Vladimir Anđelković POLITIČKA ISTORIJA RUSIJE (1917-1939)

Vladimir Anđelković, diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu, na pravnosociološkom i politikološkom odseku magistrarao 1981. godine radom Kritika fašističke ideologije i prijavio disertaciju (Geneza staljinizma). Pokrenuo je i uređivao časopise Potkulture, Bit i Psihologija u svetu, a kao urednik u izdavačkim kućama Panpublikum i Art press uredio i priredio je veći broj knjiga. Deo tekstova štampanih tokom osamdesetih i devedesetih godina u vodećim stručnim časopisima (Vidici, Ideje, Književna reč, Kultura.) objavljeni su u knjigama Politička istorija rusije, Postmoderno doba, Pop kulture. Bavi se kulturnom i političkom istorijom XIX i XX veka.

Vladimir Anđelković

POLITIČKA ISTORIJA RUSIJE (1917-1939)

NNK- Internacional Beograd, 2006

3

sadržaj

Rusija u vreme ratnog komunizma Revolucionarni rat - Frakcija Levih komunista – Totalitarizam ratnog komunizma – Anarhistički pokret 1917-1921 – Kritike Roze Luksemburg Volina i Martova

07

Radnička opozicija Aleksandri Kolontaj – Šljapnjikov i Medvedov – Kritika birokratizacije države – Polemika sa Lenjinom

29

Frakcija Demokratskih centralista Obelinski, Sapronov i Bubnov kao vođe – Krtika države – Zahtev za punom unutarpartijskom demokratijom

48

Ekstremno leve frakcije Frakcija Radnička grupa - Frakcija Radnička istina

53

Frakcija 46 -orice Pozicija Trockog – Kritika desne ekonomske politike - Preobraženski kao vođa frakcije – pregovori sa Buharinom – Pjatakov i Bogdanov – Rezolucija 46- orice

65

Frakcija Trijumvira Kamenjev napada Trockog – Zinovjev kritikuje Prepbraženskog - Staljinova kritika Leve opozicije – Pad lenjingradske frakcije

83

Desna frakcija na vlasti: Rikov, Buharin, Staljin Raspored snaga u Politbirou - Buharinova razrada NEP-a –Polemika sa boljševičkom levicom

103

Udružena leva opozicija (1926-1929) Platforma udružene opozicije - Kapitulacija Zinovjevog krila – Pojava nepomirljivih trockista – Slom ULO 1929 i proterivanje Trockog iz Rusije

118

Politički uspon Staljina Raskid sa Buharinom – Pojava afera i čistki – Staljinova teorija o zaoštravanju klasne borbe – Uspon staljinove frakcije – Sudski procesi u ranim 30-im godinama – Četiri velika sudska procesa 1936/39 – Veliki teror

143

Desna opozicija Rapored snaga u Politbirou – Buharinovo uporište u Moskvi – Kritika Staljina – Pojava probuharinističke opozicije – Buharinova kritika fašizma i staljinizma

172

5

1917 - 1921 TOTALITARIZAM RATNOG KOMUNIZMA

Nakon februarske buržoaske revolucije (1917) boljševici su se našli pred dilemom: ili podržati samu revoluciju u čijem stvaranju nisu aktivno učestvovali – što, naravno, čine menjševici i desni boljševici – ili da – što već čine Lenjin i Trocki – zahtevaju dalju radikalizaciju buržoaske revolucije i njeno prerastanje u socijalističku. Do Lenjinovog povratka “partiske vođe u Rusiji predvođene Kamenjevim i Staljinom, gledale su na postcarističku “buržoasku” republiku kao na trajan režim u kome će boljševici biti lojalna opozicija. U skladu sa tim pogledima formirali su i partisku politiku. Međutim, Lenjinove “Aprilske teze” označile su temljenu promenu. Zaključivši da ruska revolucija već prerasta iz svoje prve buržoaske faze u “drugu fazu, u kojoj vlast mora preći u ruke proleterijata i najsiromašnijih slojeva seljaštva” Lenjen je zahtevao da se “privremenoj vladi ne pruži podrška”, ni u njenom ratnom naporu, ni u unutrašnjoj politici, kakva god ona bila. Umesto podrške postojećoj državi Lenjin je zahtevao njeno uništenje – “likvidaciju policije, vojske i birokratije” i “stvaranje revolucionarne vlasti, sovjeta, “komunalne države” koja jedina može voditi “revolucionarni rat” protiv svih imperijalističkih snaga”1. Zinovjev i Kamenjev videli su u Lenjinovom radikalizmu opasan avanturizam koji “objektivno” više šteti novostečenoj poziciji boljševika, nego što stvara povoljne političke uslove za nastupajuću proletersku revoluciju. Zato su se nakon Lenjinovog poziva na ustanak Kamenjev i Zinovjev suprostavili smatrajući da je u novonastalim uslovima on preran. U pismu “glavnim boljševičkim organizacijama” istakli su da se objavom “oružanog ustanka stavlja na kocku sudbina ne samo 1

S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka, st.58.

7 19

naše stranke, nego i sudbina ruske i međunarodne revolucije”. Jer, “ako sada sami preuzmemo vlast, pa nas opšti svetski položaj prisili da moramo voditi revolucionarni rat, mase će vojnika od nas otpasti”1. S druge strane, šanse boljševičke partije za osvajanje bar dve trećine skupštinskih mesta “su odlične”, pa bi svako drugo radikalno rešenje ”u takvoj situaciji” bilo krajne necelishodno. Njihova rezolucija je na zboru većinom glasova odbačena a Lenjinovoj sa zahtevom za oružanim ustankom je data podrška. Nezadovoljni odlukom Kamenjev i Zinovjev su u menjševičkom listu “Noviji Žiznj” objavili izjavu u kojoj su izrazili svoje neslaganje sa Lenjinovim konceptom opšteg ustanka. “Ne samo drug Zinovjev i ja, nego i čitav niz drugova zauzetih praktičnim radom, piše Kamenjev, misle da bi bio nedopustiv, za proleterijat i revoluciju poguban korak, preuzimanje inicijative za oružani istup u ovom trenutku, pri sadašnjem odnosu društvenih snaga”2. Ova nesuglasica u boljševičkom vrhu koja je na dramatičan način i prevladana jasnije od svega pokazuje i svu ozbiljnost trenutka preuzimanja vlasti, ali - što je za objašnjenje evolucije boljševičke teorije i prakse društva besumnje i najznačajnije - i neslaganje oko osnovnih postavki boljševičke doktrine. Lenjinov predoktobarski radikalizam, međutim, podržavaju pored “trockističkih grupacija” koje u Petrovgradu daju ton dramatičnim previranjima i mladi Moskovski levi boljševici okupljeni oko Buharina i Oblasnog Biroa u kome imaju jaka uporišta. U Moskvi je “revolucionarna situacija” bila nešto složenija jer su se značajne i uticajne grupacije starih boljševika okupljanih oko Moskovskog komiteta sa Rikovim i Noginom kao neformalnim vođama suprostavljale radikalizmu mladih komunista okupljenih oko Buharina, Smirnova, Osinskog, Lomova, Sokolnikova, Bubnova i drugih3, pa je radikalizaciji boljševičke pozicije prethodio pravi mali i tihi “državni udar” u samom Komitetu, Partiskim gradskim strukturama i lokalnoj partiskoj štampi. Ako je februarska revolucija svojim tokom “iznenadila” boljševike, oktobarska je u potpunosti bila njihovo delo. Ne samo da su je “predvideli”, već su u sklopu jednog širokog gotovo 1

Protokoly Centralnoga Komiteta RSDRP,Avgust 1917-1918, Moskva, Leningrad, Gosisdat 1919, st. 102.-108. 2 Isto, st.108. 3 L.Schapiro, Tge Origin of the Comunist Autocracy... London, 1956, st. 135.

8 20

pupulističkog pokreta zajedno sa anahistim, menjševicima i socijal revolucionarima, čiji se uticaj oseća u pojedinim etapama ustanka, i vlastitim radikalizmom davali ton dramatičnim zbivanjima. A samo par godina ranije gotovo svi boljševici pa i sam Lenjin bili su spremni da priznaju da je pitanje socijalističke revolucije u Rusiji, zapravo, pitanje jedne daleke budućnosti “koju možda starije generacije neće dočekati”1. Okrenuti političkoj borbi protiv carizma i raspravama oko izgleda za osvajenje vlasti boljševici nisu izgradili “neki koherentniji program ekonomske i društvene revolucije”. U samom marksističkom nasleđu na koji su se pozivali, sem nekih opštijih naznaka, nije bilo puno reči o budućem postrevolucionarnom društvu. Marks je, kao što je i Stefan Koen dobro uočio, “na ekonomsku modernizaciju gledao kao na istorijsku funkciju kapaitalizma, ne predviđajući...da bi ulogu modernizatora mogli preuzeti socijalisti”2. Ni Lenjin, okrenut političkoj svakodnevnici, nije bio sklon “besmislenim raspravama o budućem društvu”. Ali, kako se pitanje “odustajanja” od već izvedene revolucije nikada nije, postavilo, (mada je Staljin tokom velikih čistki svoje političke oponente optuživao upravo za to) to su oni, a da toga izgleda nikada do kraja nisu bili ni svestni, morali da prihvate izostalu ulogu “domaće buržoazije”, pa da poput Preobraženskog formulištu doktrinu o “prvobitnoj primitivnoj socijalističkoj akomulaciji”. No, pre nego što su “stvorili” teoriju o “socijalizmu u jednoj zemlji” boljševici su shodno vlastitoj interpretaciji ordodoksnog marksizma duboko verovali da će socijalistička revolucija u zaostaloj Rusiji biti samo deo jedne velike međunarodne, ili bar evropske, revolucije, i da pitanje njene industrijske transformacije, stoga, treba vezivati za “tehničku i drugarsku” pomoć zapadnog proleterijata. Čak i u kriznim trenucima kada je pitanje evropske revolucije bilo “opet pomereno za neodređeno vreme” i uvek realni Lenjin i Buharin su svim svojim žarom ponavljali “da će se Ruska revolucija proširiti na stare kapitalističke zemlje i da će, pre ili kasnije, dovesti do pobede evropskog proleterijata”. Drugim rečima “ekonomska pitanja bila su po prirodi internacionalna,

1 2

V.I. Lenjin, Dela, Bgd. 1973. Tom 24, st. 83. S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka, st.64.

9 21

jer će međunarodna revolucija roditi jedinstvenu bratsku ekonomiju”.1 Ideju o “revolucionarnom ratu” prvi je formulisao Lenjin u “aprilskim tezama”2 i ona je nakon uključenja u partisku rezoluciju Šestog kongresa postala ključni deo službene boljševičke ideologije. Time je i pitanje otsustva “celovitog programa društvenog i ekonomskog postrevolucionarnog razvitka” razrešeno. U slučaju da revolucionarni rat dovede do globalne međunarodne revolucije i uspostavljanja socijalističkog poretka u internacionalnim okvirima i pitanje zaostalosti Rusije bi u sklopu “jedinstvene bratske ekonomije” bilo razrešeno. Tako je Lenjinova ideja o revolucionarnom ratu postala “zamena” za nepostojeći program vlastitog postrevolucionarnog razvitka. Ali, kada se pitanje međunarodne revolucije, koju su sa toliko nade očekivali boljševici, opet pokazalo “nerealnio”, Lenjin je “lagano nagovestio” izvesne promene u doktrini tezom o nužnosti da se načini "korak nazad" i saključi mir, a da se, kad uslovi dozvole jednoga dana, načine dva kopraka napred i time povrati ono izgubljeno ranijim kompomisom. Tako je BrestLitovski mir gotovo iznenada postao tačka razdora u partiji. Za Buharina i doktrinarne leve komuniste Brestovski mir sa Nemačkom je bio potpuni poraz pred zapadnim imperijalizmom, izdaja svetske revolucije i negiranje celokupne boljševičke revolucionarne doktrine. Za jednog realpolitičara kakav je bio Lenjin pitanje mira postalo je i pitanje opstanka same revolucije. Jer, u slučaju rata sa Nemačkom, za šta su se zalagali levi komunisti okupljeni oko Buharina, i boljševičkoj revoluciji je u slučaju poraza pretio slom. Za Lenjina je, stoga, samo solucija “kapitulantskog mira” bila politički realna budući da se samo njim i zadržavala već osvojena vlast. Da ovaj Lenjinov stav nije bio “besmislen” kao što su to onda tvrdili doktrinarni radikalni levičari, najbolje je obrazložio sam vođa revolucije. Naime, ako je “svetska revolucija pitanje dana” – a u to su, inače, početkom dvadesetih godina, svi boljševici verovali – onda je krajnje necelishodno i u isti mah “besmisleno”, zatezati odnose sa Nemačkom i braniti deo ruske teritorije koji joj se kao ustupak za separatni mir daje, kada će, pre ili kas1

N.Buharin,Novij Mir,New York,27.1917 st.4. (Cit, po S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka, st.65.) 2 V.I.Lenjin, O Zadacima Proleterijata u sadašnjoj Revoluciji, Dela, Bgd. 1960, st.412.

10 22

nije, nakon “vrlo bliske svetske revolucije”, sva ta teritorija biti samo jedna od “provincija” buduće jedinstvene “evropske socijalističke države”. Gledano iz ovog ugla za Lenjina i pristalice njegove linije nije bilo “razloga za paniku”. Međutim, za njegove političke oponente stvari su očito stajale nešto drugačije. Surovi građanski rat na koji su narednih par godina bili prinuđeni i niz pobuna u Evropi (od Minhena, Berlina pa do Baranje), za kratko je obnovio nadu u “evropsku revoluciju” i iznova uverio boljševike da osnovni konflikti koji izazivaju revolucionarni rat nisu do kraja razrešeni. Međutim, tek će nakon prve stabilizacije kapitalizma i oseke revolucionarnog radničkog pokreta, doći do pomaka u boljševičkoj doktrini. Program utemeljen na “veri u evropsku revoluciju i revolucionarni rat kojim će Rusija izbeći izolaciju i osigurati vitalne veze sa naprednim industrijskim zemljama Evrope” biće zajedno sa idejom Trockog o “permanentnoj revoluciji” odbačen i tokom 1924. i 1925. godine zamenjeni Buharinovim i Staljinovim konceptom “izgradnje socijalizma u jednoj zemlji”. Frakcija Levih komunista nastala je, dakle, na prvom talasu boljševičke radikalizacije u drugoj polovini 1917. godine. U prvim mesecima 1918 godine, u situaciji kada se za opstanak mlade Sovjetske republike nameće važno pitanje potpisivanja izuzetno nepovoljnog separatnog mira sa Nemačkom, njihova politička pozicija sa “promenom generalnog kursa” pretvara se u izrazito opozicionu. Lenjin je – a njega su podržavali u glasanju na sednicama koje su raspravljale pitanje Brest-litovskog mira Zinovjev, Sokolnikov, Smiliga, Sverdlov, Sergejev, Muralov i Staljin s vremena na vreme – zauzeo odlučan stav da se u političkim i ekonomskim nepovoljnoj situaciji za boljševike, a u interesu očuvanja već zadobijene vlasti, neizostavno zaključi mir1. Trockijeva prividno središna i “neutralna” pozicija najjasnije izražena i u akcionoj krilatici “ni rat ni mir”, uprkos njegovoj sklonosti ka “neobičnim obrtima”, unošenju izvesne dramatike u pregovorima (napuštanje.......) i stalnim kompromisima objektivno se svodila na gledište levih komunista2. Predvođeni Buharinom frakcija levih komunista, kojoj su inače pripadali i kasnije poznati levi opozicionari Radek, Pjatakov, Jofe, Krestinski, Uricki, Lomov, Đeržinski, Rjazanov, zatim vo1

Zapisnici sa sednica CK RSDRP od 19.2.1918 su preštampani kod nas u časopisu Politička Misao br. 4/1975 st.123. 2 Isto, st.122.

11 23

đe kasnije uticajne Radničke opozicije i frakcije Demokratskih centralista Šljapnjikov, Kolontajeva, Smirnov i Osinski, uspela je da za relativno kratko vreme svoju ad hoc formiranu opoziciju pretvori u značajni i uticajno nacionalni pokret. U samom činu sklapanja mira sa Nemačkom levi komunisti su videli i akt izdaje svetskog revolucionarnog radničkog pokreta i nacionalnu kapitulaciju pred nemačkom i evropskim imperijalizmom. Zato su i predlagali “nepotpisivanje sramnog mira”, nastavak revolucionarnog rata, pomoć nemačkoj radničkoj klasi u vlastitom revolucionarnom ratu i širenje revolucije prema Evropi. U izuzetno napetoj situaciji Lenjinu je s puno napora i samo zahvaljujući neverovatnoj političkoj umešnosti uspelo, sudeći bar po zapisnicima sa sednica, da privoli većinu boljševičkih lidera da ratifikuju Brestovski ugovor o miru.1 Time je prvo poglavlje delovanja Levih komunista završeno. Sve kasnije interpretacije ovog za boljševičku partiju izuzetno dramatičnog događaja, posebno čina glasanja na kome su donete i same odluke o zaključenju mira2 samo potvrđuju moju osnovnu tezu da je u prvoj godini vlasti boljševički pokret bio daleko od one monolitne i totalitarne jednoobraznosti koju su tokom tridesetih godina boljševici sami sebi nametnuli kao komunistički ideal. Zaustavljanje započete nacionalizacije i eksproprijacije privatnog kapitala, etabliranje mešovitog sistema vlasništva, blaga fiskalna i politička kontrola privatnog sektora i centralizacija svih privrednih i društvenih segmenata izazvala je žestoki otpor levih boljševika. Frakciju Levih komunista je u odsustvu Buharina koji se nakon “poraza” iz 1917. u svim osnovnim pitanjima solidarisao sa Lenjinom, u ovoj drugoj fazi sukoba predvodio je Osinski. On je razradio osnove programa kojima se frakcija Levih komunista suprostavila Lenjinovom “reformizmu”. Usvojeni privredni koncept će, tvrdi Osinski “nužno dovesti do birokratske centralizacije i dominacije raznih komesara, te do gubitka mesnih sovjeta i napuštanja vladavine oddozdo”3. Kao realnu alternativu procesima “degeneracije nove države” treba, stoga, ponuditi “kurs nepokolebljivog neprijateljstva prema buržoaziji, rušenje kapitalističkih odnosa u privredi, dalju nacionalizaciju i socijalizaciju industrije, radničko uprav1

Isto, st.123. I. Deutscher, Trocki, I, st. 231. i dalje Teza levice objavljena su u “Tezisti o tekušćem momente” Kommunst, Moskva, br. 1 1918. (cit prema Koen, st.79.)

2 3

12 24

ljanje i očuvanje autoriteta lokalnih sovjeta u privredi, pomoć siromašnim seljacima u borbi protiv bogatih i stvaranje krupnih kolektivnih poljoprivrednih dobara”1. “Polemika” Lenjina i Levih komunista je trajala nekih tri meseca i u leto 1918. biva naglo prekinuta odlukom partiskog vrha o zauzimanju radikalno levog privrednog kursa, poznatijeg danas kao “Ratni komunizam”. Bio je to i svojevrsni ustupak boljševičkoj levici, ali i pokušaj da se u jednom izuzetno dramatičnom vremenu opterećenim i surovim građanskim ratom i u praksi ostvari “komunistički model privređivanja”. Bez obzira što će Lenjin i deo boljševičkih lidera nakon totalnog kraha ratnog komunizma tvrditi da je to bio samo “privremeni privredni i politički sistem u uslovima građanskog rata”, on je, kada je 1918. zamišljen, koncipiran kao ekonomski sistem koji “treba da traje sve do potpune pobede komunizma”. Vera da je moguća potpuna centralizacija proizvodnje, neograničena prinuda i kako to 1919. tvrdio Lenjin “potpuno ukidanje robne proizvodnje”, a sa njim i tržišta, novca i prometa iznova su obnovila nadu boljševičkoj levici da društvu predstoji ulaz u dugo očekivano “carstvo sloboda”2. Osinski i Smirnov su se marta 1919. našli u kratkotrajnoj ad hoc “ pregovorima ojnoj opoziciji”3 kada su se u “ime egalitarnih komunističkih načela” suprostavili procesima sve naglašenije socijalne diferencijacije u društvu, te uvođenju tradicionalne vojničke discipline, činova i privilegija u Crvenoj armiji. Osinski je uz Smirnova i Stukova bio, zapravo, ideolog one ekstremno levo orijentisane doktrinarne boljševičke teorije društva. Daleko radikalnije od Buharina i Trockog Osinski se strastveno zalagao za “borbu protiv svake pogodbe sa starim poretkom, protiv centralizovane vlasti, radne discipline i zapošljavanja buržoaskih stručnjaka, za maksimalnu nacionalizaciju i socijalizaciju proizvodnje”4. Kao i Šljapnjikov i Kolontajeva i on je “verovao u bukvalno shvaćenu diktaturu proleterijata, tj. tražio je da cela radnička klasa, a ne samo partija vrši vlast. Nipošto nije tražio povratak demokratije u državi, nego se zavaravao da sovjetsko uređenje može sačuvati demokratske forme života za privilegovanu manjinu (to jest za prolete1

Isto Lenjinov govor od 19.5.1919 (cit. prema L. Kolakovski, Glavni tokovi Marksizma, st.573.) 3 L.Schapiro, The Origin of the Comunist Autocracy... London, 1956, st.235. 4 S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka, st.80. 2

13 25

rijat) prethodno ih ukidajući za ogromnu većinu društva, posebno seljaštvu i inteligenciju”1. Buharinov raskid sa Smirnovim, Osinskim i radikalnim levičarima odigrao se u prvoj polovine 1918. godine kada se u “njihovom sporu sa boljševičkom partijom” opredelio za Lenjinov koncept. U narednih par godina, sve do njegovog novog ideološkog obrta izazvanog konceptom NEP-a, Buharin je uz Lenjina i Trockog postao najistaknutiji privredni ideolog onog perioda u razvoju Ruskog društva koje danas nazivamo “ratnim komunizmom”. Nakon kratkotrajnog, uglavnom taktičkog, lutanja u prvim mesecima nakon revolucije, boljševicima su kao “uneverzalnu, opštu... i normalnu... ekonomsku politiku pobedničkog proleterijata”2 u epohi ratnog komunizma koncipirali i sprovodili sistem “zasnovan na prinudi, rekvizacijama te na nadi da će nova država odmah moći da se snađe bez tržišta i novca i da će munjevito razviti socijalističku proizvodnju”3. U knjigama ABC Komunizma, pisanoj u koatorstvu sa Preobraženskim, i “Ekonomici prelaznog perioda” (jedan deo je pisao Pjatakov) Buharin je na celoviti način obrazložio privrednu politiku partije. Slično Lenjinu4 i Buharin je napustio “utopiju o brzom odumiranju države nakon proleterske revolucije” i u koncipiranju “nove funkcije države” je video radikalno nov element kojim se uspostavlja nova ravnoteža snaga u društvu. U prelaznom periodu “revolucionarna sila” poprima funkciju “kohezione, organizacione i stvaralačke sile”, dok “proleterska prinuda u svim svojim oblicima, od streljanja do regrutovanja nove radne snage tvori....metodu kojom se od ljudskog materijala kapitalističke epohe stvara novo komunističko čovečanstvo”5. Jer, u “trenutku kada kapitalistički sistem proizvodnje gubi ravnotežu - čiji je izraz revolucionarni proces s njegovima neizbežnim destruktivnim posledicama njeno uspostavljanje može se izvršiti samo zahvaljujući organizovanoj volji nove države. Samim tim, državni aparat preuzima na sebe sve funkcije povezane s društvenom organizacijom proizvodnje, razmene i raspodele. To praktično znači nacionalizaciju svih ekonomskih aktivnosti, milita1

L.Kolakovski, Glavni tokovi marksizma III, Bgd. 1984, st. N.Buharin, O Likvidatorstve naših dnei, Boljševik, br.2 1924, st.4 (cit po S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka, st.104. 3 L.Kolakovski, Glavni Tokovi III, st. 57. 4 O Lenjinovim političkim stavovima u K. Cavoški, Revolucionarni Makijavelizam, Filozofske studije XV,Beograd 1984 st.111. i dalje. 5 S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka,, st.95. 2

14 26

rizaciju rada i sveopšti sistem racionalisanja, pa dakle i univerzalnu primenu nasilja u regulisanju ekonomskih procesa. U komunističkoj privredi ne može biti govora o stihiskom delovanju tržišnih zakona, zakon vrednosti prestaje da deluje, slično svim ostalim ekonomskim zakonima koji funkcionišu nezavisno od ljudske volje. Sve je podređeno planskoj sili države, politička ekonomija u starom značenju ne postoji. I premda se organizacija tog društva zasniva bitno na nasilju pođednako i prema seljacima (prinudni otkup) kao i prema radnicima (militarizacija rada) ipak u njemu, naravno, nema eksploatacije radničke klase, jer je po definiciji nemoguće da vladajuća klasa sama sebe eksploatiše1. Totalitarizam ratnog komunizma, dakle, nipošto nije specifični odgovor jednom specifičnom stanju u kome se tokom građanskog rata našla nova Ruska država: on je, zapravo, pokušaj da se u novom društvu izrade adekvatne ekonomske i političke institucije vlasti. Za jednog od prvih kritičara Buharinovih stavova u epohi ratnog komunizma Mihajla Olminskog napor autora onda popularnih i rado čitanih knjiga “ABC Komunizma” i “Ekonomike...” zapravo je “pokušaj revizije marksizma s leva”. Buharin je razvijajući teoriju prelaznog perioda prema Oliminskom “napustio marksističku političku ekonomiju i zamenio je metodima kažnjeničkih okova i streljanja”2. Nešto kasnije kada bude sasvim napustio ideologiju ratnog komunizma i Buharin će se izrazito kritički izražavati o projektu koji je i tokom 1918/1920. teoretski uobličio, a zatim i u praksi žestoko sprovodio. Avanturizam ratnog komunizma, sklonost improvizaciji i prevlast voluntarističkih metoda, zagovaranja terora i prisile biće i za Buharina opasnost “prvog reda” protiv koje se svim silama valja boriti. No, nevolja i sa ovako izmenjenim konceptom biće u tome što Nikolaj Buharin nije do kraja i svom novom NEP-om inspirisanim konceptom, eliminisao pretpostavke koje će voditi neograničenom teroru političke vrhuške. Početkom dvadesetih godina u vreme prve veće krize ratnog komunizma i godinu dana pre “službene inaguracije NEPa, Trocki je predložio izvesnu liberalizaciju sistema koje još ne bi uključivao i tržišnu privredu, ali je “odbijen” s obrazloženjem da je politika ratnog komunizma uprkos krizi i dalje valjan. Tek onda se Lav Davidovič “svim svojim žarom” okrenuo “zagova1 2

L.Kolakovski, Glavni Tokovi Marksizma III S.Cohen, Buharin i boljševička revolucija, Rijeka,, st.102.

15 27

ranju totalne militarizacije rada kao jedinog puta iz slepe ulice” u koju je “upao” sistem. Čak je i Osinski “u to vreme najžešći kritičar nedemokratskih normi u partiji i državnoj upravi, zahtevao intenzivniju prisilu na selu i određivanje obaveznih setvenih površina pod kontrolom države”1. U polemičkom odgovoru Kauckom Trocki je u knjizi “Terorizam i komunizam” izložio i samu bit boljševičke verzije marksizma. “Pre nego što nestane, nova država, tvrdi Trocki, poprima oblik diktature proleterijata, tj. najnemilosrdnije države koja zadire u život građana”2. Teror je nužan jer “drugog puta u socijalizam osim čvrstog raspolaganja privrednim snagama i sredstvima zemlje, osim centralizovanog raspoređivanja radne snage u zavisnosti od državnog plana, u nas ne može biti. Radnička država pridržava za sebe pravo da pošalje radnika na ono mesto gde je njegov rad najpotrebniji”3. A da bi se sve to, zbilja i realizovalo valja najpre izvršiti podržavljenje sindikata. Oni moraju da “postanu najvažniji ekonomski organ proleterijata na vlasti”. Sindikati, moraju da postanu proizvodni organ nove države, da potstiču veću radnu disciplinu i “da od radnika zahtevaju naporan rad u najtežim uslovima”. Jer, novoj državi sindikati nisu potrebni radi borbe za bolje uslove rada – to je zadatak društvene i državne organizacije u celini – već da se organizuje radnička klasa za proizvodne ciljeve, da se vaspita, disciplinuje i grupiše”.4 Ova boljševička teorija sadrži u pretpostavku o “dobrovoljnosti” potčinjavanja radničke klase volji nove države. Sindikati i partija su u ovom konceptu pre u funkciji vaspitanja i disciplinovanja radničke klase, nego u funkciji otvorenog terora. To postaju tek u drugoj fazi, kad “dobrovoljno” potčinjavanje izostane, a ono to mora, jer se prinudni rad bazira na teroru. Da li će tada nova država prinudni rad, koji ima u sebi bar neke ponižavajuće elemente “slobode”, zameniti logorskim robovskim radom kao što je Staljin to učinio tridesetih godina formirajući dvadeseto milionsku armiju robova u Sibirskim logorima, ostalo je kod Trockog nejasno. Kako tvrdi Isak Dojčer “fina nit” povezuje “unutrašnju politiku Trockog” izgrađivanu tokom ratnog komunizma i kasniju Staljinističku uobličavanu tokom tridesetih godina. “Nije bilo takoreći ni jedne daš1

S.Cohen, isto, st.104. Lav Trocki, Terorizam i Komunizam,U “Iz Revolucije”,Rijeka,1971, st.278. isto, st. 254. 4 isto, st. 254. 2 3

16 28

čice u Trockijevom programu iz 1920/21, kojom se Staljin nije poslužio za vreme industrijske revolucije tridesetih godina. On je uveo mobilizaciju i raspodelu radne snage: uporno je zahtevao da sindikati prihvate “proizvođačku” politiku umesto da brane potrošačke interese radnika; lišio je sindikate i poslednjeg truna autonomije i pretvorio ih u oružje države. Postavio je sebe za zaštitnika upravničkih grupa, kojima je dao povlastice o kakvim Trocki nije mogao ni da sanja. Naredio je da sprovede “socijalističko takmičenje” u fabrikama i rudnicima. Proveo je u delo vlastitu bezobzirnu verziju onog “sovjetskog tejlorizma” koje je Trocki zagovarao. I napokon, prešao je sa Trockijevih intelektualnih i istorijskih argumenata koji su neodređeno opravdavali prisilan rad na njegovu masovnu primenu”1. Gledano iz ovog ugla “i Lenjin i Trocki izgledaju, svaki na svom području, kao nehotični Staljinovi inspiratori”2. Kako onda oceniti učinak epohe ratnog komunizma? Za ondašnje ideologe boljševizma, Lenjina, Trockog, Buharina, Staljina.... ratni komunizam je bio izraz one “normalne i univerzalne ekonomske politike pobedničkog proleterijata”. Nakon napuštanja ekonomskog programa ratnog komunizma za Lenjina, Buharina i Trockog on je bio “neprijatna epizoda” iz koje je nakon njenog totalnog kraha, trebalo izvući valjane političke konsekvence i oni su ga konceptom NEP-a i naznačili. Za boljševičke levičare iz tridesetih godina u ovom periodu “građanskog rata i intervencija” došlo je do “konačnog trijumfa komunističke partije u sovjetskoj zemlji”3. A za ideologe svih levih totalitarističkih pokreta i sistema, od Mao Ce Tunga do Pol Pota totalna militarizacija života, gušenje partiske demokratije, kontrola privrede i društva, uporedo sa centralizacijom svih segmenata društva, autoritarnom političkom kulturom i masovnim terorom je onaj konačni cilj kome treba težiti. Jedna druga dimenzija teorije i prakse ratnog komunizma ostala je u marksističkoj teoriji društva nedovoljno istražena. Izgleda da je sam koncept bio ideološki utemeljen u doktrini koja je pretpostavljala da se socijalizam može izgraditi samo putem ekonomske i političke centralizacije vlasti. I sam je Tro1

Deutcher, Trocki I, st. 303. i Lav Trocki, Terorizam i Komunizam,U “Iz Revolucije”,Rijeka,1971, st.254. 2 isto, st. 304. 3 Istorija Savezne Komunističke Partije (boljševika) – Kratki kurs, Beograd, 1948, st.294.

17 29

cki, čak i nakon kraha ratnog komunizma pisao da se u “socijalizmu privredom upravlja centralistički”. “Nužna proporcija pojedinih grana postizaće se putem proporcionalnog plana uz veliku autonomiju delova, ali ipak pod opštenacionalnom, a zatim i svetskom kontrolom. Takav celokupni zahvat čitave privrede, takav savršeni socijalistički proračun ne može biti stvoren.... spekulativno: on može izrasti samo iz postepenog prilagođavanja tekućeg praktičkog privrednog bilansa kako postojećim materijalnim izvorima, tako i novim potrebama socijalističkog društva”1. A kada sve to izostane i kada se “opštenacionalna i kontrola” pretvore u krajnje proizvoljne spekulacije partiske vrhuške – a one to pre ili kasnije moraju, jer je sistem koncipiran upravo na ničim kontrolisanim prerogativima upravljačke elite – i kada očekivani brzi i radikalni preobražaj ne uspe usled teškoća, onda se pribegava teroru ne bi li se ostvarila potrebna saglasnost. Gotovo permanentna privredna i politička kriza koja je potresala Ruskog društvo nakon revolucije tek je početkom 1921. godine kulminirala i uzrokovala raspad celokupnog sistema. Teškoće u snabdevanju stanovništva namirnicama, zaustavljanje prometa, pojava gladi i kanibalizma, masovni radnički štrajkovi uzrokovali su da partisko vođstvo na martovskom “desetom kongresu” izvrši neke radikalne promene u strukturi privrednog sistema. Nova Ekonomska Politika je trebalo, bar kako je koncipirana, da otkloni postojeće teškoće u funkcionisanju sistema. Uvođenjem slobodnog tržišta bi se obnovio promet, decentralizacijom i većom samostalnošću preduzeća radnička klasa bi se dodatno motivisala za veći i kvalitetniji rad, obnovom dela privatnog sektora u trgovini i industriji bi se ublažile hronične nestašice robe, porezom u naturi, umesto rekvizacija, bi se zajemčila izvesna sigurnost privređivanja. Ali, NEP ne znači i potpuno odustajanje od proklamovanih boljševičkih načela, kao što tvrde levo orijentisani kritičari partije. Naprotiv, jaka država i partija su i u ovom periodu u funkciji usmeravanja osnovnih društvenih procesa. Vrhunac radničkog nezadovoljstva privrednom politikom boljševika dosegnut je u velikoj pobuni u Kronštatu marta 1921. godine. Kako neka nova istraživanja otkrivaju “to nije bila zavera jedne partije ili grupe, već jedan konglomerat razli1

L.Trocki,“Nova Ekonomska Politika Sovjetske Rusije i Perspektive Socijalističke Revolucije”, u “Iz Revolucije”, Rijeka,1971, st.247.

18 30

čitih struja – socijalista-revolucionara, menjševika, anarhista, običnih komunista koji nisu imali konzistetnu ideološku orijentaciju, niti precizan plan akcije”. U “petropavlovskoj rezoluciji” pobunjenici......su istakli...... da sadašnji sovjeti nisu ispunili očekivanja radnika i seljaka, te da treba izvršiti izbor novih slobodnih sovjeta tajnim glasanjem: Takođe su tražili slobodu štampe i reči za radnike i seljake, anarhiste i leve socijalističke partije. U rezoluciji se dalje zahteva “sazivanje vanpartiske konferencije radnika, crvenoarmejaca i mornara Kronštada i Petrovgrada i oslobađanje političkih zatvorenika”, pravo na propagiranje ideja itd. U proglasu “Za šta se borimo” od 8. marta se tvrdi “da je radnička klasa očekivala emacipaciju i slobodu, ali je posle Oktobarske revolucije umesto monarhističke policije i žandarma nastupio komunistički režim, sa Čekom i represalijama i novom birokratijom”1. Nova, treća revolucija “podići će radničke mase Istoka i Zapada,.... kao primer socijalističke revolucije novog tipa, nasuprot birokratskom komunističkom “stvaralaštvu”2. Odnos boljševičkog i anarhističkog pokreta u godinama 1917.-1921. isuviše je složen da bi se na ovako kratkom prostoru valjano naznačio. Zainteresovani za sve oblike spontanosti, od sovjeta do pokreta radničke kontrole3 anarhisti su u Lenjinovim spisima “Apreilske teze” i “Država i revolucija” spravom uočili ne samo taktičko prilagođavanje boljševika novonastaloj situaciji, već i značajno “pomeranje” u samom konceptu revolucije, posebo u njegovom isticanju značenja procesa odumiranja države u prelaznom periodu.4 Ali, kako je to još 1920. u “Bankrotu državnog komunizma” naznačio nemački anarhista Rudolf Roker “ne samo da su boljševici državni aparat preuzeli od bivšeg društva, već su mu dali i svemoć kakvu za sebe ne pridržava niti jedna druga vladavina”. U diktaturi proleterijata “svoj izraz nije našla radnička klasa”, već jedna nova klasa: “komesokracija”. Boljševička diktatura je utemeljena u samom marksizmu. Marks je želeo, piše Roker, da državni aparat iskoristi kao sredstvo za praktično sprovođenje 1

Isto st.248 The anarrchists in the Russian Revolution, London,1973,st. 158. (Cit po P. Dajić, Marksizam i anarhizam, Pollitička Misao 3/1980, st. 252. 3 O ovome bliže u Sava Živanov,Radnička kontrola u Rusiji u Godinama Revolucije (1917-1918), Beograd,1975 4 D. Guerin, Anarhizam, Zagreb, 1980, st. 89. i dalje. 2

19 31

socijalizma i ukidanja klasnih suprotnosti u društvu. Tek po nestanku klasa nestaće i prinudni aparat države koji će zameniti upravljanje stvarima”1. Čak je i boljševike koji su težili prevladavanju države “gvozdena imanentna zakonitost centralističkog državnog mehanizma savladala”: Umesto instrumenata oslobađanja ”državni mehanizam je ostao i u njihovim rukama instrument potčinjavanja”2. Izvesna nedoumica o odnosu između anarhista i boljševika, posebno one koje se tiču određenja prirode nove vlasti i eventualnih dilema oko oblika saradnje, bivaju, bar što se tiču anarhista, “prevladane” na Kurskom kongresu 1919. godine. Grupa “Nabat”, formirana kao konfederacija ukrajinskih anarhističkih grupa, na samom kongresu predvođena ideolozima “mahno pokreta” Volinom i Aršinovim, se distancira od političke prakse autoritarnih boljševika. Tako je nakon kratkotrajne saradnje u konstituisanju i radu sovjeta, ali ne i u njegovim izvršnim organima, jer se anarhisti protive svakoj organizaciji vlasti, došlo do povlačenja anarhističkih grupacija, posebno u Moskvi gde deluje “Moskovska federacija anarhističkih grupacija”. Mahno pokret se takođe, nakon početnih veza ostvarenih u borbi sa stranim intervencionistima i kontrarevolucionarima, više “krivicom” boljševika, distancirao od pokreta. Kako tvrdi Volin u “Nepoznatoj revoluciji”: “veličanstvena pobeda revolucionarnog narodnog pokreta pretvorila se u žalosni promašaj”. Kao najvažniji uzrok ovog promašaja Volin navodi “boljševičko shvatanje revolucije kao sredstva osvajanja državne vlasti, čime je unapred određena autoritarna struktura postrevolucionarnog društva. U političkom pogledu ovo autoritarno struktuisanje ispoljava se kao vlast jedne privilegovane kaste, koja želi u svojim rukama da koncetriše celokupnu privrednu i političku moć društva. Po Volinu, već u samom procesu koncetracije moći u rukama prinudnog aparata vlasti nužno dolazi do upotrebe sile. Intezitet prinude uvećava se samim postojanjem prinudnog aparata tako da dolazi do funkcionalnog sadejstva između uzroka i posledice”3. Težnja da se izvrši totalna centralizacija i da se svi dotada atomizovani segmenti uključe u novu celinu imanentna je samom sistemu vlasti. Zahtev za rušenje starog sistema i “ratno stanje” u kome se nalazi mlada Sovjetska republika za 1

isto, st. 110. i dalje. L.Sekelj, O Anarhizmu, Beograd, 1981, st.109 3 L.Sekelj, O Anarhizmu, Beograd, 1981, st.109. 2

20 32

Kropotkina su samo “izgovori” za sprovođenje “diktatorske vladavine”. Ona se, naprotiv nalazi u samom sedištu one društvene teorije koja “strogu centralizaciju i diktaturu svoje partije smatraju jedinim sredstvom revolucije. Bez slobode štampe i slobodnih izbora, sa masovnim neselektivnim terorom “Rusija je, piše Kropotkin Lenjinu, postala revolucionarna republika samo po imenu. U stvarnosti njom ne upravljaju sovjeti nego partiski komiteti.... Ako situacija postane trajna, časna reč “socijalizam” će se pretvoriti u kletvu, kao što se dogodilo sa parolom “jednakosti” četrdeset godina nakon vladavine jakobinaca”1. No, nisu sve anarhističke struje bile suprostavljene Sovjetskoj vlasti. Grupa “anarhista-univerzalista” predvođena Gordinom pokušala je tokom 1920. i 1921. u nekoliko navrata da uspostavi saradnju. Za razliku od drugih anarhističkih grupacija “univerzalisti” su prihvatali Oktobarsku revoluciju kao svoju i socijalističku, ali su i istakli da “Rusija doživljava krah državnog socijalizama” i da je stoga nužna “socijalna revolucija prema idealima anarhizma”. “Univerzalisti” se nisu protivili političkom angažmanu, čak su svoje članove i potsticali da rade u sovjetima. Trvdili su da “rad mora biti obavezan, industrija militarizovana i organizovana prema granama proizvodnje. Umesto fabrika treba stvoriti “dvorce rada” a u upravljanju proizvodnjom treba angažovati radnike neposredno. Svi radnici u organima vlasti treba da budu smenjivi i odgovorni.”2 Doktrina anarhista-univerzalista bila je utemeljena u jednu specifičnu reviziju klastičnog anarhističkog učenja. Univerzalisti proklamuju “kosmopolitsko viđenje sveta u kome se brišu sve nacionalne granice i pregrade. Čovečanstvo je savez udruženih ličnosti. Interindividualnost naseljava svet i vlada njim. Postojeći nacionalni instituti treba da se transformišu u sistem samoupravljanja, koje deluje na osnovu referenduma, plebiscita, anketa. Funkcije upravljanja vrši univerzalni svet radnika, koji se oslanja na fabriku, opštinu itd. Sporazumno se ovi saveti udružuju u univerzalni savet trudbenika - to jest celo čovečanstvo. Pretpostavljena je i jedna svetska privreda, svetska proizvodnja i svetska organizacija”3. 1

O Ovome u Petar Kropotkin,Rasgovori sa Lenjinom i dva pisma, Delo, maj, 1981, Beograd,st. 127. 2 A. Gordin, Anarhizm-universalizm, Moskva,1920. (Cit. prema sažimanju koje daje P.Dajić,.st.154 3 isto

21 33

Sličan utopistički - i ako ne i anarhistički u ishodištu – projekt tokom ranih dvadesetih godina stvarao je Baškirac Mir Sait Sultan-Galijev. Polazeći od stava da je osnovni konflikt “savremene epohe” ne onaj koji zagovaraju boljševici i marksisti i koji je utemeljen na sukobu proleterijata i buržoazije razvijenih zemalja, već konflikt između “kolonijalnih i polukolonijalnih naroda i industrjiskog društva Zapada, Sultan-Galijev se zalaže za stvaranje “muslimanskog komunizma” u kome će se prožimati tradicija islama, antikolonijalna ideologija, jednopartiski sistem i “suverena država zanovana na oružanim snagama”. Poreklom iz seljačkih i muslimanskih krajeva Azijske Rusije, Sultan-Galijev je tvrdio da su “islamskim narodima” tuđi i “gradski proleterijat Rusije” i “evropska buržoazija” budući da oba pripadaju jednom drugom i drugačijem civilizacijskom društvu utemeljenom na industriji. Čak i Sovjetska vlast u Rusiji “ne samo da ne može biti sredstvo oslobađanja islamskih naroda, nego se munjevito menja u njihovog tiranina i vodi imperijalističku politiku pod crvenom zastavom. Kolonijalni narodi se moraju, tvrdi Sultan-Galijev, ujediniti protiv hegemonije Evrope kao celine, moraju stvoriti vlastitu partiju i vlastitu internacionalu nezavisnu od boljševika”1. Slično nekim drugim utopističkim projektima iz ranih dvadesetih godina i ovaj je vrlo brzo propao, a da u Ruskim zemljama nije ostavio neki dublji trag. Tek su novija interesovanja za projekte “islamskog socijalizma” obnovila zanimanje i za Sultan-Galijeva. Početkom dvadesetih godina ovaj projekat “islamskog socijalizma”, međutim, nije mogao da stekne neku širu podršku. Ne samo da je otstupao od boljševičke doktrine proleterske revolucije, nego se i radikalno razilazio sa aspiracijama nove Ruske države. Ocenjen, čak i od Staljina, kao “panislamistička ideologija” – što je u istinu i bio- ovaj projekt je jednoglasno odbačen, a Sultan-Galijev je još tokom ranih dvadesetih godina politički neutralisan, da bi 1937. tokom velikih čistki bio i ubijen. Deseti partiski kongres je doneo i rezoluciju o zabrani frakcije u boljševičkoj partiji. Sprovodeći odluku kongresa do jeseni 1921. godine raspuštene su sve anarhističke grupe. Nekim viđenijim vođama je “dopušten” odlazak u inostranstvo, drugi, manje poznati, aktivisti anarhističkog pokreta su uhapšeni i bez suđenja deportovani u Sibir. Time je bar u Sovjet1

Lešek Kolakovski, Glavni Tokovi Marksizma, III, Bgd.1984.st

22 34

skim zemljama “razrešeno” pitanje anarhističkog pokreta. Kasniji povremeni incidenti sa anarhistima su samo bledi odsjaj istinskih konfrontacija iz 1917. godine. Ali, nevolja sa anarhistima biće ne u vrsti kritike boljševičke teorije i prakse društva ona je manje više vešt spoj nekih opštih mesta o diktaturi i nekih lucidno uhvaćenih novih društvenih procesa svojstvenim samo boljševičkom pokretu - koliko u utopističkom projektu koji se nudi kao alternativa. Ako to nije neki od tipičnih predindustrijskih solidarističkih sistema koji, recimo, nude ideolozi Mahno pokreta, onda je to nejasna naznake složenog modernog industrijskog sistema rada. Anarhistička kritika boljševizma ima svoj unutrašnji limit i svako previđanje određenja te njene istorijske ograničenosti, utiče da se neki složeni društveni i politički procesi ne sagledaju dovoljno jasno. I još dve kritike boljševizma uobličene u prvom periodu “nove vlasti” čine se i danas zanimljive. Svaka je na svoj način i svaka iz svog ugla: Roza Luksemburg iz ugla Levih komunista i Martov iz ugla Menjševika, dodirnula neke “neuralgične tačke” boljševičke teorije i prakse društva. Ne ulazeći ovde u sve probleme koje je Roza Luksemburg naznačila u svojoj nadahnuto pisanoj kritici Ruske revolucije, ukažimo, bar za sad, na onaj krug pitanja koje se tiču problema vezanih za boljševičko određenje sloboda. Roza Luksemburg tvrdi da je “baš vlast širokih narodnih masa” na koje se boljševici u svojim programima pozivaju “potpuno nezamisliva bez slobode, nesprečavane štampe, bez slobode udruživanja i okupljanja.... bez demokratskih garancija, zdravog javnog života i političke aktivnosti radničkih masa”1. U Ruskoj revoluciji, naprotiv, dolazi do svojevrsnog obrta. Selektivnim izborom sloboda zapravo data je “sloboda samo za pristalice vlade, samo za članove partije.... što, i nije neka sloboda..... jer prava je sloboda samo ona.... ako je i za onog koji misli drugačije”2. Suprostavljajući se jednoj u osnovi voluntarističkoj varijanti shvatanja revolucije po kojoj je “socijalistički preokret stvar čiji gotov recept leži u džepu revolucionarne partije i koji treba samo energično ostvariti”3, Roza Luksemburg ističe da kao jedino valjani treba ponuditi “koncept spontanosti celokupnih narodnih masa”. Jer, samo on, suprotno politici dekreta koju “natura jedno tuce intelektualaca”, tek 1

R.Luksemburg, Ruska Revolucija, Ideje, Beograd, 6/71, st.35. isto st. 35 3 isto st. 36 2

23 35

kroz samu revolucionarnu praksu može da se ostvari. Partiskim programima i dekretima se zapravo “koncipira” ono što treba “otstraniti i rušiti”. Izgradnja, i “sve ono što je pozitivno” dekretima se ne može realizovati. Stoga, samo revolucionarna praksa može svojom spontanošću izgradnje novih oblika da otvori perspektive socijalističkom preobražaju društva. “Dekret, diktatorska moć fabričkih nadzora, drakonske kazne i teror su privremene pomoćne mere”1 koje, kad se kao u boljševičkoj praksi, uzdignu na nivo osnovnih socijalističkih načela mogu svoju “izopačenost” da nametnu i “internacionalnom proleterijatu kao uzor socijalističke taktike”2. Posledica ovako vođene politike je, naravno, sama “podivljalost javnog života, atentati, streljanja talaca”; uglavnom, prema Rozi Luksemburg, ona socijalistička praksa koja u dilemi između “demokratije i diktature” bira “diktaturu jedne šake ljudi prema buržoaskom uzoru”3. Zapravo dilema “demokratija ili dikatura” je lažna dilema “Lenjin-Trockijeve teorije”, jer oni na kraju kao jedino prihvatljivu socijalističku alternativu, ipak, etabliraju diktaturu, ali ne u obliku “diktature klase”, već kao diktaturu “jedne partije ili jedne klike” koja “sprečava učešće narodnih masa u javnom životu”. Alternativa, stoga, mora da bude samo istinska socijalistička demokratija koja se, prema Rozi Luksemburg, kao “diktatura proleterijata mora sastojati u načinu primene demokratije a ne u ukidanju demokratije”4. Jer, u suprotnom, u slučaju gušenja slobode, “bez opštih izbora, slobode štampe, slobode okupljanja, bez slobodne borbe mišljenja, zamire život u svakoj javnoj instituciji.... pa onda..... tuce partiskih vođa neiscrpne energije i bezgraničnog idealizma diriguje i vlada... dok se elita radništva saziva povremeno na skupštine da aplaudira govorima vođa i jednoglasno prihvati predložene rezolucije”5. A to, dakle, nije, niti to može da bude “diktatura proleterijata”, nego diktatura šake političara”. Na tragu ovih naznaka o prirodi “degeneracije Oktobarske revolucije” i ruskih anarhista Volin je kritikujući teoriju Lava Trockog o “staljinizmu kao izdaju revolucije” istakao da je “staljinistički režim bio samo neizbežni rezultat Lenjinovih postu1

isto st. 37 isto st. 39 isto, st.39 4 isto, st.40 5 isto, st.37. 2 3

24 36

paka. Staljinizam je, zapravo, prirodni rezultat bankrota istinske revolucije, a ne obratno: a bankrot revolucije bio je prirodna posledica pogrešnog puta kojim su boljševici vodili revoluciju. Drugim rečima, degeneracija izgubljene i ispražnjene revolucije jeste ono što je vodilo do Staljina, a nije Staljin bio taj koji je degenerisao revoluciju”1. Staljinizam naravno nije nastao iz ničega, on je besumnje “proizvod” jedne određene društvene i masovno psihološke strukture, ali ne naznačiti i lični Staljinov udeo u formiranju ondašnje vladajuće verzije boljševizma, bi bilo manjkavo. Dakle, tek uzimajući u obzir i činjenicu koju kao bitnu za nastanak staljinističkog fenomena navodi anarhista Volin, ali i suštinsku Staljinovu modifikaciju lenjinističkog koncepta boljševizma (uz pretpostavku da je on utvrdljiv) moguće je sagledati i samu suštinu fenomena. U nizu članaka pisanim između 1918. i 1919. godine i nešto kasnije objavljenih u knjizi “Svetski boljševizam”, Martov je podvrgao oštroj kritici boljševičku verziju socijalizma. Dva su društvena procesa prema Martovu omogućila dolazak boljševika na vlast. Najpre sam “raspad i demoralizacija radničke klase” koja se odigrala tokom prvog svetskog rata, priliv nove seljačke mase i raspad i krah “starih idejnih autoriteta ponajviše su uticali da radničke mase izgube pouzdanu socijalističku orjentaciju i postanu žrtve jedne “prosvećene elite” koju su pretstavljali boljševici. Paralelno je tekao i proces “demontiranja socijalističkog pokreta”. Raspad – do prvog svetskog rata jedinstvenog Marksom inspirisanim radničkim pokretom – na “socijalpatriotizam s jedne i boljševički anarhojakobinizam s druge strane” stvorio je potpunu dezorganizaciju radničke mase. Tako je i moglo da dođe do situacije da sasvim suprotno marksističkom konceptu revolucije koji, kako tvrdi jedan drugi marksistički mislilac Karl Kaucki, “ne može pobediti pre nego što sazru njegovi ekonomski uslovi”, preuzmu vlast. Jer, po mišljenju menjševika, Rusija 1917. za takav čin naprosto nije zrela. Toga su, na jedan posredan način, izgleda bili svesni i sami boljševici, te su ne bili eliminisali osnovne protivurečnosti, vlastitu diktaturu proleterijata utemeljili i kao vaspitnu diktaturu. Nešto različito od Martova a ipak njemu idejno sasvim blizak Kaucki u boljševičkoj likvidaciji demokratije, izbora, slobode štampe vidi “prvobitni greh boljševizma”. Despotizam 1

L.Sekelj, O Anarhizmu, Beograd, 1981, st.118

25 37

manjine ima, međutim, “svoju logiku, koja ga neizdrživo gura jačanju terorističkih formi. Birokratizacija i militarizacija društva i na kraju vlast jednog autokrate biće, prema Kauckom, siguran rezultat boljševičke vladavine”1. Za Martova samo ograničenje demokratije koju boljševici sprovode u prvim godinama vlasti, nije “istinski smisao boljševizma”, jer je sličnu misao razvio i Plehanov koji u postrevolucionarnom periodu, takođe, očekuje privremeno, blokiranje niza demokratskih prava. Kako u svojoj interpretaciji Martova tvrdi Kolakovski “prava ideologija boljševizma zasniva se na principu da je naučni socijalizam istina (i) da mora, dakle da bude nametnut narodnim masama, nesposobnim da shvate vlastite interese, pošto ga je buržoazija zaglupila: prema tome treba uništiti parlament, slobodnu štampu i sve pretstavničke institucije. Ta doktrina je u skladu sa određenim pravcem u utopisko-socijalističkoj tradiciji: sredstva slične onima koje primenjuju boljševici preporučivana su još u utopijama babuvista, Vajtlinga, Kabea ili blankista”2. Slično ovim utopijama i u boljševičkoj vaspitnoj diktaturi radničkoj klasi je ostavljeno mesto “pasivnog objekta”. Boljševici se, zatim, prema Martovu, radikalno razilaze i sa Marksom u samom konceptu diktature proleterijata. Marks je “napadao izborno pravo u ime poretka opšte izbornosti i suverenosti naroda, a ne (zbog) despotizma jedne partije. Zalagao se za ukidanje antidemokratskih institucija demokratske države-policije, regularne armije, centralizovane birokratije – a ne za ukidanje demokratije uopšte kao forme državnosti. Diktatura proleterijata, po njegovom shvatanju, ne zasniva se na formi upravljanja, nego na društvenom karakteru poretka. Lenjinisti se zalažu za anarhističku devizu ukidanja državne mašine i, s druge strane, teže da se ona izgradi u krajnje despotskim formama.”3 Sažimajući idejni spor menjševika i boljševika Kalakovski tvrdi da je on “ostao u istoj tački u kojoj je i počeo 1903. godine. Martov je imao na umu državu koja preuzima sve demokratske institucije prošlosti i proširuje njihov obim: Lenjin državu čiji je komunistički karakter određen samom činjenicom što monopol vlasti u njoj imaju komunisti. Martov je (dalje) verovao u kulturni kontinuitet, a za Lenjina, “kultura” koju treba preuzeti od

1

L.Kolakovski, Glavni Tokovi Marksizma I, Bgd. 1984, st.64. isto, st.611. 3 L.Kolakovski, Glavni Tokovi Marksizma I, Bgd. 1984, st.612 2

26 38

buržoazije, označava tehničke i administrativne veštine”.1 I ovde su menjševici, poput svojih ideoloških istomišljenika socijaldemokrata izgleda prevideli jednu važnu činjenicu: potrebu ljudi za promenom. Boljševici su, naprotiv, pošli upravo od nje i u jednom relativno kratkom periodu uspeli da izgrade i odgovarajuću taktiku i strategiju revolucije. Jer, da nije bilo te želje za promenom, nikakva “blankistička zavera” “prosvećene elite” ne bi uspela da sprovede revoluciju.

1

isto, st.612

27 39

1921 - 1923 RUSIJA U EPOHI NEPA

Raspad boljševičkog totalitarizma epohe ratnog komunizma prouzrokovao je i preispitivanje njegovih teorijskih osnova. Lenjinovo koncipiranje NEP-a kao privrednog i političkog sistema kojim bi se otklonile teškoće, ali i kao potpuno nove faze razvitka ruskog društva i kao takve bitno različite od one iz epohe ratnog komunizma, besumnje su značajno izmenile i same teorijske osnove boljševizma. Ovom naknadnom Lenjinovom intervencijom nisu otklonjene sve dileme. Ideološko-politički okvir NEP-a i dalje ostaje unutar postojeće boljševičke verzije marksizma. Stvoreni privredni sistem je kombinacija velikih državnih monopola koji uživaju sve povlastice i potpore nove države i mase malih i srednjih privatnih preduzeća prepuštenih tržištu. Trgovina je tokom perioda NEP-a bila slobodna a ekonomski zakoni su osnova kakve-takve racionalnosti privređivanja. Politički život je u ovom periodu sužen na jednu partiju, ali i ne toliko umrtvljen kao u tridesetim godinama. Rasprave, istina ograničene na sam vrh partije još omogućavaju nešto slobodniju cirkulaciju ideja. Kultura, nauka i umetnost se podređuju trenutnim interesima partije i nove države, ali njena produkacija još nije koncipirana na način na koji je bila tridesetih godina. U ovom periodu se i Marksizam i Lenjinizam shvataju i tumače dosta široko, tako da imamo i s vremena na vreme i sadržajne rasprave (od onih u literaturi, pa do onih u teoriji prava). Ipak najsuštinskija karakteristika epohe NEP-a sadržana je tome što u društvu postoji široka autonomija klasa (seljaštvo), slojeva (delovi inteligencije) grupa (pojava frakcija) i samog stvaralaštva (različiti pravci u literaturi, filozofiji....). Sporovi oko ocene prirode nove države u ovom periodu ponajviše problematizuju i samu osnovu boljševističke verzije markzima, njen koncept ideologije, ulogu i funkciju partije u društvu, obim i smisao pojma diktature proleterijata, kao i same pravce daljeg razvoja privrede i društva. Pojedina pitanja koja nisu pod embargom oficijelne doktrine, posebno ona koja 28 40

se tiču problema demokratizacije društva, iniciraju široku raspravu tako da se oko stavova formiraju relativno jake i uticajne frakciske grupe: Radnička opozicija, frakcija Demokratskih centralista, Ekstremno leve frakcije itd. Prelomni trenutak je nastupio 1920-e godine kada se odlukom desetog kongresa zabranjuje stvaranje frakcija u partiji, čime se čini prvi korak ka potpunoj monilitizaciji boljševičke partije. Zabranom stvaranja frakcija, nisu, naravno uklonjeni i brojni problemi koji su ih inače inicirali, ali je njom došlo do čudnovate situacije da se rešavanje svih društvenih protivurečnosti sužava na sam vrh partije. U polemikama vođenim oko desetog kongresa učestvovale su brojne frakciske grupe. O sporovima je informisana javnost, frakcijama je bila zajemčena sloboda rada, a za učešće u nekoj od frakciskih grupa nisu se snosile političke konsekvence. Sledeći krug velikih polemika u boljševičkoj partiji, vođen oko 1923/24. godine, već je bio sasvim sužen na sam vrh partije. U ovom periodu je nastalo novo pregrupisavanje frakcija.

Radnička opozicija Od svih frakcijskih i opozicionih skupina koje su u prvom desetljeću trajanja Sovjetske republike činile onu dinamičnu i često u ishodu nepredvidljivu istoriju, jedino je Radnička opozicija svojom temeljnom kritikom pozicije vladajuće frakcije i naznakama jedne autentične proleterske i komunističke alternative imala i oblik celovite frakcijske grupe. Prema Aleksandri Kolontaj, piscu značajne i uticajne studije “Radnička opozicija”, a uz Šljapnjikova i Medvedova i lidera ove masovne radničke opozicione grupe, samoj frakciji pripadaju napredni “klasno povezani, klasno svesni i klasno disciplinovani delovi proleterijata1. Oni su u isti mah i čvrsto povezani sa samom radničkom klasom a kao sindikalisti budući “da se nisu raštrkali po sovjetskim institucijama” i time prestali da budu proleteri slede i jednu autentičnu liniju klasne borbe. Radničku opoziciju, prema Kolontajevoj, određuje, dakle, klasna, profesionalna i statusna pripadnost industrijskom proleterijatu s jedne, ali i suprostavljanje “otstupanjima, kolebanjima... i od1

Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.84.

29 41

vraćanju sovjetske politike od nedvosmislenih, jasnih, klasnih principa komunističkog programa boljševizma”, s druge strane.1 Druga bitna osobenost pojave Radničke opozicije sadržana je u činjenici da se ona suprotno većini frakcija koje se u ranim dvadesetim godinama formiraju “ad hoc” unutar partiskog vrha i oko istaknutih vođa revolucije, ne stvara u nekom od centara, niti je rezultat prelaznih sukoba i nesuglasica već u činjenici da su konflikti sa vladajućom frakcijom, uprkos temeljnoj saglasnosti o karakteru i perspektivi Oktobarske revolucije, znatno dublji i da su u osnovu struktuisani na jednoj široj ravni kao sukob različitih alternativa. Slično frakciji Levih komunista i frakciji Demokratskih centralista i frakcija Radnička opozicija se mada formalno još nepostojeća kao čvrsta i disciplinovana frakciska grupa preko shvatanja zastupnika sindikalizma, iz čijih će se redova nešto kasnije i sasvim spontano iskristalisati kao politička tendencija, javlja sa prvim velikim kontroverzama u boljševičkoj partiji 1919. godine. Šljapnjikov je u decembru 1920. na zasedanju frakcije RKP(b) Osmog kongresa sovjeta izneo teze koje će uz neke nebitne izmene pretstavljati osnovu platforme frakcije Radnička opozicija. Sasvim ukratko Šljapnjikov mislio da se u “planskoj privredi i ujedinjavnaju preduzeće po proizvodnom principu. Celom privredom bi upravljali sindikati sa sveruskim kongresom proizvođača kao vrhovnim organom upravljanja narodnom privredom. Sindikati, dalje, treba da odlučuju o postavljenju kandidata na rukovodeća radna mesta..... Isto tako Šljapnjikov smatra da treba ukinuti plaćanje namirnica, sledovanja, prevoza, pozorišta, stanarina, grejanja, svetla itd.2 Posebnu pažnju su privukle tri teze. Prvo “za dve i po godine diktature proleterijata imeđu masovnih organizacija trudbenika formirani su takvi uzajamni odnosi pri čemu je RKP jedini odgovorni politički rukovodilac revolucionarne borbe i izgradnje radnika i seljačkih masa, sovjeti su postali jedini oblik političke vlasti, a sindikati jedini organizator privrede i škola radnika u upravljanju proizvodnjom. Drugo, u ekonomskoj oblasti CK RKP treba dosledno da sprovodi Program partije, naročito 1

isto, st. 83. A.G.Šljapnjikov, Organizacija narodne privrede i zadaci Sindikata, u Zborniku, Samoupravljanje, I, Zg.1982, st.156. 2

30 42

onaj deo u kome se traži da se proizvodnim savezima preda na upravljanje celokupna privreda Republike. Treće, Program industrjiske izgradnje CK RKP treba da se sprovodi putem proizvodnih radničkih saveza ili preko njihovog saveznog veća. U oblasti radničke politike CK donosi odluke uz obavezno učešće rukovodećeg centra sindikalnog pokreta”.1 Već u ovim Šljapnjikovjevim tezama sadržane su osnovne postavke koje će u 1921. godini prestavljati osnovu političkog programa frakcije Radnička opozicija. Najpre tu je sasvim jasno izrečena teza o nezavisnosti sindikata i drugo stav o njenom izjednačavanju sa partijom po značaju u procesima izgradnje društva. Pored Šljapnjikova koji će u nizu članaka tokom 1920. nešto produbiti ove analize, Tihonarov je početkom februara 1921. nešto dopunio i proširio ove teze da bi Aleksandra Kolontaj u brošuri “Radnička opozicija” dala konačni oblik političkim i sindikalističkim zahtevima frakcije. Prema Aleksandi Kolontaj u dilemi ili “rukovođenje od strane jednog čoveka (”jednonačalije”) ili kolektivno rukovođenje” frakcija Radnička opozicija će se s pravom opredeliti za drugu soluciju videvši u njoj i mogućnosti za realizaciju jedne istinski nove hegemonije radničke klase. Za razliku od koncepta “rukovođenja od strane jednog čoveka” koji u svojoj suštini “predstavlja otelotvorenje individualističkog pogleda na svet građanske klase... tj.... od kolektiva odvojene, slobodne i izolovane volje čoveka” u radikalno izmenjenoj istorijskoj situaciji nastaloj nakon revolucije “novi kumunistički zadaci klase mogu se ostvariti jedino zajedničkim kolektivnim radom, odnosno primenom načela o kolektivnom rukovođenju,2 a koju Lenjin u svojoj raspravi sa boljševičkom levicom očito previđa kad pomalo cinično, ali ne i sasvim netačno, tvrdi da zapravo i nema nekih bitnih razlika između upravljanja jednog ili nekoliko rukovodilaca. Ovde bi Lenjin bio u pravu kada bi se koncept upravljanja svodio samo na organizaciju rada, što Staljin nešto kasnije u tridesetim godinama i čini i na teorijskom planu, a ne i na radikalno prevladavanje kapitalističkog načina proizvodnje, što boljševici u svom konceptu industrijalizacije izvedenog iz kapitalističkog liberalnog modela organizacije jednostavno previđaju. Teorijska pozadina ove kontroverze je raspravo utemeljena je u jednom dubljem sukobu etatističkog i demo1 2

Protokoly X s’ezd RKP /b/, Moskva 1933, st.370 i dalje. (5)Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.86

31 43

kratsko-samoupravnog modela upravljanja i organizacije proizvodnjom. Izvršivši nacionalizaciju i eksproprijaciju sredstava proizvodnje sovjetska vlast je bila pred dilemom: da li sve prerogative u upravljanju dati pojedincu koji bi različitim horizontalnim i vertikalnim sponama bio povezan sa državom i centralnim organima planiranja, koji su, zapravo i istinski nosioci inicijativa u ovako organizovanim političkim sistemima, ili samom radnom kolektivu kao osnovnoj proizvodnoj ćeliji u kojoj bi sami proizvođači bili konstituisani i kao upravljači, dati sva ovlašćenja, što opet zahteva potpunu decentralizaciju društva s jedne i postojanja slobodnog tržišta s druge strane. Ali ovakav zahtev, uprkos insistiranju na političkom pluralizmu kao suštinskom načelu, boljševička levica nije mogla da prihvati. Stoga su i na jedan gotovo sholastički način sve boljševičke frakcije mogle i da postave besmisleno pitanje o tome šta je više socijalistički orjentisano: kolektivno ili individualno upravljanje privredom, centralizacija ili decentralizacija privrede i društva, veća ili manja ovlašćenja upravljačkim slojevima, a da pri tom ne uzmu u obzir i pitanje represivnog praksisa postojeće podele rada koju nameće jedan još od Marksa usvojeni koncept industrijalizacije društva. Sve ove kontroverze su rezultat i nerešenog pitanja o stvarnoj prirodi društvenih procesa. Ni Marks, ni Engels a ni sami boljševici nisu u svojim teoretskim radovima bliže nagovestili prirodu ovih novih procesa. Rana Sovjetska marksistička teorija društva već duboko zahvaćena pozitivističkom i instrumentalističkom reinterpretacijom marksizma i lenjinizma, te svođenjem jedne složene kritičke orjentisane teorije društva na krute dogme i pravila, na sebi je svojstveni način i besumnje krajnje originalno dodirnula i niz starih, ali i otvorila niz novih kontroverzi nastalih oko ocene prirode i karaktera prelaznog perioda. Tako će unutar teorije boljševičke levice problem upravljanja i rukovođenja, centralizacije i decentralizacije privrede i društva, koncept planske privrede i tržišta kao regulatora društvenih odnosa biti toliko pojednostavljen i sveden na jednostrano suprotstavljanje liberalnom i anarhoidnom načelu slobodnog tržišta i konkurencije. U svim ovim slučajevima, uz neosporne inovacije u marksističkoj teoriji društva, dolazi i do potpunog otsustva svesti o dubljem istorijskom utemeljenju svih ovih društvenih procesa. Stoga će i izbor boljševičke alternative za jednu celishodnu verziju marksizma u kome preovlađuje volunterizam i odsustvo 32 44

instituciono ugrađenih mehanizama kontrole rada vrhovnih državnih i partijskih instanci biti ona stvarna politička i idejna osnova iz koje će se sasvim nesmetano iskristalisati staljinistički režim vlasti. Uspostavljeni privredni i politički sistem biće i u ranim dvadesetim godinama i po usvojenom tipu organizacije privrede i društva krajnje iracionalan. Umesto da stvarno racionalni kriterijumi proizvodnje materijalanih dobara budu i osnovna merila produktivnosti to postaju krajnje proizvoljne odluke ove ili one upravljačke klike. Verovatno je i jedna prethodna i nikada u marksizmu dovoljno razjašnjena kontroverza o odnosima plana i tržišta i uloge zakona vrednosti u “socijalističkom privređivanju”, koje ni previše uporni staljinisti nisu uspeli da razreše,1 te dominantne organizacione, usmeravajuće i kontrolne uloge države i partije kao novih subjekata i mehanizama u procesima preobražaja društva, uticala da se i u oceni prirode i funkcije nove države u prelaznom periodu i u zanimljivim radovima Lenjnina i Buharina2 o državnom kapitalizmu ne ode previše daleko. No, vratimo se ipak našem osnovnom problemu: kontroverzama koje je u ranoj sovjetskoj društvenoj teoriji otvorila frakcija Radnička opozicija. Mada su rasprave vođene sve do desetog kongresa partije koji je ovu dilemu jednostavno razrešio usvajanjem principa “jednonačalija”, kao jedino prihvatljivog oblika organizacije upravljanja proizvodnjom i koncepta centralizma kao oblika vertikalnog povezivanja različitih izdvojenih segmenata, uz eliminaciju radničkog učešća u upravljanju, kontroli i odlučivanju, osnovne kontroverze nisu samim tim i razrešene.3 U različitim levoorjentisanim platformama u dvadesetim godinama zahtevi za samoupravljanjem činiće onu centralnu nit polemika.4 U oceni razloga usvajanja koncepta “jednonačelija” valja istaći da je on rezultat i jedne prethodno sprovedene centralizacije društva u epohi ratnog komunizma. Uporedo sa oduzimanjem nekih upravljačkih prerogativa sovjeta ovde je došlo i do 1

A.Vasić,Robna privreda u Sovjetksom Savezu, III program 11/113 O Buharinovom stanovištu videti u S.Cohen,Buharin i boljševička revolucija,Rijeka,1980. st. 37. i dalje 3 O ovome u Putnik Dajić,Sindikati u Socijalizmu,Beograd–Gornji Milanovac,1982.st.129.i dalje. 4 O ovome bliže u Zborniku samoupravljanje, I, II, Zg. 1982. i u uvodnoj studiji P. Vranickog. 2

33 45

etablirnja jednog represivnog i autoritarnog sistema organizacije privrede i društva. Izbor “jednonačalija” zapravo je samo formalna potvrda jednog već uveliko praktikovanog režima vlasti. Stoga ovde otpada i tvrdnja da je odluka desetog kongresa o uvođenju “jenonačalija” i dalje centralizacija društva “nekakva istorijska nužnost”, jer se očito previđa činjenica da je usvojeni model organizacije upravljanja bio samo jedna od mogućnosti. Fraza o “istorijskoj nužnosti”, kasnije često korišćena i kao krucijalni argument u polemikama sa boljševičkom levicom, zapravo je jedna od perfidnih ideoloških manipulacija i smicalica u traženju legitimnosti novom sistemu vlasti. Ovde je, očigledno, došlo i do zamene teza: država i partija se kao instrumenti usmeravanja, organizovanja i rukovođenja podmeću nasuprot navodnom iracionalizmu i anarhoidnosti tržišta koju nosi kolektivno upravljanje, decentralizacija i autonomija “nužnih instanci”. Posledice ovako sprovedene centralizacije države i društva, diktatura plana i totalna kontrola nad svim segmentima društva, sadržana je i u sve većoj ulozi države i partije u oblikovanju postojećeg društvenog i političkog poretka. Kontrolišući veliki deo viška rada izvršni organi su skoncentrisali ogromnu moć a da se pri tom nije razvio i istinski racionalni mehanizam rukovođenja, usmeravanja i planiranja i što je svakako najvažnije u ovakvim sistemima i racionalni oblik kontrole rada. Time su vladajućoj privrednoj i političkoj eliti koja faktički raspolaže svim tim viškom rada, data neverovatno široka ovlašćenja. Da bi osigurala lojalnost nižih i srednjih upravljačkih struktura partija i država su morale da na svim instancama razviju efikasne mehanizme kontrole “odozgo”, tako da u daljoj evoluciji ruskog društva partija i politička policija postaju glavni jemci da će se odluke harizmatske klike i realizovati. Jedan od aspekata ove polemike sa vladajućom frakcijom ticao se i ocene statusa tehničke inteligencije i stručnjaka nekomunista. Iako nam i ova polemika, poput većine, izgleda apsurdno i nepotrebno, početkom dvadesetih godina je imala i jedno drugo značenje. Izgleda da većina Lenjinovih oponenata sa boljševičke levice u svom žustrom isticanju značaja prekida sa kapitalističkim načinom proizvodnje, nije shvatila njegovu naznaku o nužnosti pravljenja razlike između vladavine radničke klase i upravljanja. Za Lenjina je radnička klasa vladajuća/hegemona samo u situaciji kada je faktički i pravno kapi34 46

talistički oblik svojine likvidiran i nacionalizacijom pretvoren u državno /društveno/ vlasništvo – što je Oktobarskom revolucijom i ostvareno – i upravljanja kao čisto tehničkog raspolaganja stvarima, što u situaciji već ostvarene hegemonije proleterijata mogu da čine i grupe stručnjaka i specijalista. Da bi se izbeglo moguće otcepljenje rukovodećih privrednih grupacija od neposrednih proizvođača i time stvorila konkurencija partiji, koja je monopolitički uzurpirala svu vlast, Lenjin je predlagao kao efikasnu meru usvajanje složenog sistema kontrole rada nižih rukovodećih instanci i to počev od centralizacije planiranja i svođenja preduzeća na puke izvršioce naredbi, pa do postavljanja “političkih komesara” kao korektora i neke vrste garanta i “cenzora” da će se zadata politika i zbilja ostvariti. Ova naknadna i ne baš slučajna Lenjinova “intervencija” upućuje na izvesne nedoumice po kojima upravljanje i nije baš puko tehničko raspolaganje stvarima. Tek će čistkom starih rukovodećih garnitura koje će Staljin preduzeti početkom tridesetih godina doći i do etabliranja nove elite vlasti. Staljin će ceneći njihovu lojalnost sistemu dati novim privrednim i političkim kadrovima, široke upravljačke prerogative. Ujedno će, povezujući je sa političkom i policijskom birokratijom stvoriti i originalni režim vlasti u kome dominira totalna kontrola nad radom. Ovim promenama će se zapravo sasvim ugušiti spontanost radničkih masa i ujedno za jedno duže vreme eliminisati svaku ideju o samoupravljanju proizvođača. Sumirajući aktivnost frakcije Radnička opozicija i ocenjujući njenu idejnu poziciju Rudi Supek tvrdi da je ona “praktički ostala na anarhosindikalističkim poziciajama, jer je pitanje radničkog samoupravljanja postavila u okvire svoje sindikalističke organizacije i onog dela radnih ljudi koje je kao sindikalna organizacija mogla da kontroliše, a ne kao opšti princip društvene organizacije u proizvodnim i neproizvodnim organizacijama, ne kao osnovno ljudsko pravo – pravo čoveka na upravljanje u samoupravnim organizacijama, tj. pravo na udruživanje rada u autonomnim zajednicama. Radnička opozicija jasno je videla opasnost od državne birokratije, (kao i sam Lenjin), ali u datim uslovima ona nije mogla da se uzidigne do poimanja radničkog samoupravljanja kao temelja socijalističke demokratije, kao opšteg fundamentalnog principa nove organizacije društva.1 1

R.Supek, Participacija, radnička kontrola i samoupravljanje, Zagreb, 1974. st.126.

35 47

U kritici boljševičke partije frakcija Radnička opozicija ističe prvo, sve otvorenije otstupanje u praksi rada partije od proklamovanih principa ostvarenja dosledne linije klasne borbe, i drugo, temeljnu krizu samog koncepta boljševičke partije izazvane i raskorakom između izmenjene socijalne i političke strukture nakon revolucije i neodrživih zahteva za autoritarnim ustrojstvom partije nasleđenim iz vremena ilegalnosti. Prema Aleksandri Kolontaj objektivni društveni uslovi u kojima je došlo i do revolucije ne da ne pružaju elementarne uslove za optimalni razvitak novih društvenih odnosa, nego se u situaciji nadolazeće krize, osiromašenja privrede, pretnje kontrarevolucijom i složenim klasnim rasporedom snaga i rapidno pogoršavaju. U tako složenoj situaciji boljševička partija je nastojala da nizom kompromisa sa neproleterskim segmentima sačuva tekovine revolucije. Za razliku od boljševičke desnice koja je isticala značaj ekonomskih intervencija u razrešavanju društvenih kriza, boljševička levica je prevashodno istakla njene političke oblike, pre svega dalju demokratizaciju unutarpartijskog života, permanentnu borbu sa birokratizmom i zahtev za primenom jedne celovite planske politike.1 Sve ove teme biće u drugoj polovini dvadesetih godina u samom središtu novih kontroverzi i osnovni uzrok formiranja niza novih levoorjentisanih frakcija. Ali, tek će u tridesetim godinama Staljin naglo prekinuti sve ove polemike i nasilnom likvidacijom svih njemu suprotstavljenih frakcija stvoriti iluziju o stanju u kome su idejne i društvene protivurečnosti “prevladane”. Naravno, ova nasilna likvidacija neće značiti ni ukidanje društvenih protivurečnosti. Ona će ih, štaviše, nizom novih mistifikacija samo dublje sakriti. U svom otvorenom obliku sve ove protivurečnosti ranog socijalizma će izbiti tek Jugoslovenskim raskidom sa staljinističkom praksom društva 1948., Mađarskim nemirima u 1956. i procesima destaljinizacije u Sovjetskom Savezu, Češkim otvaranjima u 1968. i nizom Poljskih nemira u sedamdesetim i osamdesetim godinama kada dolazi i do formiranja jednog autentičnog antistaljinističkog pokreta inspirisanim marksizmom. Svi ovi politički pokreti suprotstavljeni staljinističkom političkom praksisu pokazuju samo jedno: snagu i moć alternativa jednom totalitarističkom režimu surove represije. Druga primedba koju upućuje 1

O ovome u I. Dojčer, Trocki II, Zagreb, st.90. i dalje

36 48

Kolontajeva tiče se ocene zahteva za dosledno proleterskom linijom klasne borbe. Uz industrjiski proleterijat koji sa svojih sedam miliona članova predstavlja tek neznatnu manjinu stanovništva, uz brojčano seljaštvo, koje i samo podeljeno na različite i između sebe suprostavljene slojeve, malograđanštinu, ostatke buržoazije, inteligenciju, poslovne ljude, stručnjake i specijaliste čine jednu dinamičnu socijalnu i profesionalnu strukturu rada sa mnoštvom isprepletanih interesa.1 Različita društvena pozicija svih ovih klasa, slojeva i grupa i “diferencirani” pristup centrima društvene moći najviše utiče da partija kao dominantna sila društva u svom delanju uzima u obzir i sve ove partikularne interese svih ovih subjekata složenih društvenih procesa, te da, s druge strane, stalno čini ustupke i da se oportuno ponaša u situaciji kada prema frakciji Radničke opozicije treba da sprovodi čisto klasnu proleterski orjentisanu politiku. Ovde će Radnička opozicija, zapravo, samo ponoviti jednu ni malo originalnu tezu: tezu o navodnom gubljenju izvornog revolucionarnog naboja u situaciji kada se očuvanje vlasti postavlja kao primarni interes vladajućih grupa. Kod radikalnih kritičara postrevolucionarnih društava ova teza poprima i oblik zahteva za još jednom, “ali ovoga puta” zbilja autentičnom revolucijom. Naime, “stara” revolucija u čijoj realizaciji su inače učestvovale sve ove grupe navodno se kompromisima sa konzervativnim društvenim snagama degenerisala i otuđila od osnovnih ciljeva. S druge strane različitim grupama stručnjaka, specijalista, praktičara i intelektualcima upravo i odgovaraju naglašene centralističke tendencije društva, partije i privrede, budući da se time eliminiše moć radničke klase i sindikata iz sfere upravljanja, a sopstvena društvena pozicija učvršćuje “pod firmom sovjetskih privrednih aparata, glavnih komiteta, centara i veća narodnih privredi”.2 U tako složenoj i protivurečnoj situaciji partija “uzima nekakav srednji kurs” nastojeći da zadovolji i uskladi sve parcijalne interese, dok u stvari svojim “kolebanjima, greškama i labilnošću samo preobražava jasnu klasnu politiku u nekakvu natklasnu”.3 Izgleda da i Radnička opozicija neće sasvim jasno sagledati osnovne društvene procese. Naime, uprkos očitoj dominaciji rukovodećih grupa u privredi (tehnokrate) nikada u rus1

Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.95 Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.91. 3 Isto, st. 91. 2

37 49

koj istoriji nije postojala i realna opasnost njenog otcepljenja i zauzimanja autonomne pozicije jedinih organizatora proizvodnje. Jer, partija u zemljama realnog socijalizma raspolaže i sredstvima represije, ali i ideologijom kao legitimizirajućoj sili, čime se sasvim efikasno suprotstavlja i radničkoj klasi i tehnokratski orjentisanim rukovodećim grupama. I najzad kao treći razlog mogućeg uzroka krize partije frakcija Radnička opozicija navodi nezadovoljstvo radničke klase niskim društvenim, profesionalnim i radnopravnim statusom. Svakako najtemeljnija kritika političke prakse bila je ona upućena sve naglašenoj tendencije birokratizacije partije i države. Uzroke birokratizma Sovjetskog društva, prema radničkoj opoziciji ne treba tražiti ni u “siromaštvu nacije”, kao što to jednostrano čini Zinovjev, ni u “odrazu slepe subordinacije”, kao što sasvim pogrešno čine neki drugi teoretičari zamenjujući stanje uzroka i posledica (mada ni ovaj proces ne treba olako eliminisati), nego “znatno dublje” u samoj strukturi uspostavljenog političkog sistema, u “dvokolosečnoj politici partije prema sindikatima” s jedne i “rastućem uticaju neproleterskih grupa” s druge strane. Nezainteresovanost masa za potpunu realizaciju ciljeva revolucije rezultat je gušenja svake spontane inicijateve masa, ali i njene inkorporacije u birokratski postavljene formule. Svaka inicijativa koja “nije prošla kroz cenzuru vodećeg partijskog centra” biva najčešće proglašena “heretičkom”, a zatim, prema već poznatim obrascima i politički anatemisana kao neprijateljska. Suštinu birokratizma stoga, treba tražiti i u sve naglašenijim zahtevima za institucionalizacijom procesa odlučivanja u partiji, u premeštanju centara donošenja bitnih društvenih odluka u same vrhovne organe partije i države, u nepovredivoj elitskoj poziciji delova partije i u uklanjanju svake osmišljenije kontrole rada najviših instanci. Karakteristiku takvog rada predstavlja etabliranje prakse u kojoj se o “svim pitanjima odlučuje ne razmenom mišljenja, ne živom neposrednom inicijativom zainteresovanih osoba, nego na fomalan način odozgo, od strane jednog pojedinca, ili u najboljem slučaju od strane ekstremno ograničenog kolegija u kome često uopšte nisu zastupljene zainteresovane osobe”.1 Sličan kritički intonirani prigovor frakcija Radnička opozicija upućuje i procesima sužavanja političkog prostora. Stalnim 1

Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.108.

38 50

osciliranjem između veće ili manje demokratizacije partiskog života (zavisno od “pritiska” nekakvog “imaginarnog spoljnjeg i unutrašnjeg neprijatelja”, ili od hira političke vrhuške) stvara se stanje specifične tenzije, nezdrava društvena klima prepuna naglih obrta i “epohalnih rešenja”. Da bi se prevazišli uzroci birokratizacije partije i države, a time i otklonila ona zategnuta klima prepuna nepoverenja, sumnjičenja i podrozenja Radnička opozicija predlaže: prvo, da se “demokratiski princip ostvaruje ne samo u predahu nego i u slučaju zaoštravanja unutrašnjih i spoljašnjih protivurečnosti; drugo, da se čišćenjem i oslobađanjem partije od malograđanskih, seljačkih, intelektualnih slojeva i klasa stvori istinski angažovana radnička partija; treće, da se sve partijske strukture, od lokalnih pa do najviših centralnih popune radnicima i time obezbedi hegemonija proleterijata, s jedne, i neutrališe postojeće dominacije neproleterskih klasa i slojeva, s druge strane; četvrto, da se ponovnim uvođenjem principa izbornosti izmeni praksa imenovanja i funkcionerstva i time ostvari nužna kontrola rada najviših partijskih instanci; peto, da se kao bitno demokratsko načelo rada partije zajemči pravo na slobodu kritike i diskusije unutar partije i sindikata, ali i što je svakako najvažnije i svakako različito od zahteva drugih levo orjentisanih frakcija i grupacija, da se garantuje pravo iznošenja sopstvenog mišljenja, čak i onda kada su grupacije i pojedinci koji iznose takvo mišljenje u manjini, pa i onda kada je takvo mišljenje izrečeno nakon usvajanja nekog drugog mišljenja. Drugim rečima, frakcija Radnička opozicija zahteva legalizaciju i legitimizaciju koncepta frakcija.1 Ovim će se frakcija Radnička opozicija nametnuti i kao istinski proleterska, demokratska i alternativna. Doduše, postojanje izvesnih sektaških stavova, posebno onih vezanih za principe dominacije proleterijata, je moguće razumeti i kao proizvode jednog vremena i jedne istorijske napete i protivurečne društvene situacije u kojoj se nalazila Rusija nakon revolucije, nego kao temeljne ideološke principe i zahteve, inače sasvim suprotne naglašenoj demokratskoj prirodi izraženoj u zahtevima za frakcijskim pluralizmom. Rasprave o upravljanju privredom i ulozi i funkciji sindikata vođene unutar partije neposredno pred deseti kongres iskristalisale su osam različitih platformi. Pored teza frakcije Radni1

Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.110.

39 51

čka opozicija sa kojom je grupa desetorice (Lenjin, Zinovjev, Tomski, Staljin, Kamenjev, Rudzaka, Petrovski, Lozovski, Kalinjin...) formirane takođe pred deseti kongres, vodila žestoku polemiku, svoje platforme je istakla i frakcija Demokratskih centralista. Smatrajući pitanje uloge sindikata “manje važnim” i refleksom jedne dublje krize: krize same partije, ona je u toku kongresnih rasprava odustala od svojih zahteva ostavljajući, pri tom, punu slobodu opredeljenju svojim članovima.1 Zatim tu su bile i odvojene platforme Trockog i Buharina koje su podržali Larin, Preobraženski, Serebrjakov, Sokolnikov, Jakovljev itd., a koje su se na samom kongresu “udružile”: I na kraju platforme Ignjatova, Nogina i Rjazanova koje su podržali Smirnov, Orahov, Maslov, Ladik i drugi, i koje teško da su bile, prema nekim istraživačima frakcijskih sukoba u dvadesetim godinama, nešto više od ličnog mišljenja.2 Analizirajući sve ove platforme Aleksandra Kolontaj je istakla da ova “neviđena mnogostrukost”, “finost nijansi” i “izobilje formulacija” do tada “neviđenih” u istoriji boljševičke partije treba da predstavljaju začetke jednog šireg procesa demokratizacije partije i društva. Ali, s druge strane, Kolontajeva je jasno uočila da se uprkos razlikama u gledanju na karakter i funkciju nekih društvenih procesa, većina lidera boljševičke partije /Lenjin, Buharin, Trocki, Zinavjev, Staljin, Kamenjev.../ koji i zagovaraju svu tu raznolikost, slažu o mestu i ulozi države i partije u društvu i prirodi nagoveštenih procesa snažne centralizacije svih upravljačkih segmenata. Otud je i sledeći ovu nit razmišljanja Kolontajeva utvrdila da se sve ove platforme, uprkos “finosti nijansa”, daju svesti na dva osnovna stanovišta o tome “ko treba da izgrađuje komunističku privredu i organizuje proizvodnju prema novim principima”, odnosno na dilemu o tome da li sve prerogative upravljanja valja prepustiti samim radnicima i sindikatima, kako to, inače, tvrde pristalice radničke opozicije, ili, pak, to treba činiti na “birokratski način”, uz “pomoć kanoniziranih činovnika” i “izdanaka jedne tuđe klase koja je u svom delanju prožeta rutinom prošlosti”, na šta se sa više ili manje otstupanja svode sve ostale platforme.3

1

Leonard Schapiro, The Origin of the Communist Autocrasy: Politic Opposition in the Soviet State, London, st.284.. 2 isto, st.285. 3 Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.96.

40 52

U kritičkom preispitivanju teoretskih stanovišta ponuđenih platformi koje zastupaju vladajuće partijske grupe, ona je pomalo ironično istakla tezu da sve one “baveći se vlastitim konceptima vaspitanja radničke klase”, zapravo, svode na razlike u metodima istovetne vaspitne diktature. Pri tom, što je svakako najbitnije u oceni nečije idejne pozicije, sve one nedvosmisleno izražavaju i “nepoverenje prema radničkoj klasi: naravno, ne nepoverenje u političkom domenu, nego na području stvaralačkih sposobnosti klase u privrednoj oblasti”.1 I zaista, možemo se ovde složiti sa Aleksandrom Kolontaj, kada tvrdi da stav Trockog o “podržavljenju sindikata do koga ne bi došlo odmah, nego postepeno”, zapravo pretpostavlja “srastanje veća i sindikata”, naravno na štetu sindikata koji bi “ovim srastanjem bili progutani”.2 Stavovi Trockog su slično tezama grupe desetorice /Lenjin, Zinovjev i ostali/, koji se istina protive “podržavljenju” sindikata, ali se, s druge strane, koncipirajući sindikate kao svojevrsnu “školu komunizma”, dolazi, istina nešto zaobilazno, do istog, do istiskivanja slobodnih sindikata i davanja punih upravljačkih prerogativa jednoj administrativno-privrednoj eliti.3 Doduše, valja naglasiti da to nije “sistem batina kao kod Trockog”, nego “sistem očigledne nastave” koji budući da radničku klasu uverava u prednosti socijalizma i služi vezi partija i masa ne pretstavlja u svojoj suštini nešto radnikalno novo. Buharinovu poziciju Kolontajeva je odredila kao “središnu”, budući da, slično Lenjinu i Zinovjevu, nekadašnji vođa uticajne Leve opozicije iz 1918. vidi u sindikatima “škole komunizma”, ali slično Trockom, zahteva i “srašćivanje sindikata, privrednog aparata i aparata državne sile”.4 Suprotno zahtevima vladajuće frakcije Radnička opozicija ističe jedan alternativni, samoupravni koncept po kome se prvo, mora obrazovati organ za upravljanje narodnom privredom iz redova samih proizvođača, samih radnika; drugo, u tu svrhu, tj. radi prelaza sindikata od pasivnog podupiranja organa narodne privrede na aktivno učešće, na razvijanje stvaralačke 1

isto, st. 98. Stavove Trockog videti u Zborniku Samoupravljanje, I, st.125 /Nacrt odluke koje su predložili Trocki, Buharin i drugi, pod nazivom:Uloga i zadaci Sindikata, st.125. i st.184. 3 Stavovima Lenjina,Zinovjeva i drugih u Zborniku Samoupravljanje,I, Zg. 1982. st.108. st.166. 4 Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.101. 2

41 53

inicijative radnika u ovim organima valja ugraditi niz mera, kao i stupnjeviti karakter i poredak prelaza; treće, upravljanje pojedinom industrijskom granom poveriće se sindikatima tek kada savezno centralno veće sindikata bude smatralo da je taj sindikat dovoljno pripremljen: Četiri, na čitavoj liniji dozvoljeno je zaposedanje upravnih položaja u privredi samo uz njegovu saglasnost. Svi kandidati sindikata njemu su obevezni i svi funkcioneri imenovani od strane sindikata njemu su odgovorni i sindikat ih opoziva. Peto, radi sprovođenja čitavog nameravanog plana mora se početi od najdonjih jedinica sindikata. Fabrički i radnički komiteti moraju se pripremiti za upravljenja privredom. Šesto, koncentrisanjem upravljanja ukupnom privredom republike u jednoj ruci /bez sadašnjeg dvokolosečnog vrhovnog veća narodne privrede i Saveznog centralnog veća sindikata/ stvoriće se jedinstvo volje, koje će olakšati provođenje jednog jedinstvenog plana radi stvaranja komunističkog sistema proizvodnje”.1 Sve ove teze frakcije Radnička opozicija izazvale su još u pretkongresnim raspravama niz polemika. Lenjin se oštro suprotstavio zahtevima opozicije. Za njega su zahtevi frakcije Radnička opozicija i frakcije Demokratskih centralista “potpuno teoretski nepravilni i prestavljaju potpuni raskid sa marksizmom i komunizmom”.2 Samo frakcionaštvo izraženo u “nastajanju grupa s posebnim platformama i s tendencijom da se (one) potpuno zatvore i /da/ stvore svoju grupnu disciplinu”3 je izazvano “stupanjem u redove partije bivših menjševika, radnika i seljaka koji još nisu usvojili komunistički pogled na svet, ali.... i uticajem koji na proleterijat i na KP vrši sitnoburžoaska stihija”.4 Ali i Lenjin, naravno, ne može a da uprkos svojoj oštroj oceni boljševičke levice, ne primeti da određeni problemi na koje je ukazala frakcija Radnička opozicija i frakcija Demokratskih centralista, stvarano postoje u ruskom društvu. Zahtevi Radničke opozicije za čišćenjem partije od neproleterskih i nepouzdanih elemenata, o borbi protiv birokratizma, o razvoju unutarpartijske demokratije i inicijativi radnika, treba, tvrdi Lenjin, “razmotriti s najvećem pažnjom”, ali što je već pomalo pa1

Aleksandar Kolontaj,Radnička opozicija,Pregled br.3.Split,1970, st.106. V.I.Lenjin, Dela, Bgd. 1960, Tom 14. st.246. isto, st.242. 4 isto, st.246. 2 3

42 54

radoksalno, s druge strane, valja “nemilosrdno odbaciti svaku nekonkretnu i nazovikritiku”, koja ukazuje upravo na postojanje ovih problema. Šta ostaje nakon svega ovoga, Lenjin nije ovde pobliže naznačio. Doduše, izvesne opaske mogu da upute na jedno moguće Lenjinovo stanovište. Za njega “partija nije diskusioni klub”1; to mogu da budu samo “specijalni zbornici i redovna izdanja Diskusionog Lista u kome bi se neki od problema osvetlio sa svih strana”. Partija, pak, zahteva “jedinstvo i zbijenost svojih redova”, posebno u situaciji nadolazeće društvene krize i “pojačanog kolebanja u krugovima sitnoburžoaskog stanovništva zemlje”.2 Otud i “orjentacija na vanpartijske mase, ili koketerija s njom”, koju sprovodi frakcija Radnička opozicija i frakcija Demokratskih centralista, takođe predstavlja “bitno teoretsko otstupanje od komunizma i skretanje u stranu sindikalizma i anarhizma”.3 Kao meru “očuvanja stroge discipline unutar partije”, Lenjin predlaže: “nepokolobljivu i sistematsku ideološku borbu protiv tih ideja”4, a zatim “u slučaju kršenja discipline ili obnavljanja ili tolerisanja frakcija” kongresno ovlašćenje CK-u da “izrekne sve partijske kazne, uključujući i isključenje iz partije”.5 Međutim, kao meru najefikasnije prevetivne borbe protiv frakcionaštva Lenjin je naznačio dužnost “svake partijske organizacije da najoštrije pazi da ne dođe do frakcionaških ispada”.6 Lenjinu su još na samom kongresu oštro oponirali predstavnici frakcija demokratskih centralisti i frakcije Radnička opozicija. Šljapnjikov je odbacio Lenjinovu primedbu o navodnom anarhističkom skretanju i ispred Radničke opozicije ponovio osnovni stav po kome je “gledište Radničke opozicije na sindikalni pokret i organizaciju privrede dijametralno suprotno anarhizmu i sindikalizmu, jer Radnička opozicija ne suprotstavlja ekonomiju politici, ne negira političku borbu, ne odriče ni diktaturu proleterijata, ni rukovodeću ulogu partije, ni značaj sovjeta kao organa vlasi”.7 Metodi Lenjinove borbe protiv fakcija, prema Šljapnjikovu, zapravo, skrivaju nešto drugo: stabiliziranje procesa u kojima dolazi do sužavanja političkog i 1

V.I.Lenjin, Dela, Bgd. 1960, Tom 14. st.253 isto, st.242. 3 isto, st.247. 4 isto, st.249. 5 isto, st.245. 6 V.I.Lenjin, Dela, Bgd. 1960, Tom 14. st.243. 7 Cit. po P. Vranicki, isto, st.LVII. 2

43 55

ideološkog prostora i drugo, dosledno ovome, eliminaciju konkurentskih grupacija. Stoga i Šljapnjikov oponirajući Lenjinu, na kraju i postavlja zahtev “da se razmatranje nedostojnih metoda borbe protiv Radničke opozicije iznesu sudu međunarodnog komunističkog proleterijata”.1(36) I Medvedov je u odgovoru “Prvobitnom projektu rezolucije Desetog kongresa o sindikalističkom i anarhističkom skretanju u našoj partiji”, kao centralni problem oko koga se vrte svi nesporazumi istakao “pitanje borbe protiv birokratizma i protiv svih pokušaja da se primeni bilo kakav otvoreni ili prikriveni pritisak u odnosu na one članove koji drugačije misle, a koji u svom partijskom radu ne narušavaju principe radničkih demokratija i odluka njihovih kongresa i konferencija”.2 Analiza stavova frakcije Radnička opozicija jasno pokazuje da je to bila “jedna struja u razvoju dotadašnjeg socijalizma i boljševičke partije”. Za Lenjina je, međutim, pitanje održanja revolucije i njegove verzije boljševizma bila najvažnja stvar i tom je cilju valjalo podrediti sve, od izbora suptilnih metoda ubeđivanja pa do eliminacije boljševizmu konkurentskih grupacija i partija. Neuspeh alternativnih društvenih pokreta da se u sovjetskom društvu nametnu kao opozicija monopolističkoj poziciji vladajuće partije, ili dela partija budući da samo jedna njena frakcija direktno i nosi vlast, Vranicki pronalazi i u niskom ekonomskom, društvenom i kulturnom nivou zemlje nakon revolucije. U ranim dvadesetim godinama Rusija se suočila sa nizom privrednih kriza koje nije mogla na valjani način da razreši, sa složenom socijalnom i profesionalnom strukturom rada, stranim intervencijama i nezadovoljstvom vlastite radničke klase pojedinim merama socijalne politike. U tako složenoj situaciji i partija je morala da oscilira između zadovoljenja različitih, često u osnovi i protivurečnih zahteva i lojalnosti vlastitim idealima revolucije oko kojih je izvršila i masovnu mobilizaciju radništva i seljaštva. Tome su, bez sumnje, doprineli i permanenetni sukobi između onih grupacija i pojedinaca koji su skloni “brzim”, “doslednim” i “čistim” realizacijama revolucionarnih ideala, koji zahtevaju i traže radikalna rešenja i onih drugih manje dogmatskih i svesnih niza novih društvenih protivurečnosti, sklonim pragmatičnim rešenjima, čestim taktičkim pro1 2

Cit. po V. Lenjinu, isto, st.676. Cit. po V. Lenjinu, isto, st.675.

44 56

menama vladajućeg kursa i kompromisima sa različitim snagama društva. Otud je i Ruska istorija u ranim dvadesetim godinama prepuna “istorijskih zaokreta”, “pronalaženja pravih puteva razvoja” i “ad hoc improvizacija”, vođenja upravo ovom Lenjinovom “realnom politikom” naišla i na žestoko suprostavljanje boljševičke levice. Rezultat ovih sukoba su i brojne polemike nastale početkom dvadesetih godina o pravcima daljeg razvoja Ruskog društva.1 Lenjin je, međutim, smatrao da “sve ono što dovodi u pitanje” delovanje avangardne partije pripada arsenalu antikomunizma. Jer, prepustiti masi vanpartijaca, seljaka, seljaka-radnika i gradskoj sitnoj buržoaziji da ovlada osnovnim polugama društveno-ekonomskog sistema, značilo je za većinu boljševika negiranje uloge partije i na kraju dovođenja u pitanje i samog socijalističkog puta”.2 Šta je u ovakvom rezonovanju racionalizacija jednog koncepta vladanja i pokušaj da se očuva ideološki legitimitet novoj vlasti, a šta je sama “protivurečna stvarnost” na koju se Lenjin poziva, ovde i ne može na valjani način da se razluči. No, nešto drugo je sasvim izvesno. Jedna od posledica ovog i ovakvog Lenjinovog očuvanja hegemonije monopolističke boljševičke partije je i pojava birokratizma, atrofija državne i partijske organizacije i deformacija političkog i ekonomskog sistema vlasti. Dajući izuzetno velike upravljačke prerogative izvršnoj vlasti Ruska je država /i partija/ još od vremena radnog komunizma postala snažan činilac u oblikovanju društvenih procesa. Međutim, otsustvo svake demokratske procedure izbora ovih organa otvorilo je prostor za upliv voluntarističkih metoda upravljanja, što će se u sklopu sa još nekim društvenim procesima, koje je od kraja dvadesetih godina nametao Staljin, dovesti i do uspostavljanja sistema koji danas označavamo pojmom staljinizam. I na kraju valjalo bi postaviti i jedno sasvim umesno pitanje. Zašto se Lenjin baš u radnim dvadesetim godinama odlučio na obračun i političku eliminaciju boljševičke livice. Odgovor, odmah da naznačim, nipošto nije jednoznačan. Jedna grupa teoretičara tvrdi da se Lenjin obračunao sa svojim političkim oponentima tek onda kada je bio dovoljno snažan i dovoljno siguran da će takav obračun i stvarno i dobiti odnosno, tek onda kada je stvarno raspolagao sa dovoljno moći da to i učini. Pri 1 2

O ovome u Zborniku radova: R.Dučke, Soženjicin.... Zg.1983. P. Vranicki, isto, st.LVII.

45 57

tom svi ovi teoretičari zaboravljaju da se Lenjin od 1903 neprestalno obračunavao sa svojim političkim oponentima, ali ipak, što im već ide u prilog, ne i u takvom obliku i obimu i nikada sa takvim posledicama. Lenjinova odluka o zabrani frakcija u partiji i stroge partijske kazne u slučaju pojave grupašenja, prema ovim teoretičarima nisu slučajne i nisu izraz trenutne potrebe partije za konsolidacijom svojih redova, već izraz jednog dubljeg političkog i ideološkog opredeljenja utemeljenog i u samom konceptu boljševizma. Lenjin je izričito zahtevao zabranu stvaranja frakcija, a to što je ona dobila ovu formu i što je niz nedorečenih tvrdnji izazvao niz nedoumica rezultat je izbora jedne suptilne političke taktike u eliminaciji političkih protivnika. Da sukob sa boljševičkom levicom u 1921. godini i nije bio lak svedoči i izbor taktike borbi, kao i pristajanje na niz zahteva koje je tražila boljševička levica, a koju je kao neku vrstu ustupaka Lenjin morao da ugradi i u kongresne rezolucije. To što rezoluciju, koje su jemčile minimalnu slobodu rada boljševičkoj levici (sloboda objavljivanja u specijalnim zbornicima) nisu ostvarene u praksi i to što je boljševička levica izgubila svaku društvenu moć rezultat je i sticaja niza drugih okolnosti. Druga grupa teoretičara i kritičara staljinizma, sukob Lenjina i boljševičke levice pravda krizom nestaloj nakon totalnog sloma epohe ratnog komunizma, kronštatskom pobunom, štrajkovima, pojavom velike gladi i kanibalizma, stranom intervencijom, nezaposlenošću, teškoćama oko uvođenja NEP-a, krahom ideologije o brzom i radikalnom preobražaju društva, ideološkim nesuglasicama u boljševičkoj partiji itd. Međutim, i ova grupa teoretičara olako previđa činjenicu da se sa sličnim problemima, katkad i u drastičnijem obliku, partija sretala i ranije pa nije dolazilo do zabrana frakcija. Poziv na postojanje društvene krize koja zahteva mobilizaciju masa i teror nad masom u sklopu jedne uveliko praktikovane vaspitne diktarure je samo neka vrsta “alibija” za eliminaciju boljševizmu inače sasvim lojalnih frakcija i grupacija tvrde kriričari lenjizma. Istina je - ako je ovde uopšte i ima - u svemu ovome, i u krahu sistema i u makijavelistički vođenoj politici dominacije partije, ili dela partije koji je sebe proglasio celom partijom, ali ponajviše u pozitivističkom nasleđu boljševičke ideologije, koja upravo vlastitom dogmom o sopstvenoj istorijskoj misiji i nepogrešivosti eliminiše sve druge alternative. 46 58

Nakon desetog kongresa i definitivnog etabliranja autoritarnog, birokratskog i voluntarističkog sistema vlasti frakcija Radnička opozicija lagano gubi poziciju samostalne i nezavisne opozicione grupe. Razloge poreza treba tražiti i u pritisku centralnih partijskih i policijskih organa vlasti da se usvojena zabrana frakcija i u praksi ostvari, ali u procesima unutrašnjeg raslojavanja opozicije nastale i kao rezultat evolucije Ruskog društva. Pojava NEP-a je bez sumnje značajno uticala na izmenu one socijalne i idejne osnove iz koje nastaju leve opozicione skupine, ali i na stvaranje niza novih “ad hoc” platformi oko pojedinih kontroverznih političkih problema. Daleko više sluha za stvarne probleme društva imaće u ranim dvadesetim godinama grupe i pojedinci okupljeni oko Lava Davidoviča Trockog. Njemu će se u toku dvadesetih godina u različitim fazama borbe sa Staljinovom frakcijom, priključiti i delovi frakcije Radnička opozicija, čineći ono ekstremno levo i nepomirljivo krilo opozicije. Zabranom frakcije nisu uklonjeni i uzroci nastanka društvenih i političkih kriza na koje je u svojim proglasima ukazala boljševička levica. Naprotiv, upravo zbog političkog karaktera zabrana koji je jednoj boljševičkoj frakciji davao svu ideološku legitimnost vladanja u narednim godinama je došlo do niza novih sukoba. No ni ti sukobi nisu mogli da se na valjani način razreše budući da je svako mišljenje koje se nije slagalo sa oficijelnim, ili, preciznije onim koje je uspelo da se “proglasi” za oficijelno, bilo i politički eliminisano kao neprijateljsko. Na takvu represivnu praksu proganjanja “proletera koji se usuđuju da imaju vlastito mišljenje”, na nepoštovanje legalno donetih odluka sindikata, na sve učestalije menipulacije izborima i na bahato ponašanje partijske vrhuške ukazala je u svojoj žalbi članovima internacionalne konferencije III internacionale grupica od 22 istaknuta člana partije sa Šljapnjikovim, Mjasnikovim i Aleksandrom Kolontajn kao inicijatorima. Komisija već duboko boljševizirane internacionale koja je zasedala februara 1922. godine, nije mogla a da ne konstatuje birokratska izopačenja u radu partije, ali i da “potvrdi” odluku desetog kongresa kao legitimnu. Time je jedno bez sumnje uzbudljivo poglavlje boljševičke istorije okončano. No, bilo kako da bilo, tek odluka desetog kongresa o zabrani okupljanja frakcija pokazala se, bez obzira na sve kasnije nedoumice i kontraverze, dalekosežnom i u međunarodnom 47 59

radničkom pokretu. Od tada koncept o monolitnom ustrojstvu partije postaje centralni aksiom svih komunističkih pokreta.

Frakcija Demokratskih centralista Frakcija Demokratskih centralista nastala je početkom 1919, neposredno pred Osmu partijsku konferenciju i reprezentuje sve one leve tendencije unutar boljševičke partije koje nisu mogle da nađu prostora unutar oficijelne ideologije i političke prakse. Većina njenih članova sa Saprenovim, Osinskim, Maksimovskim, Smirnovim, Dubnovim, i Rafailom kao neformalnim vođama i ideolozima pokreta, nalaziće se u vreme Brest-litovskog mira i prvih velikih idejnih i društvenih konflikata u Rusiji na pozicijama frakcije Levih Komunista. Sredinom dvadesetih godina, nakon formalnog raspadanja grupe, ostaci frakcije Demokratski Centralisti predstavljaće u protrockistički orjentisanoj frakciji njeno radikalno levo nepomirljivo krilo. Za razliku od društvene pozicije frakcije Radnička Opozicija, koja kako tvrde njeni ideolozi, reprezentuje one primarne radničke interese, a po socijalnom, radničkom poreklu svojih članova predstavlja i homogenu proleterski grupu, frakciju Demokratskih Centralista čine uglavnom intelektualci koji pripadaju srednjim slojevima partijskih, sindikalnih i držanih struktura.1 Verovatno će ovo njeno neproletersko poreklo, kao i društvena funkcija intelektualaca – organizatora, uticati, kako tvrdi Šapiro u svojoj knjizi “Poreklo komunističke autokracije”, da, za razliku od beskompromisnog proleterskog radikalizma Radničke opozicije orjentisane i na afirmaciju jednog autentičnog levog alternativnog društvenog koncepta, “u ključnim momentima rasprava kompromisima izglede sukobe i prihvate sadržaje partijskih rezolucija”.2 Zabrana frakcionaških istupanja nije značajno uticala na aktivnost frakcije Demokratskih Centralista budući da ni ovo administrativno-policijsko rešenje nije uklanjalo socijalne i idejne osnove iz kojih izrastaju njeni zahtevi, niti je, pak, svojom politikom stvorila potrebne uslove za njeno prevazilaženje. Istina, u narednim godinama frakcija Demokratskih Centralista će se raspasti, no, to neće biti re1

Leonard Schapiro,The Origin of the Communist Autocrasy: Politac Opposition in the Soviet State,London,st.223. 2 L.Schapiro,isto, st.282.

48 60

zultat zabrane – ona je eventualno ubrzala proces raslojavanja frakcija – već pomaka tačke frakcijskih sukoba u više partijske i državne strukture. Na ovaj sud upućuje i činjenica da je članstvo ekstremno levih frakcija iz ranih dvadesetih godina većim delom pristupilo velikim levo orjentisanim opozicionim skupinama: najpre frakciji 46-orice, pa opoziciji Trockog iz 1923. i na kraju Udruženoj levoj opoziciji. Diskusije o oblicima upravljanja privredom, rasprave o sindikatima i kritika birokratizma partije, kao i alternative koje je frakcija Demokratskih Centralista nudila, suprotno onda rasprostranjenom uverenju o navodno utopijskom karakteru njenog političkog programa,1 po meni samo potvrđuje tezu o prisutnim alternativnim konceptima unutar boljševičke partije s jedne strane i “ad hoc” prirodi okupljanja frakcija oko ključnih idejnih i socijalnih kontroverzi u ranim dvadesetim godinama, s druge strane. Kada se uoči Osme partijske konferencije pojavila frakcija Demokratskih Centralista sa zahtevom da se principi proklamovanog demokratskog centralizma ostvare i u praksi, posebno oni njeni delovi koji zajemčuju demokratsku formu rada svih partijskih struktura, te da se kroz kolektivno upravljanje privredom eliminišu oni autoritarni elementi prisutni u samom konceptu centralizma, ona je, sasvim izvesno, bila istinski nosilac one autentične demokratske tradicije. Polazeći od teze da je preterana centralizacija odlučivanja i upravljanja posledica jedne temeljne krize samog koncepta vladajuće boljševičke partije, frakcija Demokratskih centralista je, dosledno svom izvornom antiautoritarizmu, odbila da se u diskusiji o sindikatima izjasni za jednu od ponuđenih platformi. Ni Lenjinova,2 ni platforma Trockog3, koje objektivno gledano imaju šansi da budu usvojene,4 po Obelinskom, Sapronovu i Bubnovu ne donese ništa radikalno novo,5 jer “su to samo dve tendencije jedne jedinstvene grupe koja zahteva militarizaciju

1

Robert Daniels,The Conscience of the Revolution:Communist Opposition in Soviet Union,Harvard,1960, st.113. i 119. 2 Lenjinovu platformu videti u zborniku Samoupravljanje, Zg.st.167. 3 Platformu Trockog videti u istom zborniku, st. 180. 4 Sam tok glasanja je nabolje potvrdio bojazan frakcije Demokratski centralisti. O tome videti u beleškama kod Lenjina, isto. 5 O stavu frakcije Demokratski Centralisti videti prevod stenografskog zapisnika sa kongresa u zborniku Samoupravljanje.

49 61

nacionalne ekonomije”.1 A militarizacija privrede i života provedena do krajnjih konsekvenci u epohi ratnog komunizma nije dovela do očekivanih poboljšanja. Kriza demokratskog poretka izazvana totalitarističkim političkim konceptom zapretila je da ugrozi same ideološke temelje legitimnosti novog poretka, dok je represivna vladajuća praksa postala snažan izvor dezintegracije društva. I kriza Sindikata o kojoj se raspravljalo na desetom kongresu za Demokratske centraliste je samo posledica jedne opšte društvene bede izazvane prevelikom centralizacijom partije i države. Sve druge pojave “poput smanjivanja opšteg nivoa partijske delatnosti, slabljenja povezanosti partije, mase, proširenje uskobirokratske psihologije, pojava raznih neopravdanih privilegija i nezadovoljstvo članova partije... samo su refleksi kretanja... partijskog kursa ka birokratskom centralizmu”.2 Kao alternativu vladajućem birokratskom kursu frakcija Demokratskih Centralista predlaže na organizacionom planu: prvo, “da osnovni rukovodeći organi partije budu plenumi CK a između plenuma zajednički sastanci Politbiroa i Orgbiroa i drugo, da Politbiro i Orgbiro, kao izvršni organi, rešavaju tekuće poslove koji nemaju principijelni karakter”.3 Ovim bitnim ograničenjima kompetencije izvršnih organa vlasti bi se, tvrdi frakcija Demokratskih Centralista, eliminisao i monopol moći uske partijske elite unutar vrhovnih partijskih organa. Gornje rukovodeće partijske grupe prema postojećim organizacionim formama statuta partije, deluju bez ikakve kontrole nižih partijskih struktura. Ovim ograničenjima bi se zapravo njena aktivnost svela na tačno utvrđeni i unapred definisani okvir, čime bi se izbegla situacija da Politbiro vremenom postane jedina instanca koja određuje “opšte pravce razvoja društva”, a da za posledice svog eventualno lošeg rada ne odgovara nikome. Razvoj političkih institucija u dvadesetim i tridesetim godinama odvijao se sasvim suprotno ovim predloženim korekcijama i upravo je otsustvo instituciono ugrađenog i od 1

L.Schapiro, The Origin of the Communist Autocrasy: Politac Opposition in the Soviet State,London, st.284. X s’ezd RKP (b),Stenografičeskiji otčet,Moskva,1963,st.658.(citirano prema B.Djurović, Transformacija Boljševičke partije nakon Oktobra,Beograd, Novi Sad, 1969. st. 165. Deo ovih kongresnih zapisnika prevedeno je u zborniku Samoupravljanje, Zagreb, st.223 i dalje. 3 isto, st.660. 2

50 62

partije nezavisnog mehanizma kontrole izvršnih organa dovelo, uz sadejstvo sa još nekim drugim socijalnim i socijalnopsihološkim činiocima, do masovnog terora u tridesetim godinama i do etabliranja jednog represivnog i autoritarnog političkog sistema.1 Treće “postojeći Orgbiroi koji su postavljeni odozgo zameniti izbornim oblasnim komitetima”. Četvrto “da se ukinu kontrolne komisije a njihova nadležnost da se prenese delom na revizione komisije a delom na mesne komitete, i, peto, da se izvrši preregistracija svih članova partije koji su u nju stupili nakon Oktobra”. 2 Ovim bi se izbegla praksa naimenovanja i odgovornosti lokalnih organa isključivo višim partijskim strukturama. Nasuprot vladajućoj praksi kontrolom same “baze” kako predlaže frakcija Demokratskih Centralista, stvorili bi se realni interesi same radničke klase. Poljuljano nepoverenje izazvano “nereprezentovanje” autentičnih proleterskih interesa u samim partijskim ćelijama, valja, prema frakciji Demokratski centralisti, povratiti merom preregistracije članstva primljenog nakon oktobra, čime bi se partija oslobodila mase intelektualaca koja je iz “karijerističkih pobuda” ušla u partiju. Jedino će ova poslednja mera naići na podrušku vladajuće političke grupe, no ona će se sasvim suprotno njenoj izvornoj nameri prerasti u epohi staljinizma u snažno manipulatiavno i represivno sredstvo. Sve ove mere koje frakcija Demokratskih Centralista predlaže morale bi da otstrane autoritarne tendencije u radu partijskih organa utemeljenih u samom konceptu partije. Ali i da, s druge strane, eliminišu političke osnove reprodukcije negativnih tendencija otuđivanju partije od “masa” s druge strane. Ujedno, ove mere bi, prema frakciji Demokratski Centralisti, nužno stvorile potrebne političke preduslove za istinsko oživljavanje rada nižih i srednjih partijskih struktura, eliminisale naglašeni birokratski voluntarizam, a radu partije dale jedan istinski racionalni oblik. Da bi se obnovila unutarpartijska demokratija i time stvorili potrebni uslovi za realizaciju koncepta demokratskog centrali1

Anatomiju još ne prevladanog staljinističkog političkog sistema u zemljama Realnog Socijalizma, daje R.Baro u Alternativi, Zagreb,1981. O Šik u Trećem Putu, Zg.1983. S. Stojanović u knjizi Između ideala i stvarnosti, Bgd.,1968,Z.Golubović u Staljinizam i Socijalizam, Bgd.,1982. o ovoj knjizi videti osvrt V. Anđelković, Geneza Staljinizma, Književna Reč,br.1983. 2 X’s’ezd Rkp (b), Stenografičeskij etčet,Moskva,1963, st.660.

51 63

zma frakcija predlaže: prvo, “autonomiju lokalnih organizacija u rešavanju lokalnih pitanja i drugo, izbegavanje starateljstva viših komiteta nad nižim”. Ovim bi se stvorili potrebni politički preduslovi za istinski aktivizam nižih i srednjih partijskih struktura s jedne strane, a eliminacijom načela suborganizacije i subordinacije viših “tutorskih” struktura do kraja bi se realizovao princip proklamovanog demokratskog centralizma. Treće, frakcija Demokratskih centralista zahteva “nezavisnost komunističkih frakcija i punu slobodu diskusije u štampi koja se jedino može ograničiti razlozima očuvanja jedinstva i autoriteta partije pred neprijateljem.1 Četvrto, “sastanci CK treba da budu otvoreni za svo partijsko članstvo”.2 Peto, sloboda istupanja predstavnika “svih u partiji postojećih struja na partijskim sastancima i sastancima komunističkih frakcija treba da bude zajamčena i manjinskim grupama”, šesto, “svakoj od frakcija treba da bude olakšano publikovanje i rasturanje političkih spisa”3. Polazeći od jednog temeljnog načela: načela o slobodi govora, mišljenja i delanja, frakcija Demokratskih Centralista je u svom političkom programu insistirala na punoj slobodi štampe, na odbrani prava da i u slučajevima kada ostaje u manjini brani vlastito stanovište i da za to ne snosi ni političke ni policijske konsekvence. Izvesnu nedoumicu može da izazove zahtev za ograničenjem slobode diskusije u štampi u slučaju očuvanja jedinstva i autoriteta partije pred neprijateljem. Ukoliko bi se ovaj zahtev protumačio onako kako je to Staljin uobičajeno činio sa Lenjinovom odlukom o privremenoj zabrani frakcija, onda bi i ovaj zahtev bio samo “alibi” za eliminaciju svake slobode rada i mišljenja. Razumevanje svih ovih stavova frakcije Demokratskih centralista, pretpostalja nekoliko važnih premisa. Najpre, to je prihvatanje Oktobarske revolucije i njenih tekovina kao epohalnog događaja koji je izmenio celokupnu društvenu strukturu zemlje, stvorio osnovne materijalne i duhovne preduslove za zbiljsku izmenu sveta i prvi put u istoriji naznačio jednu autentičnu alternativu građanskoj civilizaciji.

1

X’s’ezd Rkp (b), Stenografičeskij etčet, Moskva,1963, st.660. L.Schapiro,The Origin of the Communist Autocrasy:Politac Opposition in the Soviet State, London, st.224. 3 L.Schapiro, isto, st.224 i 225. 2

52 64

Većina ovih zahteva frakcije Demokratskih Centralista posebno onih vezanih sa kritiku birokratizma, zahteva za demokratizacijom unutar partijskog života i naznaka jedne drugačije više marksistički orjentisane alternative1 bila je na desetom kongresu odbačena i okvalifikovana kao frakcionaška, što je u istinu i bila, ali i kao nekomunistička, što nije bila.2 Kvalifikacija zahteva frakcije Demokratskih Centralista kao utopističkih valja u potpunosti odbaciti. Doduše, zahtev za totalnom radničkom državom u situaciji kada radništvo predstavlja tek neznatnu manjinu, slično, uostalom i zahtevima za potpunom proleterskom hegemonijom u situaciji kada postoje značajni politički neorganizovani segmetni sa često suprotnim ideološkim interesima možemo tek delom okvalifikovati kao utopističke i politički sektaške. Najvrednija je bila svakako lucidna analiza birokratskih deformacija društva, indentifikacija autoritarnih tendencija unutar partije i države, kritika prevlasti voluntarističkih metoda razrešavanja socijalnih konflikata, i zahteve za legalizacijom i legitimizacijom koncepta frakcija kao radikalno novih načela. I na kraju, da zaključimo, okosnicu političkih zahteva za demokratizacijom društva, naznačena početkom dvadestih godina i levim i ekstremno levim političkim programima ostaje i danas u svojoj suštini osnova i svih levo orjentisanih neautoritarnih alternativa. U isto vreme zahtev za demokratizacijom društva predstavljaće onu radikalnu nit koja će sam pokret činiti autentičnom alternativom dogmatskom političkom praksisu.

Ekstremno leve frakcije Pojavi leve trockističke orijentisane opozicije u 1923. godini prethodila su dva važna događanja: najpre velika privredna kriza koja je do jeseni 1923. u potpunosti paralisala privredni život zemlje i isprovocirala masovnu politizaciju radničke klase, i drugo, uspon i pad ekstremno levih boljševičkih frakcija i 1

(19)Robert Daniels,The Conscience of the Revolution:Communist Opposition in Soviet Union,Harvard,1960, st.92. 2 (20)Jedno drugo i u novijoj sovjetskoj literaturi uobičajeno tumačenje daje V.Romanov u knjizi Borba Lenjina s antirpartijnoj grupoj “Demokratičeskiji Centralisti”, Moskva1969.

53 65

grupacija. Kao rezultat krize nastali su brojni spontani radnički štrajkovi, najpare u velikim industrijskim centrima: Moskvi, Lenjingradu, Odesi... koji su se vremenom sa rastom političkih zahteva za promenom sistema proširli i prema provinciji. Druga bitna karakteristika ovih spontanih radničkih štrajkova sadržana je u njihovoj čisto proleterskoj osnovi okupljanja pristaša, sindikalističkim revindikacijama i na kraju u činjenici da štrajkovi nastaju van tradicionalnih organizacionih struktura radničke klase: sindikata, partije, države... Međutim, već druga faza štrajkova započeta krajem 1923. godine znatno organizovanje, sa celovitim ekonomskim i političkim programom vođena od strane Radničke grupe, a zatim nakon njenog brutalnog policijskog razbijanja, te hapšenja njenih lidera i povlačenja u ilegalnost i frakcije nazvane, “Radnička istina”. Kontinuitet aktivnosti ovih frakcija uprkos vremenskoj i prostornoj sukcesiji teško je precizno ustanoviti budući da se programi, posebno oni politički delovi revindikacija razlikuju u nekim bitnim crtama. Frakcija Radnička grupa nastala nakon raspada frakcije Radnička opozicija i frakcije Demokratskih centralista nastavlja onu žilavu i vitalnu levo orijentisanu anarhističku liniju Lideri disidentske frakcije Radnička grupa Mjasnikov, Kuznjecev i Mojsijev još sredinom 1923. godine u vreme masovnih spontanih radničkih štrajkova koji su u osnovi i katalizator jednog šireg društvenog protesta, postavili su zahatev za prerastanjem uskih, lokalnih i čisto sindikalističkih okvira okupljanja. Time je, zapravo, štrajkački pokret prerastao u pravi politički pokret. Nešto kasnije, formirajući moskovski biro, frakcija Radnička grupa je uspela, uspostavivši kontakte sa sličnim levo orjentisanim opozicionim grupama u zemlji, ali i sa levim krilom Nemačke KP, da dobije jednu široku društvenu podršku. Doduše, pregovori sa nekada uticajnim liderima frakcija Radnička opozicija i frakcija Demokratskih centralista; Aleksandrom Kolontajn, Medvodim, Šljapnjikovim, Lutovinovim i još nekim, čime bi frakcija prodrla u visoke partijske institucije i time zbog prirode strukturalizacije društvene moći, postala i važna instituciono utemeljena opoziciona grupa, nisu, izgleda, donele očekivane rezultate.1

1

Robert Daniels, The Consciense of the Revolution: Communist Opposition in the Soviet Union, Harvard, 1960, st. 204.

54 66

Ffrakcije Radnička grupa Sovjetsku državu je okarakterisala kao degenerisanu, birokratsku i kapitulantsku oligarhijsku zajednicu koju valja razoriti i zameniti je jednim istinskim pluralističkim društvom. Politička birokratija oličena u političkoj eliti se shodno svom mestu i ulozi u političkom sistemu sve više “pretvara u grupu vlastodržaca koja u svojim rukama drži privredne resurse i vladavinu zemlje” i pretvara se vremenom upravo zbog privilegovane društvene pozicije“ u oligarhisku kastu”.1 Da bi se eliminisala tendencija oligarhizacije upravljanja novom socijalističkom državom i time obezbedila vlast radničke klase Mjasnikov, njen nesumnjivi lider, predlaže da se razvije jedan celoviti društveni “pokret radi zaštite interesa radnika”. Jer, birokratska klasa je, tvrdi na jednom drugom mestu Mjasnikov, uzurpirala svu moć, odbacila svaku kritiku a sopstvenu misao o društvu odredila kao nepogrešivu. Time se, zapravo, samo etablira načelo monolitnosti i nepogrešivosti partije i ujedno stvaraju uslovi za dominaciju jednog političkog pokreta. Svaka promena “revolucionarnog kursa” naknadno se tumači kao vraćanje autentičnim načelima pokreta a unutrašnje suprotnosti se po istoj logici prestavljaju za spoljašnje suprotnosti. Stoga je i nosiocima ovakvog mišljenja i najlakše da i leve i desne političke programe i zahteve koje se javlja u samoj partiji, zavisno od konstelacije vodećih snaga eliminišu kao neprijateljske i suprotne vladajućim normama. Upravo po ovoj šemi biće eliminisane i sve vladajuće konkurentske frakcije i grupacije. Sredinom 1923. godine ovaj proces eliminacije političkih protivnika započet još na desetom kongresu odlukom o zabrani frakcije biće izgleda tek na početku. Da ova moja teza o još nezavršenim procesima eliminacije konkurentskih frakcija i grupacija a time i procesima sužavanja ideološkog i političkog prostora u 1923. godini opstaje možda najbolje potvrđuje i zahtev frakcije radničke grupe za punom demokratizacijom sovjetskog društva. Naime, Radnička grupa je daleko radikalnije od svih levih opozicionih skupina postavila zahtev za punom slobodom rada, okupljanja i slobodom štampe za sve političke grupe uključujući i monarhiste i anarhiste. Osnovne političke premise, na kojima je delovala frakcija radničke grupe, Mjasnikom je postavio i razvio još 1921. go1

Robert Daniels, The Consciense of the Revolution: Communist Opposition in the Soviet Union, Harvard, 1960, st. 159.

55 67

dine. Najpre u jednom otvorenom pismu CK, a zatim i u seriji članaka i brošura “Diskusioni Materijal”.1 Mjasnikov je ukazao na niz grešaka u radu partijskih organizacija, na postojanje niza zloupotreba i na začetke velike privredne i političke krize društva. Prema Mjasnikovu samo nedostatak efikasne društvene kontrole rada viših partijskih instanci koje treba sprovoditi i kritikom u nezavisnoj i slobodnoj štampi, omogućava da se postojeći politički sistem vlasti vremenom degeneriše i pretvara u svoju suprotnost. Da ove Mjasnikove primedbe nisu ostale bez odjeka svedoči i Lenjinovo kritičko pismo. U njemu Lenjin odbacuje sve primedbe Mjasnikova kao komunistički neprincipijelne koje u krajnjoj instanci mogu da koriste jedino neprijateljima boljševizma. Ali, s druge strane ni on neće moći a da ne primeti da su osnovne socijalne činjenice - beda društva, razvijeni sistem zloupotreba, elitistička pozicija partije, nedostatak sloboda - na kojima Mjasnikov gradi i svoju tezu o “izrođavanju boljševičke partije u represivnu i oligarhisku instituciju” u osnovi tačne i da se, štaviše, mlada sovjetska republika nalazi pred nizom problema koje mora “mukotrpnim radom da rešava”. Samo insistiranje na “slobodi štampe za sve, i za monarhiste i za anarhiste”, za Lenjina je znak neboljševičkog političkog angažmana koji šteti samom političkom pokretu. Jer, sloboda štampe koju zahteva Mjasnikov nije ništa drugo do “zahtev za slobodom političkog okupljanja buržoazije.... menjševika i esera”. Mjasnikov je, međutim, tvrdio nešto sasvim drugo i izgleda da se ovde oni nikako neće razumeti. Naime, dok je Lenjin insistirao na tezi o klasnoj prirodi koncepta slobode štampe i to dokazivao širokom digresijom u istoriju buržoaske slobode štampe, sa čim se, inače, Mjasnikov i slagao, on je, naprotiv, u svojoj polemički pisanoj brošuri isticao tezu o socijalnoj funkciji kritički orjentisane štampe, koja da bi to uopšte i bila, mora da bude i slobodna od svakog pritiska partije. Kritika nepravilnosti u radu partijskih, državnih i sindikalnih institucija može da bude efikasna jedino mobilizacijom javnog mnjenja i slobodnom štampom koja ga i formira, a ne kroz “mukotrpni rad raznoraznih centralnih kontrolnih komisija”.2 No, bilo kako da bilo, Mjasnikove teze su još 1921. godine bile proglašene za menjševičke i antipartijske – što u istinu ni1 2

Brošura Mjasnikova koju pominje i Lenjin se pojavila u Moskvi 1920. V. Lenjin, Dela, Bgd. 1960, Tom. 14. st. 359.

56 68

su bile – a autor ovog besumnje “interesantnog dokumenta”, kako ga ocenjuje Lenjin, biva zbog svega ovoga izbačen iz partije. I nakon desetog kongresa i njegove zabrane okupljanja frakcija Mjasnikov će nastaviti sa kritikama boljševičke prakse. Tek 1923. formirajući frakciju Radnička grupa Mjasnikov će svoj politički koncept uobličiti kao jednu autentičnu i originalnu alternativu boljševizmu. Vladajuća frakcija, naravno, nije mogla dugo da toleriše aktivnost ekstremno levih frakcija. Posebno to nije mogla nakon leta 1923. kada je izgleda došlo do ujedinjenja malih ekstremno levih opozicionih skupina i proširenja i radikalizacije njenog ekonomskog i političkog alternativnog koncepta reforme društva. Međutim, tek hapšenjem Mjasnikova i njegovim “slanjem” u trgovačku misiju u Berlin (ovo je verovatno i najbolji dokaz o karakteru Lenjinovih metoda razrešavanja političkih konflikata u društvu) frakcija Radnička grupa je razbijena i naterana da se u narednim mesecima dok su i trajali veliki štrajkovi povuče sa javne scene. Odlaskom u ilegalnost nije došlo i do prekida u njenim aktivnostima. Naprotiv, još je oštrije napala svoje političke oponente, proširila “tačke zahteva za reformom društva” i nesmanjenim tempom nastavila sa agitacijom među radnicima. Tek nakon hapšenja njene vrhuške, uključujući (nakon povratka iz Berlina) i Mjasnikova, frakcija Radnička grupa nestaje sa političke pozornice. Njenu izostalu ulogu koordinatora različitih štrajkačkih komiteta delom je preuzela frakcija Radnička istina, ali se i ona ubrzo, nakon hapšenja njenog lidera Bogdanova u potpunosti raspala, dok je većina njenih članova prema kojima nije preduzeto krivično gonjenje bilo isključeno iz partije i time efikasno eliminisano iz političkog života. U svojoj kritici društva frakcije Radnička istina ističe da su državno-pravne i ekonomske strukturalne promene kapitalizma u vreme Prvog svetskog rata zapravo bile dalekosežne i da su za posledicu imale etabliranje jedne relativno nove faze razvoja društva: faze ratnog državnog kapitalizma. I nakon rata uprkos izvesnim nagoveštajima smanjenja uloge države kao posrednika i regulatora, osnovne “tendencije centralizovanja proizvodnje, stvaranja trustova i sindikata su ojačale i pri tom... nametnule u prednji plan onaj deo inteligencije koji se sastoji od tehničara i organizatora a koji vode i predvode celokupnu 57 69

proizvodnju”.1 Slične društvene procese sve veće koncentracije moći frakcija Radnička istina pronalazi i u evoluciji mlade Sovjetske države, posebno u njenoj poslednjoj fazi nastaloj sa uvođenjem Nove Ekonomske Politike. Kao to lucidno tvrdi njen neusmnjivi lider i pisac platforme Bogdanov, nova država samo “iznova uspostavlja normalne kapitalističke odnose”, zaoštrava postojeće klasne suprotnosti i kao novu organizatorsku inteligenciju upravljača nameće svojevrsnu tehnokratsku elitu koju čine “odgovorni rukovodioci, direktori fabrika, upravnici trustova, predsednici izvršnih komiteta i nepovci”.2 Potvdu ove teze Bogdanov pronalazi u sve većem socijalnom diferenciranju ruskog društva, izdvajanju “inteligencije organizatora” kao posebnog društvenog sloja, oblikovanju njenog “autentičnog stila života”, njenom sve većem odvajanju od radničke klase i formiranju posebne klasne psihologije koja je “po svemu građanska i otud sposobna jedino da izrodi kapitalističko gospodarstvo”. Sovjeti, partiska i sindikalna birokratija kao i organizatori državnog kapitalizma žive u materijalnim prilikama koje napadno odudaraju od uslova života radničke klase: njihovo materijalno bogatstvo i stabilnost njihovog položaja zavisi uglavnom od toga koliko izrabljuju i sebi potčinjavaju radne mase. Sve to.... u krajnjoj instanci... čini neizbežnim suprotnost njihovih interesa i raskid između komunističke partije i radničke klase”.3 Valjalo bi naglasiti da je proces socijalne diferencijacije bio na neki način i olakšan nemogućnošću da se socijalističko privređivanje razvije usled “znatno umanjenje materijalne baze, tehničke zaostalosti industrijskih segmenata i slabe kupovne moći mase”,4 ali i zbog same prirode NEPovske alternative koja “okrenuta dominirajućoj ulozi trgovačkog kapitala”, zapravo, onemogućuje “rast upliva države kao zastupnika celokupnih narodnih interesa kapitala i inteligencije organizacije”.5 Tako se, tvrde potpisnici proglasa ekstremno leve frakcije Radnička istina, proleterijat otuđuje i od sopstvene države i partije, ali i od sopstvenog sindikalnog pokreta, koji postavši jedna od transmisionih poluga partije, zapravo samo 1

Proglas Grupe “radnička Istina” Revolucionarnom Proleterijatu,Naše Teme,Zagreb,1970, st.2211. 2 isto, st. 2212. 3 isto, st. 2213. 4 Proglas Grupe “radnička Istina” Revolucionarnom Proleterijatu,Naše Teme,Zagreb,1970, st.2214. 5 isto, st. 2214.

58 70

prikriva objektivne klasne interese vodeće vladajuće grupe. U takvoj situaciji boljševička partija može da postane istinska “partija inteligencije organizacije”, ali ne i radničke klase kod koje uprkos moćnom pritisku propagande, permanentnoj manipulaciji simbolima radništva i agresivnoj ideologiji spasenja, “opet raste protest protiv planiranog kapitalističkog sistema”.1 Alternativu birokratskim degeneracijama partije i države frakcija Radnička istina traži u “stvaranju nove autentične radničke partije koja bi iznova ujedinila razbijenu, otuđenu i oslabljenu radničku klasu”, prevazišla “stanje ideološke smetenosti, tim pre, što je Oktobarska revolucija otstranila sve prepreke na putu socijalističkog privrednog razvitka budući da više nema jarma posrednika, carističke parazitske birokratije i buržoazije...”.2 Zato i, tvrdi frakcija Radnička istina tvrdi da radnička klasa Rusije mora da se bori za (a) punu slobodu štampe i udruživanja revolucionarnih elemenata proleterijata; (b) protiv administrativne samovolje koja je moguća upravo zbog pomanjkanja demokratskih biranih zakonodavnih organa, (c) protiv fetiša monopolistički izborenih prava za trudbenike i (d) protiv fetiša slobode da se ta prava upotrebe.3 Valja istaći da bitne razlike između zahteva za slobodom štampe i slobodom udruživanja frakcije Radnička istina i ostalih levo orjentisanih boljševičkih frakcija leže ne toliko u “obimu” zahteva koliko u samoj njenog prirodi. Naime, dok je većina levih boljševičkih frakcija tražila slobodu štampe za sebe a protiv drugih i to u okviru postojećih institucija. Ekstremno leve frakcije zahtevaju slobodu i za neboljševičke partije i političke grupe, što je, neosporno u ideološkim i idejnim sukobima na marksističkoj levici u dvadesetim godinama jedan novi kvalitet i značajni pomak u međufrakcijskim trvenjima. Cilj političke borbe prema frakciji Radnička istina je naravno “(a) delotvorna zaštita ekonomskih interesa proleterijata, (b) stvarno sprovođenje zakona o radu i (c) uporno obrazlaganje političkih interesa proleterijata”.4 Pod “maskom komunističkog, sovjetskog i navodno proleterskog plašta, građanska je ideologija, a naročito ideologija 1

isto, st. 2215. isto, st. 2212. Proglas Grupe “radnička Istina” Revolucionarnom Proleterijatu,Naše Teme,Zagreb,1970, st.2215. 4 isto, st. 2216. 2 3

59 71

“organizacijske inteligencije”, ostvarila punu političku dominaciju. Otud, tvrdi se u programu frakcije radničke istine, “zadaci revolucionarnih elemenata radničke klase u borbi protiv građanske klase, a za čisto proletersku ideologiju, treba da budu: a) nepomirljiva borba protiv malograđanskih autoritarnih tendencija unutar radničke klase, b) delotvorno podupiranje proleterskih kulturnih organizacija i ostvarenja ideja proleterske ideologije putem tih organizacija i c) oštro ograđivanje od zvanične sovjetske literature i umetnosti i delotvorno podupiranje literarnih i drugih proleterskih organizacija”.1 Ovim zapravo, dolazimo do tri krucijalna problema koje je postavila ekstremno leva frakcija Radnička istina. Najpre do koncepta novih revolucionarnih subjekata. U svojoj suštini oni predstavljaju onaj već dobro znani Marksov i Lenjinov koncept avangarde radničke klase i u ovome nema ničega novog što klasici već nisu naznačili. Novi su jedino subjekti protivljenja: umesto stare nova proleterska partija. Drugo, izvesnu nedoumicu izaziva kritika autoritarnih tendencija ispoljenih unutar radničke klase. Ukoliko bi se dosledno shvatila ova opaska i to u njenom izvornom značenju prisutnom i u anarhističkoj kritici boljševizma,2 kako ju je uostalom i sam Lenjin istina i iz nešto drugih pobuda okvalifikova i ocenio, onda bi na neki način bio u oštroj suprotnosti sa prethodnom tezom: tezom o novoj avangardnoj neautoritarnoj komunističkoj partiji. Naime, sve ove ideje o novoj revoluciji i novoj radničkoj partiji prisutne u svim levim i ekstremno levim političkim konceptima, zapravo su izraz jednog dubokog razočarenja tekovinama boljševičke revolucije. Alternativa koju su ponudile sve levo orjentisane boljševičke frakcije i skupine ukratko bi se mogle sažeti u tezi o zahtevu za novom, ali ovoga puta zbilja radikalnom i potpunom revolucijom. Boljševička revolucija se navodno u svom hodu ka totalnom preobražaju društva negde na sredini izopačila, degenerisala i promenila smer a kompromisima sa neproleterskim segmentima sasvim otupila svoju revolucionarnu oštricu. Nova avangardna elita sačinjena od nekompromitovanih najsvesnijih delova radničke klase novom bi revoluciojom razorila i poslednje ostatke građanskog društva i u potpunosti ostvarila zadate ciljeve oslobađanja radničke klase. Ovde zap1

Proglas Grupe “radnička Istina” Revolucionarnom Proleterijatu,Naše Teme,Zagreb,1970, st.2216. 2 O ovome šire u George Woodcock, Anarchism, London, 1977. st.392.

60 72

ravo nema ničega novog: umesto stare degenerisane radničke elite i njenih institucija vlasti podmeću se nove elite i subjekti revolucije. Da li bi i zagovornici novih revolucija završili u terorističkom totalitarizmu, poput Staljina koji je nakon 1928. takođe sproveo “novu revoluciju” teško je naravno i sasvim ovlaš naznačiti. U svakom slučaju valja konstatovati da su osnovni socijalni i duhovni preduslovi iz kojih se izrodio i staljinizam prisutni i nema sumnji da bi i nova verzija novih revolucija ukoliko bi ostala pri istim društvenim i ideološkim postulatima tekla sličnim pravcem. Doduše zahtevi za poštovanjem nekih elementarnih ljudskih sloboda-sloboda okupljanja, mišljenja, dogovaranja, štampe....ukoliko bi bili i realizovani bili bi bez sumnje smetnja nesputanom razvoju terora. Treće, koncept proleterske kulture koji je postavila u svom političkom manifestu frakcija Radnička istina, dat u jednostranoj opoziciji sa građanskim (za koji danas s pravom mislimo da je svojim pluralizmom stilova i pravaca maksimalni domet), zagovara dominaciju parcijalnih užegrupnih interesa, zapravo je duboko suprotan zahtevu za političkim pluralizmom izraženim u tezi o nužnosti pune slobode štampe i slobode okupljanja svih političkih grupa. Sve u svemu kritike sovjetske elite začete u doktrini ekstremno levih frakcija tek bojažljivo začinje teoriju o klasnoj prirodi socijalističkog društva. Nju će tek tridesetih godina na jedan daleko celovitiji način i sa nešto drugačijom argumentacijom razviti Lav Trocki, Bruno Rici i Džems Bernam.1 Političke teorije ekstremno levih frakcija imala je i neka “slaba mesta”. Pojam “novih subjekata” revolucije i “nove avangardne partije” proleterijata,2 u biti ne donose ništa novo što lenjinistička verzija boljševizma već nije naznačila. Novi su jedino polovi suprostavljanja: umesto stare podmeće se nova partija, umesto stare nova revolucija i umesto stare nova elita. Ubrzo nakon konsolidovanja u drugoj polovini 1923. godine, Centralna kontrolna komisija, koja je po nalogu CK ispitivala aktivnost Ekstremno levih frakcija, okvalifikovaće frakciju Radnička istina kao “protiv komunističku i protiv sovjetsku socijalno i ideološki opasnu budući da predstavlja menjševičku 1

O ovome videti L.Trocki,Izdana Revolucija, Rijeka,1975. Bruno Rici, Birokratski Kolektivizam, Zagreb, 1983. i J. Burnham, The Managerial Revolution, N. Y. 1945. 2 J. L. Talmon, The Origins of Totalitarian Democracy, N. Y. 1960.

61 73

zaveru čiji je cilj dezorganizacija partije”.1 Ostavljajući po strani ocenu ove kvalifikacije čiju političku diskvalifikaciju ne možemo prihvatiti kao pouzdanu u oceni stavova ekstremno levih frakcija ukažimo da njihova pojava u neku ruku predstavlja tipičan proizvod relativno demokratskih dvadesetih godina. S druge strane valja istaći da sve ove levo orjentisane grupacije nastale spontano iz radničkih štrajkova, te da su u svom političkom i ekonomskom programu socijalnih revindikacija ujedno i izražavale sve protivurečnosti sa kojima se sretala mlada sovjetska republika. Naravno, nemoguće je u oceni aktivnosti ekstremno levih frakcija zaobići ni to da su one bile i svojevrsni odgovor sve učestalijim pritiscima birokratske elite koja u nameri da stabilizuje svoju socijalnu poziciju odustaje od nekih proklamovanih programa socijalne politike. Okoštavanje partiskih i državnih struktura vlasti, kao i sama protivurečna stvarnost sa niskom produktivnošću, odsustvom odgovarajućih materijalnih preduslova za celovitu realizaciju zadate socijalne politike, uporedo sa krizom autoritarnog koncepta partije, neki su od bitnih elemenata na čijem su se suprostavljanju aformisale i sve leve marksističke i anarhističke alternative. Drugo važno obeležje pojave ekstremno levih frakcija je njena izvan instituciona politička pozicija. Naime, njeno članstvo su činili sami radnici i to mahom oni sa dna socijalne lestvice koje je privredna kriza najviše pogodila, te otuda, upravo u ovoj njenoj klasnoj poziciji najugroženijih slojeva, treba tražiti i osnovu zahteva za doslednom proleterskom linijom akcionog programa, ali i osnovu okupljanja koja se zbog nedostatka društvene moći radničke klase odvija van uobičajenih sovjetskih institucija: partije, države i sindikata. Celovita istorijska ocena aktivnosti ekstremno levih frakcija mora stoga da naznači i realnu mogućnost realizacije njihovih alternativnih političkih programa. Neke njene zahteve, posebno one izrasle iz kritike birokratizacije društva, slično, uostalom, zahtevima za većom demokratizacijom unutarpartiskog života, legalizacijom i legitimizacijom frakcija kao i prava na sopstvenu i ničim kontrolisanu štampu bili su i onda ostvarivi (čak su delom i realizovani), a to što se u potpunosti nisu realizovali rezultat je jedne uske, sektaške, netrpeljive i agresivno vođene politike vladajuće partije, s jedne, ali i same suštine 1

Marjan Brotovšek, Borba za Lenjinovo nasleđe,Zg.1981. st. 8. tom. II.

62 74

boljševičke verzije marksizma, s druge strane. Ostali zahtevi, poput onih uperenih ka nužnosti hoda ka svetskoj revoluciji, ili, pak, zahtevi za potpunom realizacijom zrelog komunističkog društva u uslovima niske produktivnosti, nerazvijenih produkcionih odnosa, opšte materijalne bede, neizgrađene klasne svesti i opšteg društvenog primitivizma pripadaju pre kategorijama utopističkih projekata. Valjalo bi na kraju naglasiti i to da su sve levo orjentisane radničke frakcije u svom kratkotrajnom periodu pune legalnosti tek naznačile svoju verziju boljševizma i da su tek započele sa izgradnjom celovite alternative sve više preovlađujućem “staljinističkom” sistemu vlasti. Drugim, nešto umerenijim levim frakcijama, poput najglasnije i svakako najuticajnije trockističke i zinovjevske, koje su imale snažna uporišta unutar vrhovnih partiskih, državnih, sindikalnih i vojnih struktura vlasti, bilo je zbog tipa društvene moći koji se sa boljševičkom organizacijom društva etablirao u samom političkom vrhu, nesumnjivo puno lakše da opstanu i da se na kraju nametnu i kao alternative staljinističkoj verziji boljševizma. Nakon formalnog raspada ekstremno levih skupina neki njeni članovi su pristupili levoj trockističkoj opoziciji u 1923., frakciji 46-orice i Udruženoj levoj opoziciji u drugoj polovini dvadesetih godina. Neke, pak, političke zahteve Ekstremno levih frakcija, posebno one izrasle iz shvatanja nužnosti pluralističkog društva, te zahteve za formiranjem nove boljševičke partije koja bi “istinski reprezentovala interese radničke klase”, bili su okosnica oko kojih su se okupljale radikalno leve struje čija je “protivurečna društvena misao” sredinom dvadesetih godina bila predmet niza polemika sa vladajućom desnom frakcijom Staljina i Buharina, ali i sa desnim krilom leve udružene opozicije. Nešto kasnije i sam će Trocki, odustajući od moguće reforme postojeće već uveliko degenerisane i staljinizovane partije nanovo obnoviti teoriju o novim istorijskim subjektima (radnička klasa) i novoj partiji (istinski demokratska boljševička partija) preuzimajući zapravo stavova ekstremne levice iz dvadesetih godina. Drugi događaj bitan za nastanak leve trockističke opozicije s kraja 1923. tiče se kontroverze nastale oko “oficijelne” kvalifikacije delatnosti ekstremno levih frakcija. Kada je po nalogu CK i Politbiroa šef ČEKE Đeržinski započeo sa istragom aktiv63 75

nosti ekstremno levih frakcija vrlo brzo se suočio sa otporom nekih visokih partiskih funkcionera koji su “neke opozicionare smatrali dobrim boljševcima”. Upravo je ova činjenica, prema nekim istoričarima, isprovocirala Trockog da prema vladajućoj frakciji zauzme kritički stav i da na jednoj od sednica Politbiroa postavi i pitanje socijalne funkcije političke policije u socijalističkom društvu. Ovim je Trocki, zapravo, tek otvorio novi sukob, koji će nakon niza neuspeha vladajuće frakcije da na zadovoljavajući način organizuje uspešan rast privrede, te grubog ignorisanja i odbacivanja ponuđenih alternativa, dovesti do formiranja jake leve opozicije i žestokih frakciskih borbi u drugoj polovini dvadesetih godina.

64 76

1923 - 1925 Frakcija 46 –orice i pojava Trockizma U istorijskoj i politikološkoj litraturi ostaje i danas nedovoljno istraženo pitanje o tome da li “frakciju 46-orice” uopšte treba smatrati samostalnom i nezavisnom opozicionom grupom, za šta, odmah da dodam, postoje i dovoljno ubedljivi razlozi, ili je, sudeći prema osnovi njenog levo orijentisanog programa treba smatrati samo nešto “izdvojenom pozicijom” leve trockističke orjentisane opozicije iz 1923. godine. Neosporna je, pak, činjenica da se idejna osnova njenog programa naslanja na neke stavove Trockog razvijane tokom 1922. i 1923. godine, a na celoviti način izrečene neposredno pred važno zasedanje politbiroa od 8.10.1923. Sve ovo upućuje na sud da je “idejna bliskost” Frakcije 46-orice i Trockog po svojoj prirodi mnogo celovitija nego što se obično pretpostavlja. Ali, s druge strane, još evidentnije je i to da se u programu Frakcije 46-orice posebno u onim odredbama koje se tiču zahteva za punom demokratizacijom partiskog života, ide i nešto dalje o stavova Trockog izrečenih u “Novom Kursu”. Otud mi se i čini da sud o stvarnoj političkoj prirodi pozicije Frakcije 46-orice treba doneti na osnovu analize odnosa frakcije prema Trockom, koji je, mada njen idejni inspirator, ostao za svo vreme trajanja frakcije izan nje, dosledno poštujući nešto ranije upućenu kritiku Politbiroa. Naime, Trocki ne samo da nije potpisnik Platforme Frakcije 46-orice, nego se i na trinaestoj sednici, na kojoj se raspravljalo i o delatnosti frakcije ogradio od zahteva “za slobodom unutarpartijskih skupina”, što, po meni, samo potvrđuje jednu drugu tezu: tezu o nedorečenoj političkoj poziciji Trockog u 1923. godini. Doduše, pažljivo čitanje ove izjave otkriva izvesne nedoumice. On, naime, sjdne strane, ostaje dosledan ranijem stavu o nužnosti nefrakcionaštva tvrdeći – slično nešto kasnije Staljinu, koji, izgleda, preuzima i ovu formulaciju – “da u poslednjoj instanci Partija uvek ima pravo, jer je ona jedini istorijski instrument koji radnička klasa poseduje za rešavanje svojih temeljnih zadataka, te da otud čovek može da ima pra-

65 77

vo samo sa partijom i kroz partiju a nikako van nje”,1 dok, s druge strane, opaske o pogrešno vođenoj partijskoj politici i napetom unutarpartijskom režimu, te tvrdnje “da one razlike u mišljenju koje su morale biti samo prolazne.... ukoliko se u demokratskoj raspravi ne bi prevladale mogle bi da se učvrste i odvedu u frakcionaštvo”2 upućuju na zaključak da Trocki vladajućoj frakciji Trijumvira na jedan zaobilazni način odriče legitimnost prestavljanja autentične partijske politike. Ovaj nejasan i nedorečen stav Trockog i prema samom konceptu frakcija, i prema vladajućoj frakciji i prema socijalnoj ulozi partije u društvu biće u nešto drugačijem obliku u samom središtu političkih i teorijskih kontroverzi nastalih u drugoj polovini dvadesetih godina u vreme sukoba boljševičke levice i desnice. Frakcija 46-orice nastala je 15.10.1923. godine “svečanom izjavom” protiv politike “službenog rukovodstva” i okuplja pored “trockista” Preobraženskog, Pjatakova, Smirnova, Antonov-Ovsenka..., pristalice frakcije “Radnička Opozicija” i “Demokratskih Centralista” Sapronova, Bubnova, Osinskog i ostatke frakcija “Levih Komunista”, osim Buharina koji se izgleda bar u prvo vreme kolebao oko ulaska. Verovatno je ovo heterogeno članstvo uticalo da se Frakcija 46-orice ne konstituiše kao čvrsta i jedinstvena opoziciona grupa sa jasnom linijom političkog delovanja i unutrašnjom disciplinom članstva, već kao labava koaliciona skupina istomišljenika. Otud verovatno i potiče i razlika u naglasku pojedinih tačaka i odredbi zajedničkog akcionog programa koji su, zadržavajući pri tom i potpunu autonomiju delanja, potpisale kao odvojene skupine.3 Slično Trockom i 46-orica kritikuju loše vođenu ekonomsku politiku, nemanje jasnog koncepta industrijalizacije i celoviti socijalistički karakter planiranja koji je zamenjen “jalovim improvizacijama” i “ad hoc formulacijama” partijske vrhuške, ali kao meru ne predlažu “nikakvu određenu promenu rukovodstva” već samo povećanu intervenciju Politbiroa na razradi i sprovođenju jedne više komunističke orijentisane politike harmoničnog razvoja privrede i društva. Od Trockog je preuzeta i kritika vladavine “hijerarhije sekretara”, kao i kritika gušenja diskusije i demokratije u partiji. “Sekretarska hijerarhija je prema 1

cit po L.Dojčer,Trocki II, Zg.1976,st.91. Isto, st.91. O ovome bilže u primedbama uz platformu frakcije 46-orice,vidi napomenu br. 10, st.2221. 2 3

66 78

onda dobrom poznavaocu sovjetskih prilika Maxu Istmenu odgovorna za nečuvenu birokratizaciju partijskog aparata i za etabliranje novog stila rada u partiji u kome sama hijerarhija sekretarijata kreira partijsko mišljenje”1. Ali kako se upravo zbog autoritarne prirode uspostavljenih odnosa nezadovoljstvo unutar partije “nije moglo raspršiti putem otvorenih razmena mišljenja na partijskim sastancima i putem uticaja većine članstva u partijskim organizacijama, sve je to logično uzrokovalo veliku napetost, koja je, opet, sa svoje strane vodila stvaranju frakcija i žestokoj frakcijskoj borbi unutar partija”.2 Nešto radikalnije od Trockog u “Novom Kursu” 46-orica zahtevaju ukidanje (ili bar značajno olabavljenje) zabrane stvaranja frakcija “jer one, kako to tvrdi Dojčer, jednoj frakciji služe kao paravan za diktaturu nad partijom... i drugo.... teraju nezadovoljne članove da se udružuju u ilegalne skupine i time stavljaju u teško iskušnje svoju lojalnost paritiji”.3 Sasvim ozbiljne i uvek dobro argumentovane zahteve za izmenom privremeno donete odluke X kongresa o zabrani grupašenja i stvaranja frakcija u partiji4 postaviće u dvadesetim godinama gotovo sve levo orjentisane opozicione skupine, ali će i one slično frakciji 46-orice u 1923. godini naići na žestoko suprotstavljanje vladajuće, nekako uvek Staljinu bliske frakcije, koja će, štaviše, i samu odluku o zabrani uvek iznova i interpretirati kao samu suštinu marksizma, boljševizma i lenjinizma. Time će se ne samo u Rusiji definitivno etablirati načelo monizma komunističke partije, a svako drugo, pa čak i idejno suprotstavljanje vladajućem kursu, svoditi svom dogmatskom upornošću na nelegitimnu i otud principima boljševizma neprihvatljivu pojavu koju kao i svaku drugu “patološku izraslinu” valja i silom otstraniti. Platforma 46-orice naglasila je dva važna problema: krizu privrednog planiranja, usko povezanu i sa krizom privrede, i krizu unutarpartijske demokratije, usko povezanu sa etabliranjem niza autoritarnih rešenja u samom konceptu organizacije. Jedna celovita analiza privredne politike je izostala verovatno i kao rezultat “kompromisa” trockističkog krila sa Preobraženskim i Pjatakovim na čelu i “buharinovog krila” čije su pristalice 1

Isto st 99 Max Istmen, Since Lennin Died,N.Y.,st.74. 3 I Dojčer, isto, st.76 4 O Lenjinovom gledanju, videti u Martks-Engels-Lenjin,Protiv...Bgd.1973,st. 245 2

67 79

bezrezervno podržavale odredbe o potrebi za većom demokratizacijom unutarpartijskog režima, ali ne sasvim i sam levi privredni koncept. Buharin, slično Trockom, nije potpisao platformu, ali ima nekih indicaja da su razgovori inicijatora Frakcije 46-orice Preobraženskog i onda još “kolebljivog” Buharina – koji je tražeći Lenjinovo mišljenje o zahtevima frakcije organizovao i jedan neformalni razgovor sa onda “bolesnim Lenjinom” – bili i vođeni ne bi li Buharin, nekada značajni, popularni i “omiljeni vođa” frakcije “Levih Komunista” preuzeo i vođstvo Frakcije 46-orice. Stav Trockog, koji je u svim levim međufrakcijskim trvenjima svakako ključna figura i do danas, uprkos brojnim istraživanjima, ostao je nejasan. Na sednici na kojoj je vladajuća frakcija Trijumvira osudila frakciju 46-orice i Trockog kao njenog idejnog inspiratora budući da su neki teze istovetne sa nekim njegovim ranije iznetim stavovima, Trocki je kao insinuaciju odbio bilo kakvo sudelovanje u formiranju frakcije, što je po svoj prilici bilo tačno. Ali, time nije do kraja razrešio dilemu o njegovom “stvarnom učešću budući da je sa nekolicinom vodećih potpisnika platforme bio i intimni prijatelj, pa je otud i blizu istine teza da je u ovom ili onom obimu morao da zna i za formiranje Frakcije 46-orice. S druge strane moguće je otsustvo Trockog i Buharina iz frakcije protumačiti i njihovim političkim oprezom. Naravno, ne treba olako odbaciti i tezu da su Trocki i Buharin i pored sumornih prognoza “računali” i na Lenjinovo brzo ozdravljenje. Da su se ove slutnje obistinile njihovo ponašanje bi se možda pokazalo i kao politički mudro. Ovako, ostaje samo žalostan primer političke nepromišljenosti. No, bilo kako da bilo, tek u oceni političke pozicije Trockog u drugoj polovini 1923. godine, ne treba smetnuti s uma i činjenicu da će samo par meseci kasnije Lav Davidovič predvoditi i vlastitu levu frakciju koju će činiti gotovo svi potpisnici platforme 46-orice, što je, bez sumnje, najbolja potvrda teze o protrockističkoj orjentaciji Frakcije 46-orice. Saradnja sa Buharinom i pored napora Preobraženskog da kompromisnim odredbama programa o privrednoj politici i tezama o potrebi za demokratizacijom unutarpartijskog režima koju je Nikolaj Ivanovič izgleda još 1923. godine bez rezerve i podržavao, nije ostvarena. Kasnije razvoj događaja pokazaće da je otsustvo Buharina manja plod njegovog “kolebanja” i “vere u Lenjinovo ozdravljenje” koliko plod njegove istina još ne68 80

jasne, neodređene i do kraja neiskazane “evolucije u desno”. Naime, Buharin će (počev od 1924. godine) najpre u besumnje onda najpromišljenijoj kritičkoj raspravi o knjizi “Permanentnoj Revoluciji”1 a zatim i u seriji studija o političkim i privrednim problemima NEP-a u potpunosti napustiti poziciju boljševičke levice,2 da bi nakon Lenjinove smrti u bloku sa Staljinom sve do 1928/29. godine bio i službeni ideolog vladajuće desne frakcije. U platformi Frakcije 46-orice privredni i politički sistem Sovjetskog Saveza je definisan kao krizni. “Ako se uskoro ne prihvati široko zamišljena i dobro promišljena planska politika treba, tvrdi se u platformi, očekivati još snažniji privredni potres čije će neizbežne posledice biti unutarpartijske poteškoće, potpuno oslabljenje spoljnopolitičke aktivnosti i “slom države”.3 Elemente privredne, kreditne i finansijske krize, potpisnici izjave nalaze u “pomanjkanju bilo kakvog rukovođenja privredom i otsustvu planskog usmeravanja industrije”. Posledice su naravno, potpuno razaranje i slom privredne i političke strukture: kreditna kriza, zastoj prodaje industrijskih proizvoda.... pretnja masovnim smanjivanjem proizvodnje i što je svakako najvažnije i svakako najbolnije nezadovoljstvo radnika”.4 Kritikujući ovu sumornu viziju stvarnosti u prvoj polovini dvadesetih godina, jedna druga ekstremno leva frakcija “Radnička Istina”, čini mi se, dobro uočava da privredni koncept trockističke levice u 1923. godini u suštini prestavlja “težnju za potpunom obnovom metoda ratnog komunizma”,5 i da otud u biti ne donosi ničeg radikalno novog, što se u praksi već nije realizovalo i što se pokazalo lošim i neuspešnim. Ovu svoju kritiku Bogdanov će izvući iz analize položaja onih institucija prinude i kontrole nad privredom i društvom koji se, istina nešto indirektnije, zagovara i u konceptu planske privrede Frakcije 1

N.I.Buharin, Kvoprosu o trockizme,Moskva-Lenjingrad 1925.Jedan deo studije (završeno poglavlje ruskog originala) je preveden pod nazivom “O teoriji permanentne revolucije” u zborniku “Permanentna revolucija i Socijalizam u jednoj zemlji”, Zg. 1979, st 66-106. 2 Videti u N.I. Buharin, “K pitanju o zakonitostima prelaznog perioda”, MUS,10/1979, st. 251. i E.A.Preobraženski, Nova privreda, predgovor drugom izdanju, isto st.289. 3 Platforma se čuva u arhivu Trockog u Harvardu, dok. T.802a i 802b, kod nas je prevedena u časopisu Pregled, Split, st.2288. 4 Platforma 46-orice, isto st. 2219. 5 isto, st. 2217.

69 81

46-orice. I ako će sasvim dobro naznačiti okvir problema vođ frakcije “Radnička Istina” Bogdanov će, upravo usled previše jednostrane redukcije koncepta na tezu o isključivo državnoplanskom-autoritarnom usmeravanju privrednih (i društvenih) segmenata, propustiti da naznači i značenje različitih alternativa unutar već oformljenog socijalističkog produkcionog odnosa. No, s druge strane valja naglasiti da ni odnos plana i tržišta (kao antipoda), kao i uloge spontanih oblika udruživanja (samoupravljanje) nije ni kod Bogdanova ni u programu Frakcije 46-orice na zadovoljavajući način postravljeno. U ranoj sovjetskoj misli Buharin će izgleda u svojoj razradi NEP-a ukazati na istinske mogućnosti jednog racionalnog (i to preko tržišta kao zbiljskog pokazatelja) koncepta planiranja. No, kritička primedba Bogdanova nije ni besmislena ni bez svog teorijskog opravdanja. Naime, za Bogdanova je uprkos totalnom privrednom i političkom promašaju teorija i praksa epohe ratnog komunizma, bar u onoj verziji koju je usvojila boljševička levica prestavljala samu suštinu marksističke teorije društva. Jer, kako to tvrdi Bogdanov u svojoj “polemici” sa boljševičkom levicom okupljenoj oko Preobraženskog, ukidanje robne proizvodnje i svih ekonomskih zakona i kategorija buržoaske epohe i njihova zamena planskom privredom u “kojoj roba postaje jednostavno proizvod.... konačni društveni cilj revolucije”.1 Ovim dolazimo do jednog po meni krucijalnog problema u analizi drušvene pozicije boljševičke levice u dvadesetim godinama. Odnos svih levo orjentisanih skupina prema teoriji i praksi epohe ratnog komunizma krajnje je ambivalentan.2 Skoro sve grupacije su ovaj neuspeh osudile, ali izgleda da iz analize totalitarizma ratnog komunizma nisu izvuke i odgovarajuće političke konzekvence. Pažljivo isčitavanje svih kasnijih teorijskih rasprava boljševičke levice, posebno onih delova koji se tiču privredne politike i planiranja nedvosmisleno bi otkrile teorijsko utemeljenje bitnih postavki u praksi ratnog komunizma. Zašto sve ovo nije prevladano kao “dečija bolest levičarstva” tek treba da se vidi. Za sada valja konstatovati da se sve totalitarne ideologije komunizma od staljinizma pa do maoizma naslanjaju na ideale epohe ratnog komunizma: koncept vaspitne diktature, totalitarno ovladavanje svim atomizovanim segmentima 1

N.I.Buharin,Ekonomika perehodnava perioda, Moskva,1920 O ovome su pisali gotovo svi učesnici. Lenjin u već citiranom delu, Trocki u Novom Kursu, taljinovo gledište je dato u kratkom kursu...., Bg. st. 295. i dalje.

2

70 82

društva, masovna represija, mehanički shvaćeni egalitarizam, manipulacija marksističkom ideologijom, militarizacija rada i života, hipercentralizacija planiranja, masovna kontrola i prevlast voluntarističkog metoda rada. Da bi se bolje razumela idejna osnova svih ovih militentnih totalitarnih ideologija valja ukazati na iskustvo ratnog komunizma. Sasvim ukratko “karakteristična crta ratnog komunizma je bio najstroži centralizam: u nacionalizovanoj industriji to se izrazilo u sistemu «glavkizama» (potpuno ukidanje samostalnosti preduzeća; proizvodnja i raspodela prema planovima i naredbama iz centra); u poljoprivredi – u rekvizaciji namirnica («prodrazvestaka»); potrošnja je bila regulisana na osnovu sistema karata: organizacija radne snage bila je takođe zasnivana na vojnim načelima (opšta radna obaveza i tako dalje...”1 Prema onda oficijelnoj privrednoj teoriji konflikti mogu da izbiju samo između onih koji su pod totalnom vlašću vrhovnih sovjeta narodne privrede i onih koji zbog birokratske lenjosti nižih instanci to nisu. Jer, odnosi između pojedinih preduzeća nisu odnosi samostalnih privrednih subjekata, pa se, dosledno ovom rezonu čak i “obračun između preduzeća vrši bezgotovinskim putem, uglavnom preko knjigovodstvenih zapisa a nominalno evidentiranje međusobnih odnosa poprima samo formalni karakter”. Novac kao sredstvo obračuna gubi svoj značaj od “samog početka revolucije, jer sva nacionalizovana preduzeća, slično preduzeću jednog velikog vlasnika (u ovom slučaju države, imaju opštu kasu i one ne moraju da prodaju niti da kupuju jedno od drugih za novac. Tako se i postepeno uvodi obračun bez novca.... Najpre se novac istiskuje iz oblasti razmene proizvoda unutar nacionalizovanih preduzeća (fabrike, železnice...) zatim novac isčezava iz oblasti obračuna između države i radnika socijalističke država (to jest između sovjetske vlasti, službenika i radnika sovjetskih preduzeća). Dalje, novac otpada i zamenjuje se razmenom roba u prometu između države i sitne proizvodnje (seljaka i zanatlija). Zatim će novac nestati i u razmeni roba unutar sitne privrede a možda će konačno izčeznuti zajedno sa samom sitnom privredom”.2 I tako kad se od nevolje napravi vrlina onda shodno veličini ovih utopiskih projekata strada sama stvarnost. Jer, kada ukidanje pojedinih ekonomskih kategorija i epoha postane jedino stvar 1 2

P. Bulat, Osnovi Teorije sovjetskava hazjajstva, Leningrad,1931. st.62. N.Buharin-E.Preobraženski, Azbuki Komunizma, Moskav 1920,st.286.

71 83

ljudske volje i dekreta i kada se previdi složena zavisnost od stepena razvoja proizvodnih snaga konačni učinak može da bude, kao u epohi ratnog komunizma: totalni krah. Lenjin je nakon kratkotrajnog oduševljenja teorijom i praksom ratnog komunizma na samom kraju epohe uviđajući njen potpuni slom, izgleda više i bolje od svih naznačio “epohalnu dilemu”: “Mi smo računali-ili će možda biti tačnije reći: mi smo pretpostavljali bez dovoljno računa da ćemo neposrednim zapovestima proleterske države moći organizovati državnu proizvodnju i državnu raspodelu proizvoda komunistički u sitnoseljačkoj zemlji. Život je pokazao našu grešku. Potreban je niz prelaznih stupnjeva”: državni kapitalizam i socijalizam da bi se pripremio prelaz ka komunizmu”.1 No, šta će biti kada zemlja više ne bude “sitnoseljačka”. Da li će i onda biti potreban niz prelaznih stupnjeva, ili će se “neposrednim zapovestima proleterske države” preći “u komunizam”, nije ovde valjano odgovoreno. Na ovoj dogmi će izgleda i sve militetno levo orjentisane grupe izgraditi i svojevrsnu ideologiju “brzog prelaska u komunizam”. Ni boljševička levica u dvadesetim godinama izgleda neće do kraja razumeti odustajanje od ratnog komunizma i prelasak na NEP. Naime, NEP je gotovo u svim teoretskim tekstovima boljševičke levice određen samo kao nužan ustupak i nužna korekcija jednog drugog “jedino ispravnog puta”, a ne kao početak jedne duge etape koju valja radom a ne dekretima prevladati. Ovim, zapravo dolazimo do jedne od najvažnijih kontroverzi u marksističkoj teoriji društva. U dvadesetim godinama polemikom Preobraženskog i Buharina (i šire sukobom leve i desne boljševičke frakcije oko vlasti a time i realizacije svog teoretskog koncepta) o odnosima plana i tržišta, delovanja zakona vrednosti, prvobitnoj socijalističkoj akumulaciji i strategiji socijalističke alternative2 se otvaraju nova pitanja. Tek tridesetih godina Staljin prekida ovu zanimljivu polemiku namećući kao oficijelnu i jedino važeću tezu o socijalističkom karakteru planske privrede i nedelovanja zakona vrednosti u socijalističkoj privredi. No time se neće razrešiti ni osnovu dileme: naprotiv, velika ideološka mistifikacija će se u potpunosti razbiti pojavom velike privredne krize pred Drugi svetski rat. Tada će ne bi li se iznova obnovila efikasnost privređivanja najpre u član1 2

V.I.Lenjin, Izabrana dela.Bgd.1960, tom 14. st.395. videti napomenu br. 9.

72 84

ku “Neka pitanja nastave političke ekonomije” a zatim i nakon rata i u knjizi “Ekonomski problemi socijalizma u SSSR-u” delimično obnovila teorija NEP-ovskih ideologa iz dvadesetih godina da i u “socijalizmu deluje zakon vrednosti ali u preobraženom vidu”.1 Sasvim ukratko suština ove zakasnele Staljinove intervencije može se svesti na “četiri osnovne teze”. Prvo, “robna proizvodnja nastaje i može postojati samo ako postoje različiti vlasnici sredstava za proizvodnju i proizvoda rada. Drugo, u uslovima socijalizma osnovni uzrok robne proizvodnje je postojanje državne i korporativne-kolhozne svojine kao dva oblika socijalističke svojine. Treće, odnosi unutar državnog sektora nemaju robni karakter, jer u njima ne dolazi do promene vlasnika. Četvrto, robna proizvodnja u socijalizmu je ograničena na sredstva potrošnje. Sredstva za proizvodnju, čak i u prometu između sektora ne tretiraju se kao roba u sadržinskom smislu reči, jer se takav promet odvija po planovima materijalno-tehničkog snabdevanja i samo po formi imaju izvesne sličnosti sa robnim prometom. Iz kalkulativnih razloga sredstva za proizvodnju prometa sa inostranstvom iako nije roba, imaju vrednost”.2 Kao što se ovde sasvim jasno vidi ni ovaj “značajni pomak” stvarno bitno ne otstupa od prakse (i teorije) ratnog komunizma. Svi osnovni elementi su prisutni: koncept jake države, organicističko shvatanje društva, militarizacija rada i sredstva rada, hijerarhija i centralizam, planiranje i naravno teror. No, i ako ova “Staljinova korekcija” prepuna unutrašnje nelogičnosti ona će tokom šezdesetih godina uz neke nebitne izmene biti idejna platforma svih privrednih i društvenih reformi “realnog socijalizma”.3 Naravno i ovde je ipak, zaboraljena jednostavna istina da je “robna proizvodnja istorijski uslovljeni oblik društvene proizvodnje... i da će biti prevladan tek na tako visokom stupnju razvoja materijalnih proizvodnih snaga kada reprodukcija materijalnih dobara i usluga koje služe čoveku, budu bezgranično velika i praktično neograničena i to zbog toga što će ta dobra i usluge tada sadržavati u sebi tako male kvantume ljudskog rada da će se oni praktično moći zanemariti”.4 Da li jednostavno treba čekati na sve to, ili pak sve to prepustiti militentnim elitama “koje najbo1

J.Staljin, Pitanja Lenjinizma, Zg.1981. isto st. 198 Isto st. 200 4 Isto st. 180 2 3

73 85

lje poznaju zakone kretanja ljudskog društva. Ovo nešto opširnije objašnjenje suštine kontroverze je nužno jer temeljno objašnjava prirodu svih socijalističkih alternativa staljinizmu. No, vratimo se našoj osnovnoj temi: analizi programa fracije 46-orice. Druga grupa problema na koje je u svojoj platformi ukazala Frakcija 46-orice tiče se kritike metode rada vladajuće frakcije i uopšte stanju u partiji, otsustvu unutarpartijske demokratije, autoritarnom konceptu same organizacije koji sa usponom revolucije sve više preovlađuje. Partija je “u priličnoj meri prestala da bude onaj živi kolektiv bogat samoinicijativom” tvrdi se u platformi. Umesto toga “postajemo svedoci sve veće.....deobe partije na hijerarhiju sekretara i na običnu partijsku masu koja jedva da učestvuje u partijskom životu. U sve većoj meri sekretarska hijerarhija partije bira delegate konferencija i partijskih zasedanja, koji u sve većoj meri postaju skupovi na kojima ova hijerarhija izdaje svoja uputstva”.1 Ukratko, tvrde potpisnici platforme “režim u partiji postaje nesnosan: ubija inicijativu mase i partiju podređuje aparatu imenovanih činovnika, koji doduše, u normalnim vremenima i funkcioniše, ali u trenutcima krize neizbežno otkazuje, pa mu, otud, s obzirom na prestojeću privrednu i političku krizu preti potpuni slom”. Posledice otsustva unutarpartijske demokratije i prevlast autoritarnih mehanizama rukovođenja partijom je i “pojava opozicionih i već očito nezdravih struja u partiji koje poprimaju neprijateljski karakter”. Međutim, istinsko idejno i organizaciono jedinstvo partije ne može biti ostvareno, tvrde potpisnici platforme, jednostavnom mehaničkom likvidacijom frakcija već “isključivo režimom drugarskog jedinstva i razvijenom unutarpartijskom demokratijom” i sve to, najpre, pretpostavlja priznanje postojanja razlika u mišljenju među partijskim članstvom a zatim legalizaciju i legitimizaciju slobodnog rada izdvojenih autonomnih grupacija kao bitno boljševičkih načela. Otud Frakcija 46-orice “kao prvi neodgodiv korak predlaže sazivanje konferencije članova CK s najznačajnijim i najaktivnijim funkcionerima, s tim da lista pozvanih sadrži i niz drugova čije mišljenje o situaciji je različito od većine članova CK”. Na plenumu CK i CRL (centralna kontrolna komisija) na kojoj je doneta i rezolucija o osudi Frakcije 46-orice i Trockog za 1

Isto st. 179

74 86

otvoreno pismo članovima partije, kojim uostalom i započinje javna aktivnost trockističke frakcije u 1923, vođa Frakcije 46orice Preobraženski izneo je u novoj rezoluciji “nužne mere potrebne da se demokratija ostvari u praksi”. Preobraženski zahteva: prvo, slobodu razmene stavova i rasprava o svim najznačajnijim pitanjima partijskog, političkog i ekonomskog života i to za celokupno članstvo partije a ne samo odabrane u vrhovnim organima; drugo, slobodu izražavanja individualnih i kolektivnih mišljenja u partiji; treće, slobodu diskusije, osobito u partijskim klubovima i štampi; četvrto, nadzor nad radom partijskih organa od strane javnog partijskog mnjenja; peto, prestanak postavljenja vodećih partijskih činovnika imenovanjem iz centara i uspostavljanje izbornosti partijskih organa i nameštenika; šesto, prestanak prakse biranja partijskih radnika prema njihovoj odanosti režimu”.1 Mada ova ponovljena rezolucija nije istakla ništa radikalno novo što Preobraženski nije već ranije naznačio ona je ipak ukazala na tri stvari. Prvo, da i dalje, uprkos suprotstavljenim pozicijama vodećih frakcija u društvu postoji temeljna saglasnost o karakteru društva, oblicima njenog uređenja i mehanizmima izgrađivanja i funkcionisanja partijske i državne vlasti. Drugo, ukazujući na protivurečnosti nesavršenog partijskog i državnog modela organizacije, Preobraženski dodiruje i njegove suštinske karakteristike: centralizaciju, hijerhizaciju, praksu naimenovanja i kooptiranja, zatvorenost sistema, elitističku poziciju gornjih rukovodećih grupa... Mere za njeno bolje funkcionisanje uperene su isključivo ka razvijanju mehanizama poboljšanja jedne u osnovi autoritarne državne i partijske organizacije, a ne i na njeno eliminisanje. Otud uzimajući u obzir sve ove činjenice treba sagledati prirodu alternative koju nudi frakcija 46-orce. Ona po meni, uprkos oštroumnim opaskama o krizi sistema ostaje unutar postojećih institucionih okvira. Treće, zahtev za slobodom diskusije, zborova, štampe i nadzora nad radom vrhovnih partijskih i državnih organa ma koliko pogađao suštinu deformisanog i degenerisanog sistema, tek sa zahtevom za slobodom izražavanja individualnih i kolektivnih stavova u partiji, prestavlja pomak. Da li će zahtev za autonomijom pojedinaca i grupa zadobiti oblik trajnih ili “ad hoc” frakcija ili partija, u ranim dvadesetim godinama nije na zado1

Platforma 46-orice

75 87

voljavajući način postavljen kod svih opozicionih grupa. No sam zahtev za slobodom izražavanja individualnih i kolektivnih mišljenja u partiji potkrepljen vrlo konkretnim zahtevom za ukidanjem zabrane stvaranja frakcija donetim na desetom kongresu nedvosmisleno upućuje na nameru Frakcije 46-orice da tek jedno slobodnije društvo u kome su i instituciono legalizovane i legitimisane razlike u mišljenju i pravo da se to mišljenje ostvari u praksi predstavlja u isto vreme i jedno zbilja demokratsko društvo. Na kraju valja ukazati da su zahteve za slobodom frakcija u ranim dvadesetim godinama na zadovoljavajući način postavile jedino ekstremno leve frakcije: Radnička grupa i Radnička istina. Zahtevi za priznavanjem vlastite pozicije kao posebne izgleda da i ovde, bar u prvo vreme, ustupaju mesto zahtevima za novom revolucijom koja bi konačno razrešila sve društvene protivurečnosti. Kroz ovu fazu razvoja u ranim dvadesetim godinama preći će sve “ad hoc” frakcije boljševičke levice. Vladajućoj frakciji Trijumvira, naravno, nije bilo lako da, uprkos rastegljivosti fraze, sasvim eliminiše primedbe boljševičke levici. Kao svoj odgovor krizi društva ponudila je jedan dosta nejasan program “novog kursa”, koji će potpisati i sam Trocki i “koji će navodno jamčiti potpunu slobodu izražavanja i kritike svih članova partije”. No, i ova je odluka vladajuće frakcije ispala na kraju puka demogagoja, a “istiniti program Novog Kursa” razrađen nekako u isto vreme od strane Trockog, najpre u seriji Pravdinih članaka a zatim uz neke dodatne studije objavljen i kao posebna knjiga pod nazivom “Novi Kurs” pretstavljaće osnovu onoga što se i danas u istorijskoj i politikološkoj literaturi označavamo trockizmom ranih dvadestih godina. Ovde nas u sklopu istraživanja mejdufrakcijskih sukoba u 1923. godini zanima pre svega kritika birokratizma kao društvene pojave i izvora socijalnih konflikata a zatim i proces odvajanja partijskog aparata vlasti od partije, analiza stanja u kome aparat zamenjuje partiju odlučuje u njeno ime i podvrgava je njenim odlukama”.1 Partijski birokratizam nije “ostatak prethodnog razdoblja na putu isčezavanja, već naprotiv bitno nova pojava koja proizlazi iz novih zadataka, novih funkcija, novih teškoća i novih partij1

L.Trocki, Novi kurs, st. 220

76 88

skih pogrešaka”. Otud su, tvrdi Trocki, pogrešne sve one teorije o birokratiji koja samo u centralizaciji i monopolizaciji izvršenih u epohi Ratnog Komunizma traže osnovu sadašnjeg lošeg stanja rada u partiji. Ono je naprotiv proisteklo iz same suštine usvojenog koncepta partije nakon revolucije, iz “njene odvojenosti od masa, birokratske samodovoljnosti, potpunog prezira stanja duha, mišljenja i potreba same partije”, ali i iz nedostatka razvijenog unutrašnjeg života partije, odsustva diskusija i polemika”. Stanje prevelike centralizacije rukovođenja i prevlasti autoritarnih oblika usmeravanja a premale demokratizacije u donošenju, sprovođenju i kontroli odluka najviših instanci uzrokuje da se vrhovi partije vremenom sasvim odvajaju, da “ne čuju glas mase” i da se upravljanja “ljudima i stvarima izrođava u komandovanje i sitničarenje.1 Polazeći od stava da je “partija bitno demokratska organizacija, tj. kolektiv čija orjentacija ovisi od mišljenja i volje svih”, Trocki kao jedinu prihvatljivu alternativu stanju “dominantnog kastinskog duha funkcionerstva” vidi u obnovi duha i polemika u partiji. Određujući birokratizam kao društvenu pojavu Trocki u državnom, sindikalnom i partijskom aparatu, dakle u onim organizacijama i institucijama koje su Rusi formirali nakon revolucije, traži njeno najsnažnije uporište. S jedne strane aparat “apsorbuje veliki broj najaktivnijih partijskih elemenata i najsposobniji od njih uče metodama upravljanja ljudima i stvarima a ne politikom rukovođenja masama, dok, s druge strane, aparat upravo.... zbog tih svojstva..... u velikoj meri privlači pažnju partijskog aparata na koji utiče svojim metodama upravljanja”.2 Ova sumorna slika stanja u partiji, morala je, kako primećuje i Dojčer u svojoj monografiji o Lavu Davidoviču, da najpre svojim emotivnim nabojem izazove uznemirenje kako vladajuće partijske grupe, tako i šireg partijskog članstva, kojoj je, neznajući ništa o sukobima u vrhu partije, moralo da izgleda najblaže rečeno čudno da jedan njen verovatno najsposobniji politički lider i vođa revolucije, ne samo kritički govori o deformacijama, degeneracijama i izopačenjima u partiji, već nazanačava i alternativu, nudi konkretne programe prevazilaženja krize i zagovara politiku “novog kursa”. 1 2

Isto st. 221 Isto st.222

77 89

Društvene suprotnosti, prema Trockom, tek nakon uvođenja NEP-a, te sa rastom kulačkih, srednjeklasnih (inteligencija i stručnjaci i birokratija) i novoburžoaskih segmenata i povećanja socijalnih razlika, postaju snažan izvor novih političkih kriza. Ukoliko bi neke od ovih grupa, koje su inače bar prema službenoj teoriji društva suprotstavljene boljševičkoj praksi, radikalizovale svoju političku poziciju došlo bi do kontrarevolucije. Ne ulazeći u analizu apsurdnosti jednog takvog rezona, valja ukazati da je Trocki “efikasnu političku branu” video u “istinskom jedinstvu radničke partije i radničke klase. No, partija “ukoliko hoće da ispuni svoju istorijsku misiju” mora “svoj mehanički centralizam koji kao svoj obavezni dodatak ima frakcionaštvo i karikaturu demokratije” da zameni “istinski razvijenom demokratijom”. Doduše i u teoriji vladajuće frakcije jedinstvo i hegemonija partije se postavljaju nasuprot svakoj slobodnijoj vezi osnovnih političkih i socijalnih grupa. Ali, za razliku od boljševičke levice koja sve to vidi kao neku vrstu “konsensusa” bitnih političkih grupa uz puno zadržavanje izvorne autonomije (Demokratski centralisti najbolje ilustruju ovo gledište), samo frakcionaštvo definišu ili kao pokušaj različitih neboljševičkih grupa da ostvare političku dominaciju i ugroze postojeću hegemoniju, ili, pak, kao sitnoburžoasko skretanje disidentskih intelektualaca. Ovo im i delimično polazi za rukom jer na 12. i 13. kongresu uspevaju da osude i otstrane leve opozicione grupe, i da, što je svakako najvažnije za dalji razvoj Ruskog društva, sopstveni program nametnut kongresnoj rezoluciji učine jedino legitimnim i obavezujućim. Za Trockog je “birokratizam jedan od glavnih izvora frakcionaštva”. Birokratizam, naime, “bez milosti guši kritiku i stvara nezadovoljstvo u partiji. Za nju je, štaviše svaka kritika, svako upozorenje, gotovo neumitna manifestacija frakcionaškog duha”. Na tragu ovih kritičkih opaska i Rudolf Baro će pola veka kasnije zaključiti da “je prvobitna emotivna baza svih artikulisanih opozicija bio protest ljudi koji misli protiv tutorske gluposti partijskog aparata”.1 Polemike o oblicima transformacije sovjetskih struktura i pravcima daljeg razvoja Ruskog društva vođene oko desetog kongresa, kada je došlo do formiranja osam različitih platformi osam različitih grupacija i frakcija, jasnije od svega su pokaza1

Rudolf Baro, isto st. 122

78 90

le da je prihvaćeni koncept samo jedan od nekoliko “istorijski relevantnih alternativa” u ranim dvadesetim godinama. Ali, s druge strane, porazno je da “nagovešteni rascep u partiji, koji se nekako uvek predimenzionirano postavlja, ne treba eliminisati formalnom odlukom na osnovu statuta partije, već isključivo revolucionarnom akcijom”.1 A akcija podrazumeva “otkrivanje linije koja odgovara realnoj situaciji trenutka”, što, opet, sa svoje strane, traži da “rukovodeći organi partije poslušaju glas mnoštva, da ne smatraju svaki kritiku manifestacijom frakcionaštva i time ne teraju svesne i disciplinovane članove partije na ćutanje ili stvaranje frakcija”.2 “Pravilna partijska politika” i pronalaženje ispravne linije klasne borbe podrazumeva ne odluku neke više harizmatske instance koja poznaje zakone kretanja ljudskog društva i odlučuje umesto partije, već demokratsko konsultovanje širokih slojeva i pravo tih slojeva grupacija pojedinaca da u demokratskoj raspravi iznose svoja mišljenja, a da pri tom, za svoje stavove ne snosi političke i krivične konsekvence. “Pasivna poslušnost, mehaničko izjednačavanje pred vlašću, potiskivanje ličnosti, servilnost i karijerizam nisu odlike boljševika tvrdi Trocki, i dodaje, da boljševik nije naprosto disciplinovani čovek: on u svakom slučaju i u svakom pitanju stvara vlastito mišljenje i brani ga odvažno i nezavisno ne samo protiv svojih neprijatelja, već i u vlastitoj partiji”. Jer, ukoliko izostane istinska demokratska rasprava u partiji onda i “nijanse mišljenja, poput epizodičnih razmimoilaženja mogu u stanovitim prilikama da se pretvore u čvrste grupacije, odnosno u frakcije”.3 I Trocki je poput većine boljševičkih lidera svestan da “svaka važnija i trajnija grupacija u partiji ima prirodnu tendenciju da postane zagovornik raznoraznih društvenih interesa”. Moguća je i situacija da neka od frakcija, poput vladajuće frakcije Trijumvira, koja zauzevši dominantu poziciju proglašava sebe legitimnom, proleterskom i komunističkom, može i svoje parcijalne interese da “proglasi opštim” i da držeći se partijske dogme (koju ona sama formuliše) efikasno eliminiše njoj opozicione i konkurentske grupe. Frakcionaštvo je prema tome, tvrdi Trocki, samo prirodni izraz birokratizma, preteranog centralizma i nedostakta unutarpartijske demokratije; odnosno, otsus1

L.Trocki, Novi kurs, st.120 Isto 122 3 L.Trocki, Novi kurs, st. 128 2

79 91

tva jedne celovite i racionalno uspostavljene kontrole odozdo. Otud potiče i dilema Lava Trockog o dvostrukoj perspektivi partije: ili put istinske demokratije partijskog života i ideološko pregrupisavanje koje treba da bude početak novog poglavlja, ili protivofanziva konzervativnih snaga koje će pod “izgovorom suzbijanja frakcija” i samu partiju da vrate u totalni birokratski voluntarizam, dobija svoj duboki proročki smisao. Trocki je ovde nema sumnje izneo radikalno novu ideju o partiji “koja dopušta slobodu različitih smerova misli sve dok se oni mogu uskladiti s partijskim programom”. No, ko će, i kako će se pronaći racionalni argumenti kojima bi se pokazalo koliko je jedna “struja mišljenja” udaljena, odnosno bliska “oficijelnom mišljenju” ovde nije odgovoreno. Ostaje nam samo da pretpostavimo da to neće biti nekakva viša harizmatska instanca. U suprotnom, pa čak da je u pitanju jedna prosvećena elita, zaista ne vidim suštinsku razliku između ovog i nekog drugog više autoritarnog koncepta. Doduše demokratizacija koja je započela u Čekoslovačkoj 1968. bila je upravo vođena od jedne ovakve prosvećene elite ali i potpomognuta masovnim odzivom, ne daje mi baš za pravo da ovako oštro postavim ovu tezu. No, očito je da i ovde nedostaju institucioni i legitimizirajući mehanizmi kojima bi se “jedna struja mišljenja” u potpunosti realizovala. Slično Trockom su rezonovale i ostale antiautoritarne frakcije dodajući ovome i snažno naglašenu ideju o potrebi za decentralizacijom društva, odnosno samoupravljanjem kao jedinim prihvatljivim oblicima suprotstavljanja hegemoniji postojeće partije. Kao što ćemo videti kasnije Trocki će ovu kompromisnu tezu o nužnosti frakcija, ili “struja mišljenja”, kako je onda blago formulisao, nešto i izmeniti nakon poraza udružene Leve Opozicije u 1928. godini. Tada je prihvatio teoriju ekstremne levice razvijena još sredinom dvadestih godina. Puno godina kasnije pristalice Trockog, posebno anarhizmu sklone frakcije unutar IV internacionale prihvatiće ideju o nužnosti frakcijskog pluralizma uzdićiće do nepovredivog načela. Kako primećuje dobar poznavalac života i dela Lava Davidoviča Isak Dojčer ovaj previše opasni i borbeni poziv na uzbunu bio bi tek prvi čin u ponovnom uspostavljanju onih slobodnih sovjetskih institucija koje partija pokušava da ustanovi 1917., kao početak povratka radničkoj demokratiji”. Valja, međutim, naglasiti da je teoretska pozicija Trockog krila i dve važne slabo80 92

sti koje će u sadejstvu sa nekim drugim verovatno doprineti i njegovom relativnom političkom neuspehu. Najpre, Trocki je, tvrdi Dojčer, “od samog početka zagovarao boljševički monopol na vlast i mnogo sugestivnije od Trijumvira pozivao je partiju da čuva monopol kao jedino jemstvo da će revolucija preživeti.... dok je s druge strane prigovarao samom monopolu vlasti koje je stara garda stekla u partiji i koju je održavala aparatom”. Pred strahom od mogućeg upliva “stranih elemenata”: menjševika, prevrtljivaca, karijerista i nepovaca, partija je preuzela čistke svojih redova ne bi li time “zadržala proletersku čistotu i jedinstvo svojih radova”, pa se “iracionalno gušenje boljševizma” ovde javlja kao neminovna posledica “boljševičkog gušenja svojih neprijatelja”, odnosno, kao posledica nasilnog sužavanja ideološkog i političkog prostora. S druge strane, tvrdi dalje Dojčer, “kad bi se trpela slobodna konkurencija političkih struja u partiji ne bi li to omogućilo nesvesnim menjševicima da postanu svesniji, da oblikuju definitivni sistem mišljenja i da rascepe partiju i državu. Monolitni sistem čuva tu heterogenu masu da ne postane svesna svoje heterogenosti i ne izrazi je.... jer pod monolitnom kontrolom šizmatički se pokret bar ne može lako proširiti kao što se može u organizaciji u kojoj se upravlja demokratski”.1 Ovde se sa Dojčerom mogu tek delimično složiti. Nema sumnji da nedostatak legitimnih oblika političke artikulacije posebnih ideoloških (i klasnih....) interesa može u jednom trenutku da bude efikasna brana različitim alternativama, ili bar da ih značajno sputa u razvoju, ali se iz ovog nikako ne može izvući zaključak o postojanju jedino legitimnih oblika artikulcije političkih interesa, jer kako onda pitam se, objasniti promene kursa u socijalističkim režimima, ili čak i sam uspon boljševizma. Druga slabost pozicije lava Trockog sadržan je, prema Dojčeru, u zahtevu da “partija sačuva svoj proletersko socijalistički pogled na svet” u situaciji kada je radništvo u partiji zastupljeno tek sa jednom šestinom članstva i da još bude duboko demokratsko u epohi koja u sveopštoj ideologizaciji interesa tek blago naznačava svoj socijalistički karakter. Naime, dominantna partijska većina sačinjena od različitih rukovodilaca, činovnika, birokrata i intelektualaca, dakle grupa koje ni po svom socijalnom poreklu, niti po svom socijalnom statusu, ni 1

Isak Dojcer, isto, st. 367

81 93

po društvenoj funkciji ne pripadaju proleterskim slojevima, verovatno bi u jednoj demokratskoj sredini otvorenog društva daleko efektivnije artikulisali svoje političke i ekonomske interese i samu partiju pretvorili u vlastiti instrument dominacije, što se prema nekim teoretičarima i kritičarima staljinizma zapravo i dešava. No, nezavisno od svega ovoga još jedna važna primedba se da uputiti Trockom i njegovom biografu Dojčeru. Sam koncept proleterske avangarde i predstavničke demokratije na šta se objektivno svodi postojeći politički sistem, pretpostavlja i kod Trockog i kod Dojčera jedan drugi koncept: koncept vaspitne diktature. A sa ovim se ipak ne mogu složiti ma kakvoj umnoj eliti ona pripadala. Jer svaka i u dobroj nameri praktikovana vaspitna diktatura vremenom se degeneriše u svoju suprotnost. Sam koncept zrelosti masa za jednu demokratsku alternativu u svom osnovnom značenju ostaje do kraja mističan po obliku ustanovljavanja budući da se nikakvim racionalnim kriterijumima, sem voljom harizmatske klike, ili još češće voljom samog vođe, neda odrediti. Prema nekim istoričarima staljinizma vladajuća staljinistička frakcija je zapravo reprezentovala ove srednje i neproleterske slojeve, manipulisala ideologijom vaspitne diktature i realizovala u praksi jedan despotski, policijski i iznad svega represivni sistem. Na 13. partijskoj konferenciji održanoj 16. januara 1924. u otsustvu Trockog (bolest i boravak van Moskve) a pod zastupništvom Pjatakova, Preobraženskog, Smirnova i Radeka koji su izložili teze boljševičke levice, vladajuća frakcija je optužila levu opoziciju za “sitnoburžoaske devijacije s kursa lenjinizma”, žestoko napala levo frakcionaštvo za razbijanje jedinstva partije i pozivom na odluku desetog kongresa o zabrani frakcija zatražila i njenu političku i ideološku likvidaciju. Lenjinova bolest i smrt za kratko su primirili frakcijske borbe a Trocki, već umoran i iscrpljen “dnevnom politikom” jedno kratko vreme odustaje od “frakcijskih borbi” i zaokupljen pisanjem gotovo da ne primećuje uspon i pad Lenjingradske Zinovjeve opozicije sa kojom će samo par godina kasnije u zajedničkom bloku započeti svoju verovatno najvažniju političku borbu.

82 94

Frakcija Trijumvira Uprkos čestim nesuglasicama i žučnim polemikama u Partiji početkom dvadesetih godina Politbiro je zahvaljući pre svega velikom Lenjinovom autoritetu, njegovom umeću vladanja i izuzetnoj veštini održavanja ravnoteže bio prilično čvrsta institucija vlasti, te “on nije imao potrebe da stvara posebnu frakciju u Politbirou”. Tek nakon 1922. godine i dužeg Lenjinovog otsustvovanja sa sednica Politbiroa dolazi do formiranja relativno čvrste i homogene grupacije oko Zinovjeva, Kamenjeva i Staljina i njihovog preuzimanja vlasti. Pozicija Buharina i Tomskog (Lenjin i Trocki su bili šesti i sedmi članovi užeg rukovodstva), te kandidata Rikova i Kalinjina (Djeržinski i Molotov su svremena na vreme prema svojim funkcijama prisustvovali sednicama Politbiroa) bila je tokom 1923/24 izuviše slaba, te su “trijumviri” nesmetano zadržali vodeću poziciju u partiji. Lenjin je, iako izvan neposrednog rukovođenja partijom, krajem 1922. formirao svojevrsni neformalni “blok” sa Trockim uperen protiv Staljina i njegove prevelike moći koje je kao generalni sekretar partije skoncentrisao u svojim rukama, a zatim i protiv politike velikoruskog šovinizma koju je sa Ordžonikidzem sprovodio u Gruziji. Opasnost koja je navodno dolazila od strane Trockog (tada tokom 1922. i u prvoj polovini 1923. udruženog sa Lenjinom) i ako objektivno nije bila mala, bila je uveliko precenjena budući da Lav Davidovič nije krajem 1922 pokazivao neke vidljive manifestacije vlastiljublja, niti je u par navrata, kada je bio u realnoj situaciji da preuzme vođstvo to i učinio. Razloge ove uzdržanosti danas se različito tumače. Jedni tvrde da on zaista nije imao nikakve vlastidržačke ambicije, a da je slika o njegovoj pohlepi za vlašću “delo” samih “staljinista”. Drugi, pak, zastupaju tezu o postojanju vlastodržačkih ambicija, ali neuspeh Trockog tumače njegovim grubim previdima u međufrakcijskim obračunima i njegovom vlastitom političkom nesposobnošću da tačnije razluči političke procese koji će ga na kraju dovesti do potpunog političkog poraza. Tokom 1923/24. u Politbirou u CK su se, dakle, iskristalisale četiri frakcije. Trocki je predvodio bez sumnje najglasniju od njih, takozvanu Levu frakciju i kojoj su pripadali pored Preobraženskog, Radeka, Rakovskog, Pjatakova i svi ostali potpis83 95

nici “platforme 46-orice”. Drugu frakciju su činili Zinovjev i Kamenjev i njihove brojne pristaše uglavnom iz Lenjingrada. Treću je predvodio Staljin i njoj su pripadali onda manje poznati partijski i državni funkcioneri. Četvrtu koja se tek krajem 1923 jasnije uobličavala okupljala se oko Buharina, Rikova i Tomskog i ona je u narednim godinama prestavljala u jednom prilično čvrstom bloku sa Staljinom i vladajuću frakciju. Tokom 1923. i 1924, sve do raspada vladajuće frakcije “Trijumvira” Zinovjev je bio njen nesumnjivi lider. Na kongresima i partijskim konferencijama je formulisao osnove programa, sa trockističkom levicom je vodio jednu izuzetnu polemiku i uopšte svojim prečestim govorima davao je ton ondašnjim političkim događajima. Buharina tokom prve polovine 1923. nema na političkoj sceni. Nakon kraha ratnog komunizma, tokom prvih godina NEP-a započeo je sa “preispitivanjem svog boljševizma” i tek pri kraju 1923 i tokom 1924. izgradio vlastitu koncepciju utemeljenu u Lenjinovom shvatanju Nove Ekonomske Politike. Tokom druge polovine dvadesetih godina Buharinova razrada NEP-a biće u samom središtu partijske privredne politike, a Buharin uz Staljina vodeća ličnost Rusije. Tokom 1924/25. vodile su se (za dalju evoluciju boljševizma) dve izuzetno značajne “polemike”. Najpre “spor” oko trockizma u kome su učestvovali Kamenjev, Zinovjev, Staljin i tek pri kraju svojom teoretski bez sumnje najcelovitijom kritikom Trockog i Buharin, a zatim i “spor” oko koncepta “socijalizma u jednoj zemlji” u kome su učestvovali Zinovjev, Buharin, Staljin i tek sporadično neki “trockisti”, doveo je do “pada” Zinovjeva, raspada frakcije Trijumvira i formiranja bloka Staljina i Buharina.

Lav Kamenjev Slično Zinovjevu i Staljinu i Lav Kamenjev u članku “Lenjinizam ili trockizam” ukazuje na neke kontroverze u ranoj sovjetskoj marksističkoj teoriji društva. Za Kamenjeva nečija idejna ili politička pozicija može da bude ili lenjinistička i otud u celini istinita, ili antilenjinistička, lažna i pogrešna. I sam pojam lenjinistički je ovde određen krajnje nejasno. Pod njim se podrazumeva i ono što ne pripada Lenjinovom delu, a može da “služi” političkom trenutku, ili se, pak, najjednostavnije konstituiše 84 96

jedan skup pojmova kojima se, zavisno od onoga što treba dokazati, pridodaju pojedini više ili manje ubedljivi citati. Tako se politička pozicija Trockog određuje kao antilenjinistička i antiboljševička i to ne samo nakon njegovog “poslednjeg” zaokreta u 1923. godine nego i u celini kao jedna boljševizmu sasvim suprotna politička tendencija. Kamenjev, zapravo, ovde hoće da dokaže dve stvari: najpre, to da je trockizam kao struja radničkog pokreta oduvek bio neprijateljski raspoložen prema boljševizmu, pri čemu konačni učinak ovog negiranja upućuje na sud da trockizam teško da može da bude i nekakva istorijski relevantna struja i u samom radničkom pokretu budući da na lažan i nestvarn način pretstavlja i reprezentuje interese radničke klase. Drugom kritičkom primedbom Kamenjev nastoji da suprotstavi pozicije Trockog i Partije. Pri tom je vlastita pozicija proglašena za jedino autentičnu i boljševičku. Sve izvan ovako konstituisanog ideološkog miljea pravovernosti je naravno antiboljševičko, antimarkstističko i antikomunističko. Da bi dokazao tezu o trockizmu i boljševizmu kao antipodima Kamenjev je polazeći od analize kompleksne socijalne strukture prerevolucionarne Rusije i dominantne pozicije sitne buržoazije u njoj čiji je politički reprezent menjševizma i trockizma, ukazao i na njenu socijalnu osnovu protivljenja boljševizmu. Dok je partija u nekoliko navrata uspešnom kritikom uspela da politički porazi menjševičku struju u radničkom pokretu i da ukaže na njene “istorijske zablude”, dotle je, tvrdi Kamnjev, trockistička struja “zaboravljena” budući da se za svo ovo vreme teorija Parvusa i Trockog kretala van pokreta ostajući samo na prašnjavim stranicama starih menjševičkih novina”.1 Dokaze za ovu tvrdnju Kamenjev je pronašao i u nekim kritičkim Lenjinovim opaskama o Trockom. No, čini se da karakter ovih polemičkih opaski ne daje dovoljno argumenata za tvrdnju da se politički koncepti Lenjina i Trockog suprotstavljaju u onoj meri u kome je to Kamenjevu potrebno, te on, ne bi li održao bar osnovnu premisu o trockizmu i lenjinizmu kao antipodima mora da je proširi i da u njen osnovni korpus uključi i “analizu” ponašanja Trockog u Oktobarskoj revoluciji i na sam koncept permanentne revolucije uloge seljaštva u revolucionarnom prevratu i pitanje o putevima i uslovima ostvarenja diktature proleterijata u zemlji u kojoj 1

Cit.po B.Kovačević,Trocki....Isto, st.198.

85 97

dominira seljačko stanovništvo. Ovim polemika dobija i svoju neophodnu političku dimenziju. Jer, pita se nešto dalje Kamenjev, “ili je Oktobarska revolucija izvedena pod zastavom lenjinizma bez ispravki, ili je, pak, izvedena pod zastavom trockizma i njegovih ispravki Lenjina”.1 Svo kasnije “opozicionarstvo Trockog”, njegova problematična uloga u potpisivanju BrestLitovskog mira, polemika oko uloge sindikata i plana, koncept ubrzane industrijalizacije, potrcenjivanje seljaštva i pitanje unutarpartijske demokratije samo je, tvrdi Kamenjev, posledica jedne dosledne antiboljševičke orjentacije. Kad već bude “razdvojio” trockizam i lenjinizam kao dijametralno suprotne struje u radničkom pokretu (tek će Staljin u tridesetim godinama osporti Trockom i njegovu proletersku orjentaciju tvrdnjom o njegovoj socijalfašističkoj orjentaciji) Kamenjevu neće biti teško da “dokaže” i drugu još apsurdniju tvrdnju: tvrdnju o suprotstavljanju Trockog samoj partiji. To što Trocki uz Lenjina pretstavlja vođu i ideologa revolucije nimalo ne smeta Kamenjevu. Zbog svega ovoga i “svrha poruke oktobra je sadržana u nameri da se “isprave greške Lenjina i Partije. Ta je knjiga, tvrdi Kamenjev i napisana ne za široke mase, ne za čitavu partiju.... već za mlado pokoljenje, za one koji će... kroz godinu-dve određivati sudbinu partije”,2 a to je, po svoj prilici i ona politika leve opozicije iz 1923. godina koja je frakciji Trijumvira najviše i smetala.

Staljin I manje pažljivo isčitavanje Staljinovih spisa iz vremena borbi sa Levom opozicijom sredinom dvadesetih godina otkriva dve njene naglašene dimenzije. Najpre, uočljiv je pokušaj Staljina da teorijski fundira svoju ideološku poziciju kao lenjinističku i antitrockističku u isto vreme; i drugo, u nekim svojim formulacijama nevešto je nagovestio i ambiciju ka preuzimanju vlasti.3 U ovom periodu Staljin je duboko svestan vlastite marginalne pozicije unutar intelektualno i politički nadmoćnije grupe u Politbirou i CK, pa je i svojoj vlastodržačkoj ambiciji dao prihvatljiv oblik. Tek će nakon žučnih napada Zinovjeva, Kamenjeva i Buharina na Trockog i sam Staljin u svom obračunu sa boljše1

Cit.po B.Kovačević,Trocki....Isto, st.299. Cit.po B.Kovačević,Trocki....Isto, st.300. 3 R.Tucker,Staljin,as revolutionery,London,1974.st.311. 2

86 98

vičkom levicom nešto određenije i teoretski celovitije ukazati na neke elemente neslaganja. U pojedinim tezama koje je sredinom dvadesetih godina razvio u polemici sa Trockim prepoznajemo neke stavove koje će tridesetih godina razviti u vlastitu verziju boljševizma. No, pre nego što sistematskije izložimo elemente Staljinove kritike “trockizma” ukažimo na samu “metodologiju” obračuna. Na dvanaestom kongresu partije, prvom održanom nakon Lenjinove smrti i prvom na kome je leva opozicija poražena, Staljin je, što je karakteristično i za sve njegove kasnije nastupe, svoju poziciju predstavio i kao poziciju legitimnog imaoca vlasti. Tako je odbijajući Kosiorov napad na vladajuću frakciju da ona sistematski isključuje neke ugledne boljševike iz sfere vlasti, Staljin odgovorio da je upravo “on” svo vreme, zapravo, samo štitio “jedinstvo partije”. Nešto celovitiju kritiku leve opozicije Staljin je izneo u članku “O Rafailu, o člancima Preobraženskog i Sapronova, te o pismu Trockog”,1 (2) a nešto kasnije i u referatu iznetom na trinaestoj partijskoj konferenciji poznatom danas i kao “O daljim zadacima parije”, i polemici vođenoj oko “Pouka Oktobra” Lava Trockog.2 Opozicija je, prema Staljinu prošla kroz tri etape razvoja. U prvoj CK je uprkos žestokim napadima ostavio punu slobodu frakcijama da do kraja razviju sopstvenu kritiku rada partije. Drugu etapu obeležavanja početka povlačenja opozicije usled nemogućnosti da do kraja razvije vlastiti alternativni koncept boljševizmu. Opšte prihvatanje programa koje je predložio CK obeležava i stvarno raspoloženje šireg partijskog članstva. U trećem razdoblju dolazi do “neurednog povlačenja opozicije”. Neki njeni noviji zahtevi, poput “poslednje rezolucije Preobraženskog” sasvim su na službenoj liniji partije i održavanju realno raspoložene Leve opozicije da se prilagodi postojećoj situaciji. Nešto kasnije u govoru na trinaestoj partijskoj konferenciji Staljin je nešto drugačije naznačio etape evolucije opozicije. U prvom razdoblju leva opozicija je napala CK za pogrešno koncipiranu generalnu političku liniju; u drugom, nestalom nakon objavljivanja rezolucije Politbiroa i CK, opozicija je iznela svoju 1

J.Staljin,O diskusiji,O Rafailu,o člancima Preobraženskog i Šapranova te o pismima Trockog,Isto. 2 J.Staljin,isto,st.84.

87 99

“kontrarezoluciju u kojoj je bilo nekih elemenata za sporazum između CK i leve opozicije”. U trećem razdoblju koje je usledilo nakon istupa Trockog frakcijske borbe u boljševičkoj partiji su se toliko razbuktale da više nije bilo nikakvih prihvatljivih predloga za eventualni kompromis sa CK-om. Ne ulazeći u sve ove protivurečnosti Staljinove teoretske pozicije ukažimo da je on u identifikovanju svih ovih etapa “evolucije opozicije” pokušao da podvoji poziciju frakcije Trijumvira i leve opozicije.Tezu o ideološkom podvajanju različitih delova partije Staljin je detaljnije razvio u kritici političkog koncepta frakcije Demokratski centralisti. Rafailu je prebacio neodrživost trvrdnje o “partiji kao vojničkoj organizaciji s vojnom disciplinom” i dosledno ovome i zahteva za “proverom čitavog partijskog aparata odozgo prema dole” dok je Sapronovjevu kritiku partijskog aparata najjednostavnije odbacio kao “nemarksističku”. Suprotstavljajući se zahtevu frakcije Demokratskih centralista da u “interesu demokratije treba izvršiti široku kadrovsku promenu u partiji” Staljin je istakao da “postoje dve vrste demokratije: demokratije partijskih masa koje teže da razviju inicijativu i aktivno sudeluju u partijskom vođstvu i demokratiji nezadavoljnih partisjkih veličina koje vide bit demokratije u zameni jedinih vođa drugima”.1 Ovim Staljin nije pogodio suštinu kritičkih primedbi koje je iznela boljševička. Slično je postupio i sa zahtevom Preobraženskog da se preispita odluka partije o zabrani stvaranja frakcija. Za Staljina je ovaj zahtev naprosto neosnovan jer se suprotstavlja i Lenjinu, koji je nesumnjivi tvorac ideje o zabrani stvaranja frakcija, i generalnoj liniji partije nakon desetog i jedanaestog kongresa. Pri tom je Staljin definisao lenjinizam kao boljševičku teoriju društva u čijem središtu stoji sama ideja o nužnosti zabrana frakcija. Naravno i ovog puta on previđa da naznači da je odluka o zabrani frakcija doneta kao privremena, dok se ne otklone opasnosti koje su inicirale i potrebu za jedinstvom u partiji, i da stoga, ne može da predstavlja nikakvu “suštinu lenjinizma”. Naprotiv, analiza Lenjinovih tekstova daje dovoljno uvida za stav da je upravo on do desetog kongresa, pa delom i nakon njega, ne samo “odobravao” postojanje frakcije u partiji već je i u suptilnim igrama nadglasavanja različitih struktura vlasti u partiji umeo vešto da manipuliše i samim frakcijama. Očito je “da su 1

Analizu donosi M.Britovšek,Borba za Lenjinovo nasledtvo,II,Zagreb,191981.st.42.

88 100

putevi frakcionaštva bili preduboko ukorenjeni u kulturu boljševika da bi se mogli otstraniti bilo kakvom rezolucijom o jedinstvu partije”.1 Mada je i Staljin, poput Lenjina i Trockog imao talenta za “suptilne igre” pravljenja i rasturanja saveza i “stvaranja većine u Politbirou i CK”, prosto je neshvatljivo da niko od boljševičkih lidera nije iz analize ove dinamične političke svakodnevnice izvukao neke radikalnije političke konsekvence. Gotovo svi Ideolozi boljševizma su se svojski trudili da osnovne političke premise izvuku ne iz analize same stvarnosti već iz dogme koja ih je, a toga nisu bili svesni (ili su, pak, bili), vodila političkom monizmu i time teroru nad svima onima koji su iz ovih ili onih razloga ostali izvan usko shvaćenog legitimnog političkog i ideološkog prostora. Tako je Staljin u svom obračunu sa boljševičkom levicom optužio Preobraženskog da “želi da prikaže unutarpartijski život u godinama 1917. i 1918. kao nešto poželjno i idealno. Ali, tvrdi Staljin, “mi poznajemo i niz tamnih strana tog razdoblja u životu partije”. Nikada nije unutar partijska borba između boljševika imala tako oštar karakter kao u tom razdoblju”.2 Ove se teze Staljin nikada u svom teorijskom radu nije odrekao. Odluka desetog kongresa biće za njega i sama suština lenjinizma, a same frakcijske borbe, čak i onda kada su bile “dozvoljene” i frakcije legalizovane i institucionalizovane, naprosto su patološka pojava. Time je u staljinističkoj verziji boljševizma etablirana teza o nužnosti punog partijskog monizma. Ipak najžešći Staljinov napad bio je uperen protiv vodje Leve opozicije Lava Davidoviča Trockog. Nešto kasnije kada leva opozicija bude sasvim poražena, a Trocki udaljen iz političkog života, Staljin će tezom o dva razvojna stupnja trockizma: starom, u osnovi menjševičkim i novom, prilagodljivom lenjinizmu “do izvesne granice“, suprotstaviti Lenjina i Trockog. Trockizam se ovde prikazuje kao struja unutar boljševičkog pokreta koji treba likvidirati. Naravno od ideje o ideološkoj likvidaciji, pa do ideje o fizičkoj eliminaciji političkih oponenata mali je korak i Staljin će ga deset godina kasnije kada se bude našao na čelu Ruske države i načiniti svom žestinom. Tada će i mišljenje o trockizmu promenti. Više to neće biti struja u boljševičkom pokretu, već jedna “perfidna socijalfašistička zavera protiv Staljina i Sovjetske republike”. 1 2

R.Tucker,isto,st.298. cit,po M.Brotovšek,Isto,st.41.

89 101

U trockizmu ranih dvadestih godina Staljin je razlučio i tri bitne karakteristike: najpre, to je teorija permanentne revolucije i “omalovažavanje revolucionarne energije seljaka u godini 1905..... i ovu je tezu prilično nategnuto pravdao.... kritičkim istupom Lenjina protiv Trockog”. Kao drugi “sastavni deo trockizma” Staljin je označio “njegovo nepoverenje prema programskim osnovama boljševizma i njegovo suprotstavljanje homogenosti partije”; dok je kao treći izvor označio “njegovo nepoverenje prema vođama boljševizma, diskreditovanje i klevetanje tih vođa”.1 Celokupna politička aktivnost Trockog za Staljina je negativna budući da “objektivno” vodi rascepu u partiji, produbljenju idejnih sporova i suprotstavljanju mladih i starih boljševika. Zbog svega toga trockističku struju kao ideološki neprihvatljivu i suprotstavljenu boljševizmu treba likvidirati i nadomestiti je “istinskim partijskim jedinstvom” za koje se, prema Staljinu, u partijskoj rezoluciji navodno zalažu svi boljševici. A svi, u ovom slučaju, znači, Staljinu lojalni boljševici. Na trinaestoj partijskoj konferenciji Staljin je u političkoj delatnosti Trockog pronašao još šest “osnovnih pogrešaka”. Najpre, Staljin zamera Trockom što je nakon Rezolucije Politbiroa i CK o jedinstvu u partiji istupio sa opozicionom platformom i time otvorio niz novih kontroverzi: od položaja omladine u društvu, preko pitanja o funkciji partije, pa do samog koncepta frakcija. Braneći tezu o jedinstvu u partiji iznetoj u rezoluciji Staljin je, što je postalo karakteristično i za sve njegove kasnije političke polemičke istupe, nedopustivo dogmatično prigovorio Trockom ne o sadržaju iznetih primedbi, već “čisto formalno” stavljajući u prvi plan statusno pitanje o tome “trebaju li partijske zaključke da poštuju svi članovi partije ili pak postoji neki natčovek za koga ne vrede napisani zakoni, koji može da dozvoli sebi da jednom glasa za rezoluciju a da se kasnije opredeli za suprotni koncept. Partijska disciplina, prema Staljinu, mora da važi i za članove CK i za obične članove partije, jer u suprotnom, u slučaju nemanja osnovne partijske discipline otvaraju se prostori za upliv partiji tuđih ideologija”.2 Takvo političko ponašanje Trockog Staljin je okarakterisao kao dvolično i za jednog pravog boljševika nedopustivo. Izuzetna situacija – a za Staljina su sve situacije izuzetne – traži “potpuno opredeljenje članova 1 2

R.Tucker,isto,st.198. J.Staljin,Pitanja Lenjinizma,isto.

90 102

partije”. Stoga, Trocki može, tvrdi Staljin, da bude ili boljševik i da prihvati apsolutnu vlast monolitne partije, li da pripada opoziciji i da zbog takvog političkog angažmana snosi sve moralne, političke, i naravno, policijske konsekvence. Staljin je, naravno, ovoga puta propustio da naglasi da je upravo on svojom sektaški vođenom politikom afirmacije jedne frakcije kao jedino autentične boljševičke i politikom favorizovanja profesionalnih političkih funkcionera ponajviše učvršćavao i oblikovanje procesa statusne i socijalne diferencijacije partijskog članstva. Treću pogrešku Trockog Staljin je ovoga puta odredio na “teoretskom planu” kao pokušaj da se partija suprotstavi vlastitom partijskom aparatu, optužujući boljševičke vođe za karijerizam, birokratizam, zatvaranje, nametanje vlastite dominacije i lažno pretstavljanje interesa radničke klase. Četvrta pogreška Trockog je ona od ranije već dobro poznata: on potstiče suprotstavljanje mladih i starih partijskih kadrova i optužuje vođe boljševizma za odvajanja partijskog vrha i time i za njihovu izolaciju i degeneraciju. Slično je intonirana i peta optužba. Budući da omladina ne može da bude barometar raspoloženja, jer njoj, naprosto, nedostaje valjani uvid u celinu društvenih procesa, to i poziv Trockog na vrednosti omladinskog aktivizma ne može da bude ništa drugo do politička manipulacija. Staljin će se, naravno, pozvati na aktivizam omladine uvek kada za to ima i realnih političkih potreba, ali to, začudo, kod njega neće biti “politička manipulacija”, već realni istorijski interes boljševičke partije. I na kraju, prema Staljinu, šesta pogreška Trockog sadržana je u njegovom zahtevu za slobodom grupacija u partiji. Istup Trockoga, “njegova pisma, njegovi članici o pitanju generacija i frakcija žele, tvrdi Staljin, pripremiti stranku na to da dopušta grupacije u svojim nedrima. To je pokušaj da se legalizuju frakcije, u prvom redu frakcija Trockog. Trocki tvrdi da grupacije nastaju zbog birokratizma režima CK i da ih ne bi bilo, kad ne bi bilo birokratskog sistema. Takva formulacija za Staljina nije marksistička. Grupacije "kod nas nastaju i nastajaće, jer živimo u zemlji različitih privrednih oblika. To je prvo. Imamo i kapitalizam, a to znači, ponovno smo oživeli privatni kapital i odgovarajuće ideje koje prodiru u partiju. To je drugo. I treće, zato što naša partija ima tri dela. U njoj su radnici, seljaci i intelektualci. To su sa marksističkog stajališta uzroci da

91 103

u partiji postoje neki elementi, koji teže osnovanju grupacija, a te moramo katkad odstraniti iz partije hiruškim merama...”1 Staljin je ovog puta, naravno, “propustio” da naznači da je napad na boljševičku levicu tokom 1923. i 1924. godine bio sproveden od strane jedne druge njoj konkurentske grupacije u kojoj je Staljin igrao tek podređenu ulogu. Frakcije su bile naprosto realnost i bilo bi, kako to tvrdi Lenjin, i politički necelishodno kada bi, kako to u svojim “Mislima i sećanjima o Lenjinu” svedoči Mikojan, “zatvarali oči pred jasnom činjenicom da frakcije u partiji postoje”,2 Da bi se ova kontraverza nastala oko određenja statusa frakcija u partiji razumela valja uzeti u obzir i “prirodu nove države” koju su boljševici stvorili u ranim dvadesetim godina. “Instituciono autoritativna, kakva je u to doba bila, sovjetska partijska država daleko je od stravičnog birokratskog Levijatana kakvim zamišljamo “totalitaristički sistem”. Sastav partijske države je još uvek omogućavao izvesne slobode u organizaciji i načinu delovanja. Partijske klike su bile rasturene grupe i nedisciplinovane političke falange. Mada je sistem “gazda-štićenik” postao uobičajen među onima s političkim pozicijama ili s nadama da će ih zadobiti, štićenici nisu bili uvek verni svojim gazdama, čak i u slučaju kada je taj gazda bio Staljin ili neko od njegovih saradnika”.3 Staljinova kritika Leve opozicije sadrži sve osnovne elemente na kojima će se sredinom tridesetih godina, kada dolazi i do nasilnog uklanjanja svih opozicionih grupa, razviti staljinistički politički i ideološki sistem vlasti. U Staljinovoj kritici Trockog uočljivo je njegovo potpuno nerazumevanje stavova boljševičke levice. Pojedine teze za koje ne možemo da budemo sigurni da zaista pretstavljaju i osnovu trockizma se preterano ističu. Druge se, pak, umanjuju ili najčešće previđaju. Zatim, uočljivo je Staljinovo nerazumevanje samog Marksa i koncepta diktature proleterijata koji se preuzima pre iz “postmarksističke interpretacije Marksa” nego iz samog Marksa. Time se jedna kritička misao o društvu dogmatizuje i revidira a instrumentalističkoj verziji te iste misli daju konačni ideološki oblik pravovremene misli. Nejasna je i Staljinova koncepcija lenjinizma.

1

Analizu Staljinovih istupa donosi M.Britovšek,isto.94. R.Tucker,isto,st.298. 3 Isto,st.300. 2

92 104

Konstrukcija o ortodoksnom Lenjinu je previše nategnuta i ono što je uočljivo već i u najpovršnijem isčitavanju je otsustvo jednog niza postulata na koje se, uostalom, tokom dvadesetih godina pozivaju Buharin, Trocki i Zinovjev. No, izgleda, da upravo od ove konstrukcije o ortodoksnom Lenjinu teče i oblikovanje jedne relativno autonomne Staljinove verzije boljševizma. Sve ostalo je, po svoj prilici, samo puka demagogija jednog sve u svemu, ipak, lukavog uma željnog vlasti. A ko to nije shvatio na vreme izgleda da je unapred izgubio i svaku bitku sa Staljinom.

Zinovjev Nakon Staljina i Zinovjev je na trinaestoj partijskoj konferenciji oštro napao Levu opoziciju. Prema Zinovjevu društvenu i idejnu poziciju leve opozicije iz 1923 godine određuje njeno sve veće “odvajanje” od vladajuće partijske linije, radikalizacija kritike rada partije, institucionalizacija frakcije u samim vrhovima partije i četvrto, težnja da proširenjem članstva preraste u jedan širi politički i društveni pokret. Pored “starog jezgra” koji čini frakcija Demokratskih centralista sa Sapronovim, Osinskim i Rafailom kao neformalnim vođama, Levoj opoziciji se pridržuju i neki članovi CK okupljeni oko Preobraženskog, Smirnova, Serebrjakova i Pjatakova, koje i Lenjin, potseća Zinovjev, još na desetom kongresu oštro kritikovao zbog frakcionaštva. Pozicija Lava Trockog, “jednog od naših vođa sa najvišim ugledom”, nakon “Otvorenog pisama” i “Novog Kursa”, postaje, tvrdi Zinovjev, sve je više opoziciona, i preti da postane “centar okupljanja” svih levo orjentisanih grupacija u partiji. Teza Preobraženskog da treba dozvoliti punu slobodu “raspravama u partiji”, i time slobodu frakcijama, za Zinovjeva je u osnovi neprihvatljiva. Isto tako neprihvatljiv je i njego stav da je partija u najtežim trenucima građanskog rata imala snage ne samo da dozvoli frakcijsku delatnost različitih grupa, već da iz samih rasprava uvek “izvuče” i najbolje rešenje, prema Zinovjevu, ne odražava pravo stanje u partiji. Kad sve ovo tvrdi Zinovjev se poziva, naravno, na Lenjina i njegov stav o tome da bi eventualna legalizacija frakcija u partiji značila ujedno i propast dikature proleterijata. Odluka desetog kongresa o zabrani frakcija je stoga, po Zinovjevu, samo “prirodni” izraz onog opredeljenja u partiji koja pretpostavlja jedinstvo partije kao 93 105

zaloge njenom stvarnom i punom društvenom angažmanu. S druge strane otvoreno frakcionaštvo bi u jednoj “složenoj” situaciji koju određuje i “ogroman priliv mladih kadrova”, raznorazni pritisci seljačke mase i partiji delom suprotnih interesa “saputnika” uticali da se “partija rascepi i grupiše” oko ovih različitih interesa i institucija, oko sovjeta ili partije, oko starih ili mlađih kadrova partije, ili, pak, da se “razloži” u “privredni, proizvodni i sindikalni pokret”. Zbog svih tih protivurečnih društvenih i političkih procesa nužno je jedinstvo koje bi “sve te različite tendencije” jedinstvenom “partijskom disciplinom i obaveznim odlukama kongresa” udružilo u “jedinstveno biće”. Istupi Trockog u 1923. godini za Zinovjeva su tipični primeri manifestacije levog frakcionaštva. Ujedno ono “pretstavlja određeno oživljavanje i određenu renesansu starih pogleda o zakonitostima različitih struja u jednoj partiji, odnosno one su pokušaj pretvaranja jedinstvene boljševičke gvozdene stranke u.... konglomerat pojedinih grupa i struja u partiji”.1 “Sadašnja” pozicija Trockog i njegovi zahtevi za većom demokratijom u partiji, zapravo su, prema Zinovjevu, “rezultat celine njegovih stavova”. Trockizam je “određena struja u ruskom radničkom pokretu.... i njegova bit.... sadržana je, tvrdi Zinovjev, u zahtevu da radnička partija prestavlja sumu različitih pravaca, različitih frakcija i različitih grupacija.”2 Pogreške Trockog u oceni stanja u partiji, isticanju nužnosti veće unutarpartijske demokratije, kritika stare garde boljševika, naznaka birokratizma partijskog vrha, te ukazivanje na proces odvajanja partijskog aparata od same partije, kao i teza da je omladina “barometar raspoloženja u partiji”, samo su za Zinovjeva posledica antilenjinizma Lava Trockog. Daleko celovitiju kritiku od ovih opštih naznaka o trockizmu Zinovjev će dati tek 1924. godine u osmom poglavlju svoje ambiciozno koncipirane knjige “Lenjinizam”. U nameri da teorijski krajnje “relevantno” odvoji trockizam od lenjinizma Zinovjev će poći od teze da su Trocki i njegov idejni preteča Parvus u “vlastitoj” koncepciji “permanentne revolucije” “izvukli potpuno netačne zaključke iz Marksovih istorijsko-filozofskih ispravnih uopštavanja”.3 Umesto da na “temelju podrobne analize 1

M.Brotovšek, Borba...Isto,st45,knjiga I. M.Brotovšek, Borba...Isto,st45,knjiga I. Osma glava Zinoveove knjige Lenjinizam je preštampana u zborniku “Permanentna revolucija...,isto,br.120. 2 3

94 106

govore o konkretnom odnosu klasnih snaga u datoj zemlji, Parvus i Trocki su dali nepravilne polumenjševičke analize pokretačkih snaga u Rusiji i prikrili je Marksovom formulom koja ima opštefilozofski smisao”.1 I Pravus i Trocki, prema Zinovjevu, greše u oceni uloge seljaštva u Rusiji. Zbog toga i ako su “ispravno uočili činjenicu da se radnička klasa u Rusiji stvarala nešto drugačije nego na Zapadu” mogli “ne uzimajući u obzir....činjenicu.... da je genealoška veza ruske radničke klase i seljaštva posebno čvrsta” da izvedu “pogrešan zaključak”.2 Otud se i “neshvatanja uloge seljaštva” “logično” širi i na nerazumevanje “karaktera februarske revolucije” s jedne i na “shvatanje uloge seljaštva u međunarodnoj revoluciji” s druge strane. Trocki je, međutim, prevideo sve ove činjenice, i štaviše, tvrdi Zinovjev, u Novom Kursu zastupao “neprihvatljivu” tezu da je upravo “njegova koncepcija permanetne revolucije” bila svo vreme ona “središna linija” oko koje se kretao sam boljševizam. Tako su, prema Zinovjevu i Pravus i Trocki loše “procenjujući pokretačke snage ruske revolucije”, odnosno, “previđajući ulogu seljaštva”, stvorili “teoriju koja se nije potvrdila” i koja je objektivno u “procepu između boljševizma i menjševizma”, bila zapravo samo “nezgrapno leva po formi i polumenjševička po sadržaju”.3 Još jedna dimenzija “spora” oko “permanentne revolucije i socijalizma u jednoj zemlji” iz 1924/25. se čini i danas zanimljivim. Naime, Trocki je, tvrdi Zinovjev, svoje korenito netačne poglede na ulogu seljaštva u Rusiji logično “povezao” sa jednako netačnim postavljanjem pitanja o odnosima ruske i međunarodne revolucije i pitanja pokretačkih snaga međunarodne revolucije uopšte”.4 Jer, kad on tvrdi da “bez direktne državne podrške evropskog proleterijata radnička klasa Rusije neće se održati na vlasti i svoju privremenu vladavinu pretvoriće u dugotrajnu socijalističku diktaturu”. On “ne greši”,5 to je “abeceda”, tvrdi Zinovjev, i oko toga među boljševicima nema spora. Greška je Trockog “u tome što nije znao (i ne zna) puteve prema pobedi i ruske, i međunarodne revolucije”. Jer, na1

Isto, st.126. Isto, st.139. 3 Osma glava Zinoveove knjige Lenjinizam je preštampana u zborniku “Permanentna revolucija...,isto,br.123. 4 Isto, st.132. 5 Isto, st.133. 2

95 107

stavlja nešto dalje Zinovjev, “šta znači “državna podrška evropskog proleterijata”. Da bi mogao ruskoj revoluciji pružiti “državnu pomoć”, evropski proleterijat bi morao najpre...da osvoji vlast u Evropi. Jasno, o tome 1905. nije moglo biti ni reči, kao niti do rata 1914-1918. a Trocki je “permanentnu” revoluciju propovedao upravo 1905. Šta to znači? To znači da Trocki 1905 ili nije ni sam ozbiljno verovao u bilo kakvu permanentu revoluciju te je sve to govorio radi lepih reči, ili je “permanentnu” revoluciju propovedao 1905. jedino pod “uslovom” da nam evropski proleterijat pruži “državnu pomoć”. To znači da je radničku revoluciju “odlagao” do pobede proleterske revolucije u Evropi”.1 No, čini se da suština “spora” uopšte nije u ovome što iznosi Zinovjev. Naime, i Trocki i Zinovjev i ako se u ovom sporu “upinju svim silima” da budu “verni” “pravom” Marksu, očito, po meni, vrše suštinsku reviziju Marksa. Prema Marksu socijalistička revolucija je “poslednji korak” i nastaje kao rezultat klasnih suprotnosti u društvu u kome je već dosegnut kapitalistički način proizvodnje. Štaviše, i sami kapitalistički društveni odnosi se već nalaze u dubokoj krizi, pa revolucija samo “dovršava” ono što se već zapravo “odigralo”. Trockijeva “intervencija”, kao uostalom i boljševička, utemeljena u narodnjačkoj ideologiji o “nemogućnosti normalnog i organskog razvitka kapitalizma u Rusiji” i stoga “posebnom” razvitku zapravo stremi ka “zaobilaženju” za boljševike očito problematične Marksove teze o prelasku jedne društveno-ekonomske formacije u drugu koja se “odigrava gvozdenom nužnošću”. Carska apsolutistička Rusija u vreme Lenjinovog koncipiranja boljševizma bila je jedna nerazvijena polukapitalistička zemlja i toga su, bar na socijalističkoj levici, bili svesni gotovo svi. Otud je trebalo ili “čekati”, kao što to čine legalni marksisti i menjševici, na društveno povoljnije uslove za revoluciju, ili pak, da kao što to čine boljševici, shodno, opet, vlastitoj interpretaciji “ortodoksnog Marksa” koji “priznaje posebnosti”, započeti odmah sa samom revolucijom. Ali, da bi ova “revidirana” koncepcija boljševičke revolucije ostala bar “teoretski u skladu sa pravim Marksom”, nužno je bilo, bar u njenoj prvoj “reviziji”, opremiti je i jednom “novom” tezom o tome da je revolucija u nerazvijenim polukapitalističkim zemljama moguća uz jedan istina “dodatni uslov” koji je Marks u svom predgovoru ruskom prevodu “Ma1

Osma glava Zinoveove knjige Lenjinizam je preštampana u zborniku “Permanentna revolucija...,isto,br.123.

96 108

nifesta” i pismima narodnjačkim ideolozima Danielsonu i Veri Zasulič, naznačio kao “uslov da ruska revolucija postane signal za proletersku revoluciju na Zapadu”. Ali ako ruska revolucija ne postane signal za revoluciju na Zapadu, koja je inače očekuje, šta onda uraditi? Da li onda “napustiti” već zadobijenu vlast i čekati neku povoljniju priliku, jer se “socijalistički prelaz” onda nemože “odigrati prema Marksu” , što boljševicima kad su jednom već osvojili vlast nikada nije palo na um (mada su, recimo Trockog optuživali i to najpre Zinovjev a potom tridesetih godina i Staljin, upravo za to) ili pak, što su boljševici već uradili, mada Marks “nije predvideo takvu situaciju”, zadržali već osvojenu vlast i pokušali sa izgradnjom “socijalizma u jednoj zemlji”. Sredinom dvadesetih godina “spor” među boljševicima se vrti, upravo, oko te nove, druge, velike revizije marksizma. Naime, tek kad se pitanje “državne pomoći” evropskog proleterijata pokazao “neostvarivim” budući da do “očekivane” revolucije uopšte nije ni došlo, boljševici su morali da učine ovu novu, drugu, reviziju vlastite ideologije. Tako se “spor o socijalizmu u jednoj zemlji” i polemika o tome da li se socijalizam može “graditi”, ili pak, i “izgraditi”, zapravo, pretvorio u novo preoblikovanje “marksističke ortodoksije”. Ovim novim nizom transformacija (ili pak, inovacija) osnovnog marksističkog jezgra došlo je do tolikog udaljavanja Buharinove i Staljinove verzije boljševizma od Lenjin-Trockijeve varijante marksizma da je na kraju ovih ideoloških procesa bilo već moguće govoriti ne samo o jednoj novoj varijanti marksizma, već i novoj verziji marksizma. No, kako je ova analiza pokazala nekih dubljih principijelnih neslaganja između Trockog i Zinovjeva zapravo i nema budući da je i za jednog i za drugog protagonistu ovih polemika pitanje “revizije” marksizma “abeceda”: dakle, bar u 1924/25. godini jedna savršeno poznata, i prihvaćena stvar, to onda razloge “spora” očito treba potražiti na nekom drugom mestu. Nakon raspada frakcije Trijumvira i Staljinovog priklanjanja Buharinu, Rikovu i Tomskom, Zinovjev se “iznenada” našao u opoziciji većini u Politbirou. Kako je Trocki nakon “kompromisa” sa frakcijom Trijumvira poštovao “primirje”, to su Zinovjev i Kamenjev morali tokom 1925. godine sami da vode žestoke “polemike” sa vladajućom frakcijom Buharina i Staljina.

97 109

Tokom prve polovine 1925. Buharin i Staljin su uz puno propratnih teškoća1 uspeli da izgrade “teoriju o socijalizmu u jednoj zemlji” i da je na četrnaestoj partijskoj konferenciji “istina u jednom nepreciznom obliku” integrišu u korpus oficijelne boljševičke ideologije. Time je, nakon Lenjinovih suštinskih modifikacija jezgra “ortodoksnog marksizma” učinjen i drugi važni korak u konstituisanju staljinističke verzije boljševičke teorije društva. S druge strane usvajanje koncepcije “izgradnje socijalizma u jednoj zemlji” u isto vreme je značilo i odustrajanje od lenjinističko-trockističke verzije koncepta Oktobarske revolucije kao dela svetske ili bar evropske revolucije. Zinovjeva uloga u ovim dvema ključnim polemikama nije ista. Dok je u “sporu” oko “permanentne revolucije” aktivno učestvovao i čak značajno oblikovao ton polemika rušeći, pri tom, i temelje Lenjin-Trockijeve teorije, u drugom njenom delu, u polemici oko “socijalizma u jednoj zemlji” zauzeo je stanovište blisko Trockom i Lenjinu iz prvih postrevolucionarnih dana. Za Zinovjeva je teorija “socijalizma u jednoj zemlji” naprosto “besmislica”, jer previđa da uvidi složenu situaciju u kojoj se našlo postoktobarko rusko društvo. Ukoliko i pobedi socijalizam u jednoj zaostaloj, pretežno seljačkoj zemlji, kakva je Rusija bila i nakon Oktobra “građanski i malograđanski uticaji nagoniće radničku klasu da se zatvori u uske nacionalne granice i malograđansko samozadovoljstvo”.2 Stoga, tvrdi Zinovjev, “kao što je Lenjin govorio na desetom kongresu...u Rusiji socijalističku revoluciju može spasiti jedino sporazum sa seljaštvom dok ne dođe do revolucije u drugim zemljama”.3 Doduše “međunarodna revolucija može izvojevati pobede i samo u jednoj zemlji. Ali, konačnu pak pobedu socijalistički poredak ne može izvojevati samo u jednoj zemlji. Pobeda socijalizma u svetsko-istorijskom smislu odlučuje se na međunarodnoj areni... Ona.... postaje trajna i konačna kad se odbrani barem u nekoliko zemalja”.4 Nešto kasnije nakon četrnaestog partijskog kongresa na kome će Zinovjev definitivno izgubiti svoju lidersku poziciju, Staljin će, kao i Trockom i Zinovjevu prebaciti ne1

E.H.Carr,Socialism in One Contry,London,1959 st.108 i dalje navedeno prema kometarima G.Procaccija u Zborniku “Permanentna revolucija... Isto, st.146. 2 G.Zinovjev, Lenjinizam, isto, st. 189. 3 Isto, st. 189. 4 Isto, st. 195.

98 110

poverenje u “mogućnosti ruske radničke klase”. Naime, ni Trocki ni Zinovjev nisu uspeli da u situaciji kada se svetska revolucija čini nemogućom, pronađu “pravu soluciju” kao što su Buharin i Staljin koncepcijom o “socijalizmu u jednoj zemlji”, uspešno nadomestili “dilemu: ili svetska revolucija, ili povratak na buržoasko-seljačko uređenje u Rusiji”. “Povratak na staro” se kao solucija nije, naravno pojavljivao ni kod Trockog, ni kod Zinovjeva, ali u nimalo fer polemikama koje su se sredinom dvadesetih godina vodile između suprotstavljenih frakcija, optužbe bi se obično završavale na ovome budući da odbacivanje “koncepcije socijalizma u jednoj zemlji” i saznanje da je svetska revolucija neostvariva, “logično” vodi samo u “negiranje Oktobarske revolucije” ili, pak u nepoverenje u “vlastitu radničku klasu”. Nakon unošenja koncepcije “socijalizma u jednoj zemlji” u korpus boljševičke doktrine Zinovjev se našao u delikatnoj poziciji. Lojalnost partiji ga je obavezivala da prihvati “službenu politiku”, a nju on nije od početka 1925. ni oblikovao, dok ga je vera u vlastitu teoriju boljševizma udaljavala iz svere aktivnog rukovođenja. S druge strane izmena “političkog stanovišta” koja se kod Zinovjeva odigrala tokom leta 1925. kada je u oštroj polemici sa Buharinovim neo-NEP-om izgradio vlastito stanovište, sasvim ga je približila Trockom. No, kako će Trocki tokom 1925. “odbiti” saradnju sa Zinovjevim i Kamenjevim, jer je kao i svi “lojalni boljševici” poštovao “primirje”, do njihove saradnje će se ostvariti tek 1926/27. kada će u jednom žestokom napadu na Buharina i Staljina pokušati da povrate pozicije koje su u periodu 1924 -1926. izgubili. Polemika sa Buharinovim i Staljinovim “neopopulizmom” “desne koncepcije teorije socijalizma u jednoj zemlji” je trajala nekih šest meseci i po svom intenzitetu nije bila ništa manja od one vođene oko koncepta “permanentne revolucije” godinu dana ranije.1 Zinovjev je, kao što je već rečeno, nešto revidirao svoja shvatanja iz 1923/24. i teorijski ih utemeljio uglavnom u “lenjinizam epohe ratnog komunizma”. Raspravljajući “o pitanjima NEP-a i njegove povezanosti s lenjinizmom” Zinovjev je istakao da “NEP i ekonomski režim državnog kapitalizma predstavljaju “strateško povlačenje.... korisno i neophodno, ali ipak povlačenje”... u odnosu na lenjinsku liniju koja je u biti 1

Bliže o ovome E.C.Carr. (v-napomenu br. 10)

99 111

“ofanzivna”.1 Za Buharina lenjinizam epohe ratnog komunizma, naprotiv, predstavlja “otstupanje”, dok skice “velikog plana Lenjinove taktike i strategije.... koji je napravljen na osnovu savršeno određene perspektive viđene genijalnim i oštim okom predvodnika svetskih revolucionarnih snaga”2, razvijane tokom prvih godina NEP-a predstavljaju jedini “autentični” lenjinizam. Polemika između Zinovjeva, njegove “leve Lenjingradske opozije” i Buharinove i Staljinove “nove desnice” svoju kulminaciju je doživela tek na četrnaestom partijskom kongresu. Za razliku od Kamenjeva koji je kao sekretar Moskovskog partijskog komiteta, perfidnom Staljinovom igrom “postavljanja novih kadrova” izgubio nešto pre kongresa svoju moćnu poziciju, Zinovjeva politička pozicija u Lenjingradu, gde je rukovodio partijskom organizacijom, izgledala je “blistava”. “Opsednut i pijan od moći – kako pomalo ironično, ali ne i neistinito, kaže Isak Dojčer, Zinovjev je nesmetano oblikovao administrativnu mašinu grada i Lenjingradske pokrajine, kontrolisao štampu, imao gomilu govorljivih sledbenika iza sebe i raspolagao znatnim materijalnim sredstvima za dugu i trajnu političku borbu za koju se spremao”.3 Slično Staljinu i njegovim novim Moskovskim pristalicama i Zinovjev je kao delegate doveo veliku grupu svojih vernih pristaša, pa je na samom kongresu došlo do prilično čudne situacija, koju ni sam Trocki nije u prvi mah prozreo do kraja, da su idejni konflikti suprotstavljenih frakcija dobili oblik sukoba Lenjingrada i Moskve. Trocki je, međutim, u vreme “primirja” sa vladajućom frakcijom i dosledno datom obećanju o neudruživanju u neku od frakcija, niti formiranju sopstvene, ostao po strani od ovih frakcijskih borbi u 1924/25. godini. Ipak – što je već pomalo paradoksalno – Trocki nije ostao sasvim izvan ovih frakcijskih borbi. Naime, i leva i desna frakcija će se na 14. kongresu pozivati na Trockog” jedini, kao Staljin i Buharin, na njegovo primerno boljševičko držanje i prihvatanje partijskih rezolucija, i drugi, kao Zinovjev i Kamenjev, na sam program Trockog iz vremena “Novog Kursa”, kao na jedino autentičan boljševički i lenjinistički koncept. Prosto je neverovatno da Trocki nije primetio proces pregrupisavanja frakcija u partiji, da u programu Zi1

Procacijeve komentare u Zborniku,isto,st.145. N.Buharin,Lenjinovo Političko Zaveštanje, Isto,str.21. 3 I.Dojčer, Trocki,II,Isto, st. 162. 2

100 112

novjeve frakcije iz 1925. nije uočio i ključne teze sopstvenog programa iz 1923., da u rečima Lenjinove žene Nadežde Krupske o “zaglupljujućim posledicama lenjinističkog kulta” koji pored Staljina stvaraju i Zinovjev, nije prepoznao afirmaciju sopstvenog koncepta, i da je na kraju propustio po svoj prilici najzreliju priliku da preuzime rukovođenja ruskom državom. No, bilo kako bilo, tek i ovaj kongres je završen “pobedom” Staljinove i Buharinove frakcije. Zinovjev i Kamenjev nakon poraza na kongresu lagano gube sve ključne pozicije vlasti da bi naredne godine izgubili i mesta u Politbirou. Lenjingrad će nakon Zinovjevog poraza postati čvrto Staljinovo uporište sa umerenim staljinistom Kirovim kao partijskim liderom, ali i verovatno, kao dug ovoj vernosti Zinovjevu u 1925., nikada i “povlašćeni” grad poput, recimo, Moskve. Samo par meseci nakon Zinovjevog političkog poraza na četrnaestom kongresu, u leto 1926., Trocki će zajedno sa njim i Kamenjevim, zatim delovima nekada moćne Radničke opozicije frakcijom Demokratskih centralista i Ekstremno levim frakcijama: Radnička grupa i Radnička istina, formirati Udruženu levu opoziciju.

101 113

1926 - 1929 I u vremenima „primirja“ sporovi između različitih boljševičkih frakcija nisu sasvim prestajali. Tokom 1926/28. godine sukobi oko vlasti, poprimaju oblik sukoba leve i desne varijante boljševizma. Levica osporava politički i ekonomski program Buharina i Staljina ističući da on objektivno vodi restauraciji kapitalizma. Buharin brani koncept mirnog urastanja u socijalizam, ističe vrednosti tržišne privrede, brani nužnost delovanja ekonomskih zakona i kao politički, pa i ekonomski nepromišljeni potez ističe onaj koji bi tobože radikalno ukinuo građansko društvo, dok bi u stvaranosti samo oslobodio one negativne tendencije koje bi sasvim uništile postojeću klasnu i društvenu ravnotežu, a time i osnove za jednu potpuniju evoluciju društva ka komunizmu. I boljševička levica i politička doktrina vladajuće boljševičke desnice u ovom periodu su prošle kroz burnu unutrašnju transformaciju. Buharinizam je tokom 1928/29. godine - po nekim istoričarima isuviše kasno za neku radnikalnu promenu - prihvatanjem dela koncepcije boljševičke levice, posebno onog dela programa koji se odnosi na promenu načina investicija i nešto ubrzane industrijalizacije, kako bi se prevazišla velika privredna kriza koja je sasvim usporila i blokirala razvoj, temeljno transformisao, tako da je moguće govoriti i o dve varijante desne doktrine. Prva je uobličena na temeljima Lenjinovih postavki o nužnosti NEP-a negde 1923/24, druga iz 1928/29. godine biće i svojevrsna ideološka podloga brojnim zahtevima za revizijom staljinističkog kursa u tridestim godinama. Trockizam se nakon razrade zahteva za većom unutarpartijskom demokratijom, takođe, značajno izmenio tako da je tek u ovoj poslednjoj „ruskoj“ evoluciji njegova politička doktrina moguće govoriti i o "pravom trockizmu" kakav je zabeležem u tridesetim godinama. No, nezavisno od svih ovih kontroverzi obe doktrine, i leva, Trockog, i desna, Buharinova, u osnovi su samo različiti načini razračunavanja konkretnih društvenih problema i kao takvi izražavaju samo dve tendencije boljševizma.

102 114

Desna frakcija: Rikov, Buharin, Staljin Kada se frakcija Trijumvira (Zinovjev, Kamenjev i Staljin) počela raspadati krajem 1924. godine i to nimalo slučajno nakon velikih frakcijskih sukoba u 1923. i političkog poraza boljševičke levice u 1924. godini ni jedan od vodećih boljševika nije bio dovoljno moćan da preuzme Lenjinovo nasledstvo. Odluka da to bude neka vrsta kolegijalnog organa činila se politički mudrom i u ondašnjim uslovima verovatno jedino mogućom. Ali time nikako nisu uklonjene ni osnovne društvene protivurečnosti koje su izazivale permanentnu krizu, niti je pitanje naslednika stvarno razrešeno. Nakon raspada vladajuće frakcije Trijumvira raspored snaga unutar sedmočlanog Politbiroa pokazivao je prevlast boljševičke desnice sa Buharinom, Rikovim i Tomaskim kao čvrstim jezgrom kome se priključuje i Staljin formirajući na taj način novu vladajuću frakciju. I ako su sva četvorica, osim možda Buharina, objektivno bili znatno ispod Trockog, Zinovjeva pa i Kamenjeva, na vlast ih je bar u prvoj godini održala više nesloga levice i „čudnovato“ otsustvovanje Lava Davidoviča nego „opšteprihvaćenost“ desnog političkog i ekonomskog koncepta. Tek je oštra polemika sa udruženom levom opozicijom u 1926/27. pokazala svu političku nestabilnost pozicije desne frakcije, ali, s druge strane, i već dovoljno nagomilanu moć da se uprkos svim ovim kritičkim primedbama održi na vlasti. Staljinova pozicija unutar Politbiroa pokazivala je nakon likvidiranja prozinovjevski orjentisane Lenjingradske opozicije i dovođenja njemu lojalnih aktivista na niže i srednje nivoe partijske hijerarhije izvesne znake jačanja. I mada su svi već uočili simptome jačanja Staljinove pozicije niko u partijskom vrhu nije poput, recimo, Lenjina, smatrao to posebno opasnim, niti je bio spreman da izvrši njegov nalog i smeni Staljina, verovatno i zato što im je kao član Politbiroa i zagovornik „zlatne sredine“ bio i potreban u međusobnim nadglasavanjima. Kada se nešto kasnije već bude postavilo i pitanje njegovog opstanka na mestu generalnog sekretara partije Staljin će biti toliko moćan da će sprečiti i njenu realizaciju i čak privoleti Trockog da u interesu partijskog jedinstva demantuje postojanje i samog „Lenjinovog testamenta“.1 1

Robert Tucker,Stalin sa Revolutionary 1879-1929, London, 1974, st. 239.

103 115

Unutar desne frakcije na vlasti Buharin je bio njen nesumnjivi ideolog, razradio je političke, ekonomske i ideološke premise o NEP-u, vodio žučnu polemiku sa levom opozicijom i na kraju organizaciono doprineo njenom učvršćivanju. Staljin se sve do 1928. godine, do raspada desne frakcije, u svim bitnim pitanjima solidarisao sa Buharinom, ali se – što je posebno značajno za tok kasnijih zbivanja – vešto ogradio od nekih ekstremno desnih Rikovljevih i Buharinovih stavova, zadržavajući pri tom i krajnje nejasnu poziciju centra. Uz Buharina je bila okupljena i značajna grupa mlađih partijskih intelektualaca pripadnika „takozvane Buharinove ekonomske škole“: Slepkov, Astrov, Stecki, Marecki, Petrovski, Zajcev, Rozit, Golderberg i drugi. Obrazovana na onda čuvenom „Fakultetu Crvenih Profesora“, na kome je predavao i Buharin, ona je tek nakon zadobijanja uredničkih i sekretarskih mesta u partijskoj i državnoj ideološkoj aparaturi vlasti, postala posebno moćna grupacija intelektualaca. Tokom druge polovine dvadesetih godina grupa Buharinovih učenika je preko razrade niza konkretnih ekonomskih pitanja postala i istinski nosilac ideologije NEP-a. Celoviti uvid u složenu sliku ideoloških polarizacija otkriva da se pitanje stvaranih nosilaca desne ideologije ne da reducirati samo na Nikolaja Buharina. Nešto više svetla u ove zanimljive ideološke procese unelo je novije Rejmanovo istraživanje. Priznavši „neosporni“ Buharinov doprinos „odbrani i razradi NEP-a“, Rejman tvrdi da „Buharinov nije bio taj koji je stvorio desnu frakciju“ već joj se nakon sukoba sa Staljinom u 1928/29. godinu priključio. Doduše uvid u hronologiju sukoba otkriva da oni potiču iz 1927. godine kada „Buharin nije podržao Staljina u trenutku kada je Rikov predložio njegovo smenjivanje s položaja generalnog sekretara, ali to nije uticalo da ih “savremenici“ smatraju političkim protivnicama“.1 Teza o Buharinu kao nosiocu desne ideologije je po svoj prilici uobličena znatno kasnije, tokom tridesetih godina i to od strane samog Staljina koji je suprotstavljajući se boljševičkoj desnici neprestalno kao „njenog inspiratora i vođu“ isticao „njenu najslabiju kariku: Buharina“.2 Stoga, ako se već analiziraju politička razmimoilaženja unutar desnog boljševičkog bloka onda ih treba locirati na sukob Staljina i Buharina – jer se on razvija tek nakon 1928/29. godine - nego na sukob Buharina (i preko 1 2

M.Rejman,Buharin:epoha i ločnost, Kulturni radnik,br.5/80, st.184. Isto, st. 184.

104 116

njega Staljna) i Rikova između kojih „uprkos slaganju u fundamentalnim pitanjima“ postoje i značajne konfrontacije u „nizu ne manje važnih pitanja“. Slično su rezonovali, tvrdi nešto dalje Rejmon, i njihovi savremenici na boljševičkoj livici. Ideolozi Udružene leve opozicije smatraju (a slično mišljenje zastupa i ondašnja službena istoriografija) Rikova za autentičnog vođu boljševičke desnice, dok Buharina, izgleda s puno prava, smešta u sam centar, nešto bliže Staljinu na levom krilu boljševičke desnice.1 U analizi ovim političkih procesa ne treba ispustiti iz vida ni činjenicu da Buharin sasvim suprotno visoko vrednovanom statusu službenog ideologa parije u ovom periodu nema u partijskoj i državnoj hijerarhiji moći neki značajniji položaj, osim možda u vođstvu Internacionale koji nakon Zinovjevog „pada“ nikada nije službeno ni potvrđena. Ova napomena je važna jer temeljno objašnjava politički status Nikolaja Buharina. Naime, kako ga nije „bilo ni u sekretarijatu ni u organizacionoj delatnosti CK“ to je on „morao zavisiti od onih članova rukovodstva koji su posedovali široku i realnu vlast“, pa i Buharinova odluka da se „suprotstavi Staljinu dolazi tek onda kada je stavljena na kocku politička linija koja je odobravala njegovo sudelovanje u rukovodstvu partije“.2 Ova činjenica, koja se, inače u istoriografiji nekako olako previđa, temeljno objašnjava i Buharinovo ponašanje prema Rikovu, koji, kao predsednik vlade, nije skoncetrisao ništa manje moći nego Staljin u Partiji ili Tomaski u Sindikatu. Zbog svega ovoga mi se i čini da je previše jednostrano svoditi „autorstvo NEP-a“ samo na Lenjina „koji je bio njen nesumnjivi tvorac“ i Buharina „čiji je doprinos neosporan“ a zaobići značaj referata Rikova na III Kongresu Sovjeta 1925., Kongresu Komunističke internacionale, 14. Moskovskoj partijskoj konferenciji i rasprave na sastanku komunističkih ekonomskih rukovodilaca održanom u martu 1926. godine. Rikov je bio jedini među boljševičkim liderima koji se suprotstavio ne samo „Staljinovim metodima vladanja u partiji“ već je najglasnije zahevao i smenjivanje generanog sekretara. Nakon 1926. godine, sa prvim većim privrednim i političkim krizama koje su izazvale preterane investicije praćene nizom neshvatljivih improvizacija, Rikov je razradio i „plan za realizaciju akomulacije u uslovima NEP-a“, ali je sudeći po daljem toku događaja, to 1 2

isto, st.195. M.Rejman,Buharin:epoha i ločnost, Kulturni radnik,br.5/80, st.187.

105 117

bilo prekasno da se zaustavi etabliranje staljinističkog ekonomskog i političkog sistema vlasti. Staljinova pozicija u vladajućem desnom bloku je tek delom nejasna. Analiza njegovog stvarnog učešća u donošenju bitnih društvenih odluka u periodu 1925-28. bi pokazala sa koliko je realne moći u ovom periodu raspolagao generalni sekretar. U par navrata Staljin se solidarisao sa Buharinovim konceptom neo-NEP-a, odbacujući pri tom i kritičke primedbe boljševičke levice, ali se – što se kasnije pokazao i važnim - suprotstavio i navodnom desnom ekstremizmu Buharina. Ipak, blok Rikove, Buharinove i Staljinove frakcije funkcionisao je bez vidljivih trzavica sve do 1928., do definitivnog političkog poraza boljševičke levice, što nije nimalo slučajno za metode Staljinovih političkih obračuna. Tek onda je, najpre uz „potporu“ nevešto i nejasno nagoveštenog levog kursa, Staljin otpočeo i obračun sa Buharinovom desnom frakcijom da bi nakon 1928. i nakon likvidiranja tekovina NEP-a započeo nesmetani i nekontrolisani „levi avanturizam“ čije konsekvence danas poznajemo kao čisti staljinizam. Većina savremenih istraživača staljinstičkog fenomena naglašava nekakvu mudru i taktički vešto vođenu političku akciju generalnog sekretara unutar bloka sa Buharinom, Rikovim i Tomskim. Ovde se, u prilog ovom rezonu, obično navode primeri Staljinovog koncepta „kooperacije“ koji je i onda, kada je i najglasnije propagiran, uprkos pozivu na Lenjina kao „stvarnog autora“, ostao nejasan, protivurečan i neostvariv kao ideološka tvorevina. Neki Staljinovi politički potezi činjeni u ovo vreme ispali su naprosto „mudri“ zato što se generalni sekretar u nekim ključnim polemikama nije do kraja opredelio, ili, ako se i izjašnjavao, njegov se izbor, u stilu i maniru uveliko praktikovanog revolucionarnog makijavelizma, mogao kasnije i dvostruko interpretirati – što su staljinisti u tridesetim godinama obično i činili falsifikujući ne samo argumente političkih protivnika već i vlastito - pa je sve na kraju krajeva u silnim reinterpretacijama ispadalo, prema samim staljinistima, nekako previše „mudro“. Meni se čini da Staljin, naprosto nije imao svoje mišljenje o ključnim društvenim pitanjima i da je otud u drugoj polovini dvadesetih godina lutao između jedne i druge frakcije davajući čas jednoj čas drugoj potporu u suptilnim igrama nadglasavanja u Politbirou i CK. Otud potiče i zbrka u Staljinovom društvenom konceptu sredinom tridesetih godina. Mešaju se teme 106 118

etatističke revizije marksizma i eshatologija religije spasa, politički autoritarizam i voluntarizam, policijska kontrola svakodnevnice, teror, bezakonje i nasilje sa organicističkim shvatanjem društva kao beskonfliktnog: birokratizam, nacionalizam, antisemitizam sa maglovitim konceptom proleterskog kosmopolitizma: netrpeljivost, manipulacija, ideološko ujednačavanje i avanturizam, masovni teror i poziv na socijalistički i komunistički moral i humanizam. Između 1924. i 1926. Buharin je najpre razradio originalni Lenjinov privredni i društveni koncept NEP-a, a zatim, u par navrata, između 1926. i 1928. godine načinio i niz suštinskih modifikacija i pomaka u vlastitoj teoriji. Ovaj pomak je Buharin učinio verovatno pod pritiskom ozbiljne i gotovo permanentne privredne i društvene krize koja je tokom dvadesetih godina potresala Rusko društvo. Naime, niz novih privrednih problema nije mogao više da se rešava na stari način tako da je izvesno otstupanje od originalnog modela NEP-a i rezultat „novih saznanja“ o mehanizmima funkcionisanja društva u prelaznom periodu. Buharinova „revizija“ originalnog Lenjinovog koncepta NEP-a izvršena u periodu 1926/28 nastala je nakon niza kritičkih primedbi boljševičke levice, posebno Preobraženskog i Trockog koji su od 1923. stalno naznačavali niz neuralgičnih tačaka u funkcionisanju privrednog i političkog sistema, tako da su ove „teorijske korekcije“ rezultat izvesnih „ustupaka“ i levoj opoziciji. Ali, izgleda da su one došle „previše kasno“ da bi se eventualno stvorio novi vladajući blok. Staljin je već 1927/28. raspolagao sa dovoljno moći da svaki savez uperen protiv njegove sve veće uloge u procesu donošenja bitnih društvenih odluka spreči na efikasan način. Društvenu poziciju Buharinove alternative sredinom dvadesetih godina određuje njegovo suprotstavljanje političkom i društvenom konceptu boljševizma razvijenom u epohi ratnog komunizma. Buharin je, zapravo, tek kroz polemiku sa Preobraženskim i preko njega sa boljševičkom levicom, eksplicitno uobličio i vlastiti koncept. U analizi ovih zanimljivih kontroverzi u ranoj marksističkoj sovjetskoj teoriji, valja, kako to spravom tvrdi Stefan Koe, najpre istaći da boljševičku levicu i desnicu spaja nada u prosperitet socijalističke zajednice nastale Oktobarskom revolucijom. Zatim, potreba za snažnim industrijskim preobražajem društva i to na bazi vlastitih materijalnih i duhovnih resursa, i na kraju 107 119

vera da će se industrijalizacija „izvršiti transferom sredstava iz agrarnog u industrijski sektor“.1 Međutim, daleko važnije za predmet spora i otud nužnu političku aktikulaciju vlastitih političkih pozicija u oblicima frakcija je kontroverza nastala oko određenja pravaca i metoda, strategije i taktike u procesima daljeg razvoja Ruskog društva. Nasuprot zahtevima za akumulacijom sredstava proizvodnje (prvobitna socijalistička akumulacija) i „superindustrijalizacijom“ koju zagovara boljševička levica, Buharin pledira mirniji i skladniji razvitak svih privrednih segmenata Ruskog društva. Ovu je tezu Buharin dedukovao iz svojih analiza klasne strukture Ruskog društva izvršenom još u „Istorijskom materijalizmu“2. Na sličan problem je, ukazao i Lenjin, u nizu svojih postrevolucionarnih radova3. Buharinov pristup je, s druge strane, uzrokovao i dalje razvijanje teze o „potrebi za klasnim mirom. Brojčana nadmoć seljaštva nameće u situaciji postojanja uravnoteženog privatnog i državnog industrijskog i trgovačkog sektora „takav tip akumulacije državnog industrijskog sektora koji će se odvijati paralelno akomulaciji u seoskoj privredi.4 Da bi se ovaj u osnovi izvorno Lenjinov koncept NEP-a ostvario treba, prema Buharinu izvršiti izvesno i svakako unapred kontrolisano proširenje seljačke akomulacije, a to se u onadašnjim Sovjetskim uslovima moglo jedino stimulacijom kulačkih i trgovačkih segmenata. Nekako u isto vreme Buharin je „izbacio“ i onu nesretno shvaćenu akcionu parolu:“bogatite se“, koja je izazvala oštre replike boljševičke levice i pomalo ishitrenu tezu o navodnoj kapitalističkoj restauratorskoj koncepciji Buharinove teorije. S druge strane Buharinova teza o „rastu u socijalizam kroz razmenu“ tražila je od partije da najpre „potstiče i sprovodi reformu u poljoprivredi, da uspostavi normalne uslove razmene i svede na minimum uplitanje države na mestima gde se trguje... i to od centralnih tržnica do lokalnih trgovina i na kraju da neprestalno snižava cenu industrijskim proizvodima, čime bi se državnoj privredi omogućila potrebna konkurentnost i produktiv-

1

S.Cohen,Buharin i Boljševička Revolucija,isto, st.173. N.Buharin,Teorija Istorijskog Materijalizma,Zagreb,1980.st.186 i dalje Ovaj je problem,tvrdi Buharin,Lenjina zanimao,zapravo,svo vreme nakon Oktobra 4 S.Cohen,isto, st.174. 2 3

108 120

nost“.1 Time bi se izbegla monopolistička dominacija državnog sektora s jedne, ali i njena preteća degeneracija usled neproduktivnosti s druge strane. Suprotno stanovištu boljševičke levice, posebno teoriji Preobraženskog, koji zahteva „eksploataciju dosocijalističkih oblika privrede“2. Buharin je sredstva socijalističke akomulacije tražio prvo u „sve većim dobicima industrije“, drugo, u „progresivnom oporezivanju imućnih kapitalističkih elementa“ i treće u „razvijenoj monetarnoj politici štednje i kreditiranja“.3 Boljševička levica je „programom superindustrijalizacije“ koji bi se odigrao isključivo na račun seljačkog privrednog segmenta, propustila, prema Buharinu, da „uvidi kako su gradski i seoski sektor jedinstveni organizmi“ i da otud jedino dobra i istinski socijalistički orjentisana privredna politika mora polazeći od njenog jedinstva da izgradi jedan novi autentično boljševički i Sovjetski privredni i politički sistem. Jer, boljševička levica, tvrdi Buharin, previđa da uoči da je (za razliku od Lenjina) socijalistička revolucija nastala na tlu industrijski nerazvijene sredine u kojoj brojne protivurečnosti nastale oko procesa „prvobitne akomulacije“ nisu ni prevladane. Većina istoričara se slaže da je relativno stroga Lenjinova opaska o navodnom Buharinovom nepoznavanju dijalektike,4 zapravo, „kritika“ njegovog koncepta o primarnosti ravnoteže nad konfliktima u društvu. Ovu, gotovo usputnu „primedbu“ izrečenu u jednom sasvim drugom kontekstu, Staljin je vešto koristio tridesetih godina u svojim obračunima sa boljševičkom desnicom. Ovde mi se, međutim, ova Buharinova teza čini značajnom iz jednog sasvim drugog razloga. Naime, više nema sumnji Nikolaj Buharin je u svojoj značajnoj knjizi „Teorija Istorijskog Materijalizma“, u kojoj je razvio i ideju o ravnoteži društva,5 zapravo, sasvim dobro rezonovao iz ugla onog koji poseduje vlast. Jer, kad „previđa“ sukobe i u društvenoj i klasnoj ravnoteži vidi elemente odakle treba započeti razradu strategije socijalističkog razvoja on, zapravo, govori sa pozicije onog koji poseduje vlast. Ovu, za mene ovde, krucijalnu činje1

S.Cohen,Buharin i Boljševička Revolucija,isto, st.177. E.Preobraženskij,Osnovnoj zakon socijalističeskog naklopenija,Vesnik Komunističeskoj Akademiji,1924/8. 3 S.Cohen,Isto, sr.178. 4 V.Lenjin, Pismo Kongresu („testament“) U zborniku Marks-Engels-Lenjin, Protiv...Beograd, 1973,st.265. 5 N.Buharin,Teorija...Isto,st.250 i dalje 2

109 121

nicu previđaju pored većine Buharinovih savremenika i gotovo svi istoričari desne boljševičke frakcije. Jer, nakon etabliranja NEP-a, Buharinova frakcija je u različitim kombinacijama bila i vladajuća sve do definitivne pobede Staljina u 1928/29. godini. Klasna struktura Sovjetskog postrevolucionarnog društva je, tvrdi Buharin, složena. Nasuprot „osnovnoj klasi“ koju čine radništvo i seljaštvo postoji i brojna inteligencija, nova i stara buržoazija, nepmani, trgovci, sitni i srednji proizvođači. Pored „bliske saradnje“ uspostavljene još u revoluciji kada su u zajedničkom bloku realizovali i vlastitu političku hegemoniju, između radničke klase i seljaštva tinjaju i do kraja ne prevladani klasni antagonizmi. U „novoj proleterskoj državi“ klasna svest svih ovih grupa, potencirana i „vlasničkim egoizmom seljaštva“ (jer joj je nakon revolucije podeljena zemlja) je i dalje bitno različita i preti, tvrdi Buharin, da postane i izvor klasnih konflikata. Iz ove socijalne činjenice, koju su dvadesetih godina gotovo svi Ruski marksisti jasno uočili, Staljin će u 30-im godinama izvući tezu o „nepomirljivim suprotnostima“ „prijateljskih klasa“. Buharin je polazeći od saznanja o ovoj složenoj klasnoj strukturi postrevolucionarnog društva nastojao da izgradi i jednu radikalno novu teoriju prelaznog perioda. Nasuprot procesu zaoštravanja klasne borbe u kapitalizmu - što je jedan od temeljnih zadataka aktivnosti komunističkih partija - u izmenjenim političkim uslovima nastalim nakon uspešno sprovedene revolucije „zadatak radničke klase se sastoji u potpunoj podršci tom društvu, njegovom učvršćivanju i rukovođenju njim“.1 Cilj proleterske hegemonije sada postaje građanski mir a revolucionarna partija, tvrdi Buharin, shodno novim uslovima mora da se preobrati u partiju građanskog mira. Ukoliko je Ruska vlast dozvolila, a u nekim slučajevima je čak i pospešila privatnu trgovinu i sitnu proizvodnju, to je tvrdi Buharin, učinila samo u interesu oživljanja prometa, bržeg obrta uloženih sredstava i uklanjanja pretećih negativnih posledica birokratske samovolje izazvane ratnim komunizmom. Ali, time „nova država“ nije odustala od klasne borbe, niti je previđa, već samo u interesu celishodnosti privređivanja za jedno kratko vreme dopušta razvoj „neproleterskih segmenata“, zadržavajući pri tom sva sredstva kontrole i usmerevanja njenog daljeg razvoja. U 1

N.Buharin,Put u Socijalizam i Radničko-Seljački savez,Isto,st.206.

110 122

postrevolucionarnom periodu progresivno oporezivanje buržoaskih i NEP-ovskih privrednih segmenata, uskraćivanje političkih glasačkih prava buržoaziji i seljaštvu, uporedo sa razvijanjem konkurentske sposobnosti državnog sektora (proizvodi privatnika su u ovom periodu jeftiniji od sličnih državnih) predstavljaju nove oblike klasne borbe u socijalizmu. Praveći analogiju sa evolucijom kapitalističke države u kojoj krupni privredni segmenti potiskuju sitne i srednje, Buharin predlaže da se konkurencijom na tržištu, borbom kvaliteta, sukobom različitih produktivnosti, kreditnom politikom i u opšte boljom organizacijom državne proizvodnje „pobedi u novoj klasnoj borbi“, a ne da se „mehaničkim sukobljavanjem snaga uz pomoć oružja“ ostvari i politička proletarska dominacija.1 Na selu metode „pritiska“, „zatezanja“, „konfiskacija“ i „rekvizacija“ imućnog i srednjeg seljaštva treba zameniti sistemom kooperacije socijalistički orjentisanih segmenata seljaštva, a potiskivanje (kroz konkurenciju, naravno) krupnog seljaštva praćeno odgovarajućom fiskalnom politikom treba da postanu novi oblici usmeravanja ka socijalističkim društvenim odnosima. Otud i postojeći savez sa seljaštvom, treba, tvrdi Buharin, i u postrevolucionarnom periodu učvrstiti novim oblicima sprega. U radničko-seljačkom bloku rukovodeća uloga pripada njenom “najsvesnijem elementu: partiji”. Seljačka klasa, pocepana na različite slojeve bez celovite ideologije i izgrađene klasne svesti, bez obrazovanja i osećaja zajedništva, nije u stanju da vodi samostalnu klasnu borbu i da pri tom očuva autonomnu poziciju i ne bude inkorporisana u jedan od desnih «kontrarevolucionarnih blokova». Ova Buharinova teza sadrži u sebi jednu drugu isto tako značajnu pretpostavku. Ne znam da li je Buharin u vreme formulisanja svog koncepta bio upoznat sa Marksovim Konspektom Bakunjinove knjige “Državnost i Anarhija”- u svakom slučaju posle 1926. godine kada je prvi put objavljena u Moskvi sigurno jeste - ali utisak istovetnosti formulacija ostaje evidentan. Sasvim ukratko da potsetim. Marks na Bakunjinovo pitanje: Ako proleterijat postane vladajući stalež nad kim će on vladati. Da li nad nekim drugim proleterijatom koji će biti potčinjen ovoj novoj vladavini, ili nad seljaštvom nad kojim će vladati gradski i fabrički proleterija”; odgovora da to, zapravo, znači da dok postoje druge klase, posebno kapitalističke i dok 1

K.Marks,Konspekt Bakunjinove knjige “Državnost i Anarhija”,u Marks...Protiv....Isto st.65 i dalje

111 123

se proleterijat bori sa njom (jer sa dolaskom proleterijata na vlast ne isčezavaju ni njegovi neprijatelji ni stara organizacija društva) on mora primenjivati nasilne mere. Odavde i potiču i mere vladavine. Jer, dok je sam proleterijat još klasa i dok još nisu isčezli ekonomski uslovi na kojima se zasniva klasna borba i postojanje klase, oni se moraju, nasilno otkloniti ili preobraziti. Proces njihovog probražaja stoga mora biti nasilno ubrzan i u toj funkciji treba tražiti i odgovor na pitanje o smislu postojanja proleterske države. A što se tiče seljaštva Marks odgovara da “tamo gde seljak masovno postoji kao privatni vlasnik, gde čak obrazuje manje ili više značajnu većinu, gde nije isčezao ili zamenjen poljoprivrednim nadničarima on će ili sprečiti i srušiti svaku radničku revoluciju, ili će proleterijat morati da preko svoje vlade preduzme mere kojima će se neprestalno poboljšavati položaj seljaka i time pridobijati za stvari revolucije.1 A Buharin je upravo ovako, nakon 1924. godine, i koncipirao svoju varijantu o radničko-seljačkom bloku. Hegemonu poziciju partije Buharin predviđa i prema samoj radničkoj klasi. I ona je podeljena na različite slojeve, otvorena za različite ideološke uplive, delom inertna i bez razvijene klasne svesti tek sa avangardnom partijom kao “vodećim odredom radničke klase” može uspešno da “ostvari i svoju istorijsku misiju oslobađanja društva”. Zapravo i ova, istina nešto izmenjena varijanta, svodi se na već poznatu i u radničkom pokretu uveliko praktikovanu vaspitnu diktaturu partije. Jer, kako to poput gotovo svih boljševika, tvrdi i Buharin, tek kroz istinsko jedinstvo i sa avangardnom partijom kao vodećom snagom (ili odredom, kao kod Staljina) blok radnika i seljaka može da se suprotstavi nadolazećoj kontrarevoluciji s jedne i da na iskustvima već uspostavljenih socijalističkih društvenih odnosa prelaznog perioda započne sa celovitom realizacijom programa revolucionarnog preobražaja društva s druge strane. Otud se kao primarni zadatak proleterske diktarure pojavljuje stalno i sistemsko potiskivanje nesocijalističkih segmenata. Kod levih i ekstremno levo orjentisanih teoretičara društva (Trocki, Preobraženski, Medvedov, Šljapnjikov, Kolontaj...) ova teza poprima oblik i permanentnog klasnog rata i u socijalizmu, odnosno kod desnih i umereno desnih teoretičara oblik “manipulativne saradnje”. Zapravo, bilo otvoreni, bilo prikriveni 1

K.Marks,Konspekt Bakunjinove knjige “Državnost i Anarhija”,u Marks...Protiv....Isto st.65 i dalje

112 124

rat vladajuće vrhuške i vlastitog naroda postoji u zemljama realnog socijalizma u njenom celokupnom postrevolucionarnom periodu. Nesocijalističkim segmentima: buržoaziji, kulacima, te raznim slojevima inteligencije” se i u NEP-a dozvoljava izvesna privredna aktivnost, ali se pri tom različitim oblicima političke kontrole kanališe prema prihvatljivim oblicima. Njenim “predstavinicima se ograničavaju, ili sasvim ukidaju političke slobode, zabranjuju se pravo na slobodu štampe i osnivanje političkih organizacija, a oduzimanjem glasačkih prava eliminiše se i njen mogući politički uticaj”.1 Druga grupa teoretičara smatra da je autoritarna lenjinističko-staljinistička verzija marksizma u svojoj konačnoj realizaciji samo jedan od modaliteta građanskog društva, budući da su i jedan i drugi sistem utemeljeni u istovetni pozitivističkohegelijanski koncept građanske civilizacije. U prilog ovom gledištu ide i činjenica da se staljinizam realizavao kao autoritarno etatističko društvo u kome ne dolazi do ukidanja ni jedne od pretpostavki građanskog društva: koncept sile, politički autoritarizam, institucioni oblici socijalne kontrole, robni karakter privređivanja i represivna funkcija kulture su, uprkos nekim nebitnim razlikama, istovetni. Buharin je, naravno, video većinu zamki koju nosi ova jednostrana “razrada” ortodoksne marksističke dogme. Otud i jedna pozitivna teorija i praksa Sovjetskog društva mora, prema Buharinu, da izraste i kao negacija nekontrolisanog voluntarizma ratnog komunizma, ali i kao jedna racionalno utemeljena praksa čija se “stremljenja sastoje u tome da se dosegne jednakost materijalnih uslova života”. Ona bi morala da “omogući da se najtalentovaniji i najsposobniji biraju ne iz uskog kruga obrazovanih ljudi odvojenih pregradama od drugih već iz ogromne trudbeničke mase”.2 Zato umesto prakse u kojoj caruje samovolja, pritisci, manipulacija, naredbe i jednostrane odluke svemoćne elite “revolucionarni zakoni moraju zameniti sve ostatke administrativne samovolje, čak i ako je ona revolucionarna. U periodu mirne izgradnje kada privredna delatnost stoji u prvom planu svako nesistematsko, samovoljno, slučajno i nepredviđeno mešanje u tokove privrednog života može, upozorava Buharin, da ima izuzetno loše posledice”.3 1

N. Buharin, Put u Socijalizam i Radničko-seljački savez, Isto,st.208. N. Buharin, Put u Socijalizam i Radničko-seljački savez, Isto,st.235. 3 N. Buharin, Put u Socijalizam i Radničko-seljački savez, Isto,st.228. 2

113 125

Buharinova ekonomska politika je uprkos nekim neznatnim propratnim krizama i oscilacijama u tempu imala uspeha i jedno vreme se činilo da je ostvareni NEO-NEP-ovski privredni i društveni koncept sasvim zadovoljavajuće rešenje. Postojeće društvene tenzije su, prema Buharinu, bile prevladane ili na putu prevladavanja. Značajni deo neboljševičke inteligencije i političke opozicije je ili integrisan, ili je nizom relativno efikasnih zabrana i progona efikasno eliminisan. Ideja socijalizma je stekla uporište i među seljaštvom i među tehničkom inteligencijom. Preobraženski je prvi naznačio problem rasta industrije i to rasta kroz plansko usmeravanje investicija, što je Buharin uz izvesne korekcije uglavnom i prihvatio. Tako je i fokus svoje teorije prebacio sa “jednostrane mobilizacije neiskorišćenog kapitala” – što je obeležilo celu jednu epohu privrednog razvoja Sovjetskog društva – na problem koji izaziva pribavljanje “dodatnog kapitala”. Naime, u drugoj polovini dvadestih godina rast industrije nije se više mogao svesti na “bržu cirkulaciju kapitala” i njeno “pospešivanje”, već na “povećanje samog organizma”, odnosno na pitanje investicija. I drugo, kako tvrdi Koen, “Buharin se postepeno uverio u tačnost dijagnoze Preobraženskog da je hronična bolest sovjetske privrede nedostatak industrijskih proizvoda, a ne nedovoljna potražnja potrošača”.1 I još jedna teretska intervencija se čini značajnom za razumevanje Buharinove “revizije” ranog Buharina. Pošavši od ideje o potrebi za “izgradnjom nove privrede na novim tehnološkim osnovama” on tvrdi da se na jednom višem tehnološkom nivou usmeravanje privrede ne da više vršiti samo preko tržišta pošto bi u tom slučaju pojedini industrijski segmenti zbog same prirode kapitala ostali nerazvijeni (laka i teška industrija...) već novom ulogom države i celovitom planskom politikom. Za razliku od levog koncepta Trockog i Preobraženskog, koji pod njom podrazumevaju samo kontrolu rada i raspodele, Buharin se prevashodno oslanja na nauku i statistiku a zatim i na tržište koje daje najtačnije podatke o opsegu, tempu i valjanosti investicija. Time je Buharin samo iznova naglasio svoju staru tezu o nužnosti za istinski racionalnim konceptom planiranja i privređivanja. Detaljnijom razradom teze o funkcio1

S.Cohen,Buharin i Boljševička Revolucija,isto, st.236.

114 126

nalnosti “opšteg i univerzalnog zakona raznoteže on je naznačio...i... novu epohalnu perspektivu socijalističke ekonomije koja zahvaljujući upravo socijalističkom planiranju i klasnični zakon vrednosti transformiše u zakon utroška rada”.1 Ne ulazeći u ovu delom ideologiziranu tezu u kojoj i nije teško razlučiti šta pripada sveri ideologije a šta samoj nauci ukažemo na drugu Buharinovu reviziju. Nju je započeo sredinom 1927. godine i ticala se projekta dalje perspetive razvoja poljoprivrede. Prema Buharinu buduća “ofanziva protiv kulaka kojom bi se suzbile njene izrabljivačke tendencije” ne bi trebalo da budu “nasilna” i “histerična” akcija kakva je postajala u vreme ratnog komunizma, nego mirna politička i ekonomska mera koja bi kroz složenu fiskalnu politiku likvidirala buržoaske segmente na selu.2 Buharin je posebni značaj pridavao dvema merama čijom primenom bi se otklonile negativne pojave u njenom razvoju. Prva bi kroz neku vrstu “kulturne revolucije na selu” oslobodila mogućnost industrijskog privređivanja na selu i sa primenom nove tehnologije proizvodnje i razmene dobra “uzrokovala” stvaranje novih navika”, dok bi druga, “dugoročnija, dalekosežnija i skuplja akcija.... kroz potpuno stvaranje kolektivnog poljoprivrednog sektora i to uglavnom velikim mehanizmima proizvodnih kooperativa”, bila usmerena na stvaranje novih socijalističkih odnosa na selu.3 I mada je sasvim dobro naznačio osnovne probleme sovjetske ekonomike Buharin i u ovom “revidiranom” konceptu nije u potpunosti razrešio neke ključne kontroverze koje je boljševička levica u kritici boljševičke desnice istakla kao krucijalne. Ako je verovati Stefanu Koenu neke nedoslednosti i neizvesnosti i u novoj verziji su ostale. “Suprotnosti između jačeg direktnog oporezivanja i nade u povećanje privatnih štednih uloga; između uvođenja mera protiv kulaka i nade u porast ukupne poljoprivredne proizvodnje; između smanjenja proizvodnih troškova u industriji i podizanja životnog standarda radnika kome se, izgleda, on nadao”. Bilo je takođe nejasno hoće li se “racionalizacijom” moći ubrzo dobiti veći viškovi potrebni za investicije, a nije sigurno ni to može li nestašica robe biti

1

S.Cohen,Buharin i Boljševička Revolucija,isto, st.241. Isto, st.242. 3 Isto, st.242. 2

115 127

toliko ublažena da izazove stalni rast količine poljoprivrednih proizvoda na tržištu”.1 Da bi se do kraja razumela ideologija NEP-a i NEO-NEP-a kakva je razvijena u drugoj polovini dvadesetih godina od strane Buharina, važno je uočiti njenu izvorno teoretsku osnovu kod Lenjina i njene kasnije modifikacije od strane brojnih Sovjetskih marksističkih teoretičara sredinom dvadesetih godina. Od Rikova, čiji je rad bezrazložno potcenjen, preko brojnih Buharinovih učenika koji su operativno razrađivali pojedine teoretske postavke pa do Trockog i samih ideologa boljševičke levice. Nikolaj Buharin je bez sumnje pripadao najglasnijim pobornicima i teoretičarima NEP-a. Ne samo da je razradio osnovni Lenjinov model, već ga je nizom inovacija značajno modifikovao. Sa ideolozima boljševičke levice, posebno Preobraženskim, vodio je jednu zanimljivu polemiku. Ipak Buharin nije uspeo da prevlada neke temeljne marksističke dogme koje su ga, a da toga nije bio svestan, u krajnjoj instanci vodile u politički poraz. Temeljni problem koji on nije uspeo da razreši, a koji je i Stefan Koen uočio, tiče se nesklada između zahteva za privrednim pluralizmom i apologije političkog monizma. Privredna demokratija vodi većoj slobodi, jer konkurencija na tržištu uspešno eliminiše stvaranje monopola, i omogućuje racionalno privređivanje. Politički pluralizam ruši uspostavljenu ravnotežu budući da svaki od delova teži uspostavljanju monopola nad celinom, a on dovodi do gubitka slobode. Rešenje stoga treba, tvrdi Buharin, tražiti u eliminaciji monopola i to preko tržišta, a ne silom, njenim gušenjem, u sve većoj decentralizaciji države i privrede, u sistemu potsticanja malih socijalinih razlika i u eliminaciji političkih i ideoloških sukoba. Partija stoga “ne treba da raspolaže sredstvima moći”, to treba da čini država budući da u sistemu sa suženim političkim prostorom... mora prirodom svog položaja da reprezentuje interese većine, a to ne može ukoliko bi jedan njen deo nadvladao celinom”.2 Time bi se, tvrdi Buharin, u potpunosti očuvala postojeća ravnoteža društva a političkom sistemu dao jedan istinski racionalni oblik. Ali, pristajanje na monopol partije i to uprkos zavodljivoj tezi “da samo jedna partija u uslovima privrednih sloboda može da bude predstavnik veći1 2

S.Cohen,Buharin i Boljševička Revolucija,isto, st.243. V.Gligorov,Buharin i Strategija Desnice,Argumenti br.4/80, st.12 i 13.

116 128

ne” lagano je rušila celokupnu ideološku konstrukciju boljševičke desnice. Naime, ono što je Buharin nazvao “celokupnom partijom” nije ništa drugo do jedna jedina frakcija koja je ostala nakon eliminacije boljševičke levice. Upravo suprotno ovoj Buharinovoj tezi, samo je politička konkurencija mogla da bude efikasna brana avanturizmu jedne netrpeljive partijske klike i samo je kroz jednu zbilja demokratsku i otvorenu raspravu o svim važnim pitanjima moglo da dođe i do stvaranja osnova za jedan racionalno koncipirani politički sistem. A za sve to naprosto nisu postojali institucioni uslovi u Rusiji. Upravo je boljševička partija tokom dvadestih godina sistematski eliminisala pretpostavke za jednu demokratsku alternativu. Staljin, objektivno posmatrano, samo završava uobličavanje onih društvenih i političkih procesa koje je boljševička partija otvorila dvadestih godina.

117 129

Udružena leva opozicija (1926-1929) Otsustvovanje Trockog iz aktivnog političkog života u periodu 1924/25. ostavilo je traga unutar nekada moćne i uticajne leve opozicije iz 1923. godine. Nešto zbog “čudne” bolesti i dugog lečenja van Moskve u vreme Lenjinove smrti, a zatim i neshvatljivi izlivi lojalnosti partiji nakon poraza opozicije i osude frakcije na XIII partijskom kongresu u potpunosti su paralisali levu trockističku frakciju. Međutim, pojava Zinovjeove leve opozicije i ekstremno levih frakcija u periodu 1923/25., otkriva da program boljševičke levice formulisan verovatno najcelovitije u knjizi “Novi Kurs”1 nije ni u jednoj tački prevladan, niti je vladajuća frakcija uprkos datim obećanjima, kojima je i smirila frakcijske sukobe u 1924. godini, realizovala neki od ponuđenih programa. Tek će oštro Kamenjevo oponiranje Rikovljevom izveštaju o ekonomskoj situaciji na aprilskoj sednici CK 1926. godini, kao i zahtev za bržom industrijalizacijom zemlje, smanjenjem socijalnih razlika na selu i ograničenjem ekspanzije kapitalističkih privrednih segmenata, zadobiti otvorenu podršku Trockog. Nakon ove podrške razjedinjenoj boljševičkoj levici nije bilo teško da prevaziđe ranije nesuglasice, formuliše zajednički program akcije i formira homogenu i relativno disciplinovanu frakcijsku grupu. Već na junskoj sednici CK 1926. Trocki je u ime leve Udružene opozicije i službeno proglasio njeno postojanje. Vlastitu političku poziciju je definisao kao “stajalište boljševičke levice koja brani interese radničke klase od bogatog seljaštva, nepovske buržoazije i birokratije”. U platformi Udružene leve opozicje, nadalje, je zagovarana obnova unutarpartijske demokratije i pravo radničke klase da “slobodno iznosi svoje zahteve putem sindikata, da se pogađa sa industrijskom administracijom umesto što se pokorava njenom diktatu i što pasivno posmatra kako se sindikat pretvara u poslušno oruđe države”.2 Slično zahtevima Trockog iz 1923. godine i Udružena leva opozicija je postavila kao jedan od svojih ciljeva i reformu 1 2

L.Trocki, Novi Kurs, Rijeka, 1972., st.10 i dalje I.Dojčer, Trocki II, Zg.1976 st.177.

118 130

društva, potpuno oslobađanje siromašnih socijalnih slojeva od poreza i pojačano oporezivanje krupnih kapitalistički orjentisanih privrednih segmenata. Planskom privredom, doslednom proleterskom orjentacijom nove države i pojačanim tempom industrijalizacije trebalo bi da se stvore materijalni preduslovi i za istinsku klasnu hegemoniju proleterijata. Jedna od prvih mera uperenih ka poboljšanju standarda radničke klase, koja ni nakon deset godina u socijalizmu ne doseže predrevolucionarni nivo /to neće postići ni nakon Drugog svetskog rata/ bila je povećanje nadnica industrijskog radništva i celovitija realizacija usvojene socijalne politike. Program kolektivizacije poljoprivrede, bar kako ga je formulisao Trocki, “nije zagovarao nasilnu opštu kolektivizaciju i likvidaciju kulaka kao klase”, kao što će to samo par godina kasnije učiniti Staljin preuzimajući delove “leve privredne politike”, već je imao na umu dugoročnu reformu koju valja provesti postupno uz saglasnost samog seljaštva i “koju valja podupreti kreditnom politikom vlade i upotrebom postojećih industrijskih zaliha”.1 Udruženoj levoj opoziciji uspelo je da obnovi i učvrsti svoje “čvrsto jezgro” koje je sudeći po velikoj peticiji brojalo oko 8000 članova. /Staljin je, naravno, umanjio i ovu cifru na 4000, ali je zato desetak godina kasnije u prvim čistkama likvidirao bar deset puta više “stvarnih trockista”/. Međutim, više od brojki, impresionira, kako to s pravom tvrdi i Dojčer, njen sastav. Pored Zinovjeva i Kamenjeva zinovjevsku struju su vodili Laščevič, Smiliga, Sokolnjikov, Bekajev, Jevdokimov; trockističku struju Preobraženski, Rakovski, Radek, Pjatakov, Jofe, Smirnov, Anotonov-Ovsenko itd., dok su ekstremno levo krilo Udružene leve opozicije činili ostaci frakcije Radničke opozicije, frakcije Radničke istine, članovi frakcije Demokratski centralisti i frakcije Radnička grupa iz 1923. i 1924. godine sa Medvedovim, Šljapnjikovim i Osinskim kao neformalnim vođama. Levom krilu Udružene leve opozicije pripada i zasluga što je istakla i zahtev za stvaranjem nove boljševičke partije. Stara je partija, prema Šljapnjikovu, izdala revoluciju i “sada” se nalazi u “postermidorskoj fazi”, dok nova elita vlasti, objedinjena u vrhovima partije i države, postavši zaštitnik birokratije, kulaka i NEP-ovske buržoazije, na lažan i nestvaran način predstavlja interese radničke klase. Alternativu “sadašnjoj kriznoj 1

Isto, st. 177.

119 131

poziciji partije” ekstremno levo krilo Udružene leve opozicije vidi u formiranju nove autentične radničke komunističke partije, koja bi, naravno, nastala iz udružene leve opozicije. Ali, to je već bila tačka, koju ni Trocki ni Zinovjev nisu mogli da prihvate, posebno ne na početku velikih frakcijskih borbi 1926. godine, kada se pitanje vlasti nije ni otvoreno postavljalo. Sasvim suprotno Šljapnjikovu za Trockog je, sovjetski termidor bio “pretnja” koju valja otkloniti, a ne gotova činjenica”. Osnova društva je bez obzira na klasnu i socijalnu heterogenost i hegemoniju birokratskog sloja upravljača i organizatora države i privrede, koju, uprkos uskim jasnim pokazateljima, prema Trockom, nemoguće sredinom dvadesetih godina odrediti pojmom “nova klasa”, i dalje “socijalistička”. S druge strane, kako primećuje i Dojčer, poziv zinovjevaca i trockista da se partija vrati Lenjinu i principima lenjinizma kao jedino ispravnim načelima boljševizma stavilo je opoziciju u “nerešivu dilemu”. Od samog Lenjina je, naime, poticala ideja o zabrani frakcija u partiji, na šta se vladajuća frakcija Buharina i Staljina pozivala u svom političkom obračunu sa boljševičkom levicom, pa je otud i poziv na Lenjina u neku ruku bio i “protivurečan” osnovnom zahtevu za demokratizacijom društva i legitimizacijom i legalizacijom frakcija. Buharin je i upravo polazeći od značaja ove Lenjinove zabrane frakcija mogao da tvrdi, ostajući svo vreme unutar jedne legitimne verzije lenjinizma, “da je proleterska diktatura osigurana samo rukovodećom ulogom partije koja treba da bude jedna i jedinstvena, odnosno da isključuje legalno postojanje drugih partija i da drugo, po svom jedinstvenom ustrojstvu isključuje samostalne autonomne grupe, frakcije i organizovane struje. Jer, tvrdi nešto dalje Buharin “budući da frakcije imaju svoju osnovu u različitim socijalni strujama to bi, ako bi dopustili postojanje frakcija u sledećoj etapi razvoja značilo i legalizaciju drugih partija, a to može da znači da “stvarno klizimo sa linije proleterske diktature na liniju političke demokratije, tj. na onu liniju koju su odavno i oduvek propovedali i Kaucki i Eseri i drugi naši neprijatelji”.1 Ovaj stav Buharina i ova dihotomija proleterske diktature naspram političke demokratije, preuzeće nešto kasnije Staljin i postaviti je u središtu svoje verzije lenjinizma. Jedan broj istoričara i politikologa misli da je u ovoj Lenjinovoj zabrani sadr1

(4)A.I.Rykov,N.I.Buharin,Partija i Opozicionij blog,MoskvaLenjigrad,1926,st.76.

120 132

žana suštinska komponenta boljševičke verzije marksizma. Prema ovoj interpretaciji lenjinizma sama zabrana završava jedan dugotrajni proces sužavanja političkog i ideološkog prostora delanja. To što se ona odigrava par godina nakon revolucije tumači se faktičkom nemogućnošću Lenjina i njegove frakcije da to učini ranije, odnosno snagom konkurentskih frakcija da se suprotstavi nameri o ukidanju frakcija i grupa u partiji. Nešto radiklaniji oblik ova teza poprima kod Kolakovskog u njegovim novijim radovima kad tvrdi da boljševički totalitarizam postaje razumljiv tek onda kada se on dovedi u vezu sa marksističkim pozitivističkim nasleđem. Uoblačavajući vlastite verzije lenjinizma i Buharin i Staljin izgleda da previđaju da naznače da je “Lenjin gotovo do svoje smrti vodio partiju na pricipima veoma razvijenog unutarpartijskog demokratizma i tolerisanja opozicije, smatrajući da su potpuno slobodne unutarpartijske rasprave, borbe mišljenja i sukobi različitih procena najnormalnija stvar”.1 Za razliku od brojnih lenjinista staljinističke orjentacije Lenjin poštuje “dva temeljna principa: prvi, da se mora do kraja poštovati demokratsko odlučivanje koje zatim prema principima demokratskog centralizma postaje obavezno za sve, i drugo, ako dođe do takvih principijelnih neslaganja da je zajednički rad i delanje nemoguće – onda svaka od tih strana ima puno pravo da se otcepi od partije i da stvori novu socijalističku partiju”.2 No, na pitanje šta se dešava kada je u jednoj državi zabranjeno formiranje “novih socijalističkih partija”, očigledno, ovde, nije odgovoreno. Ali, vratimo se našoj osnovnoj temi. U situaciji kada Staljinova, Buharinova, Zinovjeva ili verzija lenjinizma Lava Trockog imaju legitimnu moć da se zavisno od ishoda u političkim borbama etabliraju kao “istinski lenjinističke” struje najbolje je izgleda, napraviti politički kompromis. To su po svoj prilici i boljševici nakon Lenjinove smrti i učinili formiranjem institucije “kolektivnog rukovodstva”. Ali, uspostavljena ravnoteža već je 1925. počela da se ruši i da svoje težište pomera ka Staljinovoj i Buharinovoj frakciji. Za većinu političkih učesnika takva promena snaga ostala je gotovo nevidljiva. Međutim, nakon gotovo tihog poraza Zinovjeve Lenjingradske frakcije politička ravnoteža snaga se toliko izmenila da su Trocki i njegove pris1 2

P.Vranicki,Marksizam i Socijalizam,Zg.1979, st. 55. P.Vranicki,Marksizam i Socijalizam,Zg.1979, st. 47.

121 133

taše sa boljševičke levice bili prinuđeni da u 1926. godine zaoštre svoje odnose sa desnom frakcijom ne bi li novim kompromisom iznudili nešto veće povlastice i time iznova učvrstili svoje poljuljane političke pozicije. Stvarni učinak svih ovih političkih procesa u 1925/26. je bio za Trockog krajnje porazan. Staljinu je uspelo da “privoli” Trockog i Zinovjeva da se u jednom trenutku “odreknu” stava ekstremno levog krila udružene leve opozicije, posebno onih koji se tiču zahteva za stvaranjem nove partije i da javno podrže rezoluciju kojom se Šljapnjikov, Medvedov i pristaše Trockog u inostranim komunističkim partijama; Rut Fišer, Maslov, Suvarin i nešto kasnije kontroverzni Maks Istmen – inače isključeni i iz svojih partija zbog podrške boljševičkoj levici- osude i od same boljševičke partije. Politički prostor delanja je već toliko bio sužen da je boljševička levica u nemogućnosti da na otvorenim partijskim sastancima iznese svoj program, bila prinuđena da početkom 1927. godine “obnovi” svoju “unutarpartijsku tajnu mrežu”, i da uprkos pritisku vladajuće frakcije, “njenih zviždača” i stalnim policijskim podmetanjima stekne značajnu podršku nekih radničkih partijskih ćelija. Već dovoljno moćnoj vladajućoj frakciji je bilo relativno lako da na ove nesumnjive uspehe boljševičke levice “odgovori” masnovnim isključenjem levih opozicionara. Tako su Šljapnjikov, Medvedov, Osinski i drugi koji su zagovarali stvaranje nove boljševičke partije, isključeni i iz stare. Laščevič je opozvan sa funkcije pomoćnika vojnog komesara a sa njim, najčešće birokratski tiho i nečujno, i značajna grupa opozicionara iz redova crvene armije, dok je Zinovjev, verovatno i zbog ugleda vodećeg boljševika i najbližeg Lenjinovog saradnika isključen samo iz Politbiroa... Ovu etapu frakcijskih borbi obeležila je i pojava ilegalne aktivnosti opozicionara, kao i pokušaji prenošenja središta rasprava iz vrha partije u najniže partijske ćelije. Na ovaj izbor metoda borbi boljševička levica je bila prinuđena jer je nakon Lenjinove smrti izgubila i značajne pozicije koje je ranije imala u partijskim, sindikalnim, državnim i vojnim strukturama vlasti. Jedno preciznije istraživanje obima neslaganja između Udružene leve opozicije i vladajuće frakcije Staljina i Buharina utvrdilo bi, tvrdi Kamenjev, “prostu činjenicu da dubokih principijelnih razmimoilaženja i nema”. A sudeći prema deklaraciji 122 134

vladajuće frakcije od 16. Oktobra 1927. godina nema ni elemenata za političku dikvalifikaciju ideoloških oponenata. Ali, s druge strane, razlike između političkih proglasa vladajuće frakcije, zahtevA leve opozicije za realizacijom jednog dosledne lenjinistički utemeljenoe politike, otvaraju neke dileme o kojima tvrdi Kamenjev treba raspravljati. Administrativno-policijsko razrešavanje nekih društvenih i idejnih konflikta koje predlaže vladajuća frakcija pozivom na rezoluciju o zabrani frakcija je nedovoljna budući da se time, zaprvo, sva otvorena pitanja samo potiskuju a društveni procesi na koje je u svojoj kritici ukazala boljševička levica ostaju i dalje otvoreni. Stoga u interesu realizacije jednog savršenijeg i racionalno utemeljenog političkog sistema, tvrdi Kamenjev, treba dopustiti nešto veću slobodu kritike tim pre što se fundamentalni zahtevi kritičara boljševičke desnice nalaze unutar sasvim dopuštenih ideoloških okvira boljševizma. U nemogućnosti da polemiku sa boljševičkom levicom postavi na valjani teorijski temelj (koji bi upravo zato i pokazao i besmislenost vladajućeg koncepta) vladajuća frakcija, tvrdi Kamenjev, “pribegava jeftinom etiketiranju” optužujući “potpuno izmišljeno” udruženu levu opoziciju za ideologiju kapitulanstva i defetizma” i to u situaciji kada jedino ona zahteva pojačanu klasnu borbu protiv klasnog neprijatelja: kulaka, nepmana i sitnoburžoaskih tendencija. Konflikt između dveju frakcija bi se dao, tvrdi Kamenjev, sagledati i nešto drugačije. Nasuprot “imaginarnom lenjinizmu” Buharina i Staljina Kamenjev postavlja “stvarnog Lenjina”, a “stvarnu socijalnu i idejnu poziciju levice” konfrontira njihovom iskonstruisanom “trockizmu”.1 U oceni “karaktera i perspetive ruske revolucije” Kamenjev izričito tvrdi da se stanovišta boljševičke levice i desnice u osnovu ne razilaze. Na Lenjinovu tezu “da sovjetski tip države... može da se ostvari samo praktičnim iskustvom radničke klase nekoliko najrazvijenijih zemalja” Kamenjev će se pozvati onda kada se suprotstavalja Staljinovoj i Buharinovoj teoriji o socijalizmu u jednoj zemlji. Naime, vladajuća frakcija je u rezoluciji CK, prema Kamenjevu, dobro postavila početnu tezu ističući da proleterijat” može i sa uspehom da izgrađuje potpuno socijalističko društvo uz uslov da je moć radničkog pokreta, s jedne, i moć proleterijata SSSR-a, s druge strane, dovoljno velika 1

O ovome bliže u R.Tucker,Staljin, sa Revolutionary,London,1974,st.319, i 314.

123 135

da je sačuva od vojne intervencije imperijalizma”.1 To što je vladajuća frakcija u zahtevu levice za revolucijom u nekoliko razvijenih zemalja i zahtevu za “superindustrijalizacijom” kojom bi se stvorili i istinski uslovi za “potpunu hegemoniju” proleterijata “videla” samo “avanturizam”, a u “kritici sadašnjeg stanja produkcionih odnosa” samo “skepticizam i paniku” rezultat je politikantskih igri oko vlasti. I upravo odavde od ovog nerešenog i onda nerešivog koncepta koji pokušava da integriše postojeću strukturu realno egzistirajućeg socijalizma sa neizvesnom perspektivom daljeg razvoja društva, inače naznačenog i kod Lenjina, započeće žestoka rasprava između boljševičke levice i desnice. Staljin će istina, nakon razmimoilaženja sa Buharinom u 1928/29., preuzeti delove levog privrednog koncepta, ali i odbaciti onaj niz ideja o nužnosti pune unutarpartijske demokratije. Ovu činjenicu izgleda neće uočiti mnogi kritičari staljinizma. Tako će i Lukač,2 koji se javlja i kao ne baš pouzdani svedok ovih zbivanja, tvrditi da su staljinizam i trockizam istovetni i različiti od lenjinizma. Lukač previđa činjenicu da Staljin nije preuzeo i samu “srž trockizma”: nužnost pune unutarpartijske demokratije kao jemstva da će se svi ovi programi na jedan celoviti i zbilja racionalni način i realizovati u praksi. Na tragu nekih Lenjinovih naznaka leva udružena opozicija je kao meru otpora nastupajućem birokratizmu i kao relativno efikasnu meru kontrole rada državnih, partijskih i sindikalnih struktura vlasti zahtevala veće učešće radništva. Ali i levica je ovde propustila da sagleda činjenicu da onaj sloj radništva koji se “dodeljuje rukovodećem sloju” (i koji se kasnije i na “crvenim univerzitetima” i praktički obučio za državne i partijske upravljače) vremenom zbog same prirode podele rada i klasne strukture ruskog društva, prestaje da bude radništvo i da time shodno onom Lenjinovm naumu, predstavlja “branu” ili bar “protivtežu” dominantnoj birokratskoj većini. I u stavu da nastupa vreme privremene “stabilizacije kapitalizma”, a samim tim i oseke revolucije, kao i u oceni “karaktera “proleterske države”, njene funkcije i zadatka prema međunarodnom proleterijata i vladajuća frakcija i leva opozicija će se, prema Kamenjevu, uglavnom složiti.

1 2

Isto, st.333. Prikaz Lukačevih stavova videti u N.Milošević, “Šta....isto”

124 136

Temeljno razmimoilaženje leve opozicije i vladajuće boljševičke desnice u 1926/27. godine sadržano je u oceni obima i tempa industrijske akomulacije. Polazeći od teze da se prvobitnom socijalističkom akomulacijom, koju je ispred boljševičke levice zastupao Preobraženski1 “podiže industrija na takav stepen razvoja” da se seljaštvu efikasno ukazuje na “korisnost gazdovanja proleterijata u krupnoj industriji”. Samo takvom politikom, koja ne isključuje i interese seljaštva, ono će se “privoleti za dobrovoljnu saradnju” na reformi društva. Akomulaciju u socijalističkoj industriji treba dakle, izvršiti, tvrdi boljševička levica, prelivanjem privatnokapitalističke akomulacije iz sela u grad. Šta je u ovoj levoj frazeologiji predstavljalo realnu mogućnost a šta je činilo “golu koketeriju” sa jednim ideološkim konceptom, danas je moguće relativno lako rekonstruisati. Ali više od svega i iluziju o brzom i radikalnom obrtu “razobličiće” samo koju godinu kasnije sam Staljin. On je, kao što je poznato, na temelju nekih postavki boljševičke levice, posebno teorije Trockog i Preobraženskog, tokom tridesetih godina izgradio “vlastitu” verziju boljševizma. Naišavši na “otpor” stanovništva, a na otpor je morao da naiđe jer ga je žestokim merama i provocirao, Staljin je pribegao drakonskom teroru. Teorijom o “jačanju klasne borbe u socijalizmu”, on je, zapravo, etablirao jednu permanentnu terorističku politiku mobilizacije masa, dok je u jednoj, još nejasnoj, polureligioznoj eshatološkoj slici o harmoničnoj sadašnjosti ( ili budućnosti koja dolazi) “pronalazio” onaj konačni ideološki i psihološki “alibi” masovnoj žrtvi. Naravno ni on, ni brojni staljinisti nakon njega neće shvatiti jednostavnu istinu da osnovni problem ne leži ni u traženju savršene legitimnosti monstruoznom teroru, ni u tvrdoglavosti seljaka, ni u nepoštenoj inteligenciji, niti u nedostatku izgrađene svesti radničke klase, već u tako postavljenom i tako praktikovanom sistemu vlasti. Celovitu kritiku taktike i strategije boljševičke desnice u periodu velikih frakcijskih sukoba daće Lav Trocki. Staljinova kvalifikacija njegovih stavova kao socijal demokratskih pripada, tvrdi Trocki, pre kategoriji jeftinog politikantskog etiketiranja, nego ozbiljnoj, naučnoj i promišljenoj analizi nečije teoretske i ideološke pozicije. Sam koncept Leve udružene opozicije nikako se ne može svesti na socijaldemokratski i menjševički 1

Solidnu interpretaciju stavova Preobraženskog u A.Erlich,The Soviet Industrialization Debate,Harvard,Cambrige,1967, st. 42.

125 137

jer im se i shvatanje proleterske revolucije i naznaka prelaznog perioda bitno razlikuju. Napominjući da se upravo boljševička levica u nekoliko navrata “obračunala” sa menjševičkim i socijaldemokratskim tendencijama unutar radničkog pokreta, Trocki je naznačio da isticanje industrijske zaostalosti Rusije, analiza klase diferencijacije seljaštva i identifikovanje pojave moćnih srednjačkih i kulačkih segmenata; zagovaranje pune unutarpartijske demokratije i kontrole rada najviših partijskih instanci vlasti, još ne znači “skretanje” sa kursa. Slične kritike boljševička levica je, uostalom, tvrdi Trocki, upućivala i ranije, odmah nakon revolucije, u vreme aktivnog Lenjinovog rjkovođenja partijom i državom, sa čim se i sam vođa revolucije uglavnom slagao. Kritika razvoja birokratizma u novoj državi uporedo sa kritikom osamostaljivanja upravljačkih segmenti vlasti, prevlasti voluntarističkih metoda usmeravanja celinom materijalne reprodukcije koja previđa složenu klasnu strukturu društvu u celoj jednoj epohi nakon revolucije predstavljala je ishodište jedne kritički orjentisane teorije društva. Analiza socijalne diferencijacije društva koju je boljševička levica sprovela nakon uvođenja NEP-a još ne znači i zagovaranje jedne drugačije manje boljševičke alternative. Naprotiv, polazna teza svih ovih kritičkih opaski o postrevolucionarnom razvoju ruskog društva sadržana je prema Trockom u oceni njene socijalističke i revolucionarne prirode. S druge strane ni ocena o razvoju kapitalizma niti zagovaranje strategije o nužnom “stvaranju saveza sa sindikalnim elementima na koje se oslanja buržoazija”, ne daju se, tvrdi Trocki, uprkos “ogromnoj propagandnoj mašineriji, fabrici falsifikata i izvrtanja činjenica” jednostavno svesti na navodnu socijaldemokratsku i menjševičku orjentaciju leve udružene opozicije. Kao što se ni ideološka pozicija boljševičke levice ne da svesti na socijaldemokratsku, tako se ni od nekih “realnih neslaganja faktičkih i ozbiljnih i rođenih u novijoj etapi našeg razvoja – nekakvim složenim logičkim, pa ni sholastičkim putem ne mogu izvesti socijaldemokratska skretanja, niti se – polazeći od ovih teza - može, kao što to čini vladajuća frakcija, otići daleko unazad i od toga izgraditi razmimoilaženje u shvatanju karaktera naše revolucije”.1 Sličnu metodologiju falsifikovanja Staljin obilno upražnjava i u zasnivanju sopstvene verzije lenjinizma. Zavisno od 1

cit,prema B.Kovačević,isto,st.338.

126 138

konkretnih političkih potreba, iz konteksta izvlače neke Lenjinove teze i onda tako uobličene u izvesnu koherentnu celinu, konfrontiraju sa isto tako grubo konstruisanim stavovima boljševičke levice. Pri tom se pozicija Leve opozicije najpre proglašava za nelenjinističku a zatim prema potrebi i za neboljševičku. Staljin očito “zaboravlja” da naznači i jedno u ranim dvadesetim godinama gotovo opšte prihvaćeno da se “ruska revolucija ne može sopstvenim rukama održati i učvrstiti... ako na Zapadu ne bude socijalističkog prevrata”: odnosno, kako tvrdi Lenjin “potpuna pobeda socijalističke revolucije nezamisliva je u jednoj zemlji, već zahteva najaktivniju saradnju najmanje nekoliko vodećih zemalja u koje se Rusija ne može ubrojati...”1 Zato i pozicija boljševičke levice ne može, prema Trockom, da bude antilenjinistička kao što to podmeće desna frakcija na vlasti. Staljinistički ideolozi, tvrdi dakje Trocki, jednostavno izvrću činjenice kad misle da su lenjinizam i trockizam antipodi. Sasvim suprotno, nakon 1919. godine boljševička levica nije imala dubljih neslaganja sa Lenjinom. Do potpunog slaganja dolazi i u oceni socijalističke prirode boljševičke revolucije, uloge partije u bloku sa seljaštvom, ocene potrebe sa ubrzanom industrijalizacijom, naznake novih subjekata promena, ocene epohe ratnog komunizma i privrednog i političkog koncepta NEP-a. Slično Staljinovoj i Buharinova teza o tome da je moguće graditi socijalizam na siromašnoj tehničkoj osnovi “ali da će razvoj takvog socijalizma biti mnogo sporiji”, sem što podiže patriotski moral nacije, prema Trockom je neodrživ budući da tek dodiruje srž problema. Naime, Buharin previđa postojanje svetskog tržišta na koje je nerazvijena Rusija upućena, a ono je globalno suprotstavljeno novoj državi i ukoliko ne dođe do svetske revolucije ili bar do revolucije u nekoliko najrazvijenijih zemalja Zapada kojom bi se otklonile i pretnje intervencijom i zabrane uvoza-izvoza kapitala, treba očekivati, tvrdi Trocki prerastanje ekonomskih konflikata u otvorene političke sukobe. Vreme je, čini se najbolje ocenilo smisao ove polemike. Socijalizam u jednoj zemlji je moguć i tu je, ne ulazeću u ocenu takvog socijalizma, boljševička desnica bila po svoj prilici u 1

V.Lenjin,cit,po B.Kovačeviću,isto,st.343.

127 139

pravu. Ali, da će tako izgrađeni socijalizam biti duboko despotski i militaristički i kao takav duboko suprotan Marksovoj viziji prelaznog društva to je tek u najdubljim slutnjama naznačila samo ekstremna levica. U prvoj godini svoje političke emigracije Trocki je objavio zbirku svojih ključnih rasprava sa Desnom frakcijom vođenih tokom druge polovine dvadesetih godina. Već sam naziv knjige “Izobličena revolucija” nedvosmisleno upućuje na njegov stav o političkoj prirodi postrevolucionarnih promena u Rusiji. O samoj levoj opoziciji Trocki kaže da se njoj nimalo slučajno priključuju “najdragoceniji borbeni elementi partije: birokrata, špekulanata i prosečnih aktivista partije među opozicionarima nema” budući da vladajuća frakcija Buharina i Staljina i svoj politički program gradi upravo na aktivizmu ovih grupa. Levi opozicionar u “epohi ozbiljnih skretanja i službenog pritiska prema boljševičkoj levici” mora, prema Trockom, “da ima čvrstu veru u vlastitu stvar, u stvar proleterske revolucije”. Vladajuća frakcija kao vrhunsko normativno načelo postavlja sasvim suprotno” samo veru koja nije ništa drugo do zaštitna boja: ona se sastoji u glasanju prema mišljenju rukovodstva, u poistovećivanju socijalističke domovine s običnim partijskim komitetom i u podešavanju vlastitog ponašanja sa ponašanjem sekretarijata”. Partijski režim, tvrdi dalje Trocki, “sputava partiju, maskira duboke klasne procese i izobličuje avangardni karakter proleterijata ne dopuštajući da se otvoreno i pošteno kaže s koje strane dolazi opasnost od neprijateljskih klasa”.1 Vladajuća frakcija prekraja istoriju, cele etape briše kao nepostojeće a marginalne događaje u kojima je njeno članstvo učestvovalo tek sporadično proglašava za krucijalne istorijske činjenice. Mistifikacija istorije se, tvrdi Trocki, pretvara u mistifikaciju “sadašnje epohe razvoja Sovjetske države. Ne uviđajući realnu opasnost koja dolazi sa desne “ne sa desnog krila naše partije” već od buržoaskih ekonomista i političkih grupa koje se ”spremaju da odbace sovjetsku omotnicu i svoju vlast pretvore u bonapartističku vlast”,2 Buharin i Staljin dovode u pitanje i opstanak same revolucije. U takvoj situaciji vladajuće frakcije svojom desnom političkom orjentacijom objektivno pospešuje latentne desne kontrarevolucionarne tendencije.

1 2

L.Trocki,Izobličena Revolucija,isto,st.306. Isto, st.309.

128 140

Osnova nadolazeće kontrarevolucije sadržana je i u birokratskom režimu vlasti u “njenom političkom kursu, u načinu postupanja onih što rukovode onima sa kojima se rukovodi”, u sve izraženijim tendencijama ekonomskog, pollitičkog i statusnog odvajanja rukovodećih partijskih kadrova od same partije i “njenog spajanja sa gornjim socijalnim slojevima ruskog društva nastalih sa NEP-om”. Time se, zapravo, stvaraju “dva oblika života, koji se može, ako dođe do njegovog daljeg razvoja, pretvoriti u dualitet političke vlasti.1 Politički koncept koji nameće desna frakcija tokom druge polovine dvadestih godina temelji se, tvrdi Trockom, “na ućutkivanju proleterskog jezgra, bratimljenja sa pomirljivcima svih zemalja.... saveza sa krupnim seljaštvom... i kapitulantstvom pred sovjetskom buržoazijom”.2 Jedna od posledica takve politike vladajuće frakcije sadržana je u sve većem jačanju domaće buržoazije, koja će, predviđa on, vremenom u ovoj ili onoj formi izvršiti pritisak na politiku rukovodstva i time iznuditi koncesije za vlastitu bonapartističku kontrarevoluciju. Zato i u slučaju rata “prelazna centrumaška politika se ne može održati, tvrdi Trocki: ona se mora prikloniti ili udesno ili ulevo, drugim rečima ili prema putu termidora ili prema putu opozicije”.3 A odavde, tvrdi Trocki, sasvim jasno proizlazi i neposredni Staljinov cilj: “podeliti partiju i opoziciju i postepeno je privikavati na metode fizičkog uništenja. Zato, opozicija mora, tvrdi nešto dalje Trocki, “da nastavi sa kritikom staljinističkog režima sve dotle dok je silom ne uguši i dok je fizički ne spreči”.4 Jer, ne treba smetnuti sa uma da “samo katolička crkva zahteva od vernika da se njen autorite priznaje bez pogovora: revolucionari sve podržavaju kritikujući..... Kritika Staljinovih pogrešaka, njegov režim nesposobnosti, postupnog skretanja, ideološke nemoći, kratkovidosti i nedomišljenosti, može, naravno oslabiti naduvani staljinistički autoritet koji ne trpi prigovore, ali ne i samu revoluciju, jer otvorena kritika i istinsko ispravljanje pogrešaka pokazaće čitavom svetskom proleterijatu unutrašnju snagu režima”.5 Čak i “u slučaju rata na frontu ili u pozadini, tvrdi dalje Trocki, obnavljajući, zapravo, svoju staru “klemen1

L.Trocki,Izobličena Revolucija,isto,st.316. Isto, st.348. L.Trocki,Izobličena Revolucija,isto,st.333. 4 Isto, st.301. 5 Isto, st.331. 2 3

129 141

tovsku izjavu”, svaki istinski opozicionar zauzimaće mesto koje mu partija bude poverila i svoju dužnost će ispunjavati do kraja. Ali u predvečerje rata, ili u vreme njegovog trajanja ni jedan opozicionar neće se odreći svog prava i svoje dužnosti da se bori za ispravnije partijske orjentacije... ukratko, sažima Trocki, za socijalističku domovinu DA, za staljinistički režim NE!1 Ovim će se Trocki definitivno distancirati od usvojenog, i u drugoj polovini dvadesetih godina dvadesetog veka vladajućeg, staljinističkog političkog praksisa. To će učiniti i par godina kasnije kada će Staljin nakon raskida sa Buharinom zauzeti radikalno levi kurs. Suprotno pomalo “naivnim” pomiriteljski nastojenim zinovjevcima i trockistima, koji su nakon 1928/29. “sklopili” sa Staljinom relativno čvrst “savez” verujući da on usvaja njihov privredni i politički koncept, Lav Davidovič će saradnju odbiti verujući da samo istinska demokratizacija Partije i društva predstavlja i realnu perspektivu za plodotvorniji razvitak Rusije. No nezavisno od svega Karl Korš tvrdi da su Lenjinove modifikacije nekih Marksovih iskaza, zapravo, početak etabliranja boljševičke verzije marksizma. Ove inovavacije začete u knjizi “Permanentna revolucija”2 jednom naoko beznačajnom opaskom o pravom značenju Marksovog iskaza o uslovima prelaska jedne društvene ekonomske formacije u drugu početak je nadublje revizije klasičnog marskizma. Na osnovu “aritmetičko-statističkih podataka i formalno-istorijskih analogija”, menjševici, tvrdi “Trocki, vide da “istorija jedne kapitalističke nacije samo sa većim ili manjim otstupanjima ponavlja istoriju jedne druge nacije.”3 Druga, ovoj sasvim bliska “modifikacija” Marksa nastupa, prema Nikoli Miloševiću, onda kada Trocki previđa stvarno značenje Engelsove teze “o istorijskom paralelizmu” prema kojoj “radnički pokret ne može imati čisto proleterski karakter sve dok različiti delovi buržoazije..... ne osvoje političku vlast.”4 U suprotnom, u slučaju priznanja da «buržoazija kao vladajuća klasa» mora bar izvesno vreme shodno svom naumu da razvija proizvodne odnose boljševici bi morali da odustanu od ideje o potrebi za brzom i radikalnom 1

Isto, st.338. L.Trocki, Permanentna Revolucija, Isto, 3 L.Trocki, 1905,Moskva,Lenjingrad,1920, st.55,cit.prema M.Milošević,Ezoterična Filozofija Lava Trockog,u N.Mozli,Ubistvo Trockog, st.197. 4 Isto, st. 200. 2

130 142

revolucijom, ili pak da “priznaju” da preuzimaju i deo izostale uloge buržoazije u organizaciji privrede i društva. Izgleda da je ova druga teza stajala u središtu Lenjinovog i Buharinovog koncepta o državnom kapitalizmu. Prvobitna socijalistička akomulacija Preobraženskog nije ništa drugo nego priznanje da i u socijalizmu nije došlo do prevladavanja “kapitalizam”. To što se ova zanimljiva teza nije dalje razvijala, već se od nje nekako odmah nakon revolucije odustalo, danas se uglavnom tumači ideološkom potrebom jednog režima vlasti da i “teoriskom legitimacijom sačuva makar privid marksističke ortodoksije”. I treća modifikacija, prividno data i kao principijelna kritika menjševičkog “poricanja borbe za diktaturom proleterijata u zaostaloj Rusiji” u kojoj kapitalizam još traje i u koji je još “daleko od toga da se iživi”, zapravo je negiranje Marksove teze ”da su za nastajanje novog društvenog sistema neophodni izvesni materijalni preduslovi”1 Cilj svih ovih boljševičko-trockističkih modifikacija jeste traženje dokaza “kako se u ruskim specifičnim prilikama može neposredno preći od buržoaskog na socijalistički društveni poredak2 Konačni učinak svih ovih modifikacija Marksovog učenja postaje razumljiv kada se sagleda izmena u akcentovanju značaja pojedinih društvenih procesa u prelaznom periodu. U ovoj boljševičkoj varijavti marksizma sasvim je očit obrt u naglašavanju prevlasti političkog nad ekonomskim; odnosno etabliranju teorije i prakse revolucije po kojoj cilj postaje sama ideja o nužnosti preuzimanja i očuvanja vlasti, a ne i stvaranje novih društvenih odnosa. Jer, kada u jednoj zaostaloj zamlji, kakva je dorevolucionarna Rusija sa složenom socijalnom strukturom u kojoj proleterijat predstavlja tek tanak sloj, i dođe do revolucije tada će se prema samoj logici stvari “većena stanovništva okrenuti protiv nove vlasti i ta vlast će se naći pred problemom koji se iz Marksove perspektive nije ni mogao predvideti – problemom održanja vlasti jedne političke garnitu-

1

L.Trocki, 1905,Moskva,Lenjingrad,1920, st.55,cit.prema M.Milošević,Ezoterična Filozofija Lava Trockog,u N.Mozli,Ubistvo Trockog,st.202. 2 L.Trocki, 1905,Moskva,Lenjingrad,1920, st.55,cit.prema M.Milošević,Ezoterična Filozofija Lava Trockog,u N.Mozli,Ubistvo Trockog,st.202.

131 143

re odlučene da sprovede politički program koji ne uživa podršku većine stanovništva.1 Svestan svih ovih protivurečnosti Trocki će svoju i boljševičku teoriju permanentne revolucije dopuniti jednom novom činjenicom takođe utemeljenoj kod Marksa. Ruska revolucija može, izričito tvrdi Trocki, da pobedi samo kao deo svetske revolucije. No, kakva je to svetska revolucija koju prizivaju Trocki i Lenjin, i u kakvoj je vezi sa ruskom i da li je to gledano iz političke perspektive “vojničko-policijska” pomoć u očuvanju hegemonije već zadobijene vlasti. Uostalom i pažljivo isčitavanje teoretskih i polemičkih rasprava iz ranih dvadesetih godina nedvosmisleno razotkrivaju suštinu ovih kontroverzi. Suočeni sa nužnošću očuvanja već stečene vlasti, a u uslovima izostale pomoći sa Zapada, boljševici se, odbacujući temeljne principe demokratske političke filozofije, okreću u ranim dvadesetim godinama nizu represivnih mera (crveni teror) kome se inače nebi ni okrenuli da je došlo do revolucije na Zapadu, jer onda ne bi bilo ni “strane intervencije”, militarizacije rada i totalitarne kontrole nad društvom. U ovoj činjenici Nikola Milošević s pravom vidi i potvrdu teze o blankističko-bakunjinskoboljševičkoj reviziji Marksa, ali i začetke one suštinske inovacije u marksističkoj teoriji društva koja će nešto kasnije kulminirati u Staljinovoj teoriji i praksi izgradnje socijalizma u jednoj zemlji. Zapravo, ova teorija je i pre nego što je od strana Buharina i Staljina formulisana u samoj praksi epohe radnog komunizma imala i svoju “istorijsku verifikaciju”. Sve ostale kontroverze uključujući i veliku polemiku oko permanentne revolucije2 bile su samo prikriveni obračun zaraćenih frakcija i pojedinaca oko vlasti. Zahtev za marksističkom ortodoksijom te iste vlasti bio je u krajnjoj instanci samo jedan od oprobanih načina da se neki od oponenata eliminiše iz borbe za vlast. Pitanje izbora naslednika otud i postaje u ovakvoj vrsti režima izgleda temeljni pokretački mehanizam osnovne društvene dinamike. Jer, ne treba smetnuti s uma činjenicu da je saglasnost boljševičkih frakcija oko osnovnog koncepta teorije i prakse boljševičke revolucije puno veća i puno temeljnija nego što se obično pretpostavlja. Ni Trocki, ni Staljin, ni Buharin, kao ni drugi boljševički lideri, nisu se u suštini razlikovali. Eventualne 1

N.Milošević,Ezoteriča....,isto,st.207. Pregled stavova sukobljenih frakcija u periodu 1923/25 donosi G.Procacci, u Zborniku “Permanentna revolucija i Socijalizam u jednoj zemlji”,Zagreb,1979. 2

132 144

ideološke razlike, obično naknadno racionalizovane, tiču se pre ocene taktičkih pitanja u procesima dolaženja do vlasti i njenog zadržavanja, nego principijelnih pitanja vezanih za sam karakter socijalističkih promena u društvu. Same polemike rezultat su, dakle, samo narušenog primirija zaraćenih frakcija oko podele vlasti. Samom revolucijom i još više samom boljševičkom praksom u ranim dvadesetim godinama već su unete bitne i suštinske inovacije u polju marksističke teorije društva. Poziv na Marksa i na marksizam kao ishodište pozitivne teorije valja shvatiti isključivo na ideološkoj ravni kao potrebu za legitimizacijom nove vlasti i kao neku vrstu “alibija” revoluciji u nepremostivim teškoćama. Ali, ovim se ne završavaju sve bitne boljševičke modifikacije i inovacije marksističke teorije društva. U ovoj varijanti boljševizma u dvadesetim godinama dolazi do značajnog pomaka prema ideje o efikasnosti isključivo centralistički i hijerahijski organizovane partije. Ova ideja je po svoj prilici u ovakvom obliku bila prisutna i u Lenjinovoj “reviziji” marksističkog koncepta partije nakon 1902/03., no ona ipak nije nikada evoluirala u strogu i represivnu instituciju kao u epohi nakon desetog kongresa. Izgleda da je Lenjin, bar dok je aktivno vodio partiju, uvek imao politički instinkt da partiju održava u složenoj ravnoteži između jednog autoritarnog i jednog demokratskog koncepta. Lešek Kolakovski tvrdi da je bez obzira na sve ove modalitete upravo sa Lenjinom započinje konstituisanje boljševičkog totalitarizma.1 Represivna politička praksa koju su boljševici na masovni način inagurisali, vremenom se sa temeljnom krizom društva tokom ranih dvadesetih godina, proširuje i na koncept o nužnosti militarizacije rada i opšte planske politike. U samom filozofskom konceptu boljševičke socijalne teorije društva ovaj novi radnikalni obrt poprimiće oblik specifično shvaćenog aktivizma. Naime, definišući na nov način odnos sredstava i ciljeva, Trocki je zapravo “unapred eliminisao selekciju sredstva u skladu sa unutrašnjom prirodom samog cilja”,2 i time, dedukujući osnovne teoretske postulate iz same političke prakse, postao zagovornik jedne specifične aktivističkoelitističke ideologije. No, i ovo teorijsko utemeljenje neće biti kod Marksa, već u blanksističko-bakunjinističkoj političkoj filo1 2

L.Kolakovski,Glavni tokovi Marksizma II, Isto N.Milošević,Ezoteriča....,isto,st.216.

133 145

zofiji radikalnog prekida sa postojećim poretkom. Frakcijske borbe tokom dvadesetih godina su stoga i bile u svojoj suštini ipak samo sukobi oko vlasti. A u ovakvim sukobima sve je dozvoljeno pa i prikazivanje sukoba za nešto drugo. U političkoj istoriji nekako se olako previđa činjenica da među sukobljenim stranama nema temeljnih razmimoilaženja oko ključnih postavki o karakteru i daljoj perspektivi boljševičke revolucije. Analiza pojedinih etapa ovih sukoba: blok Lenjina i Trockog protiv Staljina, aktivnost ekstremno levih frakcija, Frakcije 46-orice i Trockog u 1923, primirje frakcije Trijumvira i Trockog nakon Lenjinove smrti, poricanje autentičnosti Lenjinovog testamenta, stalne izmene pozicije snaga u Politbirou i CK, narušavanje primirja od strane Trockog, uspon i pad Zinovjeve leve opozicije itd.... otkriva da su u tekućim političkim borbama oko vlasti sve to bili samo suptilni taktički manevri u hodu do konačnog cilja - do osvajanja vlasti. Stoga i pažljivo isčitavanje značenja polemike oko izgradnje socijalizma u jednoj zemlji pruža dovoljno uvida u tezu o temeljnom slaganju sukobljenih pojedinaca i frakcija oko ključnih pitanja. Ni jedan od lidera boljševičke revolucije nikada nije posumnjao u karakter, revolucije. Poziv Trockog i Lenjina za svetskom revolucijom i pomoć Rusiji, valja i shvatiti samo kao vojno-policijski poziv za očuvanje već izvedene revolucije. Kada je, pak, svetska revolucija koju su prizivali Lenjin i Trocki izostala oni su iz same prakse (crveni teror) izveli “osnove” onoga što su njihovi politički oponenti nešto kasnmije nazvali “socijalizmom u jednoj zemlji”. I druga dimenzija ovog naizgled principijelnog ideološkog sukoba nastala oko ocene potrebe za ubrzanom industrijalizacijom i primenom efikasnih mera u borbi protiv kulaka.... bila je zapravo samo “osobeni način rešavanja problema izgradnje socijalizma u jednoj zemlji”1. Stoga i stvarnu prirodu ovih ideoloških nesuglasica valja razumeti kao posledicu narušenog primirja između partnera u borbi za vlast. Da je ceo problem oko trockizma u dvadesetim godinama iskonstruisani problem i da ga valja svesti na ono što on objektivno jeste na problem različitih struja potvrđuje i niz mistifikacija nastalih oko zahteva za punom unutarpartijskom demokratijom i frakcijskim pluralizmom. Najveći Staljinov oponenet bio je, bar tokom dvadesetih godina daleko od svake demokratske 1

N.Milošević,Ezoteriča....,isto,st.233.

134 146

političke filozofije. Kako tvrdi Milošević Trocki naprosto nije mogao na valjani način da uskladi zahtev za pravdanjem izgradnje jedne centralizovane hijerarhijski uređenje partije i po njemu jedino društveno delotvorne okrenute neposrednoj borbi za osvajanje vlasti i jedne demokratske, otvorene i spremne za dijalog partije koja bi, bar kako tvrde zagovornici jakobonsko-blanksističkih diktatura, bila navodno manje akciono delotvorna. Dilema je zapravo” dvostruko problematična”.Trocki je, naime, duboko svestan procesa izrođavanja i degeneracije jedne autoritarne centralistički uređene partije, ali je, s druge strane, ujedno bio duboko uveren u revolucionarnu efikasnost samo tako uređene partije. Izgleda da su Trocki i boljševici “pobrkali dva različita značenja pojma socijalne degeneracije. Za jednu partiju koja nije utemeljena na načelima strogog centralizma možemo reći da je degenerisana samo sa gledišta njene praktične efikasnosti u borbi za osvajanje ili održanje vlasti. Nasuprot tome, stepen degeneracije partije centralističkog tipa procenjuje se isključivo iz perspektive cilja revolucionarnog poduhvata, a to je upravo onaj rizik koji je Trocki pokušao da izbegne”.1 Odavde izgleda da potiče i izvesna skrivena ambivalencija prema etatističkim modelima organizacije. On je, s jedne strane “bio zainteresovan da staljinizam sagleda kao izrazito negativni društveni fenomen. S druge strane on je morao da na izvestan način ipak bitno ublaži ovu svoju ocenu. Jer, ako bi se pokazalo da staljinizam znači potpunu degeneraciju društvenog sistema i ako rizik te degeneracije nosi sa sobom svaka centralizovana partija u kojoj nema pravne garancije za opoziciju, onda insistiranje na neophodnosti jedne organizacije strogog centralizovanog tipa nema nikakvo aksiološko opravdanje”2 Pažljivo isčitavanje polemičkih tekstova Trockog iz druge polovine dvadesetih godina otkrivaju jedno drugo dublje utemeljenje svih ovih dilema. On je i kada je bio direktni nosilac vlasti, a time uz Lenjina i jedan od najodgovornijih za kreiranje “službene politike”, bio verovatno jedan od najzagriženijih zagovornika ideje o potrebi za centralistički uređenom partijom i pobornik ideje o zabrani frakcija u partiji. Kada se, međutim, bude zbog sticanja niza okolnosti našao u opoziciji vladajućem Buharinovom i Staljinovom desnom bloku, Trocki će, počevši od blagog nagoveštaja u knjizi “Novi 1 2

N.Milošević,Ezoteriča....,isto,st.247. Isto, st. 248.

135 147

Kurs”1 razvijati ideju o demokratskoj partiji. Međutim, tek u spisima iz emograntskog perioda, pre svega u “Izdanoj Revoluciji”,2 Trocki postaje i pobornik ideje o nužnosti frakcijskog pluralizma. Razloge degeneracije vladajuće partije Trocki je tražio i u nedostatku razvijene unutarpartijske demokratije. No, na pitanje kakva će to biti demokratija i kakav će oblik imati, nije precizno odgovorio. Izgleda da je Trocki i zahtev za većom unutarpartijskom demokratijom i sredinom dvadesetih godina postavio ne bi li za vlastitu frakciju iznudio veću slobodu delovanja. Ali u isto vreme, one se oštro suprotstavio svojim mlađim sledbenicima i njihovom zahtevu za osnivanjem nove demokratske i Staljinu konkurentske partije. Ova kontroverza postaje još jasnija kada se sagleda iz celine njegovog određenja Staljinstičkog fenomena. Trocki, naime, nikada nije do kraja osporio etatističko utemeljenje boljševizma. Za razliku od njegovih mlađih pristaša organizovanih u ekstremno levim frakcijama, on je izgleda uvek verovao da i ovako deformisana i degenerisana partija i politički sistem koji ona u bitnom oblikuje, poseduje izvesna “zdrava jezgra”, koje valja iskoristiti u borbi protiv staljinističke oligarhije. S druge strane snažni limit eventualnom radikalizovanju teza o nužnosti pune unutarpartijske demokratije predstavljaće već naznačena i u boljševičkotrockističkoj teoriji društva nedovoljno promišljena teza o jedino socijalno efikasnoj centralistički uređenoj partiji. Otud će i ova neraščišćena kontroverza, koju je lucidno naznačio i Dojčer, predstavljati središnje mesto u borbi Trockog sa vlastitim disidentskim krilom u četvrtoj internacionali. Izgleda da i epizoda razilaženja sa Njujorškim intelektualcima okupljenih oko Džemsa Bernama i Maksa Šahtmana i njihovog distanciranja od nekakvog “ortodoksnog trockizma” . Sasvim ukratko politička filozofija Lava Trockog obeležena je svim onim protivurečnostima marksističkog mišljenja epohe dvadesetih i tridesetih godina XX veka i svom onom tragikom koju je nosilo njegovo vreme. Nakon kratkotrajnog primirja sa vladajućom frakcijom sredinom 1927. godine novi “povod” za međufrakcijske rezmirice pretstavljaće pojava platforme udružene opozicije i njen zahtev da ona bude uvrštena u materijale za diskusiju na petnaestoj partijskoj konferenciji. Sama platforma, doduše, nije sadr1 2

L.Trocki,Novi Kurs,isto,st.17 i dalje L.Trocki, Izdana Revolucija, Isto

136 148

žavala nešto novo što lideri leve opozicije nisu već izložili na sednicama Politbiroa i CK, ali je sam zahtev za upoznavanjem šireg partijskog članstva pretstavljao, po svoj prilici, onu tačku koju vladajuća frakcija nije mogla da prihvati. Zato će i formalna zabrana upoznavanja članstva sa stavovima boljševičke levice uzrokovati da se započne sa tajnim štampanjem patforme opozicije i organizovanje ilegalnih rasprava u osnovnim partijskim ćelijama koje su sudeći po upućenim primedbama bile i vrlo potsticajne. Nakon nekoliko brutalih policijskih racija i gotovo komičnih policijskih istraga u koje je Staljin uključio i neke Vrangelove oficire angažovane i kao agente GPU-a jedna velika grupa uglednih boljševika, opozicionara i članova CK sa Preobraženskim, Mračkovskim, Serebrjakovim itd. isključena je iz partije. Ovim je etablirana i jedna, u političkoj istoriji Rusije, poznatu političko-policijska praksa obračuna sa političkim oponentima. Međufrakcijske borbe žestoko su se rasplamsale pred petnaestu partijsku konferenciju. Krajem oktobra 1927. vladajuća desnica je uspela da obezbedivši većinu u Politbirou da isključi Trockog i Zinovjeva iz CK, ali ne i da sasvim spreči aktivnost levice, što je, izgleda, bio i jedini cilj. U narednih pet meseci aktivnost boljševičke levice će se značajno povećati, posebno u osnovnim partijskim ćelijama, koje ukoliko nisu bile kontrolisane od strane Staljinovih opunomoćenika, pretstavljaju čvrsta opoziciona uporišta, ali i u provinciji, posebno u Ukrajini gde je delovao Rakovski, na Uralu i Bakuu, gde se nalazi Mračkovski, Beloborodov, Sarskis i drugi. Do otvorenih sukoba leve i desne frakcije će doći tek na proslavi desetogodišnjice Oktobarske revolucije kada će specijalno formirane jedinice za borbu sa levim demonstrantima brutalno rasturiti povorke pristaša Udružene Leve Opozicije. Sredinom novembra 1927. godine CK će uvidevši da sa isključenima nije postigao osnovni cilj: potpunu eliminaciju levice, a ne bili očuvao “jedinstvo partije” i svoj monopol u višim partijskim instancama uputio pismo u kojima zahteva “odlučno istupanje protiv svih pokušaja trockista da prenesu diskusiju van partijskih krugova, popularisanje oficijalne partijske linije i isključenje levih opozicionara koji na partijskim skupovima istupaju protiv partijske linije i zabranu održavanja ilegalnih trockističkih skupova”.1 Nekako u isto 1

cit,prema B.Kovačević, Trocki....,isto st. 381,Novi Kurs,,isto,st.17 i dalje

137 149

vreme dolazi i do isključenja Trockog i Zinovjeva iz partije, Rakovskog, Kamenjeva, Smilige, Jevdokimova iz CK, a Bakajeva, Muralova i još nekih članova Centralne Kontrolne Komisije, čime će se desna frakcija definitivno etablirati kao jedina i ničim kontrolisana sila unutar viših partijskih struktura vlasti.1 Petnaesti partijski kongres nagovestio je još i dva važna politička procesa. Najpre početak raspada desne frakcije i to na buharinovsku desnicu i staljinističku centrističku frakciju koja će u narednoj godini preko kritike navodne desne opasnosti u partiji a zatim i nakon usvajanja levog privrednog koncepta i formiranja vrlo čudnog bloka sa pomiriteljskim krilom Leve udružene opozicije u kome ima, naravno, punu dominaciju, evoluirati u levo. Drugo, kongres je povlačenjem Zinovjeve frakcije iz Udružene leve opozicije, nagovestio i početak raspada Leve frakcije. Raspoloženje “pomiriteljskog krila udružene leve opozicije” najbolje je izrazio Kamenjev na jednoj od kongresnih rasprava naznačivši i u ime Zinovjeva da je “tok dosadašnjih borbi doveo opoziciju do izbora između dva puta – puta stvaranja druge partije ili puta potpunog potčinjavanja partiji. Put stvaranja druge partije je, tvrdi, nešto dalje Kamenjev, put koji je u uslovima diktature proleterijata poguban za revoluciju. To je put političkog i klasnog izrođavanja..... i on je za nas zabranjen i isključen čitavim sistemom naših pogleda, celim Lenjinovim učenjem o dikaturi proleterijala. Po tom putu mi svoje mišljenike nećemo da vodimo. Ostaje, dakle, drugi put.... Mi se prihvatamo drugog puta, jer smo duboko uvereni da pravilna Lenjinska politika može pobediti samo u našoj partiji i samo kroz nju a ne van nje i suprotno njoj. Stati na taj put za nas znači potčiniti se svim odlukama kongresa, ma kako nam teško bilo ispuniti ih.....Ali ako bi se uz to potpuno i bezuslovno potčinjavali svim odlukama kongresa, uz potpuno prekidanje..... i potpunu likvidaciju svake frakcionaške borbe u svim oblicima i uz raspuštanje frakcijskih organizacija...... to bi bilo i..... odricanje od pogleda. To bi po našem mišljenju bilo i neboljševički.”2 Uprkos pokušajima da naprave povoljan kompromis sa vladajućom frakcijom opšti ton potpunog poraza Zinovjeve frakcije ostaje dominantan. Već dovoljno moćan i sa važnom odlukom kongresa po kojoj je “pripadnost trockističkoj opoziciji i 1 2

Robert,Daniels,The Conscience...isto,st.182 i dalje cit,prema B.Kovačević, Trocki....,isto st. 382,Novi Kurs,,isto,st.17 i dalje

138 150

propaganda njenih pogleda na svet nespojiva sa pripadnošću partiji”,1 Staljin je mogao da u par navrata odbije “pokajanje” leve opozicije zahtevajući pored “priznanja sopstvenih grešaka” - na šta su boljševički levičari bili i spremni - i osudu sopstvene ideološke pozicije kao “pogrešne i antilenjinističke”- što je već prestavljalo i ozbiljnu i svakako dalekosežniju političku (pa i policijsku) diskvalifikaciju. Budući da je ovakav Staljinov zahtev odbila većina levih opozicionara početkom 1928. godine usledile su masovne deportacije u Sibir, čime je i za lojalne boljševike obnovljena caristička praksa progona. Nju boljševici uostalom nisu sasvim ni prekidali nakon revolucije. U ranim dvadesetim godina mere deportacije bile su primenjivane prema anarhističkim i različitim socijaldemokratskim skupinama. Trocki je bio prognan u Alma Atu, Rakovski u Astrahan, Preobraženski u Uralsk, Smirnov u Jermen, Serebrjakov, Smiliga, Mračkovski i hiljade drugih u različite provincijske sibirske gradiće. No, sudeći prema obimnoj prepisci deportovanih levih boljševika i istina nešto otežanim vezama sa Moskvom, Staljinu nije sasvim uspelo da ućutka opoziciju. Spontane demonstracije priređene povodom progonstva Trockog, za koje se uprkos tajnosti saznalo, dale su snagu levim opozicionarima da uprkos porazu u svim višim partijskim instancama nastave sa radom. Međutim, rascep desne vladajuće frakcije nagovešten i sve naglašenijom kritikom Buharinove frakcije, te maglovito naznačenim levim zaokretom Staljina, nužno je stvorilo polarizaciju unutar udružene leve opozicije. Njeno “desno, pomiriteljski nastrojeno krilo” očekivalo je ponudu Staljina za formiranjem novog “levog bloka” za borbu sa Buharinovom desnicom. Ovom novom rascepu leve opozicije doprineo je, doduše, i sam Trocki budući da se ni u 1928. godini nije sasvim jasno odredio svoj stav prema zahtevu ekstremne levice za stvaranjem “nove boljševičke partije”, što je, kako su to dobro primetili Šljapnjikov i Medvedev, bio i jedini trajniji osnov temeljnijem suprotstavljanju nastupajućem staljinizmu. Naime, Trocki je u par navrata odbio predlog ekstremno levog krila za stvaranjem nove boljševičke partije, pošto je i tokom 1928. godine smatrao da se određenim promenama “stare” doduše uveliko birokratizovana i degenerisana partija može oblikovati u autentič1

Isto, st.383.

139 151

no proletersku, i da, otud, valja izgraditi i odgovarajuću taktiku i strategiju borbe unutar partije. S druge strane i neznatne promene u Buharinovoj verziji boljševizma, posebno one koje se tiču zahteva za punom unutarpartijskom demokratijom za koje se nakon 1928/29. i vođe desne frakcije konzekventno zalagao,1 slično, uostalom u učestalim pozivima Staljina da se prihvati sve naglašeniji levi privredni kurs2 (godinu dana ranije koncept superindustrijalizacije nije bio i lenjinistički kurs već avanturizam) morale su opet, sa svoje strane, da izazovu i neke nove nedoumice unutar leve opozicije. Trocki je u takvoj situaciji čini se krajnje politički mudro i racionalno, ponudio opreznu politiku prihvatanja i Buharinovog zahteva za demokratizacijom države i partije i Staljinovog levog privrednog koncepta superindustrijalizacije, ali i kritiku Buharinovog desnog ekonomskog koncepta i kritiku Staljinove andidemokratske, sektaške i agresivno vođene politike. Uprkos lucidnoj političkoj analizi Trocki nije uspeo da spreči raspad leve udružene opozicije. Po svoj prilici i jedno “nategnuto vreme” tražilo je umesto “suptilnih političkih analiza” jasnije i nedvosmislenije političko opredeljenje u kome pre demagogija i sila imaju šansi da budu delotvorni. Ubrzo nakon kapitulacije Zinovjeva i njegove frakcije i “pomiriteljsko krilo trockista” na čelu sa Preobraženskim Pjatakovim, Radekom i mnogim drugim istaknutim boljševicima, prihvatilo je staljinistički levi kurs kao jedino optimalni. Pri tom su kao neku vrstu “moralnog alibija” zadržali i uverenje da su upravo oni inicirali i Staljinov zaokret u levo.3 Međutim i ovo se na kraju pokazalo kao duboka zabluda; uprkos rehabilitaciji nije došlo i do formiranja “zajedničkog bloka” sa Staljinom, a “trećerazredna” mesta u državnoj hijerarhiji, i krajnje periferna pozicija moći doskorašnjih popularnih boljševičkih lidera, maksimum je što su ga na prelazu iz druge u treću deceniju mogli od Staljina i dobiti. Samo par godina kasnije svi će levi opozicionari, bez obzira na lojalnost Staljinu, koja je recimo kod Radeka prelazila u fanatično oduševljenje4 jednostavno i najčešće bez ikakvog suđenja biti likvidirani. Veliki Moskovski procesi su bili tek mali izuzetak i kakva-takva šansa opozicio1

R.Conquest,The Great Terror, London,1928,st.39. O počecima Staljinovog zaokreta u levo u A.Erlich,Isto,st.138. W.Erner,Karl Radek, Stanford, Ca.1970 st.160 i dalje 4 Isto, st.158. 2 3

140 152

narima da poslednji put, makar i u nameštenim procesima, javno iznesu svoj stav, kao recimo Buharin.1 To što ni onda većina nije učinila rezultat je i brutalne policijske torture kojoj su u istrazi bili podvrgnuti, ali i duboko ukorenjene dogmatske svest kojoj naravno nisu bili imuni ni tako umni ljudi kao što su ideolozi boljševičke levice. Grupe “nepomirljivih trockista” i u deportaciji se suprotstavila Staljinu zahtevajući i celovitu realizaciju levoorjentisane politike. Ekstremno levo krilo među “nepomirljivim trockistima” je nakon isključenja iz partije i progona u Sibir, produbilo svoju kritiku staljinizma, a nakon udruživanja sa ekstremno levim krilom frakcije Radnička Opozicija i frakcije Demokratskih Centralista izradila solidan politički program izlaska iz krize. Jedno od, danas uobičajenih, tumačenja socijalne i idejne pozicije ekstremne boljševičke levice, poput one najpoznatije Dojčerove, pronalazi “osnovu protesta” i u njenom “mladalačkom aktivizmu”, ali i što je možda daleko važnije, i u odsustvu “boljševičke partijske dogme” o sopstvenoj “istorijskoj misiji”. Fanatično antistaljinistički orjentisani “otvoreno su se odrekli svake lojalnosti prema postojećoj državi i partiji. Tvrdili su da su revolucija i boljševizam u njenoj staljinističkoj verziji potpuno mrtvi i da radnička klasa mora početi iz početka sa novom revolucionarnom borbom kako bi se oslobodila eksploatacije novog državnog kapitalizma”.2 Dalje istorija leve boljševičke frakcije je manje-više poznata. Trocki je verovatno i zbog svog velikog društvenog ugleda vođe revolucije i nepomirljivog stava prema Staljinističkom režimu vlasti bio 1929. proteran iz Rusije. Pomiriteljsko krilo trockista je bilo nakon ritualizovanog pokajanja vraćeno u Moskvu i slično pristašama Zinovjeva i Kamenjeva preuzelo trećerazredne državne funkcije. Strani komunisti pripadnici leve opozicije su nakon progonstva u Sibir ili najjednostavnije proterani iz Sovjetskog Saveza, ili im se od sredine tridesetih godina gubi svaki trag.3 Ekstremno levo krilo Udružene leve opozicije je i dalje ostalo u progonstvu u Sibiru sve do 1935/36., do prvog talasa masovnog terora, kada biva likvidirano. 1

R.Medvedev,Buharrinove poslednje godine, Zg.1980. I.Dojčer,Trocki II, isto, st.261. Karlo Štajner u svojim sećanjima, daje upečatljivu i potresnu sliku likvidacije starih boljševika. 2 3

141 153

1929 - 1939

RUSIJA U EPOHI MASOVNOG TERORA

Spor između boljševičke levice i boljševičke desnice iz 1926/28. godine za većinu učesnika ovih rasprava razrešio se “neočekivano”: pobedom Staljina. Veštim političkim manevrom najpre je Buharinu i Staljinu je uspelo da izoluju, a zatim i da sasvim unište boljševičku levicu, a zatim tokom 1929/30. godine samom Staljinu, koji je u međuvremenu politički ojačao, da neutrališe i sasvim razbije boljševučku desnicu. Time je put Staljinovoj strahovladi bio sasvim otvorev. Tokom 1928. godine sa prvim nagoveštajima velike krize, uobličila su se dva puta: prvi usmeren ka sve potpunijem prihvatanju koncepta NEP-a zagovarao je Buharin; i drugi, koji bi opet, na temeljima nekih krucijalnih postavki NEP-a, samo dosledno “nastavio” započeti kurs likvidacije privatnoseljačkih poseda, slobodne trgovine, tržišta i zakona vrednosti pomoću političko-policijskih mera. Staljinov “prelom” iz 1928/29. svojom masovnom i nasilnom kolektivizacijom, kao “metodom” političkog “delovanja”, nije bio toliko “prelom” zato što je “principijelno izmenio karakter poretka... nego što je u jednoj izuzetno važnoj oblasti, poljoprivredi, realizovao princip totalitarne privrede i politike: potpuno je razvlastio najbrojniju društvenu klasu Rusije, učvrstio vladavinu države u oblasti poljoprivredne proizvodnje, uništio poslednje slojeve koji su imali određeni stepen nezavisnosti od države, utemeljio orijentalni kult satrapa i njegovu neograničenu vlast i najzad kroz pakao masovnog terora, višemilionske žrtve i strahovitu glad slomio ostatke volje otpora u društvu. Neuspeh Buharinove političke i privredne doktrine, a sa njom i neuspeh onih struja boljševizma koje su smerale ka jednom demokratskom i otvorenom društvu, izgleda postaju objašnjivi ne toliko snagom Staljina da uzurpira vlast: on ju je uzurpirao na isti način na koji su to u ranijim go142 154

dinama činili Trocki, Zinovjev i Buharin: nego delovanjem “već izvesne logike poretka koji je snažno gurao u pravcu upravo takvih rešenja koja su bila preduzeta. Ideologija, na kojoj je sovjetski sistem počivao neuporedivo jače je govorila u prilog uvođenju terorističko-ropske privrede, nego u prilog prihvatanja slobodno tržišnih, premda od društva kontrolisanih mehanizama” (Kolakovski).

Politički uspon Staljina Na Aprilskom plenumu CK održanom 1929. godine, na kome je inače došlo i do definitivnog raskida sa Buharinovom desnom frakcijom, Staljin je u svom refereatu povezao i navodno potpuno izmenjenu socijalnu strukturu Sovjetskog Saveza i nove subjekte promena, “Aferu Šahti”, “Žitnu krizu” i koncept o potrebi jačanja klasne borbe i sve to pokušao da uobliči i kao vlastitu političku doktrinu. Da je to učinio godinu dana kasnije, kada je završetak prve nasilne faze kolektivizacije i industrijalizacije zaista izmenio socijalnu i političku strukturu zemlje, verovatno bi i govor, poznat danas, i kao: “O desnom skretanju u SKP(b)-a1 predstavljao i “solidnu”, političku analizu. Ovako, celokupni Staljinov napad na desnu frakciju, sa kojoj je više od pola decenije bio u bliskom političkom savezu, ostaje tek osrednja manipulacija lišena svake ozbiljnije argumentacije. Ali, uprkos svim ovim manjkavostima, članak je ipak ukazao na jedan, u dotadašnjoj ruskoj političkoj istoriji, nepoznat momenat: na pojavu “staljinizma”. U “Aferi Šahti” i “Žutnoj krizi”, događajima koji su ipak pomalo dramatično, obeležili kraj dvadesetih godina, Staljin je video samo “organizovano štetočinstvo klasnih neprijatelja: buržoaskih specijalista i kulaka”, ali ne i posledicu faktičke nemogućnosti jedne privredne politike da sopstvenim mehanizmima razreši krizu. Zato i kao odgovor “pretećim kapitalističkim tendencijama” koje sprovodi boljševička desnica svojim nenepovskim privrednim programom, treba, prema Staljinu, sprovesti “temeljnu rekonstrukciju narodne privrede na bazi socijalizma, proširiti kooperativne oblike udruživanja na selu i 1

I ovaj je govor, naravno, nebrojeno puta preštampavan. Kod nas je štampan u J.Staljin,Pitanja Lenjinizma,Beograd,1946,st.210.

143 155

ubrzati tempo industrijske obnove i izgradnje. Tek na kraju svih ovih društvenih procesa treba očekivati potpunu promenu klasne i strukture društva. Dotle jaka i na intervenciju spremna partija i država, ostaju jedini garanti da će se socijalistički procesi transformacije društva odvijati “pravilnim smerom”. Ovim je, zapravo, i teoretski etabliran koncept sile, koji će i zbog otsustva institucionih mehanizama kontrole, samo koju godinu kasnije prerasti u masovni teror. Netačne su Staljinove insinucacije da boljševička desnica navodno nije uočila ovaj proces. Upravo je Buharin i strategiju svoje frakcije sredinom dvadesetih godina gradio na elementima i perspektivi ovako izmenjene socijalne strukture društva nastale nakon revolucije. Otud i Staljinova kritika desne frakcije treba, uprkos nepreciznostima, manjkavostima, nedorečenostima i tendencioznim interpretacijama samog Buharina i Lenjina, na čije se delo i to ne sasvim ubedljivo poziva u ključnim tvrdnjama, razumeti kao začetak jednog znatnog temeljnijeg sukoba dva u mnogo čemu divergentna društvenoekonomska koncepta. Istina i jedan i drugi koncept će se uprkos svim razlikama nastalim u međuvremenu, svo vreme, zapravo, nalaziti unutar iste ideološke strukture mišljenja. Polazeći od prilično nategnute teze da je u epohi opadanja uspona revolucije unutar kapitalističkog sveta “zadatak proletarijata zaoštravanje klasne borbe i borbe protiv socijaldemokratije, pre svega protiv njenog levog krila, kao socijalnog oslonca fašizma”,1 Staljin zamera Buharinu “neshvatanje novih zadataka kominterne: isterivanje desničara iz komunističkih partija, obuzdavanje pomirljivosti i čišćenje KP od socijaldemokratskih tendencija”.2 Buharinovoj tezi o stabilizaciji kapitalizma u drugoj polovini dvadesetih godina i otud potrebi za novim klasnim savezom različitih levoorjentisanih grupa, Staljin suprotstavlja konceptom permanentnoj krizi i ubrzanom slomu kapitalističkog društva i otud iz perspektive nadolazeće revolucije i potrebi za zaoštravanjem klasne borbe. Kada ovu tezu bude povezao sa teorijom o neprijateljeskom “okruženju Sovjetskog Saveza” Staljin će izvući pogrešan zaključak o nepomirljivim protivurečnostima sveta i kao odgovor njenoj navodnoj pretnji ponuditi 1

I ovaj je govor, naravno, nebrojeno puta preštampavan. Kod nas je štampan u J.Staljin,Pitanja Lenjinizma,Beograd,1946,st.214. 2 Isto, st.215.

144 156

vlastiti militaristički orjentisani program razvoja privrede i društva. Iz svega ovoga Staljin je izvukao i drugu pogrešnu tezu: tezu o “potrebi održavanja gvozdene discipline u kompartijama” i stoga sasvim logično iz ovog ugla i tezu “potrebi za pojačanom borbom protiv desnog skretanja.”1 Ipak daleko značajnija primedba Buharinu, bitna i za razumevanje same geneze staljinističke teorije i prakse društva, ticala se “razmimoilaženja po liniji unutrašnje politike”. I ovde Staljin polazi od ničim obrazložene tvrdnje da je usvojeni levi privredni i politički kurs zapravo već izgrađeni i ostvareni model “društva na bazi socijalizma”, pa zamera Buharinovoj alternativi – inače do zaokreta iz 1929/30. i vladajućem modelu –neistoričnost budući da je ona u “osnovi povezana sa onom fazom razvitka koji je već pređen i koji se zove period obnove narodne privrede, odnosno one epohe u kojoj se izgrađivanje vršilo mirnim putem, tako reći automatski, kada još nije bilo onih klasnih pomeranja i kada još nije bilo onog zaoštravanja klasne borbe koju opažamo sada”.2 Ne ulazeći u ovu očito teoretski neodrživu tezu, ukažimo na još jednu Staljinovu pogrešku. Određujući Buharinov koncept mirnog urastanja kulaštva i sitne NEP-ovske buržoazije u socijalizam kao nemarksistički, Staljin previđa da naznači i valjanost njene istorijske alternative. On, zapravo ne shvata osnovnu Buharinovu tezu o značenju novih oblika klasnih sprega nakon izvedenih revolucija. Polazeći od “postojanja nepomirljivih suprotnosti interesa” između delova proleterijata, proleterijata i intelektualaca, seljaštva i proleterijata..., Staljin izvlači dalekosežne teoretske postavke pa krajnje pojednostavljeno suprotstavlja “ili Marksovu teoriju klasne borbe, ili teoriju urastanja kapitalizma u socijalizam: odnosno, ili nepomirljivu suprotnost klasnih interesa ili teoriju harmonije klasnih interesa”,3 koje navodno zastupa Buharin. Pri tom, Staljin, zapravo, etablira teoriju o dikaturi proleterijata kao “najvišem obliku najoštrije klasne borbe”, ali ne uviđa i značenje različitih modaliteta samog koncepta diktature proleterijata. Jer, u suprotnom, u slučaju nepostojanja jasno određenog “neprijatelja socijaliz-

1

I ovaj je govor, naravno, nebrojeno puta preštampavan. Kod nas je štampan u J.Staljin,Pitanja Lenjinizma,Beograd,1946, st.217. 2 Isto, st.220 3 Isto, st.222

145 157

ma”, pita se Staljin “protiv koga se onda treba boriti”.1 A odavde, pa do usvajanja jedne od teorija zavera, kao temeljne političke doktrine novog boljševičkog pokreta, mali je korak i Staljin će ga u narednim godinama svoje strahovlade obogatiti i jednim novim momentom: imaginarnim zaverama. Naravno, bilo bi ipak, teorijski krajnje manjkavo svoditi postojanje masovnog Staljinovog terora samo na manipulativnu dimenziju vladanja, mada ni ovu tezu ne treba sasvim isključiti iz analize staljinizma. Teroristički politički praksis, likvidacije političkih oponenata, nasilje nad kulturom i umetnošću dobrim delom su rezultat jedne netrpeljive političke filozofije u kojoj pojam političkog neprijatelja igra izgleda ključnu ulogu i koji je izgleda kao latentna tendecija postojao u boljševičkoj teoriji i praksi društva. Teoriju o zaoštravanju klasne borbe u socijalizmu Staljin pravda idejom “kapitalističkog okruženja” s jedne i “postojanjem, napredovanjem i ofanzivom socijalističkih oblika privrede” koji naišavši na otpore “zaostalih kapitalističkih segmenata” moraju nužno ili da potisnu ove “nesocijalističke oblike” ili da budu potisnuti i da se kapitalistički oblici nametnu kao dominantni. Teorija o “kapitalističkom okruženju Sovjetskog Saveza” realno je u dvostrukoj funkciji: najpre u funkciji integracije sopstvenog društva i drugo u funkciji ideološke legitimacije nesmetanom razvitku represivnog državnog aparata vlasti. Suprotno “Engelsovoj formuli” odumiranja države”, koja je valjana za pobedu socijalizma u svim zemljama ili većini njih, u uslovima “socijalizma u jednoj zemlji” i “kapitalističkog okruženja” socijalistička država, kako to tvrdi Marks, mora preuzeti novu socijalnu funkciju. U prvoj fazi razvoja (od Oktobarske revolucije do “likvidacije eksploatatorskih klasa”) funkcije države bile su: (a) “gušenje svrgnutih klasa u samoj zemlji”, (b) “odbrana zemlje od upada spolja”, i (c) “organizovanje privrede” i “kulturno vaspitanje”. U drugoj fazi (od likvidacije kapitalističkih elemenata grada i sela do “potpune pobede socijalističkog privrednog sistema i donošenja novog ustava”) funkcija (a) prestaje, te se zamenjuje “zaštitom socijalističke svojine”, dok su funkcije (b) i (c) u potpunosti sačuvane”.2

1 2

Isto, st.222 H.Markuse,Sovjetski Marksizam,Zagreb,1984. st.84

146 158

Da je Staljin loše i tendenciozno interpretirao svoje političke oponente danas verovatno, nikoga i ne iznenađuje. Tako će se u raspravi “O seljaštvu”1 Staljin naći na muci zbog nemogućnosti da sopstveni koncept uloge seljaštva u društvu i odnosa partije prema samom seljaštvu, izloži na sasvim zadovoljavajući način. Preuzimajući u osnovi Zinovjevu i delom tezu Lava Trockog o tome da je odnos boljševičke partije prema različitim seljačkim slojevima uvek u vremenu različit vođen pre svega osnovnim klasnim proleterskim interesima, Staljin će tvrditi “da treba prihvatiti seosku sirotinju kao oslonac radničkoj klasi, srednjake kao saveznike i kulake kao klasne neprijatelje”.2 Nova držasva mora da se suprotstavi i “trockizmu”, budući da se on kritički izjašnjava o mogućoj sprezi srednjačkih seljačkih masa i radničke klase i “buharinizma”, koji je za svaki savez sa seljaštvom.3 Pri tom Staljin prikriva da naznači i njihov “pozitivni” odnos prema nižim (sirotinjskim) seljačkim slojevima što je i u samoj osnovi političkog i ekonomskog programa boljševičke levice. Teza o “radničko-seljačkom savezu” izvorno je Buharinova. On je u značajnom političkom spisu, nekoj vrsti političkog programa vlastite frakcije, “Put u socijalizam”,4 zapravo razradio izvornu Lenjinovu postavku o vodećoj ulozi radničke klase u političkom bloku sa seljaštvom. A upravo će ovu tezu preuzeti Staljin, propuštajući i ovoga puta da naznači i njenog pravog autora. Buharin će naznačiti i protivurečnu poziciju srednjeg seljačkog sloja raspetog između realnih mogućnosti za stabilizacijom svog ekonomskog položaja koje pruža NEP-ovska privredna politika svojom orjentacijom ka tržišnoj privredi i sve naglašenijeg procesa gušenja njene „relativne samostalnosti“ državno-partijskim interventnim merama. Kritikujući Buharinov „NEONEP-ovski koncept društva“, Staljin će već u situaciji kada se sasvim otvoreno okreće „levom privrednom konceptu“, a nasuprot navodnoj Buharinovoj tezi da NEP znači samo negaciju loše prakse „ratnog komunizma“, te da koncept slobodnog trržišta prestavlja značajnu korekciju i regulaciju stepena i pravaca daljeg privrednog razvo1

J.Staljin, isto, st.230 Isto, st.227 (11)Isto, st.228 4 N.Bugarin,Put u Socijalizam i Radničko-Seljački Savez MUS,br. 10/1979, st.167 i dalje 2 3

147 159

ja, istaći, istina još „bojažljivo“ nekakvu drugu stranu NEP-a koji navodno „zagovara slobodnu trgovinu u izvesnim granicama i izvesnim okvirima, uz osiguranje regulatorske uloge država na tržištu“1 i koju, stoga, valja i prihvatiti. I ovaj stav posmatrano šire nije izvorno Staljinov. Njega je u gotovo svim fazama polemika sa desnom frakcijom još sredinom dvadesetih godina istakla Leva opozicija, a sam ju je Buharin, istina u nešto izmenjenom obliku, izneo u svojim radovima nakon 1927. godine kada je i pod pritiskom opravdane kritike Preobraženskog, značajno korigovao svoja shvatanja iz 1925. i 1926. godine. Zanimljivo je da je Staljin i tokom 1929. godine nastojao da svoju poziciju odredi kao središnu i otud različitu od teza boljševičke levice i boljševičke desnice. Naime, naznačavajući „opasnost s leva“ i to od strane „onih koji bi hteli likvidirati svaku trgovinu“ i opasnost koja dolazi s desna i to „od grupe koja bi želela likvidirati regulatorsku ulogu države na tržištu“, Staljin, zapravo, kao sopstvenu soluciju nudi koncept jake države. Ona je najpre u funkciji regulatorne sile usmeravanja celine reprodukcije, i drugo, u funkciji kohezivnog faktora očuvanja postojeće strukture moći. Tezom o odumiranju države kroz njeno jačanje, Staljin će, nema sumnji, izvršiti jednu od najdubljih revizija marksističkog koncepta države. Netačne su i Staljinove primedbe da Buharin nije „naznačio nove oblike sprege grada i sela“. Naprotiv, upravo je Buharin u radovima iz 1927/28. verovatno najcelovitije u ranoj sovjetskoj misli razvio teoriju o potrebi za funkcionalnim spregama različitih industrijskih i poljoprivrednih segmenata. Harmoničnim razvojem svih resursa i svih privrednih segmenata moguća je temeljna rekonstrukcija postojećih privrednih i društvenih odnosa. Jer, da bi se ostvario planirani rast privrede, i time društvo izvuklo iz krize, moraju se, najpre, obezbediti osnovna materijalna sredstva, za šta Ruska privreda krajem dvadesetih godina nije sposobna, pa Buharin, kao smer optimalnog razvoja predlaže nešto umereniji rast svih automizovanih segmenata i nužno državno (partijsko) usmeravanje tempa i pravaca razvoja. Suprotno Buharinovoj koncepciji Staljin predlaže ubrzanu „super industrijalizaciju“ i potsticanje rasta monopolističkih oblika „kolektivnog vlasništva“.2 1 2

J.Staljin, isto, st.230 B.Horvat,Politička Ekonomija socijalizma,Zg.1984,st.166

148 160

Za razumevanje uspona Staljinove frakcije važna su još dva njegova spisa. U prvom u „Žitnom frontu“, Staljin će, polazeći od teze o potpuno izmenjenoj socijalnoj strukturi društva nakon NEP-a, istaći da strukturalnim promenama društva nisu eliminisani svi socijalni i idejni „uslovi koji čine moguću restauraciju kapitalizma“, budući da se oni nalaze u samoj „robnoj proizvodnji, u sitnoj proizvodnji grada i sela... i.... u zaostaloj svesti.... sovjetskih trudbenika...“1 Ovim će se, zapravo, po prvi put u Staljinovoj teoriji društva, otvoreno nagovestiti odustajanje od privredne politike NEP-a, čak i onog malog dela koje je tokom 1929. godine, bar demagoški, još i prihvatao, i prelazak na „plansku“ i, prema staljinističkim ideolozima društva, i „jedino istinsku socijalističku privredu“. No, planska privreda će bar, kako su je zamišljali staljinisti, sem totalne centralizacije upravljanja i definitivnog etabliranja jednog već uveliko prisutnog voluntarističkog koncepta upravljanja dati više nego osrednje rezultate. Uprkos naporu staljinističkom planskom privrednom konceptu neće poći za rukom da do kraja razbije ni tržište, ni robni karakter privređivanja, niti da se, s druge strane, nametne i kao radikalno nova i autentična privredna politika.2 No, ako ovo neće uspeti da postigne, uspeće, upravo razvijenim oblicima kontrole, da osnovne ekonomske zakone priguši i toliko deformiše da će na kraju iz jednog teoretski racionalno koncipiranog sistema, izvući samo one destruktivne i iracionalne snage koje će se tek u narednoj fazi, kada će i osnovne protivurečnosti vezane za „prvobitnu socijalističku industrijalizaciju“ biti prevladane, pokazati posebno represivnim. Nakon poraza leve i desne frakcije Staljin će tokom 1929 1930. svoju poziciju određivati kao središnu, a zatim, u prvoj polovini tridesete, kada bude već imao dovoljno moći i kada se unutar boljševičke teorije društva bude raspala svaka koherentna misao i kao jedino autentično levu marksističkolenjinističku teoriju i praksu društva. Pri tom će sve svoje političke oponenente optužiti kao „desničare“ koji zagovaraju „desno otvoreno oportunističko skretanje u partiji“: odnosno, za fašizam, kako će u stanju totalne pomračenosti staljinističkog uma u vreme masovnog terora to najčešće i činiti. Tako će brkajući pojmove Staljin, optužiti Desnicu za grehove Levice i 1

J.Staljin, isto, st.213 Alexander Erlich,The Soviet Industrilization Debate 1924-1928, Harvard...1967, st.24 i dalje 2

149 161

Levicu za grehove Desnice. Opasnost „desnog otvorenog oportunističkog skretanja, Staljin će videti u tome što ona potcenjuje snage naših neprijatelja, snagu kapitalizma, u tome što ne vidi opasnost obnove kapitalizma, što ne shvata mehaniku klasne borbe u uslovima dikature proleterijata i zato što lako pristaje na ustupke kapitalizmu zahtevajući usporavanje tempa razvitka naše industrije, zahtevajući olakšanje za kapitalističke elemente sela i grada... Opasnosti levog skretanja Staljin vidi u tome što ona precenjuje snagu naših neprijatelja, snagu kapitalizma, što vidi snagu mogućnosti obnove kapitalizma a ne vidi mogućnost izgradnje socijalizma snagama naše zemlje, što pada u očajanje i mora da se teši brbljanjem o termidorijanstvu naše partije....“1 Sasvim ukratko da rezimiram. Krajem dvadesetih godina sukobile su se tri koncepcije o pravcima daljeg razvoja Sovjetskog društva. Buharinova frakcija je ostajući pri dostignućima NEP-a, zahtevala kao „odgovor“ novonastalim privrednim i društvenim teškoćama, veće učešće tržišta i kao instrumenta povezivanja privrednih segmenata i kao racionalnog instrumenta verifikacije planova, ali i aktivniju ulogu državne regulative, što je, neosporno, nov moment u ideologiji boljševičke desnice. Staljinova je frakcija nakon raskida sa Buharinom i usvajanja nepotpunog levog privrednog koncepta zahtevala slično boljševičkoj levici program celovite i ubrzane superindustrijalizacije, aktivniju usmeravajuću ulogu države i svođenje postojećih vanpartijskih organizacija na puke forme transmisija odluka nepogrešive vrhuške. A zatim i priliv sredstava iz poljoprivrednog sektora, kako bi se obezbedila potrebna sredstva za planirani program industrijske rekonstrukcije. Boljševička levica zagovara slično Staljinu (koji, zapravo preuzima delove njenog privrednog programa) dominaciju industrijskih privrednih segmenata ali i - što je nepojmljivo i za Staljinovu frakciju i za sve ostale marksističke struje formirane unutar levog radničkog pokreta tridesetih godina - i značajnu demokratizaciju političkog i privrednog života, legalizaciju frakcija čime bi se eliminisale izvesne strukture moći, a samoj društvenoj organizaciji dao racionalni oblik.

1

J.Staljin, isto, st.217.

150 162

Pobeda Staljinove frakcije je, nema sumnje, najgori mogući ishod frakcijskih borbi vođenih dvadestih godina. Tvrdnja da je staljinizam na određenom istorijskom stupnju istorijskog razvitka bio nužan, nije ništa drugo nego mistifikacija. Sasvim suprotno postrevolucionarna evolucija društva bila je „rezultat svesne volje onih koji su vladali a ne delo „istorijskih zakona“. Sistematska eliminacija svih drugih Staljinu konkurentskih alternativa vođena tokom dvadesetih i tridesetih godina na kraju svih ovih društvenih procesa uzdigla je jedan jedini aktivni sloj upravljača oličen u državnoj birokratiji i jedan jedini delotvorni aparat vlasti oličen u partiji. Oslobođenja svih obaveza prema vlastitoj klasi, narodu i ideologiji Nova klasa upravljača je i postojeći privredni i politički sistem nužno oblikovala prema vlastitim interesima. To što deo nove vladajuće klase strada pod silom vlastitog terora, samo je jedna od „nužnih posledica“ permanentnog ratnog stanja u kome se gube i svi racionalni kriterijumi „svrsishodnosti“ i koje upravo ona nameće ne bi li opravdala svoju monopolističku vladajuću poziciju. Jer, da bi uopšte ostvarila i privilegovanu poziciju „jedinog subjekta odlučivanja“ nova država mora prethodno da uništi sve autonomne segmente društva i da tako iznuđujuću monopolističku poziciju jedine organizovane snage u društvu oblikuje društvene procese shodno svojim neposrednim interesima.1 Suština Staljinove „kontrarevolucije u oblasti ekonomskog razvoja sastoji se u tome što je ukinuo i poslednje ostatke revolucionarnih tekovina u oblasti proizvodnih odnosa iz prvih godina revolucije i nametnuo takvo stanovište koje je pretpostavljalo vraćanje na klasne forme načina proizvodnje: zaustavljanjem procesa podruštvljavanja svojinskih odnosa i konzerviranjem jednog parcijalnog oblika - državne svojine - obnavlja se klasna podela rada i učvršćuje hijerarhijska organizacija: potsticanjem jednostrane produktivnosti i tehnicističke orjentacije u politici ekonomskog razvoja, primena maksimalnih stopa akomulacije se pretvara u trajni „osnovni princip socijalističkog razvoja“, čime se ponovo, skrivenim putem, uvodi eksploatacija kao društveni odnos: vraćanjem na klasne forme organizacije proizvodnje (tejloristički sistem, sistem plaćanja po komadu, sistem bespoštedne konkurencije i slično) uvodi se prinudna

1

O ovome šire u L.Kolakovski,Glavni Tokovi Marksizma III, st.213.

151 163

disciplina i okrutno radno zakonodavstvo koji u mnogome potseća na ono što je Marks opisao u Kapitalu....1

Staljinizam Prvi javne sudsko-političke procese počinju 1928. godine, suđenjima „stručnjacima-nekomunistima“ upletenim u „Aferu Šahti”. I Roj Medvedov i Žan Elenštajn nisu mogli a da ne primete frapantnu sličnost u tehnologiji iznuđivanja priznanja, nasilju nad optuženicima, načinu izvođenja sudskih dokaza i organizaciji samih sudskih procesa i kasnijih velikih Moskovskih procesa Levoj i Desnoj opoziciji nakon 1936. godine. Sama suđenja su pod silom fizičke i psihičke torture protekla u „priznanjima“, „kajanjima“ i “pravdanjima svojih postupaka nekakvim nalozima i vezama sa inostranstvom“. I da se istovetna tehnologija sudskih procesa nije ponovila desetak godina kasnije na suđenjima komunistima-opozicionarima verovatno da ne bi ni danas izazvala neka veća preispitivanja. Proseci stručnjacima–nekomunistima, inače sasvim lojalnih Sovjetskoj vladi, bio je tek početak javnih procesa na prelazu dvadestih u tridesete godine. Sledili su veliki procesi „Zemljoradničkoj partiji“ sa Kontratijevim i mnogim drugim poznatim ekonomistima i agronomima kao glavnooptuženima; zatim proces „Agrarnoj partiji“ na kojoj je po prvi put u sovjetskoj sudskoj istoriji izvedena i teza o sabotažama izvršenim po nalogu zapadnih vlada (francuska vlada u kombinaciji sa belogardejcima), da bi se sa velikim procesom „Menjševičkom federalnom birou“ u 1931. godini završio i prvi veliki talas sudskih procesa.2 Ove javne sudske procese kojima je dato puno propagandnog prostora u partijskoj štampi pratili su, naravno, i mnogobrojni „tajni procesi“, često i najjednostavnije administrativne odluke udaljavanja sa posla, što je u ondašnjim uslovima totalne kontrole i već široko praktikovanog sistema kartoteka i karakteristika imalo teške posledice. Procesi „nekomunističkoj inteligenciji“ obnovili su napetu društvenu klimu sumnjičenja i nepoverenja a staljinističkoj frakciji koja je ponajviše i potsticala ove procese dala „opravdanje“ za uvođenje vanrednih mera budući da se zbog

1

Z.Golubović,Staljinizam i socijalizam,Beograd,1982, st.57. O ovome u R.Medvedev,Let History Judge, The Origin and Consequces of Stalinism,1977. 2

152 164

„postojanja jakog unutrašnjeg neprijatelja i spoljašnjeg okruženja države“ i klasna borba pojačavala. Ako se vladajuća vrhuška unutar CK i Politbiroa, koja sve do 1935. ima i moć da se suprotstavi sve naglašenijem Staljinovom apsolutizmu, mogla početkom tridesetih godina i složiti sa kvalifikacijom optužbi u procesima „nekomunističkim stručnjacima“ i kasnijem masovnom deportovanju kulaka i dela srednjeg seljaštva, polazeći od i onda već uveliko prihvaćene teze o „ošto razdvojenim i suprotstavljenim klasama u novom društvu“, to nikako nije mogla da prihvati Staljinov zahtev da se prema Rjutinu i njegovoj umerenoj i probuharinovski orjentisanoj grupi primene najoštrije policijske sankcije. Naime, Rjutin je bio istaknuti boljševik i „sveta pravila“ o isključivo političkim oblicima razrešavanja idejnih konflikta između komunista bila su još sveža u svesti članova Politbiroa i CK da bi se olako nadomestila Staljinovim zahtevima za policijskom eliminacijom. Za sve vrste partijskih i statutarnih prekršaja sledile su (i za boljševizmu lojalne komuniste) od sredine dvadesetih godina mere deportacije u Sibir, ili pak, kao za nešto blaže oblike, mere degredacije funkcije, s tim što su nakon „pokajanja“ i novog izliva lojalnosti „novom kursu“ boljševičke vođe mogle da zauzmu i pređašnje pozicije. Ali kako se „nova“ vlast učvršćavala tako su i rehabilitovani opozicionari, uprkos svoj svojoj lojalnosti Saljinu, zauzimali sve beznačajnija mesta na lestvici partijske i državne hijerarhije. Naznaka ovog procesa je važna jer objašnjava jednostavnu istinu (koju mnogi kritičari staljinizma jednostavno previđaju) da društvena pozicija i moć (koja je, inače, u staljinističkom političkom sistemu struktuisana unutar elite vlasti) opozicionara sredinom tridestih godina u vreme velikih čistki nije ona koju su imali dvadesetih godina u vreme svoje pune političke dominacije. U ruskoj državi teror ima, kako to tvrdi Markuze, „dvojaku prirodu: tehnološku i političku. Na tehničkom i privredno nivou kažnjava se nedelotvornost i slab učinak, a tako je i sa svakom vrstom otstupanja: politički opasnim i sumnjivim stavovima, mišljenjem i ponašanjem“.1 Čini mi se da je Markuze ovde dodirnuo tek deo problema vezan za razumevanje prirode velikog terora. Sa ovom opaskom bi, naime, bilo sve u redu kada bi postojala „instanca“ koja bi bila u stanju da racionalno oceni 1

N.Markuze, Isto, st.93

153 165

nečiji „nedelotvorni i slab učinak“ ili „nečije sumnjive političke stavove“. No, kako nje nema niti u ovom „racionalnom obliku“ može da bude, to prirodu Sovjetskog državnog terora valja odrediti nešto drugačije. Odluka neke od vladajućih klika (i to na svim nivoima shodno učinjenom „deliktu“) postaje „obavezujuće mišljenje“. A kako njemu nedostaje racionalni kriterijum, onda neposredni politički interesi neke od klika postaje ono „ključno merilo“ kojom valja ocenjivati nečiju podobnost. A ovde je sve dozvoljeno: i prikazivanje i prikrivanje, i lična simpatija i neposredni interesi grupaške svesti. Ukratko, volja i hir neke od harizmatskih klika (i to na svim nivoima), nalaze se u osnovi jednog potpuno iracionalnog sistema vlasti. Sve ostalo je samo puka racionalizacija i gola demagogija jednog totalitarističkog sistema vlasti. Ipak, presudan obračun sukobljenih boljševičkih frakcija usledio je sa streljanjem Blumkina, tajanstvene i pomalo ezoterične ličnosti boljševičkog pokreta, levim eserom u 1918. atentatorom nad Nemačkim ambasadorom u Moskvi, kasnije agentom ČEK-e i pristašom Leve opozicije, optuženom da se 1929. godine sastao sa Trockim u Carigradu i preneo neke poruke Moskovskim trockistima.1 I pored otpora umerene probuharinovske orjentisane opozicije nastale unutar Politbiroa početkom tridesetih godina sa Kirovim i Rutzakom kao neformalnim vođama, Staljinu je ipak uspelo da nizom perfidnih manipulacija „izdejstvuje“ smrtnu kaznu za Blumkina. A onda je usledilo hapšenje pa isključenje iz partije i deportacija u Sibir Smirnova, Esmonta i Tolmačeva zbog navodnog desnog opozicionarstva, a nešto kasnije i sprovođenjem obimnih čistki i uklanjanjem navodnih „buržoaskih nacionalista“ u Ukrajini, Armeniji i gotovo svim Azijskim Sovjetskim republikama,2 čime je Staljinov teror počeo da poprima konture onog već iz sredine tridesetih godina znanog stravičnog, nekontrolisanog, iracionalnog i surovog masovnog nasilja. Najmanje vidljiv, a po posledicama verovatno i najdestruktivniji, bio je teror nad radom. Strogo radno zakonodavstvo usvojeno početkom tridesetih godina trebalo je da disciplinuje ogromne seljačke mase i da ih sa „superindustrijalizacijom“ pretvori u kvalifikovano i sistemu verno i poslušno radništvo. Nametanje radne discipline zadobilo je pak sa1 2

I. Dojčer, Trocki II, st.304 J.Elleinstein,Historija Staljinskog fenomena, Zg.1980, st. 82.

154 166

Nametanje radne discipline zadobilo je pak sasvim suprotne efekte: pretvorilo se u teror i totalnu kontrolu nad radom. Sistem vezanih radnih knjižica nasleđen još iz epohe ratnog komunizma sasvim je zaustavio vertikalnu i horizontalnu pokretljivost radničke klase, a različitim sistemom administrativnih zabrana (sistem propuski) seljenja iz grada u grad, te sistema karakteristika i kartoteka teror nad radom zadobio je i svoje totalitarne dimenzije.1 Ukidanje nezaposlenosti i politika pune zaposlenosti nisu toliko u funkciji ideološke borbe (“o prednostima socijalizma nad kapitalizmom”; jer bi sistem i u slučaju nezaposlenosti opet vlastiti režim vlasti proglasio za bolji) koliko u potrebi države da kontroliše sve autonomne segmente društva, pa time i tržište rada, da ga pretvori u objekt planiranja i prikrije opšte siromaštvo niske produktivnosti i slabo plaćenog rada.2 Vrhunac degradacije rada postignut je sa robovskim radom u konclogorima. I on je predmet opšteg planiranja i kontrole, o njegovoj produktivnosti se “vodi računa”, a krajnje rafiniranim sistemom stimulacija i nagrada se potstiče njegova efikasnost. Veliki talas terora na prelazu dvadestih u tridesete godine sručio se i na seljaštvo. Kolektivizacija poljoprivrede, stvaranje kolhoza i sovhoza, “izrodilo se, kako kaže Dojčer, u vojnu operaciju, u nemili građanski rat... u masovno deportovanje kulaka u zabačene nenastanjene krajeve Sibira”.3 Staljinova poljoprivredna politika, uprkos impozantnom procentu kolektiviziranog poseda, nije dala očekivane rezultate. Razloge treba tražiti i u “sabotažama”, kako naznačavaju staljinistički teoretičari društva, (ali previđaju činjenicu da “sabotaže” nastaju i kao reakcija na prethodnu nasilnu akciju otkupa žita), i što je sociološki možda još važnije – a što staljinistički teoretičari previđaju – u nedostatku razvijene tehničke osnove za prelazak na masovnu industrijsku poljoprivrednu proizvodnju. Upravo je na ovu dimenziju “permanentne krize poljoprivrede” sredinom dvadesetih godina ukazao i Buharin. Da bi se izbegla niska produktivnost Buharin je predložio jedan plan postupnog prelaza na sve veće posede i to korišćenjem tržišnih mehanizama.

1

Zanimljive opaske o ovome dalje R.Dučke u svom prilogu u r.Dučke... Solženjicin,... Zagreb,1983. 2 O ovome u J.Elenštajn, Isto, st. 159 i dalje. 3 I. Dojčer,Trocki II, st. 284

155 167

Sredinom 1933. godine je usledila kvaziliberalizacija sistema. Pristalice leve opozicije iz dvadesetih godina su nakon “pokajanja” i izliva lojalnosti Staljinu vraćeni iz deportacije, neki od njih su zauzeli i odgovorna mesta u državnoj i partijskoj strukturi vlasti; drugi su, poput najpoznatijeg Karla Radeka uz salve hvalospeva novom režimu postali i značajni ideolozi staljinizma.1 Sve u svemu staljinistički režim je u prvoj polovini tridesetih godina, uprkos blagom protivljenju umerene opozicije u Politbirou, bio izuzetno stabilan. Ipak, uspostavljeni status quo unutar vrhuške (od koga će i ovoga puta samo Staljin imati koristi) biva dramatično prekinut 27. Januara 1934. godine ubistvom Kirova. Nešto više svetla u ovu prilično mračnu epizodu Staljinovog terora unelo je istraživanje Roja Medvedeva. Ubistvo su, (više nema nikakvih sumnji), pripremili agenti Lenjigradskog NKVD-a, a sam je Staljin, prema jednoj prilično verodostojnoj verziji verovatno i odobrio takav potez.2 Analize Krovljevog ubistva Lava Trockog, mada pisane neposredno nakon atentata samo na osnovu novinskih izveštaja, dobro su naznačile iracionalnost takvog političkog poteza s jedne, ali i perfidne policijske “igre” prepune nekakve zlokobne pretnje masovnim terorom, s druge strane.3 Ali, Trocki je propustio da ukaže na Kirovljev uspona u staljinističkoj hijerarhiji nakon 17 kongresa i neformalno vođstvo u umerenoj opoziciji unutar Politbiroa. Iste večeri nakon Kirovljevog ubistva streljano je stotinak ranije osuđenih “terorista” čija “delatnost” nije bila u direktnoj vezi sa ubistvom Kirova. Narednih dana je bila sprovedena temeljna čistka u Lenjingradskom NKVD-u, posebno među onima koji su na ovaj ili onaj način bili umešani u aferu sa Kirovljevim ubistvom. Tek će petnaestak dana nakon smaknuća Kirovljevog atentatora Nikolajeva a na temelju njegovog “isfabrikovanog priznanja” o postojanju tajnog Lenjingradskog opozicionog uporišta i terorističkoj delatnosti za koju su se pripremali, a čiji je početak trebalo da bude ovo ubistvo, otpočeti sa masovnim hapšenjem i deportacijom prozinovjevski orjentisanih opozicionara. Samo na temelju Nikolavjevog “priznanja”, a bez ikakvih materijalnih dokaza i uz iskaz da prihvataju moral1

Werren Lerner,Karl Radek,The Last Internationalist,Steforda,1970,st.153 i dalje 2 R.Medvedev, Isto. 3 L.Trocki,Izdana Revolucija, isto,st.60.

156 168

nu odgovornost Zinovjev i Kamenjev bivaju početkom 1935. godine osuđeni na deset i pet godina zatvora. To što u 1934. i 1935. nije došlo do velikih sudskih procesa i pogubljenja danas se u istoriografiji tumači snagom umerene opozicije unutar Politbiroa i CK da se suprotstavi sve naglašenijem apsolutizmu Staljina koji je, kao i pet godina ranije, u slučaju Rjutina, zahtevao uvođenje širih represalija i smrtne kazne za politički opoziciono ponašanje. Budući da su se zahtevu za uvođenjem smrtne kazne boljševicima – opozicionarima suprostavila i uticajna udruženja “Starih boljševika” i “Bivših boljševika” i “Bivših političkih zatvorenika”, Staljin ih je, već dovoljno moćan, najjednostavnije raspustio. U samom Politbirou nakon Kirovljevog ubistva i Kujbiševog, za Staljina vrlo povoljnog, “srčanog udara”, te izbora Mikojana i Čubare za članove, Staljinova frakcija je konačno zadobila punu premoć. Zato je tek u drugoj polovini 1935. godine, nakon svih ovih promena u sastavu Politbiroa i CK, Staljin i realno mogao da započne sa velikim sudskim procesima. U četiri velika procesa vođenih između 1936. i 1938. stradala je celokupna Leva i Desna frakcija iz dvadesetih godina. Lenjinov Politbiro (i CK) je gotovo ceo nestao u čistkama: vojska je izgubila 3/4 rukovodećeg kadra među kojima tri od pet maršala i 13 od 15 komandanata armije, stradalo je 90% generala i 80% pukovnika. Čistkama su uklonjeni i gotovo kompletna partijska, državna i sindikalna republička rukovodstva koja su u tridesetim godinama iznela i Staljinovu megalomansku politiku superindustrijalizacije. Celi narodi su deportovani u Sibir. A stradali su i brojni Staljinu lojalni intelektualci, naučnici i umetnici. Čistke nisu, naravno, mimoišle ni strane komuniste u Moskvi, povratnika iz Španskog rata i Ruske ambasadore u Zapadnim zemljama....1 Veliki Moskovski procesi su bili samo vrh ledenog brega velikog terora: sledile su mnoge deportacije i mnoga streljanja, često bez ikakvih sudskih procesa, samo na osnovu administrativne odluke NKVD-a. Kako procenjuje dobar poznavalac istorije staljinizma Medvedov u velikom teroru je bilo uhapšeno, ubijeno i deportovano između 15 i 20 miliona ljudi. Nije mi namera da ovde detaljnije govorim o teroru, njegovom obimu i tehnologiji: o svemu tome već postoji dovoljno 1

A.Solzhenitsyn,Arhipelag Gullag,Glaskow,1974.

157 169

stručna i iznad svega potresna literatura. Ovde bi se zadržao nešto više na samim motivima i socijalnoj funkciji terora. Ali, pre nego što naznačim neke elemente, sasvim ukratko o još jednoj farsi izazvanoj samim priznanjima.1 Danas više niko ne sumnja u terorom iznuđena priznanja: Hruščov je u svoj tajnom referatu na XX kongresu verovatno razuverio i najžešće staljiniste.2 Ali, uprkos valjanim analizama ostaju i dalje nejasni motivi spektakularnih priznanja, “posipanja pepelom” i zakletve vernosti Staljinu u situaciji kada je smrt jedina solucija koja se nudi. Da se nasiljem, ucenama i suptilnim psihološkim torturama daju iznuditi priznanja čak i od tako izuzetno umnih i hrabrih boljševika vođa kao što su Zinovjev, Kamenjev, Buharin, Rakovski, Pjatakov i hiljade drugih, nakon iskustva ovovekivnih policijskih totalitarističkih tehnologija terora jasno je po sebi. Jedno drugo, dosta ubeljivo, svedočanstvo o suptilnim manipulacijama partijskom i komunističkom dogmom iznosi Artur Kestler u romanu “Pomračenje u podne”,3 ali i on na kraju daje više nego osrednje rezultate mistifikujući pri tom moralnu poziciju žrtava. Istina je verovatno u svemu ovome: i u manipulaciji partijskom dogmom i u orjentalnim despotskim metodima šikaniranja političkih oponenata, ali i u samom nasilju nad protivnicima. Staljinistički politički sistem se uprkos malim trzavicama u tridesetim godina činio izuzetno stabilnim, a Staljinova liderska figura toliko moćna, da bi je pomoću velikog terora u drugoj polovini tridesetih godina trebalo učvršćivati. I leva i desna frakcija su politički likvidirane a njeni lideri u nemilosti i na degradiranim trećerazrednim državnim i partijskim pozicijama i uz potpuni moralni i politički slom teško da mogu da budu i nekakva ozbiljna politička snaga sa kojom se treba dalje obračunavati a kamoli i sila koje se treba bojati. Istini za volju, tek bi možda neka izuzetna društvena kriza kakva je postojala pred Oktobarsku revoluciju, ili kakva je bila u prvim godinama fašističke agresije, mogla da kao alternativu ponudi neku od opozicionih platformi iz dvadestih godina. Ali to se u sistemu totalne Staljinove političke hegemonije činilo tako malo verova1

O svemu ovome ima izvanredna memoarska literatura,A.London,Priznanje, A.Cibulski,Zavera Ćutanja,K.Štajner,7000 dana u Sibiru, itd. 2 N.S.Hruščov,Tajni referat na XX kongresu,Zagreb,1970.Dosta dobru politikološku analizu Hruščovljevog koncepta “Kulta Ličnosti”u A.Krešić,Kritika Kulta Ličnosti,Beograd,1968. 3 Kestlerov roman Pomračenje u podne je preveden 1970. kod nas

158 170

Staljinove političke hegemonije činilo tako malo verovatnim da su i sami Staljinovi politički oponenti, delom i pod pritiskom terora, prihvatili vladajući kurs kao konačni i jedini, a zahteve za lojalnošću sistemu kao vlastiti izbor. Dakle, u situaciji pune političke dominacije i sasvim neočekivano i iz ugla Staljinove makijavelističke visprenosti, kakvog ga prečesto kvalifikuju i njegovi najžešći kritičari, Staljin pribegava merama terora. Svako racionalno objašnjenje koje bi se pozivom na postojanje zavera i političkih alternativa oponenata, činilo sociološki relevantnim za razumevanje velikog terora, sada se, nakon političkog likvidiranja opozicije čini krajnje nedovoljnim. Naime, jedno od uobičajenih socioloških objašnjenja velikog terora tiče se upravo ove racionalne makijavelističke dimenzije likvidiranja političkih oponenata. Staljin je, rezonuju ovi teoretičari, naprosto pobedom u međufrakcijskim sukobima stvari samo dovodio do svojih konačnih političkih (i policijskih) konsekvenci. Ovaj razon, čak i da je tačan, previđa jednostavnu činjenicu da su Staljinovi politički oponenti već 1936. godine, bili praktično politički mrtvi a uz to tako efikasno kontrolisani da se njihovo evenutalno suprotstavljanje - uz pretpostavku da je izražena lojalnost samo perfidni metod prikrivanja, što Staljin uostalom i tvrdi u svom “Kratkom kursu...1 čini naprosto besmislenom pošto opozicija u 1936. godini nije ona ista moćna sila kao ona u dvadesetim godinama. Upravo bi makijavelistička mudrost, koju mnogi kao dominantnu karakternu crtu pripisuju Staljinu, nalagala da se sa velikim terorom i ne počinje u situaciji kada se Staljinova vlast čini sve prisutnom i neograničnom. Aanalize Trockog, posebno one pisane neposredno pred veliki teror, uprkos naznakama da u njima treba potražiti i objašnjenje samog terora,2 ipak ostaju valjano tumačenje staljinizma do 1936. godine. Naime, možemo se složiti sa Trockim kad tvrdi da je razvijeni staljinistički sistem dajući izuzetne upravljačke prerogative sopstvenoj političkoj, privrednoj i vojnoj eliti stvorio od nje i istinsku vladajuću novu klasu, te da je u osnovi, zapravo, štitio i njene političke i ekonomske interese, ali se ne možemo složiti sa objašnjenjem velikog terora kao instrumenta političke dominacije birokratske klase. Jer, kako u vladajućoj 1

Istorija Svesavezne Komunističke Partije (boljševika)-kratki kursBeograd,1948. 2 L.Trocki,Izdana Revolucija, Isto,II, st. 415

159 171

eliti videti i hegemonu političku klasu, kada i ona, uprkos posedovanju vlasti i sama strada. Lešak Kolakovski je tu “žrtvu vladajućeg sloja.... objašnjavao.... nepohodnim troškovima upravljanja”. Naime, “Sovjetski sistem vodio je permanentni rat protiv vlastitog društva – ne zbog toga što su u tom društvu nastajale značajne snage otpora, nego uglavnom zbog toga što su ratno stanje i agresija vladajućem sloju potrebni radi održavanja svoje pozicije. Stalno prisustvo neprijatelja koji vrebaju i najmanju slabost države, zavereništva stranih agenata, diverzanata i drugih sotona je ideološki uslov koji omogućava opravdanje monopola birokratske vlati.1 Poput Trockog ni kasnije njim inspirisanje teorije Bruna Ricija,2 Džemsa Bernama3 i Milovana Đilasa4 i ako dobro naznačavaju pojedine elemente staljinističkog fenomena, bivaju nedovoljne u tumačenju staljinizma u epohi velikog terora. Nedovoljno, ali ipak, daleko uspešnije objašnjenje staljinizma u epohi velikog terora daje Boris Suvarin tvrdeći da “Staljin nije bio predstavnik nekog novog društvenog sloja čije je on interese racionalno branio, već čovek koji je racionalno realizovao svoj sopstveni vladalački interes ne osvrćući se pri tom na bilo kakve moralne ili humane obzire”.5 I ovde, međutim, ostaje neobrazložena tvrdnja o stvarnoj prirodi Staljinovog racionalnog branjenja sopstvenih vladalačkih interesa, na šta se i ova teorija, istina nešto zaobilazno, svodi. Naime, svaki racionalni vladalački postupak u makijavelističkom smislu, morao bi najpre da uoči suvišnost svakog terora u situaciji kada vladalac raspolaže neograničenom količinom moći, a zatim da uspešno razvija proizvodne snage, na šta se sam Staljin tražeći nove oblike postavljenoj legitimaciji, neprestalno poziva i to u situaciji kada uništava postojeći naučno tehnički i ljudski potencijal, ili pak, da se priprema za odbranu od nastupajuće agresije likvidacijom upravljačkog armijskog kadra. Sve se to Staljinu i njegovoj mudro vođenoj politici, kakvom je i danas pomalo naivno pojedini kritičari staljinizma pravdaju, naravno i dogodilo. No, činjenica je da je Staljin zahvaljujući samo makijavelistički 1

L.Kolakovski,Glavni....III,Isto, st.20. B.Rici,Birokratski Kolektivizam,Zagreb,1984. 3 J.Burnham,The Menagerial Revolution, N.Y.1945. 4 Milovan Đilas, Nova klasa, London 1981. 5 Suvarin je citiran po N.Miloševiću, Šta Lukač Duguguje Ničeu,Beograd,1980. st.168. 2

160 172

vođenoj politici u dvadesetim i ranim tridesetim godinama uspeo da se održi na vlasti, te je dosledno ovom rezonu, kako tvrdi Nikola Milošević1 i diktator zdrave pameti morao da uvidi necelishodnost terora. To što Staljin nije postupio nakon 1935. godine na stari i oprobani način neki kritičari staljinizma, poput najpoznatijeg Eriha Froma2 tumače patološkom prirodom sumnjičave i nepoverljive Staljinove ličnosti. Ali, i oni zaboraljaju da naznače da je upravo takva patološka ličnost iznikla iz jedne određenje, konkretne društvene strukture. Prema tome, jedno zbilja celovito kritičko sagledavanje staljinizma moralo bi da naznači i racionalne i iracionalne momente u procesima donošenja bitnih političkih odluka, ali i da jasno naznači istorijsku dimenziju njenog javljanja s jedne i strukturu političkog sistema koji je, pomalo paradoksalano i njegov proizvod i njegov proizvođač, s druge strane. Staljinov teror je nema sumnji vrhunac destrukcije socijalizma. Ali on nije nipošto nužan, niti je jedna od nužnih etapa evolucije socijalizma. Staljinistički teror nije ni nikakav danak industrijalizaciji, niti je staljinistička verzija boljševizma jedini smer razvoja društva u tridesetim godina. Verovatno bi se puno uspešnijim pokazale sve druge boljševičke struje, ako se već radi o ostajanju unutar istog sistema. Staljinizam je, stoga i proizvođač i proizvod duboko izopačenog političkog sistema vlasti koji upravo i zbog otsustva političke demokratije i efikasne društvene kontrole završava kroz zločin u totalno pomračenje.

1 2

(23)N.Milošević, Isto,st.203 i dalje (II Knjiga) (24)E.From,anatomija Ljudske Destruktivnosti,Isto,st.187

161 173

TEORIJA PARTIJE I REVOLUCIJE Lenjinova teorija revolucije i partije u Staljinovoj misaonoj optici se dogmatizuje a različitim reinterpretacijama u čiju valjanost nas ne ubeđuje ni gomila autentičnih citata, svodi na zatvorenu misao. Takvu jednu nemuštu dogmatizaciju i kanonizaciju nalazimo u poznatoj “Istoriji svesavezne komunističke Partije (boljševika), gde oficijelni sovjetski ideolozi sasvim grubo određuju okvir i funkciju Lenjinovom delu tvrdeći da je “Lenjinova knjiga “Šta da se radi” bila ideološka priprema partije... “Korak napred, dva koraka nazad”... organizaciona politička priprema partije...a “Dve taktike socijaldemokratije u demokratskoj revoluciji”.... politička priprema partije za nadolazeću revoluciju”.1 Staljinovom revizijom Lenjinovog teoretskog i političkog nasleđa, njegovim previđanjem i dogmatizovanjem nekih složenih dijaletičkih kategorija, uporedo sa nedopustivim izvrtanjem značenja smisla pojedinih odredbi začeto je ono što danas nazivamo staljinističkom teorijom društva. Ima autora, i to marksista, koji tvrde da je bliskost Staljinovih i Lenjinovih gledišta puno veća, i da, štaviše upravo u samom lenjinističkom konceptu društva i njegovim vlastitim redukcijama nekih Marksovih i Engelsovih naznaka treba tražiti teoretsko utemeljenje staljinističkog pogleda na svet.2 Teorija partije razvijena na sistematski način u Staljinovom spisu “Osnovi lenjinizma” i nešto kasnije gotovo u celosti preneta u “Kratkom kursu....” temeljni su spisi za razumevanje njegove teorije društva. U stilu onda uveliko raširenog rezonovanja Staljin čini radikalni rez i odvaja poziciju “stare partije..... inače..... nepodesne za revolucionarnu borbu jer se utapa i “prilagođava parlamentarnim izborima i borbama” i “nove partije”, koja u uslovima zaoštrene i “otvorene klasne borbe” mora da “reorganizuje čitav partijski rad na revolucionarni način.... da vaspitava radnike u duhu revolucionarne borbe za vlast i da na kraju osvaja samu vlast.3 “Partija lenjinizma”, prema Staljinu mora da bude “vodeći odred radničke klase... naoružan revolucionarnom teorijom, poznavanjem zakona kretanja društva i zakona revolucije”. 1

Istorija... st.168.(V. napomenu br. 16 u drugom odeljku) K.Korš,Marksizam i Revolucija,Zagreb,1984 st. 96, i st. 171. 3 J.Staljin, Isto, st. 307. 2

162 174

Pošto je “partija politički vođa radničke klase” ona mora da bude i dovoljno mobilna, da se stalno nameće da “daje pravilnu orjentaciju milionskim masama proleterijata”.1 Ovde se elitistička pozicija staljinističke koncepcije partije otkriva do kraja, a program vaspitne diktature, koji se inače, pretpostavlja, uspostavljen je kao konačni ideal društva. Društvo se deli na aktivnu elitu oličenu u partiji, ili, delu partije koji ima moć i znanje da definiše pravce kretanja i “milionsku masu radničke klase” koja budući da joj nisu poznati društveni zakoni, mora da bude usmeravana od strane partije. Isti starateljski princip organizacije sa svesnom i dobro organizovanom elitom na vrhu i neobrazovanom masom radnika na “repu događaja” proširuje se i na sve ostale društvene odnose i društvene organizacije. Odavde potiče i izuzetno visoki status partije u ideološkoj šemi hijerarhije društvenih organizacija. Drugi element “nove partije” čini teza o “partiji kao organizovanom odredu radničke klase”. Ovde se princip potčinjavanja manjine većini” i princip “rukovođenja partije iz centra”: odnosno “potčinjavanja pojedinih organizacija centru i nižih organizacija višim”2 prenosi na sve nepartijske strukture, pri čemu kvalifikacija “većine”, “odluke” i pojma ”organizacije” pripada, naravno, harizmatskoj vrhušci. Kao organizovani odred radničke klase, partija, prema Staljinu, mora svojim organizacionim principima jedinstva, discipline i plana u borbi, da najpre svojim primerom, “prenese iskustvo milionskoj masi neorganizovanih nepartijskih radnika” i da ih shodno ovome organizaciono usmeri ka višim ciljevima. No, buduću da je partija uređena prema elitističkim principima ona mora, s druge strane, da se vlastitom čvrstinom distancira od drugih organizacija koje se baš zbog nepostajanja jakih unutrašnjih veza članstva čine “rasplinute, bezlične i dezorganizovane tvorevine” nespremne da se na efikasni način upuste u partijsku borbu. Partija je za Staljina, dalje, i najviše oblik klasne organizacije proleterijata. Elitistički princip suborganizacije jedne organske celine prenosi se i na odnos drugih masovnih nepartijskih proleterskih organizacija prema partiji. I ovde se pretpostavlja strogo centralizovano načelo o radu i poretku. Na vrhu svojim autoritetom “zbornog mesta najboljih elemenata radničke klase” i “najbolje škole za izgrađivanje vođa radničke klase” nala1 2

Isto, st. 308 Isto, st.311 i “Kratki Kurs, st. 60.

163 175

zi se partija koja je u isto vreme i “najbolja organizacija sposobna da centralizuje rukovođenje borbom proleterijata”.1 Ispod, u različitim “zavisnim vezama” nalaze se brojne nepartijske masovne organizacije: od Sovjeta, kooperacije sindikata do Saveza omladine koji su u funkciji “transmisije odluke partijskog vrha”. U uslovima stroge subordinacije sve organizacije moraju kako bi se “zbližile s partijom proletera” dobrovoljno da se “prihvate njene političke direktive”. Jer, samo prihvatanje “ispravne partijske linije” daje garancije da postojanje velikog broja nepartijskih organizacija neće dovesti do nesklada u rukovođenju, a samim tim i do raspada sistema. U spisu “Partija i radnička klasa u sistemu diktature proleterijata” Staljin u masovnim nepartijskim organizacijama proleterijata vodi “polugu ili transmisiju” kojom “usmeravajuća sila (partija) ostvaruje potpunu hegemoniju proleterijata. Odeljujući svere delatnosti partije od nepartijskih organizacija s jedne i klase s druge strane, Staljin, zapravo, svodi hegemoniju proleterijata na “diktaturu njegove avangarde, odnosno na diktaturu njegove partije kao osnovne rukovodeće snage društva. Ovde2 on avangardnoj elitistički organizovanoj partiji suprotstavlja “milionsku masu neobrazovanih” kojoj pošto joj nisu poznati zakoni društvenog kretanja moraju u interesu nje same, da se nametnu svojom tutorskom pozicijom upravljača. Stoga i nepartijske proleterske organizacije kao organizacije niže vrste, treba poštujući princip suborganizacije i svoje “odluke da donose u skladu sa direktivama partije. Time se partija etablira kao “jezgro vlasti”, kao “organizacija koja upravlja zemljom” i “ostvaruje diktaturu proleterijata umesto samog proleterijala”.3 Ujedno, ovim se i legitimiše ograničena diktatura partije koja se sa daljim procesima sužavanja ideološkog i političkog prostora, neosetno transformiše u diktaturu jedne uske partijske grupice istomišljenika, da bi na kraju svih ovih društvenih procesa u drugoj polovini tridesetih godina završila kao lična diktatura samog Staljina. Već od sredine tridesetih godina, nakon prvih masovnih čistki, Staljinova moć je već toliko velika da i “legalni mehanizmi partijske samokontrole”, koji inače, efikasno nikada nisu ni funkcionistali, prestaju da budu društveno relevantni. U ovom periodu se i nekada moćna i svuda prisutna 1

Isto, st.312 Isto,st.320 3 Isto,st.322. 2

164 176

partija transformiše u “marginalnu” insituciju i slično ostalim nepartijskim organizacijama postoje samo jedna od transmisionih poluga Staljinove strahovlade. Partija je, prema Staljinu i oruđe diktature proleterijata. Autoritarna “zaverenička” partija konstituisana kao svojevrsni “vojni štab neophodan za uspešno zauzimanje vlasti” nakon uspešno provedene revolucije ne treba da menja, tvrdi Staljin, ni svoju elitističku organizacionu strukturu, ni autoritarne metode vladanja nad masom i članstvom već treba da postane sredstvo za “održavanje i proširenje diktature” shodno već uspostavljenim idejnim, organizacionim i akcionim načelima. U Staljinovom teoretskom konceptu to znači “uneti u milionsku masu proletera duh discipline. Partija “kao jedinstvo volje nespojiva je sa postojanjem frakcija”,1 tvrdi Staljin, jer u suprotnom, u slučaju postojanja autonomnih grupa sa sopstvenom akcionom platformom delanja, uvek postoji, bar kao “latentna”, mogućnost “stvaranja nekoliko centara moći” koje u krajnjoj instanci mogu da dovedu do “razbijanja jedinstva volje. Koristeći se istina privremeno donetom odlukom desetog kongresa o zabrani frakcija u partiji Staljin je još sredinom dvadestih godina uspevao veštom demagogijom da od svojih političkih oponenata iznudi niz taktičkih ustupaka i očuva svoju ničim kontrolisanu dominaciju, koja ga je, upravo i zbog otsustva svake efikasnije kontrole u procesima donošenja bitnih društvenih odluka, vremenom vodila i u totalitarnu ličnu diktaturu. Tako koncipirana partija zahteva “svesnost i dobrovoljnost potčinjavanja, jer samo svesna disciplina može, prema Staljinu, da bude i gvozdena disciplina”. Cilj potčinjavanja je naravno “jedinstvo volje i akcije: jedinstvo pođednako obavezno za sve članove partije, kako za vođe, tj. izabrane, tako i za obične članove... tj., neizabrane”.2 Kvalifikacije pojma discipline, lojalnosti i pripadnosti ostavljena je vođama i izabranima i slično konceptu koji brka kritičnost, opozicionarstvo i frakcionaštvo u uslovima nepostajanja razvijene demokratske kontrole rada najviših organa vlasti predstavlja solidni osnov za totalitarnu degeneraciju partije. Permanentna politička i privredna kriza u periodu od Oktobarske revolucije pa do Lenjinove smrti potsticala je raspad 1 2

Isto, st.314 i “Kratki Kurs, st. 60. Kratki Kurs.... Isto, st. 11.

165 177

nekih demokratskih tekovina ugrađenih u lenjinističkoboljševički model partije. Sve veće distanciranje od masa praćeno birokratizacijom partije utiče, kako to tvrdi dobar poznavalac Lenjinovog dela Sančez-Vaskez” da, još za Lenjinovog života započne slabljenje nekih od organizacionih principa – kao što su kontakti sa masama i unutrašnja demokratija - koji su omogućili istorijsku veličinu boljševičke partije.1 Centralizam “ne samo da u ovom modelu lenjinističke partije preovlađuje, nego isključuje i svaki trag demokratije; svesna disciplina se pretvara u kasarsku, a između partije i mase preostaje samo odnos naredbi i pokoravanja”. Staljin “uvodi i dve nove karakteristike koje se ne nalaze kod Lenjina, a koje teže da ojačaju do maksimuma monolitnost partije: najpre inkopatibilnost partije sa postojanjem frakcija, i drugo, čišćenje partije od oportunističkih elemenata”. Time se, tvrdi Vaskez, i “istorijski određuje ono što je praktički već bilo prisutno: opravdanost postupanja sa masama kao sa pukim predmetima”.2 Lenjinizam i Staljinizam U analizi složenog odnosa Lenjina i Staljina javlja se ograničeni broj modela interpretacije. Djerđ Lukač smatra da su Lenjin i Staljin potpuno različite političke pojave, a da su staljinizam i trockizam ideološki daleko bliže pojave.3 Erns Bloh, suprotno Lukaču, tvrdi da se staljinizam “ne iscrpljuje samo u dogmatizaciji stavova klasika marksizma, nego i u promeni značenja sadržaja tih stavova. Staljinizam, stoga, nije samo dogmatizacija marksizma, nego i njegova revizija”.4 Za Markuzea “Staljinistička rekonstrukcija sovjetske države zasniva se na lenjinizmu, ali staljinizam nije lenjinizam u praksi, niti je staljinizam bez Lenjinovih teoretskih postavki ostvariv”.5Prema Kolakovskom “lenjinizam i staljinizam su istovetni. Lenjinskostaljinistička verzija marksizma je u suštini verzija, ona je po1 2

Adolf Sančes-Vaškez,Filozofija Praxis,Zg.1983,st.284. Isto,st.285

3

Ovu tezu Lukač zastupa u Predgovoru Japanskom izdanju “Istorija i klasna svest” 4 E.Bloh,Uspravni Hod Konkretna Utopija,Pregled,Sarajevo,1968, br. 5/6 st. 443 5 H.Markuze, Sovjetski Marksizam, Isto

166 178

kušaj praktične primene ideje koje je Marks praktično izrazio u filozofskoj formi lišenoj jasnih principa političke interpretacije”. Na taj način se, tvrdi nešto dalje Kolakovski, Marksovo maštanje o jedinstvu moglo realizovati kao despotska vlast partijske oligarhije, a njegov prometeizam kao pokušaj organizovanja ekonomskog života pomoću policijskih sredstava kao što je lenjinska partija pokušala da učini u prvim godinama svog postojanja”.1 Ne ulazeći u ocenu ove, inače, u marksizmu prilično rašene teorije, ukažimo na jedan drugi niz složenih činjenica preko kojih je moguće sagledati genezu staljinističkog totalitarizma. Markuze će primetiti da u Lenjinovom konceptu ima značajnog pomeranja sa determinizma na voluntarizam, ali, budući da lenjinizam “još uvek ostaje mešavina determinizma i voluntarizma, voluntarizam će se tek osloboditi i kulminirati u staljinizmu”.2 Druga temeljna razlika Lenjina i Staljina potiče iz različitog shvatanja subjekta promena. Za Lenjina je to uvek samo radnička klasa. Za Staljina je to partija i koncept vaspitne diktature svesnih socijalističkih snaga koje i u teoriji o jakoj državi dobijaju svoju ideološku legitimaciju. Ruski put u socijalizam Lenjina je rezultat niza specifičnih istorijskih, društveno-ekonomskih, kulturnih i masovnopsihologijskih uslova nastalih tokom same revolucije. Za Staljina je ona, pak, opšti model i ima tipičan oblik prelaska iz kapitalizma u socijalizam i stoga postaje obavezni model revolucionarnog preobražaja društva. Odavde potiče i razlika u pristupu konceptu diktature proleterijata. Dok je za Lenjina diktatura proleterijata “nužan oblik političke vlasti radničke klase” u uslovima privredno zaostale zemlje, dotle se u staljinizmu diktatura proleterijata preobražava u diktaturu nad proleterijatom. Prema Ernatu Blohu Lenjin “nije nikada od taktičkih sredstava pravio cilj. Taktička sredstva su uvek bila usmerena na to da posluže cilju: skoku iz carstva nužnosti u carstvo slobode. Suprotno tome Staljin je od taktičkih sredstava pravio ciljeve i na taj način ignorisao cilj koji je u samom središtu marksističke teorije i socijalističke prakse. Za razliku od Lenjina koji je u proletarijatu nalazio odlučujuće snage za prelaz iz kapitalizma u socijalizam, Staljin je stajao na stanovištu automat-

1 2

L.Kolakovski, Glavni....,Isto, I, st.503 H.Markuze, Isto

167 179

skog nužnog prelaza iz kapitalizma u socijalizam.1 I na kraju, tvrdi Bloh, “Staljin je suprotno Lenjinu napustio teoretski i praktično marksističku tezu o odumiranju države zalažući se za njoj suprotnu tezu – jačanje države u socijalizmu”.2 Uporedo sa kritikom staljinizma razvijenom među trockistima3 i različitim disidentskim marksističkim grupama tokom tridesetih godina4 i kritike staljinizma nakon Jugoslovenskog raskida sa Staljinom 1948.5 i Sovjetskog XX kongresa6 obnovile su interesovanje za jedno drugačije viđenje odnosa Lenjina i Staljina. Staljinova interpretacija Lenjina kanonizovala je jednu složenu dijalektičku teoriju društva u nizu hermetičkih postulata sa jedinom samosvrhom da vlastitu političku praksu legitimiše kao jedino autentično marksističku i lenjinističku. U Lenjinovom konceptu centralizam je samo jedna strana demokratskog centralizma i sadržana je u obavezi manjine da se potčinjava odlukama većine, dok njena demokratska strana, koja je u staljinizmu bila potpuno potisnuta, naznačava pravo manjine da dosledno shodno svom uverenju brani vlastito gledište a da za to ne snosi nikakve političke i policijske konsekvence. Otud, prema Adamu Šafu, “pravo manjine da iznosi svoje gledište na partijskim skupovima, pravo na osnivanje grupa za pripremanje dokumenata s tim u vezi, te čak pravo da pristupa izborima u skupštini na osnovu različitih platformi.... čini čist lenjinizam”.... oslobođen njenih staljinističkih mistifikacija.7 Lenjin je sasvim suprotno Staljinovoj verziji lenjinizma bio i zagovornik pune unutarpartijske demokratije. U članku “Partija” pisanom neposredno pred III kongres Lenjin tvrdi da “statut partije mora svakoj manjini garantovati pravo da na kongres dovede grupu (ili više grupa) novinara i da (dobije) najviše formalne garancije u pogledu objavljivanja članaka koji kritikuju aktivnost glavnih instanci partije”. Sasvim ukratko “sloboda

1

cit. prema M.Petrović,Kontroverze u Savremenom Marksizmu,Beograd,1977,st.220. 2 E.Bloh, isto 3 Ovaj stav zastupa L.Trocki, Izdana Revolucija,isto 4 Jednu takvu interpretaciju daje M.Day,Dijalektička Imaginacija,Sarajevo,1983. 5 Pregled Jugoslovenske kritike Staljinizma daje M.Petrović,isto,st.55 i dalje 6 Za početak kritike staljinizma videti N.Hruščov, Isto 7 A.Šaf, isto st.964

168 180

diskusije i jedinstvo akcije treba da predstavljaju ono za čim se teži.”1 I Lenjinova uloga u osudi i zabrani frakcija na X kongresu bila je kao što tvrdi Šef, puna “nedoslednosti”. Sasvim suprotno službenoj staljinističkoj interpretaciji razloga raspuštanja postojećih i zabrana stvaranja novih frakcija. “Lenjin se borio protiv frakcija, no on se istovremeno pridržavao svojih starih principa demokratskog centralizma, te je istovremeno sa zabranom stvaranja novih frakcija odbacio i radikalnu rezoluciju Rjazanova i postigao da oba predstavnika protivničkih frakcija (Radnička opozicija i frakcije Demokratski centralisti) budu izabrani u CK”.2 ali i ova Lenjinova “garancija” koju mnogi teoretičari i danas interpretiraju kao “još jedan makijavelistički potez genijalnog realpolitičara” je izgleda bila premala da spreči zatvaranje i okoštavanje partije. No, gde je onda teoretsko utemeljenje ove Staljinove koncepcije ako ne u Lenjinu i preko njega u Marksu. Jedna grupa teoretičara tvrdi da je Lenjin tumačeći Marksa imao na umu i iskustva tako različitih mislilaca kao što su blankista Tkačev i anarhista Bakunjin. Pošto je veza Marksa i Lenjina uglavnom poznata ukazaću na ovu drugu dimenziju ove zanimljive kontroverze. Osnovna ideja Tkačeva “sastoji se u tome da je revolucionarna manjina, tj. čvrsto ofanzivna i disciplinovana revolucionarna partija, koja počiva na centralizaciji funkcija, vodi narod u revoluciju i pomoću njega osvaja vlast. Tu se, zapravo, ponavlja poznata Blankijeva misao da oružje i organizacija prestavljaju jedino ozbiljno sredstvo protiv bede. “Nasilnim prevratom, pisao je Tkačev, ne završava se delo revolucionara. Uzimajući vlast u svoje ruke oni treba da je sačuvaju i iskoriste za ostvarenje svojih ideala. Revolucionarnorušilačku delatnost tada zamenjuje revolucionarno graditeljska delatnost”.3 Ni Bakunjin, čija lucidna anticipacija i kritika nadolazeće oligarhije predstavlja visok domet leve misli4 nije izbegao onda opšte prihvaćenu recepciju jakobinskih i blankističkih modela 1

cit.po A.Šaf, isto st.965, Isto 3 Lj.Tadić, Dijalektika Legitimnosti i Ilegitimnost vlasti u socijalizmu, Beograd, Filozofske Studije,XII,1980, st.76 i dalje 4 Bakunjinovu kritiku Marksa videti u njegovom pismu Lodoviku Nabruciju, Preštampano u Vidicima 4-5/1983, Takođe u L.Sekelj, Isto, i d.Geren, Isto. 2

169 181

političke organizacije. I ako “anarhisti nisu organizatori revolucija oni u masama moraju da šire ideje koje odgovaraju narodnom interesu”. A ovde je kao kod Blankista, sve dozvoljeno: nasilje, lukavstvo, obmana, jezuitizam, pa čak i diktatura. Ovakav društveni koncept revolucije je moguć tek sa ilegalnom, zavereničkom, krajnje centralizovanom i autoritarnom organizacijom kakvu proklamuju gotovo svi radikalni levo orjentisani mislioci a sa njima u jednom periodu svog života i Bakunjin kad tvrdi da se u interesu nastupajuće revolucije valja podrediti “najstrožom organizacionom disciplinom, bezuslovnim pokoravanjem svakog člana svim naredbama i uputstvima jednog sveznajućeg i nepoznatog za sve komitete”. U ovu organizaciju moglo se slobodno ući ali se nije moglo slobodno izaći, zato što bi, kaže Bakunjin, onaj koji napušta ilegalnu partiju već svojim činom izvrgao opasnosti postojanje same organizacije”.1 A protiv onih koji krše statut partije Bakunjin predviđa kao meru odmazde i meru zastrašivanja za sve “buduće kolebljivce” čak i smrtnu kaznu. Zato se i valja složiti sa Miloševićem kad tvrdi da “tajna, centralizovana i disciplinovana organizacija, usmerena ka nasilnom rušenju postojećeg sistema i utemeljenja na netrpeljivosti prema svima onima koji drugačije .”2 I Lenjinov odnos prema Marksu i Engelsu je krajnje složen i kompleksan. Kad Lenjin tvrdi da je, recimo, Pariska komuna propala zato što nije spoznala nužnost diktature proleterijata on se bez sumnje radikalno razilazi sa Marksom u “Građanskom ratu u Francuskoj”, ali se s druge strane u potpunosti naslanja na Marksa iz “Kritike Gotskog programa” kad tvrdi da “revolucionarni subjekt postaje partija”. Na kraju, ipak, valja istaći da je “jedan nedovoljno razrađeni Marksov i Engelsov koncept kakav je diktatura proleterijala3 redukovan u boljševičkom pokretu na političku efikasnost organizacije, a u praksi poistovećen sa diktaturom partije, odnosno partijskog aparata”4 direktno vodi u staljinističku totalitarnu diktaturu.

1

cit po N.Milošević,Dostrojevski kao Mislilac,Beograd,1981,st.233 i dalje Isto, 3 Izvanrednu istoriju pojma Diktature proleterijata daje R.Hunt,Marksizam i Totalitarne demokratije,MUS,9/80. 4 T.Inđić,Organizacija između slobode i efikasnosti, Filozofija 2/3,1970, st.13 2

170 182

Autoritarna partija je, dakle, samo jedan od elemenata na čijoj će se degeneraciji uzdići staljinizam kao politički sistem. Diktatura partije nad društvom već će se likvidacijom opozicionih grupa u dvadesetim godinama pretvoriti na kraju svih ovih političkih procesa u ličnu diktaturu Staljina u kojoj će i sama partija biti samo jedna i uz političku policiju nešto važnija karika u mehanizmu totalitarne dokature.

171 183

Desna opozicija Nakon trogodišnje političke saradnje u vladajućem bloku sa Staljinom i Rikovim, Buharin je nekih godinu dana sve do definitivnog raskida sa Staljinom, u leto 1929. godine vodio zatvorenu kuloarsku borbu oko vlasti. Budući da je i ovaj sukob, kao i većina frakcijskih borbi u dvadesetim godinama, vođen „iza zatvorenih vrata“, te da nisu sasvim poznati zapisnici rasprava, preko kojih bi se na valjani način rekonstruisala istorija frakcijskih borbi, to nam ostaje da na osnovu teorijskih spisa aktera i usputnih svedočanstava i sećanja učesnika rekonstruišemo ovu zanimljivu istoriju. Prema Buharinovom biografu Stefanu Koenu, raskid sa Staljinovom frakcijom, započet njegovim prihvatanjem blago nagoveštenog levog privrednog i političkog koncepta s kraja 1927, produbio se do tačke raskida tek početkom 1928. godine kada Staljinova frakcija „usvaja niz vanrednih i posebnih mera“ kao načina razrešenja velike privredne političke krize. Buharin je u započetim „administrativnim merama“ video i začetke obnove već uveliko prevladanog koncepta ratnog komunizma, ali i što je još važnije za njegovu dalju političku evoluciju i rušenje socijalne harmonije klasa i slojeva uspostavljene NEP-om u drugoj polovini dvadesetih godina. Otpor nagoveštenim merama koje će Buharinova frakcija preduzeti tokom 1928/29, verovatno će uzrokovati i lagani zastoj u realizaciji silovito nagoveštene „politike superindustrijalizacije“. Kako onda oceniti ovaj nagli Staljinov zaokret u levo? Poziv na privrednu i političku krizu, nagoveštaj terora prema seljaštvu i nepartijskoj inteligenciji, obračuni sa disidentskim partijskim intelektualcima, spletke i svađe oko vlasti postaju krajem dvadesetih godina onaj dramatični okvir iz koga će se u drugoj polovini tridesetih godina izdići jaka staljinistička država. Ali, zašto je baš socijalistički preobražaj društva morao da se odigra posredstvom jake države nije na celoviti način razjašnjeno. Većina levo orjentisanih teoretičara smatra da je „isključivo državni centralistički inicirani razvitak proizvodnih snaga.... bio jedini efikasni put kojim bi se Rusija istrgla iz privredne i kul-

172 184

turne zaostalosti“.1 I Koen će verovatno na tragu ovih nedovoljno razjašnjenih kontroverzi nastalih oko ocene uvođenja vanrednih mera i etabliranja terora kao jedino legitimne prakse dobijanja saglasnosti mase, insistirati na važnosti sagledavanja Staljinovog „učvršćenja i ozakonjenja volje države“.2 Ovu će tezu Koen i suprotstaviti Buharinovoj verziji boljševizma nastaloj sa razradom koncepta NEP-a u drugoj polovini dvadesetih godina, zaboravljajući, pri tom, da naznači da je upravo Buharin u vreme pune političke dominacije u bloku sa Staljinom i Rikovim bio taj koji je gušenjem unutar partijske i sindikalne demokratije, te policijskom i političkom eliminacijom boljševičke leveci, na jedan zaobilazni način inagurisao koncept jake države. Ujedno je i vladajuća Buharinova i Staljinova frakcija u drugoj polovini dvadesetih godina svojom sektaški vođenom politikom učvršćivala i ideologiju dominacije jedne jedine partikularne frakcije. Tek onda kada se Buharin bude našao u poziciji opozicije vladajućoj frakciji, doći će, u njegovoj verziji boljševizma, do značajnog pomaka u sagledavanja važnosti političkog pluralizma za normalni razvitak društva. Ne ulazeći ovde u sve ove kontroverze vezane za određenje Buharinove pozicije kao desne, Trockijeve kao leve, Zinovljeve kao manje leve i Staljinove kao pozicije centra, koje uglavnom potiču iz ondašnjih uobičajenih kvalifikacija političkih pozicija suprotstavljenih i konkurentskih grupacija ukažemo na činjenicu da je Staljinovu poziciju nakon 1928. godine određuju kao levu ili, pak, ekstremno levu, danas, valja uzimajući u obzir i neke druge elemente odrediti kao levu i kontrarevolucionarnu.3 Jer, kako tvrde ovi kritičari staljinizma restauracija građanskog društva, primena terorističkih metoda, bezakonje i nacionalizam otkrivaju, zapravo, njenu stvarnu levu, kontrarevolucionarnu prirodu. I sam Koen polazeći od onda uspostavljenih kriterija političkih pozicija Buharina određuje kao desnu. Ali, nešto pažljivije istraživanje političkih procesa otkriva znatno složeniju poziciju same trojke unutar desnog vladajućeg bloka.4 Prema ovoj šemi Rikov zapravo zauzima poziciju krajnje boljševičke desnice. Jer, on, tvrdi Rejmen, nasuprot bolj1

Bernard Rebehl,Nova Država...,studija je objavljena u zborniku: R.Dučke... “Solženjcin...“? Zagreb,1983. 2 S.Cohen,Buharnih i boljševička revolucija, Isto,st.271. 3 O ovome u Z.Golubović,Socijalizam i Staljinizam, Isto 4 M.Rajmen,Buharin:epoha i ličnost, Kulturni Radnik, 5/1980. st.185

173 185

ševičkoj levici koja, poput Preobraženskog zahteva ubrzanu industrijalizaciju na račun „prenošenja dela akumulacije iz privatnog sektora“, pledira da „vrhovna vlast sovjetskog ekonomskog sistema treba da ima presudnu funkciju“.1 Otud se i pozicija Buharina da odrediti jedino kao središna i to između Rikova na desnici i Staljina na levom krilu boljševičke desnice, što izgleda da uočava i boljševička levica okupljena oko Trockog kada u ranim tridesetim godinama pokušava da uspostavi saradnju sa Buharinom. Ne ulazeći u sve ovde naznačene kontroverze valja ukazati da ću analizu Buharinove politike i ideološke evolucije sagledati kroz njene tri osnovne etape razvoja: najpre, kroz fazu borbe sa Staljinovom frakcijom u godinama 1928/29., zatim, drugo, u prvoj polovini tridesetih godina nakon prvog Buharinovog pada i na kraju u trećoj fazi, sredinom tridesetih godina, kada, i ako delom oporavljeni i rehabilitovani, Buharin razvija elemente za jednu drugačiju kritiku staljinističkog političkog sistema. I ova periodizacija je, kao i sve druge, krajnje pojednostavljena i šematizovana i kao takvu je valja i posmatrati. Neka druga bi polazeći od nekih drugih elemenata konstituisanja opozicije naglasila i neke druge vrednosti, ali ne bi naznačila i sve one suptilne nijanse, niti da bi s druge strane, naznačila stvarnu prirodu strukturalizacije moći u društvu, danas tako važne u tumačenju geneze staljinističkog fenomena. Politička borba Staljinove i Buharinove frakcije u 1928. i 1929. godini i po broju direktno angažovanih aktera i po teoretskim dometima argumenata nije ništa manja i dramatičnija od one vođene između Udružene leve opozicije Trockog, Zinovjeva i Kamenjeva i Staljinove i Buharinove frakcije na vlasti samo par godinu ranije. Za razliku od leve opozicije koja je poseno u svojoj drugoj fazi delanja nastaloj nakon isključenja njenih lidera iz vrhovnih partijskih, državnih, sindikalnih i vojnih struktura bila prinuđena da izvan oficijelnih sovjetskih institucija vlasti povede borbu, Buharinov sukob sa Staljinom ostaje unutar najviših partijskih struktura. Tek s vremena na vreme ođeci o sukobima dopirali su do štampe, ali su i onda zbog tipa političkog diskursa koji više skriva, nego što eksplicitno naznačava poziciju sukobljenih strana, efekti ostali znatno umanjeni. Tome je bez sumnje 1

Isto, st. 190.

174 186

doprinela i praksa da se o ovakvim sukobima u vrhovima partije obično govori naknadno, kada pojedine etape budu na ovaj ili onaj način okončane. I jedna i druga „zaraćena frakcija“ su organizovale i animirale značajne društvene grupe unutar vrhovnih partijskih i državnih struktura. Buharin je kao moskovljanin i vođa nekadašnje uticajne leve opozicije iz ranih dvadesetih godina zajedno sa svojim ideološkim pristašom Ugljanovim imao snažno uporište u Birou Moskovskog komiteta, zatim u Moskovskoj i Lenjingradskoj štampi, na Fakultetu crvenih profesora, na kome su među predavačima dominirali Buharinovi učenici, a uz pomoć Tomskog i Rikova i snažna uporišta u Sindikatu, Centralnom Društvenom Komesarijatu i Državnim izvršnim organima vlasti. U samom Politbirou uz dvojicu lidera desne frakcije iz dvadesetih godina, Buharin je u slučaju oštre konfrontacije sa Staljinom „računao“ i na „kolebljivu trojku“: Vorošilova, Kujbiševa i Rudzaka (nasuprot Staljinu i Molotivu), dok je u Centralnom Komitetu „raspologao“ po slobodnim proračunima sa oko tridesetak glasova koliko i Staljin uz neznatnu kolebljivu grupicu. Uz Buharina su dalje stajale i značajne grupacije republičkih državnih i partijskih funkcionera (Kosior, Kirov....), što uz Jagodu i Trilisara iz GPU-a predstavljaju impresivnu političku grupu. Ali ni ovde, kao i u slučaju Udružene leve opozicije, nema valjanog racionalnog objašnjenja za poraz, pa i eliminacija desne frakcije u ranim tridesetim godinama. Sukob začet "Žitnom krizom“ i „Aferom Šahti“1 imao je za posledicu „etabliranje“ teze o postojanju snažnih unutrašnjih i spoljašnjih neprijateljskih snaga (mada je teza o neprijateljima socijalizma konstitutivni elementi boljševičke ideologije) i stoga dosledno ovom rezonu i stav o nužnosti zaoštravanja klasne borbe. U prvoj verziji ove teorije koja je smerala i da razreši društvenu krizu, nisu figurirala i radikalna rešenja usmerena ka jačanju izvršnih i policijskih organa vlasti. Međutim, i ovako nejasno i blago formulisani Staljinov koncept bio je ipak radikalno suprotstavljen osnovnoj Buharinovoj teoriji razvijanoj tokom dvadesetih godina a kojom se zahteva tek umerena korekcija političkog kursa. Drugi važni momenat za koji treba vezati proces raspada vladajuće desne frakcije nagovešten je na šestom kongresu 1

Staljinovu interpretaciju videti u J.Staljin, Pitanja,Lenjinizma,Isto,

175 187

Kominterne. Usvojivši u osnovi staljinistički intonirani izveštaj o stanju u međunarodnom radničkom pokretu kongres je i formalno naznačio početak kraha Buharinove politike. Doduše, tek će na sedmom kongresu Buharin prestati i zvanično da „rukovodi“ Kominternom. Prihvatanje Saljinove teze o „desnoj opasnosti“ i „desnom skretanju u komunističkim partijama“ na kongresu Kominterne za Buharina je dvostruko problematična: najpre, on je kao zagovornik druge opcije gubio snažno uporište u jednoj od besumnje važnih institucija vlasti, što je opet uzrokovalo i gubljenje pozicije oficijelnog ideologa, i drugo, ovaj proces udaljavanja iz rukovođenja odvodio ga je ka margini društva i istiskivao iz svere vlasti. Suština ove kontroverze sadržana je u dilemi o tome da li se kapitalistički svet nalazi u krizi i ako se nalazi kakva je uloga komunističkog pokreta u njoj. Buharin je tvrdio da se kapitalizam krajem dvadesetih godina ne nalazi u procesima revolucionarnog previranja, već ulazi u novu fazu razvoja koju karakteriše „stabilizacija na višoj tehnološkoj i organizacionoj ravni“. Zbog toga i revoluciju treba očekivati ne kao rezultat unutrašnjeg sloma izazvanog jednom od periodičnih kriza, kako to tvrde zagovornici teorije sloma, nego tek u sklopu niza „spoljašnjih i unutrašnjih suprotnosti“ isprovociranog „imperijalističkim ratom“. Suprotno Buharinu Staljin zagovara tezu o postojanju napete revolucionarne situacije na Zapadu za koji proleterijat treba ideološki i organizaciono da se pripremi „distanciranjem od prevlađujućeg socijaldemokratskog koncepta“ u radničkom pokretu. Kako se socijaldemokratija okreće reformističkim oblicima klasne borbe to ona „objektivno“ pretstavlja neprijateljsku struju unutar radničkog pokreta, pa je kao „socijalfašističku treba eleminisati.1 I ovoga puta se Buharinova interpretacija političkih i društvenih procesa pokazala tačnijom. Socijalističke revolucije nisu nastupile kao rezultat unutrašnjeg sloma kapitalističkog sistema (on je uspeo da tokom tridesetih godina ostvari stabilizaciju na višoj tehnološkoj i organizacionoj ravni) već tek sa „imperijalističkim ratom)“, kao u Jugoslaviji, ili pak kroz podelu interesnih svera, kao u Istočnoj Evropi. Otvoreni spor između frakcija izbio je tek onda kada je Staljin preko Kujbiševa izložio plan o potrebi za radikalnim ubrzanjem industrijskog razvoja. Ovaj privredni program u osnovi se 1

S.Cohen,isto, st.279

176 188

naslanjao na koncept boljševičke levice iz druge polovine dvadesetih godina, ponajviše na radove Preobraženskog, Trockog i Pjatakova, ali je u nekim ključnim tačkama, posebno onim koji se tiču značaja unutarpartijske demokratije i kontrole rada najviših političkih predstavnika i značajno otstupao. Buharin je u svom i danas čuvenom eseju „Beleške jednog ekonomiste“,1 pisanom i kao „odgovor“ ekonomskom projektu boljševičke levice, ukazao na „nepromišljenost investicionog ulaganja u bazičnu industriju, koja bez odgovarajućeg „razvoja poljoprivrede“ i drugih pratećih infrastruktura, može da dovede do katastrofalnih posledica, i da štaviše uspori tempo razvitka.2 I ovo Buharinovo predviđanje u osnovi se pokazalo tačnim. Uprkos nizu mistifikacija o karakteru i obimu privrednog razvoja u epohi staljinizma činjenica je da se sistem pokazao nedovoljno efikasnim. Očekivani rast nije postignut, a organizacija materijalne proizvodnje postala je krajnje iracionalna, a politički režim vlasti se oblikovao kao despotska diktatura.3 Već sam istakao da je jedna od osobenosti frakcijskih sukoba u boljševičkoj partiji bila njena izolovanost u vrhovne partijske strukture vlasti. Zbog toga su ideološki i socijalni sukobi katkad poprimali i oblike sukoba različitih konkurentskih elita. Ovom utisku je ponajviše doprinela činjenica da su se sukobljene elite u osnovi slagale sa temeljnim postavkama društva, karakteru revolucije i pravcima socijalističkog preobražaja. Sukob se vodio isključivo oko taktičkih pitanja o pravcima daljeg razvoja. Tek u drugom manje vidljivom planu spora moguće je nazreti stvarne razloge pojave sukoba. Buharinov zahtev za nešto drugačijim smerom razvoja u osnovi je skrivao konfrontaciju različitih alternativa unutar istovetnog modela razvoja. Ovu dimenziju sukoba u tridesetim godinama jasno je naznačio i sam Buharin. Istina, većina opaski o stvarnoj prirodi staljinističke alternative koju on razvija u nekoliko članaka bile su „skrivene“ iza kritike levog i ekstremno levog privrednog i političkog koncepta. Tako je Buharin u tri članaka objavljena u „Pravdi“ u kasnim dvadesetim godinama oštro napao Staljino1

N.Buharin,Zametki Ekonomista (K načelu novoga hazjastvenoga goda) Moskva-Lenjingrad,1928, st.56 2 S.Cohen, isto, st.282 3 O ovome šire u N.Popov,Granice vlasti i mogućnost socijalizma, Gledišta,10/1968.

177 189

vu frakciju i njen sve više preovladajući levi kurs. U prvom članku Buharin je kritiku „industrijalizacije ludaka... koji maštaju o gigantskim projektima što godinama neće ništa davati, već samo gutati ogromne količine sredstava za proizvodnju i potrošnju dobra“, mešao sa kritikom jednog drugog „paralelnog“ društvenog procesa: procesa „pretvaranja partijskih funkcionera u činovnike“. U birokratskoj samovolji partijskih činovnika koji zloupotrebom datih ovlašćenja guše svaku inicijativu koja bi na ovaj ili onaj način dovela u pitanje legitimnost njihove pozicije subjekta odlučivanja o pitanjima važnih za celu zajednicu, Buharin vidi suštinu deformacije sistema. Privredna i socijalna politika koju realizuje Staljinova frakcija i ne „počiva na analizi stvarnosti nastaloj korišćenjem najnovijih dostignuća nauke i tehnologije i objektivnoj statistici prilagođenoj realnosti, nego na birokratskim podnescima, subjektivnim aspiracijama i komunističkom šarlatanstvu“. Posledice takve politike mogu, da budu samo katastrofalne jer u „planskoj centralizovanoj privredi sa danas neviđenom koncentracijom sredstava za proizvodnju.... u rukama... države..... svaka greška dobija odgovarajuću društvenu dimenziju.“1 A sve je ovo moguće u sistemu u kome se partijski činovnici „nalik na carske satrape starog režima drže kao „birokratski bogovi“, „rade šta im se svidi“, zloupotrebljavaju vlast i guše svaku inicijativu tamo gde je „kolektivna ili lična inicijativa nužna i štite jedan drugog u zatvorenim „krugovima prijatelja koji za svoje delovanje ne odgovaraju nikome“.2 Ova Buharinova kritička opaska o Staljinovom konceptu planiranja po meni je značajna iz jednog sasvim drugog razloga. Naime, tek se na ovoj tački kontroverza sasvim jasno otkrivaju sudari različitih koncepcija planiranja, i drugo, u tipu alternativa koje se sučeljavaju (i nude) jasno se vide stepeni konfrontiranosti različitih društvenih snaga. Nasuprot Staljinovom tehnološkom konceptu planiranja koji ističe „prvenstvo svesnog napora nad objektivnim preprekama i koji se pretvara u vodopad hilijalističkih komandi i eskalirajućih ciljeva“, Buharin ističe da „prvo, privredno planiranje znači racionalno iskorišćavanje raspoloživih resursa radi ostvarenja željenih ciljeva, pa se zbog toga plan mora ostvariti na naučnim proračunima i objektivnoj statistici; drugo, planiranje zahteva uklanjanje anarhija i kriza (neravnoteža) 1

(14)Analizu ovih članaka objavljenih u Pravdi donosi S.Cohen, Isto, st. 288

2

Isto,

178 190

anarhija i kriza (neravnoteža) svojstvene kapitalizmu, pa se plan mora postaviti i provoditi u uslovima dinamične ekonomske ravnoteže u celoj privredi: treće, planiranje mora biti elastično i sposobno da apsorbuje veoma važne elemente nepredvidljive spontanosti, i četvrto, u procesu planiranja nužno je izbegavati supercentralizaciju i superbirokratizaciju“.1 Svega ovoga, naravno, nema u Staljinističkom konceptu voluntarističkog rukovođenja društvom. Zato će i celokupni sistem koji se u ranim tridesetim godinama definitivno oblikovao, upravo i zbog otsustva jedne racionalno uređene mreže kontrole rada birokratskih instanci vlasti, vrlo brzo završiti u totalno iracionalni režim vlasti. Nešto povišeniju temperaturu u ovu, inače, prilično monotonu polemiku dve suprotstavljene frakcije uneće pojava „anonimnog trockističkog letka“ odnosno beleška o razgovoru Buharina i Kamenjeva o stanju u društvu i alternativi koju treba ponuditi. U svom već uveliko praktikovanom makijavelističkom stilu pravljenja zavera Staljin, naravno, neće propustiti priliku da i ovoga puta diskredituje Buharina optužujući ga za nelojalnost partiji. Buharin će, pak, u jednoj drugoj platformi koju će potpisati Tomski i Rikov (koji je na sednici Politbiroa i saopštio ovu izjavu) oštro oponirati Staljinu optužujući ga za uvođenje „pomahnitalog birokratizma“, za sektaštvo, gušenje unutarpartijske demokratije i eliminaciju demokratske procedure u procesima donošenja bitnih društvenih odluka. Slično Trockom i desna opozicija će po prvi put u svojoj kritici istaći tezu o etabliranju prakse rukovođenja partijom od strane jednog čoveka, preovlađujući voluntarizam i avanturizam, otsustvo svake promišljenije kontrole rada najviših partijskih struktura vlasti i začetka totalne degeneracije sistema. Celoviti politički program boljševičke desnice Buharin je čini se dosta kasno izložio tek 1929. godine u članku „Lenjinovo političko zaveštanje“.2 On je, kako to uostalom dosta ubedljivo svedoče svi poznavaoci njegovog dela, ovde, zapravo, sažeo sve ono što je fragmentarno razrađivao u periodu od 1923/24. godine. A odluka da ovaj značajni članak prethodno pročita kao „referat na komemorativnoj sednici posvećenoj petogodišnjici Lenjinove smrti“ i da odmah na početku istakne da je to samo analiza „pet značajnih i po svom sadržaju najdubljih..... 1 2

Analizu ovih članaka objavljenih u Pravdi donosi S.Cohen, Isto, st. 303 N.Buharin,Lenjinovo političko Zaveštanje,Argumenti 4/1980.

179 191

Lenjinovih članaka“, svedoči o značaju „političke težine“ koju je on dao celokupnom istupu. Njegova razrada „lenjinizma“ imala je za cilj da u svetlu novih iskustava iznova promisli osnovne postavke „boljševizma“. Sasvim ukratko Buharinov „lenjinizam“ pretpostavlja dve važne činjenice. Najpre, jasno uočavanje specifičnosti Oktobarske revolucije. Ruska revolucija nije se odigrala na tlu razvijene kapitalističke zemlje, niti je rezultat unutrašnjih protivurečnosti kapitalističkog razvitka, već je posledica globalne krize kapitalističkog sveta nastalog sa Prvim svetskim ratom, i početka revolucionarnog buđenja istočnih naroda.1 Druga važna pretpostavka Buharinovog „lenjinizma“ tiče se „korenite promene percepcije socijalizama“ nastalog nakon revolucije.2 Kako tvrdi Lenjin „ta korenita promena sastoji se u tome što smo ranije težište stavljali i morali stavljati na političku borbu, revoluciju, osvajanja vlasti itd. A sada se težište menja u tom smislu što se prenosi na mirnodopski organizacioni kulturni rad“.3 Buharin je za razliku od većine njegovih političkih oponenata veoma rano shvatio da izgradnja socijalističke zajednice predstavlja nešto kvalitativno novo i kvalitativno različito od metoda revolucionarne borbe. Štaviše, u okviru jedne nove pozitivne teorije društva mora - shodno izmenjenoj socijalnoj situaciji - da se izgrade i radikalno novi metodološki i pojmovni aparati analize društva. Jer, mirnodopiski organizacioni rad na kulturi, kako tvrdi nešto dalje Buharin, takođe predstavlja poseban oblik klasne borbe“.4 Ovde, Buharin, zapravo, govori sa pozicije onoga ko drži vlast. I ovo je po meni krucijalna tačka gotovo svih kasnijih nesporazuma vezanih za određenje njegove ideološke pozicije. Naime, kada se analizira njegova politička teorija društva, nekako se olako previđa da je upravo on uvek nekako u ovoj ili onoj kombinaciji frakcijskih blokova bio i direktni nosilac vlasti. Tek uzimajući u obzir ovu činjenicu postaje sasvim razumljiva i priroda Buharinove verzije „lenjinizma“. Kada tvrdi da „proleterijat predvodi čitav trudbenički narod, da je on odgovoran za celokupni razvoj društva, da on prestavlja velikog „kolektivnog“ organizatora „narodne privrede“, da se pravci razvoja ne kreću linijom koja vodi propasti osnovnih klasa (radničke klase i seljaštva) i da 1

N.Buharin,Lenjinovo političko Zaveštanje,Argumenti 4/1980. st.22. Isto, st. 24 Cit prema Buharinu, isto, st. 24 4 Cit prema Buharinu, isto, st. 24 2 3

180 192

se uopšte ne radi o „trećoj revoluciji“,1 Buharin, zapravo, nastavlja Lenjinovu polemičku borbu sa boljševičkom levicom. Buharin preuzima i Lenjinova shvatanja o kapitalizmu, prirodi njegove evolucije u dvadesetim godinama, pojavi novih socijalnih konflikata nastalih stabilizacijom kapitalizma. Gotovo svi ideolozi boljševizma se slažu da je oktobarskim prevratom osnova društva radikalno promenjena. Budući da se „pobeda u svom krajnjem ishodu zasniva na snazi ogromne mase“ Lenjin je, tvrdi Buharin, kao taktiku razvoja jedne celovite postrevolucionarne strategije predložio i oprezan kurs prema seljaštvu koje iako u bloku sa proleterijatom, ipak u sebi krije izvore latentnih konflikata. Na tragu ovih Lenjinovih opaski, on će „ne dodajući ništa novo ovoj genijalnoj zamisli“ koncipirati dugoročnu strategiju izgradnje ruskog društva na „taj način da radnička klasa sačuva svoje rukovodstvo nad seljaštvom, da izgradi poverenje seljaka prema sebi i da sa najvećom ekonomičnošću odstrani iz svojih društvenih osnova sve tragove svih mogućih prekomernosti“.2 I pitanje izvora sredstava investicija dobilo je različite odgovore. Suprotno ideolozima boljševičke levice, Buharin tvrdi da se „glavni izvor akomulacije ne dobija samo emisijom novca, iscrpljivanjem rezervi ili oporezivanjem seljaštva, već povećanjem kvaliteta produktivnosti opštenarodnog rada i odlučnom borbom sa neproizvodnim rashodima“.3 Zbog toga i jednu racionalnu politiku privrednog i društvenog razvoja treba izgraditi u odnosu na bolji rad, ekonomičnost, industrijalizaciju, povećanje produktivnosti rada, povećanje kvalitetnih pokazatelja, a drugo, na pravilan odnost između seljaštva i radničke klase i vođenja računa o tome da kroz našu partiju, kroz rascep u njoj ne dođe i do rascepa među tim dvema klasama“.4 Samo politika mirnog razvoja i ravnomernog preobražaja svih socijalnih i privrednih segmenata može, prema Buharinu, da dovede do potpunog ostvarenja lenjinističkog koncepta društva. Nasuprot ovome „levi avanturizam“ svojom „hvalisavom politikom razvoja“, nasilnom akomulacijom investicija i sektaškom politikom koja ne vodi računa o specifičnostima seljaštva“ objektivno „vodi rušenju uspostavljenog klasnog mira i slabljenja nacio1

Isto, st. 24 Cit prema Buharinu, isto, st. 26 Isto, st. 28 4 Isto, st. 32 2 3

181 193

nalnog jedinstva“. Kritikujući neobuzdanu levo orjentisanu privrednu politiku kao „prekomernu i hvalisavu“ Buharin se poziva na miran, ravnomeran i harmoničan razvitak svih socijalnih i privrednih segmenata društva. Jer, samo preko „ravnoteže delova i celina, klasa i slojeva, između pojedinih privrednih sektora i između proizvodnje i privrednog rasta“ moguć je zbilja harmonični razvitak celine društva. Time on dolazi do teze o značaju privredne i političke konkurencije. Za razliku od „privredne konkurencije, koja vodi racionalnoj proizvodnji, politička konkurencija vodi centralizovanoj državi i monopolisanju moći“.1 Ali, ako je cilj jednog svesnog napora postizanje političke ravnoteže, kako onda doći do nje i kako eliminisati državne, partijske i privredne monopole i kako, s druge strane postići da većina društva bude predstavljena u uslovima jednopartijskog režima. „Kako je politički prostor sužen na jednu partiju, nužno je da ta partija predstavlja većinu. Do toga ne bi došlo ako bi unutar partije postojala politička konkurencija jer bi tada samo jedan deo partije nadvladao, a on bi po definiciji morao predstavljati manjinu“.2 Upravo zbog svega toga, tvrdi Buharin Ruskom društvu potrebna je jedinstvena partija koja bi reprezentovala većinu društva. Ali, kako partija nije nekakva metafizička institucija i kako u sebi ne utelovljuje viši istorijski smisao i duh, već realno predstavlja složenu vezu različitih ličnih i grupnih interesa „sloja organizatora i tehničke inteligencije“, to je ona, shodno ruskim prilikama, vremenom postala moćna sila „koja je tražila za sebe svu vlast i sva prava da organizuje državu i preuredi društvo“ shodno svojim potrebama. Naravno i „nova klasa“ u „novoj državi“ nije mogla sasvim slobodno da realizuje vlastiti vladalački interes. U jednoj složenoj podeli moći između svih slojeva i klasa, u kojoj ona naravno, dobija „najviše“, vremenom se uspostavlja varljiva ravnoteža osnovnih interesa. Da bi se održala na vlasti nužna je permanentna primena duhovnog i fizičkog terora, ili pak, samo u blažim slučajevima pretnja terorom. Tako dobijena saglasnost je, međutim, nedovoljna za jednu trajniju dominaciju, pa sistem koji svremena na vreme puca (Čistke u Rusiji, nemiri u Mađarskoj, Nemačkoj, Čekoslovačkoj, Poljskoj, pojavljivanja opozicionih i disidentskih grupa....) valja novim izlivima terora stalno učvršćivati. 1 2

V.Gligorov,Buharin i strategija desnice, Argumenti, 4/80. Isto, st. 12.

182 194

Mada Buharin ne pominje valjalo bi u nabrajanju uzroka specifičnosti razvitka Ruske revolucije naglasiti i nepostojanje razvijene srednje klase koja bi u jednoj drugačijoj revolucionarnoj situaciji verovatno predstavljala i njeno značajno uporište i otud bi u kasnijoj „deobi“ vlasti značajno uticala na prirodu i karakter funkcionisanja ideoloških aparata vlasti. Stara srednja klasa stvorena sredinom devetnaestog veka ispunila je onu (birokratsku, tehničku, obrazovnu i vojnu) potrebu za „normalnim“ funkcionisanjem carističkog apsolutističkog aparata vlasti. No, kako je ona većinom bila konzervativno i liberalno kapitalistički orjentisana (jedan manji deo se priključio boljševicima) to je nakon dolaska boljševika na vlast ili „otišla“ u emigraciju, ili je, pak, uz svu „potrebnu kontrolu“ bila angažovana kao stručni upravljački sloj na nižim nivoima društvene i privredne strukture moći. Uočavanje ove činjenice je važno jer daje objašnjenje odluke boljševičkog režima da se pri izgradnji političkih institucija vlasti u dvadestim i ranim tridesetim godinama ne oslanja na njena tehnička iskustva. A ako ju je i angažovala, onda je to obavezno činila krajnje boljažljivo pridodajući joj i dodatnu političku kontrolu. Verovatno u ovom nepoverenju prema staroj srednjoj klasi leže i sporovi oko različitih koncepcija upravljanja privredom vođeni oko desetog kongresa 1921. godine. Boljševička levica je bila ta koja je zahtevala da se upravo ovom profesionalnom sloju nižih rukovodilaca i organizatora proizvodnje oduzme svaka moć. Tek je u tridesetim godinama novoformirani i Staljinu krajnje lojalni srednji sloj postao noseći stub staljinističke vlasti. Ali, i prema ovoj novoj tehničkoj inteligenciji biće izvesnog nepoverenja. Ne samo da će biti pod sistematskom kontrolom viših partijskih i policijskih instanci, nego će se svremena na vreme i čistkama proveraviti i njena lojalnost staljinističkom režimu vlasti. Staljinov levi kurs je uprkos „zamoru masa“ (kojom Dojčer i Koen pravdaju neuspeh levih i desnih frakcija u dvadesetim godinama) i velikim teškoćama u realizaciji ponuđenog programa „superindustrijalizacije“ uspeti da svojom „drugom plitičkom revolucijom odozgo“ tokom 1928/30. značajno izmeni celokupnu socijalnu i privrednu strukturu zemlje i da na kraju etablira nove partijske i državne subjekte moći. Prinuđen da ćuti, degradiran na trećerazredna državana i partijska zvanja, u izolaciji, nemilosti i nemogućnosti da javno dela Buharin je u prve tri godine nemilosti nakon njegovog pr183 195

vog političkog pada malo novog pridodao desnoj verziji boljševizma. Doduše sve su njegove ideje, posebno one formulisane nakon značajnih korekcija u 1927. godini, bile u ovom ili onom obliku preuzete od strane umerenih opozicionih grupa koje su se tokom ranih tridesetih godina sasvim blago protivile „avanturističkoj Staljinovoj politici brzog razvoja“. Sredinom tridesetih godina sve će te grupe izgleda iznuditi i izvesnu liberalizaciju sistema, zaustaviti i značajno korigovati onaj ubitačni i besmisleni tempo iz 1929/30. i na kraju iznuditi i samu rehabilitaciju Buharina. Analizirajući ovaj period Ruske revolucije Stefan Koen je dobro uočio dva važna društvena procesa: najpre, svi Staljinu oponirajući politički koncepti u tridesetim godinama bili su u osnovi pro-buharinovski orjentisani: i drugo, programska koncepcija umerene opozicije koja se oblikovala nakon 1933. godine nije u biti neka radikalno nova pojava, i otud, nije ni rezultat novonastalih teškoća, već je znatno dublje ideološki struktuisana u jednu od velikih boljševičkih alternativa staljinističkoj verziji boljševizma. Zatevi za promenom političkog i privrednog kursa nakon 1933. samo su „nastavak“ onih koje su bojažljivo još Sircov i Lominadze postavili 1930; odnosno, zahte va Rudzekove grupe iz 1932. godine. Sergej Sircov i Lominadze, slično Buharinu par godina ranije, zahtevaju „promenu politike, obustavljanje prisilne kolektivizacije, smanjenje ulaganja u tešku industriju i mirniji tempo razvoja svih privrednih socijalnih segmenata“. Uz kritiku negativnih efekata koje izaziva „preterana centralizacija“ i „neobuzdani birokratizam“ oni su istakli i postojanje nekih posebnih interesa radničke klase i seljaštva o kojima treba u privrednim planovima voditi računa. Međutim, i teza Sircova da je avanturistička Staljinova politika upravo zbog „mehaničkog pristupa kolektivizaciji“ dovela do izuzetno teškog i društveno napetog stanja, kao i tvrdnja Lominadzea da je upravo „otsustvo prave privredne i društvene orjentacije izazvalo paralizu masa“ nikako se ne mogu smatrati opozicionim platformama u uobičajenom političkom smislu. Ali, već u situaciji rapidno suženog ideološkog i političkog prostora nakon 1930., svako kritičko preispitivanje strategije i taktike daljeg razvoja ima šansu da bude proglašeno za opoziciono i da, štaviše, bude i predmet oštre policijske sankcije. Tako je kritika Sirkova i Lominadzea „zbog panike pred teškoćama“ i „kapitulantskog duha“ ubrzo 184 196

prerasla u zahtev za njihovu političku eliminaciju. Slično njima u ranim tridesetim godinama je rezonovao i Orđonikidze zalažući se za obustavu brutalne politike uperene protiv intelektualaca nepartijaca. No, ne treba nakon ovih zahteva pretpostaviti da je Ordžonikidze postao i zagovornik demokratske alternative. Naprotiv, zahtev za manje terora ne isključuje i sam zahtev za terorom. Pre je, ovde, u pitanju taktička ocena celishodnosti viška terora. Pojava opozicione grupe Mihajla Rjutina (kojoj pripadaju Slepkov, Marecki, Petrovski i mnogi drugi) i njihovo širenje izvesnog antistaljinističkog manifesta (od 165 strana) izazvala je žestoku reakciju. Traženje smrtne kazne za Rjutina i njegovu grupu, a time i prekid „duboko ukorenjene boljševičke tradicije da se unutarpartijski sukobi nikada ne razrešavaju smrtnom kaznom političkih oponenata“, dovešće do rascepa u Politbirou i izdvajanja jedne „liberalno orjentisane grupe“ koja se protivila Staljinovim zahtevima. Izgleda da traženje umerene i više racionalno vođene ekonomske politike, smanjenje neproduktivnih investicija, podizanje standarda radničkoj klasi, prekid nasilne kolektivizacije i bojažljivo formulisani zahtev za demokratizacijom unutarpartijskog života koje je istakla Rjutinova grupa predstavlja onu granicu zahteva koju staljinistička frazeologija uprkos svojoj retoričnoj rastegljivosti nije mogla sasvim da prihvati. Naime, jedan od uobičajenih načina razrešenja kriznih situacija je deklarativno prihvatanje izrečenih kritičkih primedbi. U Rjutinovom slučaju verovatno su i oštre opaske o Staljinovom političkom vođstvu, posebno kvalifikacije „Staljina kao zlog genija revolucije sposobnog na sve ne bi li očuvao svoju ličnu moć“ i teza da bi eventualno Buharinova ili alternativa koju nudi Trocki bila puno uspešnija morale u nesigurnom i sujetnom generalnom sekretaru da potaknu i zahtev za smrtnom kaznom kao jedinim efikasnim načinom razrešenja političkih konflikata. No, oštro protivljenje „umerene struje“ u Politibirou i CK pokazaće najjasnije i samom Staljinu da uprkos pobedama nad boljševičkom levicom i desnicom nema još dovoljno moći da započne sa konačnom eliminacijom svojih političkih oponenata. Popuštanje i izvesna kvaziliberalizacija partijskog života krajem prve polovine tridesetih godina biće rezultat snage umerene opozicije da se suprotstavi Staljinu i Politbirou. Iz partije su verovatno i kao ustupak ovom Staljinovom „odrica185 197

nju“ od zahteva za smrtnom kaznom opozicionara, zbog navodnog organizovanja frakcionaških grupa i zahteva za „restauracijom kapitalizma i odbacivanja politike kolektivizacije poljoprivrede“, nešto kasnije izbačeni samo Esmont, Tolmačev i Smirnov. Politička osuda je ovog puta doneta samo zbog jednog neformalnog razgovora o mogućoj „reviziji“ staljinističke politike i njegovim smenjivanjem za šta je tražena podrška Tomskog, Rikova i Šmita. Sudeći po iskazima „optuženih“ celokupni razgovor je bio samo „obična razmena mišljenja“. Međutim, u već društveno napetoj atmosferi prepunoj podozrenja, sumnjičavosti i kolektivne paranoje sa liderom koji lagano gubi i poslednje ostatke zdravog političkog rezona takva politički nerazumna i krajnje necelishodna odluka postaje, izgleda, jedina solucija. Tako je ova relativno umerena i blago antistaljinistički orjentirana grupa sa Ordžonikidzem, Kirovim, Kujbiševim uz verovatno Kosiora i Kalinjina iznudila izvesne ustupke i izvesnu blagu liberalizaciju privrednog i političkog života u narednih par godina. Verovatno je i snaga „umerene opozicije“ uticala da Staljin nakon ubistva Kirova, za koje je, inače, i sam znao i čak prema nekim verodostojnim iskazima i organizovao, a koje je, ukoliko se i prihvati i ova poslednja pretpostavka, bilo i motivisano i visokom Kirovljevom pozicijom unutar neformalne „umerene opozicije“, bila i odlučujuća da se sa čistkama započetim prema pristalicama Zinovjeva i Kamenjeva ne nastavi i prema pristalicama Buharina i Trockog kao „objektivno krivim“ za nastalu situaciju. Ova napomena je važna jer objašnjava i prirodu neočekivanog dvogodišnjeg kvaziliberalizovanja političkog režima. Buharinu su - osuđenom na ćutanje još 1929.godine - tek zahtevom „umerene opozicije“ bile nakon 1933. vraćene i neke od počasti što su mu kao starom boljševiku i vođi revolucije pripadale. Mesto galvnog urednika „Izvestije“ na koje je postavljen nakon rehabilitacije zahtevaće izvesne ideološke ustupke, pa čak i hvalospeve Staljinu, što Buharinu, sudeći prema uvodnicima, izgleda, neće pasti teško. U ovom periodu svoje političke aktivnosti Buharin je u potpunosti odustao od svojih ideja iz dvadesetih godina. I on je, slično umerenoj staljinističko orjentisanoj opoziciji shvatio (ili je bio prinuđen da „shvati“, budući da je to bio njegov lični ulog u igri vlasti) da je u periodu 1929-1933. izvršena snažna transformacija klasne i političke strukture društva, pa je otud i poziv na desni politički koncept 186 198

iz druge polovine dvadesetih godina bio u ovako izmenjenoj situaciji svojevrsni anahronizam. No, deo Buharinovog privrednog koncepta, posebno onaj koji se tiče ideje o nužnosti harmoničnog razvitka svih privrednih i socijalnih segmenata, kritika brutalnog terora prema seljaštvu, bio je i dalje delom aktuelan. Većina kritičara staljinizma Buharinovu društvenu ulogu sredinom tridesetih godina vezuje pored nerasvetljenog odnosa sa umerenom frakcijom u Politbirou kome on, naravno, ne pripada, za dva druga događaja. Najpre, Buharinov govor na kongresu književnika 1934. godine za trenutak je stvorio nadu da predstoji izvesno pomeranje od doktrinarnog socrealizma; zahtev za većim stvaralačkim slobodama, kritika ideje partijnosti u umetnosti i istina tek blago nagovešteni zahtev za autonomijom umetnosti u društvu iako manje radikalni od sličnih teza Lava Trockog, pojavile su se i kao „blaga kritika vladajućeg koncepta u kulturi“. Drugi događaj se obično vezuje za Buharinovo učešće u izradi „Staljinskog ustava“ iz 1936. Verovatno da on nije učestvovao u izradi celog teksta ustava, kao što se onda tvrdilo, ali njegovo učešće u razradi nekih formulacija o slobodama i pravima građana je uočljivo. To što je „najdemokratskiji ustav na svetu“ svojevrsna politička farsa to je već jedno drugo sociološko-pravno pitanje u koje, nažalost, ovde ne možemo bliže da ulazimo. I Molotovljev zahtev za „nepomirljivim kursom prema nadirućem fašizmu i nacističkoj Nemačkoj“ imaće za posledice mali rascep u Politbirou. I ovoga puta Staljin će odneti prevagu i Politbiro će „usvojiti“ generalni kurs „stalnog poboljšanja Nemačko-Sovjetskih odnosa“. Sasvim suprotno oficijelnoj tezi staljinista koji su i znatno kasnije kada se pakt sa Nemačkom bude pokazao kao nedovoljno promišljeni politički potez, pravdali ovo savezništvo Staljinovom „makijavelističkom mudrošću“, pre je, po meni, rezultat nemanja neke jasnije koncepcije s jedne, i potvrda pomanjkanja političke realnosti u proceni situacije s druge strane. Uz već poznatu i ranije u brojnim slučajevima uveliko osvedočenu «naivnost» generalnog sekretara, sve to ima za posledicu samo neverovatne ljudske i materijalne gubitke u prvim godinama rata. Jer kako objasniti situaciju da se Staljin spremajući se za rat sa Nemačkom i sklapajući mir ne bi li se za rat dovoljno pripremio u isto vreme sprovodi masovne čistke i uništva komandni kadar Crvene armije, ako 187 199

ne potpunim iracionalizmom i Staljina i politike koju sprovodi i sistema koji reprodukuje takve društvene odnose. I na kraju valja napomentu i značajne Buharinove opaske o fašizmu, njegovoj socijalnoj prirodi i funkciji, teroru i ulozi harizmatskog lidera, koje se, prema nekim tumačima Buharinovog dela danas čine višestruko značajnim i za razumevanje same prirode staljinizma. Naime, Buharin je, našavši se u situaciji u kojoj ne može javno da analizira Rusku stvarnost u nekim svojim člancima pribegao lukavstvu i posluživiši se „iskustvima fašističkog sistema“, zapravo, ukazao na deformacije i degeneracije jedne „nove Levijantske države“. Za razliku od oficijelnih teza, koje je inače preuzela i Kominterna, a koja u fašističkom sistemu vodi jedino „golu diktaturu finansijskog kapitala“ Buharin je fašistički pokret i sistem sagledao kao bitno novu istorijsku pojavu koju je nemoguće reducirati samo na „prirodu savremenih krupnih organizacija“. Njene korene stoga, tvrdi Buharin, treba potražiti u „ideji nasilja kao trajnijoj metodi provođenja vlasti nad društvom, nad pojedincima, nad ljudskom ličnošću, u terorističkim diktaturama zasnovanim na permanentnom ugnjetavanju i u pravoj provaliji između.... male grupe vladajućih eksploatatora i eksploatisanih masa. Takav režim sa svim svojim organizacijskim naporima, slepom disciplinom, kultom jezuitske poslušnosti i potiskivanjem intelektualnih funkcija dovodi do dehumanizacije stanovništva.... Fašizam je stvorio svemoćnu „totalnu državu“ koja dehumanizuje sve osim vođa i „vrhovnih vođa“... Većina ljudi pretvara se u obične izvršioce vezane disciplinom, nametnutom svim područjima života... U svemu preovladavaju tri etičke norme: odanost „naciji“ ili „državi“, „lojalnost Vođi“ i “kasarski duh“. Da je ovde Buharin mislio i na iskustvo Rusije u epohi staljinizma nije teško pretpostaviti, posebno onda kada se ove opaske uporede sa njegovom kritkom teorije i prakse boljševičke levice u dvadesetim godinama. Previđajući sve ovo kontroverze neki noviji tumači Buharinovog dela jednostrano će redukovati jednu kompleksnu socijalnu i političku problematiku na tezu da je upravo ova reformistička pozicija prepuna suptilnih opaski i rešenja navodno malo vredela kao alternativa dinamičnom i aktivističkom programu boljševičke levice s kraja dvadesetih godina. Pitanje alternative je isuviše složeno da bi se svodilo samo na ovu dilemu. Stoga nije tačna ni teza koja u pobedi staljinističke alternative 188 200

pronalazi neka „dublja“ ishodišta istorije. Činjenice, objektivno, stoje nešto drugačije. Staljinističko-boljševička verzija leve alternative iz dvadesetih godina ne samo da nije jedina moguća solucija, već je - a u to više nema nikakvih sumnji - i njen najgori mogući izbor i njena najmanje uspešna varijanta. Ono što će se u tridesetim godinama realizovati kao staljinistički politički sistem biće samo jedno duboko podeljeno klasno društvo sa svemoćnom elitom upravljača na vrhu i masom potpuno obespravljenog stanovništva na dnu. Svi kasniji pozivi na izuzetne privredne uspehe kojim bi se iznova legitimisala jedna nova neostaljinistička elita vlasti malo vrede i jeftini su alibi za monstruozne zločine jednog represivnog režima, posebno onda kada se znaju sve društvene i masovno psihološke posledice ovako praktikovane diktature. Mada većina kritičara staljinizma zastupa tezu da tek Staljinovom „revolucijom oddozgo“ krajem dvadesetih godina nastaje i sam sistem, mislim da bi uzimajući u obzir i njenu suštinsku karakteristiku: masovni teror kao preovlađujuću formu političkog delovanja, voluntarizam kao tip socijalnih odnosa i eliminaciju svake zakonitosti, uporedo sa dogmatizacijom marksističke teorije društva u kome sve više preovlađuje instrumentalistička racionalizacija, „pomeriti“ definitivno etabliranje sistema za vreme nakon 1935/36. kada se počinje sa masovnim represalijama. Ovo „pomeranje“ je nužno jer odvaja autoritarnu fazu boljševizma u kome je teror latentno prisutan i tek svremena na vreme masovno deluje, i njene otvoreno terorističko-totalitarističke faze kada teror postaje bitni instrument političke dominacije „harizmatskog“ vrha.

U Beogradu, 1984

189 201

Izdavač: NNK-Internacional 11000 Beograd, Terazije 14/III tel./fax 2688-975 Za Izdavača Miroslav Damjanović Urednik: Veljko Nikotović Tehnički urednik: Mile Nedeljković Dizajn: Art-studio Štampa: Krug, Beograd Tiraž – 500 primeraka

CIP- Каталогизација у публикацији Народне библиотеке Србије, Београд 323 (470) 1917/1939 АНЂЕЛКОВИЋ, ВЛАДИМИР Politička istorija Rusije : (1917-1939) Vladimir Anđelković. – Beograd : NNK Internacional, 2006 (Beograd : Krug). – 189 strr. ; 21 cm Tiraž 500. Napomene i bibliografske reference uz tekst. ISBN 89-83635-62-7 a) Русија – Политичка историја – 1917-1939 COBISS.SR-ID 136953612

Vladimir Anđelković, diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu, na pravnosociološkom i politikološkom odseku magistrarao 1981. godine radom Kritika fašističke ideologije i prijavio disertaciju (Geneza staljinizma). Pokrenuo je i uređivao časopise Potkulture, Bit i Psihologija u svetu, a kao urednik u izdavačkim kućama Panpublikum i Art press uredio i priredio je veći broj knjiga. Deo tekstova štampanih tokom osamdesetih i devedesetih godina u vodećim stručnim časopisima (Vidici, Ideje, Književna reč, Kultura.) objavljeni su u knjigama Politička istorija rusije, Postmoderno doba, Pop kulture. Bavi se kulturnom i političkom istorijom XIX i XX veka.