Velikosrpski Nacionalni Program i Bosna

UNIVERZITET U TUZLI Filozofski fakutet Odsjek: HISTORIJA Drugi ciklus studija

Predmet: Osmanska civilizacija u Bosni i Hercegovini

PRISTUPNI RAD

VELIKOSRPSKI NACIONALNI PROGRAM I BOSNA

Profesor: Dr. sc. Senaid Hadžić, vandredni prof.

Student: Dario Pavić

Tuzla, februar 2013.

REZIME

Velikosrpska nacionalna ideologija svoje korijenje proteže iz kraja 18. stoljeća, kada se po prvi puta javljaju tiskana djela koja srpsku teritorijalnu rasprostranjenost protežu sve zapadnije, na područje Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Osim na ta područja, granice se pomiču i sjeverno prema Ugarskoj, kao i istočno prema Bugarskoj. Kao program, velikosrpska nacionalna ideologija se može podijeliti u tri razdoblja, razdoblje planiranja, razdoblje intenzivnog izdavanja priručnika i djela, te na razdoblje ekspanzivne politike. Takvu nacionalnu svijest Srba karakterizira njihova dublja povijest, odnosno vlaška politika prema kojoj Turci razmještavaju Srbe na zapad. Najutjecajnijii zagovaratelji, kao i utemeljitelji velikosrpskog nacionalnog programa često su spominjani Ilija Garašanin i Vuk Karadžić. Bosna i Hercegovina sa svojim pravoslavno-srpskim stanovništvom bila je uvijek usko povezana sa društvenim procesima u Srbiji više no ijedna zemlja u okruženju. Nacionalni ekspanzionistički planovi su uobičajena pojava XIX. stoljeća. No,turbulencije uzrokovane negiranjem nacionalnih identiteta, vjerski šarolikog balkanskog poluostrva, ostavile su tagove u međunacinalnim odnosima, koji su vidljivi i danas.

2

SUMMARY

Greater national ideology its roots extending from the end of the 18th century, when it was first published works appeared Serbian territorial distribution stretch farther west, on the territory of Bosnia and Herzegovina and Croatian. Except on these areas, the boundaries shift and north to Hungary, and Bulgaria to the east. As a program, the Serbian national ideology can be divided into three periods, the planning period, a period of intense publishing manuals and works, and a period of expansionary policies. Such a Serbian national identity characterized by their deeper history, or Vlach policy according to which the Turks razmještavaju Serbs to the west. Najutjecajnijii advocates and founders of the Greater national programs are often cited Ilija Garašanin and Vuk Karadzic. Bosnia and Herzegovina with its Serbian-Orthodox population has always been closely linked with the social processes in Serbia, more than any other country in the region. National expansionist plans are commonplace XIX. century. However, the turbulence caused by the denial of national identity, religious colorful Balkan Peninsula, left međunacinalnim tags in relationships that are visible today.

3

I. UVOD 1.1. Opće napomene Odgovor na pitanje šta je velikosrpstvo našao sam u djelu Ljubomira Antića, Velikosrpski nacionalni program, izdanom u Zagrebu, 2007.godine, gdje na strani 9 kaže: „Velikosrpstvo je politička kovanica koja podrazumijeva političku namjeru da se na temelju netočno interpretiranih etničkih i povijesnih kriterija utemelji srpska država, koja osim nativnog teritorija Srbije obuhvaća i susjedna područja koja objektivno pripadaju drugim narodima i državama ili državnim zajednicama.“ Stoljećima njegovana srpska nacionalna svijet, svoj polet doživljava nakon Francuske revolucije, izbijanjem Prvog srpskog ustanka. Ona se odupire Osmanskim, te pritiscima drugih velikih sila, te će razviti svoje ideje i programe. Ideja o stvaranju velike srpske države je nastala u 19. stoljeću u vrijeme nacionalnog buđenja širom Europe i borbe srpskog naroda za nezavisnost od osmanske okupacije. Ministar u vladi Petra Karađorđevića, Ivan Jugović, stvorio je 1808. godine projekt jedne buduće srpske države koja bi pored tadašnje ustaničke Srbije obuhvatala i „staru Srbiju“ (današnje Kosovo), Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu. Negiranje nacionalnih identiteta susjednih naroda, prouzrokovat će dalekosežne posljedice u među državnim odnosima jugoistočne Europe, koji su vidljive i danas. Bosna i Hercegovina bila je uvijek dio velikosrpskih nacionalnih programa, bilo da se radilo o ujediniteljitetskim ili ekspazionistčkim planovima. Glavni oslonac svih tih programa, bio je pravoslavni element bosanskohercegovačkog društva. Srpski nacinalni polet. U prvom naslovu ovog rada nastojao sam da objasnim nacionalno buđenje kod Srba koje se pojavilo sa prvim srpskim ustankom. Ono se u literaturi naziva još i vaskrsnuće Srbije. Tu su i odrazi istog na Bosnu i Hercegovinu, te različito gledanje na ustanak od strane srpskog seljaštva i bošnjačke vlastele. Nakon Ustanka

4

programske osnove velikosrpskog programa su se zadržale kroz cijelo XIX stoljeće što sam nastojao predstaviti u ostalim naslovima. Vuk Stefanović Karadžić. Definicija srpstva predstavljena u jezičkom programu Vuka Stefanovića Karadžića je predstavljena u ovom naslovu. Njene refleksije na daljne kreiranje velikosrpskih državnih programa ključno je za razumjevanje same geneze velikosrpskog državnog projekta. Načertanije. Ujediniteljitetski program koji je u svojoj osnovi pozivao na saradnju sa susjednim narodima, ali sa jasno izraženim srpskim hegemonizmom. Veliki efekti ovog programa su na Bosnu i Hercegovinu. Ilija Garašanin nastoji ostvariti saradnju sa Bošnjacima pravoslavnog katoličkog i muslimanskog učenja, kako bi ih potčinio nasljednoj srpskoj kneževskoj kruni. U ovom naslovu predstavio sam u vidu podnaslova Gorski vijenac ep u stihu, kao jedan antagonizam Načertaniju, nastao skoro u isto vrijeme (3. godine poslije), koji poziva na vjersku isključivost i genocid prema Bošnjacima Crne Gore. Njegov značaj u kreiranju velikosrpskih nacionalnih programa ogleda se u vršenju etničkog čiščenja i genocida tj. čišćenju zemlje od „nekrsti“ (primjer Ratka Mladića u Srebrenici). Ovo djelo zastupljeno je u školski programima u Srbiji i Crnoj Gori. Odrazi velikosrpskog nacinalnog programa na Bosni i Hercegovinu krajem XIX početkom XX vijeka. Period socijalnih nemira bosanskohercegovačkog pravoslavnog stanovništva sa uplivima ideja, velikosrpskog nacionalnog programa. Odnosno, borba Srbije za Bosnu i Hercegovinu u riješenju tzv. istočnog pitanja sa opstruiranjem austrougarske. Pokušana je predstaviti u ovom naslovu.

5

II. SRPSKI NACIONALNI POLET

Na razvitak srpske nacionalne svijesti, među svim Srbima pa tako i Srbima u Bosni i Hercegovini, presudan utjecaj imala Pravoslavna crkva. Naime, radilo se o tome da je ideja srpske srednjovjekovne države – države cara Dušana – nastavila svoj život kroz život Crkve. ”(...) Srpska je crkva kanonizirala kraljevsku lozu Nemanjića. Njihova se imena spominju u bogoslušanju svakog dana tijekom stoljeća podsjećajući i najubogije vjernike da su sveti kraljevi srpske krvi i jezika jednom vladali njima i da bi možda opet mogli vladati (...) 1 Da bi se pristupilo izradbi nacionalnih programa, moraju za to biti ispunjeni određeni uvjeti. Jedan od najvažnijih je profiliranje „nosivog“ sloja ili skupine u društvu, u kojoj sazrijeva projekcija zajedničke budućnosti. Program koji nastaje u tom krugu mora biti razumljiv, prihvatljiv te unatoč redovitom pretjerivanju u osnovi realno ostvariv. Budući da njegova provedba podrazumijeva i žrtvovanje, njegovo oživotvorenje mora biti prepoznatljivo naraštaju koji je pozvan da ga ostvari.2 Dragutin Pavličević (hrvatski historičar), smatra kako se korijeni velikosrpskog nacionalnog programa mogu vidjeti i u Pismu Harampliju (pisanom 1783), Dositeja Obradovića (srpski književnik, prosvjetitelj i reformator (1742-1811)). U tom pismu „ima tvrdnja da svi Južni Slaveni, osim Bugara i Slovenaca, govore istim jezikom“. Pavličević zaključuje kako je začetnik i rodonačelnik ideje kako su svi narodi koji govore hrvatski i srpski „čisti Srbi“ prvi izložio Dositej Obradović. U pripremnu fazu razrade velikosrpske ideologije Pavličević ubraja i Jovana Rajića, te Savu Tekeliju. Rajić se smatra zagovornikom Velike Srbije iz razloga što u knjizi Istorija raznih slavenskih narodov, najpače Bolgar, Horvatov i Serbov iznosi teritorijalnu raspodjelu, prema kojoj Bosna i Hercegovina, Dalmacija i Slavonija pripadaju Srbiji. Tekeliju uvrštava u oce velikosrpske ideje kao kartografa. On je 1806. objavio kartu „srpskih zemalja“ na kojoj su bile Crna Gora, Bosna i

1

Ivo Banac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Zagreb, 1995, str. 49-51. (dalje: I. Banac, Nacionalno

pitanje u Jugoslaviji) 2

Ljubomir Antić, Velikosrpski nacionalni program, Zagreb 2007., str. 23.

6

Hercegovina, Dubrovnik i Dalmacija. Prema Pavličevićevoj periodizaciji nakon „pripremne faze“ nastupa „planska faza“ koja traje od 1844.-1875.3 Na razmeđu stoljća, kada je Francuska revolucija 4 ustalasala čitavu Evropu, u sjenci velikih svjetskih zbivanja, na Balkanu je počeo da se rađa snažan nacionalni pokret koji je korijenito preobrazio duhovnu i političku svijest srpskog naroda. Prvi srpski ustanak5, prema dostupnim izvorima, od samog početka imao je puno šire ciljeve od puke bune protiv dahija, i kao takvog treba ga posmatrati u širem kontekstu stanja i previranja u Europi nakon francuske revolucije, odnosa Rusije i Osmanskogcarstva, te pojave nacionalnih pokreta među hrišćanskim narodima pod osmanskom vlašću. Od 1804. godine Bosanski ejalet je bio ugrožen od strane srpskog ustanka naročito stoga što je ustnak zahvatio dijelove s desne strane rijeke Drine.6 Vladimir Ćorović7 piše: Među Srbima tada oživljava plan o obnovi slavijanoserbskog carstva, s takvim planom arhimandrit pivskog manastira Arsenije Gagović išao je u Rusiju radi podrške ruskog cara. Ovi planovi iz 1803. i 1804. god kazuju živo i neposredno, koliko je bio živ i djelotvoran historizam u srpskom narodu i do koje je mjere

3

Isto, str. 24., 25.

4

Francuska građanska (buržoaska) revolucija započela je 1789. godine, a trajala do 1795., po nekima

i 1799. godine. Najveće je dostignuće toga procesa ukidanje feudalnih odnosa u Francuskoj i u velikom broju ostalih europskih zemalja. (Više vidi kod: Jean Cerpantier, Francois Lebrun, Povijest Francuske, Zagreb 1999,135 – 154). 5

Prvi srpski ustanak je bio ustanak Srba u Smederevskom sandžaku i okolnih šest nahija protiv Turaka u

periodu od14. februara 1804. do 7. oktobra 1813. godine. Otpočeo je kao lokalna pobuna protiv dahija, a prerastao je u prvu fazu srpske revolucije. Više o tome u: Vuk Stef. Karadžić, "Prva godina srpskog vojevanja na dahije", (Prvi i drugi srpski ustanak – Život i običaji naroda srpskog), Novi Sad – Beograd 1960. Ćiro Truhelka, "Bošnjaci i prvi srpski ustanak", GZM, XXXIX, Sarajevo 1918. 6

Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremenado kraja drugog svjetskog rata, Sarajevo 1998.,

str. 176. dalje ( G. Autora, BiH od najstarijih vremena do kraja 2 svjetskog rata) 7

Vladimir Ćorović je rođen 27. oktobra 1885. u Mostaru. U Mostaru je završio osnovnu i srednju školu, a

u Beču je studirao filologiju, historiju i arheologiju. Literatura o Vladimiru Ćoroviću: Boris Nilević, Mostar u djelu historičara Vladimira Ćorovića, Bosanska vila III/9, Sarajevo 1997, str. 4547. Boris Nilević, Mostar u djelu historičara Vladimira Ćorovića, Almanah SPKD Prosvjeta, Sarajevo 1997., 199-204. Rade Mihaljčić, Ćorović Vladimir, “Enciklopedija srpske istoriografije (Priredili Sima Ćirković i Rade Mihaljčić)”, Beograd 1997, 688-670.

7

bila razvijena ne samo nacionalna svijest, nego i težnja za nacionalnom državom, i to sa maksimalističkim opsegom.8 Ustanici su od samog početka izražavali teritorijalne pretenzije prema Bosni. To je vrlo jasno izraženo u završnim stihovima poznate epske pjesme Filipa Višnjića Početak bune protiv dahija: "Vako Đorđe Drini besedio: Drino vodo plemenita međo, izmeđ Bosne i izmeđ Srbije, Naskoro će i to vreme doći, Kada ću ja i tebeka preći, I čestitu Bosnu pohoditi (...)"

9

U tretiranju prvog srpskog ustanka treba jasno razdvojiti dvije faze, prvu koja se odnosi na period do 1805. godine u kojoj

vodstvo pobune zajednički nastupa sa predstavnicima

Osmanske vlasti, te ističe da je pobuna uperena isključivo protiv dahija. Zatim drugu fazu od 1806. godine kada Đorđe Petrović zvani Karađorđe, kao neprikosnoveni vođa ustanka, oblikuje ustanički program u pravcu stvaranja države. Pokušava prenjeti pobunu na Bosnu i Crnu Goru; uz nezapamćenu brutalnost i zločine nad bošnjačkim muslimanskim stanovništvom, naročito nad ženama i djecom o čemu je pisao i historičar Ćiro Truhelka. 10 Zbog toga se može reći da je tada počela realizacija onoga što će kasnije biti poznato kao projekat Velike Srbije. (vidi prilog 1.) Austrijanci su uvidjeli da bi Srbi na Balkanu mogli da im prave probleme sa svojim idejama o velikoj državi te su počeli da opstruiraju tu ideju i predstavljaju je kao opasnost za druge narode. Mihailo Stanišić srpski historičar smatra, s druge strane, da je Beč od 19. stoljeća koristio pojmove “Velika Srbija” i “velikosrpstvo” da bi protiv Srba mobilizirao katoličanstvo. Od 1816. do 1915. godine postalo je jasno da je austrougarska vlast ovim pojmovima obuzdavala aspiracije balkanskih naroda da se ujedine u neku veću državu. Vlada

8

Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997, str. 462. (dalje: V. Ćorović, Istorija srpskog

naroda) 9

Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1998, str. 328. (dalje: M. Imamović, Historija Bošnjaka)

10

Ćiro Truhelka, Bošnjaci i prvi srpski ustanak, Sarajevo 1918., str. 225-226. (dalje: Ć. Truhelka, Bošnjaci

i prvi srpski ustanak.) O Ćiri Truhelki je napisano niz priloga i radova, a najbolje polazište za sagledavanje njegovog života i djela pruža zbornik radova koji mu je posvećen (Ćiro Truhelka, zbornik,Matica hrvatska, Zbornici i monografije, Zagreb 1994), tu su još i : Ivan Alilović, Ćiro Truhelka, “Biobibliografija hrvatskih pisaca Bosne i Hercegovine do god. 1918.”, Zagreb 1986, str. 117-118. Nada Miletić, Ćiro Truhelka (1865-1942), “Spomenica stogodišnjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 1888-1988.”, Sarajevo 1988, str. 39-43.

8

u Beču je zvanično promovirala pojam Velike Srbije 1816. godine i finansirala pravljenje elaborata o velikosrpskom pitanju.11 U Beču su se javljale zebnje, da bi i jedna slobodna srpska država na Balkanu mogla postati privlačna tačka za njene jugoslovenske podanike. A cijeli pokret za jačanje međusobnih slovenskih veza, prozvan panslavizmom, posmatran je s puno sumnjičenja kao čista politička akcija pod vodstvom Rusije i sa ciljem da u krajnjoj liniji njoj posluži.12 Srpski knez Miloš Obrenović I (1817. g.–1839. g.) je nastavio da radi na ideji obnavljanja srpske državnosti i njenom učvršćivanju. Miloš Obrenović je ujedno prihvatio i ustaničku državotvornu ideju da obnovljena srpska državnost u XIX vijeku

treba da

predstavlja nastavak državotvornog života Srba iz srednjovekovnog perioda. To je u praksi značilo da moderna srpska država treba da obnovi egzistenciju srednjovekovnog srpskog carstva uspostavljenog za vlade cara Stefana Dušana 1331. g.– 1355. g. 13 Prema Miloševom mišljenju srpska diplomatija je morala raditi na ujedinjenju svih Srba i srpskih zemalja u jednu državu. Pod srpskim zemljama su se podrazumjevale sve teritorije Jugoistočne Europe u kojima su Srbi činili većinu stanovništva ili pak živjeli u velikom broju. Međutim u tom trenutku se kao akutni problem postavilo pitanje definicije Srpstva. Taj problem će riješiti na svoj način Vuk Stefanović Karadžić, primjenom lingvističkog modela nacionalne identifikacije.14

11

Senadin Lavić, „Izvori genocida nad Bošnjacima“, Preporodov Journal 141/142, Zagreb 2012., str. 39.

(dalje: S. Lavić, Izvori genocida nad Bošnjacima) 12

V. Ćorović, Istorija srpskog naroda, str. 522.

13

O Dušanovom carstvu vidi kod: Miladin Stevanović, Dušanovo Carstvo, Beograd 2001.

14

Stevan Pavlović, Istorija Balkana (1804-1945), Beograd 2004., str. 83. dalje ( S. Pavlović Istorija

Balkana)

9

2.1. Vuk Stefanović Karadžić15

Sa definicijom Velike Srbije Karadžić započinje u knjizi Montenegro undie die Montenegriner, štampanoj u Sttutgartu 1837. godine. U toj knjizi Karadžić svojata Crnogorce Srbima, a hrvatske zemlje jednostavno pripaja Srbiji. U djelu objašnjava kako su Crnogorci Slaveni srpske grane grčkog zakona, smatra kako su ostali Slaveni muhamedanskog (Bosna i Hercegovina), te rimskog zakona (u Slavoniji, Hrvatskoj, Dalmaciji i Dubrovniku) u suštini Srbi. Zanimljiva je činjenica i kako Vuk Karadžić smatra da su „narodnosna mržnja i preziranje“ element nacionalnog identiteta.16 Srbi svi i svuda. jezički program Vuka Stefanovića Karadžića napisan 1836 godine, a obajvljen 1849. U njemu je razvijen jezički pansrbizam, a svi narodi u okruženju srpskog su posrbljeni.17 Poticaj velikosrpskim idejama Vuka Stefanovića Karađića dala je njemačka lingvistička škola koja je tumačila da naciju čini samo njezin jezik – jedan jezik kao duša

15

Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864.) srpski jezikoslovac i reformator srpskog jezika. Karadžić, koji je

rođen u Tršiću, u zapadnoj Srbiji, u porodici koja se tu doselila iz Hercegovine, obrazovao se u Beogradu za vrijeme prvog srpskog ustanka i postao zvaničnik srpske države koja je tad tek bila u začetku. Nakon neuspjeha ustanka 1813.godine, napustio je Srbiju i otišao u Beč. U austrijskoj prijestolnici upoznao se s slovenačkim lingvistom Jernejem Kopitarem, koji ga je podstakao da nastavi svoj književni i lingvistički rad. Godine 1814. i 1815, Vuk Karadžić je priredio dvije zbirke narodne poezije, u kojima je zabiježio usmeno predanje svoga naroda, onako kako su ga prenosili nepismeni srpski seljaci. Njegov rad oduševio je nemačke pisce poput J. V. Getea i Jakoba Grima, koji su se zanimali za bogatstvo narodne poezije. Tu poeziju Karadžić je priredio na onom srpskom jeziku koji je sam kodifikovao u svojoj gramatici objavljenoj 1814. godine. Vuk Karadžić je uprostio srpsko ćirilično pismo izbacivši nepotrebna slova i uvevši neka nova, pre svega “j”, koje je preuzeo iz latiničnog pisma. Time je unekoliko omogućio približavanje pravoslavnog i katoličkog svijeta. Godine 1818, Karadžić je objavio rečnik, kojim je predstavio svoju reformu književnog jezika. Inspiracija Vuka Karadžića bilo je, zapravo, djelo Dositeja Obradovića, pravoslavnog kaluđera koji je prihvatio ideje prostvetiteljstva i Francuske revolucije. On se, u korist narodnog govora, poduhvatio reforme srpskog književnog jezika (slavenoserbskog), kojim se uglavnom služilo sveštenstvo. Više o njemu u knjizi Andre Gavrilovića, Znameniti Srbi XIX veka., Beograd 2008. 16

Lj. Antić, Velikosrpski nacionalni program, str. 29.

17

S. Lavić,“ Izvori genocida nad Bošnjacima“, str. 39.

10

naroda čini jednu naciju. Među takvim je autorima presudan bio uticaj Pavela Josefa Šafarika18. On je 1826. godine postavio tezu da se svi Južni Slaveni koji govore štokavski zovu Slavosrbi. Polazeći od Šafarikovih teza, Vuk Stefanović Karađić je 1849. napisao raspravu Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona u kojoj kaže: “(...) zaista se zna da Srbi sada žive u današnjoj Srbiji (...) u Metohiji (...), u Bosni, u Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj, u Dalmaciji, u svome Adrijatičkom primorju od Trsta do Bojane(...)” (vidi prilog 2.) S obzirom na to da i velika većina Hrvata i svi Muslimani Bošnjaci govore štokavski, Karađić taj problem lako rješava. Budući da su Hrvati katolici, on ih naziva “katolički Srbi”, navodeći da će teško prihvatiti da se zovu Srbima, ali oni “će se pomalo naviknuti na to da se zovu Srbima, jer ako neće da budu Srbi, onda uopće nemaju narodnog imena”. 19 Muslimane Bošnjake također tretira Srbima islamske vjeroispovijesti. Prije Vuka Stefanovića Karađića, dr. Jovan Subotić20 je 1839. godine pisao: “(...) Dalmatinci, Bosanci, Hercegovci, Slavonci, hrvatski Srbi, Srbijanci – sve su to pravi Srbi. A što su Hrvati? I oni su Srbi. (...)“21 Po mišljenju Ljubomira Tadića 22 : „Definicija srpskog naroda Vuka Karadžića lišena je svakog pansrbizma ili velikosrpske političke ideologije. On se u svome djelu, zapravo, i ne bavi problemima političke organizacije društva ili države; njegove ideje imaju kulturnu, a ne političku dimenziju.“23 Taj tekst Vuka Karadžića, napisan u vrijeme kada su se nacionalni identiteti tek stvarali, nije posebno iznenađujući kada se čita iz perspektive doba u kojem je objavljen. Ono što će se javiti kao problem jeste insistiranje na takvom konceptu nacionalnog identiteta u XX 18

Češki i slovački pisac, historičar i lingvista, slovačkog je porijekla iako je svoje radove pisao na češkom i

njemačkom., preuzeto sa: http://en.wikipedia.org/wiki/Pavel_Jozef_%C5%A0af%C3%A1rik 19

Miroslav Brandt ., Izvori velikosrpske agresije: rasprave, dokumenti, kartografski prikazi, Zagreb, 1991,

str. 81-85. 20

Srpski pisac publicista i advokat, preuzeto sa: http://www.istorijskabiblioteka.com/art:jovan-

subotic#toc3 21

D. Bilandžić, Hrvatska Moderna Povijest, str. 26.

22

Ljubomir Tadić profesor filozofije, akademik i član Srpske akademije nauka i umetnosti. Rođen je 1925.

godine, član Demokratske stranke, član Senata Republike Srpske od 1996. godine. Otac bivšeg predsjednika Srbije, Borisa Tadića. Preuzeto sa: http://www.sanu.ac.rs/Clanstvo/Clan.aspx?arg=1312, 23

Ljubomir Tadić, O velikosrpskom hegemonizmu, (Stručna knjiga i Politika), Beograd 1992., str. 126-

127.

11

vijeku, kada su nacionalni identiteti Hrvata i bosanskih Muslimana već utvrđeni. U korijenu srpskog unitarizma kriju se herderovske ideje o tome da naciju određuje jezik. Međutim, istorija je pokazala da je takav koncept srpskog naroda, prevashodno utemeljen na filološkom radu Vuka Karadžića, pogrešan, pošto se ispostavilo da jezik ne može služiti kao glavni kriterijum za definisanje nacije. Vjeroispovest je jedan od ključnih distinktivnih elemenata nacionalne pripadnosti, posebno u Bosni i Hercegovini, i to nezavisno od stvarnog stepena religioznosti.24

2.2. Načertanije

Veliki utjecaj na daljnje razvijanje srpske nacionalne svijesti, imala je i ideja Ilije Garašanina (1812-1874), predsjednik srpske vlade i njezin ministar vanjskih poslova. On je napisao Program spoljne i nacionalne politike Srbije poznatiji kao Načertanije. Načertanije je izraz 19. stoljeća i poimanja nacionalnog pitanja. U njemu se ne priznaje etnička, religijska i teritorijalna posebnost Bosne. Ali, u njemu se pominje ime Bošnjaci za narod u Bosni: 25 „Na istočnog veroispovedanija Bošnjake veći upliv imati neće biti za Srbiju težak zadatak Više predostrožnosti i vnimanija na protiv toga iziskuje to, da se katolički Bošnjaci zadobijedu. Na čelu ovih stoje franjevački fratri.“26 Češki revolucionar Franjo Zah27, bio je inspirator ovog progrma, Taj čovijek dao je ideju i izradio prvi plan za jedan od najvažnijih nacionalnih programa u XIX stoljeću. Brzo po svom dolasku u Srbiju 1844. godine on je izradio memoar o "Slovenskoj politici Serbije". Glavna pitanja tog memoara su bila: "Kako bi se od turskog carstva slavenskog sazidati moglo" i "O sredstvima kojima bi se sjedinenje sviju Južni Slavena izdejstovati moglo". Na osnovu njegovih memoara, koje je znatno izmjenio i podesio za srpske prilike, Ilija Garašanin je 1844. god. sastavio svoje čuveno Načertanije ili "Program spoljne i nacionalne politike 24

Sonja Biserko, Proces Vojislavu Šešelju: Raskrinkavanje projekta Velika Srbij, str. 101.

25

S. Lavić, Izvori genocida nad Bošnjacima, str. 39.

26

Ilija Garašanin, Načertanije, pdf, str. 9. preuzeto sa: http://sr.scribd.com/doc/7536025/Ilija-Garaanin-

Nacertanije 27

Politika

Online,

Čeh

u

službi

Srbije,

objavljeno:

08.05.2007.

http://www.politika.rs/rubrike/Svet/t27517.lt.html

12

Srbije". Ilija Garašanin je polazio od konstatacije da je počelo "dviženije" među Slovenima, naglašava da Srbija ne smije ostati u dotadašnjim malim granicama i da ima težiti "(...) sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okružavaju. Ni Rusija ni Austrija nemaju interesa da se mjesto Turske stvori "drugo hristijansko carstvo", prva radi Carigrada, a druga zbog opasnosti da ne izgubi svoje južnoslovenske podanike. Sporazumjenije dakle i sloga sa Austrijom jeste za Srbiju politička nemogućnost, jer bi ona sama sebi uže na vrat bacila (...)“.28 Garašanin u dokumentu kaže: „(...) U težnji da stvore veliku državu na Balkanu Srbi ne idu ni za kakvim revolucionarnim aktom, nego bi nastavili samo svoju staru historijsku misiju. Srbi su prvi borbom dobili svoju slobodu među Slovenima u Turskoj, pa je sasvim prirodno da oni i dalje vode cijelu akciju. Glavnu aktivnost imala je Srbija da razvije pored Crne Gore, koja se bila već skoro sasvim otrgla od Turaka, u Bosni, Hercegovini i severnoj Albaniji. Preko Bosne može se onda uticati i na Dalmaciju i Hrvatsku. (...)“ 29 Do ujedinjenja Srba trebalo je da dođe u etapama: počelo bi sa Srbima koji žive u Osmanskom carstvu, a zatim bi se pripojili i oni u južnoj Mađarskoj. Garašanin nije isključio mogućnost ujedinjenja – u buduću jugoslovensku državu – sa drugim Južnim Slovenima u Habzburškom carstvu, kao i sa Bugarima. Pa ipak, jugoslovenska dimenzija njegovog programa nije bila jasno izražena; ona nije predstavljala njegov ključni aspekt. Prednost je imalo stvaranje nezavisne srpske države.30 Mada rat nije bio isključen kao mogućnost - Ilija Garašanin ga pominje kada govori o tome da treba znati da su u oblastima koje je on imao prilike da vidi prisutni “ratni duh, naoružanost naroda, posle čislo i raspoloženje pravilne vojske” – rat ipak nije bio izričito predviđen kao instument ekspanzionističke politike srpske kneževine. Naglasak je bio na prikupljanju informacija od Južnih Slovena u Osmanskom i Habzburškom carstvu. U tu svrhu kreirana je mreža obaveštajaca na područjima naseljenim Srbima pod osmanskom i austrougarskom upravom.31 28 29

V. Ćorović, Istorija srpskog naroda, str. 520. Ilija Garašanin, Načertanije, pdf, str. 9. preuzeto sa: http://sr.scribd.com/doc/7536025/Ilija-Garaanin-

Nacertanije 30

Radoš Ljušić, Ilija Garašanin o srpskoj državnosti, u Ilija Garašanin (1812-1874) (SANU, Odeljenje

istorijskih nauka) Beograd 1991., str. 153. 31

David Mackenzie, “Ilija Garašanin: Balkan BISMARCK” /Ilija Garašanin - balkanski BIZMARK/

(Columbia University Press) New York 1985., str. 62-91.

13

U osnovi rezonovanja ovog programa nije konfrontacija sa susjednim slavenskim narodima. Naprotiv, Ilija Garašanin je insistirao na potrebi da se nađu dodirne tačke sa njima. Pisao je o tome da pravoslavci i katolici treba da se dogovore o nacionalnoj politici, kako bi ostvarili ciljeve iz Načertanija; „Ako bi Srbija svojim sosjedima taj nesrećni i zli primjer davala da ona samo na sebe misli, a za nevolju i napredak ostali ne bi marila, nego bi to ravnodušno smatrala, to bi onda jamačno i ovi samo njenom primjeru sledovali, ne bi je slušali, i tako bi umesto sloge i jedinstva nastupilo nepovjerenije, zavist i nesreća“32 Rukovodeći se tim stavom, zastupao je načelo potpune slobode vjeroispovesti. Tako je štampanjem i širenjem djela objavljenih u Beogradu a namenjenih katoličkim Slavenima i muslimanima Bošanjacima trebalo uspostaviti prijateljske odnose sa Južnim Slovenima u Osmanskom carstvu i Austriji i zadobiti njihovo povjerenje. Isti pristup imao je i prema Bugarskoj i Bugarima.33 Garašanin je odmah i počeo rad u označenom pravcu, a posebno u Bosni. Naročito je našao odziva među bosanskim franjevcima, koji su tih vremena vodili vrlo oštar spor sa svojim biskupom fra Rafom Barišićem. 34 Antiaustriski raspoloženi fra Ivan Franjo Jukić, 35 jedan od najaktivnijih članova franjevačkog reda, bio je vrlo blizak Beogradu, a fra Martin Nedić36 je pjevao pjesme u slavu ustavobrnitelja. 37 Ustavobranitelji, ipak, nisu raspoznavali suprostavljenost između ekspanzije Srbije i Srbije kao ujedinjujućeg činioca ostalih južnih Slavena.38 Kako bi se hrišćanski narodi jednom za svagda oslobodili osmanlijskog jarma, na inicijativu kneza Mihaila Obrenovića uspostavljen je sistem savezničkih odnosa sa Grčkom 32

Ilija Garašanin, Načertanije, pdf, str. 8 preuzeto sa: http://sr.scribd.com/doc/7536025/Ilija-Garaanin-

Nacertanije 33

Sonja Biserko, Proces Vojislavu Šešelju: Raskrinkavanje projekta Velika Srbija, Beograd 2009. str. 104.

(dalje: S. Biserko, Proces Vojislavu Šešelju: Raskrinkavanje projekta Velika Srbija.) 34

O životu fra Rafe Barišića (Oćevija, 1796. – Mostar, 1863.) opširno je pisao Fra Glavaš Radoslav,; Isti,

Život i rad biskupa fra Rafe Barišića, Mostar, 1900., Spomenica, str. 113-127. 35

O životu fra Ivana Franje Jukića, pisali su: Tugomir Alaupović: Ivan Frano Jukić (1818-1857), Sarajevo

1907. Josip

Markušić

–

Branko

Škarica:

Život

i

rad

Ivana

Frane

Jukića,

Sarajevo

1908.

Ilija Kecmanović: Ivan Frano Jukić, narodni prosvjetitelj i politički borac, Sarajevo 1953. 36

O životu fra Martina Nedića pisali su: Dr. fra Rastislav Drljić: Prvi ilir Bosne – fra Martin Nedić,

Sarajevo 1940., Fra Bono Nedić: Kratka povjest župe crkve i samostana toliškog, Pečuh 1888. 37

V. Ćorović, Istorija srpskog naroda, str. 521.

38

Stevan Pavlović, Istorija Balkana (1804-1945), Beograd 2004 , str. 87.

14

(1861), Crnom Gorom (1866) i Rumunijom (1868). Idealističke vizije kneza Mihaila Obrenovića prevazilazile su očekivanja Ilije Garašanina, jer je srpski vladar polagao nade u stvaranje jedne velike države Južnih Slovena u čijem će sastavu biti Srbi i Hrvati iz Habzburškog carstva, kao i Bugari i Makedonci iz Osmanskog carstva. Štaviše, njegove zamisli prevazilazile su i realne mogućnosti Srbije da sprovede jedan takav poduhvat. Godine 1861, Ilija Garašanin je govorio o “konfederaciji Srba, Bugara i Albanaca”, mada je znao da evropski diplomatski krugovi nisu bili raspoloženi da podrže jedan takav projekat. Paralelno sa sporazumima među državama, Srbija je 1867. godine sa bugarskim nacionalistima postigla dogovor o stvaranju srpsko-bugarske zajednice. U martu iste godine, Ilija Garašanin, ministar vanjskih poslova, napisao je program za jugoslavensku politiku, koji je poslao Josipu Jurju Štrosmajeru, vođi jugoslavenskog pokreta u Hrvatskoj i Slavoniji. Progam je imao za cilj ujedinjenje slavenskih plemena u jednu saveznu državu sa dva centra Beogradom i Zagrebom. Država bi se temeljila na principu nacionalne pripadnosti, a ne vjeroispovesti, pošto je Ilija Garašanin smatrao da su Srbi i Hrvati iste nacionalnosti, odnosno da su Jugosloveni. Zato se Načertanije ne može izolovati i ograničiti na 1844. godinu, kada se pojavilo. Važno je imati u vidu nacionalnu ili spoljnu politiku kneževine Srbije, a posebno uticaj Ilije Garašanin u periodu od 1840. do 1860. godine. Detaljnim uvidom u spoljnu politiku Kneževine Srbije može se uočiti da su bile prisutne dvije tendencije ili ideološke opcije: usko srpska opcija i jugoslovenska (ili, šire, balkanska) opcija.39 Karađićevo djelo položilo je etničke, a Garašaninovo povijesne temelje kojih će se držati srpska nacionalna ideologija od sredine XIX. stoljeća do naših dana. U skladu s teorijama Vuka Stefanovića Karađića, nastavljači srpske nacionalne ideologije kasnije su u granice Velike Srbije uključili i Bosne i Hercegovinu, te veći dio Hrvatske. 40 Gorski vijenac. Od njegovog prvog objavljivanja u Beču, početkom 1847. godine, taj je epsko-dramski spjev postao kultnom knjigom po kojoj je sprovođen velikosrpski nacionalni program. Petar II Petrović Njegoš vladika i pisac Gorskog Vijenaca. Interesantan je i kao vladika ali i pisac djela koje su Crnogorci i Srbi privrženi usmenoj tradiciji i guslama iz generacije u generaciju učili napamet. Svog političkog idola vidi u Karađorđu Petroviću vođi Prvog srpskog ustanka. Gorski vijenac njemu i posvećuje predgovor u stihu: "Prahu Oca Srbije" "Al' heroju topolskome, Karadjordju besmrtnome.. Djelo ima hegemonističke težnje koje se odavaju u pozivanju na Dušanovo carstvo, kao idealu kojem Srbi trebaju težiti. 39

S. Biserko, Proces Vojislavu Šešelju: Raskrinkavanje projekta Velika Srbija, str. 106-107.

40

D. Bilandžić, Hrvatska Moderna Povijest, str. 26-27.

15

Sazdržaj gorskog vijenca govori i o čišćenju zemlje od nekrsti, te drugim pogrdnim imenima naziva crnogorske muslimane kao što su: guba, kukolj, zmija, nekrst, domaće zlo i slično. Vjerska isključivost prema muslimanima može se posmatrati kao dio šireg političkog i vjerskog unitarizma, koji je usađivan u svijest genracija i kroz njegovu zastupljenost u školskim programima. To je neminovno izrodilo te instrumentiziralo ideje i matrice ponašanja u sproveđenju nacionalnog projekata koj vodi ka krajnjem cilju tj. formiranju Velike Srbije. Gotovo su svi europski narodi – veliki i mali, razvijeni i zaostali – u revolucijama 1848/49. (“proljeću naroda”) manifestirali svoju nacionalnu svijest i ciljeve u rasponu od zahtjeva za priznanjem svoga jezika do zahtjeva za konstitucijom svoje samostalne države. Svaka je nacija, bez izuzetka, u procesu nastajanja oblikovala svoju nacionalnu ideologiju u kojoj je stvaranje nacionalne države na što većem teritoriju i sa što brojnijim stanovništvom bilo središnja misao i glavni cilj. Svaka je nacija težila da granicama države prije svega obuhvati svoje suplemenike, pa i one najudaljenije etničke ogranke koji su živjeli u drugim, najčešće susjednim zemljama. Uz to, često se tražilo da u granice nacionalne države uđu i etnički nepripadajuća područja, ali koja su nekada, npr. u srednjem vijeku, bila u sastavu starih država. Uz ta dva načela – etničko i historijsko – tražilo se da se anektiraju i neka područja iz razloga “sigurnosti”, a zapravo se radilo o ekspanziji i osvajanju drugih naroda i tuđih teritorija. Iz spomenutih i drugih uzroka nastale su koncepcije velikih nacionalnih država. Tako imamo i koncepciju Velike Njemačke, Velike Italije, Velike Francuske, Velike Rusije itd. Takve su koncepcije zahvatile i male nacije i u to su ime vođeni i ratovi, npr. za Veliku Mađarsku, Veliku Bugarsku, Veliku Srbiju itd.41

41

D. Bilandžić, Hrvatska Moderna Povijest, str. 15.

16

2.3. Odrazi velikosrpskog nacinalnog programa na Bosni i Hercegovinu krajem XIX početkom XX vijeka

Srbija je ozbiljno mislila na svoj nacionalni program, što dokazuje i činjenica da ga je unosila u svijest svih slojeva naroda, od dječjih generacija do vojnih obveznika i visokih škola, tako da će srpski narod ne samo u Srbiji već i u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Vojvodini slijediti velikosrpsku politiku tijekom cijeloga jednog stoljeća. Sustavnu indoktrinaciju koju je Srbija provodila u narodu analizirao je Charles Jelavich, američki znanstvenik koji je rezultate publicirao u studiji Južnoslavenski nacionalizmi. 42 Američki je istraživač analizirao 350 srpskih, hrvatskih i slovenskih gramatičkih, geografskih, historijskih i književnih udžbenika koji su se koristili tijekom 50 godina prije Prvoga svjetskog rata. Analizirao je i 25 kalendara kao važne izvore koji su se nalazili u gotovo svakoj kući.Među publikacijama središnje mjesto zauzimaju udžbenici geografije, u kojima se mogu naći definicije srpskog naroda, a ucrtane su i granice nacionalnih teritorija.43 U jednom takvom udžbeniku Vladimira Karića iz 1883. godine se npr. navode narodi jugoistočne Europe, i to: Srbi, Slovenci, Slovaci, Nijemci, Mađari, Rumuni, Albanci, Grci, Bugari i Talijani – ali Muslimana Bošnjaka i Hrvata nema. Za Trojednu kraljevinu stoji da je čine tri srpske kraljevine: Hrvatska, Slavonija i Srem. Po Vladimiru Kariću, granica srpskih zemalja išla je Dunavom na istoku, koritom reka Timoka, Morave i Vardara sve do grada Strumice na jugu, odatle je vodila koritom Crne Reke sve do Prespanskog jezera i prema severu do Ohridskog jezera, da bi se zatim Crnim Drimom spustila do Jadranskog mora. Obalom se granica penje do Trsta, na istoku prati istočne granice Kranjske i Štajerske i reku Dravu, sve do Pečuja i Mohača. Granica srpskih zemalja zatim seče rumunski Banat (linijom Temišvar, Vršac, Bela Crkva) i vraća se do Dunava. Karićeva Srbija prostire se preko čitave teritorije buduće Jugoslavije, sa izuzetkom Slovenije; obuhvata i delove severne Albanije i 42

Charles Jalvich, South Slav Nationalism: Textbooks and Yugoslav Union before 1914 /Južnoslovenski

nacionalizam: udžbenici i jugoslovenska zajednica pre 1914. godine/ (Columbus: Ohio State University Press, 1990), str. 359. U vezi sa razvojem obrazovnog sistema u Srbiji u XIX veku vidi tekst Ljubinke Trgovčević “Obrazovanje kao činilac modernizacije Srbije u XIX veku: analitička skica”, u Srbija u modernizacijskim procesima XX veka (Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 1994), str. 217-232. 43

D. Bilandžić, Hrvatska Moderna Povijest, str. 38

17

severne Grčke, kao i južne Mađarske i zapadne Rumunije. On nampominje da su se Sloveni nazivali Srbima pre nego što su počeli da koriste različita imena. Karić je bio mišljenja da Srbi govore tri glavna dijalekta: štokavski, čakavski i kajkavski. Prvi je za njega predstavljao čist srpski dijalekat. Iz ovih pretpostavki sledi da su Hrvati i Slaveni muslimanske vjere Srbi. Srpski narod je, dakle, bio podjeljen na tri verske zajednice: pravoslavnu, katoličku i muslimansku. Ove tvrdnje zasnovane su na idejama Vuka Karadžića. Ista teza može se naći u gramatikama, udžbenicima istorije i čitankama. Svi školski udžbenici propagirali su srpski nacionalni cilj, odnosno oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. Definicija srpskog naroda nije bila zasnovana na religiji, iako je većina njegovih pripadnika bila pravoslavne vjere, nego su se u njega ubrajali i katolici Hrvati i muslimanski Sloveni u Bosni. Glavni kriterijum bio je jezički (svodio se na upotrebu štokavskog).44 Provođenje tanzimatskih reformi u Bosni donijelo je i svoje novine na kulturno prosvjetnom planu, prije svega hrišćani su dobili mogućnost da obnavljaju stare i prave nove bogomolje i osnivaju svoje škole. U tim školama značajnu ulogu imaju sveštenici iz Bosne, ali i oni iz Srbije, Vojvodine, Dalmacije itd... koji su pored obrazovne vršili i političku funkciju. Primjera radi, Teofil (Bogoljub) Petranović je bio utemeljitelj srpskih propagandnih aktivnosti u Bosni. Kao plaćenik srbijanske Vlade, Petranović je 60-tih godina 19 stoljeća oko sebe okupio čitavu mrežu istomišljenika, koji su radili na širenju srpskog nacionalnog identiteta među bošnjačkim pravoslavcima, ali i među dijelom Bosanskih Vlaha, koji su bili pogodni za utapljanje u srpski nacionalni okvir. Fra Grga Martić, koji je živio u Sarajevu u isto vrijeme kada i Petranović, u svojim Zapamćenjima navodi da je Teofil Petranović bio glavni organizator srpske propagande u Bosni. U predgovoru Petranovićevoj knjizi - Srpske Narodne Pjesme iz Bosne i Hercegovine - Novak Kilibarda piše da je Petranović "cijenio ukazano povjerenje [vlade Srbije], pa je za vrijeme svoga boravka u Sarajevu od 1862 do 1869 godine neprekidno širio srpsku propagandu..." Nadalje, Kilibarda navodi da je Petranović "kao povjerenik srpske vlade u Bosni dobijao više novčane potpore nego ijedan drugi povjerenik. U atmosferi sprovog provođenja reformi i sazrijevanja nacionalne misli pojavljuju se različiti nacionalni programi. Kod Srba je ovaj proces išao nešto ranije, a unutar srpskih tajnih organizacija pojavljuje se cijeli niz projekata oslobađanja od osmanske vlasti. Oni nastaju među srpskom emigracijom u Beogradu ili samoj Bosni . To je posebno izraženo

44

S. Biserko, Proces Vojislavu Šešelju: Raskrinkavanje projekta Velika Srbija, str.109.

18

nakon osnivanja Ujedinjene omladine srpske 1866. godine. U tim planovima dominira misao o potrebi priključenja Bosne kneževini Srbiji.45 Srpski knez Mihailo Obrenović (1839 - 1842; 1860- 1868) je pokušao da ukloni austrougarsku zapreku za neposredni uži cilj svoje balkanske politike: za dobijanje Bosne i Hercegovine. S druge strane, ugarski ministar predsjednik Andraši htjeo je Srbiju otrgnuti od Rusije, vezati je za habzburšku monarhiju i zavaditi Srbe i Hrvate. To je on namjeravao postići tim što bi pristao da Srbija dobije Bosnu do Vrbasa, a da zapadni dio od te rijeke zauzme Austro-Ugarska. U tom smislu radio je austro-ugarski generalni konzul Benjamin Kalaj koji je postavljen u Beogradu kratko vrijeme pred Mihailovu pogibiju 1868. godine.46 Miloš Milojević,47 srpski istoričar, političar i književnik (1840-1907), je 1872. godine objavio svoju tendencioznu istorijsko-etnografsku-geografsku kartu Balkanskog poluostrva, u kojoj je sve zemlje naseljene Južnim Slovenima smatrao srpskim zemljama. Hrvate je nazvao Srbo-hrvatima, Slovence Srbo-slovencima, Bugare Srbo-bugarima, odnosno Srbo-rašanima itd. Zbog svojih „megalomanskih“ tvrdnji da gotovo celo Balkansko poluostrvo pripada Srbima (od Crnog do Jadranskog mora), među Bugarima je ostao upamćen i kao ludi Miloš. (vidi prilog 3.) Ustanak hrišćana i Velika Istočna kriza 1875-1878, pokrenuli su složeno istočno pitanje, izazvali rat Srbije i Crne Gore, a nešto kasnije i Rusije, protiv Osmanske imperije. Osnovni socijalni ciljevi ustanka u Bosni i Hercegovini bili su rušenje postojećeg agaranog sistema i stvaranje slobodnog seljačkog posjeda, a politički oslobođenje od osmanske i ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. Pokušaji da se ovom ustanku dade šira platforma uključivanjem Bošnjaka i zadrži cjelovitost Bosne i Hercegovine nisu uspjeli. Odmah nakon izbijanja rata Srbije i Crne Gore protiv Osmanskog carstva ustaničko vodstvo proglasilo je ujedinjenje Bosne sa Srbijom, koja je Mileta Despotovića (oficira ruske carske garde) uputila za komandanta ustaničkih snaga u Bosni. Istovremeno su hercegovački ustanici proglasili ujedinjenje sa Crnom Gorom i bili uključeni u crnogorsku vojsku. Međutim, porazom u Crnim potocima ( 4. VIII. 1877) ustanak je zapao u krizu, te

45

G. Autora, BiH od najstarijih vremena do kraja 2 svjetskog rata, str. 202.

46

Stanoje Stanojević, Svi srpski vladari, Beograd 1989. str. 66

47

Više o Milošu Milojeviću vidi na: http://www.istorijskabiblioteka.com/art:milos-milojevic

19

izgubio podršku srpske vlade, te se sudbina Bosne i Hercegovine sve više nalazi u rukama velikih sila prije svih tu je interes Austro-Ugarske. 48

Prvi Tajni sporazum Austro-Ugrarske I Rusije ( koja je zastupala srpske I crnogorske interese) bio je u Rajhštahu (reichstadt) 8. jula 1876. pojedinosti su najprije dogovarane u vozu na putu dva cara sa susreta u Berlinu. Usmeni sporazum je ostavio mogućnosti da grof. Andraši smatra da je obećana cijela Bosna i Hercegovina. Njegov izaslanik na Cetinju je pokazivao liniju istočno od Bileće, na Foču I Drinom do ušća. To je granica koju je crnogorski knez tražio u memorandumu trojici careva iz maja 1875, koja je vjerovatno, ugovorena na prethodnom sastanku sa austrijskim carem u Kotoru. Konačni tajni sporazum Rusije i Austro-Ugarske su bile “budimpeštanske konvencije”, 15. janaura ( I marta ) 1877. Gdje je Austro-Ugarska dobila saglasnost Rusije da može okupirati Bosnu i Hercegovinu49 Za Bosnu i Hercegovinu Rusija je htela izraditi autonomiju sanstefanskim mirovnim ugovorom 1877. god. Taj ugovor učinio je najmučniji utisak na Srbe kakav se dao zamisliti, i bio je toliko teži, što je dolazio od Rusije, od koje su se toliko nadali. Srpska diplomatija približila se bečkoj vladi i njenom pomoću dobila je nešto više u Berlinu nego u Sanstefanu, ali i to ne s toga što bi Beč želio pomoći Srbima, nego što je htjeo da umanji rusku tvorevinu. Berlinski Kongres imao je da uništi svaku nadu na stvaranje jedne veće srpske države na Balkanu. Bosna i Hercegovina, nada i cilj cijele politike Kneza Mihaila, pokrajine zbog kojih je Srbija sa Crnom Gorom i ušla u rat protiv Osmanlija, dopale su jednoj velikoj sili, da tobože privremeno u njima uvede red, a u stvari da ih posjedne i prisvoji. Ulazak AustroUgarske u Bosnu i Hercegovinu značio je zamjenjivanje Osmanske novim i daleko opasnijim neprijateljem za Srbiju. Taj neprijatelj je rušio osnovno načelo velikosrpskog nacionalnog programa.50

48

G. Autora, BiH od najstarijih vremena do kraja 2 svjetskog rata, str. 204.

49

Milorad Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranja Istorija Srba u Novom Veku (1492-1992),

Beograd 2008., str. 296. 50

V. Ćorović, Istorija srpskog naroda, str. 574.

20

III. ZAKLJUČAK

Činjenice govore, da veoma jako razvijena nacionalna svijest kod Srba, je bila, a to je i danas, pokretač velikih društvenih procesa na područjima jugoistočne Europe. Srpsko nacionalna revolucija i osviještenost koja se pokazala tokom Prvog srpskog ustanka (18041813) bila je korijen političkih stremljenja, koje će se pokazti kasnije u XIX, a naročito u XX vijeku. Bosna i Hercegovina sa svojim pravoslavno-srpskim stanovništvom bila je uvijek usko povezana sa društvenim procesima u Srbiji više no ijedna zemlja u okruženju. Reflektovanje prvog srpskog ustanka na bosanskohercegovačko tlo donijelo je socijalne, a samim tim i etničke nemire. Stajanje srpskog stanovništva uz ustanike, te bošnjačke vlastele uz Osmanlije, činio je kamen razdora, među bosanskohercegovačkim etnijama, sve većim. Hegemonistički planovi srpske inteligencije XIX stoljeća bili su odraz vremena i činjenice da je Osmansko carstvo na svom izdisaju, težnja je bila uzrokovana i strahom da kako se to kaže u Načertaniju da će Srbija od inostranih bura kao mala lađa biti bacana, sve dok ne bude razbijena od kamen. Nepriznavanje nacionalnih individualiteta svojih imamo izraženo u djelu Vuka Stefanovića Karadžića, gdje on sve narode u srbskom okruženju nastoji posrbiti, nazivajući sve narode sa štokavskim izgovorom Srbima. On zanemaruje najbitniju nacionalnu odrednicu tog vremeana tj. religiju čime dolazi i u sukob i sa pravoslavnom crkvom. Njegov tzv. jezički pansrbizam iskorišten je za kreiranje geografskih karata na kojima bi se trebala prostirati Velika Srbija. Ideja Velike Srbije širena je kasnije sistematski putem školskih udžbenika npr. udžbenik iz geografije 1883. god Vladimira Karića. Karić je bio i mišljenja da Srbi govore tri glavna dijalekta: štokavski, čakavski i kajkavski. Iz ovih pretpostavki slijedi da su Hrvati i Sloveni muslimanske vjere Srbi. Srpski narod je, dakle, bio podeljen na tri vjerske zajednice: pravoslavnu, katoličku i muslimansku. Ove tvrdnje zasnovane su na idejama Vuka Karadžića. Ista teza može se naći u gramatikama, udžbenicima istorije i čitankama. Svi školski udžbenici propagirali su srpski nacionalni cilj, odnosno oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. Posljedice ovog programa velikosrpskog nacionalizma vidljive su i danas.

21

IV. PRILOZI

4.1. Prilog 1.

Vojislav Šešelj, (Sarajevo, 11. oktobar 1954) je srpski političar, prijedsjednik Srpske radikalne stranke i doktor pravnih nauka, propigirao je ideju velike Srbije sa granicama: Virovitica, Karlovac, Ogulin, Karlobag. Ideja propagirana u ratovina 1990-ih Preuzeto sa: http://sh.wikipedia.org/wiki/Velika_Srbija#.C5.A0e.C5.A1eljev_plan_Velike_Srbije

22

4.2 Prilog 2.

Narodi koji govore štokavskim narječjem a Vuk Stenović Karadžić ih naziva Srbima Osnova formiranja kasnije velike Srbije Preuzeto sa: http://govori.tripod.com/karta.htm

23

4.3. Prilog 3.

Karta Miloša Milojevića iz 1872. godine. Tendecizno sve zemlje naseljene južnim slavenima naziva srpskim zemljama Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Milo%C5%A1_Milojevi%C4%87

24

V. IZVORI I LITERATURA

5.1. Knjige Alaupović Tugomir, Ivan Frano Jukić (1818-1857), Sarajevo 1907. Antić Ljubomir Velikosrpski nacionalni program, Zagreb 2007 Banac Ivo, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Zagreb, 1995. Biserko Sonja, Proces Vojislavu Šešelju: Raskrinkavanje projekta Velika Srbija, Beograd 2009. Brandt Miroslav, Izvori velikosrpske agresije: rasprave, dokumenti, kartografski prikazi, Zagreb, 1991. Cerpantier Jean, Lebrun Francois, Povijest Francuske, Zagreb 1999. Drljić Rastislav, Prvi ilir Bosne – fra Martin Nedić, Sarajevo 1940. Ekmečić Milorad, Dugo kretanje između klanja i oranja Istorija Srba u Novom Veku (1492-1992), Beograd 2008.

Gavrilović Andro, Znameniti Srbi XIX veka., Beograd 2008. Garašanin Ilija, Načertanije, pdf, str. 9. preuzeto sa: http://sr.scribd.com/doc/7536025/IlijaGaraanin-Nacertanije Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremenado kraja drugog svjetskog rata, Sarajevo 1998 Ćorović Vladimir, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997 Imamović Mustafa, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1998 Kecmanović Ilija, Ivan Frano Jukić, narodni prosvjetitelj i politički borac, Sarajevo 1953. Jalvich Charles, South Slav Nationalism: Textbooks and Yugoslav Union before 1914 /Južnoslovenski nacionalizam: udžbenici i jugoslovenska zajednica pre 1914. godine/ (Columbus: Ohio State University Press, 1990) Ljušić Radoš, Ilija Garašanin o srpskoj državnosti, u Ilija Garašanin (1812-1874) (SANU, Odeljenje istorijskih nauka) Beograd 1991 Markušić Josip, Škarica Branko, Život i rad Ivana Frane Jukića, Sarajevo 1908. 25

Mihaljčić Rade, Vladimir Ćorović , “Enciklopedija srpske istoriografije (Priredili Sima Ćirković i Rade Mihaljčić)”, Beograd 1997 Nedić Bono, Kratka povjest župe crkve i samostana toliškog, Pečuh 1888. Pavlović Stevan, Istorija Balkana (1804-1945), Beograd 2004. Stevanović Miladin, Dušanovo Carstvo, Beograd 2001. Stanojević Stanoje, Svi srpski vladari, Beograd 1989. Tadić Ljubomir, O velikosrpskom hegemonizmu, (Stručna knjiga i Politika), Beograd 1992. Truhelka Ćiro, Bošnjaci i prvi srpski ustanak, Sarajevo 1918.

5.2. Članci

Alilović Ivan, Truhelka Ćiro, “Biobibliografija hrvatskih pisaca Bosne i Hercegovine do god. 1918.”, Zagreb 1986, str. 117-118. Fra Glavaš Radoslav,; Isti, Život i rad biskupa fra Rafe Barišića, Mostar, 1900., Spomenica, str. 113-127. Karadžić Vuk Stefan, "Prva godina srpskog vojevanja na dahije", (Prvi i drugi srpski ustanak – Život i običaji naroda srpskog), Novi Sad – Beograd 1960. Lavić Senadin, „Izvori genocida nad Bošnjacima“, Preporodov Journal 141/142, Zagreb 2012., str. 37 – 41. Truhelka Ćiro, "Bošnjaci i prvi srpski ustanak", GZM, XXXIX, Sarajevo 1918. Nilević Boris, „Mostar u djelu historičara Vladimira Ćorovića“, Bosanska vila III/9, Sarajevo 1997, 45-47. Nilević Boris, „Mostar u djelu historičara Vladimira Ćorovića“, Almanah SPKD Prosvjeta, Sarajevo 1997., 199-204. Miletić Nada, Truhelka Ćiro, “Spomenica stogodišnjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 1888-1988.”, Sarajevo 1988, str. 39-43. Mackenzie David, “Ilija Garašanin: Balkan BISMARCK” /Ilija Garašanin - balkanski BIZMARK/ (Columbia University Press) New York 1985., str. 62-91. Trgovčević Ljubinka “Obrazovanje kao činilac modernizacije Srbije u XIX veku: analitička skica”, u: Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 1994, str. 217-232. 26

5.3. Internet

Politika Online, Čeh u službi http://www.politika.rs/rubrike/Svet/t27517.lt.html

Srbije,

objavljeno:

08.05.2007.

http://en.wikipedia.org/wiki/Pavel_Jozef_%C5%A0af%C3%A1rik http://www.sanu.ac.rs/Clanstvo/Clan.aspx?arg=1312 http://sh.wikipedia.org/wiki/Velika_Srbija#.C5.A0e.C5.A1eljev_plan_Velike_Srbije http://hr.wikipedia.org/wiki/Milo%C5%A1_Milojevi%C4%87

27

SADRŽAJ

REZIME......................................................................................................................................2 SUMMARY................................................................................................................................3 I.UVOD.......................................................................................................................................4 1.1. Opće napomene........................................................................................................4 II. SRPSKI NACIONALNI POLET..........................................................................................6 2.1. Vuk Stefanović Karadžić.........................................................................................10 2.2. Načertanije...............................................................................................................12 2.3. Odrazi velikosrpskog nacinalnog programa na Bosni i Hercegovinu krajem XIX vijeka...............................................................................................................................17

III. ZAKLJUČAK.....................................................................................................................21 IV. PRILOZI.............................................................................................................................22 4.1. Prilog 1. .............................................................................................................................22 4.2. Prilog 2. .............................................................................................................................23 4.3. Prilog 3...............................................................................................................................24

V. IZVORI I LITERATURA....................................................................................................25 8.1. Knjige.....................................................................................................................25 8.2. Članci.....................................................................................................................26 8.3. Internet...................................................................................................................27

28