Vodoprivreda i Hidrotehnicki Sistemi

GTZ - NJEMAČKA ORGANIZACIJA ZA TEHNIČKU SARADNJU VLADA REPUBLIKE CRNE GORE UNIVERZITET CRNE GORE

PROJEKAT SS-AE SEKTORSKE STUDIJE – ANALIZE I EKSPERTIZE (SS-AE) ZA POTREBE PROSTORNOG PLANA REPUBLIKE CRNE GORE (PPR)

SEKTORSKA STUDIJA (SS-AE) 4.4

VODOPRIVREDA I HIDROTEHNIČKI SISTEMI

_________________________________________________________________________ Podgorica, april 2005.godine

NARUČILAC:

Vlada Republike Crne Gore Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja prostora,

INVESTITOR:

GTZ – Njemačka organizacija za tehničku saradnju

KONSULTANTSKE ORGANIZACIJE:

Univerzitet Crne Gore i Republički zavod za urbanizam i projektovanje

BROJ UGOVORA:

Projekat 5031-Eg/Fu

VRSTA PROJEKTA:

Konsultantske usluge

PROJEKAT:

Sektorske studije - analiza i ekspertiza (SS-AE) za potrebe izrade Prostornog plana Republike (PPR)

PODPROJEKAT:

Sektorska studija (SS-AE) HIDROTEHNIČKI SISTEMI

4.4

–

VODOPRIVREDA

KLJUČNI EKSPERT STUDIJE Prof. dr Aleksandar Ćorović GLAVNI EKSPERT PROJEKTA Prof. Božidar S. Pavićević RUKOVODILAC PROJEKTA, Prof. dr Radenko Pejović REPUBLIČKI ZAVOD ZA URBANIZAM I PROJEKTOVANJE DIREKTOR, Svetlana Jovanović

UNIVERZITET CRNE GORE REKTOR, Prof. dr Ljubiša Stanković

I

SPISAK UČESNIKA U IZRADI STUDIJE (SS-AE) 4.4

RUKOVODILAC IZRADE STUDIJE Prof. dr Aleksandar ]orovi}

KLJU^NI EKSPERT Prof. dr Aleksandar Ćorović

RADNI TIM Prof. dr Aleksandar Ćorović Prof. dr Ratomir Živaljević Doc. dr Goran Sekulić

SARADNICI Ivana Ćipranić, dipl.ing.građ.

RUKOVODILAC PROJEKTA Prof. dr Radenko Pejović

SADRŽAJ SEKTORSKE STUDIJE (SS-AE) 4.4. UVOD……………………………………………………………………………1 1. KORIŠĆENJE VODA……………………………………………………….2 1.1. KORIŠĆENJE POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA………………………….2 1.1.1. Snabdijevanje vodom stanovništva i industrije…………………………………2 1.1.2. Korišćenje vodnih snaga………………………………………………………….11 1.1.3. Navodnjavanje zemljišta ………………………………………………………...37 1.1.4. Ribogojstvo………………………………………………………………………..41 1.1.5. Plovidba na rječnim tokovima i jezerima………………………………………43 1.1.6. Korišćenje voda za turizam, rekreaciju, sport i sportski ribolov……………...44 1.2.

KORIŠĆENJE MORA………………………………………………………………46

1.2.1. Pomorska plovidba (luke i marine)………………………………………………46 1.2.2. Ribarstvo i razvoj marikultura………………………………………………….55 1.2.3. Morske plaže……………………………………………………………………….58

2. ZAŠTITA OD VODA……………………………………………………….75 2.1. ODBRANA OD POPLAVA (REGULACIJE VODNIH TOKOVA)…………………75 2.2. UREĐENJE BUJICA I ZAŠTITA OD EROZIJE……………………………………..78 2.3. ODVODNJAVANJE ZEMLJIŠTA……………………………………………………..80

3. ZAŠTITA VODA…………………………………………………………….84 3.1. IZVORI ZAGAĐIVANJA POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA………………...84 3.2. KATEGORIZACIJA POVRŠINSKIH VODA NA KOPNU I VODA OBALNOG MORA……………………………………………………………………….85 3.3. STANJE KVALITETA POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA…………………….85 3.3.1. Površinske vode ……………………………………………………………………85 3.3.2. Vode obalnog mora…………………………………………………………………86 3.3.3. Podzemne vode……………………………………………………………………...87

3.4. SADAŠNJE STANJE ODVOĐENJA, TRETMANA I DISPOZICIJE OTPADNIH I ATMOSFERSKIH VODA …………………………..87 3.4.1. Naselja………………………………………………………………………………87 3.4.2. Industrije……………………………………………………………………………89 3.5. PLANIRANI RAZVOJ U OBLASTI ZAŠTITA VODA……………………………….89 3.5.1. Principi integralne zaštite površinskih i podzemnih voda……………………….89 3.5.2. Kontrola imisije: ciljevi i norme kvaliteta ..............................................................89 3.5.3. Kontrola emisija: kriterijumi kvaliteta efluenta....................................................90 3.5.4. Tehnološke mjere zaštite u skladu sa utvrđenim kriterijumima...........................90 3.5.5. Kanalisanje otpadnih voda naselja...........................................................................92 3.5.6. Kanalisanje atmosferskih voda sa urbanih prostora..............................................93 3.5.7. Mjere zaštite od industrijskih otpadnih voda..........................................................93 3.6. ZAŠTITA IZVORIŠTA VODA ZA PIĆE OD ZAGAĐIVANJA……………………..94

4. MEĐUNARODNI I MEĐUREPUBLIČKI VODOPRIVREDNI ASPEKTI…………………………………………….96 4.1. USTAVNE NADLEŽNOSTI REPUBLIKE CRNE GORE I DRŽAVNE ZAJEDNICE SRBIJA I CRNA GORA U OBLASTI MEĐUNARODNIH ODNOSA…………………………………….…96 4.2. VAŽNE MULTILATERALNE KONVENCIJE I BILATERALNI SPORAZUMI……………………………………………….…….97

5. CILJEVI I SMJERNICE RAZVOJA VODOPRIVREDE U CRNOJ GORI……………………………………….99

TABELARNI PRILOZI……………………….………………………………….101 GRAFIČKI PRILOZI……………………….…………………………………...106

UVOD Prilikom donošenja novog Prostornog plana neophodno je u njega inkorporirati rješenja, predviđena Vodoprivrednom osnovom Republike Crne Gore, kao i nekih drugih planskih dokumenata, usvojenih na nivou Republike i opština u periodu od usvajanja Vodoprivredne osnove Republike Crne Gore do danas, sve radi toga da bi se obezbijedilo da sve vodoprivredne oblasti (korišćenje voda, zaštita voda i zaštita od voda) nađu svoje skladno mjesto u budućem ustrojstvu Crne Gore i budu pokretač njenog razvoja, kao i jedan od zaloga ostvarivanja njenog ustavnog opredeljenja - ekološke države. U tom smislu je i urađena ova studija, koja je u sažetom obliku objedinila osnovne postavke Vodoprivredne osnove i drugih aktuelnih relevantnih dokumenata iz predmetne oblasti. Osnovno polazište pri tome je da se adekvatnim mjerama mora obezbijediti integralno kompleksno i jedinstveno korišćenje vodnih resursa na teritoriji Republike Crne Gore, za vodosnabdijevanje stanovništva, kao i za podmirenje potreba ostalih korisnika voda; osigurati zaštita i unapređenje kvaliteta voda do nivoa nesmetanog korišćenja voda za predviđene namjene, zaštita i unapređenje životne sredine uopšte i poboljšanje kvaliteta življenja ljudi, očuvanje i unapređenje zaštite od poplava, erozija i bujica, kao i drugih vidova štetnog dejstva voda. U cilju ostvarivanja datih polazišta neophodno je određene prostore obezbijediti od moguće degradacije, a koji su neophodni da bi se na njima u budućnosti mogli formirati objekti neophodni za rješavanje vodoprivrednih problema, a takođe i pojedine prostore zaštititi od mogućeg zagađivanja, da bi se omogućilo korišćenje vodnih resursa koji na njima nastaju. Polazeći od strukture vodoprivrednog kompleksa, koji obuhvata sfere korišćenja voda, zaštite od voda i zaštitu voda, materija u ovoj studiji je izložena sledeći tu strukturu uz dalje diferenciranje pojedinih vodoprivrednih grana. Za svaku od oblasti i grana dati su prikaz i ocjena sadašnjeg stanja i sagledane projekcije budućeg razvoja u periodu od narednih 15 do 20 godina, odnosno orjentaciono do 2020. godine. Međunarodni aspekti od značaja za Republiku Crnu Goru prezentirani su u posebnom poglavlju sumarno za sve vodoprivredne oblasti.

1

1. KORIŠĆENJE VODA 1.1. KORIŠĆENJE POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA 1.1.1. SNABDIJEVANJE VODOM STANOVIŠTA I INDUSTRIJE POSTOJEĆE STANJE Iako je Crna Gora pripada područjima sa najvećom specifičnom količinom vode u svijetu mnogi njeni djelovi, iz različitih razloga, suočeni su sa velikim problemima obzebeđenja redovnog snabdijevanja vodom stanovništva. Prema raspoloživim podacima od ukupnog stanovništva Crne Gore oko 82% ima organizovano snabdijevanje vodom preko javnih gradskih i seoskih vodovoda, dok se oko 18% stanovništva u seoskim naseljima snabdijeva putem sopstvenih vodovoda i individualno. Relativno veliki broj – oko 44% seoskog stanovništva nema kvalitetno rješeno snabdijevanje vodom. Kod seoskih naselja u većim procentima zastupljena su sva tri načina vodosnabdijevanja (javni vodovodi, sopstveni vodovodi, individualno vodosnabdijevanje). Iako se može reći da su prilikom popisa, kod određivanja kategorija korišćenih vodovoda, činjene određene greške, više u seoskim nego u gradskim naseljima, činjenica je da se blizu 40% stanovništva u ovim naseljima snabdijeva vodom individualno. Snabdijevanje vodom gradova Vodovodni sistemi gradova uglavnom opslužuju i druga, gradska, prigradska i seoska naselja sa njihovog područja. Neki od njih se mogu tretirati i kao opštinski vodovodni sistemi, s obzirom na to da obuhvataju gotovo sva naselja na području opštine. Gradskim vodovodnim sistemima obuhvaćeno je, pored 40 gradskih, još 174 prigradskih i seoskih naselja - ukupno 214 naselja. Zbirni podaci govore da je prosječno u toku 1996. godine na svim izvorištima zahvaćeno i upućeno ka potrošačima oko 3,5 m3/s vode, od čega gravitacijom 1,3 m3/s (odnosno oko 40%), a potiskivanjem 2,2 m3/s (oko 60%). Potrošačima je isporučivano prosječno 1,7 m3/s, odnosno 48% od zahvaćenih voda, dok nerealizovane količine iznose 1,8 m3/s, odnosno prosječno 52% od zahvaćenih voda. Procentualni udio nerealizovane količine u količinama zahvaćene vode, zavisno od vodovoda, nalazi se u širokom rasponu od 36% do 80%.

R.BROJ OPSTINE

Tabela 2. Pregled vrednosti proizvedene vode i gubitaka vode vodovodnih sistema u Crnoj Gori (projekcija vodosnabijevanja Crne Gore)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

PROIZVEDENA VODA GRADSKI VODOVOD

ANDRIJEVICA BAR BERANE BIJELO POLJE BUDVA DANILOVGRAD ŽABLJAK KOLAŠIN KOTOR

UKUPNO m3/god 1.261 7.726 4.600 4.730 4.680 4.257 598 2.027 7.569

l/s 40 245 146 150 148 135 19 70 240

DOPREMANA KOLIČINA OD IZVORIŠTA (m3/god) GRAV. PUMP. 1261 4257 3.469 4600 4730 1368 3.312 788 3.469 536 62 2.207 1.262 6.307

NEREALIZOVANE KOLIČINE, % OD PROIZV. KOLIČINE

77 69 50 56 36 79 46 57 80

2

10 11 12

MOJKOVAC NIKŠIĆ PLAV GUSINJE 13 PLUŽINE 14 PLJEVLJA GRADAC 15 PODGORICA TUZI 16 ROŽAJE 17 TIVAT 18 ULCINJ 19 HERCEG NOVI 20 CETINJE RIJEKA CRNOJEVIĆA 21 ŠAVNIK UKUPNO m3/god.

630 11.258 876 780 420 4.493 66 26.183 572 3.564 2.522 5.489 11.574 3.050 160

20 357 28 25 13 142 2 830 18 113 80 174 367 97 5

630 876 780 420 2.286 33 3.564 2.066 9.461 200 160

11.258 2.207 33 26.183 572 2..522 3..423 2..113 2..850 -

40 38 44 74 40 54 40 35 60 79 50 62 65 52 54

138 109.403

4

138 41.623

67.780

40 52

Trenutna potrošnja vode u domaćinstvima u cijeloj Crnoj Gori je veoma velika i može se uporediti sa najvećim potrošačima vode u svijetu (SAD prosječno 270 l/s.d), a skoro duplo je veća od prosječne potroš nje u zapadnoj Evropi (150 l/s.d). Na osnovu potrošnje vode i broja stalnih korisnika vodovoda mogu se odrediti dvije karakteristične vrijednosti specifične potrošnje, na nivou godišnjeg prosjeka: − prema zahvaćenoj količini- nalaze u vrlo širokom rasponu od oko 250 l/kor. na dan, do preko 2000 l/kor. na dan, (prosječno oko 615 l/kor. na dan.). − prema isporučenoj (fakturisanoj) količini - od oko 150 l/kor. na dan, do oko 630 l/kor. na dan, (srednja vrijednost oko 295 l/kor. na dan.) Izvorišta vode za gradove Za potrebe gradskih vodovodnih sistema voda se obezbjeđuje sa preko 70 izvorišta. Prema tipu najviše je zahvaćenih vrela u razbijenoj karstnoj izdani, zatim zahvata u zbijenoj izdani, dok se u samo u dva vodovoda koristi voda iz površinskih akumulacija. Tabela 3. Korisnici vodovoda prema tipu izvorišta Redni broj 1. 2. 3.

TIP IZVORIŠTA Razbijena karstna izdan Zbijena izdan Površinske vode

KORISNICI VODOVODA (broj) (%) 378 000 77 72 000 15 39 000 8

Oko 44% stanovništva nalazi se u naseljima koja koriste vodu samo jednog tipa izvorišta (vode razbijene karstne ili zbijene izdani), dok se ostali nalaze u naseljima u kojima se voda obezbjeđuje sa više izvorišta, različitog tipa. Kvalitet vode izvorišta Kontrola kvaliteta voda na izvorištima ne obavlja se u potpunosti u skladu sa odredbama pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. list SRJ 42/98), ni u jednom od gradskih vodovoda. To se ogleda u načinu uzorkovanja, obimu urađenih analiza i njihovoj učestalosti. Zahvaćene vode mnogih karstnih izdani periodično se zamućuju. Zamućenja jačih intenziteta i dužeg trajanja javljaju se na vrelu Bistrice (Bijelo Polje), Breznice (Pljevlja), Oraškoj jami (Danilovgrad) i još nekim manjim izvorištima. Vodovodi taj problem rješavaju isključivanjem izvorišta iz pogona ili miješanjem u mreži te vode sa vodom drugog izvorišta. Ponekad se u tim situacijama vrši i pojačana dezinfekcija zahvaćene vode.

3

Tretman vode u gradskim sistemima Dezinfekcija vode se obavlja na skoro svim izvorištima gradskih vodovoda. Gasni hlorinatori se koriste na 39 izvorišta a hipohlorinatori na 13 izvorišta, dok se na dva izvorišta koriste kombinovano. Hlorisanje "kapanjem" se vrši na 4 izvorišta. Posebna postrojenja za prečišćavanje postoje samo za vode zahvaćene iz površinskih akumulacija (vodovodi Herceg Novog i Pljevalja) i samo u jednom slučaju vode zahvaćene iz karstne izdani (vodovod Pljevalja - izvori Zmajevac, Mandovac i Vrela). Neodržavanje mreže i sistema za hlorisanje poslednjih godina negativno se odrazilo na kvalitet vode, tako da u 2000. godini, 25% uzoraka vode nije bilo bakteriološ ki ispravno. Procenat neispravnih uzoraka vode razlikuje se u zavisnosti od regiona, s tim da je kvalitet vode u priobalnim gradovima najloš iji (tabela ). Tabela 4. Procenti uzoraka koji ne zadovoljavaju bakteriološke i hemijske standarde, 1997. i 2000. godine, u nekim gradovima u Crnoj Gori Procenti uzoraka koji ne gradovi Procenti uzoraka koji ne ispunjavaju zadovoljavaju hemijske standarde bakteriološke standarde Ulcinj Tivat Andrijevica Bar Plužine Kotor Mojkovac Kolašin Budva Berane Danilovgrad Podgorica

1997.god

2000.god

1997.god

2000.god

25 5.9 25 11.7 25.0 32.7 14.3 7.3 1.2 12.6 8.3 11.2

47.6 31.8 22.9 21.2 20.4 16.7 16.6 15.6 9.5 2.6 2.5 2.8

6.0 23.6 25.0 7.7 14.9 19.2 60.7 16.7 0.0 13.7 13.6 33.0

28.6 54.9 50.0 3.6 20.4 16.7 32.6 29.6 1.9 3.6 6.6 3.7

Problem zaslanjivanja voda na izvorištima u priobalju mora, rešava se na sličan način kao i kod voda sa povećanom mutnoćom. Pojedina izvorišta isključuju se iz pogona kada sadržaj hlorida u vodi pređe dopuštene koncentracije. U nedostatku kvalitetne vode, u pojedinim periodima godine, tolerišu se često i veće koncentracije od dopuštenih. Dovod i distribucija vode u gradskim sistemima Od ukupno 25 vodovodnih sistema, u 9 se voda do potrošača doprema isključivo gravitacijom, u 6 isključivo pumpanjem, dok su u 10 zastupljena oba načina dovoda vode. Od cijevnih materijala najzastupljenije su azbestcementne cijevi, kojih ima 38%. Cijevi od plastičnih materijala (PVC, PE) i pocinčanih čeličnih cijevi ima približno podjednako, nešto više od 20%. Znatno manje ima čeličnih i livenogvozdenih cijevi, ukupno 19%. Pumpne stanice Ukupno u svim vodovodnim sistemima instalirana je 121 pumpna stanica, od kojih se 59 nalaze na izvorištima, a 62 na dovodnim cjevovodima ili u distributivnom sistemu. U distributivnim sistemima preovlađuju hidrostanice i hidroforska postrojenja koja su najvećim dijelom malih kapaciteta. Ukupna instalisana snaga pumpnih agregata u svim pumpnim stanicama iznosi oko 16 MW.

4

Rezervoari Gradski vodovodni sistemi imaju ukupno 101 rezervoar, čija ukupna zapremina iznosi oko 75 400 m3. Prosječno to je oko 4 rezervoara u jednom sistemu, sa prosječnom zapreminom jednog rezervoara oko 750 m3. Oko 30% su rezervoari čija je zapremina manja od 100 m3. Nadzor i upravljanje u sistemima Nadzor, mjerenje, kontrola i upravljanje gradskim vodovodnim sistemima u Crnoj Gori daleko je ispod nivoa na kojem se danas nalaze savremeni vodovodi u svijetu. Snabdijevanje vodom seoskih naselja Seoska naselja se snabdijevaju vodom na više načina: organizovano, prikjučenjem na gradske vodovodne sisteme, pri čemu se neka od tih naselja tretiraju kao prigradska naselja; − putem nezavisnih sistema javnog karaktera - 14 vodovoda; − putem sopstvenih vodovoda; − individualno. Ukupno, seoskim vodovodima snabdijeva se oko 60 500 korisnika. Osnovni problem kod svih seoskih vodovoda je način na koji se njima upravlja. Postoji vrlo slaba kontrola kvaliteta voda, gotovo da nema sanitarne zaštite izvorišta, a održavanje ovih vodovoda nije adekvatno. Mnogobrojna seoska naselja u karstnim područjima snabdijevaju se vodom prikupljanjem atmosferskih voda u bistjernama. U ostalom dijelu Republike seoska naselja se snabdijevaju putem prirodnih izvora, vodotoka, lokava, bara i jezera, sniježnica ili putem vještačkih objekata - betonskih ili drvenih pojila koja se pune iz pomenutih izvorišta, ili iz vještački uređenih izvorišta: iskopanih bunara, vještačih lokava, malih akumulacija, bistjerni, itd.

−

Snabdijevanje vodom industrije Za potrebe industrije i rudarstva, uključujući i termoenergetske objekte koji koriste vodu za hlađenje, u periodu njihovog najintezivnijeg razvoja i rada (od 1978-1993. godine), koristilo se prosječno godišnje između 60 i 142 miliona m3 vode. Prosječno zahvaćena godišnja količina vode je bila oko 97 miliona m3 (oko 3,10 m3/s). Potrošnja vode za potrebe industrije iz javnih vodovoda u analiziranom periodu kretala se od 5-12 miliona m3/god, prosječno oko 9,5 miliona m3/god, a ostatak se obezbjeđivao iz sopstvenih izvora. Usled ekonomskih sankcija, odnosno smanjenog obima prozivodnje mnogih industrijskih grana ukupna količina isporučene vode se znatno smanjuje, tako da već 1996. godine iznosi oko 55 miliona m3/god, od toga oko 51 miliona m3/god. iz sopstvenih izvora. Najveći industrijski potrošači vode u Republici su proizvođači obojenih metala i crna metalurgija ("KAP", Željezara-"Nikšić" i termoelektrana "Pljevlja"), koji posjeduju sopstvene vodovode kao i sisteme za recirkulaciju vode. Ovi potrošači koriste oko 43 miliona m3/god, a procjenjuje se da se od toga recirkuliše oko 2/3 voda.

PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA Snabdijevanje stanovništva vodom za piće ima prioritet prilikom korišćenja vodnih resursa u budućnosti. Razvoj ove oblasti treba da pođe od potrebe osiguranja dovoljne količine kvalitetne vode za stanovniš tvo i industriju, s ciljem da svaki stanovnik Republike treba u doglednoj budućnosti biti opskrbljen dovoljnim količinama kvalitetne pitke vode. Posebnu pažnju treba posvetiti ulaznim veličinama i provjeri svih dosadaš njih projekata u kojima se obraduje dalji razvoj. To prvenstveno podrazumijeva prijeko potrebno medusobno usklađivanje pojedinačnih postavki iz raspoloživih projekata s mjerodavnim dokumentima prostornog uređenja. Kroz kompletnu prostorno plansku dokumentaciji potrebno je obezbediti koncept “održivog” upravljanja vodovodnim sistemima. Osnovni zalihe vode za piće u republici nalaze se u podzemlju. Zaštita i korišćenje zaliha podzemnih voda mora se sprovoditi prema načinu njihovog akumulisanja i kvaliteta, graničnim uslovima vodonosnih

5

slojeva i pogodnostima koje pružaju u sistemu snabdijevanja. Raspoložive zalihe podzemnih voda mogu podmiriti sve tražene potrebe dugoročnog razvoja snabdijevanja vodom, s'tim da njihovo korišćenje podrazumjeva značajnije zahvate, kako radi uključivanja u vodovodne sisteme tako i radi sprovođenja potrebne zaštite. Prioriteti izgradnje novih djelova vodovodnih sistema određeni su s'ciljem što bržeg postizanja ravnomjernosti snabdijevanja vodom. Posebnim kriterijumima treba riješiti prioritete izgradnje, i istaći specifičnosti svakog regiona i pojedinačnog vodovodnog sistema i to posebno u odnosu na aspekte: − akutna ili stalno prisutna nestašica vode i racionalno upravljanje postojećim sistemom, − stepen higijensko-zdravstvene ugroženosti područja, − stepen razvijenosti područja, − ekonomičnost ulaganja u vodovodni sistem. Kriterijum racionalnog upravljanja postojećim vodovodnim sistemima mora u budućnosti podrazumijevati sledeće principe: rješenje distribucije u okviru minimuma dopuštenih gubitaka vode, svodenje potroš nje vode na stvarne potrebe a prema preporukama Evropske Unije, prihvatljiva potrošnja električne energije, uvođenje obračunavanja potrošnje na osnovu merenja, reforme cijena i podizanje stope naplate s ciljem rješavanja finansijskih problema i slično. Posebno se naglašava potreba smanjenja veoma visokog procenta gubitaka kao ključnog faktora opstanka i daljeg rada postojećih sistema u Republici. Norme potrošnje Obzirom na proklamovanu politiku prihvatanja evropskih standarda i normi, prilikom predloga budućih normi potrošnje vode vodilo se računa da su usklađene sa vrednostima koje je dala, u vidu direktiva, EU. Zadnjih nekoliko godina Evropa je bilansirala svoje potrebe u vodi na bazi realnih potreba za vodom (manje od 180 l/stan/dan, bez industrije), na bazi recirkulacije i ponovne upotrebe vode u industriji i na bazi zaštite prirodnih voda. Dosadašnja planska dokumentacija je različito tretirala ovu problematiku. Tako prema Vodoprivednoj osnovi norme potrošnje su propisane različito za Jadranski i Crnomorski slivu polazeći od pretpostavke da se u predjelima sa višom prosječnom temperaturom veća količina vode koristi za održavanje lične higijene, kupanje, zalivanje zelenih površina, kondicioniranje vazduha, i drugo. Međutim te norme su jako velike u odnosu na evropske standarde tako da se mogu smatrati praktično neprimenljivim i neostvarljivim (520 odnosno 480 l/st.dan). Master studije za vodosnabdijevanje i otpadne vode novijeg datuma nijesu prihvatile ove vrednosti kao polazne u svojim analizama već su usvajane vrijednosti prema preporukama EU, koja je uglavnom i finansirala izradu ovih studija. Realno je očekivati da se norma potrošnje vode u relativno bliskoj budućnosti smanji drastično ako se ispuni uslov da svi potrošači vode plaćaju realne troškove snabdijevanja, što će ih podstaći da racionalno i namjenski troše vodu. Na osnovu presjeka njihovih preporuka i korišćenih vrijednosti kao buduća vrijednost ne bi trebala da pređe 180 l/st.dan (potrošnja u domaćinstvima + ostalo). Potrebe za vodom Prema raspoloživoj planskoj dokumentaciji planirano je da do 2021. godine svo gradsko i prigradsko stanovništvo bude priključeno na javne vodovodne sisteme. VOCG je na osnovu prognoziranog broja stanovnika, usvojenih normi potrošnje i procenta priključenosti odredila ukupne potrebe stanovništva za vodom za navedene periode. Kako je već istaknuto usvojene norme potrošnje koje su su korišćene u VOCG su dosta veće od kasnije predloženih i može se reći trenutno akutelnijih za prognoze. Pored toga količine predviđene u VOCG su uvećane za dodatnih 20 % u cilju rezervacije prostora za određene vodoprivredne oblasti i grane. Ako se usvoje predložene, redukovane vrijednosti normi potrošnje (180 l/st.dan) i aktuelna projekcija demografskog razvoja koja se radi za potrebe ove studije, dobijene potrebe za vodom pokazuju se znatno manjim i u nekim naseljima sa tendencijom pada za duži period, tako da se ukupna količina vode smanji skoro na jednu četvrtinu od vrednosti iz VOCG.

6

Tabela 2.Potrebe za visokokvalitetnom vodom (106 m3/god.) Opština

VOCG

VOCG – 20%

Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Budva Danilovgrad Žabljak Kolašin Kotor Mojkovac Nikšić Plav Plužine Pljevlja Podgorica Rožaje Tivat Ulcinj Herceg Novi Cetinje Šavnik Crna Gora

2011. 1,2 13,0 7,6 11,6 7,2 3,0 1,1 1,9 7,1 2,5 18,0 4,5 0,9 6,6 44,1 5,6 4,6 10,3 10,0 4,0 0,6 165,5

2011. 0.96 10.4 6.08 9.28 5.76 2.4 0.88 1.52 5.68 2.0 14.4 3.6 0.72 5.28 35.28 4.48 3.68 8.24 8.0 3.2 0.48 132.4

2021. 1,5 17,3 9,4 15,4 9,8 3,7 1,1 2,2 8,5 2,6 21,3 5,6 1,0 7,1 56,7 7,6 6,0 13,2 13,2 4,4 0,7 208,3

2021. 1.20 13.84 7.52 12.32 7.84 2.96 0.88 1.76 6.8 2.08 17.04 4.48 0.8 5.68 45.36 6.08 4.8 10.56 10.56 3.52 0.56 166.64

Demografske projekcije – predložene EU norme 2011. 2021. 0.14 0.09 3.48 4.16 2.33 1.92 3.30 2.64 1.33 1.58 0.76 0.54 0.18 0.09 0.14 0.25 1.24 1.08 0.39 0.21 5.53 5.47 1.09 0.60 0.13 0.07 2.31 1.93 15.13 17.44 1.98 1.98 1.16 1.42 1.80 2.00 2.45 3.09 0.66 0.49 0.09 0.07 45.92 47.20

Čak ako se i oduzmu vrednosti od 20 %, koje su predviđene kao rezerva, još uvjek je drastična razlika u planiranim količinama u odnosu podaci VOCG – predložene EU norme potrošnje sa aktuelnom demografskom projekcijom. Iz svega navedenog može se zaključiti da velike pokazane razlike u iskazanim budućim potrebama za vodoma za naselja u Crnoj Gori iziskuju jednu posebnu detaljnu analizu. Prije svega, potrebno je prvo provjeriti date demografske projekcije i sve faktore koji ih prate a zatim i mogućnost i brzinu ostvarivanja predloženih nižih normi potrošnje vode u svim crnogorskim opštinama. Moguća alternative snabdijevanja vodom crnogorskih gradova Perspektive snabdijevanja vodom u budućem periodu za sve opštine daju se prije svega na osnovu potreba i raspoloživih izvorišta voda, sa alternativama gdje je to bilo moguće. Naravno, pretpostavka je da se postojeća izvorišta zadržavaju u sistemu, uz neophodnu popravku kvaliteta voda gdje god je to potrebno. Pojedine opštine u perpsektivi postaju djelovi regionalnih sistema, čije začetke imamo kao što je primorski regionalni sistem koji treba da obuhvati sve opštine u Primorskom regionu. Treba naglasiti da je za primorski regionalni sistem neoohodno izvesti dopunska ispitivanja i analize mogućih rješenja konačnog izbora osnovnog izvorišta (u basenu Skadarskog jezera). Sva izvedena i dosada projektovana rješenja transporta, akumulisanja i distribucije voda do krajnjih korisnika bi se uklopila u tehničko rješenje zahvata i tretmana vode.Važno je istaći da se tokom izrade ove studije uporedo radi Master studija za snabdijevanje vodom primorskog regiona, koja bi trebala da predloži konačni koncept rešenja snabdijevanja. Obrađivač studije predlaže da se sačeka njen završetak i da se tamo predložena i usvojena rješenja unesu u Prostorni Plan, što njihova dinamika izrade omogućava.

7

Tabela 1.Perspektive i orentacija snabdijevanja vodom opština u Crnoj Gori OPŠTINA Andrijevica Bar

2011. 2021. PV (Krkori) PV (Krkori) PV (Brca, Kajnak, Velje oko, Orahovsko PV (Brca, Kajnak, Velje oko, Orahovsko polje), polje), RVS (Karuč, Zetska ravnica) RVS (Karuč, Zetska ravnica), Skadarsko jezero- RT (Bojana)) Berane PV (Merića izvori, Dapsića vrelo, PV (Merića izvori, Dapsića vrelo, Manastirsko Manastirsko vrelo), AK (Zlorečica) vrelo), AK (Zlorečica) Bijelo Polje PV (Bistričko vrelo, vrela u zoni PV (Bistričko vrelo, vrela u zoni Bjelopoljske Bjelopoljske Bistrice) Bistrice) Budva PV (Reževića rijeka, Sjenokosi), RVS PV (Reževića rijeka, Sjenokosi), RVS (Karuč, (Karuč, Zetska ravnica) Zetska ravnica) Danilovgrad PV (Oraška jama, Slatinski izvori, Žarića PV (Oraška jama, Slatinski izvori, Žarića jama, jama, Mareza) Mareza), RVS (Zetska ravnica) Žabljak PV (Bukovičko vrelo, Crno jezero) PV (Bukovičko vrelo, Crno jezero) Kolašin PV (Mušovića vrelo), PV (Mušovića vrelo), AK (Žuti Krš) Kotor PV (Vrmac), RVS (Karuč, Zetska PV (Vrmac), RVS (Karuč, Zetska ravnica) ravnica) Mojkovac PV (Gojakovića izvori, Vrelo Štitarice) PV (Gojakovića izvori, Vrelo Štitarice) Nikšić PV (Vidrovanska vrela, karstna izdan, PV (Vidrovanska vrela, karstna izdan, Poklonička Poklonička vrela, Studenci) vrela, Studenci), AK (Trebišnjica) Plav PV (Bajrovića izvori, Alipašini izvori) PV (Bajrovića izvori, Alipašini izvori) Plužine PV (Sutulija) PV (Sutulija) Pljevlja PV (Breznica), AK (Otilovići) PV (Breznica), AK (Otilovići) Podgorica PV (Mareza, Zagorič PV (Mareza, Zagorič, Stari Aerodrom, Dinoša), Stari Aerodrom, Dinoša) RVS (Zetska ravnica) Rožaj PV (Izvorište Ibra), PV (Izvorište Ibra), AK (Ibar) Tivat

PV (Grbaljsko polje), RVS (Karuč, PV (Grbaljsko polje), RVS (Karuč, Zetska ravnica) Zetska ravnica) Ulcinj PV (Lisna Bori), PV (Lisna Bori), RVS (Karuč, Zetska ravnica, RVS (Karuč, Zetska ravnica) Skadarsko jezero- RT (Bojana)) Herceg Novi PV (Opačica i druga) PV (Opačica i druga), AK (Trebišnjica) Cetinje PV (Podgorska vrela) PV (Podgorska vrela) Šavnik PV (Šavnička glava) PV (Šavnička glava) Napomena: PV - podzemna voda, RT – rečni tok, AK - akumulacija, RVS - regionalni vodovodni sistem

Izvorišta voda i kvalitet vode za piće Za sva postojeća i potencijalna izvorišta vodosnabdijevanja, pogotovo u karstnoj sredini, potrebno je sprovesti istražne radove i utvrditi veličinu sliva sa kojih se izvorišta prihranjuju, definisati njegove fizičke karakteristike, utvrditi način korišćenja zemljišta na slivu, vlasništvo nad zemljištem i kvalitet voda na području. Izrada katastra postojećih i potencijalnih zagađivača voda i njihovo porijeklo, u svakom od slivova, je sledeći neophodni korak. Sprovođenje ovih mjera obezbediće se kroz neophodnu zakonsku regulativu i organizaciju nadležnih institucija. Prirodni kvalitet voda koje se planiraju za piće nemoguće je očuvati u željenim granicama bez preduzimanja opštih mjera zaštiti okoline, kao i posebnih mjera na zaštiti vodotoka (prečišćavanje otpadnih voda prije upuštanja u prijemnike, sprečavanje ostalih zagađenja i drugo). Distribucija vode i objekti na mreži Planirano povećanje kapaciteta objekata vodovodnih sistema mora biti praćeno sa razvojem distribucione mreže sistema. Tu se prije svega misli na povećanje nedovoljnog rezervoarskog prostora, (trenutno oko 25% ukupnog dotoka) i njegovu izgradnju tamo gdje ga uopšte nema. Posebna pažnja mora se posvetiti rezervoarima u regionalnim sistemima, koji moraju da obezbijede stabilan rad dugačkih,

8

pretežno linijskih vodovodnih sistema. Izgradnja rezervoara podrazumijeva prethodnu detaljnu analiza stanja vodovodnog sistema i njihovog mjesta u njima. Pumpne stanice u najvećem procentu zahtjevaju rekonstrukciju elektromašinske opreme i napajanja električnom energijom, kao i građevinskih objekata. Prilikom rekonstrukcije kao i izgradnje novih pumpnih stanica mora se predvidjeti fazni razvoj vodovodnih sistema i povećati obezbijeđenost rada sistema rezervnim agregatima. Razvoj infrastrukture upravljanja i nadgledanja vodovodnih sistema, uz punu primenu kompjuterizacije, neophodan je sledeći korak razvoja. Razvojem sistema za korišćenje relacijske baze podataka (RDBMS), projektovanja pomoću računara (CAD), geografskog informacionog sistema (GIS), informacijskih sistema koji sadrže i obrađuju podatke o potrošačima (CIS), informacionih sistema u laboratorijama (LIMS), daljinske kontrole rada sistema i daljinskog prikupljanja podataka (SCADA), sistema za kontrolu uređaja u posebnim objektima (LPCS) i ostalih naprednih tehnologija značajno će se povećati mogućnost efikasnijeg upravljanja vodovodnim sistema. Snabdijevanje vodom seoskih naselja Obzirom na evidentne demografske i migracione tokove u Republici očekuje se smanjivanje prosječnog broja korisnika vodovoda u seoskim naseljima. Sa druge strane, u skladu sa preporukom povećanja procenta korisnika koji se organizovano snabdijevaju vodom i standarda koji to prate, doći će do povećanja broja seoskih vodovoda. Realno je, takođe, da će doći i do porasta broja individualnih vodovoda i unapređenja kvaliteta njihovog funkcionisanja. Flaširanje vode za piće Do sada u Crnoj Gori izgrađena samo jedna fabrika za flaširanje vode i to u Bukovici kod Šavnika. Voda iz te fabrike našla je svoje tržište u Srbiji. Vlada je zaključila jos dva koncesiona ugovora, koji se odnose na flaširanje vode sa izvorišta "Ravnjak" u Bistrici kod Mojkovca i "Ropušica" kod Kolašina. Pored toga ministarstvo poljoprivrede je ponudilo koncesije, na period od 19 do 30 godina, za flaširanje pitke vode na Alipašinim izvorima kod Gusinja, Vrelu u Rožaju, Djedovom izvoru kod Kolašina i na Milojevićkim vrelima u Nikšiću Trenutno se u Crnoj Gori flaširanje prirodnih mineralnih voda vrši samo u Bijelom Polju (mineralna voda "Rada") sa kapacitetom od oko 20 000 litara dnevno, što je i daleko ispod kapaciteta izvorišta, a imajući u vidu velike mogućnosti plasmana neophodno je povećati proizvodnju ove mineralne vode. Pri eksploataciji ovih voda treba voditi računa da kvalitativne njihove karakteristike moraju biti u skladu sa Pravilnikom o kvalitetu prirodne mineralne vode ("Sl. list RCG" 45/93). Vodosnabdijevanje industrije Prognoziranje budućih potreba za vodom industrije u Republici krajnje je otežano u postojećim uslovima nemogućnosti tačne prognoze njenog daljeg razvoja. Može se očekivati da u početnom periodu obnove industrijskih kapaciteta potrošnja vode raste po sličnoj ili višoj stopi od stope rasta industrijske proizvodnje, zbog ponovnog aktiviranja postojećih kapaciteta i nedostatka sredstava za primjenu novih tehnologija i sprovođenje mjera racionalizacije potrošnje vode. Sa podizanjem nivoa ekonomskog razvoja može se očekivati zamjena tehnologija i primjena potrebnih mjera štednje vode, što će za posljedicu imati smanjenje potrošnje vode u industriji, i njeno opadanje (nalik na razvijene zemlje EU). Sve ovo mora pratiti i odgovarajuća pravna regulativa. Uvođenje standarda emisije zagađenja po jedinici proizvoda, uvođenje sistema sa recirkulacijom i druge administrativne mjere na dugi rok uticaće na smanjenje potrošnje vode u industriji. Preduzimanje navedenih mjera je od posebnog značaja zbog osnovnog ustavnog opredjeljenja da Crna Gora predstavlja ekološku državu, što treba da bude ugrađeno i u oblast potrošnje vode u industriji, što je jedan od bitnih činilaca od kojih zavisi postizanje željenog kvaliteta voda u vodotocima. Pošto se od vremena izrade Vodoprivredne osnove nijesu desile praktično nikakve promene u oblasti razvoja industrije i sve tada aktuelne dileme i pretpostavke su aktuelne i danas, to se tamo predloženi koncept i vrijednosti mogu sa punom sigurnošću prihvatiti i u ovom trenutku. Potrebe za vodom odgovaraju projektovanim kapacitetima, koji bi u isto vrijeme odgovarale oporavku industrijske proizvodnje.

9

Određeni broj industrijskih potrošača koji nemaju mogućnost da se snabdijevaju vodom iz nezavisnih izvora snabdijevaće se iz gradskih vodovodnih sistema i njihove potrebe su date u tom dijelu. Ovdje se daju potrebe industrijskih potrošača koji će se snabdijevati vodom iz nezavisnih izvorišta. Naravno izvorišta moraju biti jedan od elemenata izbora industrijskih zona tako da njihove lokacije budu ekonomski i ekološki pogodne za zahvatanje potrebnih količina voda i njihovo kasnije ispuštanje u recipijente. Tabela 4. Potrebe za industrijskom tehnološkom vodom (106 m3/god.) Opština

2011.

2021.

Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Budva Danilovgrad Žabljak Kolašin Kotor Mojkovac Nikšić Plav Plužine Pljevlja Podgorica Rožaje Tivat Ulcinj Herceg Novi Cetinje Šavnik Crna Gora

0,6 1,6 2,5 1,3 0,0 3,2 0,0 0,6 0,0 0,9 20,5 1,1 0,3 18,9 15,8 0,9 0,0 1,9 0,0 0,0 0,5 70,6

1,3 3,0 4,2 3,0 0,0 4,4 0,0 1,5 0,0 1,6 28,0 1,9 0,6 24,0 21,0 1,2 0,0 2,4 0,0 0,0 0,8 98,9

Prilikom opredjeljenja izvorišta voda za zadovoljavanje datih potreba za vodom osnovno opredjeljenje bilo je da se u Sjevernom i Središnjem regionu voda zahvata iz uglavnom iz rječnih tokova ili akumulacija, dok se u Primorskom regionu, zbog specifičnosti hidrografije, za industrijske potrošače mora koristiti voda iz vodovodnih sistema. U tabeli 5. prikazana su izvorišta voda opredijeljena za snabdijevanje vodom krupnijih industrijskih potrošača. Tabela 5. Potencijalna izvorišta vode za industrije za pojedine gradove Opština Izvorište Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Danilovgrad Kolašin Mojkovac Nikšić Plav Plužine Pljevlja Podgorica Rožaj Ulcinj Šavnik

Lim Bojana, Skadarsko jezero Lim Lim Zeta Tara Tara AK (Liverovići), Zeta, PV Lim Piva AK (Otilovići) Morača, PV Ibar Bojana, Skadarsko jezero Komarnica

10

1.1.2. ENERGIJA VODNIH SNAGA

Na teritoriji Crne Gore sa veličinom kopnenog dijela površine od 13 812 km2, formira se nekoliko značajnih vodotoka koji otiču u dva pravca: prema Crnom moru i prema Jadranskom moru. Ukupna površina crnomorskog dijela sliva iznosi oko 7545 km2. Sa njega, preko rijeke Zapadne Morave otiče rijeka Ibar, dok u pravcu rijeke Drine otiču rijeke Lim i Ćehotina, zatim Tara i Piva. Ukupna površina dijela Jadranskog sliva iznosi oko 6267 km2. Prema Jadranskom moru otiče rijeka Morača sa svojim pritokama Zetom i Cijevnom, kao i Rijeka Crnojevića i Orahovštica. Sva tri vodotoka se zapravo ulivaju u Skadarsko jezero, a odatle rijekom Bojanom teču prema Jadranskom moru. Pored rijeke Bojane u Jadransko more se uliva još nekoliko bujičnih tokova, na kojima nema stalnog osmatranja i mjerenja parametara hidrološkog režima. Polazi se od činjenice, da je hidroenergetski potencijal po parametru proticaja (Q) u direktnoj zavisnosti od ukupnog vodnog potencijala. Na osnovu dosadšnje hidrološke izučenosti mreže površinskih vodotoka, konstatuje se vrlo izražena vodnost vodotoka u odnosu na relativno malu površinu teritorije CG. Izražena vodnost površinskih vodotoka rezultira raspoloživost respektivnog vodnog potencijala, koji se može transformisati u hidroenergetski potencajal. U tom smislu, na osnovu urađenog hidrološkog bilansa površinskih vodotoka u vodoprivrednoj osnovi Crne Gore (dok. VOCG, 2001) potvrđuje se konstatacija o izraženoj vodnosti površinskih vodotoka i raspoloživosti ukupnog vodnog potencijaal na teritoriji Crne Gore. Gledano po slivovima, ukupna zapremina oticaja sa Jadranskog sliva iznosi 11.814 x109m3 (unutrašnje vode 11.353x109m3), a sa Crnomorskog sliva ukupna zapremina oticaja je 7.85x109m3 (unutrašnje vode 7.401x109m3). Ukupna količina vode od padavina i tranzitnih voda sa teritorije Crne Gore je oko 26x109m3, od čega isparava oko 6.32 x109m3. Iz čega dalje slijedi ukupan oticaj sa teritorije Crne Gore u zapreminskom iznosu od 19.7 x109m3, dok je od unutrašnjih voda u iznosu od 18.75 x109m3 ili 595 m3/sec. Vrijednost Vp čini oticaj vodotoka Crnomorskog sliva + oticaj u Jadranskom slivu za vodotoke: Morača, Zeta i Cijevna+ostalo. Sa druge strane, ukupni vodni potencijal (Vp) ili postojeća voda kao fizička kategorija je determinisana matričnom trojkom tj.lokacijom (L), količinom (Q) i kvalitetom (K): V p = {L , Q , K } .Uvažavajući predhodni stav,

Vp.god.(miliona m3

procijenjena zapreminska vrijednost postojeće vode Vp=18.75 x109m3 ili ukupni vodni potencijal, smatra se samo kao fizička kategorija, ali ne i vodni resurs (Vr). Naime, samo uz postajanje uslova za korišćenje (Uk), Vp se se može transformisati u parcijalni potencijal. Sa druge strane, ukupan Vp se umanjuje zbog različitih fizičkih gubitaka vode. Gubici su uglavnom zbog geoloških i hidrogeoloških odlika terena, zatim vode koje padnu direktno na površinu Skadarskog jezera, oticaj sa neposrednog sliva S.Jezera ka Jadranskom moru, vodoprivrednih zahtjeva, oticaj u vidu izvora i vrela i drugih nedefinisanih gubitaka vode . U tom kontekstu , zapreminska vrijednost postojeće vode (Vp=18.75 x109m3) umanjuje se za procijenjenu veličinu tih gubitaka na iznos : Vps= 13.3 x109 m3. (Slika-1). 20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0

18754 13342.1

5105 188 Ibar

1910

Lim

538 Ćehotina

2450

Tara

2292

Piva

22

782.1

Ostalo

Moraca sa Cijevna Ostal o Zetom VODOTOCI

NAPOMENA : Vrijednost Vp za HE-kori{} enje dobijena je umanjenjem ukupnog Vp za zapreminski dio oticaja koji pripada prostoru Skadarskog Jezera, podzemnom oticaju (prete` no) ka Boki, Trebi{njici (indirektne procjene na oko 0.75x mi lijardi m3/god), Budvi i Ulcinju.

55 Ukupan Ukupno Vp za HE- oticaj koriscenje

Slika1. Pregled ukupnog Vodnog potencijala po vodotocima i sumarno za HE-korišćenje Usvojena vrijednost Vps je ukupni vodni potencijal , koji se uz postajanje uslova za korišćenje (Uk), može transformisati u parcijalni HE potencijal. Zapreminska vrijednost Vps rezultira sekundni protok u iznosu od Q=423m3/s, ili 71.1% od unutrašnjih površinskih voda Crne Gore. Vrijednost Vps i čini oticaj u slivu

11

vodotoka Crnomorskog sliva + oticaj u Jadranskom slivu za vodotoke Moraču i Zetu sa pritokama, bez zapreminskog dijela oticaja ka Boki Kotorskoj, Trebišnjici , Ulcinju i Budvi (5.41 x109 m3). 1.1.2-1 HIDROENERGETSKI POTENCIJAL 1.1.2-1.1. Teorijski hidroenergetski potencijal glavnih vodotoka Parcijalni energetski potencijali se mogu sračunati za svaku varijantu korišćenja ukupnog potencijala vodnog potencijala sliva. U tom kontekstu, kao prvi korak u hidroenergetskom projektovanju je procjena hidroenergetskih potencijala nekog vodotoka, sliva ili neke određene teritorije. Svaki profil jednog vodotoka definisan je visinskom kotom (bruto padom) H i srednjim višegodišnjim protokom Q (m 3 /s) . To omogućava da se napravi Q-H dijagram za neki potez omeđen između dva profila, tada je prosječna snaga između dva razmatrana profila definisana relacijom: Pt (1 ÷ 2 ) = 9,81 ⋅ Q ⋅ H . Godišnji teorijski hidropotencijal vodotoka (udaljem tekstu Et i/ili puni naziv) definisan je relacijom : E t = 8760 N (kWh). Prema najnovijoj vodoprivrednoj osnovi Crne Gore u formi linijskog potencijala, sa korakom od 5km duž 9 vodotoka sračunat je prosječni teorijski hidroenergetski potencijala (slika.2, i grafički prilog:HEP1)

10000 8000

Et(GWh)

12000

9846 283 Cijevna

UKUPNO:

452 Mala rijeka

2007 Zeta

118

1469 Mora~a do Zete

V odotoci

Ibar

1438 Lim

463

2255

]ehotina

0

Tara

2000

Piva

4000

1361

6000

Slka 2. Pregled teorijskog potencijala glavnih vodotoka u Crnoj Gori 1.1.2-1.2. Tehnički iskoristivi hidroenergetski potencijal glavnih vodotoka Tehnički iskoristivi potencijal (u daljem tekstu : Eti i/ili puni naziv) predstavlja onaj dio hidroenergetskog potencijala za koji je odgovarajućom tehničkom dokumentacijom utvrđeno da se može tehnički realizovati. Za određivanje tog potencijala potrebno je da su zadovoljeni uslovi: ° da je stepen istražne i projektne dokumentacije takav, da omogućava pouzdano zaključivanje da su razmatrani objekti hidroelektrana tehnički ostvarljivi. ° da su postrojenja energetski izvučena do nivoa kada se može pouzdano odrediti prosječna moguća godišnja proizvodnja.

12

Generalno, u sadašnjem vremenu tehnološkog napredka, moguće tehnički izvesti najsloženije hidroenergetske sisteme. Međutim, suština je u postajanju uslova za korišćenje hidroenergetski potencijala kao parcijalnog energetskog vida ukupnog vodnog potencijala. Tehnički raspoloživi potencijal jednak hidropotencijalu rijeke, umanjenom za gubitke, koji se za današnji stepen razvoja, mogu uzeti generalno da iznose oko 13%, pa se tehnički iskoristiva snaga izražava relacijom : Pti=8,5 x Qp x Hn (kW), gdje je: Qp - prosječan višegodišnji protok raspoloživ za proizvodnju energije (m3/s), Hn- neto pad postrojenja u (m). Odgovarajuća energija u toku godine je : Eti=8760 Nti (GWh) Prema dosadašnjem stepenu istražne i projektne dokumentacije, tehničko iskoristivi potencij (Eti) iskazaće se u odnosu na dvije varijante korišćenja hidroenergetski potencijala. Varijanta-1 egzistira u mnogobrojnim razvojnim programima planovima i projektnoj dokumentaciji HE-objekata Elektroprivrivrede Crne Gore, koja sada upravlja ukupnim elektroenergetskim sistemom Crne Gore.Varijanta-2 egzistira u najnovijoj vodoprivrednoj osnovi Crne Gore (uporedo sa varijantom-1). Varaijante 1 i 2 razmatraju korišćenje hidroenergetskog potencijala na prirodnom pravcu toka i sa prevođenjem dijela vode rijeke Tare u rijeku Moraču (Q=15.2 ili Q= 22m3/s). ( Kod varijante-1 kota uspora čeane akumulcije Andrijevo na rijeci Morači je 285mnm, a kod varijante-2 je 250mnm). Dosada je od ukpno 9846 GWh raspoloživog (teorijskog) potencijala, preko izgrađeni dvije velike hidroelektrane (HE Perućica i HE Piva ) i sedam malih hidroelektrana, realizovano oko 1665 GWh ili oko 17 % od ukupnog teorijskog hidroenergetskog potencijala.Nadalje će se prikazati preostali tehničko iskoristivi potencijal na glavnim vodotocima i pritokama, pojedinačno i ukupno, koji se može realizovati sa hidroenergetskim objektima u granicama teritorije CG i dijelom van njenih granica (slike 3,4,5,6,7,8 i 9).

3840

3284

4000

0 Komarnica

Tara

Ćehotina

Lim*

Ibar

Moraca

Gornja Zeta

Mala Rijeka

Mrtvica

VARIJANTA-1(GWh)

247

803

148

755

48

942

100

168

73

VARIJANTA-2(GWh)

247

1326

234

589

48

749

100

274

80

193

80

73

274

168

100

100

749

942 48

48

589

755

234

148

247

1000

803

2000

1326

3000

247

Eti.god(GWh)

5000

Cijevna

SUMA 3284

193

3840

(*)- Lim bez pritoka Ljuboviđe i Đuričke Rijek(njihov Eti uključen u sklopu ukupnog pritoka u slivu Lima)

Slika 3. Pregled preostalog tehničko iskoristivog potencijala duž glavnih vodotoka u prirodnom pravcu tečenja po Varijanti-1 i Varijanti-2

13

4435

4267

5000 4500 3500

Tara

Cehotina

Lim*

Ibar

Moraca

247

1420

148

755

48

1308

VARIJANTA-2 (GWh)

247

1650

230

589

48

1124

Gornja Zeta Mala rijeka 100

193

80

73

168

100

Komarnica

VARIJANTA-1 (GWh)

274

1308 230

48

0

148

247

1000 500

589

755

1500

48

2000

1650

2500

1124

3000 1420

Eti.god.(GWh)

4000

Mrtvica

168

73

274

80

Cijevna

SUMA

193

4435

4267

(*)- Lim bez pritoka Ljuboviđe i Đuričke Rijek(njihov Eti uključen u sklopu ukupnog pritoka u slivu Lima)

Slika 4. Pregled preostalog tehničkog iskoristivog potencijala ( Eti) duž glavnih vodotoka sa prevođenjem dijela vode Tare u Moraču (Q=22m3/s) po Varijanti-1 i Varijanti-2 Napomena: U odnosu na Vodoprivrednu osnovu Crne Gore, pojedinačno se prikazuje Eti za pritoke Morače : Malu Rijeku, Mrtvicu i Cijevnu kao i Eti za Gornju Zetu (prema projektu uvođenja voda G.Zete u akumulacije Krupac- Slano. Za pritoke Pive Eti, je prikazan u sklopu ukupnog Eti za prtokeu slivu

rijeke

Pive. Za rijeku Lim Eti koji se odnosi na pritoke Ljuboviđu i Đuričku Rijeku se prikazuje u sklopu ukupnog Eti pritoka u slivu rijeke Lima. Za rijeku Ćehotinu uključen je Eti=12 GWh iz planirane

mHE«

Otilovići«

prevođenje voda Tare u Moraču (Q=22m3/s)

5000 4500

u prirodnom pravcu toka

3500 3000

3840

4267

VA RIJA NTA -1

V ARIJANTA-2

V ARIJA NTA -1

VA RIJANTA-2

3284

3840

4267

4435

2000 1500 1000 500 0

E ti (GW h)

4435

2500

3284

Eti.god. (GWh)

4000

Slika 5. Sumarni prikaz preostalog tehničko iskoristivog potencijala glavnih vodotoka u prirodnom pravcu i sa prevođenjem dijela vode Tare u Moraču

1.1.2-1.3.Tehničko iskoristivi hidroenergetski potencijal pritoka izučavanih na nivou studija za izgradnju malih hidroelektrana i vodoprivredne osnove Crne Gore U daljim razmatranjima tehničko iskoristivog potencijala pritoka koristiće se podaci iz elebortau Smjernica razvoja i izgradnje malih hidroelektrana koji je urađen na osnovu tehničko-investicione dokumentaciji na nivou studija (u daljem tekstu: literatura 2 ), Vodoprivredne osnove 1 i druge verifikovane dokumentacije u vezi hidroenergetskog i višenamjenskog korišćenja pritoka glavnih vodotoka u Crnoj Gori (sl.6 i 7). Konstatuje se da Vodoprivredna osnova, izuzimajući pritoke u slivu rijeke Lima i glavne pritoke Ljuboviđu, Mrtvicu, Malu Rijeku i Cijevnu nepotpuno obuhvatila korišćenje HE potencijala pritoka. Kroz Vodoprivrednu osnovu (Varijanta-2) obuhvaćeno je 10 glavnih pritoka Lima (344 GWh).

14

Tehničko iskoristivi hidroenergetski potencijal (u daljem tekstu Eti i/ili puni naziv) pritoka izučavanih na nivou studija za izgradnju malih hidroelektrana (u daljem tekstu: mHE i/ili puni naziv) razmatran je na a osnovu pregleda energetskih i prostornih pokazatelja mHE sa pratećim objekata za izučene pritoke na nivou sudija (poglavlje : C2.1.2.2.). Za ukupno 65 mHE (umanjen je ukupan broj profila u odnosu na studije za 3mHE koje su locirane na glavnim tokovima: Otilovići na Ćehotini, Most i Gradec na Limu) instalisane ukupno instalisane snage 215.43 MW i ukupnim godišnjim Eti od 599.2 GWh. (slike 6 i 7). Konstatuje se da je u studijama najviše obrađen sliv rijeke Lima. Ukupni tehničko iskoristivi potencijal pritoka u tom slivu je 311.2 GWh ili 52% od ukupno procijenjenog Eti pritoka izučavanih na nivou studija za izgradnju malih hidroelektrana. Kroz Vodoprivrednu osnovu (Varijanta-2) razmatrane su 10 glavnih pritoka pritoka rijeke Lima. Razmatrana HE rješenja ne spadaju u kategoriju malih hidroelektrana. To su HE objkti sa instalisanim snagama reda 10 do 27 MW sa ukupnim tehničko iskoristivim potencijalom od 344 GWh. Upoređujući predhodne rezultate procjene Eti za rijeku Lim (344 GWh, odnosno 311.2 GWh) za razmatrana HE rješenja na istim pritokama a različitim lokcijama energetskih profila, može se konstatovati da su rezultati u domenima bliskih vrijednosti. Ovo tim prije, što je nivo tehničke dokumentacije nedovoljan za realniju procjenu. Izvjesno je, da je taj nivo u studijama iznad globalnog (planskog) sagledavanja HE rješenja u Vodoprivrednoj osnovi. Sa druge strane, Vodoprivredna osnova je, izuzimajući značajnije pritoke u slivu rijeke Lima i glavne pritoke Morače (Mrtvica, Mala Rijeka i Cijevna) nepotpuno obuhvatila korišćenje HE potencijaal ostalih pritoka. Sa tih aspekata, dalja analiza procjene Eti izučavanih pritoka glavnih vodotoka zasniva se prema literaturi 2 . HE rješenja na većim pritokama ne spadaju u kategoriju malih hidroelektrana, kao što su : Mala Rijeka, Cijevna i Mrtvica, to je HE potencijal za te pritoke izkazan posebno, u sklopu glavnih vodotoka (slika.4). Naravno, hidroenergetski potencijal i ostalih pritoka pokriva domen malih i velikih hidroelektrana. 1.1.2-1.4.Tehničko iskoristivi neizučavanih pritoka

hidroenergetski

potencijal

(u

daljem

tekstu

: Eti. )

Polazeći od činjenice, da u dosadašnjim razmatranjima nijesu u cjelini sagledavani HE potencijali pritoka u slivu rijeke Tare, kao i određenog broja pritoka u drugim slivovima, to je izvršena procjena raspoloživog i tehničko iskoristivog potencijala na indirektan način. U tom smislu, proračun je urađen kao proizvod površinskog neto potencijala ( ε ti ) i površine sliva određene pritoke (A km2) : E ti . = ε ti ⋅ A , gdje je: Eti. -raspoloživi prosječni godišnji HE potencijal (GWh), ε ti -specifični površinski HEpotencijala (GWh/km2). Usvojena je prosječna vreijednost specifičnog površinskog neto HE potencijala ε ti =0.36GWh/km2 . Ta vrijednost je rezultat sagledavanja neto HE potencijala koji se bazira na sagledavanju realnog iskorišćenja pada i protoka za energetsko korišćenje površinskih vodotke na teritoriji nekadašnje Jugoslavije. Usvojen vrijednost je upoređena sa vrijednošću ε ti koji se dobija kao količnik Eti pritoka Lima Vodoprivrednoj osnovi i njihove ukupnre površine sliva reda 940km2: ε ti = 344 GWh/950=0.362 GWh/km2, što je jednako usvojenoj vrijednosti. Na osnovu predhodnog, sračunat je ukupni tehničko iskoristivi potencijal dosada neizučavanih pritoka u iznosu od Eti. =358 GWh. (tabela.6 i 7).

15

Eti.god.(GWh)

2500 2000

958

1500 1000

358

S LIV O V I P RITO KA

500

599 0

Lim

Ibar

Mora~a

Zeta

] ehotina

Piva

Komarnica

Tara

SUMA

361

36

58

33

55

82

117

217

958

"E-za neizucene pritoke (procjena)"

50

36

E-za izucene pritoke na nivou studija

311

58

33

82

117

E-ukupni potencijal pritoka

55

217

358 599

Slika 6. Pregled procjene tehnički iskoristivog potencijala pritoka u slivovima glavnih vodotoka

Eti.god(GWh)

1200

958

1000 800

599.2

600

358

400 200 0

Eti.god(GWh)

Eti-Izucen na nivou studija

Eti-Neizucen (procijenjen)

UKUPNO

599.2

358

958

Et.god (GWh)

Slika 7. Sumarni prikaz procjene tehnički iskoristivog potencijala izučavanih i neizučavanih pritoka u slivovima glavnih vodotoka

1.1.2-1.5. Preostali tehničko iskoristivi hidroenergetski potencijal na glavnim vodotocima i pritokama u Crnoj Gori Na osnovu sumarnog pregleda preostalog tehničko iskoristivog hidroenergetskog potencijala (u daljem tekstu Eti i/ili puni naziv) po navedenim varijantama korišćenja u prirodnom pravcu i sa prevođenjem dijela vode Tare u (Q=22m3/s) u Moraču (slika.5) i sumarnog prikaza Eti pritoka glavnih vodotoka (slika.7), prikazan je sumarni iznos preostalog Eti glavnih vodotoka i pritoka koji se može realizovati sa izgradnjom HE objekata u granicama teritorije Crne Gore (slika.8).

16

6000

prevođenje voda Tare u Moraču (Q=22m3/s)

u prirodnom pravcu toka

VARIJANTA- 2

VARIJANTA- 1

VARIJANTA- 2

3284

3840

4267

4435

Eti(GWh)- PRITOKE

958

958

958

958

UKUPNO : Eti (GWH)

4242

4798

5225

5393

0

5393

VARIJANTA- 1

Eti (GWh)- GLAVNI VODOTOCI

1000

958

5225 958

4267

4798 958

3840

4242

2000

958

3000

4435

4000

3284

Eti.god.(GWh)

5000

Slika 8. Pregled ukupnog Eti glavnih vodotoka i pritoka po Varijanti-1 i Varijanti-2 koji se možerealizovati sa HE objektima u granicama teritorije Crne Gore 1.1.2-1.6. Tehničko iskoristivi hidroenergetski potencijal koji se može realizovati sa HE objektima van granica Crne Gore Dio tehničko iskoristivog potencijala koji se formira na teritoriji Crne Gore, a može da se realizuje, ili je već realizovan sa HE objektima van njenih granica, odnosi se za sada na četir HE rješenja. Realizovani HE objekti:“Trebinje-1”u sistemu Trebišnjica (R.Srpska) i“Dubrovnik”(R.Hrvatska). Prema raspoloživoj dokumentaciji 6 i 9 koja na nivou studija razmatra pitanja razgraničenja HEpotencijala između CG i R.Srpske, rezultati analize se razlikuju. Prema dokumentaciji 6 proizvodnja energije u HE Trebinje-1 je 471.22 GWh i HE Dubrovniku 1564 GWh u prosječnoj vlažnoj godini. Ukupni realizovani HE -potencijal ove dvije HE je 2035GWh. Iskazana je procentuala pripadnost energije sa HE Trebinje-1 Crnoj Gori u iznosu od 17.69 % (83.35GWh) u I-fazi izgradnje. Sa druge strane, vodni potencijal koji se formira na slivnom području Crne Gore naznačen je u iznosu od 305x106m3 vode, ili 24% u odnosu na ukupnu zapreminu akumulacije Bileća od 1,28 x109 m3. U predmetnoj dokumentaciji nije analiziran udio Crne Gore u proizvodnju energije iz HE Dubrovnik. Prema dokumentaciji 9 iskazana je procentuala pripadnost energije sa HE Trebinje-1 Crnoj Gori u iznosu od 30 % (147GWh) i udio Crne Gore u proizvodnju energije iz HE Dubrovnik u iznosu od 123GWh, ili 7.6 % od prosječne godišnje proizvodnju energije HE Dubrovnik.Procijenjeni udio energije Crnoj Gori sa HE Dubrovnik ocenjuje se da je podcijenjen, jer je primijenjeni kriterijum jednostrano argumentovan. Sa druge strane, učešće vodnog potencijala koji se formira na slivnom području Crne Gore na HE Dubrovnik nije analiziran, već dobijen od strane naručioca studije u iznosu od 273.25 x106m3 vode, ili 21.3% u odnosu na ukupnu zapreminu akumulacije Bileća od 1,28 x109 m3. Polazeći od činjenice, da za razgraničenje potencijala između R. Crne Gore, R.Srpske i R.Hrvatske do sada ne postoji predhodno određeni sporazum o kriterijima raspodjele hidroenergetskog potencijala, to se ovom prilikom polazi od razmatranja okvirnih procjena o udjelu HE potencijala koji se formira na teritoriji Crne Gore na proizvodnju energije u ta dva HE-objekta van njenih granica. U tom smislu, usvajen je za kriterijum, veličina zapreminskog udjela ukupnog vodnog potencijala sa teritorije Crne Gore na ukupnu godišnju proizvodnju u predmetnim HE-objektima u iznosu od 305x106m3 vode, ili 24%. Primijenili se taj procentualni iznos na prosječnu godišnju proizvodnju razmatranih HE-objekata, slijedi: HE Trebinje–1 : 24% (471.22 GWh) = 113 GWh HE Dubrovniku : 24% (1564 GWh) = 375.4 GWh UKUPNO : 488.4 GWh

17

(bez planiranih HE sa prevođenjem voda iz “gornjih horizonata”u r.Srpskoj: Nevisinje, Dabar,Trebinje-2 i bez HE Čaplina u R.Hrvatska). Planirani HE objekti : HES Buk Bijela. System koji se sastoji iz dva HE objekta :“Buk Bijela”+ “Srbinje” na rijeci Drini u R.Srpskoj. Instalisana snaga P= 450MW+55.5MW=505.5MW i prosječne godišnje proizvodne oko Wh, kota normalnog uspora HE Buk Bijela 500 mnm i HE Sribinja 404mnm, korisna zapremina akumulacija 328x106m3 , odnosno 4.6 x106m3. Crna Gora je tokom 2005. godine, zbog apsolutnog respektovanja ekoloških uslova kanjona rijeke Tare, donijela odluku kojom obustavlja dalje aktivnosti iz postojećeg sporazuma. Po tom sporazumu pripadijući dio HE potencijala iznosio je oko oko 450 GWh. U međuvremenu, Vlada Republike Srpske donijela je odluku 28 aprila 2005 godine o nastavljanju izgradnje ovog objekta sa kotom uspora koji isklinjava u granicama teritorije R.Srpske. Na taj način, ne može se više računati na realizaciju ranije planirano iznosa tehničko iskoristivog hidroenergetski potencijala u profilu HE Buk Bijela. HE Brodarevo (nisko) na rijeci Limu u R. Srbiji. Uspor akumulacije prolongira na teritoriji Crne Gore. instalisana snaga P= 48.3 MW, E=200.4 GWh , kota normalnog uspora 540 mnm i korisna zapremina akumulacije 7.7x106m3. Kod te hidroelektrane još ne postoji sporazum o podjeli HE potencijala. Do izrade sporazuma o raspodjeli HE potencijala, isti je uključen u punom iznosu u korist Srbije. HE Vikoč na rijeci Ćehotini u BiH. Uspor akumulacije prolongira na teritoriji Crne Gore. instalisana snaga P= 33.32 MW, E=130 GWh , kota normalnog uspora 574 mnm i korisna zapremina akumulacije 10.5x106m3. Kod te hidroelektrane podjela HE potencijala BiH:CG=70%:30%.( 91GWh:39 GWh) HE Milovci na rijeci Ćehotini. instalisana snaga P= 50 MW, E=145.8 GWh , kota uspora 650 mnm i korisna zapremina akumulacije 386x106m3. Kod te hidroelektrane još ne postoji sporazum o podjeli HE potencijala. Do izrade sporazuma o raspodjeli HE potencijala, isti je uključen u punom iznosu u korist Crne Gore(poglavlje A2.1.1.2. slike. 3i 4,). Na osnovu predhodne analize, ukupno procijenjeni Eti koji se realizuje sa HE-objektima van teritorije Crne Gore je : HE Trebinje-1+HE Dubrovnik+HE Vikoč= 113+375.4 +39+= 527.4 GWh Na osnovu vrijednosti Eti u (slika.8) i vrijednosti Eti koji se realizuje sa HE objektima van teritorije Crne Gore u iznosu od 527.4 GWh sračunat je ukupni Eti glavnih vodotoka i pritoka koji se može realizovati sa hidroenergetskim objektima unutar i jednim dijelom van granica RCG (slika.9). prevođenje voda Tare u Moraču (Q=22m3/s)

u prirodnom pravcu toka

7000

0

527

958

4435

5752 527

958

4267

5325 527

958

1000

527

2000

958

3000

3840

4769

4000

5920

5000

3284

Eti.god.(GWh)

6000

VARIJANTA-1

VARIJANTA-2

VARIJANTA-1

VARIJANTA-2

Eti (GWh)-GLAVNI VODOTOCI

3284

3840

4267

4435

Eti(GWh)-PRITOKE

958

958

958

958

Eti (Gwh)- HE Grancarevo+HE Dubrovnik+HE Vikoc)

527

527

527

527

UKUPNO Eti(GWh)

4769

5325

5752

5920

Slika 9. Ukupan Eti glavnih vodotoka i pritoka koji se može realizovati sa HE objektima unutar i dijelom van granica teritorije Crne Gore

18

1.1.2-1.7. Moguća ograničenja kod obezbeđenja uslova za korišćenje preostalog hidroenergetskog potencijala

Postojeća voda, vodni resurs i postajanje uslova za korišćenje (osnovni postulati )

U svim daljim aktivnostima, vezanim za realno definisanje tehničko iskoristivog hidroenergetskog potencijala, potrebno je polaziti od osnovnog postulata (prof.B.Đorđević): da je vodni potencijal ili postojeća voda kao fizička kategorija, determinisana matričnom trojkom od tri atributa : lokacijom (L), količinom (Q) i kvalitetom (K). Sa druge strane, vodni resurs (Vr) je socijalna, ekonomska i ekološka kategorija, jer pored pomenuta tri atributa posjeduje i četvrti, izuzetno važan: postojanje uslova za korišćenje vode (Uk). Zato se, pri definisanju vodnog resursa, matrična struktura "postojeće vode" obavezno mora proširiti sa atributom (Uk). Tada se zadatak planiranja vodoprivrednih sistema svodi na Uk U VS⎯⎯→ Vz , koja označava da prisutna voda (postojeća voda) Vp, preko logističku strukturu V p : ⎯⎯→ uslova za korišćenje (Uk), omogućava razvoj vodoprivrednog sistema (VS), posredstvom koga se, primjenom odgovarajućeg upravljanja (U), transformiše u matričnu strukturu potrebne - zahtjevane vode (Vz) 8 . Uslovi za korišćenje (Uk) su višedimenzionalna vektorska veličina, jer se sastoje iz više komponenata, od kojih zavisi ostvarljivost rješenja korišćenja voda. Na primjer, za slučaj hidroenergetskog korišćenja voda osnovne komponente Uk su: geotehničke, hidrograđevinske, ekonomske, ekološke, komponenta interakcije sa socijalnim i urbanim okruženjem, kulturno-istorijske, međudržavne, međunarodne i druge. Pojedini parametri Uk mogu se definisati odgovarajućim kvantitativnim ili kvalitativnim ocjenama, koje iskazuju ostvarljivost, neostvarljivost ili ostvarljivost samo pod određenim uslovima i ograničenjima korišćenja voda na nekom području. Svaki od tih parametara može biti ograničavajući faktor. Ukoliko samo jedan od navedenih parametara dobije ocjenu koja iskazuje neostvarljivost projekta korišćenja voda, čitav projekat korišćenja voda postaje neostvarljiv, jer se ne može realizovati odgovarajući vodoprivredni sistem (VS), neophodan da bi se moglo uraditi preslikavanje matrice "postojeća voda" u matricvu "zahtjevana voda". U tom slučaju se voda koja postoji na tom području ne može smatrati resursom. Dakle, veoma je bitna razlika između "postojeće vode" (raspoloživi potencijal) i vode koja se tretira kao "vodni resurs". Sa gledišta procjene održivog razvoja nekog područja, te dvije različite kategorije se često miješaju. Greška je uvijek na strani precjenjivanja raspoloživih količina vode, čime se često unosi potpuno neopravdan optimizam u strateška planiranja razvoja nekog područja. Takođe, uslovi za korišćenje vode (Uk) mijenjaju se tokom vremena, pa je vodni resurs dinamička kategorija. Zato su vodni resursi u različitim ekonomskim, socijalnim i istorijskim situacijama različiti. Komponente vodnog resursa (Vr ) su nosioci određenog totalnog potencijala (E). Zavisno od toga kako se voda koristi, u kojoj sferi vodoprivrede i za koje potrebe, totalni potencijal se može transformisati u niz energetskih vidova (parcijalni potencijali), među kojima je i hidroenergija. Naravno, u procesu transformacije totalnog vodnog potencijala u parcijalne potencijale, teži se da se postigne najveći energetski učinak, i da se dobiju oni vidovi potencijala koji su najpotrebniji sa stanovišta ukupnog razvoja zemlje. Posebno akcentiranje i detaljnije tumačenje teorijskih postavka predhodno izloženih postulata, učinjeno je sa razlogom, jer se isti manifestuju u slučaju korišćenja jednog dijela tehničko iskoristivog hidroenergetskog potencijala vodotoka Crne Gore. Naime, između ostalih vodotoka, posebno se eksponiraju problemi kod vodotoka rijeke Tare u vezi korišćenja dijela njenog hidroenergetskog potencijala planiranu izgradnju HES Buk Bijela. U slučaju da su sve druge komponente uslova za korišćenje zadovoljajuće, ograničavajuća za izgradnju planiranog HE-objekta je ekološka komponenta kanjona rijeke Tare. Težina uticaja ekološke komponente je u specifičnosti prirodnih sadržaja kanjona, primjera radi: kanjon Tare je pod zaštitom UNESCO-a, rezervat biosfere 1977, sa nominacijom i upisom lokacije na Listu svetske baštine 1980..i sl. Kako je već istaknuto, zbog apsultnog respektovanja ekoloških zahtjeva, Crna Gora je za sada odustala od sporazuma koji se odnosio na korišćenje energetskog profila Buk Bijela na rijeci Drini sa kotom uspora 500m.n.m koji se prolongirao na dio kanjona rijeke Tare. Međutim, HE potencijal je energetska kategorija, te se u ovoj podstudiji predmetni energetski profili i dalje zadržava u razmatranju.

19

Stavovi i preporuke : ‰

Na osnovu predhodnih razamtranja, prikazane su numeričke vrijednosti preostalog tehničko iskoristivog hidroenergetskog potencijala (Eti). Pouzdanost procijenjenog Eti može biti provjerena ili korigovana kroz povećanje stepena izrade buduće tehničke dokumentacije HE-objekata i njene zasnovanosti na neposrednim i kvalitetnim mjerenjima Q-H parametara. Aanaliza je potvrdila već poznatu činjenicu o postojanju značajnog preostalog tehničkog iskoristivog hidroenergetskog potencijala. Polazni i konačni stav obrađivača bio je, da sa najboljim mogućim pristupima izvrši njegovu procjenu. To znači, da dobijeni rezultati u kvantitativnom i kvalititativnom pogledu budu na nivou prihvatljive pouzdanosti za izradu PP i drugih strateških dokumenata energetskog i ukupnog privrednog razvoja.

‰

Odluke o apsolutnom respektovanja ograničavajućih komponenata uslova za korišćenje HE potencijala (među njima i ekoloških) idu u prilog daljoj tendencije zadržavanja Crne Gore na posljednjem mjestu u širem regionu u iskorišćenosti HE potrencijala od svega 17%. Ilustracije radi, još prije dvije decenije Italija, Francuska i Španija su iskoristile oko 85 % svog hidroenergetskog potencijala Posljednja odluka državnih organa ispoštovala je ekološku komponentu i time zaštitila prirodno stanje kanjona Tare. Sa druge strane, sve odluke bez višestranog kompromisa mogu imati nepovoljne implikacije za Crnu Goru u budućim dogovorima sa nizvodnim korisnicima toka rijeke Drine. To se posebno odnosi , na projekat prevođenja dijela voda rijeke Tare u Moraču. Tako, da i u slučaju obezbeđenja svih drugih komponenti uslova za korišćenja HE potencijala, međudržavna nesaglasnost oko prevođenja voda potenciraće se kao ograničavajuća za realizaciju “HE Koštanica”, ključnog hidroenergetskog objekta za Crnu Goru.

‰

Prilikom donošenja odluka o korišćenju preostalog HE potencijala preporučuje se korišćenje međunarodne propisane procedure i metodologije koje se koriste u savremenoj praksi. To je jedna od mogućnosti da se na prihvatljiviji način rješavaju kompleksne oprečnosti koje egzistiraju pri realizaciji korišćenja HE potencijala. Ipak, i uz poštovanje međunarodnih procedura ne znači daće u svim slučajevima doći do pomirenje oprečnih stavova različitih subjekata. Jer, mora se imati u vidu činjenica, da se zbog energije i vode i pored postojanje svih međunarodnih propisa i procedura, u tom istom savremenom svijetu vode ratovi.

‰

Da se prilikom donošenja odluka o korišćenju preostalog HE potencijala postupa sa naučnom i stručnom argumentacijom. Pri tome je obezbeđenje ravnopravnosti i kompromisa između interesnih subjekata bitan preudslov za usaglašavanje oprečnih interesa.

‰

Da Crna Gora intezivira aktivnosti na izradi sporazuma za razgraničenje svih spornih HE potencijala i time stvori uslove za potraživane pripadujućeg dijela energije. U prvoj fazi, prioritet dati na izradi studije za preciznije definisanje ukupne zapremine vode koja otiče sa slivnog područja Crne Gore u akumulaciju HE Trebinje-1 u R.Srpskoj.

‰

Svaka ograničenja korišćenja HE potencijala koja proizilaze zbog međunarodnih zahtjeva, htenja ili međunarodnih interesa daju za pravo Crnoj Gori, da predhodno od međunarodne zajednice zahtijeva nadoknadu izgubljene energije i to prije svega, kroz investiranje izgradnje odgovarajućeg HE objekta čija realizacija nije sporna. U suprotnom, raspoloživi vodni potencijal će i dalje egzistirati samo kao fizička kategorija, umjesto da bude vodni resurs.

‰

Preporučuje se inteziviranje aktivnosti na izradu namjenske dokumentacije uz podršku sistematskih hidroloških mjerenja za realnije definisanje i verifikaciju Q-H parametara. Namjensku dokumentaciju uraditi u prvoj fazi za prprioritetna HE rješenja na izučavanim pritokama na nivou studija i za HE rješenja na pritokama rijeke Lima po Vodoprivrednoj osnovi. Na osnovu namjenske dokumentacije moguće je provjeriti sadašnje procjene, odnosno, preciznije definisati vrijednosti tehničkog iskoristivog hidroenergetskog potencijala pritoka. Uz predhodne postupke i uz primjenu savremenih metoda, moguće je izvršiti vrednovanje i izbor optimalni HE rješenja na pritokama.

20

Predhodno izložene stručne stavove i preporuke obrađivača, treba posmatrati samo kao njihov način stručnog tumačenja i viđenja rezultata sprovedenih analiza i ekspertiza HE-potencijala. U podstudiji se posebno naglašava problematika oko obezbeđenja uslova za korišćenja HE potencijala. Naravno, u vezi korišćenja prezentiranog materijala, odlučivaće planeri pri izradi PP, kao i drugi subjekti mjerodavni za donošenje strateških dokumenata.

1.1.2-2. POSTOJEĆI KAPACITETI HIDROELEKTRANA Danas Elektroprivreda Crne Gore raspolaže sa kapacitetima za proizvodnju električne energije ukupne instalisane snage 868 MW, sa mogućom prosečnom višegodišnjom proizvodnjom iz postojećih HE objekata u iznosu 1665 GWh (period 1976-2004 godina): • HE"Perućica" 307 MW; 907GWh (za period 1977-2004) • HE"Piva" 342 MW; 736 GWh ( za period 1976-2004) • 7malihHE 9 MW; 20 MWh/god.

1.1.2-2.1. PROSTORNI RAZVOJ HE POSTROJENJA A. Kratak opis postojećih velikih HE postrojenja sa pratećim objektima HE “ PIVA” Hidroelektrana "Piva" je locirana na rijeci Pivi, u uzanom, strmom kanjonu dubine do 1000 m, širine u nivou rijeke 25 m. Nagib kanjona na mjestu brane je između 60° i 80°. Geološki sastav terena na pregradnom mjestu cine masivni krečnjaci srednjeg trijasa. Postrojenje je akumulaciono pribransko i sastoji se od lučne betonske brane i podzemne mašinske zgrade, sa transformatorskim prostorijama, smještenim u neposrednoj blizini lijevog boka brane. Podzemno je smješteno i razvodno postrojenje 220kV. Odabrani profil na pregradnom mjestu po svojim topografskim, geološkim i geotehničkim karakteristikama nametnuo je kao najpovoljnije rješenje: lučnu betonsku branu sa dvojnom krivinom i promjenljivih debljina u vertikalnom i horizontalnom pravcu. Ovakav topografski i geotehnički profil uslovio je i nesimetričnu konstrukciju brane. Zbog niske vrijednosti modula deformacije u vrhu desnog boka brane projektovan je oporac, koji je preko sistema horizontalnih šipova oslonjen o dublje partije stijenskog masiva približno istih geotehničkih karakteristika kao na odgovarajućim visinama lijevog boka. Duž uzvodne ivice temelja brane je injekciona galerija, u poprečnom presjeku stepenasta zbog velike strmine. Iz ove galerije izvršilo se konsolidaciono injektiranje, kao i dio zavjese u domenu brane. Po visini brane na svakih 40 m visine od kote 482,00 date su horizontalne galerije za reviziju i smještaj instrumenata za osmatranje brane. Svi evakuacioni organi smješteni su u samom tijelu brane. Na kruni brane približno u sredini je preliv koji se sastoji iz 3 prelivna polja širine 13,0 m i visine 5,0 m. Kota praga je na 670 m.n.m. Ustave su segmentne sa automatskom regulacijom. Srednji ispusti (3 kom.) su sa ulazom na koti 592,00 i izlazom na koti 580,45, a temeljni (2 kom.) na koti 503,00. I srednji i temeljni ispusti su sa pancirnom oblogom i sa po dva tablasta zatvarača. Slapište je projektovano neposredno ispod brane. Obloga slapišta je od armiranog betona debljine 2,0 m i vezana za stijensku masu prednapregnutim ankerima. Za osmatranje brane ugrađeno je oko 1200 mehaničkih i električnih instrumenata (klatna, klinometri, deflektometri, geodetski reperi, zevomeri, ekstenzometri, deformetri, presometri, termometri). Dovodni sistem sastoji se od 3 posebna dovoda tunelskog tipa, koji se sastoje iz horizontalnog dijela ispred injekcione zavjese sa betonskom oblogom i kosog dijela iza zavjese sa pancirnom oblogom. Na ulaznoj građevini je na svakom ulazu ugrađen brzi tablasti zatvarač, a na kraju cjevovoda, ispred svake turbine, nalazi se predturbinski leptirasti zatvarač. Sva tri ulazna lijevka zaštićena su uzvodno nagnutim rešetkama. Horizontalni dio cjevovoda je prečnika 5 m i dužina: LI=86,58 m, LII=86,58 m i LIII=l 12,82 m. Ulazni prečnik čeličnih cijevi iznosi 5 m, izlazni 4,5 m, dok je prečnik u kosom dijelu cjevovoda (dužine LI= LII= LIII=138,646 m) 4,0 m. Odvodni sistem je zajednički tunel potkovičastog presjeka B=H=10,70 m, dužine L=l 12,82 m sa šahtnim vodostanom na svom početku. Na kraju svakog sifona ugrađen je pomoćni zatvarač. Ugraćene su 3x "Francis" spiralne turbine sa vertikalnom osovinom.

21

HE "PERUĆICA" U pogonu je od 1960. godine. U okviru hidrosistema "Perućica" izgrađene su sljedeće brane i akumulacije: ƒ

cilindrična brana "Slivlje" - vododrživost akumulacije nije mogla biti postignuta, nema praktičnu funkciju. ƒ nasuta brana "Vrtac", visine 16 m, dužine 2386 m, sa kotom normalnog uspora KNU 614 m n.m. i zapreminom od 72 miliona m3 - vododrživost akumulacije nije mogla biti postignuta, ima funkciju retenzije ƒ nasuta brana "Krupac", visine oko 20 m i dužine 1480 m, sa KNU 620 m n.m. i zapreminom od 38 miliona m3, ƒ nasuta brana "Slano", visine 21 m i dužine oko 1630 m, sa KNU 621 m n.m. i zapreminom od 107 miliona m3. ƒ Dovodni organi - sistem kanala ukupne dužine oko 40 km, tunel dužine 3300 m, prečnika 4,8 m, na koji se nastavljaju tri cjevovoda dužine od 1851 m do 1931 m; prečnika od 1,8 m do 2,5 m. ƒ Elektrana ima 7 agregata, ukupni instalisani proticaj je 80 m3/s, a instalisana snaga 307 MW. ƒ Predviđena je ugradnja osmog agregata snage 58,5 MW. B. Male hidroelektrane (mHE) na pritokama glavnih vodotoka Male hidroelektrane su u svijetu vrlo atraktivni i interesantni objekti. Od ukupno instalisanih snaga hidroelektrana u svijetu, oko 7 % snage instalisano je u malim hidroelektranama. U Švajcarskoj je instalisano oko 7000 mHE, u Austriji oko 6000 mHE, a u Republici Sloveniji krajem 1994. godine postojalo je 405 izgrađenih malih hidroelektrana. U Crnoj Gori do sada je izgrađeno sedam malih elektrana: HE »Glava Zete«, »Slap Zete«, »Rijeka Mušovića«, »Šavnik«, »Lijeva Rijeka«, »Podgor« i »Rijeka Crnojevića«. Ukupna snaga svih malih elektrana je 9,025 MW sa ukupnom prosječnom godišnjom proizvodnjom 21 GWh. proizvodnju električne energije svih elektrana. B.1.Kratak opis postojećih mHE HE »GLAVA ZETE« HE »Glava Zete« je puštena u pogon 1953. godine kada je elektroenergetski sistem u Crnoj Gori bio slabo razvijen. U početku, ona je snabdijevala električnom energijom samo srednji dio Crne Gore. Od puštanja u rad pa sve do danas, ova hidroelektrana je u neprekidnom pogonu, sa redviđenim radnim vremenom od 24 h. HE »Glava Zete« je protočna, derivacionog tipa.Pošto je rijeka Zeta ponornica, brana sa vodozahvatom ove hidroelektrane je izgrađena na drugom prirodnom izvoru Zete. Brana je visine 5 m, sa poslužnim mostom. Od ulazne građevine do zatvorenog cjevovoda dovodi se voda pomoću tunela izrađenog u vidu praga preko korita Perućice. Neposredno na prelaz preko Perućice nastavlja se tunel koji putem slobodnog pada dovodi vodu do vodostana. Od vodostana voda se do elektrane dovodi šahtom pod pritiskom, koji se neposredno pred turbinskim prostorom račva u dva jednaka cjevovoda spiralnog oblika. Mašinska zgrada HE »Glava Zete« se nalazi ispod zemlje. Glavna mašinska, elektro, hidromehanička, visokonaponska i druga pomoćna oprema smještena je u turbinskom, generatorskom i visokonaponskom postrojenju ove zgrade. HE »SLAP ZETE« Projektovanje i izgradnja ove hidroelektrane započeta je još prije drugog svjetskog rata, a namjena joj je bila da energijom napaja električne pumpe pomoću kojih bi voda iz rijeke Zete natapala Bjelopavlićku ravnicu. Njen završetak i puštanje u pogon 1952. god. poslužio je dijelom i za te namjene, ali u osnovi iskorišćena je za napajanje pripadajućeg konzuma električnom energijom. Mala hidroelektrana »Slap Zete« je protočna, pribranskog tipa. Brana ima šest betonskih preliva i četiri tablasta ispusta za evakuaciju velikih voda. Od vodozahvata o turbina voda se dovodi dovodnim kanalom dužine 40 m. Dovodni kanal ujedno predstavlja taložnicu koja ima bočni ispust za odvođenje nanosa.

22

HE »RIJEKA MUŠOVIĆA« HE »Rijeka Mušovića« je puštena u rad 1950. god. i neprekidno se nalazi u eksploataciji. Na rijeci Levaji izgrađen je tirolski vodozahvat sa potrebnim elementima. Od vodozahvata voda se dovodnim kanalom dugim 1780 m dovodi u vodostan, a odatle cjevovodom pod pritiskom do turbina. HE »ŠAVNIK« HE »šavnik« je izgrađena prije drugog svjetskog rata, a rekonstrukcija njene elektromašinske opreme izvršena je 1987. godine, kada je nakon dugogodišnje pauze i ušla u pogon. U blizini hidroelektrane je igrađen vodozahvat koga čine betonski zid sa prelivom i vodozahvatom za kanal. Kanal pravougaonog presjeka, pokriven betonskim pločama dovodi vodu iz vodozahvata u vodostan. Od vodostana voda se cjevovodom pod pritiskom dovodi do hidroelektrane, koji se u mašinskoj hali račva i dovodi vodu do turbina. Karakteristika hidroelektrane je u tome što radi bez posade, paralelno sa distributivnom mrežom. Međutim, s obzirom da je riječ o području gdje je dolazilo do višednevnih prekida u snabdijevanju električnom energijom, ova elektrana je radila i ostrvski uz prisustvo rukovodioca elektrane. HE »RIJEKA CRNOJEVIĆA« Kod ove hidroelektrane izvršena je kompletna rekonstrukcija elektromašinske opreme 1980. godine. Vodozahvatna građevina je uvidu betonskog praga visine 4 m i dužine 12 m. Voda se od vodozahvata otvorenim kanalom(1.5x1.00m) dovodi do vodostana, a odatle metalnim cjevovodom pod pritiskom do turbine (D700mm). HE »Rijeka Crnojevića« je predviđena sa mogućnošću paralelnog i ostrvskog rada. HE »PODGOR« HE »Podgor« je izgrađena 1939. godine, a kompletna rekonstrukcija elektromašinske opreme izvršena je 1979. godine. Objekat vodozahvata se sastoji od betonske pregrade visine 4 m, bočnog potpornog zida sa vodozahvatom i slapišta izgrađenog od kamenih blokova. Voda se iz zahvata dovodi zatvorenim kanalom pravougaonog poprečnog presjeka do vodostana. Od vodostana do hidroelektane se voda doprema metalnim cjevovodom pod pritiskom dužine 150 m. 1.1.1.1.1.1 HE »LIJEVA RIJEKA« Ova hidroelektrana je puštena u probni rad 1987. godine. U neposrednoj blizini elektrane izgrađen je tirolski zahvat sa potrebnom opremom. Od vodozahvata se voda cjevovodom pod pritiskom dovodi do turbina. Ova hidroelektrana je vezana na 10 kV – tni dalekovod preko enenrgetskog transformatora nominalne snage 0,1 MVA i prenosnog odnosa 0,4/10 kV. Osnovne karakteristike opreme postojećih mHE date su u tabeli 2. Tabela 2: Osnovne karakteristike postojećih malih hidroelektrana Nominalni Zete« »Slap »Rijeka »Šavnik« »Lijeva »Rijeka »Podgor« parametri/HE »Glava Zete« Mušovića« Rijeka« Crnojevića Snaga (MV) 6.4 2.4 1.95 0.2 0.11 0.465 0.65 Korisni pad (m)

21,5

7

160

26

40,8

54

22,7

B.2. Završna razmatranja o postojećim mHE na pritokam aglavnih voidotoka Kako su postojeće male hidroelektrane već duže vremena u pogonu (neke i preko 50 godina), sve izraženiji problemi u njihovom radu sa tendencijom rasta, i starost opreme, ukazuju da bez neophodnih zahvata na njima se ne može računati na visok nivo njihove pogonske spremnosti, raspoloživosti i sigurnosti u radu.

23

1.1.2-2.2. PROSTORNI RAZMJEŠTAJ PLANIRANIH HE OBJEKATA I POSTROJENJA SA PODACIMA O NJIHOVIM KAPACITETIMA ™ HE objekti

sa pratećim objektima na glavnim vodotocima i pritokama

Prostorni razvoj HE objekata i postrojenja daje se na osnovu postojeće dokumentacije u okviru Osnovnog projekta Drine, Vodoprivredne osnove Crne Gore (usvojene 2001.g.) i razvojnih programa i planova Elektroprivrede Crne Gore, koja upravlja ukupnim elektroenergetskim sistemom Crne Gore. U tom kontekstu sistematizovan je prikaz HE objekata sa osnovnim prostornim i energetskim pokazateljima. Planirani HE objekti prikazuju se preko dva varijantna razmatranja planiranih hidroenergetskih rješenja za korišćenje preostalog tehničko iskoristivog potencijala. Varijanta-1 odnosi se na HE rješenja sadržana u postojećoj tehničko-investicionoj dokumentaciji i u skoro svim programima razvoja i izgradnje elektroenergetskih objekata u Crnoj Gori. Varijanta-2 odnosi se na HE rješenja sadržana u Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, koja je revidovana i usvojena 2001 godine. Hidroenergetska rješenja u obe varijante koncipirina su na korišćenju hidroenergetskog potencijala u prirodnom pravcu toka i sa prevođenjem dijela vode rijeke Tare u rijeku Moraču (Q=15.2 ili Q= 22m3/s). U Vodoprivrednoj osnovi analizirani su HE objekti uporedo za obe varijante, za svaki rječni tok, što analizi daje poseban značaj. Pored toga, prezentirani su osnovni okviri i uslovi za iznalaženje optimalnih hidroenergetskih rješenja na glavnim vodotocima i njihovim pritokama. Dat je i opis mogućih varijantnih rješenja, a sve u smislu analize uslova za upravljanje režimom voda u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Republike Crne Gore. Iz tih razloga, obrađivači SS-AE ENERGETIKA procijenli su, da se razmatrana HE rješenja u Vodoprivrednoj osnovi (VOCG), i njihov prostorni raspored usvoji kao relevantan u izradi novog prostornog plana Republike (PPR). U sklopu podstudije Energetika dat je tabelarni prikaz energetskih i prostornih pokazatelji planiranih HE-objekata po obje varijante. Iz razloga ograničenog broja stranica od strane naručioca, ovdje se neće isti ponavljati.

1.1.2-2.2.3.Energetski i prostorni pokazatelji HE-objekata van prirodnog pravca tokaprevođenje dijela voda rijeke Tare u rijeku Moraču Već nekoliko decenija konstatovana je visinska razlika od oko oko 700 m između izvorišnog dijela rijeke Tare i gornjeg dijela rijeke Morače. Sa predviđenom izgradnjom brana na rijeci Tari i derivacije (dužina tunela i cjevovoda oko 10 km) prema rijeci Morači, projektovana je HE/RHE "Koštanica".

™ Pregled HE rješenja po razmatranim varijantama VARIJANTA- 1: Tara : HE rješenja sa akumulacijom i HE “LJutica”, a bez akumulacije HE “Tepca”, i akumulacijama i HE “Visoki Žuti Krš“, “Bakovića Klisura” i “Trebaljevo”i HE Opasanica.Morača : sa akumulacijom “Visoko Andrijevo” i nizvodnim kaskadama “Raslovići”, “Milunovići” i “Zlatica”.Lim : HE rješenja sa akumulacijom na glavnom toku: “Andrijevica”, “Lukin Vir” i “Plavsko jezero”.Ćehotina : HE rješenja sa akumulacijom i HE “Mekote”, a bez akumulacije i HE “Milovci”.Piva : pored akumulacije i HE “Komarnica”, dvije manje derivacione HE “Pošćenje” i “Bukovica-Šavnik VARIJANTA -2 : Tara : HE rješenja sa akumulacijom i HE “Tepca”, “Mojkovac”, “Niski Žuti Krš“ i “Mateševo”.Morača: sa akumulacijom i HE “Nisko Andrijevo”, uzvodnom akumulacijom “Dubravica” i nizvodnim kaskadama “Raslovići”, “Milunovići” i “Zlatica”(kao u Varijanti 1). Lim: varijanta sa višenamenskim akumulacijama i HE na pritokama, a na glavnom toku samo kanalske protočne HE”.Ćehotina : : HE rješenja sa velikom akumulacijom “Milovci” i derivacionom HE na rijeci Tari

24

(akumulacija “Buk Bijela”). Piva : akumulacija i HE “Komarnica” (kao u Varijanti 1) i HE “Šavnik” sa derivacijom u Bijelu, HE “Timar” sa derivacijom u Tušinju ‰ ‰

U obje varijante ista su rješenja za Ibar sa HE “Bać” i za “Buk Bijelu” čija je izgradnja planirana na rijeci Drini(vana granica teritorije Crne Gore). Obje varijante su uslovne, a moguće je i kombinovanje varijantnih rješenja na pojedinim rijekama, onih koji su međusobno nezavisna.

1.1.2-2.2.4.Analiza efekata realizacije planiranih hidroenergetskih objekata na teritoriji Crne Gore prema postupku uprošćenog višekriterijumskog vrednovanja 1 ™ Uvodna razmatranja Polazeći od činjenica da Crna Gora, u odnosu na površinu teritorije, raspolaže sa respektivnim tehnički raspoloživim hidroenergetskim potencijalom, stvaraju se predpostavke da se u dužem vremenskom periodu zadovolje potrebe u elektroenergiji korišćenjem hidropotencijala vodotoka. Sa druge strane, realizacija hidroenergetskih objekata je u značajnom kašnjenju u odnosu na potrebe, jer već sada Crna Gora ima osjetan deficit u električnoj energiji koji podmiruje uvozom (C.1.1.1). Pored toga, ako se ima u vidu da planiranje, projektovanje i izgradnja ovih složenih i skupih sistema traje više godina, nužno je da se ubrzaju aktivnosti na realizaciji prioritetnih objekata. Proizvodnja električne energije korišćenjem hidropotencijala vodotoka je "najčistiji" oblik energije, što je posebno značajno s obzirom na usvojenu strategiju razvoja Crne Gore kao Ekološke države. Najvažniji objekti za hidroenergetsko korišćenje vodotoka su akumulacije, bez čije izgradnje nije moguće koristiti hidropotencijal u značajnoj mjeri. Izgradnja adekvatnih akumulacija koje mogu da izravnaju godišnje neravnomjernosti proticaja zajednički je interes i elektroprivrede i vodoprivrede u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Republike Crne Gore. Vremenska dimenzija postepenog porasta potreba za vodom vodoprivrednih korisnika u slivu Drine (Srbija i Bosna i Hercegovina) posebno je bitna za iznalaženje optimalnog rješenja energetskog korišćenja voda rijeke Tare. ™ Status planiranih HE- objekata u odnosu na postojeću zakonsku regulativu Važeća zakonska regulativa (Zakon o vodama, Zakon o životnoj sredini) nalaže da pri definisanju režima korišćenja voda prednost imaju vodoprivredni i ekološki zahtjevi koji proističu iz činjenice da bez vode nije moguć opstanak živog svijeta, uključujući i čovjeka. Ukoliko je riječ o vodotocima koji protiču kroz više država mora se voditi računa i o interesima nizvodnih država prema odredbama međunarodnog prava u oblasti voda. Specifičnost rijeke Tare, koja raspolaže najvećim neiskorišćenim hidropotencijalom u Crnoj Gori, jeste u tome, što je značajna dužina njenog toka (od ušća Bistrice do ušća Sušice u dužini od oko 59 km), obuhvaćena nacionalnim parkom "Durmitor" koji je uveden u spisak svjetske prirodne baštine UNESCO-a, a takođe je cio basen rijeke Tare uključen u rezervate biosfere UNESCO programa (Seviljska dekleracija) "Čovjek i biosfera" (MAB). Zakon o vodama i Zakon o izgradnji i finansiranju investicionih objekata Republike Crne Gore predviđaju obavezu pribavljanja, od nadležnog državnog organa, vodoprivrednih uslova i saglasnosti u postupku izrade tehničke dokumentacije za građenje objekata. Zakon o životnoj sredini Republike Crne Gore predviđa obavezu procjene uticaja na životnu sredinu planiranih zahvata (objekata) na koju saglasnost daje nadležno Ministarstvo. Prema odredbama Zakona o nacionalnim parkovima Crne Gore na teritoriji nacionalnih parkova nije dozvoljeno građenje novih objekata osim po posebnim odlukama Crne Gore.

™ Višekriterijumsko vrednovanje i rangiranje hidroenergetskih objekata U vodoprivrednoj osnovi Crne Gore izvršena je preliminarna analiza povoljnosti i efekata realizacije dvije osnovne grupe varijantnih rješenja: Varijante 1. i Varijante 2. (pri čemu su moguće i njihove kombinacije). U okviru dvije grupe varijanti neki objekti su isti - invarijante. S obzirom na složenost i multidisciplinarnost uslova za njihovu realizaciju, primenjen je postupak uprošćenog višekriterijumskog vrednovanja i rangiranja. Pri tome treba naglasiti da su Varijanta 1 i Varijanta 2 uslovno razmatrane mogućnosti za realizaciju objekata za energetsko korišćenje vodnog potencijala

25

rijeka, kao i ukupno unapređenje režima voda u skladu sa Zakonom o vodama. Razmatrane varijante ne isključuju jedna drugu; naprotiv, one omogućavaju kombinaciju rješenja objekata u cilju iznalaženja optimalnog rješenja za energetsko korišćenje voda u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Crne Gore. Analize su sprovedene za četiri grupe osnovnih kriterijuma sa ukupno 20 parametara: • tehnički : - korisna zapremina akumulacije - odnos korisne zapremine akumulacije i prosječnog godišnjeg proticaja na profilu brane; - instalisana snaga elektrane - prosječna godišnja proizvodnja električne energije - kvalitet energije (vršna energija) preko energetskog potencijala korisne zapremine akumulacije i garantovane snage • Ekonomski : - investiciona vrednost objekata - specifične investicije - cijena energije • Ekološki koji se svode na minimiziranje šteta koje neminovno nastaju građenjem objekata (potapanja i drugo) i potrebu maksimalnog unapređenja životne sredine na prostorima koji gravitiraju planiranim objektima : - status voda - zaštićeni areali, - zaštićeni korisnici - izvori zagađivanja - režimi ekstremnih voda, itd. • Sociološki koji se svode na sagledavanje nužnih promjena uslova življenja usled realizacije planiranih objekata i definisanja novog režima življenja sa ciljem ukupnog poboljšanja uslova i ostanak stanovništva na tim prostorima: - vodosnabdijevanje naselja - sanitacija naselja - navodnjavanje zemljišta - ostala korišćenja - odbrana dobara - potapanje prostora - iseljavanje ljudi sa potopljenih prostora Višekriterijumskim vrednovanjem izvršeno je rangiranje varijantnih rješenja po razmatranim vodotocima: 1) Na rijekama Lim i Ibar nijedna akumulacija nije zadovoljila sve kriterijume da bi bila predložena za gradnju samo sa stanovišta hidroenergetskog korišćenja, kako one iz Varijante 1, tako i one iz Varijante 2, pa šansu za njihovu realizaciju treba tražiti u višenamjenskom korišćenju. Većina objekata već po ekonomskim parametrima ne zadovoljava važeće kriterijume, a one hidroelektrane, koje bi po ekonomskim kriterijumima eventualno mogle da dođu u obzir, ne zadovoljavaju, prije svih, sociološke kriterijume (veliko potapanje ziratnog zemljišta koje bi trebalo da predstavlja osnov zadržavanja lokalnog stanovništva na tim prostorima, što predstavlja vitalni interes Republike Crne Gore, potapanje značajnog broja domaćinstava, sa sličnim posljedicama, a takođe i magistralnih saobraćajnica, i drugo). 2) Na rijeci Ćehotini višekriterijumsko vrednovanje pokazalo je povoljnost varijante 2, tj. izgradnje HE "Milovci" u odnosu na rješenje iz Varijante 1 koje predviđa izgradnju HE "Mekote", jer pored povoljnih ekonomskih parametara izgradnje same akumulacije i derivacione HE, vode bi se energetski koristile i na nizvodnim stepenicama "Buk Bijela" i "Srbinje". Pošto je u 2005 godini Crna Gora donijela odluka da odustaje od daljih aktivnosti u vezi planirane izgradnje Buk Bijela, planirani koncept HE Milovci u odnosu na HE "Buk Bijelu" i "Srbinje". zahtijevaće korekciju kroz izradu namjenske dokumentacije na višem nivou. Za sada je izvjesno, da će realizacija HE Milovci biti u diriktnoj zavisnosti od obezbeđenja međudržavne saglasnosti oko korišćenja HE potencijala rijeke Ćehotine. Olakšavajuća okolnost je, da nizvodno od akumulacije Milovci nema značajnijih naselja, niti posebnih zaštićenih areala, uz adekvatno

26

rješenje ispuštanja garantovanih proticaja za potrebe ekoloških zajednica u nizvodnom toku, ekološki kriterijumi bili bi zadovoljeni. Što se tiče socioloških kriterijuma, ova hidroelektana bila bi izuzetno povoljna sa stanovišta obezbjeđenja ostanka stanovništva na ovim prostorima stvaranjem povoljnih uslova za privredni razvoj. HE "Gradac" koja je razmatrana u obje varijante ne zadovoljava postojeće ekonomske kriterijume. 3) Na rijeci Pivi u obje varijante figuriše HE "Komarnica" ("Lonci") koja je povoljna za realizaciju, jer nema eliminišućih faktora (kako ekoloških, tako i socioloških), a posjedjuje određene povoljnosti, kako ekonomske (uzimajući u obzir i ukupan doprinos sistemu hidroelektrana na Pivi i Drini), tako i vodoprivredne. Ostali razmatrani objekti uzvodno od HE "Komarnica", kako oni iz Varijante 1, tako i oni iz Varijante 2, nijesu ekonomski povoljni prema sadašnjim kriterijumima. 4) Sistem hidroelektrana na Morači ("Andrijevo", "Raslovići", "Milunovići", "Zlatica") na prirodnom pravcu bez prevođenja voda rijeke Tare ima značajne sopstvene hidroenergetske potencijale, koji bi mogli biti značajni za Crnu Goru. Međutim, jedinična cijena energije iz hidroelektrana na Morači (sopstvene vode) značajno je viša od sada važećih tržišnih cijena. 5) Prevođenjem dijela voda rijeke Tare u Moraču, pored sopstvene proizvodnje RHE "Koštanica" koja koristi pad od oko 700 m, značajno bi se poboljšala energetsko-ekonomska vrednost elektrana na Morači. 6) Korišćenje rijeke Morače razmatrano je u dvije varijante. Varijanta 1, za čiju se realizaciju već duže vremena obavljaju brojne aktivnosti, povoljnija je sa energetsko-ekonomskog stanovišta. Varijanta 2, koja predstavlja modifikaciju rješenja iz Varijante 1 na uzvodnom dijelu Morače, povoljnija je sa gledišta uklapanja u okruženje, a posebno sa stanovišta manjeg uticaja na Manastir Morača, kao i uslova za reverzibilni rad RHE “Koštanica”. 7) Korišćenje hidroenergetskog potencijala rijeke Tare uzvodno od Kolašina u pravcu toka na sopstvenom padu ne zadovoljava sadašnje ekonomske kriterijume; međutim, kada se uzmu u obzir i efekti na nizvodnim elektranama, ekonomski pokazatelji se značajno poboljšavaju. Takođe, ukoliko bi se ove vode koristile i kroz RHE "Koštanica" u pravcu Morače, energetski i ekonomski efekti bili bi zadovoljavajući. 8) Rješenje po Varijanti 2 sa nižom akumulacijom "Žuti Krš" i uzvodnom čeonom akumulacijom "Mateševo" je povoljnije sa stanovišta uticaja na grad Kolašin, ali zahtijeva nešto veće investicije. 9) Akumulacija "Mojkovac" po Varijanti 2 je povoljnija od akumulacija "Bakovića Klisura" i "Trebaljevo" po Varijanti 1 zbog manjeg uticaja na grad Kolašin i većih vodoprivrednih i energetskih efekata. 10) Ukoliko se prevode vode rijeke Tare u Moraču, nizvodno od akumulacije "Žuti Krš" mora se ispuštati garantovani proticaj koji će obezbijediti povoljne uslove za očuvanje ekosistema rijeke Tare i priobalja, uključujući i prijem upotrebljenih (prečišćenih) voda gradova Kolašin i Mojkovac. 11) Na toku Tare nizvodno od Mojkovca moguća su hidroenergetska rješenja sa akumulacijom "Tepca" (Varijanta 2), odnosno "LJutica" (Varijanta 1). Akumulacija "Tepca" ima znatno veće energetske i vodoprivredne efekte od akumulacije "LJutica," ali potapa za oko 20 km riječnog toka na teritoriji Nacionalnog parka "Durmitor" više od akumulacije "LJutica". Međutim, i akumulacija "LJutica" potapala bi oko 21 km riječnog toka kroz Nacionalni park od čega 3 km u zoni sa režimom stroge zaštite, a i ona ima znatne ekološke nepovoljnosti, jer je kota akumulacije u zoni Crnih poda viša, a takođe i u zoni manastira Dobrilovina. 12) Hidroelektrana sa akumulacijom "Tepca" je najpovoljniji potencijalni energetski objekat u Crnoj Gori, sa proizvodnjom na sopstvenom padu od oko 900 GWh godišnje i energetskom vrijednošću akumulacije samo na sopstvenom padu od 415 GWh godišnje. Kvalitet i ekonomičnost energije su vrlo povoljni, a takođe su veoma povoljni energetski i vodoprivredni efekti na nizvodne korisnike.

27

13) Konačno rješenje za energetsko korišćenje rijeke Tare prvenstveno će zavisiti od ekoloških zahtjeva koji proističu iz statusa ovog vodotoka. Pri tome treba posebnu pažnju posvetiti odnosima sa UNESCO-m i drugim relevantnim međunarodnim organizacijama, polazeći od činjenice da je za Crnu Goru korišćenje hidropotencijala voda rijeke Tare od posebnog interesa, pri čemu se mora voditi računa da negativni efekti na životnu sredinu budu što manji, a doprinos ovih radova i objekata na ukupan kvalitet životne sredine i život ljudi na tim prostorima bude što veći. 14) Prilikom donošenja odluka o korišćenju preostalog HE rijeke Tare preporučuje se korišćenje međunarodne propisane procedure i metodologije koje se koriste u savremenoj praksi. To je jedna od mogućnosti da se na prihvatljiviji način rješavaju kompleksne oprečnosti koji se kod realizaciji korišćenja HE potencijala rijeke Tare posebno eksponiraju. . Ipak, i uz poštovanje međunarodnih procedura ne znači daće u svim slučajevima doći do pomirenje oprečnih stavova različitih subjekata. Jer, mora se imati u vidu činjenica, da se zbog energije i vodnih resursa i pored postojanje svih međunarodnih propisa i procedura, u tom istom savremenom svijetu vode ratovi. Stavovi i preporuke : ‰

Sa aspekta interesa Republike Crne Gore, najveći značaj ima sistem "Tara-Morača,"sa “HE Koštanica” ključnim hidroenergetskim objektom za Crnu Goru, koji može obezbijediti oko 2500 GWh godišnje kvalitetne elektroenergije. Pošto prevođenje dijela voda rijeke Tare u Moraču ima određene nepovoljne uticaje na nizvodne korisnike (Srbija, Bosna i Hercegovina), biće potrebno da se prethodno usaglase interesi svih korisnika, prema osnovnom principu međunarodnog vodnog prava o pravičnom i racionalnom korišćenju voda. Moguća ograničenja kod obezbeđenja uslova za korišćenje preostalog hidroenergetskog potencijala rijeke Tare kao i stavove i preporuke obrađivača u vezi njihovog rješavanja sadržana su poglavlju A2.1.1.7.

‰

Uključenjem vodoprivrednih korisnika u podjelu troškova građenja zajedničkih objekata poboljšavaju se ekonomski pokazatelji energetskog korišćenja vodnog potencijala. U okviru izrade Vodoprivredne osnove takvo razgraničenje nije izvršeno (jer prevazilazi mogućnosti i potrebe tog dokumenta).Ne mogu se sagledati vodoprivredni efekti izvan granica Crne Gore na potrebnom nivou pouzdanosti, jer potrebe vodoprivrede za izgradnjom ovih objekata su značajno vremenski pomjerene u odnosu na potrebe elektroprivrede. Međutim, predhodna konstatacija, nema praktičnog uticaja na globalna opredjeljenja.

‰



Izuzimajaći HE rješenja u sistemu Tara –Morača, koja su razrađena na višim nivoima tehniičke i investicione dokumentacije, za ostala to nije slučaj. To znači, da u sadašnjem vremenu ne postoje uslovi za ravnopravan tretman i vrednovanja razmatranih HE rješenja po «detaljnijim» metodama. Sa tog aspekta, i činjenice, da se za izradu PP traže globalni pokazatelji za prostorno planiranje, to se opisni iskazi rezultata uprošćene višekrterijumske analize efekata realizacije HE rješenja preuzetih iz vodoprivredne osnove smatraju dovoljnim.



U narednim aktivnostima, za HE rješenja van sistema Tara–Morača, konačan izbor optimalnih rješenja, objekata i sistema kao cjeline treba izvršiti kroz predhodnu izradu namjenske dokumentacije na bazi ciljanih istraživanja i poštujući pristup integralnog upravljanja vodama. U tim aktivnostim treba angažovati spejalizovane institucije, koje će uz primjenu savremennih i na međunarodnom planu prihvaćenih stručnih metoda vrednovati HE rješenja. Izvjesno je, da će rezultati tih vrednovanja potvrditi značaj i ulogu velikih akumulacija za racionalno energetsko i višenamjensko korišćenje voda.

Praktičan značaj analiza varijantnih rješenja izvršenih u okviru Vodoprivredne osnove i preuzetih u ovoj podstudiji, pored navedenog je , što je smanjen ukupan broj mogućih varijantnih rješenja i što su definisani globalni vodoprivredni uslovi, koji će biti polazni elementi u izradi namjenskih dokumentacija.

28

‰

Prema planiranoj izgradnji hidroenergetskih objekata u pojedinim rječnim slivovima do 2021. godine, uvažavajući današnje ekonomske kriterijume, moguće je obezbijediti dodatnih oko 3500 GWh/god. električne energije. Prema razmatranoj dokumentaciji, ukupan tehnički iskoristivi i uslovno ekonomski iskoristiv preostali hidropotencijal za glavne vodotoke sa pritokama (Tabela: C.1.2.1) u potpunosti zadovoljava deficitarnu energiju i projektovane potrebe za energijom do 2021, ako i samo ako se budu obezbijedili uslovi za za njegovo korišćenje.

‰

Prilikom donošenja odluka o korišćenju preostalog HE rijeke Tare preporučuje se korišćenje međunarodne propisane procedure i metodologije koje se koriste u savremenoj praksi. To je jedna od mogućnosti da se na prihvatljiviji način rješavaju kompleksne oprečnosti, koji se kod realizaciji korišćenja HE potencijala rijeke Tare posebno eksponiraju.

1.1.2-2.2.5.Planirane male hidroelektrane (mHE) na pritokama

glavnih vodotoka

Veliki broj potoka i malih vodotoka u brdsko–planinskim područjima Crne Gore dobra su osnova za izgradnju mHE. Riječ je objektima instalisane snage do 10 i prko 10 MW. Značaj izgradnje mHE ne ogleda se samo u iskorišćenju voda malih vodenih potencijala, s ciljem snabdijevanja udaljenih i nepristupačnih oblasti električnom energijom, već se od izgradnje jedne akumulacije može očekivati više efekata: navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta i snabdijevanje naselja ili industrije vodom, zadržavanje poplavnog talasa, proizvodnja električne energije, proizvodnja i uzgoj ribe, itd. Izgradnjom mHE intezivno se razvija mala privreda-ostvaruju se proizvodni kapaciteti u selima i naseljima gdje ima uslova a nema električne energije, ili je nema dovoljno itd. ™ Male hidroelektrane sa pratećim objektima obrađene na nivou studija (u daljem tekstu: mHE i/ili puni naziv) Hidroenergetski potencijal pritoka slivnog područja glavnih vodotoka Crne Gore je izučavan na nivou studija za sve pritoke izuzev Tare i Ćehotine u razdoblju od 1980. god. do 1986. god. (68 HE, snage do 10 MW i iznad 10 MW), izuzev HE »Otilovići« koja se nalazi na glavnom toku rijeke Ćehotine. Tehničko iskoristivi potencijala HE »Otilovići« iznosi oko 12GWh i isti je uključen kroz HE potencijal glavnog toka rijeke Ćehotine (Idejni projekat i Investicioni program iz 1981. god.) i HE »Šavnik-2« (Idejno rješenje iz 1992. god.). Studijska rješenja mHE na vodotocima slivnog područja glavnih rijeka Crne Gore: Morače, Zete, Lima, Pive, i Ibra karakterišu se uglavnom malim protocima i dosta velikim padovima. Lokacije mHE u pomenutim slivovima su određivane iznad kota maksimalnog uspora voda u akumulacijama postojećih i budućih velikih hidroelektrana, kako bi se hidroenergetski potencijal najbolje iskoristio. Analizom prostorne lociranosti malih vodotoka u Crnoj Gori, može se zaključiti da je veliki broj lokacija potencijalnih malih hidroelektrana smješten u ruralnim područjima Crne Gore. ™ Pregled energetskih i prostornih pokazatelja mHE sa pratećim objekata za izučavane pritoke na nivou studija i VOCG Tabelarni pregled energetskih i prostornih pokazatelja mHE sa pratećim objekatima za izučavane pritoke na nivou studija prikazan je tabelrno u podstudija Energetika u prilozima: 5-1 (sliv Pive) , 5-2( sliv Ćehotine), 5-3/a:(sliv Lima/ region Bijelog Polja/), 5-3/b : sliv Lima / region Plava/(ukupna godišnje proizvodnje energije HE rješenja pritoka u slivu rijeka Lima je oko 311.2 GWh), 5-4 :sliv Komarnice, 55: sliv Zete, 5-6: sliv Morače. Prema priloženim tabelama na nivou studija razmatrano je 65 mHE na pritokama i tri na glavnim vodotocima (Otilovići na Ćehotini, Most i Gradec na Limu), ukupna instalisana snaga je 215.43 MW i godišnja proizvodnja električne energije 599.2 GWh. HE potencijal izučavanih i neizučavanih pritoka iskazan je tabelarno i grafički na slikama(slike .6 i 7). Korišćenje hidroenergetskog potencijala izvjestnog broja ostalih pritoka je u kombinaciji malih i većih hidroenergetskih objekata. Prema rješenjima Vodoprivredne osnove Crne Gore, planirani su HE-objekati n apritokama Lima sa ukupnom instalisanom snagom od 175 MW i godišnjom proizvodnje energije od 344 GWh i 7 pritoka u

29

slivu rijeke Morače ukupne instalisane snage 293MW i godišnje proizvodnje energije 584 GWh (instalisane snage hidroelektrana su reda od 10 do 27 MW na pritokama u slivu rijeke Lima i reda 9-82 MW na pritokama u slivu rijeke Morače. Pošto ta hidroenergetska postrojenja ne spadaju u kategorizaciji mHE (instalisana snaga do 10 MW ili bar blisko toj granici) Preostali tehničko raspoloživi potencijal za 3 glavne pritoke rijeke Morče(Mala Rijeka, Cijevna i Mrtvica) prikazan posebno u sklopu razmatranja glavnih vodotoka slike.3 i 4,). ™ Ocjena rješenja malih hidroelektrana obrađenih na nivou studija Sva navedena dokumentacija, koja je na nivou studija, kao prirodan i logičan prilaz o mogućnosti iskorišćavanja hidroenergetskog potencijala malih vodotoka, obradila je pogodne lokacije i dala pored ostalog prikaz problematike gradnje mHE: izbor tipa, građevinski dio, hidromašinski i elektro dio te posebni osvrt na ekonomski dio, kao vrlo važnu pretpostavku njihovog rentabilnog korišćenja. Iz sveobuhvatnog sagledavanja postojeće dokumentacije proizilazi da su studije detaljno obradile i dokazale značajan hidroenergetski tehničko iskoristivi potencijal razmatranih pritoka. Iako rađene prije 15 do 20 godina, u tehničkom smislu, studije su još uvijek upotrebljive. Rješenja i rezultati iz navedenih Studija i predlozi dati u njima kao i skupljeni brojni podaci mogu biti dobra podloga i polazna osnova za preduzimanje narednih aktivnosti u pravcu opravdanog iskorišćenja hidroenergetskog potencijala pritoka kako sa izgradnjom mHE, tako i velikih HE-objekata. Ove podatke treba objediniti u bazu podataka u sklopu GIS–a za elektroenergetski sistem Crne Gore i staviti na širi uvid potencijalnim investitorima. Nivo obrada u studijama je takav, da se za određeni broj mHE može pristupiti izradi dokumentacije na višem nivou. Naravno, kroz više faze projektovana u odnosu na studije, potrebno je provjeriti i inovirati Q-H parametre. ™ Stanje zakonske regulative u funkciji realizacije izgradnje malih hidroelektrana u Crnoj Gori Iako je prema Zakonu o energetici načelno i deklarativno dozvoljeno da se grade mHE, one nijesu izborile svoje mjesto u energetici Crne Gore, zbog nedostatku dugoročnog strateškog ekonomskog i energetskog interesa države i usmjerenja, utemeljenog na osnovnom programu razvoja i izgradnje malih hidroelektrana u sklopu integralnog elektroenergetskog sistema Crne Gore. Iz tih razloga, u okviru Stručnog savjeta Elektroprivrede Crne Gore pokrenuta je inicijativa kojom bi se aktuelizovala problematika malih hidroelektrana u Crnoj Gori. Oformljena je Komisija za male hidroelektrane sa ciljem da predloži konkretne aktivnosti, kako bi ovi objekti zauzeli zasluženo mjesto, kako u energetici, tako i u cjelokupnom privrednom i društvenom životu Republike Crne Gore. Postojeća zakonska regulativa, kojom se uređuje gradnja malih hidroelektrana u Crnoj Gori, u dovoljnoj mjeri ne reguliše sva pitanja i pojedinosti koja su značajna a odnose se na izgradnju ovih objekata. Moglo bi se konstatovati, da je zakonska regulativa kojom se uređuju osnovna pitanja vezano za izgradnju malih hidroelektrana u Crnoj Gori praktično na donjoj lestvici. Potrebno je što prije izraditi takvu zakonska regulativu koja na jasan i nedvosmislen način reguliše ključna ekonomsko-finansijska, tehnička i proceduralna pitanja.U dokumentu pod nazivom »Smjernice razvoja i izgradnje malih hidroelektrana u Crnoj Gori,2001« predložen je i pravni pristup za izgradnju ovih objekata, izloženi su konkretni predlozi za većinu pravno neriješenih pitanja. U tom cilju Komisija za mHE u sklopu Elektroprivrede Crne Gore, predložila je poseban Zakon o malim hidroelektranama (Nacrt Zakona o nezavisnim proizvođačima električne energije iz malih hidroelektrana). ™ Završna razmatranja o malim hidroelektranama U periodu poslije izrade studija (1985-1992) od strane Republičkog hidrometeorološkog zavoda Crne Gore (RHMZ) na 21 pritoku izvršena direktna mjerenja proticaja preko mreze hidroloških stanica, to se može konstatovati da je hidrološka komponenta za ovaj broj pritoka zadovoljena. Naravno, u daljim fazama projektovanja, potrebno je izvršiti njenu provjeru, naprimjer odgovarajućim serijama uporednih mjerenja. Polazeći od te pozitivne okolnosti, kao i ocjene o energetskoj prihvatljivosti određenih

30

energetskih profila u periodu izrade Studija, u dokumentaciji 2 dat je predlog redosljeda prioriteta u daljem postupku projektovanja i razrade na višem nivo projektne dokumentacije (Tabele: 5.7-5.9).Na osnovu tabelarnih pregleda u predmetnim prilozima odabrani su tri kriterijuma u predlogu redosljeda daljih prioriteta projektne razrade i to : I-faza prioriteta (Tabela 5.7) energetski prihvatljiva (u periodu izrade Studije) i hidrološki izučena (prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci. Po ovom kriterijumu obuhvaćeno je 8 pritoka (5 u slivu Lima, 1 na glavnom toku rijeke Ćehotine(mHE »Otilovići«), 1 u slivu Komarnica i 1 u slivu Morače ; II-faza prioriteta (Tabela 5.8): energetski prihvatljiva (u periodu izrade Studije) i hidrološki neizučena ( prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci. Po ovom kriterijumu obuhvaćeno je 7 pritoka (3 u slivu Lima, 3 na Bukovici, 1 na Pivi ); III-faza prioriteta (Tabela 5.9): energetski neprihvatljiva (u periodu izrade Studije) i hidrološki izučena ( prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci. Po ovom kriterijumu obuhvaćeno je 4 pritoka (4 u slivu Lima ). Prema predhodnim tabelama , proizilazi da je u zadovoljenju izučenosti "Q" parametra kao komponente uslova za koršćenje vode , prednost imaju 16 pritoka u slivu Lima, 3 u slivu Morače i 2 u slivu Pive. Značajan HE potincijal pritoka rijeke Tare biće vjerovatno i dalje limitiran u komponenti rezirvisanosti prostora za HE rješenja Tara-Morača. Ovdje je važno istaći, da je hidrološka izučenost dvije najveće pritoke Plašnica i Štitarica zasnovana upravo na direktnim mjerenjima "Q" parametra. U strukturi razmatranih rješenja mHE na nivou studija , konstatuje se da su instalisane snage iznad 500kW. Takvo stanje je posledica razmatranja projektnih rješenja mHE uglavnom na značajnijim pritokama glavnih vodotoka (pritoke 3 i 4 reda), što je i logičan redosljed kod energetskog planiranja. Na pritokama 1-reda (potočići, potoci ) i na pritokama 2- reda (veliki potoci i male rječice) zastupljenost izgradnje mHE je u manjem obimu. U tom smislu, u narednom periodu treba usmjeriti i dio aktivnosti na razmatranju izgradnje mHE na pritokama nižih redova. Na taj način, zbog slabih ekonomskih mogućnosti stanovništva, logično je predpostaviti, da će se povećat interesovanje građana za postrojenja sa instalisanim snagama ispod 500kW. Stavovi i preporuke : ‰

Zbog nedovoljne obrađenosti planiranih rješenja razmatranih mHE, ciljano se prezentiraju (tabelarno i na preglenoj situaciji) različita HE rješenja mHE za iste vodotoke (prema Vodoprivrednoj osnovi 1 i na nivou studija preko literature 2 ). Iz tih razloga preporučuje se da se pri izradi PP rezervišu prostori svih razmatranih HE rješenja prema Studijam i Vodoprivrednoj osnovi na ograničeni vremenski perod. Na taj način dobiće se vrijeme potrebno za izradu namjenske dokumentacija na višem nivo. Na osnovu takve dokumentacije i nužnih istražnih radova, stvariće se realniji preduslovi kod donošenja odluka o prihvatljivosti prezentiranih rješenja, i/ili izboru novih-boljih HE rješenja.

‰

Sa aspekta obezbeđenja uslova za korišćenje voda za izgradnju mHE u dijelu komponente hidrološke izučenosti i komponente ekonomskih uslova, u narednom periodu treba dati prioritet izrade namjenske dokumentacije na višim fazama i konačnoj izgradnji mHE koji su locirani : o na pritokama sa raspoloživim direktnim mjerenjima "Q" parametra (16 pritoka u slivu Lima, 3 u slivu Morače i 2 u slivu Pive) o na temeljnim ispustima postojećih akumulacija (planirano na ispustima akumulacija HE Perućica) o na mjestima napuštenih pilana i mlinova o na mjestima prekidnih komora postojećih vodovodnih tranzitnih sistema, (ili na planiranim vodovodnim sistemima) o u sklopu akumulacije Otilovići na rijeci Ćehotini

‰

Uz predhodnu izradu pojednostavljene zakonske regulative, kao jednu od značajnih aktivnosti, državni organi Republike treba da stimuliše izgradnju mHE, tako što bi: odobravala kredite investitorima uz povoljne uslove vraćanja, uprošćavajući postupak oko pribavljanja dozvola; ulagala

31

bespovratna sredstva; oslobađala od plaćanja poreza i naknada ili uz minimalna plaćanja; oslobađala od plaćanja carine za uvoz opreme; odobrila da otkupna cijena dobijene električene energije iz mHE bude prihvatljiva za investitora; izgradila pomoćnu infrastrukturu i pružala razne usluge.U tom smislu treba posebno stimulisati izgradnju malih hidroelektrana instalisane snage ispod 500kW. Elektroprivreda (elektrodistributivne organizacije) bi bila obavezna da primi u opšti elektroenergetski sistem svaki proizvedeni kW od malih hidroelektrana, ukoliko su uslovi zadovoljeni i naravno tamo gdje se neće izazvati bilo kakve negativne posledice po energetski sistem. S tim u vezi, bilo bi potrebno da banke uvrste gradnju malih hidroelektrana u svoje osnovne planske akte, i da kreditne uslove prilagode značaju malih HE, koje imaju sve karakteristike infrastrukturnih objekata. Poslovne banke treba da olakšaju dobijanje kredita za izgradnju mHE svim potencijalnim investitorima uz beneficirane uslove.

1.1.2-3. AKUMULACIJE 1.1.2-3.1. ZAUZETOST PROSTORA

SA POSTOJEĆIM I PLANIRANIM AKUMULACIJAMA U CRNOJ GORI (prema Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, usvojena 2001 godine 1 )

1.1.2-3.1.1.Postojeće akumulacije 1 Najvažniji objekti za hidroenergetsko korišćenje vodotoka su akumulacije, bez čije izgradnje nije moguće koristiti hidropotencijal u značajnoj mjeri. Izgradnja adekvatnih akumulacija koje mogu da izravnaju godišnje neravnomjernosti proticaja zajednički je interes i elektroprivrede i vodoprivrede u okviru Integralnog vodoprivrednog sistema Republike Crne Gore. Iako su prirodni uslovi za izgradnju brana i formiranje akumulacija prilično povoljni, u Republici Crnoj Gori je formirano malo značajnijih akumulacija. Mnogi vodotoci (Tara, Morača, Lim) nijesu vodoprivredno korišćeni, pa su i ekonomske štete zbog toga velike. Zbog neblagovremene izgradnje brana i kašnjenja planske dokumentacije, kojom bi se doline određenih vodotoka (Lima, prije svega, a i nekih drugih) sačuvale od zauzimanja od strane drugih korisnika prostora (naselja, saobraćajnice, industrijski objekti, itd.), mnoge značajne ranije planirane akumulacije više nijesu u sferi racionalnih rješenja, tako da se danas moraju tražiti druga rješenja. U Jadranskom slivu su formirane akumulacije u Nikšićkom polju (Liverovići, Krupac, Slano, Vrtac), kojima su u velikoj mjeri izravnate vode Gornje Zete, kao i manja akumulacija "Grahovo" u Grahovskom polju. U Crnomorskom slivu formirana je velika akumulacija "Piva" na rijeci Pivi, i manja akumulacija "Otilovići" na rijeci Ćehotini.Tabelarni pregled postojećih brana i akumulacija u Crnoj Gori sa osnovnim podacima dat je u tabeli F.1(u prilogu) Akumulacije u Jadranskom slivu (u HE sistemu Perućica) imaju probleme sa vododrživošću akumulacionog prostora. Uloženi su veliki napori i sredstva da se izoluju pojedini ponori u akumulacionim jezerima, građene su cilindrične brane oko ponora, torkretirane su padine i ubacivana velika količina materijala u podzemlje, ali rezultati su samo djelimični. Prema tabeli F.2, ukupna korisna zapremina postojećih akumulacija u iznosu od 1,029 x109 m3 voda, predstavlja oko 7.7%. od ukupnog vodnog potencijal površinskih voda Crne Gore (Vps= 13.34 x109 m3) za HE korišćenje. Pošto se ocjenjuje da je za racionalno upravljanje vodnim resursima potrebno da zapremina akumulacionog prostora, ukoliko za to postoje prirodni uslovi, bude oko 60% ukupnih voda, ovo pokazuje da još uvijek ne postoji osnova za racionalno upravljanje vodnim resursima i da tek predstoje značajni napori da se iskoriste prirodni potencijali vodotoka u Crnoj Gori. Ovo se prije svega odnosi na Crnomorski sliv gdje su mogućnosti formiranja velikih akumulacija mnogo povoljnije u odnosu na Jadranski sliv.

32

Tabela F-2. Ukupna korisna zapremine postojećih akumulacija u Crnoj Gori Sliv V (106 m3) Crnomorski 803 Jadranski 226 Ukupno: 1029

™ Ocjena funkcionalnog stanaja postojećih akumulacija 1 Postojeće akumulacije (ukupno 6) se danas koriste uglavnom jednonamjenski, sa izuzetkom manje akumulacije na Grahovskoj rijeci koja se koristi za navodnjavanje i snabdijevanje vodom. Akumulacija "Liverovići" je projektovana kao višenamjenska (hidroenergetika i snabdijevanje industrije vodom), ali zbog manje količine voda od projektovanih danas se koristi samo za snabdijevanje vodom industrije (Željezara u Nikšiću). Za snabdijevanje vodom industrije (Pljevlja) koristi se i akumulacija "Otilovići", a u toku 2005 godine intezivirane se aktivnosti obezbeđenja investicija za izgradnju jedne male hidroelektrane u sklopu akumulacije. Ostale akumulacije (Piva, Krupac, Slano, Vrtac) koriste se isključivo za proizvodnju električne energije u režimu koji diktiraju potrebe energetskog sistema. Upravljanje režimom rada akumulacija prepušteno je korisnicima koji u nedostatku plana za upravljanje vodnim režimom nastoje da nivo u akumulaciji drže na što višoj koti, ne bi li u periodima povećane potrošnje obezbijedili što veće količine voda za predviđene namjene. Nivoi prilikom projektovanja i izvođenja postojećih akumulacija bili su prilično neujednačeni, tako da je kod nekih zapremina akumulacionog prostora potcijenjena i nijesu iskorišćene prirodne mogućnosti vodotoka i pregradnog mjesta. Poseban problem predstavlja činjenica da kod nekih akumulacija nijesu realizovani adekvatni radovi koji bi obezbijedili vododrživost akumulacionog prostora, tako da su gubici vode na procurivanju izuzetno visoki. U tom smislu, od posebnog značaja je inenziviranje istraživačkih i operativnih radova na sprečavanju velikih gubitaka vode iz akumulacije Slano. Pošto se radi o vodama koje raspolažu velikom koncetracijom pada u HE-sistemu “Perućica”, to vododržljivost akumulacija u Nikšićkom Polju predstavlja okosnicu cijelog sistema. Aktivnosti koje se planiraju na prevođenju voda Zeta u akumulaciju Krupac-Slano treba intezivirati uz preduzimanje mjera vododržljivost akumulacije Slano. Akumulacije, koje se koriste prema potrebama elektroenergetskog sistema, izazivaju često puta niz nepovoljnih efekata na režim voda. Da bi se postojeće akumulacije što bolje iskoristile neophodno je da se svakoj akumulaciji odredi njena funkcija i izradi model upravljanja akumulacijom kao i plan za upravljanje ukupnim vodnim režimom na posmatranom vodotoku, i slivu u cjelini (po komponentama količine i kvaliteta).Operativnost toga plana mora se obezbijediti odgovarajućom podrškom: monitoringom režima voda, potreba i zahtjeva korisnika, formiranjem vodoprivrednog informacionog sistema, operacionalizaciom različitih simulacionih i optimizacionih modela, itd. Naravno, ovo zahtijeva formiranje (i/ili angažovanje) kompetentne naučno-stručne institucije, ili posebne grupe koja bi se ovim problemom bavila na adekvatan način.

1.1.2-3.1.2. Planirane i potencijalne akumulacije 1 Zbog boljeg iskorišćenja vodnog potencijala i popravljanja opšteg režima voda na teritoriji Republike Crne Gore, odnosno otklanjanja prostorne i vremenske neusklađenosti između raspoloživih količina voda i potreba za vodom, za zaštitom voda i zaštitom od voda, neophodno je pored ostalog izgraditi i određen broj novih akumulacija. Prilikom izrade najnovijoj vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, analiziran je veći broj planiranih i potencijalnih akumulacija. Posebna pažnja posvećena je akumulacijama za potrebe proizvodnje električne energije pošto su vodotoci u Republici Crnoj Gori izuzetno povoljni za proizvodnju elektroenergije. Na osnovu sagledavanja dugoročnog zadovoljavanja potreba različitih korisnika voda, i van planskog perioda ovog dokumenta, došlo se do većeg broja akumulacija, pri čemu je predloženo 43 novih. Predloženo je za izgradnju 21 novih akumulacija do 2021. god (od čega su 7 alternative) i 22 potencijalne akumulacije. Vremenski presjek je uslovne prirode, i ostvarivanje realizacije planiranih akumulacija zavisiće, prije svega, od ukupnog razvoja i ekonomske moći, odnosno od

33

mogućnosti obezbeđenja uslova za njihovu realizaciju. Tabelarni pregled planiranih i potencijalnih brana i akumulacija u Crnoj Gori sa osnovnim podacima dat je u tabeli F.3 (u prilogu). Osnovne karakteristike budućih akumulacija datih u ovoj tabeli su preliminarne za potrebe rezervacije prostora, a precizniji podaci se definišu kroz izradu namjenske dokumentacije.

™ Akumulacije čija je prvenstvena namjena vodosnabdijevanje 1 Kod ovih akumulacija posebna pažnja se mora posvetiti mjerama sanitarne zaštite slivnih područja (pojasevi i zone sanitarne zaštite), radi očuvanja kvaliteta voda u njima i smanjenja rizika po zdravnje korisnika voda. Kod ovih akumulacija prioritetno se predviđa i zaštita od nanosa.

™ Akumulacije čija je prvenstvena namjena energetsko korišćenja voda, obezbjeđenje potreba industrije, navodnjavanje i zaštita voda 1 Kod ovih akumulacija ne predviđaju se tako strogi uslovi sanitarne zaštite kao kod akumulacija za vodosnabdijevanje stanovništva. Međutim, i ovdje se moraju preduzeti mjere da bi stanje kvaliteta voda u akumulacijama bilo u predviđenim granicama. Kod pojednih vodotoka sa posebnim prirodnim osobinama , naprimjer za vodotok Taru, uslovi zaštite kvaliteta voda su veoma strogi, tako da se suštinski ne razlikuju od onih koje se predviđaju za zaštitu kvaliteta voda u akumulacijama za vode za piće.U takvim slučajevima antierozione mjere moraju se sprovesti na dosledan način, kao i kod akumulacija za vodosnabdijevanje. Najbrojnije su akumulacije predviđene za energetsko korišćenje voda. Kod ovih akumulacija potrebno je racionalno uklopiti njihov rad u opšti vodni režim i spriječiti (ublažiti) negativne efekte, kako na neposrednim nizvodnim djelovima prirodne okoline i priobalju, tako i na nizvodnom rječnom toku.

Stavovi i preporuke : ‰

Analiza i ekspertiza postojećih, planiranih i potencijalnih akumulacija pored ostalog, ima za cilj njihovu evidencije kroz buduća planska dokumenta, počevši od novog PPR, pa naniže, kao i sistematsko praćenje situacije na terenu, radi sprečavanja zauzimanja i degradacije prostora koji se za njih rezerviše.

‰

Polazeći od činjenice, da je izgradnja akumulacija samo za jednonamjensko korišćenje voda znatno ekonomski nepovoljnija od višenamjenskog statusa, za očekivati je, da će u budućnosti pored HE korišćenja, akumulacije sve više dobijati ulogu višenamjenskog korišćenja voda. U tom smislu,pri koncipiranju i razvoju ovih objekata potrebno ostaviti mogućnost razvoja različitih privrednih aktivnosti: sport rekreacija i turizam, uzgoj riba, aktivna zaštita od poplava-retenzija poplavnih talasa, ublažavanja destruktivnog-erozionog dejstva voda, obezbjeđuje dodatne iskoristive količine voda i drugih privrednih aktivnosti koji daju pozitivne efekte na neposrednu prirodnu okolinu uzvodne i nizvode dionice vodotoka. U takve efekte spada i zadržavanje nanosa u akumulacijama, jer se antierozionim radovima može samo smanjiti, ali ne i potpuno spriječiti ulaz nanosa u akumulacije. Zasipanje akumulacija je u suštini nepovoljno zbog gubitka akumulacionog prostora. Međutim, iz aspekta uticaja na nizvodni sektor to je povoljna okolnost, jer se time ublažavaju problemi sa nanosom na nizvodnom području. Optimalana zaštita od destruktivnog dejstva voda leži u skladnoj realizaciji aktivnih mjera zaštite i pasivnih mjera sa prirodnom okolinom.

‰

Krajnji cilj izgradnje akumulacija i uređenja režima voda na određenom prostoru je obezbjeđenje dovoljnih količina voda ne samo za HE –korišćenje , već za potrebe svih korisnika, zaštita životne sredine i isključenje (smanjenje) destruktivnog dejstva voda, uređenje vodnog režima, odnosno racionalno uređenje posmatranog prostora. Akumulacije su neophodni objekti pomoću kojih se jedino može ostvariti preraspodjela vode po prostoru i vrijemenu, nužna zbog izraženih neravnomjernosti protoka na ovim prostorima. Potrebno je istaći da uređenje zemljišta, naselja, sobraćajnih i dugih sistema nije moguće bez adekvatnog uređenja voda, pri čemu se posebno ističe pitanje očuvanja i

34

unapređenja kvaliteta voda, kao elementa životne sredine koji je u postojećoj fazi razvoja društva najviše izložen degradaciji. Uređenje zemljišta i voda na određenim prostorima treba da omogući povećanje privrednih aktivnosti kako bi ovi prostori bili "atraktivni" za zadržavanje i dolazak stanovništva, posebno mlađe populacije (revitalizacija prostora, posebno seoskih naselja). Očekuje se da pri projektovanju, realizaciji i eksploataciji brana i akumulacija budu primjenjivana najnovija znanja i savremene tehnologije, što bi za posljedicu imalo racionalnu izgradnju i eksploataciju objekta, kao i adekvatno riješene i realizovane prateće sisteme. U cilju bezbjednosti nizvodnog stanovinštva i dobara potrebno je uspostaviti odgovarajuće sisteme za praćenje ponašanja brana u cilju predupređenja rušenja ovih objekata, kao i za obavještavanje i uzbunjivanje stanovništva. Neophodno je za svaki objekat izvršiti analizu domena mogućeg uticaja nekontrolisanog pražnjenja akumulacije pri incidentnim situacijama. Takođe neprestano se mora pratiti količina i kvalitet ispuštenih voda iz akumulacije i istih parametara u samoj akumulaciji. Posebna pažnja mora se posvetiti planiranju i realizaciji aktivnosti koje imaju za cilj postizanje odgovarajuće vododrživosti prostora budućih akumulacija. ‰

U rijekama, nizvodno od pregradnih mjesta, moraju se obezbijediti garantovani proticaji neophodni za opstanak i razvoj svih nizvodnih biocenoza (obezbeđenje garantovani ekološki protok-GEP). Količine voda, koje se ispuštaju iz akumulacija, na smiju da budu manje od količina potrebnih za nizvodne ekosisteme, za zadovoljenje racionalnih potreba nizvodnih korisnika voda (obezbeđenje vodoprivrednog minimuma-VM) i očuvanje propisanog stanja kvaliteta vodotoka. Prije izgradnje infrastrukturnih i drugih objekata i radova u domenu uticaja akumulacija i drugih većih vodoprivrednih objekata, moraju se uraditi odgovarajući vodprivredni uslovi za realizaciju navedenih radova i objekata. Prije izrade tehničke dokumentacije za građenje akumulacija i drugih većih vodoprivrednih objekata, mora se uraditi vodoprivredna osnova za predmetni sliv, u kojoj će, prema propisanoj proceduri, biti urađena analiza uticaja karakteristika sliva i aktivnosti na njemu na kvalitet voda u akumulaciji, mjere za zaštitu akumulisanih voda, kao i uticaj akumulacije na nizvodne tokove i priobalje.

‰

Prije donošenja konačne odluke za izgradnu određene akumulacije, potrebno je pravovremeno sprovesti sveobuhvatna sagledavanja svih pozitivnih i negativnih uticaja akumulacije na prirodnu okolinu u njenom neposrednom i širem prostoru uticaja. Pri čemu se polazi od ispunjenja četiri osnovna postulata savremenog planiranja vodoprivrednih sistema 3 : y y y

y

‰

tehnička ostvarljivost sistema ekonomska sigurnost sistema ekološka valjanost sistema(status voda, zaštićeni areali, zaštićeni korisnici, izvori zagađivanja, režimi ekstremnih voda, itd.) koji se svode na minimiziranje šteta koje neminovno nastaju građenjem objekata (potapanja i drugo) i potrebu maksimalnog unapređenja životne sredine na prostorima koji gravitiraju planiranim objektima, Socijološka prihvatljivost sistema(vodosnabdijevanje naselja, sanitacija naselja, navodnjavanje zemljišta, ostala korišćenja, odbrana dobara, potapanje, iseljavanje, promjena uslova privređivanja, itd.) koji se svode na sagledavanje nužnih promjena uslova življenja usled realizacije planiranih objekata i definisanja novog režima življenja sa ciljem ukupnog poboljšanja uslova i ostanak stanovništva na tim prostorima

Kod kartiranja zauzetog prostora akumulacijama u novom PPR, okvirne dužine uspora planiranih i potencijalnih akumulacija mogu se sagledati sa podužnih profilia za naznačene lokacije na situacijama planiranih HE rješenja (Prilozi: FSIT-1,FSIT-2,FPOD-1, FPOD-2). Za tačnija sagledavanja konturnih granica i površine akvatorije pri karakterističnim kotama usporenog nivoa vode u akumulacijam, potrebno je predhodno namjenski uraditi krive površine i krive zapremine za svaku akumulaciju. Za konstrukciju predmetnih krivih, pored poznavanja osnovnih tehničkih karakteristika objekata za usporavanje, potrebno je raspolagati sa detaljnim geodetskim podlogama.

35

LITERATURA :

1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu “Jaroslav ^erni” iz Beograda i preduzeće Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g). 2 Hidroenergetski potencijal Crne Gore i izgradnja novih izvora električne energije (Zbornik radova, Privredna komora CG, 2004 godine) 3 Smjernice razvoja i izgradnje malih hidroelektrana (mHE) u Crnoj Gori" , (Elektroprivreda Crne Gore,Nikšić, 2001godine) 4 Dr. Ratomir Živaljević : Osnovi hidrotehnike (Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2000)

5 Hidroenergetski potencijal Crne Gore i izgradnja novih izvora električne energije (Zbornik radova, Privredna komora CG, 2004 godine)

36

1.1.3. NAVODNJAVANJE ZEMLJIŠTA 1.1.3.1. Sadašnje stanje I pored povoljnih prirodnih uslova navodnjavanje kao hidrotehnička mjera uređenja vodnog režima zemljišta na teritoriji Crne Gore primjenjuje se samo na 18 000 ha, što čini tek nešta oko 3% od ukupnih poljoprivrednih površina. Od toga na oko 12% površina koriste se savremeni sistemi za navodnjavanje, dok je na većini površina zastupljeno lokalno (tradicionalno) navodnjavanje. Krajem 70tih i početkom 80-tih godina prošloga vijeka izgrađeno je više savremenih sistema (Sutorina, Ulcinjsko polje i Pljevlja-Doganje), a ranije i u Bjelopavlićkoj ravnici, ali su svi ti sistemi napušteni nakon usvajanja zakona o povraćaju zemljišta i posljedično usitnjavanja parcela, ili zbog neodgovarajućih koncepcijskih rješenja i slabog održavanja. Savremeni sistemi za navodnjavanje poljoprivrednih površina koji su u funkciji koriste se na sledećim lokalitetima: • Ćemovsko polje, sa plantažnim zasadima vinove loze i breskve ,na površini od 2000 ha, uz primjenu sistema za navodnjavanje vještačkom kišom na površini od 1100 ha i metodom “kap po kap” na površini od 900 ha. Za navodnjavanje se zahvata podzemna voda iz bogate vodonosne izdani Ćemovskog polja. • Tivatsko polje, sa površinom od 20 ha, dijelom pod staklenicima i plastenicima, sa korišćenjem vode iz mikroakumulacije na rijeci Gradiošnici (zapremine 60 000 m3). • Grahovsko polje, sistem u izgradnji, sa predviđenom površinom za navodnjavanje od 400 ha, uz korišćenje vode iz izgrađene akumulacije na izvoru Grahovske rijeke, zapremine oko 1000000 m3. Lokalno (tradicionalno) navodnjavanje zastupljeno je na oko 16 000 ha. Na primorskom području uglavnom se navodnjava zemljište na kojem se uzgaja voće, vinogradi i bašte. Voda se obezbjeđuje najčešće iz potoka i izvora. U središnjem regionu Crne Gore najvećim dijelom se navodnjava zemljište na prostoru Zete i u Bjelopavlićkoj ravnici. Pretežno se navodnjavaju oranice i bašte, a idući uzvodno prema Nikšiću povećava se učešće površina sa voćnjacima. Za navodnjavanje u ovim prostorima koriste se podzemne vode i površinske vode Zete, Morače, Gračanice. U sjevernom području Crne Gore lokalno se navodnjaju površine uz rječne doline zahvatanjem vode iz vodotoka – Tare, Ćehotine i pritoka Lima, a na višim lokalitetima iz potoka, vrela i izvora. U strukturi navodnjavanja, pored oranica i voćnjaka, znatno je učešće i livada. 1.1.3.2. Budući razvoj Među utvrđenim strateškim pravcima razvoja u Republici Crnoj Gori poljoprivredi je data jedna od ključnih pozicija, smatrajući je potencijalnim generatorom razvoja. Međutim, Prelazak sa ekstenzivnog na intenzivni način poljoprivredne proizvodnje zahtjeva primjenu navodnjavanja zemljišta, a gdje je to neophodno i odvodnjavanje suvišnih voda. Preduslov za izgradnju melioracionih sistema, odnosno sistema za navodnjavanje je uređenje ekonomskih odnosa u ovoj oblasti, imajući u vidu izmjenjeno vlasništvo poljoprivrednog zemljišta. Istovremeno treba imati u vidu da uvođenje navodnjavanja bez izmjene strukture proizvodnje ne može dati visoke ekonomske efekte. Prestruktuiranjem bi trebalo u proizvodnji povećati učešće povrća, voća, industrijskog bilja i stočne hrane. Na teritoriji Republike Crne Gore izdvojeno je zemljište pogodno za navodnjavanje: o Jadranski sliv 59 675 ha o Crnomorski sliv 14 415 ha o Ukupno 74 090 ha. Projekcijom navodnjavanja predviđeno je da se do 2021. godine izgrade sistemi za navodnjavanje kojim bi bilo pokriveno 80% od ukupnog raspoloživog zemljišta pogodnog za navodnjavanje: o Jadranski sliv 52 660 ha o Crnomorski sliv 6 745 ha o Ukupno 59 425 ha Za navodnjavanje ovih površina potrebno je obezbjediti oko 250 miliona m3 vode godišnje.

37

Na dijelu površina pod budućim zalivnim sistemima - na oko 25 000 ha, prethodno treba da se izvrši odvodnjavanje (drenaža) suvišnih voda. Uređenje površina za navodnjavanje predstavlja tehničku nadogradnju prethodno organizaciono utvrđenih i institucionalno uređenih melioracionih zona. Usaglašavanje elemenata projektnih rješenja navodnjavanja sa uslovima sprovođenja komasacije (arondacije) zemljišta treba da otpočne na područjima na kojima je najzastupljenije lokalno navodnjavanje (Zeta, Bjelopavlićka ravnica, Ulcinj - Vladimirsko polje). Veličina zemljišnog kompleksa, poljoprivredne kulture, klimatski uslovi, raspoloživa izvorišta vode, tradicija i iskustvo u navodnjavanju, investicioni troškovi sistema i obezbjeđenost tržišta, uticali su na određivanje prioriteta u angažovanju površina za navodnjavanje do 2021. godine, u izdvojenim melioracionim područjima u Crnoj Gori: u Primorskom, Središnjem i Sjeveroistočnom melioracionom području. Primorsko melioraciono područje zastupljeno je u priobalnoj zoni Jadranskog mora, uključivši zaleđe koje obuhvata i južnu obalu Skadarskog jezera. Do 2021. godine je predviđena izgradnja sistema za navodnjavanje na površini od 14 420 ha, što predstavlja 75% od ukupnog zemljišnog potencijala pogodnog za navodnjavanje u ovom melioracionom području. Teritorijalno razvrstavanje područja je izvršeno na tri melioraciona rejona (Boka, Budva, Bar-Ulcinj) i njima pripadajućim sistemima koji se odlikuju izvanrednim komparativnim prednostima za proizvodnju južnih kultura i povrća. Najveći dio površina, oko 12 000 ha, nalazi se u melioracionom rejonu Bar-Ulcinj, oko 2000 ha u melioracionom rejonu Boka i oko 500 ha u rejonu Budva. Za navodnjavanje zemljišta u primorskom području predviđeno je korišćenje vode pretežno iz rijeke Bojane, manjim dijelom podzemne vode i vode iz Skadarskog jezera. Ukupne potrebe u vodi u ovom području iznose oko 66,6 miliona m3 godišnje. Središnje melioraciono područje je sa najvećim zemljišnim potencijalom pogodnim za navodnjavanje nalazi se na teritoriji opština: Podgorica, Danilovgrad, Nikšić, Cetinje, a dijelom i Kotor. Ovo područje je formirano od četiri melioraciona rejona: Zeta, Bjelopavlići, brdsko zaleđe i predplaninski rejon. Prostrana ravnica Zete, od Podgorice i kučkih brda prema Skadarskom jezeru, zatim Bjelopavlićka ravnica, kao i Nikšićko polje, predstavljaju osnovni poljoprivredno proizvodni kompleks u Crnoj Gori. Pogodnost ovog područja predstavlja ostvarenje raznovrsnije strukture poljoprivredne proizvodnje u uslovima navodnjavanja uz povoljnu klimu (povrtarstvo, ratarstvo, vinova loza, industrijsko i krmno bilje), u blizini agro-prerađivačkih centara sa mogućnošću daljeg transporta izvan Republike. Predviđeno da se do 2021. godine u ovom području navodnjavanjem obuhvati površina od 38.260 ha (95% od ukupnog zemljišta pogodnog za navodnjavanje). Ta površina uključuje savremeni sistem za navodnjavanje u funkciji u Ćemovskom polju na 2 000 ha i oko 10 000 ha lokalno navodnjavanih površina. Površinama predviđenim za navodnjavanje u ovom melioracionom području nisu obuhvaćene površine koje bi se dobile realizacijom planiranog rješenja prema projektu “Regulacija režima voda Skadarskog jezera i korita rijeke Bojane” iz 1981 i 1983. godine, kao što je objašnjeno u poglavlju 2.3. (Odvodnjavanje zemljišta). Zavisno od odabranog rješenja u priobalju Skadarskog jezera moglo bi se dobiti između 4 500 i 12 000 ha novih poljoprivrednih površina. Ukupne potrebe u vodi za navodnjavanje predmetnih površina iznose oko 170 miliona m3 godišnje, što se može obezbjediti zahvatom podzemne vode (Ćemovsko polje, Bjelopavlićka ravnica), vode iz površinskih tokova, neposrednim zahvatanjem ili uz izgradnju akumulacija (rijeke Zeta, Morača) i sa lokalnih izvorišta. Sjeveroistočno melioraciono područje, čija se granica poklapa sa granicom Crnomorskog slivnog područja, vezano je za uske doline rijeka, na osnovu čega su formirana tri sastavna melioraciona rejona: Lim, Tara i Ćehotina. U sjeveroistočnom melioracionom području u toku posmatranog vremenskog perioda do 2021. godine, predviđeno je da se sistemima za navodnjavanje obuhvati 6745 ha (oko 47% zemljišta pogodnog za navodnjavanje), gdje bi bile zastupljene pretežno ratarsko-voćarske kulture. Godišnja, odnosno sezonska potreba u vodi za navodnjavanje iznosi oko 14 miliona m3, što će se obezbijediti iz površinskih tokova, neposredno i iz akumulacija koje bi se izgradili na rijekama Limu, Tari i Ćehotini, uz dopunu sa lokalnih izvorišta i potencijalnih malih akumulacija. Pregled sistema za navodnjavanje po slivovima, melioracionim područjima i rejonima, sa podacima o površinama zemljišta predviđenog za navodnjavanje i potrebnim godišnjim količinama vode dat je u sledećoj tabeli.

38

Tabela 1. Sistemi za navodnjavanje -projekcija 2021. god. Sistem

Površina zemljišta (ha)

Potrebne količine vode (m3/god)

1. PRIMORSKO MELIORACIONO PODRUČJE

A. Melioracioni rejon Boka Sutorina 445

1825000

320

1312000

550

2255000

95

389500

485

1988500

90

369000

1985

8139000

325

1332500

10

41000

140

574000

475

1947500

140

616000

975

4290000

1100

4840000

2280

10032000

1125

5737500

3030

15453000

Herceg Novi Grbalj Tivat Grbaljsko polje Krtole

∑ A. - Boka

B. Melioracioni rejon Budva Mrčevac Budva Petrovac

∑ B. - Budva

C. Melioracioni rejon Bar Spič Bar Kruče Virpazar Ulcinjsko polje Ulcinj Vladimir 3310

557000

∑ C. Bar-Ulcinj ∑ 1. Primorsko mel. područje

11960

56525500

14420

66612000

2. SREDIŠNO MELIORACIONO PODRUČJE

A. Melioracioni rejon Zeta Donja Zeta 9550

46795000

2500

12250000

120

588000

80

392000

400

1960000

750

3675000

150

735000

775

3797500

6000

29400000

2530

12397000

22865

111989500

Golubovci Vukovci Grbavci Botun LJeško polje Beri LJeški lug Ćemovsko polje Ceklinsko polje Ukupno A.

39

Sistem

Površina zemljišta (ha)

Potrebne količine vode (m3/god)

B. Melioracioni rejon Bjelopavlići Bijelo polje 1100

4510000

2140

8774000

2760

11316000

6000

24600000

235

963500

140

574000

270

1107000

220

902000

160

656000

1025

4202500

7000

23800000

900

3060000

480

1632000

8380

28492000

38260

169284000

526660

235896000

Martinići Kosovi lug Ukupno B.

C. Melioracioni rejon brdskog zaleđa LJešani Zagarač Kuči Gruda Piperi Ukupno C.

D. Melioracioni predplaninski rejon Nikšić Grahovo (Dragalj) Morača Ukupno D. ∑ 2. Središnje mel. područje bez površina u zoni Skadarskog jezera ∑ I JADRANSKI SLIV( bez površina u zoni Skadarskog jezera)

II

CRNOMORSKI SLIV ΣF

Sistem

(ha)

ΣV (m3/god)

3. SJEVEROISTOČNO MELIORACIONO PODRUČJE

A. Melioracioni rejon Lim Bijelo Polje 840

1512000

325

649000

230

414000

85

187000

2140

4708000

530

1166000

1370

3014000

305

671000 2806000 11711000

Ravna rijeka LJuboviđa Brzava Berane Andrijevica Plav Gusinje

∑ A. - Lim 5510

B. Melioracioni rejon Tara Mojkovac 50

110000

420

924000

170

374000

Kolaš. livade Kolašin

40

ΣF

Sistem

(ha)

ΣV (m3/god)

∑ B. - Tara 220

484000

725

1305000

100

180000

190

342000

C. Melioracioni rejon Ćehotina Pljevlja (r. Vezičnica) Vrulja Maočnica

∑C. -Ćehotina 1015

Σ 3. Sjeverno melioradiono područje

Σ II Crnomorski sliv Σ I + II Crna Gora (bez površina u zoni Skadarskog jezera)

1827000

6745

14025000

6745

14025000

59425

249921000

41

1.1.4. RIBOGOJSTVO POSTOJEĆE STANJE Slatkovodno ribarstvo je privredna grana koja je, uprkos značajnim prirodnim resursima, slabo razvijena u Crnoj Gori. Može se reći da je to velika šteta obzirom na nesumnjive prednosti ribarstva u odnosu na druge poljoprivredne grane i značajan ekonomski potencijal koje ono sa sobom nosi. Ribarska djelatnost se grubo može podijeliti na: − ribolov u prirodnim resursima i − uzgoj ribe. Za razliku od ribolova, gdje čovjek ulovom osiromašuje riblji fond, uzgojem riba se on uvećava iznad nivoa koji se obezbjeđuje prirodnom reprodukcijom. Naravno, ribolov je ekološki nepodobnija djelatnost jer podrazumijeva usavršavanje ribarskih tehnika i alata radi što veće eksploatacije. S'druge strane razvoj akvakultura podrazumijeva usavršavanje tehnika i metoda za povećanje ribljeg fonda. Prirodne vode za ribolov Ribolovne vode Crne Gore čine manji potoci, rječice, rijeke, nizijska i planinska jezera i akumulacije. Tabela 1.Struktura ulova slatkovodne ribe u Crnoj Gori od 1980.-1989. god. (tona) LOKACIJA Tekućice Nizijska jezera Planinska jezera Akumulacije Pastrmski ribnjaci Šaranski ribnjaci Ukupno

1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. PROS. 77 884 24 43 238

94 819 19 38 253

86 901 23 41 274

65 936 18 35 329

71 728 21 32 351

53 872 18 22 368

57 781 14 18 374

42 822 19 23 318

44 776 15 20 345

40 812 13 17 360

63 833 18,4 29 321

192 204 127 170 81 154 1458 1427 1452 1553 1284 1333 1244 1224 1200 1242 1418

Ukupna dužina tekućica iznosi 1715 km ili 2062 ha vodene površine. Ove vode daju izuzetno male količine ribe, ispod prosjeka koje bi one realno mogle dati. Razlog za to je u neracionalnom gazdovanju i zagađenosti ovih voda (prije svega industrijsko zagađenje).Ove vode raspolažu znatnom vodenom površinom i naseljene su visokokvalitetnim vrstama ribe (pastrmkom i lipljenom). Njihova posebna vrijednost je i u tome što one predstavljaju bogati potencijalni resurs za akvakulturu. Sadašnji ukupni ulov u njima iznosi oko 63 t ili 30 kg/ha, što je dva i tri puta ispod prosjeka koliko bi ove vode dale prema svojim mogućim potencijalima. Površina planinskih jezera koja su nastanjena ribom iznosi ukupno 547 ha (Plavsko jezero (250 ha), Crno jezero (63 ha) i Biogradsko jezero (43 ha)). Održavanje njihovog ribljeg bogatstva postaje iz godine u godinu sve organizovanije. Ipak proizvodnja ribe je još uvjek jako mala, 18,5 t godišnje produkcije, odnosno 34 kg/ha. Na području Crne Gore u poslednjih 30 godina sagrađeno je nekoliko akumulacija: "Krupac", "Slano", "Liverovići", "Grahovo", "Piva" i "Otilovići". Površina ovih akumulacija, pri srednjem vodostaju, iznosi oko 2000 ha. Ove akumulacije pripadaju tipu salmonidnih voda. Poslije izgradnje, svaka od ovih akumulacija je poribljena salmonidima, tako da se one koriste i za sportski ribolov. Prosječna godišnja produkcija iznosi 29 tona salmonida ili 14 kg/ha, što je veoma mali prinos po jedinici površine. U nekoliko navrata, izvršen je pokušaj da se ove površine koriste za kavezni uzgoj ribe (Pivska akumulacija), što je dalo određene pozitivne rezultate kod uzgoja salmonida. Od nizijskih jezera riba se proizvodi u Skadarskom i Šaskom jezeru. Ukupna godišnja proizvodnja ribe u Skadarskom jezeru iznosi oko 96% od cjelokupnog ulova u prirodnim resursima Crne Gore. Dominantne su ciprinidne vrste riba (krap, ukljeva, klijen, lola, brona). Inače, u njemu je registrovano oko 45 vrsta riba.

42

Četrdesetogodišnji prosjek ulova ribe u jezeru, navodi na zaključak da ulov od 1000 do 1200 tona, na našem dijelu jezera, predstavlja normalni intenzitet ribolova koji nije imao za posljedicu smanjenje ribljeg fonda. Ipak uočena je tendencija smanjenja kvalitetnih vrsta ribe u jezeru što s'druge strani prati povećavanje populacije riba manje vrijednosti. Kao posledica zagađenje Skadarskog jezera industrijskim i ostalim otpadnim vodama čest je slučaj oboljenja i uginuća riba. Poslednjih godina dolazilo je do uginuća jegulja, krapa i nekih drugih vrsta riba. Akvakultura Dosadašnje relativno kratko iskustvo u razvoju akvakulture je pokazalo da se u postojećim vodnim resursima raspolaže bitnim preduslovima za intenzivni uzgoj ribe. Akvakultura ima za cilj da se na manjim vodnim površinama, putem adekvatnih tehničkih i tehnoloških rješenja, ostvari intenzivna proizvodnja i postignu visoki prinosi ribe. Na teritoriji Crne Gore izgrađen je veći broj pastrmskih ribnjaka. Osnovne karakteristike sedam najvećih pastrmskih ribnjaka su date u tabeli. Pored ovih ribnjaka postoji još oko 30 mini ribnjaka veličine između 250 i 1000 m2, ukupno oko 10 500 m2. Većina pomenutih ribnjaka je pored konzumne ribe proizvodila i reprodukcioni nasadni materijal za sopstvene potrebe i tržište. Tabela 2.Veći pastrmski ribnjaci Crne Gore LOKACIJA Podgorica "Morača" Podgorica "Mareza" Nikšić "Rastovac" Šavnik "Šavnik" Plužine "Vrbnica" Berane "Buče" Kolašin "Mušovića rijeka" Ukupno

KAPACITET KOLIČINA VODE U PROIZVODNJE 3 h m /24 U KG 90 000 36 000

IZVORIŠTE VODE

POVRŠINA OBJEKTA U m2

Mareza

2 140

Mareza

4 000

150 000

67 000

Rastovac Šavnička rijeka Vrbnica Lim Mušovića rijeka

2 100 1 100 1 700 10 000 1 000

60 000 35 000 30 000 250 000 30 000

35 000 18 500 28 500 168 000 17 000

22 040

645 000

370 000

Uzgoj pastrmke je ostvaren putem kaveznog sistema na dijelu Skadarskog jezera i Pivske akumulacije. Rezultati ovakvog uzgoja pokazali su se veoma uspješnim. PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA Razvoj ribogojstva mora biti usklađen sa očuvanjem i unapređenjem režima voda u vodotocima i jezerima a sve u sklopu opšteg očuvanja i unapređenja životne sredine u Republici. Realizacija koncepta intenzivnog unapređenja ribogojstva podrazumijeva niz aktivnosti: − potrebni su obimni i interdisciplinarni naučnoistraživački projekti da bi se sagledalo stanje ribljih populacija i osnovni faktori koji neposredno djeluju na biocenozu, jer bi do sada uočeni poremećaji u dogledno vrijeme mogli imati katastrofalne posljedice; − potrebno je uvesti preciznu evidenciju ulova ribe u prirodnim i vještačkim vodnim ekosistemima, jer trendovi ulova predstavljaju značajan izvor informacija na osnovu kojih je moguće preduzimati određene mjere za unapređenje stanja ribljeg fonda na ovim ribarskim područjima; − Zakone i druge propise u vezi sa očuvanjem ribljih resursa i unapređenjem ribarstva treba uskladiti sa evropskim zakonima i propisima iz oblasti vodoprivrede i zaštite životne sredine i neprestano pratiti njihovu primjenu i postignute efekte; − radi obnove i povećanja fonda ekonomski važnih vrsta riba treba donijeti privremenu odluku o zabrani njihovog izlova na određeni period; − neophodno je uvesti plansko poribljavanje određenih vrsta riba, ukoliko prirodna reprodukcija nije u mogućnosti da obavi poboljšanje određenih populacija.

43

−

povoljne prirodne uslove na vodnim resursima treba maksimalno iskoristiti za potrebe akvakulture u širem obimu, kako za kavezni, tako i za izgradnju pastrmskih i šaranskih objekata u priobalnom području;

Planirana proizvodnja konzumne ribe za 2011. godinu, odnosno 2021. godinu, data je u tabeli. Planiran izlov je otprilike dvostruko veći od prosjeka registrovanog zadnjih decenija. Tabela : Planirana godišnja proizvodnja konzumne ribe na području Crne Gore (tona) Godina Nizijska jezera Tekući vodotoci Planinska jezera Akumulacije Ribnjaci Σ 2011. 1400 75 20 200 520 2295 2021. 1900 85 25 500 850 3535

1.1.5. PLOVIDBA NA RJEČNIM TOKOVIMA I JEZERIMA 1 Unutrašnja plovidba na rijekama i jezerima u Republici Crnoj Gori, danas je praktično zanemarljiva, u odnosu na druge saobraćajne grane, a posebno u odnosu na drumski saobraćaj. Konkretno, u današwim uslovima, plovidba isključivo lokalnog karaktera obavlja se na Skadarskom i Pivskom jezeru za potrebe stanovništva koje živi u priobalnim područjima. Sa stanovišta robnog prometa u pitawu su minimalne količine tako da ova plovidba ima veći značaj u oblasti ribolova i rekreacije. U prošlosti, plovidba je za potrebe lokalnog stanovništva bila razvijena na području Skadarskog jezera. Tako na primjer, na Skadarskom jezeru je do 1981. godine postojala redovna plovidbena linija na relaciji Rijeka Crnojevića-Ploča-Potkomarno-Virpazar-Plavnica-Krnjice-Murići-Sijerča-OstrosCkla. Razvojem drumskog saobraćaja i poboljšanjem mreže puteva, i u ovom području je plovidba potisnuta u drugi plan, tako da u ovom trenutku ne postoji bilo kakav vid organizovanog vodnog saobraćaja. Povremeno, organizuju se turističko - izletničke ture po jezeru, ali je i ova aktivnost sporadična. Na ovakav status plovidbe na Skadarskom jezeru svakako su imali uticaj i specifični hidrološki uslovi na jezeru. Prema hidrološkim osmatranjima u periodu od 1949. do 1998. godine, pod uticajem velikih voda Drima i Morače, nivoi Skadarskog jezera su varirali u granicama od minimalne kote 4,57 mnm do maksimalne 9,82 mnm, što posebno čini složenim uslove pristajanja plovila pri svim vodostajima, počevši od minimalnih do maksimalnih. Na Skadarskom jezeru već godinama nije izvršeno sveoobuhvatno snimanje morfologije dna jezera, što je osnovni preduslov za definisanje plovnog puta. U 2005 godini pokrenuta je incijativa od strane Crnogorske i Albanske akademije nauka i umjetnosti o zajdničkim aktivnostima vezanih za regulaciju rijeke Bojane. U pripremnim aktivnostima, od strane albanske akademije, akcentirano je pitanje plovnosti r. Bojane, sa jedne strane i zaštite područja od velikih voda. Od strane Crnogorske akademije sačinjen je program kojim se predviđaju sveobuhvatne aktivnosti na kompleksnom rješavanju sistema projekta Skadrsko Jezero-Bojana-Drim. POčetni akcenat je dat na geodetskim snimanjima rijeke Bojane na dužini od 42 km. Proces dogovaranja je u pripremnim fazama. Rječni tokovi Crne Gore, sa izuzetkom rijeke Bojane, zbog velikih uzdužnih padova i malih dubina u najvećem dijelu godine, ne pružaju mogućnosti za plovidbu. Zbog neuređenosti rječnog korita nijesu do sada iskorišćene ni mogućnosti koje pruža rijeka Bojana za plovidbu. Na ovo je svakako uticala i činjenica da je Bojana pogranična rijeka, odnosno da dio rječnog toka prolazi kroz Albaniju, te su, pored tehničkih, prisutni administrativni, međudržavni i drugi prateći problemi. LITERATURA : 1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu “Jaroslav Černi” iz Beograda i preduzeće Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g).

44

1.1.6. KORIŠĆENJE KOPNENIH VODA ZA TURIZAM, REKREACIJU, SPORT I SPORTSKI RIBOLOV POSTOJEĆE STANJE Raznovrsnost i jedinstvenost pojava kopnenih voda u prirodi je izuzetan potencijal koji posjeduje Crna Gora u smislu korišćenja za turizam, rekreaciju i sportske aktivnosti. Kompleks pojava čine planinski potoci, bistre i moćne planinske rijeke, duboki kanjoni i klisure, karstni izvori i ponori i brojna jezera. Među bogatstvom tih pojava posebno se izdvajaju kanjoni rijeke Tare i kanjon Nevideo, glečerska jezera - Crno, Biogradsko, Plavsko i ostala jezera smještena u masivima planina Durmitora, Bjelasice, Prokletija, Maglića, zatim veliko Skadarsko jezero. Ne treba zapostaviti ni nekoliko akumulacionih jezera stvorenih izgradnjom brana na rijeci Pivi, rijeci Gračanici i na pritokama Zete u Nikšićkom polju. Uz raznovrsne vodne resurse, značajan turistički potencijal predstavlja i njihovo prirodno okruženje i biljni i životinjski svijet, koji se javlja u akvatičnim sredinama ili njihovoj neposrednoj blizini. Sa izuzetkom Crnog i Biogradskog jezera i kanjona rijeke Tare, korišćenje prirodnih vrijednosti rječnih tokova, prirodnih i vještačkih jezera za potrebe turizma, rekreacije i za sportske aktivnosti može se danas okarakterisati kao sporadična pojava koja je ograničena na relativno mali broj ljudi - ljubitelja prirode, naučnika-istraživača, planinara. Činjenica da se samo 3% ukupnih turističkih smještajnih kapaciteta Crne Gore nalazi na ovim prostorima najbolje govori da ovi potencijali nijesu iskorišćeni, a time ni ekonomski valorizovani. PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA Raznovrsnost reljefa i klime, neporemećena priroda, raznovrsnost flore i faune, a posebno ambijentalne i estetske vrijednosti stajaćih i tekućih voda kontinentalnog dijela Crne Gore pružaju izuzetne mogućnosti za proširenje asortimana turističke ponude. Ovaj aspekt je posebno značajan u oštroj međunarodnoj turističkoj konkurenciji u kojoj, pored atraktivnosti prostora i kvaliteta turističke ponude, i raznovrsnost sadržaja i ambijenta igra značajnu ulogu. Polazeći od konstatacija iznesenih u ocjeni postojećeg stanja u pogledu bogatih potencijala vodnih resursa i njihovog okruženja u smislu njihovog korišćenja za turizam, sportske i rekreativne namjene, neophodno je planski i osmišljeno stvarati uslove za razvoj tih djelatnosti i aktivnosti u kontinentalnom dijelu Crne Gore. To pretpostavlja proširenje djelovanja na daleko veći broj atraktivnih lokaliteta, intenzivnije korišćenje već aktiviranih lokaliteta, uz istovremeno povećanje raznovrsnosti aktivnosti. Većina rječnih tokova mogu se koristiti za više namjena - za kajakaštvo na brzim vodama, za splavarenje ili rafting, za sportski ribolov. Rafting je moguć ne samo na Tari, već i na Ibru, Limu i Morači. Od jezera, najatraktivnije je Skadarsko jezero, koje kao jedinstveni prirodni rezervat i zbog svoje površine, treba aktivnije i raznovrsnije koristiti, pri čemu se mora obezbijediti sklad između prirodnog okruženja i ekosistema s jedne strane i turističkih i infrastrukturnih sadržaja i aktivnosti, s druge strane. Brojna glečerska jezera, postojeća vještačka jezera ili ona koja će nastati izgradnjom planiranih hidroenergetskih objekata, zbog svoje atraktivnosti i raznovrsnosti treba u budućnosti da budu posebno interesantne turističke destinacije. Na prirodnim i vještačkim jezerima većih površina mogu se razvijati turističke i sportske aktivnosti koje dosad kod nas nisu ili su vrlo malo upražnjavane na tim vodama, kao što su jedrenje ili veslačka takmičenja.

45

1.2. KORIŠĆENJE MORA 1.2.1. POMORSKA PLOVIDBA (LUKE I MARINE) Uvodna razmatranja Prema vodoprivrednoj osnovi Crne Gore, stanje u oblasti pomorske plovidbe u Crnoj Gori, koje je ocijenjeno kao nepovoljno, ne smije da bude prepreka planiranju njenog unapređenja i razvoja. Razvoj pomorske plovidbe uopšte, pa i u Republici Crnoj Gori, uslovljen je, prije svega, spoljnim faktorima (ukupnim političkim i ekonomskim odnosima između država u svijetu, postojećim bilateralnim ili multilateralnim ugovorima o ekonomskoj i drugoj saradnji), a zatim privrednim razvojem zemlje i politikom unapređenja i razvoja integralnog transporta, tj. politikom uspostavljanja veza između željezničkog, putnog i vodnog saobraćaja. Pomorski saobraćaj u uslovima otvorenog tržišta, stabilne političke situacije u regionu, ekonomskih interesa Crne Gore i zemalja u okruženju, kao i realizacije planiranog dinamičnog razvoja privrede mogao bi u budućnosti da postane značajna privredna grana Republike Crne Gore. Činjenica da unapređenje i razvoj pomorskog saobraćaja zahtijeva jasno definisano okruženje u smislu mogućnosti i potreba dopremanja, otpremanja i transporta raznih vrsta tereta u luke i iz luka i potreba transporta putnika pomorskim putem uticala je da danas u Crnoj Gori ne postoje strateška opredjeljenja razvoja ove privredne grane. Ovo je sasvim razumljivo, jer postojeće okruženje i stanje privrede ne obezbjeđuje elemente neophodne za analize opravdanosti i profitabilnosti ulaganja u razvoj pomorske plovidbe. Međutim, to ne znači da Republika Crna Gora ne treba da intezivira prioritetne aktivnosti kako bi se u narednom periodu iskoristili raspoloživi kapaciteti luke Bar i drugih postojećih objekata koji treba da podrže razvoj plovidbe, nautičkog turizma i drugih aktivnosti na moru. U tom smislu, potrebno je da se planiraju aktivnosti koje će omogućiti da se na optimalan način koristi obalno more za opšti društveni i privredni razvoj Republike, neophodno je sagledati mjesto i ulogu plovidbe i plovidbene infrastrukture. Kako je turizam, kao privredna grana, dobio prioritet u planovima razvoja primorskog dijela Crne Gore, očigledno je da razvoj plovidbe ne smije biti u koliziji sa razvojem turizma. Prednosti koje nudi vodeni saobraćaj neophodno je maksimalno koristiti, posebno kada je u pitanju prekomorski i prekookeanski saobraćaj različitih roba i tereta. Luka Bar, sa izgrađenom infrastrukturom i postojećim željezničkim i putnim saobraćajnicama, u periodu prije uvođenja sankcija bila je primjer savremene prekookeanske luke. Iz nje su isplovljavali i uplovljavali brodovi iz najudaljenijih svjetskih luka sa najraznovrsnijim teretima. Iskustva koja su u tom periodu stečena bila su od izuzetnog značaja za dalje planiranje razvoja luke Bar (modernizaciju luke, proširenje operativne obale, sanacija glavnog lukobrana, sanacija i ojačanje sekundarnog lukobrana 2001 god, proširenje skladišnih prostora, formiranje skladišne zone itd.), kao i za planiranje rekonstrukcije i proširenja drugih luka na Crnogorskom primorju. Planirani razvoj turizma, smještajnih kapaciteta i infrastrukture duž Crnogorskog primorja, nameće potrebu optimalnog korišćenja obale i mora za potrebe odmora, sporta, rekreacije i drugih aktivnosti koje treba da podrže razvoj vrhunskog turizma. To znači da se pored smještajnih kapaciteta, uređenih i prirodnih plaža moraju obezbijediti i drugi sadržaji na kopnu, obali i moru koje zahtjeva usvojeni vid turizma. Očigledno je da se korišćenje obalnog fronta mora podrediti interesima razvoja kvalitetnog turizma, uz zaštitu ambijentalnih i estetskih vrijednosti prostora. Razvoj plovidbe, unapređenje postojećih ili izgradnja novih luka, marina, pristani i brodogradilišta ne smije ni u jednom segmentu da ugrozi planove razvoja turizma i planove zaštite životne sredine. Pri tome se misli na zauzimanje novih prostora, posebno za izgradnju luka sa pratećom infrastrukturom, kao i sadržaja koji mogu biti potencijalni zagađivači mora. Mala dužina obale Crnogorskog primorja, prirodne karakteristike obale i prisutna ograničenja u proširenju postojećih luka, nedvosmisleno navode na zaključak da budući razvoj plovidbe mora ići na povećanje sigurnosti plovidbe i razvoj i proširenje jedne do dvije luke koje bi prihvatile teretni i putnički saobraćaj. Konstatacija da se treba orijentisati na razvoj jedne ili dvije luke ne znači da postojeće luke duž Crnogorskog primorja ne treba koristiti u budućnosti. Pitanje je samo namjene i načina korišćenja. S

46

obzirom na njihovu veličinu i lokaciju u praktično najvećim turističkim centrima, one treba da ostanu u funkciji razvoja turizma i potreba lokalnog stanovništva. Da li će se i kako razvijati plovidba i potrebna infrastruktura u Republici Crnoj Gori do 2021 godine zavisi od cjelokupnog razvoja privrede u Republici CG i SCG, realizacije transformacije vlasništva i potrebe SCG i drugih balkanskih zemalja da koriste luke na Crnogorskom primorju za prekomorski i prekookeanski saobraćaj. Kako planiranje razvoja Crne Gore zahtijeva i valorizaciju pomorskog saobraćaja, to je neophodno sačiniti strategiju razvoja. Ovo je osnovni preduslov da se u konkretnim okolnostima usvoje prioritetne aktivnosti za razvoj pomorskog saobraćaja.

1.2.1.1. Plovidba i plovni putevi 1 Prema Zakonu o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi ("Sl. list SRJ" 12/98) pomorska plovidba "je plovidba koja se obavlja na moru, na rijekama Jadranskog sliva do granice do koje su one plovne s morske strane, na Skadarskom jezeru i na Rijeci Crnojevića". Ovim Zakonom je definisan plovni put u obalnom moru "kao pojas dovoljno dubok i širok za bezbjednu plovidbu brodova, koji je, po potrebi i obilježen". U pomorskoj praksi plovni put je pojas mora u kome se odvija pomorski saobraćaj između luka i određenih tačaka u moru. Plovni put se najčešće može definisati kao najkraći i najsigurniji put između luka i objekata na moru i obali. Postoje različiti kriterijumi za podjelu plovnih puteva. Najvažnija podjela plovnih puteva je geografska, po kojoj se isti dijele na prekomorske, obalne i lučke. Prekomorski plovni putevi prolaze okeanima i otvorenim morima, povezujući luke i tačke na moru i obali u raznim morima i suprotnim obalama jednog mora. Na njima se uglavnom održava međunarodna plovidba. Obalni plovni putevi se protežu uz obale, kroz ostrvska područja i kanale, u područjima sa obezbijeđenim sredstvima za sigurnost plovidbe (vizuelni signali postavljeni na obali i radarski kontakt sa obalom). Ovi putevi mogu biti spoljni, kada su uz otvorenu i ostrvima nezaštićenu obalu i unutrašnji, kada prolaze između obale i ostrva ili između ostrva. Lučki plovni putevi se mogu podijeliti na spoljne, tj. prilaze lučkom sidrištu, i unutrašnje, tj. puteve od sidrišta i kroz samu luku. Karakteristika ovih plovnih puteva je ograničen prostor sa malom dubinom i poseban režim plovidbe (korišćenje peljara, tegljača i sl.). Plovni putevi se mogu podijeliti i po veličini brodova, koji plove njima, na puteve prvog, drugog, trećeg i četvrtog reda. Plovni put prvog reda je put na kome mogu ploviti brodovi svih dimenzija. Plovni put drugog reda ima dovoljnu dubinu, širinu i blage promjene smjera, pa njime mogu ploviti brodovi do 10 m gaza. Plovni put trećeg reda je put kojim mogu ploviti brodovi do 5 m gaza. Plovni put četvrtog reda je put na kome je dubina gaza manja od 5 m. Česta je podjela na uobičajene i propisane plovne puteve. Uobičajenim plovnim putem bi se mogao smatrati, istraživanjem i praksom potvrđen, meteorološki i hidrografski najpovoljniji i najsigurniji put. Propisani plovni put je nastao kao posljedica nužnosti regulisanja plovidbe u područjima povećanog pomorskog saobraćaja i izbjegavanja određenih područja u kojima se odvjaju različite aktivnosti na moru, kako bi se povećala bezbijednost plovidbe. Konvencija UN o pravu mora regulisala je osnovne norme, koje se odnose na opšte obaveze obalnih država, u regulisanju pomorskog saobraćaja i zaštiti životne sredine. Pri tome se različito tretira plovidba u unutrašnjim morskim vodama, teritorijalnom i epikontinentalnom moru. Svaka država, svojim nacionalnim propisima, utvrđuje uslove koje treba da ispuni da bi plovni put u granicama njenog državnog područja bio bezbjedan. Plovni putevi u obalnom moru SRJ, na kojima važi međunarodni režim plovidbe, moraju da imaju ("Sl. list SFRJ" 37/83): • odgovarajuću dubinu, širinu i slobodnu visinu prolaza koji obezbjeđuju da se plovidba bezbjedno vrši brodovima za čiji prihvat su luke, koje se nalaze na tom plovnom putu, osposobljene; • uspostavljen i uredno održavan propisani sistem međunarodnih oznaka kojima se obilježava plovni put.

47

Plovni putevi u obalnom moru SRJ, povezani sa osnovnim plovnim putevima u Jadranskom moru, prikazani su na slici 2.1.1. Kao što se vidi postoje: središnji prekomorski put A, koji spaja Otrantska vrata sa sjevernim jadranskim lukama, i putevi B i C, koji prate istočnu i zapadnu obalu Jadranskog mora. Putevi koji prate istočnu obalu su BE i CE, s tim što put BE prati obalu izvan granica ostrva, a put CE povezuje luke duž obale. Luke Crne Gore su povezane sa lukama u sjevernom Jadranu plovnim putem A1 koji se spaja sa plovnim putem A. Pored ovih uzdužnih plovnih puteva postoji i prilazni plovni put D od Otrantskih vrata do luke Bar. Luke Bar i Kotor su povezane trajektnim vezama sa zapadnom italijanskom obalom. Ove veze se odvijaju na plovnim putevima E. Svi pomenuti plovni putevi imaju karakter međunarodnih i prekomorskih, jer povezuju države i obale Jadranskog mora. Za međunarodni pomorski saobraćaj na Crnogorskom primorju određene su sljedeće luke: Bar, Budva, Kotor, Zelenika ("Sl. list SRJ" 2/96). Plovni putevi unutar obalnog mora Crne Gore su relativno kratki, jer je ukupna dužina obale 249 km (133 km otvorene obale, a 106 km obale Bokokotorskog zaliva). Najveća udaljenost između dvije luke (luke Kotor i luke Sv. Nikola) iznosi samo 64 km. Po svojim karakteristikama obalno more Crne Gore se može podijeliti u dva bitno različita plovna područja: Bokokotorski zaliv i otvoreno more, od rta Oštro do granice sa Albanijom na ušću reke Bojane. Bokokotorski zaliv, sam po sebi, predstavlja jednu veliku prirodnu luku. U njemu se plovidba odvija u uslovima karakterističnim za lučka područja (sužen manevarski prostor, ograničena širina plovnog puta, razne instalacije na obali i na morskom dnu o kojima treba voditi računa pri plovidbi i sidrenju). U zalivu su smještene dvije luke otvorene za međunarodni saobraćaj (Kotor i Herceg Novi), dva brodogradilišta (brodogradilište u Bjeloj i Mornaričko-tehnički remontni zavod u Tivtu), marina u Tivtu, skladište nafte i naftnih derivata u Lipcima, vez za istovar kerozina u Bonićima i veliki broj manjih pristana, koji mogu poslužiti za sidrenje manjih turističkih i ribarskih plovila. Primorski saobraćaj između ovih luka i pristana je intenzivan i raznovrstan. U Bokokotorskom zalivu nijesu propisani sistemi odvojene plovidbe i plovni putevi. Ipak plovidba u zalivu je u određenoj mjeri regulisana. U zalivu svi brodovi moraju smanjiti brzinu na najviše 12 čvorova, a u Kumborskom tjesnacu i u tjesnacu Verige najveća dozvoljena brzina je 8 čvorova. Područje otvorenog mora iz aspekta prostranstva, dubina i relativno malog broja ostrva, hridi i plićaka pruža neograničene uslove za odvijanje plovidbe. Međutim, otvorenost područja, izloženost vjetrovima i talasima predstavlja opasnost za brodove, posebno za mala plovila, koja se uglavnom koriste u priobalnoj plovidbi. Prirodna obala je slabo razuđena, bez većih prirodnih uvala i zaliva, koji bi mogli poslužiti kao sigurna skloništa ili sidrišta. Kao ni u Bokokotorskom zalivu, ni u ovom području nijesu regulisani plovni putevi. Istočni dužobalni plovni put CE (slika 2.1.2) povezuje luke Crnogorskog primorja sa lukama srednjeg i sjevernog Jadrana i sa albanskim i grčkim lukama. Proteže se uz obalu na daljini 10-20 km, što je daljina pouzdanog korišćenja objekata za sigurnost plovidbe vizuelnim signalima i granica relativne zaklonjenosti obalom. Kao što se vidi, ovaj put presijecaju poprečni putevi E, prilazni putevi iz pravca Otrantskih vrata D, a od njega se odvajaju prilazi lukama F. Ove plovne puteve koriste prekookeanski brodovi, tankeri i ribarski brodovi. Za potrebe bezbjednosti plovidbe u obalnom moru Republike Crne Gore postoji 46 svjetlosnih signala (1998. godina). U ovaj broj uključeni su: 1 svjetionik; 13 obalnih svjetala; 30 lučkih svjetala i 2 plutače. Radi povećanja bezbjednosti plovidbe i zaštite životne sredine u obalnom moru, SR Jugoslavija mora da donese mjere i preduzme radnje na koje je obavezuje Međunarodna konvencija Ujedinjenih nacija o pravu mora i važeća zakonska regulativa SR Jugoslavije i Republike Crne Gore u Bez obzira na neograničene mogućnosti plovidbe koje pruža otvoreno more Crnogorskog primorja, neophodno je sprovesti sljedeće: • izvršiti snimanje obala i morskog dna na dijelu obalnog mora; • na bazi dosadašnjih iskustava propisati plovne puteve za prekookeanske brodove, tankere, ribarske brodove, čime bi se povećala sigurnost plovidbe i bezbjednost plovila koja se koriste u sportske i rekreativne svrhe; • organizovati praćenje i održavanje plovnih puteva;

48

• • • • •

organizovati kontrolu kvaliteta vode duž plovnih puteva; organizovati aktivnosti u incidentnim situacijama; preispitati broj, položaj i kvalitet svjetlosnih signala za potrebe odvijanja bezbjedne plovidbe; izvršiti neophodna obilježavanja na plovnom putu i pristupnim putevima lukama; izvršiti obilježavanje lokacija podvodnih instalacija.

U okviru Bokokotorskog zaliva neophodno je propisati plovne puteve za veće brodove i tankere. S obzirom na planove razvoja turizma u zalivu (kupališnog, nautičkog turizma i drugih aktivnosti na vodi), a u sklopu mjera zaštite voda od zagađenja, neophodno je preduzeti adekvatne mjere zaštite Bokokotorskog zaliva izvršavanjem svih obaveza, kako od strane posade brodova, tako i od lučkih kapetanija, shodno međunarodnim konvencijama i važećoj nacionalnoj regulativi za pomorski saobraćaj, domaće i međunarodne luke.

1.2.1.2. Luke 1 Luke su, prema važećem Zakonu o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi, definisane kao "vodeni ili sa vodom neposredno povezani kopneni prostor sa objektima namijenjenim za pristajanje, sidrenje i zaštitu plovnih objekata, kao i ukrcavanje i iskrcavanje putnika i robe". U tehničkom pogledu osnovni elementi luka su: akvatorija ili vodeni dio luke, suvozemni (kopneni) dio i otvorena operativna obala, koja predstavlja granicu između akvatorije i lučke teritorije. Velike razlike između luka na Crnogorskom primorju, iz aspekta tehničkih karakteristika, opremljenosti, sadržaja i povezanosti sa kopnom saobraćajnom infrastrukturom, zahtijevaju da se one pojedinačno analiziraju, polazeći od njihove izgrađenosti i opremljenosti do njihove dosadašnje uloge u prometu roba i putnika. Analizom će se obuhvatiti sedam luka i to: Bar, Budva, Kotor, Zelenika, Herceg Novi, Tivat i Ulcinj, od kojih su prve četiri luke otvorene za međunarodni saobraćaj. Luke otvorene za međunarodni saobraćaj moraju da ispune niz uslova od kojih treba pomenuti: • • • • • • •

bezbjedan prilaz, pristajanje, privez i sidrenje brodova; bezbjedno i uredno održavanje dubina; zaštitu brodova u svim vremenskim okolnostima; uređaje za prekrcavanje i smještaj tereta, uređen prostor, zgrade i prostorije za predviđene funkcije luke, opremu i osoblje za sprovođenje protivpožarne zaštite, itd; kontrolu bezbjednosti plovidbe i zaštitu ljudskih života; zaštitu mora od zagađenja sa uređajima za skupljanje otpadnih voda i voda iz ispranih rezervoara i dr. štetnih materija; snabdijevanje brodova, posade i putnika. ("Sl. list SRJ" 29/98 i "Sl. list RCG" 14/92). ™ Luka Bar

Luka Bar, po svim parametrima je savremena luka koja može da ostvari značajan promet roba i putnika. Problem je u tome, što je u periodu uvođenjem sankcija prekinut uspješan razvoj luke, smanjen promet robe i putnika, a time i prihod luke. Polazeći od značaja luke Bar za cio region, dosadašnja ulaganja u razvoj Luke i prateće infrastrukture i planove budućeg razvoja putničke i željezničke mreže na teritoriji Republike i SCG zemalja u okruženju i šire. Neophodno je obezbijediti uslove da poslovni sistem luke Bar funkcioniše u svim svojim segmentima. I pored značajnog smanjenja prometa, luka Bar radi na pripremi dokumentacije za razvoj luke, unapređenju sistema kvaliteta, prošrenju lučkih kapaciteta itd. Luka Bar je jedina luka na Crnogorskom primorju interesantna za strana ulaganja ili neki drugi način investiranja ukoliko se stabilizuje politička situacija u regionu i uspostave tržišni odnosi u zemlji. S obzirom na sadašnje stanje luke Bar, neophodna su značajna sredstva i vreme da luka Bar dostigne onaj nivo, u smislu kapaciteta i operativnosti, koji je imala prije uvođenja sankcija. U uslovima da luka Bar u narednom periodu obezbijedi povećanje prometa roba i finansijska sredstva za sanaciju stanja i obavljanje aktivnosti koje

49

treba da omoguće njeno uspješno funkcionisanje, može se očekivati da u narednih deset godina postane jedan od najznačajnijih privrednih subjekata Republike Crne Gore. U luci Bar se mogu razvijati i druge djelatnosti, naročito trgovina, industrija, ugostiteljstvo, mala privreda i drugo. Ono što je izuzetno važno je da od njene privrede može da živi preko 5000 ljudi. Luka Bar danas raspolaže uređenim lučkim prostorom od 106 ha, akvatorijumom od 90 ha i instalisanim pretovarnim kapacitetima, koji omogućuju godišnji pretovar od 4,5 miliona tona raznih tereta. U zoni luke rezervisan je prostor za zonu tehnološkog razvoja od 600 ha sa projektovanim pretovarnim kapacitetima od 8-12 miliona tona godišnje. Luka posjeduje: • operativnu obalu dužine 2.450 m sa dubinama mora 10-14 metara; • operativnu obalu dužine 892 m sa dubinama mora 4-10 metara; • 22 000 m željezničkih kolosijeka; • 120 000 m2 zatvorenog skladišnog prostora; • 510 000 m2 uređenog otvorenog skladišnog prostora; • silos za žitarice kapaciteta 30 000 tona; • rezervoare za ulje kapaciteta 1400 m3; • specijalni skladišni prostor za Ro-Ro terete od 60 000 m2; • skladišni prostor za rasute terete od 50 000 m2. U luci Bar instalisani su sljedeći kapaciteti poslovnih partnera luke: • Centrokoop Beograd - hladnjača kapaciteta 4500 tona; • "KAP"-Podgorica - silos za glinicu kapaciteta 20 000 m3; • Rezervoar za lužinu kapaciteta 10 000 tona; • "Industrija-import"-Podgorica - rezervoari za rasuti cement od 3000 tona. Neposredno uz luku nalazi se slobodna carinska zona, koja se prostorno i funkcionalno uklapa u postojeće i planirane kapacitete luke. Zahvata površinu od 250 ha sa mogućnošću proširenja u neposrednom okruženju luke. Luka Bar raspolaže: Kontejnerskim terminalom Kontejnerski terminal zauzima površinu od 22 000 m2 sa mogućnošću proširenja na istom gatu za dodatnih 20 000 m2. Dužina operativne obale je 330 metara, a dubina akvatorijuma je 12 metara. Terminal je snabdjeven savremenim kontejnerskim kranom i potrebnom pratećom mehanizacijom, a i potpuno je opremljen za manipulaciju svih vrsta običnih, frigo i specijalnih kontejnera. Prihvat i otprema kontejnera moguća je direktnom manipulacijom sa željezničkih vagona ili drugih transportnih sredstava. Luka Bar pruža kompletne usluge na kontejnerskom terminalu, od održavanja do opravki. Roll-on/Roll-off terminalom Roll-on/Roll-off manipulacija se obavlja preko operativne obale, dužine 270 m i dubine akvatorija od 10 m, opremljene za prihvat i otpremu svih vrsta Ro-Ro jedinica. Postoji otvoreni skladišni prostor od 60 000 m2 sa asfaltno-betonskom podlogom, osvijetljen i obezbjeđen, direktnim izlaskom na rampu. Isti predstavlja autonomnu cjelinu i nema dodirnih tačaka sa manipulativnim tokovima drugih roba. Terminalom generalnih tereta Ovaj terminal ima dva gata, prostorno i tehnički osposobljena i opremljena za prihvat i otpremu svih vrsta generalnih tereta. Na terminalu je kompletna prateća horizontalna i vertikalna mehanizacija sa 15 portalnih dizalica nosivosti od 40 tona. Dužina operativne obale je 1370 m sa prosječnom dubinom mora od 10 m. Kompletan promet vrši se preko zatvorenih i otvorenih skladišta, odnosno u direktnoj manipulaciji kopneni prevoz - brod i obratno, zavisno od zahtjeva komitenata. Zatvoreni skladišni prostor

50

od 120 000 m2 i 510 000 m2 otvorenog asfaltno - betonskog ograđenog i neograđenog prostora omogućava veliki i brz protok svih vrsta generalnih tereta. Terminalom rasutih tereta Terminal rasutih tereta raspolaže ukrcajno-iskrcajnom mehanizacijom od tri pretovarna mosta nosivosti 12 mp i tri paralelna željeznička kolosijeka. Specijalizovan je za prihvat i otpremu svih vrsta ruda, koncentrata, glinice, kao i drugih vrsta rasutih tereta. Raspolaže skladišnim prostorom od 50 000 m2. Operativna obala terminala je duga 800 m, sa dubinom akvatorijuma od 14 metara. Silosom za žitarice Opremljenost terminala omogućava manipulaciju žitaricama na svim relacijama kopno-brod i obrnuto. Silos za žitarice je kapaciteta 30 000 tona, a u projektu je izgradnja novih kapaciteta. Doprema i otprema žitarica je moguća svim prevoznim sredstvima. Terminalom za drvnu građu Pretovar je u potpunosti mehanizovan, brz i efikasan uz mogućnost skladištenja u otvorenim i zatvorenim skladištima. Terminal omogućuje direktnu manipulaciju kopno-brod i obratno. U izgradnji je 65 000 m2 prostora za sušenje, sortiranje, doradu i skladištenje suve i sirove rezane građe, od čega je 21 000 m2 natkrivenog skladišnog prostora. Kapaciteti projektovanog terminala pri najnižem koeficijentu obrta su u izvoznom toku 100 000 m3, a u uvoznom su neograničeni. Terminalom tečnih tereta Tečni tereti se mogu pretakati u direktnoj manipulaciji i preko lučkih rezervoara za ulje zapremine 1400 m3. Ostali promet tečnih tereta vrši se preko lučkih operativnih obala u skladišne rezervoare lučkih komitenata. Izdvojeni petrolejski vezovi gaza do 14 m vrše prihvat i otpremu naftnih derivata, kao i snabdijevanje brodova iz rezervoara A. D. "Jugopetrol"-Kotor, čiji su ukupni kapaciteti 100 000 tona. U izgradnji je terminal za pretakanje sirćetne kisjeline sa rezervoarskim prostorom od 3000 tona. Luka Bar obezbjeđuje i određene lučke usluge. Pored održavanja i servisiranja svojih postrojenja i kompletne horizontalne i vertikalne mehanizacije, osposobljena je i tehnički opremljena za pružanje manjih servisa na svim vrstama brodova. Na zahtjev interesenata u luci Bar se vrše opravke kontejnera, kao i pričvršćivanje, markiranje, sortiranje, dezinfekcija i dezinsekcija svih vrsta roba. Dva remorkera snage 1180 KNJ pružaju usluge tegljenja i spašavanja brodova, a luka je opremljena savremenom protivpožarnom opremom. Profesionalna ekipa ronilaca je angažovana za rad u luci. Luka raspolaže sljedećom mehanizacijom: • 15 obalnih dizalica nosivosti 3-40 tona; • 6 viljuškara nosivosti 25-42 tone; • 103 viljuškara nosivosti 1,5-13 tona; • 6 autodizalica nosivosti 12-35 tone; • drugom specijalizovanom lučkom mehanizacijom, itd. Luka Kotor Mada sa dugom tradicijom, luka Kotor, locirana u krajnjem unutrašnjem dijelu Bokokotorskog zaliva, ima danas ograničen značaj u pomorskom saobraćaju. I pored izgradnje putne mreže (boljeg povezivanja luke Kotor sa zaleđem) i izgradnje aerodroma Tivat, luka Kotor je ostala luka lokalnog karaktera. Razvoj luke je praktično limitiran nedostatkom neposredne željezničke veze sa kontinentalnim dijelom Crne Gore. To najbolje ilustruje podatak da je maksimalni promet roba u luci Kotor iznosio 3,8% ukupnog prometa kroz luku Bar (1987.god.). Za razliku od prometa roba, promet putnika u luci Kotor je u cijelom prethodnom periodu bio značajan. Operativna obala luke Kotor obuhvata centralni dio Kotorskog zaliva i sastoji se od: • Obale kod Gradskog parka (novi dio obale i postojeći dio desne obale rijeke Škurde);

51

• • •

Obale Luža koja obuhvata lijevu obalu rijeke Škurde i operativnu obalu prema unutrašnjem akvatorijumu luke dužine oko 500 m; Obale kod Tržnice; Obale kod Centra za kulturu.

Na operativnoj obali postavljeno je 27 bitvi od kojih se 21 nalazi u prostoru luke namijenjene za međunarodni pomorski saobraćaj. Pored bitava ugrađeni su i ankeri, namijenjeni za vez malih brodova. Operativna površina luke (oko 4000 m2), koja služi za međunarodni pomorski saobraćaj, obuhvata prostor od Spomenika - svetionika do zgrade Lučke kapetanije. Luka Zelenika Zelenika se kao luka počela razvijati početkom ovog vijeka, nakon izgradnje pruge uskog kolosijeka ^apljina-Uskoplje-Zelenika, čija je glavna funkcija bila povezivanje vojno-pomorske baze u Boki Kotorskoj. Tada je, pored željezničke stanice izgrađena operativna obala dužine oko 200 m sa nekoliko skladišta. Dubina mora uz obalu je bila 4,5-6 m. Poslije Drugog svjetskog rata, lučki promet je bio u porastu zbog izvoza boksita, dok je poslije ukidanja željeznice, početkom 60-tih godina, promet naglo opao. Krajem 90-tih godina promet robe je nešto povećan tako da je 1992. godine iznosio 80 000 tona. Operativna obala je izgrađena u obliku latiničnog slova L. Dužina južnog kraka iznosi 125 m, a zapadnog 136 m. Dubine uz operativnu obalu iznose 6,8-11,1 m (hidrografski premer iz 1988. god.). Luka je potpuno izložena vjetrovima iz pravca S i SNJ koji, kada su jači, stvaraju bibavicu. Na obali se nalaze priključci za vodu i struju. Luka Herceg Novi Luka Herceg Novi je putničko-turistička luka, lokalnog značaja. Luka je izložena vjetrovima i talasima iz pravca S i SNJ. Pri jakom vjetru osjeća se bibavica u luci, a talasi prelivaju krunu lukobrana. Izložena je i dejstvu talasa iz pravca NW, dok je od vjetrova iz ostalih pravaca dobro zaštićena. Luka ne posjeduje opremu za pružanje lučko-transportnih usluga. Isto tako ne postoji mogućnost snabdijevanja plovila gorivom. Dužina operativne obale je 180 m sa dubinama mora od 3,6-6,6 m i 36 m sa dubinom od 2,3 m u korenu lukobrana. Luka Budva Luka Budva je putničko-turistička luka u kojoj praktično nije bilo prometa roba. Operativna obala se sastoji od 66 m obale sa dubinama mora od 3-4,9 m, od 123 m obale sa dubinama 1,3-2,8 m i od 56 m sa dubinama 0,5-1,2 m. Luka obezbjeđuje snabdijevanje plovila vodom, strujom i pogonskim gorivom. Luka je nepovoljna za uplovljavanje brodova pri dejstvu bure, kao i vjetrova iz pravca: SE, S i SNJ. Luka Tivat - pristan Staničić Kao i luka Herceg Novi i luka Tivat je trenutno luka lokalnog značaja preko koje se vrši putničko-turistički pomorski saobraćaj, dok je promet roba zanemarljiv. Pristan Staničić sa operativnom obalom od 128 m dužine i dubinom mora od 4-5,7 m može da primi i veće putničke brodove. Luka ne posjeduje nikakvu opremu za pružanje lučko-transportnih usluga. Luka Ulcinj Luka Ulcinj se nalazi na krajnjem jugu Crnogorskog primorja na zapadnoj obali Ulcinjskog zaliva. Potpuno je izložena južnim vjetrovima i talasima. Zaštićena je od bure i vjetrova iz pravca NW. Dubine uz pristan su promjenljive. Dužina operativne obale na pristanu iznosi 75 m sa dubinama mora od 4-4,7 m; 40 m sa dubinama 3,2-3,8 m i 10 m sa dubinama 0,5-3,8 m. Luka je lokalnog značaja i ne posjeduje opremu za pružanje lučko - transportnih usluga.

52

Mada je iz izloženog evidentno da je luka Bar jedina luka na Crnogorskom primorju koja je do uvođenja sankcija imala neophodne uslove za razvoj pomorskog saobraćaja, u nastavku su dati pokazatelji koji mogu da ukažu na značaj i karakteristike drugih razmatranih luka. Na osnovu analize sadašnjeg stanja postojećih luka na Crnogorskom primorju može se zaključiti sljedeće: • luka Bar je jedina luka koja, bez obzira na izuzetne probleme poslovanja može da ispuni uslove koji se traže od luka otvorenih za međunarodni saobraćaj; • sve ostale luke, bilo da su teretne, putničke ili teretne i putničke, bez velikih ulaganja ne mogu da obezbijede operativnost, funkcionalnost, efikasnost i, što je posebno značajno, adekvatne mjere zaštite putnika, imovine i zaštite mora od zagađenja.

Preporuke : ‰

Pošto su luke Kotor, Zelenika i Budva u postojećem Prostornim planom Republike Crne Gore predviđene kao turističko-putničke luke za međunarodni saobraćaj, potrebno je u novom PPR utvrditi redosled realizacije planiranih aktivnosti, uzimajući u obzir postojeće okruženje, realni promet putnika i roba, postojeću infrastrukturu, ekonomsku opravdanost i druge faktore. Polazeći od sadašnje opremljenosti ovih luka, mogućnosti ekonomske valorizacije i položaja, luka Kotor ima prednost da se formira kao savremena putničko-turistička luka za međunarodni saobraćaj.

‰

Pošto je većina luka u Crnoj Gori locirana u gradskim jezgrima, mogućnosti za njihovo proširenje i obezbjeđenje prateće infrastrukture, koju savremene luke zahtijevaju, veoma su ograničene. Ovo je još jedan od razloga koji će imati značajnog uticaja na budući razvoj ovih luka. Atraktivnost položaja, zaštićenost od dejstva talasa, izgrađeni prilazni putevi i drugo mogu da budu značajne prednosti za valorizaciju ovih luka za druge namjene u sferi nautičkog turizma, pristaništa za brodove na krstarenju itd.

1.2.1.3. Marine 1 Marine, kao specijalizovane luke ili pristaništa na obali mora, rijeka, kanala i jezera namijenjene za prihvat, čuvanje i opremu plovnih objekata koji služe za rekreaciju, sport i razonodu, su izuzetno značajni infrastrukturni objekti za razvoj nautičkog turizma i turizma uopšte u Crnoj Gori. Pored marina, prihvatni objekti nautičkog turizma su privezišta (mandrići) i sidrišta kao posebno izgrađeni obalni prostor za prihvat i privez plovnih objekata. Kako je broj čamaca, jahti i drugih plovila u Crnogorskom primorju u neprestanom porastu (prema nekim podacima u poslednjih 15 godina ovaj porast je 16% godišnje), to je neophodno obezbjediti prostorne uslove za njihov smještaj, održavanje i snabdijevanje. Proširenje postojećih i planovi za izgradnju novih marina, privezišta i sidrišta moraju biti u funkciji registrovanih plovila duž obale i prognoze povećanja broja plovila u narednom periodu. U vrijeme izrade Vodoprivredne osnove(19992000) od ukupno registrovanih 6.000 plovila, 96% plovila namijenjeno je za sport i rekreaciju, s tim što je najveća koncentracija ovih plovila u Kotoru, Tivtu, Herceg Novom i Budvi. Sadašnje stanje za smještaj ovih plovila i njihovo opsluživanje je više nego skromno. Postoje tri izgrađene marine: Kaliman - marina Tivat Marina Kaliman raspolaže sa 338 vezova i 1 dizalicom za dizanje manjih plovila. Još nije osposobljena za pružanje ostalih usluga (nema priključaka za struju i telefon, servisa za plovila i servisa za snabdijevanje gorivom). Marina Budva Marina u Budvi raspolaže sa 400 vezova za čamce, 10 vezova za veća plovila i sa 50 m slobodne operativne obale.Vezovi su urađeni sa priključcima za struju i vodu, a obezbjeđeno je i pogonsko gorivo za plovila.

53

Marina Bar Marina Bar raspolaže sa 1000 vezova na moru i 250 na kopnu. Infrastruktura i suprastruktura još nijesu kompletirane. Zbog toga marina pruža usluge samo domaćem stanovništvu. Pored navedenih marina duž Bokokotorskog zaliva i otvorene obale Crnogorskog primorja postoji 3350 m operativne obale za vezivanje plovila u 29 mjesta. U Bokokotorskom zalivu se nalazi 24 mjesta sa operativnom obalom dužine od 2590 m. Prema tome, svega 1000 m operativne obale se nalazi na otvorenom moru. Nedostatak marina, a potom njihova neadekvatna opremljenost, mala dužina operativne obale za vezivanje plovila, su limitirajući faktori za razvoj nautičkog turizma, a samim tim i za postizanje značajnijih ekonomskih efekata od ove vrste turizma. Očigledno je, da do danas nijesu iskorišćene prednosti Crnogorskog primorja za pružanje usluga ljubiteljima nautičkog turizma iz Italije, Grčke i drugih Mediteranskih zemalja. Razvoj turizma u Crnogorskom primorju je u funkciji obezbjeđenja uslova za nautički turizam. ^injenica da je nautički turizam dostigao masovne razmjere u svim razvijenim zemljama svijeta kao vid rekreacije ili aktivnog odmora, nameće potrebu planiranja i realizacije odgovarajuće infrastrukture za prihvat turističke flote (jahti, jedrilica, motornih čamaca itd.). Dosadašnja iskustva turističkih zemalja pokazala su da se ne može ostvariti visokokvalitetna turistička ponuda bez nautičkog turizma. To je bio razlog da je Crna Gora praktično još prije trideset godina počela razmatrati i planirati izgradnju marina i lučica za nautički turizam. Gledano od 1971. godine rastao je promet nautičkih plovila i turista. Prosječna godišnja stopa rasta nautičkih plovila je u periodu od 1971. do 1979. godine iznosila 9,2%, a u periodu od 1981. do 1989. godine ovaj rast je bio 7,8%. S obzirom na ukupnu dužinu obale i postojeće planove razvoja turizma, trenutno raspoloživi objekti, koji treba da podrže nautički turizam, nedovoljni su i neadekvatni. ^injenica je da većina ovih mjesta ne obezbjeđuje ni najskromnije usluge koje očekuje ova vrsta turista, potvrđuje konstataciju na intenziviranje aktivnosti oko izgradnje savremenih marina. Kao što se iz izloženog može zaključiti, izgradnja savremenih marina, lučica ili privezišta za potrebe nautičkog turizma jedan je od prioritetnih zadataka razvoja turizma. Strategija razvoja nautičkog turizma mora da bude sastavni dio strategije razvoja turizma. S obzirom na nivo investicija, prirodna ograničenja (zaštićenost od talasa, oblik i dubinu obale), koncentraciju turista, pristupnost obali sa kopna, postojeću uređenost i zauzeće obala itd. neophodno je predvidjeti lokacije za buduće marine. Ovo se posebno odnosi na marine čije lokacije nijesu u saglasju sa drugim mogućim namjenama prostora (uzgoj marikulture, eksploatacija lekovitih sirovina itd.). U okviru dosadašnjih planova razvoja nautičkog turizma potencijalne lokacije su: Kotor, Budva, Bar, Port Milena. Za ove marine neophodno je uraditi tehničku dokumentaciju: generalne i idejne projekte i studije opravdanosti, čime bi ove marine dobile svoje mjesto u planovima razvoja nautičke infrastrukture. Druge potencijalne lokacije koje se mogu u budućnosti uzeti u razmatranje su: Herceg-Novski, Morinski i Risanski zaliv u Bokokotorskom zalivu, zaliv Trašte, uvala Trsteno, uvala Jaz, Petrovac, Sutomore, uvala Kruči, luka Ulcinj. U tom smislu, izradom Prostornog planu za posebne namjene za područje Morskog dobra ( Nacrt Plana 2000 ) među ostolog, planirana je revilitizacija , rekonstrukcija i izgradnja objekata marina u skladu sa namjenom i karakterom morskog dobra uz odgovarajuće tehničke, tehnološke i pravne mjere zaštitete obaveznom izradom procjene uticaja i kapaciteta predviđene za izgradnju marina. Mogućnosti koje po nizu parametra nudi Kotorski zaliv i grad Kotor (geografski položaj, prirodna zaštićenost, postojeća izgrađenost i opremljenost obala, atraktivnost prostora) na određen način upućuju na zaključak izgradnje savremene marine u Kotoru ili njegovoj blizini. S obzirom na sadašnju ekonomsku situaciju u Republici neophodno je sagledati mogućnosti da se, uz što je moguće manja ulaganja postojeće luke, lučice, privezišta (mandraći) koriste za potrebe nautičkog turizma. Davanjem koncesija za ove objekte stvorili bi se preduslovi za prihvat turističke flote i pružanje odgovarajućih usluga nautičkim turistima. Nove marine trebaju da se prilagode prirodnom okruženju, realnim potrebama i mogućnostima. Mora se uspostaviti ravnoteža između prirodnog i planiranog kapaciteta prostora. Ono što je najbitnije, moraju se eliminisati ili svesti na najmanju mjeru mogući konflikti između marina i okruženja. Ovo se posebno odnosi na zaštićena prirodna dobra, lokacije povoljne za uzgajanje marikultura ili lokacije sa namjenom za eksploataciju ljekovitih sirovina. Na djelovima obale na kojima se tek predviđa intenzivna izgradnja turističkih objekata i drugih sadržaja treba usvojiti fazni pristup u izgradnji marina.

54

Preporuke Od strane nadležnih organa u 2005 godini naručena izrda Studije, koja treba da svestranije razmotri razvojnu problematiku i prioritetne aktivnosti na unapređenju postojećih i izgradnje novih marina. U tom smislu, u novom Prostornom planu Republike treba uzeti u obzir rezultate naručene Studije u planiranju strategije razvoja marina u narednom periodu do 2021 godine. Pri tome, Crna Gora, predhodno ili u hodu, treba da da obezbijedi (ili prilagodi) političke, administrativne, zakonodavne i finansijske okvire na nivoima najviših organa vlasti u Republici za uvođenje Integralnog upravljanja obalnim područjima u Crnoj Gori. LITERATURA : 1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu “Jaroslav Černi” iz Beograda i preduzeće Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g). 2 Nacrt prostornog plana posebne namjene za područje morskog dobra Crne Gore, 2000” (RZUP,dd.Podgorica i MonteCEP –Centar za planiranje urbanog razvoja , m.d.d, Kotor-Beograd)

1.2.2. RIBARSTVO I RAZVOJ MARIKULTURA POSTOJEĆE STANJE Morsko ribarstvo uključuje lov ili sakupljanje (ribolov), uzgoj (marikultura), preradu i trgovinu živim resursima mora, bilo da se oni koriste za ishranu ili za neku drugu privrednu svrhu (sirovine za industriju, izradu nakita i slično). Prema Zakonu o morskom ribarstvu, ribolovno more Republike Crne Gore obuhvata dio obalnog mora i epikontinentalni pojas Srbije i Crne Gore, koji se nalazi u granicama Crne Gore. Granicom ribolovnog mora u rijekama koje se ulivaju u more smatra se linija na kojoj voda prestaje biti postojano slana. Za razliku od ribolovnog mora, ribolovno područje od interesa za Crnu Goru je mnogo šire, jer počinje od zone uticaja plime i osjeke (mediolitorala) i prostire se preko kontinentalnog šelfa, kontinentalne padine i zaravni južnojadranske kotline. Ribolovno područje, po Konvenciji o pravu mora, dopire do granica teritorijalnih voda Italije, a obuhvata i međunarodne vode čitavog Jadrana. Za lov i sakupljanje bentoskih, obalskih i pelagičnih vrsta riba najvažniji su obalni pojas unutrašnjeg mora i područje šelfa, koje je dosta usko. Kod ulaza u Boku Kotorsku granica šelfa je na oko 9.5 nautičkih milja, a kod ušća Bojane oko 34 nautičke milje od obale. Lov bentoskih vrsta se isplati i na kontinentalnoj padini do dubina od 500 - 600 m, jer se tu nalaze naselja škampa. Za razliku od lova bentoskih vrsta, područje lova pelagične (plave ribe) je široko i prema tome ekonomski isplativo, sve do granica italijanskih teritorijalnih voda. Karakteristike ulova Uprkos dugoj tradiciji morsko ribarstvo je nerazvijeno. Tek poslednjih godina ozbiljnije se razvija tzv. "privredni ribolov" na otvorenom moru i to samo lov pridnenim kočama. Sardela, tipičan predstavnik male plave ribe, čija je biomasa najveća u svim morima svijeta, još uvijek se na Crnogorskom primorju lovi u uskom obalskom pojasu alatima malog priobalnog ribolova, mrežama potegačama i malim plivaricama. Prema podacima Saveznog zavoda za statistiku, evidentirani morski ulov u periodu 1987.-1997. godine prikazan je u tabeli 1: Tabela 1. Ulov morske ribe u periodu 1987 – 1996.godina (t) GODINA Ulov

1987.

1988.

1989.

1990.

1991.

1992.

1993.

1994.

1995.

1996.

330

602

482

461

234

224

286

263

371

383

55

Struktura ulova pokazuje dominantno učešće sardele koja sa ostalom pelagičom ribom učestvuje u ulovu sa ukupno 41%, zatim raže sa 6,7%, oslić 6,6%, cipoli 5,9%, bukva 4%, trlja 3,6%, gire 3% i šnjuri 2,5%. Procentualno učešće svih ostalih vrsta je veoma malo. Raspodjela ukupnog ulova za prosječnu godinu, sardele kao dominantne vrste ribe u ulovnoj strukturi, pokazuje da se najveći ulovi postižu u periodu april - juni, odnosno u vrijeme kada se sardela, nakon mriješćenja vraća bliže obali. Podaci za poslednjih nekoliko godina (nrp. u 2002 godini), govore da je po količini i vrsti ulov ostao na nivou prethodnih godina, uz tendenciju blagog povećanja, naročito plave ribe. Ukupni ulov plave ribe u 2002 godini iznosio je oko 155 tona, i medju izlovljenim vrstama dominiraju sardela, papalina, inćun i skuša. Godišnji prosjek ulova ove ribe u od 1998-2002.god. je iznosio 150 tona. Ulov bentoskih vrsta ribe (ribe dna), u 2002 godini je bio približno 240 tona, što takodje pokazuje tendenciju povećavanja, u odnosu na petogodišnji prosjek (230 tona). Medju izlovljenim vrstama dominiraju cipal, gira i oslić. Kod ulova glavonožaca, školjki i rakova takođe se primjećuje blagi porast u odnosu na prethodne godine: GRUPA MORSKIH ORGANIZAMA ULOV U 2002 G Glavonožci (lignja, sipa, hobotnica) 42 t Školjke 4t Rakovi 17 t Izvor: Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RCG Medju uzgojnim vrstama morskih riba, dominiraju brancin i orada. Ukupna količina izlovljene uzgojne ribe u 2002 godini iznosi 20 tona, što je na nivou prethodnih godina. Medju uzgojnim školjkama, dominira dagnja (mušulja). Ulov u 2002 godini je bio oko 100 tona, što govori da je riječ o izuzetno kvalitetnom i traženom proizvodu, čija proizvodnja bilježi rast zadnjih pet godina. Resurs biomase U Crnogorskom primorju nijesu vršene sistematske procjene biomase bioloških resursa mora, niti postoje statistički podaci o ribolovnim resursima ni za jedan tip ribolova. Jedini podaci iz kojih se može donekle procijeniti mogućnost razvoja odnose se na kočarski ribolov na šelfu Crnogorskog primorja, uključujući i Bokokotorski zaliv. Prema tim podacima srednja biomasa kočarskih naselja riba se kreće u rasponu od 1300 do 1700 t po godini. Za razliku od kočarskih, bentoskih resursa, pelagični i priobalni resursi za lov parangalima i udicama, nijesu na Crnogorskom primorju do sada nikada procjenjivani, tako da se ne raspolaže nikakvom osnovom za planiranje razvoja te vrste ribolova. Na osnovu nekih uporednih analiza sa stanjem u sjevernom i srednjem Jadranu, za koji postoje podaci, procenjuje se da bi dozvoljeni kočarski ulov mogao iznositi 1300 do 1700 t godišnje, pa bi se mogao očekivati srednji godišnji ulov male plave ribe oko 4000-5000 t. Marikultura Na Crnogorskom primorju se još uvijek nije pristupilo organizovanju proizvodnje hrane u moru. Raspoloživi podaci o prirodnim karakteristikama priobalnog mora i prirodnim nalazišta mlađi i adultnih oblika ekonomski važnih vrsta morskih organizama, ukazuju da postoje lokaliteti gdje je to moguće (Dobra luka, uvala Šukovan, Zagorski pijesak, Krimovački potok, uvala Trsteno, uvala Valdanos, Port Milena, ušće Bojane, kao i veći broj lokaliteta u Bokokotorskom zalivu). Osnovna nalazišta riblje mlađi za primjenu u marikulturi nalaze su u priobalnim vodotocima. Ušća Sutorine, Mrčevske rijeke i desnog kraka Bojane, su tri karakteristična lokaliteta, na kojima je vršeno ispitivanje stanja populacija riblje mlađi. U ovim oblastima konstatovano je prisustvo 37 vrsta riba iz 29 rodova, svrstanih u 16 familija. Biocenoze dna mora Biocenoze morskog dna, s biološke tačke gledišta čine najznačajniji dio životnog prostora za razvoj flore i faune u Jadranskom moru do 200-250 m dubine.

56

Rasprostranjeno muljevito područje veoma je važno kao područje pridnenog obalnog ribolova. U tom području česte su vrste riba: gira, barbun, oslić i druge, kao i značajne vrste glavonožaca. Ovo je takođe područje u kome dominiraju: sunđeri, tunikati, briozoe, antozoe, ehinodermati, bivalvia, gastropodi, bentoske makrofitske alge i ostali cenobionti. Za otvoreno priobalno more Crne Gore, sa stanovišta biocenoloških potencijala, treba istaći šire područje ušća Bojane sa Šaskim jezerom i Port Milenom, kao prirodni rezervat riblje mlađi, koja može poslužiti kao osnova za razvoj marikulture, prije utvrđivanja i realizacije programa vještačke reprodukcije. PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA Da bi razvoj morskog ribarstva i marikulture koji se planira u Crnoj Gori uopšte bio moguć potrebno je prethodno pre svega usvojiti Zakon o morskom ribarstvu, urađen prema standardima Evropske unije i međunarodnim konvencijama. Njime će se regulisati uticaj prirodnih i antropogenih faktora na ovu oblast a prije svega da intenzitet eksploatacije bude ekonomski isplativ i da pri tome ne ugrozi obnavljanje eksploatisanih populacija. Razvoj ribarstva − − − − − − − −

Budući razvoj ribolova na Crnogorskom primorju zahtijeva preduzimanje sljedećih mjera: Što hitnije izvršiti procjenu biomase malih pelagičnih riba (sardele i inćuna) sa lokacijom područja mriješćenja i područja koncentracije mlađi ekonomski najvažnijih vrsta ribe; Na osnovu procjena, utvrditi početne godišnje kvote ulova, ribolovna područja, optimalne tehnike ribolova i procijeniti neophodne kapacitete infrastrukture, kao i ribarske alate; Nakon prvih procjena treba organizovati stalni monitoring biomase mora; Izvršiti statističku obradu podataka o svim vrstama ribolova čime će se omogućiti proračun ulova po jedinici napora; Težište razvoja ribolova treba usmjeriti na lov male plave ribe; Ispitati rentabilnost razvoja i nekih drugih vrsta ribolova, kao što su na primjer: tunolov plivaricama, lov tuna i sabljarki plivajućim parangalima, lov dubinskim parangalima u Južnojadranskoj kotlini, mogućnost razvoja kočarskog ribolova ili ribolova vršama, u prvom redu škampi; Povoljnim kreditima i subvencijama treba stimulisati nabavku ribarskih brodova i alata, pogotovo za one vrste ribolova za koje se procenjuje da ih treba tek razvijati ; Uspostaviti stalnu i trajnu kontrolu stanja kvaliteta mora Bokokotorskog zaliva i ostalog dijela Crnogorskog primorja, a povremeno i otvorenih voda Južnog Jadrana.

Razvoj marikultura Korišćenje mora će prema svim iskustvima i predviđanjima dati značajan doprinos opstanku i daljem razvoju ljudske civilizacije u budućnosti, pri čemu će marikulturi pripasti značajno mjesto. S obzirom na to da do sada na području Crnogorskog primorja nije bilo organizovane proizvodnje hrane u moru, za budući razvoj marikulture neophodno je prije svegau utvrđiviti sastava vrsta planktonske biljne zajednice radi definisanja ekoloških svojstva područja i preduzeti kontinuirano praćenje bar jednog godišnjeg ciklusa fitoplanktona i zooplanktona, kao osnove prehrambenog lanca u moru. U prostornourbanističkom pogledu uzgoj marikultura ne ugrožava druge privredne grane. Naprotiv, njegovi efekti su samo pozitivni jer se prije svega ostvaruju pozitivni ekonomski efekati kroz proizvodnju kvalitetne hrane u moru i podstiče razvoj drugih grana i područja koja su prethodno bila zapostavljena. Na osnovu raspoloživih podataka o prirodnim karakteristikama priobalnog mora Crnogorskog primorja, rezultata eksperimentalnih istraživanja, prirodnih nalazišta mlađi i zrelih oblika važnih vrsta morskih organizama, predlažu se sljedeće moguće lokacije za marikulturu : − Bokokotorski zaliv: Plagenti, Orahovac, Risan, Morinj, Bijela, Uvala Kukuljina, Krtole, Rose, Njivice, Kobila. − Otvoreno priobalno more: Dobra luka, Uvala Žukovica, Zagorski pijesak, Krimovački potok, Uvala Trsteno, Crni rt, Uvala Valdanos, Port Milena i dr.

57

Navedeni lokaliteti moraju se adekvatnim mjerama zaštititi od svih oblika ugrožavanja. Mora se naglasiti da izbor konačnih lokacija za marikulturu zahtijeva sprovođenje određenih istražnih radova. Svrha ovih istraživanja je iznalaženje rješenja u okviru kojih će se ostvariti adekvatni uslovi za razvoj marikulture, pri čemu se neće ugroziti planirane namjene prostora.

1.2.3. MORSKE PLAŽE 1 2 Za kupanje se u prošlosti koristio uglavnom uski pješčani ili šljunkoviti dio morske obale i samo se to smatralo plažom. Danas je pojam plaže proširen, pa je plaža pojas kopna i priobalni pojas mora, koji su pogodno mjesto za rekreativno sunčanje i kupanje. Pored pješčanih i šljunkovitih djelova obale, uzimaju se u obzir i kamenite i stjenovite obale, kao i obale koje su vještački formirane kao plaže (obično betonske platforme ili površine formirane od nasutog materijala različitog porijekla).Po sastavu podloge prirodne plaže dijele se na: • pješčane plaže: Nastaju od materijala koga donose potoci i rijeke u more, a koje potom morske struje raznose duž obale; • šljunkovite plaže: Nastaju od materijala koga su donijele bujice, a koje je zatim formiralo more u vidu šljunka; • kamenite plaže: Nastaju na mjestima gdje su stijene slabije mehaničke otpornosti, pa ih talasi drobe i oblikuju; • stjenovite plaže: Nastaju na stjenovitim obalama koje imaju veću mehaničku otpornost. Pogodna mjesta za sunčanje su ona sa blagim nagibom i relativno uglačanom površinom. Podjela plaža po namjeni je: • izletnička plaža: Namijenjena je za cjelodnevni boravak i korišćenje turista za koje se organizuju izleti morem ili kopnom; • javna plaža: Namijenjena je većem broju turista i obično je duža od 300 m. Ova vrsta plaža je najposjećenija; • gradska plaža: Dio je većeg ili manjeg naselja. Namijenjena je kako stanovnicima naselja, tako i turistima i drugim gostima; • ekskluzivna plaža: Pripada obično luksuznim hotelima i namijenjena je hotelskim gostima. • plaža specijalne namjene: Namijenjena im je posebna funkcija. Može biti za zdravstveni turizam sa korišćenjem lekovitog blata i mineralnih voda; za naučna istraživanja sa hidrometrijskim radovima i određenim mjerenjima i ispitivanjima dna mora, sportska takmičenja, površinski i podvodni ribolov, itd. • prirodna plaža: To je plaža koja se odlikuje prirodnim lepotama i koja treba da ostane netaknuta, kako ju je priroda oblikovala. Na njoj i oko nje nesmje se ništa graditi. Normativi za uređenje plaža na osnovu namjene Normativi za uređenje i opremanje plaža na osnovu njihove namjene, odnosno klasifikaciju su: • • • • • •

izletnička plaža poluuređena javna plaža kompletno uređena gradska plaža kompletno uređena ekskluzivna plaža kompletno uređena plaža sa posebnom namjenom djelimično uređena prirodno zaštićena plaža potpuno neuređena, ali kontrolisana Plaže koje su duže od 200 m, treba da se organizuju u kupališne jedinice dimenzija od 150-200 m po jedinici. Svaka jedinica se oprema kao cjelina.

58

1.2.3.1.Postojeće plaže Prema Vodoprivrednoj osnovi u tabeli 1.2.3.1. dat je pregled postojećih plaža. U tabeli su sadržani podaci za : naziv plaže, opština kojoj pripada, dužina, širina i površina plaže, procjena o broju kupača, uređenost plaže, prirodni sastav plaže, namjena plaže i orijentacija plaže. Na situaciji u razmeri 1:300 000 date su lokacije svih postojećih plaža.Registrovano je postojeće 74 plaže, a na osnovu tabele 1.2.3.1 došlo se do sljedećih zaključaka: Ukupna dužina postoje’ih plaža je 57 505 m, ukupne površine 1 615 700 m2 i zbirnom procjenom opterećenosti kupačima 169 000 osoba. Uređeno je 18 plaža od kojih 5 ekskluzivnih. Šest izvanredno lijepih plaža je određeno da ostanu prirodne. Djelimično je uređeno 36, a neuređeno 14 plaža. Najviše je pješčanih plaža po površini i kapacitetu (ukupno 52) od kojih neke imaju i šljunkovite djelove. Čisto šljunkovitih je 9 plaža, kamenih 2, a stjenovitih 11. Najviše plaža je orijentisano prema jugozapadu 22, a zatim prema zapadu 16 i istoku 10, što su povoljni pravci, ako se uzme u obzir da su za mnoge turiste od značaja vremenski intervali rađanja i zalaska sunca. Ka jugoistoku i jugu je orijentisano po 8 plaža. Najmanje plaža je orijentisano u nepovoljnim pravcima: sjeveroistok 6, sjeverozapad 2 i sjever 1. Zaštićeni objekat prirode su 24 plaže. Moguće je povećati 47 postojećih plaža. Za većinu od 55 plaža prilaz je asfaltni put. Makadamskim putem se prilazi na dvije, a zemljanim na jednu plažu. Do 10 plaža, se stiže pješčanim stazama, a do 6 plaža može se doći samo morem, jer su sa kopna nepristupačne. Najviše plaža, njih 32 imaju u zaleđu visoku ili nisku šumu. Uređen park je iza 9 plaža. Po tri plaže imaju u zaleđu maslinjake, makiju ili polja. Naselja su iza 21 plaže, a neposredno smješteni hoteli na tri plaže. Djelovanje talasa na plaže se po pravilu dešava van turističke sezone i uočava se na većem broju plaža. Ono se najčešće ogleda u prebacivanju pijeska i šljunka duž plaže, ali i u trajnom odnošenju ovog materijala u dubine. Odnijeti materijal se po pravilu kompenzuje hranjenjem plaža nanosom koga donose vodotoci. Međutim, na plažama na kojima iz određenih razloga nema dovoljno dotoka nanosa potrebno je dodavanje pijeska ili šljunka pred početak sezone. Prekid hranjenja plaže nanosom osuđuje pješčanu plažu na postepeno nestajanje. Ovo se dešava npr. sa mogrenskom plažom. Potok, koji je ovu plažu snabdijevao nanosom, skrenut je prema naselju, kroz koga njegov nanos samo pravi štetu, dok plaža Mogren postepeno izumire. Pred početak svake turističke sezone neophodno je otkloniti nepovoljne efekte dejstva talasa u zimskom periodu izravnavanjem materijala, od koga je formirana plaža, skupljanjem i odnošenjem morske trave i drugog otpadnog materijala. Crnogorske plaže se odlikuju izvanrednim, neobičnim i raznovrsnim prirodnim ljepotama, koje zajedno sa bistrim i toplim morem i povoljnim meteorološkim uslovima odgovaraju i vrhunskom ekskluzivnom turizmu. Plaže mogu da zadovolje sve kategorije turista; one koje vole boravak na stijenama, kao i one koji žele pijesak, one koji žele ekskluzivno uređene plaže, kao i one koji žele netaknutu prirodu. Šuma i zelenilo su za mnoge idealno zaleđe, a orijentacija prema suncu, idealna orijentacija. Stoga su plaže neizmjerno blago za Crnu Goru, koga treba njegovati, čuvati i racionalno koristiti.

59

Djelimično uređena

PŠ

PŠ

2

Igalo

Herceg Novi

1500

20

30000

2500

Djelimično uređena

3

Topla

Herceg Novi

1220

15

18300

1500

Dio uređena dio Djelimično uređena

a J

Pn

P

G

Herceg Herceg Novi Novi

500 10

5000

420

Djelimično uređena

5

Savina Herceg Novi

310 10

3100

250

Dio uređen, PŠK dio djelimično uređen

G

6

Meljine Herceg Novi

500 20

10000

830

Neuređena

P

J

7

Zelenika Herceg Novi \enovići Herceg Novi

500 20

10000

830

Djelimično uređena

P

G

600 10

6000

500

Djelimično uređena

P

J

P

J

8

9

Baošići Herceg Novi

1000

15

15000

1250

Djelimično uređena

10

Bijela

1000

15

15000

1250

Djelimično uređena

5000

420

Djelimično uređena

15000

1250

Djelimično uređena

Herceg Novi

11

Kamenari Herceg Novi

500 10

12

Morinj Kotor

13

Risan

Kotor

500 10

5000

600

Djelimično uređena

14

Perast

Kotor

450 10

4500

500

Djelimično uređena

1000

15

E Povezana asfaltnim putem sa Igalom. Zaleđe: niska šuma. Dio plaže: beton. Moguće povećanje plaže. SE

4

J

P

PŠ

J

G

Š IG

I

Pristup: asfaltni put. Zaleđe: zelene površine i naselje. Nestabilna plaža. Hotelski dio plaže beton. S Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: zelene površine S Moguće povećanje plaže. Pristup asfaltni put. Zaleđe: naselje. Dio plaže beton. S Sadrži 3 plaže: Ispred hotela plaža duž. 100 m Parovića plaža duž. 140 m i plaža kod Lučice duž.70 m Pristup: asfaltni put. Zaleđe: naselje. Nestabilna plaža

PŠK JG

PŠ

Ostali podaci

Orijentacija

3000

Zaštićen objekat prirode

37400

Sastav

20

Uređenost plaže

1870

Namjen

Površina plaže(m2) 2) Broj kupača

Širina plaže (m)

Opština

NJivice Herceg Novi

Dužina plaže (m)

1

Naziv plaže

Red. br.

Tabela 2.3.1:Pregled postojećih plaža

S Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: naselje. SW Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. S Izgrađena obala. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. Moguće povećanje plaže S Izgrađena obala. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. Moguće povećanje plaže SE Izgrađena obala. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. Moguće povećanje plaže E Izgrađena obala. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. Moguće povećanje plaže. NE

Plaža je na rtu, a u zaleđu ima uvučeni kanal i šumu. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i niska šuma.

SE

Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. Plaža je uređena obala. Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. Plaža betonirana.

SE

60

16

Dobrota Kotor

1600

Prirodna

Š

I

W Osunčana cijelog dana sa vrlo čistom morskom vodom. Prirodna. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselja.

500 20

10000

800

Neuređena

P

G

W Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe:put i naselje. Pijesak se donosi i obnavlja.

a

Kotor

Kotor

625 15

9400

1100

Oko 100 m uređena, ostalo djelimično uređena

18

Muo

Kotor

450 10

4500

500

Neuređena

Š

J

19

Prčanj

Kotor

10

15000

2000

Djelimično uređena

P

J

1500

21

22

Markov rt

Stoliv

PŠ

GE

Kotor

1000

10

10000

1200

Uređena

Š Pn

Kotor

1000

10

10000

1200

Neuređena

P

7500

1000

Djelimično uređena

Lepetane Tivat

Orijentacija

20000

Sastav

20

Uređenost plaže

1000

17

20

Zaštićen objekat prirode

Namjen

Površina plaže(m2) 2) Broj kupača

Širina plaže (m)

Orahovac Kotor

Dužina plaže (m)

Opština

Naziv plaže

Red. br. 15

500 15

W,N

J

NE

PS

G

PS

G

W Pristup: asfaltni put. Zaleđe: zgrade. Moguće povećanje plaže NJ Zaleđe: put i naselje. Pristup: asfaltni put. Dio plaže betoniran E Djelovi plaža su betonski, a zaleđe saobraćajnice i hoteli. Moguće povećanje plaže.

Lastva

Tivat

1600

20

32000

2600

Djelimično uređena

24

Tivat

Tivat

1250

15

18700

2300

Neuređena

P

Sveti Marko Tivat

1000

15

15000

2000

Ekskluzivno uređena

S IPn

5000

600

Neuređena

S

J

NE

5 2750

300

Djelimično uređena

S

J

NE

26

Krtole

27

Krašići Tivat

28 29

Tivat

500 10

550

G

Pristup: asfaltni put. Zaleđe: niska šuma i zgrade.Moguće povećanje plaže

ostrvo Ostrvo obraslo mediteranskim rastinjem. Ostrvo je dugoročno zakupljeno od Mediteran kluba.

Herceg Novi

260 10

2600

400

Uređena

S

J

Žanjice Herceg Novi

300 20

6000

700

Neuređena

S

I

Rose

Zona ispred hotela "Fjord" oko 100 m uređena. Ostali dio djelimično uređen. Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: naselje. Pijesak se na djelovima plaže obnavlja.

E Moguće povećanje plaže. Veći dio plaže beton. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje. NE Izgrađena obala i šetalište grada Prčnja je ujedno i kupalište. Moguće povećanje plaže. NE Uređena vještačka plaža za zdravstveni turizam. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: naselje

23

25

Ostali podaci

Uređenje nemoguće zbog kuća na samoj obali. Zaleđe: šuma iza grada. Pristup: asfaltni put. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: makija i naselje. Dio plaže beton. W Pristup pogodan. Zaleđe: šuma. Mogućno povećanje plaže. E Pristup: asvaltni put. Plaža je duboko uvučena u kopno i zaštićena od vjetrova. Zaleđe: šuma.

61

Trašte

Neuređena

ŠS

300 30

9000

900

Djelimično uređena

Tivat

300 30

9000

900

Prirodna

Orijentacija

900

Zaštićen objekat prirode

8200

a

550 15

Širina plaže (m)

Herceg Novi Tivat

Namjen

Površina plaže(m2) 2) Broj kupača

Dužina plaže (m)

Sastav

32

Uređenost plaže

31

Mala Gora Pržno

Opština

Naziv plaže

Red. br. 30

I P

J

PS

SE +

Žukovac Tivat

200 10

2000

200

Neuređena

P

34

Trsteno Kotor

250 15

3700

500

Neuređena

Š

I

PS

W Pristup makadamskim putem. Zaleđe: gusta makija. Moguće povećanje plaže.

J

SW

35

Jaz 1

Budva

600 60

36000

3000

Djelimično uređena

P

E

+ SE

36

Jaz 2

Budva

500 40

20000

1800

Djelimično uređena

P

E

+ SE

Mogren Budva

300 20

6000

900

Uređena

P

E

+ SE

37

Nepristupačna. Zaleđe: šuma S Mogućno povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šume. W Osunčana plaža, atraktivnog izgleda zbog oblika stijena, nepristupačna. Moguće povećanje plaže. Zaleđe: šuma. Asfaltni put do naselja Bigovo.

n

33

Ostali podaci

Jedna od najlepših plaža. Pristup asfaltnim putem. Zaleđe: šuma. Zaleđe: Mrčevo polje. Pristup: asfaltnim putem.. Moguće povećanje plaže. Zaleđe: Mrčevo polje. Pristup: asfaltnim putem. Moguće povećanje plaže.

Zaleđe: brdo Spas, obraslo gustom šumom. Pristup: pješačkom stazom. Plaža se erodira. Moguće povećanje plaže. S W Talasi je razaraju, pa se vještački obnavlja. Zaleđe: hotel Avala. E Pristup: asfaltni put. Zaleđe: Stari grad Budva

38

Plaža hotela Avala

Budva

150 30

4500

500

Djelimično uređena

PŠ

E

39

Plaža kod lučke kapetanije Slovenska plaža

Budva

80 15

1200

150

Djelimično uređena

PŠ

G

Budva

1800

25

45000

5000

Djelimično uređena

PŠ

GE

+

41

Bečići

Budva

1800

55

99000

8000

Djelimično uređena

PS

JG Pn

+

42

Kamenovo

Budva

460 25

12000

1300

Neuređena

PŠ

Budva

200 20

4000

500

Djelimično uređena

PS

Kraljičina Budva plaža Miločer Budva

130 20

2600

250

Ekskluzivno uređena

P

E

+

W

270 30

8100

800

Ekskluzivno uređena

P

E

+

W

Budva

240 25

6000

500

Ekskluzivno uređena

P

E

+

W

Budva

580 25

14500

1500

Ekskluzivno uređena

P

E

+ SW

40

43

44 45 46 47

Pržno

Sveti Stefan I Sveti Stefan II

E

S Moguće povećanje plaže. Pristup : asfaltni put. Zaleđe: drveće, naselje. S Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: park , šuma, hotel. SW

J Pn

W

Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šuma. Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: naselje, stijena, niska šuma. Asfaltni put do ograde plaže. Zaleđe: šuma. Asfaltni put do ograde plaže. Moguće povećanje. Zaleđe šuma. Asfaltni put do ograde plaže. Zaleđe: šuma. Asfaltni put do ograde plaže. Moguće povećanje plaže. Zaleđe: šuma.

62

Drobni Budva pijesak

210 30

6300

700

Prirodna

49

Reževići Budva

100 10

1000

120

Neuređena

P I Pr ŠK

Orijentacija

Zaštićen objekat prirode

Namjen a

Sastav

Uređenost plaže

Površina plaže(m2) 2) Broj kupača

Širina plaže (m)

Dužina plaže (m)

Opština

Naziv plaže

Red. br. 48

+ SW

K

I

51

Perazića Do

Budva

Petrovac Budva

60 15

600

900 100

Djelimično uređena

K

E

Uređena

P

G

+ SW

Prirodna PŠ

I

+ SW

J

+

I

+

2 12000

1500

5000

800

75000

9000

Dio djelimično PŠ uređen, a dio prirodna Prirodna

0 52

Lučice Budva

53

Buljarice Budva

250 20

2500

30

P

Nema pristupa sa kopna. Zaleđe: maslinjaci i makija. Moguće povećanje plaže.

W Pristup: strmim stazama. Zaleđe: šuma. Moguće povećanje plaže. S W Pristup: asfaltnim putem. Moguće povećanje plaže. Dio plaže beton. Zaleđe: hotel, stijene, niska šuma.

S 50

Ostali podaci

Pristup: asfaltni put, Moguće povećanje plaže. Zaleđe: naselje i park. Prirodni rezervat za izletnički turizam. Moguće povećanje plaže. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: park.

W Manji dio plaže djelimično uređen. Pristup: asfaltni put. Moguće povećanje plaže. Zaleđe: polje. S Zaleđe: masiv Dubovice. Prirodna, netaknuta. Plaža nepristupačna sa kopna.

54

Pećin

Bar

300 20

6000

700

55

Čanj 1

Bar

400 35

14000

2000

Djelimično uređena

PŠ

J

+ SW

56

Čanj 2

Bar

600 60

36000

4000

Djelimično uređena

PŠ

J

+ SW

57

Maljevik

Bar

200 20

4000

500

Djelimično uređena

PŠ

I

58

Sutomore

Bar 1300

45500

6000

Djelimično uređena

P JG

P GE Pn S Pn

S Moguće povećanje plaže. Pristup: zemljani put. Zaleđe: šuma. + S W Pristup: asfaltni put. Moguće povećanje plaže Pješčanu masu treba obnavljati. Zaleđe: naselje. W Pristup: asfaltni put. Zaleđe: park i hotel. S W Zaleđe: šuma. Moguće povećanje plaže. Pristup: pješačka staza. S W Crvena plaža. Zaleđe: borova šuma i park. Pristup: asfaltni put. + W Pristup: asfaltni put. Graniči se sa lukom. Zaleđe: hotel i park.

35

Zlatna obala-Ineks Ratac

Bar

200 15

3000

400

Djelimično uređena

Bar

300 10

3000

400

Neuređena

61

Žukotr– lica

Bar

850 20

17000

2000

Djelimično uređena

PŠK

J

62

Topolica

Bar

800 20

16000

1800

Uređena

PŠ

G

63

Veliki i mali pijesak

Bar

600 20

12000

1200

Djelimično uređena

PŠK

J

64

Masline

Bar

200 20

4000

500

Djelimično uređena

ŠS

I

59 60

+

Jedna od najljepših plaža. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šuma. Prirodno atraktivna. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šuma.

W Zaleđe: šuma maslina i hrasta. Pristup: makadamski put. Moguće povećanje plaže. W Zaleđe: masline. Lokalitet čuven po ljepoti. Pristup: asfaltni put

63

Orijentacija

Zaštićen objekat prirode

Namjen

150 15

2250

300

Neuređena

ŠS

I

+ NW

66

Kruci

Ulci nj

300 15

4500

550

Djelimično uređena

S

I

NW

67

Valdanos

Ulci nj

400 30

12000

1200

Uređena

PŠ

J

+ NW

Ulci nj

240 10

2400

250

S

I

SW

ŠKS

I

SW

Crnogorsko guvno

Djelimičn o uređena Djelimično uređena

a

Sastav

Ulci nj

Širina plaže (m)

Stari Ulcinj

Naziv plaže

Uređenost plaže

Površina plaže(m2) 2) Broj kupača

Dužina plaže (m)

Opština

Red. br. 65

68 69

Liman I i Ulcinj II

120 10

1200

150

70

Ulcinj - Ulcinj mala plaža

360 20

7200

600

Uređena

P

71

Pinješ Ulcinj ženska plaža

5 1000

100

Uređena

S Pn

72

Plaža Ulcinj hotela Albatros

Uređena

S

73

Velika plaža

74

Ada Bojana

Ukupno

Ulcinj

Ulcinj

200

70 10

125 50 00

1500

57505

40

700

80

625000 65000 Dijelom

uređena, dijelom prirodna

60000

8000

1615700 169000

Prirodna

G

Ostali podaci

+ SW

Ostrvo i dio obale. Moguće povećanje plaže. Pristup: pješačka staza. Zaleđe: niska šuma. Ostrvo stjenovito. Prilaz: pješačka staza. Moguće povećanje plaže. Zaleđe: šuma. Pozadina rezervat maslina. Moguće povećanje plaže.Uvala se odlikuje izuzetnim prirodnim ljepotama Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šumovito. Pristup: pješačka staza. Moguće povećanje plaže. Zaleđe: šumovito. Moguće povećanje plaže. Pristup: pješačka staza. Plaža ograničena asfaltnim saobraćajem. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: put i naselje.

SW

Lokalitet sa ljekovitom mineralnom vodom. Postoji pristupni put od glavnog puta. Zaleđe stijene i zelenilo. Dio plaže beton.

E

SW

Uređena hotelska plaža. U zoni hotela je izvorište mineralne vode. Pristup: silazna staza od asfaltnog puta. Zaleđe: šuma. Dio plaže beton.

P

J

+ SW

Uređeno na dužini 2000 m. Ostali dio prirodna plaža. Dug plitki pojas. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šuma.

P

E

SW

Prirodni rezervat tipa nacionalnog parka. Na plaži se održavaju prirodni uslovi i sprovode mjere zaštite. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: bungalovi i vile.

24

Legenda: sastav plaže (P – pijesak, Š - šljunak, K – kamen, S – stijena); namjena plaže (I – izletnička, J – javna, G – gradska, E – ekskluzivna, Pn – posebna namjena, Pr –prirodna)

Zbog velikog značaja morskih plaža za turizam, u budućnosti je potrebno da im se posveti posebna pažnja i obave mnoge aktivnosti koje su preduslov za njihovo optimalno korišćenje. Da bi se plaža mogla vrednovati i trajno koristiti potrebno je sljedeće: • izvršiti istražne radove (sva potrebna mjerenja i opažanja), • obavljati redovno održavanje, uređivanje i opremanje, • brinuti se o kvalitetu vode za kupanje, • vršiti intervencije po potrebi.

64

Povećanje turističkih smještajnih kapaciteta zahtijeva i povećanje ukupne površine morskih plaža, pa je za te svrhe potrebno: • postupno povećavati površinu korišćenja postojećih plaža koje se sada djelimično koriste, • povećavati, gdje god je to moguće, postojeće plaže, čija se površina sada cijela koristi, • uspostavljati nove prirodne ili vještačke plaže, gdje god je to potrebno i racionalno. • Materijal za nasipanje mora biti autohtoni-iz mora ¾ Zadaci vezani za vrednovanje i trajno korišćenje plaža ™ Istražni radovi Ovi radovi se svode na mjerenja, opažanja i prikupljanja postojećih podataka, da bi se za plažu obezbijedile sljedeće informacije: More Kvalitet mora, izvori zagađivanja i stepen zagađenja; Dijagrame oscilacija temperature morske vode i vazduha na površini mora, za vrijeme turističke sezone, ili za cijelu godinu (srednja vrijednost, a po mogućstvu i granične vrijednosti); Mjesečne ruže vjetrova za vrijeme turističke sezone; Osunčanost; Talasanje mora za vrijeme turističke sezone (amplitude, periode, pravac talasa), dominantne morske struje.

‰

• • • • •

‰

y • •

Kopno

Granulometrijski sastav obalnog nanosa i njegov minerološki sastav. Za nanos sa ljekovitim sastojcima i hemijski sastav; Osnovne hidrološke karakteristike tokova koji se ulivaju u more u zoni plaže; Osnovne karakteristike zaleđa plaža (vegetacija, infrastrukturni objekti i dr.).

Održavanje plaža Pješčane i šljunkovite plaže treba na cijeloj površini da imaju približno istu visinu sloja nanosa. Pokreti morskih masa (talasi i struje) pokreću nanos, pri čemu ovo pokretanje nanosa može biti paralelno obali, kao i upravno na pravac obale. Tokom turističke sezone ovo pokretanje obično nije značajno, pa su rijetko kad potrebne intervencije na plaži. Međutim, izvan turističke sezone pokretanje nanosa može biti vrlo značajno. Talasi, u zavisnosti iz kog pravca nailaze, prebacuju dio nanosa duž plaže, a dio nanosa bespovratno odnose u dubinu. Ako je masa nanosa odvučena u dubinu veća od mase nanosa koja pristiže iz vodotoka koji je hrani, plaža će postepeno erodirati. Pred početak turističke sezone, potrebno je ravnanje nanosa po plaži ako su usled talasanja ostale neravnine, sa različitim visinama sloja nanosa. Neke plaže zahtijevaju i vještačko nasipanje. Najjače struje duž obale su one koje se javljaju pri talasanju, kad talasi koso nailaze na pravac obale. Struja pritom nosi lebdeći nanos u pravcu kretanja, dok se i vučeni nanos kreće u istom pravcu, samo u cik-cak liniji. Talas, koji koso nailazi na plažu, pokreće i vučeni nanos koso, naviše uz obalu. Kad se isti talas spušta, i nanos se spušta niz strminu, ali vertikalno. Kod vještačkih plaža, za koje se nanos donosi sa strane, događa se da talasi tokom zime sav nanos odnesu bespovratno u dubinu. U slučajevima kad talasi odnose nanos sa plaže, intervencije se svode na smanjenje energije talasa koji nailaze na plažu. U tu svrhu se izvode zaštitni objekti, koji u principu mogu biti poprečni, uzdužni i mješoviti. Koriste se i podvodni pragovi postavljeni paralelno sa obalom, koji mogu biti neprekidni ili sa presjecima. Ima mnogo raznolikih kombinacija, koje zavise od oblika plaže i njene okoline, kao i stepena izloženosti talasima. U složenim slučajevima, zaštite plaža, kao što je, na primjer, plaža pored hotela "Avala" u Budvi, potrebne su hidrauličke studije ili hidraulička modelska ispitivanja. Pokreti morskih masa usled plime i osjeke na ovom dijelu Jadrana su mali i ne ugrožavaju stabilnost plaža.

65

Vodotoci koji snabdijevaju plaže nanosom ne smiju biti dovedeni u stanje kojim se remeti pronošenje njihovog vučenog i lebdećeg nanosa ka plažama. Ako se preko takvog vodotoka gradi saobraćajnica, otvor za proticanje mora da bude takvih dimenzija da se režim pronošenja nanosa ne mijenja. To znači, ili ostaviti poprečni profil korita isti za sve vodostaje, ili u slučaju njegovog suženja, propusna moć pronošenja nanosa mora ostati ista, što se dokazuje proračunom. Ako saobraćajnica prolazi preko jaruga, taj dio vodotoka treba regulisati, ali tako da se propusna moć pronošenja nanosa ne mijenja. U održavanje plaža spada i njihovo svakodnevno čišćenje i održavanje sanitarnih objekata, kao i funkcionisanje odgovarajućih službi (prva pomoć, spasilačka služba) itd. Održavanje u zoni priobalnog mora Pod širinom priobalnog mora za plaže, podrazumijeva se rastojanje od obale do granične linije kupališta. Granična linija mora da bude vidno obilježena i na njoj se postavlja ogradna mreža, koja ima zaštitnu funkciju.Širina priobalnog mora za plaže je 150 m, gdje je to moguće. Za pojedine plaže može biti i manja, ako to diktiraju prirodni uslovi. Sportovi na vodi se obavljaju izvan granične linije. Plovila koja prilaze graničnoj liniji obavezna su da smanje brzinu kretanja. Održavanje u zoni priobalnog mora svodi se na održavanje granične linije i propisane klase i čistoće mora. Stoga je u vrijeme turističke sezone, kao i mjesec dana prije početka turističke sezone, neophodno vršiti kontrolu kvaliteta morske vode svakih 15 dana. Na uzetim uzorcima obavlja se bakteriološka kontrola vode i mjere fizički i hemijski parametri propisani važećim pravilnicima. Služba održavanja je dužna da odmah uklanja sa površine mora plivajući čvrsti otpad. ‰

Kvalitet morske vode na plažama

Kontinualna mjerenja i osmatranja kvaliteta morske vode na najpoznatijim plažama Crnogorskog primorja obavljaju se od 1995. godine. Na osnovu postojećih trogodišnjih istraživanja došlo se do osnovnih parametara kvaliteta mora (Bokokotorskog zaliva i otvorenog mora). Zasićenost kiseonikom je između 77,67% i 162,63%, što ukazuje na visoku produkciju, posebno za Bokokotorski zaliv. Plivajući čvrsti otpad, mineralne i lebdeće čestice, rijetko se javljaju. Povremeno je uočena pjena i ostatak biljaka, ali je po pravilu more čisto. Međutim, glavni problem je bakteriološko zagađenje i prisustvo kanalizacionog otpada, zbog čega su i poznate plaže povremeno ispod kategorija kvaliteta dozvoljenog za kupanje.Ova ispitivanja su za 1996. god. dala sljedeće stanje kvaliteta voda obalnog mora na lokalitetima pojedinačnih plaža:

• • •

•

Prva kategorija: najčistije plaže bez koliformnih bakterija: Veliki pijesak, plaža kod hotela "Avala", Buljarice i NJivice; plaže u okviru dozvoljenog broja koliformnih bakterija za prvu kategoriju (do 500 TC/100 ml morske vode): Velika plaža kod Ulcinja, Utjeha, Lučice, Miločer, Slovenska plaža, Bigova, Krašići, Orahovac, Baošići, Bazen Šiver (ukupno 14 plaža); plaže koje po broju kolimorfnih bakterija spadaju u prvu kategoriju, ali kod kojih je broj fekalnih streptokoka veći od broja dozvoljenog za prvu kategoriju: Sutomore, Pržno, Čanj i Rafailovići (4 plaže). Druga kategorija: plaže u okviru dozvoljenog broja koliformnih bakterija (od 500-10 000 TC/100 ml morske vode) Ada Bojana, Porto Milena, Sveti Stefan 1 (3 plaže)

66

•

plaže koje po broju koliformnih bakterija spadaju u drugu kategoriju, ali sa većim brojem fekalnih streptokoka: Mala Ulcinjska plaža, Gradska plaža u Baru, Žutogrlica, Petrovac, Sveti Stefan 2, Kamenovo, Bečići, Guvance, Mogren, Jaz, Plavi horizonti, Ostrvo cvijeća, Seljanovo, Markov rt, Prčanj, Institut za biologiju mora, Sveti Spasije, Perast, Risan, Morinj, hotel "Delfin", \enovići, Kumbor, Zelenika, Meljine, hotel "Plaža", Institut "Igalo", Blatna plaža (28 plaža).

y

Plaže sa prekoračenim dozvoljenim vrijednostima koliformnih bakterija i fekalnih streptokoka:

Fjord, Kaliman i bazen hotela Topla (3 plaže). Generalno treba riješiti odvođenje kanalizacionih voda. Mjere sanacije kanalizacionih kolektora i odvođenje kanalizacionih voda se predlaže u posebnom segment koji tretira rješavanja kanalisanja naselja. Uređivanje i opremanje plaža • • • • •

Sve uređene plaže, bez obzira na njihovu namjenu, treba da imaju sljedeće sadržaje: Na prednjem dijelu plaže, koji se naziva "prva zona" mogu se nalaziti suncobrani, ležaljke, sportski rekviziti i drugi portabni pokretni sadržaji, U pozadini plaže, koji se naziva "druga zona", nalaze se sanitarni čvorovi i voda za piće, Na plaži mora da postoji pano, na kome su napisane dnevne temperature vode na površini mora i vazduha, i na kojoj je istaknut kućni red plaže, Smeće se odnosi sa plaže cjelodnevno na propisanu deponiju, U zaleđu plaže grade se sportski i drugi rekreativni sadržaji i ozelenjava prostor.

Pored ovih uslova, za sve uređene i izgrađene plaže, postavljaju se i posebni noramitivi za pojedine vrste plaža. Izletnička plaža • • •

Treba da ima pontu, sa obaveznim prostorom za dnevno pristajanje izletničkih brodova i brodova koji krstare, ukrcavanje i iskrcavanje putnika - turista. U zaleđu treba da je park-šuma sa zonama za odmor u hladovini i drvenim stolovima i klupama za piknik. Od ugostiteljskih sadržaja, neophodni su u zaleđu plaže privremeni tipski objekti za brzu hranu i samouslužni restoran.

Javna plaža • • • • • •

Treba da bude ograđena sa ulazom i kontrolom posjetilaca, Pored prirodne plaže treba da ima bazene za djecu i odrasle, Na svakih 200 m treba da ima osmatračnice sa spasiocima, kao i plutajuće splavove i pojaseve, Treba da ima hitnu pomoć i telefone, Treba da ima parking za vozila do 200 m udaljen od plaže, Može da ima odgovarajuće škole za sportove na vodi.

Gradska plaža Normativi za gradsku plažu su isti kao za javnu plažu, sem što gradska plaža treba još da ima i garderobu. Na svakih 30 kupača postavlja se jedna kabina za presvlačenje. Ekskluzivna plaža Normativi za eksluzivnu plažu su isti kao za gradsku plažu, samo što je za svaki od sadržaja dato luksuznije i bogatije rješenje u skladu sa kategorizacijom hotela. Eksluzivne plaže su ograđene višom ogradom od javnih plaža i pristup im je kroz hotelske prolaze. Plaža treba da ima svoju pontu za pristajanje plovila i svoj prostor za uskladištenje čamaca, ronilačke opreme, vodenih skutera i ostalih rekvizita za sportove na vodi.

67

Plaža specijalne namjene Kod ovih plaža se rade normativi za svaku plažu posebno. Prirodna plaža Ovdje spadaju plaže atraktivne za turizam i uživanje u netaknutoj prirodi. One se ne uređuju, ali se preduzimaju mjere zaštite prirode. Ove zone se ne planiraju za izgradnju.

¾ Korišćenje neiskorišćenih površina postojećih plaža Velika plaža između rta \erane i ušća Bojane i plaža Buljarice se koriste samo na jednom dijelu svoje površine, i one bi trebalo da imaju prednost u budućem razvoju turizma. JP "Morsko dobro" je zamislilo koncept uređenja ovih plaža (okvirni, ali ne i konačno usvojeni koncept) , koje su prostornim planom namijenjene turizmu. Po ovom konceptu Velika plaža sa svojim zaleđem od 500-800 m se organizaciono i tematski dijeli na šest grupacija sa prosečnom dužinom od po 2000 m po grupaciji. Iza plaže se predviđaju tri zone. U prvoj zoni, zaleđu plaže, nalaziće se zeleni pojas, u drugoj zoni hotelski objekti, a u trećoj zoni tematski sadržaji i servisi. Izgrađeni dio obale, na kome se nalaze hoteli imaće javnu plažu dužine oko 2000 m. Na neizgrađenom dijelu obale u trećoj zoni predviđaju se sljedeći tematski sadržaji: kongresni centar, trgovački centar, golf igrališta turnirskog tipa i teniski tereni, zabavni park sličan Diznilendu, ribarsko selo (centar za ribarstvo), saobraćajni centar (aerodrom, safari vozila, turistički voz, itd.) i objekti zdravstvenog turizma.Buljaričko polje je pojas najveće plaže u Budvanskoj rivijeri. Organizaciono se može podijeliti na četiri dijela sa dužinama plaže 250-500 m, 500-1000 m. Lokacija Buljarice je predviđena za razvoj turizma s marinom. Program razvoja obuhvata, pored turističkih kapaciteta, golf igralište sa golf klubom i mrestilište.

1.2.3.2. Mogućnost povećanja postojećih plaža U okviru usvojene Vodoprivredne osnove Crne Gore ( VOCG, 2001), analizom postojećeg stanja navedeno je moguće povećanje 47 plaža. Na osnovu prikupljenih podloga kao i na osnovu obavljenih opažanja i mjerenja na terenu ( tabela. 1.2.3.2) sa podacima : • Naziv plaže, • Sadašnje stanje: dužina, širina i površina plaže i procjene o broju kupača, • Povećanje: dužina, širina i površina plaže i procjena o broju kupača, • Buduće stanje: dužina, širina i površina plaže i procjena o broju kupača. Tabela 1.2.3.2:Pregled mogućnosti povećanja postojećih plaža( prema :VOCG, 2001) Br oj plaže 1 3 4 6 7 8 9 10 11 13 14 16 17 18 19 21 22 24

Naziv plaže NJivice Topla Herceg Novi Meljine Zelenika \enovići Baošići Bijela Kamenari Risan Perast Dobrota Kotor Muo Prčanj Stoliv Lepetane Tivat

Duž. (m) 1870 1220 500 500 500 600 1000 1000 500 500 450 500 625 450 1500 1000 500 1250

Sadašnje stanje Broj Šir. Povr. (m) (m2) kupača 20 37400 3000 15 18300 1500 10 5000 420 20 10000 830 20 10000 830 10 6000 500 15 15000 1250 15 15000 1250 10 5000 420 10 5000 600 10 4500 500 20 10000 800 15 9400 1100 10 4500 500 10 15000 2000 10 10000 1200 15 7500 1000 15 18700 2300

Duž. (m) 600 500 1500 750 1000 400 1000 2175 750 1000 1500 500 1000 1800 1075 1500 875 2000

Povećanje Broj Povr. (m2) kupača - 1200 1000 - 7500 600 5 25000 2100 - 15000 1250 - 20000 1660 10 14000 1200 5 25000 2050 5 48500 4000 - 7500 630 - 10000 1200 - 15000 1500 - 10000 800 - 15000 200 - 18000 2000 5 23600 3000 5 27500 3000 -5 6200 800 5 46300 5700

Šir (m)

Duž. (m) 2470 1720 2000 1250 1500 1000 2000 3175 1250 1500 1950 1000 1625 2250 2575 2500 1375 3250

Šir. (m) 20 15 15 20 20 20 20 20 10 10 10 10 15 10 15 15 10 20

Buduće stanje Povr. Broj (m2) kupača 49400 4000 25800 2100 30000 2520 25000 2080 30000 2490 20000 1700 40000 3300 63500 5250 12500 1050 15000 1800 19500 2000 20000 1600 24400 1300 22500 2500 38600 5000 32500 4200 13800 1800 65000 8000

68

Br oj plaže 25 28 31 32 33 35 36 37 40 41

Sadašnje stanje Broj Šir. Povr. (m) (m2) kupača 15 15000 2000 10 2500 400 30 9000 900 30 9000 900 10 2000 200 60 36000 3000 40 20000 1800 20 6000 900 25 45000 5000 45 99000 8000

Sveti Marko Rose Pržno Trašte Žukovac Jaz 1 Jaz 2 Mogren Slovenska pl. Bečići

Duž. (m) 1000 250 300 300 200 600 500 300 1800 1800

42 43 45 46

Kamenovo Pržno Miločer Sv. Stefan 2

400 200 270 580

30 20 30 25

48 49 50 51 52 53 57 58 60 63 65 66 67

Drobni pijesak Reževići Perazića Do Petrovac Lučice Buljarice Maljevik Sutomore Ratac V. i M. pijesak Stari Ulcinj Kruci Valdanos

210 100 60 600 300 2500 200 1300 300 600 150 300 400

30 10 15 20 26 30 20 35 10 20 15 15 30

Naziv plaže

68 Crnogor. guvno 240 Liman 69 120

10 10

Duž. (m) 2750

Šir (m) - 10

600 200 150 150 40 30 - 25 50 25

Povećanje Broj Povr. (m2) kupača - 41300 4000 5 1300 200 3000 300 - 18000 1800 - 2000 200 - 9000 800 - 6000 500 11000 1700 45000 500 30000 2500

12000 1300 4000 500 8100 800 14500 150 0 6300 700 1000 120 900 100 12000 1500 6000 800 75000 9000 4000 500 45500 6000 3000 400 12000 1200 2250 300 4500 550 12000 1200

330 150

20 30 80 10 70 20 0 1060 800 10 140 30 -60 24 -250 20 800 600 600 400 10 50 900 250 20

18900 13500 5900 43100 - 31800 17000 5 3100 18000 6000 37500 - 16000 8 40000 - 6000 18000 - 7450 - 13500 20500

2000 1700 200 400 0 3000 200 300 2000 800 4500 2000 5000 800 1800 100 1500 2000

2400 250 1200 150

600 180

- 6000 - 1800

600 200

Duž. (m) 3750 250 300 900 400 750 650 340 1800 1850

Šir. (m) 15 15 40 30 10 60 40 50 50 70

730 350 350 1280

50 50 40 45

Buduće stanje Povr. Broj (m2) kupača 56200 6000 3800 600 12000 1200 27000 2700 4000 400 45000 3800 26000 2300 17000 2600 90000 10000 129000 1050 0 30900 3300 17500 2200 14000 1000 57600 5500

1270 900 200 600 240 2250 1000 1900 900 1000 200 1200 650

30 20 20 50 50 50 20 45 10 30 15 15 50

38100 3700 18000 320 4000 400 30000 3500 12000 1600 112500 13500 20000 2500 85500 11000 9000 1200 30000 3000 3000 400 18000 2050 32500 3200

840 10 300 10

8400 3000

850 350

Ukupno povećanje dužine plaža je 32 km, sa ukupnom površinom od 830 050 m2 i zbirnom procjenom opterećenosti kupačima 82 390 osoba.Povećanje ovih plaža u budućnosti je usko povezano sa izgradnjom novih turističko smještajnih kapaciteta i one će se formirati i opremati istovremeno sa građenjem novih turističkih objekata.

1.2.3.3. Buduće plaže Na osnovu prikupljenih podataka vezanih za mogućnosti formiranja novih plaža, kao i na osnovu obavljenih opažanja i mjerenja na terenu (3) urađena je tabela 1.2.3.3. U njoj se daju sljedeći podaci: naziv plaže, opština kojoj pripada, dužina, širina i površina plaže, procjena o broju kupača, uređenost plaže, prirodni sastav plaže, namjena plaže, orijentacija plaže, pristup plaži, zaleđe plaže i posebne osobine plaže ako ih ima. Za sastav i namenu plaža korišćene su iste oznake kao i za postojeće plaže iz tabele 1.2.3.1.

69

Tabela 1.2.3.3. Pregled budućih plaža ( prema :VOCG, 2001) B r. pl.

Naziv plaže

Opštin a

Dužin a plaže (m)

75

Lalovina

Herceg Novi

800

76

Rt, banja

Kotor

200

Površi Širi na plaže na (m2) plaže (m) 15 12000

10

2000

Broj kupača

S Ur ast. eđ. plaže plaž

800 prir.

PŠ

160 neur.

P

Ostali podaci N O am. rijent plaž acija plaže E SW Nalazi se u šumovitom dijelu uvale. Lokacija ničim nije narušena. Moguće povezivanje putem sa Meljinama i Zelenikom. E

W U dijelu lukobrana marine

predviđa se vještačka pješčana plaža. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šuma i stijene.

77

Ljuta

Kotor

500

5

2500

300 neur.

Š

I

W Čista i bistra voda visokog

kvaliteta. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: naselje.

78

Uvala Verona

Kotor

570

15

8550

850 neur.

79

SeljanovoOpatovo

Tivat

2100

15

30000

3000 neur.

80

Blatna

Tivat

P

ŠK

E

E U dijelu lukobrana marine predviđa se vještačka pješčana plaža. Pristup: asfaltni put. Zaleđe: šuma i stijene.

G

W Neizgrađeni dio obale fazno

graditi a izgrađeni uređivati. Pristup: asfaltni put.

150

12

1800

200 neur.

S

G

W Buduća plaža uz marinu i

rekreativni centar kod Bonića. Pristup: put. Zaleđe: naselje.

81

Katići, Kakrc

Tivat

200

15

3000

300 neur.

S

G E

N Tri plaže bliske jedna drugoj. Uređenje zone skoro nemoguće zbog vikendica do mora. Pristup: asfaltni put. Pozadina šuma.

82

Lesendra

Herceg Novi

120

30

3600

360 prir.

S

I

N Atraktivna lokacija sa šumom u pozadini. Sada pristup morem i putanjama.

83

KabalaDobreč

Herceg Novi

120

20

2400

250 neur.

S

I

W U pozadini šuma. Pristup

Arza-Mirište

Herceg Novi

100

Herceg Novi

200

20

4000

360 neur.

S

E

S

I NW

84

asfaltnim putem

12

4800

400 neur.

S

E

W Zaleđina gusta šuma i maslina. Pristup: makadam put. Atraktivna lokacija

85

Dobra luka

86

Bigovo

Tivat

900

12

10800

1200 neur.

87

Nerin

Tivat

300

10

3000

200 prir.

ŠS

E

S Zaleđe: obraslo makijom. Pristup: obodnim putem od Pržnja. Duboko uvučena u kopno. Pristup: asfaltnom saobraćajnicom. Na dnu zaliva utvrđeno ljekovito blato.

W Divlja ljepota prirode i mora.

Pozadina gusta makija, hrast i bor. Put: seoski.

70

B r. pl.

Naziv plaže

Opštin a

Dužin a plaže (m)

Površi Širi na plaže na (m2) plaže (m) 10 3000

88

Krekavica

Tivat

300

89

Platamun

Tivat

1100

6

90

Rt Jaz

Budva

2000

91

Ispod Spas

Budva

92

Sveti NikolaŠkolj

93

94

Broj kupača

S Ur ast. eđ. plaže plaž

Ostali podaci O N am. rijent plaž acija plaže E S W Pogodna mjesta za kupanje na dužini od 5000 m, u zoni Velike i male Krekavice. Pozadina šuma. Pristup: seoski put.

200 prir.

S

6600

500 prir.

S

J SW

Pozadina: makija. Prilaz: asfaltna saobraćajnica.

5

10000

400 prir.

S

E SW

Ekskluzivna zona sa asfaltnom saobraćajnicom. Zaleđe: šuma.

1200

30

36000

3000 neur.

ŠK

E SW

Buduća ekskluzivna plaža, sa parkovskim uređenjem šume mediteranskim vrstama. Ispod tunela biće 80 m izletnička plaža. Pristup: autoput

Budva

800

30

24000

2800 neur.

ŠS

I ostrvo Glavna izletnička atrakcija Budve. Potrebni su građevinski radovi za povećanje površine plaža.

Djevištenje

Budva

170

30

5100

500 neur.

Smokov vijenacŽukov rt

Budva

800

30

24000

2000 neur.

95

Babac

Budva

90

30

2700

300 neur.

S

96

Crni rt

Bar

50

30

1500

150 neur.

S Pn

97

Komina

Bar

800

15

12000

1200 prir.

Š

S

PS

E SW

Pn

Zaleđe: autoput. Predviđa se uređenje za ekskluzivnu plažu za hotelske goste.

W Plaže nepristupačne sa kopna.

Smokov vijenac dužine 600 m, a Žukov rt 200 m. Namjena za sport i razonodu. Zaleđe: makija i šuma.

I SW

SW

I

Uvala između Crvene stijene i Tuljanove peći. Pristup pješčana staza. Zaleđe: stijene i šuma.

Povoljna lokacija za razvoj sporta i rekreaciju. Predviđa se izgradnja pješčane staze. More je izvanredno čisto. Zaleđe: šuma.

W Divlje zaleđe: maslinova šuma. Pristup treba izgraditi.

98

Rt kraljeve skalice

Ulcinj

350

20

7000

500 neur.

S

E SW

Pozadina borova šuma. Pristup treba izgraditi.

Legenda: sastav plaže (P – pijesak, Š - šljunak, K – kamen, S – stijena); namjena plaže (I – izletnička, J – javna, G – gradska, E – ekskluzivna, Pn – posebna namjena, Pr –prirodna ) Prema sadržaju tabele-1.2.3.3. konstatuje se da je : ukupna dužina plaža je 13 920 m sa ukupnom površinom od 220 350 m2 i zbirnom procjenom opterećenosti kupačima 19 930 osoba. Lokacije za plaže tek treba da se uređuju. Prirodnom ljepotom se odlikuje, po našoj ocjeni 8 plaža. Najviše je stjenovitih plaža: Potpuno stjenovitih je 13, a djelimično stjenovitih 4 plaže. Pješčanih plaža je 5, šljunčanih plaža je 5, dok je jedna djelimično šljunčana. Kamenih plaža je jedna, kao i jedna djelimično kamena plaža. Najviše plaža je orijentisano prema jugozapadu i zapadu (devet plaža). Ostali pravci orijentacije, po jedna plaža, jesu: sjeveroistok, istok, jug, sjeverozapad i sjever. Za 12 plaža prilaz je asfaltni put, za dvije plaže makadamski put, za dvije - zemljani put, za dvije - pješačke staze, a do 6 plaža se može doći samo morem. Najčešće zaleđe ovih plaža je: šuma i gusta šuma (17 plaža), makija (2 plaže) i naselje (5 plaža).

71

Izvođenje ovih plaža u budućnosti je usko povezano sa izgradnjom novih turističko smještajnih kapaciteta. One će se formirati i opremati istovremeno sa građenjem novih turističkih objekata. Ukupna dužina i površina plaža i zbirna procjena opterećenosti kupačima u budućnosti (2021. god.) data je u tabeli.3: Tabela 1.2.3.4. Ukupna dužina i površina plaža i procjena opterećenosti kupačima ( prema : 1 VOCG, 2001) Uk upa Broj plaža

Sadašnje plaže Povećanje postojećih plaža Buduće plaže Svega:

69

Dužina (m) 57 505 31 195 13 920 102 620

Površina (ha) 1 61,5 7 83,0 0 22,0 3 266,60

Broj kupača

169 000 82 390 19 930 271 320

Konstatacije : ‰

Upoređujući podatke navedene u Nacrtu prostornog plana posebne namjene za područje morskog dobra Crne Gore, 2000” 2 , konstatuje da je danas ukupan broj postojećih plaža na Crnogorskom primorju 73 , ukupna dužina (bez mogućeg povećanja) 51840 m i ukupna površina(bez mogućeg povećanja) 1390ha (računska greška), predpostavljamo da je to 139 ha. Sa druge strane iz tabele : 1.2.3.4 (prema 1 -VOCG,2001) ukupna dužina (bez povećanja) je 57505 m i ukupna površina(bez mogućeg povećanja) 161.57ha. Ukoliko se predpostavi da je računska greška u podatku dokumentacije 2 ,onda je razlika u površini postojećih plaža u odnosu na podatke iz dokumentacije 1 : 161.57ha-139 ha=22.57 ha

Preporuke : ‰

Prema razmatranjima vodoprivredne osnove Crne Gore 1 podaci iz tabele.1.2.3.4. preporučuje se kao mjerodavni za dalja sagledavanja segmenta planiranja plaža, sa naglaskom na obavezu predhodnog istraživačkog postupka , kao i provjeru neusaglašenosti u dijelu podataka koji se odnose na, ukupnu dužinu, i ukupnu površinu sadašnjeg broja plaža navedenu u dokumentaciji 1 i 2 koju su Obrađivači imali na raspolaganje.

‰

U svim aktivnostima materujal za nasipanje plaza mora biti autohtoni -iz mora.

1.2.3.4. Uslovi za plaže 2 Prema elaboratu “ NACRT PROSTORNOG PLANA POSEBNE NAMJENE ZA PODRUČJE MORSKOG DOBRA CRNE GORE, 2000” 2 osnovni elementi prostornog i organizacionog definisanja plaže i kupališta po pravilu su sljedeći: -

Jasna granica obuhvata prostor koji pripada plaži; Prostorna definicija plažnog zahvata na kopnu obalnim zidom, pješačko-kolskom stazom i jasno određenim ulazima na plažu; Sanitarne, uslužne i servisne sadržaje na kupalištu po pravilu, treba smjestiti uz obalni zid na plaži, odnosno na kranjem zaleđu kupališta; Izraditi plan postavljanja privremenih objekata; Svi objekti na plaži, po pravilu, treba da budu mobilni i da se na kraju sezone mogu ukloniti ili konzervirati;

72

-

Odrediti lokacije i UTU za eventualne trajne objekte; Ne dozvoljavaju se nikakvi objekti na pjeskovitim površinama, dok se dozvoljavaju minimalna betoniranja gornjih površina stijena radi stvaranja sunčališta; Vještačke betonirane plaže odobravati samo u većim urbanim jezgrima, gdje ne postoje prirodne plaže, a broj potencijalnih kupača u neposrednom zaleđu zahtijeva plažu u gradu, jer prirodne kojima gravitiraju nijesu na udaljenosti primjerenoj dnevnoj posjeti; Na plaži je neophodno, jasno definisati plažne staze i komunikacije paralelno i upravno u odnosu na obalu; Pješačke staze na plaži takođe treba formirati od montažnih elemenata (betonske ploče, keramika, drvene oplate); Poželjno je da u zaleđu plaže postoji parking za automobile i autobuse; Na plažama po mogućnosti treba izgrađivati stabilna pristaništa za čamce; U mjestima koja su deficitarna sa kupališnim prostorima, prednost treba dati komercijalnom korišćenju plaža; U svakom turističkom mjestu treba obezbiediti dio kupališnog prostora koji će biti dostupan svima bez komercijalnih ograničenja (ulaznica, ležaljka, suncobran i drugo); Zavisno od kategorije plaže, primjenjuje se normativ od 6 do 10 m2 po kupaču; ™ Normativi za uređenje pojedinih kategorija plaža:

-

U prvoj zoni plaže, stogo je zabranjeno da postoji bilo kakav objekat izgrađen od tvrdog materijala; Na dijelu plaže dozvoljavaju se samo pokretni sadržaji, suncobrani, ležaljke, sportski rekviziti, šatori i eventualno montažni objekti; U drugoj zoni nalaze se sanitarni čvorovi. Njihov broj izračunava se prema broju kupača, na svakih 400 kupača projekture se jedan sanitarni čvor. Voda za piće sa tušem je locirana na svakih 200 m; Obavezan je sistem cjelodnevnog uklanjanja smeća, bilo korpama ili na neki drugi način, sa centralnim odvođenjem na propisanu deponiju; Sa vodene strane obavezna je ogradna mreža bovama, koja ima funkciju zaštite kupača na udaljenosti od 150 m od obale; U zaleđu plaže potrebno je izgraditi raznovrsne sportske i rekreativne sadržaje i ozeleniti prostor.

Normativi za izletničke plaže: Zaleđe plaže terba da zadovolji minimalne standarde za površine, a to je 200 do 300 posjetilaca na 1 ha površine odnosno 50-80 posjetilaca na 1 ha za igrališta; - Prema raspoloživosti terena, izgraditi sportske terene za mini golf, odbojku, tenis, košarku, biciklističku stazu, zatim sportove na vodi.

-

-

-

Normativi za javne plaže: Na plaži su obavezne posmatračnice, na svakih 200 m, na kojima sjede spasioci; Pored sigurnosne straže potrebno je da postoje plutajući splavovi i pojasevi; Parking za vozila treba da je do 200 m udaljen od plaže. Normativi za gradske plaže: Planiranje plaže mora da se postavi tako da se zadovolje potrebe za bučnim i živim zonama, zatim za mirnim i relaksirajućim zonama za odmor, zonama za aktivan sport i obuku, zonama za dnevnu i noćnu zabavu, kao i zonu za dječju zabavu i čivanje. Normativi za ekskluzivne plaže: Plaža spada u ponudu hotela i arhitektonsko rješenje treba da bude u skladu sa rješenjem hotela; Plaža treba da ima svoju pontu za pristajanje plovila, zatim prostor za uskladištenje čamaca, sandolina, daski za jedrenje, ronilačke opreme, padobrana, vodenih skutera i ostalih rekvizita za sportove na vodi.

73

‰

Preporuke za usklađivanje unutrašnje zakonske regulative za uvođenje Integralnog upravljanja u obalnim područjima u Crnoj Gori

U Crnoj Gori postoji Zakona o morskom dobru (Sl.List RCG 14/92) koji predstavlja osnovu u zakonskom smislu, međutim potrebno je sa većim intenzitetom stvarati neophodne uslove za Integralno upravljanje morskim dobrom. U tom smislu, preporuke konferenciji UN o životnoj sredini i razvoju ( preporuke Agende 21. UNCED, Rio de Žaneiro, 1992) odnose se rješavanje problema održivog razvoj u 21 vijeku, posebno poglavlje 17 predmetne Agende definiše Integralno upravljanje i održivi razvoj u obalnim područjima (IUOP). U vezi predmetnog dokumenta i u skladu sa publikovanim Smjernicama Centra za regionalne aktivnostio (PAP/RAC) za proces Integralnog upravljanja obalnim područjima, Crna Gora bi trebala da obezbijedi (ili prilagodi) političke, administrativne, zakonodavne i finansijske okvire na nivoima najviših organa vlasti u Republici za uvođenje Integralnog upravljanja obalnim područjima u Crnoj Gori. LITERATURA : 1 Vodoprivredna osnova Crne Gore (Institut za vodoprivredu “Jaroslav Černi” iz Beograda i preduzeće Vodovod iz Podgorice, Beograd 2001g). 2 Nacrt prostornog plana posebne namjene za područje morskog dobra Crne Gore, 2000” (RZUP,dd.Podgorica i MonteCEP –Centar za planiranje urbanog razvoja , m.d.d, Kotor-Beograd)

74

2. ZAŠTITA OD VODA 2.1. ODBRANA OD POPLAVA (REGULACIJA VODNIH TOKOVA) POSTOJEĆE STANJE Rječne doline, koje su potencijalno ugrožene od poplava, zauzimaju relativno mali prostor Crne Gore. Međutim ovi prostori imaju veliki značaj, jer se u njima nalaze najveća naselja, poljoprivredne površine i važne saobraćajnice. Zbog toga zaštita ovih područja od poplava ima nesumnjiv socijalni i ekonomski značaj. Problem odbrane od poplava u Crnoj Gori uglavnom je vezan za priobalja većih vodotoka: Morače, Lima, Tare, Ćehotine, Ibra i Bojane jer se na njihovim obalama nalaze skoro svi veći crnogorski gradovi. Ove rijeke ih ugrožavaju svojim izlivanjem u vrijeme velikih voda. Pored ovog, na teritoriji Crne Gore postoje i dva specifična problema ugroženosti od plavljenja - na područijima Skadarskog jezera i Cetinja. Povremena povišenja nivoa Skadarskog jezera ugrožavaju značajne poljoprivredne površine oko jezera. S druge strane, plavljenje Cetinjskog polja unutrašnjim vodama ugrožava veliki dio urbane zone opštine Cetinje. Dosadašnji obim izvedenih radova na uređenju vodotoka i odbrani od poplava na svim vodotocima u Crnoj Gori je vrlo skroman. Zbog parcijalnog pristupa ovoj problematici, većina izvedenih objekata je lokalnog karaktera, tako da su dužine odbrambenih nasipa, obaloutvrda i regulisanih korita vrlo kratke od nekoliko stotina metara do 1-2 kilometra. Poseban problem je slabo i neredovno održavanje objekata za odbranu od poplava, što je neminovno dovelo do smanjenja stepena zaštite priobalnih područja. Veće odbrambene cjeline su realizovane samo duž Morače (nasip Cijevna-Vranjina dužine 16 km i još tri dionice dužine 3-5 km) i duž Bojane (tri dionice nasipa, dužine 3-6 km). Može se reći da je veliki dio teritorije Republike još uvjek realno ugrožen poplavama. I tamo gdje su sistemi zaštite izgrađeni, potencijalni rizik od plavljenja postoji. Višegodišnja redukcija ulaganja u redovno održavanje izgrađenih zaš titnih objekata je dovela do znatnog smanjenja sigurnosti objekata, pa samim tim i stepena zaštite, u odnosu na ranije stanje. Posebno je, zbog neadekvatnog održavanja i korišćenja rječnih korita, ugroženo priobalje vodotoka sa bujičnim hidrološkim režimom. Ovakvom stanju doprinosi i neodgovoran odnos pojedinaca, a često i šire zajednice, prema objektima koji su u funkciji zaštite od poplava (u rečnim koritima i na inundacijama grade se neadekvatni objekti, nasipi služe kao pozajmiš ta materijala, rječna korita su deponije otpada, vrši se neplanska eksploatacija materijala iz korita i sa inundacija.). Zbog toga su još uvek direktne i indirektne š tete od poplava izuzetno velike i ponekad prevazilaze ukupan godišnji prihod administrativne jedinice na kojoj su se javile. Problematiku odbrane od poplava pomenutih rijeka dodatno opterećuje uređenje njihovih bujičnih pritoka. S obzirom na geomorfološku dispoziciju rječnih slivova i strme reljefne forme, procesi erozione produkcije nanosa i nastanka površinskog oticanja su vrlo intenzivni i odlikuju se specifičnom dinamikom. Bujični talasi, sa velikim količinama nanosa, dospijevaju u glavne vodotoke i vrlo negativno utiču na izvedene regulacione radove, formiranjem naslaga i smanjenjem propusne moći korita. Otuda je neophodan kompleksan pristup regulaciji rijeka i zaštiti od poplava, koja podrazumijeva integralno uređenje kroz čitav riječni sliv. PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA U uslovima druš tvenog i ekonomskog razvoja u Crnoj Gori može se očekivati stalno povećanje potrebe za koriš ćenjem zemljišta u plavnim zonama, praćeno progresivnim rastom vrijednosti dobara i povećanjem koncentracije stanovniš tva. U cilju zaštite priobalnih područja bilo bi, u slučaju dalje primjene principa "borbe protiv poplava", potrebno stalno i izuzetno veliko ulaganje u objekte. Prioritet kod zaštite od poplava, odnosno pri projektovanju i realizaciji sistema za odbranu od poplava trebaju imati područja veće ekonomske i društvene vrijednosti. Ova vrijednost se iskazuje prije svega kroz broj stanovnika, vrijednost objekata i dobara, veličinu branjene površine i njenu namjenu. Osnovni pokazatelji koji definišu stepen zaštite i prioritet izgradnje objekata vezano za veličinu naselja, vrijednost privrednih objekata i poljoprivrednih površina dati su u tabeli 1. Ove vrijednosti treba shvatiti uslovno, jer je stepen zaštite od poplava dinamička kategorija, koja zavisi od tehničko-

75

ekonomskih, ekoloških, socijalnih, političkih i drugih uslova, kao i od organizovanosti službe za odbranu od poplava. Tabela 1: Okvirni kriterijumi za rangiranje i usvajanje mjerodavnih proticaja velikih voda za sisteme zaštite od poplava BROJ STANOVNIKA I KARAKTER DOBARA NA ZAŠTIĆENOM PODRUČJU - KASETI

POVRATNI PERIOD MJERODAVNE VELIKE VODE (GODINA)

Naseljeno mjesto veće od 50 000 stanovnika Naseljeno mjesto od 10 000 do 50 000 stanovnika Veliki i značajni industrijski i drugi privredni objekti Naseljeno mjesto od 2000 do 10 000 stanovnika Srednji industrijski i drugi privredni objekti Naseljeno mjesto veće od 2000 stanovnika Melioracioni sistemi i izvorišta za vodosnabdijevanje Manja naselja i sela Manji industrijski i drugi privredni objekti Poljoprivredne površine van melioracionih sistema

200 100 100 50 50 25 25 20 25 20

Pri izradi konkretnih projekata može se na osnovu dokumentovanih tehničko-ekonomskih, ekoloških i drugih analiza, usvojiti i drugačiji rang, odnosno mjerodavni proticaj velike vode. Zaštitnu visinu nasipa iznad nivoa mjerodavne velike vode, kao i druge parametre pouzdanosti sistema treba analizirati i dokazati u svakom konkretnom slučaju. Na osnovu raspoložive dokumentacije i poznatih posledica višegodišnjih poplavnih talasa, za sve vodotoke u Crnoj Gori predlažu se sledeći potrebni radovi, sa rangom prioriteta i povratnim periodom mjerodavne velike vode (tabela 2.). Tabela 2. Tabelarni prikaz dionica za odbranu od poplava i potrebni radovi na rijekama u Crnoj Gori B R

VODOTOK

1 2.1 2.2 2.3 2.4

Ibar Lim

DIONICA

POVRATNI PERIOD

POTREBNI RADOVI

PROCJENJENA DUŽINA DEONICA (KM) 5 5 5 4 8

Rožaje Bijelo Polje Zaton-Bioče Berane Berane-Vinicka

50 100 20 100 25

2.5

Vinicka-Plav

25

2.6 2.7

Plav Plav-Grnčar

50 20

Pljevlja Mojkovac Kolašin Botun-ušće Cijevne ušće Cijevne-Ponare Ponare-ušće Morače (Ceklinska kaseta) Ponare-ušće Morače (Donjozetska kaseta)

100 50 50 25

regulacija regulacija stabilizacija regulacija stabilizacija, neinvesticione mjere stabilizacija, neinvest.mjere regulacija stabilizacija, neinvesticione mjere regulacija regulacija, stabilizacija regulacija, stabilizacija regulacija, stabilizacija

25

regulacija, stabilizacija

5

25

regulacija korita, pleksni radovi,

kom-

5

25

regulacija korita, kompleksni radovi, neinvesticione mjere

5

3 4.1 4.2 5.1 5.2 5.3

5.4

Ćehotina Tara Morača

5 5 4 2 9 8 4

76

B R

VODOTOK

6

Sitnica

25

7

Bojana

25

8.1

Skadarsko jezero

8.2 9

10 11 12

Vladimirska rijeka, Rastiški potok Međuriječje Cetinjsko polje Nikšićko polje

DIONICA

POVRATNI PERIOD

POTREBNI RADOVI

Ceklinska kaseta

25

Donjozetska kaseta

25

Regulacija, neinvesticione mjere dogradnja i rekonstrukcija nasipa, regulacija, neinvesticione mjere kompleksni radovi, neinvesticione mjere kompleksni radovi

20

regulacija

20 100

kompleksni radovi kompleksni radovi, neinvesticione mjere kompleksni radovi, neinvesticione mjere

100

PROCJENJENA DUŽINA DEONICA (KM) 4 4

2

Pored svih predloženih radova, rizik od poplava se ne bi mogao u potpunosti eliminisati, čak ni uz velika ekonomska ulaganja, jer se uvek može javiti voda veća od usvojene mjerodavne vode za dimenzionisanje sistema ili može doći do njegovog otkaza (usled starosti objekta, lošeg održavanja, ljudskog faktora itd.). Zbog toga u daljem razvoju zaštite od poplava treba postepeno uvoditi u primjenu radove i mjere koje se baziraju na principu "živjeti sa poplavama". To je novi, integralni koncept zaštite od poplava, koji se uklapa u međunarodno prihvaćeni koncept održivog razvoja, a teži usaglašavanju zahtjeva "humane" komponente (zaštite dobara i ljudskih života) i "ekološke" komponente (očuvanje ili ponovno uspostavljanje prirodnih funkcija i resursa plavnog područja). Svi planovi moraju poći od osnovnog postulata da se integralno rJešenje zaš tite od poplava mora definisati na nivou sliva, a ne parcijalnim rješenjima, sa lokalnim efektima. Samo na taj način moći će da se definiše tehnički izvodljivo, ekonomski i ekološki opravdano i održivo rješenje zaštite od poplava. Pored neophodnih investicionih mjera u budućem razvoju ravnopravan tretman se mora posvetiti tzv. neinvesticionim mjerama zaštite od poplava kojima se utiče na smanjenje šteta, bilo preventivnim djelovanjem, bilo dobrom organizacijom sprovođenja odbrane od poplava. U te mjere spadaju : donošenje i sprovođenje planova i pravilnika za odbranu od poplava, preventivno obezbeđenje poplavom ugroženih objekata, prognoza nailaska poplavnog talasa, prenos informacija na teren, obavještavanje i uzbunjivanje nadležnih organa i stanovništva u skladu sa unapred pripremljenim planom. Pored toga u Crnoj Gori je nužno donošenje regulativnih i institucionalnih mjera kojima će se definisati zakoni, propisi, uredbe i uopšte državna politika u pogledu korišćenja poplavom ugroženog područja. U ovaj skup mjera ubraja se i formiranje strukture upravljanja područjima ugroženim poplavom, administrativne nadležnosti, organizovanje stručnih službi, funkcija nadzora i realizacija mjera radi poštovanja zakonske i druge regulative. Osnovne regulativne i institucionalne mjere trebalo bi da se odnose na : zoniranje terena prema stepenu ugroženosti od poplava, propise o namjeni poplavom ugroženih površ ina, građevinske propise, mjere solidarnosti i informisanje i edukacija stanovništva. Osnov budućeg razvoja zaštite od poplava je identifikacija društvene i individualne odgovornosti u vezi rizika od poplava. Naime, potrebno je odrediti koji rizici imaju društveni karakter, tako da o njima mora da brine država, a koji privatni karakter, tako da o njima brigu moraju da vode pojedinci koji žive u plavnim zonama. Pritom se mora težiti uspostavljanju pravednih relacija između državnih mjera i akcija koje se prepuštaju brizi pojedinaca, vodeći računa o finansijskim mogućnostima jednih i drugih. U svakom slučaju, dosadašnje shvatanje da je zaštita od poplava isključiva briga države i da ona mora da obezbedi potpunu bezbjednost svih žitelja u plavnim zonama, bez obzira na njihovo često neodgovorno ponašnje i nepoštovanje zadatih uslova, mora postepeno da se mijenja.

77

2.2. UREĐENJE BUJICA I ZAŠTITA OD EROZIJE POSTOJEĆE STANJE Crna Gora je specifično područje na kojem se na relativno maloj površini javljaju najraznovrsniji oblici erozionih oblika i specifičnih bujičnih tokova. To je redovno zahtijevalo prilagođavanje uobičajenih metoda za sanaciju erozije i bujičnih tokova konkretnom stanju na terenu i iznalaženje novih rješenja. Prve aktivnosti u ovoj oblasti bjeležimo još 1880.godine, skoro u isto vrijeme kada su započete i u tada najrazvijenijim zemaljama Evrope. Sve rijeke u Crnoj Gori, u svom gornjem toku, a neke i cijelom dužinom, bujičnog su karaktera. Ovo znači da postoje velike razlike proticaja velikih i malih voda (veće od 1000:1) i redovne pojave bujičnih talasa sa velikom koncentracijom nanosa. Razlog takvim pojavama je veliki broj bujičnih pritoka, izuzetno kratkog toka i velikih podužnih padova sa svim uslovima za formiranje velikih bujičnih talasa. Svaki od tih brojnih bujičnih tokova ugrožava saobraćajnice i naselja u svom okruženju. Dosadašnja praksa uređenja bujica oslanjala se uglavnom na mjere tehničke prirode, tj. zadržavanje i stabilizaciju pronosa procesa linijske erozije, dok su ne manje važne, biološke mjere uređenja rijetko primenjivane. Takođe, i danas se mnogi radovi na sanaciji bujičnih tokova izvode u okviru izgradnje i održavanja saobraćajnica i ne evidentiraju se kao objekti za uređenje bujica. Tu se prije svega misli na uređenje bujičnih tokova u sklopu zaštite željezničke pruge Beograd-Bar i magistralnih puteva u dolinama Morače, Zete, Tare i Lima. Ovi radovi se mogu samo procijeniti, iako su neki od njih jedinstveni po svojim rješenjima. Slična situacija sa vodotocima u naseljenim mjestima, kada se uređenje bujice naziva regulacijom rijeke, jer nije jasno definisana granica između rijeke i bujice. Pregled izvedenih radova na sanaciji erozije i bujica dat je tabelarno za sva veća slivna područja i značajne objekte: Tabela1. Izvedeni radovi na sanaciji erozije i bujica Period građenja Period građenja Red. Bujično područje 1880-1941 1945-1963 broj i važni objekti Tehnički Biološki Tehnički Biološki radovi radovi radovi radovi 3 3 (m ) (ha) (m ) (ha) 1 Bokokotorski i 110 090 10,0 16 763 98,7 primorski dio bujica 2 Bujice Skadarskog 4 076 2 017 80,0 jezera i Bojane 3 Bujične pritoke Tare 636 121 15,0 4 Bujične pritoke Pive 5* Željezničke pruge 6* Magistralni putevi Ukupno 114 802 10,0 18 901 193,7 * Pozicije za koje su podaci nepouzdani (procjenjeni)

Period građenja 1963-1997 Tehnički Biološki radovi radovi (m3) (ha) 4 850 119,0 32 000

35,0

64 420 76 000 35 000 212 270

25,0

179,0

Pregled izvedenih radova je samo orijentacioni, jer ima mnogo radova koji su izvedeni tokom proteklih godina i koji nijesu registrovani, a obavljaju funkciju zaštite od bujica. Iz pregleda do sada izvršenih radova na uređenju bujičnih područja u Crnoj Gori vidljiv je veći obim radova na uređenju bujica, dok su radovi na sanaciji erozije skromnijeg obima. Može se ipak konstatovati da su izvedeni radovi na uređenju bujica i radovi za zaštitu od erozije, zajedno sa tradicionalnim sistemom terasa u karstnim područjima, doprinijeli značajnom smanjenju bujičnih poplava. Nažalost, ono što karakteriše izgrađene i djelimično izgrađene sistema za uređenje bujica i zaštitu od erozije je potpuno odsustvo njihovog održavanja, što za posledicu ima njihovo postepeno propadanje, a u mnogim slučajevima i razaranje djelova ili cjelog sistema.

78

PROJEKCIJA BUDUĆEG RAZVOJA Najvažnija smjernica u vezi sa antierozionim radovima je da oni moraju da budu tako realizovani da omoguće nesmetano korišćenje zemljišta za sve namjene i opstanak i povećanje standarda stanovništva. Za efikasnost sprovođenja ovih radova moraju se najprije propisati jedinstveni kriterijumi za projektovanje i izvođenje bujičarskih i antierozionih radova i utvrditi obaveze i donijeti regulativa za održavanje bujičarskih i antierozionih objekata. Na osnovu toga, mora se razraditi vodoprivredna dokumentacija nižih nivoa, kojom bi se preciznije definisale obaveze svih subjekata u vezi sa planiranjem, izgradnjom i održavanjem saobraćajne infrastrukture. Ova dokumentacija mora obuhvatiti, s jedne strane, katastar svih bujičnih vodotoka koji potencijalno ugrožavaju saobraćajnice i naselja, a s druge strane, kriterijume za projektovanje i održavanje bujičarskih i antierozionih objekata. Radovi na uređenju bujica moraju se rješavati integralno, bez obzira na privrednu granu i djelatnost koju ugrožavaju. Pored saobaraćajnica antierozivni radovi utiču i na razvoj gradova i naselja, poljoprivredu, šumarstvo,vodoprivredu, unapređenje i zaštitu životne sredine i sl. Na osnovu osnovu empirijskih normi, a na osnovu prosječnog koeficijenta erozije (Z) i hidrografske klase bujičnog toka za svaki sliv određene su specifične vrijednosti i ukupne vrijednosti za zidarske i biloške vrste radova, potrebne za sanaciju erozionih procesa na crnogorskim rijekama. Tabela 1. Pregled ukupno potrebnih antierozionih radova za sanaciju erozije i bujica na teritoriji Crne Gore Za sanaciju erozionih procesa potrebno radova Vodotok/sliv Zidarski Biološki Specif. Ukupno Specif. Ukupno (m3/km2) (m3) (ha/km2) (ha) Ćehotina 50,67 55 662 6,9 7 614 Tara 56,24 100 890 7,5 13 389 Piva 52,95 63 177 7,1 8 530 Lim 60,19 138 112 7,8 17 992 Ibar 106,65 45 477 12,3 5 225 Ostalo (karst) 37,31 3 485 5,8 541 Crnomorski sliv 58,96 406 805 7,7 53 291 Morača 64,17 53 390 8,2 6 840 Gornja Zeta 56,82 62 885 7,5 8 322 Donja Zeta 58,23 21 686 7,7 2 850 Cijevna 55,75 10 619 7,4 1 413 Pećka Bistrica 63,40 4 269 8,1 549 Ostalo (primorje i karst) Jadranski sliv Crna Gora

62,64

272 062

8,1

35 071

61,47 60,21

424 912 831 717

8,0 7,8

55 044 108 335

Smjernice za kontrolu erozionih i bujičnih procesa koji prouzrokuju degradaciju prirodne sredine i ugrožavaju planinska jezera Prirodne ljepote i ekološki potencijal spadaju u osnovne vrijednosti teritorije Crne Gore i predstavljaju jednu od najvažnijih osnova budućeg razvoja Republike. Otuda je razumljivo da se ovaj prirodni potencijal mora očuvati od svake vrste degradacije koje mogu prouzrokovati prirodni ili antropogeni činioci. U takve degradacione faktore sigurno spadaju i erozioni i bujični procesi. Zbog toga je neophodno da ovi prirodni procesi budu kontrolisani, tako da ne prouzrokuju negativne efekte na prirodnu sredinu. S druge strane, u zonama gdje je već došlo do izvjesne degradacije prirodnog stanja, moraju se preduzeti mjere za sanaciju erozionih žarišta i revitalizaciju vegetacionog pokrivača. Moguće je izdvojiti i pojedine celine prostora po prioritetima za uređenje bujica i zaštitu od eroziije. Zaštita naseljenih mesta i glavnih saobraćajnica je uvek imala najveći prioritet, jer je na tim prostorima

79

skoncentrisano stanovništvo, privreda i veliki kapitalni objekti. Prioritetni prostori su područja Podgorice, Nikšića, Polimlja, primorskih gradova i naselja, kao i slivna područja bujičnih tokova koji gravitiraju železničkim prugama i putevima. Rezervisani prostori nacionalnih parkova i slivova akumulacija (sadašnjih i budućih) su u drugom nivou prioriteta. Ostali prostori su u trećem nivou prioriteta. Na osnovu izučavanja postojećeg stanja erozije i bujica na teritoriji Crne Gore, može se približno sagledati ukupan obim bioloških i tehničkih radova, koji je neophodan za zaštitu vodoprivrednih i infrastrukturnih objekata i sprečavanje degradacije prirodne sredine (kao i za sanaciju već degradiranih površina). Iz tabele može zaključiti da su na području Crne Gore neophodni biološki radovi na površini od oko 100 000 ha. Ovi radovi su obuhvatili pošumljavanje, šumske melioracije i zatravljivanje (u tom okviru bi trebalo predvidjeti promjenu namjene pojedinih površina). Što se tiče tehničkih (zidarskih) radova, njihov obim se može procijeniti na približno 800 000 m3. Ovi radovi bi bili koncentrisani na najugroženijim područjima, sa visokim stepenom degradacije prirodne sredine, kao i u dužim zonama vodoprivrednih i infrastrukturnih objekata. Takođe, dio predviđenih tehničkih radova se izvodi i unutar kompleksa bioloških radova. U sklopu očuvanja prirodne sredine, poseban značaj ima zaštita prirodnih planinskih jezera od bujica i erozionog nanosa. Ova jezera igraju vrlo važnu ulogu u kompleksu prirodnih ljepota Crne Gore, zbog čega zaslužuju posebnu pažnju u planiranju zaštite od bujica i erozije. S obzirom na broj i raznovrsnost planinskih jezera, ova problematika zahtijeva obimnija istraživanja ugroženosti pojedinih jezera, kao i studiju najadekvatnijih mjera za njihovu zaštitu. Kao najjednostavniji kriterijum ugroženosti može se usvojiti intenzitet erozionih procesa (koji indicira kategoriju erozije) na područjima gdje se pojedina jezera nalaze. U tabeli broj 3. dat je pregled najvažnijih planinskih jezera, kao i kategorija erozije gravitirajućeg područja. Tabela 3.Pregled ugroženosti jezera erozijom JEZERO Gostaje Škrčka Plavsko Zoganjsko Hotsko Rikavačko Kapetanovo Zminičko Suva lokva Vražje Crno Zabojsko Pešića Biogradsko Šasko

STEPEN UGROŽENOSTI V V III-IV IV IV IV IV IV IV IV III-V IV V III-V IV

Iz tabele se može zaključiti da su, sa aspekta erozije i bujica, najugroženija jezera: Plavsko, Biogradsko i Crno, jer njima na slivu vladaju prosječno srednji procesi erozije. Ostala jezera su manje ugrožena erozionim procesima, jer su im na slivovima pretežno slabi i vrlo slabi erozioni procesi. Zaštita jezera, bez obzira na stepen ugroženosti, zahtijeva određeni obim bioloških, biotehničkih i tehničkih mjera, saglasan stanju erozije na slivu koji gravitira jezeru. Precizniji obim ovih radova nije moguće sagledati bez detaljnijih istraživanja svih jezera i registrovanja stanja erozionih i bujičnih procesa. Prema tome, zaštita ugroženih jezera se može vršiti samo na osnovu adekvatne dokumentacije (studija i projekata).

80

2.3. ODVODNJAVANJE ZEMLJIŠTA POSTOJEĆE STANJE Suvišna voda različitog porijekla ugrožava veće površine potencijalno plodnog zemljišta Crne Gore i onemogućava njihovo intenzivno korišćenje u poljoprivredi. Ta pojava je posebno izražena na površinama uz Skadarsko jezero i rijeku Bojanu, u Zetskoj ravnici, Bjelopavlićima, Plavskoj kotlini i rječnim dolinama Lima, Tare i Ćehotine. Opš ta je konstatacija da, iako je u ranijim periodima rađeno na rješavanju ovog pitanja, većina izgrađenih melioracionih sistema nije u funkciji, zbog slabog održavanja ili zbog problema nastalih poslije vraćanja poljoprivrednih površina u privatni posjed. Na teritoriji Crne Gore izdvojeno je 24 519 ha zemljišta koje je ugroženo prisustvom suvišne vode različitog porijekla. Od toga se nalazi u slivu Jadranskog mora 14 924 ha i u Crnomorskom slivu 9595 ha. Jadranski sliv Još 1976. godine je evidentirano da je u slivu Jadranskog mora potrebno odvodnjavati 35 530 ha zemljišta namjenjenog za poljoprivredno korišćenje. Veći dio te površine - 32 270 ha ugrožen je poplavama i bujicama, a ostatak podzemnim vodama. Za potrebe projektovanja melioracionih sistema sprovedena su vrlo obimna istraživanja u gravitacionom prostoru Skadarskog jezera, na površinama Donje Zete, Ceklinske kasete, Crmničkog (i Orahovskog) polja i u Bjelopavlićkoj ravnici. Melioracioni radovi su posebno potrebni u Bjelopavlićkoj ravnici, gdje je neophodno odvodnjavanje zemljiš ta na površini od 5 800 ha. Na tom prostoru oko 1950. godine izgrađen je sistem za navodnjavanje, a da prethodno nije izvršeno odvodnjavanje, tako da ni taj sistem nije mogao da efikasno funkcioniše. Oko 1985. godine, na lokalitetu Kosovski lug, izgrađen je sistem odvodnjavanja na površini od oko 1 330 ha, ali ni tu se nisu ostvarili planirani rezultati, zbog prethodno navedenih problema oko neodržavanja i transformacije vlasništva. Ostale površine na kojima su preduzimani radovi na odvodnjavanju su manjih veličina. U Mrčevom polju je izgrađena kanalska mreža na 245 ha, u Sutorinskom polju drenaža na oko 70 ha. Realizacijom mjera odbrane od poplava i zaš tite od bujica smanjuju se površine zemljišta koje je potrebno odvodnjavati. U tom smislu izgrađeni su nasipi pored lijeve obale Morače od Cijevne do Vranjine i desne obale na manjoj dužini, kojima je zaštićena donja Zeta od plavnih voda tih rijeka. Djelomičnim uređenjem vodotokova Sutormana, Orahovštice i Bistrice smanjeno je plavljenje Crmničkog i Orahovskog polja. Na području Nikšića, sprovođenjem takvih mjera, potrebe za odvodnjavanjem svedene su na manji dio površina u Gornjem polju kod Brezovika i na Mokrim njivama. Crnomorski sliv U Crnomorskom slivu većina površina koje bi trebalo odvodnjavati, zbog prisustva suvišnih voda, nalaze se u dolinama rijeke Lima i njenih pritoka, rijeka Ibra i Tare i rijeke Ćehotine i njenih pritoka. Sa izuzetkom malog zahvata u priobalju rijeke Lima nedaleko Berana, ni na jednoj od ugroženih površina nisu realizovani melioracioni radovi. PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA Zemljište koje bi trebalo odvodnjavati, u zavisnosti od stepena ugroženosti suvišnom vodom i drenirajuće sposobnosti zemljišta, razvrstano je u drenažne klase, koje karakterišu potrebne mjere odvodnjavanja izražene prije svega gustinom kanalskih i drenažnih mreža. Od ukupne površine predviđene za odvodnjavanje, na oko 11 740 ha ili 47,9% neophodna je izgradnja gušće kanalske i drenažne mreže, a na ostatku od oko 12 780 ha ili 52,1% mreže manje gustine. Na cijeloj teritoriji Crne Gore, rješenje odvodnjavanja treba da je u optimalnoj mjeri usklađeno sa rješenjem navodnjavanja. U analizi i izradi rješenja odvodnjavanja postoje izrazite specifičnosti i razlike između slivova Jadranskog i Crnog mora, u veličini, obliku i načinu korišćenja površina i zaštiti od uticaja suvišnih voda. Površine za odvodnjavanje u slivu Jadranskog mora su pretežno u sklopu većih kompleksa, koje su pod uticajem znatno većih padavina u periodu jesen-proljeće i visokih nivoa podzemnih voda sa sporijim

81

površinskim oticajem. Odvodnjavanje tih površina obavljaće se najvećim dijelom koristeći cijevne drenažne mreže. U Crnomorskom slivu melioracione mjere je potrebno sprovesti na relativno malim površinama u uskim rječnim dolinama primjenom obodnih kanala i otvorenih kanala na branjenim površinama. U priloženoj tabeli dat je pregled površina koje je potrebno odvodnjavati, zbirno po slivovima, po opštinama i po pojedinim sistemima za odvodnjavanje, vezanim za određene lokalitete. Tabela 1. Potrebne mjere odvodnjavanja po slivovima Gušća kanalska i drenažna mreža + Opština Sistemi za odvodnjavanje agromelioracione mjere ha

Rijetka kanalska Hidro i i drenažna mreža+ agromelioracione agromelioracione mjere Ukupno mjere ha ha

JADRANSKI SLIV Herceg Novi Kotor Tivat Budva Bar (sa Virpazarom)

Sutorina, Kuti 210 Grbaljsko polje Tivatsko polje 350 Mrčevo polje 250 Barsko-Crmničko964 Orahovsko i Virpazarsko polje Ulcinj (sa Ulcinjsko polje, Reč,Štoj 4 950 Vladimirom) greda, Darza, obala Bojane, Štoj,Vladimirsko polje, Klezna, Fraskanjel Podgorica Donja Zeta, Ceklinsko 1575 polje, LJeški lug sa Maticom Danilovgrad Dobro polje, Bijelo polje- 2 563 Viško polje-MartinićiKosovi lug-KlikovačeZorski lug-Drezga Nikšić Gornje polje Jadranski sliv, bez priiobalja Skadarskog 10 862 jezera CRNOMORSKI SLIV Plav Ljuča-Grnčar-PlavBrezojevice-Murino Andrijevica Ulotina-Luge-Andrijevica(Lim) Trepča Berane (Lim) Buče-Vinicka-Donja Ržanica-Petnjik-LJešnica Bijelo Polje Srđevac-Brzava-Zaton(Lim) Bistrica-LJuboviđa Rožaje (Ibar) Rožaje Pljevlja Pljevlja, Maoče, Odžak, (Ćehotina) Gradac Kolašin (Tara) Kolašin-Plašnica Mojkovac Mojkovac (Tara) Crnomorski sliv CRNA GORA, bez površina u zoni Skadarskog jezera

200 394

210 200 350 250 1 358

-

4 950

-

1575

3 238

5 801

230 4 062

230 14 924

790

2 220

3 010

-

1 100

1 100

-

1 190

1 190

-

1 130

1 130

-

170 1 245

170 1 245

85 -

890 775

975 775

875 11 737

8 720 12 782

9 595 24 519

82

U gornjem pregledu površina u Jadranskom slivu nisu obuhvaćene površine koje bi se dobile realizacijom planiranog rešenja prema projektu "Regulacija režima voda Skadarskog jezera i korita rijeke Bojane" iz 1981 i 1983. god. Prema toj dokumentaciji predviđeno je snižavanje maksimalnih nivoa Skadarskog jezera (T=50god.) sa kote 9.82 mnm na kotu 6.50mnm, pri čemu se minimalni vodostaji jezera održavaju na koti 4.50mnm. Ovim bi se ostvarili značajni višenamjenski efekti na čitavom području a posebno na dobijanju novih poljoprivrednih površina, što se vidi iz sledeće tabele. Tabela 2. Potencijalne poljoprivredne površine u zoni priobalja Skadarskog jezera Bez nasipa Sa nasipom Red . br. PODRUČJE Kota Kota ha 6.5 mnm 4.5 mnm Parcijalno 1. Ukupno RCG 4.500 14 529 7 528 2. Ukupno Albanija 300 1 500 SVEUKUPNO : 4 800 16 029 7 528

ha Ukupno 12 028 300 12 328

Ovo rešenje u svakom slučaju bi trebalo usladiti sa zahtjevima koji se postavljaju za Skadarsko jezero kao ekosistem.

83

3. ZAŠTITA VODA 3.1. IZVORI ZAGAĐIVANJA POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA Preovlađujuća zagađenja površinskih voda su otpadne vode od stanovništva, (naselja) i industrija, koji se javljaju kao koncentrisani izvori zagađenja. Pored stalnog stanovništva značajne količine otpadnih voda, naročito u Primorskom regionu potiču od povremenog stanovništva - turista. Rasuti, teže kontrolisani izvori, vezani su za atmosferske vode sa urbanih, poljoprivrednih i drugih površina, kao i za deponije, koji pored površinskih zagađuju i podzemne vode. Količine produkovanih otpadnih voda od stanovništva, od institucionalnih i komercijalnih izvora u naseljenim mjestima, najvećim dijelom dospjevaju u površinske vode – rijeke, jezera, more, kao prijemnike, preko ispusta kanalizacionih mreža. Te su količine ograničene područjem pokrivenim kanalizacionim sistemom kao i brojem stanovnika koji koriste te sisteme. Raspoloživi podaci o količinama produkovanih i ispuštenih otpadnih voda stanovništva i industrija u površinske vode, baziraju se većinom na posredno izvedenim vrijednostima ili provedenim anketnim snimanjima, a ne mjerenjima, zbog čega se prema raznim izvorima podataka (Vodoprivredna osnova Republike Crne Gore -VORCG, Strateški Master plan za kanalisanje i otpadne vode za Centralni i Sjeverni region Crne Gore - MP OVSSR, Master plan odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda Crnogorskog primorja i opštine Cetinje – MP OVCP), međusobno značajno razlikuju. Prema MP OVSSR, kod oko 167 000 stanovnika - korisnika javnih kanalizacija u Centralnom i Sjevernom regionu i u opštini Cetinje ( područje 15 opština) 2003. godine, količine otpadnih vode iznosile su oko 32.800 m3/dan. Sa izuzetkom Cetinja i Žabljaka, koji ispuštaju otpadne vode u tlo, preko ponora, i Mojkovca, čije se vode dijelom upuštaju u jalovište, sva ostala naselja otpadne vode disponiraju u površinske kopnene vode primorskim opštinama oko 67.000 stanovnika, skupa sa povremenim korisnicima – turistima, prema MP OVCP, preko kanalizacionih mreža disponiraju u more u ljetnom periodu 28.100 m3/dan otpadnih voda. Otpadne vode se u more upuštaju najvećim dijelom preko podmorskih ispusta, skoro bez izuzetaka bez prethodnog prečišćavanja. Manje količine otpadnih voda dospjevaju posredno preko površinskih tokova i podzemnih voda. Ukupno se u dane najveće potrošnje vode preko javnih kanalizacionih sistema u Crnoj Gori ispušta u recipijente oko 61.000 m3/dan otpadnih voda ili prosječno 0,70 m3/s. Prema podacima navedenim u VORCG ukupne količine otpadnih voda produkovanih u 102 industrijska pogona na prostoru Crne Gore 1996. godine iznosile su oko 41.600.000 m3/god, ili prosječno 114.000 m3/dan. S obzirom da nije bilo značajnijih promjena u aktivnim pogonskim kapacitetima taj podatak se može uz eventualne manje korekcije prihvatiti kao mjerodavan i za 2003. godinu. Od ove količine veći dio otpadnih industrijskih voda disponira se u kopnene površinske vode, oko 98%, dok se svega oko 2.100 m3/dan ispušta u morski akvatorij. Podaci Producenti industrijskih otpadnih voda u posmatranom prostoru, prema karakteristikama otpadnih voda, u smislu sadržanih zagađenja i mogućeg načina njihovog tretmna, objedinjeni su u sledeće grupacije: • Industrija prehrambenih proizvoda, proizvodnja pića, stočne hrane, sa otpadnim vodama zagađenim organskim biorazgradljivim materijama, sa produkcijom oko 1.600.000 m3/god otpadnih voda; • Drvna industrija, prerada kože , grafička industrija, tekstilna industrija, industrija gume i plastičnih masa, i druge industrije sa otpadnim vodama zagađenim pretežno organskim materijama, koje se sa ili bez pretdtretmana mogu prečišćavati skupa sa komunalnim otpadnim vodama, sa produkcijom oko 1.900.000 m3/god. otpadnih voda; • Metaloprerađivačka industrija, čije otpadne vode zahtjevaju poseban tretman, sa oko 900.000 m3/god; • Industrije sa otpadnim vodama pretežno neorganskog sastava, toksičniog karaktera, neke sa vrlo velikim količinama otpadnih voda, koje zahtjevaju samostalan tretman, među kojima se posebno izdvajaju Željezara Nikšić, TE Pljevlja, KAP, rudnici boksita, uglja, olova i cinka. Ukupna produkcija otpadnih voda od oko 36.300.000 m3/god. • Ostali pogoni, kao što su skladišta naftnih derivata, Luka Bar, autoservisi, prerada kamena i dr, sa oko 900.000 m3/god. otpadnih voda;

84

Najveći dio navedenih industrija disponira otpadne vode u površinske tokove. Među relativno malim brojem industrijskih zagađivača lociranih u Primorju koji ispuštaju otpadne vode u more izdvajaju se Industrija ležaja u Kotoru, Luka Bar, «Primorka» Bar, Brodogradište Bijela i Remontni zavod u Tivtu. Na osnovu anketnih snimanja za potrebe navrdenih master planova dobijen je podatak da ukupna emisija organskog zagađenja svih industrijskih zagađivača površinskih voda u Crnoj Gori iznosi oko 175.000 ES, od čega na kopnene vode otpada oko 135.000 ES, a na Primorje 40.000 ES. Najveći dio ovog zagađenja, a posebno kopnenih voda, sa oko 76.000ES potiče od industrijskih otpadnih voda od fabrike piva i drugih industrijskih pogona u Nikšiću, dok je ostali dio koncentrisan u Podgorici, Beranama i Bijelom Polju. U Primorskom regionu preovlađuju emisije organskog zagađenja u Baru i Kotoru. Zbirno posmatrano ukupno organsko zagađenje od stanovništva i industrija u Republici iznosi oko 410.000 ES. U tome najveće je učešće Podgorice sa oko 120.000 ES i Nikšića sa 103.000 ES.

3.2. KATEGORIZACIJA POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA NA KOPNU I VODA OBALNOG MORA Površinske i podzemne vode u Republici Crnoj Gori prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji voda, klasifikovane su prema namjeni za koju se mogu koristiti: za piće, za ribarstvo i uzgoj školjki i za kupanje. Vode predviđene za vodosnabdijevanje klasifikovane su prema potrebnom načinu i stepenu obrade u tri klase: A1 - bez prethodnog tretmana ili samo uz dezinfekciju, A2 - sa klasičnim tretmanom i A3 - vode koje zbog lošijeg kvaliteta zahtijevaju primjenu kompleksnih fizičko-hemijsko-bioloških procesa prečišćavanja. Vode namijenjene za ribarstvo i uzgoj školjki takođe su diferencirane na tri klase: S - najčistije vode koje se mogu koristiti za uzgoj salmonidnih riba, [ - za uzgoj školjkaša i C - za ciprinidne ribe. Tekuće i stajaće kopnene vode i vode obalnog mora koje se koriste za kupanje razvrstani su u dvije klase: I i II. Prema izvršenoj kategorizaciji svi površinski vodotokovi i jezera u Crnoj Gori razvrstani su u prvu (A1) i drugu (A2) klasu kvaliteta voda, uz istovremeno označene klase za druge dvije namjene. A1 klasa boniteta zahtjeva se za rijeku Moraču, uzvodno od Duklje, Zetu uzvodno od Brezovika, Komarnicu i Taru cijelim tokom, Ćehotinu uzvodno od Pljevalja, Lim uzvodno od Berana i Ibar uzvodno od Rožaja. Nizvodni tokovi ovih vodotokova pripadaju A2 klasi, a uz njih još Piva nizvodno od akumulacije, Bojana, Skadarsko i [asko jezero i sva vještačka jezera. Prema izvršenoj kategorizaciji vode obalnog mora su svrstane u sledeće klase: Vode mora u Bokokotorskom zalivu, osim lučkih akvatorija Tivta, Kotora i brodogradilišta Bijela : A2, C, II. Vode u turističkim i rekreativnim područjima (vode otvorenog mora), osim lučkih bazena u Baru: A1, S,[, I. Zatvoreni lučki bazeni u Baru, Tivtu, Kotoru i brodogradilištu Bijela: A3.

3.3. STANJE KVALITETA POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA 3.3.1. Površinske vode na kopnu Kvalitet površinskih voda u Crnoj Gori prati Republički hidrometeorološki zavod, sistematskim ili povremenim ispitivanjem kvaliteta voda na 13 vodotoka i na Skadarskom jezeru. Ispitivanjima su obuhvaćeni svi veći vodotoci u Republici – Tara, Piva, Ćehotina, Lim i Ibar u Crnomorskom slivu i Zeta, Morača, Rijeka Crnojevića i Bojana u Jadranskom slivu. O ispitivanjima koja je obavljao RHMZ, na raspolaganju su obrađeni podaci samo za period do 1994. godine, koji su za period 1981-1991. interpretirani u VORCG, a do 1994. u elaboratu RHMZ-a Zaštita životne sredine, Stanje kvaliteta i vazduha, sept.1995. U MP OVSSR komentarisano je stanje kvaliteta površinskih voda u Centralnom i Sjevernom regionu Crne Gore, ali se ne navodi izvor podataka. Zaključci izvedeni u tom planu se tek neznatno razlikuju od ocjena kvaliteta RHMZ, prezentiranih u VORCG.

85

Po posebnim ugovorima ispitivanja kvaliteta površinskih i podzemnih voda u Republici obavljao je takođe Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore. Na raspolaganju je bio Izvještaj o kvalitetu površinskih i podzemnih voda, voda obalnog mora i voda koje se koriste za kupanje, na teritoriji Republike Crne Gore u 2001. godini. Prema podacima RHMZ za period 1981-1994, kvalitet voda na oko 60% od ukupno 32 mjerna profila na vodotocima pripada čistim i malo zagađenim vodama (A1 i A2 klasa). To su gornji tokovi većih vodotokova (Morača, Ćehotina, Ibar,Lim) i svih manjih tokova, ili čitavi tokovi rijeka (Tara, Piva, Rijeka Crnojevića, Bojana, Cijevna,) ili pojedine dionice (Morača, Zeta). Na ostalim praćenim profilima (ukupno 12) kvalitet voda je u trećoj klasi ili po nekim parametrima van klase. Od vodotokova te klase najzagađeniji pripadaju Crnomorskom slivu (Ibar, Ćehotina, a naročito Lim). Kvalitet voda Lima nizvodno od Berana se pogoršava i na izlasku iz Republike je van A3 klase. I Ibar je na nizvodnom profilu Bać većinom van klase. Nizvodno od Pljevalja i uliva Vezišnice koja unosi zagađenje od Termoelektrane, Ćehotina je u trećoj klasi, a povremeno i van klase. Zeta, nizvodno od Nikšića, ima karakteristike treće i treće do druge klase. U poređenju sa klasama kvaliteta predviđenim Uredbom o kategorizaciji i klasifikaciji voda stanje kvaliteta voda, prema ocjeni RHMZ-a, se može okvalifikovati kao nezadovoljavajuće. Tokom posmatranog perioda jedini vodotok koji je postojan u propisanoj II klasi boniteta je rijeka Bojana. Kod ostalih, među kojima su i Morača (na dijelu toka neposredno nizvodno od grada), Rijeka Crnojevića, pa i Tara (srednji tok), kvalitet voda varira i prema pojedinim kriterijumima češće ili rjeđe izlazi iz okvira propisane klase. Osim najuzvodnijih dionica Ćehotine i duž toka Tare gdje je propisana I klasa, na drugim vodotocima ta norma nije ispunjena. Zahtjevanu drugu klasu ispunjava pretežno i Zeta, na uzvodnom dijelu i na pojedinim nizvodnim potezima Lim i na nizvodnom potezu Ćehotina. Od velikog broja jezera i akumulacija, RHMZ redovni monitoring kvaliteta voda obavlja samo na Skadarskom jezeru. Prema opterećenju organskim materijama prosječni kvalitet vode u jezeru je na granici druge i treće klase, a prema bakteriološkom zagađenju na granici treće klase i "van klase". Vode jezera ne pokazuju znakove eutrofikacije. U ostalim jezerima od kojih su najznačajnija Crno i Biogradsko jezero, u sastavu nacionalnih parkova "Durmitor" i "Biogradska gora", zatim [asko i Plavsko jezero, kao i u mnogim drugim jezerima u zaštićenim zonama, ne obavljaju se sistematska ispitivanja kvaliteta vode. Isto se odnosi i na veći broj akumulacija. Vrlo je važno konstatovati da se monitoring kvaliteta površinskih voda od strane RHMZ, prvenstveno zbog nedovoljne materijalne podrške, ne odvija na zadovoljavajući način, kako u pogledu broja mjernih mjesta, ispitivanih parametara, ali prije svega u pogledu učestanosti mjerenja. Praćenjem kvaliteta površinskih voda neophodno je da se obuhvate vode svih značajnijih jezera i akumulacija. U toku 2001.godine JU CETI je obavio u 5 ciklusa ispitivanja kvaliteta voda u 12 glavnih vodotoka i na Skadarskom, Plavskom i Crnom jezeru. Ispitivanja su obuhvatila sve parametre u skladu sa Programom sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta površinskih i podzemnih voda, prema Sl. listu RCG 33/97, osim mikrobioloških analiza. Opšta je ocjena kvaliteta površinskih slatkih voda u Crnoj Gori, na osnovu provedenih ispitivanja, da samo u malom broju slučajeva ispitivani parametri prelaze dozvoljene granice za propisanu kategoriju vodotoka ili jezera, i to u ograničnim količinama. Najveća odstupanja od propisanog kvaliteta su u kvalitetu voda Ćehotine i Vezišnice, kao i rijeke Morače nizvodno od Podgorice. Kod svih vodotoka i voda jezera povremeno se uočava povećan sadržaj amonijaka, nitrita i fosfata, kao i veće vrijednosti BPK5 i HPK, što je posljedica ispuštanja otpadnih voda naselja u ove recipijente bez prethodnog tretmana. Zapaženo je takođe u brojnim vodotocima prisustvo mineralnih ulja i organohlornih pesticida. Može se zapaziti da postoje određene razlike u ocjeni stanja kvaliteta voda, izvedenim od strane RHMZ i JU CETI, pri čemu treba imati u vidu da su ispitivanja rađena u različitim vremenskim periodima. 3.3.2. Vode obalnog mora RHMZ vrši kontrolu kvaliteta vode mora na 55 lokaliteta, od kojih se najveći dio nalazi na plažama. Prema fizičko-hemijskim karakteristikama, voda na ispitivanim lokalitetima uglavnom ispunjava kriterije vode za kupanje I kategorije. Na pojedinim mjernim mjestima registrovano je prisustvo

86

organskih zagađenja, mineralnih ulja i plivajućeg čvrstog otpada. Rezultati bakterioloških ispitivanja, koja su najobimnija, pokazuju međutim, nepovoljnije stanje. Opšte stanje kvaliteta obalnog mora je lošije u Bokokotorskom zalivu nego na otvorenom moru, čemu su glavni uzrok brojni manji ispusti otpadne vode. Ispitivanja u periodu 1996. - 2002. godina su pokazala trend pogoršanja kvaliteta, koji je takođe izraženiji u Bokokotorskom zalivu. U Boki Kotorskoj evidentna je eutrofikacija u unutrašnjim zalivima, dok je srednji zaliv (Tivat i Herceg Novi) u zoni rizika. Pojave eutrofikacije su neznatno izražene duž obale otvorenog mora. JU CETI je u toku 2001. godine izveo ispitivanja kvaliteta obalnog mora u lučkim akvatorijima i na plažama, u skladu sa prethodno navedenim pravilnikom. Ispitivanja su vršena na 17 lokaliteta u 5 serija. Rezultati ispitivanja su pokazali da se vode priobalnog mora lokalno zagađuju netretiranim komunalnim otpadnim vodama, dok je zagađivanje od strane industrija praktično zanemarljivo.

3.3.3. Podzemne vode U cjelini posmatrano, kvalitet podzemnih voda u Crnoj Gori u prirodnim uslovima, izuzimajući primorske izdani pod uticajem mora, u najvećem dijelu godine odgovara prvoj klasi. U primorskom dijelu osnovni prirodni negativni faktor kvaliteta podzemnih voda je uticaj slane morske vode na niske karstne izdani u priobalju. Brojne pojave podzemnih voda u ovoj zoni su ili zasoljene, ili u toku eksploatacije bivaju izložene uticaju morske vode do neupotrebljivosti za piće. U kontinentalnom dijelu prirodan kvalitet voda u vodonosnim izdanima intergranularne strukture, ugrožen je na manjem broju lokaliteta, nizvodno od većih naselja i industrijskih zagađivača. To se prije svega odnosi na Ćemovsko polje nizvodno od KAP, Nikšićko polje nizvodno od postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koje nije u funkciji, Pljevlja, Berane, priobalje Bojane. Prema ispitivanjima podzemnih voda koja je JU CETI vršio u toku 2001. godine, u prostoru Zetske ravnice i na jednom mjestu u priobalju Bojane, pokazala su neujednačen kvalitet vode, iako najvećim dijelom u granicama zahtjevanog kvaliteta. Odstupanja od zahtjevanog kvaliteta po više parametara se javljaju u prostoru nizvodno od KAP-a, a po pojedinačnim parametrima na raznim lokalitetima.

3.4. ODVOĐENJE, TRETMAN I DISPOZICIJA OTPADNE I ATMOSFERSKE VODE 3.4.1. Naseljena mjesta U naseljima Crne Gore najvećim dijelom zastupljeni su kanalizacioni sistemi separatnog tipa, gdje se posebnim mrežama odvode otpadne i atmosferske vode. Po pravilu, razdvajanje mreža nije nigdje doslovno u potpunosti sprovedeno tako da mnogi kanali prihvataju obadvije vrste voda, iako mreža nema kapacitete za odvođenje tih količina. Do takvih stanja najčešće dolazi u perifernim gradskim zonama gdje se najprije grade samo kanali za odvođenje otpadnih voda, a sa uređenjem lokalnih saobraćajnica ne izvode se novi kanali za prijem atmosferskih voda. Kanalizacijom su u naseljenim mjestima uglavnom pokriveni centralni gradski dijelovi, dok se na perifernim dispozicija otpadnih voda vrši preko septičkih ili ponirućih jama u tlo. Podaci o opremljenosti naselja sa kanalizacijom po opštinama, koji se daju u sledećoj tabeli, ukazuju na nezadovoljavajuće stanje u većini opština i gradova u Republici. U javnu kanalizacionu mrežu otpadne vode ispušta u prosjeku samo 59% stanovništva u gradovima, a oko 234.000 stanovnika ili 37% od cjelokupnog stanovništva Republike. Ostalo stanovništvo disponira otpadne vode pretežno u tlo preko ponirućih jama, u manjem procentima preko propisnih septičkih jama, a takođe individualno neposredno direktno u površinske vode. U Centralnom i Sjevernom regionu, uključivo i opštinu Cetinje, na kanalizacije je priključeno oko 35%, dok je u Primorskom regionu stepen priključenja veći – 44%. Evidentne su i velike razlike u opremljenosti među opštinama. U nekim opštinama i gradovima stepen priključenosti je relativno visok, preko 80% (Budva, Berane, Pljevlja), dok u više gradova je manji od 50%. Naročito loše stanje je u Bijelom Polju gdje oko 80% stanovništva ne koristi javnu kanalizaciju, a u svakom slučaju neprimjereno

87

je stanje u glavnom gradu Republike sa 40% stanovništva nepriključenog na kanalizaciju. Po regionima posmatrano stanje je povoljnije u primorskim opštinama, gdje je stepen priključenosti stanovništva u gradovima iznosi 65%, koji je u Centralnom i Sjevernom regionu 57%. Opština

Stanovnici Opštine

Stanovnici u gradovima

Stanovnici korisnici kanalizacije

Andrijevica Bar Berane Bijelo Polje Budva Cetinje Danilovgrad Herceg Novi Kolašin Kotor Mojkovac Nikšić Plav Pljevlja Plužine Podgorica Rožaje Šavnik Tivat Ulcinj Žabljak UKUPNO

5.697 42.600 34.912 49.773 13.900 20.100 16.376 31.800 9.934 22.700 10.015 75.274 13.725 35.751 4.270 168.812 22.559 2.938 13.800 26.600 4.181 625.936

890 28.000 10.805 15.794 11.500 17.700 5.188 21.600 3.461 17.800 3.995 59.133 5.196 21.118 2.524 136.351 7.690 576 10.000 13.000 1.938 394.259

605 16.600 8.887 3.383 11.400 9.500 2.073 16.500 1.642 8.200 2.990 27.000 2.289 19.006 917 81.811 5.126 419 4.100 10.000 948 233.396

Korisnici kanalizacije u % od stan. opštine 11 39 25 7 82 50 13 52 17 36 30 36 17 53 21 48 23 14 30 37 23 37

Korisnici kanalizacije u % od stan. gradova 68 65 82 21 100 55 41 75 47 45 75 46 44 90 36 60 66 33 40 75 49 59

Dužina kanalske mreže (km) 2,4 59,2 16,0 7,7 14,6 15,6 2,5 22,2 3,4 27,1 4,3 39,0 8,1 24,2 1,9 88,4 12,0 1,1 7,0 33,5 4,3 394,5

Ukupna dužina kanalizacione mreže za otpadne vode u svim naseljima iznosi 394,5 km, što predstavlja 1,69 m po priključenom stanovniku. U Primorju otpada na jednog stanovnika 2,44 m, a u naseljima u unutrašnjosti 1,38 m izgrađene kanalizacije. Nema pouzdanih podataka o izgrađenim kanalizacionim mrežama za atmosferske vode. Grubo se procjenjuje da dužina tih mreža u svim naseljima Republike iznosi oko 150 km. Značajan procenat izgrađenih kanala prema propusnoj moći ne može da odgovari potrebama, jer nisu korektno dimenzionisani prema mjerodavnoj računskoj kiši. Jedino propisno postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda, iako malog kapaciteta, koje odgovara potrebama nedavno je pušteno u pogon u naselju Virpazar. Osim tog i postrojenja u Podgorici, ni u jednom naselju ne obavlja se prečišćavanje otpadnih voda prije ispuštanja u recipijent. Postrojenje u Podgorici međutim, po kapacitetu ne odgovara potrebama, jer je izgrađeno za 55.000 stanovnika, a trenutno prima otpadne vode od oko 80.000 stanovnika. Izgrađeno je i postrojenje u Nikšiću, ali osim u kratkim intervalima nije bilo u pogonu, prvenstveno zbog preopterećenja izazvanog otpadnim vodama pivare. U Kolašinu postoje dvije lagune, koje služe kao taložnici prije ispuštanja otpadne vode u Taru, ali je njihovo funkcionisanje van kontrole. Otpadne vode se u primorskom području disponiraju u more preko podmorskih ispusta. Registrovan je 81 legalan podmorski ispust, od kojih je 70 u Bokokotorskom zalivu (Herceg Novi 28, Kotor 32, Tivat 10), a ostali, na području opštine Budva 6, Bara 2 i Ulcinja 3 ispusta. Samo 10 ispusta imaju dužinu veću od 1000 m. Pored ovih ispusta postoji veći broj nelegalno izgrađenih ispusta male dužine. Računa se da će 11 sledećih glavnih ispusta uz odgovarajuće opravke ostati u upotrebi, kao dijelovi kanalizacionih sistema i u budućnosti:

88

Opština

Ispust

Herceg Novi Kotor/Tivat

Forte Mare Trašte Seljanovo Budva Sveti Stefan Petrovac Čanj Bar Valdanos Pristan Velika plaža

Budva Bar Ulcinj

Dužina (m) 1600 3600 980 2550 1700 1400 1500 348 1850 1700 1200

3.4.2. Industrije Prečišćavanje industrijskih otpadnih voda prije ispuštanja u površinske vode ili predtretman tih voda prije uvođenja u javnu kanalizacionu mrežu vrši se u vrlo malom broju industrijskih pogona, a i u tim slučajevima ne može se sa sigurnošću reći da se taj proces obavlja na pravi način i da se postiže propisani kvalitet efluenta. Među malobrojnim postrojenjima koji korektno funkcionišu izdvajaju se postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda Željezare Nikšić, metalne industrije DAIDO u Kotoru, pogona “1. decembar“ u Pljevljima.

3.5. PLANIRANI RAZVOJ U OBLASTI ZAŠTITE VODA 3.5.1. Principi integralne zaštite površinskih i podzemnih voda Uvažavajući savremene pravce razvoja integralnog upravljanja vodnim resursima, nacionalna politika zaštite voda u Republici Crnoj Gori treba da definiše ciljeve obezbjeđenja kvaliteta i kvantiteta površinskih i podzemnih voda na cijeloj teritoriji Republike u saglasnosti sa visokim ekološkim zahtjevima i evropskom politikom u domenu voda Time se istovremeno stvaraju uslovi za realizaciju temeljnog opredjeljenja Republike - razvoja ekološke države. Rješavanje kompleksnih problema održivog razvoja u međuzavisnoj okolini danas karakteriše razvoj sistemskog pristupa u zaštiti akvatičnih ekosistema i upravljanju vodama. Osnovni ciljevi ove politike su sljedeći: − obezbjeđenje vode odgovarajućeg kvaliteta i u dovoljnoj količini za sve namjene (voda za piće, za industriju, poljoprivredu i stočarstvo, ribarstvo, rekreaciju, transport, proizvodnju energije itd), − obezbjeđenje vode odgovarajućeg kvaliteta i količine da se zaštiti i održi struktura i funkcija akvatičnih ekosistema, − sprečavanje ili smanjenje poplava i suša.

3.5.2. Kontrola imisije-ciljevi i norme kvaliteta Ciljevi kvaliteta površinskih, podzemnih voda i obalnog mora Crne Gore, formulisani Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji voda, zasnivaju se na zahtjevima koje postavlja određena namjena vodnih resursa ( koji su izloženi pod tč. 3.2): − vode koje se u prirodnom ili obrađenom stanju mogu koristiti za piće − vode čiji kvalitet zadovoljava uslove za ribarstvo i marikulture, i − vode namijenjene za kupanje. Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda u Crnoj Gori uglavnom je u skladu sa važećim odgovarajućim propisima Evropske Unije.

89

3.5.3. Kontrola emisija– kriterijumi kvaliteta efluenta Pravilnikom o kvalitetu otpadnih voda i načinu njihovog ispuštanja u javnu kanalizaciju i prirodne recipijente" ("Sl. list RCG" 10/97) uspostavljeni su standardi emisija na ispustu otpadnih voda, koji predstavljaju polazište za primjenu i razvoj sistema kontrole zagađenja, zagađivača i kompleksa različitih preventivnih i tehničko-tehnoloških mjera zaštite. Ovim pravilnikom propisan je rigorozan tretman svih izvora zagađenja, bez obzira na veličinu emisije i vrstu recipijenta. Za uspostavljanje integralne politike zaštite voda u Republici Crnoj Gori, evropskoj i mediteranskoj zemlji neminovno je uvažavanje odredbi koje su formulisane Okvirnom Direktivom o vodama Evropske Unije (2000/60/EC), kao i drugom regulativom međunarodnog značaja, kao što su: Konvencija o zaštiti i upotrebi prekograničnih vodotoka i jezera (Helsinki, 1992), Konvencija o zaštiti Sredozemnog mora od zagađenja, Barselona 1976, a naročito Protokol o zaštiti Sredozemnog mora od zagađenja od izvora sa kopna, Atina 1983 i Protokol o posebno zaštićenim prostorima na Mediteranu, 1986. Prema Direktivi Evropske Unije (91/271/EEC) koja se odnosi na prečišćavanje urbanih i biološki razgradljivih industrijskih otpadnih voda, minimalni kriterijumi kvaliteta efluenata obavezni za sve zemlje članice razlikuju se prema vrsti i karakteristikama prirodnog recipijenta i to za: − površinske vode izvan "osjetljivih zona", − "osjetljive" površinske vode podložne eutrofikaciji, − "manje osjetljive" obalne vode mora. Propisani univerzalni standardi za kvalitet efluenta u Republici Crnoj Gori nisu potpuno u saglasnosti sa zahtjevima Direktive Evropske Unije i sa propisanom tehnologijom prečišćavanja za urbane otpadne vode. U gotovo svim evropskim zemljama u tranziciji u toku je proces harmonizacije nacionalnih zakona i propisa sa zakonodavstvom Evropske Unije, što će trebati uraditi i u našoj zemlji. Prema veličini naselja, odnosno emisiji zagađenja koje podliježe obaveznom tretmanu, razlikuje se nekoliko kategorija: − Naselja veća od 2000 ES čiji se efluenti ispuštaju u površinske vode treba da izgrade postrojenja za sekundarni biološki tretman − Naselja veća od 10 000 u osjetljivim zonama, pored sekundarnog, moraju imati i tercijarni tretman − Naselja veća od 150 000 ES u priobalnom području u "manje osjetljivim" zonama obavezna su da izgrade postrojenja za sekundarni biološki tretman. Za niža opterećenja (10 000 do 150 000 ES) zahtijeva se primarni tretman (mehanički i/ili hemijski). Za kanalisana naselja manja od 10 000 ES propisan je "odgovarajući tretman" koji je definisan kao proces i/ili sistem dispozicije koji omogućuje dostizanje postavljenih ciljeva kvaliteta prijemnika. − Ispuštanje industrijskih otpadnih voda u gradske kanalizacione sisteme mora biti prethodno regulisano propisom (lokalnim ili nacionalnim) ili posebnom dozvolom. Pored zahtjeva da ne djeluje nepovoljno na gradski kolektorski sistem, postrojenje i proces prečišćavanja, neophodno je da industrijske otpadne vode ne utiču negativno na kvalitet efluenta gradskog postrojenja i bezbijednu dispoziciju obrađenog mulja. − Prema definiciji Direktive, vode moraju biti identifikovane kao "manje osjetljive" ako, kao rezultat povoljnih morfoloških, hidroloških i specifičnih hidrauličkih uslova koji postoje u toj zoni, ispuštanje otpadnih voda ne prouzrokuje štetne efekte na okolinu.Tu spadaju: otvoreni zalivi, estuarije i druge priobalne vode sa dobrom izmjenom koje nisu podložne eutrofikaciji ili nisu u blizini zona namijenjenih za kupanje i uzgoj marikultura.Sa druge strane, "osjetljive vode" su: zalivi, uvale, estuarije i obalne vode mora sa lošom cirkulacijom, problemima koji se javljaju usled obogaćivanja nutrijentima, ali i prostor sa visokim ekološkim kvalitetom koji se mora posebno štititi.Isto tako, osjetljive kontinentalne vode su i jezera sa pritokama i druge stajaće vode u kojima se može očekivati akumulisanje nutrijenata.

3.5.4. Tehnološke mjere zaštite u skladu sa utvrđenim kriterijumima Izbor veličine naselja, za koji se predviđa obavezna primjena tehnoloških mjera zaštite, određen je u saglasnosti sa zahtjevima Evropske Direktive, hidrogeološkim i ekološkim osobenostima Crne Gore kao i Pravilnikom RCG koji već reguliše ispuštanje otpadnih voda u prirodni recipijent. Po tom osnovu sva naselja u Crnoj Gori sa ekvivalentnim opterećenjem većim od 2000 ES, bez obzira na "osjetljivost" površinskih voda kao recipijenta, trebaju da imaju izgrađen separatni kanalizacioni sistem i da

90

disponiraju otpadne voda uz prethodni biološki tretman. Izvjestan broj naselja, manjih od 2000 ES, koji se nalaze u blizini gradskih aglomeracija takođe je obuhvaćen ovim sistemima zbog lakšeg i sigurnijeg sprovođenja mjera zaštite. Kao izrazito "osjetljiva", tretiraju se područja gdje se kao krajnji recipijenti mogu koristiti samo ponori ili jezera sa pritokama od kojih je, prema veličini emisije koju prihvata sa sliva, ekološkim i privrednim vrijednostima, najznačajnije Skadarsko jezero. Zahtjevane tehnološke mjere zaštite u ovom slučaju su znatno strožije, pa se za otpadne vode Cetinja i Žabljaka, koje se ispuštaju u ponore, predviđa tercijarni tretman. Svi urbani izvori zagađenja u slivu Morače i Zete prema zahtjevu za "osjetljiva područja" morali bi takođe izgraditi postrojenja za tercijarni tretman. Zbog mnogo složenijih zahtjeva, koje postavlja postrojenje za tercijarni tretman, kao i znatno većih troškova za investicije i održavanje, ovakav stepen tretmana predviđen je samo za Podgoricu i Nikšić čime je zadovoljen alternativni uslov koji za osjetljiva područja propisuje Direktiva (uklanjanje više od 75% emisije azota i fosfora iz svih koncentrisanih izvora zagađenja sa sliva ). Sva turistička naselja i hoteli u planinsko rekreacionim centrima čije se otpadne vode, zbog lokacije, ne mogu priključiti na kanalizaciju obližnjih urbanih centara, moraju imati efikasan samostalan tretman sa kvalitetom efluenta koji zadovoljava standard za sekundarni tretman. Neophodno je da sva industrija priključena na gradsku kanalizaciju usvoji i sprovede programe sanacije oslanjajući se na "način najbolje prakse" koji podrazumijeva da sve preventivne mjere, preduzete u procesu proizvodnje budu, ukoliko je potrebno, dopunjene odgovarajućim predtretmanima kako bi se obezbijedila saglasnost sa propisanim normama za kvalitet efluenta koji se ispušta u javnu kanalizaciju. Način dispozicije otpadnih voda iz primorskih gradova i naselja i zahtijevani stepen prečišćavanja podliježe obavezama koje proističu iz Pravilnika RCG koji reguliše kvalitet otpadnih voda koje se smiju ispuštati u prirodne recipijente bez obzira na vrstu recipijenta ili "osjetljive zone", kao i Konvencija i protokoli za zaštitu Mediterana i propisa Evropske Unije. Globalno posmatrano, Južni Jadran ima karakteristike oligotrofnog sistema siromašnog nutrijentima. Međutim, antropogeni pritisak, specifičnost bazena Jadranskog mora kao dijela poluzatvorenog Sredozemnog mora, i već proklamovani ekološki ciljevi zaštite nalažu da se dosta liberalni uslovi ispuštanja prema Direktivi EU, samo sa primarnim tretmanom za "manje osjetljiva" područja i za naselja manja od 150 000 ES pažljivije razmotre i koriguju. U Crnogorskom primorju, dispozicija otpadnih voda podvodnim ispustom u zone koje su pod većim uticajem otvorenog mora ne znači istovremeno da se radi o "manje osjetljivim zonama". U tom smislu, prema stavovima iznesenim u VORCG, u Crnogorskom primorju otpadne vode bi trebalo prečišćavati na postrojenjima sa sekundarnim tretmanom uz UV dezinfekciju efluenata i stabilizaciju mulja. Efluent postrojenja ispušta se u more preko adekvatno projektovanih i održavanih podmorskih ispusta. U skladu sa usvojenim kriterijumima za tretman otpadnih voda naselja Vodoprivrednom osnovom predviđena je izgradnja postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda na sledećim lokalitetima, sa odgovarajućim zahtjevanim stepenom prečišćavanja. Sliv Skadarskog jezera: Danilovgrad - sekundarni tretman; Nikšić, Podgorica,Cetinje, Rijeka Crnojevića, Virpazar – tercijerni tretman. Crnomorski sliv: Plav, Gusinje, Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Rožaje, Gradac – sekundarni tretman; Kolašin, Mojkovac, Žabljak, Šavnik, Plužine, Pljevlja – tercijerni tretman. Primorje: Herceg Novi, Kotor i Tivat, Budva, Sveti Stefan, Petrovac, Bar, Čanj, Sutomore, Ulcinj – sekundarni tretman. Prioritete predstavljaju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u gravitacionim prostorima izvorišta vode za piće, kao i Skadarskog jezera i Bokokotorskog zaliva. Realizacija predloženih tehnoloških mjera zaštite na nivou Republike omogućiće postizanje sljedećih ciljeva upravljanja otpadnim vodama: − Smanjenje emisije zagađenja iz koncentrisanih urbanih izvora za cijelu Republiku iznosiće: − za organsko zagađenje (BPK5 )88% − za nutrijente (N,P) preko 40% − Striktnim poštovanjem propisanih normi za kvalitet industrijskih efluenata, koji se ispuštaju u javne kanalizacione sisteme, i rigoroznom kontrolom bitno će se smanjiti emisija toksičnih i konzervatnih supstancija-zagađivača. − Uvođenje viših stepena obrade gradskih otpadnih voda uz UV dezinfekciju značajno će se smanjiti bakteriološko zagađenje

91

−

Obuhvatanjem svih urbanih izvora i povezivanjem industrijskih otpadnih voda na gradske kanalizacione sisteme, kad god je to moguće i ekonomski opravdano, smanjiće se broj nekontrolisanih tačaka i omogućiti efikasna kontrola preduzetih mjera u ukupnom sistemu, što je jedan od bitnih faktora za uspjeh svih akcija koje se preduzimaju u cilju zaštite okoline. − Spajanje dosadašnjih "divljih" ispusta na kanalizacioni sistem i izgradnja septičkih jama za djelove koji ne mogu biti obuhvaćeni kanalizacijom znatno će smanjiti negativni uticaj zagađenja na podzemne vode − Stvaranje uslova za korišćenje stabilizovanog mulja otpadnih voda u poljoprivredi

3.5.5. Kanalisanje otpadnih voda naselja Budući razvoj sistema za odvođenje otpadnih voda iz naselja odvijaće se u smislu povećanja pokrivenosti naseljenih prostora sa kanalizacionim mrežama i povećanja procenta stanovništva koji se javljaju kao korisnici tih sistema. Bez izuzetak predviđa se i dalje izgradnja razdjelnih sistema kanalizacije. Iako se razlikuju procjene date u prisutnim planskim dokumentima, strateški je logičan pristup prema kome se može pretpostaviti da bi u periodu do 2020. godine cjelokupno stanovništvo u gradskim i prigradskim naseljima trebalo da bude priključeno na kanalizacionu mrežu. U primorskom području, gdje se na velikom dijelu priobalja naselja prostiru u kontinuitetu, i u cilju sprječavanja nekontrolisanog ispuštanja otpadnih voda u more preko brojnih ispusta, treba računati sa priključenjem na kanalizaciju većeg broja malih naselja i brojnih hotelsko-turističkih objekata. Prema VORCG do 2021. godine predviđa se da na javnu kanalizaciju za otpadne vode bude priključeno ukupno oko 690 000 stanovnika (oko 90 % od ukupnog broja stanovnika u Crnoj Gori), što se može okarakterisati optimističkom procjenom. Prema Projekcijama demografskog razvoja, rađenim za potrebe ovog Prostornog plana, ukupan broj stanovnika u Crnoj Gori 2021. godine od oko 718.500 je za oko 6% manji od broja stanovnika prema VORCG. Kod istog procenta priključenja od oko 90% na javne kanalizacije bi bilo priključeno oko 650.000 stanovnika. Prema MP OVCP 2028. godine u Primorskom regionu (6 opština + Cetinje) broj stalnog stanovništva će iznositi oko 206.000, a broj turista u svim oblicima smještaja u maksimumu 275.000. Procjenjeno je da će iste godine na kanalizaciju biti priključeno oko 85% stanovništva, tj. 175.000 stanovnika i oko 267.000 turista, odnosno ukupno se računa sa 442.000 korisnika. Ostalo stanovništvo će otpadne vode disponirati u septičke jame. Pretpostavljajući da u posmatranom periodu mora doći do smanjenja danas neopravdano velikih vrijednosti specifične potrošnje vode, računato je da će produkovane količine otpadne vode stalnog stanovništva 2028. godine iznositi 144 l/stan.dan i turista između 60 i 240 l/tur.dan, zavisno od vrste smještaja. Uz dodatak otpadnih voda industrija priključenih na naseljske kanalizacije, ukupne količine otpadnih voda procjenjene su sa 80.400 m3/dan (u prosjeku 0,93 m3/s). U navedenim projekcijama demografskog razvoja procjenjeno je da će 2021. godine u Primorskom regionu ( 6 primorskih opština i Cetinje) biti oko 211.000 stanovnika, što je približno jednako broju stanovnika u tom prostoru prema MP OVCP 2028. godine. Uz dodatak ostalih korisnika kanalizacija, prvenstveno turista, može se pretpostaviti da će količina otpadnih voda koja se prikuplja sa tog prostora biti reda veličine kao što je navedeno u MPOVCP, tj. oko 80.000 m3/dan. U pogledu lokacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u ovom MP za svaku opštinu razmatrane su varijante . Za opštine Bar i Ulcinj preporučeni su lokaliteti, dok su za Kotor i Tivat zadržani ranije usvojeni. U pogledu Herceg Novog i Budve daljim analizama trebaće obaviti konačan izbor između razmatranih varijanti. Za razliku od oštrijih zahtjeva u pogledu načina prečišćavanja otpadnih voda koji su dati u VORCG u navedenom MP se doslovno usvajaju zahtjevi prema Direktivi 91/271/EEC. U tom slučaju kod ispuštanja otpadne vode u otvoreno more za naselja sa više od 10.000ES dovoljno je primarno (mehaničko) prečišćavanje, što bi se odnosilo na Ulcinj, Bar, Budvu, Tivat i Kotor. Kod ispuštanja otpadnih voda u Bokokotorski zaliv, ostale su alternative sekundarnog ili tercijernog prečišćavanja, zavisno od toga kako će lokalitet gdje će se ispuštati vode biti vrednovan u smislu osjetljivih voda. Prema MP OVSSR predviđa se da se do 2019. godine na kanalizacionu mrežu i postrojenja za prečišćavanje u Centralnom i Sjevernom regionu priključe sva gradska naselja, kao i na mrežu i na postrojenja ili septičke jame još do 50% sela i 40% manjih naselja. U MP nisu dati ti brojevi, ali se prema procjenama budućeg broja stanovnika 2019. godine od 491.000, od kojih u konurbanim naseljima

92

346.000 stanovnika i u selima 145.000 stanovnika, može zaključiti da se na kanalizacije predviđa povezivanje 340.000 stanovnika u gradskim i prigradskim naseljima i 65.000 u ostalim naseljima, ukupno oko 405.000 stanovnika, što je oko 82% od ukupnog stanovništva (492.000) u Centralnom i Sjevernom regionu Crne Gore 2019. godine. Ukupne količine otpadnih voda, koje obuhvataju otpadne vode stanovništva, institucionalnih izvora i industrija priključenih na komunalne kanalizacione sisteme, iznosi oko 61.000 m3/dan (u prosjeku 0,70 m3/s), u čemu industrijski korisnici učestvuju sa oko 17%. Prema Projekcijama demografskog razvoja u Centralnom i Sjevernom regionu se predviđa 2021. godine 515.000 stanovnika, što je za oko 5% više od broja usvojenog u MPOVSSR. Ta razlika ne utiče bitno na procjene količina otpadnih voda koje su izvedene u MP. Značajne su razlike u zahtjevima u pogledu stepena prečišćavanja otpadnih voda zastupljenim u VORCG i MP OVSSR. . Prema MP u Crnoj Gori nisu regulativno određena osjetljiva područja u smislu ispuštanja otpadnih voda. Istovremeno se smatra da su CG standardi za kvalitet efluenata strožiji od onih koji su utvrđeni EU direktivom za osjetljiva područja, što bi imalo za posljedicu da je sva Crna Gora osjetljivo područje. U MP je obavljena selekcija pa su kao osjetljivi označeni recipijenti otpadnih voda Nikšića, Podgorice, Pljevalja i Rožaja, Berane i Bijelo Polje, na osnovu čega su postrojenja u tim gradovima predviđena za tercijerni tretman. Dezinfekcija kao oblik tercijernog tretmana inače predviđena je na svim postrojenjima. Višekriterijalnom analizom zaključeno je da u grupu visokog prioreta realizacije I faze razvoja kanalizacionih sistema period 2009. godina) spadaju opštine Nikšić, Rožaje, Pljevlja i Podgorica, a u grupu srednjeg prioriteta, redom po značaju, Kolašin, Bijelo Polje, Mojkovac, Berane, Danilovgrad, i Žabljak. U grupi nižeg prioriteta su opštine Plužine, Andrijevica, Plav i Šavnik.

3.5.6. Kanalisanje atmosferskih voda sa urbanih prostora S obzirom da se u naseljima po pravilu predviđa razvoj kanalizacionih sistema separatnog tipa, izgradnju kanalskih mreža za otpadne vode treba da prati izgradnja mreže kanala za atmosferske vode. Iako sa stanovišta zaštite površinskih voda prioritet ima razvoj sistema za otpadne vode, uređenje urbanih prostora nameće neophodnost izgradnje mreža za odvođenje atmosferskih voda, što je do sada bilo u značajnom zaostatku.

3.5.7. Mjere zaštite od industrijskih otpadnih voda Evropska Unija Direktivom 96/61 zahtijeva integralnu prevenciju i kontrolu industrijskih zagađenja promovišući principe održivog razvoja i kombinovani prilaz za ocjenu ciljeva politike i strategije djelovanja protiv zagađenja. Svjetska banka za razvoj usvajajući geslo - ključ širenja primjene koncepta održivog razvoja nije mjenjanje proizvodnje nego potreba da se proizvodi drugačije - podstiče ova nastojanja. Osnovni slijed aktivnosti kod razmatranja alternativa, kao i uticaja ekoloških, ekonomskih i faktora sigurnosti, jeste sljedeći: − analiza: mogući drugi proizvodni proces; moguće druge sirovine, agensi i/ili međuproizvodi; minimizacija otpadaka na izvoru (eliminacija, recirkulacija, rekuperacija, ponovno korišćenje); moguće druge tehnologije prečišćavanja; ocjena i upravljanje rizikom. − sadašnji status i potencijalni uticaj planirane aktivnosti − ocjena izabrane alternative sa stanovišta: ekonomske pogodnosti (cijene i vrijednost); mogućnosti upravljanja rizikom; vremenskog ograničenja za implementaciju; kvalitativne i kvantitativne prirode emisije; konačnog tretmana otpadnih voda i dispozicije. Polazeći od sadašnjeg stanja u industriji Crne Gore, jedan od prioritetnih zadataka jeste ocjena postojeće proizvodne tehnologije u svijetlu verifikovanih i preporučenih metodologija. Ona će pružiti pouzdanu osnovu za donošenje odluka i izbor optimalnih mjera zaštite koje treba preduzeti unutar procesa (eliminacija ili smanjenje emisije) i smanjenje zagađenja na izvoru (predtretman ili samostalan tretman). Primjena samostalnog prečišćavanja industrijskih efluenata ili zajedničkog sa urbanim otpadnim vodama zavisiće na prvom mjestu od vrste zagađenja i lokacije. Korisno i cjelishodno je da se, gdje god je to moguće, sa predtretmanom ili bez njega, tehnološki efluenti, a obavezno sanitarne otpadne vode obrađuju na gradskom postrojenju. Pri tome se za tehnološke otpadne vode u saglasnosti sa gore

93

navedenim principima, prethodno mora smanjiti hidrauličko opterećenje, eliminisati ili smanjiti emisija na izvoru, predtretirati toksični tokovi prije mješanja sa ostalim otpadnim vodama iz fabrike i postići norme kvaliteta efluenta koji se mogu ispuštati u gradsku kanalizaciju. Dispozicija otpadnih voda industrija, koje po prirodi ili lokaciji nije moguće zajednički prečišćavati na gradskim postrojenjima, mora se zasnivati na veličina emisije i kvalitetu efluenta i na vrsti prijemnika. Sve industrije koje koriste vodu za hlađenje, obavezno moraju primijeniti recirkulaciju što ne predstavlja samo ekološku nego i ekonomsku mjeru. Osnovno opredeljenje za odvođenje industrijskih voda treba da bude formiranje separacionih sistema kanalisanja: za sanitarne, tehnološke, vode od hlađenja i atmosferske vode, pri čemu je mogućno i zajedničko vođenje onih otpadnih voda koje se mogu prečišćavati istim tehnološkim postupcima. Prema zastupljenim industrijama u Crnoj Gori, a može se pretpostaviti, i onim koje će se razvijati u budućnosti, otpadne vode najvećeg broja se mogu disponirati u javne kanalizacione sisteme. Izuzetak predstavljaju veći industrijski kapaciteti, kao što su Kombinat aluminijuma Podgorica, Željezara Nikšić i TE Pljevlja.

3.6. ZAŠTITA IZVORIŠTA VODE ZA PIĆE Sadašnje stanje Sprovođenje mjera sanitarne zaštite izvorišta korišćenih za snabdijevanje vodom stanovništva u skladu sa zakonskim obavezama, u cjelini uzevši, daleko je ispod potrebnog nivoa. Zakonom o vodama Republike Crne Gore (Sl. list Republike Crne Gore, br. 16/95) propisano je da se za zaštitu područja na kojima se nalaze izvorišta koja se po količini i kvalitetu mogu koristiti ili se koriste za snabdijevanje vodom za piće ustanovljavaju tri zone zaštite i to: šira zona zaštite, uža zona zaštite i zona neposredne zaštite. Pravilnikom o načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite izvorišta vode za piće i ograničenjima u tim zonama bliže su utvrđeni načini određivanja i održavanja tih zona i ograničenja u tim zonama". Prema snimljenom stanju 1996. godine (Projekcije dugoročnog snabdijevanja vodom Crne Gore, Građevinski fakultet u Podgorici, 1998. god.), od ukupno 25 gradskih vodovoda samo u dva vodovoda propisane su zone sanitarne zaštite i utvrđen režim zaštite u njima. Za 4 vodovoda to je urađeno samo za neka od izvorišta, a u 19 vodovoda ni za jedno od korišćenih izvorišta takve mjere nijesu propisane. Zone neposredne zaštite izvorišta, koje predstavljaju minimum zaštitnih mjera, uspostavljene su na oko 2/3 od oko 70 korišćenih izvorišta u gradskim vodovodima, ali na samo 24 izvorišta te su zone propisno uređene. O propisnoj sanitarnoj zaštiti izvorišta korišćenih u seoskim vodovodima teško da se uopšte može govoriti. Posljednjih godina stanje se tek neznatno popravilo, ali samo u gradskim vodovodnim sistemima. Zaštita izvorišta podzemnih voda od zagađivanja na teritoriji Crne Gore predstavlja izuzetno složen problem, jer preko 60% teritorije osnovne vodonosne sredine sačinjavaju izrazito karstifikovane karbonatne stjenske mase. U takvoj geološkoj sredini moguće je brzo pronošenje zagađenja iz udaljenih prostora sliva privilegovanim podzemnim putevima kretanja vode, dok je istovremeno autopurifikaciona sposobnost stjenskih masa vrlo slaba. Nasuprot tome, povoljna je okolnost što kod velikog broja izvorišta pripadajući slivovi obuhvataju rijetko naseljene prostore, sa relativno malom površinom obradivog zemljišta i sa zastupljenim vegetacionim pokrivačem, mada pretežno preovlađuje nisko rastinje, a malo, visoke šume. Ne manje je složena problematika zaštite izvorišta podzemnih voda u vodonosnim sredinama međuzrnaste poroznosti, koje se nalaze u dolinama riječnih tokova i gdje se u slivnim prostorima nalaze naselja, industrije i intenzivno korišćene poljoprivredne površine. Izraziti primjer ove problematike predstavlja zaštita podzemnih voda najveće izdani formirane u takvoj vodonosnoj sredini u Crnoj Gori u Zetskoj ravnici. koja je ugrožena zagađenjima od industrija, naselja i poljoprivrede. Specifični su načini zaštite ako su izvorišta za snabdijevanje naselja površinske vode, što se u Crnoj Gori javlja samo u dva vodovodna sistema, gdje se za snabdijevanje vodom koriste vještačke akumulacije (Pljevlja - akumulacija Otilovići, Herceg Novi - Bilećko jezero). Ni u jednom od tih sistema nisu propisane mjere zaštite. Poseban problem predstavlja zaštita voda Bilećkog jezera, čije pripadajuće slivno područje i samo jezero se samo dijelom nalaze na teritoriji Crne Gore.

94

Iako je teško rangirati izvorišta po stepenu ugroženosti, ipak se u tom pogledu izdvajaju izvorišta u karstno-pukotinskoj sredini. Tu se posebno odnosi na izvorišta sa kojih se snabdijevaju vodom primorski gradovi, kao i na neka izvorišta u vodovodima Pljevalja, Danilovgrada i Plužina. Zbijene izdani u aluvijalnoj sredini, koja se nalaze u nižim predjelima, permanentno su izložene riziku od mogućih zagađenja jer se nalaze u gušće naseljenim prostorima ili intenzivno obrađivanim poljima. Projekcije budućeg razvoja Zaštita izvorišta koja se koriste za snabdijevanje vodom za piće, propisana je odredbama Zakona o vodama*1 i pratećeg pravilnika*2. Predmetnim pravilnikom je propisano da se kod postojećih objekata za snabdijevanje vodom za piće zone i pojasevi sanitarne zaštite treba da odrede u roku od godinu dana od dana stupanja na snagu tog pravilnika. U ocjeni postojećeg stanja je konstatovano da još uvijek veliki broj vodovoda nije odgovorio obavezama po tom pitanju. U opštem interesu zaštite zdravlja stanovništva - korisnika tih izvorišta, izvršenje te zakonske obaveze ne bi smjelo da se odlaže. Predmet zaštite, međutim treba da budu i sva izvorišta koja se smatraju potencijalnim za snabdijevanje vodom stanovništva. Za razliku od već korišćenih izvorišta, za koja se utvrđuju zone i režimi zaštite u njima, za ta izvorišta potrebno je unaprijed zaštititi izvorišne prostore, da se po njihovom uključivanju u eksploataciju ne bi suočili sa problemima oko sprovođenja mjera zaštite u skladu sa važećim pravilnikom. Prema navedenom pravilniku zona neposredne zaštite izvorišta je precizno definisana, dok su zone uže i šire sanitarne zaštite samo uopšteno propisane. Osnovu za definisanje tih zona treba da predstavljaju rezultati terenskih istraživanja. Za izvorišta podzemnih voda u vodonosnoj sredini međuzrnske poroznosti, koristeći rezultate istraživanja, zone se određuju hidrodinamičkom analizom transporta zagađivača. S obzirom na složenost hidrogeoloških i hidrodinamičkih karakteristika terena, šire zone sanitarne zaštite izvorišta u karstu treba da obuhvate, po pravilu, cijelo hidrogeološko slivno područje izvorišta. Veličina i granice uže i šire zone sanitarne zaštite treba da bude kompromis između dva krajnja moguća rješenja. S jedne strane, u interesu pouzdanosti zaštite te bi zone trebale biti što veće, a s druge, što manje, da bi troškovi realizacije i održavanja mjera zaštite i nadoknade drugim korisnicima zemljišta, zbog ograničenja njegovog korišćenja, bili manji. Uspostavljanjem zona sanitarne zaštite na svim korišćenim i potencijalnim izvorištima na relativno velikom dijelu teritorije Crne Gore biće onemogućene ili ograničene brojne privredne i druge djelatnosti. Procjenjuje se da prostor u kojem bi trebao da vlada režim propisan za šire zone sanitarne zaštite, računajući sa svim korišćenim i potencijalnim izvorištima obuhvata površinu od oko 2 000 km2, što predstavlja 14% površine Republike. Odgovarajućim istraživanjima, prvenstveno hidrogeološkim, trebaće pouzdanije definisati slivna područja i shodno tome odrediti zone sanitarne zaštite pojedinih izvorišta. REFERENCE : 1

Zakon o vodama. Sl. list Republike Crne Gore, br. 16/1995

2 Pravilnik o načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite izvorišta vode za piće i ograničenjima u tim zonama. Sl. list RCG br 8/1997 3 Projekcije dugoročnog snabdijevanja vodom Crne Gore. Građevinski fakultet u Podgorici, 1996. god. 4 A. Ćorović, M.Radulović. Sanitarno-tehnička zaštita izvorišta vode za piće u Crnoj Gori. Konferencija "Zaštita voda '98", Kotor 1998.

95

4. MEĐUNARODNI I MEĐUREPUBLIČKI VODOPRIVREDNI ASPEKTI Za sagledavanje kompleksnosti problematike koja se odnosi na međunarodne i međurepubličke aspekte vodnih resursa Crne Gore, neophodno je ukazati na ustavne nadležnosti republika i Državne zajednice Srbija i Crna Gora, važeće zakonodavstvo, bilateralne i multilateralne sporazume čiji je potpisnik bila SFRJ, kao i na zaključene multilateralne konvencije i rad određenih međunarodnih i transnacionalnih organizacija. Od posebnog je značaja regulativa Evropske Unije u oblasti voda i zaštite životne sredine, koja Republiku Crnu Goru formalno ne obavezuje, jer nije članica EU, ali koju treba uvažavati da bi se pristup Uniji ostvario sa što manje teškoća. Za Republiku Crnu Goru od posebnog značaja je i činjenica da su raspadom SFRJ i formiranjem novih nezavisnih država više vodnih resursa dobili rang međunarodnih resursa.

4.1. USTAVNE NADLEŽNOSTI REPUBLIKE CRNE GORE I DRŽAVNE ZAJEDNICE SRBIJA I CRNA GORA U OBLASTI MEĐUNARODNIH ODNOSA Nadležnosti Republike Crne Gore i državne zajednice Srbija i Crna Gora u oblasti međunarodnih odnosa, uređene su ustavom Republike Crne Gore i ranijim ustavom Savezne Republike Jugoslavije. Kroz sagledavanje njihovih nadležnosti za zaključivanje i izvršavanje međunarodnih ugovora i sporazuma može se steći uvid u složenost i kompleksnost ove materije, kada je u pitanju oblast vodoprivrede, koja se ogleda u više otvorenih pitanja, po kojima ne postoji jedinstven stav nauke i struke. Jedno od takvih pitanja je pitanje ugovorne sposobnosti ranije savezne države, a sada Državne zajednice i konstitutivnih republika. Po jednom mišljenju, federacija je bila suverena država i po tom osnovu imala je neograničenu sposobnost da zaključuje međunarodne ugovore, bez prethodne (političke) saglasnosti republika. Ovakvi odnosi su prema Ustavnoj povelji zadržani i u Državnoj zajednici Srbija i Crna Gora. S obzirom na odredbu iz člana 3. Zakona o režimu voda ("Sl. list SRJ", 59/98), po kojoj se međunarodnim vodama, u smislu člana 77. Tačka 4. Ustava Savezne Republike Jugoslavije, smatraju rijeke Cijevna, Tara, Ćehotina, Lim i Bojana i jezera Skadarsko i Bilećko, savezna država je bila nadležna za uređivanje režima tih voda, u skladu sa Zakonom, a isto tako je nadležna i za zaključivanje međunarodnih ugovora koji se odnose na te vodne resurse. Saglasno odredbi člana 94. tačka 4. Ustava Republike Crne Gore, Vlada zaključuje međunarodne ugovore iz nadležnosti Republike. Prema odredbi iz člana 2. Ustava, Crna Gora je suverena u pitanjima koja nije bila prenijela u nadležnost Savezne Republike Jugoslavije. S obzirom na citiranu odredbu člana 77. Ustava Savezne Republike Jugoslavije, može se zaključiti da je Republika Crna Gora prenijela u nadležnost savezne države - Savezne Republike Jugoslavije, odnosno Državne zajednice, pitanje režima voda i režima obalnog mora koji je od interesa za međunarodne odnose Državne zajednice. Pitanje izvršavanja međunarodnih ugovora je od posebnog značaja. Potvrđen međunarodni ugovor ima snagu zakona Državne zajednice i za njegovo izvršavanje su nadležni organi (na čitavoj teritoriji) Državne zajednice, neposredno (preko područnih organa) u skladu sa ustavnim principom dvostrukog kolosijeka u organizaciji izvršne vlasti. Princip dvostrukog kolosijeka podrazumijeva da Državna zajednica izvršava međunarodne ugovore koje je zaključila, a da Republika Crna Gora izvršava međunarodne ugovore koje je ona zaključila. Ovakva ustavna rješenja po pitanju međunarodnih voda (ili vodnih resursa), impliciraju da Državna zajednica, sem nadležnosti utvrđenih saveznim Zakonom o režimu voda (klasifikacija i kategorizacija voda; utvrđivanje dozvoljenih vrijednosti pokazatelja elemenata režima voda; praćenje, kontrola i prognoza elemenata režima voda; režim rada akumulacija; izdavanje vodoprivrednih saglasnosti), ima i nadležnost za zaključenje međunarodnih ugovora izvan obima nadležnosti Državne zajednice utvrđenog Zakonom o režimu voda. Ta rješenja impliciraju da Republika Crna Gora uređuje sva ostala pitanja upravljanja međunarodnim vodnim resursima u Republici izvan obima nadležnosti Državne zajednice, utvrđenog saveznim Zakonom o režimu voda (kao što je, na primjer, donošenje vodoprivredne osnove, davanje dozvola i koncesija za korišćenje voda, zaštita od štetnog dejstva voda itd.), kao i sva pitanja upravljanja vodama za koje nije nadležna zajednička država. Izloženo ukazuje na to da, pri sadašnjem stanju stvari, bez usklađenog djelovanja Republike i Državne zajednice, moderan sistem upravljanja vodama u Crnoj Gori neće moći biti uspješno definisan i izgrađen.

96

4.2. VAŽNE MULTILATERALNE KONVENCIJE I BILATERALNI SPORAZUMI Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotoka i međunarodnih jezera. Konvencija je potpisana 27. marta 1992. godine u Helsinkiju, a stupila je na snagu 6. oktobra 1996. godine. Konvencija je regionalnog karaktera - potpisana je pod okriljem Ekonomske komisije Ujedinjenih Nacija za Evropu. U regionu koji obuhvata teritoriju Srbije i Crne Gore i susjedne zemlje, Konvenciju su potpisale Albanija, Austrija, Bugarska, Grčka, Hrvatska, Italija, Mađarska i Rumunija. U međunarodnim odnosima povodom prekograničnih vodnih resursa naša zemlja bi trebalo da primjenjuje principe i rješenja ustanovljena ovom konvencijom, bez obzira što, za sada, nije njen potpisnik. Konvencija UN o pravu neplovidbene upotrebe međunarodnih vodotoka Konvenciju iz 1997. godine su potpisale 104 zemlje. Konvencija se primjenjuje na korišćenje međunarodnih vodotoka i njihovih voda za druge namjene sem za plovidbu i na mjere zaštite, očuvanja i upravljanja. Sadržaj pojma "vodotok" obuhvata sistem površinskih i podzemnih voda, koje po prirodi svoje fizičke povezanosti, čine jedinstvenu cjelinu i normalno se ulivaju u isti recipijent. Ako postoje međunarodni sporazumi, Konvencija ne utiče na prava i obaveze država, utvrđene tim sporazumima. Međunarodna konvencija o procjeni uticaja na životnu sredinu Konvencija o procjeni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu pod okriljem Ekonomske komisije Ujedinjenih Nacija za Evropu stupila je na snagu 1997. godine. Naša zemlja nije potpisnik Konvencije, ali se smatra da bi joj trebalo pristupiti. Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine Ova konvencija, zaključena 1972 godine u Parizu, koju je SFRJ ratifikovala 1974. godine, od značaja je za Republiku Crnu Goru, imajući u vidu Nacionalni park "Durmitor", u čijem sastavu je kanjon Tare, koji je upisan u listu svjetske prirodne baštine. Pri donošenju odluka koje se odnose na hidrotehničke objekte u tom prostoru treba uvažavati obaveze prema ovoj konvenciji. Nacionalni park Durmitor je upisan u UNESCO Svjetsku listu kulturne i prirodne baštine 1980. godine. Bazen rijeke Tare u okviru UNESCO programa “Čovjek i biosfera” (MAB) upisan je u Svjetsku mrežu rezervata biosfere, januar 1977. godine. Skadarsko jezero je 1996. godine upisano u listu područja od međunarodnog značaja, prema Ramsarskoj konvenciji o močvarnim zemljištima iz 1971. godine. Konvencija o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja Konvencijom usvojenom u Barseloni 1976. godine su utvrđeni izvori zagađivanja - sa brodova, iz vazduhoplova i iz kopnenih izvora (iz rijeka, objekata na obali, kanala ili bilo kojeg drugog izvora koji se nalazi na teritoriji države ugovornice). Konvencijom se štite vode Sredozemnog mora u užem smislu, uključujući njegove zalive i pučinu, izuzev unutrašnjih voda država ugovornica. Države ugovornice su se obavezale da preduzimaju sve potrebne mjere u cilju sprečavanja zagađivanja i ugrožavanja Sredozemnog mora, da sarađuju i uzajamno se informišu o aktivnostima i problemima. Obaveze koje iz Konvencije proističu za našu zemlju, po prirodi stvari, u najvećoj mjeri regulišu se republičkim propisima (koji se odnose na morsko dobro), ali i propisima Državne zajednice koji se odnose na pomorsku plovidbu. Okvirna direktiva o vodama Evropske Unije Direktiva 2000/60/EC parlamenta i Savjeta Evrope. Ovom direktivom se utvrđuju akcije EU na polju politike voda. Kao ciljevi "održive politike voda" direktivom se određuju: obezbjeđenje sigurnog snabdijevanja vodom za piće zadovoljavajućeg kvaliteta; obezbjeđenje vode u dovoljnim količinama za industriju i poljoprivredu, za ribarstvo, transport i proizvodnju električne energije, kao i za rekreacione potrebe; vodni resursi zadovoljavajućeg kvaliteta i u dovoljnim količinama za zaštitu i održanje akvatične životne sredine; načini upravljanja vodama kojim se sprečavaju ili smanjuje opasnost od poplava i nedostatka vode.

97

Direktiva Evropske Unije (91/271/EEC) o prečišćavanju urbanih i biološki razgradljivih industrijskih otpadnih voda Ovom direktivom utvrdjeni su minimalni kriterijumi kvaliteta efluenata obavezni za sve zemlje članice, koji se razlikuju prema vrsti i karakteristikama prirodnog recipijenta. Sporazum između Vlade FNRJ i Vlade NR Albanije o vodoprivrednim pitanjima Sporazumom zaključenim 1956. godine strane ugovornice su se obavezale da razmatraju i sporazumno rješavaju sva vodoprivredna pitanja i mjere i radove od interesa za obje strane, koji mogu biti od uticaja na promjenu količine i kvaliteta voda na vodotocima koji čine državnu granicu i vodotocima, jezerima i hidrosistemima presječenim državnom granicom (naročito Ohridsko jezero, rijeke Crni Drim i Beli Drim, Skadarsko Jezero i rijeku Bojanu). Posebno je naglašeno da se Sporazum odnosi na iskorišćavanje vodnih snaga, regulisanje i kanalisanje vodotoka i jezera i održavanje njihovih korita, oticanje voda, održavanje i slične mjere, odbranu od poplava, akumulacije i retenzione radove, snabdijevanje vodom i kanalizaciju, plovidbu, podzemne vode, zaštitu tla od erozije, korišćenje voda u poljoprivredi, hidrološke studije, izradu projekata i izvođenje radova, ribarstvo, raspodjelu troškova u vezi sa istraživačkim, projektnim i izvođačkim radovima, pogonom i održavanjem, razmjenu podataka i projekata i međusobna obavještavanja po navedenim pitanjima, razmjenu podataka o vodostanju. Između Republike Crne Gore i Republike Albanije postoje otvorena pitanja povodom prekograničnih vodnih resursa. Jedno od tih pitanja je i izgradnja akumulacije i brane "Fierza". I pored određenih aktivnosti u prethodnim godinama, interes Crne Gore je da se kroz bilateralnu saradnju riješe određena otvorena pitanja (regulacija Bojane, zaštita i korišćenje Skadarskog jezera). Jugoslovensko-italijanski sporazum o saradnji na zaštiti voda Jadranskog mora i obalnih područja od zagađenja, 1974. god. Cilj Sporazuma potpisanog 1974. godine je saradnja na zaštiti voda Jadranskog mora i obalnih područja od zagađivanja.

98

5. CILJEVI I SMJERNICE RAZVOJA VODOPRIVREDE U CRNOJ GORI Na osnovu materijala izloženog u prethodnim poglavljima mogu se naznačiti osnovne smjernice i ciljevi razvoja vodoprivrede u Crnoj Gori u oblastima korišćenja voda, zaštite od voda i zaštite voda u Republici Crnoj Gori: (1) Snabdijevanje kvalitetnom vodom cjelokupnog gradskog stanovništva i oko 90% seoskog stanovništva putem javnih vodovoda; smanjivanje gubitaka i racionalizacija potrošnje; prioritetno korišćenje lokalnih izvorišta podzemnih i površinskih voda; obezbjeđenje nedostajuće količine vode u Primorskom regionu putem regionalnog sistema, sa korišćenjem izvorišta koje će biti daljim istraživanjima i analizama provjereno; flaširanje kvalitetne vode radi ostvarivanja komercijalnih efekata u korišćenju podzemnih voda. (2) Obezbjeđenje vode za tehnološke potrebe većih industrijskih korisnika iz vlastitih izvora, zahvatanjem prvenstveno površinskih voda i gdje je god moguće uz primjenu recirkulacije i korekcije u tehnološkim procesima u cilju racionalizacije potrošnje vode. (3) Crna Gora u odnosu na veličinu teritorije raspolaže respektivnim vodnim potencijalom koji se može transformisati u hidroenergetski potencijal. Planirana varijantna rješenja HE objekata u zasnovana su na osnovnom postulatu, da se procesu transformacije vodnog potencijala u tehničko iskoristivi hidroenergetski potencijal postigne najveći energetski učinak. Sa tog aspekta, sve dalje aktivnosti treba usmjeriti na obezbeđenju svih komponenti uslova za realizaciju korišćenja tog potencijala preko planiranih HE-objekata. Realnije sagledavanje tehničko iskoristivog hidroenergetskog potencijala treba uraditi kroz planiranu izradu Eenergetske osnove(strategije) Crne Gore, koja po našem mišljenju treba da bude na prioritetnom mjestu državnih aktivnosti. U narednim periodu korišćenja hidropotencijala treba okviru kompleksnih vodoprivrednih sistema višenamjenskog karaktera. (4) Pokrivanje sistemima za navodnjavanje oko 80% ukupnog raspoloživog zemljišta pogodnog za navodnjavanje, od čega na oko 50% površine prethodno će trebati izvršiti odvodnjavanje suvišnih voda; izmjena strukture proizvodnje i komasacija zemljišta, kao preduslovi boljih ekonomskih efekata u poljoprivrednoj proizvodnji; prioriteti su revitalizacija postojećih melioracionih sistema i izgradnja novih sistema na zemljištima sa visokim pogodnostima za navodnjavanje. (5) Provođenje odbrane od poplava treba da se zasniva na integralnom rješenju zaštite od poplava, definisanom na nivou sliva, a ne na parcijalnim rješenjima, sa lokalnim efektima. Samo na taj način moći će da se definiše tehnički izvodljivo, ekonomski i ekološki opravdano i održivo rešenje zaštite od poplava. (6) Zaštita i unapređenje kvaliteta površinskih i podzemnih voda i voda priobalnog mora do nivoa propisanih klasa kvaliteta; obavezno uvažavanje kriterija kvaliteta efluenta naselja u zavisnosti od vrste i karaktera prirodnog recipijenta, a efluenta industrija i kod upuštanja u javne kanalizacije; tretman otpadnih voda naselja u zavisnosti od veličine naselja i vrste (osjetljivosti) recipijenta; prioriteti su postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u slivovima izvorišta vode za piće, Skadarskog jezera i Bokokotorskog zaliva, kao i u područjima zaštićenih prirodnih dobara (nacionalni parkovi i rezervati prirode); priključenje najmanje 80% stanovništva Crne Gore na javne kanalizacione sisteme. (7) Zaštita od vodne erozije radi sprječavanja gubitka zemljišta, zasipanja akumulacija, ugrožavanja saobraćajnica i drugih objekata, sprovodiće se organizovano i sistematski tehničkim i biološkim mjerama, vodeći računa o prioritetima; (8) U cilju obezbeđenja plovidbe na Skadarskom jezeru i plovne veze sa morem potrebno je obaviti sveoobuhvatno snimanje morfologije dna jezera i korita Bojane na osnovu toga definisati plovni put. (9) Stvaranje uslova za efikasnije korišćenje kopnenih vodnih resursa (potoka, rijeka, jezera, akumulacija) i njihovog okruženja za turizam, sportske i rekreativne namjene. (10) Razvoj ribogojstva usklađen sa očuvanjem i unapređenjem režima voda u vodotocima i jezerima a sve u sklopu opšteg očuvanja i unapređenja životne sredine u Republici.

99

(11) Sadašnje stanje u oblasti pomorske plovidbe u Crnoj Gori, koje je ocijenjeno kao nepovoljno, ne smije da bude prepreka planiranju njenog unapređenja i razvoja. Pomorski saobraćaj u uslovima otvorenog tržišta, stabilne političke situacije u regionu, ekonomskih interesa Crne Gore i zemalja u okru ženju, mogao bi u budućnosti da postane značajna privredna grana Republike Crne Gore. Dosadašnja iskustva turističkih zemalja pokazala su da se ne mo že ostvariti visokokvalitetna turisti čka ponuda bez nauti čkog turizma. (12) Intenzitet korišćenje mora za ribarstvo i razvoj marikultura mora da bude ekonomski isplativ i da pri tome ne ugrozi obnavljanje eksploatisanih populacija. (13) Zbog velikog značaja morskih plaža za turizam, primarna usmjerenja su ka obezbeđenju uslova da bi se plaže mogle vrednovati i trajno koristiti. To se prije svega odnosi na : obavljanje istražnih radova (potrebna mjerenja i opažanja), redovno održavanje, uređivanje i opremanje, brigu se o kvalitetu vode za kupanjei. Sa druge strane, potrebno je: postupno povećavati površinu korišćenja postojećih plaža koje se sada djelimično ili u cjelini koriste, uspostavljati nove prirodne ili vještačke plaže, gdje god je to potrebno i racionalno.

100

TABELARNI PRILOZI

(7)

(8)

(10)

D

4.83

5.37

8.00

113

7.40

D

1.96

4.50

118

A-D

1.45

1.45

6.00

A-D

0.575

A-D

2.56

1.18 1.42

1.725 12.0

(11)

ja

Kota normalnog uspora po VOCG

(6)

Korisna zapremina akumul. Vk (106m3)

(5)

Energija (kWh)

Bruto pad Hb (m)

(1) Ćehotina OTILOVIĆI Zlorečica /Lim ZLOREČIC A Kutska /Zloreč. KRUŠKA Komarnica POŠĆENJE Trepačka/Lim GORNJA TREPČA Nožica/M.rije ka NOŽICA

N(MW)

Instalisa ni proticaj Qi

(3) PR

e/

Qsr u profilu vodozahvata Qsr Prema mjerenjima na hid.stanici

Tip postrojen

Naziv: rijeka / postroenj

Tabela 5.7 : ENERGETSKI PRIHVATLJIVA (u periodu izrade Studije) i HIDROLOŠKI IZUČENA (prema direktnim mjerenjima proticaja na razmatranoj pritoci) I -faze prioriteta mHE u daljem postupku višeg nivoa projektne razrade

(12)

(14)

33.06

25.80

880.00

4.34

15.73

17.60

154.0

7.30

15.60

9.60

550

7.62 14.0

19.88 24.0

5.50 17.0

4.21

948.50

Murinska/Lim D 0.603 0.63 220 1.13 2.84 0.965 DOSAVA RIJEKA Velička/Lim D 0.34 1.43 -1.00 1.170 3.72 0.542 0.376 VELIKA Legenda : D-deriviciona mHE, A-akumulaciona mHE, A-D-akumulaciono-derivaciona mHE

(5)

A-D

2.715 7.71

(7) 25.0

(10) 27.00

10.00

187.00

10.00

256.00

KORISN A ZAPREMINA AKUMUL. Vk

E (kWh)

N (MW)

Bruto pad Hb (m) (8) 138.50

Kota normalnog uspora po studiji (mnm)

(11) 64.45

(12) 11.30

(13) 970.0

14.90

35.43

13.00

1170.0

20.03

65.02

0.95

Kota normalnog uspora po VOCG (mnm) (14)

E

7.18

Instalisani proticaj Qi m3/sek

Qsr u profilu vodozahvata

(3) A-D

NEIZUČENA (bez direktnih

1.

(1) BijelaBukovica KOSORIĆI ili POGLEDINE Bukovica TIMOR Bukovica BUKOVICA -ŠAVNIK

a

e/

Tip postrojenj

Naziv: rijeka / postroenj

Tabela 5.8:ENERGETSKI PRIHVATLJIVA (u periodu izrade Studije) I HIDROLOŠKI mjerenja proticaja na razmatranoj pritoci) II -faze prioriteta mHE u daljem postupku višeg nivoa projektne razrade

D A-D

2.63

8.00

57.50

3.80

8.53

0.562 1.36

3.85

220

6.80

21.57

1080.00 997.50

1060.00

Grlja/Lim G.VUSANJE TemnjačkaTreskavička/Lim JARA

D

101

Beranska Bistrica/Lim LUBNICA Vrbnica/Piva VRBNICA

A-D

0.826 D

5.6

2.30

340

11.0

85.0

7.30 7.4

19.51

9.23

27.0

-

698.00

1325.00 760.00

Korisna zapremina akumul. Vk (106m3)

(10) 7.05

(11) 19.22

(13) 1049.00

(14) 1050.0

A-D

1.06

1.45

2.30

149

2.75

8.67

4.65

868.00

885.00

1.45

1.42

4.30

167

6.10

10.86

3.60

877.00

1030.0

2.25

2.67

6.75

84.0

4.45

10.10

21.25

715.00

740.0

3

(3)

A-D

(5)

Instalisani proticaj Qi m3/sek

(8) 136

Qsr Prema mjerenjima na hid.stanici

6.60

Qsr u profilu vodozahvata 2.20

(6) 2.12

(12)

A-D

Tip postrojenja

Energija Egod GWh

Kota normaln og uspora po VOCG (mn m)

Instalisna snaga Ni MW

(1) Đurička/Lim ĐURIČKA R. Šekularska/Lim RIJEKA MARSENIĆA Kaludarska /Lim DONJA RŽANICA

Kota normaln og uspora po studiji (mn m)

Bruto pad Hb (m)

.

Naziv: rijeka / postroenje /

Red. br.

Legenda : D-deriviciona mHE, A-akumulaciona mHE, A-D-akumulaciono-derivaciona mHE Tabela 5.9: ENERGETSKI NEOPRAVDANA (u periodu izrade Studije) i HIDROLOŠKI IZUČENA (prema direktnim mjerenja proticaja na razmatranoj pritoci) III -faze prioriteta mHE u daljem postupku višeg nivoa projektne razrade

(7)

Lješnica/Lim BIOČE

Legenda : D-deriviciona mHE, A-akumulaciona mHE, A-D-akumulaciono-derivaciona mHE Tabela F-1:Osnovne geometrijske i ostale karakteristike postojećih akumulacija 1 Brana Rijeka Osnovni sliv Površina kontrolis. sliva Opština Godina završetka gradnje Namena* Srednji godišnji proticaj Kota krune brane Kota normalnog uspora Kota maks. uspora Kota min. radnog nivoa Ukupna zapremina Korisna zapremina Površina jezera pri KNU Kota/Zapremina/Površina Kota/Zapremina/Površina Kota/Zapremina/Površina Kota/Zapremina/Površina Dužina jezera pri maksimalnom usporu Tip brane

km2 m3/s mnm mnm mnm mnm 106 m3 106 m3 106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 mnm./ 106 m3/106 m2 km

Piva Piva Crnomorski 1758 Plužine 1976 H, P 74,4 678,0 675,0

Krupac Moštanica Jadranski Nikšić 1962 H, P 622,0 620,0 621,2 612,0 42,10 38,13 5,20 609,5 / 0 / 0

595,0 880 790 16 530/ 0 / 0

17 13 1,15 -/0/0

570 / 40 / 1,55

815 / 4 / -

715 / 0,1 / 0,08

610 / 0 / 0,15

630 / 360 / 9,3

825 / 8 / -

725 / 2,75 / 0,39

614 / 12,5/ 4,65

675 / 910 / 16,0

837,5 / 17 / 1,15

735 / 8,28 / 0,87

618 / 32 / 5,0

45 Betonska lučna

Visina brane od temelja Dužina u kruni brane

m m

220 268,6

Zapremina tela brane Širina krune brane Tip i dispozicija preliva

103 m3 m m3/s -

Liverovići Gračanica Jadranski Nikšić 1957 I, P 740,5 736 737,8 719 9,05 8,29 0,93 709 / 0 / 0

-

Kapacitet preliva Tip i dispozicija temeljnog

Otilovići Ćehotina Crnomorski 352 Pljevlja 1981 I, V, P 6,9 842 837,5 841

732,94 4,0 Preko krune sa segmentnim zatvaračima 1670 U brani (3 na

3,00 Betonska lučna

59 143 18 Slobodan 280 U telu brane

Betonska lučna – grav. oporci i grav. brane na obalama 45,5 127 lučni dio, 187 ukupno 27,3 2,0 Čeoni 300 U telu brane

2,50 Nasuta zemljana sa centralnim glinenim jezgrom 19,5 1480 309,0 5,0 Slobodan, "Neyerpic" 180 U desnom

102

ispusta Kapacitet tem. ispusta Primedba Brana Rijeka Osnovni sliv Površina kontrolis. sliva

Opština Godina završetka gradnje Namena* Srednji godišnji proticaj Kota krune brane Kota normalnog uspora Kota maks. uspora Kota min. radnog nivoa Ukupna zapremina Korisna zapremina Površina jezera na KNU Kota/Zapremina/Površina Kota/Zapremina/Površina Kota/Zapremina/Površina Kota/Zapremina/Površina Dužina jezera pri maks. usp. Tip brane

m3/s -

km2

-

m3/s mnm mnm mnm mnm 106 m3 106 m3 106 m2 mnm/ 106 m3/106 m2 mnm / 106 m3/106 m2 mnm / 106 m3/106 m2 mnm / 106 m3/106 m2 km -

Visina brane od temelja Dužina u kruni brane Zapremina tela brane

m m 103 m3

Širina krune brane Tip i dispozicija preliva

m -

Kapacitet preliva Tip i dispozicija temeljnog ispusta

m3/s -

Kapacitet tem. ispusta

m3/s

Primedba

-

koti 592, 2 na koti 503) 373+240 Slano Opačica Jadranski Nikšić

32 Vrtac Gornja Zeta Jadranski Nikšić

80 Grahovo Grahovska Jadranski 1 Nikšić

1964 H, P

1962 H, P

1956 N, V, P

623,0 621,0 622,0 606,0 111,28 107,21 8,89 603 / 0 / 0

616,5 614,0 614,0 607,0 71,87 71,87 13,42 603,5 / 0 / 0

783,5 782,0 783,0 762,0 1,22 0,85 0,11 758 / 0 / 0

604 / 0 / 0,5

604 / 0 / 0,2

760 / 0,005 / -

612 / 38 / 7,05

608 / 10 / 7,0

618 / 86 / 8,3 4,37 Nasuta od kamenog nabačaja sa centralnim glinenim jezgorm 21,2 1629 510 kam. 106 gl. 75 filtar 6,0 Slobodan, "Neyerpic" 150 U desnom boku sa segmentnom ustavom 51

770 / 0,22 / 0,043

612 / 48 / 11,0

780 / 0,8 / 0,097

4,40 Nasuta zemljana

1,0 Kameni nabačaj sa uzvodnim zidom od ručno složenog kamena 31,0 171,5 29,3 kam. i 5 zida

16,5 2383 5,50 i 11,9 čeoni sa klapnama 3 prelivna polja dužine 12 m 300 U desnom boku sa segmentnom ustavom 68

boku sa zatvaračem 12 -

3,20 ^eoni 25,6 U telu brane

1,50

-

Loša Sanacija brane vododrživost urađena 1987. akumulacije godine Legenda : V – vodosnabdijevanje, H– hidroenergetika, I–snabdijevanje industrije vodom, P –odbrana od poplava, N navodnjavanje

103

Tabela F-3:Osnovni geometrijski elementi planiranih i potencijalnih akumulacija prema vodoprivrednoj osnovi Crne Gore (usvojena 2001 godine) Re

Rijeka

Akumula cija

dni

(-)

(-)

1 2 3 4

Ibar Ibar Lim Đurička r.

5 6 7

Zlorečica Trebačka Šekularska rijeka

8

Beranska Bistrica

9

Kaludarska rijeka

1

LJešnica

Rožaje Bać Grnčar Đurička Rijeka Zlorečica Trebačka Šekularska Rijeka Beranska Bistrica Kaludarska Rijeka LJešnica

1

LJuboviđa

K NU (mnm)

Fsliv a (km2)

Vkor

Namjena

Realizacija

(106 m3)

(-)

(-)

971 1060 1100

70 383 124 48

35 200 237 60

V, O E E, N V, N

planirana potencijalna planirana potencijalna

880 1360 885

156 25 52

70 30 20

V, N, E V, E N, E

planirana planirana potencijalna

850

91

30

E, R

potencijalna

1030

35

25

E

potencijalna

740

187

115

E, N

potencijalna

LJuboviđa

750

232

240

E

potencijalna

Bjelopoljska Bistrica Gradac

698

144

40

V, N, E

planirana

742

771

85

E, N

potencijalna

E

potencijalna

0 1 1 1

Bjelopoljska Bistrica Ćehotina

1

Ćehotina

Mekote

657

992

55

1

Ćehotina

Milovci

650

1123

386

E

planirana

1

Bukovica

Timar

1150

84

2

E

potencijalna

1

Bukovica

Šavnik

980

247

1

E

potencijalna

1

Komarnica

Pošćenje

976,6

91

10

E

potencijalna

1

Komarnica

Lonci

818

642

220

E

planirana

2

Tara

1160

92

45

E

potencijalna

2

Tara

Mateševo

1050

242

145

E, O

planirana

2

Tara

Žuti Krš 1.

1000

328

198

E, O, V, N

planirana

2

Tara

Žuti Krš 2.

980

471

50

E, O, V, N

planirana

2

Tara

932

471

7

E

planirana

2

Tara

920

647

85

E

planirana

2

Tara

LJutica

770

1200

316

E, O

planirana

2

Tara

Tepca

740

1604

1050

E, O

planirana

2

Morača

LJevišta

1028

16

27

E

potencijalna

2

Morača

590

73

29

E

potencijalna

3

Morača

500

124

100

V, E, O

planirana

3

Morača

Andrijevo 1.

285

547

250

V, E, O

planirana

3

Morača

Andrijevo 2.

250

547

100

V, E, O

planirana

3

Morača

155

627

3

E

planirana

3

Morača

Milunovići

119

648

7

E

planirana

3

Morača

Zlatica

81

980

13

E

planirana

2 3 4 5 6 7 8 9

Opasanica

0 1 2 3 4

Bakovića Klisura Mojkovac

5 6 7 8 Krušev Lug

9 Dubravica

0 1 2 Raslovići

3 4

104

Re

Rijeka

Akumula cija

dni

(-)

(-)

K NU (mnm)

Fsliv a (km2)

Vkor

Namjena

Realizacija

(106 m3)

(-)

(-)

3

Morača

Grla

335

129

2

E

planirana

3

Ibrija

Ibrija

481

?

8.5

E

potencijalna

3

Mrtvica

Velje Duboko

846

?

13.5

E

potencijalna

3

Sjevernica

Sjevernica

350

?

30

E

potencijalna

4

Mala rijeka

Brskut

785

?

11

E

potencijalna

4

Mala rijeka

Nožice

?

17

E

potencijalna

4

Mala rijeka

Pavličići

200

158

55

E

potencijalna

4

Cijevna

Prifta

200

383

180

V, E, N

potencijalna

6 7 8 9 0 948,5

1 2 3

UKUPNO 42 Legenda : V-vodosnabdijevanje, E-energetika, I-snabdijevanje industrije vodom, N-navodnjavanje, O - oplemenjivanje malih voda

105

GRAFIČKI PRILOZI

Broj/oznaka Naziv priloga priloga Karta vodnog potencijala duž glavnih rječnih tokova, 1:300000 HEP Situacija : HIDROENERGETIKA , VARIJANTA-1, 1:300000 FSIT-1 Podužni profil : HIDROENERGETIKA, VARIJANTA-1, FPOD-1 1:300000 Situacija : HIDROENERGETIKA , VARIJANTA-2, 1:300000 FSIT-2 Podužni profil : HIDROENERGETIKA, VARIJANTA-1, FPOD-2. 1:300000

Izvor dokumentacije Vodoprivredna osnova Crne Gore (VOCG)

106