Vicharmala Teeka by Giani Gurvinder Singh Nangli

August 26, 2022 | Author: Anonymous | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

Download Vicharmala Teeka by Giani Gurvinder Singh Nangli...

Description

 

 Awqm-ivcwr   ArQwq   ivcwr mwlw dw   oSR mxI bwl bo DnI tIkw 

 Nhekeko L

 frnkBhr[ oftz dof;z xihBz rbh  frnkBhr[  rbhtkb/ tkb/  ;q h;opb'    jp[ rkiEkBz  z  rbh   ;fj:' rh L

 frnkBhwfjsk  frnkB hwfjskpf;z pf;z xihGz p' Jhtkb/,   ;q hnekbp[    rkGz  z  p' Jh   gq ekFe   L

 f;z x;kfj  x;kfjpiE/ piE/ dk  dkopkp opkpkrZ krZ iDf;  iDf;z    xih  z 15 t/ Aw[  w[ yh;q hfw;bFjh  hfw;bFjhdKsoBk   dKsoBkdb  db 

 ;q hpkpkpek  hpkpkpekbk;kfjp    bk;kfjp 

 

 Nhekeko L frnkBh r[ oftz do f;z x ih Bz rbh tkb/  ;q h  ;opb' j p[ z rk iEk Bz rbh   w'L 99146-47591  n? vhFB L gfjbh tko   G/ Nk L

fwbD dk gsk Lp}ko wkJh ;/tK, tK, nzfwq fwqs;o. s  ;o. (fJzvhnk) vhnk) c'B L 91-183-5011003, 2542346 E.Ma E. Mailil : csjssales @hotmail.com [email protected] Web site : www.csjs.com

(printed and bound in India)

fgq zNo N  o L ;hH i/H  fgq zNo}, N  o}, nzfwq f wqs;o.  s  ;o. 

 

H

 ;wofgs   

H

fw;kb FjhdK soBk db d/ gfjb/  gfjb/ whs iE/dko  dko  f;zx ;kfjp iE/dko dko pkpk B"X f;zx ih Fjhd  ns/ ;zgqgqdkfJ d  kfJ fGzvoK voK d/ osB,   osB, t?okrh okrh ns/ fsnkrh  ik-BFhB, g{oB oB pqjw j  w p/s/s/, ;Zuyz u  yzv tk;h  ;q hwkB   108 ;zs frnkBh w'jB jB f;zx ih fGzvoKtkb/ voKtkb/ ns/ doki, doki, wjkBf;zxwjKg[ oNkjbh y ;Zuyz;kfjp v tk;h  ;zs t?pkpk dfJnk ih oy tkb/ ns/ ;/tk tk d/ g[ zi, wjkB wjKg[oF, oF, ;Zuyzv tk;h  ;q hwkB   108 ;zs i;pho f;zx ih yv{o ;kfjp tkb/.

 J/ ;/ ebw  ebw s'  ' I SghnK g[ ;seK L 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)

rzi Bkwj dk Nhek (GkJh Bzd bkb ih) ;q h  fw;b FjhdK soBk db dk pz;ktbh ;ktbh Bkwj  pqjw j  w etu, GrT[sh sh n;s'sOs O dk Nhek  gzEe ;zgqdkJh r[opkDh opkDh T[ ¦ukoD u  koD p'X  X  ekft gqekF (o{g dhg fgzrb rb dk Nhek) stkoh] fBjzr f;zxK xK (fBjzr f;zxK xK dk r"otwJh otwJh fJfsjk;) ;zy/y/g ihtB r[o{  BkBe d/t ih  pkpk ;[Xk Xk f;zx ih dk ;zy/g ihtB 

 

 ;z d/ F  r[o r'  { r' fpz fpzd f;zx ih d/ nBB$   nBB$ f;Zy,y  , ;q h  fw;b FjhdK soBk db d/ gfjb/ iE/  iE/dko dko f;zx ;kfjp iE/dko dko pkpk dhg f;zx ih nkfd s'I b? e/  e/ j[  j[D  D  sZe ;q h  fw;b FjhdK fiZE/E  / }kbwK  }kbwK d/ Bkb vZN  e/ w[  w[ekpbk ns/ w}b{wK dh  ;jkfJsk eodh nk ojh j? T[E/ jh f;Z yh yh f;XKsK ns/ r[  r[opkDh opkDh d/ noEK  noEK d/ gquko-go;ko bJh j[D sZe  bkwpzd ojh j?. r[opkDh d/ r[  r[ji noEK ~ ;wMD tk;s/ nkfd-ekb  nkfd-ekb s'I jh frnkBhnK  dhnK ;zgqdktK ;ko[esktbh, esktbh, Gkto;kfwqs, s  , ftukowkbk, nfXnksw gqekF  nkfde rz qE  ftfdnkoEhnK ~ gVQkT[ kT[IdhnK nk ojhnK jB. ;q h  fw;b FjhdK  soBk db d/ ;fseko:'r frnkBh r[oftzdo f;zx ih Bzrbh tkb/ s/ frnkBh wfjskp f;zx ih Gzp'pJh J' h tkfbnK B/ ftuko   ftuko wkbk rozE dk r[ji  ji  noEK ;w/s ;[y?B Nhek eoB dk ndG[s ekoi ehsk j?. fJ; Nhe/ #u ;fseko:'r frnkBh ih B/  J/BQBKQ s[eK eK d/  r[ji noE  ekfpb/ skohc ehs/ jB.  :Ek-ek;Nw?ojNkG:' ojNkG:',ojN/w? w?G:' G:'c/ c/ o–   go$'s{ s{ bskc/ ow?G:' G:';{ ;{ se'Y/ Y/ o–  ;' dk;  dk; frnkBh r[oftz oftzdo do f;zx ih d/ J/BQK T[gekoK gekoK bJh frnkBh ih  dk frnkBh dh nsh XzBtkdh Bih tkdhs'I j?T[ wo wns/ o gq gq   gq:z:  Gsz { uoBK n?; ekoiK  / ekoiK #u nodk; bJh ;/eodk tk b?Idj? fe  / ofjD. fe ofjD. nekb g[oy  oy  r[o gz  { gzE dk dk; 

15t/I iE/dko ;q h  fw;b FjhdK  soBk db pkpk pekbk ;kfjp  (4) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;z d/ F  ftuko wkbk rz qE ;ko/ Fk;sOK dk ;ko (f;XKs j?  ;q hwkB   gow g{i$  i$  wjkswk nBkE dk; ih dk fbfynk j?. ftuko dk ;o{g dks¿Ba dFkfena tkra dksoS drkZ drkZL; fo|rsAA  minka uka   fdefLr forkjk lks¿;eh¼'k%AA ;eh¼'k%AA

w?I e" B jK, fJj Bkw o{g gqgzu eh j?, fJ; dk eosk e"B j? ns/  ns/ fJ;   fJ;  dk T[gkdkB gkdkB ekoD e"B j? noEks fJj g?dk dk feE'I j'fJnk fJnk j?.  etB o{ g fd;fNU fpB;kfdU– esfj rfJU T[ j es s/ nkfJU–  nkfJU– fJ; ftuko o{g noE dk r[o{-f;Zy ;ztkd o{g ftu nbZr-nbZr  gqeoDK e  oDK d[nkok nkok eEB j't/t nEtk  / nEtk fi; rz qrz qE  ftZu r[o{-f;Z -f;Zy  ;ztkd tkd nbZrr  nbZr  gqeoDK o{gh gh wkbk j't/t/ ns/   ns/ fi; ndG[s rz qE  dk ;qtD, t  D, wzBD BD ns/ fBfXnk;B eoB Bkb nBknk; jh ifrnk;{ i frnk;{ w'eF ~ gq kgs kgs j' ikt/  ikt/, T[;dk  Bkw ftuko wkbk j?. ;' fBowb  fBowb G/y d' wjkB  wjkB ;zsK sK frnkBh do;B f;zx ih ;k;sq h  (pBko;) ns/  frnkBh dftzodo b? e/  e/, eoB ;kv/ fBowb  fBowb y   d/  ;z frnkBh s frnkBhi;ftz r[oftz odo df;zo xf;zihx e[ihmkoh Bzrdk bh ;fj:' B/ fJj   fJjr Nhek dk ndG[G/sy  ekoi ehsk j?. dk; fJ; Nhe/ dk   dk gqekFB eotkT[D s/  f;zx ;kfjp iE/ dko pkpk rZiD f;zx ih ~ jkofde tXkJh fdzdk dk j?. r[o gz  { gzE dk dk;  Fq h  wjz s ;P; kwh Pkwh frnkBd/t f;zx  x  w[ Zyh L Fq h  gz ukfJsh ukfJsh nykVk fBowb eByb jfodPko  (5) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;z d/ F  ftdtkB r[of;ZyK nzdo nkfd ekb s'I jh r[opkDh d/ f;XKse  noEK d/ r[ji G/dK ~ ;wMD tk;s/ ;zgqdktK ftZu ;koe[sktbh, Gkto;kfwqs, s  , ftukowkbk, nX$ksw gq ekF, ekF, t?okr okr Fse, ftuko ;kro w'y  y  gzE, fposh gqGkeo nkfd tvw[ Zb/b  / rz q  rz qE  gVQkJ/ iKd/   iKd/ jB.  jB. Gkt/I fe fJBQK rz qrz qEK d/ gfjbK   gfjbK nB/eK ;Nhe j'J/J/ jB i' fe   fe pj[s jh  emB jB iK fco pj[s jh ;[y?BA emB ;NheK ~ ftfdnkoEhnK bJh  ;wMDk n"yk yk ;h ns/  ;[y?y?Bk Bk ;NheK ftu r[ji ji G/dK dK ~ BjhI y'fbQnk nk frnk  ;h. fJ; bJh ftfdnkoEhnK dh t/dB ~ ikDfdnK j'fJnK gzE d/ wjkB   wjkB  ftdtkB ns/ ;kv/ ewkb d/ ftfdnkoEh ;zs frL r[oftzdo f;zx ih  Bzrbh tkfbnK B/ ftuko   ftuko wkbk d/  rz qE dk ;[y?y?B GkFk ftu r[ji ji G/dK dK ~  y'bQbQ e/ ;Nhe  ;Nhe ehsk j? i'  i' fe  fe pj[s jh Fbkxk:'r T[gokbk j?. ;zs frL r[oftzdo f;zx ih Bzrbh tkb/ d;w/F ih dh feOs ;qh  ;opb'j rz qE  ;kfjp ih dh ;zg{g{oB oB eEk eo oj/ jB i' fe   fe pj[s bk;kBh  ekoi j? ns/ GkJh  GkJh ih o{odh{ ih nkfbw ckf}b ftdtkB jB.;/ dk; nodk; eodkBzj?d fe  febkb;fsr[  ihpkDh fJBQd/K gk;' I fbysh o{g ftu gzE dh tk b?Id ofjD.  / ofjD. r[o{o{ gzE dk dk;ok  frL jodhg f;zx  x  (;kpek j? ¦v  rz qEh E  h s]s ;Zuyzv j}{o ;kfjp) j}{ohoh Ne;kb ;qh j}{o ;kfjp  (6) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 d'Fpd  Fpd  g[oksB ;w/I ftu nfXnkswe ftZfdnk dk nfXn?B eoB tkb/ ftfdnkoEh (ifrnk;{) Gkyk d/ S'  S' N/N/-S' -S'N/N/ rq  rq z E r[ o[o[ iBK   iBK gk;'I pV/ g/ q  g/ qw  Bkb  gVQd/d ;B.  / ;B. fiBQK ftu Gkto;Kfwq s, s, ;koe[sktbh sktbh s/ ftuko wkbk pV/ jh  T[g:' g:'rh rh rz qE  jB. p/FZFZe ni'e/ ;w/  ;w/I ftu rz qrz qE  gVQB dh o[uh uh ysw j' rJh j?. fco th e'Jh-e'Jh Jh ifrnk;{ ftfdnkoEh gVQB dh o[uh uh oZydk y  dk j?. w[ ZYbh  ikDekoh nB[;ko ;ko fJj rz qE  d/ eosk   eosk ;[nkwh nkwh nBkE dk; ih jB. ;[nkwh  nkwh  Bo'sw sw g[ohoh ns/ ;[  ;[nkwh nkwh nBkE dk; ih nkg; ftu r{V/V/ fwZ  fwZso s  o ns/ ;fjgkmh   ;fjgkmh  d't/tI/ ;[jhnkwh nkwh I ftZfdnk f dnk  r[;B. kJh g{ub/oh  oh  j';B. D fgS' n;[kwhnkwh Bo'sw sfrnkB w g[ohohd/iht d/ih;gk;' GowD eod/ gVQ j'J/Jd/d/  / ;B. ioksgVQftu ioks rJ/ ns/  ns/  ;[nkwh nkwh nBkE dk; ih eFwho ftu jh fNe/ oj/  oj/ . e[e M[ ;w/I pknd  ;[nkwh nkwh Bo'sw sw g[oh ih B/ fJe  fJe gfsOek ek nkgD/ fwZ  fwZ so so ;[nkwh nBkE dk; ih  ~ G/ih ih fe w?~ fJe tXhnk fijh wkbk fsnko eoe/ G/   G/i.' ;[nkwh nkwh nBkE  dk; ih B/  nkgD/  fwZso s  o d/  nzsOs hth O Gkt ~ ;wMd/  j'fJnK, fJj ftuko  wkbk Bkw dk pVk T[ ¦ T[ ¦sw s  w rz qE  fby e/ ;[  ;[nkwh nkwh Bo'sw sw g[ohoh ih G/fink. fJ;  rz qE  s/ e[b Ç ft;okw jB. fi; ftu pV/ jh tXhnk sohe/  Bkb   Bkb r[o u/  [ u/b/ d/  gqFB T[ ¦so s  o ftu fJ; dh ouBk ehsh rJh j? . fi; ftu wzrbkuoB  rbkuoB  eoB s'I fgS'I r[o T[  { T[;ss, ;fs;zrs rs dh wfjwk, frnkB dhnK ;Zs G{fweK, fweK, irs dk fwfEnkg[BK, BK, pqjw dh ;Zfssk, f ssk, r[o{o{  gqyhSk y  hSk nkfd pj[s jh ;z[do  do  gqgq;kgsh rz K d[eokT[ rK nkok Difrnk;{ nkok  d/  wB  d/  wB dr[koeoe/  frnkB dk :sB ehskftuj?.nfXnkswesk g{op eow s/g?dk { feOg frnkB k Bkb dh  jh  nfXnksfwe ftfdnk dh gqkgsh jz[dh j?. BjhI sK iht fpy? o; ftu  yfus ofjzdk dk j?.

 d' jok   okw wfJnk, ;fsr[o dfJnk, ;kX{; r z ip j' fJ. z r  sp gqkDh ikB? eS{, oj? fpy? o; G fJ. ' (7) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

fJe j'o ;[do dz o fdOFNKs FNKs ftu ;zs nBkE dk; ih efjzd/d jB.  / jB. fit/I  oo{inK FfeOBhgk nkok nrBh g?dk dk ,eowbfdzs'dh dI hofjs j?. fJ;/   soQK K  r[;{oi n{ Kdhdho"FBh gk nkfs;h ns/  gq;kfd ;  FhF/ kfd d[nkok ;z;/;/, ftgoi? fBowb  frnkB fFF d/ fjod/   fjod/ ftu   ftu g?dk dk j' iKdk   iKdk j?.

 ;{o do; ndoF fiT[ fiT[ I I j's nrfB T[T[ d'  d' s.  s.  s?;/ r[o gq ;kfd   s/ nB Gt [ fBowb j's.

frnkB dh fdOFNh s'I ifrnk;{nK bJh fJj pVk T[g:'rh rzqE j?. gozs{ ni'e/ ;w/I d/ gqkgs rzqEK ftu pj[s ;ko/ w{b gkm nF[ZX jB. fes/ b/yeK tb'I ns/ fe;/   fe;/   ?gq ; tkfbnK dh nDr?bh bh eoe/ rz qE ftu pj[s jh  nF[XhnK XhnK j' rJhnK   rJhnK jB. dk; e'b ekch ftfdnkoEh r[opkDh opkDh dh ;zfEnk  fEnk  s/ Gkyk d/ g[  g[;se ;se gVQB bJh nkT[Id/ jB.  jB. w?I ;'u fojk ;h fe GkFk d/ rz  rz qEK  E  K  ][dhFh;'j'XJeoe/ h fe w/T[o/oB/ jh QK ~fJe gqekFs e  kFs j'Djko Djko eokfJnk ftfdnkoEh ikt/. goz ;zss{s{ w?  frnkBh w?~ fJjr[ikD oftzdo de/o pj[  pj[ f;zx  xs  Bzrbh tkb/ B/ ftuko wkbk d/ 8-10 rzqE fJeZm/ eoe/ ftuko wkbk ~  ;'fXnk fXnk j?  ns/ Bkb   Bkb jh ftnkfynk (noE) eoe/  g[;se ;se g{ohoh fsnko eo  bJh j?. ;zs frnkBh r[oftz oftzdo do f;zx fBowb ;zgodkfJ d/ ftfdnkoEh  ftfdnkoEh jB  ns/  J/BQBKQ B/ fJj   fJj pVk jh Fbkxk:'r ezw ehsk j? w/   w/oh fdbh fJZ Sk Sk j?  fe  Gkyk ftdKs dhnK j'o T[g:' g:'rh rh S'NhnK-S' NhnK-S'NhnK NhnK g[;seK dh ;[XkJh eoe/ SgtkJ/ sK i' gkme F[X gkm eoe/ rzqE dk g{ok-g{ok bkG b?D ns/ frnkB gqkgs k gs eo ;eD. dk; ;fsr[o{o{ ih d/ uoBK ftu nodk; eodk j? fe ;zs frnkBh r[oftz oftzdo do f;zx Bzrbh tkfbnK ~ j'o T[ dw dw s/ T[ ¦sw p[ Zp[ ZXh  X  h  p]fFF eoB sK i' nkgD/  nkgD/ fwFB  fwFB ftu ;cb j'D. b/ye  ;zs s/ ik ik f;zx @@fBowb G/y G{FD## r[o ;o y[ Zvk, v  k, j[fFnkog[ fFnkog[o  o 

(8) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 d'Fpd  Fpd  wjkB eft nBkE dk; ih d[nkok nkok ofus ftuko wkbk t/dKs dKs ftF$e  rz qE nkgDh wjkBsk y[d oZ ydk ydk j?. fJ; rzEq  nzdo eft ih pj[s ;ko/ efmB rzqEK d/ ;kozF ~ nkgDh ekft-ebk ns/ nB[Gt okjhI ;z;feOs  torh efmB GkFk s'I nBfGZr  b'eK eK sZe  gj[ zukT[ ukT[D dk pj[s jh goT[gekowJh  gekowJh  T[gokbk gokbk ehsk j?. fi; gq eko eko eft ih B/  goT[geko geko noE fJ; rz qE dh  ouBk ehsh j? fJ;/   fJ;/  soQK pj[s ;ko/ ftdtkBK B/ fJ; T[s/s Nhekekoh  / Nhekekoh eoe/ fJ; rz qE  dh wfjwk ~ j'o th tXkfJnk j?. ftuko wkbk d/  j[D sZe  j'J/J/ NhfenK ftZu'u  'I fJe Nhek T[dk;h dk;h wjkswk ;kX{ r'  r'fpz fpzd dk; ih ;q h  nzfwq fwqs;o  s  ;o  ;kfjp tkfbnK tZb'b  'I ehsk frnk j?. fJE/ fJj  fJj rZ b th Bkb jh ftukoB:'r  r  j? fe  fe ;kX{ r'  r' fpz fpzd dk; ih B/ T[  T[dk;h wjKg[oyK oyK tkb/ Xow  Xow ~ fBGkT[IfdnK  mhe pkpk ;qh uzd ;kfjp ih s'I to';kfJ T[dk;hnK dk;hnK tKr{ z r[   r[o xo  { xo dh ns/ r[r[opkDh oo{o pkDh B-gVQd/kT[ B-gVQ k ;z  wjkB  wjkB te/k Sgtk ;koh T[e/wo w o;zehsh T[E/E/ nkfd  ;/nkfd { rz qE  gVQ ;kfjp  T[;zDg{odh B gqfiE/  :kfJ :kfJ fby;/tk rs dh rs tk ftZ;qu  tk u h      nogD ehs/. GkJh Bzd bkb ih dhnK ribK dk Nhek ns/ r[ o{o{ ebrhXo   ebrhXo  fgsk ih dh wjkB ouBk ;q h  }\oBkwk ;kfjp dk pj[s jh d[obZG Nhek  r[ow[ ow[yh yh GkFk ftu eoe/  ;zrs rs dh G/N ehsk. j[D ojh rZb  ftuko wkbk rz qE  d/ Nhe/   Nhe/ dh   dh i' ;X{   ;X{eVh GkFk j?  nZi  i    eZb d/ gkmeK ~ ;wMD ftu pj[s n"yh yh bZrdh j?. fJ; n"fynkJh ~  ;wMfdnK ;zs frnkBh r[oftzdo do f;zx Bzrbh ih B/  nkgD/  goT[gekoh  gekoh  fjs fJ; Nhe/ ~ w[ Zy oZy e/ fJe BtK Nhek ftuko wkbk dk eoe/ ;z  ;zrs rs dh  G/N ehsk ik fijk j?. fJ; s'I gfjbK th frnkBh ih eJh rz qrz qE  nkgDh  ftfdnk d/ nB[Gt Gt Bkb fby u[ Ze/e   jB  / jB ns/ Bkb   Bkb jh nB/eK eK ftfdnkoEh  gVQ k e/  ftZfdnk f dnkbJh dk ukBD gqekF e  kF eo oj/ jB.  pD/ jB.  T[fi; ;fdnk ftZv fdnk fdnk nB/eK  eth K  ftfdnkoEhnK w[Bkok Bkok ; ~ T[ftZ;skd f skd dnk dh wkosz efjDk e'Jh Jh nfs eEBh BjhI j't/trh. r/ h. nyho ftZu  r[o ;kfjp  { ;kfjp ih nZ r/r/ J/  J/jh nodk;  j? fe   fe ;zs frnkBh r[oftz oftzdo do f;zx ih ;q h  ;opb'j p[ zrk rk Bzrbh rbh fJ;/ soQK K  nkgDhnK fbysK okjhI ;zrs rs dh ;/tk tk eod/ ofjD.   ofjD. r[o gz  { gzE dk dk;  frnkBh r[oizN f;zx gfNnkbk  w[yh yh g[oksB oksB rzEq  ;z Gkb Gkb ;/tk  tk  (9) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 G{ fwek  nkfd ;q h  r[o{o{  rz qE  ;kfjp ih d/ f;XKfse   f;XKfse noE ns/ r[   r[ji G/dK dK ~  ;wMD tk;s/ gz  gzEe frnkBhnK dhnK ;zgqgqdktK d  ktK ftZu nkfd ekb s'I jh J/j  j  ;koe[sktbh, Gkto;Kfwqs, ukDehnk okiBhsh, ftuko wkbk, nX$ksw  gqekF, e  kF, t?okr okr FZse, s  e, gqp'p  X' uzdOdO BkNe, ftuko uzd'd  Od/d' /, ftuko ;kro, soe  ;zrqrfj, fq j, w'yF yF gzE, E, fposh gq Gkeo, Gkeo, gzud;h ud;h nkfde tvw[ Zb/  rz qE  gVQkJ/ kJ/ iKd/ jB. Gkt/I fJBQK rz qrz qEK d/ pj[s ;ko/ Nhe/  Nhe/, ;Nhe j'J/J jB,  / jB, go T[j ;Nhe iK  sK pj[s emB o{g #u jB ns/ iK   iK pj[s jh ;[y?yB? o{g #u. i' Nhe/   Nhe/  emB  GkFk #u r[ji noEK ;w/s jB, T[BQK s'I ftfdnkoEh-iB g{oB oB bkG BjhI  T[mk mk gkT[Id/ ns/  ns/ i'  i' ;Nhe  ;Nhe ;[y?y?B GkFk #u jB T[BQBKQ #u r[ji ji noEK dh pj[s  xkN wfj;{; j[zdh dh j? ns/ ftfdnkoEh-iB   ftfdnkoEh-iB r[ji ji noEK ~ ;wMD tk;s/ jw/Fk sob'-wZ -wZSh j[ zd/ ofjz   ofjzd/d / jB. fJ; ftfdnkoEhnK d/ d[  d[ Zy  ~ ;wMfdnK j'fJnK fJnK ftZfdnk-osB f dnk-osB ;qhwkB  ;zs joh f;zx ih ozXkt/ Xkt/ tkfbnK B/ fJe  fJe B/e-T[gokbk ehsk, i' T[  T[BQBKQ B/ gz  gzi  i  rz qEktbh E  ktbh Bkw dk Nhek eo e/ ftfdnkoEhnK   ftfdnkoEhnK d/ eo-ewbK   eo-ewbK #u G/N ehsk  j?. gzi-rz qEktbh E  ktbh d/ ;Nhe dh ypo g{oB o{ g #u dk; ~ Bk j'D s/ dk;   dk;  B/ekoi J/j ni/ ftuko   J/xjd[Nhe/   ~fbfynk SgkT[DNhek  dk  g? ¦q ; wkbk #u ubdkjh;Nhe fojk nkoz ;h feG ehsk ;zs johns/f;z J/ nkok ~ nkok th ;zrsK rsK d/ eo-ewbK  eo-ewbK #u nk frnk. dk; ~ fJ; rZ b dh ][Fh Fh th ;h ns/ nc;'; th ;h fe i/eo eo dk; ~ fJ; wjKg[oyK oyK d/  B/e-T[ e-T[gokb/ gokb/ dh   dh GDe    [jzdh dh sK dk; nfijk ftukowkbk dk Nhek SkgD dk Bk-uh} fijk isB  Bk eodk. fJ; Nhe/ ftZ  ftZ u fiZE/E   w{  / w{b gkm wjkswk r'ftz ftzd dk; d/ Nhe/   Nhe/ s'  s'I t/y e/ (10) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

;'fXnk fXnk j? T[  T[E/E/ jh  jh w{b gkm ;opb'j p[rk rz k Bzrbh fty/ ;[  ;[GkfJwkB GkfJwkB jZE fbys  yofVnK Bkb th ji noE ;hB/-p-;hB/ ub/  ub/ nkT[Id,/ fJ;  Nhe/ #u doi ehs/fwbkfJnk   jB. j?. r[ji ftF/F eoe/ fJ;   fJ; B/e-T[ e-T[gokb/ gokb/ #u   #u ;jkJh dk; nkgD/ ftZ   ftZfdnk dks/ ;q hwkB   ;zs s/ik ik f;zx ih y[Zv/v  /  tkb/  (fBowb osB), ;q hwkB   frH jodhg  f;zx ih j}{o ;kfjp tkb/, ;qhwkB ;zs frnkBh doFB f;zx ih d/ bk  bk  tkfbnK dk XzBtkd Btkd eodk j? ns/  ns/ T[  T[BQBKQ d/ uoBK  uoBK #s/ BwB  BwB eodk j?, fiBQK s'I  fJ; Nhe/ ~  ~ ;zg{goB o{ B eoB tk;s/ b'  b'VhI VhIdh ;wZ roh roh ns/ nZ  nZ S/S ;[  / ;[Mkn Mkn gq kgs kgs j'J/J./ Nhekekoh eoB dk B/w ;[Mkn Mkn ns/  o{jkBh jkBh p]fFF ;qh fw;b FjhdK  soBk db d/  gzdot/ dot/I iE/dko dko f;zx ;kfjp iE/dko dko pkpk rZ iD iD f;zx ih  ns/ ;z  ;zs r[od/ od/t f;zx ih Fjhdh pkr tkfbnK B/ ftF/  ftF/F eoe/ ehsh sK jh  dk; J/j fBwkDk fijk isB eo ;fenk j?. Nhekekoh eoB ;w/I gow g{iBhe iBhe dk; d/ tv/o/ r[oGkJh frnkBh  wfjskp f;zx ih Gzp'Jh, soBk db d/ j?  j?¦ v rz qrz qEh frnkBh fsOb'b'uB uB f;zx ih  (wjzs ih), ;zs doFB f;zx Fk;sO h, ;zs i;ftzdo do f;zx ih e[mkoh, mkoh, frL r[oiz oizN f;zx ih gfNnkbk, frL irihs f;zx ih iZi, frL irsko f;z x ih  b/ykoh ykoh (iEk ozXktk, okwrVQ),), frL ;[ Zyk y  k f;zx ih :{He/ He/H,H, frL Xow f;zx ih  yv{o ;kfjp tkb/, frL wBihs f;zx ih eEktkue G'ok ok ;kfjp gkfsFkjh  B"thA pkpk pekbk ;kfjp, frL F/o f;zx nzpkb/ pkb/ tkfbnK dh ftF/F feogk  pDh ojh. frL i;pho f;zx ih e'jkbk, jkbk, frL p{Nk Nk f;zx ih, frL fsOb'uB uB f;zx ih, GkJh irw'jB jB f;zx ih, frL yVr f;zx, frL phopb f;zx ih (Fjhdh pkr  tkb/ , frnkBh f;zx ghoh p?;e ;ene? f;Zyh y vwh, , GkJhjodhg ;[gqg hs q  f;zx ih nznwohek, GkJh),)irsr[ o{o{ f;zjowB x ih whoh vhwh,tkb/ vkeNo fwqs;o  fwq s  ;o  (i' n?  n?e{e-g? -{ g?uo d[nkok nkok jo fpwkoh dk fJbki eod/ jB)  jB) J/BQBKQ Bzrbh rbh iE/ d/  d/ ftfdnkoEhnK B/ fJ; ekoi #u ftF/F i[ zwtkoh t/ koh fBGkJh. dk; L frL r[oftzdo do f;zx Bzrbh  rbh  ;q h  ;opb'j p[rk  rz k  iEk Bzrbh  rbh  (11) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 Nhekekod/d/ftfdnkoEh  Nhekeko ftfdnkoEhtZtZ b'  I  jZEbh E  bh g[;se ;se nksw-ftuko dh fbykJh ;fsr[o{o ebrhXo  { ebrhXo ih r[o{o { r'fpz fpzd f;zx  x  ih B/ feO  feOgk gk eoe/ f;Z  f;Zy  gzE d/ wjkB  wjkB ftdtkB frnkBh ;zs pkpk r[oftzdo do f;zx ih  Bzrbh rbh tkfbnK gk;'I eotkJh. pkpk r[oftz oftzdo do f;zx ih ~ fJ; rz qE  fbyD bJh Gkt/I  pj[s ;ko/ ftfdnkoEhnK,  ftfdnkoEhnK, r[o{oiBK, i{ BK, ftdtkBiBK B/ g/ qfos f os ehsk, go fJ; d/ Bkb  Bkb jh ;q h   fw;b FjhdK soBk db d/ 15t/  15t/I iE/dko dko f;zx ;kfjp iE/dko dko pkpk rZiD i  D f;zx ih  ns/ ;zs r[od/ od/t f;zx ih r[od[ od[nkok nkok Fjhdh pkr tkfbnK dh pyfFF Bkb fJ; rz qE  dh  fbykJh ;zs frL pkpk r[oftz oftzdo do f;zx ih B/ g{oh oh ehsh j?. pkpk r[oftz oftzdo do f;zx ih dk iBw Bzrbh rbh Bro fty/ ;odko  ;odko eFwho f;zx d/ xo  wksk Bfozdo do e"o dh e[ Zy'y  I' 8 u/s 1990 ftu j'fJnk. fJnk. frnkBh ih pugB s'I oZph p  h GiB  ns/ ftZ  ftZfdnk f dnk dh ;{M-p{M oZoyD yZ  D tkb/ wjKg[  wjKg[oy oy jB. frnkBh ih d/ iBw s'I gfjbK  T[BQBKQ d/ BkBk  BkBk ih iE/dko dko pkpk i'frz frzdo do f;zx ih fBjzr f;zx ih B/ fw;b  fw;b FjhdK soBk  db d/ 12t/  12t/I iE/dko dko ;uyzv tk;h pkpk fpFB f;zx ih gk;'I nodk;k eotkfJnk fi;  eoe/ frnkBh  frnkBh ih dk iBw j'fJnk. fJnk. pkpk r[oftzdo do f;zx ih B/ r[owfs owfs dh w[Z Ybh Ybh ftZ fdnk fdnk ;G s'I gfjbK nkgD/ Bro d/ jh  jh g{oB oB fpp/eh, eh, ;fsr[oK oK s'I fdOVQV fBFuk  Q fBFuk ns/ Go';k ;k oZyD y  D tkb/ wjkB  wjkB f;deh  r[of;Z of;Zy  pkpk nwo f;zx ih d/ gk;'  gk;'I gqkgs k gs ehsh s/ fco  fco dwdwh Ne;kb iEk fGzvoK  voK  wfjsk d/ wjkB  wjkB T[;skdK, ;skdK, w"i{idk d { k wjKg[oyK oyK s'I r[owfs owfs dh ftZfdnk f dnk gqkgs k gs ehsh. frnkBh ih B/GkJh  iE/r[ ftu  ftu ofjihe/dhnK  nkfdtkoK  nkfd ;q h  r[ns/ o{o { rz q efpZ E  ;kfjp d;w rz qE  ehsh. ;kfjpfrnkBh  ih ns/ GkJh ;kfjp odk; odk;  efpZ s  ;tZih, J  hnk;q h dh Jhnk ;zfEnk fEnk ih B/ iE/ ftu  ftu ofj e/ ;q h  r[o{o BkBe  { BkBe gqekF, e  kF, ;{oi oi gqekF, e  kF, ;q h  r[o{o { gzE gqekF, e  kF, nfXnksw  gqekF, e  kF, ftuko wkbk, ;koe[sktbh, sktbh, Gkto;kfwqs, s  , ukDehnk okiBhsh, fgzrb rb fJfsnkde  rz qEK E  K dk nfXn?B ehsk. j}{oh oh Ne;kb ;Zuyz u  yzv ;q h  j}{o ;kfjp fty/ frnkBh  frnkBh jodhg  f;zx ih gk;'I }\oBkwk dh d[pkok pkok ;zfEnk fEnk ehsh ns/ ;q h  ;opb ;opb'j' gqekF e  kF rz qE  dh ;zfEnk  fEnk  ehsh. fBowb/ ;z  ;zsK sK ftu'I ;zs s/ik ik f;zx ih y[ Zv/v   tkfbnK,  / tkfbnK, nukohnk g[Fgoki Fgoki ih s/ ;[nkwh nkwh fBowb u/sB sB ih gk;'I nfXnksw gqekF, e  kF, t?okr okr FZse, s  e, gqp'p  X' uzdoBkNe, doBkNe, ftuko 

(12) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

uzd' d  Od? d ' ,? thuko ;kro, nkfde ns/ ;z;feO ;feOs dh w[ ZYbh Y  bh ftZfdnk f dnk dk nfXn?B ehsk. w"bth bthGkJh nshe ih gk;' B/ \ko;h  \ko;h dh ftnkeoD GkJh ;kfjp Bzdnjwd bkb ih;kfjp dh ;koh pkDhI frnkBh d/ noE,  noE,ihcsjBkwj, }\oBkwj ns/ns/  ;q h   ;opb'j gqekF e  kF ftu \ko;h ns/ noph  noph tkb/ FpdK  FpdK d/ noE  noE gVQ  /. fJzi frnkBh ih B/ r[  r[DhiB DhiB wjKg[oFK oFK wjKg[oFK oFK gk; ofj e/ T[  T[ ¦u  doi/ dh   dh  ftZfdnk f dnk jkf;b ehsh ns/ j[D ;w[ Zu/u   / gzE ftu frnkBh ih r[owfs owfs dh ftZ fdnk fdnk gVQkT[ kT[D  D  d/ Bkb-Bkb  Bkb-Bkb r[of;Z of;Z yh yh dk wjkB gq uko uko eo oj/ jB. id GkJh Bzd bkb ih ;q h  r[o{o { r'fpz fpzd f;zx ih gk; nkJ/ sK  sK ebrhXo ih B/ GkJh   GkJh  Bzd bkb ih d/ pzdrhBkwk drhBkwk rz qE  dk BKn pdb e/ f}zdrhBkwk drhBkwk oZ y fdZ sk sk ns/ Bkb  Bkb jh  f}zdrhBkwk drhBkwk f;zxK xK ~ gVQkT[ kT[D dk j[ew ew fdZsk. s  k. GkJh ;kfjp GkJh Bzd bkb ih ;q h  r[o{o{ r'fpz fpzd f;zx ih s'I p]fFFK gqkgs k gs eoe/ f;z  f;zxK xK ~ \ko;h gVQkT[ kT[D dh ;/tk tk eod/ oj/. GkJh ;kfjp s'I pknd T[BQBKQ dh pkDh d/ noE  noE ;hBk p;hBk ftob/ ftob/  ftob/ wjKg[  wjKg[oy oy gzE  E  ftu gVQkT[ kT[Id / oj/. f}zdrhBkw/ drhBkw/ d/ Nhekeko  Nhekeko ;zs ]kb;k ;o{g f;zx ih fbyd/ jB  jB fe  GkJh ;kfjp GkJh Bzd bkb ih s'I ftZfdnk f dnk gVQkT[ kT[D dh fJe ;zgqgdk d q  k th uZ bh. bh. 1H GkJh wBh f;zx ih  2H GkJh dhtkB f;zx ih  3H GkJh r[ofdnkb ofdnkb f;zx ih  4H frnkBh r[opyF opyF f;zx ih  5H GkJh nwo f;zx ih  6H GkJh okw f;zx ih  7H GkJh j}{ok ok f;zx ih  8H frnkBh p]FhF f;zx ih  9H ;zs ]kb;k frnkBh ;o{g f;zx ih  frnkBh ;o{g f;zx ih s'I pknd pkpk dfJnk f;zx ih fBjzr f;zx ns/ pkpk   pkpk  eosko f;zx ih fBjzr f;zx ih w'Nk Nk nZyo y  o fJ; pkDh ~ gVQkT[ kT[D dh ;/tk tk ;w/I Bkb  eod/ oj/. nZi eZ bQ b T[  Q T[;/; gq  / gqgok gz ok ~ ikoh oZyfdnK y  fdnK ;zs frnkBh r[oftz oftzdo f;zx ih Bzrbh  tkb/, f;zx ;kfjp iE/dko dko pkpk rZiD i  D f;zx ih dh nkfrnk nB[;ko ;ko ;wkXk pkpk B"X  X  f;zx f; z ih r[owfs owfs ftfdnkb/, whoh-ghoh ne?vwh vwh ns/ GkJh  GkJh Bzd bkb ih r[owfs owfs ftfdnkbk  ;q h  ;opb'j p[ zrk rk Bzrbh rbh fJfsnkfde ftfdnkfbnK wjK ftfdnkfbnK ftu gVQk oj/

(13) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

jB. frnkBh ih GkJh Bzd bkb ih dh pkDh d/ Bkb  Bkb nkfd ;q h  r[o{o { rz qE  ;kfjp ih d;w  pkDh, ;opb' wjkoki dh r[dk; opkDh~ ns/ opkDh  fJfsjk;e,  fJfsjk;e, df;zKfse, rb, rb, nkfde;q h d/;opb  rz qE  thj' gVQ k oj/ jB.  jB. frnkBh r[oftz oftzdo dt/odKfse, x ihfgz gk;' I ;q h ftnkeoD  d;w rz qE  E    ;kfjp ih ns/ ;q  ;q h  ;opb' ;opb'j gqekF e  kF rz qE  ;kfjp ih dh ;zfEnk fEnk eoB dk ;[Gkr gq kgs  kgs  j'fJnk fJnk j?.

 iZ EkBz  EkBz rbhftZ    rbhftZ u'  ftfdnkgVQ A ftfdnkgVQBtkb/f;z f;zxKd/fB:w  fB:w  1H nkfd ;q h  r[o{o { rz qE  ;kfjp ih, ;q h  r[o{o { d;w, rz qE  ;kfjp ih ns/  ;q h   ;opb'j rz qE  ;kfjp ih dh pkDh T[go go fJe ;wkB FoXk oZ ydk ydk j't/t./ 2H o'}kBk }kBk xZN'N  ' xZ  x NZ  10 pkDhnK dk B/wh wh j't/t/. 7 pkDhnK fBZsB/w ns/ fsz   fszB  pkDhnK (Fpd j}ko/  nkfd, d;w ns/  nkosh) 3H fBZsB/ s  B/w s'I fJbktk o'}kBk }kBk xZN'N  ' xZN  fJe nm'sOs hO wkbk r[owz owzsOsO  ns/ bwzsOsr[ O odk; bwz . ns/ GkJh 4H w{GkJh odh dk;eo/;kfjp   GkJh Bzd bkb ih dh pkDh ~ r[opkDh dh  e[ zih ih ikD e/  FoXk eo/. 5H r[o-fJfsjk; o-fJfsjk; T[go go FoXk oZ y/y./ 6H ;dk gzi eZfenK f enK (e/; ;w/s e/;eh, ;eh, ezxk, xk, efSjok, eVk, feOgkB) gkB) dk  XkoBh j't/t/. 7H o'}kBk }kBk dh ;zfEnk fEnk xZN'N  '  xZN  gzi tkoh gVQ  /  ns/ tZX  s'I tZX  gzMh Mh tko  gVQ  /. 8 r[o s]sK, s]sK, r[oXkwK ns/ Fjhd rziK dk nkgD/ wB wB ftu ;fseko  ;fseko  oZy/. 9H10H fBFkB ~ f;Zyh y  h ~dkGktBk XPi ikD BwFekof}zdrh nekbh;kfjp r[o wo:kdk Bkb e/wz  B/B;dk /  ns/jh  nkgDh deo/rh. ftZu  u    XkoB eo/. 11H ftZfdnk f dnk r[o { (T[;skd) ;skd) dk g{oB oB ;fseko eo/. 12H d{;o/ ;o/  wZsK s  K dk ;fseko eo/ ns/  d{i/  wZsK s  K d/  rq zE  th gVQ  /. 13H nkb;h Bk j't/t/. 14H e[eowh eowh Bk j't/. (14) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

15H ;dk gzi jkfjnK (j}kws, j[ Zek, e  k, jbkb, jkw, fjBk) s'I pu e/  oj/. 16H gVQ h j'Jh ftZfdnk f dnk ~ nZr/r  /  tzv/v/.

 Nhekekoih d/gk;'  Nhekekoihd/ gk;' Aftfdnkgq  ftfdnkgq kgseoB  kgseoBtkb/   tkb/  e[MftfdnkoEhnKd/ ftfdnkoEhnK d/Bkw  Bkw  frnkBh ih B/ nkgD/  nkgD/ S'N/N fij/  / fij/ ihtB  ihtB ekb ftu pj[s ;ko/ ftfdnkoEh  ftfdnkoEh gVQkJ/ kJ/ jB fiBQK dh Bw{B/ wkso  wkso S'Nh Nh fijh ;{uh uh fJ; gqeko e  ko j?. T[T;skd [;skd frL Xow f;zx ih  yv{o{ ;kfjp tkb/, frL i;pho f;zx ih e'jkbk yv jkbk (fbykoh), frL pbeko f;zx ih wVQ hn  hnkt ktkb  kb  tkb/, frL gqGi' G  i's f;zx ih xZ rk, rk, frL roizN f;zx p?ek, eA  k, frL i'pBihs pBihs f;zx ih Xod/U, U, frL dhg f;zx gkT[Nk NA  k ;kfjp, frL irw'jB jB f;zx v/ohtkb ohtkb rVQtJh, tJh, frL pbfizdo do f;zx  x  Fkje'N, N, frL ;[yfiz yfizdo do f;zx Fkje'N, N, frL rrBdhg f;zx okig[ok, ok, frL irsr[o{o { f;zx  x  ih whoh ghoh ne?vwh vwh U.S.A., frL   /gqwgkb w  gkb f;zx ih fJNbh whs gq XkB, XkB, frL e[bihs  bihs  f;zx ih ozrVtkb, rVtkb, frL rrBdhg f;zx ih okig[ok, ok, frL F/o f;zx ih Fjhdh pkr, frL phopb f;zx ih Fjhdh pkr, frL p/nz nsz f;zx ih w[es;o ;kfjp, frL p{Nk Nk f;zx ih  ih  :{HghH, HghH, frL ;[ypho ypho f;zx ih x'bhnk, bhnk, frL joh f;zx fBZMo, M  o, frL ;'Bdhg Bdhg f;zx ih Bzrbh, rbh, frL ;sftzdo do f;zx ih :{HghH, HghH, frL e[bdhg bdhg f;zx ih Y[ Zvhe/ v  he/ (eB/  (eB/vk), vk), frL pbihs f;zx  x  ih okJ/e'eN' (nwohek), frL pbdhg f;zx ih (:{He/ He/H), H), frL r[ofgz ofgzdo do f;zx ih jou'tkb, tkb, frL btgq hs   f;zx ih :{HghH,frL HghH,frL Bfozdo do f;zx :{HghH, HghH, frL dftzdo do f;zx ih :{He/ He/H,H, ;zs  s  frnkBh f;woBihs f;zx febk w/xk, xk, frL ;[yfiz yfizdo do f;zx ih wVQ hnK  hnKtkb tkb,, frL nof nofwzwzdo  do  f;zx ih (;g[ Zso s  o frL i;tzs f;zx ih wzih ih ;kfjp), frL w/io io f;zx ih gko'tkb, frL oftzdo do f;zx ih oki;EkB, frL okipho f;zx oi'nk, nk, frL i'pBgq pBgq hs   f;zx ih rpo{, frL d[obZ obZG  f;zx ih :{HghH, HghH, frL gowihs f;zx Bzrbh, rbh, frL ifszdo do f;zx X{ zdk, dk, frL r[oftz oftzdo  do  f;z x ih, X{ zdk, dfrL k, frLioB? wfjskp x sbtzvh vfrL h d;"jodhg d dk A  k f;zx, xf;z, x frLihjoh f;zx fBZMo, M frL o, frL oogqf;z s  kg  skg  f;zx b f;zxf;zjfonkDk, oki;EkB, dftzr[do dogq x  x  ih pzvkbk, vkbk, frL ;o{g f;zx ih, frL w/io io f;zx ih, frH i'pB pB f;zx, x, frL r[ogq ogqskg s  kg f;zx ih, frL r[odhg odhg f;zx ih d/rhnk, rhnk, frL i;gq hs   f;zx ih T[;skd, ;skd, frL tfonkw f;zx, x, frL  frL sob sob' uB  ' goF'sw sw f;zx ih, frL yVe f;zx wVhnKtkb, frH i;gkb f;zx FfjBFkj, frL  f;z x ih eg{ o/ (w' rk), frH e[bihs bihs f;zx ozrV rV Bzrb, rb, frH rrBdhg f;zx Gzp'pJh, J' h, frL rrBdhg f;zx ih gfNnkbk, frL ;[oihs oihs f;zx ih wzBD, BD, frL fBFkB f;zx GoE (soBk  db), frL jowB f;zx p/;e ;e f;Z yh yh tkb/, GkJh ;[gqg hs q  f;zx ih nwohek, frL sob'uB  uB 

(15) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

f;zx ip'tkb, tkb, frL fBFkB f;zx wzfvnkbk, fvnkbk, GkJh nzfwq fwqsgkb s  gkb f;zx wb/Fhnk, Fhnk, GkJh  nFftz dw  of;zf;zxx;q hwb/ Fhnk,wkGkJh Fhnk, i;ftz dofBFk f;zxBihf;zx wb/ihFhnk, Fhnk, r"ot owBfi t f;zxdo r  r  f;zx   /gqdo   dwd dwdwk ;kfjp ;kfj p GkJhdo fBFkB wZ bQ b hnK, Q GkJhfrL wBfiz d z ih, o f;zfBjz x ih  b'jrVQ jrVQ hnk, GkJh yVe f;zx ih wfjsk u"e, e, GkJh nekFdhg f;zx nzfwq fwqs;o, s  ;o, GkJh  r[oihs oihs f;zx ih n?rohebuo, rohebuo, GkJh joh f;zx wfjsk u"e, e, GkJh pbihs f;zx e'jkVftz jkVftzv, v, GkJh tfozdo do f;zx GbkJhg[o, o, GkJh jogq hs   f;zx GbkJhg[o v'roK, roK, frL oDihs f;zx  x  iZi, i  , GkJh ;kfjp f;zx pNkbk, GkJh r[opho opho f;zx wVQ hnktkb, GkJh GkJh ;[w/wo/ f;zx ih  e?bky[ bky[od, od, GkJh i'okto okto f;zx soBk db, GkJh eFwho f;zx ih, pkpk eow f;zx ih  fBjzr f;zx (e'N Jh;/ yK),  yK), pkpk nkswk f;zx ih fBjzr f;zx xNek, pkpk jofizdo  do  f;zx ih wjKekb GoE, frL fogBdhg f;zx Yfvnkbk, frL rrBdhg f;zx Gzp'pJh, J' h, frL eztbihs tbihs f;zx ih n;Nq  /bhnk, b   hnk, frL fBFkB f;zx uZpk, p  k, frL dhdko f;zx ih soBk db  (pkpk pekbk ;kfjp), frL feoBtho f;zx ih fBT{}hb? }hb?v, vA  , frL feoBtho f;zx n;N/ qbhnk, b   hnk, frL i[roki roki f;zx ih r[ows ows ftfdnkbk e?o'o,A'  frL Btdhg f;zx ih, frL ;[ Zuk u  k f;zx ih, frL joFdhg f;zx ih, frL fdbpkr f;zx ih ipbhXo, frL ;[ywB ywB f;zx ih jfod[nko, nko, frL fdbpkr f;zx ji{o ;kfjp, ;ekbo wfBzdo do f;zx ih gfNnkbk ghHn?uHvh uHvh fBjzr  r  f;zxK, xK, GkJh F/o f;zx ih (rVQtJh tJh pkpk rZiD i  D f;zx ih), GkJh ;dk ;s f;woB f;zx  x  whoh ne?vwh vwh :{Hn? Hn?;HJ/ ;HJ/H,H, GkJh fjzws ws f;zx whoh ghoh ne?vwh, vwh, GkJh r[ogq ogqekF e  kF f;zx ih  whoh ghoh ne?vwh vwh :{Hn? Hn?;HJ/ ;HJ/, phph FKsh e"o whoh ghoh ne?vwh vwh :{Hn? Hn?;HJ/ ;HJ/H nkfde jB. fJBQK T[go' go'es es ftfdnkoEhnK ftu'I e[M E'Vk Vk ns/ e[M pj[sk sk frnkBh ih s'I gVQ  / jB. ;' n;hI  n;hI nodk; eod/ jK fe frnkBh ih J/ ;/; gq  / gq eko eko jh ftfdnk tzvd/ vd/ j'  j'J/J/ r[of;Z of;Zyh y  h dk gquko u  ko eod/ ofjD.  ofjD.

(16) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

1>;fsr[ ogqgq ;kfd–  1>;fsr[ o    ;q htkfjr[  htkfjr[ o{    o{ihcs/ ihcs/–;q –;q hGtkBh  hGtkBhih;jkfJ–    ih;jkfJ–   nE nkswftuko  nEnksw ftukonEtk nEtkftuko ftukowkbk wkbkeft eftnBkE nBkEeh  eh   ek, pkb p'p' XBh  XBh Nhek ;[rw GkFk w/ I   r[ogdehN r[o sw ' joh Bzrbh-tk;h fby$s/–  – 

 d' jok–   d' jok–   wjkekb no[ Grtsh, fgq Ew   r[ fo ;oBkfJ–   Nhek pkb ;[ p'XBh, eojz[ wkfE fNekfJ– 1–   r[o BkBe nzrd r[ o', nwodk; uoBkfJ–   okwdk; noi[B r[o,'  jfo for'r' fpzd wBkfJ– 2–   jfookfJ jfofeO jfofeO ;B  ;B r[o,'  s r / pjkd[o pzpz fd–   fd–   r[ o r[ fpzd r[ o gzE i{, r[ o' rz qE ;[ yezd– 3–   wks

 u"gJh–  ;kodk ftfdnk

gqd?Bh– 

 r[ fo uoBB gfo  t? u?Bh–    skfj gq ;kfd   Nhek b/b/ t? ;[ eo$'  w[ rX nikB` r[fo bfr so$'– 4–   ftd$k dks/ r[ oto Gkoh   pz d'  pz  d' I I ;fGB e/ gd wMkoh–   j"I eft BkfjB Bkfj ;[ r$kBh–   uofB go? eh bkfi oykBh– 5–  (17) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nE ;[ Nhek ;[b SB Z  eEs/–r[ o – r[ o pfb–   d' jok–   d'  jok–   gq wkfBf;fX  wkfBf;fXgdS/   gdS/dg[  g[ fB, ft:keoB` t$[sgfs–   nzBt?no[  no[ ;w ;wkX kXkB kB`` , gz u bZSB ej?;fs–6–   ;fs–6–   tk ofss e Nh  tkof Nhee k bZ SD— SD — ftdtkB g[ o yK nB[ ; ko Nhekekoh  (ftnkfynkekoh) d/ gzi fB:w jB L1) gq wkDf;X—   t;s{  d/ bZ  b SD SZ  D efj e/, gq wkDK wkDK Bkb f;X eoBk. 2) gdS/ d— s[e ftZu gdK ~ nZv-nZv  eoe/  T[BQBKQ gdK d/  noE  eoB/. 3) ftnkeoB—ftnkeoB nB[;ko gdK d/ Xks{ nkfde dZ; e/ gdK dh ftT[sgsh sA  gsh eoBh. 4) nz Bt?—s[e #u nkJ/ gdK ~ nzBt?  (:'r ;EkB) eoe/  T[BQBQK dk  nkg; #u ;zpzX pDkT[Dk. Dk. 5) ;wkXkB—s[e d/ noE,   noE, f;XKs #u Fze/e dk  / dk ;wkXkB eoBk. ;' dk;  dk; fJsBk ftdtkB s/ BjhI  BjhI j? fe  fe J/BQBKQ fB:wK nB[;ko ;ko Nhek eo  ;e/. go c/o th Nhe/ #u J/BQBKQ fB:wK dk fXnkB oZy e/  Nhek eoB dk  fBwkDk fijk isB ehsk j?.

 Nhek eoB dh b'V feT[ feT[ I I gJh < Gkt/I ftukowkbk rozE ftdtkBK, ftfdnkoEhnK #u b'efgq efgq:  j?  ns/ fJ; d/ pj[s ;ko/ Nhe/, ;Nhe gzE gq f;Z f;ZX  jB. ;zs frnkBh ;[oihs oihs f;zx ih  ;s' rbh  rbh tkfbnK B/ ftuko  ftuko wkbk dk pj[s   [;zdo do ;Nhe fbfynk j?. ftuko  Gzfbfynk vko g[;j?se vko T[BnoE QK B/ fiZns/E/   ftukowkbk qE dkph gkm pj[s ehs/ ;[  [X kojB.e/ , T[E/E#u/ gd   gd nZyoh y  oh noE rzpk-]{ Yzr Bkb ftfdnkoEhnk tk;s/ fJj   fJj g[;se ;se pj[s bkGekoh j?. go ;zgqgdktK dq  ktK #u i' ftukowkbk d/ r[ji noE gVQkT[Id/ oj/, T[j noE fJ; g[;se #u  ftfdnkoEh dh gj[zu s'I d{o (emB) ikD e/ doi   doi BjhI ehs/. J/;/;/  soQK K  frnkBh GrtkB f;zx ih B/ th fJe Nhek ehsk j?. GkJh whAjK j  K ih dh ;zgqgqdk: d  k: ftZu'u  'I T[dk;h wjkswk pByzvh vh ih j'J/J/. nkg ih B/ nkgD/   nkgD/  ;w/I #u uzrk rk r[of;Z of;Zyh y  h dk gquko ehsk. ;zws ws 1880 ftZu  u    (18) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

nkg ih B/ ;kX[   ;kX[p/pbk b/ k (f;zX[X[ Bd   Bd d/  dP hg) ftZu  ;Zyo y  o gk; nk;D iwkfJnk  ns/  r[;kX[owfs owfs gq uko ukof;zXehsk, vgftZ h ihsOs  dk jj?Ks. fJ; ;zws wswjkB 1920;z#ugqgqdkfJ fJnk,d/ fJnk, j[D  r[ p/pbk b/ k dkshoE ftZu  pByz tZvkvh  O Xkwd/jKs  Xkw d j'kfJ wjkB wjkswk pByzvh ih d/ fFF   fFF ;q h  wkB 108 gow g{i$ i$ ;[nkwh nkwh jfo  gq;kd ih T[dk;h dk;h dh fJZSk nB[;ko wjkswk r'fpzd dk; ih B/ ftuko  wkbk dk Nhek ehsk. fJ; ;zgqgqdkfJ d  kfJ d/ jh  jh rZdh d  h BFhB gow g{i$ i$ ;tkwh jfoBkw dk; ih  B/ eth nBkE d/ pj[  pj[ s emB ;z;feOs d/  ;b'  ;b' eK eK dk fpq i p' bh bh #u nB[tkd  tkd  d'jfonK jfonK ftZu  ehsk. fJBQK d'jfonK jfonK tkbh ftuko wkbk d/ pj[  pj[s T[sko/ sko/ j'  j'J/J/ ns/  J/jh jh fpqi p'bh bh tkbh ftuko wkbk b'efgq efgq:  j' rJh   rJh ns/ ;z;feO ;feOs d/ ;b'e r[ gs gs jh j' rJ/  rJ/ . T[ dk;h dk;h wjKg[oyK oyK B/ fJ;  fJ; rzqE  d/ pj[s T[ sko/ sko/ ehs/ ns/  eotkJ/ ns/ fJ; rzEq  d/  nkozG #u j"bh-j"bh wzrb :Ek L- À>  ;fsr[o gq;kfd– nE ;q h  ftuko wkbk nBkEg[oh feOs, s, GkFk fby$s/– nk  frnk. ;'  ;[nkwh nkwh r'fpz fpzd dk; ih T[dk;h wjkswk B/ ftuko   ftuko wkbk rz qrz qE  dk  pj[s   [;zdo ns/  ndG[   ndG[s Nhek ehsk j?. nkg ih B/  T[¦go g  o ;z;feO ;feOs GkFk #u  w{b gkm d/  e/, j/mK mK fpqi  p'bh bh #u gkm fdZ sk sk j?. noEekoh s'I nkg ih d/ Nhe/ dk   dk ;kBh e'Jh Jh BjhI. nZyoh noEK s'I fJbktk nkg ih B/ r[ji ji noE  th fby/ jB.  jB. fjzdh ns/ gz  gzikph ikph ftZu nkg ih dh J/j Nhekekoh g[;se ;se Sgh  j?, gozs{s ftdtkBK  { ftdtkBK tkbh p'bh bh j'D s/ nkw   nkw ftfdnkoEhnK dh ;wM ftZ u  u  fJj Nhekekoh nkT[Dh Dh n;zGt Gt j?. r[o{o{  e[bK bK #u g[oksB oksB wjKg[oF oF J/;/ Nhe/   Nhe/ ~ jh nXko pDk e/ ftfdnkoEhnK ~ ;[y?y?B p'bh bh #u gVQkfJnk kfJnk eod/  ;B  ns/ nZr/r  / r[ji ji noEK ~ nkgDhnK ekghnK T[¦go g  o ;[Xko Xko e/ fby  ftfdnkoEh fbnk eod/ ;B.  ;B. ;' ftfdnkoEhnK   ftfdnkoEhnK ~ bkG j't/ fJ;   fJ; bJh dk; tZb'b  I' nkw gzikph ikph p'bh  bh  #u fJj Nhek ehsk frnk j?. gd noEK dh fes/ fes/   fes/ tos'  tos'I ehsh rJh j?, pkeh ;ko/ gd noE @@ftuko Gzvko## roz E #u'I d/y b?D/D/.

 Nhek eoB eoB#u #u ;jkJh g[ ;se  ;se- - (;' qs) dk; B/ ;qh ftukowkbk rozE dh ;zfEnk g{oB oB nd?  Ps f;XKsh, dk; d/ (19) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ftZfdnk f dnk r[od/t ;q h  wkB 108 ;zs s/ik f;zx ih fBowb/ wjKg[   wjKg[oyK oyK d/ gk;'   gk;'I  / r[  r[os{-e[ -e[;ko/ b  ftZ e/ ehsh. FK d/  tZ gk;  yoh ftZfdnk B/y[ Zv/v  pj[ B[es/ eu  s/ofj   nkgDh  nkgDh g'Eh Eh wjKg[ T[¦go g  oons/ y gk; oh ekgh #s/ fby  gVQ fbyfdnK bJ/.dk;  c/o  o  dk; B/  d{ih tko fJ; rz qE dh eEk ;zs fBowb nkswk, FKsh d/ g[zi  i  frnkBh ;[oihs f;zx ih (;'Xh Xh ih) gk;'I th ;otB ehsh ns/ j'o e[M  emB noE nkgDh g'Eh Eh T[ ¦go doi eo bJ/. tZy-tZy EKtK s'I pqjw-ftZfdnk gqkgs eofdnK jh ;zs frnkBh  r[opuB opuB f;zx ih fGzvoKtkb/ voKtkb/ wjKg[  wjKg[oyK oyK d/ ftfdnkoEh  ftfdnkoEh frL eFwho f;zx ih  p{V Bz  / Bzrb rb tkfbnK dh ;'Xh Xh j'Jh ftuko wkbk dh g'Eh Eh dk; ~ gqkgs j'Jh, Jh, fi; s'I th dk; ~ fJ; g[;se ;se d/ gkmK  gkmK ns/ noEK  noEK dh pj[s ;wZroh r  oh gqkgs  k gs  j'Jh. J/;/ jh soQK ftZfdnk gqkgsh ;w/I d"okB tZfvnK ;zsK d/ ekpb  ftfdnkoEh ;zs nihs f;zx ;[iky/ (gNB/ ;kfjp tkfbnK) d/ fJe  ftfdnkoEh dh fbyh ftukowkbk dh g'Eh Eh ekgh d/ o{g #u gq kgs kgs j'Jh. Jh. fi;  T[ ¦go gd noE ns/ ;zgqgqdkJh d  kJh pj[s ;ko/ r[  r[ji ji noE fby/ gq  gqkgs k gs j'J/J,/ i' tZ  tZv/v  / wjKg[oy ftfdnkoEhnK ~ ;[DkT[ DkT[Id/ oj/. fJzi jh fBjzr f;zx T[;skd  frnkBh Xow f;zx ih yv{o ;kfjp tkfbnK s'I ;[tkwh tkwh r'ftz ftzd dk; T[dk;h  dk;h  tkbk gzikph ikph #u Sfgnk Nhek gq kgs kgs j' frnk.   frnk. c/o ;w/I Bkb dk; ~ fjzdh  dh  #u Sfgnk Nhek th gqkgs k gs j' frnk.  frnk. dk; d/ ftZ fdnk fdnk r[od/ od/t gow g{iBhe  iBhe  ;zs frnkBh doFB f;zx d/ bK bK tkfbnK s'I th ftuko wkbk dh fbyh fJe  ekgh gqkgs j'Jh fi; ftZ u T[ BQBKQ B/ F[  F[Z X gkm s/ gd  gd noE pk-]{p fby/ j'  j'J/J/ ;B. ftfdnkoEhnK ~ ;zfEnk fEnk eotkT[Id/ ;w/I eJh tko J/j ;ko/ g[   g[;se, Nhe/ d/y/ ns/ r[ji noE fJeZsO ehs/. nkfyo fco fco ;qh ;opb'j p[zrk  BzpByz rbhvh #uwjkoki ;[GkfJwkB E d/joBkw   7-8 fbysh  7-8 d/  rZdh d ftukowkbk h BFhB ;[nkwh nrz qkwh dk; d/w{  w{bbyofVnK d'jfonKns/s'I  gkm ;[XkJh XkJh eoe/ J/  J/ j noEkekoh dk fBwkDk fijk isB ehsk j?.

 ftuko wkbk dh ftbZ yDsk   L ftukowkbk rzqE  dh ftbZyDsk y  Dsk fJj j? fe   fe fJ; rz qrz qE  #u nksw eEk  pj[s jh o;wJh Yzr sohe/ Bkb   Bkb fbyh j?. fJ; rz qE  dk w{b ftFk iht  pqjw dh J/esk esk j?. fJ; rozE ~ gVQ e/  e/ iht  iht nksw=fBi ;o{g ~ gfjukD  b?Idk j?. r[opkDh opkDh dh s[e L (20) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 :Ek-wBs{s{ zi'  :Ek-wB i' fs;o{ g[j? j?nkgDkw{ b[ nkgDkw{ b[gSkD[ gSkD[–  (nz r441)

dh ftnkfynk fJ; rzq E ftZu nkfd s'I nzs j?. fJ; rz qE #u gq;B' ;  B'sOs h O dk pj[s ftbZyD y  D Yzr j? fe   fe f;F ;tkb eodk j?  ns/  r[o{o{ T[¦so s  o d/ e/ ;wkXkB eodk j?. nkfd s'I nzs J/jh jh ftXkB fJ; rz qE  #u doi j?. r[opkDh, opkDh, Fk;sOK d/ r[  r[ ji ji f;XKs eth nBkE B/   P;? nB[  nB[ Gt Gt ;fjs fJ; rzq E #u doi  ehs/  jB.

 ftuko wkbk wkbkrzrz qEdk  dkouBk ouBkekb ekb L fJ; rz qE  dk ouBk ekb eth nBkE B/ fJ;  fJ; rzqE  dh ;wkgsh T[ ¦go g  o jh  doi ehsk j? fe  fe L  :Ek-;sO  :Ek- ;sOj;?Sph;;z ws, Sph;;z ws,wkxtwk;;[ wkxtwk;;[G–  1726 fpeOwh wh ;zws ws ns/ wkx d/ wjhB/  wjhB/ #u  #u fJj rz qrz qE  g{ok j'fJnk fJnk j?.

 ftuko wkbk rz E  q  dh T[T[ EkBek   EkBek 

ftukowkbk rz qE d/ b/ye ye ;kX{  nBkE dk; ih eFwho fojk eod/ ;B. fJjBK dk d{ik ik ;kEh Bo'sw sw g[ohoh Bkwh ;h. ;zgqdkJh frnkBhnK dk  ftuko j? fe   fe Bo'swg[ swg[ohoh dk Gkt j? fe   fe g[o;s'w g[ohoh (irBBkE g[oh) oh) #u  tk;k oZyD gqw/;[;[o d/  Grs wjkoki @@rzrk rk ih## i' eth nBkE d/ gow  fwZso ;B. fJj d'B'BI' eFwho tkdh ftu ekch ;w/I s' I fJeZm/m   ofj  / ofj oj/ ;B.  ;B. nBkE dk; dh ;[xV xV eth   [jzfdnK fdnK fJe g[Z i/i j'  / j'J/  T[dk;h dk;h s/  t?okrh  okrh  ;kX{ ;B. nBkE dk; s/ Bo'sw sw g[ohoh ih frnkB d/t (w'Bh Bh ih) r[o{ gk;'   gk;'I  fJZe'e   nkFow ;wK  ' pshs nkFoweoB ftus'gVQ I   /pknd s/  fJZBo' e'e  ' irQ swk ihsgd/;kXBk sw   wB ftZeod/  wB u  nkfJnk   oj/. T[feE/E/ ekch  fpjz ekchrw rwbzwk  w~ k  fJZe'e  ' irQk #s/ jw/Fk Fk BjhI fNe/ ofjDk   ofjDk ukjhdk. ;kX{  s[od/ od/-fcod/ -fcod/ jh   jh uzr/r/ bZrd/ B/. fJ;/ fynkb Bkb fJjBK god/; :ksok eoB dk wB pDk  fbnk. fJjBK nkgD/ wB   wB dk c[oBk oBk nBkE dk; ih d/ th   th nZr/  oZfynk f ynk s/ nkfrnk wzrh. rh. nBkE dk; ih B/ nkgDh   nkgDh ;fjwsh gqrNk fdZ sh. sh. ;'  Bo'sw  sw  g[oh ih fJE'I god/; oNB bJh uZb  gJ/. ubfdnK-ubfdnK Bo'sw sw ih r[ioks ;N/N d/ po'Nk Bkwh Bro  (21) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ftu g[ Zi/i  / rJ/. ;kX{ ;[  ;[Gkt s/ ;kdk ihtB, GiBhe s/ fsnkr ftosh d/ y e/ r[XzBioksh ioksh eK B/s/ fJjBK eK   fJjBK nkfJnKp;nkfynk   fJjBK  fJjBK ~ gksw   nkgD/ Gkr b';wM/ f;o #s/ u[  ~u[Z eihfbnk. fco eh s/;h< fJj Bo' swe/ih nkgD/ T[BQBK KQ   d/  jh j' oj/. fJjBK dk ;[uZuZ ik ik ihtB t/y e/  T[E'E'I dk okik fJjBK dk  FoXkb{ pD   pD frnk s/  Bo'sw sw ih s'I GkT[-Grsh -Grsh ;pzXh ftukoK ;[D-;[ D-;[D e/ oki/ dk wB F[ZX e[zdB j' frnk. o'}kBk ;zrs i[Vdh s/ oZph ftukoK  ubdhnK. j[D oki/  s/  r[ioks ioks dh ;zrs B/ fJjBK   fJjBK ~ gZ e/e/  s"o #s/ nkgD/   nkgD/ Bro ftu jh ofjD dh p/Bsh Bsh ehsh. Gkt/I fJjBK dk wB sK BjhI ;h go  FoXkb{nK nK dk fgnko d/y e/ nkg  nkg BKj Bk eo ;e/. ek\h ;wK phs ikD #s/ fJe   fJe fdB p?m/m/-p? -p?m/ fynkb nkfJnk fe w/o/o/ fwZso ih dk sK nZ i skJhI e'Jh ;[y-;[B/jk iK fuZ mh-gZ mh-gZso s  o jh BjhI nkfJnk. T[dk; dk; j' e/   e/ ;'uhI uhI g? rJ/. fJjBK ;'uK ftu jh fuZ mh mh fbyD bZr  gJ/  fi;  ftu j'o rZbK b  K s'I fJbktk fJj th fbfynk, @@w/o/o/ tk;s/   tk;s/ fJe   fJe ;'jDh jDh fijh  wkbk pDk e/  G/i'i'.## fJ; dk nzdo{ do{Bh Bh we;d fJj ;h fe wkbk d/ pjkB/   pjkB/ gsk bZr  ikt/rk rk fe T[BQK dk wB Bftosh gZ y ftu j? iK  iK goftosh ftu< d/yhJ/ yhJ/ sK  sK ;jh T[j nd?  Ps tkdh jB iK fes/ d?  d?Ps GktBk ftu sK BjhI c;  rJ/< fJj fuZmh m  h g{ohoh eoe/  pzd eoe/ fJe nkdwh jZE  G/ih s/ Bkb jh  T[ ¦so s  o dh wzr ehsh. nkdwh fJj fuZ mh mh b?  e/  j"bh-j" bh-j"bh bh eFwho ik g[ Zik. T[; B/ nBkE    nBkE  dk; ih d/ nkFow #u g[Z i e/ T[j fuZmh m  h fJjBK ~ fdZ sh sh s/  nkT[D dk  ekoD dZf;nk. f ;nk. nBkE ih B/ nkgD/  nkgD/ fwZ  fwZso s  o Bo'sw sw ih dk ;[y nBzd g[fSnk. fZ Snk. fco fuZmh m  h gVQh sK wB rd-rd j' frnk.   frnk. ;oho dk o'w-o' w-o'w fyV frnk. nZyK y  K #u'I fgnko d/ nZ  nZ Eo{ Eo{ Sbe  Sbe gJ/ s/  s/ rbk  rbk Go nkfJnk. ;kX{  nBkE dk; ih B/ fuZmh fbnkT[D tkb/ nkdwh ~ e[M fdB  mfjoB tk;s/  nkfynk. fuZmh m  h dk g{ok ok Gkt ;wMD s'I pknd T[BQBKQ fJj  ftukowkbk Bkw dh g[;se fby e/ nkgD/ ;kEh Bo'sw g[oh ~ G/ih. ftukowkbk fi; ftu ftukoK dhnK bVhnK j'D, D, ;' ejhJ/   ejhJ/ ftukowkbk.

@@ftukowkbk##gdd/noE  ftuko wkbk dk b\}h noE ftdtkB eod/ jB fe ;Zs n;Z s dh  (22) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ftuko dh wkbk. fJ; rz qrz qE  #u ;Zs-n;Z s  -n;Zs  dh ftuko j? fe pq jw jw ;Zuk u  k j?  s/ irs M{mk j?. ftukowkbk gd dk d{ik ik noE fJzi th pDdk j? fe  fe (ftukow+nkbk) J/j rz qE ;Z; s-n;Z sZ  -n;Zs  dh ftuko dk nkbk=xo j?. shik noE fJzi th pDdk j? fe   fe fiBQK nukow=nukoB ft=T[bNk  bNk  j? fJ;   fJ; rz qE  ~ gVQ e/, T[BQBKQ dk nkuoB nkbk=T[¦uk u  k j' iKdk   iKdk j?. nEtk Fk;sO nB[  nB[;ko ;ko j' iKdk  iKdk j?. u"Ek Ek noE fJzi th pDdk j? fe i' fJ; rz qrz qE  ftZu'u  'I nksw eEk gVQ e/  e/ fdOV eodk j? T[  T[BQK d/ fjod/ ftuk=ftZu'I owk=bZSwh, S  wh, XB-d"bs fJeZfmnK  f mnK  eoB dh bkb;k bk=b? j'  j'  iKdh  iKdh j?.

 ftukowkbkroz  ftukowkbk roz E  Edk dk nB[ pz X 

nZi  ebQ rz qE d/ F[  F[o{o{ #u  #u w[ypzX fbyd/ jB,  jB, go g[oksB oksB rzqE  #u nB[pzpX  Xz   fbyd/ jz  jz  [d/d ;B.  / ;B. i' gkme ~ nkgD/ nB[  nB[=fgZS/S   pz  / pzX bt/ Gkt  Gkt fi; ~ gVQ e/  e/ gkme dh rz qE  gVQB #u gq hsh   tX ikt/, T[; ~ nB[pzpXz efjzd/d/ jB.  jB. nfXekoh, ;pzX, X, ftF/ s/ gq  gq :':'iB iB fJBQK ukoK d/ ;w[  ;w[dkfJ dkfJ dk Bkw jh nB[pzX j? . 1) nfXekoh - eft nBkE B/ ftukowkbk   ftukowkbk d/ us[oE fp;q kw kw ftZu  fbfynk  j?. 2) ;pz X -  gqshgkd$-gq s  hgkd$-gqshgkde s  hgkde ;pzX pDdk j?. gqfsgkd$=i' f sgkd$=i'  rzEq  #u  fbfynk j?  gqfsgkde=fi; f sgkde=fi; B/  rz qE fbfynk j?  Gkt ftF/ dk s/  eth  nBkE dk ;pzX j?. j  w dh J/esk esk fJ; rzqE  dk ftFk j?.  ftF/  -  iht pqjw  gq :'   iB -  d[ ZyK y  K dh nfsnzs fBtosh ns/  gowkBzd dh gqkgsh  k gsh  gq:':  iB i' B j?.

 wzrb  fit/I fe;/ th   th F[G ekoi s'I gfjb/ nodkf;,   nodkf;, gqkoEBk, k oEBk, no}'Jh Jh }o{oh  oh  j?, fJt/I jh fe;/ th   th rz qE dh nkozGsk Gsk ;w/I wzrb rb }o{ohoh j?. r[DhiB DhiB wzrb  rb  eoB d/  fszB ekoB dZ;d/ ;  d/ jB. (23) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

1) fBoftxB rz qE  dh ;wkgsh tk;s/. 2) gVQB tkb/  d/ wB   wB s'I Bk;fseg[D/ dh   dh GOKsh Ksh d{o eoB tk;s/. 3) rzqE fbyD s'I pknd nyho #s/ nfeOsxDskg[D/ d/ d'F dh  fBftosh tk;s/. wzrb rb dk noE ftdtkBK B/ ehsk  ehsk j? fe  fe wzr+b r+b nkgD/ fJ;Nd/t s'I  wzr e/ dks   dks b?Dh. Dh. ;z;feO ;feOs d/  ftfdtkBK   ftfdtkBK B/ noE ehsk j?  fe   :Ek-wwz  :Ek- wwzn;[ n;[ Gwrk  Gwrkfbnsh;[ fbnsh;[ Gwbk  GwbkfJshfJsh fJshfJshwzwz rbw_–  –    Gkt fe w=w/o/o/  n"r[r[D r=rkb fdT[  s/  w/o/o/ wB   wB ~ F[G r[D b=bk  fdT[ n?  n?;h ;h nodk; dk Bkw wzrb j?. r[DhiBK ftdtkBokiK B/ wzrb uko  gqeko e  ko d/ wz  wzB/ jB. 1)  Bw;eko nksfwe    - fi; wzrb #u nksfwe-nkgD/ fJ;N   fJ;N d/t  ~ B;weko ehsh j't/t/. 2)  t;s{ fBod/   fBod/ Fe wz rb    - fi; wzrb rb #u t;s{-pq -pqjw d/  ;o{g dk  ;o{g fBod/F-eEB F-eEB ehsk j't/. 3)  nk;ohtkd wz rb  wz rb    - fi; wzrb rb #u fJ;N d/t s'I n;h; p]fFF  dh wzr ehsh j't/t./ 4) nksw fuz sB wz rb   - fi; wzrb #u nksw-fBi ;o{g dk fuzsB  sB  ehsk j't/. r[o noiB  { noiB d/t ih B/ fJe   fJe jh ;b'e #u jh uko/ wz  wzrb rb ehs/ jB.  jB.  :Ek-vz vT[ fspz dBnfBepko  dBnfBepko;opebk;woE–  ;opebk;woE– 

 v' bBs/okyj[ okyj[gq gqG{BkBed/ efojE–1– efojE–1– (nzr256) @@vzvT[s pzdB## - Bw;eko nksfwe, @@;op ebk ;woE## t;s{ fBod/Fe, Fe, @@v'bB bB s/ okyj[   okyj[#### nk;ohtkd @@BkBe d/ efo   efo jE## efo=iht  s/ jE[=pq =pqjw j  w fJZe  j?, n?;k ;k nksw fuzsB sB wzrb rb j?.

 ftuko wkbk rz E q  dk wz rb  ftuko wkbk d/  GkFk o{g r[ow[ ow[yh yh T[bZbZfEnK f EnK d/  T[go g¦  o Gkt/I r[of;Z of;Zy  y    ftdtkBK B/ nkgDk  nkgDk fJ;N wzrb rb @@À> ;fsr[ o gq ;kfd##    wzrb rb fbfynk j?, (24) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

gozs{s{ eth  eth nBkE B/ fJ;  fJ; rz qE  #u ;or[D ;o{g ;q h  okw uz dOd dk  O dk ns/ fBor[  fBor[D  D  ;o{  j';feO  / tkfjr[   GkFk j?. ;[nkwh nj?kwh, ;'r'fJ; fpzdgqdk; fpz dL-k;h  B/ wzgrb r#ub ;ko/ dk i'ow/ ;z  ;z j' ;JfeO tkfjr[ s o{g s/o{o{ dk  dk GkFkwzrdkb o{ehsk g fbfynk  eko eko T[j?dk;h   :EE k -  ; fu  : fudk dkBB zd  o {g k: k: ; qh  o k wk wk::  B w ' B w j –   :rkB/yh:s/ yh:s/frnkB` frnkB`;P gB ;P gBs[s[ b$  b$Gt/ Gt/irs–  irs–   sEkk - Bw  sE Bw'' Bw Bw'' ;q hh ok okw w i{  ;s ;s fu fus s nk nkB`B` d d o{ g–  g–   fifjikB/  fifj ikB/ir;P ir;PgBtsBk;fsGO w  wsw swe{e{ g– 

 Nhek gVQB dk Yz r  fJj Nhek ;zgqgqdkJh d  kJh Yzr Bkb ehsk j?. emB gdK d/ noE, noEktbh  d/ ftZ  ftZu  jh g' qn  fdZs/s   jB  / jB ns/ d{  d{i/i r"  / r"Dh Dh noE @@tk## gk e/ noEktbh  noEktbh d/ Bkb   Bkb  jh fby fdZs/s   jB.  / jB. nEtk, noEks fby fby e/  noE  noE d/ y[  y[bk;/ bk;/ dk  dk fBwkDk  :sB ehsk frnk j?. r[ji ji noE Gkt noE gk e/ fby  fby fdZ s/s jB.  / jB. 

(25) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

1>;fsr[ o gq ;kfd    À=nd?  Ps ;o{g j?, ;iksh, ftiksh,   P;?-rs G/d s'I ofjs j?  Unz eko=;kfonK dk gqekF e  kF eoB tkbk wzso so j?. tk=Unzeko eko @@nt## Xks{ s'  s'I pfDnk j?, fJ; soQK Unzeko eko T[ ¦ukoD u  koD ;/ nt=oZ  nt=oZfynk f ynk   [jzdh dh j?.  ;fs=fszBK BK ekbK i' BkF Bk j't/t,/ T[; ~ ;fs ;o{g efjzd/d jB.  / jB. tkfjr[o{o{ fszBK ekbK #u Bk; BjhI jz[dk. dk.  :EkL-sO  :Ek L-sO Jhekb  JhekbnpkXdZ npkXdZs nw  nwfJsh [ fJsh;Z;Z sj–     r[  {o=u/ =  u/sB sB ;o{g j? i'  i' nkg  nkg th gq ekF ekF o{g j't/t ns/  / ns/ j'  j'oBK oBK ~ gqekF e  kF d/t/t,/ T[j u/sB   [jzdk dk j?.  gq;kfd =nBz =nBzd ;o{g j? .  Fz ek L- ;G ~ g?dk dk eoB tkbk, nd?  Ps ;o{g nekb g[oy oy gqkgs k gs fet/I  j't/t/ <  <  ;wkXkB L- i' À>  À> nekb g[oy oy j?, T[j g{o/o ;fsr[  / ;fsr[oK oK dh gq;kfd=feogk  ;  kfd=feogk  ;/ gq  gqkgs k gs   [jzdk j?. r[opkDh #u ;fsr[o d/ beFD  beFD fJ; gq eko eko jB L

 :EkL-;fsg[  :EkL-;f sg[ oy[fifBikfBnk;fsr[ fifBikfBnk;fsr[ o[fs;ekBkT[ fs;ekBkT[–  –  (rT[ Vh  Vh;[;[ ywBh)

 nE;q;qhftukowkbk  nE  ftukowkbk eft eftnBkE nBkEg[g[ohfeO h feO s  sGkFk GkFkfby$s/ fby$s/–  –  j[D eth nBkE g[ohoh dk f;XKse rzq E i' ftuko  ftuko wkbk ;z;feO ;feOs ftu ;h, T[; dk GkFk ftu T[bEk bEk ;tkwh joBkw dk; ih fbyd/ jB.  jB.

 np gq Ew'  npgq    fp;q kw  kweEs/   eEs/–d' – d' jok–   Bw' Bw' ;q h  okw i{l ;fs fus nkBz nkBz d  d o{g.  fijikB/ ir;PgBtslBk;? B tslBk;? GO wsw  wswe{e{ g–1–  (26) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 B' N L- gfjbh s[e dk nzBt/ Bt/ fJ;  fJ; gqeko e  ko j? L-

 Bw' Bw;eko ;qhokwi{j?, ;or[ ;q  do{do  noE L- (T)  Bw' ;or[;fsfusnkBz D ;o{g ;qh okwuz dg.o i{ ~,   ~, Bw;eko  j? ;s  ;s fus nBzd fBor[D o{g ~. tk L- ;s fus nkBzd o{ g pqjw i' ;ko/   ;ko/ jh okw=ofwnk j'fJnk fJnk j? ns/ ;ko/  ;ko/ i{=ihtK =ihtK ~ ;q h=;q   :/ w[esh esh d/D tkbk  j?, fs; ~ fBwosk ;zi[irs r[ s Bw;eko j?. (n) fi; ~ ikB/=ikBD/ eoe/  eoe/ ir=;z  ir=;z;ko ;ko ~ ;[gB/ gB/ dh  dh ts=fBnkJhA  M{mk ikD bJhdk j? ns/ Gow  Gow o{gh gh jB/ok ok i' y{  y{ j ts v{ zxk xk Gkt pj[s v{ zv{ zxk  f}nkdk j? T[  T[j Bk; j' iKdk j?.  B' N L- r[ opkDh opkDh #u irs ~ ;[gB/ gB/ tKr fbfynk j?.  :Ek-i? ;k;[ gBko? fBeks? ;k;z ;ko–  ns/ Gow  Gow dh ftnkfynk fJzi ehsh j? fe  fe L  :Ek-wkXt/fenkejhn? fenkejhn?GO w[ GO w[n? n? ;k–   i? ;k  i?  ;kwkBhn? wkBhn?j' fJ  fJB Bs?s? ;k–   gq FB   L- fJj iht sK ftfFnK nkfd d/ ftu  ftu rabskB bskB j'fJnk fJnk fgnk j?, c/o fJj pqjw j  w ~ fet/I ikD ;edk j? < nZr/r   T[ ¦  / T[ ¦so fdz d/d jB  / jB L-

 okw w:k ;fsr[o[ d:kl ;kX ;z[ r ifp j'fJ.  sfpgqgq kDh  sfp  kDhikB?   ikB?eS{ eS{lofjUfpy? lofjUfpy?o;G'  o;G' fJ–  fJ–2–  2– 

(T)  ;G #u okw=ow/ nekb g[oy oy tkfjr[o{ dh w:k=feogk ns/ ;fsr[o ih  { ih dh d:k d/ Bkb   Bkb id' ;kX;z  A ;kX;zrfs dh gqkgsh k gsh j' ikt/   ikt/.  :Ek-jfofeogks/  :Ek-jfof eogks/;z sG/ fNnkBkBewfB  fNnkBkBewfBgork;[ gork;[–  – 

;zr=;z r=;z sBkb K dh gq;zw/w rFo fwbfeqikt/  ns/  fJ;  gq skg  skg  eoe/ ;fsr[   nEtk ;fsr[o{oL- ih  { ih id dh ;kX[ dfJnk d/ Bkb  sK F/ fso dh g  k j' ns/ gk   ikt/ fJ;  ikt/ , d/ gq (n) sp=sd'I gqkDkXkoh k DkXkoh iht nksw frnkB pko/  eS[ ikBdk j?. BjhA sK iht ftF/ o;K  o;K ftZu jh G'fJ=fwfbnk fJ=fwfbnk ofjzdk dk j?.. Á..

 gd pzdB nkBz nkBz d  d :[sl efo ;q h  d/t w[okfo.  ftukowkbk poBB eo'Il w'Bh i{ T[o Xkfo– 3– 

jB L

 B' NL- rq z E eosk ih nkgD/ ftfdnk  ftfdnk dks/ dk wzrb rb eofdnK fbyd/ (27) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) w? pz  A pzdB=Bw;eko dB=Bw;eko eodk jK fe ftfdnk r[o{o{ ih d/ gd=uoBK   gd=uoBK 

T[;[ ¦GkfJwkB o, i'  fe   fejB, nBzdd/t=gq [rs;o{jB, ;q h=;q       /w[ :o=jz w[eeko  d/jBnfo=t? tk- ;q hGgkfJwkB td/=gq;zekF e i[ikF g ns/ o=jz eshko d/o{gDh tkb/ d?sA   jB o  h  oh  jB. (n) fJT[ w?  A w?I nkgD/ r[o{o{ w'  w'Bh Bh ih d/ uoB  uoB fjod/ #u Xko e/ ftukoK  ftukoK dh  wkbk eEB eodk jK. tk- i' fJ; ~ fjod/ ftZ  ftZu  XkoB eo/rk. T[j i{-iht  -iht  w'Bh=frnkBtkB Bh=frnkBtkB j' ikt/rk.  B' N L- w'B uko gq eko eko dk j[ zdk j? L L1H r z r[ w' B L- iBw s' jh  A jh i[pkB pkB pzd j'Dh Dh iK fe;/  o'r eoe/  j' ikDh.   ikDh. 2H iVQ w'  w' B L- w{oysk oysk eoe/ u[ Z  u[ Zg  ofjDk iK us[o g[oy oy nZr/r  / u[ Z  u[ Zg  eo ikDk. 3H ek;N w' B L-  ;kXBk eoB tk;s/  u[Zg  XkoBh, ukbh;/ nkfde eZ YD  YD  tk;s/. w' B L-   jzrsk, 4H frnkB rsk, wwsk, iK gzi e'FK d/ nfGwkB s' ofjs  A ofjs j'Dk. Dk.

 fez w' B`–d'  d'jok–  T[go' go'es es uko w'BK #u'I s[jkv/ jkv/ r[o B/  { B/ fez  fez=fet/ =fet/I dh w'B rqfjD f jD ehs ehshh j?<  B' N L- nZ r/r/ eth  eth nBkE ih T[ ¦so s  o fdzd/d/ jB.  jB.

 :j w? I, ww :fj, Bkfj wwl ;fG fpebg GJ/ShB. ShB.

  noE noE L (T) :j=fJj w? jK,  A jK, fJj w/ok ok ;oho j?, tk- fJj w/o/o/ gdkoE   gdkoE  iK ;zpzXh jB, fJj w/o/o/ BjhA jB, fJj ;ko/ ;z   ;zebg-ftebg ShB=Bk; j' rJ/  jB.

 gowksw g{oB ;eb ikB w' Bsk bhB– 4– 

(n)   gowkswk ~ ;ko/ jh g{oB=gohg{oB ikD e/ w/o/ r[o{ B/ ikB=frnkB dh w'Bsk Bsk bhB=bJh j?.

 r[ o T[ ;ss wks sks GOksk ;[fjodl fJFNd/ fJFNd/ t  t fBqg gqkB.  nBkE;[r[ o;Gs/nfXeldkBfrnkBftr$kB–5–  nfXeldkBfrnkBftr$kB–5–  (T) eth ih efjzd/ d/ jB  jB fe i' wksk, sks-fgsk, Gok, ;[fjod=fgnko/ fjod=fgnko/ (28) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

d';s, g{iBhe fJ;N d/t, okik ns/ nkgD/ nkgD/ gqkD jB, jB, tk- d/j o{gh  okiXkBh u  i'K  ;tk;K  ;kfonK ;tk;K fBqs'g=o{ g  A r[=o{o{ gihokik . nfXe=T[sfeq (n)ftZ   fJBQ w/o/o/ j?bJh sfeqFN F  N Gkt tZ v/v/ jB, i' fe frnkB=gq  'y  ns/ ftr$kB=ngq   ftr$kB=ngq  'y  frnkB d/D tkb/  jB.  B' N L- g' qy  ns/ ngq  ng  'yq  frnkB dh ftnkfynk ftdtkB-iB fJzi eod/ jB   jB  L  g' y q  (god/ tkbk   tkbk frnkB) pqjw j  w j?  ng' y q  (god/ s'I fpBK frnkB) pqjw j  w w?I j{z ;-ft;Eko ftuko uzdOd  'Od/d/ rz qE  #u'I gVQ  '. e[M ftdtkB frnkB fpfrnkB  dk noE fJj th eod/ jB.  jB.  frnkB L- Xkofwe rz qEK #u'I oZp  dh j'Id pko/ ikBDk.  ikBDk.  ftfrnkB L- n;b s"o #s/ oZ  oZp d/ :EkoE  :EkoE ;o{g ~ ikBDk.

 gq rN   g[ jfw r[o ;{ od[  od[ fsl  fsl iB wB BfbB gqek;.  nBkEe[e[w dfB  nBkE ' fpw[ y iBl iBlepj{ epj{Bj'  Bj' s j[ bk;– 6– 

(T)  r[o{o{ ;kfjp   ;kfjp g[jfw=Xosh T[Zs/s  /  gqrN r  N jh ;{o=;{oi oi dh fBnKJh  d[fs=F' fs=F'Gk Gk tkb/ jB.   jB. i' fe   fe BfbB=eztbK tbK dhnK fBnkJhA  iBK iBK d/ wBK   wBK ~  gqek;=goc[fbs fZ bs eoB tkb/, nEtk-fyVkT[D tkb/  jB. (n)   go eth ih efjzd/ jB fe r[o{ o{gh ;{oi ~ t/y e/ i' e[w'wdfB=ethnK d' fB=ethnK dh fBnkJhA  p/w[w[y b'e jB T[BQBKQ ~ ed/ th   th j[bk;=y/ bk;=y/Vk  Vk  gqkgs k gs BjhI   [jzdk.

 N/ ofsfr:kBb' ;fsr[o[ uBy[ w:k b/el;[ BhId s–7–  ;'t s. z  ir$' fr:kBb'  uBy[ b/ lf;[olg B'w fj ' GOwfp;oz s–7–  fp;oz (T) nfrnkB dh oks #u w'fj=w' fj=w'j o{gh gh Bhad ftZu  ;[ Zs/s  /  j'J/J/ iht ~  ;fsr[o ih  { ih id w:k=feqgk g  k eoe/  N/ofs=p[ ofs=p[bkT[Id/ jB. (n) sK iht d/ wB,  wB, p[ ZX  o{gh tk- fpp/e, e, t?okr o{g B/sq y[Z b rJ/ ns/  ns/ fdB o{g frnkB dh nt;Ek ftZu iht ikr fgnk s/ fco  fco ;[gB/ gB/ ts  ts Gow dk  jB/ok ok fp;ozs=d{ s=d{o j' frnk. (29) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 r[ o  ofpB[ fpB[GO GOwbfrG{ fbr' bfrG{ fbr'lG/ l G/ d  dbj? bj?fpB[ fpB[;PkB[.  e/jfopg[MkJhfBofylgo$' MkJhfBofylgo$' e{ gnfrnkfB–8–   B' N L- fJ; s[e dk nzBt? fJ;  fJ; gqeko j? L  :Ek -r[ ofpB[GO GO wbfr,go$'e{ e{gnfrnkfB–   e/ jfopg[MkJhfBofy, MkJhfBofy,G{ b$' G{ b$'G/ G/ d[bj? bj?fpB[;P ;PkB[–  (T) r[o{o{ s'  s'A  fpBK fpBK iht Gow ftZ u bZr e/ G{fb=G[ fb=G[b r'=frnk =frnk j? ns/  ns/ nkg jh nfrnkB d/ e{  e{g=y{j #u go$'=fgnk fcodk j?.  :Ek-ephowB[ikB? ikB?;Gpks,ikBsjhnT[rB[eo? eo?–   ekj/ehe[ ehe[ ;bks,jkfEdhg[ jkfEdhg[e{ e{J/go? go?–  (n) fit/A ;PkB[ kB[=e[ =e[ Zsk s  k FhF/ d/  d/ G/  G/d ~ ikBD s'A  fpBK fpBK jh FhF wjZfb ftZ u  u  fcodk j'fJnk fd/Jnk goSkt/  A ~ftZt/u  ynkgDk e/  G"edk eA jhdkMkJh=goSKtK ofjzdk dk j?  ns/(gq fit/   fit/ nfrnkB  tZ;  nkgD/ j' e/ e/jfo=F/ jjhfo=F/ o y{j ~  shfpz shfpz A p) pfe ) d/y e/ y{  y{j ftZu ik fgnk ;h. G/d BjhA ikfDnk.  ikfDnk.

 ;kyhL-

fe;/  izrb rb ftu fJe F/o ofjzdk ;h. T[; B/ fFeko   fFeko th ykDk jz[dk. dk. o'}kBk }kBk fe;/ Bk  Bk fe;/ ~  ~ ik MgNdk. fJT[I ekch ;wK bzx frnk. fJe fdB  izrb rb tk;h (;ko/ ikBto)  ikBto) fJeZm/m   j'  / j'J/ s/  s/ nkg'  nkg' ftu  ftu ;bkj-wFtok eoB s'I  pknd F/o d/ gk;  gk; rJ/. F/o B/ fJjBK ;kfonK ~ fJeZ m/m j'  / j' e/ nkT[  nkT[D dk ekoB  g[fSnk. fZ Snk. ;kfonK fJe }pkB j' nkfynk  nkfynk fe n? iz  izrb d/ pkdFkj ! n;hI ;ko/ fJ; eoe/ fJeZ  fJeZm/ j' e/ nkJ/ jK  jK fe fJe sK s[jk~ fFeko dh sbkF tk;s/ o'  o'}  }  sebhc eoBh g?Idh j?, d{ik ik ;kv/ nzdo do ;fjw fgnk ofjzdk dk j? fe  fe gsk BjhI  fe; dh tkoh ed'I nk ikDh j?. uzrh rZb fJj j? fe  fe j[D s[;hI ;hI fJj sebhc Bk  efonk eo', n;hI nkg/  jh tko'-tkoh -tkoh s[jkv/ jkv/  gk; nk ikfJnk eoKr/. F/o  o  ;kfonK dh fJj rZb ;[D e/ pVk  pVk ][F j'fJnk fJnk s/ fejk,  fejk, @uZb'b  ' s[  s[jkvh jkvh rZb  wzB  b?Idk jK go fJj j[D s[jkvh jkvh f}zw/w/tkoh j? fe  fe nkgD/ nkg  nkg nkT[Dk.# Dk.# fJzBh Bh rZb  b    eoe/ ;ko/  ;ko/ ub/  ub/ rJ/  rJ/ s/  s/ ;G  ;G dh fuzsk sk d{o j' rJh.  rJh. T[; s'I pknd fi; dh tkoh  nkT[Idh T[j nkg/ jh  jh F/o e'b g[ Zi  iKdk. Bkb/ F/  F/o ~ Gh e'Jh Jh :sB Bk eoBk  g?Idk. (30) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

fJj f;bf;bk ekch fuo ubdk fojk. j[D fJe fdB yor'F dh tkoh  nk w;sdhukb/ bh-j" pVh t/d/b/bo  o/  BkbrJh. F/o e'fJj b g[pVk  Zik. i  k. ubke T[Xo Xo F/;h. o thfJjfFeko T[v  j"hebh-j" ftubp?h mk mubdk k ;h. fi; fJj yor'F F/o e'b g[ Zg[ Zik i  k sK F/o fJ; ~ d/y e/ pVk  pVk bkb-ghbk j'fJnk fJnk s/ fejk, @T[fJ fJ s?~ w/ok ok }ok th vo BjhI < fJe s/ s{ z  s{ z, j?I th pVk S'Nk fijk, w/ok ok g/N th BjhI GoBk, d{ik, s{ zs{ z d/ ohoh eoe/ nkfJnk   nkfJnk j?I.# yor'F L n? iz  iz rb rb d/ pkdFkj   pkdFkj ! Bkoki Bk j't't w/  ' w/ohoh rZb  sK ;[D'. F/o L Uj fejVh n?j'j' fijh rZ b j? fijVh  fijVh s{z w?  w?~ efjDh ukj[zdk dk j?I < yor'F L d/y'y,' yck Bk j't.' w?I id'I s[jkv/ jkv/ e'   e'b nk fojk ;h sK o;s/ ftu w?~ fJe j'o F/o fwb fgnk. T[; B/ w?  w?~ cV fbnk. F/o L j?I, fco eh j'fJnk fJnk < s/ s{ z  s{ z T[  T[ ; e'b'bI' pu e/ fet/  fet/I nk frnk < ! w?IBkb Ujd/fJeoko   g?ohI ohI g?ehsk   frnk.  frnk. pVh, s{ zfwz  w?Bs B~sikD ehshd/fe nkgD/yor' izrb rFb Ld/iBkp   pkdFkj  pkdFkj j'fJn? fJn? . pV/w?I  sofbnK Bkb T[; s'I S[ ZS[ ZN e/ s[  s[jkv/ gk;  gk; nkfJnk jK. fJj ;[D e/ F/  F/o ~ pVk r[Z ;k ;k uVQ frnk. j?I ! w/o/o/ j[  j[ zfdnK fdnK d{ik ik feZE'I nk  frnk < bkb vokT[DhnK DhnK nZyK y  K eoe/ F/o yor'F ~ Bkb b? e/  e/ uZb  g?Idk j?. F/o L uZb dZ;, ;  , feZE/E  / j?  j? T[  T[j, j, w?I t/ydk ydk jK fe w/o/ j[  j[zfdnK-;[ fdnK-;[zfdnK fdnK fJE/ fet/I nk frnk. yor'F F?skB ;h. wubk pD e/ nZ  nZ r/r-nZ -/ nZr/r   bZ  / bZr s[fonk fonk s/ fJe  fJe y{j dh  wD #s/ ik  ik yb'sk. sk. F/o L UfJ w{oyk oyk ! o[e feT[I frnk < s[odk odk feT[I BjhI <  oBkb)  ' Bk, sK  Bk, J/E/E/ jh  T[jhjdk j?. nkgDk F/o th y{jhj goSktK  dh wD  #s/ ik   ikyor' ufVQFnk. nk.L (fJFko/ id F/ Bkb) B/ y{  y{ ju[Zg ftu! p'sZb'bfenk f enk jdk gkDh ftu fdZf;nk. f ;nk. F/o B/ Gpe wkoh sK nZ r'r'I th Gpe dh nktk} nkJh. fJj ;[D F/o ~ j'o r[ Z;k uVQ frnk.  frnk. F/o B/ y{  y{j tkb/ F/  F/o ~ wkoB tk;s/ y{  y{j  j  ftu Skb wko fdZ sh sh s/ ftu jh v[ Zv[ Zp  w'fJnk. p;, fJj yor'F nkgD/ iz  izrbh  rbh  ;kEhnK ~ ik e/ efjD   efjD bZrk, r  k, @GkJhU ! w"iK wkD', w?I ;dk bJh F/o dk  ckjk tZY  nkfJnk jK.# Ujh rZb  fJE/ eth   eth ih B/ do;kJh fe p/ ;wMh ;wMh d/ ekoD F/o y{j ftZu  ik w'fJnk. (31) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 gq rN   ntfB eo[DkoDtl osB fr$kB ftr$kB.  puB bjfo sB[ go;s/lg ongqrrN $j[ j's { ih; ikB– [ (eo[Dk+noDt) 9–   noE L (T) ntfB=Xosh T[ ¦go r  N jh r[o{o ih Dk+noDt)

eo[Dk=feogk Dk=feogk d/ noDt=;w[   noDt=;w[ zdo tZs  jB, fiBQK ftZu    'gqy-ngq y  -ngqy' frnkB  o{gh gh osB jB. (n)  ;w[ zdo do o{g r[oK oK d/ puBK   puBK o{gh gh bfjoK sB=;{yw yw sB Gkt wB  ~ go; eoe/ nr$j[   nr$j[=nfrnkBh =nfrnkBh s'I ;[ikB=f;nkDk j' iKdk   iKdk j?.

 ;{o dof; nkdo; fiT[ fiT[ I Il j's nrfB T[T[ d'  d' s.  s.  s?;/ r[o gq;kfd s/l nB Gt [ fBowb j'j' s–  s– 10– 

(T )   fit/ A ;{ o =;{ o i ~ dof;=d/ y e/ Gkt ;kjwD/ nk e/ (T) nkdo;=nkfsFh FhF/ ftZu nrBh g?dk dk j' iKdh   iKdh j?. (n) fst/I jh r[o{o{ dh   dh gq;kfd=feogk ;  kfd=feogk dh s/=s' =s'I, ifrnk;{ d/   d/ fjod/ ;z;/; o{  / o{g w?b s' ofjs  A ofjs j' iKd/  iKd/ jB  jB ns/ fjod/  fjod/ ftZu frnkB dk nB[Gt gq rN  rN  j' iKdk   iKdk j?, tk- nB[Gth frnkB gqrN j' iKdk   iKdk j?.  Gkth noE L- id r[o{o{ o{  o{gh gh ;{oi oi s'I feogk o{gh gh feoBK, wB o{gh FhF/ #s/ g?  g? D Bkb, wB ftZ u nB[Gth Gth frnkB o{gh gh nZr  g? dk dk j' iKdh   iKdh j?.

 fifw uzdfj bfj uzdOwfDl nwh dOts fsj ekb.  r[ o[ w[ fy fBoys f;y e'lnB[ lnB[Gtj'sfp;kb–11– 

 B' N L- fsj ekb dh irQk ssekb gkmzsOsO th  th j? (T) fit/A uz  uzdqdqwK ~ bfj=d/y e/ uz  uzdwDh wO Dh ftZu'u  ' fsj=fs;  A fsj=fs; ekb=;w/I 

jh nwh=nzfwq fwqs  dOts=fBebD ts=fBebD bZr  g?dk dA  k j?, (n) fJt/ jh  A jh r[o{  d/  w[fy=w[ fy=w[yV/ dk   dk doFB fBoys=d/y eoe/ f;y  d/ fjod/   fjod/ ftZ  ftZ u wjkB nB[Gt Gt frnkB j' iKdk   iKdk j?.  B' N L- nB[=fgZ =fgZS'S  'I, X[o s'I jh i' frnkB  frnkB Gt=gqrN r  N j't/t/ T[  T[; ~ nB[Gt  frnkB efjzd/ jB.   jB. fJj frnkB gVQB-gVQ B-gVQkT[D s'I S[ ZN,N  , ;[s/ jh fjod/ #u  gqrN r  N   [jzdk j? . (32) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 f;y$'tku  k u   no E= f;y=f;fynk rq f jD eoB tkbk nkgD/ r[ o { ih ~   noE= Utku=efjzdk dk j?.

 j"I ;oDkrfs okto/l ;qh r[o[ dhB fdnkb.  feOgkf;z X[ kf;z X[ pzpz d'  d' I I uoDl jo' efmB T[o ;kb– 12– 

(T)   j/ fBwosk, G? :[es dhBk T[¦go d:k eoB tkb/ fdnkb{ ;qh=F'qwDh ;fsr[o{ ihT[! j"I=w?A okto/=nkg ih dh ;oD=FoB ftZu  nkrfs=nkfJnk jK. (n) j/ feogk d/  ;w[ zdo do ihT[! w? nkg  A nkg ih d/ uoBK #s/  ;dk jh  pzdI' =Bw;eko eodk jK, nkg ih w/o/o/ fjOd/d/ dk   dk efmB=eoVk ;kb=d[ Zy  y    jo/=d{ =d{o eo fdT[.

 j"I nBkE nfs;? d[d[ yhl  yhl vo$' d/fy ; ;ko. z  v{ pfs j' I Gtf;z Gtf;z X[  X[w? w?Ilw' fj w' fj eo' gq G{  gko[ gko[–13–  –13–  (T) j"I=w? nBkE  A nBkE nfs;?=pj[s jh tk-(nfs) pj[sk sk (;?) ;" r[DK DK d[yh  yh  jK. ;z;ko d/ iz  izwD-woB wD-woB d/ d[  d[yK yZ  K ~ d/y e/ w?I vfonk jK. (n) w  w??A Gtf;z  Gtf;zX[X[=;z =;z;ko ;ko ;w[do dz o ftZu v[pdk pdk ik fojk jK, j/ gqG{G  { w'  wfj=w? 'fj=w?~  ~  gko eo'.

 nk;k fsO fsO FBk  FBk fuzs pj[l J/ vkfJD xo wKfj.  ihtBfefjfpfXj'  ihtBfefj fpfXj' fJwwl  fJwwlfjO fjOdf;z ? f;z fwq fse'   ykfj–14–  ykfj–14– 

(T) nk;k fsqFBk, fuzsk o{gh gh pj[shnK shnK jh fGnkBe v?DK w/o/o/ fjod/  fjod/ o{  o{gh 

xo ftZu  jB. (n) fJj v?DK w/o/o/ fjod/ ftu'  ftu'    a F[  F[G r[DK DK ns/ gq  gqG{G   dh  { dh f;zfwq fwqfs=:kd f s=:kd ~  ykJh iKdhnK jB, w/ok ok fiT{Dk fefj=fe; fpfX=sohe/ Bkb   Bkb j't/t./  B' N L- ;qhwkB 108 wjkswk r'ftz ftzd dk; T[dk;h dk;h wjKg[oy fbyd/ jB   jB  fe  nk;k-wBfJZSs S  s gdkoE dh fJeo; fJZ Sk. Sk.  fsO ;Bk-gqkgs k gs gdkoE dh  gqkgsh s'I nfsOgs gs ftosh. fuzsk- ngqkgs k gs gdkoE dh gqkgsh k gsh d/ ;kXB  ;kXB dh  fuzsk. sk. J/j fszB/ ftoshnK fJe jh ;w/I fjod/ #u  #u g?dk dk   [jzdhnK dhnK jB. tk;st  ftZu  fJe jh ftosh nkgD/ fsz  fszB o{g fdykT[Idh j?. fJ; bJh fJe jh ftosh  (33) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

d/j gbNkT{ v?D j?, fi;d/ nk;k,  nk;k, fsO;Bk, ;Bk, fuzsk sk fszB o{g jB.

 epj{ z ;[ wfs  fiT[lofjs;dknfsdhB–15–  fusl epj{z e[wfs nkXhB.  fppBkoh e? ez sgq ekF lofjs;dknfsdhB–15–  (T)  w/o/o/  fuZs  ftZu  ed/ sK   sK ;[wfs=;q wfs=;qFN F/ N wZs dk gqekF e  kF j' iKdk j? ns/  ed/  w/ok ok fuZs  e[wfs=y'Nh wZs d/ t;heko   t;heko j' iKdk   iKdk j?. (n) fit/A fpp=d' fJ;sohnK  fJ;sohnK dk ezs=gsh s=gsh ;dk jh nfs dhB=d[yh  yh  ofjzdk dk j?, fJt/ jh  A jh w/ok ok fuZs  ;dk jh dhB j'fJnk fJnk ofjzdk dk j?.

 Bdh nk;k F[G nF[G sNl Goh wB' wB' ofE  ofE Bho.  fsO FBk nfws soz r fifjl Gto Gow rz Gho– 16– 

(T)  nk;k o{gh Bdh j?, F[G ns/ nF[G fefonk o{gh fJ;d/ d't/A  sN=feBko/  jB ns/ wB d/  ;zebgK-ftebgK ebgK-ftebgK o{gh gh Bho=gkDh d/  Bkb  Goh j'Jh Jh j?. (n) fJ; ftZu  fsqFBK F  BK o{gh gh nfws=pj[s jh sozr=bfjoK r=bfjoK jB ns/ gziK iK GowK o{gh gh v{zxhnK xhnK Gto=x[ zwD-x/ohnK ohnK jB.

 okrkfde ibizs[ pj[l fuzsk gqpb gqtkj.  fXq s  sso[   so[joDh, joDh,soDfsfj,p/ dB  dBw'w'wfBnkj–17–  wfBnkj–17– 

(T) fJ; Bdh ftZ u okr, dP  ?y (Jhoyk) nftfdnk, n;zwsk, wsk, nGhfBt/F  F  nkfde pj[s/ ibizs{s jB  { jB ns/ fuz  fuzsk sk o{gh gh gq pb pb pj[s/s jh  / jh pb tkbk gq tkj tkj uZb  b    fojk j?. (n) i' fe  fe fXqs=Xhoi s  =Xhoi o{gh gh fpqS  ~ joDh=Bk; eoB tkbk j?. n?;h  ;h 

Bdh gqs' pb  A soB i[tk;s/  w/F[o/oG/ wB dB=ghVk dB=ghVk   ojh   soB rb w/  nF[ftZGup/ril fGosj' ojh ;[ o'j? ;. pYkfJ.

 ng[ Bh  BhG{G{ fb  fbnBkE nBkEj"j" IlgfoU  gfoUwZwZ X$  X$fsfj   fsfjnkfJ– nkfJ–18–  18– 

(T)  uzr/r/  ns/ wkV/   wkV/ eowK   eowK o{gh gh tk- uzr/r/ wkV/   wkV/ ;zebgK ebgK ftebgK o{gh  i[rb=d' gqpb=i'okto ri=jkEh o';=r[;/ ~ pYkfJ=tXk e/ bVfGV oj/ jB.  jB. (n) w? ftukok  A ftukok nkgDh G[ Zb  eoe/ fsBK  fsBK d/ wZ  wZ X$ X$ ftZ u nk go$'=fgnk  =fgnk  jK. (34) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 epj{z B wB fEosk rjh, ;wMk:' ;? g's.  i? ;/ woeN fpoS gfol epj{z B mkY' j' s– 19– 

(T) wB ~ ;?=;? =;?eV/ eA  V/ g'   g's=tkoh ;wMkT[Dh Dh ehsk j? go   go fJ; B/  ed/ th fEosk=fJ;fEsh BjhA rjh=geVh.   rjh=geVh. (n) fit/I woeN=pKdo fpq S gfo=T[ ¦go ed/ th  th fNe e/ mkY'  mkY'=yVk  BjhA j' ;edk.   ;edk.

 ubdb gsO gske gNl dkfwfB eZ Sg   wkE.  G{ s dhg dhge f;ykl :" I wB fpofs nBkE– 20– 

(T )   ubdb=fgZ g b dk gZ s k, gske=Mz v h dk gN=eZ g Vk, (T) dkfwfB=fpibh, eZSg=eZS{  dh wkE=f;oh,

sK dhih dhg=nZ sK r  , dht/ r, f;yk=bkN,  A fpofs=fposh  fJj ;G uhiK  uzub (n) jB,  G{eth efjzd/ jB fe :"dhI=fJt/ I jh wB fit/ dh  fJj uzub ub j?. tk- nzsjeoD sjeoD dh ftosh=wB, p[ ZfX uzub ub j?.

 ;ji ;PGkt nek; e'l gkte Mog ubzs.  uzub ;[s/ nBkfd e'l wB ofs fpy? eozs– 21– 

(T) fi; soQK gkte=nZr dh Mog=bkN ;ji ;PGkt=;[ Gkt=;[s/s f;X  / f;X jh  nekF tZb  ~ ubdh j?. (n) fJ;/ soQ  soQK fJj uzub ub wB ;[s/s jh  / jh nBkfd=nkfd ekb Gkt w[ ZY s'A  jh ftfFnK ftZu ofs=gq hsh   eodk j?.

 ir ;ku' fwE$k feX'Il rj$' si$' Bfj ikfs.  rjhuu{  do;ogfiT[  z do;ogfi T[IlT[rbfspBfsBykfs–22–  bfspBfs Bykfs–22–  u    (T)  ;z;ko ;ko ;Zuk u  k j?  feX'I=iK fwE$k=M{mk mk j?< w?A fJ; ftuko ftZu 

n?;k rqf;nK jK fe fJ; ftuko ~ si$'=SZfvnk rj$'=cfVnk BjhA  iKdk. (n) fit/ ;Z  A ;Z g B/ uu{ z  uu{ zdo do rjh=geVh j?, Bk ykfs=yk ;edk j? Bk  Bk jh  T[rbfs=SZ rbfs=SZv ;edk j?. i/  yKdk j?  sK e'jVh j[zdk dk j?, i/ SZ vdk vdk j? sK  ebzeh eh iK nzBQBkQ j'  iKdk  iKdk j?. (35) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;q h  r[o'tku– d'jok–   ;wkXkB r[o efjs j? Il d:k i[rfs efj p'p' b.  b.  ww puBB w? I nkfB s{ zl nkgs pke nv'b– 23–  (T )  dfJnk d/ i[ r fs=;fjs p' b efj e/ r[ o { ih, f;Z y ~  (T) ;wkXkB=T[ ¦so s  o efjzd/d/ jB fe  (n)  j/  f;Zyk! y  k! s{ z  w/o/o/  puBB=puB ftZ u nkT[Dk Dk eo Gkt fB;uk  fbnkT[Dk eo. i' w/  w/o/o/ nkgs=:EkoE  nkgs=:EkoE pke=puB tk- t/d tuBK nB[;ko  ;ko  w/o p'  / p'b v'bD bD s'A ofjs  ofjs eoB tkb/ jB.  jB.

 Bfj ;z ;,? wB j? ugbl d[jeo rfs nfs nkfj.  r[ o;q fs;[ Ý  XnG$  XnG$k;efol k;efolfBjubehi fBjubehifsskfj– fsskfj–24–  24– 

 f;Zy fJ;dk  f;Z fJ; ftZgeVBk  u e'Jh d[;z;?;jeo=n" Fzek ek BjhA  fe, fJ; fJjdkwBnfs=pj[ ugb=uzsub uemB  b j? (T) j/ ns/ nfs;?  nfs;?  eoe/  eoe/  fJ;dk j?=eo=n" yk j? fe rfs=;[Gkt Gkt nkfj=j?. (n)  r[oK oK s'A T[gd/;   Ý;q fs=;[D e/  @tk#- r[oK oK d[nkok ;qÝfs=;[ofs  ofs  (t/dK) dK) ftu' A wjKtke ;[D e/ T[BQBKQ dk nfGnk; eoe/  fs; uzub ub wB ~  fBjub=fJ;fEs eo.

 f;y$'puB–   puB–   j"I fpyJh nfs nfis wBl BkfjB j's nG$k;.  sKs/gq G[  s[ s[ wgfd  wgfd;ofDljoj[ ;ofDljoj[efmBifrsO efmBifrsO k;–25– 

(T)  j/ ;fsr[   ;fsr[o{o ih,  { ih, w?A nfs ftFJh iht jK ns/ wB   wB fiZ fsnk fsnk BjhA 

iKdk.(n) fJ; sKeoe/  w/fJ; o/o gk;'  / gk;'  e' Jh Jj/h  gqr[G{G o{, ;pd th BjhA   ;edk.  ;edk. s/=fJ; = w/ bJhA e' w?A nkgdkd/nfGnk;   gfd=uoBK  gfd=uoBK dh  j'j'FoD ftZ u  u  nkfJnk jK, w/ok ok ;z;ko ftZu izwD woD dk efmB=fGnkBe sOk;=vo  k;=vo  Bk; eo d/t't.'

 ;q h  r[ o' tku–   ;[ B f;y, T[sw f;y ej{ zl i' ukjs fBi ;q/:.  ir pzpz XB  XB fJZSs w[u$'l s" ;s;zr eo/:– 26–  (36) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) r[o{o{ ih  ih efjzd/d jB  / jB fe j/ f;Zyk! y  k! ;[BDk BDk eo, s?~ T[sw s¦  w f;y=f;Zfynk  f ynk 

ej{ z=efjz =efjz d   jK.  /ns/ jK. ;zi';=i/ =koi/eo ed/o s{jz z nkgDh  rnkgDh ;/ q:=efbnkD :  =efbnkD duk $'j?=A  SZ[ND dh  (n)d/ sk wwsk d/ pzXBK ukj[ s'A  zw[dk fJZS+s=s{ S  +s=s{ z fJZ   fJZSk eodk j? sK ;s;zrfs rfs efonk eo.  B' N L- fJ; s'I nZr/r  /  ;q hwkB   ;zs frnkBh ;[oihs oihs f;zx ih ;Z s's'  rbh  tkfbnK B/ fJe  fJe d'jok Skfgnk j?. i' ;opb'  ;opb'j p[rk rz k Bzrbh fty/ ;[GkfJwkB  GkfJwkB  g[oksB yofVnK ns/ ;[  ;[nkwh nkwh r'ftzd dk; T[dk;h dk;h wjkswk d/ Nhe/  Nhe/ #u BjhI  j?. @@f;XKs T[gd/ gd/F## rzqE  #u nzfes fes fJj d'jok ns/ fJ;  fJ; d/ :EkoE  :EkoE noE  dk; B/ d/  d/y/y/ jB ;' fJ;  fJ; gqeko e  ko jB L  d' jok–rj?uuz uuz  {donfjwo?,si?fdO rBehjkfB–  fdO rBehjkfB–   ibgkt?  ib gkt?;[ y[j' s  sj?j?,Bo;fs;z r  rgqgq wkB–    ;h kouu{ zo{dgoh uu{ dbo i'o{gh  wk:k g?dk dsKk j'F[Jh JGh j?eowK . ;Z gd/dh BFN fBnkJhI iht  noE i/ ;z  ;z;ko ;koL- ;z o{gh g;ko d/ w/  w/zdo g wk:k h ykDks'Ieo/  BFN o{gh   wodk j?  ns/  i/ uu{  uu zdo d{ o o{gh gh ;z;ko ~ SZv/v  / sK   sK Fk;sOK d/ puB   puB Bk wzBD BD d/ d'F o{g B/ sOsOK dh jkBh   [jzdh dh j?. r[opkDh opkDh d/ puB jB fe L :Ek-ephoiT[frq frq j[  eofjsXow[ eofjsXow[eo[ eo[Bkjhseo[ Bkjhseo[p? p? okr[–  –   p? okrhpz XB[eo? eo?ske' ske'pv' pv'nGkr[ nGkr[–  – 

 ;' omk–  omk–(r[ (r[ o  on;s' n;s' sO)  ;qh r[o{ gow d$kb[l n;oB ;oB T[dko nfs.  iBnBkE  iB nBkET[T[ o  o;kbl ;kblfeO feO gk  gkeos eosukjs ukjsjo$' jo$'–28–  –28– 

(T) ;q h=F'    qwDh w  Dh r[o{o{ ih  ih pV/ jh  jh fdnkb{ jB.  jB. fiBQK ~ e'Jh Jh FoB BjhA 

fdz dk,fcoT[Bnfs;? QK ~ FoB  jB @tk@-jB. i' fBnk;o/ jB, T[BK BK ~ nk;ok fdzd/d/ jB.dk,   eoe/fdz T[  eoe/   T[dd/ jB ko fus (n) eth nBkE ih efjzd/ d/ jB   jB fe w/o/o dk;  / dk; d/ T[   T[o=fjod/ ftZu i' ;kb=d[y j?, w? A r[o{o{ ih   ih dh feq gk gk eoe/ jo$'   jo$'=d{o eoBk ukj[ zdk dk jK.

 fJfs;qh ftuko wkbk f;y nf;y fgq Ewz   fpq  fpq ;kw–   1– 

 noE =;q =;q h  ftuko wkbk rq zE  dk gfjbk fp;q kw kw nfXnkfJ, fi; ftZu  u    nf;Zfynk (nfrnkB) s'A ofjs eoB tkbh f;Zfynk fdZsh j?, fJfs;qh= ;wkgs j[dk dz k j?. (37) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nEfdP  nE fdPsh:fp;q h:fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/– 

 f;y puB– d'd' jok–   jok–   ej' fe gk O efo ;kX[ e/l byD ;qh r[o d/  d/ t. [  t.  ikfj fBofy fjs[ nkg[ B'l eo'I Gbh ftfX ;/ t– 1–  (T) j/ r[od/ od/t ih, feqgk g  k efo=eoe/ ;kX{   ;kX{nK nK d/  bZSD S  D dZ;', (n)  fiBQK bZSDK ~ fBofy=d/y e/ nkgD/ fjs[=Gb/ bJh fsBK 

;kX{nK dh w?I Gbh ftfX=ftXh tk- gqbSD–   eko eko ;/tk tk eoK.  ;q h  r[o tkul ' Bkb ;kX

 d' jok–   d' jok–   nfs feOgkb[ Bfj d' fj O fusl ;jB;hbsk ;ko[–  –   ;wdwnkfd  ;wdw nkfdnekwwfsl nekwwfslfwq fwq d[   b  b;opT[ ;opT[ geko–2–   geko–2– 

(T) i' ;kX{ j[ zd/ d/ jB,   jB, T[j nsh feqgkb{ g  kb{ (;PkoE koE s'I fpBK jh feogk  eoB tkb/) j[ zd jB.  / jB. fuZs  ftZu  d'  Ofj=Sb fj=Sb BjhA j[ zdk. T[BQK ftu ;fjDFhbsk  Gkt ;jkoB Fesh j[zdh dh j? ns/  ns/ ;ko[   ;ko[=;/ =;/qFN F  N j[d/dz / jB  jB @tk#- ;fjBFhbsk d/ ;ko[=xo =xo j[ zd/d / jB. (n) ;w dw nkfde ;kXBK d/ ;fjs  ;fjs j[ zd/d jB  / jB ns/ p[ ZXh X  h nekw=ekwBk  s' ofjs  A ofjs j[ zdh dh j?. fwqd[b=e' b=e'wb ;[Gkn j[ zdk j? ns/   ns/ ;G s/  T[geko geko eod/ jB.  d{;ok noE -  wfs=p[ZXh ;w dw FoXk nkfde yN ;zgZsh dh  XkoBh j[ zdh j? ns/  ns/ wfs=p[  wfs=p[ ZXh X  h ekw, e'  OX, b'G, G, w'j nkfde s'I ofjs   [jzdh dh j?. (fJ; noE #u wfs d/jbh jbh dhge j?)  B' N L- S/ r[DK DK d/ ;z  ;z rqrfj fq j ~ yN ;zgZgZsh s  h efjzd/d/ jB.  jB. (1)  ;w ;w - wB d/ p[  p[o/o/ fynkb  fynkb o'eD/ eD/. (38) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(2)  dw dw - fJz dO d hnK O ~ p[o gkf;T[  / gkf;T[I o' eDk. eDk.

BD/ (3)  ;oXk ;oXk -  r[o tke ;s eo wzBD/ (4)  ;wkXkB ;wkXkB - r[ o uoBK #u fuZ s fNekT[Dk. (5)  T[ T[ gokw - ftfFnK tZb t/y e/ frbkBh eoBh. (6)  fsfsfSnk fsfsfSnk -  G[ Zy-s/  Oj, j, rowh-;odh, d[Z y-;[ y-;[y ;wkB ioDk.

 nkswfts i[ nBhj ;[ful fBjez fBjez uB  uB rz Gho.  ngqw t / ws;o ofjsl w[fB sfg ;Kfs ;Xho– 3– 

(T) nkswk ~ fts=ikBD tkb/ Gkt  Gkt pq jw jw p/s/s j[  / j[d/dz  jB.  / jB. nBhj=B/j  j  Gkt w'j s'A ofjs   [jzd/d/ jB tk- nB+Jhj fJZSk s' ofjs  A ofjs Gkt fBofJZ Ss  Ss  jB. ;[fu=gftZ fu=gftZsosk oZyD y  D tkb/, fBjezuB=ekwBk uB=ekwBk s'A ofjs,   ofjs,

  ngqw/t;z=rz tkb/tk-ngq j[zd/ jB. fcoBQBKQ ngq wkDrsBjhAs/  (n)nkfde gqw/w  /:rs f;nKGhosk s' ofjs  A ofjs w/w  /t=T[ dhwe'/tJh J=gq h pokpoh eo ;edk. ws;o=Jhoyk s' A ofjs jB. w[fB=w[Bh j[ zd/d/  jB tk wzBD/ BD/ :'r jB. sfg=sgZ ;th, ;th, FKsh ;o{g ns/ Xhoi   Xhoi ;=;fjs jB.  B' N L- rz qE #u Fzek ek gqwkDrs w  kDrs ;z;k ;k ns/ rz q  rz qE  d/ ftF/  ftF/ #u  #u ;z;k ;k gqw/w  :rs  :/ rs  ;z;k ;k nytkT[Idk j?. T[ dkjoD dkjoD s"o #s/ p/   p/d nk;fse ftukoXkok d/ jB  jB iK  Bk;fse ftukoXkok d/. J/j gqwkDrs w  kDrs ;z;k ;k j?. t/dK dK dk ftFk iht pq jw  jw  dh J/esk esk ;Zs  j?  iK  iK n;s. J/j gq w/w/:rs :rs ;z;ko ;ko j?.

 fis yN r[D fXqfswkB eftl wkBd nkg nwkB.  ;fs gq shfs   nBhfs rfsl eo[ Dk ;hb fBXkB– 4– 

 / fJj  r[wkB D XkoB  jB, fswkB=XhoitkB  (T) fis=fiZ (2) eft=eth (3) B/Bd{ fJj ;o/ S/~ r[ d=d/ehs/ Dk jB, ns/(1)   nkgfXOfswkB=XhoitkB  wkB-;fseko dh  fJZSk S  k s'I ofjs ofjDk. (n) (4) ;fs=fB;u/  eoe/ ;fs ;o{g T[¦go gqshfs=Go';k oZyDk  (5) wB s' I nBhsh rfs=d{ o j' rJh j' t / (6) eo[ D k=feogk s/ ;hb=;hsbsk d/ fBXkB=]}kB/   fBXkB=]}kB/  j'D, D, T[j T[sw sw ;kX{  jB.  B' N L- nBhsh ns/ Bhsh  Bhsh d' soQ  soQK dh   [jzdh j? L L (39) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(1) Xow dh Bhsh -   M{m Bk p'bDk s/ Bk jh G/d d/Dk, ;r'I 

T[bMk d/Dk. (2) e[ oki dh nBhsh - M{m p'bDk bDk s/ Bk  Bk jh G/d d/Dk, ;r'I gq ik ik dk  p[ok eoBk.

 T[;sfs fBzdk fwsO fog[l ; y[[  d[d[ y[  y[ T{u no[ Bhu.  pqjwk fsOB nzfwqs robl ezuB ekuB phu– 5– 

(T)  T[;sfs-fBzdk, dk, fwsq-d[ -  d[FwD, FwD, ;[Zy-d[ y  -d[ Zy,y  , T[u/uZ  /-Bht/,A  (n) gjkV fiZvk pqjwk s/ fsOB=eZy, nzfwqs s/ rob (}fjo) ezuB=;' uB=;'Bk s/  eZu,u  , nkfde ftZu T[BQBKQ ~ e'Jh Jh nzso so BjhI fd;dk.

 ;wdo;h ;hsb fjqd?l rfs T[dp/r T[dko.

 ;{(T) Sw ;wdo;h=;G fus ;[fwsO~ ifrl fudd/ypg[  fBjjz eko– fJZ e'e' fijk   fijk d/ jB.   jB. fjodk ;hsb6– ;[Gkn 

tkbk j[ z d k j? . rfs=ukb fiBQ K dh T[ d p/ r =nsh ;/ q F N j? @tk# T[dp/r=ekjbh s'I rfs=ofjs tk T[d=iBw fi; dk p/r=ekjbh  Bkb j't/ Gkt c[oB/ oB/, fi; d/ c[  c[oB/ oB/ rfs=Bk;  rfs=Bk; j' rJ/  rJ/ j'  j'D ns/ T[  T[dko-dkBh  dko-dkBh  j't/t/. (n) fus dh ;'uD uD Fesh ;{Sw=pohe Sw=pohe j't/t/  ns/ ir   ir ftZ u ;G dk    /;qFN F  N fwZso s  o j't/t./ fud=u/sB sB pqjw j  w dk jh pg[=;o{g j't/t/  ns/  jzeko eko s'I  ofjs j't/t/. Uj ;kX{ j?.

 ;op fwsO fBjebg wfBl s$krh nfs ;zs'y.

 n?(T)  ;Po ;G i i'dkftr$kBpfblikBspz  ftr$kBpfblikBspz  w' y– fwZ so, so, wB fBjebg=ebgBK Xs'no[ A ofjs j[ zdk dk 7–  j? s/   s/ wB 

eoe/ fsnkrh   fsnkrh ns/ pV/   pV/ ;zs'sy' tkb/ jB. (n)  n?;P;Poi=d? oi=d?th th ;zgdk tkb/  ns/  i'  ftr$kB=ngq  'y  frnkB d/ pb tkb/ j[ zd/d jB.  / jB. tk- ng'qy  frnkB d/ pb   pb Bkb fizBQBKQ B/ XB   XB ;zgdk  gdk  fiZsh s  h j?  ns/ iBw-woB d/ pz  pz XB XB ns/  w[esh esh ~ ikBD tkb/ jB.

 sB[ wfs rfs nkB d z w:l r[ Dkshs fB;g/qj.  fprs eb/ ; ;PSzd wfsl ;zsK G{G{ yD  yD J/j– 8–  (40) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) sB=d/j ns/ p[Xh Xh dk nfGwkB rfs=d{o eoe/ nBzd w:=;o{g 

j'ftfFnK   rJ/ jB.   jB. B=fJZ k r[DK DSkK (oi' , sw', jB ;s')tks' nshs=go/  A nshs=go/   hjB. fB;gq  /fJSk j  =j's'o  oA   dh fsz gq/jBk s'A ofjs fB;gq/j=gq jB. jk Gkt fBo=ofjs jB. (n)  gzi/ eb/F fp=ftF/F eoe/ rs=Bk; j' rJ/ jB ns/ p[Xh  ;PSzSzd=;[szssosk sz osk tkbh j?. ;zsK sK d/ fJj ;ko/  r[D, D, T[BQK d/  G{yB=rfjD/ yB=rfjD/ j[ zd/d jB.  / jB.

 ;[ ;z t/d$ Bfj efj ;e'Il bSB ;zs wjzs.  gq ;z  t/d: ej/ eS{l ; r z gqskg eoz s– 9– 

(T)  eth ih efjzd/ d/  jB fe fiBQK ;zsK-wjz sK-wjzsK sK B/ ;[=(;?  P) nkg d/ ;o{g d/  nBzd ~ (;z)=Gbh )=Gbh gqeko e  ko p/d$=ikfDnk j?, T[BQK d/  bZSD S  D w?A 

BjhA efj ;e'I=s';edk tk- ;[;edk. =T[BQK ;zsK d/ bZSB w?I ;z=(;?P) nkgD/ p/d$=frnkB I BjhI efj (n)  ;zsK sK dh ;zr=;zrs rs d/ gq skg skg eoe/ fijV/   fijV/  w? A gq=gokJ/ =  gokJ/, d{i/i/ s'I  ;z=Gbh =Gbh gqeko e  ko p/d$=ikD/ d$=ikD/ jB, T[j e[M e[ ej/   ej/ jB.

 nE ;fs;z rs  nE;fs;z  rswfjwk wfjwk eEs/–  –   d'jok– ;s;zrfs fBi ebgso[l ;eb ekwBk d/d/ s.  s.  nzfwqso{  o{ gh  ghpuB puBefjl efjlfsj{ fsj{ z skg skgjo job/b/ s–  s–10–  10–  (T) ;s;zrfs rfs fBi=nkgD/ nkg  nkg #u ebg fpq S dh fBnkJh j? i'  i' fe   fe  ;kohnK jh ekwBktK ~ g{fonK eo d/s=fdzdh dh j?. (n) ;s;zrfs nzfwq fwqs  o{gh gh puB efj e/  fszB/B skgK  / skgK (nkXh, fpnkgh,

T[gkXh) gkXh) ~ jo=Bk; eo fdzdh dh j?.

 gd pzdB sB nx jofBl shoE w? gd d'd' fJ.  fJ.  ;z GkyB fus FKfs efol feO gk gowgd j'fJ– 11– 

(T)  ;zsK sK d/  d'jK jK uoBK s/  pzdB=Bw;eko dB=Bw;eko eohJ/  i' fe   fe ;oho d/ gkg jofB=Bk; eoB tkb/ jB  jB ns/ shoE w?=o{g jB. (n)  ;zGkyB=;q GkyB=;q  /FN F  N puB ;[Dk Dk e/ @tk#   @tk# ;z=Gbh =Gbh gqeko e  ko pqjw j  w ftfdnk  d/ GkyB=puB  GkyB=puB ;[Dk e/, ;zsiB siB fuZs  FKs eo fdzd/d jB  / jB ns/ feq  feq gk gk eoB s'A  gowgd=e?tb w[esh esh dh gokgsh j' iKdh   iKdh j?. (41) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;fs;z rfs ;[ y f;z  ;fs;z rfs f;z X[  X[ po[l w[ esk fBi e? tb$.  nkF: gow nrkX nfsl e'g?  g? m /  wBdb$–12– 

(T)   ;s;zrfs po[=;q/FN ;[yK dk f;zX[=;w[zdo j?, fi; ftu'A  fBi=nkgD/ nkg jh e?tb tb w[esh esh o{gh gh w'sh sh gqkgs j[d/dz  jB.  / jB. (n) ;s;zrfs rfs dk gow nkF:=f;XKs nfs=pj[s v{zfxnkJh fxnkJh tkbk  j? noEks  noEks nfsF? eoe/  eoe/ gowgdth dh gq kgsh kgsh tkbk j?. e'Jh Jh th ;zrs rs ftZu  u    wB ~ db$=wko e/ g?m/=p? =p?m/  @t# wB dhnK tkFBktK ~ Bk; nEtk  ;{yw yw eoe/ p?m/m/. T[j e?tb tb w[esh esh ~ gqkgs k gs   [jzdk dk j?.  B' N L-  d{ih ih s[e #u @@g?m/m wB  / wB dbwb$## gkmG/d th j?.

 ;s;zrfs ;[y[ gfbe i'l w[efs B sk;[ ;wkB.

 pq(T)  jwkfde    ;s;zrfsfJz dOdk kfd G[tlfBgN l fBgNgbnbg nbgJ/ fSBwksq ikB[–13–  i' gfbe=fJe dk tk-J/ikB[ dk ;[y j?,

w[eshnK th sk;=fs; d/ pokpo   pokpo BjhA j' ;edhnK. (n) pqjwk nkfde, fJzdq nkfde ns/ G[t=wks b'e nkfde fszBK  BK  b'eK d/ gdkoEK d/ fBgN=;ko/ ;[   ;[y nfs;? eoe/ fJ; ;kX[;z;zr d/  ;[y s'A  nbg=S'N/ no s[ZS ikDhd/ jB @t# ikB[=ikD'.

 irfs w'j ck;h niol eN/ B nkB T[gkfJ.  i' fBs ;s;z rfs eo?l;jiw[ efs l ;jiw[ efs j' ikfJ– 14– 

 noE L (T) ;z;ko ftZu  w'j dh ckjh i' nio=eZ   nio=eZND s'A ofjs   ofjs @tk# ibD s'A ofjs @tk# yhDsk o{g p[Y/g/ s'A ofjs j?, T[j fe;/ nkB=j'   nkB=j'o  o 

T[gkn gkn(n) Bkb i'  eZ Nh NfBs h BjhI jh ik nkg;edh. uZ b e/ ;s;zrfs rfs eo/rk, rk, T[j fJ; ckjh ~ eZ N  N  e/ ;fji/  ;fji/ jh  jh tk ;[s/s/ f;Z  f;Z X jh w[es es j' ikt/  ikt/rk. rk.

 ekwX/B[ no[ ebgso[l i' ;/ tfs cb j'fJ.  ;s;zrfs fSB[ J/ e w? Il gq kDh   gkt? ;' fJ– 15– 

(T) ;torK ftZu  ofjD tkb/, ekwX/B rT{  ns/ ebg=ebgBk   ebg=ebgBk ~  g{fonK eoB tkbk so[=fpq =fpqS  dh ;/tk tk eoB dk i' cb   cb gq kgs kgs j[ zdk dk j?, (42) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n)  ;fs;zrfs rfs ftZ ftZu fJZe fSB wkso ftZ ftZu jh gqkDh kDh T[; cb ~ 

gkt? =gk BjhA =gk b?Id j' . Gkt   ebg fpq S th ;zrfs rfs d/ pokpo    pokpo  cbdks/   BjhA  kj'j?;ed/ . fe ekwX/B[B [ ns/ ebg

 gko; w? I no[ ;zs w? Il pv' nzso' ikB[.  tfjb' jkez  tfjb'  jkez uBeo?  uBeo?l:fjeo? :fj eo?nkg;wkB–16–  nkg;wkB– 16– 

(T) gko; dh tZ Nh Nh ns/ ;z  ;zs d/ ftZ  ftZu  tZvk v  k nzso' so'=coe =coe ikB[=ikBDk =ikBDk eo'. (n) feT[Afe tfj=T[j gko; b'j/j/ ~ ezuB uB eo?=eodk =eodk j?, go nkgD/ tork BjhA pDk   pDk ;edk. go :fj=fJj ;zs iht ~ nkgD/ ;wkB=tork    ;wkB=tork  jh eo b?d/dA  / jB. Gkt L ;zs gko; s'A th T[ ¦sw jB.

 fpfXts ir eos ;dkl i/ fdPi T[sw r's.  ;kX[fBeNubiksjhl;' fBeNubiksjhl;'cb[ cb[gr[gr[ gr[j' j's–17– 

=pqjwD t/dK-Fk;sqK dh dZ;h j'Jh  (T) i' T[g{¦sote fpfXts=ftXh owter'siZr tkb/ eod/fdP  ijB  (n)  T[; iZr s'A  i' cb   cb gqkgs j[ zdk dk j?, ;kX[nK d/ gk;   gk; uZ b e/  ikD  Bkb jh T[j cb gr[-g[ -g[r=edw-edw r=edw-edw s/ gqkgs k gs j's=j' s=j' iKdk   iKdk j?.

 d:k nkfdb/b/Xow;fGlig[  d:knkfd Xow;fGlig[sg[ sg[;ziwdkB.  i'gq kgfsfJB;fGBs/   l;';fs;z rgq ;fs;z rgq wkB–18–   

(T) dfJnk nkfde s'I b? e/ ;G   ;G soQK Xow ewkT[D d/ Bkb,   Bkb, ;ko/ ig, sg, ;ziw iw @tk# ;w, dw, dkB nkfde eoB d/ Bkb  (n) i' cb fJBQK ;kfonK s'A gq   gqkgs j[zdk dk j?. T[j ;ko/ cb   cb ;zs;zrfs  ftu' gq  A gqkgs j' iKd/  iKd/ jB, gq=ftF/F eoe/ wkB=wz  wkB=wzBDk BDk eo' tk-;s;z   tk-;s;zrfs rfs jh 

gqwkB=gq shoE w  kfDe j?rz. rfJj wkfDe gZeh e  h rZ;p? b lj? . efo fB;u? ;? t? i[. kfde

 ;' e/ tb ;s;z ;s;z r  r w?Il gq kDh   cb[ b/t?i[– 19– 

(T) rzrk rk nkfde ;ko/ shoEK  shoEK ~ i' fB;uk  fB;uk efo=eoe/ ;/  ;/tB eoBk j? (n)  n?;k ;k eoB s'I i' cb fwbdk j? Uj   Uj cb e/tb ;s;zrfs rfs eoB  s' jh,  A jh, ;zrfs ftu'A  jh jh gqkDh k Dh gqkgs eo b/t?i[=b? =b?Adk d  k j?.

 pqjwkfded/ wkfde d/ tk  tk;ebl ;eblfsfB fsfBGfi Gfii'i'cb[ cb[j' j'fs.  ;s;zrfsw?I ;fjijhl ;fjijhlt/t/rfjj' s fjj' sT[T[ d' s–  s–20–  20–  (43) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) pqjwk nkfde i' ;ko/  d/tk=d/ tk=d/ts/ ts/ jB, fsBQK d/ GiB eoB s'A 

i' cb  cb(n) gqkgs k gs dk j?;s;z dk , rfs   T[jj[ zcb rfs ftZu'u  'A  ;fji=;[s/s/ f;ZX jh t/rfj=S/sh sh jh  T[d'd's=gqrN j' iKdk   iKdk j?.

 p/dkfde ftd$k ;G?l gkt? gVQ? i[ e' fJ.  ;s;z rfs fyB[ J/e w? Il j' fJ ;[nB[  nB[ G tb' fJ– tb' fJ– 21– 

(T)   t/dK nkfdeK dh ;koh ftfdnk ~ gV e/ e'Jh i' frnkB  gkt?=gqkgs k gs eo/, (n) sK ;s;zrfs rfs ftZu  fJe fyB wkso jh jk}oh GoB Bkb T[ j  j  b'fJ=gq fJ=gqekF o{g nB[Gt=pq jw jw dk frnkB gq ekFwkB ekFwkB j' iKdk   iKdk j?.

 fez ;[ w/o[ e?bk; fezl ; Gso[ [  so? ojz s.

(T) fez =ehfrowb$ =eh j? ;[  ;[wwb$;wl /o gops, fez=eh =;Gso[ eh j?so[  e?wb$eoz  e? kF gops, seh–22–  j? F[G so[=  ;s;z rfsfro fs ;wl;G bwb$eoz

doZ]s ]  s Gkt ebgfpqS, S  , ;ko/ jh   jh ;s;zrfs rfs s' A so?=Bht/ =Bht/ ofj  A ofj iKd/ jB. (n) i' ;s;zrfs rfs j?, T[j wb$=uzdB dB d/ fro=gjkV  fro=gjkV s[ Zb  j?, i' ;ko/  ;ko/ jh so[=doysK ~ uzdB dB dh ;[rzrzXh Xh tkbk eo fdzdk dk j?. nEtk- i' ;s;z  ;s;zrfs  rfs  o{gh gh uzdB dB dk gjkV ;ko/ iht   iht o{g fpq SK SK ~ Grsh o{gh gh ;[rzrzXh Xh tkbk eo  fdzdk dk j?.  B' N L- gfjbh s[e dk noE ftdtkB iB fJzi th eod/ jB  jB fe ;[w/w/ o dh fBnkJhI ig sg eoB/ eh  eh jB, feT[Ife pqjwD s/ XB-d"  XB-d"bs bs s'I fpBK  j' BjhI ;ed/. sKsfoe eow e?bk; dh fBnkJhI eh jB, pbh nkfde  ihtxks Bkb fJj Go/ gJ/  gJ/ jB  jB ns/ ngZ  ngZSoK S  oK nkfde dh gqkgsh k gsh tkb/ ;P  ;PorK  dk ebgfpq S th eh . ;kX;zrfs rfsus[ J/BQBoKQ l;kfonK s  wftuko. j?.  w[ efs d[nj?kogkbe ;w s';zI sT[ ¦T[ ¦'ysw

 u" E/;fs;z ;fs;zrsXowlwjKg{ i$ sXowlwjKg{ i$fBoXko– fBoXko–23–  23– 

(T)  w[esh esh d/ wfjb   wfjb d/  d[nkogkbe=dotki/  ftZu  gqt/F eokT[D  D  tkb/ dotkBhuhnk  dotkBhuhnk o{g ;kXB jB. gfjbk ;w (wB ~ o' eDk), eDk), d{;ok ;zs'sy  y'   ns/ sh;ok   sh;ok ;Z s n;Zs  dh thuko eoBh. (n) u"Ek ;s;zrfs rfs dk Xow=fB:w, Gkt fe fB:w Bkb ;s;zrfs  rfs  ftZu  ikDk. wjKg[oyK B/ fJj   fJj pVk wjK g{i=Gkoh i=Gkoh g{iBhe iBhe ;G s'I T[sw  s¦  w  fBoXko=fBoB/ ehsk   ehsk j?. (44) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 w[ efs eofB pzpz XB  XB jofBl pj[ pj[ s  s isB ir Gp$.  g?(T)  :fj :fje' e' fN  fNT[  gkfJefol efol;s;z ;s;z rfs  rfsefo efosp$– sp$–24–   w[esh eoBT[ gkfJ tkb/ ns/ ;z;kfoe ;kfoe pzXBk XBk tk iBw woB 24–  d/ pz  pzXBK ~ 

joB tkb/  pj[s jh :sB ;z;ko ;ko ftZu  Gp$=ftdtkBK B/ eEB   eEB ehs/  jB. (n) g?=Gkt/A :fj=fJj eo'VK isB eo th bt/ sp$=sd th  ;kX;zr }o{o efo=eo/, Gkt ;s;zrfs s'I fpBK w[esh esh BjhA. 

 n" o Xow i/fse irsl nkfj ;ekw ;o{g.  ;kXBr$kB  ;kXB r$kBT[T[ d'se'  e'lj?  j?;s;z ;s;z r  rnB{ nB{ g–  g–25–  25– 

(T)  ;z;ko ;ko ftZu  j'o i/se=fiz se=fizB/ th Xow-eow jB, ;ko/ jh   jh ;ekw  eow Gkt ;fjs ekwBk d/ nkfj=jB.   nkfj=jB. (n)  frnkB gqrN eoB tkbk ;kXB fJZe' fJZe nB{g=T[gwk s'A 

ofjs ;q  ÝGkt do ;s;z rw[fs j?. l ;s;zrfs ir ;ko.  fs nsh f;z fwq f;z  fwq;[ fs  zdo ;qh rfs y jhej$'

 nBkE fwNkt? fpywskl do;kt? ; ftuko– [ 26– 

(T) t/dK dhnK   Ý;q fs=Fq fs=FqshnK sÝ hnK ns/ ;skJh  ;skJh f;zwqwshnK sq  hnK s/ ;q  ;q h  w[y=feq y=feqFB  F  B  ih B/ Grts rhsk ftZu fejk j? fe irs ftZu ;s;zrfs jh ;G s'A  ;ko=;q  / FN FN j? @tk# ;G eowK-XowK dk ;ko=f;XKs o{ g j?. (n) eth ih efjzd/ jB fe ;s;zrs fpywsk=efmBsk noEks  iBw-woB dh n"yh yh xkNh w/N fdzdh dh j? ns/ ;Z s-n;Z s-n;Zs dh   /;q FN ftuko ftuk o ~  do;kt?=do;k =do;k fdzdh dh j?.

 d'jok– d[d[ fs:'  fs:' wkb ftuko e',  fsbe be ;fj fjss ft;qkw–  k w–   g{ oD G:'efj;z  efj;z s r[ B, j? I i' nkswokw– 27– 

B'N=noE N=noE ;gZFN F  N jB. jfoBkw dk; ih d/ w{  wb{ #u J/j d'jok jok fbfynk j?.

 fJfs;q;q h  fJfs  hftuko   ftukowkbk wkbk;fs;z ;fs;z rs  rswfjwkld wfjwkld[ sh:' [ fp;q kw–  kw–2–    2– 

;q h  ftuko wkbk dk d{ik ik nfXnkfJ, fi; ftZu ;fs;zrs rs dh wfjwk  eEB ehsh j?, fJfs ;q h  = ;wkgs j'fJnk. fJnk.

(45) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nEfsO  nE fsO sh:  sh:fp;q fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/–  – 

 d' jok   G' GrtB r D [ ;kX[ e/l w I?  ikB/ fBoXko.  fBog/ ye ;zebg rfsl j? ;[ yf;z X[ngko[ ngko[–1–  – 1–  (T) ifrnk;{ efjzdk dk j? fe  fe G'=j/ =j/ GrtkB ;o{g ;fsr[o{o ih!  { ih! nkg ih  dh feqgk g  k Bkb w? ;kX{   ;kX{nK d/ r[   r[D fBoXko=fBoB/ eoe/   eoe/ ikD   ikD bJ/ jB  (n) fe ;kX{ fBog/  fBog/ye=fBofJZSs S  s j[ zd/d jB,  / jB, ;zebg ebg T[BQBQK d/ rfs=Bk;   rfs=Bk;  j[ zd / jB ns/ ;kX{ ;w[ zdo dh soQK ngko[=gkoktko s'A ofjs ;[Z y gqkgs  k gs 

eod/  jB.  j"I ekwh t? ;[wfs fusl w'fj B nkt? p M. {

 e?;/ fjs T[ gd/ F ehl go/ r? b fBi ;{ M– 2– 

(T) w? ekwh=ekwBk  ekwh=ekwBk tkbk jK tk ekwh=ftFJh jK, t? =T[ =T[j ;[=;q =  /;qF  N  wfs=p[ ZXh X  h s/ fuZ  fuZs tkb/ jB. w/o/ fuZ  fuZs ftZ u fJj p{M=;wM M=;wM BjhA nkT[   nkT[dh. dA  h. (n) fet/ A T[jBK jBK d/ fjs=Gbk   fjs=Gbk eoB tkb/  T[gd/ gd/F o{gh gh r?b=o;s/ dh w?~ ;'Mh Mh nkt/rh< rh< tk fe; gq eko eko fBi=nkgD/ nkg   nkg dh efbnkD dh  gqkgsh o{g o;s/ fjs=tk;s/   fjs=tk;s/ T[   T[gd/F dh ;{M gt/.  B' N L- d{ih ih s[e dk nzBt? Bt? fJz  fJzi j? L L  :Ek-e? ;/fBifjsT[ fBifjsT[ gd/ ;eh,go/r?b;{ ;{ M– 

 fBigt/  fBi ;o{gsK~w?ikBD tk;s/ r[  r[o{o{ e'b ikB  L- fet/dhI nkgD/ tkb/  noE r?b=o;s/ b=o;s/ ;{M=;wM M=;wM I (T[gd/fjs[ ;)=btK.

 ;q h  r[o'tku– d'jok–   ejs ;zs i/ ;ji jhl pks rhs o[fu p?B–   s/s/ o/ s/ o/sBd[ sBd[ yjofBl  yjofBltk:e;G tk:e;G;[;[fyd? B–3–  yd? B–3–  (T)  ;zs i' ;ji=;[   ;ji=;[s/s/  f;Z X pksuhs gqw/w  /Fo ;zpzXh g[oksB ;kyhnK, gqw/Fo dk i;, o[fu=fgnko/ p?B=puB tk- o[uh Bkb puB tk- o[fu  p?B=wjKtke efjzd/d/  jB, (46) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n)  j/  f;Zy, y  , T[j s/o/o/ ;oho   ;oho d/  dZ  [yK y  K ~ joB tkb/ ns/ tk:e=p'b  b 

;ko/ ;[ B'y N~L-d/ d{Ditkb/  j[ z#ud/d jB.  / dk:e jB. ;G ;[y u?u B? gkm G/d th j?. noE j? fe  h s[e j[ z  fe  ;ko/ ;[ ZyK ns/  u?B=FKsh B=FKsh nkfde ~ dk:e-d/D tkb/  jB.

 p' bfs ;ji ;[ GkfJ i'l puB wB'jo ;zs–   p' bfs  ;gsG{ fwekr$kB  ;gsG{  fwekr$kBehlfsB ehlfsBjhw? jhw? I I do;zs–4– 

(T) ;zs i'  wB'jo=;[ jo=;[ zdo puB ;fji ;[Gkfte jh p'bd/ bd/ jB, (n)   fsBQK puBK d/ ftZu jh T[j frnkB dhnK ;Zs/ G{fweK ~  do;zs=fd;dhnK jB.

 f;y puB–   G' GrtB w? I d[d[ fyfs  fyfs nfsl n"fo B eS{ ;[jkfJ j kfJ..  ;gs G{fwek r$kB ehl efj:? w' ;wMkfJ– 5–  rk  (T) G'=j/ GrtkB,   GrtkB, w?A  pj[s jh d[yh jK. w?~ j'o e[M ;[jkfJ=uzrk 

BjhA bZrdk. r  dk. (n) nkg feogk eoe/ frnkB  frnkB dhnK ;Z s G{fwek (nt;EktK) w'=w?~  ~  ;wMk e/ efj:?   efj:?=efjDk eo'.

 ;q h  r[ o' tku–   ;[GfJSk ;[ftukoBkl sB{ wkB;k ;[ j'fJ–   ;sPkgfs n;z;efsl gdkoEkGktBh ;'fJ– 6– 

(T) r[o{o{ ih efjzd/ d/ jB  jB fe 1H ;[G fJZSk, S  k, 2H F[G ftuko, 3H sB{ wkB;k  ;[=;q =;qFN F/ N j[dh dz h j?.

;stkgfs, fJ=;[s/s ;o{  / ;o{g  (n)D 4Htkbh ~ fwbkT[ j?. 5H n;z;efs, 6H gdkoE nGktBh ;' fJ=;[

 s[ohnk ;gsw G{fwekl j/ f;Iy$ fJj fBoXko.  i' eS[ np ;z;: eo'l poB I'  ;' goeko– 7– 

(T)  ;ZsthA s  thA  s[ohnk ohnk G{fwek fwek j?, j/ f;Z   f;Zy fJj fBoXko=fBoB/ tk   tk fBFu/ eo b?. (n)  i'  s{ z np-j[   np-j[D ;z;k ;k eo'=eo/rk, rA  k, ;' w? Gbh  A Gbh gqeko poB'I=toBD  eoe/  d{o eo fdnKrk. (47) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 f;y puB–   G'GrtBbx[ GrtBbx[wfs;[ wfs;[wwloj;$bj$'Bfjiks. Bfjiks.  fGzB fGzB sK s/ ej'l r$kB G{fwek ;ks– 8–  (T)  j/ ro{  ih, ;[=;[ =;[s/ jh w/ohoh wZs  bx[=s[S j?, w/o/o / s'A ;o{g dk  oj;$=nBzd BjhA fbnk iks=iKdk nEtk oj;$=f;XKs BjhA  ikfDnk  ikfDnk  iKdk tk fJBQK G{fwektK dk oj;$=G/d BjhA  ikfDnk ikfDnk iKdk. (n) fJ; bJh nkg ih frnkB dhnK ;Zs/ G{  G{fwek fwek ~ fGzB-fGzB=nZ B=nZv'v  'nZv eoe/ ej' ih.  ih.

 ;qhr[  r[ o'tku–r$kBG{ tku–r$kBG{ fwek toDB`–   d' jok–   d'  jok–   fpfynk  GJhejhl d?Pfyskl nB[ okr[9– .  sK s/ ;[ Gfpy?fJSk eEk ;qr[toB shoE wB bkfr– (T) ftfFnK fpy?=ftZ =ftZu  dP  ?F g? dk dk j' ikDh,  ikDh, r[oK ns/ shoEK  shoEK Bkb tk  r[o{o { o{gh gh shoE Bkb nB[okr=g/ okr=g/ qw  j' ikDk    ikDk  (n)  ns/ eEk ;qtB=;[ t  B=;[DB ftZu  wB bZr ikDk,sKs/=fJ; tk;s/ fJ; nt;Ek ~ F[G fJZSk fejk iKdk j?.

 Grts ofs, rfs nkB wfsl g/ w q  i[ rfs fBZs fuZ s–     r[ D  Drkt rktfs fsg[g[ bes  besfjO d:l  d:lfdB fdBfdB fdB;o; ;o;;[fjs–10–  fjs–10– 

(T) gq w/wFo F/ o Bkb ofs=gq hs   eoBh, nkB=j'o soQK dh wZ s rfs=Bk;  j' ikDh   ikDh ns/ fuZ s B/ fBZs=jw/Fk Fk g/ qw  i[rfs=;fjs rfs=;fjs ofjDk,

w/Fo d/sr[fjs=gq D rkT[ fdB'-fdB -(n) fdB  gq;o;=pj[   / wAfdnK tXdkfjodk iKdk g[j?b. es=fyV ikDk. fJT[A 

 d{ih ejh fpukoBkl T[gi$' ssP fpuko.  J/ezs j?P ;'XB br$'l e' jz e' ;z;ko– 11– 

(T) d{ih G{fwek @;[thuko# ejh j?. i' fjod/ ftZu sZs ;o{g dh  ftuko T[gi$' gi$'-g? -g?dk dk j' ikDh.   ikDh. (n) fJeKs j'  e/ ;'   ;'XB=ftuko eoB bZ r ikDk fe w? A e'=eh =eh jK< ;z;ko ;ko e'=eh =eh j?< (fJj nt;Ek d{ih ih G{fwek fwek @;[ftuko# j?.).) (48) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 sB[ wkB;k ;[ sh;ohl wB e' gqs$kjko.  sB[ wkB;k  fEo[   Pj? F[X ;Po{g ehl oky? fBs$ ;zGko[– 12– 

(T) wB dhnK ;{yw yw tkFBktK ~ gqs$kjko=o' s  $kjko=o'e e/ (n)  F[ZX ;o{g ftZu fJ;fEs j' e/ F[ZX ;o{g dh y'i ns/ ;zGkb  fBskgqsh s  h oky?=oyBh =oyBh fJj sh;oh G{fwek fwek @sB{wkB;k# wkB;k# j?.

 us[oEh ;sPkgfs :fjl nB[ Gt T[d? nGzr.  nkswir  nksw irdo;$' do;$'Gb/ Gb/li$' li$' I wfX wfX f;z X[soz soz r–  r–13–  13– 

(T) n?;/ nfGnk; fgS'A fjod/ ftZu nGzr=fJZeo; ;[ZX ;o{g dk  nB[Gt Gt (frnkB) T[d=gq =? gqrN r  N j' iKdk   iKdk j?. (n) fco pqjw-nkswk j  w-nkswk ftZu fJ; ;z;ko ;ko ~ ebgs wkso Gbh gqeko  e  ko 

do;$' Dsoz k. tknksw=nkgD/  j[nkg ;z;ko ;kofJz~i ebgs Dko k, fit/  A ;w[= zdo  ;w[ dd/oyftZb?u Dk. r=bfjoK r=bfjoK fwZfEnk f Enk nkg  zdhnK dhnK#u jB. jh pqjw j  wd/#uy ;zb?;Dk, ebgBk wkso j? :fj=fJj u"Eh G{fwek @;stkgfs# j?.

 S{ N$' sB[ nfGwkB ipl fB;u? fe:' ;o{g.  n;z;efs :fj G{fwekl gzuw wjK nB{g– 14– 

(T)  id'A d/j dk nfGwkB S[ZN frnk, nkgD/ tk;st ;o{g dk  fB;u?=fBFuk =fBFuk eo fbnk  (n) sK fJj pj[s jh ;z[do do nB{g=T[gwK gwK s' th  A th ofjs wjkB gzithA ithA  G{fwek n;z;efs ;efs j?.

 ej/ gdkoE fpfX b"l ;G e" j'fJ nGkt.  :j gdkoEkGktBhl y;Nh G{fw bykt– 15– 

(T) wks b'e s'I b? e/ fpfX  fpfX b"=pqjw b'e gq :z:zs @tk# d/j ;/ b?  b? eo e/ p[ZXh gq:zs i' gdkoE ej/ jB, ;kfonK dk jh frnkB gob' eoe/ nGkt=ykfswk j' ikt/   ikt/, (n) fJj S/thA thA  G{fw=G{ fw=G{fwek fwek gdkoE nGktBh nykt=ikD'.  B' N=fpfX dh irQk #s/ p[  p[fX fX gkm`sO Gh j?.

 GktkGkt B sjK eS[l ;gsw s[fo:k wKfj. (49) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 w? I s{s{ z z sjK B ;zGt?l ejK nkfj ej Bkfj– 16–  Dk, (fit/ ikrq  A ikrqs  ftZu ;[y'y'gs dk, ;[gB  (T) Gkt=j'Dk, nGkt=B j'Dk, ftZu  ikrqs  ;[y'gfs gfs dk, ;[y'y'gs ftZu ikrqs  ;[gB gB dk nGkt j?) sjK=fs;  irk n?;k ;k e[M th BjhA.  (n) @w?#A  ns/ @s{ z# th ;zGt Gt BjhA,  ejK=eh nkfj=j? ej=eh  ej=eh Bkfj=BjhI  j?, tk- feZE/ nkT[Adk j? feE/ BjhI nkT[Idk j?, fJj e[S th BjhA pD  nkT[dk. dA  k. n?;h nt;Ek ;sthA  G{G{ fwek fwek @s[ohnk# ohnk# j?.

 ;kyh 

fBjzr f;zxK d/ osB  osB wjKg[oF oF pkpk fws f;zx ih (wksk ;kfjp d/ tK  tK  tkfbnK) ~ fe;/ wjKg[  wjKg[oF oF B/ gZ    [gZfSnk f Snk ;h fe nkg ih fejVh G{ fwek fwek #u y/vd/ j'. pkpk ih T[; tes rzfvnK fvnK Bkb'I G{eK eK nbZr  eo oj/ ;B. nkg ih B/ ;fji/ jh   jh w[;eok ;eok e/ fejk   fejk fe fiZE/ G{eK ;V iKdhnK, fJeZbk rzvk vk jh ofj  iKdk n;hI UE/ y/  y/ vd/ vd/ jK   jK Gkt s[ohnk ohnk nt;Ek #u y/vd/ vd/ jK.  jK.

 ;'omk–   gq rN   eoh r[ od/  od/ tl  tl ;gsG{ ;gsG{ fwek  fwek frnkB eh.  nBkE bj?fBiG/ fBiG/tlfusd?eosfpukoi' eosfpukoi'–17–  –17–  (T)   r[od/t ih B/ frnkB dhnK ;Zs G{fwek gqrN jh toBD  ehshnK ehs hnK jB. (n) eth nBkE ih eEB eod/ jB   jB fe i' fus   fus d?=d/ =d/ e/   e/ fJBQK dh  thuko eo/rk, rk, T[j fBi=nkgD/ ;o{   ;o{g d/ G/d=G/ d=G/d ~ ikD bt/rk.

 d' jok–   d'  jok–   fsq fs:'    wkb thuko e', jofB ;eb ;z skg–   frnkB  frnk BG{G{ fwek  fwekgqgq rN  rNefo,   efo,G:';Ksnpnkg–18–  ;Ksnpnkg–18–  (T) fJ; ftukowkbk rq z E dk sh;ok nfXnkfJ, i' fe   fe ;ko/  d[ ZyK ~  jofB=Bk; eoB tkbk j?, (n) frnkB dhnK ;Zs  G{fwek fwek ~ gqrN r  N eoe/, j[D nkg jh FKs Gkt  fe ;wkgs j' frnk  frnk j?. (50) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 B' N L- fJj d'jok jok jZE  fbys yofVnK #u BjhI nk:k j?, go ;[nkwh  nkwh 

r'j?,ftz ftz;'d  f;X dk;j?T[  dk;h dfek;hJ/jih eth d/ Nhe/  Nhe/nBkE  #u w"i{idkd{ BjhI  #u j?. go T[ ¦go ;z;[;feO ;nkwh w{b gkm BjhI , pbfe nfeOkwhs jfoBkw dk;   T[dk;h dk;h dk   P;? nB[  nB[Gt Gt Bkb ofunk j'fJnk fJnk j?.

 fJfs;q;q h  fJfs  hftuko   ftukowkbk wkbkr$kB r$kBG{G{fwektoBD wekto BDBkw  Bkw   fsOsh:fp;q h: fp;q kw  kw;wkgs–   ;wkgs–3–  3–   noE L- ;q h  ftuko wkbk dk shik nfXnkfJ fi; #u frnkB dhnK ;s  G{fwek dk toDB j? T[  T[ j fJfs ;q h-;wkgs   jz[dk dk j?. 

(51) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nEus[  nE us[ oE  oEfp;q fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/–  –   f;y$' tku– d' jok–   f;y$' tku–  GrtB w?I ikB$' Gb/l ;gs G fwek { r$kB.  fBowb r$kB T[d's e'l ;kXB e"B gq wkB–   1–  (T) j/ GrtkB,  GrtkB, frnkB dhnK ;Z s G{fwek fwek ~ Gbh gqeko ikB$'=ikD  =ikD  fbnk j?.

feqgtkbk k eoe/@tk#dZT[;ib fBowb r$kB=T[ frnkBtkbk  d/ T[d'd's(n) =gqrN r   Nj[DeoB i' fe b ;o{ g d/ frnkB ~ gqi rN rbN eoB fejVk ;kXB gqwkB=gqwkDhe w  kDhe j?<

 GrtB fswo Bk;? BjhIl efj dhge eh pks.  g{oB r$kB T[d s ' fpB[lfjO lfjOd?GowBfjiks–2–   GowBfjiks–2– 

(T)  j/ GrtkB,   GrtkB, fit/ A e/tb tb dht/ dhnK   dhnK rZ bK bK efj=efjB wksq  Bkb  jh jB/ok ok Bk;?=d{o BjhA j[ z  j[ zdk, dk, fizBk Bk fuo dhtk irkfJnk B ikt/. (n) fJt/ jh  A jh g{oB oB pq jwfrnkB jwfrnkB d/ gq  gqrN r  N j'D s' fpBK  A fpBK fjod/ ftu'  ftu' Gow   A Gow  d{o BjhA  iks=iKdk. iks=iKdk.

 ;q h  r[o'tku– d'jok–   fgqEw? irs n;es sfil dkok ;[s frqj fps.  fpyts fpy? fp;kfo irl okr d?Py nfss– 3–  (T) j/ f;Z  f;Z y—s{ y—s{ z i'  i' irs  irs ftZu  n;es=cf;nk j'fJnk fJnk j?, tk- irs  d/ w'j ftZu n;es=yus j?, fgqEw? E  w?=gfjbK fJ; ~ SZv d/j. fJ;sqh, g[ Zso, s  o, xo, fps=XB gdkoE nkfde  (n) ns/ ;z;ko d/ fpy?=ftfFnK ~ fpy=}fjo dh soQK ikD e/ ft;ko d/ ns/   ns/ okr-d?Py s' nfss=ftoes  A nfss=ftoes Gkt ofjs j'Dk Dk eo. (52) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 fsO : nfs fgq:i'  i'ikfBBoleofsgq ikfBBoleofsgq hfs   nfXekfJ.  s/;mnfswfswz d ;mnfswfswz d ifrl ifrlfpq fpq Ek   Xoh XohBo BoeKfJ– eKfJ–4–  4– 

(T)  i' g[  g[ oF oF fJ;sqh ~ nsh fgq :=fgnkoh :=fgnkoh ikD e/ nfXekfJ=pj[   nfXekfJ=pj[sk  sk    /gqw  eod/  jB  (n) T[j ;ko/ jh   jh ir ftZ u ;m=w{oy oy nfs=nfsnzs wz dh dh wZs  tkb/ jB s/  T[BQBKQ B/ irs   irs ftZu  fpoEk jh Bo=wB[ Zyk eKfJ=;oho XkoB ehsk  j?.

 n;fE wk; no[ o[ fXo sPul e;wb By f;y g{o.  fBor[ Bn;[fuwbhBsB[ls$krnkfri$' ls$krnkfri$' Id{fo–5– 

(T)  j/  f;Zy! y  ! fJ;sqh dh d/jh jh n;fE-jZvhnK, v  hnK, wk;, o[fXo=bj{  ns/

sPu=uwVh, dh f;y=u'Nh NfJBK h sZee;wb=gkg g{o=Goh o=Goh j'Jo{h gj?.gdkoEK Bkb By=Bj{ znK s'A b?  b? e/ f;o   f;o  (n) fBor[B=gqwkoE tkb/ F[  F[G r[DK DK s'A ofjs j?. n;[fu=fteko fu=fteko eo  e/ wB   wB dh gftZsqs  qsk s  k s'A ofjs j?. wbhB sB=;oho eoe/ th   th ngftsq  j? feT[Afe wkjtkoh nkfde d/ ;w/  ;w/ th  A th ngftZso ofjzdh dh j?. nZr dh soQK ;kV  d/D tkbh ikD e/ i$'   i$'I=fit/I nZr  fsnkrhdk j?, fst/I fsnkr e/ d{   d{o eo  fdT[.

 nfj fpy sB ekN? uY?l :j :j fus ustts uf ufYY ikfJ fJ..  r$kBX$kB  r$kB X$kBg[g[fBgq B gqkBj{ B j{ zlb/  b/ fs  fsw{w{ b  bi[i[ fs  fsykfJ– ykfJ–6–  6– 

(T) nfj=;Zg  dh fpy=}fjo ;oho ~ eZN/ Gkt   Gkt vzr wko/  s' uVQ  A uVQdh 

j?, gouVQgokJh yD s'A jh ekw o{gh  gh  }fjo   iKdhfJ;soh  iKdh j?. ~ fusts=u/s/ eoB tk d/ yD (n)   frnkB, fXnkB ns/ fco gqkDK ~ g[zBK o{g w{b=w[ZY d/ i[fs=;w/ fs=;w/s yk iKdh j?. Gkt g[ zB Bk; eo d/A dh dh j?.

 w? E[B nFN gqeko i'l nBkE ej$'   Ý;qf s wKfj.  fJB s/ fBi fpgqhs i'll  pqjwuo j wuoii ef efj j sk skfj fj– – 7– 

(T)  rq zE  eosk nBkE ih efjzd/ d/ jB,   jB, w?E[B=G'r nZm  gqeko e  ko dk j?. fJj i' nZm gq eko eko dk ekw G'r j?, fJj   Ý;q fs=t/d ;q  Ý shnK shnK #u efjnk j?. (53) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n)  fJBQK nZmK m  K s' A jh i' nkg fpgqhs=T[bN bN j?  Gkt fJBQK ;G s'A  ofjs j?, skfj=fs; ~ pqjwuoi j  wuoi dk XkoBh ejhdk j?.

 ;q tB   f;woD n" ehosBl fustB pks fJezs.  fdOVQ ;z ebg gq :sB   sBl gq kgfs   nFN ejz s– 8– 

(T)  ÀH fJ;sqh dh ;'Gk ;[DBh fe T[j n?;h j?, ÁH fjod/ ftZu  f;woD=:kd eod/ ofjDk,  ofjDk, ÂH ipkB Bkb fwsq K ftZu  T[;dk ehosB=i;, tk- T[; d/ r[   r[DK dk toBD eoBk, ÃH fuZ s ftZu  T[; d/  nzrK-gq rK-gq szszrK rK dh  ;iktN fustB=fustBh eoBh, iK T[;dh ;dh gqkgsh k gsh dh fJZSk eoBh, ÄH fJeKs irQk ftZu  p?m e/ rZ   rZbK pksK eoBhnK, (n) ÅH fdOV=gZek e  k ;zebg ebg eo b?Dk Dk fe w?A  }o{o jh gqkgs eo jh  b?Dh Dh j?, ÆH gqkgs eoB bJh ;oho eo e/  gq=ftF/ =  ftF/F gqeko e  ko :sB=:sB  eoBk ns/ ÇH   ÇH gqkgs k gs eo b?Dk, G'r b? Dk Dk Gkt ekw u/FNk FNk eoBh, fJj nZm  gqeko dk G'r fejk iKdk j?.

 ;[s whmh pks?I eo?Il wB' w'fjBh wzs.  ;[ fB  fB;[;[fBnkBz d BnkBz dgktjhlp gktjhlp;hj' ;hj' s  s;m ;miziz s–  s–9–  9– 

(T)    [gZso s  o i'  fwZmhnK-fwZ m  hnK-fwZmhnK rZbK b  K eodk j?, wkB' w'   w'jDh wzs=wzsqsq  jh p'bdk bdk j?. (n) fgsk nkfde ;[D-;[ D-;[D e/  wB  wB ftZu nBzd gkT[Ad/ jB  jB ns/ fJT[   fJT[A  pj[s/ jh w{oy oy iht T[; d/  w'  w'j d/ pf;=tZ   pf;=tZ;  j'  iKd/   iKd/ jB.  jB.

 eki neki bj$' BjhIl rj$' w'j fd VQO  pzX.

 ;[(T)  r[ o[  eki=efbnkD  y' i  iwr[ wr[ Bk Bkuj$' uj$';zltj$' lrtj$' f;z X[ns/ f;z wfsnz wfsnz X–10–  ftZ u u  fjs fs eoBh neki=gdkoEK

yus j' e/  ftekohnK dh ;zrs rs eoBh. fJj eki-neki Gkt uzr-wzdk  ikfDnk jh BjhA, w'j o{gh gh gZe/e  /  pzX=pz X=pzXBK XBK ftZu  rj$'=gefVnk frnk. (n)  ;[=T[ =T[j iht pq jw jw B/FNh, FNh, pqjw-;q  'soh s  oh r[o{o{ bZG  e/ Gkt   Gkt gqkgs  k gs  eoe/ T[  T[; g{o/o/ r[  r[o{o{ s'I w[esh esh d/ wr[  wr[=o;s/ ~  ~ bZ GDk GDk uj$'=ukfjnk =ukfjnk jh Bk. wfs=p[ ZXh X  h dk nzX=nzBk ;z;ko-;w[do dz o d/  ftZu  v[Zp  e/ tj$'   tj$'=o[ =o[V frnk.  Q frnk. (54) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;'omk–   nzX e{g ;w r/ qjl gu$' B ikB$' wow ;m.  pz X$' ;[g;[ g;[tsB/ tsB/ jl  jl;[;[ s  sfsO fsO :  :eOeO hVk  hVkfwq fwq r  rG:'   G:'–11–   11–  (T )  nz B / y{ j d/ ;w=pokpo d[ y dkJh r/ q j =xo ftZ u w{ oy  (T) gu$'=yus =yus j'  frnk, fJ; G/d ~ w{oy oy B/ ikfDnk   ikfDnk jh BjhA fe   fe w?A eh jK  nas/ fe;  fe; bJh ;z;ko ;ko ftZu nkfJnk jK s/ eh  eh eo fojk jK< (n)  gF{nK nK dh soQK B/j=w' j=w'j ftZu pzX$'=cf;nk =cf;nk j'fJnk fJnk jK. tkgF{nK nK dh soQK w'j dh oZ;h Bkb pZXk j'fJnk fJnk j?.   [gZsoK s  oK ns/ fJ;soh ~  eq hVk=fybkT[   D tk;s/  fwqrK r  K dh soQK pfDnk j'fJnk fJnk jK @tk# gfotko ~  eq hVk=gq   ;zB eodk jK. nEtk- ;g[ ZsoK s  oK ns/ fJ;sqh d/ eqhVk=;B/j ftZu  u    bZrk r  k j'fJnk fJnk fjoB dh soQK pD e/ d"  d" fVnk fVnk jh fcodk jK.

 d' jok–   d' jok–   dOp d[yd fsj[ fsj[ I I GKfsl :fj ;zgfs wkBs e{o.  fp;o$'nkswr$kBXB[ nkswr$kBXB[l;fG;[ y l;fG;[ y;z;z gfs  gfsw{w{o–12–  – 12–  (T) ;gZ  [so, s  o, fJ;sq h  ns/ xo, fJBQK fsj[I=fszBQK dh soQK fJj dOp=XB  p=XB  th d[ydkJh ydkJh j?. go wB[ Zy fJ; e{o=M{ o=M{mh mh ;zgsh ~ nkgDh eoe/ wz  wzBdk j?. (n) nkswk d/ frnkB o{gh gh ;Zu/u  / XB ~ fp;o$'=ft;ko =ft;ko jh fdZsk s  k j? i'  i' fe ;ko/ ;[ ZyK dh ;zgfs=ftG{sh sh Gkt ;[y ;zgdk gdk dk w[ ZY  ;h.

 d' jok–   d' jok–   pj[ s  pj[  s T[dw gq kBh   eo?l nfs eb ;sk / j/ s.  i[o? sK oSk fBgN d[yl ikfJ s gqkfB ;w/ s– 13– 

(T)  gqkDkXkoh k DkXkoh iht XB fJeZsqs   eoB  q eoB bJh pvk T[ ¦ T[ ¦dw d  w eodk j?  no  fs; j/s=tk;s/ pV/ eb/F th G'rdk j? tk- nfsnzs eb/FK dk jh  j/s=ekoD s=ekoD i' XB   XB j?, fs; ~ fJeZ fmnK fmnK eoB bJh T[ ¦ T[ ¦dw d  w eodk j?. (n)  i/ XB   XB i[V ikt/ sK fBgN-nfs;? eoe/  oZfynk f ynk eoB ftZ u d[ Zyh  y  h  j[ zdk dk j?. i/eo eo ubk ikt/ sK gqkD k D th ;w/s=Bkb jh ub/ iKd/   iKd/ jB. Gkt  eJh XB y[;D ;Z  D d/ j"  j" e/e/ Bkb  Bkb jh wo iKd/ jB.  jB. (55) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 sK s/ fJB e' ;z r s{zl Skfv e[;b fi: ikfB.  wkB'fpys/  fpys/;ogs/  ;ogs/ l mrs/ S[ N$' fBdkB– 14– 

(T) sK s/ j/  j/ f;y! fJBQK (fJ;sq h,  g[ Zg[ Zso, s  o, XB nkfde) dk ;kE s{ zs{ z SZ v  v  d/. i/eo eo ihn-wBk nkgDh s{ z e[   e[;b=y?o ikBdk j?I. (n) fJBQK dk ;kE SZ v e/ fJT[  fJT[ wz  A wzB fe w?A ;og=;Zg  s'A fpy=}fjo  fpy=}fjo s',A  mZr ikD  / ikD s'A ns/ phwkoh  phwkoh Bkb fBdkB=nzs j'D s' pu  A pu frnk jK. tk-fit/A  e'Jh Jh ;Zg  d/ vzrD rD s' T[  A T[; dh }fjo uVQB s'A pu ikt/ ns/  ns/ mZ  mZr  dh mZrh r  h s' pu   A pu  ikt/, i? ;/;/ fe;/ phwkoh   phwkoh Bkb fBdkB=nzs j't/, T[j woB s' pu  A pu ikt/. fJj  ;ko/ jh fit/ fJBK  A fJBK uh}K s' pu  A pu ikD s/ nkgDh  nkgDh ;[y wBkT[d/dA  / jB. fJt/I jh s{ z XB nkfde dh ;zrs rs SZv  e/ nkgDh   nkgDh ;[y wBk.

 irs y/ d wfj gofj fiBl e/ tb d[ysk wkfj.  ;fsej{  ;fs ej{ z ;fs ;fsej{ ej{ z;fsej{ ;fsej{ zl;[ y l;[ y;[;[gB/j{zBkfj–15–  Bkfj–15– 

(T)  j/ f;Z  f; y! yZ  ! irs d/ fJBQ   fJBQK y/dK dK (d[ ZyK) y  K) ftZu fifB=wsK g?Dk Dk eo. tk- irs d/ iBw woB d/ iK  iK wksk d/ roG  roG d/ d[  d[ ZyK y  K ftZu  fiB gofj=wsK  fes/ s{  s{ z g?  g? ikt/  ikt/.A  feT[fe fA e fJBQK y/dK dK ftZu  e/tb=f;oc tb=f;oc d[Zy  jh d[ Zy  j?. (n) wB, pkDh, ;oho eoe/  ;Zu  efjzdk dk jK. ;z;koe ;koe y/dK dK ftZu  @tk# fJ;sq h,  g[ Zg[ Zso, s  o, XB nkfd d/ w'  w'j #u rq;/;  / ~  ~ ;[ gB/ gB/ wksq ftu  ftu th ;[y BjhA. 

 ir ;wz  [dO nk;efs ibl ekwkfde pj[ izs[.  Gow Gto sK w? I fcoA  ?ld[ l  d[ y ;[ y bjo nBz s– 16– 

(T) fJj irs wkB' ;w[ z  A ;w[ zdo do dh fBnKJh j?. fi; ftZ u nk;efs=w'j  j 

o{izgh gs{sh jB. tk- nk;K o{g ib j?. ekw nkfde fteko fJ; ftZ u ofjD tkb/ pj[  pj[s jh   { jB. (n) GowK o{gh gh Gzto=x[ to=x[ zwD-x/ wD-x/ohnK jB ns/ w'j o{gh ib ftZu  d[y  y  ;[y o{gh nBzs=nB/eK eK jh bfjoK jB. sk w?=fs; =fs; ;z;ko ;ko ;w[ zdo do ftZu  iht  Gowd/ fcod/ jB.  jB.

 fuz sk pVtk nrfB fijZl fsOFBk gqpb ;who.  fuz sk  fij ijki :k w? I go$'l fsfj fefw Xho ;oho– 7– 

(T)  fij=fi; ;w[ zdo ftZu fuzsk o{gh gh pVtk nrBh Gkt ;w[zdo  (56) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ftubh nZr j?. fsqFBk o{gh gqpb=pV/ jh pb tkbh s/} ;who=jtk  trdh gJh j?. (n) fi; iht dk fuZs  o{gh gh @tk# p[Z Xh Xh o{gh gh tk- ;[ ZX  ftosh o{g ijk}  fJ; ;w[ zdo do ftZu  go$'=fgnk =fgnk j'fJnk fJnk j?, fs; d/  ;{yw yw ;oho tk- wB ~  few=fet/ Xhoi  A Xhoi j' ;edh   ;edh j?< Gkt BjhA  j' ;edh.   ;edh.

 ngB' fus d[ok; G:'l go ntr B [ do;z do;z s.  s.  fdO ;µ d' y s/ gq rN   i$' Il fpp ;f; rrB bjz s– 8– 

(T) fi; dk nkgDk fuZs  d[o=y' o=y'Nh Nh nk;=nk;k tkbk j'fJnk j?,tkd[o=emB d[ ZyK dh nk;=uZeh #u gh; fojk j?. T[j gokfJnK d/  Gkt  d{;fonK ;fonK d/  n"r[DK DK ~ d;ozs=d/ydk j?, @tk# gokJ/ d/  r[D th T[; ~  n"r[r[D jh fd;d/ jB.

 fe F  Nh-B}o FNh-B}o  gq rN rN jh rrB=nekF ftZu  u    (n) fit/ d' ;f;=uz   ;f;=uz dqdqwK w  KA fe B}ofdqnkT[ d/dA  / jB.d/ d'F eoe/ gq  B' N L-  @@go ntr[B do;zs## s## dk nzzBt? Bt?  @@gor[B ntr[B do;zs## s## eoe/ d{  d{ ;ok ;ok noE fbfynk j?.

 sK s/ sB nfGwkB sfil nio ckf; po nkfj.  r$kB b'g ;z;ko efol epj{BrjhJ/ z BrjhJ/skfj–19–  skfj–19– 

(T) sK s/=fJ; =fJ; bJh j/ iht!   iht! d/j=jz j=jzrsk Gkt ;oho dk nfGwkB  sfi=SZv  d/. i' fe  fe jzeko eko dh ckjh nio=ibB s'A Gkt ;VB s' ofjs  A ofjs j? ns/  pV/ po=pb   po=pb tkbh ckf;=ckjh nkfj=j?. (n) fJj sB dh jzrsk rsk ;z;ko ~ ;Z u fdyk e/  ;o{g d/ frnkB   frnkB ~  fjod/ I b'g=nb' eo Bk fdzdeohJ/ h j?.. fJ; bJh;kosBjz ~ edh rjhJ/=s'cVhJ/ Gkt gXkoB @tk#=;z ftZuskfJ; sBjzthsk Bk  ~  frnkB d[nkok nkok nb'g eohJ/, fJjh rZb po=;q  / FN FN j?.

 ;[ y pqjwk fJz fJz dO  dO kfd  kfd e/l ;[nkB ft;N ts s$kr.  Bkw wksO ;[ y ntfB e/lG{ l G{ f bBJ/nB[ okr–  nB[ okr– 20– 

(T)  pqjwk s'A b? e/ fJzdo-g[ohnK nkfde d/ fizB/ th ;[y jB, ;[nkB=e[ nkB=e[ Zs/s   dh  / dh ftFNk dh soQK ikD e/ fsnkr  fsnkr d/ Gkt  Gkt fJBK ;w{j ;[yK yK ~  n?t/A c' eN eN ns/ p/  p/ noE noE ikD e/ SZv  d/. (57) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n) fJj ntfB=Xosh d/ ;[  ;[y th e/tb tb Bkw-wksq Gkt  Gkt s[ ZS  ikD e/ ed/  G[ Zb  e/ th fJBQK Bkb nB[okr[ okr[=gq =gq hsh   Bk eo.  gqFBL i/eo eo ftfFnK ftu ;[y BjhA j?, sK c/o fJBQK ftfFnK ftu  wB[ ZyK dh gq ftosh ftosh feT[A  j[ zdh dh j?<  T[ soL  ¦  fJj Fzek ek dhox ftuko s' fpBK  A fpBK j'D eoe/ j[ zdh dh j? ns/ gq  gqftosh  d/ Bkb   Bkb ;[y BjhA pbfe   pbfe eb/F jh j[ zdk dk j?. fJ; rZb  ~ ;gZFN eoB bJh  nZr/ fszB d'jfonK ftu fdq FNKs FNKs eEB eod/  jB.

 Xk:' ukfsOe X{w bfjl ;PKfs p z{d e' wkfB.  w{oygo$' y go$'fpukofpB[ fpukofpB[lGJhfdO lGJhfdOrBehjkfB–21– 

(T)  fit/A ukfsOe=pkphjk e=pkphjk X{zJ/ ~ bfj=d/y e/, T[BQK X{w=X{ w=X{ zJ/A d/ pZdbK d  bK ftZ u G[b/by/y/  Bkb  / Bkb ;PKsh Ksh p{ zd wkfB=wzB e/ d"  d"Vdk Vdk j? noEks  noEks T[ ¦vdk v  dk j?.  A fpBK w{oy pkphjk X{ zJ/J/ ftZ  ftZu  g? iKdk  iKdk j?, nZyK y  K ftZu  X{ znK  nK  (n) ftuko s' fpBK g?D s' nZ  A nZ yK yK dh jkfB=jkBh j' iKdh  iKdh j? Gkt  Gkt nzBQBkQ j'  iKdk  iKdk j?.  Gkth noE—fJt/ jh  A jh iht o{gh pkphjk fpfX-fBy/X eowK o{gh yzGK  GK  Bkb T[ ¦v  e/  pq  pqjwkBzd o{gh gh ;PKsh Ksh p{ zd ~ gdkoEK ns/ ftfFnK ftZu  wz B e/ gdkoEK o{gh gh X{ zJ/J/A ftZ  ftZ u yus j'D o{gh gh gqt/t  F/ eo frnk. fi; eoe/ wB-p[  wB-p[ ZXh  X  h  B/sqK ftu'A F[ G ftuko o{gh gh fBrQk dh jkBh j' rJh.

 Bkfo gokJh ;PgB w?Il G[rsh nfs ;[ y gkfJ.  Xowr:'  Xow r:' ez dO g  gr:' r:'ln;[ fu ln;[ fuG:' G:' o[ y  yf;:kfJ– f;:kfJ–22–  22– 

(T) ;[gB/ gB/  d/  ftZu gokJh Bkfo=fJ;sq h  ~ G[rsh=G'r e/ nfsnz   nfsnzs  ;[y gkfJnk.  Xow ;h fe goBkoh ;kE ;goF BjhA eoBk,  eoBk, (n) ikrqs  nt;Ek u i' Xow ;' Xow   Xow th ubk frnk, ezdqdg=ekw gq  =ekw noEks phoi th fBeb frnk, ;oho  th n;[fu=ngftsq fu=ngftsq j'  j' frnk,  frnk, o[y=fujok y=fujok th f;:kfJ=ekbk j' frnk,  frnk, feT[fe  fA e  phoi fBebD s'A  w{w{zj dh eqKsh K sh Bk; j' iKdh   iKdh j?.

 u'r d/ fy fi:' I gofs yrl nkg pzpz Xktfs  Xktfs ikfo.  n? ;/ ;[ y  yf;T[ f;T[ I ikfB ikfBirl irlpf; pf;GJ/ GJ/ jhB jhBfpuko– fpuko–23–  23– 

(T) fFekoh d/ fybko/ j'J/J/ u'r/ ~ d/y e/  yr[=gz =gzSh Sh T[j u'rk rk u[rD  (58) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

bZr gofs=g?Ad/ jB ns/ nkgD/-nkg ~ nkg/ jh ikfo=ikb ftZu  pzXktfs=c;k b?d/dA   / jB.  Gkth noE- fJ;h soQK iht o{g gz Sh Sh ftF/ o;   o; @t# ;z;kfoe ;kfoe ;[yK o{gh  u'r/r/ ~  ~ gofs=gqftos f tos j'D o{g u[rD rD bZr g?d/dA  / jB  jB ns/ nkgD/  nkgD/ nkg  nkg ~ w'j  j  o{g ikb ftZu  c; b?d/dA  / jB.  jB. (n)  n?;/;/  jh ftuko s' A jhD/  g[oF oF f;T[I=f;T[Ie tor/ ftF/  ;[yK ~  oZye y  e ikfB=ikD e/ irs   irs ftZu  fJjBK d/ pf;=nXhB   pf;=nXhB j'  rJ/  jB.

 ;PkB ;P fsO: e' ;z r efol ojs xoh T[T[ oMkfJ.  oMkfJ.  ir gqkDh sk e' j;?l ng[B' iBw[ fpjkfJ– 24– 

(T)  ;PkB=e[ kB=e[ Zsk s  k id' A ;P=nkgDh =nkgDh fs:=e[ Zsh s  h Bkb ;zr=;zpzpzX eodk  j?  sK xoh-xVh e[ ;wK T[oMkfJ=T[ oMkfJ=T[bfMnk bfMnk ofjzdk j?  nEtk- bZrk jh  ofjzdk dk j?. (n)  ;z;koh ;koh b'e fs;~ d/y e/ jZ;d/ ;  d/ jB,   jB, go ngDk iBw fJ; soQK K  d/ ftF/   ftF/ ftekoK   ftekoK ftZu jh fpjkfJ=pshs eo fdzd/d/ jB, ;wMd/ jh   jh BjhA. 

 nBkE fp;ko? fpy? o;l ;zsB ikfB wbhB.  sK ft;Nk ;' I ofs eo?Il ekwh ekw nXhB– 25– 

(T) nBkE ih eEB eod/ jB   jB fe ;zs iB fpy? o;=ftF/   o;=ftF/ o;K   o;K ~  wbhB ikD e/ fsnkr   fsnkr fdzd/d/  jB  (n) go i' ekwh g[oy ekw d/ nXhB jB, T[j T[BQK ft;Nk o{g  ftfFnK d/ ;'I=Bkb ofs=gq hsh   eod/ jB.  jB. tk gkmKsq-ekwh -  ekwh eke nXhB–

fit/ A eKftF/rz o;K do;K rh Bkb ft;Nkgqhshnkfde u  jh j?, fJt/#u A ekwh g[oF  oF  wbhB  drh eod/ ftZ jB. feT[gq hsh If e T[eodk j eK ft;Nk u[ zi wkoB  tkbh nkds d/ nXhB   nXhB   [jzd/d/ jB.

 ir nvzpo ;'I ip ijKl T[gi? fBi fBot/ fBot/ d.  d.  gke eKuoh ;og i:' Il S[N;jfiiry/ d– ? ;jfiiry/ d– 26– 

(T) ijK=fiZE'E  'I sZe irs nvzpo=gkyz po=gkyzv o{ g j?, ip=id'I T[ E'E'I sZ e  e  gkyzv ~ t/y e/ ifrnk;{   ifrnk;{ d/   d/ fBi=nkgD/ wB #u fBot/d=t? d=t?okr okr g?dk dk j' iKdk j?. (59) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n) sK T[j ifrnk;{ irs d/ iz  izwD wD woB d/ y/d=d[ d=d[ Zy  s'I ;ji/ jh   jh  fJt/I S[ZN  iKdk j?, fit/I ;Zg  gke=gZeh e  h eKuoh=e[ zi d[ Zy s'I fpBK jh fsnkr  fdzdk dk j?.

 fpy? pk;Bk s$kr efol ;qtD frnkB w? r fE. zq    ;'spbfripbfrGb/  spbfripbfrGb/ l ;wM? gz gzEngzE–27– 

(T) j/ iht! ftF/ tkFBK  tkFBK ~ fsnkr e/ rq  rq z EK EK ftZu  fby/ j'  j'J/J/ frnkB  frnkB ~  tk- frnkB w?=;o{ =;o{g rz qEK ~ ;qtD=;[ t  D=;[DBk DBk eo  (n) sd se rq z EK d/ frnkB   frnkB ~ gVQdk-;[ dk-;[Ddk Ddk ofj fizBk fuo gzEEngzE=uz E=uzr/r/-wkV/ -wkV/ o;s/ Gbh   Gbh gq eko eko ;wM BjhA  b?Adk.

 gkg ShB sg dkB pfbl fjO fjO d?  d? ;Kfs rfs okr.

 ;'(T)  n fi; fXewB[ koh Zhy fr ko frn kBns/  e dkB 'l G:d/' pb wweoe/ [y p gkg vGkr vG kr– – 28– j' rJ/ d/ sg  n sgkB  dkB  pb  gkg ShB=Bk;  rJ/

jB ns/ okr   okr dP  ?y rfs=Bk; j' e/   e/ fjod/  ftZu  FKsh gq kgs kgs j' rJh j?, (n)  ;'=T[ =T[j ww[y=ifrnk;{ y=ifrnk;{  pj[s jh uzr/ GkrK tkbk j'  e/ frnkB    frnkB  dk nfXekoh j'fJnk fJnk j?.

 ssPwf; njzpqjwk;fwl fJfs:kfde wjktke.  r[ fo w[ fy ;q tD   eo?Gb/  Gb/l;kon;kofjske–29–  l;kon;kofjske–29– 

(T) ssP w;h, w;h, njz pq  pqjw n;wh fJfsnkfde fijV/ wjKtke   wjKtke jB, (n)  r[oK oK d/  w[y d[nkok Gbh gqeko i'  g[oy oy ;qtD eo/, T[j g[oF  ;ko-n;ko ~ sZe  b?Adk j? noEks   noEks Gb/-p[ -p[o/o/ dh ;wM tkbk j' iKdk   iKdk j?.

@t#;ko=;Z s, fus,dhnBzbyDk d ;o{fposh g pqjw j  wd[j?nkok  kok n;ko=n;Z s, iVQo{gh d[;ko  Zy o{t;s{ g wk:k  j? nEtk  nEtk iht-JhF n n;ko=n;Z J/esk esk eoB g, hd[ Z  ~   ~  ns/ n;kofj=n;Z   n;kofj=n;Zs, s  , d[ Zy, y  , iVQ  o{g wkfJnk, nftZ fdnk fdnk dh nz; o{g n;ko  t;s{  d/ coe   coe ~ sZ e b?Idk j? Gkt ikD b?Idk j?.

 ir gqkBh fpy/ gfusl si? d{d{ o  o fsfB ;zr.  p?fm fJez fJez s  s ;[szsO j?Pl eo? wBB ;opzr– 30– 

(T)  irs d/ ihtK d/  fus fpy/=ftF/ ftekoK ftZu gfus=gud/ nEtk ;Vd/  jB, (gkszsqsq =  = fpy/g fus) tk- irs d/ ihtK  ihtK d/ fus  fus fpy/ (60) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

g=uzub ub jB. ifrnk;{ d{   d{o jh  A' jh fsBQK dk ;kE SZv  d/t/. so j' e/ fJezs=fJeKs ftZu  p?m e/  r[oK oK d/  wjKtkeK ~  (n)  ;[szso (;op+nzr) ;ko/  nzrK rK tk- ;ko/  gZyK y  K eoe/ wzBDk BDk eo/.

 fBsgqfs eofs fpuko e'l ;fEosk gkt? fufs.  p'XT[  T[ d?  d?fSB[ fSB[fSB[eo? eo?likfB:'fBfsnfBfs–31–  fBfsnfBfs–31– 

(T) fBskgqfs f s r[o-T[ o-T[gd/ gd/F dh ftuko eoe/ fuZ  fuZ s dh fJ;fEsh gqkgs  k gs  eo/ noEks   noEks fuZs  ~ fNekt/. (n)  T[j fNfenk j'fJnk fJnk fuZs  fSB-fSB ekb ftZu p'X=frnkB ~  T[d?d?=g?dk @t# gqrN eo/rk. rk. fJT[ ikD  A ikD bt/rk rk fe fBZ s ofjD/ tkbk   tkbk pqjw  j? ns/  ns/ nfBZ  nfBZs=fBZ s  =fBZs  Bk ofjD tkbk ;z;ko ;ko j?.

 ;[X ;o{ g g" Yskl gqq  ekF   fBfX:k;B w?l e[S efj gqt ;sk / ;'fJ– 32–  j' fJ.  ;kXB gkJh (T) ;[X ;o{g pqjw d/  gqekF e  kF ftZu  id fuZ s dh fposh dh e[M e[ gqt/Fsk = fJ;fEsh j' ikt/   ikt/ @tk#   @tk# fjod/ ftZ  ftZ u F[F X[ pqjw d/ gq  gq ekF ekF dh Mbe  dh gqt/t  Fsk F/ sk e[M-e[ M-e[M gqrN r  N j' ikt/   ikt/. (n)  sd'A ehs/ j'J/J/  ;kXBk dh g"Ysk=gogZ Ysk=gogZesk e  sk gkJh-gkJhdh j?. fJ; ~ ;'fJ=;[ fJ=;[s/s jh  / jh fBfXnk;D fejk iKdk j?.

 ekwkfde ;wsk T[T[ d?  d?l GJ/ ;[ :j g eko. q   fB; nkrw gqkDh ;p?l j's nbg ;zuko– 33– 

(T) wB ftZu ;wsk fposh pqjwkeko j  wkeko ftosh T[d?d j'  ? j'D s' ekw  A ekw nkfde  ;ko/  ftZ fteko e jB, ko=fJ; gqeko e  ko fjod/ #u  #u fJe EK #s/ fJeZ  fJeZm/m  / j'  j' iKd/  iKd/ Gkt  tZ;  fteko u  nk:j iKd/gq eko=fJ; (n)  fit/A fB;=oks d/ nkrw=nkT[D s'A, Gkt oks g?D s'A ;ko/ gqkDh k Dh ezwK-ekoK wK-ekoK ~ SZ v e/ nbg=xo  nbg=xo o{gh gh E'VQV  /Q fijh EK ftZu  ;zuko=fJeZm/m  / j' iKd/  iKd/ jB.

 ;B? ;B? ;fynksskl T[T[ d?  d? GJh ip ikfj.  j?I Bkjh ;[ G n;[Gl ;[y d[d[ y  y BjhI do;kfj– 34–A 

(T) ;qtD, t  D, wzBD, BD, fBfXnk;D eofdnK j'fJnK fJnK ip=id' A j"bh-j" bh-j"bh  bh  (61) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

;[X ;o{g dh ;fynkssk=gq rNsk rNsk nk e/ gq   gqrN j' ikfj=iKdh   ikfj=iKdh j? shs   [jzdk dk j? fe ;[G=uz G=uzrk rk n;[G=p[ G=p[ok e[M j? jh  jh BjhI ns/ (n) sd gq shs Bk jh e'Jh Jh d[ Zy ;[ y fd;dk j?.

 ubh g{soh b"b" B  B ehl Ekfj f;z f;z X[  X[ eh b?fB.  nBkE nkg nkg/ GJhl gbfN ej? e' p?fB– f B– 35– 

(T) b{ D dh g{soh=vbh ;w[ z ;w[ zdo do dk Ekfj=nzs b?D Gkt v{ zv{ zfxnkJh  fxnkJh  d/yD yD tk;s/ ubh rJh. (n) nBkE ih efjzd/ d jB  / jB fe nkg=gkDh ;kE fwb e/ T[  T j[ b{ D dh  vbh nkg/=gkDh =gkDh dk ;o{g jh j' rJh. j[D gbfN=w[V e/ e'  e'=e" =e"D puBK ~  ej/ fe  fe ;w[ zdo fJsBk e[ v{  v{xk xz k j?<

e  kodkL-Ekfj=nz nzsjeoD sjeoD o{gD b{tk;s/ D dh ubh g{soh=fposh  soh=fposh   GkJhgqnoE o{gh gh vbh w/Fo Fo o{L gfJ;/ ;w[  zdo dgqoeko s gkT[   ubh rJh. T[j  j  fposh pqjw o{g gkDh Bkb fwb e/  pqjw j  w o{g gkDh dk jh pD rJh. j[D  D  w[V eoe/ gq wkswK wkswK o{g ;w[ zdo do dh v{zfxnkJh fxnkJh e"D dZ;/;  / Gkt fe w[V eoe/ ifrnk;{nK nK sKJh e"D ej/ fe  fe pqjw j  w dk ft;Eko fJzBk Bk e[ j?  j? <  :Ek-ej[ephor{ ephor{ z r?r[ r[ VykfJnkg{ S?s/ s/fenkejhn?–  – 

 fJfs;q;q h  fJfs  hftuko   ftukowkbk wkbkfrnkB frnkB;kXB ;kXBus[ us[ oE' fp;qkw–4–  w– 4–  ftuko wkbk d/ u"  u"E/E/ nfXnkfJ  nfXnkfJ dh, fi; ftZ u frnkB d/ ;kXB  ;kXB toBD  ehs/ rJ/ jB,   jB, fJfs ;q h=;wkgsh   j' Jh. Jh. 

(62) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nEgzgzuw'fp;q  nE fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/–  –   f;y puB-d' jok–   ;kXB r$kB bj$' Gb/l GrtB s[w g ;kfd. q   fefjgqgqekonksw  fefj ko nkswirsl irslw'w' wB wBnfXe nfXefpykd– fpykd–1–  1–  (T) j/ GrtkB ! s[jkvh jkvh gq;kfd=feqgk ;dek w? frnkB  A frnkB d/ ;kXBK    ;kXBK  ~ Gbh gqeko e  ko bj$'=ikD =ikD fbnk j?.   irs fefj=fe; soQK dk j?, (n) fJj nkswk fefj=fet/A  j?< ns/ irs Gkt fJBQK dh n;bhns eh j?< fJj ikD/ fpBk   fpBk w'=w/o/o/ wB   wB ftZu pj[s  fpykd=fpy/Vk tk- d[Zy  j'  fojk  fojk j? noEks pVh jh fuz sk sk brh j'Jh Jh j?.

 ;q h  r[ o' tku–A   nj' g[sO ehi? BjhIl ozue n ;'?  Gow[.  ejK irs Jh;Po ejKl :j ;fG wB e' Gow[–2–  – 2–  (T) r[o{o{ ih  ih efjzd/d jB  / jB fe nj'=j/ =j/ g[  g[ Zso n?;k Gow ozue=osh wkso  th Bk eoBk eo. (n) ejK=feZE/E  / j?  j? irs< feE/ j?  j? JhFto<  JhFto< :j=fJj ;G wB dk jh 

G[byk y/  okr k j?. d?  Py wB e/ Xowl s{ s' wB Bfj j fJ. '

 fBoftebg ftnkge nwbl ;[ y ;o{ g s{ z ;' fJ– 3– 

 gq FB    i/ ;G   ;G wB dk jh Gow j? sK   sK w/ok nksw ;o{g th wB jh j? r[opkDh opkDh ftZu  th fbfynk j? fe  fe L  :EkL-iBwiBw  :EkL- iBwiBwehfJ;[ ehfJ;[wBeT[ wBeT[wb[bkrhekbkj' nkf;nkj[– (nz r  r651) 651)

(63) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) T[ so ¦   BjhA,  BjhA. okr ns/ d?  d?  Py Gkt   /gqw  s/ Jhoyk nkfde wB  d/ Xow=;[  Xow=;[Gkn Gkn jB. s{ z s'  s'=sK =sK wB BjhA j?  j? ns/  A ns/  r[opkDh opkDh ftZu  th th fbf fbfyn ynkk j? L (n)  i' ft=ftF/   ft=ftF/F eoe/ ebg   ebg = ebgBk s' fBo=ofjs  A fBo=ofjs j?, ;ko/ jh   jh  ftnkge=gohg{oB j? ns/  nwb=wkfJnk, nftZfdnk o{gh wb=wb s'A  n=ofjs j?, n?;k ;k i'  ;[y ;o{g pqjw j  w j?, s{ z  ;'fJ=Ujh fJ=Ujh j?,A  Gkt T[; dk jh  ;o{g j?.A 

 ir s' w?I s{ irs w I? l :" bfj sfi j eko. z  w? I w/oh ;zebg sfil ;{yw ntfB fpT[ fpT[ jko–  jko– 4– 

(T)  s{-pqjw j  w o{g j'D eoe/ irs s'=s/o/  ftZu  ebgs o{g j?, s{z irs d/  ftZu  j? tk  A tk s{ z irs   irs dk nfXFmkB o{g j? Gkt  A Gkt gqekF ns/ nk;ok    nk;ok  j?.A  :"=fJT[A bfj=ikD e/ ihtGkt   ihtGkt dh jzrsk rsk ~ fsnkrDk eo. =A  fJj w? (;oho  A (;oho o{g iK wB o{g) g) jK, w/oh=fJj oh=fJj w/ohoh d/j @tk# (n)  w?=fJj t;s{  j?, fJ; ftuko ;w/s ;G ;zebg SZ vDk vDk eo. tk w/o s/o d/  ;zebg  ebg  siDk eo. fJT[A wB o{g ntfB=Xosh d/ fpT[jko=ezw eki ;{yw yw j' iKd/ jB.   jB. nEtk ;{yw yw eoB/  eo. tk- ntfB=p[ZXh X  h o{gh Xosh s'A  i?i?;/;/ fe;/ ;[  ;[ Zs/s   j'  / j'J/J/ gq  gqkDh k Dh ~ ;{yw=;[ yw=;[gB/ gB/ ftu vo brdk j?. id T[j ikrdk j? sK  sK Bk vo d/D tkbh uh} ns/ Bk  jh vo wzBD BD tkbh uh} jh fd;dh j?. fJ;/ gqeko ;z;ko ~ Xosh #s/   ;[ Zs/s  / gqkDh k Dh d/ ;{yw=;[gB/  d/  fpT[jko jko tKr wzBDk BDk eo. J/;/;/ ~   ~ fdOV eokT[D  D  bJh nZr/ fbyd/ jB.  jB.  B'N L-  @@;[y w? ntfB fpT[jko## gkmG/d th j? noE j? fe sK  ntBh=Xosh d/  ezw ;[y o{g j' ikDr/.

 nr$kB BhId ;[gB' irsl G:' ;[gB ej[ sOk;.  fr:kB G:' ikr$' ip?l fdO;µkfdO ;µ fdO ;µ B Gk;– 5– 

(T) fJ; iht ~ nfrnkB=;o{g dh n;{M o{ gh gh BhAd ftZu  irs dh  gqshsh o{g ;[gBk nkfJnk j?. fJ; irs o{g ;[gB/ ftZu ekw nkfde  ftekoK ej[=dk =dk d[ Zy o{g vo gq kgs kgs j' fojk   fojk j?. (n)  id nftZfdnk o{gh BhAd ~ fsnkr e/ ;o{g dh ;'Mh Gkt  (64) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

frnkB j' D o{ g h ikr nkJh j? sK fdq ; Nk=d/ y D tkbk nkg ns/ fdq;N=B}o ;  N=B}o nkT[Dk ;z;ko, ;ko, e[M th Gk;=gqshs BjhA  j'fJnk. fJnk.

 S[ Xk fgnk;k ;' e g[ fBl joy iBw no[ nzs.  J/ yN T[T[ owh  owh Xow sBl nksw ofjs nBzs– 6– 

(T) ÀH G[Zy, y  , ÁH fgnk;, fco ÂH nc;'; (d[ Z (d[ Zy), y  ), ÃH y[Fh, ÄH iBw ns/ ÅH woBk. (n) fJj S/ jh   jh T[owh=bfjoK owh=bfjoK sK ;oho d/ fsz   fszBK nzrK rK dk Xow j?. G[yZ  fgnk; gqkDK k DK dk, joy ns/ ;'  ;' r wB dk ns/ iBw-woB ;E{b ;oho  dk Xow j?. go i' nkswk j?, T[j fJBK bfjoK s'A nBzs=goQ/ j? ns/ nBzs=nz s=nzs s',A  nEtk iBw-woB s'A ofjs j?.

 iBw n;fs no[ fpq fX   g[ fBl fpgq B   S: sB Bk;.  yN fpeko :/ d/ j e/l nksw ;P:z gqekF– 7– 

(T) gfjbK wksk d/ roG   roG #u iBw=izwdk j?, d{ik ik fco Xosh #s/ g?dk dk j'  e/  nkgDh n;fs=w"idrh d{ rh pDkT[Idk j?, shik fco fpqfX=;oho  f X=;oho  tXdk j?, u"Ek fpgq B=pdbdk B=pdbdk j?, gzitK itK ;oho S:=xNdk j? s/  S/tK  ;oho dk Bk; jz  [dk dk j?. (n) fJj S/ fpeko=pdbkt  fpeko=pdbkt ;E{b d/j jB, nksw ;P:z:=nkgD/ =z nkgD/ nkg   nkg  s'I jh ;dk gq ek;=gq ek;=gq rN rN j?.

 fudkek; nfpX nwbl ;Kfs J/e st o{g.  iBw woB fes ;z Gt?l fes jzeko nB{g– 8– 

sj?B, nwb=w' i'  nekFj, ftnkge j?, nfpX=ftz Bw?Db s's'AA   (T) j'fudkek;=u/ Gkt Bk; D s' ofjs  A ofjs sB j, ts wkfJnk ns/ nftZ f dnk dh BD fdnk ofjs j?, ;Kfs=(tkFBk dk y? o{  o{g) g) FKs ;o{g j? ;'  ;' fJe  fJe jh s/ok ok o{g-;o{ g-;o{g j?. (n) fJT[ iBw  A iBw ns/ woB   woB fes=fe;/ th   th soQK ;zGt? Gt?=efjDk =efjDk pDdk  BjhA tk ;zGt Gt BjhA,  Gkt n;zGt Gt j?. tk- fes=feZE/E   ;z  / ;zGt Gt j?. T[; T[gwk gwk s'A  ofjs ftZu  jzeko eko fes=feZE/E  / j?  j?, Gkt BjhA j?.

 fpy? G'G' fr  fr n;EkB sBl ;kXB fJz fJz dO  dO h  h i' fJ.  nkfj G'rsk p[p[ fX  fX wBl s{s{ z z B us[;Nk j'j' fJ–  fJ– 9–  (65) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) Fpd, ;goF, o{g, o;, rzX, X, fJBQK ftfFnK d/ G'  G'rD rD tkbk n;EkB  n;E{b ;oho j? ns/ ftF/ G'rD d/ ;kXB nZy, ezB, uwVh, ihG, BZe  fJzdqdqhJ/ jB   jB i'fJ=d/ fJ=d/yDk yDk eo. (n)  fJT[A fJBQK G'rK dk nBzd gqkgs eoB tkb/ p[ZXh ns/ wB  nkfj=jB, go j/ iht! s/ok ok ;o{g J/ BQBKQ us[;Nk=ukoK ;Nk=ukoK #u'I fJZe  th BjhI j? Gkt fe s{z Bk  Bk sK ;oho j?,A  Bk jh fJzd/d/O o{  o{g j?A, Bk jh wB ns/ Bk  Bk jh p[ Zp[ ZX  ;o{g  j?.A  tk s{ z wB,   wB, p[ ZfX, f X, fuZs, s  , njzeko, eko, Gkt us[;Nk=nz ;Nk=nzsjeoD sjeoD BjhA j?  j?.  B' N L-   gb/N o{g ;oho, gb/N #u oZy/ gdkoE   gdkoE o{g ftF/ ns/  fJzdOd hnK  O o{g uwu/ jB  jB s/ wB  wB p[ ZfX f X dh fBnkJhI ihG j?. T[go' go'es es noE ;wMD bJh  fJj T[dkjoD dkjoD ;jkJh j?.

 ekoB fbzr n;E{b sBl p[fX wB fJzfdO: gqkB.  J/ iV s'fj bj? Bjhl s{ u?s B z gqwkB– 10– 

(T) ekoB ;oho (nftZ fdnk) fdnk) fbzr=;{yw yw ;oho, n;E{b sB=;oho, wB, p[ ZfX, fuZ s ns/ jz  jz eko, eko, gzi frnkB fJzdqd hJ/ q   (nZ  (nZ yK, yK, ezB, B, ihG, BZe, s[uk) uk) ns/ gz  gz i gqkD (gkB, ngkB, T[fdnkB, fdnkB, ;wkB, fpnkB), (n) fJj ;G iVQ jB  jB s/ s'  s'fj=s/o/o ;o{  / ;o{g ~ bj/=ikD =ikD BjhA ;ed/  ;ed/ tk   tk  gkmKsq L- bJ/ BjhA=s?~ b? Gkt by BjhA ;ed/. s{z sK Gbh gqeko  u/sB=pq sB=pqjw j  w ;o{g gqwkB=wz w  kB=wzBhdk Bhdk j?.

 J/e szs[ w?I fsOr Dskl [ [ Dskl nofM frqzfE pj[ GkfJ.  s?;/ ;[ X ;o{g w? Il BkE irs do;kfJ– 11– 

(T) e/  T[; ftZu  fit/ pj[A fJe  sfJeGkfJ=soQ szs=Xkr/ s=Xkr/ K dhnK  ftZ u frq  ftZ fsz zB E=rz ozrYgkK g?d/dJhJ/ JkhJ/j', iKdhnK fco nofM=T[ jB, Gkt  bM  bM  fJZe  Xkr/  s' A pj[shnK shnK rzYK ozrK-oz rK-ozrK rK dhnK fd; gJhnK. (n) fJt/ jh  A jh ;[ ZX  ;o{g pq jw jw ftu j/ nBkE ! fJj ir fd; fojk j?.  Gkth  Gk th no noEE L  fJe sz s =sZ s ;o{ g Xkr/ ftZ u wkfJnk T[ g kXh eoe/ fsqr[r  [Dsk=fsz Dsk=fszBK BK r[DK DK (oi', sw', ;s') o{g fszB ozr jB. nofM=w?A , w/ohoh o{g  T[bM/ bM/t eoe/  /A eoe/ ;ohoK o{g frq z E=rzYK pj[ GkfJ=pj[s soQK dhnK j' rJhnK    rJhnK  jB. c/o J/BQBKQ Xkr/ dhnK rzYK YK s'I p;so pD frnk s/ T[  T[ ; p;so #u soQK K  soQK dhnK g[sbhnK sbhnK pD rJhnK. (66) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 p;B g{soh p;B w:l BkBk nzr nB{g.  J/ e sz s[fpB[  fpB[  Bfjfp:'fs:'  fs:' I ;fG ;[ X ;o{ g– 12– 

(T)  p;B=p;soK dhnK g[sbhnK p;soK dk jh w:=o{g jB, fiBQK g[sbhnK sbhnK d/ eJh   eJh soQK d/ nB{g=;[ g=;[ zdo do nzr pD/  j'J/J/ jB. (n) ns/ T[BQK ;G g[sbhnK ftu fJZe Xkr/ s'A fpBK j'o e'Jh  phU=d{;oh ;oh t;s{ BjhA   BjhA  j?.  Gkth noE- fJt/A jh wkfJnk ;pb ftokN o{g p;B=p;sq Gkt  Gkt pqjw  dhnK S'N/ tZ  tZv/ ihtK  ihtK o{g g[sbhnK jB, i' fe  fe wkfJnk ;pb pq jw jw dk jh o{g  g  jB. BkBK gq eko eko d/ nz  nzr-gq r-gqszs  rz pV/ ;[  ;[ zdo do gosZy  jh jB. go J/BQK ;ko/ o{  o{gK  gK  dk, fJe szs[s[=sZ =sZs  ;o{g pqjw o{gh gh Xkr/ s'  s' fpBK,  A fpBK, j'o phT[=e' =e'Jh Jh d{ik ik ;o{g  g  BjhA jB. fJT[A ;kok ;z;ko ;ko F[ ZX ;o{g pq jw jw jh j?.

 d/fy fyb"B/ yKv e/l nBzd G:' wB wkfj.  ukfj eoh ip p;s[ehlsp;pb?  ehlsp;pb?   Pj? ikfj– 13–  (T) fit/A yz  yzv dk fyvkT[Dk Dk d/y e/ pkbe  pkbe wB ftZu  nBzd j'fJnk fJnk j?. (n) go id T[; t;s{ d/ ykD dh tk- y/vD dh fJZ Sk Sk eodk j? sK   sK  ;G w{zj d/ ftZ  ftZ u b?=Bk; =Bk; j' e/  e/ yzv ;o{g j' e/  e/ jh  jh ofj iKdk j?.  Gkth noE noE - fJ;/ gq  gqeko e  ko u/sB sB ;o{g yzv dhnK ;oho o{g fybkT[fDnK  fDnK  ~ d/y e/ ifrnk;{  ifrnk;{ o{  o{g pkbe wB ftZu pVk y[F j[ zj[ zdk dk j?. go id jh ;oho  tk irs o{g yzv d/ fyvkT[  fyvkT[fDnK ~ ikBD o{g ykD dh fJZSk ehsh sK ;G  neko pqjw j  w #u jh b? =nGkt,  =nGkt, bhB j' iKd/  iKd/ jB ns/ u/  u/sB o{g yzv jh ofj 

iKdh bj$' j?.  B ;[X ;o{ g fifBl ejK bfjU fsB e{o.

 ;kyk db ;hIufs ofj:'l:"  :" I Bfj ;hA&fu:' w{ o– 14– 

(T) fi; fe;/ B/  B/  ;[  ; ZX[  ;o{g ~ BjhA ikfDnk,   ikfDnk, T[; e{o=M{m/m B/  / B/   j'o eh  ikfDnk j?  ns/ Gbk   Gbk eh bfjU=gq kgs kgs ehsk j?< Gkt e[M th gqkgs k gs BjhA  ehsk. (n) T[j sK wkB' doZ  doZ ys ys d/ db=gZ  db=gZfsnK ns/ ;kyk=NkjDhnK  ;kyk=NkjDhnK ~ jh  ;hIufs=f;zidk idk fojk j?, w{o=w{b Gkt w[ ZY  ~ f;zfink jh BjhI. (67) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 GkJh noE-  ;' fJ;/   fJ;/ gqeko e  ko d/th-d/ th-d/tfsnK tfsnK o{g NkjD/-NkjDhnK -NkjDhnK ns/ db=ihtK o{gh tK-G{sK-gq/sK-r[Zr/-;[bskB o{gh gZfsnk ~ jh f;zidk  fojk Gkt g{idk idk ns/ ;/  ;/tk tk eodk fojk, go ;ko/ g;ko/  g;ko/ d/  d/ w[  w[ ZY o{g gq w/wFo F/ o ~  f;woB eoB o{g BjhA f;z   f;zfink. fit/A w[ZY ~ SZv e/ NkjD/-gZfsnK dk  f;ziDk iDk ftnoE j?, fJT[ jh  A jh gqw/w  /Fo ~ SZv  e/ d/  d/th-d/ th-d/ts/ ts/ nkfdeK  nkfdeK dh g{ikik;/tk tk ftnoE j?.

 i? ;/ ;Ku/ w? I go/l j'fs eBe pj[ nzr.  BkBk ts :"I pqjw w:l b? T[gkfX fX e' ;zr– 15– 

(T) fit/ ;Ku/  A ;Ku/ ftu   ftu g? e/  e  eBe=;' /  eBe=;'Bk pj[s/s nz  / nzrK=o{gK gK ftu j' iKdk    iKdk  j?, Gkt tZy'-tZ -tZy nekoK ns/ BktK   BktK d/ rfjD/   rfjD/ pD   pD iKd/ jB.  Gkth noE- fJt/ jh  A jh wk:k tk nzsjeoD o{gh gh ;Ku/ iK  iK mZg/g  / ftZ  ftZ u g? e/  e/, pqjw o{g ;'Bk Bk pj[s/s o{  / o{gK gK (;ebK) ftZu  j' iKdk  iKdk j?. (n) fJ; soQK pqjww:=pq j  ww:=pqjw j  w ;o{g ftZu  nzsjeoD sjeoD o{gh gh mZg/g  / dh  dh T[gkXh  gkXh  iK wkfJnk-nftZfdnk f dnk o{g T[gkXh dk ;zr eoe/  pqjw j  w #u BkBQkgB kgB g?dk  dk  j[zdk j?.

 fwqdfpekfofwq fpekfo fwq d[  w:;eblfjwfpekfofjwikfB. w:;eblfjwfpekfofjwikfB.  sz s[ fp fpek ekfo fo ;[ szsjhl:" [ jhl:" I nksw ir wkB– 16– 

(T)  fit/A fwqd=fwZ d  =fwZNh N  h s'A fpeko=pdb e/  i'  xV/, fgnkb/, uZgDh  nkfde posB pDd/ jB,  jB, T[j ;ko/ fwZNh w:=o{g jh jB, fJt/ jh  A jh wkfJnk, nftZfdnk dh T[gkXh gkXh eoe/ fpekfo=pdb   fpekfo=pdb e/ pq  pq jw  jw 

s',A  i' iht-JhF  fco iht-JhF o{gh gh posB pD/e/ jB,  jB, T[j tk pqjwpDdh dk jhj?,o{;'g gkDh jB. o{g jh  fjw=gkDh s' pdb  A pdb i' rV/  rV/  tk;Gpoc  gkDh ikDhdh j?, fJzi jh mzYe Ye o{g wk:k T[gkXh gkXh eoe/ pq  pq jw jw s'I rVk o{g JhFto, poc  o{g iht pD/ jB.  jB. ;' fJj  fJj pqjw j  w o{g gkDh jh ikBDk eo'. (n)  szs[s[=Xkr/ =Xkr/  s' pdb  A pdb e/, i' p;sq   p;sq nkfde   nkfde pD/ jB,   jB, T[j ;ko/ Xkr/   Xkr/ dk jh o{g jB. fJt/A  jh jh pqjw j  w o{g Xkr/ s'A ;z  ;z;ko ;ko o{gh p;so pfDnk j?, T[j  j  (68) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

;z;ko ;ko pqjw j  w dk jh ;o{g j?. fJ; gqeko e  ko nksw=pqjw j  w ftZu  irs wkB=wzBDk  BDk  eo' tk-fJ;  tk-fJ; gqeko e  ko pqjw j  w ftZu  irs dk wkB=;fseko ikBDk eo'.

 d/fy:' oi[ w? ;ogskl m{fm u'o e/ GkfJ.  ois fpukfoU ;[ efs w? Il nk:' wB bbukfJ– 17– 

 gq FB—   j/ r[  r[o{o{ ih!  ih! fJj sK nkg ih B/ fttostkd  fttostkd d[nkok do;kfJnk  j? fe   fe pqjw j  w ;z;ko ;ko o{g no ;z;ko ;ko pqjw o{g j?. go fdqFNh F  Nh eoe/ ;z;ko dh  gqshsh pqjw j  w s' A fGzB Gk;dh j?. fJ; bJh fJj pBktN ;z;ko ;ko dh, pqjw j  w s'A  tZyoh y  oh j't/t/rh< rh<  T[ so ¦  j/ f;Zy, y  , fJj ;z;ko ;ko dh gqshsh s  hsh Gh Gq Ksh=G[ Ksh=G[b/b/y/y eoe/  / eoe/ jh  jh j?. fet/A L(T) fi; soQK Gow=GqKsh K sh eoe/ oi[=oZ =oZ;h ftZu  ;ogsk=;Zg  dh gqshsh  s  hsh 

j[ zdh dh j?fJ;/ , Gkt oksfdnk d/ jB/o{o/og/ ftZ  hftZBhAu  d oZ ;h ;d/h  nfrnkB  A ;Zg  dk Gow  ;Z T[sgz so/o/gzeoe/ B j' F[ Z  F[iKdk .  soQfeK nftZ  soQ  s'nfrnkB o{g jB/   iKdk  ZX  pq jw  jj?w  ftZu  ;z;ko ;ko dh gqshsh Gk;dh j? tk  tk d/yhdh yhdh j?. oks d/ jB/  jB/o ftZ  / ftZu m{fm=SKr/ fm=SKr/ j'J/J doZ  / doZys y  s d/ Gow  Gow eo e/ Uj  Uj o[ Zy u'o dh GkfJ=;doF gqshs   [jzdk j?. J/;/;/ gqeko e  ko nfrnkB d/ jB/   jB/o/  ftZu  pqjw o{gh gh i' doys   doys dk m{fm=w[ fm=w[YZ  j?, T[j  j  ;z;ko ;ko o{gh gh u'o dh soQK Gk;dk j?. (n) fit/ A e'Jh Jh wB[ Zy  G[b/by/y/  / ftZu  g? e/ ;[efs efs w?=f;Z =f;Zgh g  h d/ ftZu  ois=uKdh  fpukfo:'=;wM =;wM e/, wB ftZu  bkbuk eo e/ u[  u[eD eZ  D bJh nkT[dk dA  k j?, T[j T[;dk  f;Zgh g  h uwedh j'Jh Jh ~, uKdh ;wM b?Dk e/tb tb Gow wksq jh  jh j?. fJt/ jh  A jh e'Jh Jh th iht GqKsh K sh eoe/ pq   pqjw o{g f;Zgh g  h dh, n;sh, GKsh, fgq:sk :  sk o{g T[ iZiZbsk ftZu  ;z ;ko ;ko d/ ;[   ;[y o{g uKdh dh gqshsh s  hsh fpuko e/, wB  ftZu bkbu eoB o{gh gh ;z;ko ~ ;Z uk uk ;wMdk j?. tk;st ftZ u J/j G[b/b/yk  yk  jhj? .

 G:' px ok { pks w?l nrfB fuBr pj[ nzr.  phifjI w?so[  so[ to :Ekl ibfBfX wfX sozr– 18– 

(T) fit/A pks=jtk d/ ftZ  ftZ u px{ok=tk-to' ok=tk-to'bk bk G:'=j' =j' iKdk  iKdk j?, T[j  j  tk=to'bk bk jtk s' tZ  A tZ yok yok BjhA,  pbfe jtk dk jh o{g j?. (69) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

fJt/ jh  A jh nyzv u/sB sB o{g jtk d/ ftZ  ftZ u iht o{g tk-to'bk tZyok y  ok gqshs  s  hs  j[ zfdnK fdnK j'fJnK fJnK th pq jw jw ;o{g jh j?. nEtk L- i' nyzv u/sB pq jw jw j?, T[j  j  (J/e'e'jz pj[   pj[ ;$kwh) ;zebg ebg o{g jtk eoe/ iht   iht Gkt o{g p[ Zp[ ZbQb  Qk (tk-to'bk) bk) pD e/, tZyok gqshs j[ zdk dk j?, go n;b ftZu  pqjw ;o{g jh j?. nZr d/ fuBr=uzfrnkV/ pj[ nzr=pj[s/ o{gK ftZu j[zd/ jB, go  pj[og{ j[ zj[ zfdnK fdnK j'fJnK fJnK th T[j ed/ nrBh s' tZ  A tZy  /o/ BjhA j[ z  j[ zd/d/. n?;/;/ jh,  jh, u/sB  sB  pqjw dh nz; o{g nrBh d/, iht o{g uzfrnkV/ pj[   pj[s / o{gK gK ftZu jB, go  pqjw s' tZ  A tZ yo/ yo/ BjhA  BjhA jB. (n)  :Ek=fi; soQK phi ftZ u'u' A doZys y  s j[dk dz k j?, T[j phi s' A tZyok  BjhA j[zdk. dk. Gkt- phi doZys y  s o{g j[ zdk dk j'fJnk th, phi o{g jh j?. fJ;/ soQ  soQK  jh pqwfX=ftZ j  w ;z;ko jw ;kou o{sozg rj[=bfjoK zdk dk j'fJnk fJnkj[zdhnK j j'wJhnK jh j?th. fco  zdoA jh  d/ ib dthhnKpqjw JhnK ib ibfBfX=;w[ o{g jh jB. fJT[ pqjw ;w[ zdo d/ ;Z sk sk o{gh gh ib ftu ;z;ko ;ko o{g sozr=bfjoK r=bfjoK j[zdhnK dhnK j'JhnK  JhnK  th, pqjw j  w dh ;Z sk sk o{g ib Bkb nfGzB jh j?.

 fw;oh eh s{s{ z zph ouhl ozr o{ gsk nkfj.  ykBbkfr:'ifpGofwsfil;' ifpGofwsfil;'sfpeothBkfj–19–  sfpeothBkfj–19– 

(T)  fe;/ wB[yZ  B/ fwFoh dh s{zph ph pDkJh i'  fe ozr-o{g ftZ u th  n;bh s{ zph ph torh jh nkfj=j?. jo e'Jh Jh T[; ~ e"Vh Vh ;wM fojk ;h. (n) go id e'Jh Jh iht T[;~ ;~ Gow-G[b/b/yk sfi=SZv e/ ykD  ykD bZrk r  k sK  T[j eoth=e"Vh Vh Bk fBebh, pbfe fwmk; dk ;[nkd nkd jh nkfJnk.

 A jh- pqjw j  w o{g fwFoh dh ;z;ko ;ko o{gh s{ph pz h pDh j'Jh  Jh   Gkth noE noE L- fJT[ jhj?, fi; ftZu  d[ Zy  GkFD o{g e[VZVZsD s  D gqshs j' ojh  ojh j?. fco id e'Jh Jh g[oy e"Vh  Vh  Gkt d[ydkJh ydkJh GkFD o{g dk Gow SZv  e/ f;woB   f;woB eo"B o{g ykD bZrk, r  k, sK  T[j e"Vh=d[ydkfJe Bk fBebh. Gkt pqjw dk frnkB j'D s'A ;z;ko  d[ydkJh ydkJh gqshs BjhA j'  j' fJnk, fJnk, pbfe ;[y dk jh nB[Gt Gt j'fJnk. fJnk.

 gkte w? I dhge xB/l BG w? xN wN Bkw.  Bho wkM Uok GJ/l :"I ir nkswokw– 20–  (70) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T) fit/A fJZe gkte=nrBh ftZu xB/=pj[ =pj[s jh dht/ j[ z  j[ zd/d/ jB  jB Gkt  fJZe  nrBh Bkb jh, fizB/B wo}h  / wo}h dht/ irk   irk bJhJ/, T[BQK ;ko/ dhftnK dh  bkN nrBh o{g jh j?. fJt/A jh pqjw o{g wjK nrBh s'A, fGzB-fGzB ihtK ftZu ;wkfJnk  gqfse f se u/sB o{gh gh dht/  pj[s/s jB  / jB tk iht o{g dht/, u/sB sB ;Zsk s  k o{gh gh bkN  Bkb, ihT[ oj/  oj/ jB. tk;st ftZu pq jw jw o{g nrBh dk ;o{g fJZe  jh j? ns/ ;G ihtK o{g dht/ th,   th, T[;dk jh o{g jB. BG w?=nekF =nekF ftZu  xV/ dh   dh T[gkXh gkXh eoe/ xNkekF ns/  fwZNh N  h d/ wZN  N    iK wekB dh T[gkXh gkXh eoe/ wNkekF  wNkekF Bkw g? frnk.  frnk. id xN wN dh T[gkXh  gkXh  d{o eo d/JhJ/ JhJ/ sK ;G wjK nekF jh j?.

pqjw o{gT[gkXh ftZu xNkekF wkfJnk ts T[giht kXh eoe/ ts  JhFtofJT[ ns/A jh  nftfdnk  nftfdnk gnekF kXh eoe/  xNkekF Bkw g?wNkekF  frnk. id   frnk. wkfJnk ns/ nftfdnk   nftfdnk o{g T[gkXh gkXh jNk d/JhJ/ JhJ/ sK   sK wjKnkekF o{gh gh u/sB  sB  jhj? . (n) fco fit/A Bho=gkDh ftZ u ;odh dh iVQsk sk ekoB Uok=rVk  iK poc pD iKdh j?. fJt/A jh pqjw o{g gkDh ftZu wkfJnk dh iVQsk o{gh mzYe Bkb  rVk=JhFto ns/ nftZ   nftZfdnk f dnk dh iVQsk sk o{gh gh mzYe Ye eoe/ poc   poc o{g iht j' frnk j?. gkDh, rV/ poc   poc dk o{g j[fdnK fz dnK j'fJnK fJnK th gkDh jh j?. :"A =fJ;  =fJ;  soQK okw=ow/ j'  j' J/J/ nksw=pqjw ftZ u ;z ;ko ;ko j?.  A fJBQK fdqFNKsK d[nkok nkok ;z;ko ;ko ftZu  nkswokw Gkt ow/  B' N L- fJT[ fJBQ j'J/J pq  / pq jw jw dh ftuko ejh j?.

 ;s ej' I s' j? Bjhl fwE$k ej'I s' nkfj.  efj nBkE nuoi wjKl nefj ejhn?ekfj–21–  ekfj–21– 

(T)  i/eo eo ;fs=;d g[oF oF (pqjw frnkBh) dh fdOFNh Bkb efjzdk  dk  jK s'=sK =sK irs j? BjhI   BjhI ns/  i/eo eo fwE$k=M{m/, ;z;koh ;koh dh fdOFNh FNh Bkb  ej'I=efjzdk dk jK sK irs nkfj=j?. (71) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

tk- i/eo eo ;z;ko ;ko ~ ;Zuk u  k ejhJ/ sK   sK ;Zu  j? BjhA . feT[fe fA e nzs ~ e'Jh  Jh  t;s{ Bkb  Bkb iKdh BjhA , d[BhnK BhnK s/ e'  e'Jh Jh ;dk BjhA ofjz  ofjzdk. dk. ;Zuk u  k sK T[j j? i'  i' fszB/B/ ekb ;dk oj/. ;z;ko ;ko iBw s'I gfjbK th BjhA  ;h, ;h, nzs woB s'I pknd  th BjhA j't/trk r/ k e/tb tb ftuekob/ ;w/  ;w/A ftZu  gqshs s  hs j' fojk  fojk j?. fJ; tk;s/ ;Z  ;Zuk  BjhA fejk ik ;edk. go i/ fwfEnk=M{   fwfEnk=M{mk mk ejK sK nkfj=gqsZy B}o nk  fojk j?, M{m th efjDk pDdk BjhA . feT[fe fA e M{m sK T[j j? fi; dh e'Jh  Jh  j'dA  jh BjhA . go ;z;ko ;ko dh j'Ad  sK j?. fJ; bJh M{mk mk efjDk n;zGt Gt j?. (n) fJj fJZe n;uoi, pj[s jh n;uoi toskok j?. ;z;ko ;ko dh  thuko nefj=efjD s' ofjs  A ofjs j?. ejhn? ekfj=fJ; ;z;ko ;ko ~ ekfj=eh  ejhJ/, ;Zuk iK M{mk< mk< iK ;Zu-M{ u  -M{m ekfj=fe; ~ ejhJ/<

 fJfs ;qh ftuko wkbk T[ gd/ F gz uw' fp;qkw– 5–  ;hq ftukowkbk dk ;[zdo T[gd/F tkbk gzitK nfXnkfJ fJfs  ;q h=;wkgs   j'fJnk. fJnk. 

(72) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nEy;Nw'  nE y;Nw'fp;q fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/–  – 

 f;y puB.. d'jok–   G' GrtB w' wB G:'l ;z;? d/j[ fBtkfo.  irfwE$kfefjfpfXefj:'  irfwE$kfefj fpfXefj:'lw' lw'gq gq fsej'   fpuko–1–  fpuko–1–  (T) G' =j/ =j/ r[  r[ o{o{ ih ! w/wo//o/ wB  wB ftZu  fJZe  ;z ;?;?=Fzek ek g?dk dk G:'=j' =j' frnk  j?, feqgk eoe/ fBtkfo=d{o eo fdT[. (n) nkg ih B/ i'  i' ;z  ;z;ko ;ko ~ fwfEnk fejk j?, T[j fej=fejVh fpXh  d[nkok nkok nkfynk j?< fJ; rZ b dh ftuko w'=w/ =w/o/o/ gqfs-skJhI f s-skJhI dZ;Dk eo' ih.  ih.

 ir fwE$k dO ;kts j?–;q – ;q h  r[o'tku–d' ku– d' jok– 

r[o{o{  ih ;z;ko ;ko ~ fwfEnk do;kT[A d/d/  jB—F'qwDh w  Dh r[o{ ih d'jo/  #u  efjzd/d/ jB.

 ;hsb ib fwqrfsO ;B fsO ;B e'l rrB ewb eh pk;.  ;[ zdo nfs pzpz fX:k  fX:k ;[tBl n?;' irs gqekF– 2– 

 fwq rfsq    FBk   L i/m-jkV m-jkV d/ wjhB/  wjhB/ #u ;{oi oi dh sgF Bkb ;[ Ze/e  / dfonktK  dh po/sh ftu'A d{o bfjoK  A' bfjoK gq shs shs j[ zdhnK dhnK jB, fJ; ~ fwq r fsqFBk fejk  iKdk j?.

Jh fJjftZej/ FBkc[ ZdkbKib ;hsb=mz j? iK e'Jh J(T) h ej/ fit/ feA e'nekF u  g?fedk dkfwqj' rJ/J/ ewb  fsq ewb dh pj[ pVhs pk;=;[ rzrzXh XYh knk  ojh j?. (n) iK fco fJj fejk ikt/ fe  fe pzfX:k=pKM fX:k=pKM fJ;sq h  dk ;[tB=g[ Z B=g[ Zso  s  o  pVk jh ;[ zdo do j?, fJj ;G rZbK M{m jB. feT[Afe fwqr  fsqFBk F  Bk dk ib sK e/tb tb Gqw  wksq j?  j?, Gkt j[ zdk jh BjhA  sK fJj mzYk Yk feE'A j'Dk Dk j?< nkekFh ewbK dh e'Jh Jh j'Ad jh BjhA, ;[rzrzXh  Xh  feZE'E  ' nk  A nk ikDh j?< pKM fJ;soh d/ g[ Z  g[ Zso s  o j' jh  jh BjhA ;edk,   ;edk, fco ;[ zdo do j'D  D  (73) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

dk fynkb jh fet/A nk   nk ;edk j?< fJBQK t;sK dh soQK n?;h ;h irs dh  gqek;=gqrNkJh r  NkJh Gkt j'dA  j?  noEks  noEks fJBQK dh soQK ;z ;ko ;ko th fwfEnk j?.

 fiT[I BG w?I ebgh xBhl g[ soh fpfpX nB/e.  eofs i[ X nfs e' X O i[fsl n? ;/ irs fpp/e– 3– 

(T) fit/A fe;/  B/ BG=nekF   BG=nekF ftZu xBh=pj[shnK shnK jh fpfpX=soQK-KsoQK dhnK nB/eK eK jh g[soh=g[sbhnK sbhnK dh ebgBk eo bJh j't/t/ (n) ns/ ej/ fe   fe nekF d/ ftZ   ftZu fJj g[sbhnK sbhnK nkg; ftZ u pj[s jh  eq  'X  i[fs=Bkb fs=Bkb :[ ZX eo ojhnK jB, fJt/A jh irs=;z;ko dh fpp/e=ftuko  e=ftuko  j?. Gkt fit/ A T[j g[sbhnK sbhnK e/tb tb ebgBk wkso jh jB, fJt/ jh  A jh ;z;ko  ebgBk wkso jh j?.

 nBkE ;PgB eKj{ Bofjl fd;B fpy? GOw j fJ. '  g{op sfi g;ufw r:'lfsjfpykdifr;' lfsjfpykdifr;' fJ– 4– 

(T)  eth nBkE ih efjzd/ d/ jB fe fit/ A eKj{=fe;/ =fe;/  g[oy oy ~ ;[gB/ ftZu  fd; Gow j' ikt/   ikt/ tk  tk- fdFk fpy?=ftZ =ftZu Gow j' ikt/   ikt/, (n)  ns/  fJ; Gow eoe/, g{op op fdFk tZ b ikDk j't/, sK g{op ~  sfi=SZ v e/  gZSw S  w tZ b ubk r:'=frnk =frnk j't/t./ fJT[ A T[bN bN gk;/ ikD   ikD eoe/ fsj=fs;~ fpykd=d[ Zy  gqkgs k gs j[ zdk dk j?. ;[gB/ gB/  ftZu  j'D eoe/  T[j gqkgs  k gs  j'fJnk fJnk d[ Zy  f;oc fwfEnk jh j?, fJt/ fJ;  A fJ; irs dh ;'fJ=ez fJ=ezB;' B;'n Gkt  ftuko j?.  B' N L- ftdtkB iB wzBd/ Bd/ jB   jB fe ;[gBk fszB fwzN s'I tXhe BjhI 

  [jzF[o{odk, d{ j' B fwzj?N. pknd nZ y y[bQbZ  Q iKdh  iKdh j? s/  s/ c/  c/o nZ y bZ rD rD s/ ;[gBk gBk d[pkok   k,j' iKdk  fsziKdk

 oft eh fo;w ;[w/fN efol eoh rz qfE o[ fu wkb.  gfjo? pzpz fXnk  fXnk e' ;[tBl ;'Gk pBh fp;kb– 5– 

(T)   fit/A e'Jh fJj ej/ fe oft=;{oi dhnK foFw=feoDK ~  ;[w/wfN=fJeZ f/ N=fJeZmhnK m  hnK efo=eo e/ T[BQBKQ ~ rz qfE=rzYK YK d/ e/   e/, Gkt r[ zd e/  pVh  o[fu=;[ fu=;[ zdo do wkbk pDkJh j'Jh j?. (n) T[j wkbk pzfXnk=pKM fJ;sq h  d/ ;[  ;[tB=g[ tB=g[ Zso s  o B/ gfjBh  gfjBh j'Jh Jh j?, (74) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

fi; Bkb T[; dh fp;kb=pj[s jh f}nkdk ;'Gk Gk pDh j'Jh Jh j?.

 ;;/ f; zqr   e' XB[y efol rrB g[oy bhJ/ ikfj.  d/ fy  fywkb wkbbkbu bkbubfr:' bfr:'lg[ lg[fBg[ fB  fBwKrs wKrsskfj– skfj–6–  6–  (T) d{;o/ ;o/ gk;/  gk;/ ;;/  ;;/=;j/ =;j/ d/  d/, Gkt yor'F d/ f;z  f;zrK dk fJZ e XB[y pDk  e/ rrB   rrB g[oy=nkekFh g[oy oy bJh iKdk ;h @tk# e'Jh Jh g[oF, nekF ftZ u  u  bJh s[fonk fonk iKdk ;h. (n) T[j g[oF, oF, T[; wkbk ~ t/y e/ bkbu   bkbu ftZu  bZ r frnk ns/  T[;  ;  pKM d/ g[ Z  g[ Zso s  o e'b'bA' T[; wkbk ~ g[fB fB g[fB=tko-tko fB=tko-tko wzrD bZr fgnk.

 tfj wKrs tfj d/d/ s  s Bfjl pYh go;go okfo.  Bk eS[ G:' B j? eS{l n ;'?  irs fpukfo– 7– 

wKrs=wzrdktXj?rJh. , T[jgofdzfJj dk BjhA (T) T[j T[ go;go=nkg; ftZ;u  s'pj[A wkbk s jh okfo=bVkJh ;kok, gqfJT[  ;z;zrA   e/tb tb ebgBk jh j?. (n) Bk sK ed/ n?  n?;k ;k e[S fgZS/ j'  j'fJnk fJnk j?, Bk jh n?;k ;k e[M toswkB ;w/A  ftZu  j? fi;  fi; soQK fJj ;kok jh eEB fwfEnk (M{mk) mk) j?, T[;/;/ soQK jh fJ; irs  dh ftuko j? Gkt fe ;kok irs fwfEnk jh j?.

 rrB f;z f;z X[  X[ eh bjo b?l nkfB pBk:' Xkw.  n?;' g{oB pqjw w?Il d/fy irs nfGokw– 8– 

(T) fit/A e'Jh nky/ fe  fe rrB f;zX[X[=nekFh ;w[zdo do dhnK bfjoK b? e/  e/ e'Jh Jh wksb'e #u nk:k nkfB=nk e/  T[; B/ wks   wks b'e #u T[BQBKQ bfjoK dk 

Xkw=xo j? nEtk  nEtk - ;w[ zdo doo d/jhgkDh dhnKxobfjoK b? e/  e/j? nekF   nekF  ftZu  fe;/ B/  B/pDkfJnk  T[ BQBKQ bfjoK  T[ dk nkfB=j' soQK dk pDkfJnk . (n) fit/ fJj  A fJj efjDk M{mk jh j?, T[t/ jh  A jh g{oB oB pqjw j  w ftnkge o{g  n?;=n? =' n?;/;/ nfGokw=;[  nfGokw=;[zdo do ;z;ko ;ko ~ ebgs o{g d/yDk yDk eo.

 fwqr fsOFBk e' Bho b?l ;hI&fu:' BG nzG'i.  sK ;[rzX nkJh ;o;l nkfj irs :fj y'i– 9– 

(T) fit/ e'  A e'Jh Jh fwqr  fsqFBk F  Bk dk Bho=gkDh b? e/ nekF ftZ u nzG'G=gkDh  =' gkDh  s' i=g?  A i=g?dk dk j'J/J/ ez  eztbK tbK dh prhuh ~ ;hIfu:'=f;z =f;ziD dh rZb  eo/ (75) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n) ns/ c/o nky/ fe   fe sK=fsBQK eztbK dh ;[rzXh ;o;=pj[s nk  ojh j?. fit/A fwq r fsqFBk dk gkDh, nekF ftZu eztb tb c[Zb, b  , T[jBK jBK dh  ;[rzXh nkT[Dh e/tb efjD wkso jh j?, fJ;/ gqeko dh jh irs dh  :j=fJj y'i=ftuko nkfj=j?.

 f;y puB–   irs irs ;G e' ej?l no[ g[fB d/fyn? B?B? B.  B.  ;'fwE$kfefjfpfXej' fwE$kfefjfpfXej'lnkosifB;[yd? B– d? B–10–  10–  (T)  f;Zy  dk gqFB- j/ r[o{o{ ih, ;ko/  e'=e' =e'Jh Jh Gkt b'e jh irsirs efjzd/d jB  / jB ns/ fco  fco nkgDhnK B?B=nZ yK yK d/ Bkb  Bkb n;hA d/yd/ yd/ th  th jK. (n) j/ nkosifB=d[yh iBK ~ ;[yd? yd?B=;[ B=;[y d/D tkb/ r[  r[o{o{ ih, nkg 

ih fJ; ~ fwE$k=M{mk mk fefj=fejVh fpfX=fpXh Bkb ej'=efjz =efjzd/  j'  <  ;q h  r[ o' tku– 

 oi[ d/fy gqkDh xB?l ebg I?  pj[s gqeko.  e'Jhoi[ hoie' [e' Jh;og  Jh;ogefjle' efjle' Jhefj  Jhefjg[g[ fjfwdokfo–  fjfwdokfo–11–  11– 

(T) r[o{ ih  ih dk T[ ¦so- j/ f;Zy! y  ! jB/o/o/ ftZu  gJh j'Jh Jh oi[=oZ =oZ ;h ;h t/y e/ xB?=pj[ =pj[s/s gq  / gqkDh pj[s soQK dh ebg?I=ebgBk eod/ jB. (n) e'Jh Jh T[; ~ oZ;h ;  h efjzdk dk j?, e'Jh Jh ;Zg  nkydk j? ns/  ns/ e'  e'Jh Jh efjzdk  dk  j? fe   fe g[fjfw=Xosh ftZ u dokfo=dokV Gkt s/q V gJh j'Jh j?.  B' N L- o  oZ;h ;Z  h #u dokV ns/ ;Zg dh uko ekoBK eoe/  gq  gq shs shs   [jzdh j?. 1)  fswo fswo d' ; - jB/o/o/ #u  #u oZ;h ;  h dk n;b ;o{g Bk fdZ ;Dk. ;Dk. ;  h dk o{g j'Dk. Dk. 2)  ;do; ;do; - Xosh dh dokV s/  ;Zg  tork, oZ;h 3)  B/B/ so d' ; -  B/soK B/ :EkoE   :EkoE d/yDk yDk Bk. 4)  g{g{ op fposh d' ; - gfjbK d/y/y/  ;Zg  iK Xosh ftubh dokV dk  fynkb wB #u j'Dk.

 ;[efs fBofy pj[ G/d bfjl gqkDh ebg?I sKfj.  e'JhG' vo hG' voe'e' Jhois  Jhoisefjle' efjle' efjekro efjekronkfj–1 nkfj–12–  2– 

(T) ;[es=f;Zgh ~ fBofy=t/y e/ gq kDh kDh sKfj=T[; f;Zgh ~ pj[ G/d=pj[ d=pj[s soQK d/ G/  G/d bfj-ikD e/ Gkt  Gkt wzB e/ ebg?  ebg?I=ebgBk eod/ jB.  jB. (76) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n)  e'Jh Jh G'vo=npoe vo=npoe nkydk j?, e'Jh ois=uKdh efjzdk dk j?  ns/ e'Jh Jh nkydk j? ekr}  ekr} fgnk j'fJnk fJnk j?.

 g{ oB nd?P nkswkl nG? nuZ b   ngko.  fwE$k jh ebg?I xB'l sK w I?  :fj ;z ;ko– 13– 

(T)  i' nekb g[oy tkfjr[o{o{  ;ko/  jh g{oB j? noEks ftnkfgnk  j'fJnk j?, ndP?=dP?s s'A ofjs (ndP?s ;o{g) j?, ;kfonK dk nkswk j? nEtk ;G d/ wk=ftZ  wk=ftZu nks=nkfJnk Gkt ;wkfJnk j'fJnk fJnk j? nEtk  nEtk ;G  dk nksw=fBi ;o{g j?. nG?=vo s'A ofjs j?, nub=ubkfJwkB j'D  D  tkbk BjhA,  Gkt ;dk nub o{g j?, ngko=gqfeq f eq sh sh d/ gkoktko  gkoktko s' ofjs  A ofjs j?. (n)   sK w?A=fs; gow/Fo ftZu xB'=pj[s/ b'e fJ; ;z;ko ~  fwE$k=nDj'fJnk jh ebgd/ jB   jB Gkt wzBd/ Bd/ jB.  jB. gqzs{s{—

 nkB, fGzB Bfj s'fJ s/l p[p[ dp[  dp[d c/B sozr.  :k gq eko   ;z;ko :fjl ;[X ;Po g { nGzr– 14–  (T)  fit/A p[dp[d=gkDh d/ p[bp[b/, c/B=MZr ns/ sozr=gkDh  dhnK bfjoK nkB=j'o ;o{g ftZu  j[ zdhnK dhnK j'JhnK JhnK th s'fJ s/=gkDh s'A fGzB  Bfj=tZyohnK y  ohnK BjhA jB,   jB, Gkt fe gkDh o{g jh jB. (n) :k=fJ;/ gqeko e  ko fJj ;z;ko ;ko tZyo/ y  o/ o{g ftZu  j[ zdk dk j'fJnk fJnk th nGzr=fJZ r=fJZe  e    o; ;[X ;o{g pqjw j  w jh j?, T[; s' tZ  A tZyok y  ok BjhA . iht o{g p[bp[ bp[b/b,/ ;ohoK o{gh gh MZr  r    ns/ JhFo  JhFo o{g bfjoK pq jw jw o{g gkDh dk jh o{g jB, e'Jh Jh tZyo/ y  o/ BjhA  BjhA. 

 g{ oB nksw w? I irsl ezuB w[ jo gq eko.  

 nd?   P =nub no{ g dhnil  w[ jo fe;/ pkdFkj s;thow[ ZdmZOkg/ ftZBkw u  T[eo en;ko– o e/ iK  iK T[15–  ; dk Bkw 

T[eo eo e/ bkJh  bkJh j'Jh w'jo. (T)  g{oB oB nksw=pqjw j  w ftZu fJj irs fJ; gq eko=soQ eko=soQK j?, fit/A  ezuB=;[ uB=;[fJB/  ftZu  w'jo jo d/yD yD ~ tZyoh y  oh gqshs s  hs j[dh dz h j?, go n;b ftZu  sK  T[j ;kok ;'Bk Bk jh j?. fJt/A jh  jh pqjw j  w o{g ;'B/B ftZ  / ftZu  irs o{g fJj w[jo jo T[eoh  eoh  j'Jh Jh j?, i' fe  fe tZy  Gk;fdnK j'fJnK fJnK th pqjw o{g jh j?. (n) i' pq jw jw ndP  ?s ;o{g, g, nub=ekb eoe/ ubkfJwkB BjhA j[zdk  dk  (77) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ns/ no{g=wkfJeh o{gK s'A ofjs ni=niBwk o{g j?. fit/I ;'B/ dh  w[dOdZ  k=w' kO =w'jo jo dk Bkw, i' ;'  ;'B/ Bkb'I tZy  efjDk j? T[  T[j n;ko=M{mk mk j?, fJt/ jh   A jh  pqjw s' ;z  A ;z;ko ;ko ~ tZ y efjDk e/tb ebgBk wksq jh j?.

 ek;N w? ojNk G:'l ojN/ w?I G:' c/o.  gfo:' s{ bsk c/o w? Il G:' ;{s e' Y o– / 16– 

(T)  fit/A  bZeV s'A ojNk=uoyk pfDnk, uoy/  w?I=ftZu  c/o=uZ o=uZeo  G:'=j' =j'fJnk fJnk Gkt bZrk r  k j'fJnk fJnk j?. (n) T[; c/o=uZ o=uZ eo eo ftZu s{bsk=o{ bsk=o{ z nk  nk e/ fgnk, sK fco ;{s=Xkr/ s=Xkr/ dk   dk  Y/o jh g?dk j' frnk.  frnk.

 p;B G:' sK ;{s w'l g[ sbh p;B wzMko.

 nkg; (T) T[; w?;{Is g[ftZ soh u'u  ' p;B=p;sq  A p;B=p;sq ;G?l e G:'  G:' os=j' = j'gfJnk fJnk o;gGkt o pfDnk okfo–ns/17p;sq –  d/

wzMko=ftZu  nB/eK eK g[sbhnK sbhnK pDhnK j'JhnK JhnK jB. (n) fco T[j ;kohnK g[sbhnK sbhnK go;go=nkg; ftZu  pVk okfo=MrVk  eodhnK gJhnK jB. n?;k ;k p;sO #u  #u fdykfJnk j?.  Gkth noE L-fJ;/ soQK ek;N=F[X nfXFmkB bZ eV eV o{g pqjw s'A  wkfJnk o{g uoyk g?dk j'fJnk. no fJ; wkfJnk o{g uoy/  ftZu  uT[ok;h  ok;h  bZy  dk r/Vk Vk o{g uZu eo eZ  o g?dk dk j'fJnk fJnk j?. fJ; uZeqe  q s'A gZ uh uh gqfeoshnK f eoshnK o{g o{ z ns/ fco   fco fJ; o{ z s' irs  A irs nEtk pq fjwz fjwzv o{gh ;{s dk Y/o g?dk dk j' frnk. fJ; pqfjwz f jwzv o{o gh {gh ;{s d/  ftZ   ftZu w'j nEtk Gqw o{gh gh p;sq g?dk dk j'fJnk, fi;  Gqw d/ p;so  p;so s' ihtK  A ihtK o{gh g[sbhnK sbhnK pDhnK jB. fJj ihtK o{gh gh g[sbhnK  nkg; ftZu  nB/e soQK Bkb MrVk eodhnK jB.

 ek;N e' no[ oko e'l ej' ejK ;BpzX.  sB[ fpeko : I"  pq jw   w?Il ebg? I gqkDh nz X– 18– 

(T) bZeVh dk ns/ MrV/  MrV/ dk   dk Gbk ej'=dZ =dZ;';  ' ejK=eh  ejK=eh ;pzX j? , e' Jh  Jh  w/b BjhA.  (n)  J/;/;/ soQK pqjw j  w d/ ftZu,u  , pqjw j  w dk fteko=pdbkt ;oho, neb  d/ nz  nzBQB  /Q gqkDhnK k DhnK B/ ebg?  ebg?=ebfgnk =ebfgnk j?. (78) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

eV s' uoyk,  A uoyk, uoy/ ftZ  ftZ u uZ eo eo nEtk sebk pfDnk.  GktnoEL- bZ eV T[; uZ eo eo iK seb/ Bkb  Bkb o{ z eZ s e/ Xkrk  Xkrk pDdk j?. T[; Xkr/ s'  s' p;so  A p;so ns/ p;so s' jh  A jh g[sbhnK sbhnK pDkJhnK iKdhnK jB. T[BQBKQ g[sbhnK sbhnK dk swkFk  id' wdkoh  A wdkoh fdykT[dk dA  k j? sK   sK T[j g[sbhnK ~ bVk e/ fdykT[dk dA  k j?. T[BQBK KQ   g[sbhnK d/ MrV/   MrV/ dk   dk ns/  bZeV e  V dk nkg; ftZ u e'Jh Jh ;pzX BjhA.  i/ e'Jh  Jh  fJj ej/ fe bZeV s' uoyk,  A uoyk, uoy/ s'I p;so, p;so s'I g[sbhnK sbhnK pDhnK  jB, sK fJ; soQK uoy/  (bZeV) e  V) dk pdbkt g[sbhnK sbhnK jB. fit/I d[ ZX  s'I  djhI f;ZX/X  /  o{g #u pfDnk j? fJzi bZeV e  V jh pdb e/ g[sbhnK sbhnK pDhnK jB  ns/  g[sbhnK sbhnK dh bVkJh dk bZeV Bkb f;ZXk, rfjok ;pzX j?, sK fJj  ;pzX e/tb tb ebfgs wksq jh j?. fJt/ jh  A jh pqjw j  w s' jh  A jh ;ko/ pqfjwz f jwzv dk g;kok j'fJnk fJnk ikD e/  ;z;ko ;ko ~  nEtk ~ pqnfrnkBh  jw jw dk fteko ikBDk n?t/t/ c'  A eod/ c'eh ebgBk j? ns/  ns/ wfs d/;ohoK  nzBQB  / Gkt  nz  Q Gkt iht eoe/ fJj ;G ebgBk jB. fcojhebgBk  T[;/;/ dh jh j[ zdh j?, fi; dk nfXFmkB ;Z uk uk j't/t/. fJT[ T[  A T[j pqjw jh ;Zu  o{g j? ns/ T[  T[; ;Zu/u   nfXFmkB  / nfXFmkB pqjw j  w d/ j'  j'D eoe/ jh  jh neb d/ nz  nzB/B pq  / pqjw #u irs  dh ebgBk j?.

 pqjw osB fBow'b fBil sK e' eOKfs nBzs.  j? BkjhI ejs' B pB?l n ;'?  ir do;z do;z s–  s– 19– 

(T) pqjw fBi=nkg nw'be osB dh soQK j? . sK e'=fs; =fs; pqjw j  w o{g  fBow'be osB dk nBzs=nz s=nzs s' ofjs  A ofjs eq Kfs=gq Kfs=gqekF e  kF j?. nEtk sK e'=fs;  =fs;  jho/ dk  dk gq ekF ekF p/nzs j[zdk dk j?.

 goAfe eT[kFj gqdkekF jho/jho/  ftZ s'  ftZ =j'Dkj'iKD j?eoe/ =j' BkjhI pDdk.(n)feT[ f egq ekF  u s'j? pkjo  A pkjo  tZ= yok  tZ yokBk gqj'shs s Dhsk efjDk j' fojk  fojkBjhA j?,  go tk;st ftZu  T[; dk ;o{g jh j?. fJ;/ gq  gqeko jh fJj ir fd; fojk j?.  Gkt noE=pqjw o{g osB ftZu  ;z;ko ;ko o{gh gqekF j'Dk Dk iK Bk j'Dk  Dk  efjDk pDdk BjhI. feT[Afe f e j'Dk Dk ejhJ/ sK Bk;tzs j?, i/ Bk j'Dk ejhJ/ sK gqsZy B}oh nk fojk j?. fco pqjw j  w s'A tZyok y  ok th gqshs s  hs j' fojk  fojk j?, go T[;/;/ dk o{g th j?. nEtk L- j? Bkjh,   Bkjh, fJj rZb  efjDh pDdh BjhI fe pq jw jw o{gh gh osB  (79) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ftZu  fJj ;z;ko ;ko o{gh gqekF BjhA j?. fit/A jho/ dk   dk gqekF e  kF pkjo j'D eoe/ jho/ s'  s'A  tZtZ yok yok Gk;dk j?, go j[zdk dk jho/ dk  dk jh o{g j?. fJT[ fJj  A fJj ;z;ko ;ko pqjw  j  w  s' fGz  A fGzB Gk;dk j'fJnk fJnk th T[;/;/ pqjw j  w dk o{g jh j?.

 efj nBkE ek ;'I ej'l nkfd wfX no[ nz s.  fi:'I oft w?I Bjh gkJhn?lfB;  fB; pk;[o e' sz s– 20– 

(T) eth nBkE ih efjzd/ d/ jB fe ek ;'=fe; sohe/ Bkb,  Bkb, Gkt fet/I  pqjw dk nkfd=w[ ZY, Y  , wZfX=ftZ f X=ftZuekobk ;wK ns/ nz  nzs=nyho s=nyho ejhJ/, feT[fe  fA e  pqjw dk e'Jh Jh nkfd, wZX, X  , nzs BjhA j?  j?. tk ek ;'I=fe; ~ ejhJ/ fe  fe fJj pq jw  jw  dk w[ ZY  j?, fJj wZX Gkr j?, fJzB/B fuo  / fuo ~ nzs j' ikDk j?. (n) fit/ oft=;{  A oft=;{oi ftZ u'u' fB;=oks  fB;=oks ns/ pk;[  pk;[o=fdB o=fdB dh szs=ftuko  BjhA gkJh iKdh. fJt/A jh pqjw j  w d/ ftZ  ftZ u nkfd, wZX  ns/ nz  nzs dh ftuko BjhA  gkJh ik ;edh. T[j ;dk-;dk jh nBzd o{g j?.

 fJfs ;qh ftuko wkbk irs fwE$k y;Nw' fp;qkw– 6– 

ftuko wkbk d/ S/  S/t/t/ nfXnkfJ,  A nfXnkfJ, fi; ftZ u irs ~ fwfEnk dZ f;nk f;nk j?, T[; dh fJfs ;q h=;wkgsh   j'Jh. Jh. 

(80) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nE;gsw'  nE ;gsw'fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/–  –   f;y puB ejs j?–d' jok–  – d' jok– 

f;y puB efj fojk j?.

 pkozpko gq Dkw   wwl ;qh r[ o[ dhB d:kb[.  irsGow  irs GowBkf;:' Bkf;:' ;jil ;jil;[;[ fB  fBst stpuB puBo;kb[ o;kb[–1–  –1–  (T) j/ dhBK  dhBK T[ ¦go g  o dfJnk eoB tkb/ fdnkb{  fdnkb{, ;qh=Fq  ' wDh, ;[GkfJwkB  GkfJwkB  r[od/ od/t ihT[! nkg ih ~ w/oh pkozpko=pko-pko Bw;eko j?. (n) nkg ih d/ o;kb[   o;kb[=;[ =;[ zdo do o; Go/ puB  puB ;[D e/, ;[s/s/ jh  jh irs dk  Gow Bk; j' frnk  frnk j?. Gkt i' Gow  Gow pfDnk j'fJnk fJnk ;h fe irs ;Z uk uk j?, fJj  Bk; j' frnk  frnk j?.

 G' GrtB s[w w:k s/l G:' ftrs ;zd/j.  ;[X ;o{g bfj:' Gb/l ft;fo:' d/j nd/j– 2– 

(T) j/ GrtkB  GrtkB ! nkg ih dh dh w:k=feq w:k=feqgk g  k eoe/ w/  w/o fjod/  / fjod/ ftZ  ftZ u'uA' ;kok  ;zd/dj=;z j/ =;z;k ft=ftF/F gqeko e  ko Bkb rs=Bk; j' frnk   frnk j?. (n) ;zd/ d/j fwND s' w?  A w?A Gbh gqeko F[ZX  ;o{g ~ bfj$'=ikD =ikD fbnk j? ns/  d/j-nd/ j-nd/j dk G/d th G[ Zb  frnk j?. Gkt d/j o{g nEtk nd/j o{g 

j'dhDk DkfJZft;o j?ojh   tk-tk-d/jd/j~ oZoZ y yD  tkyDe/ dh j j's/D d/ S  k thfrnk Sk BjhA  ojh wB[ ZiK S  j'nd/ D dh   d/(;oho j B oZBky  oZe/yo{D)j  j  j'D dh rZb  G[ ZG[ Zb  jh rJh j?.

 nr$ sr$ ;[ Gk;[G Bfjl Bfj Jh;Po Bfj iht.  ;s M{M{ m  m w' w?I Bjhl nwb ;wb fsO: ght– 3– 

(T)  w?A Bk jh nr$=nfrnkBh jK, Bk sr$=frnkBtkB jK. Bk  ;[G=uz G=uzrk rk jK ns/ jh   jh n;[G=wz G=wzdk j{ z. Bk sK w? JhFto  A JhFto o{g jK, Bk jh iht  o{g j{ z. (81) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n) w/o/ F[  F[X ;o{g ftZu  ;Zu  iK M{m, m, nwb=fBowbDk ns/ ;wb=w?  ;wb=w?b  b  d/ ;fjs   ;fjs j'Dk Dk th BjhA j?. Bk jh ;[X ;o{g ftZu fsq:=fJ;qshg[ s  hg[Dk Dk ns/  Bk  jh ght=gsh o{g j?. nEtk Bk fsq :=T[ :=T[gkFe gkFe o{g ns/ Bk  Bk jh ght=T[gkF$  gkF$  o{g j?.

 nk;qw poB B d/d/ t  t Bo[l r o[[  f;y Xow B gkg.  g{oBnksw B nkswJ/J/ e  eo;l o;lBfj BfjxN xNpY pYwkg wkgnwkg– nwkg–4–  4– 

(T) w/o tk;st  / tk;st nksw o{g d/  ftZ   ftZu uko nk;q w (pqjwukoh, j  wukoh, frqj;E, j  ;E, pkBgq;E, ;zfBnk; fBnk; uko toB (pq jwD, jwD, ysq h,  t?F,F, ;{do), B d/tg[ tg[Dk, Dk, B  wB[ Zyg[Dk, e[M th efjD/ pDd/  pDd/ BjhA  BjhA.  Bk r[o{, Bk f;Zy,y  , Bk Xow ns/ Bk jh  gkg, Gkt gkg g[ zB e[ M th efjDk pDdk BjhA .  gq FB   L- fco nksw ;o{g eh j? <  <

 fJj nksw g fJZe  j?o;ns/ofjD tkbk j?, g{ oB=;op  oeoe/ B=;op  (n) j?T[ so  ¦.  BkL-xNdk ftnkge j? Bk;o{tXdk wkg=fwDsh th  nwkg=fwDB/ s'  s'A  ofjs ofjs j?. B'N L- d{ih ih s[e #u @@g{oB oB nksw w/I BjhI## gkmG/d th j?.

 wB p[fX fJz fJz dO  dO :  : gqkB Bfjl gzu G{s jT[ Bkfj.  frnkskfrnkBBr/  frnkskfrnkB Br/ :eS[  :eS[lBfj;pj{ Bfj ;pj{ z;pwkfj–5–  ;pwkfj–5– 

(T)  w?I wB o{g th BjhA , p[ ZXh o{g th BjhA,  nEtk-wB, p[ ZfX, fus, njzeko nkfde us[FN/ FN/  nzsjeoD sjeoD o{g th BjhA  jK. jK. fJzdqd  / q o{g iK gqkD k D o{g  g  th BjhA jK.  jK. fco gzi G{s=sZ s=sZs  o{ g th BjhA jK. (n)  frnkB o{g, r/:=frnkB dk ftF/ o{g, frnksk=frnkB d/

ikBD BjhA .fen?;Bfj h fsO;pj{ z e[eNh N[ h z=eS[w?I=b/ =pqb/j;w wkso ;o{g d/BjhA  ftZ j?  ftZ u  BjhA j?.tkbk fJj th efjDk ;pj{ ;kfonKthftZnksw u  ftnkge  j? u  ns/ ;p  ;p wkfj=w?I pq jw jw ;o{g ;kfonK ftZu  jh ftnkge jK, fJj efjDk th  BjhA pDdk.   pDdk.  B' N L- frnksk-frnkB fi; ~ j'Dk Dk Gkt nzsjeoD, frnkB=r/:  Bkb fwbkT[D tkbk ;kXB, Gkt Fk;sO  ns/  r/:=fi; :=fi; dk frnkB gqkgs  k gs  eoBk Gkt pqjw. n?;h fsOe[Nh iht Gkt #u j?, pqjw Gkt #u BjhI j? . feT[Ife pqjw B/ fe;/ th pqjw ~ ikBDk BjhI j? . iht B/ jh pq jw jw ~  ikBDk j?. (82) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;'omk   w? I u?szB ;Po{gl fJz fJz dO  dO ikb  ikb tfs irfs :j.  w? I s{ eEk nB gl { :j tfj efjs B ;zGt?– 6–  (T) w?A  u/u/sB ;o{g jK. fJj i' ;z  ;z;ko ;ko j?, fJj fJzdOdOikb tfs=ikd{ro  ro  d/ swkF/  swkF/ dh  dh soQK j?. (n) w? s{  A s{=fJj =fJj w? jK,  A jK, fJj s{ z j?, nEtk fJj w? s{  A s{z dh  dh i' eEk  eEk j?, fJj  tfj nB{g=T[ g=T[; T[gwK s' ofjs  A ofjs nksw ;o{g ftZu efjs=efjDh, ;zGt  Gt  BjhI j?.

 d' jok   d/jh d/j B j"j" I I eS{l w[efs p X z Bfj j' fJ.  ish B ftyJh sg nsgl B j" I J/ e B d' fJ– 7– 

(T)  d/jh=d/ jh=d/j tkbk iht, Gkt gqfse u/sB, sB, d/j=gz j=gziK iK sZsK s  K dk  ;E{b ;oho, w? fJj  A fJj e[S th BjhA  jK. jK. w/o/o/ F[  F[ ZX  nksw ;o{g d/ ftZ  ftZu  w[efs=uko  efs=uko  w[eshnK (;b'e, ;o{g, ;whg, ;k:[i) nkfde ns/ pzX=iBw-woB d/ pzXB Bfj j'fJ=BjhA fJ=BjhA j[ zd/d/ jB nEtk Bfj=j[D th BjhA jB, j'fJ=nZ fJ=nZr/r  / th  BjhA j'  j'Dr/ Dr/. (n) ish=G'r d/ nZmK m  K nzrK rK s' pfunk  A pfunk j'fJnk fJnk ns/ fpyJh=ftF/  fpyJh=ftF/-fteko  -fteko  nEtk gdkoEK d/ G'  G'rD rD tkbk, sg=sgZf;nk f ;nk eoB tkbk iK nsg=;oho  ~ sgkT[D s' ofjs  A ofjs j'Dk, Dk, feT[Ife ;oho ~ sgk e/ nkswk  nkswk dh gqkgsh j[zdh dh j? ns/ sg  sg B eoe/ nkswk  nkswk dh gqkgsh k gsh BjhI jz[dh dh j? ;' w/ok ok :EkoE ;o{g   P;? w[  w[es 

j?o{g, fJ; / ;o{  ;o{g ftZ u  BjhAj?,.  i/Bk T[  A fJZd/e;dq ;o{F gj'jK, jK. bJh feT[fe fA sg, e fJZnsg e  sK thsdw/o/oefjDk pDdk  T[w?; fJZ o e'BkJh Jhjhj't/td'./ id j? jh nkg/-nkg -nkg sK fJZe fe; ~ efjDk j?< fco d' sK sd ejhJ/ i/  i/ tk;st ftZu  d' j'  j'D. D. id j? jh fJe pqjw j  w sK d' fet/  fet/ fejk  A fejk ik ;edk j?< Gkt fJZe iK d', e[M th efjDk BjhA  pDdk. pDdk.

 g{ op g;uw T[oX nXl T[so dfSB Bkfj–   bx[dhox[ dhox[B$ko' B$ko'fwb$' fwb$'lBfjpkjfoBfjwKfj–8–  lBfjpkjfoBfjwKfj–8– 

(T) w/o/o/ nksw  nksw ;o{g ftZu  g{op, op, gZSw, S  w, T[ ¦so, s  o, dZyD y  D ns/ T[  T[oX=nekF, oX=nekF, (83) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

nX=gskb fJfsnkfde th BjhA  j?. =S'Nkg[ Nkg[Dk, Dk, Bk jh dhox[=tZ =tZvkg[Dk, Dk, Bk jh fBnko'=tZ =tZyok, y  ok, (n) Bk bx[=S' Bk jh fwfbnk j'fJnk, fJnk, Bk ;G s' pkjo  A pkjo ns/ Bk  Bk jh ;G wkfj=ftZu  fwfbnk  j'fJnk, fJnk, efjDk pDdk j?.

 Bfj T[sgfs Bfj fpq X   b:l o{ g oz r o; G/G/ d.  d.  Bfj i'rh G'rh Bfjl Bfj fJ;fEs Bfj y/ d– 9– 

(T) w?A  Bk Bk sK T[sgfs=g? sgfs=g?dk j[zdk dk jK, Bk fpq X=tXdk X=tXdk jK nEtk Bk  p[Yk YZ  k j[ zdk dk jK, b:=Bk jh Bk; j[ zj[ zdk dk jK. w/ok ok Bk e'Jh Jh o{g (neko) j?, Bk  e'Jh Jh ekbk, ghbk nkfde ozr j? ns/  ns/ Bk  Bk jh e'Jh Jh ykD tkb/ yN=S/  yN=S/ o;K  o;K dk  w/o/o/ #u  #u G/d jh j?. nEtk Bk jh e'Jh Jh ;[Gkfte B"I o;K dk G/d   ?j?.

o/o / ftZjhu  w?i' G' Dk (:'r d/d/ G' Dk :wjK.fB:w XkoBh(n) j'Dk) D Bk k) j?w/, Bk  A G'rrh=gdkoEK rhg[h=gdkoEK  nZG'mrD rDnzrtkbk Bk jhnkfde w/o ftZ  / ftZd/u  u    fJ;fEsh j? ns/ Bk  Bk jh e'Jh y/d=d[ d=d[ Zy (eFN) j?.

 wfbB B?B efo d/fyJ/l ;fG eS[ ;fp jh GkfJ.

 nwbfdO;fNifpoftbfj:'lsfpoftjhdo;kfJ–10–  lsfpoftjhdo;kfJ–10– 

(T) id sZe  ;{oi oi ~ wfbB=w?b/ ib  ib #u B/soK soK eoe/ d/  d/fyJ/ fyJ/=d/ =d/yKr/ sK w?b/b/ ib  ib #u ;{oi dk o{g, g, gqekF e  kF ;fG=;G e[S ;fp=;ko/ wbhB  wbhB gkDh dh  GkfJ=soQK jh fd;dk j?. noEks gkDh dh wbhBsk, uzubsk ubsk eoe/ nB/e  e  jh ;{oi oi gkDh #u w?b/b/ s/ uzub ub fd;d/ jB,   jB, fJj ;G e[M ;{oi oi d/ ib   ib dh  T[gkXh gkXh rqfjD f jD eoe/ jh  jh j?.

onwb=;kc, i dk gqshfpzgqpekFtkB SZv  e/,;{nekF fdO;fN=B}o  ;#ufN=B}o  Bkb ;{(n) oi  id oi d/fynk fynkibsK#ufco;{oi oi jh #u oi nekF fd;dk  j?.  Gkt noE - ntoB (nfrnkB dk godk) fty/g (wB dh uzubsk) ubsk) nkfd wb ;fjs id wbhB fdq FNh FNh Bkb d/yhJ/ yhJ/ sK ;G GkfJ=jo soQK d/ Bkb pqjw j  w o{gh fpzp d/ gq  gqshfpz s  hfpzp o{g irs #u ;G e[M jh B}o nkT[dk dA  k j?. go id' nwb=w?  A nwb=w?b s'A ofjs,  ofjs, wB p[ Zp[ ZXh X  h o{g B/sqsKq  dh frnkB o{g fdqFNh F  Nh d/ Bkb oft=u/sB pq jw jw o{g ;{oi oi ~ bfj:'=d/fynk fynk j? sK  sK ;G nekoK ~ SZv  v    e/ nEtk  nEtk ;G nekoK d/ ftZ u u/sB o{g ;{ oi oi jh B}o nkT[Adk j?. (84) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 T{u Bhu fBor[ fBor[ D  D r[Dhl oze BkE no[ G{g.  j"I xN pY ek ;'I ej'Il ;fG nBzd ;Po{g– 11– 

(T) eth nBkE dk; ih efjzd/ jB   jB fe T[funK ftZ u,u, BhftnK ftZu,u  , fBor[D=r[DK s'A ykbh iK r[Dh=r[DK tkfbnK ftZu, oze=ezrkbK s/ BkE=nwhoK ns/ G{g=gkfsFkjK d/ ftZu tk- oze[=th BkE=Jh; s/ G{g=pqjw j  w d/ ftZ  ftZu. (n) w?A  xZxZN iK tZ X ek ;'I=fe; ~ efjDk eoK. ;G T[j nBzd ;o{g  gqw/w  /Fo jh j?.

 wB T[T[ Bw/  Bw/y irs G:'l fpB[ T[ Bw/  Bw/ y  y B;kfJ.  ej' irs fes ;zGt?l wB jh ijK fpbkfkfJJ– 12 12–  – 

 e/ wB twB b wB  T[ ofjs Bw/y=c[ y=c[ oB/ eoe/   sK  jh irs  jh G:'=j'Bk; fJnkj' iKdh fJnk nEtkj?j'. fojk j?(T) . id'  A tb c[oB/ oB/d/ s'  s' T[  A ofjs j' ikt/  ikt/  eoe/ sK irs dk Gk;Bk noEks-wB dh ;z;kokeko ;kokeko fposh eoe/ jh ;z;ko ;ko pqjw j  w Bkb'I tZyok y  ok gqshs s  hs j' fojk j?. id fposh ;z;kokeko ;kokeko s'A T[bN bN e/ pqjwkeko j  wkeko j' rJh  rJh nEtk j' ikt/  ikt/ sK  ;z;ko ;ko dk tZyokg[Dk Dk Bk; j' iKdk  iKdk j?. (n) fJT[ A fiZE/E   wB  / wB dk ;zebg ebg jh fpbkfJ=Bk; j' ikt/  ikt/ sK  sK ej'=efjDk  =efjDk  eo' fe  fe irs fes=fe; soQK efjDk ;zGt j?.

 Bfj ekoB ekoi eS{l BkfjB ekb Bfj d/;.  f;t;P;Po g  f;t  gg{ { g{ oB  oBnuZ nuZ bl  bl;ikfs   ;ikfsftikfs ftikfsB Bb/b/ ;–  ;–13–  13– 

(T)  T[; nksw ;o{g ftZu  ekoD=wk:k, nftZfdnk, f dnk, ekoi=JhFPo,o,

iht nkfde eS{jB =e[Mns/E'V  /Bk wkso =e[  Q wkso th wkbtk, BjhA.  Bkd[jhnkpk, G{s, sg', m'mtoswkB, GftZd/ ys  ys  nkfde ekb jh jh ;kvk, nkpk, 'jko jko nkfde ;  ;  jB. tk- Bk jh B/so, so, ezm, fjod/ o{  o{g iht d/ d/  d/; jB. (n) T[j f;t ;o{g=efbnkD g=efbnkD ;o{g j? , g{oB=;op oB=;op ftnkge j? ns/  ns/ fco nub=;w/ dh  A dh ubkfJwkBrh s'A ofjs j?. T[; ftZu  ;ikfs G/d (nkgDh  iksh d/ j'   j'o ;o{g j'D/D)/ ns/ ftiksh G/d (nkgDh iksh s'A  d{ih ih iksh d/ ;o{g j'D/D/) th b/F wkso th BjhA . pqjw dh ;[=nkgDh =nkgDh iksh dk e'Jh Jh d{ik  ik  pqjw BjhA ns/  ns/ ftiksh=d{  ftiksh=d{;oh iksh dk th e'Jh Jh j'o pqjw j  w BjhA. fJT[A G/dK  dK  s' ofjs  A ofjs ;o{g j?. (85) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 J/ e j{ ejs pB? BjhIl d'fJ ej'I fefj GkfJ.  g{oB o{g ftjkfJ;hl xN wN efj:'BikfJ–14–   BikfJ–14– 

(T) T[; pq jw jw ~ fJZe  ejs=efjDk th pDdk BjhA . feT[fe fA e i/ T[  T[j'j' fijk e'Jh j'o j't/rk sK jh nkyhJ/ fe  fe j'o e'Jh tZyok BjhI j?, pqjw j  w fJZe  j?.  gq FB   L sK eh fco pq jw jw d' jB<  T[ so  ¦  L d' th  th fe; gqeko ejhJ/ id  id fe T[j fJZe  j?.  gq FB   L fco iht-JhFo G/d eod/  pqjw j  w ~ d' efj   efj fdT[< (n) T[ so  ¦  - ftnkge ;o{g pqjw j  w ~ fpjkfJ;h=fpjk eo, Gkt fsnkr  e/  xN=iht ns/ wN=JhF th T[; ftZu fejk BjhA ik ;edk. feT[Ife  iht, Jh; th T[; dh ;Zsk s  k eoe/ jh   jh j?.

 nB[;ko ;ko pqjw j  w #u e'Jh fJZ e yk; iksh, Bkw, feOnk, nk,  B' N L- ;Ky Fk;sO nB[ rD dh nDj'Id eoe/  pqjw j  w ~ fJe efjDk pDdk BjhI, ;'  pqjw j  w ;{B$  B$  ;o{ g j?.

 fp;P B s?i; gq kr$   eS[l Bfj s[ fo:k sk wkfj.  ;';P ;Po{gfBifrnkBxBlw? I fBifrnkBxBlw? Is{ zfpfpXsjBkfj–15–  fpfpXsjBkfj–15– 

(T) T[; pq jw jw ;o{g ftZ u iht dhnK fszB nt;EK fp;P, as?s?i;, i;, gqr$  r  $  nkfde e[M th BjhA  jB.  Fz ek-fco T[; ftZu  s[ohnkt;Ek ohnkt;Ek j't/trh< r/ h<  T[ so¦  u"Eh Eh G{fwek fwek s[ohnk ohnk th sk=T[; d/ ftZu  BjhA j?  j?.

) w? ns/  A ns/eo;  z nkfde  nkfde kg[Dk Dk T[ ZE/E  / BjhA  BjhA j?  j? ;'  ;'=T[ =T[j sK fBi  nkg jh(n xB=fJZ e  s{s{o; frnkBfpfpX=BkBQ ;o{g j?. kg[  B' N L- nftZfdnk f dnk T[gkXh eoe/ iht  iht jh ikrsO #u  #u ft;P, ;[gB gB #u s?i;  i;  ns/ ;[y'gsh #u gqr$ ejkT[Idk j? ns/ J/BQK fszBK s'I ftbZyD s[ohnk  nt;Ek #u ;d?th th nBzd wkBdk j?. pq jw jw J/BQBQK ukoK s'I ftbZyD y  D nftZfdnk  f dnk  dk nfXFmkB j?.  :Ek-ikrq s;[   gB;[ B;[ y'  y' gfss[  gfss[ohnk–J/jG{ G{ gfsehnKuko'g[ ohnk–  J/j iht o{g oki/ dhnK   dhnK uko g[ohnK ohnK jB. (86) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ikrqs ;PgB ;[y gfs ' e/l nfGwkBh J/ nkfj.  i' ;G e'nB[  nB[ Gt eo?lfud;P lfud;Po g { efj skfj– 16–  { g

(T) feT[fe fA e fp;P, s?i;, gqkr$ nkfde iht jh ikrq s, s, ;[gB, gB, ;[y'y'gfs  nt;Ek d/ nfGwkBh   nfGwkBh jB. fp;P  i'  j?, T[j ftn;Nh ;E{b d/j dh ikrqs  s    nt;Ek nfGwkBh (wkfbe) j?. s?i; i; Bkw/ iht ftn;Nh ;{yw d/j dh ;[ gB  gB  nt;Ek nfGwkBh j? ns/ gq  gqkr$ k r$ Bkwe iht ftn;Nh ekoB d/jK jK dh ;[y'y'gfs  nt;Ek dk nfGwkBh j?. (n) i' ftn;Nh  ftn;Nh iht dh ikrqs, s  , ;[y'y'gfs gfs nkfd nt;Ek dh jkbs ~  nB[Gt eodk j? noEks ikBDk eodk j?, askfj=fs; ;o{g ~ u/sB  efj=efjzd/d/ jB.  jB.  B' N L- ft;t=ikrqs  nt;Ek #u iht ;E{b d/j #u tosdk j? ns/  ns/ B/  Bso  s/ o  d/; #u tk;k oZ ydk ydk j? ns/  ns/ ft;P  ft;P (;z  (;z;ko) ;ko) ~ d/ydk ydk j?. fJ; bJh iht ~ ft;P efjzd/d jB.  / jB. s?i;=;[gB gB nt;Ek #u iht ;{yw yw d/j #u tosdk j?  ns/ ez   ezm d/;  ;  ftZu  Ujk iK fjzsk sk iK g[oh-sZ oh-sZs  Bkwe BkVh #u tk;k oZ ydk ydk j? ns/   ns/ s?i;  i;  (uwedko) t;sK d/ydk ydk j?. fJ; bJh ;[gB gB nt;Ek dk nfGwkBh=wkfbe  iht ;[gB gB nt;Ek #u s?i; i; nytkT[Idk j?. gqr$=;[y'y'gsh nt;Ek #u iht ekoB d/j #u tosdk j? ns/  ns/ fjod/  fjod/ d/; ftZu  nftfdnk #u b? e/  e/ j'  j' e/ tk;k  tk;k oZydk y  dk j?. r{V nfrnkB #u j' e/  e/ iV   iV  nt;Ek ~ gqkgs   [jzdk j?, fJ; bJh iht ~ ;[y'ygsh g' sh #u gq=ftF/ =  ftF/F eoe/ nr$=nfrnkBh Gkt gqr$ efjzd/d/ jB.  jB.

 ;kfXe  BljnhlBk  BEkEgqwf/:;fXB Bjk'fJ–  fJ. ' –   gq wkB   gq;kXB wksk e'eS{  ej? BkE ffJj– e17 17–  (T) fs; ;o{g ftu ;kfXe=;kXBk eoB tkbk wB ;kXB=t?okr, fpp/e, e, yN ;zgsh, w'y fJZSk S  k nkfde e[M th BjhA jB. rq zE  eosk eth nBkE  dk; ih efjzd/d/ jB fe f;fX=gq kgs kgs j'D tkbh t;s{ ;kX$   ;kX$ pqjw j  w th, T[;  ;  ftu J/j fsOg[Nh #u'I e'Jh th BjhI j? Gkt J/j fsOg[gNh N[ h iht dh j?, pq jw jw dh  BjhI. (n) T[; nksw ;o{g ftZu  gqwksk, gqw/w  /:, gqwkB w  kB nkfde e'=e"D efj  (87) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

;edk j?, Gkt e'Jh BjhA efj ;edk. fJj fsqe[Nh th T[; ftZu BjhA  j'fJ=j[ fJ=j[ zdh dh j?.  B' N L- gqwksk=ikBD w  ksk=ikBD tkbk gq wkB-iBkT[ wkB-iBkT[D tkbk ;kXB gqw/:=fi;  :=fi;  ~ ikBDk. T[dkjoD dkjoD #u i/eo eo ftfrnkBh B/  w?eo' eo';e' ;e'g d[nkok nkok djhI #u  p?eNhohnk t/yD/ yD/ jB  jB sK ftfrnkBh gq wksk, wksk, w?eo' eo';e' ;e'g gq wkB wkB s/ p?eNhohnk  gqw/w  /: j?. fJzi jh ifrnk;{ tk  tk nzsjeoD sjeoD gqwksk, w  ksk, Fk;sO gq  gqwkD s/ pq  pqjw j  w gqw/w  /:  :  j?. fJt/I ;kfXe, ;kXB, ;kX$ nEtk fXnksk fXnkB, X/: dh fsOg[g[Nh Nh j?.

 Fk;sO k Fk;sO ;[ e' BjhIl Bfj fGS[e Bfj dkfB.  Fk;sO k  d/ ;  ;B Bekb ekbB Bp;s[ p;s[ r[ Dl  Dlpkdh pkdhpkd pkdB BjkfB– jkfB–18–  18– 

(T) ;k;sq =S/ =S/ Fk;so (;Ky, fBnKfJ, g{op op whwK;k, ft;/ye, ye, gszifb  ns/  t/dKs) dKs) ns/ ;k;sOk=Fk;sq k=Fk;sq ouD tkb/ nEtk   nEtk ;k;sOk=nkfrnk d/D  D  tkb/ Fk;sq  Fk;sq th fs; ;[Z X ;o{g ftZu  e'Jh Jh BjhA. nEtk L- ;k;sOk;k;sq k;k;sq=Fk;sO =  Fk;sO (nk;fse rzqE) iK nFk;sq (Bk;fse rzqE) th e'Jh BjhA. Bk e'Jh  fGS[e=wz e=wzrsk rsk j?, Bk jh dkBh Gkt d/D tkbk j? . (n)  d/F-wkMk, wkbtk d[nkpk, f;zX, g'm'jko nkfd, tk iht d/ d/;=fodk, ;=fodk, ezm, m, B/sqsq,  tk Jh; d/  d/; T[sgsh, sgsh, gob', b?sk sk th BjhA  jB. ekb=;wK (G{ s , toswkB, Gftys) tk- ekb=w" s tk iht d/ ekb=ikrqs, s  , ;[gB, ;[y'gfs, gfs, JhF d/ G{sekb, sekb, GftZys, y  s, toswkB nkfde  th fs; ;o{g ftu BjhA jB.   jB. p;s[=e' =e'Jh Jh ;z;koe t;s{nK nK nEtk ftn;Nh  nftfdnk dh T[gkXh gkXh eoe/  iht dhnK fszB t;s{nK-ft;P, s?i;P, gq r$  r$  ns/ ;w;Nh T[ g kXh eoe/ Jh; dhnK t;s{ n K=t? okN, fjoBroG,

nZ f pnkfeq s , r[, Dpkd=MrVk, =fsz B r[ D jkfB=jkBh (oi' , sw' , nkfde ;s' ) thfJjfs;;Gftu pkdh=MrVkb{ uh}KBjhA T[;.  nksw pqjw j  w ftZu BjhA jB.  jB.  B' N L- pkd dk noE @@efjDk## th jz[dk dk j?. pkd gzi sohe/ dk  dk j? L L 1) j/ s[ pkd  pkd - nkgDk gZ y eoe/ e[  e[M ;Gk #u efjDk. 2) ikbgk pkd -  n?t/I fpnoE p'bh ikDk, rZb  fes/  dh fes/  b? ikDh. 3) fpsz vk pkd - eKtK o"bh gkJh ikDh, e[M gsk Bk bZrDk. (88) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

4) pkd-fppkd - rZb  eod/ eod/   eod/ bV  bV g?Dk.  d{;o/ dh  dh ;[BDh w;bk jZb  eo b?Dk. 5) ;z tkd - nkgDh efjD s/ d{ fJBQK gziK iK s'I ftbZyD y  D nksw tkd th j?  fi; #u nksw eEk dk  fpnkB   [jzdk dk j?. fJ; ~ nfXnksw tkd th efjzd jB.  / jB.

 ftfX fBy/ X Bfj Eg nEgl Bfj gq G[   Bfj e'dk;[  dk;[.  e/ tb ;[ X ;o{g j"Il g{oB ;[ sfj gqekF– 19– 

(T) T[; ;o{g ftu fpfX=uzr/r/ eow,  eow, fBy/X=wkV/ eow,  eow, Eg=fJ;fEsh  ns/ nEg=b?sk nkfde th BjhA j?. e'Jh T[; ftZu gq G{G{=tZvkg[ v  kg[Dk ns/ dk;=S'Nkg[Dk BjhI j? nEtk e'Jh gqG{=wkbe ns/ e'Jh dk;=r[bkw  BjhA. (n) ;' j"  j"=w? =w? e/  A e/tb tb T[j fJZe'e  -fJZ -' fJZ e F[ ZX  ;o{g jK. g{oD=ftnkge oD=ftnkge ns/ ;[s/s gq  / gq ekF ekF jK.  B' N L-  fpfX=fpX/: gZy  s/  fBy/X=fB;/ X=fB;/X gZy  Bkb fJ;N d/t dh  ;s[sh sh eoBh th, pqjw j  w u/sB #u BjhI j?, feT[Ife pqjw dk e'Jh Jh fJ;N d/t  BjhI j?. n?;k ;k noE th eod/ jB.  jB. 1) fpX/ : gZ y  - d{;o/ ;o/ ntskoK  ntskoK d/ ;wkB, nkgD/ fJ;N  fJ;N d/t ~ efj e/ nkgD/ fJ;N d/t dh T[;sfs ;sfs eoBh.  fBy/ X gZ y  -  d{;o/ ;o/ ntskoK   ntskoK ~ nkgD/ fJ;N   fJ;N d/t s'I BhtK fdyk fe  nkgD/ fJ;N d/t dh T[;sfs ;sfs eoBh.

 X$ksk X$kB B X$/ :l ww fBi ;[ X ;Po{g w? I.  ;'omk   T[gkd/ : kd/ : Bfj j/ :l ;op o{g ;G s? go/– 20–  (T) ww=w/o/ fBi  fBi (nkgD/) ;[ ZX  ;o{g ftu fXnksk, fXnkB, X/:, :, fJj  fsqe[e  Nh N[ h th BjhA j? (fXnkB=wB bkT[D dh feqnk, n  k, fXnksk=fXnkB eoB  tkbk, X/:=fXnkB :=fXnkB dk ftFk, fi; dk fXnkB ehsk ikt/).). (n)  T[gkd/ gkd/:=rqfjD eoB :'r ns/ j/   j/:=fsnkr eoB :'r, r, fJj  e[M th BjhA j?  j?. w?A ;kfonK dk o{g jK ns/ ;kfonK  ;kfonK s' go/  A go/ th  th jK. (89) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ej$' f;y$ nB[Gt  d';p? l oj$' w B ' rfj ;' fJ.  jok   p' b/dk;nBkEefjl;[  dk;nBkEefjl;[ r[ o[f;ysBi'  f;ysBi' f J–21– 

(T) fJT[A f;Zy  B/ nkgDk ;kok nB[Gth Gth frnkB r[oK sKJh fejk ns/ fco T[j w'B rfj=cV e/ u[  u[ Zg j' frnk.  frnk. (n) eth nBkE dk; ih efjzd/ d jB  / jB fe f;Z y d/ ;oho  ;oho ~ feqgk-fdqFNh  F  Nh  Bkb i'fJ=sZ fJ=sZe e/ ;[=Gbh =Gbh gqeko r[o{o{ ih p'b/b/ (efjD bZr/r  /-). -).  B' N L- r[o{o{-tku nrb/ nfXnkfJ  nfXnkfJ ftZu nkt/rk. rk.

 fJfs ;qh ftuko wkbk f;y nB[ Gt ;gsw' fp;okw– 7–  ftukowkbk rqzE dk ;ZstK nfXnkfJ, fi; ftZu f;y dk nB[Gt  do;kfJnk fJfs ;q h=;wkgs   j'fJnk. fJnk. 

(90) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nEn;Nw  nE n;Nwfp;q fp;q kw  kwfby$s/   fby$s/–  –   r[ogq  gq hSk   efjs j?I– 

f;Zy  dk nB[Gt Gt ;[D e/  r[  r[ o{o{ ih gq hfynk   b? b D? d/  puB  puB efjzd/ jB.  jB.

 d' jok nB[Gt nz fwq s   f;y e/l T[d? G:' fus u?B–    b?fB gqhSk e' ej?l r o[[  eo[Dko; p?p? B–  B– 1–  fwqNsj'=w" A ofjs ;o{gftZdk u u?nBGt=frnkB   fjod/ ftu T[(T) d=gq =?   gqnzrN r fwq D ss' f;y  A s'f;y d/ fus   fus B=FKsh j' rJh.f;y d/ fjod/ B=FKsh (n) fJj d/y e/ r[  r[o{o{ ih  ih gq hfynk   b? D tk;s/ eo[  eo[Dko;=feq Dko;=feqgk o; Go/ puB efj oj/ jB.  jB.

 gq hSk   fBi ftr$kB ehl b/b/ fs  fs yzfv fpT[ fpT[ jko.  jko.  fJ;fEs nkswtkB ehl T[gd/;s fBoXko– 2– 

(T) ;z;koe fpT[jko=ftjkoK jko=ftjkoK ~ yzfv=Bk; fv=Bk; eoe/ fBi=nkgD/  fBi=nkgD/ pyF/  pyF/ j'J/J ftr$kB=ngq  / ftr$kB=ngq  'y  frnkB dh gq hfynk   b? oj/ o j/  jB  (n) ns/ nkswtkB=frnkBtkB dh fJ;fEsh dk fBoXko=fBoDk  eoe/  T[gd/ gd/F d/ oj/   oj/ jB.

 ;q h  r[ o' tku–   ikB$' nfpBk;h niol nd?P o{ g ngko.  ir nk;efs Bk ;z Gt?l;[ l ;[ B f;y ;s$ ftuko– 3–  (T)  j/ f;y ! i/ s{z nfpBk;h=Bk; s'A  ofjs, nio=p[Y/Y/g/ s'A tk  ibB s' ofjs  A ofjs ndPs? ;o{g ngko=gqfeosh f eosh d/ gkoktko   gkoktko s'A ofjs ;o{g ~  ikD fbnk j?. (n) sK fco j[D irs dk i' n;efs=w'   n;efs=w'j j?, s?~ fJj w'j eoBk  (91) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

@Bk ;zGt? Gt?#=BjhA pDdk   pDdk j?. fJj ;Zuh u  h ftuko ;[D. D.

 i" efj eofj ejK fpy?l G:' r:kB T[d's.  fpy? ;zr wfs Gzr j?Pl r$kB f;Ebsk j's– 4–  (T)  n? f;y, i"=i/  s{ z fJj efj=ej/a  fe w/o/o/ fjod/   fjod/  ftu frnkB  T[d'd's=gqrN r  N j' frnk j?, j[D ftF/ fteko  fteko w?~ ejK=eh eo ;ed/ jB Gkt  e[M BjhA eo   eo ;ed/, sK fJj rZ b mhe BjhA. (n)  feT[fe fA e ftfFnK dh ;zr=;z r=;zrs rs Bkb, tk ftfFnK ;dek wfs  Gzr=p[Xh XZ  h Bk; j' iKdh  iKdh j? ns/  ns/ frnkB  frnkB ftu th f;Ebsk=ew}'ohoh nk iKdh  j? Gkt  Gkt frnkB th T[; tes fBopb j' iKdk j?.  B' N L- ;[nkwh nkwh r'ftz ftzd dk; T[dk;h dk;h ih tkbh g'Eh Eh #u d' Bz  Bzpo po d'jo/ jo/ s'  s'I 

pknd pou  tkbk po jok j? ns/   ns/ c/o fszB Bzpo po tkbk d'jok j?. fJz i eOwfJj T[;uko g'Eh EhBzftZ j?. d'jok

 nksw ;[ X bj$' Bj BjhIhIll  T[d$' d $'  B fB fBow owb b fr fr:k :kB. B.  wfbBfpy?  wfbB fpy? fttjko fttjkoofsl ofslsfp sfpbr brj'j'snikB–  nikB–5–  5– 

(T) fizBk fuo ;[X ;o{g ~, nksw fBi ;o{g eo e/ ikfDnk   ikfDnk BjhA  ns/ nkswk  nkswk dk fBowb frnkB gq rN rN BjhA j'fJnk, fJnk, (n) T[Bk fuo iht wbhB ftfFnK ftu ofs=gq hsh   eodk j? nEtk    nEtk  wfbB=nftfdnk, ftfFnK ns/ fttjkoK  fttjkoK ftZu  gq hsh   eodk j? ns/ ;o{  ;o{g ~  nikB=ikBD s' ofjs  A ofjs j[zdk dk j?. nEtk L- fizBk Bk fuo wB[ Zy  wbhB ftfFnK ns/  fttjkoK ftZ u gq hs   

eodk 'A sZeBjhA;o{ j[ z A nDikB dkgj?~, fi; T[¦ib  frnkB j?dh, T[gqd kgsh kgsh  j[g zdtb' h ns/  nkswk jh  nkswk d/ F[ Z  F[ofjz  ZX  ;o{ ikD eoe/ BjhA ;edk.  ;edk.

 i" g{oB nksw bfj:'l s" e$ I'  ofs fttjko.  ;' jz ikB ;[ j's feT[ feT[ I Il ifr iB dhB gqeko– 6– 

(T)  i"=fi; =fi; t/b/b/ g[  g[ oF oF B/ g{oB nksw ;o{g ~ ikD fbnk, s" =fs;  =fs;  t/b T[  / T[ ; d/  ;z  ;z ;kfoe ;kfoe ftjkoK #u gq hsh   feT[ I jz  [dh j? Gkt  Gkt BjhI   [jzdh. gkmzsOsO fezus us fttjko th j? Gkt   Gkt j? fe   fe fezus=s[ us=s[ ZS wkso tk Bkw-wksq jh j[ zd/d/ jB. Gkt fe nkgDh gqkbpX sZ e ;oho eoe/ ;G   ;G feqnktK n  ktK eod/ jh  jh n;zr  r  (92) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ofjzd/d/ jB,   jB, jzrsk rsk BjhA eod/   eod/. (n) fiBQK B/  ;'=T[ =T[; pqjw ~ jz=nkgDk =nkgDk nkg ikD fbnk j?, T[j  j  iB=g[oF oF fe; soQK irs d/  ftZu  dhBk, wzrfsnK rfsnK tKr j'  ;ed/  jB< nEtk iB=nkw g[oyK dh soQK ir d/ dhB=ew}'   dhB=ew}'o ekw eq'X nkfd d/ nXhB fet/ j'  A j' ;ed/  ;ed/ jB<  jB< Gkt BjhA j'  j' ;ed/  ;ed/.

 w[ efs fpy? p?okr i'l p XB z fpy? ;B/j.  :fj ;G rz qEB e' ws'l wB wkB? ;[ eo fj– / 7– 

(T) i' ftfFnK-ftekoK  ftfFnK-ftekoK fpy?=ftZ =ftZ u nEtk ;z;ko ;ko tZb'b   A' t?okr okr XkoB eoBk  j?, fJjh w[esh j? ns/  ns/ i' ftfFnK ftZu ;B/j=gq j=gq hs   eoBh j?, fJjh pzXB XB jB. nEtk-ftfFnK tZb'b  'A p?  p?okr okr XkoB eoB Bkb w[esh dh gqkgsh j[ zdh dh j? ns/ ftfFnK ftZu  ;B/j=gq j=gq  / w eoB d/ Bkb  Bkb tk- w'j eoB d/ Bkb  Bkb iBw woB d/ pzXB gqkgs   [jzd/d jB.  / jB. (n) fJj ;ko/ jh  jh rq zEK E  K dk wZs  j?. s/ok ok wB j[D fit/ wz  A wzBdk Bdk j?, ;[=T[ =T[;/;/ soQK eo/fj=eo fj=eo b?. Gkt ukj/ ftfFnK tZ b'b' t?  A t?okr okr Xko b?, ukj/ gq  gq hsh   eo b?.

 feOgk eofs f;Zy go xBhl r[o ;oBkJh okfJ.  fJ;fEfs nkswtkB ehl efj g[fB do;kfJ– 8– 

(T)  nBkE ih efjzd/ jB, FoB nkfJnK dh oZfynk eoB tkb/ okfJ=okik o{g nEtk gq ekF ekF o{g ;fsr[o ih  { ih f;Zy  T[ go go xBh=pj[sh sh feqgk  g  k  eofdnK j'fJnK  (n) g[fB-g[ fB-g[fB=tko-tko fB=tko-tko efj e/ frnkBtkB  frnkBtkB dk fNekn nEtk ;fEsh 

do;kfJ=do;kT[  i? ;/ G[G[ i/  i/Ad/  jB. nzB w?l T dGtsk [ GJh ShB.

 s?;/ nkswtkB ehl GJh irfs wfs bhB– 9– 

(T) fi; gq eko eko G[i/i=G[ =/ G[ zB/ j'J/J nz  / nzB ftZu  T[dGtsk=g? dGtsk=g?dk dk j'D dh Gkt  T[ ¦rD dh Fesh ShB=Bk; j' iKdh  iKdh j?. (n) fJ;/ soQ  soQ K nkswtkB Gkt frnkBtkB dh frnkB ;dek irfs  wfs=;z;kokeko ;kokeko p[ ZXh, (i' iBw-woB d/  ekoD o{g jzeko eko ~ T[d?d ? eoB  tkbh j?) bhB=nb'g j' iKdh j? Gkt  Gkt Bk; j' iKdh  iKdh j?. (93) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 nBkE ;[ r$kBh e fN ' e'l fB;·: fBi wfs J/ e.  J/ e nfrnkBh e/ fj:/l po possfs ws/ nB/e– 10– 

(T)  rzEq  eosk ih efj oj/ jB fe eo'VK VK jh frnkBtkBK dk fBi  wfs=nkg dh wZs dk fJe jh fB;uk j[ zdk dk j?. (n)   go fJe nfrnkBh d/ fj:/ = fjod/ ftZ u nB/ e K jh ws/ posfs=tosd/ jB  jB Gkt gb-gb ftZu  nB/eK eK jh ;zebg ebg T[md/ md/ jB.  jB.

 ;/tk pj[s gq eko   g[ fBl nz r sOsO k;  k; eo? e' fJ.  r$kBhnkgB  r$kBh nkgBg"g"bj? bj?lfsqgfse[ gfs  gfsBfj Bfjj'j' fJ–  fJ–11–  11– 

(T) e'Jh Jh FoXkb{ g[  g[oy oy frnkBtkB dh nB/eK sohfenK Bkb pj[s jh  ;/tk tk eo/, ns/ fco  fco e'Jh Jh d{i d[;N ;N g[oy oy frnkBtkB d/ nz  nzrK rK ~ sOk;=sok;Dk  k;=sok;Dk 

eo/ Gkt  Gkt eZNDk N  Dk eo/ iK  iK ;ohoe B[e;kB e;kB eoBk ukj/, (n) go frnkBtkB d'jK jK ~ jh nkgB=nkgDk g"=;o{g jh ikDdk  j?. ;/tkdko dh ;/tk tk d/y e/ fsq  fsq gfs=gq gfs=gq;z;  zB ns/ nz  nzr eZND tkb/ dh  dh em'osk  osk  sZe d/ e[  e[gfs=e' gfs=e' qXs X  s BjhA j[ z  j[ zd/d/.

 fty$kBzd ;z;ko j?l GiBkBzd jfodk;.  pqjwkBz d wkBz d ihtB w[ efsl GJh pk;Bk Bk;– 12– 

(T) nkw ;z;kfoe ;kfoe iht ftfFnK=ftekoK d/ nBz  nBzd ftZu wrB jB no  joh gqw/;o ;o d/ ;/  ;/te te gqw/w  /;o ;o d/ GiB  GiB d/ nBz  nBzd ftZu  w;s ofjzd/ jB.  jB. (n) go pqjw j  w d/ nBzd ftZu Gkt, tkfjr[o{ d/  d/ nB[  nB[Gt Gt o{g doFBK d/ nBzd ftZu  ihtB w[efs efs g[oy, fiBQK dhnK tkFBktK Bk; GJh j' rJhnK    rJhnK  jB, T[j nBzd wkDd/ jB.  jB.  Gkt noE noE L- ftfFnK ftZu  ;z;kfoe ;kfoe iht brd/ jB,  jB, GiB d/ nBz  nBzd ~  joh d/ dk; gq kgs kgs eod/ jB  jB no pq jwkBz jwkBzd ~ ihtB w[es es gqkgs k gs eod/ jB.  jB. nEtk L- ;z;koh ;koh ftF/ nBz  nBzdK dK dk jh ;o{g pD/ jB.  jB. joh gqw/Fo Fo d/ dk;  dk; T[;  ;  dk GiB eoe/ GiBkBz  GiBkBzd dk ;o{g jh pD rJ/ jB. fJ;/ soQ  soQK ihtB w[es  g[oy, oy, fiBQK dhnK tkFBktK ysw j' rJhnK  rJhnK jB, pq jwkBz jwkBzd dk ;o{g jh j' rJ/ jB.  jB. (94) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 ;Kfs o{g fsB e' irsl i/ T[o FKfs wjzs.  fsO fpfX  fpfXskg skgfBi fBiT[T[ o  oio/ io/ls/ ls/iriosbjz s– iriosbjz s–13–  13– 

(T) T[BQBQK frnkBktkBK skJhA fJj  fJj ;z;ko ;ko ;dk FKs o{g B}o nkT[Adk  d  k  j?, i/=fiBQK d/ fjod/   fjod/ ftu   ftu wjzs=tZ s=tZvh v  h FKsh j? Gkt pj[s jh FKsh j?. (n) fiBQK d/ fBi=nkgD/ fjod/  fjod/ fsz  fszB ftXhnK d/ skg=nkXh,  skg=nkXh, fpnkXh, T[gkXh eoe/ ;V oj/ jB, T[BQK ~ fJj ;z;ko fsqFBk o{g nrBh ftZu  ios=;Vdk B}o nkT[Adk j?.

 w[ eskfde fJSk BjhIl fB;g/ jh q  gowkB.  nksw;[yfBsfsO fBsfsO gfsi/lfsfB;wkBBfjnkB–14–  lfsfB;wkBBfjnkB–14– 

(T) fiBQK d/ fjod/  fjod/ ftZu  ;b'e, e, ;o{g, g, ;whg, ;k:[i nkfde w[eshnK 

dh th fJZB/BS / rJ/ k BjhA   j?j? ns/  tk ns/go+wkB=wkD fpbe[b jh fB;gq   /jh=fBofJSs j  h=fBofJSs go=ftF/ wkB=wz   jB,  jB, nkfde s' A go/ j'   j' rJ/   jB, F eoe/ (n) T[j g[oF nksw;[y=pq y=pqjwkBz j  wkBzd eoe/ fBskgq  fBskgqsh s  h ;zs'sy' eoe/ fsq  fsqgs  g  s  j' rJ/  rJ/  jB,   jB, T[BQBKQ frnkBtkB g[oFK oFK d/ pokpo   pokpo nkB=j'o e'Jh Jh th BjhA  j?.

 fdO F$ gdkoE e' G:'l fiB e/ ;ji nGkt.  fdO F$  ejK rj/ fs fs::kr kr?? ejkl S fN:' {  Gkt nGkt– 15– 

(T) fiBQK frnkBtkBK d/ fjod/   fjod/ ftu'   ftu'A fdq;$=fd;D ;  $=fd;D tkb/ gdkoEK  dk ;ji/  jh (;[yB? jh) nGkt j'  frnk j?, tkL- ;fji nt;Ek d[nkok  nGkt j' frnk  frnk j?, (n) T[j ;z;ko ftu ejK rj/=eh =eh rqfjD eoB ns/ fsnkr/  fsnkr/ ejK=fe;   ejK=fe;  dk fsnkr eoB< nEtk ;z;ko ;ko dh geV th fet/A  eoB eoB ns/ fsnkr   fsnkr th  fet/A eoB< feT[Afe T[BQK d/ fjod/ ftu'A gdkoEK dk Gkt=j'Dk ns/ nGkt=Bk j'Dk, Dk, ;G S[ ZN frnk j?. nEtk Gkt nGkt=j'Dk Dk wzB e/ rqfjD  f jD  eoBk ns/ Bk j'Dk Dk wzB e/ fsnkr  fsnkr eoBk ;G fwN frnk j?.  B' N L- Gkt nGkt dh irQk #s/ ukt   ukt nukt gkm th j?, noE fJj j? fe fJj ukt-uh} w/oh j? tk   tk uh}K dk ukt=ukn eoBk iK nukt=ukn  Bk eoBk n?;h ;h GktBk S[ ZNh rJh j?. nEtk fwN rJh j?.

 i? ;/ fdBeo e/ T[d?l dhge d fs [ d[fo ikfs. (95) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 s?;/ pqjwkB d z w?Il nkBzd ;p? fpbkfs– 16–  (T) fit/ A ;{oi oi T[d/d/ j'D Gkt uVQB Bkb dht/ dk   dk d[fs=gq fs=gqekF, e  kF, tk  ;'Gk Gk d[fo=S[ fo=S[g iKdh j?, (n)  fJ; soQK jh wjK nBzd dh gqkgsh j' ikD s'A j'o ;ko/ jh  ;z;kfoe ;kfoe nBzdK dK dh ;'Gk Gk fpbkfs=Bk; j' iKdh   iKdh j? Gkt   Gkt ;G nBzd gow  ;o{g d/  nBz  nBzd ;kjwD/ fcZ   fcZe g?  / g? iKd/ jB.  jB. fit/ dht/  A dht/ dk  dk gq ekF ekF ;{oi d/ gqekF e  kF ftZu  jh b?n j' iKdk j?, fJt/ ;ko/  A ;ko/ nBzd gowkBzd ftu jh fp=ftF/F eoe/ bkfs=b?n j' iKd/   iKd/  jB.

 ro[ V, sjK pkjB ;p?l o; ;p nwh ;whg.  r$kBfdtkeo  r$kB fdtkeoe?e? T[ d?l;p  ;pws wsj?j?P rJ/ dhg– dhg–17–  17– 

  fiZEnwh=nz / ftF~fwqih s o; dh d/;tkoh ro[V;ko/j? jh nk  (T)jB. iKdhnK   B}dhe  B}dhe  , jhT[Eo;/ ;Gnk n;tkohnK iKd/ jB.   jB. tknwh=uzdow/ dow/  d/ nz  nz fwq fwqs  o; B}dhe nkT[D s/ ;G   ;G #u o; nk iKd/  jB. (n) fJt/A jh  jh frnkB o{gh gh fdtkeo=;{oi oi T[d/d/ j'D s' ;ko/  A ;ko/ ws=wsKsq  ws=wsKsq  ;Ky, fBnkfJ, ft;/y,y, g{op op whwK;k, gszifb, ifb, t/dKs nfd Fk;sqK  d/  wZs  s    dht/ o{g fcZe/e   g?  / g?  iKd/   iKd/  jB.  noEks —fit/ —fit/A ;{oi oi d/  ;kjwD/ dht/   dht/  dk gqekF e  kF wZXw X  w g?  iKdk j?, fJt/ jh  A jh frnkBtkB d/ fjod/   fjod/  o{gh gh nekF d/  ftZu  ng' qy pq jw jw frnkB o{gh  gh  ;{oi oi gqrN r  N j' ikD s'A  pkeh pkeh wsK-wsKsq K dk s/i wZ Xw Xw j' iKdk   iKdk j?.

 j/s[ gq hSk   e/ ;[ r[ol yz fvU ir fttjko.  efjs f;y nBzd :[fsl pf; gq kopX   nXko– 18– 

(T) fJT[A f;Z  f;Zy  dh gq hfynk   j/s[s[=tk;s/ ;q    /;qFN F  N r[oK B/ irs d/ ftT[  ftT[jkoK  jkoK  dk yzvB vB ehsk j?. (n) r[o{ e/  e/ puB  puB ;[D e/ f;Zy  nBzd :[fs=;fjs efj fojk j? j/ r[  r[o{o{ ih, j[D w/ok ok pf;=t;Dk Gkt ;oho dk oZ yDk yDk gqkbpX k bpX d/ nk;o/ jh j?. nEtk-fttjkoK tZb'b  ' w/  A w/ohoh pZ;  j' rJh  rJh j?, j[D w? gq  A gq kbpX kbpX d/ nk;o/   nk;o/ jK.  jK.

 f;y$' tku– d' jok–   f;y$' tku–  GrtB nkswtkB i/l bhbk ts eo?I G'r. (96) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

 p;s[ p[p[ fX  fX eS[ Bk rj?l XhoitkB no'r– 19–  (T) j/ ;fsr[o{ ih,   ih, fijVk nkswtkB=frnkBtkB j?, T[j d[BhnK  BhnK  d/ G'r=eqhVk nEtk fttjko pkbe dh bhbk=y/v dh ts=soQK jh  eodk j?. (n)  go p[ZXh ftZu fe;/ t;s{ ~ ;Zu wzB e/ e[S=E'V/ wkso th  p;s[=t;s{ Gkt gdkoE ~ rj?=rqfjD BjhA eodk. ;dk XhoitkB  ofjzdk dk j? ns/  ns/  ekwnkfde   ekwnkfde jzrsk-wwsk rsk-wwsk d/ o'rK rK s' ofjs  A ofjs ofjzdk dk j?.

 nr$kBh nk;efs wfsl eo? ;[ pzXB j/s[.  r$kBhe?e? nk;efs  r$kBh nk;efsBfjl Bfjlsi? si?BeS[ BeS[rj?b/ b/s–20– 

(T) nfrnkBh dh wZs ;z;ko ;ko d/ gdkoEK  gdkoEK ftZu  nk;efs=w'fjs fjs j'Jh  Jh 

j[d/ zdh d pz   nfrnkBh  nfrnkBh i' fefonk   fefonk eo?=eod/ =eod/ jB, iBw-woB   pzh XBK Xj?BK. fJ; dk j/eoe/ s=ekoB j' iKdh j? nEtk-nfrnkBh i' thT[jftjko eodk  j?, pzXBK XBK d/ j/   j/s=tk;s/ jh eodk j?. (n) go frnkBh goF dh p[ Zp[ ZXh X  h ftZu  gdkoEK dk nk;efs=w'j BjhA  j?. fJ; bJh T[j fe;/  gdkoE ~ eS[=E' =E'V  /Q  wkso th rj?=rq =rqfjD f jD BjhA  eod/ pbfe  pbfe fsnkr fdzd/d/ jB.  jB. nEtk L Bk jh T[j e[M fsnkrd/ jB ns/ Bk jh rqfjD eod/  jB.

 j"I nz p'fX nBzs rfsl go;$' fus ;who.  pj[ eb'b sK w? T mhl [ BkBk o{g ;oho– 21– 

(T) j/ ;fsr[  ;fsr[o{o ih,  { ih, w? pq  A pq jw jw dh ;Z sk sk o{g nzp=gkDh p=gkDh dk UfX=;w[zdo  do 

jK  nBzid  nBz s=nzfJ;s s'fuZ ofjs s=nz  A ofjs v{ zxkJh xkJh dh rfs=ukb tk jkbs tkbkns/jK.  s ~ fustBhnK o{g ;who=jtk to;htkGktwfo:kdk  bZ rh  rh  (n)  sK BkBk gq eko eko d/ ;ohoK   ;ohoK o{g nekoK tkbhnK eb'b=bfjoK  b=bfjoK  sK=fs; pqjw o{gh ;w[ zdo do ftZu  T[ ¦mhnK m  hnK Gkt pD rJhnK.

 fus pks G:' ;KfKfss nfp fpll iht bfj fjffo GJh bhB.  e/ tb o{ g nBz s j" I, ofj:'l ;[Gk; k;[ G [ jhB– 22– 

(T) j[D id fus dhnK fustBhnK o{ g pks=jtk FKs j' rJhnK  sK iht o{gh bfjoK ;Zsk s  k o{g gkDh fty/ bhB  bhB j' rJhnK.  rJhnK. (97) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n)  fi; eoe/  j[D e/tb tb fJZe-fJZ -' fJZe nzs s' A ofjs nBzs o{g F[ ZF[ ZX  X    pqjw jh j?  s/  nF[G=wkV/ G=wkV/ ;[   ;[GktK no gkgK dh fefonk s'A ofjs ns/  F[G  uzr/r/  ;[GktK GktK tk ;ekw fefonk s'A  th th jhB=ofjs j?.

 fJzdOkfde fJSk eo? Il fB;ub gd ;[ nrkX.  sjKr$kfBfJ;fEfs;dkl  sjKr$kfB fJ;fEfs;dklw?w?s{ s{z:jtjpkX–23–  :jtjpkX–23– 

(T)  i' nrkX o{g fB;ub=ubkfJwkBrh s'A ofjs gdth j?  tKpqjw o{g dh i' fB;ub=nuZ  fB;ub=nuZb  ns/ nrkX=rz  nrkX=rzGhosk Ghosk tkbh gdth j?, fJzdqdq  nkfde d/ts/ ts/ th   th fs; gdth dh fJZSk S  k eod/  jB. (n) frnkBtkB dh fposh dk sjK=UE/ ;dk  ;dk jh nuZb  gdth ftZu  u    fJ;fEs=fNekT[ j?  j?. fiZE/E  / fe  fe w?A-s{ z, fJj-T[j, j, fJj dP  ?stkd stkd dk pkX=Bk;  j' frnk  frnk j?. nEtk L- w? :fj=w?  A :fj=w? fJj  A fJj iht o{g s/ s{ z  s{ z tfj=s{  tfj=s{ z T[j Jh; o{g  nkfde d[ zdtkd dtkd dk pkX j' frnk  frnk Gkt ysw j' frnk  frnk j?.

 ikrqs ;PgB sjK Bjhl ;[y gfs ' wB bhB.  w? s{ sjK B ;zGt?l nksw fB;u: ehB– 24– 

 B' N L- ikrqs=ikrq s  =ikrqs nt;Ek fi; ftZu gzi eow fJzd  /,q  gzi frnkB  fJzdqd  /q,  nzsjeoD, fJj u"dk dk ns/  u"dK dK fJBQK d/  d/ts/ ts/, u"dK fJBQK d/ ftF/   ftF/, fJj pskbh ezw eod/ jB.  jB. ;[gB=i' gB=i' ikrq  ikrqs  ns/ ;[  ;[y'ygfs g' fs d/ wZ  wZX ftZu  j?, fi; ftZ u g[okD/ okD/ ;z  ;z;ekoK  ;ekoK  nB[;ko ;ko ikrqs  d/ gdkoEK  gdkoEK dk frnkB j[ zj[ zdk j?. ;[y'ygsh=fJj g' sh=fJj ikrqs  ns/ ;[  ;[gB gB T[E/E/ BjhA  BjhA ofjz  ofjzdh, dh, fiE/ ;[  ;[y'y'gfs gfs nt;Ek 

ftZu wB j' iKdk  iKdk j?. rkVQ h;[BhI ~ jh j?;[ y'yns/ g' sh  Bkefjzjhd/d/ jB. gsh (T)bhB  sjK=T[ E/ ikros, gBd BjhI gB ;[y'y'gsh gsh j?, fi;  ftZu wB bhB j' iKdk  iKdk j?. id nksw ;o{g pqjw j  w ~ fB;u/ eo fbnk sK fco  T[E/E/  w?-s{ -A  s{ nkfde  z nkfde d[ zdtkd dtkd efjDk ;zGt Gt BjhA  j?.

 r$kBh eo? nB/ e eowl fpfX ts irs fttjko.  fbg?BX{  BX{ wkek; fi:' Il ikfB:' irs n;ko– 25– 

(T) frnkBtkB nB/e gqeko d/ ;z;kfoe ;kfoe ftjkoK d/ eowK   eowK ~ ftXhts eodk th j?, nEtk-nB/eK fBs, Bfws, gqkFfus nkfde eow th  (98) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

eodk j? ns/  ;z;ko ;ko dh fpfXts=wo:kdk nB[;ko ;ko fttjko th eodk j?. (n) go T[j fJBQK d/ ftZ   ftZu ed/ fbg?   fbg?=fbgkfJwkB BjhA  j[ zdk, dk, fit/A  X{w+nekF=nekF w+nekF=nekF X{zJ/JA/ eoe/ fbgkfJwkB   fbgkfJwkB BjhA  j[ zdk. feT[Afe f e frnkBh B/ ;z;ko ;ko ~ n;ko=M{mk mk ikD fbnk j?.

 ikrqs wKfj ;[ y[gfs ;hl wstko/ eh e b. /  eo? u/ ;Nk pkb fi:'Il nksw ;[y ofj:' M/b– 26– 

(T) frnkBh dh ikrq s d/  ftZ  ftZ u th ;[y'y'gfs gfs ;h=torh nt;Ek j[ zdh  dh  j?. tkL frnkBtkB ;fs, fus, nBzd ;o{g pqjw j  w d/ tZ  tZ b ikrqs=ikrd/ s  =ikrd/ jB  ns/ n;Z  n;Z s, s, iVQ, d[y o{g ;z;ko ;ko tb'A fJz  fJzfdq fdqnK n  K eoe/ ;[  ;[y'y'gfs nt;Ek ;h=ts  bhB j'  rJ/ jB.   jB. nEtk-frnkBtkB dh ikrq s nt;Ek ftZu  jh ;[y'gfs  gfs  fijh nt;Ek j[ zdh dh j?. feT[fe fA e ;[y'y'gsh nt;Ek ftZu,u  , iht d/  wB, fJzdqd  /q  nftfdnk ftu bhB j'D s/  e'Jh Jh uzrh-wz rh-wzdh dh fefonk BjhA  j[ zdh. dh. fJt/ A jh  frnkBh s'A nkw ikrqs  nt;Ek ftZ u th wB fJzfdq fdqnK n  K eoe/ uzrh-wz rh-wzdh fefonk  jzrsk rsk ;fjs BjhA  j[j[ zdh. i/ T[  T[j gqsZy s"o s/ fJz  fJzfdqnk n  k eoe/ feq  feqnk eod/ fd;d/  fd;d/ jB sK T[j wstko/=w;s g[oF oF dh e/b=eq b=eq hVk   tKr j? . Gkt fe w;skBk  g[oF oF fJzfdq fdqnK n  K eoe/ i' fefonk   fefonk eodk j?, T[j fe;/ gq:'iB dh f;Z Xh Xh bJh  BjhA, pbfe ;[s/s f;X  / f;X jh j[ zj[ zdh dh j?. fJt/ frnkBtkBKL  A frnkBtkBKL dh fefonk ;[s/s f;X  / f;X jh  j[ zdh dh j?. (n) (d{ik ik fdq;NKs)- fit/ gz  A gzx{x{V s/  / s/ fgnk  fgnk pkbe jZ E-g? E-g?o fjbkD o{g  g  i' u/   u/;Nk=joes eodk j?, T[j ukj e/, ikD-p[ ZM e/ BjhA   BjhA  j[dh, dz h, ;[s/s/  f;X  j[ zdh dh j?, fJT[ frnkBhnK  A frnkBhnK dh jo u/FNk ;[s/s f;Z  / f;ZX jh j?. fJT[A frnkBtkB  ;op-nksw pqjw d/ ;[  ;[y=nBzd ~ M/b=;jko b=;jko oj/ Gkt  Gkt wkD oj/ jB.  jB.

 ;PgB okt G:' oz el gq kD   si? sj S Xk [ tf;.  ikr? tj?gq  gq : z e jfj,  ft;w:ofjjoyg[ B– 27– 

(T)   fit/A e'Jh okt=okik gbzx s/ ;[ZfsnK j'fJnK ;[gB/ ftu  oze=ez e=ezrkb rkb j' ikt/ ns/  ns/ T[; ezrkbsk ftZu  S[Xk=G[ Xk=G[ Zy  d/ tf;=t;heko j' e/  gqkD k D fsnkr d/t/t/. (n) go tj?=T[ =T[; / gbzx s/  i/  T[j ikr gt/ sK   sK d/ydk ydk j? fe   fe T[jh  jh  w/ok Fkjh gq:z:  ze=gbzx j?, T[jh oki-Gkr j?, sK ;[gB/ gB/  dk d[Zy  Bk; j' (99) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

iKdk j?. fco T[j ft;w:=j?okB okB jh ofj iKdk j?.  Gkt noE L- fJt/ jh  A jh iht o{g okik nfrnkB dh BhAd ftZ u Gow  o{gh gh ;[gB/ gB/  ftZu,u  , nftfdnk T[gkXh o{g gbzx/  #s/ fgnk   fgnk j'D eoe/ nksfwe    nksfwe  nBzd tb'A ezrkb j' frnk  frnk j?. fJ; ezrkbsk rkbsk ftZu nk;k-fsqFBk o{gh gh G[ Zy  d/ nXhB j' e/  e/ gq  gqG{G  { f;woB  f;woB o{g gqkDK k DK ~ fsnkr fdzdk j?. id ;o{g o{gh gh gbzx  x  s/, frnkB nt;Ek ftZ u ikfrnk sK n;uoi jh ofj frnk ns/ y[FhnK  FhnK  GohnK tkfjr[o{  d/  gqskg s  kg dhnK rZbK b  K eoB bZrk r  k fe 

 d' jok–   d' jok–   nk;k fsO fsO ;Bk  ;Bk Bfj eS{l Bfj sfj J/e no[ d'fJ.  bx[dhox[ dhox[BfjnrDrDlfud;P BfjnrDrDlfud;Po{gww;'fJ–28–   fi; ;o{BjhA g ftZ  pDdk. u  nk;k, fsq FBk FBk e[M th BjhA  j?j?, ns/ sfj=T[  sfj=T[¦E/E  / fJZ  fJZe  e    iK d' th  (T) th efjDk pDdk. (n))   e' J h S' N k iK tZ v k, bx[ = iht, dhox[ = Jh;og[ D k, (n rD=frDshg[Dk Dk ns/  nrD=frDsh s' A ofjs g[Dk Dk tk fgzrb d/ uzr/wzd/d/ rD  rD fi; ftZ u BjhA jB,  jB, T[j w/ok ok u/sB sB ;o{g j? Gkt  Gkt ww=w? n?  A n?;/ u/  u/sB  sB  ;o{g tkbk jK.

 nrj nr' uo[ J/eo; fBopuBh fBotkB.  nBkEBkfjBe'e'G{ fweklik  nBkEBkfjB G{ fweklikgfoefE:? gfoefE:?r$kB–29–  r$kB–29– 

(T) T[j ;o{g nrj=jZ EK EK eoe/ geVB  geVB s' ofjs  A ofjs j?, nr'uo=fJz uo=fJzfdq fdqnK  n  K  eoe/ nftF/ o{ g j? , fBopuBh=tkeK eoe/ eEB s' A ofjs j? ,

fBotkB=nkds s'I ofjs tk d[ ZyK y  K s' ofjs  A ofjs j?. (n) nBkE ih efjzd/ d/ jB   jB fe n?;/  ;o{g dh ;gs-G{fwek ftu' A e'Jh  Jh  th G{fwek BjhA , ik gfo=fi; nt;Ek T[ ¦ T[ ¦go g  o frnkB dk eEB eo ;ehJ/.

 ;q h  r[o'tku– d'jok–   XzB[ XzB[ f;y T[T[ dko  dko wfsl gk:' ws' nB{g.  ;[ r[o[ y'i bhB' Gb/l G:' ;[ ;[X ;Po g– { 30–  (T) f;y dk fJj nB[Gt Gt ;[D e/  r[o{o{ ih efjD bZ r/r/ fe j/ f;y!   f;y! s{ z XzB j?A, s{z XzB[=Fbkxk:'r j?A, T[dko=;q/FN FN wZs  tkbk j?I, s{z T[gwK s'A  (100) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

ofjs ws'=f;XKs =f;XKs ~ gqkgs k gs ehsk j?. (n) T[ j pq jw-B/ jw-B/FNh, FNh, pqjw-;q j  w-;q  'soh s  oh r[o{o{ Gbh  Gbh gqeko e  ko bZG fbnk j? no   no  Gbh gqeko e  ko ;[X pqjw dk ;o{g jh j' frnk  frnk j?.

 ;[ fB fpuko mfjokfJ j? Il fp;ofs tke Efe ikfJ.  nBkE fpp/ fpp/ eh  eh ikfB j?Il rkfJp pkih gkfJ– 31– 

(T) i'  n?  n?;/ r[  r[oK oK dh ftuko ~ ;[D e/  wB  wB ftZu  mfjokfJ=mfjokT[d/dA  / jB tk ;[B=;qtD, t  D, fpuko=wzBD, BD, mfjokfJ=fBX$k;D ftZu gqgZe j[zd/d/ jB, sd T[BQK d/  ;z;ekoK ;ekoK o{gh gh tke fp;ofs=ft;o iKd/ jB, wB dhnK  tkFBktK EZe iKdhnK Gkt w[Ze  iKdhnK jB. (n) eth nBkE ih efjzd/ jB  jB fe fco T[j fpp/eh=frnkBtkB eh=frnkBtkB j' e/  e/

ikD  / j?jB F/ o B/  ;z;ko ;ko o{gh gh rkfJp=n;uoi tk r[gs gs pkih  gkJh j'b?Jh JAd/d  h  jB . fe gq w/wFo

 :fj ftukowkbk ;o;l pj[ fpfX ofu:' fpuko–   ;kXB f;fX gqrN ehJ/l BkE Gbh goeko– 32– 

(T) eth nBkE dk; ih efjzd/ jB   jB fe fJj @ftukowkbk# g[;se  ;o;=;fjs o; d/ j? ns/ pj[ fpfX=pj[  fpfX=pj[s soQK Bkb ftukog{ote ote ofunk ofunk j?. (n) fJ; ftZu  Gbh gq eko eko f;fX=w[esh esh d/ ;kXB gqrN ehs/  jB.

 pzfX:' wkB X:' wkB ukjfs S[fN:'l :fj fB;u? wfB wkfj–   ftukowkbkskgfoouhl  ftukowkbksk gfoouhlnr$sr$ nr$sr$gfo gfoBkfj–33–  Bkfj–33– 

(T)  i' iht   iht ;z;koe ;koe pzXBK ftZu  pzfX$' fX$'wkB=pz wkB=pzfBQ fBQnk nk j'fJnk fJnk j?  ns/ S[NDk NDk ukj[ zdk dk j?, fJj fB;uk fi; d/ wB  wB ftu j?, (n) T[BQBQK T[ ¦ T[ ¦go g  o Gkt T[BQBKQ tk;s/ fJj  fJj @ftukowkbk# g[;se ;se ouh rJh  j?, nr=nfrnkBhnK ns/ sr=sst/s/ wjkswk tk;s/ BjhA. feT[A i' fijV/ ihtK   ihtK ~ pzXBK XBK s' A S[ ZND dh ikDekoh ik Dekoh jh BjhA,  T[BQK ~ fJ; rq z E dk  e'Jh Jh bkG BjhA ns/ sst/fsnK ~ fJ; dh b'V jh BjhA.

 n"o wkb osBkfd i/l xks j s['  fsB j/s–  [–   ndG[ swkbftuko:fjls;eotf;efob/  swkbftuko:fjls;eotf;efob/ s–34–   s–34– 

(T) j'o i'  nB/e soQK dhnK osBK nkfdeK dhnK wkbK jB, T[BQBK KQ   (101) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

j/s[s[=tk;s/ =tk;s/ xks=esb   xks=esb j' iKd/   iKd/ jB,   jB, Gkt B[e;kB e;kB j' iKdk   iKdk j?. (n)  go fJj ftukoK dh wkbk pVh ndG[s=n;uoi j?, nEtk  n;uoi ftukoK dh wkbk j? i' fe  fe s;eo=u'oK oK ~ th tZ; eo b?Adh j? Gkt   Gkt  uzr/r/ gk;/   gk;/ bk   bk d/Adh j?. nEtk-ekwkfde gzi u'oK ~ tZ; eo b?dh dA  h j?.

 yN do;B eh wkb i'l nkgB' gZS fb:/ i–  [–   d?  Psofjso[ fuwkb:fjl ofjso[ fuwkb:fjl;';'Gfs;fGBfj:/i[ i[–35–  –35– 

(T) i' S/ doFBK  doFBK (i'rh, izrw, ;o/tV/ tV/, pq jwukoh, jwukoh, ;zfBnk;h, dot/F) tk- S/ ;k;sO dh wkb=gzesh j?, fJj i' ;ko/ jB fJj doFB nkg'nkgDk jh gZy  b?Ad/ jB.  jB. (n)  go fJj i'  dP?s s' A ofjs ftukowkbk j?, fJj ;kfonK d/ jh 

fj:/ okt =fjofdnKoz eo{g rbK =fjofdnK ;[; GkfJwkB [GkfJwkBtoBk;q j'D tkbh wBftZ uGktshl w j?.;[ y d?d? B.  B.

 ofuftuko  ofu ftukowkbk wkbkouhl ouhlfusts fustsfus[ fus[ nfs nfsu?u? B–  B–36–  36– 

(T) fJj oki/  ns/  ezrkbK rkbK d/ wB   wB ~ Gktsh=GkT[D tkbh j?, uko/ toBk ns/ uko  uko jh nkFq wK wK ~ ;[y d/D tkbh j?. (n)  n?;h ;h ;[ zdo do fJj @ftukowkbk# ouh j?, i' fJ; ~ fus ftZ u u/s/ eo/rk, rk, T[; d/ fus   fus ftZu  nfsnzs jh u?B=FKsh B=FKsh nkt/rh. rh.

 nBkE ;qtB pj[s/ ehJ/l efj:' pj[s g eko. q   np;[ftukfoftukfog[ ftukfoftukfog[fBleofBBgo?ftuko–37–  ftuko–37– 

(T) eth ih efjzd/ d/ jB fe w? pV/  A pV/ rq z E ;[BDk BDk ehs/ jB,   jB, fiBQK ftZu  u    pV/  gqeko e  ko dhnK ftukoK ojhnK jB, tk- pVk tkd-fttkd fejk j' fJnk  fJnk  j?. (n)  j[D w?A    /;q FN ftukfo = ftukoK ~ ftukfo = ftuko e/ fJj  g[;se ;se pDkJh j?, fi; ~ gVQ e/  e/ fco  fco e'Jh Jh j'o ftuko Bk eofB=eoBh gt/. tk-j[ D fJ; g[ ; se ftu ejhnK ;[ ftukfo=;q / F N ftukoK ~  ftukfo=ftukoBk eo', fi; eoe/ j'   j'o ftuko BjhA  eoBh eoBh gt/rh. rh.

 fSwk eo' f;; ikfB e?l eft wjK g p[q   X.  b/j[ ;[Xkfo ftuko e?l nZyo ;[X n; X– [ 38–  (102) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(T)  j/ wjkB gqp[p  [X=ftF/F p[ ZXh tkb/ pV/  f;nkD/ eth iB'. fJ;  rqzE-ouBk ftZu w/o/ e'b'A i/ e'Jh rbsh j' rJh j't/ sK f;;[=u/ =u/bk tk  pkbe ikD e/ fywk  fywk eo fdT[. (n)  ns/  nZyoK dh F[Z Xh-nF[ Xh-nF[ ZXh ~ fpuko e/  b/j[j[  ;[Xko=;'X fbT[ Gkt mhe eo fbT[.

 j"I nBkE e/ fse ;[ wfsl toB" toB" I I wkb ftuko.  okw w:k ;fsr[o[ d:kl ;kX[;zr fBoXko– 39– 

(T) eth ih efjzd/ d/ jB   jB fe fJ; ftukowkbk ~ T[uko uko ;eD dh w/o/o/ ftZu  e/fse=fesBh e[ tk fejVh   /;qFN F  N wZs  ;h< Gkt w?A n?Bh   /;qFN F  N ws tkbk  BjhA ;h  ;h fe w?I fJ; ftuko wkbk dk toBD eo ;edk.

fJ;;kX;z okw=ow/  ftu' j'J/ gq   fBoDk w/w  Fo F/ o dheoe/ feqgk g  Gkt k ns/ftuko  g{iBhegq kgs  g{  ih  (n) w?d/A sK Bkb dh dfJnk   Bkb rs  j' rs  A gqfBoDk k;fsr[ gs eoo{ ih  e/ fbyh j?.  B' N L- okw w:k ;fsr[ o d:k fJ; rz q rz E  q  dk T[ geO T[ geO w T[ g;z jko j?.

 g[ oh Bo' Bo' sw  sw fwZsO to[l yo' nfsfE GrtkB.  poBh wkb ftuko w? Il fsj nkr:k go wkB– 40– 

(T)  Bo'sw sw g[oh= oh= (Bo+T[ ¦swg[oh) oh) g[o[oF'F[ swg[ s' wg[ohoh Gkt irBBkE g[oh  oh  ftZu  yo'=uz =uzr/r / to[=;q =  /;qFN F  N GrtkB=pV/ n?  n?Ftoi Ftoi tkb/ nfsfE=fwZ  nfsfE=fwZso s  o ofjzd/d/ ;B. (n) T[jBK jBK dh nkfrnk wzB e/ w?  w? fJj  A fJj ftukowkbk T[ukoB ukoB ehsh j?. F/ o dk Grs rzrk rk ofjzdk dk ;h.  Gkt noE L- irBBkE g[ohoh ftZu  gqw/w  Fo T[; B/ eth  eth ih ~ eFwho fty/ ;[  ;[B/Bjk j/ k G/fink fink ;h fe w?~ wkbk G/i'i.' eth ih  B/ ftukfonk  ftukfonk fe fJ; ftZu  e'Jh Jh r[jM jM G/d j?. sd eth ih B/ fJj  fJj ftukowkbk  fby e/ G/  G/ih ih ;h, fi; ~ gVQe/e rz  / rzrk rk ih pV/ gq  gq ;z;Bz j'J/J./

 fby/ gVQ? nfs gqhs : sl [ no[ g[B eo? ftuko.  fSB[fSB[ fSB[r$kBgqrk;fsfjlj'fJ;[oftgq oftgq eko–41–   

(T) i' g[  g[oF oF pj[sh sh gq hsh   d/ Bkb  Bkb fJ; g[;se ~ gVQ/rk, rk, fby/rk, pj[o'o' fJ; dh ftfdnk r[o{o tk  { tk T[;skd ;skd e'b'b' ftuko  A ftuko ;zfEnk fEnk eo/rk, (103) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

 

(n) T[; g[oF oF skJhA ;{  ;{oi oi d/ gqekF dh soQK gb-gb ;w/ eoe/  A eoe/ pq  pq jw  jw  frnkB dk gqekF e  kF j't/trk. r/ k.

 ;'omk   ;sOj ;? Sph;l ;z ws wkxt wk; ;[ G.  w' wfs wfsfifse fifsej[j[ sh;[ls/  s/ fse  fsetoBh toBhgqgq rN  rNefo–   efo–42–  42– 

(T) ;zws ws 1726 ~ wkx d/ ;[  ; G=;q [G=;q  /FN F  N wjhB/ ftZ  ftZ u,u, (n)  fizBh Bh e[  w/o/o / e'b'b A' wfs j[sh=;h sh=;h T[sBh sBh e[  toBD eoe/  gqrN  r  N  ehshj?.

 d' jok   rhsk Grts e' ws'l J/ekd; eh i[rfs.  n;NkpeO pf pf;; ;;N N w[ fBl Bl eS eS[[ e ngB gBhh T[ efs– 42– 

(T) fJ; d/ ftZ  ftZ u ;q h  wd Gkrts rhsk d/ fJekd;=frnkot/   fJekd;=frnkot/ ;ez  A ;ez X  X  dh i[rfs rfs dk f;XKs eEB ehsk j?. (n) e[ M nFNkteo w[Bh Bh dh ntX{s rhsk s/ tfFFN  tfFFN w[Bh ih d/ ;q  ;qh  :'r tfFFN d/ f;XKs ns/ e[M e[ ngBh   ngBh T[efs=eEBh efs=eEBh fJ; rq zE  d/  ftu  ejh j?.

 fJfs;q;q h  fJfs  hftuko   ftukowkbk wkbkn;µ n;µwfp;okw–8–  ' fp;okw–8– 

;q h  ftukowkbk ftukowkb k d/  nmt/  nmt/ nfXnkfJ  A nfXnkfJ dh fJfs ;q h  = ;wkgsh j'Jh. Jh.

 d' jok  ;qh r[od/t feqgk ;,/    Nhek g{oB j'fJ–     i'  gY?   uoBB t;,?   Br z   bh pqjw i'fJ–     fJfs ;q h  nksw ftuko sEk ftuko wkbk eft nBkE eh ek  pkb p'XBh XBh GkFk w/I ;[rw rw Nhek,;q h  e;who f;zx/x/B, Bfozdo e"o  o  e/ nkswi/   nkswi/B r$kBh r[o'sw sw joh Bzrbh rbh fpofusz, ;zg{g{oBw;s[ oBw;s[, ;[Gw;s[– 

(104) nksw-ftuko nEtk ftuko-wkbk dk Nhek 

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF