ανάμεσα στο φλοιό και στον πυρήνα του νεαρού, πράσινου δέντρου, ενός δέντρου το οποίο σταδιακά μετατράπηκε σε εικόνα και ομοίωση του ίδιου του του τάφου, ένα πλάσμα που το θόρυβο που κάνουν τα σαγόνια του καθώς ροκανίζουν το ξύλο τον ακούει εδώ και χρόνια η έκπληκτη ανθρώπινη οικογένεια, καθισμένη στο γιορτινό της τραπέζι - μπορεί να ξεπηδήσει σε ανύποπτο χρόνο από το πιο παρακατιανό έπιπλο, από το πιο άχρηστο απολειφάδι της ανθρώπινης κοινωνίας, για να απολαύσει επιτέλους την καλοκαιρινή ζωή του; Δεν ισχυρίζομαι ότι ο Τζον και ο Τζόναθαν* θα τα συνειδητοποι* Θεατρικοί χαρακτήρες της εποχής, προσωποποιήσεις της Αγγλίας και της Αμερικής, αντίστοιχα. (Σ.τ.Μ.)

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

421

ήσουν όλα αυτά* είναι τέτοιος ο χαρακτήρας της κάθε αυριανής ημέρας, ώστε το πέρασμα του χρόνου από μόνο του δε ψϊάνει για να ξημερώσει. Το φως που μας τυφλώνει είναι για μας όμοιο με σκοτάδι. Η μόνη μέρα που ξημερώνει είναι εκείνη που μας βρίσκει ξύπνιους. Η αυγή έχει και συνέχεια. Ο ήλιος δεν είναι παρά ένα άστρο του πρωινού.

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

CAVELL, S T A N L E Y , The Senses of Walden (Oi αισθήσεις του Ουόλντεν) University of Chicago Press, Σικάγο, 1992. H A R D I N G , W A L T E R , The VaHomm

Walden

(Σχολιασμένη έκδοση του

Ουόλντεν), Washington Square Press, Ν έ α Υόρκη, 1963. K A Z I N A L F R E D , An American

Procession:

The Major American

Writers

from 1830-1930 - The Crucial Century f M i a αμερικανική πομπή: Οι μείζ ο ν ε ς Αμερικανοί συγγραφείς α π ό το 1830 έως το 1930 - Ο κρίσιμος αιώνας), Alfred Α. Knopf, Ν έ α Υόρκη, 1984. L E B E A U X , R I C H A R D , Young Man Thoreau ( Ο ν ε α ρ ό ς Θορώ), University of Massachusetts Press, Αμχερστ, 1977. M A T H I E S S E N , P.O., American

Renaissance

(Αμερικανική αναγέννηση),

Oxford University Press, Ν έ α Υόρκη, 1941. OATES, J O Y C E CAROL, «Against Nature» (Ενάντια στη φυση) στο On Nature: Nature, Landscape,

and Natural History (Περί ορυσεως: Φυση, το-

πίο και φυσική ιστορία), επιμ. Daniel Halpern, North Point Press, Σαν Φρανσίσκο, 1987. S H A N L E Y , J. L Y N D O N , The Making of Walden ( H δημιουργία του Ουόλντεν), University of Chicago Press, Σικάγο, 1966. T H O R E A U , H E N R Y D A V I D , The Illustrated

Walden (To εικονογραφημέ-

ν ο Ουόλντεν), επιμ. J. Lyndon Stanley, Princeton University Press, Πρίνστον, 1973. T H O R E A U , H E N R Y D A V I D , The Journal of Henry David

Thoreau

(Τα

ημερολόγια του Χ έ ν ρ ι Ντέιβιντ Θορώ) (14 τόμοι), Houghton Mifflin, Βοστόνη, 1949.

424

WALDEN ^

T H O R E A U , H E N R Y D A V I D , The Wntings of Henry D. Thoreau:

Walden

(Τα γραπτά του Χένρι Ντ. Θορώ: Ουόλντεν) επιμ. J. Lyndon Stanley, Princeton University Press, Πρίνοπον, 1971. WHITE, E.B. «Α Slight Sound at Evening» ( Έ ν α ς ανεπαίσθητος βραδινός ήχος) στο Essays of E.B. White (Δοκίμια του E.B. White), Harper and Row, Ν έ α Υόρκη, 1977.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

^

Χρονολογικός πίνακας

^^

Οικονομία

^^

Π ο υ έζησα και γιατί Διάβασμα

^^^

Φωνές Μοναξιά Επισκέπτες

^^^

Τ ο χωράφι με τις φασολιές

215

Τ ο χωριό

^^^

Οι λίμνες

^^^

Τ ο αγρόκτημα Μπέικερ

^^^

Οι υψηλότεροι νόμοι

^^^

Άγριοι γείτονες

^^^

Σπιτική θαλπωρή

^^^

Παλαιότεροι κάτοικοι και χειμωνιάτικοι επισκέπτες

331

Τ α ζώα του χειμώνα

349

Η λίμνη το χειμώνα

^^^

Άνοιξη

^^^

Κατακλείδα

404

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

423

TO ΒΙΒΛΙΟ TOY HENRY D. THOREAU WALDEN ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ & ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΙΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΚΕΔΡΟΣ» ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ 1.500 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΙΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

ΒΥΡΩΝΟΣ 9, ΔΑΦΝΗ, ΤΗΛ. 210-97.51.207 ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 2007 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ «ΚΕΔΡΟΣ» Γ. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 3, ΑΘΗΝΑ 106 78 ΤΗΛ. 210-38.02.007-210-38.09.712 FAX: 210-33.02.655

2η ΕΚΔΟΣΗ - 1.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 2007