Urbana Sociologija
April 23, 2017 | Author: Beta Elizabeta | Category: N/A
Short Description
Ognjen Čaldarović - Urbana Sociologija...
Description
OGNJEN
»ALDAROVI√
URBANA SOCIOLOGIJA Socijalna teorija i urbano pitanje
GLOBUS / Z A G R E B
C o p y r i g h t G L O B U S , Z a g r e b , Jugoslavij
Predgovor
M n o g i od o n i h koji se b a v e u r b a n o m sociologijom, vjeroj a t n o Êe se sloûiti s n a m a da postoj i d u b o k i nesklad i z m e u postojeÊih ideja Ô t o m e öto Ëine k o n c e p t u a l n i okvir djelovanja u r b a n e sociologije i najËeöÊeg n i v o a na k o m e se p r o v o d e r a z n o l i ka istraûivanja. Osim r a z l i k e koja postoji, dakle, i z m e u »teorijske namjere« i p r a k t i Ë n o g r e z u l t a t a u pojedin i m istraûivanjima, oËita je i r a z d v o j e n o s t i n e u s k l a e n o s t izmeu htijenja koja se u p r o g r a m s k o m smislu izriËu i m a l e ili g o t o v o n i k a k v e s t v a r n e usluge k o j u u r b a n a sociologija Ëini »popravljanju« u r b a n e svakidaönjice. Z a b r i n u t o s t n a d g l o b a l n o m » u r b a n o m situacijom«, c r n e p e r s p e k t i v e koje se od s t r a n e sociologa g r a d a izriËu u vezi s b u d u Ê i m oblicima g r a d s k o g ûivota, opÊa globalizacija tzv. u r b a n o g pitanja, k a o i sve moguÊe vrste »urbanih kriza« na koje s v a k o d n e v n o iznova ukazuju raznolike publikacije, sve ozbiljnije zahtijevaju da se r a z m o t r i poloûaj u r b a n e sociologije.
Recenzenti D R M I L A N P R E L OG DR S T I P E SUVAR
Socioloöki interes za g r a d stariji je od pojave sociologije k a o znanosti, a proces k o n s t i t u i r a n j a sociologije g r a d a , p r e m a m n o g i m tvrdnjama, joö uvijek traje. N e r a d i s e p r o s t o Ô t o m e da se postojanje sociologije g r a d a ne priznaje, r a d i se Ô t o m e da se precizira p r e d m e t njenog interesa, pa p r e m a t o m e i oblast prouËavanja. J o od v r e m e n a prvih sociolokih istra˛ivanja uËinjenih u okviru tzv. Ëikake kole u r b a n e sociologije, p r e d m e t u r b a n e sociologije Ëinio se definiranim, jasnim i n e u p i t n i m . U r b a n a sociologija se formirala k a o deskriptivna, analitiËka z n a n o s t koja je p r o u Ë a v a l a r a z n o l i k e oblike manifestacija tzv. u r b a n o g ˛ivota, opisuju„i ih, klasificiraju„i ih i t u m a Ë e „i ih na p r i k l a d a n naËin. U svojim p r o uËavanjima p o s e b n u je pa˛nju p o s v e „ i v a la f e n o m e n u p r o s t o r n i h o b r a z a c a u kojima su se p o j e d i n e d r u t v e n e p o j a v e
odvijale, to je p o s t u p n o d o v e l o do p r o u Ë a v a n j a p r o s t o r a — Ëesto izoliranog od svog socijalnog sadr˛aja, pa su se drutveni procesi i pojave t r a n s f o r m i r a l i u p r o s t o r n e pojave i p r o c e s e . O s o b i t o je t a k a v naËin razmiljanja p o s t a o prisutniji k a d a se razvija u r b a n o planiranje, o d n o s n o , p r o s t o r n o p l a n i r a n j e koje poËinje p o s e b n o vodit i r a Ë u n a Ô p r o s t o r u k a o e l e m e n t u planiranja. T a k a v r a z v o j p o s t u p n o d o v o d i d o r e l a t i v n e vulgarizacije eksplikacionih s h e m a i do o p r a v d a n i h n e z a d o v o l j s t a v a postojeÊim o b r a s c i m a eksplikacije u t e r m i n i m a r a z n o l i k i h varijanti e k o l o ö k ih teorija. PremoöÊivanje e k o l o ö k o g determi n i z m a k a o eksplikacion e sheme, deöavalo se u n e k i m sluËajev i m a eksplikacija u k o j i m a se p r o s t o r n a p r o b l e m a t i k a globalizirala u k a z i v a n j e m na »öire d r u ö t v e n e uzroke« p r o s t o r n i h pojava, öto je vodilo, r e l a t i v n o n a i v n o izreËenom, o p Ê e n i t o m zahtjevu — ûelimo li promijeniti p r o s t o r n e (urbane) procese i situacije koje s m a t r a m o n e p o t r e b n i m a , p o t r e b n o je izmijeniti u z r o k e , a oni leûe u öirim d r u ö t v e n i m p r o c e s i m a . T a k a v se z a h v a t u »öire d r u ö t v e n e procese« nije m o g a o izvröavati p r i l i k o m svakog od poziva, pa su p o s t u p n o aplikativna, p r a g m a t i Ë n a , »tehniËka« u r b a n a socioloöka istraûivanja nailazila na viöe razumijevanja negoli o n a »kritiËki usmjerena« koja su poizvala na preispitivanje d r u ö t v e n i h u z r o k a pretje' r a n o g u r b a n o g rasta, e k o l o ö k e ugroûenosti, ili p a k, p o r a s t a individualnog p r o m e t a , socijalne segregacije, ilegalne izgradnje i tsl. Neadekvatnost ekoloökog okvira kao osnovnog koncept u a l n o g o k v i r a n a r o Ë i t o se poËinje osjeÊati u toj, naglaöeno politizirano, razvijenoj u r b a n o j sociologiji, koja se poËinje p o s t u p n o javljati k o n c e m öezdesetih godina. »Politizacija« u r b a n e sociologije razvija se i n t e n z i v n o i u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a , da bi postala, koliko m o û e m o procijeniti, domin a n t n a linija razvoja d a n a s . UËinilo n a m se i n t e r e s a n t n i m p r o u Ë i t i o s n o v n e tendencije koje se u o k v i r u t o g »novog vala« do s a d a ocrtavaju, kritiËki r a z m o t r i t i njihovu u t e m e ljenost i orijentiranost, te m o g u Ê e p u t o v e r a z v o j a u buduÊ nosti. I n t e r e s za p r o u Ë a v a n j e »novijih tendencija razvoja urbane sociologije«, o d n o s n o , o n o g a öto se u öirem smislu m o û e 6
n a z v a t i o d n o s o m s u v r e m e n e u r b a n e sociologije i s u v r e m e nog grada, o b u h v a t i o je j e d a n d o s t a uzak krug istraûivaËa i t e o r e t i Ë a r a iz raznih zemalja koje ujedinjuje interes i prihvaÊanje relativn o ujednaËenog teorijskog okvira koji se d o s t a razlikuje od okvira r a z m a t r a n j a tzv. t r a d i c i o n a l ne u r b a n e sociologije. ProuËavajuÊi literaturu , uvidjeli smo da se polje djelovanja nove u r b a n e sociologije isprepleÊe s n e k i m t a k o e r »novo« u s m j e r e n i m disciplinama, k a o öto su, na primjer, r a d i k a l n a (marksistiËka) geografija, k a o i tzv. u r b a n a (politiËka) ekonomija. U p o m e n u t i m disciplinama deöavaju se o d r e e n e p r o m j e n e koje pokazuju dost a sliËnosti s o n i m a koje se deöavaju u o k v i r u u r b a n e sociologije. Ovdje ûelimo naglasiti da se u o v o m r a d u nismo u p u ö t a l i u p o k u ö a j operacionalizacije veÊine t e m a koje se najËeöÊe p o m i n j u k a d a se u r b a n a kriza raspravlja, k a o öto n i s m o p o k u ö a v a l i Ô u r b a n o j krizi govoriti na op„enitoj razini, n e g o s m o se s t r i k t n o ograniËili na pra„enj e i kritiËko valoriziranje e l e m e n a t a koji (za sada) Ëine dijelove k o n c e p t a n o v e u r b a n e sociologije i njenih o b r a z a c a eksplikacije oblika krize suvrem e n o g g r a d a . Stoga „e u o v o m r a d u izostati t e m a t i z i r a n je m n o g o b r o j n i h a s p e k a t a Ô k o j i ma se obiËno razmiölja k a d a se spominje tzv. u r b a n a kriza, a r a z m a t r a t Êe se o p e t fenom e n i koji se tematiziraju u o k v i ru novih tendencija k a o f u n d a m e n t a l n i elementi n o v e koncepcije. N e k e e l e m e n t e , koji su isuviöe p o z n a t i i veÊ m n o g o p u t a raspravljani i u nas i u inozemstvu, k a o öto su, na primjer, aspekt i participacije (samoupravljanja), d e m o k r a t i z a c i j e p r o c e sa d o n o ö e nja o d l u k a , disperzije p r o c e s a upravljanja g r a d o m i tsl., nis m o ovaj p u t t a k o e r r a z m a t r a l i smatrajuÊi ih dovoljno p o z n a t i m a , veÊ u t v r e n i m i valoriziranim, a t a k v a orijentacija je svjesno i z a b r a n a jer s m o ûeljeli izbjeÊi globalizirano o p Ê e n i t o r a z m a t r a n j e e l e m e n a t a »urbane krize«, smatrajuÊ i da je t a k v i h diskusija i suviöe te da m n o g o ne d o p r i n o s e poboljöavanju situacije. Koliko je p a k ovakvo, r e l a t i v n o u s k o r a z m a t r a n j e p r o b l e m a t i k e koje je v e z a n o uz n e k o l i k o novijih orijentacija u u r b a n o j sociologiji u novije vrijeme bolje, interesantnije ili potrebnije, ostaje da se p r o s u d i . Osnovicu ovog r a d a Ëine m o j magistarsk i rad Socioloöki aspekti urbanog planiranja (1976) i disertacija Novije ten-
7
dencije razvoja sociologije grada iz
1980. godine,
kao
i
r u k o p i s Ô Ëikaökoj ökoli u r b a n e sociologije koji je n a s t a o p r i l i k o m mog b o r a v k a u SAD k a o F u l b r i g h t o v o g s t i p e n d i s t a u t o k u ökolske godine 1982/83. N e k i dijelovi iz n a v e d e n i h r a d o v a su u m e u v r e m e n u objavljivani u n a ö o j s t r u Ë n o j periodici. ZahvaljujuÊi se svima koji su direktnije ili indirektnije doprinijeli da se o v a k v a publikacija p o j a v i u naöoj javnosti, ûelim naglasiti da Êe sve sugestije i k r i t i k e biti d o b r o d o ö l e i s t i m u l a t i v ne za m o j daljnji r a d na o v o m p o d r u Ë j u suvrem e n e sociologije. U Z a g r e b u, l i s t o p a d a 1983. Autor
II.
Uvod
Rasprava Ô tome kada je nastala, da li je konstituirana i to zapravo Ëini polje djelovanja sociologije grada, jo uvijek traje. Neki autori koji se bave prouËavanjem povijesti i nastanka ove discipline, smatraju da sociologija grada jo nije konstituirana te da je potrebno razlikovati na jednoj strani deskripciju gradova i gradskog naËina ˛ivota, a s druge strane, sociologiju grada koja „e se razviti iz ovakve deskriptivne orijentacije (Chevalier, 1966, str. 309). Neki drugi autori naglaavaju nedostatak op„ih sociolokih teorija koje bi mogle poslu˛iti fundiranju sociologije grada, pa se stoga ve„ina istra˛ivanja i rasprava kre„e bilo na analitiËko-deskriptivnom, bilo na individualno-psiholokom planu (Todorovi„, 1965, str. 23). Neki autori pak smatraju da je sociologija grada centralna nauka Ô suvremenom urbaniziranom drutvu, te stoga njen cilj treba da bude op„e socioloka teorija Ô razvoju suvremenog druötva (Berge/, 1955, str. X). Pitanje konstituiranja, dakle, ostaje otvoreno, sliËno kao i pitanje utvrivanja »momenta nastanka«, kao i zajedniËkog teorijskog koncepta koji karakterizira ovu disciplinu. Kada
8
9
N a s u p r o t idejam a postojanja p o s e b n e, k o n s t i t u i r a n e i teorijski i disciplinarno definirane sociologije grada, na t r a g u historijskih tendencija r a z v o j a sociologije grada, na t r a g u r a d o v a Maxa Webera Ô e k o n o m s k i h funkcijama g r a d o v a , Ô teoriji njihovog razvitka, k a o i Simmelovim i d e j a m a Ô »utjecaju m e t r o p o l i s a na m e n t a l n i život«, razvija se p a k m i s a o Ô t o m e da je u r b a n a sociologija pozvana da rekonstruira
drutveni
poredak
mijenjanjem
strukture
gradskog
naËina
˛ivota, o d n o s n o , izgradnjom n o v i h i lijeËenjem s t a r i h g r a d o va, to se i s p r a v n o p r o g l a a v a iluzijom (Chombart de Laume, 1965, str. 3). Istra˛ivanje Maxa Webera Ô e k o n o m s k i m funkcijama g r a d a , Ô t r g o v a Ë k o m gradu, Ô politiËkim d i m e n z i j a m a g r a d o v a nisu nala svoje sljedbenike u kasnijem p e r i o d u . J o je m a n j e sljedbenika bilo koji su nastavili istra˛ivanje polo˛aja r a d n i Ë k e klase u gradovima , klasne odnose, p r o c e s s t r u k t u r i r a n j a g r a d o v a p o d djelovanjem e k o n o m s k i h z a k o n a d r u t v e n o g razvoja, o d n o s n o , Ô klasno postavljenim pitanjima rjeavanja tzv. u r b a n o g pitanja to je z a p o Ë e o Engels (Engels, 1 9 5 1 ; Engels, 1957). Pitanje p o v e z a n o s t i u r b a n o g f e n o m e n a s p r o c e s o m u k u p n o g d r u t v e n o g razvoja, transformacije d r u t v a i transformacije u r b a n i h f e n o m e n a u razvoju u r b a n e sociologije, bilo je r a z m a t r a n o t e k s p o r a d i Ë n o p r e k o istra˛ivanja p o s e b n i h situacija, na primjer, polo˛aja r a d n i Ë k e k l a s e (u F r a n c u s k o j radovi, na primjer, M. Halbwachs Ô »drutvenoj morfologiji«), a i n d i r e k t n o , ne u d i s c i p l i n a r n o m smislu, pokuaji izgradnje »socijalistiËkog grada« p o k l a p a l i su se s p o k u a j i m a k o n s t i t u i r a n j a socijalistiËkog d r u t v a n a k o n revolucije u SSSR-u k a d a su diskusije Ô obliku gradskog n a Ë i n a ˛ivota, u r b a n o m razvoju, teritorijalnoj disperziji u r b a n i h t e k o v i n a , oblicima stanovanja, i tsl. bile v e o m a int e n z i v n e i raznolike. Diskusije Ô druötveno-politiËkim i prije svega e k o n o m s k i m funkcijama g r a d s k og naËina ûivota se, m e u t i m , nisu p o s e b n o vodile u n u t a r u r b a n e sociologije u ö i r o k o m r a s p o n u od p e d e s e t a k godina — od v r e m e n a p r o v o e n j a p r v ih istraûivanja u okviru tzv. Ëikaöke ökole urbane sociologije. 10
Socioloöki interes za grad javlja se, d a k a k o , z n a t n o prije no öto smo s p r e m n i utvrditi t r e n u t a k u k o m e je sociologija g r a d a postala »konstituiran a disciplina«. O n o öto naglaöav a Chevalier (1966) Ô deskripciji gradskog n a Ë i n a ˛ivota, bilo je k a r a k t e r i s t i Ë n o za »predsocioloka« t u m a Ë e n j a g r a d a . Poseb a n impuls za t a k o difuzno orijentirano raspravljanje Ô utjecaju g r a d o v a na ljude d a o je dio r a d a G. Simmela. J o ö je vaûniji utjecaj koji su r a d o v i Simmela izvröili na njegovog u Ë e n i k a R. Parka, utemeljivaËa Ëikaöke ökole u r b a n e sociologije. Simmel je u t v r d i o da ». . . najdublji p r o b l e m m o d e r nog ûivota proistjeËe iz n a p o r a individue da odrûi nezavisnos t i individualitet svoje egzistencije p r o t i v vladajuÊih snaga druötva, p r o t i v teûine historijskog nasljea, k u l t u r e i t e h n i k e ûivota« (Simmel, 1971, str. 324). Simmel je svojim t v r d n j a m a Ô t o m e da m e t r o p o l i s s t v a r a psiholoöke uvjete za formiranje specifiËnog m e t r o p o l i t e n s k o g senzitiviteta, intelektualistiËkog o d n o s a p r e m a m e t r o p o l i s u i konstelacije meuljudski h o d n o s a koja je specifiËna za m e t r o p o l i s — stvorio osnovicu za prenoöenje p o z n a t i h dihotomija Ô zajednici — d r u ö t v u na p l a n mali grad — veliki grad, o d n o s n o za transformaciju ideje folk-urban, druötva. Osim toga, Simmel je u k a z a o na kalkulativni i d u b o k o racionalistiËki o d n o s m o d e r n o g Ëovjeka iz m e t r o p o l i s a p r e m a gradskoj s v a k o d n e v n i c i . é i v o t u velikom g r a d u je p o s t a o »punktualan«, m a s i v a n i transcendira sve individualne varijacije p o n a ö a n j a . M e t r o p o l i s je i k o z m o p o l i t a n s k a zajednica koja p r u û a m o g u Ê n o s t i za proöirivanje »individualnih horizonta« koji se öire u okviru m e t r o politanske kulture. VeÊina n a p o r a za utemeljivanjem »nove« u r b a n e sociologije, o d n o s n o , za ocrtavanjem n o v o g teorijskog o b z o r a s u v r e m e n e sociologije i f e n o m e n a s u v r e m e n o g grada, kritiËki se oslanja na naËin k a k o je u r b a n a sociologija bila konstitui r a n a u okviru tzv. Ëikaöke ökole. Zbog t o g a je i n t e r e s a n t n o pobliûe r a z m o t r i t i k a k o su se formirale o s n o v n e ideje na kojima je izgraena teorijska o s n o v a u r b a n e sociologije u Chicagu. Na p r v o m mjestu t r e b a naglasiti Ëinjenicu da je osnivaË Ëikaöke ökole u r b a n e sociologije R. Park veÊinu ideja Ô t o m e k a k o t r e b a orijentirati u r b a n u sociologiju u t e o r i j s k o m smi-
li
slu asimilirao u p r a v o od Simmela, koga je k a o s t u d e n t (i bivi) n o v i n a r sluao j e d a n s e m e s t a r u N j e m a Ë k o j na s a m o m p o Ë e t k u o v o g stolje„a. Park je Simmelove ideje Ô utjecaju m e t r o p o l i s a n a s u v r e m e n o g Ëovjeka shvatio n a svoj naËin (»eklektiËan«. Levin, 1971, str. LI), öto je p o m o g l o da ideje izgube na svojoj teorijskoj jasnoÊi, ali da im se n a s u p r o t t o m e p r a g m a t i z i r a s t r u k t u r a i da time p o s t a n u prikladnije za operacionaliziranje . N. Levin u k r a t k o sistematizira ideje koje je R. Park asimilirao od Simmela i p r e t o Ë i o ih u p r i n c i p e koje t r e b a istraûivati u r b a n a sociologija. On spominje slijedeÊe ideje: sociologija t r e b a da opisuje idealne f o r me druö t v e n e interakcije — a p s t r a h i r a n e od njihovog sadrûaja u t o m smislu da se p r o u Ë a v a j u odnosi imeu u s p o s t a v l j e n ih i »spontanih« procesa, ideju socijalne distance p o t r e b n o je p r o u Ë a v a t i p o s e b n o na p l a n u gradsko g ûivota — öto se svodi na ispitivanje pozicije m a r g i n a l n o g Ëovjeka, o d n o s n o , pozicije stranaca, i p o s e b n o , ideju konflikata i relacija i z m e u p r i l a g o a v a n j a i konflikata, öto je dobilo operacionalizaciju u postojanju razliËitih g r u p a u u r b a n o j okolici koje se razliËito postavljaju p r e m a d r u g i m g r u p a m a i d r u ö t v u u o p Ê e (Levin, 1971, str. LII). O v a k v a »filozofija« d o v e l a je do stvaranja o s n o v n o g k o n c e p t u a l n o g o k v i r a p r o u Ë a v a n j a g r a d a k a o socijalne laboratorije, a pojave koje su se p r o u Ë a v a l e u k l a p a l e su se u opÊu ideju funkcioniranja o d r e e n o g organ i z m a — g r a d a . P o s e b a n je utjecaj, izgleda, Simmel i m a o na m i s a o L. Wirtha Ô u r b a n o m fenomenu, p o s e b n o na njeg o v o uËenje Ô » u r b a n i z mu k a o naËinu ˛ivota«. O n o to je Simmel z v a o m e t r o p o l i s o m , Wirth je n a z v a o u r b a n i z m o m . M a r k s i s t i Ë k a tradicija istra˛ivanja u r b a n i h f e n o m e n a zapoËeta, k a k o s m o to naglasili, r a d o v i m a Engelsa Ô pitanju r a d n i Ë k e klase u gradu, Ô s t a m b e n o m pitanju, nije nala svoju primjenu u r a d o v i m a tzv. Ëikake kole u r b a n e sociologije. M a r k s i z a m nije, p r e m a n e k i m miljenjima, d o b r o »opremljen« da se nosi s f e n o m e n o m urbanizacije, a M a r x i Engels nisu dali n i k a k v u s i s t e m a t s ku misao Ô f e n o m e n u m o d e r n o g g r a d a i m a s o v n o j urbanizaciji i z m e u 1844. god i n e i kasnijih f r a g m e n a t a iz III t o m a Kapitala. Za njih je urbanizacija bila d e m o n s t r a c i j a iracionaliteta k a p i t a l i z m a , a g r a d s a m o p o z o r n i c a za d r a m u koja se odvijala na ulici 12
(Mellor, 1977, str. XIII). Bez obzira koliko je ovo miöljenje prihvatljivo ili ne, i n t e r e s a n t n o je u t v r d i t i da je m a r k s i s t i Ë ka tradicija u posljednjim g o d i n a m a d o s t a s h e m a t i Ë no ili p a k nekritiËki p r i h v a Ê e n a . S a m o n e k e o s n o v n e p o s t a v k e marksistiËkog uËenja (na primjer, Ô klasnoj borbi) su se p o k u ö a l e primijeniti na pouËavanj e u r b a n o g fenomena, ali bez o p e r a cionaliziranja koje bi bilo p l o d o n o s n o .
1. Rani p e r i o d razvoja sociologije g r a d a U r b a n a sociologija intenzivnije se poËinje razvijati dvadesetih i tridesetih godina ovog stoljeÊa, n a r o Ë i t o u SAD, a p o s e b n o u Chicagu. Chicago je bio g r a d koji je intenzivno r a s t a o , p r v e n s t v e n o imigracijom stanovniötva , u kojem su ûivjele m n o g e etniËke skupine, koji je, dakle, bio z a h v a l n o podruËje za socijalnu analizu.* Sociolozi tzv. Ëikaöke ökole bili su, dakle, p o s e b n o stimulirani i socijalnim milieu-om koji je p r u û a o m n o ö t v o socijalnih situacija koje su zahtijevale svoje p r o u Ë a v a n j e. Sociolozi u Chicagu m n o g o su se koristili s t a t i s t i Ë k o m g r a o m u svojim analizama, p o s e b n o u prouËavanju tzv. devijantnog ponaöanja . StatistiËka m e t o d a posluûila je k a o o s n o v a za razvoj teorije Ô maloljetniËkoj delinkvenciji, koju su n a r o Ë i t o p r o u Ë a v a l i McKay i Shaw u Chicagu i d r u g i m g r a d o v i m a u SAD — pokuavaju„i u t v r d i t i »ekoloke o b r a s ce« distribucije maloljetniËke delinkvencije u p r o s t o r u g r a d a . N a t r a g u p r o u Ë a v a n j a g r a d a k a o e k s p l a n a t o r n e varijable (odnosno, nezavisne varijable), p o k u a l i su razviti niz teorija Ô s t r u k t u r i g r a d a k a o r e l a t i v n o diferenciranoj zajednici koja ima svoje z a k o n e r a z v i t k a i a u t o n o m n e t o k o v e p r o mjene. E k o l o k a teorija, k a o op„i naziv za skupinu p o k u a j a kori„enja p r o s t o r n i h k a r a k t e r i s t i k a k a o objanjavaju„ih kategorija, postaje o s n o v n a teorija k o j o m se oni slu˛e. * N e k o l i k o p o d a t a k a Ô rastu Chicaga. 1880. u Chicagu je ˛ivjelo 550.000 stanovnika, 1900. ve„ 1,100.000, 1910. 1,600,000, 1920. 2,700.000 i 1930. 3,300.000 stanovnika. N a v e d e n o p r e m a Mellor, 1977, str. 291.
13
Uporedo s razvojem urbane sociologije uopÊe, razvija se niz disciplina koje su nastale znatno prije urbane sociologije. Pitanje »nastanka« urbane sociologije, stvarnih osnova njene znanstvene fundiranosti i problema nedovoljno jasne odreenosti njenog predmeta istraûivanja, metodologije, te naroËito teorijskih osnova, upitno je od najranijih dana njenog nastanka, iako se tek u posljednje vrijeme ozbiljnije dovodi u pitanje. Socijalna geografija razvija se prije znaËajnijeg razvoja urbane sociologije. SliËno je i s nizom drugih disciplina kao öto su, na primjer, demografija i sociologija sela. Jedna od disciplina, meutim, koja je doûivjela vrlo snaûan razvoj je human ecology (ljudska ili humana ekologija). Ta disciplina nastaje po analogiji ekologije koja se razvija u okviru biologije, pa analogno »bioloöki orijentiranoj« ekologiji dolazi do stvaranja »humane« ili »ljudske« ekologije. Ljudska ekologija se, dakle, bavi prouËavanjem Ëovjeka i njegove okolice u najöirem smislu, kao öto se klasiËna (bioloöka) ekologija bavi prouËavanjem odnosa biljnog i ûivotinjskog svijeta i njegove okoline. »Ljudska ekologija .. . predstavlja prouËavanje prostorne distribucije ljudi, grupa i institucija,- odnose izmeu njih; promjene do kojih dolazi kroz distribuciju preko procesa adaptacije, kompeticije i prilagoavanja«. (Abrams, 1971, str. 97). Ljudsku ekologiju se, dakle, definira veoma jednostavno po analogiji s bioloökom ekologijom. Po jednom miöljenju, ona Êe ». . . biti definirana kao teorija meuodnosa izmeu habitata i Ëovjeka« (Bergel, 1955, str. 4), odnosno, kao ». . . prouËavanje prostorne distribucije osoba i institucija u gradu i procesa ukljuËenih u formiranje obrazaca distribucije« (Gist i Halpert, 1950, str. 95). Intenzivan razvoj ideje Ô humanoj ekologiji posluûio je kao osnovna postavka razvoja raznolikih istraûivanja i teorija klasiËne sociologije grada. Ekoloöko tumaËenje grada postaje osnovni obrazac ponaöanja i primjenjuje se kao kauzalni model objaönjenja odreenih pojava. Tako, na primjer, problem socijalne delinkvencije postaje problem pojedinih dijelova grada (zona) koji imaju »loöu ekoloöku strukturu«, a takva struktura onda »izaziva« veÊi stupanj devijantnog ponaöanja od strukture nekog drugog dijela grada 14
s »boljim« ekoloökim sastavom. Devijantno ponaöanje se, dakle, ne dovodi u vezu sa öirim druötvenim procesima, s druötvom uopÊe, s konkretnim odnosima koji vladaju u odreenom druötvu, nego sa »specifiËnom ekoloökom strukturom grada«. Ideja Ô tome da »socijalno zlo« mo˛e biti iskorijenjeno poboljavanjem ekoloke strukture, ima i svoj nastavak, naroËito u SAD ezdesetih godina, kada su mnogi programi tzv. »Ëi„enja slumova« ili tzv. »urbane obnove« (slum clearance, urban renewal) bili motivirani ˛eljom za mijenjanjem ekoloke strukture, a u stvari prikrivali pravi interes kapitala za to profitnijim iskoritavanjem gradskog zemljita (Goodman, 1972). Razvoj humane ekologije doveo je do nastanka i razvoja posebnih ekolokih teorija Ô strukturi grada. Primjena ideje Ô moguÊnostima kauzalne analize strukture grada dovodi do razvitka nekoliko teorija osnovanih na ideji ekoloöke eksplikacije. Meu najpoznatijima su koncentriËno-zonalna teorija koju je razvio Burgess u knjizi The City (Burgess, 1925). Prema toj teoriji, grad se sastoji od pet zona ili podruËja. Prva zona je CBD (central business district), odnosno, poslovno srediöte grada. Druga zona, koja se prostire iza prve kao koncentriËni krug, je zona tranzicije ili prijelaza i nema posebno jasno definiranu »strukturu«. TreÊa zona, treÊi koncentriËni krug, je zona »loöijeg stanovanja« u kojoj uglavnom stanuju stanovnici niûeg socijalnog statusa, Ëetvrta zona je zona rezidencijalnog stanovanja u kojoj obitavaju stanovnici »viöeg« kao i »srednjeg« socijalnog statusa. Peta i posljednja zona je zona prometa koja se proteûe i do 60 minuta voûnje automobilom od centra grada. Teorija sektora koju je razvio Hoyt (Hoyt, 1939), sliËna je teoriji koncentriËnih zona, no umjesto da govori Ô posebnim koncentriËnim zonama koje se u pravilnim razmacima razvijaju od centra prema periferiji, govori Ô posebnim sektorima koji imaju specifiËan sastav. Mo˛da je u okviru razvoja i primjene razliËith teorija izraslih na tragu razvoja ekoloke teorije grada, najkarakteristiËniji pokuaj sistematizacije gradskog teritorija prema nekim neadministrativnim odlikama. Sociolozi u Chicagu su uoËili da u raznim dijelovima grada obitavaju vie ili manje 15
h o m o g e n i z i r a n i slojevi p r e m a kriteriju socijalnog polo˛aja, etniËkom, ili n e k o m d r u g o m kriteriju. UoËili su da dolazi do pojave grupiranja pojedinih s k u p i n a vie na n e k i m , nego n a drugim podruËjima . T a k v a p o d r u Ë j a »nesluËajnog o k u p ljanja« n a z v a li su »prirodnim podruËjima« i na t o m e izgradili j e d n o od t u m a Ë e n j a g r a d a . Po toj v a r i j a n t i e k o l o ke teorije s t r u k t u r u g r a d a najlake je mogu„e oËitati i objasniti p r omatraju„i distribuciju tzv. p r i r o d n i h p o d r u Ë j a u s t r u k t u r i grada, k a o i s a mu s t r u k t u r u svakog od »prirodnih p o d r u Ë ja«.* E k o l o k a teorija Ô g r a d u m a n i f e s t i r a l a se jo k a o teorija simboliËkih vrijednosti (Firev, 1946), p r e m a kojoj je strukt u r u g r a d a najlake m o g u „ e shvatiti i objasniti p r o u Ë a v anjem simboliËkih vrijednosti i njihove r a s p r o s t r a n j e n o s t i u p r o s t o r u g r a d a . P o s e b n u v r s t u p r i m j e n e e k o l o ke teorije Ëini i tzv. p r o m e t n a teorija Ô s t r u k t u r i grada, k a o i specifiËna primjena o d r e e n i h statistiËkih p o k a z a t e l j a k a o e l e m e n a t a za stvaranje tzv. statistiËke teorije g r a d a (Mann, 1970, str. 7 2 — 9 6 , Bergel, 1955, str. 100—114). ZnaËaj i utjecaj ekoloöko g n a Ë i n a razmiöljanja vidljiv je i iz Ëinjenice da je Duncan i 1969. g o d i n e izradio j e d n u od modifikacija proöirujuÊi e l e m e n t e klasiËn e ekoloök e analize s n e k o l i k o novih. E k o l o ö k a s t r u k t u r a se moûe, p r e m a t o m a u t o r u , r a z u m j e t i i objasniti a k o se p r o u Ë a v a j u Ëetiri osnovna e l e m e n t a : stanovniötvo, okolica, tehnologija i socijalna organizacija (Duncan, 1969, str. 61). O v a k v a klasifikacija e l e m e n a t a ekoloöke analize, n a r a v n o , d o p u n j a v a analizu, ali u biti s a m o g r u p i r a o d r e e n e i n d i k a t o r e u grublje kategorije b i t n o ne proöirujuÊi klasiËne e k o l o ö k e analize. M. Castells z a t o Ô D u n c a n o v o j ideji govor i k a o Ô » e k o l o k o m tehnologizmu« (Castells, 1977 a, str. 119). PoËeci razvoja u r b a n e sociologije obilje˛eni su, dakle, raznolikim i vrlo i n t e r e s a n t n i m a n a l i z a m a pojedinih fenom e n a u g r a d o v i m a , no bez o d g o v a r a j u „ e teorijske ideje Ô p o v e z a n o s t i p r o u Ë a v a n i h pojava i globalnih p r o c e s a u dru* O v a k o pojednostavljeno shva„anje n a r a v n o ne mo˛e zadovoljavati, ali je i n t e r e s a n t n o da je ve„ o n d a bilo p r i m j e „ e n o da je socioloka strukt u r a grad a specifiËna, drugaËija od bilo kakve administrativn e podjele i s njom p o v e z a ne eventualne socioloke relevantnosti.
16
tvu. G r a d »kao grad« bio je p r o m a t r a n k a o socijalni laboratorij, a procesi koji su p r o u Ë a v a n i t r e t i r a n i su na fenomenolokoj razini, bez u p u t a n j a u dublju analizu. U ve„ini studija i prouËavanja , k a o i u istra˛ivanjima klasiËne u r b a n e sociologije, o p e r i r a se sa stabiliziraju„im e l e m e n t i m a t u m a Ëenja socijalnih p r o c e s a u g r a d o v i m a (»ekoloki obrasci«, »diferencijacija funkcija«, »klasna separacija«, »kulturna segregacija«, »ekoloka d i n a m i k a — infiltracija, invazija i sukcesija«; Bergel, 1955, str. 75—100), a izbjegava se k o n t e k stualiziranje pojava, uoËavanj e politiËnosti pojava i procesa, k a o i socioloka r e l e v a n t n o s t t a k v i h p r o c e s a u drutvu. KlasiËnoj sociologiji g r a d a m o ˛ e m o , dakle, p r e d b a c i t i zastupanje ideje n e u t r a l n o s t i p o j a v a u u r b a n i m okvirima, koncentraciju na primjenu razliËitih t e h n i k a za p r o u Ë a v a n j e »socijalnog laboratorija«, k a o i inzistiranje na naivnoj primjeni ekoloke teorije k a o objanjavaju„e teorije Ô s t r u k t u r i i funkcioniranju g r a d a i njegovih ûitelja. M e u p r e d s t a v n i c i m a ekoloöki orijentirane u r b a n e sociologije u Chicagu t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljeÊa p o s e b n o se istiËe L. Wirth, Ëiji je esej Urbanism as a Way of Life (objavljen 1938. godine) i m a o d a l e k o s e û a n utjecaj na p r a v a c razvoja u r b a n e sociologije. T e r m i n »urbanizam« drugaËije je definiran u SAD, n a r o Ë i t o u o n o vrijeme, a a u t o r s p o m e n u t o g eseja je njime ûelio p o s t a v i t i o s n o v e opÊoj teoriji g r a d a z a s n o v a n o j na ideji da g r a d predstavlja p o s e b a n k u l t u r n i f e n o m e n sa svojim p o s e b n i m s i s t e m o m vrijednosti i normi , s p o s e b n i m p o n a ö a n j e m ljudi koje je k a r a k t e r i z i r a n o specifiËnostima i koje odvaja u r b a n o od ruralno g ponaöanja, i tsl. W i r t h je izjednaËio pojavu u r b a n i z m a s p o j m o m progresa, s p o j m o m t e k o v i n a z a p a d n e k u l t u r e i razvoja p o s e b n o g »naËina ûivota«. Na t o m t r a g u razvila se o s n o v n a ideja Ô r a z n i m »urbanim« specifiËnostima (»urbani promet«, » u r b a na kultura«, »urbana muzika«, »urbani problemi«, »urban o zagaenje« »urbani karakter« , »urbani folklor«, i tsl.), ali i Ô neum i t n o s t i sudbine u r b a n o g (»urbana civilizacija«). Budu„i su Wirthove analize i p o s t a v k e poslu˛ile k a o j e d a n od najznaËajnih e l e m e n a t a (povoda) k r i t i k e tzv. klasiËne u r b a n e sociologije, na tu „emo se r a s p r a v u p o n o v n o v r a t i t i u kasnijim poglavljima. 2
U r b a n a sociologija
17
III.
»ikaka kola u r b a n e sociologije
Z a t o se postavlja p o s e b n a p o t r e b a da se pie Ô sociolokoj koli u Chicagu d v a d e s e t i h i t r i d e s e t ih g o d i n a ovog stolje„a? N a m a se Ëini v a ˛ n i m u t v r d i t i da li je ta kola, a k o je m o g u „ e govoriti Ô »školi«, bila t o l i k o r e l e v a n t n a u razvoju sociološke misli, da li postoji d o v o l j n o o p r a v d a n j e da se Ô »koli« m o ˛ e govoriti, te u k o m smislu je ta kola utjecala na daljnji razvoj sociologije, te koje su njene p o s e b n e znaËajke, o s o b i t o s o b z i r o m na r a z v o j u r b a n e sociologije? U posljednjih p e t n a e s t a k g o d i n a diskusija Ô u r b a n o j sociologiji, koja se prije svega vodi u o k v i r u tzv. »nove u r b a n e sociologije«, d o v o d i u pitanje g o t o v o sve one t e k o v i n e koje su realiziran e u o k v i r u o n o g a to je g o t o v o kolokvijalno z n a n o k a o »Ëikaka kola sociologije« u sociolokim krugovima, o d n o s n o , u u ˛ e m smislu Ë i k a k e kole u r b a n e sociologije. To je bio j e d a n od m o t i v a da p o d r o b n i j e o b r a d i m poj a m koji je p o z n a t p o d n a z i v o m »Ëikaka kola u r b a n e sociologije«. U svojim k r i t i k a m a koje se izriËu p r e m a Ëikakoj koli, p o s e b n o p r e m a u r b a n o j sociologiji koja se razvijala u to vrijeme i n a r o Ë i t o u n e k i h p r e d s t a v n i k a , p o s e b n o se istiËu M. Castells i sociolozi koji se b a v e p r o u Ë a v a n j e m urbanog fenomena, a koji su prihvatili njegov k o n c e p t u a l n i apar a t i k r i t i ku ranijih »paradigmi«, a vie ili manje izra˛ena k r i t i k a te kole p r i s u t n a je i u d r u g i h p r e d s t a v n i k a tzv. novog vala u r b a n e sociologije koji se razvija k o n c e m ezdesetih i u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a (M. Harloe, Ch. Pickvance, E. Lebas, D. Harvey, i drugi). Kritike, o p r a v d a n e ili ne, o d n o s e se priliËno p a u a l n o i u krajnjoj k o n z e k v e n c i p o k u a v a j u diskreditirati cijelu Ëik a k u kolu. M. Castells, iako vri d o s t a Ëesto generalizaciju pa Ô Ëikakoj koli g o v o r i k a o Ô ideologijskom t u m a Ë e n ju 18
odnosa p r o s t o r n o g i socijalnog, Ô pokuaj u »westernizacije« u r b a n e sociologije, ipak, specifiËno n a p o m i n j e koje a u t o r e s m a t r a osobito »krivim« za specifiËan tip razvoja Ëikake kole. On p o s e b n o kritizira R. Parka i L. Wirtha, iako u biti razvija dalje n e k e Wirthove ideje (usp. na primjer u La question urbaine, 1972), a drugi a u t o r i k o r i s t e p o j a m »Ëikaka kola u r b a n e sociologije« k a o oslonac za razvijanje kritiËke orijentacije koju onda , manje ili vie uspjeno, razvijaju u okviru s t r u k t u r a l i s t i Ë k ih ili d r u g i h n e o m a r k s i s t i Ë k i h pravaca razmiljanja. O n o to je i n t e r e s a n t n o je da se u posljednjih d e s e t a k g o d i na pojam »Ëikaka kola u r b a n e sociologije« u tim k r u g o v i m a do˛ivljava prije svega s negativn o m konotacijom, k a o generalizirani p o j a m koji supsum i ra sva dostignu„a i sve a u t o r e koje m o ˛ e m o svrstat i u navedenu kolu. U t o m e p o s e b n o prednjaËi r a d R o s e m a r y Mellor, Urban Sociology in an Urbanized Society, 1977, koja taj pojam koristi u n e o p e r a c i o n a l i z i r a n o m n e g a t i v n o obojeno m smislu, a i s t o d o b n o p o k u a v a razviti i k r i t i Ë k u distancu prema najnovijim s t r u k t u r a l i s t i Ë k i m t e n d e n c i j a m a. Nedefiniranost p o j m a »Ëikaka kola« ne proistjeËe samo iz nedovoljne u p u „ e n o s t i a u t o r a koji v r e k r i t i k u te »kole«, nego i iz, koliko se to n a m a Ëini, r a z n o l i k o s t i pojav a koje se mogu ukljuËiti u p o j a m »Ëikaka kola sociologije.« œ toj je ökoli moguÊe govoriti s m n o g o s t a n o v i ö t a . S j e d n e strane, p o s e b a n poloûaj sociologije u Chicagu koji je imala u to d o b a jer je bila prvi i najvaûniji socioloöki c e n t a r u p o Ë e t k u ovog stoljeÊa u Sjedinjenim D r û a v a m a . Odjel je o s n o v a n 1892. godine, a ostali su odjeli u d r u g i m u n i v e r z i t e t i m a osnivani m n o g o kasnije — k o n c e m d v a d e s e t i h i u trideseti m godinama ovog stoljeÊa. Samim t i m — j e r je sociologija bila »sluûbeno prva« u Chicagu, a u vrijeme k a d a se nije moglo veoma lako definirati öto z a p r a v o znaËi socioloöki (nadajuÊi se da je to d a n a s z n a t n o laköe) — razvi o se g o d i n a m a poseban pijetet p r e m a t o m centru socioloöke z n a n o s t i . Odreena doza nostalgije p r e m a »tim danima« t a k o e r nije za odbaciti k a d a se govori Ô p o j m u »Ëikaka kola«, pri Ëemu se, n a r a v n o , referira na globalni pojam, Ëesto neznaju„i Ô Ëemu se z a p r a v o govori. 2*
19
S d r u g e strane, specifiËna metodologija koja je bila primjenjivana u r a d o v i m a sociologa u Chicagu d v a d e s e t i h i tridesetih g o d i n a ovog stoljeÊa, i koja se Ëesto n a z i v a kvalitativna metodologija, t a k o e r g o v o r e u prilog postojanja j e d n e p o s e b n e ideje, j e d n e specifiËne metodologije. T r e b a istaÊi da se »kvalitativna metodologija« razvijala u Chicagu intenzivno negdje do p o Ë e t k a t r i d e s e t i h godina, a o n d a je p o d utjecajem n e k i h p r e d s t a v n i k a preöla u d r u g u k r a j n o s t — p r e t v o r i l a se u statistiËku c e n t r a l u o b r a d e r a z n i h masovnih pojava. Kvalitativn a m e t o d o l o g i j a — case study, life
history,
participant observation,
content analysis — bila je
o s n o v n a metodologij a u r a d o v i m a W. I. Thomasa, R. E. Parka, ali ne i k o d n e k i h drugih p r e d s t a v n i k a . »StatistiËki duh« razvio se na odjelu u t r i d e s e t i m g o d i n a m a k a d a je na odjel d o ö a o Ogburn i koji je o d m a h poËeo s p r e d a v a n j i m a Ô statistici koja su sluöali Ëak i n e k i profesori —- Burgess k r i ö o m od Parka, koji nije i m a o m n o g o povjerenja u statistiËke pokazatelje i o b r a d e p o d a t a k a , sliËno k a o i Thomas, koji je t e k poslije dugog n a g o v a r a n j a p r i s t a o da se n a p i ö e m e t o d o loöki d o d a t a k The Polish Peasant in Europe and America i koji je na k o n c u n a p i s a o Znaniecki! SlijedeÊi a s p e k t koji se m o û e navesti u k o r i s t p o t r e b e diskutiranja a s p e k a t a tzv. Ëikaöke ökole sociologije je pokuöaj definiranja sub-aspekta, p o s e b n og a s p e k t a koji bi se o n d a m o g a o n a z v a t i Ëikaöka ökola u r b a n e sociologije — öto je t a k o e r j e d a n od ËeöÊih n a Ë i na i m e n o v a n j a ove socioloöke grupacije u d v a d e s e t i m i t r i d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljeÊa. M n o g a istraûivanja, pa i s a m p o Ë e t a k Ëikaöke ökole, nisu o d r e e n a p r e v e l i k o m r a z n o v r s n o ö Ê u razliËitih orijentacija u istraûivanjima, nego, prije svega, k o n c e n t r a c i j o m istraûivaËkih p o k u ö a ja na n e k o l i k o p o d r u Ë j a koja se kasnije susreÊu u o n o m e öto se naziva u r b a n a sociologija. Razvojem istraûivaËkih aktivnosti, n a r o Ë i t o iza 1913. g o d i n e k a d a na odjel za sociologiju u Chicagu dolazi Robert ≈. Park, nep o b i t n o dolazi d o stimulacije u p r a v o o n i h istra˛ivanja koja bi se mogla n a z v a t i » u r b a n o m sociologijom«. T a k v a orijentacija, p r a „ e n a i a n g a ˛ m a n o m drugi h istra˛ivaËa, prije svega E. W. Burgessom, n a s t a v i l a se do t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stolje„a. P o s e b n o su i n t e r e s a n t n e r a z n e »urbane monografi20
je« Ô pojedinim a s p e k t i m a života u v e l i k o m gradu, Ô Ëemu „e u n a s t a v k u biti vie rijeËi. Dakle, u p r v i m g o d i n a m a svog intenzivnijeg djelovanja odjel za sociologiju se, prije svega bavio istra˛ivanjima koja se m o g u najlogiËnije svrstati u istra˛ivanja u r b a n e sociologije. A s p e k t u r b a n e sociologije je, u o n o vrijeme, ukljuËivao dva k r u g a p r o b l e m a . J e d a n a s p e k t p r o b l e m a su istra˛ivanja koja su se p r o v o d i l a u okvir u discipline human ecology ( h u m a n a ekologija), koja se k a o disciplina u to vrijeme i k o n s t i t u i r a i s n a ˛ n o razvija, to je osobito vidljivo u n e k i m r a d o v i m a R. E. Parka, E. W. Burgessa, a n a r o Ë i t o u r a d o v i m a njenog najuvjerenijeg zastup nika R. McKenzie-a. Drugi a s p e k t istra˛ivanja, koja n a s pribli˛avaju p o j m u »Ëikaka kola u r b a n e sociologije«, su r a z n o l i k e studije individua u gradu, procesi adaptacije ljudi na njihovu okolinu, migracije s t a n o v n i k a iz jednog u drugi dio grada, studije »˛ivotnih historija« pojedinih p r e d s t a v n i k a s t a n o v n i k a urbanizirane okolice, i tsl. U k o l i k o se o v e dvije g r u p e p r o b l e m a podrazumijevaju dijelovima p r o b l e m a t i k e kojo m se inaËe bavi u r b a n a sociologije, o n d a se s m n o g o o p r a v d a n j a m o ˛ e re„i da je tzv. Ëikak a kola sociologije bila, prije svega, Ëikaka kola u r b a n e sociologije d v a d e s e t i h i trideseti h godina ovog stolje„a. Zbog toga n a m se i Ëini o p o r t u n i m da se ispitivanju e l e m e n a t a u r b a n e sociologije u vrijeme n a s t a n k a i intenzivnog r a z v o j a Ëikake kole p o s v e t i o s n o v n a pa˛nja. œ Ëikakoj koli je mogu„e govoriti, k a k o smo to v e „ n a p o m e n u l i , i s a s p e k t a koritenja p o s e b n i h m e t o d a koje se najËe„e svrstavaju u tzv. k v a l i t a t i v n u metodologiju (pogledaj Ô t o m e , KupaËiÊ, 1973). M e t o d o l o g i j a koja je bila primjenjivana u ispitivanju razliËitih a s p e k a t a adaptacija individua »na grad«, zahtijevala je p r i m j e n u razliËitih t i p o v a analiza, koje su t a k o e r j e d n a od k a r a k t e r i s t i k a orijentacije sociologije u Chicagu u d v a d e s e t i m i t r i d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljeÊa. Kvalitativna metodologija Êe u kasnijim godin a m a biti zamijenjena k v a n t i t a t i v n i m m e t o d a m a , pa Êe sociologija u Chicagu biti p o z n a t a po koriötenju statistiËkih m e t o d a z n a t n o viöe negoli n e k i h d r u g i h »kvalitativnih« m e toda. 21
Postoji još nekoliko e l e m e n a t a koji se m o g u uzeti u razm a t r a n j e k a d a se Ô Ëikakoj sociologiji d v a d e s e t i h i tridesetih g o d i n a ovog stolje„a g o v o r i k a o o, prije svega, u r b a n o j sociologiji. Do s a d a su, na primjer, objavljene dvije knjige (jedna u p r o i r e n o m i s k r a „ e n o m izdanju) koje svojim naslovima eksplicitno g o v o r e Ô t o m e da se Ô Ëikakoj koli mo˛e govoriti g o t o v o iskljuËivo k a o Ô ökoli u r b a n e sociologije (Burgess, Bogue, 1964, Contributions to Urban Sociology, Short, 1971, The Social Fabric of the Metropolis. Contributions of the Chicago School of Urban Sociology). Knjiga koja je eksplicitno p o s v e Ê e n a analizi Ëikaöke ökole je i Chicago School 1 9 2 0 — 1 9 3 2 . od R. Farisa (Chicago School 1920 do 1932), ali ne n o s i naslov koji bi a s o c i r a o na u r b a n u sociologiju, iako je analiza p r o v e d e n a u t o m smislu da su u okviru Ëikaöke ökole p r o v o e n a g o t o v o iskljuËivo » u r b a na istraûivanja«. Bez obzir a r e d u c i r a m o li ili ne p o j a m »Ëikaöke ökole« na p o j a m »Ëikaöka ökola u r b a n e sociologije«, ostaje joö m n o g o nejasnoÊa Ô t o m e m o ˛ e li se u o p „ e govoriti Ô p o j m u »škola«. Ovdje t r e b a n a p o m e n u t i da se ne radi Ô s k o l a s t i Ë k o m razm a t r a n j u p o j m a »kola«, nego Ô miljenjima koja se Ëesto spominju k a d a se govori Ô historiji socioloke misli, p o s e b n o u Sjedinjenim AmeriËki m D r ˛ a v a m a . Pitanje je, n a r a v n o , da li se u o p „ e Ô n e k i m u t v r e n i m ö k o l a m a do sada u sociologiji m o û e govoriti, pa p r e m a t o m e i Ô Ëikaökoj ökoli. Ostaje, nar a v n o , i p r o b l e m definiranja razlika i z m e u p o j m a »orijentacije« i »ökola«. Postoji i stav da je cijela orijentacija (ökola) Ô kojoj se govori bila p r i m j e r o m »velike teorije« ( p r e m a Millsu), te da bi se prije m o g l o r a d i t i Ô specifiËnoj etnografskoj, a ne sociolokoj orijentaciji (Schwendinger, «. i /., 1974, str. 389). Isti a u t o r i s m a t r a j u da bi p r e d s t a v n i k e Ëikake kole d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stolje„a t r e b a l o zvati k o l o m » t e h n o k r a t s k i h u r b a n i h etnografa« ili j e d n o s t a v n o » u r b a n i m tehnografima« (Ibid., str. 389). O s i m o v a k o »radikalnih« ocjena Ô kvalifikaciji orijentacije koju r a z m a t r a m o , p o s t o j e i drugaËiji stavovi. John Madge, na primjer, (1964) k a û e slijedeÊe: » F a m a Ëikaöke ökole . . . ne osniva se na j e d n o j knjizi ili j e d n o m a u t o r u , pa Ëak niti na j e d n o m p o s e b n o m a s p e k t u . O n a se osniva na 22
v e o m a k a r a k t e r i s t i Ë n om p r i s t u p u i v e o m a razvijenom interesu za s t v a r n i svijet« (Madge, 1964, str. 88). Ovaj a u t o r ne dovodi u pitanje postojanje ili nepostojanje p o s e b n e orijentacije, on je kvalificira. M e u t i m , kvalifikacija interesa za »stvarni svijet« — koji je, oËigledno, bio p o s e b n o stimulativan za g o t o v o sve istraûivaËe u Chicagu d v a d e s e t i h i tridesetih godina ovog stoljeÊa, a n a r o Ë i t o za R. P a r k a , koji je u viöe n a v r a t a i z r a û a v a o ûelju da se bavi p r o u Ë a v a n j e m stvarnog dogaanja, a ne p r o u Ë a v a n j e m »iz knjiga« — n a m neÊe m n o g o p o m o Ê i u odreivanju o s n o v n e usmjerenosti Ëikaöke ökole. Madge t a k o e r istiËe v a û n u ulogu R. Parka i dalje kaûe slijedeÊe: »R. E. Park je bio m o û d a p r v a vaûnija liËnost u sociologiji Ëiji su i n t e r es bili p r i m a r n o ljudi i njihovo n o r m a l n o socijalno p o n a ö a n je negoli njihov povijesni razvoj, ili njihovi socijalni problemi« (Ibid., str. 88—89). M. Janowitz je s v a k a k o j e d a n od boljih p o z n a v a l a c a prob l e m a t i k e Ëikaöke ökole jer je glavni u r e d n i k svih r e p r i n t izdanja djela a u t o r a iz trideseti h i d v a d e s e t i h g o d i n a ovog stoljeÊa öto su se pojavila p o n o v n o u öezdesetim i sedamd e s e t i m godinama. I s t o d o b n o , on je pisac mnogih instruktivnih u v o d a u pojedine od publikacija. P r e m a tome , njegovo miöljenje k a o p r e d s t a v n i k a Ëikaöke ökole poslijeratne generacije, t r e b a respektirati. Janowitz s m a t r a da se Ëikaöka ökola sociologije p r o m a t r a k a o j e d n a od osn ov n i h e t a p a historijskog razvoja discipline u Sjedinjenim D r û a v a m a . Ali, pitanje je — da li je postojao j e d i n s t v e n i d i s t i n k t i v a n »Chicago« p r i s t u p sociologiji? O n o öto nije u sumnji je da je odjel za sociologiju na Ë i k a ö k o m u n i v e r z i t e t u bio m e u p r v i m i da je u periodu od s k o r o p o l a stoljeÊa d o m i n i r a o i n t e l e k t u a l n i m i profesionalnim r a z v o j e m discipline e m i n e n t noöÊu svojih Ëlanova i p r o m i n e n t n o ö Ê u svojih d i m p l o m a n a da« (Janowitz, 1966, str. VII). Kao öto vidimo, ovaj a u t o r s m a t r a da je najvaûniji d o p r i n o s k r o z koji m o û e m o valorizirati d o p r i n o s Ëikaöke ökole, njen znaËaj za o s n o v n u orijentaciju i razvoj sociologije u Sjedinjenim A m e r i Ë k i m D r û a v a ma, ali, isto tako, ostavlja o t v o r e n o pitanje — da li se m o û e govoriti Ô s a m o posebnoj orijentaciji, r a z n i m pa i p a k sliËnim orijentacijama, ili p a k Ô koli koja ima svoj definirani k a r a k t e r ? Pojedine discipline i p o d r u Ë j a i n t e r e sa kojim su 23
se bavili predstavnici to su djelovali u okviru Ëikakog odjela za sociologiju predstavljale su liËnosti koje su imale »svoje ideje« Ô t o m e što i k a k o t r e b a istraživati u d r u š t v u te bi se Ô cjelovitom p r i s t u p u ili Ëak koli, t e k o moglo govoriti. E l e m e n t koji m o ˛ d a d o p r i n o s i ideji Ô t o m e da je postojala p o s e b n a kola sociologije je i u d ˛ b e n i k to su ga, o d m a h na p o Ë e t k u dvadesetih g o d i n a ovog stolje„a, objavili z a j e d n o R. Park i E. Burgess i koji je b i o cjeloviti p r e g l ed raznolikih p r i s t u p a prouËavanj u d r u t v a s obiljem originaln i h t e k s t o v a koji su se oslanjali, uglavnom, na e v r o p s k u filozofsko — socioloku tradiciju. Osim toga, svako poglavlje bilo je p o p r a „ e n o izboro m t e m a za daljnje p r o u Ë a v a n j e i diskusiju pojedinih pojava, to je znaËajno p o m o g l o stud e n t i m a u njihovom daljnjem r a d u . Ta knjiga, t a m p a n a u v e l i k o m broju p r i m j e r a k a i u k r a t k o m v r e m e n u r a s p r o d a n a , s m a t r a l a se, p r e m a miljenju Janowitza, »zelenom biblijom« onog v r e m e n a za sociologiju (zelene korice). Pojava ovakvog, v o l u m i n o z n o g u d ˛ b e n i k a (preko 1000 stranica) s velikim pretenzijama, s v a k a k o je jo j e d a n od e l e m e n a t a da se Ô odjelu za sociologiju iz d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h godin a ovog stolje„a govori k a o Ô specifiËnoj ökoli miöljenja. I n t e r e s a n t n o je, m e u t i m , da se u tridesetim g o d i n a m a nije pojavila nij e d n a knjiga koja bi, eventualno , nosila n a z i v »Ëikaöka ökola« i koja bi r e z i m i r a l a teorijske i m e t o d o l o ö k e d o p r i n o s e naved e n e ökole u p r o t e k l o m p e r i o d u . Knjiga R. Farisa je interes a n t n a viöe k a o pregled situacije i djelovanja pojedinih o s o b a s, po n a ö e m miöljenju, p r e t j e r a n i m naglaöavanjem znaËajnosti djelovanja E. Farisa (koji je bio njegov r o a k ) , p r e g l e d o m pojedinaËnih djelatnosti i aktivnosti, a ne s p o k u ö a j e m sistem a t s k o g i sintetiËkog iznoöenja d o p r i n o s a Ëikaöke ökole (usp. u Faris, 1967). U svo m k o m e n t a r u o p r a v d a n o s t i koriötenja naziva »Ëik a ö k a ökola«, Janowitz dalje n a p o m i n j e da su sociolozi u Chicagu ûeljeli fundirati sociologiju k a o z n a n o s t (zbog toga i ne Ëudi da je n a z i v s p o m e n u t o g u d û b e n i k a Parka i Burgessa Introduction to the Science of Sociology), a p r o u Ë a v a l i su socijalne p r o m j e n e u z r o k o v a n e industrijalizacijom i u r b a n i zacijom, te su sociologiju z a s n o v a li u ö i r o k o m dijapazon u i t e ö k o je bilo povlaËiti granice izm e u pojedinih disciplina. 24
Osim toga, s m a t r a Janowitz, sociolozi u Chicagu su vjerovali da sociologija ima vaûnu ulogu u rjeöavanju r a z n i h socijalnih problema. Isti a u t o r naglaöava i j e d a n d o s t a v a û a n e l e m e n t — sociolozi u Chicagu su prouËaval i f e n o m e n d r u ö t v a u t o t a l i t e t u , öto je e l e m e n t s kojim se ne bismo mogli do kraja sloûiti zbog razliËitog shvaÊanja p o j m a t o t a l i t e t a . œ t o t a l i t e t u, u smislu u k o j e m ga J a n o w i t z n a p o m i n j e , m o û e se govorit i s a m o utoliko, ukoliko se shvaÊanje t o t a l i t e t a svede na r a z n o l i k o s t p r i s t u p a koji su bili primjenjivani i na brisanje razlika m e u pojedinim disciplinama koje, doduöe, i nisu b aö bile p o s e b n o razvijene u dvadeseti m g o d i n a m a ovog stoljeÊa, öto osobito vrijedi za samu sociologiju. T e r m i n koji bi, po n a ö e m miöljenju, z n a t n o bolje o d g o v a r a o , a k o se ûeli referirati na cjelovitost z a h v a t a p r o u Ë a v a n ja Ëikaökih sociologa d v a d e s e t i h i tridesetih godina ovog stoljeÊa, je u k u p n o s t d r u ö t v e n i h pojava, öto n i k a k o ne znaËi da je shvaÊanje t o t a l i t e t a p r a t i l o s p o m e n u t e analize. DapaËe, moglo bi se isto t a k o tvrdit i i s u p r o t n o — shvaÊanje t o t a l i t e t a je u p r a v o o n o öto je nedostajalo Ëikaökim sociolozima i njihova o s n o v n a p r e d n o s t je mi n u c i o zn o st parcijalnih i specifiËnih analiza, a ne shvaÊanje t o t a l i t e t a. Koliko je to n a m a p o z n a t o , p o j a m t o t a l i t e t a , u o n o m smislu u k o m e se on d a n a s k a o filozofsko-socioloöka kategorija koristi u s u v r e m e n o j (marksistiËkoj) sociologiji, nije se koristio u okviru Ëikaöke ökole, pa niti p o j e d i n e a n t r o poloöke, a joö manje socio-psiholoöke dimenzije »druötva u totalitetu«. N a r o Ë i t o iznenauje g o t o v o p o t p u n o izostajanje diskusije politiËkih i e k o n o m s k i h uzroka bilo koje p r o u Ë a v a ne pojave. Izostajanje uvianja o s n o v n e p o v e z a n o s t i politiËkih i e k o n o m s k i h u z r o k a pojedinih d r u ö t v e n i h p o j a v a je o s n o v n a k a r a k t e r i s t i k a Ëikaöke ökole, pa je inzistiranje na pojmu t o t a l i t e t a viöe v e z a n o za p o j a m t o t a l i t e t a d r u ö t v e n i h pojava koje o d g o v a r a viöe, k a k o smo to veÊ n a p o m e n u l i , ideji multidimenzionalnost i d r u ö t v e n i h pojava u njihovoj pojavnosti, a ne u njihovoj uzroËno-posljediËnoj p o j a v n o s t i . N e a d e k v a t n o s t Janowitzove p r o s u d b e Ô t o t a l i t e t u k a o p r e d n o s t i Ëikake kole, vidljiva je i u njegovom inzistiranju na t o m e da se kroz t o t a l i t e t m o ˛ e govoriti i Ô s a m o m nazivu »Ëikaka kola«: »Prema t o m e , u stupnju u k o m e je p o s t o j a l a 25
Ëikaöka ökola, njena identifikacija je bila u e m p i r i j s k o m pris t u p u t o t a l i t e t u druötva« (Janowitz, 1966, str. X). N e s p r e t n o s t p o j m a t o t a l i t e t a nije jedin i p r o b l e m . Kategorija »empirijski« implicira u p o t r e b u p o s e b n i h t e h n i k a p r i s t u p a d r u ö t v u , öto b a ö i nije bilo k a r a k t e r i s t i Ë n o za p r v i perio d r a z v o j a Ëik a ö k e ökole. Empirijski p r i s t u p k o m b i n i r a n s u p o t r e b o m r a z n o l i k i h k v a n t i t a t i v n i h t e h n i k a p o s t a t Êe o z n a k a za Ëik a ö k u k a t e d r u t e k u t r i d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljeÊa, da bi se, k a o o s n o v n a orijentacija, z a d r û a o sve do danaönjih d a n a i t i m e oËigledno p o k a z u j u Ê i da je »kvalitativn a tradicija« n a p u ö t e n a . P r o b l e m a t i k a p o s e b n e orijentacije ili p o s e b n e ökole m o û e biti i l u s t r i r a n a ovdje joö j e d n i m s t a v o m . James F. Short, jr. s m a t r a da ». . . (ja) nisam n i k a d a s m a t r a o Chicago v r h u n c e m socioloökog postignuÊa, n e g o viöe p r e d s t a v n i k o m p o s e b n o g n a g l a s k a na field istraûivanja i e m p i r i z a m . . .« (Short, 1971, str. IX). Na d r u g o m mjestu isti a u t o r k o n s t a t i r a da se ». . . o s o b i t o s t Chicago stila osniva na k o n t i n u i r a n o m p r o m a t r a n j u ili p r a Ê e n j u d o g a a j a u njihovim p r i r o d n i m okvirima i d i s k r e t n i m a n k e t i r a n j i m a, ili d r u g i m r e l e v a n t n i m pod a c i m a p r i k u p l j e n i m uz p o m o Ê a n k e t e ili studiranja aranûir a n i h situacija u l a b o r a t o r i j s k im uvjetima. Puni utjecaj Ëik a ö k e ökole joö uvijek nije u p o t p u n o s t i realiziran« (Ibid., str. XLIV). Kao öto v i d i m o , ovaj a u t o r , koji je i s a m bio s t u d e n t na odjelu za sociologiju Chicago U n i v e r s i t y i koji je t a k o e r u r e d n i k r a z n i h reedicija p o j e d i n ih originalnih djela iz p e r i o da d v a d e s e t i h — t r i d e s e t i h godina ovog stoljeÊa, nije do kraja eksplicitan k a d a se r a d i Ô pitanju postojanja kole. M o g l o bi se re„i — iako eksplicitno n a g l a a v a da se ne r a d i Ô ökoli, implicitno p r i h v a Ê a p o j a m ökole. Ipak, njegova kritiËnost ide do te mjere da se »Ëuenje p r e d velikim gradom«, »fasciniranost m e t r o p o l i s o m « i drugi e l e m e n t originalnih i m p u l s a za orijentiranje p o j e d i n i h istraûivanja, m o g u potraûiti i u e l e m e n t a r n o j Ëinjenici socijalno — p r o s t o r n o g porijekla m n o g i h osnovni h p r e d s t a v n i k a Ëikaöke ökole koji su, doöavöi iz m a l i h mjesta srednjeg z a p a d a A m e r i k e (Middle West), m e t r o p o l i s o m u nastajanju j e d n o s t a v n o bili »fascinirani«. I s a m Short u t o m smislu n a v o d i ». . . jer s a m bio 26
m o m a k iz ,malog g r a d a ' u Illinois-u t r a n s p l a n t i r a n po prvi p u t u . . . veliki g r a d . . .« (Ibid., str. IX). Osim ,malog g r a d a ' postoje i drugi razlozi zaöto je ,veliki g r a d ' bio u z e t k a o »socioloöka laboratorija«, z a ö t o se p o j a m »fasciniranosti g r a d o m , metropolisom« koristi g o t o v o uvijek k a d a se ûeli dati n e k a konstatacija Ô Ëikakoj koli, te u k o m smislu je grad poslu˛io k a o »sretno z n a n s t v e n o lovite« (Burgess) za p r o u Ë a v a n j e raznolikih d r u t v e n i h odnosa, za p r o u Ë a v a n j e socijalne psihologije, za p r o u Ë a v a n j e raznolikih »abnormalnih« pojava koje se u njemu odvijaju. Poslije Ëitanja m n o g o b r o j n i h djela sociologa Ëikake kole, i poslije konzultiranj a r e f e r e n t n e l i t e r a t u r e , m o ˛ e se d o s t a b r z o i lako do„i do zakljuËka, koji ne m o r a biti blizak zakljuËku Schwendinger, H. i /. Ô t o m e da je, m e u ostalim, na primjer, R. Park bio rasista (Schwendinger, M. i /., 1974, str. 386), i a k o zakljuËak koji izvodi /. Short jr., iz oËiglednog izostajanja uvianja öirih d r u ö t v e n o - e k o n o m s k i h u z r o k a r a z n i h p r o u Ë a v a n i h pojava u m e t r o p o l i s u, koja su provodili Ëikaöki sociolozi t a k o e r , po n a ö e m miöljenju, ne z a d o v o ljava. S h o r t s m a t r a d a : ». . . opÊe d e t e r m i n a n t e u r b a n i h situacija — e k o n o m s k e , demografske, ekoloök e i a d m i n i s t r ativne — ograniËavaju i uvjetuju ljudsko p o n a ö a n j e , ali ga ne kreiraju« — t a k v a trdnj a je, po n a ö e m miöljenju, implicirana u g o t o v o svim a n a l i z a m a Ëikaökih sociologa, ali je tek u rijetkim p r i l i k a m a eksplicirana. Najekspliciranije su izraûene u z r o Ë n o — posljediËne veze p o v e z a n o s t i ekoloökih »determinanti«, öto je posljedica intenzivnog razvoja human ecology na t r a g u prihvaÊanja koncepcija a n i m a l n e i biljne ekologije. N i v o ekspliciranosti d r u g ih p r e t p o s t a v k i u u z r o Ë n o — posljediËnom lancu v e o m a je oscilantan, k o d n e k i h p r e d s t a v n i k a g o t o v o nikad p r i s u t a n, k o d n e k i h tek t u i t a m o . Zbog toga s m a t r a m o da t r e b a biti krajnje o p r e z a n k a d a se konstatacije Ëikaökih sociologa ûele p r e d s t a v i t i u n j i h o v o m »totalitetu«, ili p a k k a o konstatacij e koje nisu eksplicitno govorile u u z r o c i m a n e k i h d r u ö t v e n i h pojava, ali su te uvjete d e t e r m i n i r a n o s t i pojava »implicirali«. »Nerevolucionarni« k a r a k t e r Ëikaöke sociologije nije »grijeh« koji se m o û e s a m o njima pripisati. U k o l i k o se njihovo djelovanje p r i h v a t i skoro iskljuËivo u okvirima disciplinarnih granica 27
u r b a n e sociologije, o n d a nije niti Ë u d n o da su njihove ideje bile, prije svega, reformski orijentirane, a manje »revolucion a r n o « . Cijela u r b a n a sociologija je, p r e m a m n o g i m miöljenjima i z r a û e n i m u posljednjoj d e k a d i u o k v i r i m a tzv. n o v e u r b a n e sociologije, j e d n a reformska, a ne r e v o l u c i o n a r n a disciplina. Short, m e u t i m , osjeÊa p o t r e b u da »brani« Ëikaöku orijentaciju u sociologiji od k r i t i k e koja je bila i z r e Ë e n a u slijed e Ê e m stilu : »Ëikaöki sociolozi nisu doveli do formuliranja n i k a k v i h teorijskih h i p o t e z a iz svojih analiza, nego su se kasnije s a m o ponavljali u svojim m i k r o i d e s k r i p t i v n i m analizama« (Shills). N e d o s t a t a k ekspliciranosti pojedinih u z r o k a o d r e e n i h »urbanih situacija«, koje su se do krajnjih detalja istraûivale, su, po n a ö e m miöljenju, j e d a n od razlog a zaöto se nisu izvukli n i k a k v i znaËajniji teorijski zakljuËci od öireg socioloökog znaËenja. N o , Ô t o m e „e biti rijeËi kasnije, u slijede„im poglavljima. M n o g i p r o b l e m i s k o j i m a se istra˛ivaË susre„e k a d a pok u a a n a l i z i r a t i d o p r i n o s Ëikake kole sociologije ili specifiËnije Ëikake kole u r b a n e sociologije, p r i s u t n i su i dan-danas k a d a s e pokuaju u t v r d i t i d o p r i n o s i s u v r e m e n e urbane sociologije. Koliko g o d se u r b a n a sociologija razvila u posljednjih p e d e s e t godina od k a k o su p r o v e d e n a p r v a znaËajnija istra˛ivanja ba u o k v i r u Ëikake kole, ne m o ˛ e m o re„i da je uspjel a uspjeno definirati svoj p r e d m e t i svoje polje djelovanja. œ t o m e se d o s t a pisalo u t o k u s e d a m d e s e t i h g o d i n a i te s t a v o v e n e „ e m o ovdje ponavljati u p o t p u n o s t i , n e g o „ e m o u p o z o r i t i n a n e k e o s n o v n e t o Ë k e koje m o g u biti i n d i k a t i v n e za n a s t a v a k r a s p r a v e Ô k a r a k t e r i s t i k a m a razvoja sociologije u okviru Ëikake kole (vidi p o d r o b n i j e — »aldarovi„, 1980). U r b a n o j sociologiji m n o g i kritiËari, p o s e b n o Castells i njegovi »sljedbenici«, odriËu p r a v o postojanja k a o nezavisne e p i s t e m o l o k i i teorijski utemeljen e discipline jer se njen teorijski p r e d m e t n e m o ˛ e k o n s t i t u i r a t i i z p o j m a »urbano«. Taj p o j a m n e referir a n a n e k i p o s e b a n materijalni objekt, p r e d m e t , n e g o predstavlja o d g o v a r a j u „ u skupin u p r o b l e m a , p o j a v a ili a s p e k a t a koji djeluju na osobu i »utjeËu« na njeno p o n a a n j e u u r b a n i z i r a n o j sredini. To p o n a a n j e o n d a po28
staje p r e d m e t o m sociolokih ispitivanja, ali konceptualizacija ispitivanja sa stanovita »urbanog« je teorijski n e u t e m e ljena. T a k a v k o n c e p t — djelovanje g r a d a na individuu — koji je bio osnovn i koncepcijski okvir istra˛ivanja u o k v i r i m a Ëikake orijentacije, dove o je do »ideologijskog razvoja« u r b a n e sociologije. D a p a Ë e , ideologijska prezentacija proble ma u u r b a n i z i r a n o j sredini imalo je za »zadatak« da p r u ˛i j e d n u drugaËiju sliku svijeta, ali i da prikrije s t v a r n e u z r o k e pojedinih socijalnih, e k o n o m s k i h i politiËkih u z r o k a p o j a v e m a l a d a p t a c i j e individua v i s o k o u r b a n i z i r a n oj sredini. Sennett Ô nedefiniranosti u r b a n e sociologije ka˛e, na primjer, slijede„e: »Polje u r b a n i h studija d a n a s je preplav ljeno p o s e b n o m v r s t o m praznovjerja u z n a n s t v e n u Ëisto„u, pa o n d a , k a o Faust, a k o i m a m o Ëisto i p e r f e k t n o znanje, svijet o k o nas „e se iznenada izmijeniti. Kao h u m a n i s t i Ë k a disciplina, u r b a n a sociologija pokazuje sve z n a k o v e r a p i d n o g nestajanja«. (Sennett, 1969, str. 19). O v o miljenje nije u s a m ljeno, i a k o postoje varijacije u procjeni ho„e li do„i do »iËezavanja«, ili „e do„i do p r e t v a r a n j a u r b a n e sociologije u o p „ u sociologiju — zbog toga jer se s u v r e m e n a u r b a n a sociologija, z a p r a v o , bavi p r o u Ë a v a n j e m p o j a v a s u v r e m e n o g visokou r b a n i z i r a n o g drutva. I n t e r e s a n t a n je i s t a v izreËen prije 25 godina, a koji se v a r i r a u o t r i m k r i t i k a m a »klasiËne« u r b a n e sociologije od s t r a n e novog n e o m a r k s i s t i Ë k o g vala. N. Gist ka˛e slijede„e: »Urbana sociologija je m o ˛ d a najmanje jasno definirana oblast od svih sociolokih podruËja . N j e n e su granice, ako postoje, ( p o d v u k a o O. ».) indistinktivne i n e m a univerzalno g s p o r a z u m a Ô n j e n o m s u b s t a n t i v n o m ili t e o r i j s k o m k a r a k t e r u « . (Gist, 1957, str. 159). N e d e f i n i r an o s t u r b a n e sociologije d a n a s proistjeËe, m o ˛ d a , iz nedefinir a n o s t i tradicije te discipline koja je s m a t r a l a da se u r b a n o m sociologijom m o g u ispitivati g o t o v o sve pojave. ReËeno d r u gaËije: o b r a z a c prouËavanj a drutva , referencijalni o k v i r koji je bio primijenjivan u Ëikakoj koli d v a d e s e t i h i tridesetih godina ovog stolje„a, bio je p r i m a r n o u r b a n o — sociologijski orijentiran, te se i zbog toga m o ˛ e govoriti Ô p o s e b n o m dijelu Ëikake kole, n a z v a n e »Ëikaka kola u r b a ne sociologije«.
29
Razlozi zbog kojih se p r o b l e m a t i k a k o n s t i t u i r a n j a u r b a n e sociologije k a o socioloöke discipline t o l i k o Ëesto n a v o d e , imaju, po n a ö e m miöljenju, osnovni u z r o k u n e z a v i s n o m razvoju discipline koja je u t r i d e s e t im g o d i n a m a dobila najznaËajnije mjesto u socioloökim istraûivanjima sociologa Ë i k a ö k e ö k o l e — human ecology. Human ecology je p r o u Ë a vala o d n o s e interakcije Ëovjeka i njegove okolice, a n a l o g n o i n t e r a k t i v n i m p r o c e s i m a koji se razvijaju i z m e u biljaka/ûivotinja i njihove okolice. N e z a v i s a n r a z v o j human ecology d o v e o je p o s t u p n o do nezavisnog r a z m a t r a n j a p r o s t o r n i h e l e m e n a t a k a o decizivnih e l e m e n a t a i do p o z n a t e teorije Ô p r o s t o r u k a o u z r o Ë n o m e l e m e n t u o d r e e n i h oblika socijalnog p o n a ö a n j a . Implicitna p r e t p o s t a v k a m n o g i h socioloökih istraûivanj a u Chicagu, a i kasnije u d r u g i m c e n t r i m a i zemljama, je da prostorna oko-
lica,
environment,
vröi stimulativno ili nestimulativno
djelo-
vanje na pojedinca. Ostavivöi sada po s t r a n i m o g u Ê u diskusiju Ô t o m e da li okolica m o ˛ e biti s h v a „ e n a s a m o iskljuËivo k a o »fiziËka okolica«, ili se p a k uvijek radi Ô »socijalnoj okolici« (o t o m e pogledaj n a ö stav — »aldaroviÊ, O., 1980), v a û n o je u t v r d i t i da se okolica u z i m a k a o u z r o Ë n i e l e m e n t u postavljanju o d n o s a i z m e u h a b i t a t a i Ëovjeka. S h o d n o implicitnoj p r e t p o s t a v c i Ô djelovanju okolice na pojedinca, proistjeËe i logiËan zakljuËak: ako p o j e d i n ca p r e m j e s t i m o iz »nezdrave« u »zdravu« okolicu, njegovo „e se p o n a a n j e promijeniti. O v a j se stav, n a r a v n o , ne m o ˛ e do kraja odbaciti k a o i r e l e v a n t a n , ovisno Ô stupnju u k o m e s m o spremni p r i h v a t i ti relativizaciju i n t e n z i t e t a djelovanja okolice na p o n a a n j e ljudi. Relativiziraju„i pojam a p s o l u t n o g u relativno djelovanje, u d o b r o j sociolokoj tradiciji, p o t r e b n o je u t o m sluËaju u s p o s t a v i t i p o j a m socio-prostorne ili p r o s t o r n o -socijalne okolice, ali i p o j a m interakcije k a o kljuËni p o j a m koji ne daje za p r a v o niti j e d n o m e l e m e n t u da b u d e a p s o l u t n o p r i m a r a n u »izazivanju« pojedinih utjecaja. U d v a d e s e t i m i t r i d e s e t i m g o d i n a m a , u poËecima intenzivnijeg razvoja sociologije u Chicagu, inzistiranje na p r os t o r n i m e l e m e n t i m a dovelo j e p o s t u p n o d o t u m a Ë e n j a pojava koje se temeljilo na u v a ˛ a v a n j u p r o s t o r a k a o u z r o Ë n o g elem e n t a . Kasniji razvoj, n a r o Ë i t o u e l e m e n t i m a fiziËkog i so-
30
cijalnog planiranja, o d n o s n o u r b a n i z m a ili u r b a n o g planiranja u e v r o p s k i m zemljama, d o v e o je do daljnjeg irenja ideje da se manipulacijom fiziËke okolice dad u m a n i p u l i r a t i i socijalni odnosi. Zbog t o g a je bilo i mogu„e da se razvoj planiranja odvija relativno n e z a v i s n o — s jedne strane, postojalo je p r o s t o r n o , a s d r u g e r a z n a d r u g a planiranja, kao, na primjer, socijalno, e k o n o m s k o . . . Problemi integracije p r o s t o r n i h a s p e k a t a s d r u g i m p o s e b n o su istaknuti u suvrem e n o vrijeme, no k a k o o n i nisu o s n o v n a t e m a ovog r a d a Ô njima dalje n e Ê e m o raspravljati. H i p o s t a z i r a n j e p r o s t o r n o g elementa, k a o s e p a r a t n o g e l e m e n t a , p o s e b n o je doölo do izraûaja u a r h i t e k t u r i gdje je teorija fiziËkog ili ekoloökog d e t e r m i n i z m a joö uvijek o s n o v n a teorija. P o s e b n o n e g a t i v a n tip razvoj a d e ö a v a o se, pak, u o n i m sluËajevima u kojima je planiranje bilo r u k o v o e n o , prije svega, nejasnim estetsko-oblikovno-prostornim e l e m e n t i m a , koji su u p o t p u n o s t i distorzirali sliku socijalne r e a l n o s t i u kojoj se proces planiranja odvijao. A r h i t e k t o n s k a s t r u Ë n a frazeologija, planersk i jezik — Ëesto su p u t a toliko nerazumljiv i i nabijeni pojmovima bez sadrûin e d a j e t e ö k o v o d i t i bilo k a k v u r a s p r a v u koja Êe imati sadrûinski r e z u l t a t . Simulacija p r o s t o r n e okolice u a t e m p o r a l n o j dimenziji oduvijek je bila, i bit Êe, z n a k totalnog izostajanja shvaÊanja socijalne realnosti p r o s t o r a planiranja, Ëemu m n o g o b r o j n i k o m p l i c i r a n i i s u v r e m e n i modeli p l a n i r a n j a neÊe p o m o Ê i rijeöiti egzistencijalne p r o b l e m e svakodnevnice. J e d a n od razloga nedefiniranosti u r b a n e sociologije u s u v r e m e n o d o b a je i naËin k a k o se tretiranje p r o s t o r n o g i socijalnog poËelo razvijati u o k v i r u tzv. Ëikaöke ökole, naroËito u o k v i r u discipline human ecology. P o j a m zajednice (community), koji u SAD i m a p o s e b n u tradiciju, nije p o j a m koji se p r i m a r n o odreuje p r o s t o r n i m varijablama. Pojam zajednice se, u tradiciji a m e r i Ë k e sociologije, definira, prije svega, uz p o m o Ê socijalnih varijabli k a o öto su, na primjer, obitelj, grupa, pojedinac, m e u s o b n i odnosi, itsl., a k a o k o r e k t i v n a ili varijabla drugog r e d a se p o javljuje odgovarajuÊ a dimenzija p r o s t o r n i h odnosa . Zajednica je uvijek smjeötena u odgovarajuÊi p r o s t o r n i okvir, a ProuËavanje zajednice — obitelji, grupe, institucije, malog
31
g r a d a — odvijalo se uvijek k r o z p o k u ö a j e ispitivanja aspek a t a interakcije izmeu p r o s t o r n i h i socijalnih e l e m e n a t a zajednice. M n o g o b r o j n a istraûivanja su u t o k u posljednjih g o d i n a i bila p r o v e d e n a u SAD u o k v i r i m a tzv. istraûivanja »malog grada«. Pojam zajednice, k a k o Êemo to kasnije p r eciznije vidjeti u r a d o v i m a Parka i d r u g i h p r e d s t a v n i k a Ëikaöke ökole, z a u z i m a c e n t r a l n o mjesto. Osim do s a d a n a b r o j a n i h e l e m e n a t a u prilog diskusiji Ô n a z i v u »Ëikaka kola (urbane) sociologije«, k a o i Ô p o Ë e t n i m u z r o c i m a r a z v o j a te kole, postoji i niz »objektivnijih« elem e n a t a koje m o ˛ e m o s p o m e n u t i k a d a se govori Ô o s n o v n i m u z r o c i m a njenog n a s t a n k a . M e u objektivnim razlozima n a s t a n k a Ëikaöka ökole koji se u l i t e r a t u r i n a v o d e su, prije svega, intenziva n p o r a s t grad o v a u SAD p o Ë e t k o m ovog stoljeÊa, pri Ëemu je Chicago u m n o g i m e l e m e n t i m a p o r a s t a Ëak i prednjaËio, zatim, intenzivno doseljavanje, k a k o crnaca s juga koji su ostali bez svog z a n i m a n j a p r o p a d a n j e m n e o r g a n i z i r a n e poljoprivrede , t a k o , joö viöe, i n t e n z i v n i m doseljavanjem s t a n o v n i ö t v a iz e v r o p s k i h zemalja, razliËitih etniciteta, öto je, n a r a v n o , dovelo d o s t v a r a n j a n e b r o j e n i h p r o b l e m a adaptacije stanovniötva, k a k o sa sela i manjih g r a d o v a , t a k o i iz p o t p u n o drugaËijih k u l t u r n i h sredina. Brzo doseljavanje dovelo je do intenzivnog mijenjanja e k o l o ö k e s t r u k t u r e gradova , do intenzivnog p o r a s t a k r i m i n a l i t e t a, do p o j a v e slumova k a o regul a r n ih p r o s t o r a stanovanja, Ëesto u n e p o s r e d n o j blizini najbogatijih k r a j e v a (öto Êe poslije biti vidljivo iz Burgessove teorije Ô s t r u k t u r i grada), vrlo b r z e i intenzivne izgradnje g r a d s k e i n f r a s t r u k t u r e i o b j e k a t a za stanovanje — to su n e k i od p r o c e s a koji su se odvijali g o t o v o p r e d oËima zai n t e r e s i r a n i h istraûivaËa, a koji su imali »nerv« za p r o v o e nje t a k v i h istraûivanja i koji se nisu sustezali da ih i p r o v o d e . Bilo je s a s v im oËigledno da je o s n o v n i p r o b l e m koji je zai n t e r e s i r a o sociologe bio problem adaptacije pojedinca gradu i utjecaj grada na pojedinca. Iz te dvije o s n o v n e cjeline m o g u se o p e r a c i o n a l i z i r a t i p o s e b n e t e m e koje su naöle mjesta u t o k u istraûivanja — p r o b l e m usamljeni h ljudi, p r o b l e m ûiv o t a u p r e d j e l i m a g r a d a u k o j i ma se iznajmljuju sobe, hotelsko s t a n o v a n j e , n e p r i l a g o e n o s t , b a n d e , itsl. Drugi znaËajni 32
krug p r o b l e m a koji je t a k o e r bio ispitivan bio je p r o b l e m rasnih odnosa koji su se poËeli t a k o e r manifestirati intenzivnijim doseljavanjem s t a n o v n i ö t v a iz e v r o p s k i h zemalja, a n a r o Ë i t o doseljavanjem crnaca iz juûnih d r û a v a SAD u g r a d o v e sjeveroistoËnog dijela. Osim ovih objektivnijih razlog a za razvoj specifiËno usmjerene u r b a n e sociologije u Chicago d v a d e s e t i h i tridesetih godina ovog stoljeÊa, m o g u Ê e je navesti i druge razloge, »subjektivnije« p r i r o d e . U l i t e r a t u r i se m n o g o govori Ô kar a k t e r i s t i k a m a pojedinih istra˛ivaËa koji su dali osobit p e Ë a t v l a s t i t o m stilu istra˛ivanja. W. I. Thomas, k a o j e d a n od osn o v n i h p r e d s t a v n i k a p r v e generacije Ëikakih sociologa, bio je, na primjer, p o s e b n o z a i n t e r e s i r a n za p r o u Ë a v a n j e p r o c e s a adaptacije i m i g r a n a t a . N j e g o v i n t e r e s za p r o u Ë a v a n j e doseljavanja imigrantskih s k u p i n a r e z u l t i r a o je publiciranjem studije koja se i d a n a s s m a t r a j e d n o m od k a p i t a l n i h studija u sociologiji u o p „ e — The Polish Peasant in Europe and America — koju je Thomas i z r a d i o zajedno s poljsko-ameriËkim sociologom Znanieckim. Robert ≈. Park, koji je p o Ë e o karijeru k a o n o v i n a r i koji je u k a s n i m g o d i n a m a z a p o Ë e o svoju a k a d e m s k u karijeru, p r o v e o je t a k o e r j e d n o vrijeme prouËavajuÊi r a s n e o d n o s e . Kao g r a d s k i n o v i n a r dolazio j e u d o d i r sa s t v a r n i m û i v o t o m u g r a d u i te je pojave kasnije u t o k u svoju a k a d e m s k e karijere bilo s a m p r o u Ë a v a o , bilo stimulirao izradu m a g i s t a r s k i h ili d o k t o r s k i h radnji Ô pojedinim a s p e k t i m a g r a d s k o g ˛ivota. Te su d o k t o r s k e i magistarske radnje u m n o g o sluËajeva poslu˛ile kasnije za izr a d u monografija koje se d a n a s s m a t r a j u k l a s i Ë n o m literatur o m u sociologiji. Osim ova dva, m o g l o bi se re„i glavna p r e d s t a v n i k a Ëikake kole, od kojih prvi predstavlj a prvu, a drugi d r u g u generaciju, i drugi p r e d s t a v n i c i Ëikake kole su pokazivali posebne sklonosti p r e m a p o j e d i n i m a s p e k t i m a . P r e d s t a v n i ci druge generacije, u g l a v n o m bivi s t u d e n t i R. Parka, u kasnijim g o d i n a m a pokazivali su i n t e r e s e za pojedine a s p e k t e koji su se dosta razlikovali od o s n o v n i h orijentacija to ih je p o s t a v i o Park. Burgess je, na primjer, p o k a z i v a o i n t e r e s p r e m a human ecology, k a o i p r e m a p r o b l e m a t i c i sociologije Porodice, R. McKenzie je p o z n a t g o t o v o k a o iskljuËivi predUrbana
sociologija
33
stavnik human ecology, a L. Wirth, i a k o se b a v i o i sociologijom saznanja, p l a n i r a n j e m i n e k i m drugim o b l a s t i m a sociologije, u okviru u r b a n e sociologije spominje se u g l a v n o m po eseju Urbanism as a Way of Life, koji je j e d a n od najËeöÊe citiranih eseja u socioloökoj publicistici.* Osim d o s a d a n a v e d e n i h razloga pojave Ë i k a ö k e ökole sociologije, p o t r e b n o je n a p o m e n u t i i da su p r o c e s i intenzivnog doseljavanja i sve pojave koje su p r a t i l e te p r o c e s e
dovele
do
hitne potrebe
ispitivanja raznih naËina za
rjeöa-
vanje o n o g a öto Êe se u kasnijim g o d i n a m a z v a t i urbana kriza. Pojava slumova, k r i m i n a l i t e t a , s a m o u b o j s t a v a , n a v e l a je n a c i o n a l ne organizacije da pokuöaju p r o n a Ê i k o n k r e t n e mjere za rjeöavanje, ili p a k u b l a û a v a n j e »neûeljenih posljedica«. Odjel za sociologiju u Chicagu d o b i o je n e o p h o d n a financijska s r e d s t v a s k o j i m a je m o g a o z a p o Ë e t i r a z n a socioloöka istraûivanja i koja su t r e b a l a d o v e s t i do n i z a p r a k t i Ënih zakljuËaka i e v e n t u a l n i h mjera koje Êe »popraviti« situaciju u velikim, b r z o r a s t u Ê i m g r a d o v i m a Sjeverne A m e r i k e d v a d e s e t ih i t r i d e s e t i h g o d i n a ovog stoljeÊa. Odsjek za sociologiju Ëikaökog u n i v e r z i t e t a n a ö a o se u v e o m a povoljnoj situaciji — stajao je financijski »veoma dobro«, ö t o je Ëinjenica s k o j o m se u danaönj e vrijeme rijetko koji odjel m o û e pohvaliti! Ako b i s m o sve ove do s a d a s p o m e n u t e razloge aglomerirali, mogli b i s m o reÊi da se u jednoj r e l a t i v n o povoljno j situaciji naöla g r u p a z a i n t e r e s i r a n i h sociologa, s r e l a t i v n o m s l o b o d o m r a s p o l a g a n j a znaËajni m financijskim s r e d s t v i m a i koja je, s h o d n o svojim i n t e l e k t u a l n i m i n t e r e s i m a , te intere se znala i materijalizirati u i s t r a û i v a Ë k i m p o d u h v a t i m a . Na o v o m se p r i m j e r u m o û e vidjeti »dijalektiËka veza« i z m e u d r u ö t v e n i h uvjeta za öirenje sociologije i s t v a r n o g öirenja koje se d e ö a v a k a d a su ti uvjeti povoljni, k a o i izostajanje stvarnog a n g a û m a n a k a d a j e d r u ö t v e n a okolin a n e p o v o l j n a . Osim ovih do sada n a p o m e n u t i h razloga i n t e n z i v n o g socioloökog razvoj a u Chicagu, j e d a n razlog koji b i s m o mogli n a z v a t i »filozofskim«, i koji je t a k o e r djelovao s t i m u l a t i v n o * œ p o j e d i n im p r e d s t a v n i c i ma i njihovim interesima i djelim a bit Êe viöe rijeËi u n a s t a v k u ovog r a d a .
34
na razvoj sociologije u Chicagu, m o û e m o p o t r a û i t i u klasiËn o m tvrenj u Ô t o m e da g r ad predstavlja artificijelnu sredinu za ˛ivot Ëovjeka i, p r e m a t o m e , Ô p o t r e b i p o v r a t k a u malu zajednicu u kojoj p r e v l a d a v a j u p r i m a r n i , a ne sekundarni odnosi, u kojoj s v a t k o svakog poznaje, u kojoj se mogu k o n t r o l i r a t i okviri vlastite egzistencije (community). »Filozofsko-utopijska« k r i t i k a g r a d s k o g n a Ë i n a ûivota vidljiva je kasnije u r a d o v i m a L. Mumforda i J. Jacobs, k a o i u drugih a u t o r a . Kritika ûivot a u velikom g r a d u , p o t r a g a za m a l o m community, implicitno je p r i s u t n a u g o t o v o svim istraûivanjima koja su realiziran a u Chicagu. Nije p o t r e b n o p o s e b n o naglaöavati r a z n e d i h o t o m n e podjele k a o öto su, na primjer,
folk — urban druötva, sveta — sekularna druötva , druötva mehaniËke — druötva organske solidarnosti, k a o i, n a r a v n o ,
klasiËnu dihotomiju koja je posluûila za izvoenje m n o g ih drugih — Gemeinschaft — Gesellschaft, a koje su implicitno p r i s u t n e u g o t o v o svim studijama Ëikaöke sociologije, a koje se o p e t poklapaju, u najveÊem b r o j u sluËajeva, s dihotomij o m mali gra d (community) — veliki grad. Odbijanje velikog g r a d a k a o »uzroka zla« j e d a n je od e l e m e n a t a koji t a k o e r t r e b a uzeti u r a z m a t r a n j e k a d a se g o v o r i Ô öirim o k v i r i m a i u z r o c i m a pojave o d g o v a r a j u Êe orijentacije Ëikaöke sociologije d v a d e s e t i h i t r i d e s e t i h godina ovog stoljeÊa. SpecifiËnu orijentaciju, koju su n a r o Ë i t o z a s t u p a l i neki p r e d s t a v n i c i Ë i k a ö k e ökole (Thomas, Park, d o n e k l e Wirth), p o n e k i a u t o r i povezuju s »njemaËkim utjecajima«, o d n o s n o , sa ökolovanjem pojedinih od p r e d s t a v n i k a . Thomas je p r o veo, k a o i Park, o d r e e n o vrijeme na ökolovanju u NjemaËkoj, a Wirth je N i j e m a c po porijeklu, pa se ta njegova k a r a k teristika p o n e k a d a istiËe k a o o d r e e n a specifiËnost. P a r k je, k a k o je to i sam izjavio, bio fasciniran Simmelovim predavanjima, koja je, doduöe, sluöao s a m o j e d a n semestar, Ô Ëemu „e kasnije biti vie rijeËi. Ne t r e b a z a b o r a v i t i i da je R. Park svoju disertaciju Ô masi i publici r a d i o p o d m e n t o r stvom Windelbanda, öto je t a k o e r j e d a n od m o g u Ê i h utjecaja na njegov daljnji i n t e l e k t u a l ni i n t e r e s . O s i m ovih a u t o ra, i M. Weber, iako u manjoj mjeri, t a k o e r je utjecao na formiranje o s n o v n e orijentacije Ë i k a ö k e sociologije. Indirekt3·
35
nije se t a k o e r moûe govoriti i u utjecaju F. Tönnisa, k a o i n e k i h drugi h a u t o r a . Osim ovih »njemaËkih« utjecaja na formiranje osnovnih ideja Ëikaöke socioloöke misli s p o Ë e t k a ovog stoljeÊa, vidljivi su i r a z ni organicistiËki utjecaji koji se pripisuju djelu H. Spencera, a indirektnij e Darwinu i G. T a r e - u . Ti su utjecaji, n a r a v n o , n a r o Ë i t o izraûeni u human ecology, ali ih, k a k o Ê e m o kasnije vidjeti, m o û e m o susresti u g o t o v o svim koncept i m a koje je razvio R. Park. Osim o v i h utjecaja, vjerojatno je na p r a v a c r a z v o j a Ëikaöke ökole (urbane) sociologije utjecao i H. Mead, i s a m Ëlan Ëikaökog univerziteta, n a r o Ë i t o na ispitivanje p r o c e s a socijalne interakcije kojom se b a v e s k o r o sve pojedine monografije n a s t a l e u okviru Ëikaöke ökole. M o g u Ê e je g o v o r i t i i Ô utjecaju J. Dewey-]a, o d n o s n o , p r a g m a t i z m a k a o orijentacije. U P i t t s b u r g h u je i z m e u 1909. i 1914. godine p r o v e d e n o znaËajno istraûivanje Ô »urbanim u v j e t i m a (koje je publicir a n o u 6 knjiga) — Ô stanovanju, sanitaciji, k r i m i n a l i t e t u, siromaštvu, rekreaciji, z a r a d a m a , industrijski m ozljedama, i n e k i m d r u g i m a s p e k t i m a . O s n o v n a orijentacija ovih studija, a koja m o ž e poslužiti k a o p o t v r d a Ô »objektivnom« uzroku pojave Ëikake socioloke misli, je k a k o p o p r a v i t i postoje„e uvjete ˛ivota u velikim g r a d o v i m a ? O v a p r v a studija u SAD bila je brzo p r i h v a „ e n a k a o v a ˛ a n d o p r i n o s u tim p o k u a j i m a i u b r z o je Rüssel Sage Foundation p o d u z e l a u suradnji s v l a d o m organiziranje niza sliËnih istra˛ivanja u m n o g i m g r a d o v i m a SAD. 1928. g o d i n e moglo se n a b r o j a t i Ëak 154 velike a n k e t e i 2.021 specijalnih a n k e t a , to najbolje govori Ô b r z o m irenju istra˛ivanja (Faris, 1967, str. 8). ZakljuËuju„i p r o b l e m a t i k u n a z i v a Ëikake kole, te zaokru˛uju„i uvjete u k o j i m a se o n a pojavila, s m a t r a m o da se Ô toj orijentaciji u ispitivanju d r u ö t v e n i h p o j a va m o û e govoriti prije svega k a o orijentaciji, a ne o d r e e n o j ökoli. IstraûivaËi Chicago School su iskoristili g r a d k a o o s n o v ni referencijalni okvir, a ne d r u ö t v o »uopÊe«. U v j e t n o je moguÊe izvröiti daljnju podjelu pojedinih t e m a u o k v i r u meuovisnosti djelovanja »grada i pojedinca«. J e d a n a s p e k t prouËavanja s v a k a k o je zajednica (community), drugi je ispitivanje socio-psiholoökih karakteristika adaptacije, posebno 36
izdvojen razvoj human ecology, a j e d n a od podcjelina p r o uËavanja s v a k a k o je metodologija koja je bila primjenjivana u r a z n i m istraûivanjima, (»kvalitativna metodologija«). Ta metodologija k a r a k t e r i s t i Ë n a je po primjeni field istraûivaËkih t e h n i k a , t e h n i k e koriötenja life-history tehnike, k a o i o n o g a öto se u sociologiji n a z i va field work istraûivanjima, o d n o s n o , o n o g a öto se u öirem smislu s u p s u m i r a pod n a z i v o m community studies (prouËavanja zajednica). D r u g a faza razvoja Ëikaöke ökole manje je k a r a k t e r i s t i Ë n a po razvoju »kvalitativne metodologije«. Iza 1930. g o d i ne sve je prisutnija statistika i druge k v a n t i t a t i v n e m e t o d e . I p r v a i d r u g a faza razvoja ökole s v a k a k o su k a r a k t e r i s t i Ë n e po r a z n o v r s n i m pokuöajima povezivanja ekoloökih i socioloökih, p r o s t o r n i h i socijalnih analiza. Posebna t e h n i k a koja se u r a n oj fazi koristila je bila t e h n i k a mapiranja, k a o öto je to Burgess i sam i s t a k a o (Burgess, Bogue, 1964). *
*
*
U k o l i k o bi se saûeto p o k u ö a l a p o v u Êi paralela i z m e u najnovijeg razvoja u r b a n e sociologije i razvoja koji se odvijao u Chicagu, o n d a bi se moglo reÊi da je osnovni poticaj razvoju Ëikaöke sociologije bila p r o b l e m a t i k a doseljavanja i p r o b l e m a t i k a rasnih o d n o s a u velikim g r a d o v i m a sjeverne Amerike koji su zahtijevali analize koje su, pak, t r e b a l e predloûiti mjere za ublaûavanje » u r b a n e krize«. E k o l o ö k a se analiza najbolje razvila i prilagodila p r o u Ë a v a n j i m a sociopsiholoökih a s p e k a t a prilagoavanja pojedinca p r o s t o r u . Iz raznolikih t i p o v a »maladaptacija« r a z v i o se i i n t e r es za p r o uËavanje delinkvencije, za p r o u Ë a v a n j e razliËitih studija sluËajeva, interes za pojedine profile s t a n o v n i k a g r a d o v a , i sliËno. Sve do izrastanja referencijalnog okvira, koji je predloûio L. Wirth 1938. godine*, i koji je, u r e t r o a k t i v n o m smislu, v a l o r i z i r a o i r e k o n s t i t u i r a o o s n o v n e teorijske p r e m i s e Ëikaöke ökole, o s n o v n a teorijska p o d l o g a Ëikaöke ökole urbane sociologije je human ecology s j e d n e s t r a n e i m o d i f i c i r a n a organicistiËka teorija koju je r a z v i o R. Park. D o p r i n o s L. Wirtha izraûen u p o m e n u t o m napisu, a koji je bio i z u z e t n o *
Urbanism as a Way of Life.
37
m n o g o hvaljen, ali i n a p a d a n , je u t o m e da je analizirani p r o b l e m o d n o s a Ëovjeka i p r o s t o r a t r a n s p o n i r a o u o d n o s Ëovjeka i u r b a n i z m a, öto je joö viöe z a k o m p l i c i r a l o situaciju jer je t e r m i n u r b a n i z a m priliËno razliËito s h v a Ê a n i od razliËitih istraûivaËa, ali i u kolikvijalnom smislu je teöko reÊi na öto se on toËn o odnosi i öto se misli k a d a se kaûe »urbanizam«. Na n e s r e Êu ili sreÊu, o v a k a v k o n c e p t je posluûio za daljnju orijentaciju razvoj a u r b a n e sociologije i, po n a ö e m miöljenju, on je u g l a v n o m »kriv« za joö uvijek n e s i g u r n o tlo po k o m e se k r e Ê e u r b a n a sociologija d a n a s . Krivica se sastoji u t o m e öto je ideologijski okvir d a t p o j m o m »urbanizma« posluûio i s p r a z n o m teoretiziranju s jedne, a s druge s t r a n e p r a g m a t i z i r a n j u pojava kojima se bavila u r b a n a sociologija. Drugi a s p e k t »krivice« sastoji se u t o m e öto je t a k a v razvoj posluûio k a o osnovica za v e h e m e n t n u k r i t i k u koju je z a p o Ë e o Castells, a nastavili mnogi drugi. K a k o se destruiranje »klasiËne u r b a n e sociologije« nije z a u s t a v i l o s a m o na t o m e , posljedice su joö pogubnije. D e s t r u i r a n u klasiËnu u r b a n u sociologiju je t r e b a l o zamijeniti n o v o m , ovaj p u t a z a s n o v a n o m n a s t r u k t u r a l i s t i Ë k o m n e o - m a r k s i s t i Ë k om k o n c e p t u , o p e t razvijneom principijelno od s t r a n e M. Castellsa, a na tragu Althusseropog »simptomatiËno g Ëitanja Marxa«. I a k o je reorijentacija razvoja u r b a n e sociologije d o v e l a do niza plodo nosnih diskusija i izbora novih teorijskih p r e d m e t a z a n i m a nja u posljednjoj dekadi, ona je d o v e l a i do ispraznog t e o r e tiziranja, eshatologizacije klasne b o r b e k a o o s n o v n o g refer e n t n o g o k v i r a i g o t o v o se m o û e reÊi ukidanj a u r b a n e sociologije k a o discipline*. Wirth je dio svog o p u s a posvetio i p r o b l e m i m a planiranja pokazujuÊi da se u planiranju vidi j e d a n od principjelnih naËina rjeöavanja p r o b l e m a t i k e û i v o t a u s u v r e m e n i m u r b a niziranim s r e d i n a m a . Planiranje j e v i e n o k a o r a c i o n a l n o sredstvo k o n t r o l e , prije svega, u r b a n o g r a s t a . D r u g i m rijeËima, k a k o se r a c i o n a l n o prilagoditi artificijelnoj sredini sva* R e Ë e n o m o û e biti vidljivo i iz Ëinjenice da u r b a n a sociologija ne postoji kao jedan od k o m i t e ta I n t e r n a c i o n a l n e socioloöke asocijacije, n e g o postoji Committee for Urban and Regional Research, a m n o g i a u t o r i viöe niti i ne govore Ô u r b a n o j sociologiji.
38
kodnevnice, ili k a k o blasé liËnost (Simmel) p r e o k r e n u t i u odgovarajuÊi tip k r e a t i v n o g p o n a ö a n j a u okolici koja Êe biti stimulativna? T a k v a orijentacija na planiranje p o s t u p n o je d o v e l a do jedne n a i v n e utopijske vjere u to da se p l a n i r a n j e m m o g u rijeöiti druötven i p r o b l e m i »do kraja«. Od jednog h u m a n i s t i Ëki izraûenog interesa, Ëuenja i motivacije p r e m a Ëovjeku u velikim aglomeracijama, p o s t u p n o se doölo do racionalizir a n e ideje Ô t o m e da je svijet »moguÊe popraviti« racionaln i m planiranjem. J e d a n autor, koji se p o s e b n o bavio p r o u Ë a v a n j e m dop r i n o s a Roberta Parka, je na d o s t a i n t e r e s a n t a n n a Ë i n ukazao na razliËitost porijekla orijentacija Ëikaöke sociologije i e v r o p s k e tradicije. On tvrdi slijedeÊe: »Izabravöi Chicago za svoj dom, ,socijalnu laboratoriju', R o b e r t P a r k je potvrdio i n t e r p r e t a t i v n u p r o s u d b u Ëitave legije pjesnika, pisaca, n o v i n a r a i drugih, da je g r a d p r i r o d a n d o m ljudske v r s t e . F a s c i n a n t a n o d n o s ljubav/mrûnja, o d n o s e v r o p s k e i a m e r i Ë k e inteligencije i m e t r o p o l i s a . . . ( p o k a z a o je) da i u v e l i k o m g r a d u o s n o v n a d i n a m i k a ljudskog p o n a ö a n j a postaje p r o blematiËna, svjesna i, p r e m a t o m e , vidljiva« (Matthews, str. 121). N e ö t o kasnije, u svojoj knjizi isti a u t o r p o k u ö a v a t r a s i r a t i u neöto öirem smislu k a k o je e v r o p s k a k o n c e p t u a l n a s h e m a bila t r a s p o n i r a n a u a m e r i Ë k e uvjete. »,Urbanizam ' je bio p o n u e n n a r o Ë i t o od a m e r i Ë k e inteligencije, k o j a je Ëesto bila nevoljna da p r i h v a t i teoriju koja je uËinila distribuciju politiËke i e k o n o m s k e moÊi p r i m a r n o m . . . A m e r i Ë k i liberalni mislioci tendirali su da kategoriziraj u k a o , u r b a n o ' o n o öto je bilo r e z u l t at specijalnih funkcija i s t r u k t u r a i öto rezultira iz posebnog iskustva, gustoÊe, h e t e r o g e n i t e t a specijaliziranog grada, o d n o s n o , p r o b l e m a koje su socijalisti pripisivali .kapitalistiËkoj eksploataciji', a k o n z e r v a t i v c i ,demokraciji'. T a k a v p e r c e p t i v n i izbo r utjecao je na r a z v o j a m e r i Ë k e sociologije odvraÊajuÊi r a n u generaciju od a n a l i z e klasne s t r u k t u r e p r e m a diferencijaciji ljudskih t i p o v a izraûenih u p r o s t o r n i m, e k o l o ö k i m obrascima.« (Ibid., str. 124). Ovaj se k o m e n t a r m o û e s m a t r a t i j e d n i m od uspjeönijih pokuöaja objaönjavanja t r a n s p o n i r a n j a ekspinacije p r o b l e m a t i k e s ekonomsko-socijalno-politiËke r a v n i na e k o l o ö k u .
39
U k o l i k o se o v a k v o objanjenje p r i h v a t i , bit „e m n o g o lake shvatiti budu„i razvoj a m e r i Ë k e sociologije, a p o s e b n o u r b a n e sociologije. Matthews dalje n a v o d i da je s p o m e n u t i izbor orijentacije i o v a k a v naËin tretiranja sociolokih istra˛ivanja u format ivnim g o d i n a m a a m e r i Ë k e sociologije utjecao n a u k u p a n razvoj a m e r i Ë k e sociologije i na specifiËan p r i s t u p koji se kasnije diferencirao u specifiËne socioloke subdiscipline. On k a ˛ e slijede„e: »Prema t o m e , m o d e r n e teorije koje su brinule e v r o p s k e k o n z e r v a t i v ce i ljutite socijaliste s obje s t r a n e Atlantika, bile su p r i p i s i v a n e ,gradu ' prije negoli .ameriËkoj demokraciji' ili sistemu industrijskog kapitalizma. T a k v a evoluciona definicija o s n o v n o g sociolokog int e r e s a k a o , u r b a n o g' imala je znaËajne, iako nesvjesne, p o litiËke implikacije koje „e kasnije u b r z a t i p r o m j e n u Parkove teorije s m n o g o a p s t r a k t n i j i m s t r u k t u r a l n i m k o n c e p t i m a koji su se, izgleda, Ëinili n u ˛ n i m kasnijim teorijski m g e n e r a cijama« (Matthews, 1977, str. 125). K a o to je vidljivo, ovaj a u t o r s u g e r i r a da se t r a g o v e funkcionalizma i drugih teorijskih orijentacija u a m e r i Ë k o j sociologiji t r e b a p o t r a ˛ i t i u tzv. »formativni m g o d i n a m a « . »Vizuelni senzibilitet«, koji je bio razvijen u Ëikakoj koli, mo˛e i m a t i i svoje e p i s t e m o l o k e korijene koji se daju p o tra˛iti u irem k o n t e k s t u razvoj a a m e r i Ë k o g d r u t v a i n a u k e . E l e m e n t i koje smo do s a d a spomenuli, a koji su mogli povoljnije ili nepovoljnije utjecati na razvo j Ëikake kole u d v a d e s e t i m i tridesetim g o d i n a m a ovog stolje„a, p o t r e b n o je n a d o p u n i t i s jo n e k i m a s p e k t i m a . P o j a m zajednice i malog g r a d a p o t r e b n o je p o v e z a t i i s p o l o ˛ a j e m i n d i v i d u e u t a k v o j »prirodnoj sredini«. –ira javnost, a n a r a v n o i d r utveni istra˛ivaËi, gotovo uvijek povezuju p o j a m » n o r m a l n e individue« s p o j m o m » n o r m a l na okolica«. D r u g i m rijeËima, community je predstavljala »normalan« o k v ir za r a z v o j »normalne« individue. S h o d n o t o m e , u k o l i k o i n di v i dua r a s t e u »nenormalnoj« okolici, sasvim je logiËno oËekivat i i njen »nenormalan« razvoj. P r e t p o s t a v k a za daljnju akciju (koja je logiËno slijedila) bila je — p r e m j e s t i m o » n e n o r m a l n u « individuu u »normalnu« okolicu i situacije „e se poboljati. To se, n a r a v n o , m o ˛ e p r o t e g n u t i i na grad, zajednicu i cjeli40
i — da bi se »ponovo uveo« mir, p o t r e b n o je odstranit i n »negativne elemente«.* Dakle, k a d a se govori Ô razvoju e k o l o k e orijentacije u r a n o j ameriËkoj sociologiji, p o t r e b n o je voditi r a Ë u n a i Ô koncepciji, viöe ili manje eksplicitnoj, » n o r m a l n o s t i ekoloökih okvira« (kao p r e d u v j e t a »normalnosti individua«), a o n d a i ljudskih grupa. Community, p r e m a t o m e , predstavlja sredinu u kojoj postoji i specifiËan moralni konsenzus. Moglo bi se p r e t p o s t a v i t i i da je ideja zajednice bila implicitno pris u t n a i u kasnijem razvoju Ëikaöke orijentacije, a koja se osnivala na pretpostavc i da odnosi community m o r a ju postojati i specifiËno djelovati i u manjim g r u p a m a koje obitavaju tzv. p r i r o d n a podruËja. »Prirodnost« p o d r u Ë j a m o û e se identificirati i p r e k o spleta meuljudskih o d n o s a k a r a k t e r i stiËnih za te prilike, a koji se t a k o e r m o g u naÊi i u zajednici.** K a d a se govori Ô n a s t a n k u i razvoju Ëikake socioloke kole, o n d a t r e b a voditi r a Ë u n a Ô nekolik o e l e m e n a t a koje smo do sada n a p o m e n u l i. Realni elementi koji su »objektivno« djelovali su; izuzetno b r z razvoj g r a d o v a, visok a imigracija arolikog stanovnitva, konsenzualni/konfliktn i odnosi stanovnitva u gradovima, p o k r e t i za r e f o r m u gradskog ˛ivota, k a o i stvarni p r o b l e m i koji su tu r e f o r m u p o t a k n u l i . Na »subjektivnom« nivou t r e b a voditi r a Ë u n a Ô k a r a k t e r i s t i k a m a intelektualne klime u d v a d e s e t i m g o d i n a m a ovog stolje„a, Ô liËnostima i teorijskim orijentacijama glavnih predstavnika ove sociologije, te Ô Ëinjenici da sociologija u smislu u k o j e m d a n a s Ô njoj g o v o r i mo (kada se još uvijek v o d e diskusije Ô stupnju njene k o n s t i t u i r a n o s t i k a o znanosti), u Chicagu z a p r a v o nije niti postojala, o d n o s n o , da se Ô sociološkom moglo govoriti u m n o g o s t r u k o m smislu. Z b o g toga je
indikativno što Vidich i Lyman n a v o d e Ô toj p r o b l e m a t i c i : »Ono öto je d a n a s p o z n a t o k a o ,Ëikaöka ökola', proistjeËe. * Bezbrojni likovi öerifa u ameriËkim westernima, ugledni h g r a a n a (suci, advokati, bankari) su elementi koji u v o de r e d u p o r e m e Ê e n u m o r a l n u klimu malog grada u S A D , » N e n o r m a l n e « individue su bile pak oni e l e m e n t u koje je, za opÊe d o b r o , trebalo odstraniti. ** œ »prirodnim podruËjima« „e kasnije biti vie rijeËi.
41
prije svega, iz radova R. E. Parka, W. I. Thomasa i G. H. Meada . . . Oni dijele zajedniËki interes za problem individualne moralnosti i bratstva ljudskog roda u okviru nadiru„e urbane i industrijske civilizacije« (Vidich, Lyman, 1982, poglavlje XV).
III.
LiËnosti koje su utjecale na formiranje osnovnih usmjerenja Ëikake sociologije
Kada se govori Ô primarnim utjecajima na formiranje osnovne orijentacije Ëikaöke ökole, postoji dosta veliko slaganje meu pojedinim teoretiËarima koji su istraûivali fenomen Ëikaöke ökole — primarni je utjecaj vidljiv, prije svega, u njemaËkoj filozofiji i sociologiji izraûen u radovima nekolicine autora. Prije svega se misli na Georga Simmela, koji je ponajviöe utjecao na Roberta Parka, koji je smatrao da je Simmelov esej Ô mentalnom ˛ivotu u metropolisu jedan od najva˛nijih eseja koji je do tada uop„e bio napisan Ô problematici života u gradovima. Matthews, na primjer, Ô tome ka˛e slijede„e: »Georg Simmel. . . „e biti mo˛da najva˛niji utjecaj na osnove Parkove teorije« {Matthews, 1977, str. 34). Ovaj autor je jo eksplicitniji kada navodi da: ». . . ukoliko se jedna osoba mo˛e zvati sociologom za Parka to je svakako bio Simmel. . . Simmelov proslavljeni esej Metropolis and the Mental Life izgleda da je predlo˛io mnoge sugestije koje je Park kasnije razvio u svom eseju The City. Simmelove spekulacije Ô socijalnoj geometriji, Ô znaËaju distance u drutvenom prostoru u objanjavanju fenomena drutvenog ˛ivota, nalaze se kao podloga mnogih formulacija Parkove ekologije. Ne samo osnovne ideje Parkove teorije, nego i njegove metodoloke premise i mnoge od njegovih interpretacija razvijene su od Simmelove spekulativne panorame drutvenog ˛ivota«. (Ibid., str. 41). Ovaj je utjecaj utoliko lake prihvatiti kao stvaran jer je u Parkovoj biografiji vidljivo da je on proveo u NjemaËkoj 4 godine. U te 4 godine Park je ukupno sluao jedan semestar predavanja G. Simmela, koji je kao pripatdozent djelovao na fakultetu. œ stimulativnom djelovanju G. Simmela na 42
43
pojedine predstavnike Ëikake kole, pa prema tome i na osnovnu orijentaciju kole u cjelini, mo˛e se govoriti i u sluËaju L. Wirtha. Ukoliko se R. Park smatra jednom od kljuËnih figura urbane sociologije u Ëikakoj koli, onda se Ô njegovom formiranju treba spomenuti i utjecaj Windelbanda koji je takoer vidljiv u njegovim radovima. Ne treba zaboraviti niti Ëinjenicu da je Park doktorirao kod Windelbanda radeÊi na temi Ô problemu mase i publike.* Osoba koja je takoer znaËajno utjecala na razvoj Ëikaöke ökole i Ëiji je utjecaj direktno vidljiv u nekim Parkovim radovima*, je Oswald Spengler**. »itajuÊi Spengleroou knjigu Propast zapada, Park je dobio dosta ideja koje je pokuöao interpretirati kasnije u svojim djelima. Osim navedenih osoba, Ô kojima postoji više ili manje dokumentirana analiza Ô njihovom utjecaju na formiranje Ëikake sociologije, postoji i uvjerenje da je preko osoba koje su djelovale u Chicagu poËetkom ovog stolje„a, njemaËka filozofska i socioloka tradicija bila prenesena u ameriËku sociologiju. Postoji, naravno, neslaganje oko toga da li je i u kojoj je mjeri navedena tradicija utjecaja na orijentaciju ameriËke sociologije. Na primjer, M. Janowitz smatra da: ». . . ideja da su ameriËki sociolozi dobili svoje interese u socijalnim ciljevima iz Evrope, jednostavno je nekorektna« (Janomitz, 1969, str. VI). Vidich i Lyman pak smatraju da ». . . (je) Parkovo evropsko obrazovanje dalo . . . njegovoj sociologiji filozofsko-historijsku dimenziju koja ga je usmjerila da socijalne aspekte vidi u internacionalnoj i globalnoj perspektivi. . .« (Vidich, Lyman, poglavlje XV). Mi bismo se prije slo˛ili s drugim stavom, jer je svakako * U literaturi Ô Ëikaökoj ökoli ne m o û e se n a Ê i objaönjenje zaöto je Park r a d i o svoj d o k t o r a t k o d Windelbanda a ne, na primjer, k o d Simmela. M o û d a je jedan od r a z l o g a f o r m a l n e , ali i suötinske p r i r o d e : Park je bio filozof po o s n o v n o m obrazovanju, a katedra na kojoj je d o k t o r i r a o je t a k o e r bila filozofska. Vjerojatno je i Simmel i m a o o g r a n i Ë e n e m o g u Ê nosti k a o privatdozent u r u k o v o e n j u doktorskim r a d n j a m a . * Mogli b i s m o reÊi da je utjecaj Simmela i n d i r e k t n o vidljiv. Simmel je j e d a n od a u t o r a Ëiji su tekstovi g o t o v o najËeöÊe p r i s u t n i u knjizi koju je i z d a o R. Park — Introduction to the Science of Sociology. ** U s p o r e d i, na primjer, p o Ë e t n e stavove u Parkovom eseju The City.
44
nesumnjivo da je evropski utjecaj znaËajno prisutan u ranoj ameriËkoj sociologiji. DapaËe, moûe se s dosta sigurnosti tvrditi da su osnovne ideje njemaËke filozofske i socioloöke misli s konca proölog i poËetka ovog stoljeÊa bile jednostavno »pragmatizirane« u kasnijem razvoju ameriËke sociologije.* Evropsko obrazovanje, odnosno-specijalizacija, nije bila sudbina samo R. Parka. OsnivaË Ëikaöke ökole. A. Small takoer je proveo jedno vrijeme na ökolovanju u NjemaËkoj, sliËno kao i W. I. Thomas koji je takoer jedno vrijeme bio na ökolovanju u NjemaËkoj. L. E. Wirth, predstavnik tzv. druge generacije Ëikaöke sociologije, takoer je i sam Ëesto putovao tridesetih godina u Evropu, suraujuÊi sa sociolozima i filozofima u NjemaËkoj, posebno s . Mannheimom Ëiju je, na primjer, knjigu Ideologija i utopija on preveo na engleski jezik. Ukoliko je utjecaj filozofske i socioloöke tradicije evropske provenijencije bio karakteristiËan za öiri krug aspekata Ëikaöke ökole, interes Ëikaökih sociologa za evropsku sociologiju takoer je bio izraûen i u kasnijim godinama, öto je vidljivo ne samo iz do sada navedenih primjera, nego i iz intenzivnog studiranja problema poljskih imigranata, na Ëemu je radio W. I. Thomas zajedno s poljsko-ameriËkim sociologom F. Znanieckim. Thomas je i u tridesetim godinama Ëesto boravio u Evropi i njegova suradnja s institutom za sociologiju u Stockholmu bila je znaËajna. Burgess je takoer bio zainteresiran za komparativno prouËavanje porodice pa je u viöe navrata boravio, na primjer, u SSSR-u. I mnogi drugi Ëikaöki sociolozi, Ô kojima se neöto rijee piöe, su takoer boravili u Evropi studirajuÊi pojedine aspekte evropske kulture i civilizacije — na primjer, F. Frazier je prouËavao probleme obrazovanja u Danskoj. * M i , n a r a v n o , ne m o û e m o ulaziti detaljno u diskusijo Ô procjeni »jaËine utjecaja. U odbacivanju bilo kakvog utjecaja oËigledno se ˛eli naglasiti »samostalnost« razvoja a m e r i Ë k e sociologije koju pretjerano vezivanje uz evropsku tradiciju, oËito, d o v o d i u pitanje. Ne treba zaboraviti da su najznaËajniji sociolozi prve polovice ovog stolje„a u S A D bili iz evropskih zemalja. Osim Parsonsa, Mertona i j o nekih a u t o r a , a m e r i Ë k a sociologija se i d a n a s u g l a v n o m poziva na Weber a i Durkheima.
45
Osim liËnosti iz povijesti filozofske i socioloöke misli za koje se manje-viöe definitivno moûe utvrditi da su imale utjecaja na formiranje orijentacije u Ëikaökoj sociologiji, osoba koja se rijee spominje, a za koju mi smatramo da je apsolutno imala moûda najznaËajniji utjecaj na formiranje Ëikaöke ökole je Ferdinand Tönnies. Njegov doprinos razvoju, ne samo Ëikaöke ökole, vidljiv je naravno, u implicitnom prihvaÊanju nekih elemenata njegove teorije Gemeinschafta i Gesellschafta. Nekada se, kada se govori Ô formativnim utjecajima na Ëikaku kolu, spominje i E. Dürkheim, zatim A. Comte i, kao to smo ve„ napomenuli, H. Spencer, a u irem smislu i Darwin, odnosno, biologizam u sociologiji op„enito.* Mi nismo stekli dojam da se mo˛e govoriti Ô distinktivnom utjecaju Durkheima na razvoj Ëikake kole. Durkheimova teorija Ô mehaniËkoj i organskoj solidarnosti je svakako implicitno prisutna u radovima Ëikake sociologije, no znatno manje od, na primjer, Tönniesove zajednice i drutva. Utjecaj A. Comtea se, pa naem miljenju, direktno ne osje„a i Ô njegovom utjecaju može se više govoriti kao Ô implicitnom utjecaju na pretvaranje sociologije od spekulativne u pozitivnu znanost.* U nastavku „emo se osvrnuti na one elemente za koje se mo˛e s vie sigurnosti re„i da su utjecali na formiranje Ëikake kole, odnosno, preciznije, na formiranje osnovnih sociolokih postavki nekih od njenih autora, pa „emo se u tom smislu osvrnuti na neke elemente djela G. Simmela, O. Spenglera i F. Tönniesa, kao predstavnike socioloke i filozofske misli za koje se s vie sigurnosti mo˛e re„i da su, naroËito u nekim svojim koncepcijama, znaËajno utjecali na formiranje osnovne orijentacije Ëikake kole. œ posebnom utjecaju W. I. Thomasa na kasniji razvoj Ëikake kole — ukoliko se prihvati da je on predstavnik œ biologizmu u socioloökoj misli pogledaj S u p e k , R., Herbert Spencer i biologizam u sociologiji, M a t i c a Hrvatska, Z a g r e b , 1964. * . M o û d a s e t a k v a implicitna teûnja, naslijeena o d Comtea m o û e primijetiti i u naslovu o s n o v n o g teorijskog-sintetiËkog djela R. Parka i E. Burgessa — Introduction to the Science of Sociology. U svakom sluËaju, t e r m i n science nije sluËajan.
46
»prve« a Park, Burgess, Wirth i ostali predstavnici »druge« generacije Ëikaökih sociologa — takoer se moûe govoriti prije svega, sa stanoviöta karakteristika Thomasooe liËnosti i njegovog djela. 1. GEORG SIMMEL (1858—1918) G. Simmela moûemo smatrati jednim od osnovnih autora koji su utjecali na formiranje Ëikaöke ökole, posebno urbane sociologije. Simmelov esej The Metropolis and Mental Life* je u svakom sluËaju, kako smo to pokazali ranije, prilog koji se opÊenito smatra osnovnim za formiranje misli R. Parka Ô nekim aspektima urbane sociologije. Simmel se, zajedno s M. Weberom i œ. Spenglerom, smatra predstavnikom »njemaËke kole« klasiËne urbane sociologije (Sennett, 1969). Budu„i se u tradiciji urbane sociologije, odnosno, u okviru tzv. klasiËne urbane sociologije, mogu razlikovati samo dvije kole — njemaËka i Ëikaka kola, oËigledno je da treba posvetiti pa˛nju mislima pojedinih predstavnika tzv. njemaËke kole. Iako Sennett, kao to vidimo, stavlja i M. Webera »uz bok« Simmelu, po naem se miljenju Ô njegovom utjecaju može govoriti vrlo indirektno. Misli M. Webera Ô trgovaËkim i ekonomskim funkcijama grada, Ô meuzavisnosti grada i njegove okolice, gotovo i da nisu naöle svoje mjesto u kasnijim radovima Ëikaökih sociologa. Joö je upitnije ravnopravno ukljuËivanje O. Spenglera kao jednog od predstavnika njemaËke ökole urbane sociologije, a izostavljanje, na primjer, F. Tönniesa. No, kako se mi ovdje ne bavimo pokuöajima iscrpnih sistematizacija razvoja socioloöke misli, vratit Êemo se razmiöljanjima G. Simmela Ô metropolisu i mentalnom ˛ivotu. Simmelov interes zainterakciju individue i drutva za karakteristike ponaanja i socijalnog udru˛ivanja ljudi u razliËitim socijalnim okolicama, predstavljao je izvanredno povoljno tlo za razvoj vie — manje sistematski usmjerenog razmatranja odnosa Ëovjeka i njegove okolice, prije svega izra˛enih u velikom gradu. Zbog toga se mo˛e re„i, bez *
Die
Großstadt und das Geistesleben,
1903.
47
straha od pretjeravanja, da je spomenuti Simmelov esej gotovo formativno utjecao na R. Parka i njegov kasniji doprinos Ëikaökoj sociologiji. U eseju Metropolis i mentalni ûivot (Simmel G., 1969, str. 47—61). Simmel prouËava poloûaj Ëovjeka u suvremenoj visokorazvijenoj, urbaniziranoj okolici. Njega zanima Ëovjekova autonomija, metode i naËini kako da se Ëovjek opire nadiruÊim i prevladavajuÊim silama historijskog nasljea, vanjske kulture i tehnike koje su najefektivnije materijalizirane u slici velikog metropolisa. U tom smislu on kaûe: ». . . Ëovjek se opire da bude sputan, zbrisan od strane sociotehnoloökog mehanizma. Jedno ispitivanje u unutarnje znaËenje specifiËno modernog ûivota i njegovih proizvoda, u duöu kulturnog tijela, . . . mora se truditi da rijeöi izjednaËavanje koje strukture kao öto je metropolis, postavljaju izmeu individualnog i superindividualnog sadrûaja ûivota. Takvo ispitivanje mora odgovoriti na pitanje: Kako liËnost sebe prilagoava u prilagoavanju vanjskim silama?« Aspekt prilagoavanja je osnovni koncept koji je kasnije razvijan u Ëikaökoj ökoli u gotovo identiËnom znaËenju u kome ga Simmel koristi. Moglo bi se, dapaËe, reÊi da se gotovo cijela Ëikaöka ökola (urbane) sociologije sastoji u analizama raznolikih aspekata prilagoavanja Ëovjeka drugaËijoj sredini od one u kojoj je odrastao — community, pri Ëemu se ova druga smatra »nenormalnom«, a ova prva »normalnom«. Simmel smatra da se u suvremenom velikom gradu, metropolisu (ne treba zaboraviti da je ovaj esej pisan na samom poËetku ovog stoljeÊa!) razvija poseban »metropolitanski tip« osobe, Ëija je osnovna karakteristika intenzifikacija njegove nervne stimulacije. Da bi se Ëovjek zaötitio od pretjerane nervne stimulacije koja se posebno intenzivira u velikom gradu, a koja bi mogla da dovede do »rastrojstva«, potrebno je da razvije poseban oblik ponaöanja, odnosno, poseban izgled, Simmel ga naziva blasé. BuduÊi je Ëovjekov mozak stimuliran razliËitoöÊu momentalne impresije i one koja joj je prethodila, pretjerana stimulacija, oËito prezentirana preko mnoötva »impresija« koje se ne »stiûu apsorbirati«, moûe negativno djelovati na Ëovjeka. U metropolisu je koncentrirana novËana ekonomija po48
vezana s dominacijom intelekta nad instinktima i emocijama. Novac je zainteresiran za razmjenu vrijednosti i sve potencijalne ljudske kvalitete reducira na dimenziju — koliko mnogo? U visokourbaniziranoj sredini pojedinca jedino zanima objektivno mjerljivo postignuÊe izraûeno preko koliËine novca. Metropolis je, dakle, i sredina koja stvara i posebne psiholoöke uvjete za ûivot. Duboki kontrast izmeu grada — malog naselja — sela najjaËe je izraûen upravo u metropolisu. Svi stanovnici koji se sa sela doseljavaju u grad, susret Êe se s problemom adaptacije — grad traûi »drugaËiji iznos svjesnosti« nego öto je to sluËaj u seoskom ûivotu. Kako smo veÊ naveli, Simmel inzistira na pretjeranoj nervnoj stimulaciji koja se razvija u metropolisu. BuduÊi da, po njegovom miöljenju, Ëovjekov intelekt izbjegava pretjeranu stimulaciju, »metropolitanski Ëovjek« razvija raznolike tipove protektivnih elemenata. »On reagira glavom, umjesto srcem . . . Intelekt, dakle, Ëuva subjektivni ûivot od prevladavajuÊe snage metropolitanskog ûivota .. .«. Ranije spomenuta karakteristika metropolisa kao sjediöta novËane ekonomije je znaËajna za daljnje prouËavanje poloûaja Ëovjeka u velikom gradu. Metropolis je kao sjediöte ekonomske moÊi povezan s pojmom dominacije. Protektivni mehanizmi, udruûeni s otporom prema reduciranju svih vrijednosti ljudskog ûivota na pitanje »koliko mnogo?«, dovode do znaËajnih promjena u oblicima ponaöanja Ëovjeka. »Topli tonovi ponaöanja« koje su karakteristiËni za male grupe, za seosku sredinu nestaju, a zamijenjuje ga prije opisano blasé ponaöanje. Gradovi se specijaliziraju prema njihovim ulogama u meunarodnoj podjeli rada, pa tako, na primjer, prema Simmelu London nije nikada bio tretiran kao srce Engleske, nego kao »njena novËana vreÊa«. BuduÊi Ëovjek sve viöe reagira »glavom, a ne srcem«, i moderna Ëovjekova svijest postaje sve viöe kalkulativna. Osnovno pitanje koje postavlja Simmel j e : Kako transformirati svijet u aritmetiËke probleme gdje svaki dio moûe biti matematiËki formuliran?* * P o l a stoljeÊa kasnije »transformacija« je trijumfalno z a p o Ë e l a i, k a k o se Ëini, n a p r e d u je velikim k o r a c i m a u b u d u Ê n o s t , u kojoj Êe »aritmetiËka kontrola « biti o s n o v a svakog druötvenog sistema. 4
U r b a n a sociologij a
49
Jedna od kljuËnih ideja u ovom SimmeloOom tekstu, koja je po naem miljenju bitno utjecala na razvoj Ëikake sociologije, je njegova postavka Ô ljudskom grupiranju. Simmel smatra da je agregiranje veÊeg broja individua s razliËitim interesima svela njihove aktivnosti u vrlo kompleksan organizam. Ideja da je grad kompleksan organizam, proûima gotovo sva djela iz podruËja Ëikaöke ökole urbane sociologije. Zapravo, veÊina prouËavanih relacija u gradu dade se svesti na osnovnu dimenziju; odnos pojedinca i organiËke cjeline, odnos meusobnog prilagoavanja pojedinca sredini, sredine pojedincu. Kao öto je vidljivo, ideja Ô organiËkoj povezanosti individua i »drutva« vidljiva je i u ovom Simmelovom radu. Simmel smatra da moderni metropolis zahtijeva punktuabilnost, kalkulativnost; toËnost kao osnovne karakteristike ˛ivota ljudi u takvoj kompleksnoj sredini. Iracionalni oblici ponaanja moraju se iskljuËiti. »Nema mo˛da nijednog psihiËkog fenomena koji je bio bezuvjetno rezerviran za metropolis kao to je blasé ponaanje. Blasé ponaanje rezultira prvo iz rapidne mijenjaju„e i koncentrirane stimulacije nerava . . .«. Blasé ponaanje (koje uvodi Simmel) nije bilo kasnije posebno razmatrano od strane sociologa u Chicagu, a, po naem miljenju, predstavlja jednu od centralnih doprinosa Simmela sociolokoj teoriji Ô gradu.* Za razliku od pretjerane nervne stimulacije, koja je bila, prema Simmelu, osnovni razlog za stvaranje blasé ponaanja, Ëini nam se da se danas mo˛e govoriti Ô blaziranim oblicima ponašanja u velikom gradu kao Ô odreenim kulturnim standardima, s jedne strane prihvaÊenim od posebnih dobnih i socijalnih (adolescentnih) skupina (modernost nezainteresiranog blaziranog ponaöanja, poseban rjeËnik koji se koristi u omladinskim i studentskim krugovima), ali je znaËajniji oblik * Parkov i Burgessov interes b i o je, prije svega, usmjeren na utvrivanje oblika malfunkcioniranj a p o j e d i n ca u u r b a n o j sredini. Njih nisu interesirali uzroci, ili pak opÊi okvir razloga alijeniranosti Ëovjeka u m o d e r n o m gradu. P r o b l e m alijeniranosti se, öto je interesantno, p o s e b n o obrauje u nekim od monografskih studija Ô p o l o ž a j u pojedinca i ljudskih grupa u velikom gradu, Ô Ë e m u Êe kasnije biti viöe rijeËi. Z b o g ovog izostajanja, Parka i Burgessa se m o û e smatrati prvenstven o p r a g m a t i s t i m a .
50
blaziranog ponaöanja prisutan u smislu pokuöaja stvaranja zaötite pojedinca u velikom gradu. Blazirani izgled i ponaöanje trebaju pomoÊi procesu iskljuËivanja iz potencijalnog angaûmana u raznolikim socijalnim situacijama. Interesantno je da Simmel smatra da se blasé izgled povremeno javlja, ali se postupno pretvara u stalni oblik ponaöanja. Meutim, takav izgled je karakteristiËan samo za inteligentna stvorenja — »Glupe osobe koje nisu intelektualno aktivne nisu niti blase«. Ovo ponaöanje je karakterizirano i promatranjem svega oko sebe »kao sivog«. Simmel povezuje blazirano ponaöanje s novËanom vrijednosti jer je novac »zajedniËki imenitelj svih vrijednosti«. Za razliku od novËanih uzroka »pretjerane nervne stimulacije«, nama se Ëini da se u jednoj modernijoj varijanti Ô blaziranom ponaöanju moûe govoriti kada se pokuöa kontekstualizirati blazirani izgled u odnosima iskljuËivanja iz socijalnih odnosa, kako smo to pokazali na prethodnim stranicama. Meutim, okvir klasiËne urbane sociologije, koji Êe biti kasnije apliciran u radovima Ëikaöke ökole, vidljiv je posebno iz slijedeÊih misli G. Simmela. Ako bi se Ëovjek angaûirao emocionalno, onako kako se angaûira u malom naselju gdje svatko svakog poznaje, naöao bi se u metropolisu u neizdrûljivom psihiËkom stanju. »ovjek mora s rezervom primati impulse, pa zbog te »rezerviranosti« ne zna, na primjer, godinama tko su njegovi susjedi. Ukoliko bi se preveliki broj socijalnih kontakata na koje Simmel upuÊuje uzeli kao jedna od osnovnih karakteristika, a blazirani oblik ponaöanja kao druga osnovna karakteristika, odnosno, kao obrambeni stav prema pretjeranoj stimulaciji koja proistjeËe od mnoûine socijalnih odnosa, onda bi se dobila jedna nova konceptualna cjelina, koja se kasnije u radovima Ëikaökih sociologa tretirala u raznim varijantama — kao nedostatak primarnih, prisnih odnosa, a predominacija sekundarnih, indirektnih odnosa meu ljudima. Simmel naglaöava joö jednu karakteristiku, koja Êe kasnije biti znaËajno eksploatirana od Ëikaökih sociologa: metropolis nije mali, autarkiËni grad — on je, nasuprot tome, kozmopolitanski centar. »»ovjek ne zavröava s granicama svog tijela ili s podruËjem koje Ëini njegovo neposredno 4*
51
p o d r u Ë j e aktivnosti«. M e t r o p o l i s k a o v e l i k i grad je i m j e s t o specijalizacije raznolikih funkcija ljudskih aktivnosti. Meutim, m e t r o p o l i s nije viöe prirodna s r e d i na ljudskog obitavanja — on je artificijelna sredina u k o j o j se b o r b a ljudi s prir o d o m p r e t v o r i l a u b o r b u ljudi s ljudima. K o z m o p o l i t a n s k i k a r a k t e r suvremenog grada v r l o j e lako p o v e z a t i s k a s n i j i m razmiöljanjima, na primjer, Louisa Wirtha i njegovim r a z m a t r a n j i m a Ô u r b a n i z m u k a o naËinu ûivota. Osim k a t e g o r i j e blasé p o n a ö a n j a i svih i z v e d e n i c a k o j e se iz tog o b l i k a p o n a ö a n j a dadu naËiniti, k a t e g o r i j a m e t r o p o l i t a n i z m a j e bila druga osnovna k a t e g o r i j a k o j a j e kasnije t a k o e r bila k o r i ö t e n a u r a z n i m z n a Ë e n j i m a u okviru Ë i k a ö k e ökole. K a o öto se m o g l o vidjeti, u o v o m Simmelovom prilogu m o g u se naÊi mnogi »korijeni« kasnijih k a t e g o r i j a i njihovih d e r i v a t a u r a d o v i m a Ë i k a ö k i h sociologa. O s n o v n e k a t e g o r i j e k o j e koristi Simmel su: k a t e g o r i j a m e t r o p o l i s a , k a t e g o r i j a malog naselja sa svim njegovim k a r a k t e r i s t i k a m a , kategorij a nervne stimulacije k o j a utjeËe n a o b l i k e p o n a ö a n j a individue u socijalnim odnosima, a k o j a se m o û d a m o û e danas o p e r a c i o n a l i z i r a t i na p r e t j e r a n o s t socijalnih k o n t a k a t a u suv r e m e n o m gradu, zatim k a t e g o r i j a b l a z i r a n o g p o n a ö a n j a — k a o j e d n a od najoperabilnijih k a t e g o r i j a i k o j a se, k a k o smo t o pokazali n a p r e t h o d n i m stranicama, m o û e d o b r o povezati i »osuvremeniti« u p o j m o v i m a iskljuËivanja, indiferentnosti i apatij e (»od tih tipiËnih opasnosti m e t r o p o l i s a ötiti nas indiferentnost i antipatija«). Osim navedenog, Simmel koristi i kategorij u rezerviranosti u ponaöanju, k a o j e d n o m od o b l i k a p o n a ö a n j a u m e t r o p o l i s u k o j a i m a z a d a t a k da »ötiti« individuu od p r e t j e r a n o g stimuliranja. Simmel k o r i s t i i k a t e goriju specijalizacije ljudi, ali dijeli i g r a d o v e p r e m a najvaûnijim f u n k c i j a ma k o j e imaju, o d n o s n o , k a t e g o r i j e partik u l a r n o s t i individua i p a r t i k u l a r n o s t i pojedini h gradskih naselja. Simmel o p e r i r a i s p o j m o v i m a o b j e k t i v n e i subjektivne vrijednosti te s njima povezane ideje n o v c a k a o jedinstvenog m j e r i l a i zajedniËkog i m e n i t e l ja svih p o j a v a u druötvu. Osim k a t e g o r i j a k o j e smo naveli, v a û n o je s p o m e n u t i z n a Ë e n j e k a t e g o r i j e k o z m o p o l i t a n i z m a k o j u Simmel vezuje uz p o j a m velikog grada. M o g l o bi se t a k o e r r e Ê i da je u
52
o v o m Simmelovom prilogu implicitno prisutna i jedna, r e k l o bi se, »vjeËna« t e m a Ô zlu velikog g r a d a i Ô n e p o v r a t n o m toku ljudske historije k o j a se viöe n i k a d a n e Ê e v r a t i t i na one p r o s t o r n e i socijalne okvire û i v o t a öto su bili k a r a k t e r i stiËni za community. G o t o v o sve o v e n a p o m e n u t e k a t e g o r i j e i dimenzije su u k a s n i j e m razvoju Ë i k a ö k e sociologije bile u manje-viöe istom ili neöto p r o m i j e n j e n o m i i n s t r u m e n t a l i z i r a n o m znaËenju k o r i ö t e n e . Socio-psiholoöke analize, k o j e je inicirao Simmel — n a r o Ë i t o u pojmu » p r e t j e r a ne n e r v n e stimulacije«, nisu, k o l i k o je to n a m a u sliËnom ili i d e n t i Ë n o m k o n t e k s t u poznato, naöle svoju u p o t r e b u u r a d o v i m a Ëikaöki h sociologa, i a k o je j a s n o da su svi »derivati« t a k v e stimulacije bili p r o u Ë a v a n i od strane sociologa u Chicagu.* U v e o m a instruktivnom uvodu izdanja neki h Simmelovih dijela, k o j a su r e l e v a n t n a za p r o u Ë a v a n j e Ë i k a ö k e ökole, od D. Levina,** veza izmeu G. Simmela i R. Parka i drugih p r e d s t a v n i k a Ë i k a ö k e ökole d a t a je e k s p l i c i t n o u tvrdnji da su Simmelove filozofske ideje bile p r a g m a t i z i r a n e u Ë i k a ö k o j ökoli. O n o öto je , n a p o m i n j e Levine, Simmel z v a o m e t r o polisom, Wirth je kasnije n a z v a o u r b a n i z m o m . Ma k o l i k o lapidarno izreËena, ova v e z a j e n e o s p o r n a .
2 . OSWALD S P E N G L E R ( 1 8 8 0 — 1 9 3 6 ) O s i m neki h r a d o v a G. Simmela, s m a t r a se i da je O. Spengler u t j e c a o na n e k e p e r d s t a v n i k e Ë i k a ö k e sociologije, prije svega na R. Parka. K a o ö t o s m o vidjeli, n e k i a u t o r i Spenglera ubrajaju meu predstavnike tzv. n j e m a Ë k e ökole k l a s i Ë n e u r b a n e sociologije (Usp. Sennett, R., 1 9 6 9 ) . U s v o m radu The Soul of the City (Sennett, 1 9 6 9 , str. 61 — 9 1 ) , * * * Spengler iznosi i n t e r e s a n t n e misli Ô gradu, k o j e su * Preciznije se Ô navedenim k a r a k t e r i s t i k a m a , na to u p u „ u j e i s a m Simmel, m o ˛ e p o g l e d a t i u Philosophie des Geldes, o d n o s n o u e n g l e s k o m prijevodu, Philosophy of Money, N a p o m e n e o blasé p o n a a n j u m o g u se na„i p o s e b n o n a stranicam a 256—258. ** U s p . u Levine, D . , 1971. *** Propast zapada, t o m I I , B e o g r a d , 1937, str. 101—130.
53
p o s e b n o u t j e c a l e na Roberta ≈. Parka* Spengler s m a t r a da grad sliËi biljci, da je grad sjediöte s v j e t s k e kulture, odnosno, da su sve v e l i ke kulture b i l e »gradske«. S v i veliki mislioci su ûivjeli u gradu, a s v j e t s k a p o v i j e s t j e , z a p r a v o, povijest Ë o v j e k a u grad, gradskog Ë o v j e k a . S p e n g l e r vröi o ö t r o razlikovanj e s e l j a k a i g r a a n i n a — s v a k i od tih »tipova« ima svoje p o s e b n e svjetonazore, o d n o s n o , o b z o r e . Intelekt, samosvijest, predstavljaju o b l i k u r b a n o g razumijevanja stvarnosti, a ne ruralnog. I n t e l e k t je, dakle, s m j e ö t e n iskljuËivo u gradu. U ranijim v r e m e n i m a Ë o v j e k o v vidik je b i o odreen i d o m i n i r an p r i r o d n o m o k o l i c o m . O n a m u j e dala »oblik duöi« i v i b r i r a l a je zajedno s njim. Spengler inzistira na t o m e da je s v j e t s k a povijest g o t o v o iskljuËivo v e z a n a uz grad. Z a p r a v o , »svjetska historija je historija grada. Nije m o g u Ê e r a z u m j e t i politiËku i e k o n o m sku historiju a k o se ne shvati da je grad d e t e r m i n a n t a n oblik, Ë e m u se t o k i smisao viöe h i s t o r i j e o p Ê e n i t o k o n f o r mira.« Spengler s m a t r a da su sve v e l i k e kulture g r a d s k e kulture, a bile su s m j e ö t e n e u v e l i k i m c e n t r i m a . S e l j a ö t v o k a o opozitan primjer, ne s a m o da stoji »izvan« svjetsk e povijesti, o n o j e , po miöljenju Spenglera, »bezpovijesno«. »Grad je intelekt. M e g a l o p o l i s je ,slobodni i n t e l e k t ' . U gradu se prestaje p o n a ö a t i p r e m a primitivnim s t a n d a r d i m a vrijednosti zemlje, nego uz p o m o Ê a p s o l u t n e ideje n o v c a . G r a d ne znaËi s a m o intelekt, nego t a k o e r i n o v a c « . N a s t a v l j a j u Ê i svoju distinkciju i z m e u s e l j a k a i graanina, Spengler je dalje v a r i r a na slijedeÊi n a Ë i n : U m o d e r n o m v r e m e n u m o û e se govorit i s a m o Ô k o z m o p o l i t u i provincijalcu, a svi drugi k o n t r a s t i su v r e m e n o m izblijedjeli. »e˛nja za v e l i k im g r a d o m zamijenil a j e bilo k a k v u drugu nostalgiju. S l i Ë n o k a o i k o d Simmela, i k o d Spenglera m o ˛ e m o primijetiti d a j e o s n o v n a podloga r a z m a t r a n j a r a z n i h k a r a k t e r i s t i k a grada implicitna p r e t p o s t a v k a Ô d i h o t o m n i m k a r a k * D j e l o O. Spenglera se m a l o koristi u sociologiji. Ne ulaze„i u p r o c j e n u njegovog djela i z n a Ë a ja za sociologiju, k a o niti u a u t o r o v o ire djelovanje, a p o g o t o v o u interpretacije r a z n i h v r s ta Ô »pogubnosti« njegovog djela, s m a t r a m o da su njegove opaske Ô p r o b l e m u g r a d a i te k a k o r e l e v a n t n e , p o g o t o v o u vezi s razvoje m Ëikake kole.
54
t e r i s t i k a m a sela i grada. T a k o , na primjer, u p r e t h o d n o m k r a t k o m izvodu iz Spenglerove knjige m o ˛ e m o primijetiti da o p e r i r a s dihotomijom selo — grad (veliki grad ili Simm e l o v metropolis), zatim da implicira p r e t p o s t a v ku Ô inter a k t i v n o m odnosu Ë o v j e k a i njegove o k o l i c e i u v j e t o v a n o s ti k o j a postoji izmeu k a r a k t e r a okolice i s v j e t o n a z o r a Ëovjeka, Ô dihotomiji k o j a postoj i izmeu grada k a o sjediöta kulture, intelekta, velikih liËnosti, odnosno, k a o srediöta svjetske povijesti i »bezpovijesnog« sela. D i s t i n k c i j a izmeu pojedinih tipova ljudskih liËnosti koju Spengler upotrebljava , dade se lako povezati s mnogim »tipovima liËnosti« k o j e n a l a z i m o i u r a d o v i m a Ë i k a ö k ih sociolog a (seljak — graanin, provincijalac — k o z m o p o l i t ). K r a j n j a k o n z e k v e n c a proöirivanja ideje Ô razliËitim tipovim a vodi k r a z m a t r a n j u jednih tipov a k o j e k a r a k t e r i z i r a primitivizam u ponaöanju, i drugih k o j e karakterizira rafiniranost, intelektualizam . I Spengler i Simmel su u osnovni m c r t a m a opisali dihot o m n e k a r a k t e r i s t i k e dvaju osnovnih ekoloöko-socijalnih n a s e o b i n a ljudskog o b i t a v a n j a — sela, s j e d n e s t r a n e i grada, s druge strane. G o t o v o sve k a t e g o r i j e k o j e k o r i s t e p o m e n u t a dva autora, nalaze svoju kasniju operacionalizacij u u radov i m a Ëikaökih sociologa. D a p a Ë e , v e Ê i n a nagovijeöteni h razl i k a se materijalizira na nivou pojedinca, obitelji i grupe, pa Ë a k i na nivou »mase«, a Ëikaöki sociolozi su s a m o bili p o t a k n u t i b o g a t s t v o m »materijala«. O s i m ove dvojice a u t o r a Ëiji se utjecaj e k s p l i c i t n o spominje u analizama n a s t a n k a Ë i k a ö k e ökole ( S p e n g l e r o v znatno m a n j e (i rjee), F. Tönnies j e , b e z sumnje, j e d a n od a u t o r a k o j i se, naûalost, j o ö rjee spominje, ali koji j e , po n a ö e m miöljenju, g o t o v o najviöe u t j e c a o na odreivanje opÊeg okvira r a n e Ë i k a ö k e sociologije.
3. F E R D I N A N D T Ö N N I E S (1855—1936) I a k o je F. Tönnies p o z n a t u s o c i o l o ö k i m k r u g o v i m a got o v o iskljuËivo po svojoj dihotomiji na Gemeinschaft i Gesellschaft, odnosno, na zajednicu i druötvo, njego v utjecaj na sociologiju uopÊe, pa i na Ëikaöku r a n u sociologiju, v e Ê i je
55
no to se to obiËno misli. Ca.nhma.nn i Heberle, na primjer, u uvodu u izbor iz djela F. Tönniesa na engleskom jeziku (Canhmann, Heberle, 1971) ka˛u slijede„e: ». . . svi priËaju Ô Gemeinschaft i Gesellschaft, ali je rijetko tko proËitao knjigu od korica do korica, a oni koji su je i proËitali, viöe nego Ëesto su krivo razumjeli njenu poruku« (poglavlje VIII). Isti autori smatraju da je ». . . (Tönnies) bio citiran i, Ëak, koriöten bez citiranja, ali nije bio Ëitan«. Canhmann i Heberle smatraju da je utjecaj Tönniesa na ameriËku sociologiju bio posebno vidljiv u djelu R. Parka i L. Wirtha. R. Park je dobro poznavao Tönniesov rad i Parkova dihotomija »obitelj — trûiöte« je ». . . jedna adaptacija Tönnisa, preokretanje idealnog u realni tip — öto je vrlo parkijanska procedura« (Ibid., poglavlje XVII). Kao öto vidimo, ovdje se konstatira ne samo postojanje direktne veze izmeu ameriËke sociologije izraûene u djelu Roberta Parka i Tönniesovog doprinosa, nego se izraûava i kritika na koji naËin je koncept idealnog tipa apliciran kao realni tip. Canhmann i Heberle smatraju da je i L. Wirth bio nesumnjivo inspiriran Tönniesovom konceptualizacijom, öto se posebno moûe vidjeti u Wirthovu eseju Urbanism as a Way of Life. U prilogu pod nazivom Koncept Gemeinschaf ta*, Tönnies smatra da je najveÊi kontrast u odnosu na zajedniËki ûivot (»ûivjeti zajedno«) izmeu sela i grada. Ova se razlika, kao öto je vidljivo, kontinuirano provlaËi u svim analizama pojedinih autora za koje moûemo s manje ili viöe sigurnosti reÊi da su implicirali razvoj Ëikaöke sociologije. Iako se grad razvija, smatra Tönnies, u drugom smislu nego selo, on ipak ostaje trajno ovisan Ô selu. Ovakvu konstataciju moûemo susresti i kod drugih autora, posebno kod M. Webera. Pojam metropolisa uvodi Tönnies takoer preko pojma intenzivnijeg odvajanja grada od sela. äto se grad viöe odvaja od sela, postaje bliûi metropolisu. Tönnies upozorava da je potrebno uvaûavati i mnoge razlike izmeu naselja, posebno one geografskog karaktera, a upozorava i na razlike izmeu gustine naseljenosti pojedinih naselja, öto moûe *
56
Orig.
Der Begriff der Gemeinschaft,
1925.
imati uËinka na karakter druötvenih odnosa. Ne treba posebno napominjati da je ideja gustoÊe naseljenosti jedna od osnovnih ideja koja Êe biti primijenjena u kasnijim radovima Ëikaökih sociologa, posebno onih koji Êe se baviti tzv. human ecology. »Kao öto veliki grad predstavlja kontrast malom gradu ili selu, tako veliki grad ili metropolis prema selu ili malim gradovima uzetim zajedno predstavlja kontrast, ötoviöe, kontrast izmeu glavnog grada i provincijalnih gradova je najveÊi.« (Tönnies, 1971, str. 62—72). Kod Tönniesa je, dakle, moguÊe naÊi razlikovanja dihotomnog karaktera na naselja s obzirom na gustoÊu, prirodne karakteristike, veliËinu i ulogu u okviru zemlje u cjelini. Tönnies je smatrao da je principjelna razlika koja se nalazi u korijenu svih drugih dihitomija, a koju je veÊ Marx naznaËio, ali nije dalje prouËavao, razlika izmeu sela i grada.* Ekonomski ûivot je, na primjer, ovisan Ô nizu Ëinilaca. Kada se pie Ô ekonomskom ûivotu, moraju se uvaûavati razlike koje proistjeËu iz razlika izmeu sela i grada, izmeu rijetko i gusto naseljenih mjesta, kao i izmeu metropolisa i provincijalnih naselja. Ostale »institucionalne konfiguracije«, kako ih naziva Tönnies, razvijaju se u odnosu na ove koje smo spomenuli. Interesantno je uoËiti da Tönnies koristi ekonomske elemente kao osnovne elemente koji su implicirani svakoj daljnjoj razlici koja se poslije moûe sumirati. Osim ovih elemenata Ô kojima se može s više ili manje sigurnosti govoriti da su relevantni za daljnje širenje urbane sociologije u Chicagu, Tönnies je razvijao i neke druge ideje, koje su našle svoju primjenu u kasnijem razvoju sociologije. Prije svega, radi se Ô Tönniesovom doprinosu organicistiËkim koncepcijama. Tönnies dosta pie Ô socijalnoj biologiji i ona ga zanima jedino kada se pojavljaju u vezi s zajedniËkim ˛ivotom ljudi. On smatra da se u podruËju zajedniËkog ljudskog obitavanja socijalna biologija manifestira u podruËjima socijalne antropologije i psihologije, a manjim dijelom * »Uvidjevi to Marx pie: O s n o v a svake razvijene podjele r a d a . . . je podjela na selo i grad. M o g l o bi se re„i da je cijela e k o n o m s k a historija drutva s u m i r a n a u kretanju te kontradikcije', Ë e m u je na˛alost d o d a o ' . . . ali mi se time s a d a n e „ e m o baviti'«. (Tönnies, 1971, str. 212.)
57
i sociologije. »Kako se ljudski ûivot moûe promatrati kao suma prirodnih dogaaja koji su predmet opÊih prirodnih zakona rasta i pada?« Tönnies ovdje ukazuje na dva sklopa problema koji su relevantni za naöa razmatranja. Prva karakteristika je prirodnost ljudskog ûivljenja koja se povezuje s prirodnoöÊu teritorija u kojem se prirodno ûivljenje odvija, u kome se obitava, a drugi element je prirodnost opÊih zakona »rasta i pada«. NajoËitija primjena ovakvog referencijalnog okvira moûe se veoma lako naÊi u kasnijem razvoju human ecology, u kojoj se velika paûnja posveÊivala upravo ovim »prirodnim zakonima« rasta i propasti pojedinih prirodnih ljudskih zajednica koje su, naravno, determinirane socijalno-bioloökim Ëiniocima. Osim navedenog, interesantno je analizirati Tönniesovo razmatranje elemenata socijalne strukture koje on raspravlja u podruËju svoje »Ëiste sociologije«. Pojam »socijalnog entiteta« koji koristi i koji se moûe shvatiti kroz proces medijacije mnogih individua koje Ëine sadrûaj socijalnog entiteta, odnosno, kroz interakciju individua, u svakom sluËaju je pojam koji je mogao biti apliciran i u radovima Ëikaöke ökole. Mislimo prije svega na sadrûaj pojma »prirodnog prostora«, na grupu, zajednicu, susjedstvo i sliËne kategorije koje su kako ekoloöki, tako i interaktivno definirane. Tönnies u tom smislu, analizirajuÊi tipove socijalnih entiteta, razlikuje socijalni i prirodni odnos. Prirodni odnosi su odnosi bioloöke naravi, a socijalni odnosi ukljuËuju pozitivne psiholoöke odnose koji nisu samo osjeÊajni, nego su i afirmirani i ûele biti stalni. Socijalni odnosi su, dakle, uvjetovani odreenim psiholoökim odnosima i mogu biti dvostrukog karaktera — karaktera privlaËenja ili karaktera odbijanja. Ovi elementi Tönniesovog razmiöljanja, u kombinaciji s Spenceroüim biologizmom i darwinizmom, prenesenim kroz djelo G. Tardea, mogli su posluûiti kao solidan referentni okvir za objaönjenje nekih procesa, naroËito procesa imigracije i adaptacije doseljenika u novoj sredini. Meutim, svakako je najznaËajniji utjecaj Tönniesovog djela na razvoj sociologije uopÊe, a posebno na razvoj Ëikaöke ökole i u okviru nje urbane orijentacije, autorovo razmiljanje Ô zajednici i druötvu. Tönnies Ëesto naziva svoje 58
idealne tipove »parovima koncepata« i pokuöava ih formirati na taj naËin da budu shvaÊeni iskljuËivo kao idealni tipovi, dakle kao tipovi koji trebaju kontrastirati realnosti u cilju laköe stistematizacije i daljnjeg prouËavanja. Tönnies smatra da je razdvajanje izmeu realnosti i idealnih tipova veoma bitno. Konceptualni parovi mogu se derivirati iz razliËitih oblasti — iz ekonomske, politiËke, duhovne i moralne oblasti. Najvaûniji »konceptualni parovi« u ekonomskoj oblasti su slijedeÊi: — selo — grad — mali grad — metropolis — osnovna zemlja — kolonija — primarna — sekundarna proizvodnja — proizvodnja — trgovina — domaÊinstvo — trûiöte — veliko poduzeÊe — malo poduzeÊe — pretkapitalistiËki — kapitalistiËki naËin proizvodnje i trgovine. Na nivou politiËkog ûivota konceptualni parovi se sastoje u slijedeÊim kombinacijama: — folk druötvo — drûavno druötvo — aristokracija — demokracija — federalizam — unitarizam — konzervativne — mutativne partije — obiËajni zakon — revolucionarna legislativa. Na nivou duhovnog, odnosno, moralnog ûivota, moguÊe je razlikovati slijedeÊe parove: — ûenski um — muöki um — vjerovanje u Ëuda — poznavanje zakona prirode — religija — znanstvena spoznaja — crkva — sekta — ortodoksija — hereza — umjetnost — nauka — distributivna — komutativna pravda. Tönnies upozorava da se svi spomenuti »konceptualni parovi« nalaze u meusobnom odnosu (öto se gotovo uvijek zaboravlja!) i da treba voditi raËuna Ô tome da je prvi Ëlan u horizontalnom smislu uvijek stariji, a drugi je mlai jer se razvija od prvog. Tönnies posebno upozorava: »(Parovi) 59
moraju biti koriteni samo kao sredstva da se osiguraju sigurno toËke Ô razmišljanju Ô Ëinjenicama; oni nude . . . dvije stvari: raöËiöÊavanje konfuzije koja vlada u svijetu iskustva i Ëine iskustvene podatke komparabilnim« (Tönnies, 1971, str. 214). Druga vaûna opaska koju napominje Tönnies, a koja se takoer Ëesto zaboravlja, je da su sve spomenute kategorije, »konceptualni parovi«, operabilnog karaktera, da se pojavljuju simultano ili parcijalno, odnosno, da ih se ne smije apsolutizirati i kontekstualizirati kao toËke oslonca u »izgradnji teorija«.* Heberle i Canhmann posebno ukazuju na problematiËnu upotrebu konceptualnih parova u smislu razmatranja realnih tipova, öto je posebno doölo do izraûaja u pokuöajima stvaranja »kontrastnih teorija« i hipoteza. Tönniesov doprinos koji smo ovdje u kratkim crtama naznaËili, svakako predstavlja jedan od najznaËajnijih izvora tzv. njemaËkog utjecaja na razvoj ameriËke sociologije uopÊe, a posebno na razvoj ameriËke sociologije u Chicagu dvadesetih i tridesetih godina ovog stoljeÊa. Po naöem miöljenju, implicitna pretpostavka u Tönniesovom razlikovanju izmeu Gemeinschaft i Gessellschaft je pretpostavka Ô postupnom jaËanju procesa racionalizacije u druötvenom razvitku. Ideja razvojnosti druötva od manje organiziranih i iracionalnijih, ali istodobno i prisnijih oblika, ka organiziranijim, racionalnijim, ali i »otuenijim« oblicima meuljudskih odnosa prisutna je u mnogih mislioca, posebno kod M. Webera.** Racionalizacija i individualizacija Ëovje* Sklonost ka pretjerivanju, ka pojaËavanju razlika i inzistiranje na p o j e d i n i m e l e m e n t i m a su, naûalost, g o t o v o uvijek prisutni elementi izgradnje socioloökih teorija i tvrdnji. Adorno je d o b r o primjetio da su socioloöke teorije ili t o l i k o rivijalne da ih je besmisleno dokazivati, ili su pak, t o l i k o k o m p l e k s n e da ih je n e m o g u Ê e dokazati. Pretjerivanje opsjednutost idejom, su m o û d a jedini naËini izgradnje socioloökih teorija uopÊe. * * N a o v o m mjestu m i n e m o û e m o ulaziti u r a z m a t r a n j e u k u p n og d o p r i n o s a F. Tönniesa razvoj u sociologije u o p Ê e , niti koji su sve autori d o b r o ili loöe primjenjivali neke elemente njegove sociologije, niti m o û e m o u l a z i ti u p r o s u d b u Canhmana i Heberlea Ô k r i v o m Dahrendorfovom shvaÊanju Tönniesa koji ga je s m a t r a o p r o t i v n i k o m moderniteta.
60
ka u »modernom« druötvu su, po naöem miöljenju, rezultati procesa historijske transformacije i promjene razliËitih odnosa koji su konstatirani kao tipiËni za Gemeinschaft. Prema tome, postupni prijelaz od Gemeinschafta ka Gesellschaftu je neizbjeûan i praÊen je procesom individualizacije, metropolitanizacije, pretvaranja malih naselja u velika naselja, procesom racionalizacije poslovanja, preovlaivanjem novËanih nad afektivnim odnosima, promjenom primarnih u sekundarne meuljudske odnose, itd. Sve ove teme, koje su implicirane ili eksplicirane u djelu Tönniesa i drugih predstavnika njemaËke filozofije i sociologije s konca proölog i poËetka ovog stoljeÊa, oËigledno su naöle svoje mjesto u razvoju ne samo ameriËke, nego sociologije uopÊe. Tönniesovi konceptualni parovi nisu jedini parovi koji su se u povijesti sociologije iskristalizirali kao relevantni. Osim razlike izmeu zajednice i druötva, a zatim i podjele direktno proistekla iz Tönniesove podjele. Naravno. Cooleyova upotreba pojmova primarnih i sekundarnih grupa je u ovom kontestu takoer relevantna. Meutim, tema koja se nalazi »ispod« nabrojanih i drugih podjela u sociologiji, je slabost socioloöke metodologije, odnosno, potreba za referiranjem na idealne tipove kao apstraktne primjere spram kojih se realna situacija takoer konstituira kao sreeni kaos. Ono öto se pri tome Ëesto zaboravlja, a na öto ispravno upozorava i Tönnies, je da su idealni tipovi historijske kategorije koje nisu jednom zauvijek fiksirane i ograniËene odreenim historijskim prostorom. Drugi problem na koji Tönnies upozorava, a koji joö viöe ograniËava slobodno koriötenje idealnih tipova, je problem simultanosti pojavljivanja razliËitih kategorija, odnosno, njihova relativizacija, öto joö viöe komplicira ustanovljavanje odreene sistematizacije koja moûe imati prediktivni karakter. To dalje komplicira poloûaj sociologije i vraÊa je u prostor historijskog rekonstituiranja povijesti, öto je onda mala razlika spram historije. Tönnies samo upozorava da njegovi konceptualni parovi trebaju doprinijeti raöËiöÊavanju konfuzije koja vlada u svijetu iskustva i laköem stvaranju komparativnih nizova, pri Ëemu ovo drugo i dalje ostaje principjelni problem socioloöke analize. 61
Interesantno je napomenuti da je F. Tönnies na poziv A. Smalla, osnivaËa katedre za sociologiju u Chicagu, bio 1904. godine u SAD na jednoj konferenciji na kojoj je podnio saop„enje. *
*
PoËetak sociologije u Chicagu
*
Osim navedenih utjecaja pojedinih autora na glavne predstavnike Ëikake sociologije, a koji se mogu grupirati u filozofsku i socioloku tradiciju NjemaËke s konca prolog i poËetka ovog stolje„a, vidljivi su i utjecaji nekih autora, kao to je, na primjer, Max Weber. Te˛nja pretvaranja sociologije iz apstraktnog »filozofiranja« u znanstvenu disciplinu dijelom je mo˛da proistjecala od, kako smo to ranije naglasili, Comteovog utjecaja — iako se takva veza teko mo˛e dokumentirati. –iri utjecaj biologizma, ispoljen prije svega u radovima H. Spencera, dade se lake utvrditi. Napomenuli smo da se Ô odgovaraju„im utjecajima dade govoriti i u sluËaju G. Tardea, a u irem smislu i Ô utjecaju E. Haeckela kao osnivaËa ekologije. Utjecaj znanstvenika iz ameriËkog kruga dade se svesti na djelovanje Cooleyja, na njegove radove Ô primarnim i sekundarnim grupama. G. H. Mead je svakako mogao utjecati na osnovne tokove razvoja Ëikake sociologije uop„e, no Ô njemu se može govoriti kao Ô Ëlanu akademske zajednice jer je preko trideset godina djelovao na Ëikaökom sveuËiliötu, pa je na Parka i suradnike mogao djelovati »u hodu«. »SimboliËki interakcionizam« moûemo naÊi u mnogim razmiöljanjima R. Parka i suradnika, pa se utjecaj G. H. Meada ne moûe u potpunosti zanemariti. To je posebno vidljivo u analizi rasnih odnosa, u analizi procesa adaptacije na individualnom nivou i drugim individualno i grupno psiholoökim analizama pojedinih elemenata »prirodnih podruËja«.
62
V.
PoËetak sociologije u Chicagu relativno je lako utvrditi buduÊi se zna godina osnivanja katedre za sociologiju na Ëikaökom univerzitetu. Odjel za sociologiju osnovan je 1892. kada je Albion Woodbury Small (1854—1926) dobio poziv da osnuje socioloöku katedru. Small nije izuzetno zanimljiv autor, posebno za problematiku urbane sociologije, pa se s njegovim opusom neÊemo posebno baviti. Interesantno je da je i on proveo odreeno vrijeme na usavröavanju u NjemaËkoj (u vremenu od 1879—1881) studirajuÊi njemaËku filozofiju u Berlinu i Leipzigu i mnogi ga smatraju jednim od najznaËajnijih autora koji su utjecali na proöirenje njemaËke filozofske tradicije u SAD. Osim A. Smalla,
Henderson
i
George
kome su se uskoro pridruûili Charles ≈. Vincent,
najznaËajniji
autor
i
pred-
stavnik prve generacije Ëikakih sociologa bio je William Isaac Thomas (1863—1947), Ô kome „e biti vie rijeËi u nastavku. On je doao na socioloki odjel 1895. godine. Potrebno je naglasiti da je i Thomas bio jedan od prenosilaca njemaËke filozofsko — socioloke tradicije jer je i on 1888 —1889 bio u Berlinu i Göttingenu na specijalizaciji. Period od 1892. do 1915. godine uglavnom se smatra osnovnim, formativnim godinama Ëikake socioloke kole. Period pak najsna˛nijeg razvoja Ëikake sociologije, onaj period po kome je ta kola mo˛da najvie poznata i u kome se s obzirom na tipove istra˛ivanja i orijentacija koje su se tada razvijale mo˛e govoriti Ô predominaciji tzv. urbane sociologije, je period izmeu 1920. i 1932. g., kako to navodi i Faris, kada se djelovanje R. Parka najviöe osjeÊalo (Faris, 1967, str. 3). Faris smatra da nema razloga da se tvrdi da je Ëikaöka ökola poslije tridesetih godina ovog stoljeÊa do63
˛ivjela izvjestan pad, kako se to mo˛e susresti u nekim pregledima razvoja ameriËke sociologije, nego da su se u periodu iza tridesete godine poËeli intenzivnije razvijati i socioloki centri u drugim univerzitetima u SAD, kako to Faris naziva — dolo je do »zdravog irenja«. Mi smatramo da se ipak mo˛e govoriti Ô opadanju znaËaja Ëikake kole, to je prije svega rezultat odlaska nekih va˛nijih liËnosti sa socioloke katedre — 1 9 1 8 . godine W. I. Thomasa i, odmah na poËetku tridesetih godina, odlazak R. E. Parka u mirovinu. To baca i novo svjetlo Ô tome u kom se smislu može govoriti Ô Ëikakoj koli, ili pak samo Ô pojedinim sna˛nim liËnostima koje su u Chicagu djelovale i dale liËni peËat sociolokoj orijentaciji. W. I. Thomas se od Ëlanova prve generacije Ëikakih sociologa smatra najsna˛nijom figurom, a period od cea 1 9 0 0 . pa sve do njegovog odlaska ( 1 9 1 8 ) je dominiran njegovom liËno„u. Matthews upozorava da je situacija u Ëikakom univerzitetu kada je, na primjer, JR. E. Park 1 9 1 3 . doao na socioloki odjel, bila dominirana ». . . raspravama Ô prirodi druötva, kröÊanskom filantropijom i deskriptivnim studijama dizajniranim da se opiöe sva mnogostranost druötvenih pro-
blema . . .« (Matthews, 1 9 7 7 , str. 1 ) . Hawthorn pak upozora-
va da je razvoj sociologije u Chicagu u poËetku dvadesetog stoljeÊa (period do 1 9 2 0 . godine), karakteriziran brzim porastom institucionalnih uvjeta za dobar rad. »Historija sociologije u Americi u 1 9 2 0 . godinama stvarno je historija institucionalnog, a ne intelektualnog uspjeha.« (Hawthorne, 1 9 7 6 , str. 2 0 9 ) . Ovaj autor ilustrira brzi porast sociologije i »institucionalnih preduvjeta« u SAD u prva dva desetljeÊa ovog stoljeÊa podatkom, na primjer, da se 1 8 8 0 . g. samo na 6 koledûa ili sveuËiliöta predavala sociologija, 1 8 9 4 . se sociologija predavala veÊ na oko 2 0 0 koledûa ili sveuËiliöta, a 1 9 0 9 . na 4 0 0 . Drugi element, kojim ovaj autor ilustrira brzi institucionalni porast sociologije, je porast broja redovitih profesora, a koji je u istom periodu (od 1 8 8 0 — 1 9 0 9 ) narastao na Ëak 50 osoba. Interesantan je i podatak da je 1 9 1 6 . godine bilo veË 26 raznolikih tipova socioloökih udûbenika. (Ibid., str. 1 9 1 ) . 64
Short upozorava da je zadatak prve generacije sociologa koji su djelovali u Chicagu bio da fundiraju sociologiju, dok je druga generacija sociologa, öto su je predstavljali R. Park i suradnici, bila »odgovorna« za tip i karakter sociologije koji Êe ona uzeti u slijedeÊim godinama. Osnovna ideja koju je druga generacija sociologa u Chicagu provodila je bila, po miöljenju ovog autora, pretvoriti sociologiju od spekulativne discipline u pravu znanost (Short, 1 9 7 1 , poglavlje XI). Joö jedan podatak koji moûe dobro ilustrirati institucionalni porast sociologije, öto naravno ne iskljuËuje i porast njenog intelektualnog znaËaja buduÊi je institucionalna osnovica stvarna baza za odvijanje bilo kakvog znanstvenog rada, daju i Vidich i Lyman u svom pregledu historije ameriËke sociologije. Oni istiËu da je izmeu 1 8 9 5 . i 1 9 1 7 . godine izgraeno u Chicagu 68 objekata koji su imali fakultetsku namjenu. (Vidich, Lyman, 1 9 8 2 , poglavlje XV).
Osim predstavnika prve generacije koje smo spomenuli ranije, predstavnici tzv. druge generacije Ëikaökih sociologa* obiljeûeni su prije svega liËnoöÊu Roberta ≈. Parka ( 1 8 6 4 — 1 9 4 4 ) . Osim Parka, vaûan predstavnik Ëikaöke sociologije druge generacije je E. W. Burgess ( 1 8 8 6 — 1 9 6 6 ) . Osoba koja je podjednako predstavnik i prve i druge generacije je George Herbert Mead ( 1 8 6 3 — 1 9 3 1 ) , Ëijim se mi djelom ovdje neÊemo baviti jer ono preteûno pripada podruËju socijalne psihologije, iako se odreeni meuutjecaji, kako smo to ranije napomenuli, ne daju iskljuËiti.** William Fielding Ogburn ( 1 8 8 6 — 1 9 5 9 ) takoer je predstavnik druge generacije Ëikaökih sociologa, kao i Louis Wirth ( 1 8 9 7 — 1 9 5 2 ) . Meu znaËajnije sociologe u Chicagu u dvadesetim i tridesetim godinama ovog stoljeÊa Ëesto se navodi i Ellsworth Faris ( 1 8 7 4 — 1 9 5 3 ) . Osim navedenih autora, koji se s viöe ili manje opravdanja mogu smatrati »osnovnim« predstavnicima socioloökog djelovanja u dvadesetim i tridesetim godinama u Chicagu, postoji i niz autora koji su svojim djelovanjem do* Podjela na p r v u i d r u g u generaciju uvjetnog je i g o t o v o iskljuËivo kronoloökog k a r a k t e r a jer se djelovanje jedn e i druge, n a r a v n o , isprepliÊe. ** Vrlo interesantan prikaz djelovanja H. G. Meada u Chicag u i njegovog doprinosa a m e r i Ë k o j socijalnoj psihologiji pogledaj u Lewis i Smith, 1980. 5
U r b a n a sociologija
65
prinijeli da danas možemo s više ili manje prava govoriti Ô posebnosti Ëikake sociologije. Interesantan je sluËaj R. McKenziea, koji nikada nije djelovao na Ëikakoj sociolokoj katedri, ali je gotovo cijelo svoje znanstveno djelovanje posvetio irenju i razmatranju problematike human ecology koja se, oËito, poËela razvijati u nekim radovima Parka i Burgessa. SliËan je sluËaj i s ≈. Frazierom koji se pak bavio posebnom problematikom sociologije porodice i to prije svega sociologijom crnaËke porodice i koji je, kao i McKenzie, bio Ëikaki student. Dakle, Ô ovim autorima, i još nekim drugim Ô kojima „e kasnije biti vie rijeËi, mo˛e se govoriti kao Ô indirektnim predstavnicima Ëikake sociologije, Ëije je djelovanje obilje˛eno, prije svega, prihva„anjem nekih od osnovnih postavki Ëikake socioloke kole i njihovom razradom u vlastitim radovima. U ve„ini sluËajeva radi se Ô bivim studentima sociologije u Chicagu. Najpoznatiji radovi iz podruËja tzv. sociolokih monografija nastali su upravo za vrijeme studiranja njihovih autora — u najve„em broju sluËajeva radi se Ô preraenim doktorskim disertacijama. Meu znaËajnijim »studentima«, Ëija karijera je tek u manjem broju sluËajeva bila kasnije karijera sveuËiliönih nastavnika u Chicagu ili u nekim drugim sveuËiliönim centrima u Americi ili drugdje, svakako je i Nels Anderson, poznat po svojoj monografiji Ô »hobo-u« — Ëovjeku lutalici, zatim Ernest Momrer (autor studije Ô dezorganizaciji obitelji) i Clifford Shaw, koji je posebno ispitivao delinkvenciju i kriminalitet maloljetnika i napisao par studija Ô t o m problemu (najpoznatija je studija Ô distribuciji delinkvenata u urbanim podruËjima u Chicagu). KlasiËnom se smatra i studija H. W. Zorbaugha Ô jednom predjelu Chicaga (The Gold Coast and the Slum), zatim studija F. M. Thrashera Ô maloljetniËkim bandama, studija L. Wirtha (njegova doktorska disertacija) Ô ûidovskom getu (The Ghetto), i kasnija studija, takoer klasiËna literatura sociologije, W. F. Whytea o slumu
(Street
Corner
Society).
NajznaËajnija studija iz povijesti socioloöke misli u Americi je studija Thomasa i Znanieckog Ô poljskim doseljenicima
u
SAD
(The
Polish
Peasant
in
Europe
and
America),
kao i studije Ô »middletownu« od Lyndtoüih (Middletown i 66
M i d d l e t o w n in Transition). Thomas je napisao i interesantnu monografiju Ô neprilagoenim pod naslovom The Unadjusted Girl, a ≈. «. Sutherland je napisao studiju Ô lopovima na osnovi ˛ivotne priËe »pravog« lopova (The Professional Thief, By a Professional Thief). Mi „emo se u posebnom poglavlju osvrnuti na neke znaËajnije monografske studije i njihove osnovne zakljuËke kao i metodologiju koja je bila primijenjena. U doba kada se utemeljuje sociologija u Chicagu, dosta je sna˛an bio i teoloki utjecaj. Taj se utjecaj nije osje„ao samo indirektno, nego i direktno u djelovanju, na primjer,
A. Smalla,
Ch. Hemdersona,
Vincenta,
a kasnije u djelovanju
E. Farisa, koji je i sam prije svoje socio-psiholoke karijere bio sve„enik. Moglo bi se re„i da je, osim W. I. Thomasa, gotovo cijela prva generacija sociologa u Chicagu bila u izvjesnom smislu »teoloki orijentirana«. Na tu Ëinjenicu ispravno upozoravaju i Vidich i Lyman, kao i R. Faris*
R. Faris upozorava da se do momenta ustanovljenja socioloke katedre u Chicagu 1892. godine, Ô sociologiji u Americi moûe govoriti s velikim rezervama. Sociologija nije niti postojala, pa prema tome »nijedan od originalnih Ëlanova Ëikaökog odjela nije studirao sociologiju, zato öto nije bilo nikakvog odjela da ih ökoluje« (Faris, 1967, str. 9). W. I. Thomas je bio viöe zainteresiran za probleme etnologije, öto je vidljivo i iz udûbenika koji je napisao 1907. godine (Source Book for Social Origins), a koji je, u doba kada sociologija nije bila osobito definirana znanost, vjerojatno sluûio i kao udûbenik za sociologiju. U toj obimnoj knjizi Thomas je ukljuËio mnogobrojne originalne tekstove najznaËajnijih autora, sliËno kao öto Êe to kasnije uËiniti i Park i Burgess radeÊi na svojem udûbeniku — Introduction to the Science of Sociology (1921). Thomasov specifiËni interes za sociologiju zadrûao se i u kasnijim godinama kada je, pripremajuÊi reviziju izdanja spomenute knjige, zapravo napisao novu pod naslovom Primitive Behavior (1937). * U p i t n o je, m e u t i m , s koliko o p r a v d a n j a Vidich i Lyman r a z m a t raju formativne godin e ameriËke sociologije iskljuËivo kroz r a z m a t r a n j e distinkcije i z m e u svetog i sekularnog, naglaöavajuÊi znaËenje öirenja protestantske etike. 5*
67
U nastavku Êemo viöe paûnje posvetiti opusima onih autora za koje se s viöe sigurnosti moûe reÊi da su utemeljili odreenu orijentaciju u sociologiji koja je bila karakteristiËna za Chicago tridesetih godina ovog stoljeÊa. Posebno nas, naravno, interesiraju radovi onih autora koji se klasiËno svrstavaju u podruËje tzv. urbane sociologije. W. I. Thomas se indirektnije moûe vezati uz pojam urbane sociologije, no svakako je najznaËajniji predstavnik tzv. prve generacije sociologa u Chicagu i njegov je utjecaj, posebno na R. Parka, neosporan. Osim Thomasa, najveÊu paûnju posvetit Êemo radovima samog Parka, koji je, oËigledno, bio centralna figura uopÊe u tridesetim godinama na Ëikaökom socioloökom odjelu, a posebnu u podruËju urbane sociologije. KlasiËan predstavnik urbane sociologije u Chicagu svakako je i E. W. Burgess,
a
human
ecology
je
razraivao
i
R. McKenzie.
Louis Wirth je pak autor koji se moûe smatrati najznaËajnijim za usmjerenje daljnjeg razvoja urbane sociologije u Americi, ali i u Evropi.
VI.
Osnovni predstavnici Ëikaöke ökole 1. M . I . T H O M A S (1863—1947) W. I. Thomas je roen u Virginiji, SAD 1863 godine, a 1880 je upisao fakultet, 1886. godine je doktorirao na sveuËiliötu u Tennessee-ju dobivöi prvi doktorat uopÊe koje je to sveuËiliöte dodijelilo. Na istom fakultetu je poËeo raditi, a razdoblje izmeu 1888—1889. Thomas je proveo u NjemaËkoj na studijama u Berlinu i Göttingenu. Po povratku iz NjemaËke zaposlio se na jednom koledûu sve do 1893. godine. Zainteresiravöi se sa socioloöke probleme, 1893. godine odluËuje da poËne studij sociologije na Ëikaökom univerzitetu, dakle, samo jednu godinu iza njegovog osnivanja. Sociologiju je studirao kod A. Smalla i Ch. Hendersona i poslije studija 1895. godine preselio se u Chicago i poËeo drûati predavanja na Ëikaökom univerzitetu u svojstvu predavaËa. Kada je obranio svoj drugi doktorat, ovaj puta iz sociologije, postao je docent (assistant professor) 1896. godine i od tada pa sve do 1918. godine je bio stalni Ëlan katedre za sociologiju u Chicagu. Njegova akademska karijera bila je naprasno prekinuta 1918. godine.* Poslije naprasno prekinute akademske karijere** Thomas se poËeo prije svega baviti istraûivanjima. VeÊ 1908. godine * -»Thomasova f o r m a l na a k a d e m s k a karijera zavröila se 1918. g o d i n e jer je b i o u h a p ö e n u j e d n o m Ëikaökom h o t e l u s m l a d o m û e n o m p o d o p t u û b o m Ô p r o t u p r o p i s n o m ponaöanju, laûnoj registraciji i p o v r e d i zakonitosti. Javnost je bila z g r a n u t a jer je suprug m l a d e ûene (vojnik) u p r a v o otplovio u F r a n c u s k u , k a o i Ëinjenicom da je Thomas b i o veliki zastupnik ûenske emancipacije« (Matthews, 1977, str. 102). ** O d n o s R. Parka p r e m a Thomasu b i o je p o s e b n o i n t e r e s a n t a n . Park je osjeÊao i obavezu p r e m a Thomasu k a o p r e m a osobi koja ga je i p o z v a l a na Ëikaöko sveuËiliöte. K a d a fakultet nije z a u z e o Ëvrst stav priliko m Thomasovog hapöenja 1918. godine, on je m o r a o napustiti fakultet. K a d a je, m e u t i m , R. Park b i o predsjednik socioloökog u d r u -
68
69
on je bio anga˛iran za Helen Culoer Fund for Race Psychology i zbog toga je Ëesto putovao u Evropu prikupljaju„i materijal, prije svega, za studiju Ô poljskim doseljenicima. U tim je putovanjima susreo i Znanieckog, koji je mnogo doprinijeo izradi studije The Polish Peasant in Europe and America. Thomasova suradnja za navedenu fundaciju trajala je sve do 1919 godine kada je zbog navedenih »poteökoÊa« takoer prekinuta. Janowitz navodi da je »sluËaj Thomas« dijelom isceniran te da je angaûiran da bi se diskreditirala njegova ûena, aktivistkinja u mirovnom pokretu H. Forda. Thomas je suraivao i na izradi knjige Old Worlds Transplanted, takoer s R. Parkom, ali sve do 1931 godine nije se znalo (nije se smjelo znati?) da je Thomas principijelni pisac te knjige. Od 1920. do 1923. godine Thomas je radio na istraûivanjima u Chicagu, a od 1923. do 1928. se nastanio u New Yorku i predavao na New School for Social Research, koja Êe se kasnije, u Ëetrdesetim godinama ovog stoljeÊa, nazvati simboliËno »univerzitetom u egzilu«, jer je pruûila utoËiöte mnogim intelektualcima koji nisu mogli predavati ili djelovati u svojim zemljama. DjelomiËna rehabilitacija Thomasa uslijedila je njegovim izborom za potpredsjednika ameriËke socioloöke asociacije, öto je, kako smo veÊ napomenuli, aranûirao Park, a provela grupa »mladoturaka«. Izmeu 1930. i 1936. godine Thomas Ëesto putuje u Evropu, prije svega u ävedsku — gdje radi na problemima kriminoloökih istraûivanja. »esto surauje sa socioloökim institutom u Stockholmu. VeÊ u poodmaklim godinama svog ûivota, Thomas je u 1936—1937. godini nastavnik na Harvardu, a 1939. godine provodi istraûivanja u New Hawenu, na sveuËiliötu Yale, a 1940. se povlaËi u Berkeley, gdje je 1947. godine umro. Thomasova biografija je dosta interesantna i daje niz podataka, kako Ô njegovoj liËnosti, tako i Ô sredini u kojoj zenja S A D , p o z v a o je Thomasa 1925. g o d i n e na skupötinu gdje je p o d n i o i saopÊenje, a kasnije je Park organizirao p o s e b a n sastana k sa s t u d e n t i m a koji su Thomasa izabrali za potpredsjednika sa sukcesijom. D u g o vrem e n a je t r e b a l o da se Thomas rehabilitira i m o û e se reÊi da to niie do kraja n i k a d a uspio. U svakom sluËaju, viöe n i k a d a nije p r e d a v a o na sveuËiliötu u Chicagu iako je p r e d a v ao na d r u g i m f a k u l t e t i m a
70
je djelovao. Thomas je, prema Farisu, bio veoma aktivan i ûiva osoba. »Thomas je bio snaûan, ûiv, aktivan i produktivan i, kako nije bio ograniËen vlastitim kriticizmom, perfekcionizmom ili bilo kojom karakteristiËnom inhibicijom konvencionalnog akademizma, on je mnogo znaËajnije doprinio ameriËkoj sociologiji negoli je to uËinio bilo tko od njegovih kolega u Chicagu.« (Faris, 1967, str. 13). Thomas je bio neumoran istraûivaË, öto je vidljivo i iz njegovog opusa (usporedi u bibliografskom dodatku). Janowitz daje interesantan anegdotski opis jedne od situacija koja je bila karakteristiËna za Thomasa. Dok je prouËavao problem poljskih iseljenika u Chicagu, jednog jutra je, hodajuÊi ploËnikom, opazio na ulici, meu smeÊem, mnogo pisama. Na ulici ih je poËeo Ëitati, zatim ih je pokupio, i tako se poËeo baviti studiranjem poljskih doseljenika metodom liËnih dokumenata! Poznato je da je to jedna od najvaûnijih publikacija koju je Thomas u suradnji za Znanieckim objavio u nekoliko tomova i Ëije je objavljivanje bilo unekoliko oteûano »skandalom« iz 1918 godine.* Thomasa je interesirao, kako to navodi Janowitz, ». . . stvarni svijet imigranata, prostitutki i intelektualaca . . .« (Janowitz, 1966, str. XXXIV). Tema koju smo zapoËeli kada smo govorili Ô osnovnim okvirima nastanka Ëikaöke ökole, i kada smo, meu ostalim, spomenuli socijalno prostorno porijeklo pojedinih predstavnika Ëikaöke ökole, eksplicitno se naglaöava u komentaru M. Janowitza, koji je napisao predgovor knjizi izbora iz djela W. I. Thomasa. »(Thomas) se nije konformirao obrascu sociologa roenih na selu — moralizatora koji su mrzili kulturu grada; on je bio previöe gradski orijentiran i dugo vremena posveÊen prouËavanjima primitivnog i ruralnog druötva« (Ibid., str. XXXI). * U vezi s autorstvo m The Polish Peasent in Europe and America, p o s t o j e razliËita miöljenja Ô t o m e t k o je od dvojice a u t o r a vie d o p r i n i o n j e n o m nastanku. Ve„ina miljenja se sla˛e, ipak, da je glavni a u t o r bio Thomas, a da je, k a k o to s m a t r a , na primjer, i Janowitz, Znaniecki i m a o » m i n o r n u ulogu« inzistiraju„i n a pisanju p o s e b n o g » m e t o d o l o k o g d o d a t k a « , koji se Thomasu, koji je i inaËe p o k a z i v a o rezerv e p r e m a »Ëvrstim m e t o d a m a « , nije Ëinilo n u ˛ n i m ( p r e m a Janowitz, 1966, str. XIX).
71
Osim studije Ô poljskim doseljenicima objavljene u est tomova, znaËajna knjiga, koja je, kako smo to naglasili ranije, imala pretenzije ud˛beniËkog karaktera, je Spurce Book for Social Origins iz 1907. godine. Primitive Behavior je novija varijanta tog ud˛benika iz 1937. godine, dakle, poslije punih trideset godina. Budu„i da je Thomasovo podruËje interesa izuzetno iroko, a kako se on ipak ne mo˛e smatrati jednim od predstavnika Ëikake kole urbane sociologije, mi „emo se u nastavku orijentirati samo na neke najznaËajnije teme koje su mogle vie ili manje da utjeËu na formiranje stavova, na primjer, R. Parka i Burgessa. Thomasovi interesi locirali su se u podruËje sociologije porodice, u prouËavanjima odnosa spolova, u probleme adaptacije individue, u polo˛aju djeteta u drutvu, u analizi problema kriminaliteta, a naravno, i u mnogim etnolokim aspektima. Ono to je, mo˛da, najznaËajnije u Thomasovom djelu su njegovi koncepti, dijelom metodoloke prirode, u definiranju situacija i Ô Ëetiri osnovne ˛elje koje rukovode ponaanjem pojedinca. Njegovo prouËavanje liËnosti dovelo ga je do spoznaje Ô postojanju tri osnovna tipa liËnosti: filistra, boema i kreativnog Ëovjeka. Analiza radova R. Parka pokazuje da je Thomas imao znaËajnog utjecaja na njegove stavove, posebno preko teorije Ô Ëetiri ˛elje i potrebe uva˛avanja metodolokog principa definiranja situacije. Osim ovih kategorija koje Thomas koristi, va˛na je i njegova ideja Ô marginalnom Ëovjeku — do koje dolazi na osnovu ispitivanja problema adaptacije imigranata u novoj sredini. Thomas se, gotovo iskljuËivo, slu˛io »nekvantitativnim« metodama oslanjaju„i se, prije svega, na analizu dokumenata, na pisma, na tzv. life history (˛ivotne historije), i zbog toga ga se mo˛e smatrati jednim od osnovnih predstavnika one orijentacije u sociologijskoj metodologiji koja se Ëesto naziva kvalitativnom metodologijom. œ djelu W. I. Thomasa mi „emo navesti jo neke karakteristike, kasnije, kada budemo analizirali metodoloke karakteristike »Ëikake kole«, i kada budemo zakljuËno raspravljali status i znaËaj Ëikake kole u sociologiji. 72
2. ROBERT ≈. PARK (1864—1944) R. Park je jedan od osnovnih predstavnika Ëikake kole, i to posebno Ëikake kole urbane sociologije, pa „emo njemu posvetiti neto ve„u pa˛nju. LiËnost R. Parka se, i u radovima autora koji su pisali Ô Ëikaökoj ökoli, izdvaja kao posebno znaËajna, ne zbog njegovog djelovanja na orijentiranju urbane sociologije, nego s obzirom na njegovo ukupno djelovanje. Smatramo li period izmeu 1920. i 1930. godine »zlatnom dobom« Ëikaöke sociologije, onda ga moramo povezati posebno s djelovanjem R. E. Parka, koji nekoliko godina prije 1920. dolazi na Ëikaöko sveuËiliöte, a odmah iza 1930. ga i napuöta. Parkov utjecaj nije vidljiv samo u njegovim radovima, nego i u njegovom stimulativnom djelovanju na kolege s kojima je suraivao na katedri. äto se posebno odnosi na E. W. Burgessa. Park je takoer znaËajan jer je kao nastavnik usmjerio mnogobrojne studente na prouËavanje raznolikih aspekata iz podruËja »socioloöke laboratorije« (grada). Iz njihovih su istraûivanja kasnije nastale mnogobrojne disertacije, a zatim, najËeöÊe, i publikacije od kojih danas mnoge smatramo klasiËnom literaturom sociologije. Zavröivöi ökolovanje 1892. godine. Park dolazi u New York gdje poËinje svoju novinarsku karijeru. RadeÊi kao gradski reporter, kretao se po razliËitim podruËjima New Yorka i bio je, kako je to sam isticao, zainteresiran za prouËavanje svih oblika gradskog ûivota.* Poslije odreenog vremena novinarskog zaposlenja u New Yorku, Park provodi pet godina u Detroitu, takoer kao novinar, a 1897—98, radi u Chicagu — takoer kao novinar. U tim godinama Park je osjeÊao sve veÊe nezadovoljstvo svojim pozivom i, kako su postojale povoljne okolnosti (njegov otac je bio spreman financirati njegovo eventualno daljnje ökolovanje). Park je 1898 otiöao na Harvard University. Na Harvardu je, za razliku od svog prethodnog filozofskog obrazovanja, slu* U autobiografskoj biljeöci, Park n a v o d i slijedeÊe: »RadeÊi svoj novinarski posao, d o b i o s a m . . . . koncepciju grada , zajednice i regije ne k a o geografskog fenomena, nego kao socijalnog o r g a n i z m a « ( p r e m a Matthews, 1977, str. 10).
73
ao druge kolegije i posebno bio zadovoljan predavanjima W. Jamesa, u Ëemu neki autori nalaze razloge velikog utjecaja W. Jamesa na Parka, Ô Ëemu, po naöem miöljenju, ne postoje tako oËiti pokazatelji.* Zavröivöi svoje doökolovanje. Park odluËuje provesti neko vrijeme u Evropi, posebno u NjemaËkoj, te 1899. s obitelji (ûena i troje djece) odlazi u Berlin. U jesen 1899. godine upisuje zimski semestar i sluöa F. Paulsena i G. Simmela. Svoje ökolovanje Park je nastavio u Strassburgu gdje je sluöao predavanja Windelbanda, kao i neke predmete iz politiËke ekonomije i geografije. Park je proveo ukupno 4 godine u NjemaËkoj radeÊi na svojoj disertaciji koju je dovröio kasnije u SAD. Parkova disertacija — Masse und Publikum, eine methodologische und soziologische Untersuchung, Bern 1904 — tek je nedavno objavljena na engleskom jeziku pod naslovom — The Crowd and the Public, 1972. g. Parkova disertacija bila je prezentirana filozofskoj katedri u Heidelbergu, na koju je u meuvremenu doöao Windelband. Vrativöi se u SAD, Park je i dalje intenzivno razmiöljao Ô svojoj budu„oj karijeri.** Jedno vrijeme radio je kao novinar za agenciju koja je ispitivala karakter belgijske vladavine u Kongu i provjeravala tvrdnje Ô loöem odnosu prema domorodaËkom stanovniötvu. 1905. godine, zainteresiravöi se preciznije za crnaËki problem u SAD, zapoöljava se kod Booker T. Washingtona koji je tada vodio Tuskegee Institute. Park je u Tuskegeeu proveo punih 7 godina. U prvo vrijeme posao je bio interesantan i Park je, kako i sam navodi, s poslom bio zadovoljan. Meutim, odvojeni ûivot i porast nezadovoljstva bavljenjem ovim poslom naveli su ga da poËne opet razmiöljati Ô promjeni zaposlenja. 1921. godine na jednoj konferenciji Ô imigracijskim problemima sluËajno je susreo W. I. Thomasa koji ga poziva na Ëikaöki univerzitet. * Ideje viöe nisu bile n i k a k o z a m j e n a ili surogat za stvarnost i svijet stvari. Z a t o je m o j interes b i o prije u znanosti negoli u filozofiji.« ( P r e m a Matthews, 1977, str. 33.) ** P a r k je t a d a i m a o 40 g o d i n a i » . . . sve öto m o g u p o k a z a t i je ova m a l a knjiga i stidim se toga (disertacija)«, ( p r e m a Matthews, 1977, str. 57).
74
Prihvatiöi tu ponudu. Park slijedeÊe, 1913. godine, dolazi u Chicago i poËinje svoju akademsku karijeru u 49. godini. Interesantno je da sve do 1919 godine Park nema znaËajniju ulogu kao nastavnik u Ëikaökom socioloökom odjelu — predavao je jedan, manje vaûan kurs. Punu profesorsku plaÊu poËeo je dobivati tek 1923. godine.* Park radi na Odjelu za sociologiju sve do 1932. godine kada se povlaËi u mirovinu. U tom periodu Park dosta putuje, istraûuje rasne i meuetniËke odnose na PacifiËkoj obali, na Zapadnoindijskim otocima, na Hawaima, pa Ëak i u Kini, Africi, Brazilu, a predavao je na univerzitetu na Hawaima i na univerzitetu u Pekingu. Izmeu 1932 godine i svoje smrti. Park je jedno vrijeme predavao na Fisk University, a uglavnom je pisao eseje, knjige i suraivao aktivno u socioloökom ûivotu SAD. Njegova veza s fakultetom odrûala se joö niz godina preko suradnje na izradi mnogobrojnih disertacija kojima je bio sam rukovodio, bilo bio jedan od savjetnika u izradi. Faris, kao bivöi student Ëikaökog sveuËiliöta, navodi da je »Park uvijek bio u ûurbi, ûelio je steÊi dijelove organiziranog znanja viöe no öto to Ëovjek moûe steÊi u svom ûivotu . . . (on je) preferirao öiroka otkriÊa i proöirene generalizacije ispred intenzivnih istraûivanja u okviru uskog problema« {Faris, 1967, str. 39). Kod Parka je, izgleda, bila razvijena jedna odbojnost prema upotrebi kvantitativnih metoda, öto navodi i Matthews. »Jednom je (Park) zapoËeo naöu istraûivaËku grupu rekavöi da sociologiju ne interesiraju Ëinjenice .. . Prikupljanje Ëinjenica je posao historiËara. Brojevi Ëinjenica i njihova analiza su posao statistiËara. Sociologija, rekao je, je zainteresirana za znaËenje Ëinjenica, za ljude koji su ukljuËeni, kao i za prouËavanje namjera i njihovih promena« (E. Bogardus, u pismu Matthewsu, Matthews, 1977, str. 114—115). Sam Park je Ô svom odnosu prema sociologiji izjavio slijede„e: »Istra˛ivanja su mi otkrila da u sociologiji imamo mno* Matthews navodi da je P a r k bio krajnje neformalan , rastresen, pa Ëak i siromaan . K a d a je t r e b a l o da se f o r m a l n o u p o z n a s A. Smallom, p r o Ë e l n i k o m , na primjer, studija sociologije, Thomas mu je p o s u d i o svoje odijelo jer je Parkovo bilo nezadovoljavaju„e kvalitete!
75
go teorije, ali malo radnih koncepata . . . Ne vidim druge moguÊnosti za provoenje znanstvenog istraûivanja negoli postavljanja, prije svega, sistema klasifikacije i konceptualnog okvira prema kojem moûemo sortirati i, u opÊim pojmovima, opisati pojave koje ûelimo istraûivati . . . Moj doprinos sociologiji nije ono öto sam ûelio, pa niti ono öto bi moj originalni interes indicirao, nego potreba da napravim sistematsko ispitivanje socijalnog rada u kome sam sebe naöao. Problem koji me uvijek interesirao bio je prije teorijski, negoli praktiËki. Uglavnom sam istraûivao tri podruËja: kolektivno ponaöanje, human ecology i rasne odnose.« (Prema Odum, 1969, str. 132—133). U svom profesionalnom radu. Park je suraivao s mnogim istraûivaËima i bio je hvaljen kao osoba koja moûe vrlo stimulativno i vrlo dobro da orijentira studente u izradi njihovih disertacija. Meutim, njegova suradnja, kako navodi Matthews, s ≈. W. Burgessom bila je najintenzivnija. Burgess je bio veliki radnik, spretan menedûer, viöe orijentiran na rjeöavanje konkretnih problema sociologijom, a Park je imao drugaËije, viöe »teorijske« pretenzije. /. Short takoer navodi da je Park bio relativno slabo zainteresiran za kvantitativnu obradu i koriötenje podataka. »Park je bio sumnjiËav prema kvantitativnim metodama, ali je ipak smatrao da je sistematsko mjerenje nuûno« (Short, 1971, str. XVI). Postoji gotovo opÊe slaganje da je Robert Park osoba koja je najznaËajnije utjecala na razvoj sociologie u Chicagu u tridesetim godinama ovog stoljeÊa. Naravno, osim uvjerenja da je Parkoüo djelovanje bilo uglavnom pozitivno, ima i drugaËijih ocjena. G. Hawthorn navodi jedno negativno vienje Parkovog doprinosa: »Parkova karijera (je) bila razmiöljajuÊi progresivizam . . . Njegova koncepcija Chicaga kao socioloöke laboratorije, mjesta u kojem se (dijelom zato öto je okolica ravna) vrlo jasno vide naËini na koji se socijalne interakcije grupiraju u geografski distinktivne asocijacije, je proizvoljna« (Hawthorn, 1976, str. 210). Teöko bismo se mogli sloûiti s ovakvim linearnim, »geografskim« zakljuËivanjem, pri Ëemu bi trebalo uvaûiti karakter Ëikaöke okolice kao 76
osnovnu varijablu koja je utjecala na formiranje Ëikaöke orijentacije u urbanoj sociologiji. Postoji i miöljenje da je Park bio konzervativac, dapaËe — »rasista« — kako ga nazivaju neki analitiËari povijesti ameriËke sociologije.* Osim ovakvog »radikalnog« prosuivanja, Ô Parku se moûe naÊi i slijedeÊi stav: »Zbog Parkovog interesa za rasne odnose, zaËuuje da se postignuÊe ekonomske i socijalne jednakosti nije nikada pojavilo kao dominantan cilj u njegovim razmiöljanjima« (Turner, 1967, str. XVII). Turner, koji je napisao jedan od predgovora za izbor iz nekih Parkovih djela, navodi takoer da Park nije nikada do kraja odbacio bioloöku ideju Ô viöoj i niûoj rasi. Koliko je Park dobro suraivao s Burgessom vidljivo je i po tome da se ta dva autora spominju isti broj puta posebno, a isto toliko puta oni se spominju i kao nerazdvojni tim, pa je najËeöÊe susretanje spominjanja njihovih imena u obliku kovanice, tako da bi neupuÊeni mogao pomisliti da se radi Ô jednoj osobi; Park — Burgess. OËigledno je da postoji raznolikost u prosuivanju Ô tome koliko je Park doprinio, i koliko je svojim djelovanjem utjecao na aktualni oblik razvoja ameriËke sociologije u kasnijim godinama. Kada se rade kompletni pregledi povijesti razvoja jedne znanstvene discipline u odreenom druötvu, onda se za donoöenje ocjene moraju imati u vidu mnogobrojni Ëinioci. Kako se mi ovdje ne bavimo pisanjem povijesti ameriËke sociologije, mi Êemo se zadrûati na prosuivanju Parkovog doprinosa razvoju, prije svega, urbane sociologije, odnosno, na onim njegovim kategorijama i pretpostavkama koje Ëine pojam urbane sociologije u Chicagu vezanim uz njegovo ime. U jednoj prilici i sam Park je (u svojoj »autobiografskoj biljeöci«) naveo svoje osnovne interese u sociologiji i svoje vienje socioloökog rada. »(U NjemaËkoj) sluöajuÊi preda* Schwendinger, «. i J. s m a t r a j u da je Park bio rasista, te da n i k a d a nije p o n u d i o n e k o r e v o l u c i o n a r n o rješenje rasnih o d n o s a , iako ih je v r l o d o b r o p o z n a v a o . Osim ove primjedbe, ovi autori smatraju da cijela Parkova i Burgessova teorija predstavlja primjer »velike teorije« u M i l l s o v o m smislu {Schwendinger, «. i J., 1974, str. 389).
77
vanja Georga Simmela u Berlinu, primio sam moje jedino formalno obrazovanje Ô sociologiji. . . . nikad nisam odustao od ambicije koju sam dobio ËitajuÊi Fausta — ambiciju da upoznam ljudsku prirodu, da je upoznam u njenoj öirini, u njenoj intimnosti. . . Kada sam postao umoran od Ëitanja knjiga i kada sam poËeo traûiti neöto interesantnije nego öto su logiËke formule, otiöao sam meu ljude da istraûujem meuljudske odnose . .. Vjerujem u znanje iz prve ruke, ne kao zamjenu, nego kao osnovicu za viöe formalno i sistematizirano istraûivanje« (Prema, Hughes, et. all., ed., 1974, str. V—IX). OËigledno je da se u liËnosti R. Parka krila jedna dinamiËna, intelektualno zainteresirana, angaûirana i zanimljiva osoba, koja je cijeli ûivot pokuöavala da upozna »ljudsku duöu«, ûeleÊi, ne da prouËava probleme samo iz knjiga, da iz prve ruke upozna sve one bitne socioloöke probleme s kojima se ameriËko druötvo susretalo u ono doba. »injenica da Park i njegove kolege s Ëikaökog univerziteta nisu predlagali neka »revolucionarna« rjeöenja, ne mora istovremeno znaËiti da i njega, a indirektno i ostale, moûemo kvalificirati kako su to uËinili neki od spomenutih autora, nego da su djelovali u klasiËnom reformistiËkom uvjerenju Ô »popravljanju« stvarnosti kroz racionalnu akciju. Parkov ûivot bi bio daleko laköi i »akademskiji« da se povukao u sjenu svoje katedre, a ne da je umjesto toga istraûivao najosjetljivije probleme ameriËkog druötva — koji su to bili, i ostali do danaönjeg dana — probleme rasnih i meuetniËkih odnosa i s njima povezanim problemima ûivota u velikim gradovima.* * äto se rasni p r o b l e m i u a m e r i Ë k o m druötvu viöe upoznaju, to se viöe dobiva utisak da je njihovo definitivno rjeöavanje utoliko teûe. U k o l i k o se takav utisak, kakav mi i m a m o d a n a s poslije p u n i h 70 g o d i n a od prvih socioloökih istraûivanja u Chicagu, m o û e steÊi, vjeroj a t n o ga je bilo joö laköe dobiti u vrijeme Ëikaöke sociologije. U p i t n o koliko secommunity situacija poslije niza reformi, pokazivao je: za probleme i adaptacije ljudi na » r a ta protiv siromaötva« i drugih akcija stvarno popravila? U n e p r e k i d n i m akcijama za poboljöavanje svakidaönjice posmo naöem j e d a n od razloga shvaÊanja * Prvi puta djelo je objavljeno 1921.leûi, g., a mi koristilimiöljenju, izdanje socijalnih znanosti k a o aplikabilnih n a u k a , kao n e Ë e g a öto p r u û a osnovu za r a c i o n a l n u socijalnu akciju.
78
a. Osnovni radovi R. E. Parka Kada se govori Ô djelima R. E. Parka, onda se Ëesto moûe susresti miöljenje da on niti u jednom svom djelu nije izrazito kondenzirano iznio svoje vienje sociologije, odnono, svoje vienje teorije. Meutim, kada se govori Ô manje ili viöe vrijednim radovima, onda se obiËno na prvo mjesto stavlja njegov rad izveden u koautorstvu s E. W. Burgessom — Introduction to the Science of Sociology* — u kome se na najsistematskiji naËin iznosi vienje sociologije. Knjiga je zapravo jedan reader iz sociologije u kome se nalaze mnogobrojni originalni tekstovi i upute za praktiËan rad studenata u vidu check pitanja i komentara pojedinih originalnih tekstova. Osim ove knjige koja je, kao öto je vidljivo, napisana u koautorstvu s Burgessom, ali za koju se istovremeno zna da je Burgess napisao samo jedno poglavlje, te da je, dakle, ne samo »duhovni« otac te knjige Park, pa ga manje — viöe moûemo smatrati jedinim autorom, drugi Parkov prilog koji je posebno znaËajan i u kome se mogu vidjeti osnove Parkove socioloöke analize je esej pod naslovom The City-, Suggestions for the Investigations of Human Behavior in an Urban Environment, prvi puta objavljen 1916 godine, dakle, tri godine od kako je Park zapoËeo svoju akademsku karijeru. U tom je eseju autor iznio osnovne elemente svoje analize, koju je kasnije u nizu radova varirao i primjenjivao — bilo sam, ili je usmjeravao svoje studente da primjenjuju u mnogobrojnim istraûivanjima. Ukoliko se pokuöaju operacionalizirati Parkovi interesi u sociologiji, onda se oni mogu svesti na problematiku prouËavanja grada i odnosa ljudi u gradu. Odreena podjela tih interesa bi pokazala da se Park i dalje, cijelo vrijeme interesirao za problem novina kao masovnog medija te da je i tome posvetio odreen dio svojih radova, da se, gotovo stalno zanima za rasne odnose, a da je neprestani interes
— T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o a n d L o n o d n , 1969, 1040 stranica.
79
vanjske uvjete njihove egzistencije. U tom smislu posebno je instruktivan Parkov esej — Community Organizations and Juvenile Delikvency. Esej, pak, koji ukazuje na osnovne elemente metodoloökog pristupa prouËavanja grada je poznati esej pod naslovom — The City as a Social Laboratory.* U predgovoru novom izdanju knjige Introduction to the Science of Sociology, M. Janowitz istiËe da se ta knjiga meu studentima nazivala »zelenom biblijom« te da je do 1943. godine, dakle, u rasponu od neöto viöe od dvadeset godina od prvog izdanja, prodano preko 30.000 kopija {Janowitz, 1969, str. VI). Knjiga je podijeljena na 14 velikih poglavlja, a iza svakog poglavlja, u kome se iznose teorijski problemi i historijski pregled razvoja pojedine ideje, slijedi izbor iz djela najvaûnijih autora koji najbolje reprezentiraju öarolikost pristupa temi, a onda slijedi komentar sintetiËkog karaktera u kome se iznose osnovne misli i kritiËke napomene, iza Ëega, pak, slijedi niz praktiËnih pitanja i sugestija za daljnji studentski rad na prouËavanim problemima. »etrnaest osnovnih poglavlja predstavljaju samostalne cjeline, od kojih su se dijelovi pojavili i prije 1921. godine u pojedinim Ëasopisima. Svako od poglavlja podijeljeno je na niz potpoglavlja u Ëije detalje mi ne moûemo ulaziti, nego Êemo knjigu predstaviti po osnovnim tematskim cjelinama i problemima koji se istiËu. Osnovna poglavlja su: 1. Sociologija i druötvene nauke, 2. Ljudska priroda, 3. Ljudska grupa, 4. Izolacija, 5. Socijalni kontakti, 6. Socijalna interakcija, 7. Socijalne snage (sile), 8. Kompeticija, 9. Konflikt, 10. Akomodacija, 11. Asimilacija, 12. Socijalna kontrola, 13. Kolektivno ponaöanje i 14. Progres. U prvom poglavlju Sociology and Social Sciences (Sociologija i druötvene nauke), str. 1—64, iznose se osnove socioloökog prouËavanja u osam potpoglavlja: 1. Sociologija kao »znanstvena« historija, 2. Historijske i socioloöke Ëinjenice. * 1974. godin e Hughes et all, eds., su objavili djelo p o d naslovom The Collected Papers of R. E. Park skupljene sve znaËajnije r a d o v e od ovog a u t o r a u tri t o m a ( T o m I, 403 str., t o m I I , 278 str., t o m I I I , 358 str.) i u ta tri t o m a se m o g u naÊi sva r e l e v a n t n a djela. Mi Ê e m o u nastavku navoditi iz tog izdanja Parkovih djela, a u p u Ê u j e m o na bibliografski d o d a t a k na kraju ovog r a d a u k o m e su n a b r o j a n a i d r u g a izdanja Parkovih djela.
80
3. Ljudska priroda i zakon, 4. Historija, prirodna historija i sociologija, 5. Socijalni organizam: Humanitet ili Leviathan?, 6. Socijalna kontrola i ökole miöljenja, 7. Socijalna kontrola i kolektivni um i 8. Sociologija i socijalno istraûivanje. U ovom se poglavlju raspravlja odnos sociologije i drugih znanosti, öto je gotovo klasiËan pristup u svim socioloökim udûbenicima, ali se osnovni akcent stavlja na prouËavanje meuodnosa sociologije i povijesti. Sociologija se odreuje kao ona koja ». . . pokuöava objasniti.. . prirodu konkretnog procesa . . . Pod prirodom smatramo onaj aspekt i karakter stvari u odnosu na koji je moguÊe utvrditi opÊe postavke i formulirati zakone« (str. 11). Odmah na poËetku autori naglaöavaju da sociologija spada meu prirodne znanosti, a karakteristike prirodne znanosti su da operira s hipotezama i utvruje Ëinjenice na takav naËin da one meusobno mogu biti komparirane i verificirane kasnijim promatranjem i eksperimentom. Porijeklo sociologije je u historiji, a kada je historija poËela interpretirati institucije, pretvorila se u »povijest institucija«. To je rani stupanj razvoja sociologije. Daljnji stupanj razvoja sociologije oznaËen je naporom da se pokuöaju objasniti znanstvenim metodama pojedine historijske Ëinenice. »»itav se problem moûe sumirati u ovu opÊu postavku: historija interpretira, prirodna znanost objaönjava« (str. 17). NominalistiËki i organicistiËki karakter shvaÊanja druötvene organizacije vidljiv je u slijedeÊem razmiöljanju Parka i Burgessa: »Osnovno je utvrditi da je druötvo odvojeno od individua koje ga Ëine i nema nikakvog ureaja za osjeÊaj bola ili zadovoljstva. Nema nikakvih druötvenih senzacija. Percepcija i mentalna imaginacija su individualni, a ne socijalni fenomeni. Druötvo ûivi. . . jedino u svojim odvojenim organima ili Ëlanovima, i svaki od tih organa ima svoj vlastiti um i organ kontrole koji mu daje . . . moÊ nezavisnog pokretanja (locomotion)* str. 27). Svaka akcija u druötvu pokretana je od individua koje Ëesto nisu svjesne u potpunosti svojih sila öto pokreÊu njihove akcije, a joö manje su svjesne svojih motiva, sentime6
U r b a n a sociologij a
81
nata. Nivo nesvjesnosti motiviranosti ljudskih aktivnosti utoliko je viöi ukoliko ljudi djeluju instiktivno ili pod utjecajem obiËaja. Tada, pak najËeöÊe djeluju u okviru grupe, a ne individualno. Park i Burgess u ovo prvom poglavlju ukazuju takoer i na interesantnu distinkciju izmeu prouËavanja jednog procesa u njegovoj akciji i kasnije resistematizacije (restrukturacije) tog procesa. Inzistiranje na prouËavanju procesa, posluûilo je kasnije nekim analitiËarima Ëikaöke ökole za utvrde da je Parkova sociologija bila, zapravo, sociologija razumijevanja procesa. »Objaviti ili dati publicitet Ô jednom dogaaju, znaËi uËiniti od dogaaja neöto drugo od onoga öto je bio prije publiciranja. ätoviöe, dogaaj kao publiciran joö uvijek je razliËit od dogaaja kao reflektiranog u svijesti individua kojima je publikacija namijenjena.« str. 38.)* Ralika izmeu individualne i druötvene akcije moûe se odrediti, prije svega, preko osnovnih karakteristika same akcije. Smislenost djelovanja pojedinih individua u grupi moûe se verificirati kroz konzistentnost akcije, odnosno, svjesnost akcije proistjeËe iz cilja koji se treba, postaviti. PokuöavajuÊi premostiti distinkciju izmeu pojedinaËnog i grupnog, individualnog i kolektivnog, autori uvode kategoriju socijalne kontrole, koja se kasnije puno koristi u istraûivanjima, te se s mnogo opravdanja moûe govoriti da je to jedna od osnovnih kategorija koja je koriötena u okviru Ëikaöke ökole urbane sociologije.
* Prezentacija, publiciranje i rekonstituiranj e d o g a a j a , k a o socioloöki p r o b l e m i spoznaje i razumijevanja, m o g u d o b r o ilustrirati dugogodiönji Parkov novinarski staû. M o û d a bi d o b a r k o m p a r a t i v n i primjer bio i primjer koji koristi M. Weber k a d a govori Ô biciklisti na ulici.
Iz prvog poglavlja je vidljivo da je sociologija shva„ena kao prirodna znanost, da je ona znanost koja, prije svega, treba poslu˛iti boljem razumijevanju ljudskog ponaanja, a da su motivi ljudskog djelovanja uvijek individualni. œ grupnom se djelovanju moûe govoriti tek kad su zadovoljeni izvjesni uvjeti. Osnovni zadatak sociologije je prouËavanje odgovarajuÊih oblika kolektivnog (grupnog) ponaöanja. U drugom poglavlju. Human Nature (Ljudska priroda, str. 64—161), navode se razliËiti aspekti »ljudske prirode«. Raspravljaju se razlike izmeu steËenih i socijalno naslijeenih elemenata, ljudske prirode, neke karakteristiËne uloge procesa socijalizacije. »Ljudska priroda u cjelini moûe biti promatrana kao superstruktura osnovana na instiktima, dispozicijama i tendencijama naslijeenim od predaka« (str. 80). U treÊem poglavlju, The Society and the Group (Druötvo i grupa, str. 161—226), odnosi izmeu liËnosti i grupe, a zatim grupe i druötva, se dalje razmatraju na osnovi odreenja pojma grupe s obzirom na ranije iznesene karakteristike ljudske prirode. U ovom se poglavlju takoer definiraju razni pojmovi koji su se koristili u istraûivanjima u okviru Ëikaöke ökole. Treba, naravno, imati na umu i Ëinjenicu da je Park Ëesto mijenjao definicije pojmova koje je koristio, pa je zbog toga Ëesto teöko reÊi öto predstavlja onu »pravu« definiciju. To zatim oteûava uspostavljanje bilo kakvog pojma »Parkove socioloöke teorije«. »Druötvo je apstraktan i inkluzivan pojam, a Ëine ga socijalne grupe od kojih svaka ima svoj poseban tip organizacije, no istodobno i opÊe karakteristike druötva. Zajednica je pojam koji je primijenjen na druötvo i socijalne grupe kada su one prouËavane sa stanoviöta geografske distribucije individua i institucija koje ih Ëine. Prema tome, slijedi da je svaka zajednica druötvo, ali ne i svako druötvo zajednica. . .« (str. 163.) U daljnjem ekspliciranju pojmova druötva i zajednice. Park i Burgess posiûu za komparabilnim usporedbama s biljnim svijetom i, moda se s pravom moûe tvrditi da je cijela Ëikaöka ökola urbane sociologije bilo pod priliËnim biologistiËkim utjecajem (naroËito human ecology), oni u ovom poglavlju eksplicitno naglaöavaju da biljne zajednice
82
6-
Kada se u jednoj grupi moûe konstatirati stanje konzistentne akcije, onda se moûe govoriti Ô grupnom djelovanju. »Od tada, socijalna kontrola je osnovna Ëinjenica i problem drutva. . . sociologija, striktno govore„i, je stanovite i metod za ispitivanje procesa putem koga su individue ukljuËene u neku vrstu permanentne korporativne egzistencije koju zovemo drutvom. Sociologija . . . mo˛e biti opisana kao nauka Ô kolektivnom ponaöanju.« (str. 42).
83
nisu druötva u h u m a n o m smislu. U b i l j n i m z a j e d n i c a m a oni ûele utvrditi p o s t o j a n j e o d n o s a k o m p e t i c i j e i konflikta, Ëije o d n o s e oni utvruju i u h u m a n i m z a j e d n i c a m a . U t o m smislu i n t e r e s a n t a n j e i ovaj s t a v : » B o r b a z a egzistenciju . . . j e u biti n u û na za p o s t o j a n j e druötva. K o m p e t i c i j a , segregacij a i a k o m o d a c i j a sluûe da odrûe socijalnu distancu, da fiksiraju status, da Ëuvaju nezavisnost individua u druötveni m odn o s i m a . . . P r o c e s k o m p e t i c i j e, segregacij e i a k o m o d a c i j e . . . k o m p a r a b i l a n je s istim p r o c e s i m a u û i v o t i n j s k i m i biljnim z a j e d n i c a m a . S e l o , gradiÊ, grad ili n a c i j a m o g u biti prouËav a n i sa s t a n o v i ö t a adaptacije, b o r b e za egzistencij u i preûivl j a v a n j e njegovih individualnih Ë l a n o v a u o k o l i c i k r e i r a n o j o d s t r a n e zajednice k a o cjeline« (str. 1 6 5 — 1 6 6 ) . Ovi procesi k o j i su u o Ë e ni u biljnim i ûivotinjskim z a j e d n i c a m a , a koji su ovdje posluûili da se definiraju o s n o v n i pojmovi , kasnije se detaljnije p r o u Ë a v a j u u p o s e b n i m p o g l a v l j i m a o v e knjige, pa Êe Ô n j i m a biti vie rijeËi kasnije. U »etvrtom poglavlju (str. 2 2 6 — 2 7 9 ) g o v o r i se Ô p r o b l e m u izolacije, te se n a v o d e razliËita stajaliöta i p r i m j e r i povijesnih i z o l a c i j a individua i o d n o s a tog p o s t u p k a p r e m a ljudskom stvaralaötvu. O v o poglavlje, k o j e nije o s o b i t o r e l e v a n t n o z a utvrivanje o s n o v n i h socioloökih p o j m o v a Ë i k a ö k e ökole, i n t e r e s a n t n o j e k a o p r o u Ë a v a n j e t e m e k o j a nije t a k o Ëesta u sociologiji. P o s e b a n a s p e k t k o j i p o j a m i z o l i r a n o s ti povezuje sa kasniji m a s p e k t i m a Ë i k a ö k e ökole, je v e z a izmeu p r o s t o r n e izoliranosti i p r e s t a n k a k o m u n i k a c i j e , öto dovodi do a u t o h t o n i h o b l i k a r a z v o j a pojedinih grupa. U slijedeÊe m ( p e t o m ) poglavlju — Social Contacts [Socijalni kontakti, str. 2 8 0 — 3 3 9 ) — analiziraju se p r o b l e m i o d n o s a druötva k a o individualnih Ë l a n o v a, i k a o predstavn i k a pojedinih druötvenih grupa. »»lanovi druötva p r o s t o r n o se odvajaju, ali s o c i j a l no su u k o n t a k t u k r o z o s j e Ê a j percepcije i k r o z k o m u n i k a c i j u ideja, pa se Ë a k m o g u organizirati i u k o l e k t i v n o p o n a ö a n j e . S o c i o l o ö k i i n t e r e s u tim situacijam a leûi u Ëinjenici da razliËite vrste socijalnih k o n t a k a t a izmeu o s o b a i grupa d e t e r m i n i r a ju ponaöanje« (str. 2 8 1 ) . I d e j a Ô p o s t o j a n j u socijalnih k o n t a k a t a k o j i nisu pros t o r n o limitirani, prisutna je i u suvremeniji m r a z m a t r a n j i m a o d n o s a p r o s t o r a i Ëovjeka, a k a o to vidimo, ovdje su 84
postavljeni element i z a t a k a v o b l i k razumijevanja . Diskusija, k o j a g o t o v o neprekidno traje u u r b a n o j sociologiji, Ô meuuvjetovanost i prostornog i socijalnog p o Ë e l a j e , dakle, d o s t a odavno. » U o b i Ë a j e n o j e . . . shvatiti k o n t a k t u p r o s t o r u . Kont a k t i o s o b a i grupa m o g u biti o n d a ispitivani u j e d i n i c a m a ,socijalne distance' . . . a p r o s t o r n i k o n c e p t m o û e biti apliciran na objaönjavanje p r i m j e r a Ô socijalnim k o n t a k t i m a « (str. 2 7 2 ) . Park i Burgess smatraju da p o s t o ji n e k o l i k o o s n o v n i h o b l i k a k o n t a k a t a . O s n o v i c a k o n t a k a t a j e zemljiöte. Drugi tip r e l e v a n t n i h k o n t a k a t a j e dodir, k o j i predstavlj a psiholoöku osnovicu socijalnih k o n t a k a t a , a k o n t a k t i k o j i se realiziraju na grupnom nivou m o g u se r a z l i k o v a t i u n u t a r grupe i »van« grupe, a p o s e b a n o b l i k predstavljaju p r i m a r n i i sekundarni k o n t a k t i . U öestom poglavlju — Social Interactions (Socijalne interakcije, str. 3 3 9 — 4 3 5 ) — o d m a h se primjeÊuj e da je n o m i n a l i s t i Ë k a k o n c e p c i j a b i l a n e i z b j e û n a da bi se o b j a s n i l i p r o c e s i socijalne interakcije. Z b o g t o g a nije niti zaËuujuÊe da o v a dva a u t o r a na slijedeÊi naËin definiraju s o c i j a l nu i n t e r a k c i j u : »Sociologija, k a o i druge p r i r o d n e n a u k e , teûi predikciji i k o n t r o l i o s n o v a n o j na ispitivanju p r i r o d e Ëovj e k a i druötva . . . S o c i o l o g i ja j e prisiljena d a r e d u c i r a k o m pleksnost i i bogastvo û i v o t a na j e d n o s t a v n e p o j m o v e , o d n o s n o, e l e m e n t e i sile. J e d n o m , k a d a j e k o n c e p c i j a » e l e m e n a t a « ili »sila« bila p r i h v a Ê e n a , p o j a m i n t e r a k c i j e je p o s t a o neizbjeûan, logiËan r a z v o j . . . U sociologiji su te sile institucije, tendencije, ljudska biÊa, ideje . . . U principu . . . »sile« i »elementi« u sociologiji m o g u biti k o m p a r i r a n i sa s i l a m a ili e l e m e n t i m a u b i l o k o j o j p r i r o d n o j n a u c i « (str. 3 3 9 — 3 4 0 ) . U s e d m o m poglavlju se r a z p r a v l j a Ô socijalnim snagama odnosno, silama (Social Forces, str. 4 3 5 — 5 0 4 ) . I n t e r a k c i j a individua se r a z m a t r a k a o i n t e r a k c i j a o d r e e n i h s o c i j a l n i h snaga k o j e su r e p r e z e n t i r a n e p o j e d i n i m n o s i o c i m a u druötvu. » T e r m i n ,socijalne snage' p o s t a o je i n t e r e s a n t a n u A m e rici . . . s p o r a s t o m opÊeg i n t e r e s a z a p r o b l e m e g r a d s k o g ûivota, odnosno, rad i kapital, o p Ê i n s k e r e f o r m e i s o c i j a l n o 85
blagostanje, problemi socijalne politike.« (str. 491.) NominalistiËku vienje odnosa pojedinca i druötva prenosi se s nivoa grupe na nivo druötva u cjelini, pa se onda Ô društvu govori kao Ô »posebnoj konstelaciji kompleksa socijalnih snaga ugraenih u institucije i organizacije«. Shodno reËenom, prouËavanje problema odnosa u zajednici, posebno tzv. urbane zajednice, moûe biti vrlo lako transponirano u problematiku prouËavanja odnosa konstelacije pojedinih institucija i organizacija. SlijedeÊa Ëetiri poglavlja posveÊena su osnovici koncepcije Parka i Burgessa koja se u razliËitim analizama njihove sociologije najËeöÊe povezuje s biologistiËkim koncepcijama. Osnovna Ëetiri elemenata koja Ëine konceptualni okvir za analizu druötva su: kompeticija, konflikt, akomodacija i asimilacija. U osmom poglavlju — Competition (Kompeticija, str. 504—5.74) — iznose se preciznije karaktristike procesa takmiËenja u ljudskim grupama. Od navedena Ëetiri elementa, kompeticija se u procesu intrakcije smatra fundamentalnom. Ona se definira kao ». . . interakcija bez socijalnog kontakta« (str. 506). Za razliku od konflikta koji predstavlja »svjesni tip kompeticije«, kompeticija predstavlja »nesvjesni« tip konflikta i najbolje se moûe prouËavati u biljnim zajednicama u kojima se, logiËno, konflikt ne pojavljuje jer su biljke »nesvjesne«. Vaûan pojam, koji se takoer u ovom poglavlju uvodi, je pojam vanjskog prostora, kao i pojam slobodnog kretanja (locomotion). »Druötvo se sastoji od prostorno odvojenih individua koje su teritorijalno raspröene i sposobne za nezavisno kretanje. Kapacitet nezavisnog kretanja je osnova i simbol svakog oblika nezavisnosti. Sloboda je fundamentalna sloboda slobodnog kretanja . . .« (str. 508). Meutim, postavlja se i vaûno pitanje: Kako spojiti slobodu individue i njenog »nezavisnog kretanja« i potrebe provoenja kontrole koju zajednica mora postavljati* nad« individuom? Autori priznaju da druötvo moûe jedino postojati ako kontrolira neovisno kretanje ljudi u interesu grupe kao cjeline. Prilikom realiziranja socijalne kontrole nad pojedincem institucije koje to provedu susreÊu se nuûno s procesom kompeticije. »Kompeticija je proces kroz koji je 86
distributivna i ekoloöka organizacija druötva stvorena . . . Podjela rada i cijela ekonomska meuzavisnost individua . . . proizvod je kompeticije. S druge strane, moralni i politiËki poredak koji se postavlja iznad kompetativne organizacije, proizvod je konflikta, akomodacije i asimilacije« (str. 508). Kompeticija je univerzalni proces u svijetu ûivih biÊa i ona djeluje neprekidno, Ëesto neopaûena i od individua koje su ukljuËene u kompetitivne procese. Meutim, u periodima kriza, kada ljudi postaju svjesni kompeticije, ona se Ëesto preokreÊe u direktan konflikt. Park uzima klasiËan primjer rata kao pojave koja pokazuje prelazak kompeticije u konflikt.* ObjaönjavajuÊi proces kompeticije. Park i Burgess uvode i proces akomodacije koji predstavlja, u izvjesnom smislu, prilagoavanje individua restriktiranom svijetu druötvenog ûivota. Nikada, po miöljenju Parka, Ëovjek ne moûe imati »odjednom sve«, te prema tome, po njegovom miöljenju, cijela socijalna organizacija »... u biti predstavlja akomodaciju, odnosno, ograniËavanje prirodnih ûelja individue« (str. 510). Dakle, akomodacija je proces koji se mora povezivati s uspostavljenim socijalnim poretkom Ëiji su elementi fiksirani i u obiËajima i tradiciji. Osim navedenog, u ovom se poglavlju uvodi i vaûna distinkcija i kategorizacija dvaju procesa. Autori, kao öto je to vidljivo iz dosadaönjeg izlaganja, razlikuju dvije razine: s jedne strane — socijalne procese, a s druge strane — socijalni poredak. Socijalni proces je karakteriziran s Ëetiri osnovna procesa koji neprikidno cirkularno djeluju. Socijalni poredak, za razliku od procesa, sastoji se iz nekoliko »potporedaka«; iz ekonomskog, politiËkog, iz socijalnih organizacija i iz liËnog i kulturnog nasljea. Iako je ova podjela prisutna u sistematskom izlaganju elemenata socioloöke analize. Park je u cijelom svojim djelovanju bio manje — viöe orijentiran gotovo iskljuËivo na prouËavanje »procesa«. Njegov interes za socijalne institucije. * »PolitiËke organizacije postoje za potrebu noöenja s konfliktnim situacijama. Partije, p a r l a m e n t i i sudovi, javna r a s p r a v a i glasanje su j e d n o s t a v n o zamjena za rat« (str. 509).
87
za instituciju zajednice, to „e biti vidljivije iz n e k i h njegovih drugih r a d o v a Ô k o j i m a „ e m o referirat i neto kasnije, predstavljaju p o k u a j e povezivanja ovih dvaju p o r e d a k a . S o c i o logija j e , p r e m a t o m e , o z n a Ë e n a kao znanost koja se intere-
sira za prouËavanje socijalnog procesa da bi unaprijedila raznolike elemente socijalnog poretka i metode za njegovo odr˛avanje elementima socijalne kontrole.
œ konflikt u (Conflict, str. 5 7 4 — 6 6 3 ) se raspravlja u devet o m poglavlju. Konflikt je drugi e l e m e n t u c i r k u l a r n o m l a n c u s o c i j a l n o g p r o c e s a . Park i Burgess utvruju da je k o n f l i k t uvijek svjesta n i da ga ta dimenzij a o d v a j a od k o m p e t i c i j e . K o m p e t i c i j a je stalna i i m p e r s o n a l n a, konflikt je i n t e r m i t e n t a n i p e r s o n a l a n . ». .. O p Ê e n i t o m o û e m o reÊi da k o m p e t i c i j a odreuje p o l o û a j individue u zajednici; konflikt fiksira n j e n o m j e s t o u druötvu. Lokacija , poloûaj, e k o l o ö k a m e u z a v i s n o s t — to su k a r a k t e r i s t i k e zajednice. Status, subordinacija, sup e r o r d i n a c i j a, k o n t r o l a — to su k a r a k t e r i s t i k e druötva.« (Str. 547—575.) » B o r b a za opstanak«, k o j a se u »normalnim« u v j e t i m a p r e p o z n a j e k a o p r o c e s k o m p e t i c i j e , u k o l i k o postaje »svjesna«, p r e t v a r a se u konflikt, a Ëlanovi druötva se iz svojih k o m p e t i t i v n i h uloga p r e t v a r a j u u rivale i neprijatelje. Z b o g toga, a u t o r i s m a t r a j u da je k o n f l i k t organizacioni princip d r u ö t v a k o j i dovodi do s t v a r a n j a grupnog jedinstva, do stvar a n j a svjesnosti u grupi, do p o s t i z a n ja zajedniËkih c i l j e v a i o r i j e n t a c i j e grupe p r e m a z a j e d n i Ë k o m djelovanju.
U d e s e t o m poglavlju — Acomodation (Akomodacija,
str.
6 6 3 — 7 3 4 ) — dalje se r a z m a t r a j u k a r a k t e r i s t i k e a k o m o d a c i j e k a o t r e Ê e g Ë l a n a u lancu socijalnog p r o c e s a . A k o m o d a c i j a je p r o c e s socijalne k o n t r o l e i o n a se ispoljava p r e k o tradicije, s e n t i m e n a t a , k u l t u r e i t e h n i k e . Park i Burgess s m a t r a j u da su a k o m o d a c i j e postignuta prilagoavanja k o j a su s o c i j a l n o , a n e b i o l o ö k i p r e n e s e n a . A d a p t a c i ja j e posljedica k o m p e t i c i j e , a a k o m o d a c i j a je rezultat k o n f l i k t a . O n a moûe biti izjednaË e n a s postignutim ekvilibrijem k o j i i dalje ostaje d i n a m i Ë a n. Autori razlikuju dva o s n o v n a tipa a k o m o d a c i j e — j e d a n je aklimatizacija , a drugi naturalizacija. » e t v r t i Ëlan socijalnog p r o c e s a je asimilacija (Asimilation, str. 7 3 4 — 7 8 5 ) , Ô Ë e m u se r a s p r a v l j a u n a r e d n o m poglavlju. 88
Ovaj se p r o c e s odnosi na onaj p o j a m koj i se Ë e s t o u kolokvij a l n o m g o v o r u u p o t r e b l j a v a — na p o t r e b u usvajanja kulturne tradicije i kulturnih normi odreene zajednice od s t r a n e doseljenika u tu zajednicu. Park i Burgess n a g l a ö a v a j u da u S A D asimilacija n e m a negativnu k o n o t a c i j u , za razliku od E v r o p e gdje o z n a Ë a v a uniötavanje a u t e n t i Ë n e kulture j e d n e zemlje i n a m e t a n j e pravila j e d n e druge kulture ili sredine. Asimilacija se u S A D s m a t r a s r e d s t v o m s o c i j a l ne k o n t r o l e i k a o prirodan, poûeljan proces i praksa, a k o ne i p o l i t i k a da se postigne v e Ê e jedinstv o razliËitih n a r o d a k o j a su naselili Ameriku. To vidljivo u a m e r i Ë k o m druötvu i teoriji tzv. »meltingpot«-a (izmjeöanosti rasa). »Asimilacija je p r o c e s prodiranja i fuzije pri Ë e m u o s o b e i grupe prihvaÊaju uspomene, s e n t i m e n t e i teûnje drugih o s o b a ili grupa, te dijeleÊi njihovo iskustvo i historiju postaju i n k o r p o r i r a n i u jedinstveni kulturni ûivot« (str. 7 3 5 ) . O n a se s m a t r a p r o i z v o d om n o r m a l n e socijalne interakcije.* U o v o m se poglavlju p o j a m asimilacije dijelom o p e r a c i o nalizira u okviru p o j m a »amerikanizacije«, pri Ëem u se naglaöava p o t r e b a postupne, a nenasilne a d a p t a c i j e i m i g r a n a t a . U p r e o s t a l a tri poglavlja o v e o b i m n e knjige raspravljaju se p r o b l e m i socijaln e k o n t r o l e, k o l e k t i v n o g p o n a ö a n j a i progresa, ai k a k o ne donos e p o s e b n o n o v e e l e m e n t e za prosuivanje z n a Ë a j a Parkove i Burgessove sociologije, njih neÊemo k o m e n t i r a t i . S o c i j a l n a k o n t r o l a je i m p l i c i r a n a u objaönjivanju ranijih e l e m e n a t a socijalnog p o r e t k a , a a u t o r i razlikuju tri o s n o v n a o b l i k a : e l e m e n t a r n i oblici, j a v n o mnijenje i druötv e n e institucije. K o l e k t i v n o p o n a ö a n j e j e p o n a ö a n j e individua pod u t j e c a j em »impulsa« koji se razvija u grupi za postizanjem pojedinog cilja i za ostvarivanje zajedniËkih ideja. O v o m se djelu, j e d n o j od prvih s i s t e m a t i z a c i j a socioloö kih k a t e g o r i j a u S A D u okviru Ë i k a ö k e sociologije, m o g u dati, n a r a v n o, mnogi kritiËki k o m e n t a r i k o j i Êe se oslanjat i bilo na prihvaÊanje raznih utjecaja, bilo na n e p r i l a g o e n o s t * OËito je da su mnogi autori, a n a r o Ë i t o , na primjer, Schwendingeri, dobili inspiraciju u ovim mislima Parka i Burgessa da Parka p r o g l a s e — rasistom! N a r a v n o , »pacifizam« ove vizije asimilacije u p i t a n je s o b z i r o m na r a z n e historijske primjere pojedinih n a r o d a u S A D , a jedinstven p r i m jer je o d n o s doseljenika p r e m a a u t o h t o n o j indijanskoj kulturi.
89
pojedinih upotrijebljenih kategorija. Osnovni kvalitet ovog djela je njegova irina, mnotvo autentiËnih tekstova i priloga koji Ëine ovo djelo utoliko vrijednijim.
b) Ostala znaËajnija djela Roberta ≈. Parka Kada se analiziraju druga znaËajnija djela Roberta Parka, onda se jo vie uoËavaju teko„e konstruiranja i rekapitulacije odgovaraju„e teorijske cjeline. Jedno od rijetkih djela u kojima se na relativno sistematski naËin iznosi koncept sociologije koja je bila primijenjena u njegovim radovima i u radovima nekih njegovih suradnika, je upravo djelo Ô kome smo veÊ referirali — (Introduction to the Science of Sociology). Park, prema mnogim miöljenjima, nije mnogo pisao i nije pisao u sistematskom obliku njegova su razmatranja viöe usmjerena na poticanje prouËavanja razliËitih aspekata socijalnih procesa nego öto je to on sam sustavno provodio. To je joö jedan od razloga zaöto je njegove analize teöko rekonstituirati kao sistematizirano iznoöenje socioloöke teorije. Najvjerojatnije, on nije niti imao namjeru stvoriti neku sveobuhvatnu teoriju koja Êe posluûiti kao teorija koja bi mogla dati trajnu osnovicu za sustavno prouËavanje ljudskog druötva. Od ostalih Parkovih radova, od kojih Êemo mi u nastavku spomenuti neke najvaûnije, isprepliÊu se mnoge teme öto smo ih susreli u Introduction to the Science of Sociology. NajveÊa paûnja je posveÊena pojmu grada, odnosno, pokuöajima njegove operacionalizacije. Meutim, pojam grada se stalno isprepliÊe s pojmom community, kao i s pojmovima prirodnog podruËja, ljudske grupe ili pojedinca u gradu. Drugi, öiri krug problema koji se mogu utvrditi u djelu R. Parka su razliËiti tipovi druötvenog poretka, koji se takoer mogu situirati u podruËje grada kao »socioloöku laboratoriju«. Problematika posebnih podruËja, najËeöÊe zvanih prirodnih podruËja, je takoer jedan od uglova promatranja kompleksne socio-ekoloöke strukture grada. U 90
daljnjoj operacionalizaciji pojma »prirodnog podruËja«. Park nije bio dovoljno konzekventan da se izbjegnu eventualna pogreöna tumaËenja. Naime, pojam »prirodnog podruËja« se isto tako lako moûe poklopiti i s moralnim podruËjem u kome prevladava tzv. moralni poredak, a ponekada je Ô prirodnom podruËju, takoer u smislu moralnog podruËja koje je, dakle, rukovoeno i podreeno moralnom poretku, moguÊe govoriti u istom smislu — Ëak u smislu grada kao cjeline, odnosno, kao specifiËnog moralnog podruËja. Na drugom mjestu, pak, moûemo se susresti s odreenjem grada kao prirodnog podruËja bez referiranja na »moralni aspekt«,* odnosno, u jednom drugom smislu, Ô gradu koji se sastoji iz mnoötva moralnih i prirodnih podruËja koja mogu, ali ne moraju biti meusobno preklopljena. TreÊi aspekt problematike kojom se Park bavio, a koji se moûe detektirati u njegovom djelu, su pojedinaËna razmatranja karakteristiËnih aspekata strukture grada. U razmatranju raznolikih aspekata strukture grada. Park se ponovno koristi pojmovima community, susjedstvo, ponovno s kategorijom moralnog podruËja, s pojmom prirodnog podruËja u uûem smislu rijeËi i s pojmom razliËitih oblika institucionalne organizacije grada. Problem institucionalne organizacije Park razmatra kao nezavisan problem, odvojen od prouËavanja grada kao spleta prirodnih, odnosno, moralnih podruËja. Institucije predstavljaju elemente socijalne kontrole, socijalizacije grada, dakle, sasvim »neprirodne« elemente koji sluûe da se suzbiju prirodne nepravilnosti koje se ne uspijevaju rijeöiti normalnim procesima kompeticije. »etvrti aspekt, Ô kome se kao relativno nezavisnom moûe govoriti kada se analizira Parkova sociologija, takoer je vezan uz opÊi pojam grada, ali je ËeöÊe referiran na specifiËni aspekt prouËavanja jedne socijalne pojave i odnosa spram grada — delinkvenciju. U öirem smislu, to je podruËje odnosa patoloökog ponaöanja i strukture grada, öto je podruËje koje Êe posebno u radovima McKay-ja i Shaw-a naÊi svoje pristalice. * Park p o j a m »moralnosti« koristi u p o s e b n o m smislu, Ô Ë e m u „ e m o kasnije vie re„i.
91
U öirem smislu bi se moglo govoriti da je moguÊe razlikovati i peti aspekt Parkovog interesa u kome je problem delinkvencije supsumiran. To je podruËje klasiËne human ecology, kroz koju Park daje neka osnovna razmatranja, a koje je kasnije bilo razvijeno naroËito od strane McKenzie-a. Jedan od najznaËajnijih Parkovih tekstova, po miöljenju mnogih autora, je The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the Urban Environment (usp. u Park, 1974 a, str. 13—52). Prvi put je objavljen 1916. godine i predstavlja ne samo prvi Parkov tekst koji se sustavno bavi pojmom grada, nego i osnovni prilog uopÊe u podruËju urbane Ëikaöke ökole, öto je kasnije posluûio za mnoge operacionalizacije gradskih pojava. U tom se prilogu Park uglavnom bavi opisivanjem ekoloöke organizacije grada, problemom planiranja grada i ograniËavanja administrativnih podruËja u gradovima, analizira se i aspekt susjedstva, razmatraju se osnovni elementi industrijske organizacije grada i moralnog poretka u gradu, utjecaj komunikacije i öirenja vijesti u gradu a analiziraju se, takoer, i elementi uspostavljanja socijalne kontrole u gradu. Parkova definicija grada — ili bolje reËeno poduûi opis, toliko puta je citiran da Êemo ga ovdje prezentirati u skraÊenoj varijanti. Grad je, prema njemu, i stanje svjesti i duha, ali istodobno i geografska, ekoloöka jedinica, koncentracija ljudi, ali i prirodno boraviöte civiliziranog Ëovjeka.* Grad s razvojem civilizacije sve manje predstavlja prirodna, a sve viöe poËinje bivati artificijelna sredina, naroËito s jaËanjem procesa planiranja koji Ëesto postavlja artificijelnu mreûu odnosa iznad prirodne mreûe odnosa. Prirodna ili moralna organizacija je, dakle, isto tako prezentna kao i ova, vjeötaËki stvorena. Grad je, po njegovu miöljenju, dvostruko interesantna organizacija. S jedne strane, grad predstavlja »ekspresiju ljudske prirode«, öto je jedan od pojmova koje Park nije sustavno razraivao, a koji se u najveÊem broju * »Stanje d u h a « n a s n a r a v n o najviöe pribliûava p o i m a n j u g r a d a koje s u s r e Ê e m o ko d Spenglera koga on, neöto kasnije, u o v o m tekstu i sam pominje.
92
sluËajeva odnosi na »moralni aspekt«, »civilizaciju«, odnosno, pojam razvijenog, prirodnog doma civiliziranog Ëovjeka koji viöe ne stanuje u öumi i bori se sa svakodnevnim nedaÊama preûivljavanja. Drugi aspekt prirode grada je njegova artificijelnost, postavljanje organizacija iznad Ëovjekovog »normalnog« ponaöanja. Joö jedan put da se opiöe na koji naËin grad predstavlja ekspresiju Ëovjeka je i Parkova ideja Ô postojanju tzv. prirodnih podruËja. Ona u ovom smislu mogu biti najbolje definirana kao socijalno konstruirana podruËja, koja se mogu identificirati, prije svega, preko stanovnika koji obitavaju ta podruËja, odnosno, podruËja se mogu prepoznati kao relevantna baö po tome öto ih pojedine skupine stanovnika specifiËno obiljeûavaju. U tom smislu Park kaûe i slijedeÊe: »Kako vrijeme prolazi, svaki dio i kvar grada poprima karakter i kvalitet svojih stanovnika. Svaki poseban dio grada je neizbjeûno povezan s posebnim sentimentima svog stanovniötva« (Park, 1974 a, str. 17). Meutim, grad nije samo moralni fenomen i nije samo prostor, zajednica u kome se mogu otkriti tzv. prirodna podruËja, nego je on, gledajuÊi ga kroz prizmu artificijelnosti prostor ûivota u kome su ljudski odnosi sve viöe impersonalni i racionalni, definirani u terminima interesa i novca te se u tom transformiranom obliku, smatra Park moûe smatrati odgovarajuÊom laboratorijom za istraûivanje kolektivnog ponaöanja.* »Laboratorijski karakter« grada (Usp. posebno u tekstu The City as a Social Laboratory) proistjeËe i iz Parkove tvrdnje da se u gradu, na primjer, i ötrajkovi, koji su endemiËni gradskoj sredini najbolje i prouËavaju, jer su gradovi kao veliki organizmi stalno u stanju nestabilnog ekvilibrijuma. KarakteristiËne elemente, koji su se kasnije gotovo institucionalizirali u urbanoj sociologiji, a meu kojima je jedan od najkarakteristiËnijih, na primjer, »slabljenje primarnih i jaËanje sekundarnih meuljudskih odnosa«, takoer moûemo susreti u ovom prvom znaËajnijem radu R. Parka. Intimni su odnosi u velikom * I a k o se ovdje eksplicitno ne spominje G. Simmel, njegova p r i s u t n o st nije neöto öto se s m u k o m primjeÊuje. On nije s a m o implicitno, n e g o i eksplicitno prisutan.
93
gradu oslabili i moralni poredak koji se osnivao na njima i postupno postao »razrijeen«. U ovom, a i u kasnijim prilozima. Park Ëesto koristi u eksplanatornom smislu reËenicu — »pod dezintegrirajuÊim utjecajima gradskog ûivota doölo je do . . .« — koja vrlo dobro ilustrira osnovni referencijalni okvir koji je postavljen u njegovoj sociologiji, a to je da se grad, kao specifiËno organizirani prostor, organizam, moûe u socioloökom smislu prouËavati kao da »djeluje« na Ëovjeka. Grad, meutim, nije jedinstven organizam, kao öto bi se moglo pomisliti iz dosadaönjeg izlaganja, nego je on, slijedeÊi nominalistiËku koncepciju strukture druötvenih entiteta, sastavljen od raznolikih podruËja koja mogu biti definirana fiziËki (ekoloöki), artificijelno, moralno, odnosno, kao tzv. prirodna podruËja. Grad je, prema tome, mozaik razliËitih podruËja od kojih svako ima svoj poseban ûivot i svoje posebne karakteristike, öto se dade opisati kao svojevrstan »duh stanovnika« koji ûive na tom podruËju. Iako se grad moûe prouËavati i kao cjelina u kojoj postoji niz ovakvih mikrokozama, izostajanje poimanja pojma cjeline grada nekada se javlja zbog nepostojanja suradnje izmeu pojedinih podruËja koja Ëine gradsku strukturu. »Proces segragcije je«, smatra Park, »odredio moralne distance koje Ëine grad mozaikom malih svjetova öto se dodiruju, ali se meusobno ne mijeöaju« (Ibid., str. 47). Grad predstavlja i vrlo privlaËno tlo za ekspresiju svakog pojedinca, te u tom smislu naroËito privlaËi mnoge »mlade nerve«. ObiËan stanovnik Ëesto nema öto traûiti u gradu, a izuzetan stanovnik, koji se razlikuje od »obiËnog«, je dapaËe, privuËen gradskim ûivotom. Svaki takav stanovnik nalazi u gradu vrlo povoljnu klimu koja stimulira njegovo djelovanje. Ovakvo razmiöljanje, u kome nije teöko prepoznati tragove razmiöljanja O. Spenglera (seljak i graanin, »bezpovijesni« i kozmopolita), dovest Êe kasnije do karakteriziranja pojedinih tipova liËnosti koje obitavaju u gradu i koje je veÊ ocrtao Thomas, a u kasnijem razvoju, u monografijama, do razmatranja posebnih tipova gradskih stanovnika (meu kojima je najpoznatiji hobo, odnosno lutalica 94
koji se nikako ne moûe »smiriti«, te prostitutke lopovi, stanovnici slumova, bogataökih Ëetvrti, pripadnici pojedinih bandi, it sl.). Sve je njih, prema Parku, privukao grad jer je pruûio veÊe öanse za ekspresiju njihovih liËnosti. »U maloj zajednici, normalan Ëovjek, Ëovjek koji nije ekscentrik ili genije, ima izgleda da uspije . . . Grad, nasuprot tome, nagrauje ekscentriËnost« (Ibid., str. 47—48). Zbog svega öto smo naveli, mogli bismo reÊi da grad, prema R. Parku, pokazuje u »dijalektiËkom smislu« i dobre i loöe strane ljudske prirode, i kao takav predstavlja stvarno dobru laboratoriju za prouËavanja svih strana ljudske prirode. Park nije do kraja zadovoljan samo s terminom »socioloöka laboratorija«, on Ëak uvodi i pojam »klinike« u kojoj ». . . ljudska priroda i socijalni procesi mogu biti jednostavno i profitabilno prouËavani« (Ibid., str. 51). U svom drugom znaËajnijem prilogu Ô problemu sociologije grada — The City as a Social Laboratory (Park, 1974 c, str. 73—87) — dalje se razvijaju misli iz priloga koji smo ukratko prezentirali. On ovdje takoer utvruje da je grad prirodni habitat Ëovjeka, da je u njemu Ëovjek dostigao najveÊe vrhunce znanosti, kulture, umjetnosti i da je, oËigledno, Ëovjek »osuen« da ûivi u gradu. Pod direktnim utjecajem Simmela i Spenglera, Ëovjekovu osuenost da ûivi u gradu Park izvodi iz ideje da je gradeÊi grad, gradeÊi sredinu u kojoj je postigao tako velika dostignuÊa, Ëovjek i sam izgradio sebe. GradeÊi sebe, transformirajuÊi sebe, Ëovjek se susreo s nizom problema adaptacije u gradu, postizanja slobode pred gradskim institucijama, odnosno, moûe se zakljuËiti, smatra Park, da se Ëovjek joö nije u potpunosti prilagodio gradu. Karakteristika grada kao socioloöke laboratorije, vidljiva je i iz Parkovog odreenja u kome on laboratorijski karakter povezuje s eventualnim provoenjem raznih eksperimenata, na primjer, premjeötanja osobe iz »nezdrave« u »zdravu« okolinu. Zbog toga je grad dobra laboratorija jer se, u relativno kontroliranim uvjetima, mogu prouËavati promjene individue pod utjecajem promjena u okolici. Takva konstatacija je posluûila za osnivanje svih ostalih ekoloökih tvrdnji 95
Ô meudjelovanju okolice i individue, djelovanju prostornog na socijalno, kao i obrnuto.* Grad je oduvijek bio srediöte socijalne promjene, pa je i to jedan od razloga zbog kojih Park smatra da je on dobro polje za »kliniËko« razmiöljanje. Pojam socioloöke laboratorije se moûe shvatiti u dvostrukom smislu. Jedan aspekt predstavlja shvaÊanje da se u takvoj sredini dadu Ëak izvoditi eksperimenti, a s druge strane — laboratorijski karakter je predstavljen mnogim prirodno nastalim pojavama kao öto je, na primjer, ötrajk ili neke druge manifestacije socijalne promjene. Jedne su, dakle, pojave koje su stimulirane, a druge su nastale prirodno, treba ih samo prouËavati. I jedan i drug tip govore u prilog shvaÊanja grada kao socioloöke laboratorije. U jednom drugom radu — The City as a Natural Phenomenon (1974 d, str. 118—127)** Park je izvröio novu résistematizaciju svojih razmiöljanja Ô gradu pa je, na primjer, u tom tekstu utvrdio da se grad mo˛e promatrati na tri osnovna nivoa: kao teritorijalni agregat, kao fiziËki i konceptualni artefakt, te kao funkcionalna jedinica. Interesantno je da iako se spominju tri aspekta, oËito se radi Ô daljnjem razdjeljivanju onog aspekta koji se ranije grubo nazivao — ekoloöki kontekst, odnosno, fiziËka sredina. I u ovom radu se raspravlja pojam tzv. prirodnog podruËja. To su podruËja koja se razlikuju od bilo kojih administrativnih podruËja i, kao öto smo vidjeli, nastaju kao proizvod djelovanja svojih stanovnika. Ona su izraz odreenih kulturnih navika, obiËaja i organizacije ûivota svake od Êelija koju moûemo identificirati u gradu. U eseju pod naslovom Sociology, Community and Society (1974, str. 178—210), koji je prvi puta publiciran 1929. go* Ne propitkujuÊi valjanost takvih pretpostavki, Park i njegove kolege g o t o v o n i k a d a ne stavljaju p r o b l e m e »nezdrave okolice« u o d n o s s p r a m n e k i h drugih, öirih u z r o k a . N i s m o sigurni da je to n a m j e r n o uËinjeno uvijek, niti da se od te t o Ë k e m o û e poËeti »radikalna « kritika Ëikaöke ökole. äiri druötveni u z r o c i se manje-viöe niti ne spominju i u n e k i m d r u g i m socioloökim orijentacijama, a o v a k o neoperacionalizirani, k a k o se Ëesto n a v o d e , zvuËe p r a z n o i ideoloöki. ** Ovaj je esej n a p i s a n 1940. godine.
96
dine, Park na slijedeÊi naËin definira prirodna podruËja-, »(prirodna podruËja) su proizvodi snaga koje stalno djeluju utjeËuÊi na stvaranje pravilne distribucije stanovniötva i funkcija u okviru urbanog kompleksa. Ona su 'prirodna' jer nisu planirana . . . Prirodna podruËja su rezultat premjeötanja i sortiranja koje zovemo segregacijom« (str. 196.). Park smatra da je moguÊe razlikovati razne oblike prirodnih podruËja. On u ovom prilogu spominje centralnu poslovnu zonu, odnosno CBD (Central Business District), rezidencijalni kvart, suburbiju, podruËje lake i teöke industrije, kao i slum podruËja, posebna geta u gradu i boemski kvart. Ovakva klasifikacija raznih prirodnih podruËja vrlo je bliska i inspirirana je Burgessovom teorijom Ô rastu grada. U okviru prirodnih podruËja moguÊe je na lokalnom, ali i na globalnom, planu razlikovati razne vrste institucija i organizacija koje djeluju u svakom od podruËja. Sve institucije »neprirodnog« karaktera, dakle, one koje nisu nastale »prirodnom« aktivnoöÊu stanovnika. Park smatra neprirodnim. Ranije smo napomenuli da su institucije organi za provoenje socijalne kontrole druötvenog poretka. Sve ostale institucije koje su, pak, »prirodnog« karaktera, dakle, sve one koje su nastale aktivnoöÊu stanovnika (kultura, obredi, jezik, ötampa, itsl.) su normalne, prihvatljive i »prirodne«. U jednom drugom eseju — The City as a Social Laboratory (1974 c, str. 79) — Park odreuje prirodna podruËja na slijedeÊi naËin: »PodruËje je zvano 'prirodno' jer je nastalo bez nacrta . . . jer ima prirodnu povijest. Postojanje takvih prirodnih podruËja . . . je izvjesna indikacija da je grad . . ., u izvjesnom smislu i do izvjesnog stupnja, jedan organizam. Grad je u biti konstelacija prirodnih podruËja, svakog sa svojim karakteristiËnim millieuom i od kojih svako ima svoje specifiËne funkcije u urbanoj zajednici kao cjelini«. Osim kategorije prirodnog podruËja koju Park koristi u svojim analizama grada, znaËajna je i kategorija moralnog podruËja, Ô kojoj smo ve„ neto napisali. Moralno podruËje je jedan od elemenata prouËavanja grada kroz nekoliko tipova poredaka. Jedan od tih poredaka je i kulturni poredak, koji se sastoji iz mno˛ine tzv. moralnih podruËja. Ono nasta7
U r b a n a sociologija
97
je p r o c e s o m socijalne segregacije i p r o s t o r n o m k o n c e n t r a c i j o m odgovarajuÊi h t i p o v a liËnosti koje nalaze razloga da ûive zajedno u o k v i r u o d r e e n e teritorije. P a r k to t u m a Ë i na slijedeÊi n a Ë i n : »Neizbjeûno je da individue koje teûe o d r e e n o m obliku uzbuenj a . . . n a l a z e sebe, od v r e m e n a do v r e m e n a , na istim mjestima. R e z u l t a t toga je . . . da s t a n o v n i ö t v o samo t e n d i r a segregiranju, ne p r e t e û n o u s k l a du sa svojim interesima, nego s u k u s i m a i t e m p e r a m e n t o m . « (Park, 1974 str. 49). Iz reËenog proistjeËe da g o t o v o svako susjedstvo m o û e poprimiti k a r a k t e r p o s e b n o g m o r a l n o g p o d r u Ë j a . Analiza g r a d a se, k a k o s m o to veÊ n a p o m e n u l i ranije, m o û e p o d u z e t i kroz tri o p Ê a o b r a s c a p r o u Ë a v a n j a . Prvi je teritorijalni, drugi je ekonomski ili kompetitivni, a treÊi je kulturni poredak. Teritorijalni p o r e d a k se, oËigledno, odnosi na nivo e k o l o ö ke analize, e k o n o m s k i ili k o m p e t i t i v n i se o d n o si na p r o b l e m e e k o n o m s k e organizacije d r u ö t v a i trûiöta, a k u l t u r n i p o r e d a k na a n a l i z u p r i r o d n i h podruËja, u o v o m sluËaju shvaÊeni h k a o m o r a l n a podruËja. N e ö t o drugaËije o b l i k o v a n p r i s t u p analizi Ë o v j e k o v e o k o lice Park p r e d l a û e u s v o m eseju Communit Organization and Juvenile Delinquency (Park, 1974 b, str. 5 2 — 6 4 ) . U n j e m u istiËe da se analiza Ëovjekove okolice t r e b a p r o v o d i t i na nek o l i k o nivoa. Prvi n i v o je a n a l i z a samog Ëovjeka, drug i je analiza obitelji ( » k o r p o r a t i v na liËnost«), treÊi n i v o je susjedstvo, a Ëetvrti je community, k o j a m o û e biti p r o u Ë a v a n a na l o k a l n o m i öirem nivou. NajveÊi p r o b l e m u analizi Parkove sociologije je Ëesto koriöten, a n e d o v o l j no j a s n o definiran p o j a m zajednice (community). N e k a d a se p o d zajednico m p o d r a z u m i j e v a cijeli grad, n e k a d a je to s a m o obitelj, n e k a d a g r u p a , n e k a d a b a n d a , podruËje g r a d a ili p a k p o s e b n a institucija. N a j e d n o m mjestu u svojim r a d o v i m a . P a r k na slijedeÊi n a Ë i n definira pojam zajednice: »Zajednica je s k u p i n a ljudi koji z a u z i m a j u viöe ili manje jasno definirano p o d r u Ë j e . . . Zajednica nije s a m o s k u p i n a ljudi, nego i s k u p i n a institucija« (Park, 1974 b, str. 63). O v a k v a definicija ili o d r e e n j e zajednice d i r e k t n o asocira na p o k u ö a j povezivanj a o d r e e n j a p o j m a u vezi s njegovom socijalnom i n j e g o v o m p r o s t o r n o m k o m p o n e n t o m (skupina ljudi koji zauzimaju o d r e e n i p r o s t o r ) . P o k u ö a v a 98
juÊi p o v e z a t i ta d v a o s n o v n a a s p e k t a zajednice (druötvenu i p r o s t o r n u k o m p o n e n t u ) . P a r k istiËe da Êe (u okviru granice bilo koje zajednice) e k o n o m s k e , politiËke i k u l t u r n e institucije t e n d i r a t i da z a u z m u manje ili viöe jasno definiranu i kar a k t e r i s t i Ë nu distribuciju. Osim toga, i u o k v i ru lokalnog podruËja Êe i s t a n o v n i ö t v o i p o s e b n o l o k a l n e institucije postupno postajati distinktivne s o b z i r o m na k a r a k t e r podruËja, a koji je p a k o d r e e n geografskim i d r u g i m e l e m e n t i m a . U cjelini, t a k v a organizacija zajednice je o n o öto se u Parkovoj sociologiji n a z i v a ekoloökom razinom. Ekoloöka ravan prouËavanja posebno se pokazala povoljnom za analizu d e l i n k v e n t n i h pojava, o d n o s n o , pojava koje su bile p r o u Ë a v a n e u okvir u discipline human ecology, Ë e m u je i Park p o s v e t i o o d r e e n u paûnju. Njegovi r a d o v i klasificirani p o d n a s l o v o m human ecology m o g u se naÊi u d r u g o m t o m u njegovih djela iz 1974 g. M e u t i m r a d o v i m a j e d a n od znaËajnijih je Human Ecology (Park, 1974 e, str. 145—158). O d m a h na p o Ë e t k u ovog eseja P a r k definira human ecology p r e k o p o j m a kompeticije, konflikta, a k o m o d a c i j e i asimilacije koji predstavljaju o s n o v n e p o j m o v e njegove ekologije. »Kompeticija djeluje i u ljudskoj . . . zajednici da p o n o v n o uspostavi zajedniËki ekvilibrij koji je bilo zbog nekog vanjskog Ëinioca ili n e k o n t r o l i r a n o g t o k a û i v o t n e historije, bio poremeÊen« (str. 150). O s n o v n i k o n c e p t u p r o u Ë a v a n j i m a human ecology je k o n c e p t ekvilibrija i njegove d i n a m i Ë k e r a v n o t e û e . Kada je ekvilibrij p o r e m e Ê e n , o n d a dolazi do razvijanja n e k og od s p o m e n u t i h e k o l o ö k i h proces a da bi se p o v r a t i l a p o r e m e Ê e n a r a v n o t e û a . » U k r a t k o , d r u ö t v o s ekoloökog s t a n o v i ö t a je teritorijalna jedinica, o d n o s n o , p o d r u Ëje u o k v i r u koga se biotiËka k o m p e t i c i j a o t k l a n ja i b o r b a za ûivot dobija viöe i sublimiranije oblike« (str. 150—151). K a k o je j e d n o s t a v n o P a r k zamiöljao djelovanje e k o l o ö k i h procesa u v e k i m gradu, m o û e n a m posluûiti j e d a n p r i m j e r koji on koristi u razvijanju e k o l o ö k i h p r o c e s a . On ekoloöki proces ilustrira, na primjer, b o r b o m industrijskih i trgovaËkih institucija da se o d r e d i njihova pozicija u d u g o r o Ë n o m smislu i u o d g o v a r a j u Ê e m p o d r u Ë j u g r a d a . R e z u l t a t te b o r b e Êe u d u g o r o Ë n o m smislu o d r e d i t i s u d b i n u tog podruËja, o d n o sno, cijele zajednice community). T i m e se o d r e u j e i a s p e k t 99
dominacije — koja Êe institucija, koji Êe sadrûaj u dugoroËnom smislu orijentirati razvoj odreenog dijela grada, odreene zajednice, ovisit Êe Ô rezultatu ove »borbe«.* Osnovni proces koji se, dakle, odvija u ekoloökoj ravni prouËavanja je proces kompeticije. On je viöe izraûen u biotiËkim zajednicama, a u ljudskim zajednicama zadobiva sublimiranije oblike. Osim ove, postoje naravno i druge razlike izmeu animalne i humane ekologije. Jedna od razlika je da Ëovjek nije, naravno, toliko ovisan Ô svojoj okolici kao öto je to, na primjer, biljka ili ûivotinja te da svoju okolicu moûe transformirati u skladu sa svojim ûeljama. »ovjek je takoer znatno poveÊao svoje moguÊnosti reagiranja u okolici, odnosno, pojaËana je sposobnost adaptacije koje je kod biljnog i ûivotinjskog svijeta znatno ograniËenija. Struktura ûivotne zajednice Ëovjeka ima sasvim drugaËiji karakter od biljne ili animalne zajednice. Ljudska zajednica je obiljeûena, prije svega, institucionalnim i socijalnim odlikama, a ne prvenstveno bioloökim i osniva se na obiËajima i pravilima. Osnovni ekoloöki proces koji se moûe utvrditi u ljudskim zajednicama je, nasuprot kompeticiji, proces konsenzusa. Ovakva distinkcija izmeu biotiËkih i humanih zajednica dovela je Parka do potrebe razlikovanja dvaju osnovnih oblika poredaka. Jedan oblik poretka, bliûi animalnim i biotiËkim zajednicama, on naziva simbiotiskim druötvima i daje niz primjera u kom smislu postoji simbiotiËki odnos izmeu ûivog animalnog i biljnog svijeta i njihove okolice. Drugi oblik ekoloöke strukture, ovaj puta bliûi ljudskim zajednicama, je kulturno druötvo koje je osnovano ne viöe na kompeticiji, nego na komunikaciji i konsenzusu.** * I n t e r e s a n t n o je da P a r k ne spominje financijski kapital kao kljuËnu o d r e d n i c u ove »borbe«. SlijedeÊi njegove k o n c e p t e , umjesto analize procesa donoöenja o d l u k a u tijelu koje u k o n k r e t n o m smislu d o n o si odluke, m o û e m o zamisliti trgovaËke i industrijske kapacitet e k a k o se m e u s o b n o b o r e za pojedinu lokaciju u stilu science fiction filmova Ô d i n o s a u r u s i m a ! ** P a r k je cijelu svoju sociologiju z a s n i v ao na d u a l i z m u p r i r o d e i druötva, öto je vidljivo i iz ovog primjera. Sve su njegove podjele svodive s jedne stran e na o p Ê u g r u p u »priroda« — u kojoj prevladavaju prirodni zakoni, i na drugu o p Ê u g r u p u — »druötvo« — u kojoj prevlauju druötveni zakoni. T i m e je on j e d a n od klasiËnih primjer a nastavka d i h o t o m n i h podjela u socioloökoj teoriji.
100
Ova dva poretka meutim ne egzistiraju u potpunosti odvojeni jedan od drugog. Oni se slijede u sukcesiji, oni se, kako to Park istiËe, »aranûiraju« u vidu hijerarhijskih struktura. »U biti, . . . oni Ëine piramidu od koje ekoloöki poredak Ëini osnovicu, a moralni poredak Ëini njenu nadgradnju« (str. 157). Ekoloöki poredak, »bazu«, moûemo naÊi prije svega u biotiËkim zajednicama, ali i u primitivnijim oblicima ljudskih zajednica u kojima nisu odnosi komunikacije i konsenzusa prevladali, nego su joö uvijek osnovni kompetitivni odnosi. U ovom kontekstu oËito je da Park smatra ekoloöki poredak osnovicom bilo kakvog socijalnog poretka. Druötvo »aranûira« individue kao öto rasporeuje i elemente svoje druötvene strukture. Druötvo, prije svega, ima kontrolnu funkciju i ono organizira, rasporeuje i orijentira energije individua od kojih je i samo saËinjeno. Ono to postiûe putem razliËitih druötvenih institucija, od kojih gotovo sve imaju kontrolnu funkciju. Dakle, osnovna funkcija druötva je da ograniËava kompeticiju i razvija procese kooperacije. Zbog ovakvog shvaÊanja druötvene strukture, nije Ëudo da je veÊina istraûivanja u okviru Ëikaöke ökole upravo iöla na utvrivanje elemenata socijalne kontrole u pojedinom podruËju grada. Problem organizacije zajednice (community organization) je prouËavan kao efikasan oblik organizacionog postojanja druötvenih institucija u okviru odreenog teritorija grada koji treba realizirati djelovanje druötvenih institucija. Da bi se, pak, znalo koji tip community organization treba da se razvija u svakoj od zajednica, trebalo je zajednice temeljito prouËiti. Prema tome, gotovo sva istraûivanja Ëikaöke ökole iöla su na utvrivanje elemenata socijalne kontrole u okviru odreenog teritorija. U eseju The Urban Community as a Spatial Pattern and Moral Order (1974 f. str. 165—178)* navode se daljnji argumenti u prilog atomistiËke strukture druötva, u prilog nominalistiËkog i organicistiËkog shvaÊanja stvarnosti. Park smatra da »... u okviru granica svakog prirodnog podruËja. * U r b a n a zajednica k a o p r o s t o r n i o b r a z a c i m o r a l n i p o r e d a k .
101
distribucija stanovnitva tendira da zauzme definitivne i tipiËne obrasce. Svaka lokalna grupa predstavlja vie ili manje definitivnu konstelaciju individualnih jedinica od kojih se sastoji. Oblik koji ta konstelacija zauzima . . . Ëini ono to su Dürkheim i njegova kola zvali morfoloki aspekt drutva.« (str. 166). Ovakvo shva„anje drutvene strukture nije nastalo samo zbog toga to je Park bio pod jakim utjecajem biologizma, nego i, koliko se to nama Ëini, iz njegove ˛elje da se sociologija fundira kao »prava znanost«, da se realizira ideja Ô sociologiji kao prirodnoj znanosti. Zbog te ideje ûelio je da razmatranje druötva maksimalno podvrgne eventualnoj rigoroznoj znanstvenoj analizi. To je vidljivo i iz slijedeÊeg pokuöaja objaönjavanja strukture druötva: »Reduciravöi sve druötvene odnose na odnose prostora i na meuljudske odnose, bit Êe moguÊe primijeniti osnovnu logiku fiziËkih nauka. Socijalni fenomeni bili bi reducirani na elementarno kretanje individua, upravo kao kod fiziËkih fenomena, kemijskih reakcija u kojima se prati kvalitet dogaaja, toplota, zvuk, elektricitet, koji su svi reducirani na elementarno kretanje molekula atoma. TeökoÊa je öto se u kinetiËkoj teoriji pretpostavlja da su elementi nepromjenljivi« (str. 173). Velika ûelja, koju je Park gotovo stalno pokazivao, da od sociologije napravi »pravu znanost« dovela je, Ëak, do toga da je pokuöao reducirati elemente ljudskog druötva na »atomske Ëestice« s kojima Êe onda moÊi u laboratorijskim uvjetima izvoditi najrazliËitije eksperimente. TeökoÊe, na koje i sam Park upozorava, Ô tome da su atomi drutvene strukture — ljudi — promjenljivi, mogu se prevazi„i time da se, u tom sluËaju, okrenemo psiholokim analizama i tek na osnovu znaËajnog psiholokog produbljivanja znanja Ô ljudima, mogu„e je ste„i jasnije spoznaje Ô ljudima kao dijelovima druötvene strukture. Indikativan je u tom kontekstu i slijedeÊi autorov stav: »Sociologija . . . kao svaka prirodna nauka klasificira svoje objekte da bi ih konceptualno definirala i od njih naËinila apstrakcije iz kojih se onda mogu izvlaËiti opÊi zakljuËci. Ali sociologija mora prvo imati svoje objekte prouËavanja, prije no öto pristupi njihovoj klasifikaciji. 102
äto je to druötveni objekt? »To je jedan artefakt, neöto izraeno, ceremonijal, obiËaj, ritual, rijeËi; sve öto, kao i rijeË, ima znaËenje i nije samo ono öto se opaûa. FiziËki objekt postaje socijalni objekt jedino onda kada znamo njegovu upotrebu, njegove funkcije, njegovo znaËenje i njegovo razliËito znaËenje za razliËite osobe« (Park, 1974, str. 202). Izneseni autorov stav je jedan od rijetkih u kojima Park, na relativno sistematiziran naËin, izlaûe svoje vienje druötvene strukture i u kome se, öto ne treba posebno naglaöavati jer je oËigledno, vidi znaËajan utjecaj Simmelove socioloöke analize usmjerene analiziranju razumijevanja i znaËenja ljudskih akcija.
c) Procjena P a r k o v o g doprinosa sociologiji
Kada se pokuöava izraditi rezime Parkovog djelovanja i ocijeniti kakav je njegov doprinos razvoju sociologije u Chicagu, pa i öire, na razvoj sociologije u SAD, a posebno na razvoj urbane sociologije, onda se, u raznim analizama koje su do sada uËinjene, moûe utvrditi da su miöljenja uglavnom pozitivna, ali ima i onih koji ga oötro kritiziraju. Parkovo djelo se posebno pozitivno procijenjuje kada ga se stavlja u kontekst razvoja sociologije u SAD, ali se, sa ûaljenjem, konstatira da on nigdje nije sustavno izloûio svoje teorijske poglede. Mi smatramo da odreena teorijska orijentacija, ako se Ô tome u to vrijeme s obzirom na stupanj razvijenost sociologije uop„e mo˛e govoriti, nije niti postojala, niti je autor, najvjerojatnije, imao neke dalekose˛ne teorijske pretenzije, to je vidljivo i iz njegovog djela, ali i iz nekih njegovih ocjena Ô tome kako on razumijeva sociologiju. On je, kako je to sam istakao, jednostavno pokuavao utvrditi raznolike sisteme klasifikacije u sociologiji, koji su tek preduvjet za sustavnije analiziranje ljudskog drutva i njegovo dublje prouËavanje. J. Madge, na primjer, smatra da je ». . . R. Park bio mo˛da prva va˛nija liËnost u sociologiji Ëiji su interes bili primarno ljudi i njihovo normalno socijalno ponaanje, prije nego 103
njihov socijalni razvoj ili njihovi socijalni problemi« (Madge, 1964, str. 88—89). Jedna od najboljih procjena Parkovog doprinosa sociologiji, koliko je to nama poznato, uËinjena je od A. Boskoffa, koji smatra da je Park viestruko znaËajan za razvoj ameriËke sociologije, no naglaava neka podruËja u kojima je njegovo djelovanje bilo najznaËajnije. Park je, prije svega, znaËajan za iniciranje community studies (istra˛ivanja zajednice), koja su u ozbiljnijem smislu i zapoËele s njegovom aktivno„u, znaËajan je i za orijentiranje istra˛ivaËkog postupka na proces i za primjenjivanje »razumijevaju„e sociologije«. Osim toga, a to je posebno znaËajno za ameriËku sociologiju, znaËajan je Parkov gotovo stalni interes za prouËavanje rasnih odnosa kao i, po miljenju ovog autora, po tome to je postavio temelje human ecology i dao osnovne koordinate njenog razvoja. Boskoff dalje navodi da je veoma znaËajan utjecaj koji je na Parka izvrio Thomas, to je, na primjer, vidljivo u Parkovoj primjeni Thomasove postavke Ô Ëetiri ûelje, koje je Park preveo u tri ûelje. Interes koji je Park pokazao za prouËavanje ljudske gomile, öto je bio predmet njegove doktorske disertacije, takoer je jedno od podruËja koje, Boskoff istiËe. Ovaj autor upozorava na specifiËno shvaÊanje uloge urbane sociologije koje nailazimo kod Parka, a koja se pretvorila u osnovicu za daljnji razvoj human ecology. Na sreÊu ili nesreÊu — stvar je liËne procjene — takva orijentacija urbane sociologije, koju je postavio Park, dovela je do tipa razvoja koji je prouËavao posebno socijalno, a posebno prostorno. Neöto manje uspjeönu procjenu Parkovog djelovanja dali su Schwendinger, «. i J. (usp. u Schwendinger, H. i J., 1974), na öto smo veÊ ukazivali u ovom radu. U okviru »radikalne« perspektive koju zastupaju ovi autori, moûe se naÊi, meu ostalim, i tvrdnja da su Park i Burgess poimali druötvo u okviru »liberalno-sindikalistiËke ideje, odnosno, u terminima funkcionalno neovisnih sklopova, konflikata interesa i integracija kroz akomodaciju . . . Oni su generalizirali ove formalne pojmove u univerzalne pojave druötvenog ûivota . . . Pankonfiliktizam je bio osnovni lik njihove konflikt-kontrolne teorije (str. 394). Osim utvrivanja »liberalno sindikalistiËke« orijentacije, ova dva autora oötro napadaju 104
parkovu i Burgessovu* sociologiju zbog njene ploönosti. Stvarne izvore socijalne i ekonomske moÊi oni nisu otkrili, iako su bili, kako istiËu ovi autori, opsjednuti beskrajnom potragom za tim izvorima u ime socijalne kontrole. Siri okvir problema koji su utjecali na formiranje socioloöke orijentacije Parka i Burgessa, smatraju ovi autori, moûe se izraziti na slijedeÊi naËin: Liberalni kapitalizam je doveo postupno do slabljenja tradicionalne kontrole, izazvao je krupne promjene u ekonomskom ûivotu, a one nisu dovele automatski do novih oblika ljudske solidarnosti. éivot se postupno pretvorio u borbu za vlastitu egzistenciju. Izostali su obziri ili obaveze prema tradicionalnoj grupi ili druötvu kao cjelini. »ak je i sloboda takmiËenja, koja je bila tipiËna za ameriËko druötvo, postala ugroûena. Prirodan rezultat takvog stanja je pojava socijalne anomije, izraûena ponajviöe u tzv. socijalnoj dezorganizaciji, porastom konflikata, porastom individualnog egoizma i stanjem bezakonja. Osnovni zadatak druötvene nauke, koja je prouËavala takvu socijalnu situaciju, je bio — kako pronaÊi elemente integracije i kako pojaËati elemente socijalne kontrole koji Êe smanjiti druötvenu anomiju? Schwendingeri posebno naglaöavaju da je Park-Burgessova teorija imala i pozitivnu stranu zbog toga jer je predstavljala impuls za stvaranje novih pokuöaja fundiranja »metateorije«, öto se kasnije posebno oËituje u radovima Parsonsa i Mertona. Osim ovih kvalifikacija znaËaja R. Parka i njegove socioloöke orijentacije, lapidarno i, po naöem miöljenju, priliËno nekorektno se Ô njegovom djelovanju izjasnio i G. Hawthorn (usp. u G. Hawthorn, 1976), Ô Ëemu smo ranije ve„ izvijestili i nema potrebe da podsje„amo na ocjene ovog autora. Interesantnu sistematizaciju Parkovog djelovanja i prosudbu njegovog djelovanja za daljnji razvoj Ëikake sociologije, donosi i R. Turner (Usp. u Turner, R., 1967, str. IX—XLVI). Ovaj autor konstatira da »mo˛da nitko drugi nije tako sna˛no utjecao na smjer koji „e preuzeti ameriËka empirijska sociologija * I n t e r e s a n t n o je da Park i Burgess postoje k o d ovih a u t o r a s a m o kao neraskidiva slo˛enica. Niti j e d n o m nisu s p o m e n u l i posebn o Parka, a posebno Burgessa!
105
kao R. ≈. Park« (str. IX), da bi dalje utvrdio da je kod Parka posebno znaËajna koncentracija na proces i na prouËavanje znaËenja individualnih i kolektivnih akcija. Parkov se model istraûivanja, prema miöljenju Turnera, moûe najbolje nazvati »dinamiËki dezekvilibrijski model«, odnosno, istraûivanje koje pretpostavlja da je dinamiËki ekvilibrij krajnji cilj, a svi procesi koji vröe poremeÊaj ekvilibrija su upravo procesi koje treba istraûivati. Turner, takoer, podsjeÊa da Pari? nije nigdje sustavno iznio svoju teoriju, niti öto toËno smatra pod pojmom ekvilibrija. Interesantne su i Turnerove opaske Ô tretiranju grada kao socioloökog laboratorija. »Svi Parkovi interesi naöli su svoj fakus u gradu, koji je on Ëesto romantizirao . . . Iako nema niËega posebnog u logici Parkove ekoloöke teorije koja ograniËava njenu primjenu na gradove, ideje su dobile svoj konaËan oblik, skoro iskljuËivo, u odnosu na metropolis« (str. XXIV—XXV). Ovaj autor upozorava i na »nesretnu koincidenciju da se Ëesto prouËavanje urbanih prostornih obrazaca izjednaËava iskljuËivo sa human ecology. On smatra da utjecaj prostorne distribucije na druötveni ûivot predstavlja jedan od mnogih problema ekoloöke analize, ili, istiËe Turner, Park nije nikada smatrao da se ekologija iskljuËivo odnosi na jedan uzak aspekt prostornih odnosa, nego da se odnosi na cjelinu prostornih odnosa koji mogu biti opservirani jedino u vezi sa socijalnim procesima (str. 29). Osim navedenih autora koji su dali odreene naznake za procjenu Parkovog djelovanja u sociologiji, treba navesti i stavove koje Ô Parku iznosi i F. Matthews, koji je i napisao monografiju Ô R. Parku (usp. u Matthews, 1977). Ovaj autor takoer smatra da je Parkov doprinos razvoju sociologije dosta teöko ocrtati jer nije nigdje sustavno iznesen teorijski koncept. Zbog toga je utvrivanje njegovog znaËaja, s obzirom na razvoj sociologije u SAD, moguÊe jedino iz fragmentarnih prosudbi i uz rizik da se dadu krive procjene i objaönjenja. Matthews smatra da se Parkovo djelo moûe najlaköe prouËiti kroz razliËite »konceptualne cjeline«, odnosno, one tipiËne dihotomne konceptualne parove, vidljive veÊ kod F. Tönniesa. OpÊe ideje kojima je Park bio rukovoen, prije svega, su ideja progresa, koja se operacionalizira u socijalnoj promjeni koja se deöava u ljudskoj 106
povijesti. Progres se odvija u nekoliko faza, razina: od jednostavnog ka kompleksnom, od naivnog ka razvijenom, od ruralnog ka urbanom i od statiËkog ka dinamiËkom. U ovim opÊim Parkovim koncepcijama treba prepoznati utjecaj Spencerove »rastuÊe kompleksnosti«, smatra Matthwes, kao i Tönniesove ideje Ô Gemeinschaft i Gesellschaft, to je Park preveo na distinkciju; jednostavno — kompleksno, odnosno; statiËno — dinamiËko, a poseban par koji se kod Parka koristi je par; sveto — sekularno. Naglaavaju„i da je osnovna ideja koju treba respektirati u Parkovom djelu ideja progresa, Matthews naglaava da je on, pak, ne smije shvatiti jednoznaËno — iako je on neizbje˛an, ne znaËi da su svi njegovi plodovi isto tako pozitivni. Osim do sada navedenih parova koji su karakteristiËni za Parkovu analizu, Matthews napominje da treba voditi raËuna i Ô slijede„im parovima: svjesno — nesvjesno, etiËki neutralno — etiËki nabijeno, determinirano — voljno, sna˛no — meko, snage koje utjeËu na subjekt da djeluje neovisno Ô svojim svjesnim ûeljama — svjesno djelovanje, itd. Osnovni pojam koji raspravlja i Matthews u Parkovoj sociologiji je pojam zajednice (community). »ProblematiËnost« upotrebe pojma community u Parkovoj sociologiji proistjeËe, na öto smo ranije ukazali, iz mjeöavine prostornog i socijalnog, ali i iz mijeöanja idealiziranog stanja zajednice i »normalnosti« Ëlanova koji obitavaju tu zajednicu u okviru harmoniËnog druötvenog druötveno-ekoloökog poretka. Matthews smatra da je joö veÊi problem uzrokovan koriötenjem pojma zajednice kao realiteta u kome vladaju kompetitivnokooperativni odnosi. Time se joö viöe dovela u pitanje koncepcija zajednice kao stabilne, moralno konsenzualne zajednice. Joö su veÊi problemi, naravno, proistekli kada se cijeli grad shvatio kao aglomeracija sastavljena od mnogobrojnih zajednica koje karakteriziraju osnovni ekoloöki odnosi, meu kojima je najznaËajniji odnos kompeticije. Inzistiranje na »zlu grada« i »lijeËilaËkom karakteru« zdravih zajednica, jedna je od konzekvenci ideje Ô baziËno pozitivnom karakteru svake zajednice, koju je i Park prihvatao, to je vidljivo iz njegove, zapravo, pragmatiËne orijentacije na social work (socijalni rad). Naravno, Parkove ideje su ovdje, kao i u dru107
gim mjestima, k o n t r a d i k t o r n e — s j e d n e p r e d s t a v l j a konfliktno podruËje u kojoj ekoloki o d n o s i s a m o o d r ˛ a n j a , a s d r u g e predstavlja onaj socijalno-ekoloki o k v i r u n a c j e d i n o »prirodno« m o ˛ e razvijati i u lijek od nevolja velikog grada .
s t r a n e , zajednica vladaju osnovni s t r a n e , zajednica k o m e se pojedik o m e m o ˛ e na„i
Zavravaju„i poglavlje Ô djelovanju R. Parka, n a p o m i njemo da je on, u s v a k o m sluËaju, c e n t r a l n a figura Ëikaöke ökole u r b a n e sociologije, pa i öire — sociologije u SAD u njenim f o r m a t i v n i m g o d i n a m a . T e ö k o Ê a d a v a n j a cjelovite procjene P a r k o v o g djelovanja leûi s j e d n e s t r a n e u r a z n i m p r o b l e m i m a u z r o k o v a n i m k a r a k t e r o m njegovog opusa, n a öto smo viöe p u t a ukazivali, ali i iz k a r a k t e r i s t i k a »socioloöke situacije« v r e m e n a u k o m e je on djelovao. Sociologija je bila u f o r m a t i v n i m g o d i n a m a , r e l a t i v n o je i lako, a i s t o d o b n o i teöko, bilo zakljuËiti da se n e t k o »bavi sociologijom«.* Prom a t r a j u Ê i njegov opus, n a r o Ë i t o n e k e njegove izjave iz »autobiografske biljeöke«, j a s n o je da on nije niti i m a o n a m j e r u izgraditi odgovarajuÊi, cjeloviti »socioloöki sistem«, nego da je sociologiju s h v a Ê a o prije svega k a o o d r e e n i pogled na svijet koji Êe posluûiti boljem r a z u m i j e v a n ju tog istog svijeta, a, n a r a v n o , i njegovo m poboljöavanju. U t a k v o m koncipiranju, j e d n a od njegovih aspiracija je, a öto se m o û e vidjeti u njegovim r a d o v i m a , bila da sociologiji d a d e »znanstveniji« k a r a k t e r , a s druge s t r a n e — da u t v r d i poziciju sociologije k a o z n a n o s t i koja se i n t e r e s i r a za p r o u Ë a v a n j e r a z n o v r s n i h p r o c e s a u druötvu , prije svega k r o z öto bolje razumijevanje tih p r o c e s a.
rijsku dimenziju koja ga je usmjerila da prouËava, na primjer, socijalne a s p e k t e u i n t e r n a c i o n a l n o j i globalnoj perspektivi (Vidich, Lyman, 1982, poglavlje XV).
3. ≈. M. BURGESS (1886—1966) Ernest Watson Burgess se r o d i o 1886. u K a n a d i s t u d i r a o sociologiju u Chicagu, a 1913 g. je d o k t o r i r a o s t e m o m The
Function of Socialization in Social Evolution.* Od 1916 godine pa sve do 1592. godine, k a d a odlazi u mirovinu, p r o v o d i k a o n a s t a v n i k na Odjelu za sociologiju Ëikakog u n i v e r z i t e t a. Burgess se p o s e b n o i n t e r e s i r a o za p r o b l e m a t i k u sociologije porodice , za socioloke a s p e k t e k r i m i n a l i t e t a i prevenciju zloËina. Interesiravi se za p r o b l e m e sociologije obitelji. Burgess je n e k o l i k o p u t a bio u Evropi, Ëak je n e k o l i k o p u t a posjetio i SSSR interesiravi se za p r o b l e m e organizacije p o r o d i c e u toj zemlji.** Burgessova liËnost se, k a d a se g o v o r i Ô n j e g o v o m d o p r i n o s u sociologiji — p o s e b n o u r b a n o j sociologiji, g o t o v o r e d o v i t o povezuje s liËnoöÊu Roberta Parka.
Vidich i Lyman i s p r a v n o naglaöavaju da je Park v j e r o v a o da Êe p r o b l e m i r a s n i h konflikata, socijalne n e j e d n a k o s t i i u r b a n e dezorganizacije, k a o i etiËke integracije, biti rijeöeni s a m i m socijalnim p r o c e s o m . Osim toga, Parkovo e v r o p s k o o b r a z o v a n j e dalo je njegovoj sociologiji filozofsku i histo-
K a d a je p o Ë e t k o m t r i d e s e t i h godina R. Park n a p u s t i o socioloöku k a t e d r u p o v u k a v ö i se u mirovinu, Burgess je o s t a o k a o c e n t r a l n a figura koja je t r e b a l a nastaviti tradiciju Ëikaöke ökole. M e u t i m , sve do kasni h trideseti h godina, i s t r a û i v a Ë ka a k t i v n o s t je bila d o n e k l e zamrla, a k a k o n a v o d i Cottrell u p r e d g o v o r u i z a b r a n i m djelima E. W. Burgessa, o s o b a koja je kasnije dala i n t e l e k t u a l n e poticaje istraûivaËk o m r a d u bio je L. Wirth, (usp. u Cottrell et. al., ed., 1973 a, str. 13). Isti a u t o r n a v o d i da je Burgess bio eklektik, Ëak teorijski dogmatik, m e t o d o l o ö k i rigorozan, n a r o Ë i t o u drugoj polovici svoje a k a d e m s k e karijere, te da je bio, prije svega, z a i n t e r e s i r a n za k o n k r e t n u aplikaciju znanja u socijalnoj politici, öto je vidljivo i iz s t r u k t u r e njegovih r a d o v a . Cottrell
* I d a n a s postoji m n o g o ljudi koji su spremn i za sebe reÊi da raspravljaju Ô o d g o v a r a j u „ e m »sociolokom aspektu«, m a d a nisu niti socioloki kolovani, niti su svojim djelovanjem pokazali da im je »socioloki aspekt« blizak.
* Funkcij a socijalizacije u druötvenoj evoluciji. ** I n t e r e s a n t n o je da je 1954 godine, u d o b a hajke protiv k o m u n i z m a u S A D , i Burgess bio ispitivan od » K o m i t e t a za zaötitu drûave« Ô svojini v e z a m a sa SSSR-om!
108
109
s m a t r a da se i n t e l e k t u a l ni Burgessov z a d a t a k u Chicagu sveo n a p o k u a j povezivanja e k o l o k e p e r s p e k t i v e p r o u Ë a v a n ja Ô g r a d u s n o r m a t i v n i m a s p e k t i m a socijalne s t r u k t u r e .
Burgess i Park su i z u z e t n o d o b r o suraivali. Burgess
je bio odliËan m e n e d û e r , d o b a r o r g a n i z a t o r i p r a k t i Ë n o orij e n t i r a n istraûivaË, a Park je bio o s o b a koja je davala ideje, inicirala pojedin e t e m e i nije se m n o g o interesirao za pojedine a s p e k t e provodljivosti p o j e d i n ih ideja. Zajedno s Parkom, Burgess je usmjerio m n o g e generacije s t u d e n a t a na izradu razliËitih m o n o g r a f s k i h studija Ô gradu. »Pod stimul a n s o m Park-Burgessovog i n t e l e k t u a l n o g r u k o v o d s t a v a , generacije s t u d e n a t a bile su k o r i t e n e u Chicagu k a o nepla„eni istra˛ivaËi« (Cottrell, ibid., str. 11). O s n o v n i socioloki Burgessov i n t e r e s bio je u s m j e r e n na p r o u Ë a v a n j e p o r o d i c e u razliËitim k u l t u r n i m situacijama.* 1925. godine, godinje savjetovanje Sociolokog udru˛enja SAD bilo je p o s v e „ e n o sociolokim p r o u Ë a v a n j i m a g r a d a . Slijede„e godin e pojavila se publikacija koju je izdao E. W. Burgess, tadanji tajnik udru˛enja, pod n a s l o v o m —
The Urban Community. U p r e d g o v o r u toj publikaciji (usp.
Burgess, ≈. W., 1926, str. VII—X) Burgess u t v r u j e da su studije Ô selu p r e t h o d i l e razliËitim p r o u Ë a v a n j i m a socijalnih procesa u g r a d o v i m a . Postoji n e k o l i k o razloga zaöto je p r o uËavanje g r a d a u izvjesnom smislu »kasnilo«. On n a v o d i tri o s n o v n a r a z l o g a : zbog veliËine i k o m p l e k s n o s t i grada, zbog nepredvidljivih p r o m j e n a koje p r a t e brzi rast g r a d a i zbog m o b i l i t e t a i r a z n o l i k o s ti s t r u k t u r a stanovniötva, öto je g o t o v o o n e m o g u Ê i l o razumijevanje g r a d a k a o pojave koja je znaËajnija od geografske ili a d m i n i s t r a t i v n e jedinice. Burgess s m a r t a da se i n t e r e s za p r o u Ë a v a n j e g r a d a razvio iz r a z n o l i k i h p o k r e t a koji su se razvijali u g r a d o v i m a te koji su t r e b a li dovest i do boljeg r a z u m i j e v a n j a socijalne s t r u k t u r e g r a d a . »U biti, grad je bio ' s r e t n o l o v a Ë k o polje' r a z n i h pok r e t a : p o k r e t z a bolju u p r a v u , p o k r e t socijalnog rada, p o k r e t * I n t e r e s a n t n o je da je Burgess cijeli ûivot ûivio sa sestrom i o c e m te da se n i k a d a nije ûenio, öto je po miöljenjima jednih istraûivaËa bila prednost, a po miöljenjima drugih manjkavost za poduzimanje istraûivanja iz sociologije p o r o d i c e !
110
javnog zdravlja, pokret javnih igraliöta, pokret za izgradnju druötvenih centara, pokret za bolja naselja, pokret za amerikanizaciju. Svim ovim pokretima nedostajalo je osnovno razumijevanje koncepcije grada. Oni su se osnivali samo na administrativnim s r e d s t v i m a . . . da poprave zlo ûivota u gradu. »ak se pokret za community organizaciju teorijski oslanjao na koncepciju grada kao jedinice administrativnog karaktera, a ne na pragmatiËnim eksperimentalnim programima rukovoenima prouËavanjima stvarnih uvjeta i trendova u urbanom ûivotu« (Ibid.) ZavröavajuÊi uvod u skupinu referata razliËitih autora, od kojih Êe se dobar dio njih u kasnijim godinama profilirati kao »urbani sociolozi«. Burgess napominje da je tendencija onog vremena bila da se grad shvati kao ûivi organizam, kao i da se istraûivanja koja se trebaju provoditi u gradu moraju dovesti prije svega do ». . . fundamentalnih promjena u razumijevanju grada kao proizvoda meuigre ekonomskih i kulturnih sila«. Osnovni interes Burgessa u gradskim studijama koncentrira se oko dvije osnovne ideje. Jedna je da se grad treba prouËavati kao dinamiËka struktura, kao organizam, da se utvruju raznoliki indikatori njegove strukture, a druga je da se rezultati socioloökih istraûivanja moraju primijeniti u konkretnom poboljöanju uvjeta gradskog ûivota, odnosno, trebaju pomoÊi provoenju razliËitih tipova pokreta koji Êe dovesti do popravljanja uvjeta ûivota u gradu. Takav relativno strogo utvren krug interesa Burgessa vidljiv je i u njegovom opusu koji se odnosi na probleme sociologije grada. Njegov najznaËajniji esej po kome je, moglo bi se reÊi, on i danas poznat je esej pod naslovom The Growth of the City (Rast grada), u kome on iznosi svoje vienje i svoju teoriju porasta grada. Drugi krug njegovih interesa je izraûen u pokuöajima aplikacije modela rasta grada iznesenom u prethodnom eseju, a koji se moûe dobro oËitati u radu pod naslovom Can Neighborhood Work Have a Scientific Basic? (Moûe li socijalni rad u susjedstvima imati nauËnu osnovu?), u kome iznosi razne naËine kako se pragmatiËki moûe pristupiti analizi problema susjedstva. 111
Njegove ideje Ô problemu rezidencijalne segregacije u ameriËkim gradovima izlo˛ene su u eseju Residential Segregation in American Cities (Rezidencijalna segregacija u ameriËkim gradovima). U opisu Burgessovog doprinosa Ëikakoj koli urbane sociologije, mi „emo se zadr˛ati na iznoenju osnovnih ideja iz spomenutih radova, ostavljaju„i po strani njegova interesovanja iz podruËja sociologije porodice i socioloke metodologije. U osnovnom eseju po kome je gotovo danas jedino i poznat, a po kome se i doprinos Ëikake kole urbane sociologije nekada gotovo jedino i procjenjivao — (The Growth of the City, Burgess, 1967 a, str. 23—36. Burgess pokuava formulirati model rasta grada koji je prouËavao, naravno, na primjeru Chicaga i koji je kasnije u literaturi poznat kao tzv. koncentriËni model rasta grada. Treba odmah na poËetku naglasiti da je i sam autor s rezervama govorio Ô primjeni tog modela na ostale gradove, pa je kasnija kritika, koja se pojavila u vidu pretencioznog sociološkog »imperijalizma«, Ô univerzalnoj primjeni tog modela unaprijed deplasirana, iako je autor ostavio mogu„nost za pokuaje primjene tog modela i u drugim situacijama. On smatra da »tipiËan proces ekspanzije grada mo˛e biti najbolje ilustriran . . . serijom koncentriËnih krugova koji mogu biti obilje˛eni da oznaËe sukcesivne zone urbanog irenja i tipove podruËja koja se razlikuju u procesu ekspanzije. Ovaj grafiËki prikaz je idealna konstrukcija tendencije bilo kojeg grada da se radijalno iri od svog centralnog poslovnog podruËja . . .« (str. 26). Vidljivo je da Burgess govori Ô idealnom, a ne Ô realnom modelu procesa rasta grada, pa je, dakle, interpretacija koja je njegov model uzimala kao stvarni model bilo kojeg grada ustvari prezentacija one pogreöke koja se primjeÊuje i u krivoj upotrebi modela Gemeinschafta i Geselischafta. Burgess razlikuje pet osnovnih zona. Prva je zona Loop, öto je naziv za centralnu poslovnu zonu ili CBD (Central Business District) u Chicagu, druga se zona koncentriËno öiri od centralne i u njoj moûemo naÊi slumove razliËitih tipova — njemaËki geto, »malu Italiju«, kinesku Ëetvrt, podruËje iznajmljenih soba, itd. TreÊa zona napuËena je prvenstveno
»zaposlenim osobama«, kao i imigrantima koji veÊ duûe vrijeme borave u SAD, pa su se emancipirali od druge zone i »osvojili« dio treÊe zone. »etvrta zona je u biti rezidencijalna zona i u njoj se mogu razlikovati razliËite kategorije stanovniötva: bogatiji i siromaöniji, kao i njima pripadajuÊi objekti — obiteljske kuÊe, veÊe ili manje, ali i siromaönije kuÊe, kao i viöekatnice. Posljednja, peta zona se proteûe i do 60 minuta utroöenog vremena na putovanje do centra grada, dakle, zona komutiranja, zona koju bismo danas mogli najprije nazvati suburbanom zonom. Zone se, po miöljenju autora, mogu odvojeno dobro prouËavati, ali postoji i tendencija u svakoj zoni da se proöiri na raËun drugih zona. Postoji, dakle, odreena sukcesija, odnosno, sukcesivno mijenjanje baziËne namjene svake od navedenih zona. Pojam sukcesije je eminentno ekoloöka kategorija koju Êemo detaljnije raspravljati kada budemo govorili Ô jo jednom predstavniku Ëikake kole, Ô R. McKenzie-u. Burgess postavlja razliËita pitanja na koja takoer pokuöava dati i odgovore: Koji su razlozi rasta grada? Koji je minimalni normalni stupanj ekspanzije grada? »Na ta pitanja moûe se, moûda, najbolje odgovoriti misleÊi Ô urbanom rastu kao Ô rezultanti organizacije i dezorganizacije analogne anaboliËkim i kataboliËkim procesima tjelesnog metabolizma« (str. 29). Govore„i dalje Ô »pulsu zajednice«, vidljivo je u kolikoj mjeri je u Burgessovom razmiöljanju prisutno organicistiËko nasljee. U njegovom je radu najoËitije vidljiva kombinacija biologistiËkog shvaÊanja ljudskog druötva povezanog s analizama i kategorijama human ecology. Ovaj Burgessov rad je zbog svoje jednostavnosti i teorijske ploönosti bio veoma mnogo primjenjivan u gotovo svim monografskim urbanim studijama, odnosno, doktoratima na Ëikaökom univerzitetu tridesetih godina ovog stoljeÊa.
112
8
U drugom radu koji Êemo neöto viöe prezentirati — Can Neighbordhood Work Have a Scientific Basic? (Burgess, 1967 b, str. 37—50), koji je prvi puta objavljen 1925 godine i koji je bio ukljuËen u skupinu eseja u knjizi pod naslovom Urbana sociologija
113
The City — koja je takoer publicirana 1925. godine. Burgess je viöe zainteresiran za konkretne pragmatiËne probleme ustanovljavanja naËina organiziranja socijalnog rada u susjedstvima na nauËnoj osnovi. On je uzeo Chicago kao primjer grada na osnovi koga je i esej nastao, meutim, on pretpostavlja da je proces urbanog ûivota u jednoj urbanoj zajednici tipiËan za ûivot u gradskim zajednicama SAD te da se, analogno reËenom, ovaj prikaz moûe primjenjivati i u drugim ameriËkim gradovima. NastavljajuÊi se na organiËko normalistiËku tradiciju prouËavanja ljudskih zajednica. Burgess utvruje da svaka zajednica (community), ili Ëak sub-zajednica kao öto je, na primjer, susjedstvo, moûe biti analizirana kao posebno podruËje u kojem djeluju razliËite »sile«. Te sile on grupira u tri osnovne skupine: ekoloöke, kulturne i politiËke. Navedene sile djeluju na formiranje posebnih aspekata zajednica, pa se moûe govoriti i Ô postojanju triju oblika zajednica: ekoloöke, kulturne i politiËke. Ekoloöka zajednica se moûe shvatiti kao community u aspektima prostornog kretanja, odnosno, u njenim geografskim aspektima. Kulturna zajednica je reprezentirana odreenim duhom njenog stanovniötva, pa se ona treba prouËavati kroz sentimente, oblike ponaöanja, ceremonije. SmatrajuÊi taj aspekt zajednice najviöe zanemarenim. Burgess daje primjere koje treba prouËavati, a koji su »lebdeÊi« jer nisu dovoljno prouËeni. Imigrantske skupine predstavljaju dobro tlo za prouËavanje navedenih aspekata zajednice, a neke od pojava se izraûavaju, na primjer, u slijedeÊim neoperacionaliziranim tvrdnjama, na primjer; »samosvijest Nove Engleske«, »juûnjaËka ljubaznost«, »ökotska ökrtost«, itd. TreÊi aspekt zajednice je politiËka zajednica i nju treba prouËavati, smatra Burgess, u slijedeÊim dimenzijama: Koji su tipiËni elementi koji utjeËu na to da se stanovnici jedne zajednice ponaöaju kao lokalna politiËka struktura? Kako jedna zajednica postaje lokalna politiËka struktura? Pod kojim uvjetima? Analogno postojanju triju grupa zajednica. Burgess utvruje i postojanje triju grupa sila koje djeluju u zajednici: 114
ekoloöke, kulturne i politiËke sile. Ekoloöke sile, koje on nekada naziva i ekonomske sile, determiniraju proces kompeticije i segregaciju i distribuciju stanovniötva prema mjestu stanovanja i prema njihovom zanimanju (str. 42). GovoreÊi Ô kulturnim silama. Burgess se susreÊe problemom tipiËnim za urbanu sociologiju, a to je problem situiranja kulturnih procesa u odgovarajuÊi prostor, öto rjeöava vrlo jednostavno: »kultura kao socijalno nasljee grupa ukljuËuje i lokalitet (prostor)« . . . (str. 44—45), öto znaËi da je jednim jednostavnim potezom Burgess objasnio da kultura ima svoju ekspresiju u ûivotu svojih stanovnika u okvirima odgovarajuÊeg prostora. Vidljivo je da kada spominje kulturnu zajednicu, odnosno »kulturne sile«, Burgess ima na umu pojam prirodnog podruËja iako ga eksplicitno ne pominje. Burgess daje vrlo redukcionistiËko vienje kulturnih sila ilustrirajuÊi ih, na primjer, problem delinkventnosti (öto se viöe pojavljuje u zajednicama koje ËeöÊe migriraju) i oslanjajuÊi se na ideju Ô »kulturnom konfliktu«. Rezultat intenzivnih promjena u kulturnim obrascima dovodi Ëesto do amoralnosti i delinkvencije, ukratko, do liËne i socijalne dezorganizacije, smatra Burgess (str. 45). PolitiËke sile predstavljaju, pak, formalnu kontrolu javnog mnijenja i provode zakonitost u odgovaraju„em podruËju grada. Na koncu, odgovaraju„i na pitanje koje je postavio u naslovu ovog eseja Ô tome moûe li socijalni rad u zajednici, susjedstvu imati nauËni karakter, on utvruje da rad moûe imati znanstveni karakter ako se oslanja na sistem prouËavanja koji je on predloûio. NauËni interes za zajednicu trebao bi biti sve intenzivniji jer rast grada, smatra Burgess, dovodi do razaranja suvremenih zajednica i susjedstava te se, ukoliko se ûeli saËuvati »ljudska karakteristika« grada, tipiËnost susjedstava i zajednica u öirem smislu moraju odrûati. Burgessov esej Ô rezidencijalnoj segregaciji (Burgess, 1967 c, str. 50—64), prvi puta publiciran 1928 godine, ima neto vie izra˛ene teorijske aspiracije i, kao gotovo svi ostali njegovi radovi, oslanja se na njegov vlastiti koncentriËni model rasta grada. Shva„aju„i grad kao organizi8'
115
ranu skupinu pojedinaËnih podruËja (zajednica). Burgess navodi slijedeÊe: »Grad je . . . podijeljen u rezidencijalna podruËja i susjedstva od kojih svako jeste ili tendira da bude predominantno naseljeno jednom rasnom ili migrantskom skupinom, ekonomskom ili socijalnom klasom« (str. 51), Burgess, meutim, niukom sluËaju ne ispituje razloge zbog kojih su pojedine rezidencijalne skupine »izabrale« pojedina podruËja za stanovanje, odnosno, koje to »sile« djeluju kada se govori Ô naseljavanju pojedinih tipova stanovnika u pojedine tipove predjela gradova, posebno ne postavljaju„i pitanje Ô tome ima li öto tu öto bi trebalo eventualno promijeniti, on samo ûeli ispitati aplikabilnost modela i utvrditi aktuelnu situaciju. U tim pokuöajima on vröi odgovarajuÊu modifikaciju svog modela, naglaöavajuÊi joö jaËe ovaj puta da se baö svaki grad ne mora razvijati po reËenom modelu, meutim, ne odbacujuÊi sam model, nego uvodeÊi druge elemente koji mogu dovesti do neprilagoenosti modela. Radijalno öirenje jeste jedini Ëinilac, smatra Burgess, koji utjeËe na model rasta ameriËkih gradova, ali treba konstatirati postojanje i drugih Ëinilaca koji utjeËu na urbani rast. On smatra da treba voditi raËuna Ô geografskim elementima, Ô prostornim elementima, Ô prirodnim elementima, vjetaËkim barijerama, ali i Ô naslijeenim oblicima naËina koriötenja odreenog dijela gradskog teritorija, öto sve moûe dovesti do iskrivljavanja obrasca. Iako uvida da je potrebno uvaûavati u nekim sluËajevima i druge elemente, ipak je uvjeren da se osnovni koncept modela neÊe bitno izmijeniti. Segregaciju stanovniötva Burgess prouËava iskljuËivo na osnovi svojih analiza imigrantnog stanovniötva te obrazaca naseljavanja tog stanovniötva — prvog mjesta naseljavanja, zatim zauzimanja boljih pozicija i integriranja u urbanu zajednicu. Zbog toga nije niti zaËuujuÊe da je on socijalnu segregaciju stanovniötva sveo na prouËavanje populacionih kretanja posebnih skupina stanovniötva, prouËavajuÊi ga posebno kroz razliËite »valove invazija«. Osnovni proces koji se moûe konstatirati u »valovima invazije« je proces sukcesije, a on se sam, smatra autor, sastoji od nekoliko faza: od invazije teritorije, koja Ëesto zapoËinje kao neprimjetan proces, odnosno, kao postupna penetracija jednog stanovniötva 116
u jednu ekoloöku zonu,- zatim slijedi reakcija, koja moûe biti viöe ili manje violentna rezistencija stanovnika zajednice koji su »invadirani«, a koja, pak, dovodi postupno do treÊe faze ovog procesa, odnosno, definitivnog prodora »novih« stanovnika i istodobno napuötanja, takoer definitivnog, ranijih stanovnika. »etvrta faza ili klimaks predstavlja postignuÊe novog stabiliteta, uspostavljanje ravnoteûe i novog ekvilibrijuma (str. 59). Ovaj prikaz je dobra ilustracija primjene ekoloöke analize na prouËavanje jednog od socijalnih procesa koji se odvijaju u velikom gradu. Iako bi se ovakav model eksplikacije mogao vrlo lako odbaciti kao neprimjeren, treba, ipak, naglasiti da on moûe biti vrlo dobro primijenjen u analizi procesa mijenjanja struktura stanovniötva u pojedinim dijelovima gradova ili susjedstvima. Struktura velikih ameriËkih gradova najlaköe se moûe prouËavati ako se shvati kao kombinacija mnogih gradskih dijelova od kojih svaki ima svoju karakteristiku. Jedna od karakteristika je i stupanj horaogeniziranosti stanovniötva s obzirom na rasnu, nacionalnu, imovinsku, kao i druge elemente strukture. Takva struktura gradova uöla je i u kolokvijalni jezik, pa se Ëesto govori Ô »dobrim« i »lošim« susjedstvima kao Ô osnovnim karakteristikama pojedinih dijelova grada. Osim »dobrih« i »loših« susjedstava, govori se i Ô susjedstvima koja su u »procesu rehabilitacije«, kao i Ô onima koja se nalaze u procesu »deteriorizacije«. Za takvo zakljuËivanje nije potrebno provoditi posebne analize, dovoljno je promatrati oko sebe. Kontrasti izmeu pojedinih predjela grada toliko su oötri, a rastojanja izmeu potpuno kontrasnih predjela pak Ëesto veoma mala. Nekada je moguÊe naÊi »vrlo dobro susjedstvo« ograniËeno, odnosno, zaokruûeno »vrlo loöom zajednicom«. Pojavni, vanjski elementi pojedine oblasti u rasulu ili, pak, u procesu rehabilitacije su polusruöene kuÊe koje se nalaze tik uz »normalne«, napuöteni automobili na ulicama pored sasvim upotrebljivih, stanovnici koji su redovito zaposleni, a koji ûive u istoj ulici u kojoj se nalazi mnogo prosjaka i sliËno. »Popravljanje susjedstava« se u SAD Ëesto svodi na pokuöaj iseljavanja crnih i doseljeniËkih stanovnika iz Portorica i doseljavanja stanovnika srednje klase. Poboljöavanje situaci117
je vezano je, dakle, prije svega uz mijenjanje socijalne strukture stanovniötva. Burgessovo djelovanje je, kao öto je vidljivo iz ove kratke prezentacije nekih vaûnijih njegovih radova, bilo orijentirano na praktiËku primjenu socioloökih saznanja u svakodnevnoj socijalnoj politici. Njegov osnovni doprinos urbanoj sociologiji predstavlja koncentriËni model rasta grada koji je ne samo on dogmatizirao, nego je dogmatizacija doöla joö viöe do izraûaja u kasnijim godinama. »esto se taj koncentriËni model smatra jedinim doprinosom urbane sociologije u Chicagu, vjerojatno zbog njegove samorazumljivosti i jednostavnosti. Interesantno je kako su dvije sasvim suprotne osobe kao öto su bili Park i Burgess, kako to navode raniji studenti sociologije u Chicagu, dobro suraivali. No, to svakako nije tema ovog rada pa Êemo to ostaviti buduÊim zainteresiranim istraûivaËima.
4. RODERICK McKENZIE (1885—1940) R. McKenzie nije bio Ëlan Ëikaöke socioloöke ökole, odnosno, nije nikada radio na odjelu za sociologiju u Chicagu, ali je bio osoba koja je prihvatila neke od postavki te ökole, posebno one iz podruËja human ecology, i primjenjivao ih u svom profesionalnom radu. McKenzie je slijedio gotovo sve postavke Ô podruËju human ecology koje su postavili Park, Burgess i ostali autori koji su se bavili tom disciplinom. McKenzie je analizirao i zajednicu, kao i proces metropolitanizacije u SAD, Ô Ëemu „emo u nastavku detaljnije izvijestiti. R. McKenzie se rodio 1885. g. u Kanadi, a 1913. godine je poËeo studij na Ëikakom sveuËilitu gdje je doao u kontakt s poznatom grupom Ëikakih profesora. 1920 godine postao je nastavnik na sveuËilitu u Seattle-u. 1925 godinu je proveo na specijalizaciji u Evropi, Ô Ëemu je objavio publikaciju L'évolution économique du monde* (1928). 1930. godi* E k o n o m s k i razvoj svijeta.
118
ne odlazi na sveuËilite Michigan u Ann Arbor, gdje osniva socioloku katedru. Tamo je djelovao sve do 1940. godine kada je naprasno umro u svojoj 55 godini. Imao je razvijene profesionalne i prijateljske odnose s Parkom i Burgessom. planirao je napisati zajedno s Parkom knjigu Ô human ecology, no nije ostvario tu želju. Izbor iz njegovih djela (Usp., Hawley, ¡., ed., 1968) pokazuje da se njegovo glavno interesovanje moûe naÊi u podruËju humane ekologije, pa Êemo i mi tom njegovom radu posvetiti najveÊu paûnju. U radu The Ecological Approach to the Study of Human Community (McKenzie, 1968 a)*, koji je prvi puta objavljen 1924 godine, postavljaju se osnovne dimenzije ekoloökog pristupa. McKenzie ûeli prvo utvrditi kakav je odnos izmeu humane i biljne ili ûivotinjske ekologije. On kaûe: ». . . humana ekologija je prouËavanje prostornih i vremenskih odnosa ljudskih biÊa pod utjecajem selektivnih, distributivnih i akomodativnih sila okolice« (str. 4). Darwinizam je gotovo najosnovniji utjecaj koji se moûe primijetiti u radovima gotovo svih ekologista, pa prema tome i u radovima McKenziea. On smatra, na primjer, da se borba za opstanak odvija i u ljudskom druötvu isto tako kao i u ûivotinjskim zajednicama. On razlikuje nekoliko tipova zajednica. Prvi oblik zajednice je primarna zajednica (poljoprivredno srediöte, rudarsko naselje, ribarsko naselje), a drugi je sekundarna zajednica koja zadovoljava sekundarne funkcije (komercijalna, distributivna zajednica). TreÊi oblik zajednice je industrijski grad, a Ëetvrti oblik zajednice je ona zajednica koja nema distinktivan oblik niti funkcije. Interesantno da je distinkcija tipova zajednica izvröena prije svega s obzirom na ekonomske, a ne ekoloöke parametre. U ovom istom eseju autor tumaËi razvoj ljudske zajednice u cikliËkim krugovima, navodeÊi da se sve zajednice kreÊu u cikliËkim krugovima teûeÊi uvijek da uspostave stanje dinamiËkog ekvilibrija. U drugom znaËajnijem prilogu pod naslovom The Scope of Human Ecology (Domet humane ekologije, McKenzie, * Ekoloöki pristup prouËavanj u ljudske zajednice.
119
1 9 6 8 b), koji je prvi puta publiciran 1 9 2 6 godine, navode se osnovni ekoloöki procesi u ljudskim zajednicama. Ovaj puta autor definira neöto öire podruËje djelovanja humane ekologije utvrdivöi da se njeno podruËje djelovanja nalazi u meudjelovanjima ekoloökih i kulturnih sila. Koji su tipiËni procesi koje treba prouËavati u okviru human ecology? McKenzie navodi ukupno Ëak 18 razliËitih procesa. Ekoloöka distribucija je prvi proces i ona predstavlja ». . . prostornu distribuciju ljudi i njihovih aktivnosti koja proistjeËe iz meudjelovanja sila koje viöe ili manje svjesno djeluju . . .« (str. 2 0 ) . Drugi znaËajan proces je ekoloöka jedinica ili ekoloöka konstelacija, öto predstavlja ukratko specifiËnost svake jedinice s kojom operiramo u ekoloökoj analizi. Jedinica, dakle, mora biti dovoljno distinktivna da bi bila istodobno specifiËna. TreÊi znaËajan proces su mobilitet i fluiditet, Ëime se ûeli naglasiti da su sve ekoloöke jedinice u procesu stalne promjene, a Ëetvrti proces — distanca — predstavlja mjeru fluiditeta koja se, prije svega, izraûava u prostornim elementima. Peti proces ukljuËuje razlikovanje raznih ekoloökih Ëinilaca, a meu kojima McKenzie razlikuje: geografske, ekonomske, kulturne, tehniËke, politiËke i administrativne Ëinioce. äesti ekoloöki proces predstavlja sama analiza ekoloökih procesa, odnosno, ». . . tendencija u vremenu prema posebnim oblicima prostornog i preûivljavajuÊeg grupiranja jedinica koje posjeduju ekoloöku distribuciju« (str. 2 3 ) . U okviru reËenog, autor razlikuje 5 osnovnih procesa s kojima smo se veÊ susretali i kod drugih autora Ëikaöke ökole. To su koncentracija, centralizacija, segregacija, invazija i sukcesija. SlijedeÊi proces koji autor naglaöava je regionalna koncentracija, a koja predstavlja ». . . tendenciju da se osobe koncentriraju u odreenom podruËju ili regiji« (str. 2 4 ) . a regionalna specijalizacija, kao slijedeÊi proces, je ». . . prirodan rezultat kompeticije pod postojeÊim uvjetima transporta i komunikacije« (str. 2 5 ) . Disperzija je ekoloöki proces suprotan koncentraciji, a proces centralizacije je takoer ekoloöki proces koji ». . . je uËinak ljudskih biÊa da ûive zajedno na odreenim lokacijama zbog zadovoljavanja specifiËnih zajedniËkih interesa . . .« (str. 2 6 ) . Osim navedenih procesa, McKenzie raspravlja i Ô 120
tipovima centara smatrajuÊi da se njihov karakter takoer dade prouËiti iz ekoloökih procesa. Uvodi interesantan pojam »kretanja centara«, odnosno, premjeötanja centara odreenih aktivnosti s obzirom na ekonomsku i ekoloöku aktivnost. U tom su smislu karakteristiËni procesi centralizacija i recentralizacija kao proces ponovnog uspostavljanja centara. Segregacija, kao slijedeÊi ekoloöki proces, je rezultat raznolikih sila selekcije. McKenzie, ipak, utvruje da je osnovica svake segregacije ekonomska situacija. ObjaönjavajuÊi neöto detaljnije ekoloöke procese invazije i sukcesije, autor naglaöava da je invazija ». . . proces grupnog premjeötanja; ona pretpostavlja osvajanje jednog segregiranog podruËja drugim, najËeöÊe onog pored« (str. 3 1 ) Sukcesija, pak, predstavlja cikliËke promjene ekoloökih proseca. Ovakav pristup humanoj ekologiji koji nalazimo kod McKenziea, gotovo da viöe nema nikakve veze sa stvarnim socioloökim prouËavanjima jer su svi procesi koji se navode praktiËki apstrahirani, bilo od ljudskih aktivnosti i ûelja, bilo od nekih öirih procesa koji uvjetuju ekoloöke procese. Nema potrebe posebno navoditi kako je Ëovjek kao aktivni subjekt praktiËki u potpunosti iskljuËen iz ove komplicirane igre ekoloökih Ëinilaca. U navedenom izboru iz djela R. McKenziea nalazi se i kraÊi esej Ô problematici susjedstva (str. 7 3 — 8 3 ) u kome se, prije svega, konstatiraju razliËite tvrdnje Ô znaËaju susjedstva u modernom gradu. Odreenu paûnju autor je posvetio i prouËavanju problematike ekologije institucija, kao i problematici metropolitanizacije, öto je posebno interesantno jer su radovi iz tog podruËja pisani u tridesetim godinama kada su se problemi metropolitanizacije ozbiljnije tek nasluÊivali. 5. LOUIS WIRTH ( 1 8 9 7 — 1 9 5 2 )
L. Wirth se rodio u NjemaËkoj 1 8 9 7 . godine. 1 9 1 1 . godine ga je ujak odveo u SAD, a 1 9 1 4 godine doöao je u Chicago na studij. 1 9 2 2 g. boravio je u NjemaËkoj, a 1 9 2 5 godine je 121
doktorirao na Ëikakom odjelu za sociologiju s temom The Ghetto, koja je kasnije poblicirana kao jedna od znaËajnih monografija studenata — doktoranada. 1930—31 godine Wirth ponovo boravi u Evropi, posje„uje Francusku i NjemaËku bave„i se, prije svega, sociologijom saznanja. Tada je dosta kontaktirao sa sociolozima i filozofima u NjemaËkoj, posebno s . Mannheimom, W. Sombartom, L. von Wieseom i drugim. Njegov profesionalni interes za sociologiju saznanja vidljiv je i iz Ëinjenice da je Mannheimovo djelo Ideologija i utopija preveo na engleski (zajedno s Reisom). Uvidjevöi opasnost öirenja nacizma izmeu 1932. i 1937. godine, gotovo cijelu obitelj je postupno prebacio u SAD. 1931. godine postaje profesor u Chicagu, gdje ostaje sve do svoje iznenadne smrti 1952. godine od srËanog udara. L. Wirth je bio Ëlan mnogobrojnih komisija, agencija, bio je predsjednik ameriËkog socioloökog udruûenja, drûao je mnogobrojne govore preko radija, naroËito za vrijeme ratnih godina, a 1950. godine postao je prvi predsjednik Internacionalnog socioloökog udruûenja. L. Wirth je predstavnik druge generacije Ëikaökih sociologa, a njegovo djelovanje ostalo je poznato kasnijim generacijama, prije svega po radovima iz urbane sociologije. Tu se svakako posebno izdvaja esej Urbanism as a Way of Life (Urbanizam kao naËin ûivota), objavljen prvi puta 1938 godine, a za koga je i sam utvrdio da je to jedan od njegovih tekstova za koji je primio najveÊi broj upita za ponovno ötampanje. Po miöljenju Reissa (Reiss, A J., ed., 1964, str. IX—XXX), Wirth je bio posebno zainteresiran za podruËja demografije, humane ekologije i tehnologije. Ne treba zanemariti niti njegov interes za sociologiju saznanja ili, kako je on nazivao, »sociologijom intelektualnog ûivota«. Osim interesa ovog autora koja moûemo stvrstati u podruËje klasiËne urbane sociologije, problem planiranja je takoer predstavljao jedno od podruËja Ô kojima je on pisao. To je proistjecalo iz njegovog uvjerenja Ô tome da je urbani poredak mogu„e racionalnim sredstvima, odnosno, planiranjem uËiniti snoljivijim. Reiss smatra da je Wirth bio priliËno skeptiËan prema mogu„nostima zasnivanja op„e, generalne socioloke teorije. 122
Nasuprot izgradnji »velike teorije«, bio je vie usmjeren na akciona istra˛ivanja.* Osim toga, u smislu njegove metodoloke orijentacije, treba naglasiti da je bio pristalica vrijednosnog pristupa u sociologiji, a ne neutralnog. Wirth je smatrao da je sociologija kao znanost nu˛no i komparativna znanost, te da se zbog toga ona mora zasnivati na povijesti. Reiss naglaava da je i Wirth imao sklonost za razvijanje idealnih tipova, to je vidljivo iz nekih njegovih radova i to je interesantno naroËito ako se prihvati Reissova tvrdnja da je Wirth bio dosta skeptiËan prema Weberovoj studiji Ô protestantizmu i kapitalizmu, iako je cijenio njenu metodologiju. BuduÊi da se i u svojim radovima Wirth sluûi dosta empirijskim podacima, a da je bio viöe »filozofski orijentiran« od mnogih Ëikaökih sociologa, Reiss ga s odreenim opravdanjem naziva »fenomenoloökim empiristom«. Nema sumnje da je Wirth svakako jedan od najinteresantnijih predstavnika Ëikaöke ökole urbane sociologije, svakako jedan od onih koji je svoje poglede iznio na sustavan i logiËan naËin, naroËito u eseju Urbanizam kao naËin ûivota. NaËin njegovog pisanja odaje skeptiËnog mislioca, koji relativno shvaÊa pojave i probleme oko sebe ne dozvoljavajuÊi da ga nepromiöljenost odvede u izricanje apsolutnih prosudbi Ô pojedinim fenomenima kojima se bavio. Zbog toga smatramo da se radi Ô jednom sociologu koji je u mnogome nadiöao do sada spomenute sociologije u Chicagu. Njegov pozitivni skepticizam moûe biti vidljiv i iz ovih rijeËi: »Niöta nije samoevidentno, Ëak nije niti evidentno. Najteûa stvar je saznati öto ljudi smatraju utvrenim. Naöe generalizacije neÊe biti mnogo vrijednije od preciznosti s kojom su naöi koncepti formulirani. äto viöe, öto precizniji koncepti u socioloökim teorijama postaju, to im je sve manja vrijednost«. (Prema Reiss, str. XVI—XVII). Wirthovi radovi, posebno iz podruËja urbane sociologije, pisani su s mnogo ozbiljnosti i s teorijskim pretenzijama, te je Ô njima mogu„e govoriti kao Ô radovima koji su izvrili teorijski pomak u razmiljanjima njegovih prethodnika u okviru Ëikake kole. Osnovni problem kojim se u irem * N a r a v n o , ne u dananjem smislu »akcijskih istra˛ivanja«!
123
smislu bavio Wirth je, kako to navodi Reiss, kako toliko mnogo ljudi ûivi zajedno, a imaju tako malo zajedniËkog u smislu vrijednosti i vjerovanja? Meutim, po nekim elementima njegovog opusa moûemo ga svrstati i u klasiËnije predstavnike Ëikaöke ökole. Na primjer, on takoer razlikuje nekoliko tipova poredaka u druötvu, kao i Park, a kasnije i Burgess. Wirth takoer razlikuje simbiotiËki poredak u kome vladaju kompetitivni odnosi i koji predstavljaju osnovne odnose koji vladaju u druötvu u kome je simbioza osnovni druötveni odnos. Drugi poredak koji Wirth razlikuje je kulturni poredak koji predstavlja druötvo u odnosima simbola, komunikacije, a javlja se tamo gdje su kompetitivni odnosi uglavnom ukinuti, a prevladavaju odnosi kooperacije izraûeni kroz simboliËke relacije. TreÊi tip poretka je moralni ili politiËki poredak, koji takoer predstavlja jedan od moguÊih oblika analize druötva, a koji se odnosi na mehanizme odrûavanja druötvenog sistema. PolitiËkim poretkom Wirth pokuöava rijeöiti osnovni problem ûivota razliËitih individua bez zajedniËke osnovice. PolitiËki poredak osigurava nuûne mehanizme perzistencije poretka, organizira postojanje zajedniËkih normi, relativno podjednako zajedniËkih razliËitim individuama. Ovakvo shvaÊanje politiËkog ili moralnog poretka dosta razlikuje Wirtha od Parkovog poimanja moralnog poretka, a pribliûava ga Parkovom razumijevanju pojma institucionalnog djelovanja, odnosno, znaËaja institucija u ekoloökom poretku. Problem koegzistencije velikog broja ljudi na ograniËenom teritoriju je problem koji zaokuplja Wirtha. Koji mehanizmi osiguravaju koegzistenciju? Jedan od elemenata osiguravanja koegzistencije je i ekoloöka zajednica koja predstavlja zajedniËku osnovicu meusobnog preûivljavanja. Drugi element je zajedniËka ekonomska osnovica ûivota koja dovodi do podjele rada. TreÊi element, koji omoguÊuje egzistiranje veÊeg broja ljudi na istom prostoru, su zajedniËki, ali istodobno i razliËiti interesi koji predstavljaju moguÊnost za formiranje kolektivne akcije, koja je, opet, pretpostavka za bilo kakvo konsenzualno ponaöanje. Osim nabrojanih elemenata Wirth ukazuje i na normativnu osnovicu koja se osniva na zajedniËkim vrijednostima koje ljudi u odreenom terito124
riju dijele i na kulturu kao cjelinu vrijednosti, obiËaja, sentimenata i socijalnog nasljea, koja, takoer, pruûa osnovu za egzistiranje mnoötva razliËitih individua na istom prostoru. U svom eseju pod naslovom The Scope and Problems of the Community (Problemi zajednice Wirth, 1964 a), koji je prvi puta objavljen 1933. godine, Wirth, pokazujuÊi i u ovom kao i u drugim radovima relativizirajuÊi stil objaönjavanja problema, konstantira na prvom mjestu da postoji veliko nerazumijevanje i zbrka oko pojma zajednica (community). Na taj problem smo i mi ukazivali u viöe navrata u ovom radu pokazujuÊi do kojih je sve nerazumijevanja u konkretnim radovima pojedinih autora mogao dovesti. éeleÊi da »raöËisti« problematiku pojma zajednice, Wirth ukazuje da prije no öto se ûeli razjasniti pomenuti pojam, treba prije toga utvrditi precizna znaËenja pojmova »socijalna grupa«, »zajednica« i »druötvo«. On smatra da su grupe »bilo koji agregat ili udruûenje ljudi koji imaju neöto zajedniËko i osjeÊaj pripadanja jednih drugima« (str. 166—167). Treba razlikovati dvije vrste grupa i na taj naËin pokuöava razrijeöiti probleme zajednice i druötva. Jednake tipove grupa treba zbog njihovih karakteristika klasificirati kao zajednice, druge, pak, kao druötva. U tom smislu Wirth jedini ispravno slijedi Tönniesova uputstva Ô »konceptualnim cjelinama« koje meusobno interferiraju i koje su, prije svega, i historijske i relativizirajuÊe kategorije, kada kaûe da je Ô zajednici i društvu potrebno misliti ne kao Ô apsolutno odvojenim, nego kao Ô komplementarnim aspektima svake grupe. Prema tome, Wirth je, koliko je to nama poznato, jedini od autora Ëikaöke ökole koji je pojmove Gemeinschaft i Gesellschaft shvatio na naËin koji je relativno najbliûi Tönniesovim zamislima. Da bi se pojedina zajednica mogla prouËavati, Wirth upozorava da je nju potrebno prouËavati kroz najmanje dva presjeka. Jedan ugao prouËavanja je njena teritorijalna osnovica, a drugi je »konstalacija pojedinih tipova liËnosti« koje obitavaju zajednicu. U teritorijalnom prouËavanju moguÊe je razlikovati neke klasiËne ekoloöke kategorije kao öto su, na primjer, razlika izmeu centra i periferije, distribucija populacije po raznim kriterijima, itd. Zajednica je 125
i s t o d o b n o i o d g o v a r a j u Êi »fiziËki m e h a n i z a m « , öto je takoer j e d a n o d njeni h t e r i t o r i j a l n i h aspekata.' P o t r e b n o j e izvröiti analizu zgrada, ulica, k o m u n i k a c i j s k i h sredstava, k a o i svih o s t a l i h k o m p l e k s a » t e h n i Ë k i h s r e d s t a v a k o j i m a j e j e d n o p o d r u Ë j e t r a n s f o r m i r a n o u ljudski h a b i t a t « (str. 1 7 4 ) . U o k v i r u t e r i t o r i j a l n og a s p e k t a z a j e d n i c e p o t r e b n o j e , u k o l i k o je to m o g u Ê e , izvröiti i a n a l i z u » k o n s t e l a c i j a institucija«. Tu t r e b a t a k o e r primijeniti o s n o v n e e k o l o ö k e postupke , analizirati p r o s t o r n u distribuciju i n s t i t u c i j a i p o d r u Ë j a utjecaja. Drugi, o s n o v n i a s p e k t z a j e d n i c e j e , k a k o s m o n a p o m e nuli, k o n s t a l a c i j a o s n o v n i h t i p o v a liËnosti. Wirth j e d n o s t a v n o p r e d l a û e analizu ljudskih g r u p a (ukolik o se m o gu identificirati), i to socio-psiholoökim p r i s t u p o m . Z b o g t o g a on niti ne n a z i v a ovu analizu, na p r i m j e r , a n a l i z o m pojedini h grupa liËnosti, n e g o a n a l i z o m k o n s t a l a c i j a p o j e d i n ih t i p o v a liËnosti d o k o j i h s e (eventualno) m o û e d o Ê i s o c i o l o ö k o m a g r e g a c i j o m p s i h o l o ö k i definiranih t i p o v a l i Ë n o s t i . Z a j e d n i c e se u o v a dva o s n o v n a p r e s j e k a m o r a j u prouË a v a t i k a o d i n a m i Ë k e s t r u k t u r e . D i n a m i z a m pojedinih zajednica n a j Ë e ö Ê e se ispoljava u k o n f l i k t i m a k o j i se m o gu p o j a v i t i zbog m n o g i h u z r o k a . N a j Ë e ö Ê i o b l i ci k o n f l i k a t a su izmeu p o j e d i n i h t i p o v a » k o n s t e l a c i ja liËnosti«, o d n o s n o , i z m e u poj e d i n i h vrijednosti , n a m j e r a , s k l o n o s t i , teûnji, ali i zbog razliËitih e k o n o m s k i h , rasnih, p o l i t i Ë k i h ili k u l t u r n ih razlika . K o n f l i k t i u n u t a r z a j e d n i ca m o g u se pojaviti i zbog razliËitih institucionalnih p r i t i s a k a k o j i d o l a z e izvana, a k o j i se ne mogu realizirati, odnosno, n a i l a z e na n e r a z u m i j e v a n j e u o k o l i c i u k o j o j djeluju. U o v o m eseju k o j i j e , k a o ö t o je to vidljivo, pisan u dobr o j t r a d i c i ji e k o l o ö k e analize, m o g u Ê e j e , ipak, p r i m i j e t i ti d a Wirth. d a l e k o fleksibilnije i d a l e k o o p r e z n i j e primjenjuj e e k o loöki p r i s t u p analizi zajednice, o d n o s n o , m n o g o uspjeönij e negoli drugi a u t o r i Ë i k a ö k e ö k o l e p o k u ö a v a p r e m o s t i t i j a z izm e u e k o l o ö k o g , o d n o s n o, p r o s t o r n o g i socijalnog a s p e k t a . U p r i l o g u p o d n a s l o v o m Human Ecology (Wirth, 1 9 6 4 b, str. 1 7 8 — 1 8 8 ) , a k o j i j e prvi p u t o b j a v l j e n 1 9 4 5 . godine, a u t o r p o k u ö a v a ispraviti n e k e o d p r o b l e m a k o j i s u n a s t a l i k a d a s e t o k o m r a z v o j a h u m a n e e k o l o g i j e usavröio g o t o v o iskljuËivo njen p r o s t o r n i a s p e k t , a s k o r o u p o t p u n o s t i zapusti o njen 126
s o c i o l o ö k i dio. U k a z a j u Ê i na Ëinjenicu da je istraûivanje ljudskih z a j e d n i ca p o s t o j a l o davno prije no öto je ustanovljena z n a n o s t k o j a se b a v i tim p r o u Ë a v a n j e m. W i r t h ukazuje da su m n o g o b r o j n i p r o b l e m i u proölosti h u m a n e e k o l o g i je proistjecali iz loöeg r a z u m i j e v a n j a p o j m o v a zajednic e i druötva (Gemeinschaft i Gesellschaft). »Naûalost, o v a dva idealnotipska a s p e k t a druötvenog û i v o t a bili su Ë e s t o p o m i j e ö a n i s k o n k r e t nim r e a l n o s t i m a . B i l o je n e o b i Ë n o neuvidjeti da su sve zajednice i s t o v r e m e n o i druötva, k a o i da ljudska druötva imaju m a k a r n e k u odliku zajednica.« (Str. 181.) Wirth dalje ukazuje na to da su k a t e g o r i j e Tönniesa, p r i m i j e n j e ne u podruËju hum a n e ekologije, d o v e l e do izdvajanja o s n o v n i h karakteri s t i k a zajednice sadrûanih u slijedeÊim k a t e g o r i j a m a : simbiotiËki odnosi, dimenzije p r o s t o r a i v r e m e n a , k a r a k t e r i s t i k e fiziËke strukture, k o m p e t i c i j a i podjela r a d a . N a s u p r o t tome, izdvojene su slijedeÊe k a r a k t e r i s t i k e druötva; k o m u n i k a c i j a, konsenzus, d j e l o v a n j e n o r m i i vrijednosti, p o s t o j a n j e svjesne socijalne k o n t r o l e i k o l e k t i v n e akcije. S v i su se ti e l e m e n ti istraûivali u oblasti h u m a n e ekologije k a o e l e m e n t i koji stvarno p o s t o j e , a ne k a o e l e m e n t i k o j i predstavljaju idealnotipsk e k o n s t r u k c i j e i k o j i sluûe za uspostavljanje odgovarajuÊih s t a n d a r d a za u s p o m e n e s r e a l n i m s i t u a c i j a m a . Wirth je u o v o m eseju k r a j n j e s k e p t i Ë a n p r e m a daljnjem razvoju h u m a n e ekologije , p o s e b n o öto j o ö uvijek n e postoji p r e c i z n a m e t o d a definiranja p o j m o v a e k o l o ö k i h Ëinjenica.* U t o m smislu, W i r t h navodi i slijedeÊe: » I p a k je j o ö uvijek upitno — do kog stupnja e k o l o ö k e Ëinjenice m o g u sluûiti k a o indeksi socijalnih i psiholoökih Ë i n j e n i c a ?« (str. 1 7 7 ) . O s i m g o t o v o k l a s i Ë n e d i h t o m i j e Ô zajednici i drutvu k o j a je n a l a p o s e b n u u p o t r e b l j i v o s t u p o d r u Ë ju h u m a n e ekologije, p o t r e b n o j e , s m a t r a Wirth, voditi r a Ë u n a i Ô drugim d i h o t o m i j a m a , pri Ë e m u je distinkcija na primitivna ili folk i s druge strane, na urbanizirana ili moderna drutva j e d n a od onih k o j a se g o t o v o p o d j e d n a k o Ë e s t o k o r i s t i l a . Sistematizacija, k a r a k t e r i s t i k a folk drutva, dovodi do izdvajanja sli* Vjerojatno bi neto sliËno isti a u t o r d a n a s u t v r d i o i za u r b a n u sociologiju u cjelini, k a o to su to neki autor i u posljednjih petnaestak godina u m n o g o n a v r a t a Ëinili (Vidi, na primjer, Castells, 1977, Lebas, 1982, Mellor, 1977, i drugi).
127
jedeÊih karakteristika: malo druötvo, izolirano druötvo, stanovnici su preteûno nepismeni, druötvo je preteûno homogeno, postoji izraûen osjeÊaj grupne solidarnosti, ponaöanje je tradicionalno, spontano, nekritiËko i liËno. Osim ovih, Ëesto se spominju i slijedeÊe karakteristike : nepostojanje formalne legislative, nepostojanje eksperimentiranja s inovacijama, srodstvo je snaûno izraûeno, grupa je osnovica druötvenog poretka, sveto je nadreeno svjetovnom, ekonomija je netrûiönog karaktera i prevladava folk mentalitet.* Wirth smatra da Êe humana ekologija uvijek nailaziti na probleme definiranja svog djelovanja, prije svega zbog osnovnog problema uzrokovanog utvrivanjem stupnja meuzavisnosti prostornog i socijalnog. Te Êe teökoÊe biti prisutne i u buduÊnosti. »Bilo bi apsurdno reÊi da je neöto u podruËjima samima ili pak spomenuti Ëinjenicu da se ona nalaze u blizini centra grada i da to onda proizvodi visok stupanj delikvencije ili neke druge oblike socijalne dezorganizacije. Relativna koncentracija i segregacija odreenog stanovniötva koje ûivi pod odreenim uvjetima i u odreenoj kulturi su elementi u kojima moramo traûiti objaönjenje ovih Ëinjenica« (str. 188).** Iako se ne primjeÊuje da je u ovakvom prijedlogu za objaönjenje problematike socijalne organizacije Wirth uËinio definitivan korak ka eksplikaciji socijalnih, ekonomskih i politiËkih uvjeta nastanka, na primjer, segregacije ili delinkvencije u druötvu, ipak je ukazivanje na ova dva elementa znaËajan pomak ka drugaËijem shvaÊanju pojma segregacije od jednostavnih ekoloökih procesa kojima se segregacija fiksirala u jednostavnim, neutralnim, prostornim elementima. U search
eseju pod naslovom (Stanovanje kao
Housing as a Field of Social RepodruËje socioloökog istraûivanja,
Wirth, 1964 c, str. 292—303), koji je prvi put publiciran 1946 godine, Wirth ukazuje na potrebu razlikovanja nekoliko ni-
* Detaljnije Ô n a v e d e n o j dihotomiji usp. u r a d o v i m a Roberta Redfielda. ** KritizirajuÊi o p r a v d a n o » p r o s t o r n i determinizam«, Witrh, pak, ukazuje na aspekte koje on s m a t r a r e l e v a n t n im — gustoÊu i koncentraciju, pa t i m e ne dovodi cijelu p r o b l e m a t i k u u pitanje, nego, naûalost, samo mijenja »uzroËne Ëlanove«.
128
voa socioloökog istraûivanja stanovanja. Stanovanje se mora prouËavati prije svega kao socijalna vrijednost na ljestvici socijalnih vrijednosti individua — na kojem se mjestu nalazi stanovanje kod pojedinih socijalnih grupa stanovniötva? Na drugom mjestu, stanovanje se moûe ispitivati kao socioloöki fenomen u vezi sa ûivotom zajednice, a kao posebno znaËajan aspekt, stanovanje se mora ispitivati kao element socijalne politike svake zemlje, dakle kao element koji se moûe planirati s obzirom na oËekivane demografske i druge trendove. U svom nesumnjivo najznaËajnijem eseju iz podruËja urbane sociologije, u eseju pod naslovom Urbanism as a Way of Life (Urbanizam kao naËin ûivota),
koji je prvi puta objav-
ljen 1938 godine, i za koga je, po rijeËima samog Wirtha, bilo najviöe zahtjeva za ponovno ötampanje od raznih izdavaËa, Wirth je na najsistematiziraniji naËin izloûio svoje vienje podruËja interesa urbane sociologije. Posebna prednost ovog eseja je u tome öto je autor skicirao i analitiËki okvir koji je kasnije posluûio mnogim generacijama urbanih sociologa za provoenje raznolikih istraûivanja urbaniziranih sredina. U prvom dijelu ovog eseja, kojeg Êemo zbog njegovog znaËaja neöto detaljnije komentirati, Wirth iznosi razliËite elemente za definiranje pojma grada, pokuöava dati elemente i za socioloöku definiciju grada, a zatim razmatra pojedine elemente kojima se gradska struktura dade operacionalizirati. Na kraju, prezentiraju se i neke socioloöke varijable koje mogu posluûiti za socioloöko istraûivanje. Odmah na poËetku Wirth prihvaÊa civilizacijsku funkciju grada smatrajuÊi da je veliki grad pruûio osnovni okvir za civilizirani razvoj ËovjeËanstva, za razvoj kulture, nauke i umjetnosti u velikim gradovima. Kada se raspravlja Ô gradu, onda treba, po njegovom miljenju, uzeti u razmatranje dva idealna tipa — ruralno drutvo s jedne, a s druge strane urbano drutvo. Kada se socioloki pokuava odrediti to je to grad, onda treba prije toga raËistiti neke pojmove. Wirth u ovom eseju podjednako Ëesto koristi i pojam community (zajednica) kao zamjenu za pojam grad. OËigledno je postupio kao i ve„ina sociologa u Chicagu u dvadesetim i 9
U r b a n a s o c i o l o g i ja
129
tridesetim godinama — gradovi se mogu prouËavati i kao svojevrsne ljudske zajednice, bez obzira smatrali ih jedinstvenom zajednicom ili skupinom mnogobrojnih razliËitih zajednica. Wirth u nastavku iznosi slijedeÊe: »Socioloöki relevantna definicija grada teûi da izabere one elemente urbanizma koji ga oznaËavaju kao distinktivan oblik ljudskog ûivota« (str. 1 4 5 . ) . Interesantno je primijetiti da osnovni pojam koji koristi u ovom eseju, pojam urbanizma, Wirth, iako i sam inzistira na preciznom odreivanju koriötenih pojmova, ne definira sve do konca teksta. Izostajanje preciznog definiranja tog pojma dovelo je u kasnijim godinama do velike zbrke u shvaÊanjima elemenata klasiËne urbane sociologije, kao i ûestoke kritike koja je upravo bila upuÊena urbanoj sociologiji razvijenoj na osnovi nejasno shvaÊenog i nedefiniranog pojma urbanizma.* PokuöavajuÊi odrediti elemente za socioloöko definiranje grada, Wirth odbacuje definiranje grada samo na osnovi kriterija veliËine broja stanovnika, zatim samo na osnovi prostornih elemenata (veliËina povröine koju naselje zauzima), zatim samo na osnovi transportnih funkcija, odnosno, na bazi znaËaja grada kao prometnog Ëvoriöta ili zbroja njegovih prometnih funkcija, kao i sa stanoviöta koncentracije raznolikih institucija u gradu kao kriterija za definiranje pojma grada. GustoÊa stanovniötva, jedan od kriterija, moûe biti stvarno samo jedan od kriterija, smatra Wirth, ali ne i jedini. FiziËke, odnosno, geografske karakteristike grada, tipovi politiËkog ureenja takoer mogu biti samo neki od kriterija, ali ne istovremeno i jedini i odluËni. On konstatira da ». . . moûemo oËekivati da Êe pojave urbano-socijalne scene varirati u skladu s veliËinom, gustoÊom i razlikama u funkcionalnim odlikama gradova« (str. 148). Wirth smatra da se urbanizam kao naËin ûivota (iako, kako smo veÊ ranije napomenuli, nije definirao niti pojam urbanizma, a niti njegovu vezu s »naËinom ûivota«!) moûe naÊi i u nekim drugim situacijama, a ne samo u velikim * œ p o j m u u r b a n i z m a pisali s m o u viöe n a v r a t a . Usp., na primjer, » a l d a r o v i Ê , O., 1980.
130
gradovima, ali je njegova najveÊa prisutnost upravo u velikim, metropolitanskim centrima.* Wirth takoer ukazuje na opasnost mijeöanja pojma urbanizma i industrijalizma, odnosno, druötva modernog kapitalizma.** Odbacivöi, dakle, pojedinaËne elemente kao jedine dovoljne za definiranje pojma grada, Wirth konaËno daje svoju definiciju grada na slijedeÊi naËin: »Za socioloöke potrebe grad moûe biti definiran kao relativno veliko, gusto i stalno naselje socijalno heterogenih individua« (str. 148). IzraûavajuÊi kritiku spram svojih prethodnika — Webera, Parka, i Burgessa — koji su takoer pokuöali dati definicije grada. Wirth smatra njihove definicije manjkavim, jer su se oslanjale samo na jedan ili manji broj kriterija. Pogotovo, takve definicije grada nisu mogle posluûiti za operativno provoenje istraûivanja u velikim gradovima. Iz njegove je pak definicije vidljivo da treba razlikovati tri osnovna elementa. Jedan je broj stanovnika, drugi je gustoÊa naseljenosti, a treÊi je heterogenitet stanovniötva. UzimajuÊi u razmatranje prvi elemenat (veliËinu agregata stanovniötva), on utvruje da Êe veliËina, odnosno, broj stanovnika imati utjecaj na karakter meuljudskih odnosa. Pri tome, Wirth iznosi nekoliko tvrdnji koje su postale gotovo klasiËne u urbanoj sociologiji, a koje predstavljaju istovremeno i elemente ökole simboliËkog interakcionizma * O v a k o shvaÊen poja m u r b a n i z m a blizak je p o d j e d n a k o Simmelovom m e t r o p o l i s u k a o i Parkovom k o z m o p o l i t s k o m k a r a k t e r u velikog grada. ** O v a opaska, iako zanimljiva, nije kasnije u r a d u razvijena. V e Ê i n a kritika nejasnog p o j m a u r b a n i z m a najËeöÊe p a k povezuje p o j a m u r b a n i z ma i industrijalizma, a p o s e b n o m o d e r n o g kapitalizma . P r o b l e m i koji odatle proistjeËu ne dolaz e s a m o od »krivog Ëitanja« W i r t h o v og teksta i njegove n a z n a k e da t r e b a izbjegavati mijeöanje n a v e d e n i h p o j m o v a , n e g o i iz t o g a öto i sam a u t o r nije do kraja k o n z e k v e n t a n jer i s a m razdvajajuÊi, na primjer, p o j m o v e r u r a l n o g i u r b a n o g , k a r a k t e r i s t i k a m a u r b a n o g d r u ö t v a pridodaje i karakteristike industrijskog druötva, pa time s a m p a d a u kontradikciju. ShvaÊajuÊi, na primjer, u r b a n i z a m k a o svojevrstan » d u h urbaniteta«, m o û e m o li ga igdje naÊi, izuzev u velikim m e t r o p o l i t a n s k i m centrima koji su se u p r a v o razvili na o s n o v u industrializma i s u v r e m e n o g kapitalizma? 9·
131
(Cooley, Mead). VeÊi broj ljudi Êe: 1. dovesti do veÊeg stupnja individuanlih razlika; 2. dovesti do potencijalno veÊeg stupnja diferencijacije meu ljudima; 3. doÊi Êe do potencijalno viöeg stupnja socijalne segregacije; 4. veze solidarnosti Êe se ËeöÊe zamijeniti s formalnim kontaktima; 5. slabije Êe biti izraûene karakteristike folk druötva; 6. smanjiÊe se broj osoba koje se meusobno liËno poznaju; 7. promijenit Êe se, dakle, ukupnost socijalnih odnosa; 8. »urbaniti« Êe se ËeöÊe susretati u segmentarnim ulogama; 9. meusobna ovisnost, ako i postoji, bit Êe viöe funkcionalnog, a ne emotivnog karaktera; i 1 0 . prevladavat Êe sekundarni odnosi, impersonalni odnosi, vjeötaËki, tranzitivni i segmentarni odnosi meu ljudima, (str. 1 5 1 ) * Osim spomenutih odnosa koji se javljaju u gradovima, a u vezi s brojnoöÊu njihove populacije, Wirth napominje da poveÊanje broja stanovnika utjeËe na kreiranje odnosa utilitarnosti meu ljudima, do pojave specijalizacije koja Êe imati krajnji rezultat u profesionalizaciji Ëovjekova ûivota. UobiËajeni moral Êe se transformirati u »profesionalni morali«, a i gradovi Êe se specijalizirati za neke od posebnih funkcija u druötvenoj podjeli rada. Direktna komunikacija Êe biti zamijenjena indirektnom komunikacijom, dakle, uz koriötenje razliËitih medija, a proces direktnog ophoenja meu ljudima zamijenit Êe se procesom reprezentacije. RaspravljajuÊi dalje drugi element u svojoj socioloökoj definiciji grada — gustoÊu naseljenosti, Wirth istiËe da su * Wirth ovdje d i r e k t n o p o m i n j e tzv. blasé l i Ë n o s t i operacionalizira taj p o j a m na v r l o sliËan naËin k a k o je to uËinio G. Simmel, ali ga direktno ne spominje. W i r t h s m a t r a da preveliki e m o c i o n a l n o a n g a û m a n u velik o m g r a d u d o v o d i d o »atomizacije individue« ( ö t o j e oËigledno samo drugi izraz za Simmelov p o j a m »pretjerane n e r v n e stimulacije«!), öto bi d o v e l o do toga da individua dobije »shizoidni k a r a k t e r « (öto p a k Simmel s p o m i n j e kao » m e n t a l n i poremeÊaj«) u z r o k o v a n p r e t j e r a n i m gomilanjem utisaka. Od takvog k a r a k t e r a Wirth Ëini p r e l a z ka anomiji: » K a d god i n d i v i d u a dobije s j e d n e strane izvjestan stupanj e m a n c i p a c i j e ili slobode od liËnih e m o c i o n a l n i h k o n t r o l a i n t i m n e grupe, o n a gubi s d r u g e strane s p o n t a n u m o r a l n u angaûiranost i m o r a l n i osjeÊaj sudjelovanja koji proistjeËe iz ûivota u i n t e g r i r a n o m druötvu. To Ë i n i osnovu za stanje anomije ...« (str. 153). W i r t h je p o k a z a o k a k o se i n d i v i d u a l n i p o r e m e Ê aj izraûen u kategoriji »blazirane liËnosti«, u m n o û a v a i dovodi p o s t u p n o do stanja bezakonja k a o druötvene karakteristike û i v o t a u velikim gradovima. 132
u t o r i koji su u povijesti socioloöke misli problematizirali pojam gustoÊe (Darwin, Durkheim, Simmel) znaËajno doprinijeli da se Ô tom pojmu moûe jednostavnije raspravljati. GustoÊa »... proizvodi diferencijaciju i specijalizaciju. Time ona pojaËava proces diverzifikacije i kompleksnost socijalne strukture. GustoÊa ispunjenosti gradskog zemljiöta, dakle, gustina izgraenosti gradskog zemljiöta, vrijednost zemljiöta, visina rente, pristupaËnost pojedinom zemljiötu, prestiû (koji proistjeËe iz naËina koriötenja zemljiöta), estetsko prosuivanje, nedostatak buke, dima i neËistoÊe, odreuju poûeljnost pojedinih podruËja grada. Time i gustoÊa i drugi elementi koji su nabrojani indirektno utjeËu na formiranje procesa socijalne segregacije.* RazmatrajuÊi treÊi element koji Ëini dio socioloöke definicije grada — heterogenitet stanovniötva, Wirth je najmanje pozitivno odreen kada pokuöava precizirati operacionalne elemente tog pojma. Pojam heterogeniteta raspravlja se iskljuËivo na individualnom planu kao suprotan pojam homogenitetu, koji, pak, ne oznaËava homogenitet kako neki opÊi pojam ujednaËenosti, nego implicira pojam homogenosti aspiracija, naËina ûivota, odnosno, u öirem smislu, stila i uvjeta ûivota. Heterogenitet, öto je dakle pojava koja se susreÊe u velikom gradu, pojaËava promjenljivost osoba u razliËitim grupama, öto pak utjeËe na to da se pojedinac ne vezuje samo uz jednu grupu, jedan »klub«, nego se njegovo Ëlanstvo öiri i na druge grupe i asocijacije. Heterogenitet utjeËe i na porast potkretljivosti, i socijalne i profesionalne, jer dovodi do pojaËanja intenziteta promjene mjesta zaposlenja, mjesta rada, prihoda, dolazi do Ëestih promjena u interesima stanovniötva, gubi se klasiËni karakter susjedstva — jer se kraÊe vrijeme ûivi na jednoj lokaciji pa se »ne stignu« uspostaviti gotovo nikakvi, a kamoli dobrosusjedski odnosi.** a
* I a k o Wirth ovdje nije u k a z a o na öire druötvene u z r o k e koji d o v o d e do p r o c e s a socijalne segregacije. N a Ë i n na koji je on u g r u b i m c r t a m a opisao p r o c e s nastank a socijalne segregacije, d a l e k o n a d i l a z i pokuöaje koje smo vidjeli u nekim drugim r a d o v i m a ostalih Ëikaökih sociologa. ** Wirth je d o b r o uoËio i p r o b l e m »masifikacije« m o d e r n o g m e t r o p o Hsa ukazavöi na teökoÊe individualnog shvaÊanja »cjeline g r a d a « . To 133
stavlja individuu p r e d joö znaËajnije p r o b l e m e — k a k o o d l u Ë i t i Ô pitan j i m a koja su p r e z e n t i r a n a na i n d i r e k t a n n a Ë i n p r e k o razliËitih medija? Z b o g t o g a W i r t h s m a t r a da su socijalne m a s e u g r a d u »fluidne«, a njihovo kolektivno p o n a ö a n je u urbanoj zajednici je nepredvidljivo i z a t o v e o m a problematiËno.
TreÊi aspekt operacionalizacije pojma urbanizma koji Wirth karakterizira kao »skupinu teûnji i ideje je konstelacija liËnosti«, a koje naziva nekada problemima odnosa liËnosti i kolektivnog ponaöanja, operacionalizira se u nizu elemenata oblika ponaöanja koji su karakteristiËni za velike gradove i koje je, koliko se to nama Ëini, utoliko teûe empirijski rigorozno utvrditi i verificirati. Wirth kaûe sljedeÊe: »Viöa dezorganizacija, mentalni slom, samoubojstvo, delinkvencija, kriminalitet, korupcija i nered mogu biti . . . prevalentniji u urbanoj negoli ruralnoj zajednici. To je i potvreno, u mjeri u kojoj su to dozvolili komparativni indeksi, ali mehanizmi koji se kriju ispod ovih fenomena zahtijevaju daljnju analizu« (str. 162). Wirth dalje naglaöava da se umjesto stvarnih rodbinskih odnosa stvaraju fiktivni, da se umjesto teritorijalnih jedinica, kao elemenata socijalne solidarnosti, stvaraju se interesne zajednice, a grad kao zajednica se pretvara u seriju segmentiranih odnosa koji su postavljeni na teritorijalnu osnovu s definitivnim centrom, ali bez definitivne periferije. Intenzitet komunikacije meu ljudima stoji u obrnutoj proporciji s brojem osoba koje sudjeluju u komunikaciji, öto znaËi da se komunikacija zadrûava na elementarnom nivou, odnosno, na onim aspektima koji su zajedniËki ili su od interesa za sve.* Zavröni pasus ovog eseja vrlo je indikativan. »Jedino uz takve teorije (urbanizma) bit Êe sociolog u stanju da izbjegne neplodnu praksu izricanja (u ime socioloöke nauke) varijeteta i Ëesto neduûnih prosudbi Ô siromaötvu, stanovanju, planiranju grada, sanitaciji, opÊinskoj administraciji, policiji, marketingu, transportiranju i drugim tehniËkim pitanjima. Iako sociolog ne moûe rijeöiti nijedan od ovih praktiËkih problema ako otkrije svoju pravu funkciju, on ima znaËajan doprinos pri njihovom razumijevanju i razrijeöavanju. Perspektiva za to je najpovoljnija kroz opÊi teorijski, a ne kroz ad hoc pristup« (str. 164).
U k o l i k o se stavi znak j e d n a k o s t i izmeu u r b a n o g n a Ë i n a ûivot a i u r b a n i z m a k a o n a Ë i n a ûivota, o n d a m o û e m o s m a t r a t i d a j e Wirth n a zadovoljavajuÊi n a Ë i n definirao p o j a m u r b a n i z m a o p e r a c i o n a l i z i r a j u Ê i ga k a o oblik socijalne organizacije.
* Ovakav o d n o s i z m e u b r o j a o s o b a u k l j u Ë e n ih u komunikacij u i kvaliteta same komunikacije, podsjeÊa n a S i m m e l o v o o d r e e n j e p o j m a socioloökih k o n t a k a t a i o d r e e n j a uvjeta d r u ö t v e ne komunikacije.
Kada se pokuöaju operacionalizirati osnovne varijable za socioloöko istraûivanje velikog grada, onda treba operacionalizirati tri navedene dimenzije,- broj stanovnika, gustoÊu naseljenosti i stupanj heterogeniteta stanovniötva. Meutim, ako se urbanizam ûeli dalje operacionalizirati, onda se on moûe empirijski istraûivati u tri aspekta: kao fiziËku strukturu — koja se sastoji od stanovniötva, tehnologije i ekoloökog poretka; kao sistem socijalne organizacije — koji ukljuËuje karakteristike socijalne strukture stanovniötva, socijalne institucije i tipiËne obrasce druötvenih odnosa meu stanovniötvom; i kao skupinu teûnji i ideja konstelacija liËnosti ukljuËenih u tipiËne oblike kolektivnog ponaöanja öto su podloûni mehanizmima socijalne kontrole. Urbanizam iz ekoloöke perspektive veÊ je dosta istraûivan, smatra Wirth, u radovima Burgessa, Parka i drugih. »Nikada prije nisu se tako velike mase ljudi razliËitih porijekla naöle u naöim gradovima i nisu bile stavljene u takav bliski fiziËki kontakt kao u velikim gradovima Amerike« (str. 159). Urbanizam se kao oblik socijalne organizacije, öto, dakle, predstavlja drugi aspekt njegove operacionalizacije, moûe istraûivati preko razliËitih distinktivnih karakteristika »urbanog naËina ûivota«. To su: sekundarni, a ne primarni odnosi stanovniötva, slabljenje rodbinskih veza, slabljenje druötvenog znaËaja obitelji, iöËezavanje institucije susjedstva, zanemarivanje tradicionalnih odnosa socijalne solidarnosti i zamjenjivanje tih odnosa s impersonalnim odnosima. Svi se nabrojani odnosi, smatra Wirth, mogu prouËavati kroz akumulirane empirijske podatke.*
134
135
Iako je Wirth u svom kasnijem radu ukazao na manjkavosti eseja Urbanism as a Way of Life te je, dakle, izvröno svojevrsnu »autokritiku«, ipak se ovaj njegov prilog moûe smatrati osnovnim prilogom klasiËne urbane sociologije izrasle na temeljima Ëikaöke ökole. Naravno, i njemu je moguÊe uputiti niz zamjerki, kao öto je to veÊ u niz navrata uËinjeno, naroËito u posljednje dvije decenije. Po naöem miöljenju, manjkavosti ovog eseja u tome da se pojam urbanizma, kao centralni pojam koji se koristi u radu, nije do kraja definirano, odnosno, operacionalizirano, iako je Wirth ponudio njegovu operacionalizaciju kroz spomenuta tri elementa. To je utoliko zaËuujuÊe jer je Wirthov stil pisanja daleko od impresionistiËkog Parkovog i dogmatiËnog, suhoparnog Burgessovog inzistiranja na konceptima koji nisu niti jednom rigorozno objaönjeni i operacionalizirani. No, iako se kritiËki osvrnuo na svoje starije kolege i suradnike, Wirth je ipak ostao Ëikaöki uËenik, pod utjecajem humane ekologije i uËenja Ô civilizacijskoj funkciji urbanizma, odnosno, velikog grada. Meutim, to ne znaËi da se oötre i Ëesto neargumentirane en bloc i generaliziurajuÊe kritike Ëikaöke ökole, idetificirane najËeöÊe s pojmom urbanizma, mogu do kraja prihvatiti. VeÊina tih kritika, se najvjerojatnije, ne bi razvila u smislu u kome su razvijene da su se autori koji su ih izrekli potrudili i paûljivije prouËili problematiku tzv. Ëikaöke ökole urbane sociologije. VeÊina kritika uzela je pojam Ëikaöke ökole kao svojevrsnu odskoËnu dasku da se laköe »odbaci« na nova teorijska razmatranja, Ëija se ispraznost, naûalost, svakim danom sve viöe manifestira. U svom eseju Rural — Urban Differences (Ruralno — urbane razlike, 1969 b.), koji je prvi puta objavljen poslije autorove smrti 1956. WIRTH pokuöava izvröiti izvjesnu reviziju svog priloga Ô urbanizmu kao naËinu ˛ivota i zapoËinje esej na slijede„i naËin: »Poseban razvoj ruralne i urbane sociologije u SAD je ˛alosna historijska nesre„a« (str. 165.). Osim to u nastavku iznosi niz razloga zbog kojih se danas vie ne mo˛e govoriti Ô razlikovanju ruralnog i urbanog te u kom smislu treba razumijevati pojedine elemente i kriterije za distinkciju ruralnog i urbanog, autor posebno ukazuje na neke manjkavosti njegovog ranijeg 136
eseja Ô urbanizmu iz 1938. godine. On utvruje da je koncept urbanizma razvio na taj naËin öto je pretpostavio da se s jedne strane kontinuuma nalazi selo, a s druge strane grad. Wirth istiËe da je izvröio pretjeranu generalizaciju stavljajuÊi sve karakteristike jedne vrste u selo, a s druge strane, sve druge u veliki grad, pri Ëemu je zanemario da postoje velike razlike izmeu pojedinih sela, kao i izmeu pojedinih gradova. Meutim, on ponovno upozorava i u ovom prilogu, da su i tu upotrijebljeni pojmovi idealnotipskog karaktera, te da je neshvaÊanje tog metodoloökog principa, kojim se on rukovodio kada je pisao pomenuti esej, dovelo do niza neuspjeönih i, Ëak, krivih interpretacija njegovih operacionaliziranih pojmova. SmatrajuÊi da bi bilo znatno bolje da su se mnoge studije i istraûivanja usmjerila na detaljno prouËavanje operacionaliziranih pojmova, autor je u stanju utvrditi da postoji niz nepoznanica u podruËju urbane sociologije.* Autor je, kao öto smo vidjeli, izvröio snaûnu kritiku svih onih koji su krivo razumjeli njegove pojmove, te iako je po naöem miöljenju bio, viöe sintetiËar negoli analitiËar, njegova se kritika dalje proöirila u smislu potrebe pribavljanja daljnjih podataka kroz istraûivanja Ô mnogim karakteristikama urbane i ruralne sredine.** Osim ovih autora koje smo prezentirali kroz njihove radove kao osnovne predstavnike Ëikake kole urbane so* » U z a l u d se traga po ud˛benicima u r b a n e i r u r a l n e sociologije za pa˛ljivom, d e t a l j n o m i uvjerljivom k o m p a r a c i j o m g r a d a i sela na osnovi veliËine obitelji, m o r t a l i t e t a, ˛enidbenog statusa, obrazovanja, e t n i Ë k o g i rasnog porijekla, rekreacije, stratifikacije, mobilnosti, kontakata , Ëlanstv a u u d r u ˛ e n j i m a i participaciji Ëlanstva, potronji, tednji, bolestima, fiziËkim defektima, m e n t a l n i m poreme„ajima, delikvenciji, kriminalitetu, obiteljske organizacije, oblika ˛enidbe, seksualnog ˛ivota, odgoja djece i mnogih drugih Ëinjenica . . . « (str. 167). * * I n t e r e s a n t n o j e d a Wirth n e s m a t r a d a j e p o t r e b n o s a m o teorijski okvir, k o n c e p t u r b a n i z m a dovesti u pitanje, o d n o s n o , izvriti njegovu kritiku. SliËno se p o n a a i Castells k a d a u izdanju svoje knjige La Question urbaine na engleskom jeziku iz 1977. godine, pie p o s e b a n d o d a t a k (od cea 70 stranica) u kome odbija gotovo sve kritike. U slijede„im godinama, umjesto propitkivanja vlastitog struktutalistiËkog koncepta, Ëuju se njegovi zahtjevi za daljnjim istra˛ivanjima!
137
ciologije, moguÊe je spomenuti i cijeli niz »manje znaËajnih« autora te iste ökole. Neki od radova, na primjer, E. Hughesa, E. Farisa, H. Blumera, C. R. Shaw-a, D. McKay-ja i drugih mogu se naÊi u knjizi The Social Fabric of the Metropolis. Contributions of the Chicago School of Urban Sociology (Socijalna tvornica metropolisa. Prilozi Ëikaöke ökole urbane sociologije), koju je izdao James F. Short jr. 1971. godine, kao i u sliËnoj skupini eseja koju su uredili Bogue i Burgess, a pod naslovom Contributions of Chicago School of Urban Sociology (Doprinos Ëikaöke ökole urbane sociologije) iz 1964. godine. Najranije izdanje, skupina eseja, izdana je 1926. godine pod naslovom The Urban Community (Urbana zajednica), a uredio je i izdao E. W. Burgess, tadaönji tajnik socioloökog udruûenja SAD, prikupivöi materijale sa zasjedanja godiönje skupötine udruûenja posveÊene problemima grada. Treba, meutim, napomenuti da je u sve tri knjige kriterij odreivanja — öto je to »urbana sociologija«? — bio izuzetno öirok i neprecizan. Osim ovih navedenih skupina eseja, izdano je mnogo knjiga u okviru izdanja The Heritage of Sociology (Socioloöko nasljee) pod opÊim uredniötvom M. Janowitza, meu kojima i mnoge knjige iz podruËja urbane sociologije (vidi bibliografiju).
studije interesantne kako zbog tema kojima se bave (bande, prostitutke, lopovi, geta), tako i po naËinu kako je pojedina tema obraena, kako s metodoloökog, tako i s teorijskog stajaliöta. U veÊini monografija izvröen je pokuöaj primjene metodoloökih i teorijskih postavki ekoloöke analize Ëikaöke ökole, a s viöe ili manje uspjeha. U nastavku Êemo prezentirati monografsku studiju H. Zorbaugha The Gold Coast and the Slum. Sociological Studi of Chicago's Near North Side, zatim studiju L. Wirtha The Ghetto, kao i studiju F. Thraashera The Gang, A Study of 1313 Gangs in Chicago, te, konaËno, studiju pod naslovom The Professional Thief, By a Professional Thief of E. Sutherlanda.
Neöto »znaËajniji« autor Ëija se knjiga takoer moûe naÊi u spomenutim izdanjima, a koji je bio samo ökolovan u Chicagu na odjelu za sociologiju, je Franklin Frazier, koji se posebno interesirao za probleme crnaËke obitelji u Chicagu i SAD. Interesantan je i njegov esej Ô problemu Harlema u New Yorku, ukljuËen takoer u skupinu eseja The Social Fabric* Frazier se u toj studiji drûao strogo ekoloökih postavki Parka, Burgessa i McKenziea. Meutim, osim ovih autora, interesantne su, posebno za prouËavanje urbane sociologije, i neke od monografija nastale kao rezultat izrade doktorskih disertacija na Ëikaökom Odjelu za sociologiju, uglavnom tridesetih godinama, a pod rukovodstvom, prije svega R. E. Parka. Te su monografske * Frazier, F . , 1932, The Negro Family in Chicago; 1936, The Free Negro Family; Negro Family in the United States; 1971, Negro Harlem. Am Ecological Study.
138
139
VII.
Monografske studije u okviru Ëikaöke ökole
SpecifiËan karakter Ëikaöke ökole sociologije moûe se moûda najbolje utvrditi kada se upoznaju neke od monografskih studija nastalih dvadesetih i tridesetih godina ovog stoljeÊa. Kao öto smo ranije naglasili, mnogobrojni doktoranti Ëikaökog sveuËiliöta izraivali su svoje doktorske disertacije radeÊi na obradi za danaönje pojmove specifiËnih socioloökih problema u okviru ûive »socioloöke laboratorije« grada Chicaga. Uspjeönije monografske studije — disertacije, Ëija je priprema trajala nekada i desetak godina, kasnije su bile publicirane kao specifiËni doprinosi socioloökoj misli, posebno onaj iz podruËja urbane sociologije. NajznaËajniji mentor u izradi monografskih disertacija bio je svakako R. Park, a zatim i drugi Ëlanovi Ëikaöke katedre, naroËito E. Burgess. U nastavku Êemo obratiti paûnju na neke od znaËajnijih monografija koje se i danas smatraju klasiËnom socioloökom literaturom, a öto Êe istodobno biti i dobra ilusracija i koncepcijskog, epistemoloökog i metodoloökog karaktera Ëikaöke ökole tridesetih godina. Meu znaËajnije studije ubrajamo studiju H. W. Zourbaugha — The Goald Coast and the Slum (Zlatna obala i slum), zatim L. Wirtha — The Ghetto (Geto), zatim F. M. Thrashera — The Gang (Banda) te, konaËno, studiju E. H. Sutherlanda — The Professional Thief (Profesionalni lopov).* * O s i m ovih studija, n a r a v n o , m o g u Ê e je n a Ê i i Ëitav niz d r u g i h m o nografskih studija nastalih u to d o b a u S A D , k a o öto je, na primjer, p o z n a t a studija Thomasa i Znanieckog — The Polish Peasant in Europe and America, ili k a o öto je studija s u p r u û n i k a Lyndt Ô Middletownu (Middletown i Middletown in Transition). œ n a v e d e n e dvije studije mi „ e m o vie govoriti Ô slijedeÊem poglavlju u k o m e Ê e m o raspraviti n e k e m e t o d o l o ö k e karakteristik e Ëikaöke ökole. Osim n a v e d e n i h studija, valja s v a k a k o s p o m e n u t i t a k o e r klasiËnu studiju W. F. Whitea — Street Cor-
140
Ove su studije, osim ostalog, karakteristiËne kao klasiËni reprezentanti »duha« Ëikaöke ökole — kako po metodologiji koja je koriötena, tako i po osnovnom koncepcijskom okviru. Socioloöka studija H. W. Zorbaugha The Gold Coast and the Slum. The Sociological Study of Chicago's Near North Side (Zlatna obala i slum. Socioloöka studija Ëikaökog predjela Near North Side)*, koja je prvi puta publicirana 1929. godine, predstavlja jednu od najinteresantnijih monografskih analiza koje su izraene u okviru Ëikaöke ökole, kako po metodologiji koja je koriötena u analizi, tako i po teorijskom okviru koji je primijenjen u analizi. Interesantan je podatak da je autor, koji je ûivio izmeu 1896 i 1965. g., prouËavajuÊi ovaj problem, orijentirao i razvoj svoje profesionalne karijere do kraja ûivota. ProuËavajuÊi slum u ovom dijelu Chicaga, utvrdio je da se u slumovima Ëesto nalaze nadarena djeca. PouËen tim iskustvom, ostatak svoje profesionalne karijere proveo je baveÊi se razliËitim aspektima promocije nadarene djece. Prvi problem s kojim se susreo Zorbaugh je problem zadovoljavajuÊeg definiranja pojma zajednice (community), te u tom smislu predstavlja pravog predstavnika Ëikaöke sociologije. Potreba öto toËnijeg definiranja pojma zajednice postavljala se autoru utoliko viöe jer je predio istraûivanja u Chicagu bio, najËeöÊe, definiran kao podruËje »loöe zajednice«. »Svuda je stari poredak nestajao, ali novi se nije uspostavljao. Sve je opuöteno i slobodno, ali istovremeno i problematiËno« (str. XVIII). U predgovoru ovoj studiji autor naglaöava da Êe ona doprinijeti boljem upoznavanju problema, preciznijoj defininer Society, kao i neke druge studije Shaw-· i McKaya Ô kriminalitet u i delinkvenciji. M e u t i m , ove studije ili ne pripadaju vremensk i i koncepcijski u okvire »Ëikaöke ökole« — nastale su ili prije ili kasnije od cent r a l n o g p e r i o d a kojim se b a v i m o (od 1920—1930 g.), ili su nastale potp u n o izvan okvira Ëikaökog sveuËiliöta. Shaw i McKay su svoje najznaËajnije analize provodili u Ëetrdesetim g o d i n a m a, pa iako su te analize i koncepcijski ilustrativne za Ëikaöku sociologiju i iako pripadaju Ëikaökoj sociologiji, vremenski izlaze izvan okvira. Osim toga, specifiËna Ëikaöka m e t o d o l o g i j a viöe i nije bila toliko specifiËna! * U s p . u Zorbaough, H. W., 1976. 141
ciji p r o b l e m a , ali ne nu˛no i n j e g o v o m rjeavanju. O v a kons t a t a c i j a je s k o r o u p o t p u n o s t i identiËn a s k o n s t a t a c i j a m a k o j e se m o g u susresti u r a d o v i m a m n o g ih drugih »kvalitativnih metodologa«, n a r o Ë i t o onih iz ezdesetih i sedamdesetih godina, Ô Ë e m u „e k a s n i j e bit i vie rijeËi. Studija j e podijeljena n a j e d a n a e s t poglavlja, o d k o j i h j e est p o s v e „ e n o analizi p o s e b n i h socio-ekoloki h c j e l i n a k o j e imaju i s v o j e p o s e b n e nazive, d o k se u p r e o s t a l i m poglavljima daju o d g o v a r a j u „ e n a z n a k e Ô t e o r i j s k im i p r a k t i Ë n i m k o n z e k v e n c a m a k o j e p r o i s t j e Ë u i z p r o u Ë a v a n ih p r o b l e m a . S t u d i r a j u Ê i Ë i k a ö k o p o d r u Ë j e Lower East Sidea u d v a d e s e t i m g o d i n a m a ovog stoljeÊa, a u t o r utvruje p o s t o j a n j e r e l a t i v n o s t r i k t n o o d v o j e n i h z o n a u k o j i m a stanuju s t a n o v n i c i razliËitih k a r a k t e r i s t i k a i u k o j i m a se m o g u utvrditi z a j e d n i c e razliËitih k a r a k t e r i s t i k a k o j e su p r a Ê e n e i razliËitim k a r a k t e r i s t i k a m a e k o l o ö k e (fiziËke) prirode. A u t o r navodi slijedeÊa p o d r u Ë j a — z o n e : Z l a t n a o b a l a (The Gold Coast), p o d r u Ë j e
iznajmljenih s o b a (world of furnished rooms), towertown (podruËje n e b o d e r a ) , zatim Rialto or
p o d r u Ë je the half-
-world (Rialto ili polusvijet), z a t i m p o d r u Ë j e sluma i k o n a Ë n o p o d r u Ë j e k o j e n a z i v a The Little Hell (Mali P a k a o ) . S v a o v a p o d r u Ë j a su specifiËni dijelovi grada i on ih analizira u pos e b n i m poglavljima. Prije n e g o öto p r e e m o n a k r a t a k opis s v a k o g od podruËja, t r e b a n a p o m e n u t i da je a u t o r u svojim a n a l i z a m a k o r i s t i o Burgessovu zonaln u teoriju r a s t a grada, öto su, k a k o Ê e m o kasnije vidjeti, koristili g o t o v o svi a u t o r i m o n o g r a f s k i h studija, a n a r a v n o i s a m Burgess u g o t o v o svak o m s v o m radu. Osim p r i h v a Ê a n j a tog modela, Zorbaugh p r i h v a Ê a i primjenjuje i o s n o v n e e l e m e n t e e k o l o ö k e analize r a z r a e n e od Parka i Burgessa, n a r o Ë i t o e l e m e n t e e k o l o ö k i h p r o c e s a koji se dadu utvrditi u ljudskim z a j e d n i c a m a (komp e t i c i j a i ostali p r o c e s i ) . T i m e je a u t o r osigurao d i n a m i Ë n o s t p r i m j e n j e n o g m o d e l a analize utvrujuÊi p o s t o j a n j e stalnih p r o m j e n a u e k o l o ö k o j strukturi p r o u Ë a v a n o g dijela C h i c a g a . P r v o p o d r u Ë j e k o j e Zorhaugh analizira je p o d r u Ë j e Z l a t n e o b a l e (The Gold Coast) — k o j u analizir a k a k o u t e r m i n i m a e k o l o ö k e s t r u k t u r e podruËja, t a k o j o ö i viöe u t e r m i n i m a socijalnog profila njenih s t a n o v n i k a . P o s e b n o g a z a n i m a d e t a l j n a r a z r a d a socijalnog profila s t a n o v n i k a i razliËiti h 142
m e h a n i z a m a postizanja socijalnog statusa k o j i onda omoguÊuje »ulazak« m e u s t a n o v n i k e Z l a t n e o b a l e . Zorbaugh vrlo plastiËno i ûivopisno opisuje k a k o pojedini s t a n o v n i c i pokuöavaju da se »uguraju« u odreeni socijalni sloj i pri t o m e primjenjuje k o m p e t i t i v n i m o d e l socijalne strukture. »Druötvo u k l a s i Ë n o m smislu rijeËi z a m i j e n j e n o je ,druötvenom igrom' i danas u Chicagu, a k o se ûeli zadrûat i postignuta pozicija, m o r a se stalno ,igrati'« (str. 4 9 ) . Social game (druötvena igra) j e , dakle, osnovni m e t o d k o j i m se p o k u ö a v a prodrijeti u viöe socijalne slojeve. D r u ö t v e n a igra implicira stalni proces t a k m i Ë e n j a , odnosno, b o r b u onih koj i nisu »unutra« s o n i m a k o j i su to v e Ê postigli i »ubacili« se u odgovarajuÊi sloj k o j i im osigurava, meu o s t a l i m privilegijama, i privilegiju s t a n o v a n j a na podruËju Z l a t n e o b a l e . J e d a n od najvaûnijih i n d i k a t o r a , u p o z o r a v a autor, Ô t o m e t k o se gdje nalazi, je socijalni r e g i s t ar (social register) — » t a n k a plava knjiga« u k o j o j se prikupljaju i m e n a »va˛nih«. I a k o je individualni n a p o r v e o m a va˛an za e v e n t u a l n i »ulazak« u registar, a u t o r i p a k u p o z o r a v a da »ipak n i t k o ne zna t k o izabire i m e n a za socijalni registar, niti na o s n o v u Ë e g a su i m e n a ukljuËena (str. 5 1 ) . O s n o v n i tip Ë o v j e k a koji se m o ˛ e susresti u drutvu k o j e o b i t a v a na Z l a t n o j o b a l i je climber (penjaË). "PenjaË« m o r a pa˛ljivo planirati svoju strategiju p o n a a n j a i uspjean p r i m j e r a k »penjaËa« je »umjetnik u s a m o r e k l a m i ranju, u m o n t i r a n j u i zadr˛avanju svog i m e n a u drutvenim rubrikama, u povezivanju s e b e s , p r a v i m ljudima' i ,pravim stvarima'« (str. 5 3 ) . Osim drutvene igre k o j u a u t o r pripisuje prije svega viem sloju k a o nu˛an m e h a n i z a m njene reprodukcije , a u t o r u p o z o r a v a i na m e h a n i z a m socijalnog r i t u a l a (social ritual), koji predstavlja »naËin k a k o se socijalni status odr˛ava. S o cijalna k o n t r o l a a r i s t o k r a c i j e se o d r ˛ a va uglavnom k r o z socijalni ritual« (str. 5 9 ) . Da bi se, dakle, z a d r ˛ a la ˛eljena pozicija na socijalnoj ljestvici, da bi se m o g l o s t a n o v a t i na Zlatnoj obali, p o t r e b n o je da se primjenjuje t a k t i k a drutvene igre, penjanja svim sredstvima i socijalnog rituala.* * N e k a od pravila r i t u a l a koja navodi Zorbaugh potsje„aju m n o g o na neke Veblenove i Millsove opservacije. T r e b a se, na primjer, dr˛ati 'slijede„ih pravila: n i k a d a ne telefoniraj ti sam, nego Ëekaj da se tebi
143
Zorbaugh pokuava utvrditi — kakav oblik zajednice postoji na Zlatnoj obali? Ukoliko se uop„e mo˛e govoriti o postojanju zajednice u Chicagu, skoro da se jo manje mo˛e govoriti Ô njoj na podruËju Zlatne obale poöto su tu sakupljene osobe koje niöta ne veûe u odreenu zajednicu — nikakva zajedniËka nevolja ili utemeljen interes za zajedniËko ûivljenje, nego, iskljuËivo, pripadnost jednom socijalnom sloju Ëija je samo jedna od karakteristika da veÊina njenih predstavnika povremeno stanuje i na Zlatnoj obali. Zbog ovih karakteristika joö bi se s manje opravdanja moglo reÊi da na Zlatnoj obali postoji izraûeno susjedstvo u klasiËnom smislu rijeËi. SlijedeÊa socio-ekoloöki distingvirana zona-podruËje koju analizira autor, a koja se nalazi odmah pored zone Zlatne obale, je podruËje iznajmljenih soba (the world of furnished rooms). U ovom podruËju u kome se moûe naÊi mnogo kuÊa na Ëijim prozorima stoji natpis »sobe za iznajmljivanje«, ûive takoer posebni tipovi ljudi. Autor je utvrdio, na primjer, da se u 71 % objekata iznajmljuju sobe, u 52 % sluËajeva nalazimo stanare muökarce — samce, u 10 % ûene, a u 38 % sluËajeva sobe su nastanjene parovima. PodruËje gotovo da i nema djece — napuËeno je iskljuËivo zaposlenim ljudima koji ûele stanovati jeftino, a blizu svog radnog mjesta. Zbog ovakvih karakteristika podruËja nije Ëudnovato da se cijela populacija u potpunosti promijeni u prosjeku svaka 4 mjeseca. Osnovni druötveni odnos koji se u ovom podruËju Chicaga moûe utvrditi, smatra autor, je anonimnost. »Nitko ne poznaje nikoga i nije poznat niotkoga« (str. 75).* telefonira, n i k a d a ne n a p u ö t a j o p e r u poslije p r v o g, nego tek poslije drugog Ëina, n i k a d a ne nosi p a k e t ili kiöobran, n e m o j koristiti o b i Ë a n taksi, n e g o onaj specijalni koji se ne razlikuje od n o r m a l n o g a u t o m o b i l a , nikada se n e m o j ispriËavati, poötuj rjeËnik i ûargon koji se koristi, itd. * Indikativn a je i pripovijest djevojke k o j a je doöla u C h i c a g o iz m a l o g provincijskog g r a d a sa »Srednjeg z a p a d a « i koja je ûeljela studirati klavir i koja o d l i Ë n o d o k u m e n t i r a sve p r o b l e m e s kojima se osob a iz m a l o g g r a d a susreÊe u s v a k o d n e v n o m ûivotu velikoga g r a d a . E v o jednog njenog karakteristiËnog opisa: » G r a d je t a k a v. U cijelom m o m radu postojao je n e d o s t a t a k bilo k a k v og liËnog k o n t a k t a . U cijelom o v o m gradu
144
Osim navedenih karakteristika, Zorbaugh upozorava da ovo podruËje Chicaga ne predstavlja u potpunosti »normalno druötvo«. U ovom podruËju vlada visoki mobilitet, nitko nikoga ne poznaje, ne dolazi do formiranja nikakvih grupa, nema zajedniËkih interesa, nema nikakve zajedniËke tradicije, nema javnog mnijenja, nema zajedniËkog definiranja situacija (Thomas), nema gotovo nikakve neformalne socijalne kontrole, pa, dakle, nema niti govora Ô postojanju odgovaraju„e zajednice, pa niti Ô postojanju institucije susjedstva. Ovo podruËje, smatra autor, moûe se najbolje oznaËiti kao podruËje liËne i grupne dezorganizacije. »To je svijet atomiziranih individua, spiritualnih nomada« (str. 86). SlijedeÊa zona koju autor analizira je zona Towntown, koja predstavlja neöto öto bismo danas nazvali »boemskim kvartom«. U tom predjelu stanuju osobe koje su »pobjegle« od konvencionalnosti i koje ûive »drugaËije«. Autor upozorava da se takav oblik ûivota sve viöe öiri i postaje gotovo karakteristiËan za ûivot stanovnika velikog grada. SlijedeÊe podruËje, slijedeÊi koncentriËni model je Rialto or the Half-World (Rialto ili polusvijet). To je podruËje karakteristiËno, prije svega, po posebnom tipu stanovnika koji ga povremeno naseljavaju. To je tzv. »hobo podruËje.* Zorbaugh upozorava da se ovo podruËje naroËito mnogo naseljava imigrantima kojih je u vrijeme kada je on vröio svoje ispitivanje — u dvadesetim godinama ovog stoljeÊa — bilo od 200—500.000 godiönje. »Hobo« stanovnici svoje vrijeme provode uglavnom na ulici pokuöavajuÊi se baviti sitnom prodajom i osigurati osnovna sredstva za svoju egzistenciju u velikom gradu. Dva osnovna »hobo« tipa koja spominje od 3 milijuna duöa nisam poznavala nikoga, nisam m a r i l a nizakoga, niti je itko za m e n e .. . J e d a n a t o m s drugih, t r i m i l i o n a a t o m a , dan za d a n o m , mjesec za mjesecem, g o d i n a za g o d i n o m « (str. 80). * » H o b o « predstavlja poseban tip Ëoveka koji je analiziran i u drugim r a d o v i m a Ëikaöke sociologije (usp., na primjer, knjigu N. Andersona, The Hobo). T a k a v tip Ëovjeka m o û e se najlaköe opisati kao o s o b a koja luta, koja se ne m o û e »smiriti«, koja n e p r e k i d n o traûi neöto novo, dakle, tip s t a n o v n i k a koji bi se m o g a o naÊi na ljestvici i z m e u b o e m a i »normalnog« Ëovjeka. P o j a m »hoboa« p o s t a o je g o t o v o s t a n d a r d a n i d a n a s se moûe u socioloökim diskusijama ili r a d o v i m a u S A D Ëuti kao r e g u l a r a n Pojam. 10
Urbana
sociologija
145
Zorbaugh su squawoker i peddler (galamd˛ija i uliËni prodavaË).* Slijede„e podruËje kojem autor posve„uje gotovo najve„u pa˛nju je podruËje sluma. Slum je gotovo u potpunosti odvojen od ostalog dijela grada, odnosno, od grada uop„e. Radi se Ô jednom specifiËnom, segregiranom podruËju grada, jedne »sedimenta stanovniötva«. Taj sediment sadrûava stanovniötvo koje je siromaöno, gdje se mogu susresti u velikom broju zaposlene samohrane majke sa svojom djecom, gdje vlada visoki natalitet, ali i visoki mortalitet, gdje posluju radnje s drugo razrednom robom, i gdje operiraju raznolike bande. Naravno, u ovakvom podruËju mogu se naÊi i specifiËni profili stanovnika —- kao öto su kriminalci, radikali, boemi, migrantski radnici, migranti uopÊe, neuspjeöni i razni neprilagoeni tipovi. Ovo podruËje je podruËje gotovo potpune dezintegracije i dezorganizacije. Zbog öpekuliranja s cijenama zemljiöta vlasnici Ëekaju da vrijednost zemljiöta poraste da bi svoje objekte u zapuötenom stanju mogli unosnije prodati zainteresiranim kompanijama, öto dovodi do opÊeg zapuötanja objekata i kompletne infrastrukture u podruËju. U kuÊama bijednog kvaliteta, u kojima Ëesto nema niti elektriËne energije, stanuju stanovnici niûeg socijalnog statusa koji su u stanju prihvatiti takve uvjete i platiti nisku rentu. Meutim, smatra autor, slum je ipak podruËje slobode i individualizma. »Susjed susjeda niti zna, niti mu vjeruje«. Osim spomenutih tipova stanovnika, u slumu se mogu ËeöÊe susresti prostitutke, »hoboi« i sve osobe koje se nalaze izvan zakona. Jedan od karakteristiËnih historijskih primjera sluma je i geto, prije svega ûidovski geto, Ô Ëemu „emo neto kasnije vie re„i. Gotovo svi doseljenici u SAD prvo su se naseljavali u posebna geta, da bi se tek kasnije »micali« u druga podruËja grada. U tom smislu i danas postoje pojedini dijelovi ameriËkih velikih gradova koji najbolje ilustriraju stanovnici to u njima prete˛no ˛ive — »Mala Italija«, »Mala Poljska«,
»Kineska Ëetvrt (grad)«, »CrnaËki krug«, itd. »To ne znaËi da imigrant nu˛no tra˛i slum ili da on ˛eli stanovati u slumu. On u slumu nalazi uvjete ˛ivota koje mo˛e podnijeti. –tovie, kako kolonija raste tako on u njoj nalazi svoj socijalni svijet. U koloniji on susre„e simpatije, razumijevanje, poticaj . . . U koloniji on ima svoj status, igra svoju ulogu u grupi« (str. 141). Iako ovakve karakteristike sluma (geta) govore u prilog eventualne pretpostavke Ô tome da se u ovom sluËaju s vie sigurnosti mo˛e govoriti Ô postojanju ljudske zajednice, autor upozorava da ovakav tip zajednice nije »normalna zajednica« u kojoj nisu razvijeni uvjeti za postojanje tzv. »prirodne zajednice«. Mnogi stanuju u slumu jer se nisu mogli prilagoditi ˛ivotu u drugim oblastima, a mnogi su samo privremeni stanovnici koji koriste i Ëekaju prvu priliku da iz njega pobjegnu. Autor u ovoj studiji gotovo u potpunosti primjenjuje ekoloke postavke Parka i Burgessa, kao i Burgessovu ideju Ô koncentriËnom rastu grada.* Posebno specifiËan oblik izolirane zajednice u kojoj se, naroËito u okviru prve generacije doseljenika, odrûavaju gotovo svi obiËaji »starog kraja« predstavlja podruËje Chicaga nazvano »Mala Italija« ili »Mali Pakao« (Little Italy or Little Hell). U ovom podruËju u doba kada je autor vröio ovo istraûivanje, ûivjelo je oko 15.000 stanovnika prve i druge generacije. Osnovna karakteristika »Malog Pakla« je visok stupanj socijalne izolacije. »Zbog svoje izolirane situacije . . . »Mali Pakao« je ostao do rata (I sv. rat) nedirnut ameriËkim obiËajima, zapravo je ostao transplantirano sicilijansko selo u srcu uûurbanog ameriËkog grada« (str. 165). Meutim, takva situacija se neÊe dugo zadrûati. Mlaa generacija ne ûeli samo slijediti pravila ponaöanja koja joj nameÊu stariji öto se rukovode ûeljom nastavljanja obiËaja
* T a k v i tipovi s t a n o v n i k a m o g u se i d a n - d a n a s vidjeti u m n o g i m velikim a m e r i Ë k i m g r a d o v i m a , a u N e w Y o r k u se, na primjer, svakod n e v n o uliËni p r o d a v a Ë i takmiËe u prodaji r a z n o v r s n e drugo i tre„erazredne r o b e svih m o g u „ i h vrsta na 14, 23, 34 i 42. ulici.
* SlijedeÊi a u t o r o v prikaz m o û e d o b r o p o k a z a t i k a k o se e k o l o ö k a a n a l i z a m o û e primijeniti na a n a l i z u j e d n o g podruËja. »PriËa Ô c r n a Ë k o j invaziji stara je priËa Ô kompeticiji s t a n d a r d a ˛ivota. fiele„i da ˛ive u s t a n o v i m a koje su Ëak i Sicilijanci napustili, pristaju„i da p l a t e vie r e n t e od Sicilijanca i podnose„i tu viu cijenu p r e n a t r p a v a n j e m s t a n o v a . C r n c i su p o l a k o ali sigurno izgurali Siciljance, koji su poËeli da se k r e „ u sjevernije, p r e m a Sjevernoj Aveniji u slum« (str. 147).
146
10·
147
»starog kraja«. Evo kako autor objaönjava proces postupne asimilacije (sliËan postupak objaönjenja koristi i Wirth u svojoj analizi ûidovskog geta) : »U posljednje 4 godine doölo je do velike promjene, kolonija se polako dezintegrira; stari se obiËaji zapuötaju. Kontakti s vanjskim svijetom, kroz rad i ökolu, dali su djevojkama i momcima viziju slobode i novih moguÊnosti . . . Oni se nalaze izvan sitnih interesa i svaa starije grupe i odbijaju da ûive na naËin koji im odreuju njihovi roditelji« (str. 170). U zakljuËnim poglavljima svoje studije Ô predjelu Chicaga Near North Side i Ô njegovim distinktivnim socio-ekoloökim karakteristikama, autor posebnu paûnju posveÊuje analizi odnosa grada i zajednice s jedne strane, kao i pokuöajima utvrivanja toËaka oko kojih se moûe organizirati tzv. socijalni ili zajedniËki rad. Drugim rjeËima, postoje li u okviru podruËja neke institucije oko kojih bi se mogla formirati zajednica te koje bi mogle posluûiti za provoenje odgovarajuÊe socijalne politike? Autor utvruje da se meu socijalne punktove oko kojih se moûe organizirati komunalni ûivot moûe ubrojiti crkva, ökola i obitelj. Nepostojanje zajednice onemoguÊava sprovoenje bilo kakve socijalne akcije, a bilo koja politiËka akcija bit Êe jedino represivna akcija. U poglavlju u kome razmatra odnos grada i zajednice i koje ima odgovarajuÊe teorijske pretenzije, autor iznosi svoje vienje pojma zajednice i znaËajno, po naöem miöljenju, doprinosi razjaönjavanju sadrûaja tog pojma kojim su se bavili implicitnije ili eksplicitnije gotovo svi Ëikaöki sociolozi. Njegov stav se dade najbolje oËitati iz slijedeÊeg stava-. »RijeË community koristi se razliËito i nije jasno definirana. Ruralna podruËja smatraju se zajednicama. Gradovi i sela nazivaju se zajednicama. Lokalna podruËja u gradovima su ,zajednica'. »ujemo Ô ,zajednici Chicago', Ô ,ameriËkoj zajednici' i Ô .svjetskoj zajednici'. »itamo Ô ekonomskim, politiËkim zajednicama i Ô kulturnim zajednicama. U svim ovim upotrebama, s izuzeÊem kulturne zajednice, zajednica se izgleda odnosi na neku vrstu interesne zajednice meu Ëlanovima grupe i u vezi je s njihovom prostornom distribucijom« (str. 2 2 2 ) . Ali, upozorava dalje Zorbaugh, »prostorna 148
definicija zajednice nije dovoljna da bi se neko podruËje moglo nazvati zajednicom, odnosno, da bi ono moglo postati zajednicom samim tim öto su institucije i ljudi rasporeeni po teritoriji ili zbog toga öto dijele iste ili sliËne interese«. Joö se manje, smatra autor, moûe govoriti Ô postojanju zajednice ukoliko je ona definirana samo politiËkim elementima. »Jedno podruËje postaje zajednica jedino kroz zajedniËko iskustvo ljudi koji ûive u njemu, öto rezultira time da oni postaju kulturna grupa sa svojom tradicijom, sentimentima, teûnjama, zajedniËkim uspomenama, odnosno ona se pretvara u centar vjerovanja, osjeÊaja i akcije. Zajednica je, dakle, lokalno podruËje u kome ljudi koriste isti jezik, podvrgavaju se istim obiËajima, osjeÊaju viöe ili manje iste sentimente i djeluju pod istim impulsima« (str. 2 2 2 — 2 2 3 ) . Autor vrlo dobro upozorava na neke karakteristike zajednica koje su u »mehanicistiËkom razmatranju« u kasnijim mnogim socioloökim radovima bile zapuötene. Element tradicije na koji autor upozorava, smatramo veoma znaËajnim. Meutim, element koji autor nije naglasio, a koji je, po naöem miöljenju, takoer znaËajan, je element stupnja izloûenosti zajedniËkim problemima u pojedinoj grupi — zajednici. Naöa istraûivaËka iskustva pokazuju da öto je stupanj izloûenosti pojedine zajednice koja okupira odreeno podruËje viöe izraûen, utoliko se nivo konsenzusa, koheracije akcije, stvaranja osjeÊaja »mi«, moûe ËeöÊe oËekivati, a vrijedi, naravno, i obrnuta relacija. Ako se prihvati autorovo definiranje pojma zajednice, onda je jasno da razni programi »rehabilitacije« pojedinih zajednica, provoenja parcijalnih socijalnih akcija ili ukupne socijalne politike na pojedinom podruËju, moraju biti neuspjeöni jer se ne mogu referirati na postojanje zajedniËkog osjeÊaja. Ljudska priroda, kako to kaûe Zorbaugh, opire se artificijelnoj organizaciji. Ovaj je autor Ô svojim analizama koristio gotovo sve metode koje spadaju u podruËje koje bismo danas nazvali kvalitativnom metodologijom. Prije svega, izvrio je analizu razliËitih dokumenata, prouËavao je statistiËke podatke, analizirao je pojedine sluËajeve (case study), a od ostalih dokumenata analizirao je pisma i druge pisane dokumente. Ko149
ristio je i socioloöki interview, a, n a r a v n o , i p r o m a t r a n j e k a o osnovnu tehniku s e l e m e n t i m a uËestvujuÊeg p r o m a t r a n j a
(participant
observation).
D r u g a znaËajnija m o n o g r a f s k a studija k o j u Ê e m o t a k o e r u o v o m radu neöto detaljnije p r e z e n t i r a t i je studij a Luisa
Wirtha — The Ghetto (Geto),
k o j a je prvi p u t o b j a v l j e n a
1928 godine.* Knjiga je n a s t a l a k a o r e z u l t a t r a d a na d o k t o r s k o j disertaciji, k a o i n e k e druge studije m o n o g r a f s k o g kar a k t e r a u okviru Ë i k a ö k e ö k o l e . Wirth, p o r i j e k l o m é i d o v iz N j e m a Ë k e , u svojoj je d o k t o r s k o j disertaciji dao p r i k a z ove specifiËne socio-prostorne h i s t o r i j s k e zajednice u E v r o p i i u Americi. N a j v e Ê i dio studije p o s v e Ê e n je upravo h i s t o r i j s k o m r a z m a t r a n j u n a s t a n k a institucije geta, a t e k u d r u g o m dijelu se r a z m a t r a nastan geta i n j e g o v e k a r a k t e r i s t i k e u dijelu Chicaga n a z v a n o m N e a r West Side. N a Ë i n izrade studije pokazuje da je i Wirth p r i h v a t i o naËin analize p r e d l o û e n od s t r a n e Parka i Burgessa, prije svega e k o l o ö k e z a k o n i t o s t i k o j e vrijede za analizu ljudskih socio-prostornih z a j e d n i c a . Z a n i m l j i v o s t o v e analize j e d a j e o n a p r i m i j e n j e n a n a specifiËnu, izoliranu zajednicu k o j a po m n o g i m k a r a k t e r i s t i k a m a p o d s j e Ê a na slum. Osnovni m o d e l k o j i m se Wirth sluûi m o û e s e j e d n o s t a v n o prikazati n a slijedeÊi n a Ë i n : a n a l i z a n a s t a n k a s t r u k t u re zajednice, utvrivanje e l e m e n a t a koji v o d e utvriv a n j u s t r u k t u re zajednice, utvrivanje e l e m e n a t a o d r û a v a n j a s t r u k t u re zajednice, prije svega onih koji se zasnivaj u na tradicionalnim e l e m e n t i m a, i, k o n a Ë n o , r a s p a d z a j e d n i c e , do k o g a dolazi zbog razliËitih inovacija, u v o e n j a r a z l i Ë i t i h prom j e n a i negiranja t r a d i c i o n a l n i h o s n o v a o d r û a v a n j a z a j e d n i c e . O v a k a v m o d e l sliËan je, g o t o v o identiËan, m o d e l u k o j i j e prim i j e n i o Zorbaugh u s v o j o j analiz i j e d n e od s o c i o - p r o s t o r n i h
j e d i n i c a svoje studije Ô Lower East Side u Chicagu, na prim-
jer, analize Little Italy.
Wirth u p o z o r a v a da je u novije v r i j e m e (dakle, 1928. g.) geto p o s t a o p o j a m koji prije svega govori Ô p r o s t o r u izolacije u pojedinim dijelovima g r a d o v a u k o j e m ˛ i v e r a z l i Ë i t e socijalne grupe, a ne s a m o fiidovi, i a k o se u h i s t o r i j s k o m smislu m o ˛ e govoriti samo Ô p r o s t o r u koji su o b i t a v a l i sami * U s p . u Wirth, L., 1956.
150
éidovi. Autor istiËe da se veliki gradovi m o g u prouËavat i k a o mozaici segregiranih skupina ljudi i z a j e d n i c a koji ûele saËuvati svoje individualne k a r a k t e r i s t i k e u o k v i r i m a geta. G e t o u t o m smislu nije pejorativan, ili Ë a k pogrdan izraz koji prije svega referira na slum i sve njegove danaönje k a r a k t e r i stike, nego prije svega p o j a m koji se n a j b o l je m o û e objasnit i kao specifiËan sluËaj tzv. prirodnog p o d r u Ë j a u smislu doktrine Ë i k a ö k e ökole urbane sociologije. A u t o r t a k o e r istiËe da je z a p o Ë eo svoje istraûivanje p r i m a r n o geografskog podruËja, a ubrzo je o t k r i o da istraûuje prirodnu instituciju historije geta i psihologije ljudi. Sa socioloökog s t a n o v i ö t a geto je interesantan, prije svega, j e r predstavlja produûen sluËaj socijalne izolacije. »Geto, dakle, m o û e biti p r o m a t r a n k a o oblik a k o m o d a c i j e razliËitih populacionih grupa k r o z koji je efektivno j e d n a grupa subordinirala drugu« (str. 4 ) . Povij e s t geta je povijest j e d n e specifiËne institucije, pa k a o i u svakoj drugoj zajednici i u ovoj dolazi do postupn e specijalizacije i funkcionalizacije ponaöanj a k o j a proistjeËe, prije svega, iz podjele rada. R a z v o j zajednice dovodi do r a z v o j a niza socijalnih p r o c e s a koji vezuju ûivot zajednice za p r o s t o r i o b i Ë a j e koji se u zajednici razvijaju. G e t o j e n a s t a o k a o institucija k o j a j e o m o g u Ê a v a l a d a j e d n a socijalna grupa stanovniötv a nastavlja r e l a t i v n o nesme tano provoditi tradicionalni oblik p o n a ö a n j a u p r o m i j e n j e n i m uvjetima. V e Ê i n a pokuöaj a »izlaska« iz ûidovskog geta zavröavaju, u n a j v e Ê e m b r o j u sluËajeva, p o j a v o m d o b r o poznatog tipa »marginalnog Ëovjeka« — izgubljenog izmeu dvaju kultura od k o j o j niti j e d n o j ne pripadaju u potpunosti. Prvi Zidovi koji su se doselili o k o 1810. godine u Chicago, bili su trgovci, krojaËi, proizvoaËi duhana —, dakle, prije svega sitni trgovci koji su preteûno stanovali iznad svojih radnji. é i d o v s k a k o l o n i j a j e postupno rasla, izgraen a j e p o s t u p n o ûidovska crkva — sinagoga, ûidovska groblja, ökole i n e k e druge specifiËne ûidovske institucije. O k o 1880. godine u Chicagu je od u k u p n o 500.000 stan o v n i k a bilo 10.000 Zidova, a 1900. godine od 1,600.000 s t a n o v n i k a ukupno je bilo cea 75.000 éidova, od Ë e g a su najveÊi bro j Ëinili éidovi iz Rusije (50.000), N j e m a Ë k e
151
(20.000), a ostalih je bilo 5.000.* P r i m j e r Ë i k a ö k e ûidovske zajednice nije tipiËan, s m a t r a Wirth, takvi se p r i m j e r i mog L l p r a k t i Ë k i n a Êi u s v a k o m v e Ê e m a m e r i Ë k o m n a s e l j u . NaËin n a s t a n k a te zajednice t a k o e r nije tipiËan s a m o za Chicago, nego i za druge zajednice i za druge gradove . U prvoj fazi n a s t a n k a ûidovske zajednice u C h i c a gu teöko se m o û e utvrditi i p r e p o z n a t i da dolazi do f o r m i r a n j a specifiËne zajednice. M e u t i m , k a k o r a s t e b r o j Z i d o v a koji se nastanjuju u getu, t a k o se p o j a Ë a v a i stupanj a u t o n o m i j e . S l i Ë n o k a o öto s e r e l a t i v n o n e p r i m j e t n o p o Ë e l a pojavljivati, t a k o isto é i d o v s k a zajednic a postupno i n e s t a j e — dodavan j e m »novih« e l e m e n a t a , m i j e n j a n j e m t r a d i c i o n a l n i h obiËaja, ispoljavanjem drugaËijih aspiracij a druge (mlae) generacij e doseljenika. O v a k a v p r i k a z n a s t a n k a i r a s p a d a n j a pojedine zajednice u gradu k o h e r e n t a n je primjeni e k o l o ö k i h zakonitosti Ô p o s t u p n o j invaziji, adaptaciji i asimilaciji k o j a je prez e n t i r a n a u r a n i j i m p o g l a v l j i m a ovog rada. Wirth s m a t r a da g e t o k a o posebna, i z o l i r a n a zajednica n e m a svoja k a r a k t e r i s t i Ë k a fiziËka obiljeûja, öto j e s t a v koji a u t o r a d o s t a pribliûav a s t a v o v i m a Zorbaugha i Parka koji t a k o e r istiËu da se zajednica, prije svega, m o r a definirati k a o specifiËna »kultura zajednica«. K a r a k t e r i s t i k e g e t a najbolje se m o g u uoËiti p r e k o analize njegovih k u l t u r n i h specifiËnosti, k o j e Ë e s t o n e m a j u nikakv u e k o l o ö k u k o m p o n e n t u . Z a j e d n i c a g e t a o d r û a v a l a se, prije svega, p o ö t o v a n j e m obiËaj a , religioznih odreda, b r i g o m Ô obitelji k a o o s n o v n o j „eliji i pravilnim o d g o j e m m l a d i h n a r a t a j a u t r a d i c i o n a l n o m duhu, to se o s t v a r i v a l o p r e k o specifiËnih i n s t i t u c i ja u getu — p r e k o sinagoge, ˛idovsk e kole, susjedske p o m o „ i , kazalita, p o m o „ i starijih o s o b a i drugih k u l t u r n ih institucija. I danas se, na primjer, u p o j e d i n i m d i j e l o v i ma N e w Y o r k a naseljenim Z i d o v i m a k a o osnovni m s t a n o v n i c i m a , mogu vidjeti e l e m e n t i o d r ˛ a v a n j a tradicije — t r a d i c i o n a l n i naËin * J e d a n od interesa za p r o u Ë a v a n j e Chicaga kao »socioloke laboratorije«, p o t a k n u t je m n o g i m socijalnim p r o b l e m i m a koji su se pojavljivali u toku prvih desetlje„a ovog stolje„a. Zato su se pojavljivali, te zato se ideja Ô »sociološkoj laboratoriji« m o ž e prihvatiti, vidljivo je i iz p o d a t a k a Ô rastu grada — u r a z m a k u od 20 godina grad je n a r a s t a o viöe od 3 puta (prije svega p r o c e s o m doseljavanja i to vanjskom imigracijom).
152
o b l a Ë e n j a i podrezivanje k o s e nije t i p i Ë a n s a m o za stariju generaciju, nego se j e d n a k o r i g o r o z n o primjenjuje i u sluËaju mlade generacije, pa i u sluËaju m l a d e djece p r e d ö k o l s k e i rane ö k o l s k e dobi. Sasvim m a l a djeca o b u Ë e n a u crna odijela sa ö e ö i r i m a i p r a m e n o v i m a k o s e k o j i vise ispred uöiju izazivaju paûnju i Ëuenje svakog p o s j e t i o c a suvremeno g g e t a u New Yorku. A t r a k c i j a g e t a g o t o v o j e neizbjeûna, s m a t r a autor, z a sve Zidove k o j i su se doseljavali u veliki grad. »Upravo k a o öto se Cigani smjeötaju na rubu grada, t a k o se i migranti Zidovi smjeötaju u blizini njihovog srediöta, p o r e d rijeke ili ûeljezn i Ë k e pruge« (str. 202). OpisujuÊi p r o c e s »dezintegracije geta«, Wirth o s n o v n e razloge r a s p a d a geta, k a o i Zorbaugh, nalazi, prije svega, u k o n t a k t i m a s »vanjskim svijetom« . K o n t a k t i n o s e osnovnu krivicu z a »otkrivanj e geta«, k a o n e Ë e g a öto ima p e j o r a t i v n o z n a Ë e n j e . »Ljudi su otkrili p o s t o j a n j e g e t a u k o n t a k t i m a s v a n j s k i m s v i j e t o m. T a j je p r o c e s p o l a k o z a p o Ë e o da bi se, na primjer, i z m e u 1914 i 1920 godine b r o j Z i d o v a u getu s m a n j i o Ë a k za 50 % (str. 237). » O t k r i v a n j e geta« dovelo je do f o r m i r a n j a spoznaje Ô t o m e da s t a n o v n i c i ûive u slum podruËju, te su mnogi, ûeleÊi poboljöati svoj socijalni status, p o Ë e l i n a p u ö t a t i geto k a o m j e s t o o b i t a v a n j a . ObjaönjavajuÊi p r o c e s r a s p a d a n j a g e t a Wirth se, k a o i Zorbaugh i neki drugi a u t o r i m o n o g r a f s k i h analiza, o k r e Ê e Burgessovom modelu k o n c e n t r i Ë n o g rasta g r a d a i k o n z e k v e n t n o j primjeni e k o l o ö k i h z a k o n i t o s t i . U k o n a Ë n o j evaluaciji analize g e t a k a o socioloöko g fenom e n a Wirth, k a o d o b a r uËenik P a r k a i Burgessa, u s t a n o v l j a v a da u é i d o v s k o j zajednici djeluju odnos i a k o m o d a c i j e te da, k a o i s v a k o j drugoj zajednici, i ovdje djeluju zakoni k o m p e ticije. P r i h v a Ê a j u Ê i Ë a k i Parkovo o d r e e n j e grada k a o Ô p o s e b n o m stanju svijesti, Wirth istiËe da je izolacija Z i d o v a sliËna tipu izolacije o s o b e k o j a se o s j e „ a u s a m l j e n a i a k o se nalazi usred gomile« (str. 287). O v a m o n o g r a f s k a studija vrijeda n j e primjer a n a l i z e j e d n e specifiËne institucije u n j e n o j povijesnoj dimenziji i n j e n o m a k t u a l n o m p o j a v n o m o b l i k u u Chicagu t r i d e s e t i h godina ovog stolje„a. Autor je u p o t p u n o s t i prihvatio t e o r i j ski i k o n c e p c i j s k i o k v i r koji se do t a d a f o r m i r a o u o k v i r u
153
Ëikaöke ökole. Wirth nije realizirao nikakvo posebno »empirijsko istraûivanje«, nego je cijelu svoju analizu zasnovao na analizi tzv. sekundarnih podataka, öto njegovu metodologiju ne stavlja na prvo mjestu meu reprezentativnom metodologijama Ëikaöke ökole onog vremena. »itajuÊi njegov rad, i komparirajuÊi ga s njegovim kasnijim radovima, oËigledno je da bi analiza geta, kao specifiËne socijalne institucije, bila daleko uspjeönija da se autor mogao viöe »osloboditi« stega ekoloöke analize. Interesantnost Wirthovog izlaganja u kasnijim njegovim radovima raste, po naöem miöljenju, s intenzitetom relativiziranja prihvaÊanja nuûnosti ekoloöke eksplikacije.* SlijedeÊa monografska studija koja moûe dobro reprezentirati »duh« Ëikaöke ökole prvih decenija ovog stoljeÊa je i studija F. M. Thrashera The Gang. The Study of 1313 Gangs in Chicago (Banda. Studija Ô 1313 bandi u Chicagu),** koja je prvi puta objavljena 1927. godine. Studija je nastala kao rezultat autorovog sedmogodiönjeg prouËavanja bandi u Chicagu. I. Thrasher je, kao i drugi autori monografskih studija, preuzeo metodologiju i konceptualni okvir Ëikaöke ökole, posebno ekoloöke procese koje je primijenio u svojim analizama. Njegova metodologija je takoer interesantna — koristio se statistiËkom graom, podacima sa suda, sam je prikupljao podatke Ô pojedinim Ëlanovima bandi, naroËito tzv. life histories, odnosno, ûivotne povijesti pojedinih predstavnika bandi, a koristio se, naravno, i metodom uËestvujuÊeg promatranja. Autor se odmah na poËetku svoje studije susreÊe s problemom definiranja pojma bande, öto rjeöava na taj naËin da bandu definira preko njenih karakteristika grupnog ponaöanja. Banda je, prije svega, smatra autor, grupa koja je nastala spontano i koja se integrirala kroz konflikt s okolicom. U bandi kao ljudskoj grupi prevladavaju primarni odnosi (face to face), banda se u prostoru kreÊe kao »jedinstveno tijelo«, konflikt je gotovo jedini socijalni odnos, a * Razumljivo je, m e u t i m , prije svega, u situaciji da slijedi cepte svojih uËitelja — Parka ** U s p . u Thrasher, F. M., 154
da je i Wirth, k a o i drugi d i p l o m a n t i , bio odgovarajuÊe m e t o d o l o ö k e i teorijske koni Burgessa, prije svega. 1963.
banda se ponaöa kao grupa koja ne operira spontano, nego planira svoje ponaöanje u buduÊnosti. Rezultat takvih karakteristika kolektivnog ponaöanja je specifiËno prihvaÊanje pojma socijalnog svijeta, okolice, specifiËno shvaÊanje tradicije, nereflektiran odnos prema unutarnjoj strukturi, prema solidarnosti, moralu i grupnoj samosvijesti. Bande su, takoer, dosta Ëvrsto vezane i za pojedine teritorije — dapaËe, gotovo svaki ozbiljniji sukob u bandama mlaeg uzrasta poËinje pokuöajima »osvajanje« tueg prostora (najËeöÊe ulice ili kvarta). Osim problema definiranja pojma bande i navoenja mnogih njihovih oznaka, autor pokuöava dati odgovor i na pitanje — zaöto dolazi do pojave bandi koje se, kako Thrasher upozorava, sastoje uglavnom od djeËaka adolescentnog ili teenagerskog uzrasta? »Bande predstavljaju spontani napor djeËaka da stvore druötvo za sebe . . .« (str. 32). U bandi se, kako tvrdi autor, skupljaju djeËaci »puni energije« koja je neorijentirana, nedisciplinirana i nekontrolirana nikakvim druötveno poûeljnim obrascem, te joj to daje moguÊnost ekspresije na najslobodniji, najspontaniji naËin. Time se stimuliraju prirodni procesi kroz proces kumulativne stimulacije (str. 83). Kada govori Ô procesu nastanka bandi, autor napominje da se one razvijaju obiËno u onim socio-prostornim situacijama u kojima je djelovanje zajednice slabo i u kojima su izraûene pojave »dezorganizacije«. Jedno od podruËja grada u kojima se bande najËeöÊe »raaju« su, naravno, slumovi — gdje je veliki broj djece naguran u ograniËeni prostor. Thrasher napominje da su uvjeti koji doprinose nastanku bandi prenatrpana, prenaseljena okolica, puna razliËitih moguÊnosti za konflikt.* Osim ovih »ekoloökih uzroka«, bande se razvijaju i zbog ranije navedenih karakteristika ponaöanja djeËaka odreene kronoloöke dobi, a posebno izraûene ûelje za ekspresijom svog ponaöanja i za stjecanjem * Diskusija koja se u danaönje vrijeme vodi Ô utjecaju »gusto„e naseljenosti« na pojave asocijalnog ponaanja , p r e t h o d e n a je o v i m s t a v o m Thrashera, a koji i danas nalazi m n o g e sljedbenike. Usp., na primjer, studiju O. Newmana, Defensible Space koja daje d o b r e empirijske elem e n t e za daljnju diskusiju Ô vezi gusto„e naseljenosti i ljudskog p o n a a n j a . 155
novog iskustva. Posljednji element koji istiËe autor, vodi direktno do Thomasove ideje Ô postojanju ˛elja kao motivacionih struktura ponaanja ljudi. Thrasher usvaja i uËenje Ô grupnoj dinamici i stvaranju osje„aja »mi« kao jednom od osnovnih motivacionih elemenata zasnivanja bandi. U nastavku svoje studije autor mnogo pa˛nje posve„uje analizi pojedinih tipova bandi i analizi motivacione strukture pojedinih bandi, u to mi ovdje sada ne mo˛emo ulaziti. Interesantno je kako tumaËi neke elemente ponaanja bandi i kako objanjava osnovnu strukturiranost bandi. U objanjavanju osnovnog motivacionog ciklusa ponaanja Ëlanova bande. Thrasher uvodi pojam »situacionog kompleksa« (str. 106). Situacioni kompleks se dijelom formira kroz akomodaciju bande odgovaraju„im ˛ivotnim uvjetima. Zbog toga se mo˛e re„i da se grupe razliËito ponaaju u ovisnosti Ô njihovim interesima, ali i prema socijalnim obrascima sredine u kojoj djeluju«. Thrasher, ostajuÊi u dobroj ekoloökoj tradiciji, ne zaboravlja napomenuti da se pojedine bande »profiliraju« i prema tipu ulica, zgrada, aleja, odnosno, prema opÊoj topografiji njihove okolice. Svi nabrojani elementi dijelovi su »situacionih kompleksa«. Thrasher nailazi na veliki problem u pokuöaju objaönjenja Ëinjenice da u bandama, gotovo uvijek, u veÊini sudjeluju djeca imigranata. Bande su u Chicagu fenomen imigrantske populacije najsiromaönijeg tipa. Tako, na primjer, od ukupno 880 bandi u Chicagu s poËetka ovoga stoljeÊa, 45 bandi se u potpunosti sastoje od ameriËkih djeËaka, 63 su crnaËke, 25 su mjeöane. Prema nacionalnostima, bande su u 351 sluËaju mijeöane nacionalnosti, bande koje saËinjavaju poljski djeËaci nalaze se u 148 sluËajeva, a talijanske u 99 slujajeva (str. 130). Tamo gdje je dominantna samo jedna nacionalnost u okviru jednog podruËja moguÊe je, smatra autor, oËekivati postojanje bande koja se sastoji preteûno od jedne nacionalnosti, pa se u tom sluËaju solidarnost iskazuje i kao nacionalna i kao teritorijalna, a antagonizmi »starog svijeta« nastavljaju se i u »novom svijetu« (str. 133). Iako podaci govore u prilog teze da se bande uglavnom sastoje od djeËaka imigrantskog siromaönog porijekla, autor upozorava da bi 156
se mogao steÊi pogreöan utisak da su samo imigranti odgovorni za kriminal u gradu. To bi, po njegovom miöljenju, bilo u potpunosti pogreöno. AmeriËki djeËaci su takoer ukljuËeni u bande, ali se njihov identitet gubi zbog znatno veÊeg broja djece stranog porijekla. DjeËaci srednje klase Amerike ne formiraju bande, zato öto su njihovi ûivoti organizirani i stabilizirani ameriËkom tradicijom, obiËajima, institucijama, u öto imigrantska djeca nemaju pristupa. Banda je samo jedan od simptoma dezorganizacije koja se javlja kada se prekidaju imigrantski tradicionalni socijalni sistemi bez adekvatne asimilacije novih. Ovom eksplikacijom Thrasher nudi uvaûavanje klasiËnog modela »kidanja tradicionalnih veza« i »nedovoljne utemeljenosti novih«. Njegov model koji nudi sliËan je i modelu koji je koristio i Wirth, i Zorbaugh, a koji su inaugurirali prije svih Thomas i Znaniecki u svojoj studiji Ô poljskom seljaku u Evropi i Americi. Kao öto je, na primjer, Wirth utvrdio da geto predstavlja primjer izolacije jedne zajednice, tako i Thrasher potvruje tu hipotezu tvrdeÊi da su i bande primjeri izoliranih socijalnih skupina u ameriËkom druötvu tridesetih godina ovog stoljeÊa. U svojoj analizi autor je detaljno pruûio razliËite podatke Ô raznim elementima ponaanja u bandama, kao to je, na primjer, problem grupne kontrole, strukturalni aspekti bandi, uloga pojedinih liËnosti u bandi, problem leadershipa (rukovodstva) u bandama, a u posljednjem dijelu svog rada autor veliku pa˛nju posve„uje analizi elemenata koji bi mogli doprinijeti prevenciji kriminaliteta i omladinske delinkvencije. Ova studija predstavlja jedan od klasiËnih primjera studija u kojima je primijenjena kvalitativna metodologija i koja je »zadr˛ala« autora na prouËavanju jednog kompleksnog fenomena punih sedam godina, u˛ivljavaju„i se i sam u situacije koje je prouËavao i analiziraju„i probleme u njihovom svakodnevnom pojavljivanju i prirodnoj okolici. Zbog toga je ova studija, kao i neke druge studije iz kategorije sociolokih monografija Ëikake orijentacije, primjer ˛ivih akciono orijentiranih i neposrednih studija koje vrlo dobro pokazuju i dokumentiraju »duh« Ëikake sociologije. 157
J e d n a o d n a j i n t e r e s a n t n i j i h studija, k o j a j e posebno specifiËna po m e t o d o l o g i ji izrade, je studija E. Sutherland^,
The Professional Thief by a Professional Thief (Profesionalni
lopov, od profesionalnog lopova)*, k o j a je prvi p u t a objavljenal937 godine. Autor o v e studije, Sutherland, b i o je kriminolog i p r o f e s o r sociologije na I n d i a n a U n i v e r s i t y . SpecifiËn o s t ove studije je u s l i j e d e Ê e m : a u t o r je z a p r a v o izvröio j e d n u r e i n t e r p r e t a c i ju i o b r a d u p o d a t a k a , Ë i n j e n i c a i tvrdnji k o j e j e d o b i o o d jednog »profesionalnog lopova«. O v a studija, k a k o n a g l a ö a v a autor, p o k u ö a v a dati detaljniji opis p r o b l e m a , o d n o s n o , ûeli pruûiti k o m p l e t n i j i uvid u f e n o m e n »profesionalnih lopova« u a m e r i Ë k o m druötvu Ë e t r d e s e t i h godina i t i m e , e v e n t u a l n o , d o p r i n i j e t i r j e ö a v a n ju tog p r o b l e m a . Ovu studiju b i s m o ubrojali u j e d n u od »ozbiljnijih« studija Ë i k a ö k e m o n o g r a f s k e serije j e r autor, i a k o j e u p o t r i j e b i o g o t o v o b i z a r n u metodologiju , nije i s t o v r e m e n o z a b o r a v i o da svoje tvrdnje f o r m u l i r a u o b l i k u m a n j e ili viöe j a s n i h h i p o t e z a ili varijabli istraûivanja, i a k o n i k a k v o p o s e b n o e m p i r i j s k o istraûivanje nije izvröio istraûujuÊi p r o b l e m p r o f e s i o n a l n e k r a e . Cijeli s e rad z a s n i va n a analizi d o k u m e n a t a , n a liËnim i s k a z i m a , na pismima , o p i s i m a iz k a t e g o r i j e »life history« (ûivotna historija), itsl. Opsi »profesije krae«, öto je standarda n t e r m i n koji Sutherland koristi, o s n i v a se na opöirna öto ih je pruûila o s o b a k o j a s e k r a o m b a v i l a punih dvadese t g o d i n a . »Profesionalni lopov«, Ëiji je i d e n t i t e t o s t a o, n a r a v n o , prikriven, bio je a n g a û i r a n u o k v i r u tjednih sesija s a u t o r i m a studije i b i o je p l a Ê e n iz s r e d s t a v a istraûivaËkog o d j e l a Ëikaökog u n i v e r z i t e t a . Cijeli m a t e r i j a l k o j i j e prikupljen p r i l i k o m tih razgovora, k a o i sav drugi m a t e r i j a l koji je Sutherland a k u m u l i r a o , bio je k a s n i je d a t na verifikaciju drugim profesionalnim lopovima, k a o i drugim s t r u Ë n j a c i m a — profes i o n a l c i m a iz podruËja k r i m i n a l i t e t a : k r i m i n o l o z i m a , policijskim struËnjacima, p r e d s t a v n i c i m a suda i d r u g im »ekspertima«. T a k o j e m a t e r i j al studije bio podvrgnut r i g o r o z n o j kontroli, te je time i nivo o b j e k t i v n o s t i bio p o d i g n ut na viöi stupanj. * U s p o r e d i u Sutherland, ≈. «., 1965.
158
Sutherland vröi strogu distinkciju i z m e u tzv. profesionalnih i a m a t e r s k i h lopova. Profesionaln i lopovi pripadaju p o s e b n o j profesiji koja, pak, i m a s v o j a pravila i kriterije ponaöanja, k a o i s v a k a druga profesija. A u t o r pristupa prouËavanju p r o f e s i o n a l ne k r a e p r o m a t r a j u Ê i tu »profesiju« k a o druötvenu grupu u k o j o j vladaju svi poznati zakoni i pravila grupnog p o n a ö a n j a . P r e m a t o m e , o v a s e studija n e bav i » a m a t e r s k o m k r a o m « j e r t o o s t a j e izvan podruËja »profesionalne k r a e «. S m a t r a j u Ê i da je najoportunij e analizirati p r o b l e m p r o f e s i o n a l n e k r a e k r o z t e r m i n e grupnog ponaöanja, a u t o r navodi dvije o s n o v n e h i p o t e z e k o j e predstavljaju o k o s n i c u cijele studije. U p r v o j hipotezi a u t o r k o n s t a t i r a da profesionalni lopovi Ëine grupu k o j a nije patoloöka grupa, a druga h i p o t e z a k o n s t a t i r a da nitko nije profesionalni l o p o v a k o nije k a o t a k a v p r i z n a t o d drugih Ë l a n o v a profesije. Iz ovih h i p o t e k a p r o i s t j e Ë e i osnovni k o n c e p t rada — profesionalni lopovi, gledajuÊi »iznutra«, ne m o g u se s m a t r a t i p a t o l o ö k o m grupom, te se, dakle, studija i m a sprovesti k a o da se p r o u Ë a v a bilo k o j a druga »normalna« p r o f e s i o n a l n a grupa. K o j e su o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e »profesije k r a e « ? Profesionalni l o p o v j e o n a j t k o p r o f e s i o n a l no krade, t k o s e time profesionaln o bavi. S v a k i a k t njegovog profesionalnog ûivota paûljivo j e isplaniran, te, p r e m a t o m e , k r a a nije sluËajni proizvod stjecaja okolnosti, nego n a m j e r n i isplanirani a k t koji vodi ostvarivanj u d o b i t k a od kojeg se profesionalni lop o v izdrûava. Profesionalnog lopova, pak, t r e b a r a z l i k o v a t i od profesionalnog k r i m i n a l c a . O v o m distinkcijom a u t o r ûeli izvröiti distinkciju izmeu kriminalno g p o n a ö a n j a i profesionalne k r a e . Profesionaln i l o p o v je m i g r a t o r a n — on najËeöÊ e ne o p e r i r a s a m o na podruËju jednog grada, nego, u sluËaju S A D , na cijelo m p o d r u Ë j u A m e r i k e. U grupi profesionalnih l o p o v a vlada p o s e b n a etika, jezik, ûargon, p o s e b n i odnosi, öto sve predstavlja deskriptivne o z n a k e profesije koju a u t o r p r o u Ë a v a . G r u p a v o d i r a Ë u n a i Ô t o m e da se realiziran plijen dijeli na t o Ë n o o d r e e n e i unaprijed fiksirane dijelove meu svim Ë l a n o v i m a grupe, t a k o da su unaprijed izbjegnute bilo k a k v e n e p r e c i z n o s t i öto se t i Ë e diobe plijena.
159
U nastavku rada autor opisuje mnoge oblike krae, a mi Êemo spomenuti samo neke znaËajnije öire okolnosti koje su relevantne za ovu studiju. Odnos koji postoji, na primjer, izmeu profesionalnog lopova i zakona, konstituira se iz perspektive profesionalnog lopova u tom smislu da lopov ne vjeruje da zakonske institucije »proizvode« pravdu, nego da proganjaju lopove. DapaËe, za profesionalnog lopova teöko je i definirati öto znaËi pojam pravde. Ova ilustracija samo je jedna od ilustracija formiranja percepcije pojedinih ljudskih grupa i »druötava«. Interesantno je da Sutherland navodi da je odnos izmeu druötva i lopova uglavnom kooperativan — da bi lopov mogao »profesionalno djelovati« i normalno ûivjeti, u njegovom je interesu i da druötvo prosperira jer je to istovremeno i uvjet njegove egzistencije. ProuËavajuÊi grupu profesionalnih lopova kao svaku drugu »normalnu« ljudsku grupu, Sutherland navodi da se i u toj ljudskoj grupi mogu naÊi zakoni i pravila kao i u svakoj drugoj grupi. U svakoj grupi razaznaju se razliËiti statusi pojedinih Ëlanova, dolazi do procesa specijalizacije za posebne vrste aktivnosti krae. U svakoj grupi postoji i relativni konsenzus koji omoguÊava zajedniËko djelovanje, a svaka grupa predstavlja istovremeno i funkcionalno udruûenje koje osigurava efikasno djelovanje. Ova studija je jedna od karakteristiËnih studija za Ëikaöku sociologiju jer je dala uvid u problem iz podruËja »polusvijeta« velikog grada, prouËavajuÊi problem sa stanoviöta grupne dinamike. Autor je svjestan Ëinjenice da tek razumijevajuÊi mehanizme druötvene dinamike svake od socijalnih grupa, pa i grupe profesionalnih lopova, moûemo doÊi bliûe konstruiranju mehanizama prevencije neûeljenih druötvenih pojava. Ova je studija u izvjesnom smislu najbolji reprezentant Ëikaöke ökole s obzirom na bizarnost teme i izbor metodologije, kao öto je, pak, najmanje tipiËna studija iz podruËja klasiËne urbane sociologije.
Ëikaöke ökole. Te se karakteristike dadu sumirati u slijedeÊe elemente: izbor nespecifiËnih tema istraûivanja, izbor nespecifiËnih metodoloökih postupaka istraûivanja, dugotrajnost provoenja istraûivaËkih poduhvata, nepragmatiËna orijentacija studija, odnosno, ûelja da se studiranjem problem joö viöe i dublje upozna, öto Êe tek onda pruûiti elemente za njegovo eventualno rjeöavanje. Zbog ovakvih karakteristika, »ikaöku ökolu dvadesetih i tridesetih godina ovoga stoljeÊa moûemo smatrati specifiËnom kako po izboru tema, tako joö i viöe po striktnom koriötenju metodologije koja Êe kasnije biti nazvana kvalitativnom metodologijom. »ikaöka ökola prezentirana, prije svega, u monografskim studijama predstavlja ranog predstavnika kvalitativne metodologije. œ nekim karakteristiËnim pitanjima kvalitativne metodologije bit „e rijeËi u slijede„em poglavlju.
ZakljuËujuÊi prezentaciju karaktera Ëikaöke ökole preko izabranih monografskih studija koje, po naöem miöljenju, reprezentiraju tu ökolu i karakteristiËnu metodoloöku i tematsku orijentaciju, nadamo se da smo pruûili zadovoljavajuÊu sliku Ô profilu studija i karakteristiËnoj orijentaciji 160
11
Urbana sociologija
161
VIII
œ nekim metodolokim aspektima Ëikake socioloke kole
»ikaka kola dvadesetih i tridesetih godina ovog stolje„a je u sociologiji poznata podjednako po svojoj »urbanoj« kao i »metodolokoj« orijentaciji. Metodoloku specifiËnost ove socioloke orijentacije pokuali smo dokumentirati u toku cijelog ovog rada, a u ovom „emo poglavlju sistematizirati neke od epistemolokih i metodolokih elemenata koji su karakteristiËni kako za Ëikaku kolu iz navedenog perioda, tako i za neka novija razmiljanja Ô problematici tzv. kvalitativne metodologije iz öezdesetih i sedamdesetih godina ovog stoljeÊa. Potrebno je, meutim, imati na umu da se iz danaönje perspektive socioloöke metodologije Ô nekoj striktnoj metodologiji u okviru Ëikake kole teko moglo i govoriti. Otkrivanje metode interviewa., davanje znanstvene ozbiljnosti metodama promatranja i suuËestvuje„eg promatranja, bili su tek prvi koraci u formiranju ukupne socioloke metodologije i sociolokih metoda. Osim pragmatiËnih rasprava Ô pravilnom izboru metoda koje su karakteristiËnije za dananja razmatranja Ô pitanjima socioloöke metodologije, a koja su bila manje prisutna u doba rane Ëikaöke sociologije, pitanja osnovne epistemoloöke orijentacije bila su takoer povremeno postavljena, öto je naroËito vidljivo u, na primjer, posebnom »metodoloökom dodatku« studije Thomasa i Znanieckog Poljski seljak u Evropi i Americi. Socijalni problemi öto su se uoËavali u velikom gradu prouËavali su se, prije svega, kao monografske analize i svaki je posebni sluËaj bio prouËavan kao aproksimacija ili devijacija od tipiËnog. To je ne samo omoguÊilo detaljno upoznavanje pojedinih situacija, nego je dovelo i do moguÊnosti formiranja razliËitih komparativnih studija. Implicitna i 162
vaûna pretpostavka u ranoj ameriËkoj sociologiji, Ô kojoj smo, takoer, u viöe navrata govorili u ovom radu, je da je, iako je nastala na tradiciji njemaËke filozofske i socioloöke ökole s kraja proölog i poËetka ovog stoljeÊa, ameriËka sociologija dvadesetih godina ovog stoljeÊa nije preuzela »totalizirajuÊi pogled na svijet« i prestala je promatrati pojave u njihovom totalitetu. »Svijet je jednostavno bio uzet kao d a t . . . Integracija svijeta ostavljena je businessman-ima i politiËarima. Sociolog je ûelio rutinizirati funkcioniranje dobrog druötva kod kuÊe koncentrirajuÊi se na industrijske probleme, obitelj, ponaöanje grupa u njihovom prirodnom okruûenju« (Bensmann, J. et al. eds., 1982 , str. 1 9 3 ) . Gerth, osim ovoga, navodi i da je takva implicitna pretpostavka prouËavanja posebnih druötvenih problema, a bez njihove povezanosti s »totalitetom«, dovela, takoer, do specijalizacije sociologa, pa se kasnije viöe ne moûe govoriti Ô »sociologu uop„e, nego Ô »specijalisti u sociologiji obitelji, javnom mnijenju, kriminologiji, malim grupama, metodologiji i metodama, rasnim odnosima, itd. ad infinitum« (Ibid., str. 199).
»Rutiniziraju„i naËin prouËavanja drutva«, kako to Gerth navodi, doveo je do toga da su se svi iri uzroci pojava ostavljali »po strani«, a nasuprot tome sve je vie jaËala tendencija specijalizacije prouËavanja pojedinih, izdvojenih, posebnih drutvenih problema, Ëije se precizno prouËavanje postupno gubilo u svojoj nepovezanosti s uzroËnim lancem pojava koje su dovele do njegovog javljanja. Jedna od ideja, koja je rukovodila ovakav razvoj sociolokih analiza, bila je i ˛elja da se osigura to preciznija predikcija razvoja pojedinih pojava — to se bolje jedna pojava upozna, to se s vie sigurnosti mo˛e govoriti Ô mogu„nosti predikcije njenog razvoja. Nepotrebno je posebno napominjati da se, naroËito u sociologiji, koncentracija na izdvojene probleme i procese najmanje mo˛e povezati s uspjenom predikcijom tih istih pojava. Dobru ilustraciju epistemolokog i metodolokog okvira cijele rane Ëikake kole mogu„e je na„i u metodolokoj biljeci (Methodological Note) studije Thomasa i Znanieckog — The Polish Peasant in Europe and America (Poljski seljak 11·
163
u Evropi i Americi).* Ostavivi po strani autorstvo ovog metodolokog dodatka,** ukazat „emo na bitne elemente koje su ova dva autora naglasili. Osnovni okvir kroz koji se raspravlja epistemoloka i metodoloka problematika je proces socijalne evolucije i proces racionalizacije ljudskog drutva. Autori smatraju da se u procesu socijalne evolucije svjesna i racionalna tehnika sve vie ukljuËuju u ˛ivot, a istovremeno jaËa i sve vie kontrola nad prirodom, odnosno, nad socijalnim svijetom. Osim ovih procesa, raste i objektivna te˛nja za spoznajom svijeta. Proces socijalne evolucije dobiva sve vie na »brzini«, smatraju autori, u surevmenom drutvu (ne treba zaboraviti da je ovaj esej pisan 1919. godine!) i stabilitet postoje„eg socijalnog okvira nalazi se u stalnoj izmjeni. Istodobno, razvijaju se i nove tehnike koje „e omogu„iti detaljniju elaboraciju ljudskog drutva. Osnovni socioloki okvir, osim procesa socijalne evolucije i racionalizacije, dopunjen je i prihva„anjem karakteristiËnog antropolokog okvira Ô prouËavanju ljudske zajednice u relacijama dinamiËkog ekvilibrijuma. Kada se jednom ekvilibrij poremeti, potrebno je otkriti procese koji „e dovesti ponovno do uspostavljanja novog dinamiËnog ekvilibrijuma. Ne treba posebno napominjati da se »brzina socijalne evolucije« i proces racionalizacije smatraju silama koje donose bitne promjene ravnote˛e dinamiËkog ekvilibrijuma. Autori u nastavku svoje rasprave raspravljaju Ô nekim karakteristiËnim »laûnostima« tipiËnim za »samorazumijevajuÊu« ili, kako je Ëesto nazivaju, »praktiËnu« sociologiju. Prva ideja koja ne odgovara istini je — socijalna se realnost spoznaje jer se u njoj ûivi, te se problemi mogu shvatiti na osnovu vlastitog empirijskog iskustva. UzimajuÊi primjer prilagodbe individue okolici, autori pokazuju da se ono öto se Ëesto smatra »perfektnom prilagodbom« moûe shvatiti na nekoliko naËina, odnosno, da moûe nastati kao rezultat nekoliko sasvim razliËitih procesa. Individua moûe biti odliËno prilagoena svojoj okolici zbog izrazito snaûne socijalne * U s p . u Bierstedt, R., ed., 1969 str. 5 3 — 1 2 4 . ili u Janowitz, M., ed., 1966, str. 257—288. (skraÊeno) ili u o r i g i n a l n o m izdanju Thomas, WT., Znaniecki, F., 1919. ** Pogledaj Ô t o m e na str. 85.
164
kontrole ili, pak, zbog niskog praga zahtjeva koje dotiËna individua postavlja svojoj prilagodbi. Empirijsko »osje„anje« pojedinih situacije nije, prema tome, nikakva garancija da se posjeduje »ispravna« spoznaja Ô dimenzijama isjeËka socijalne realnosti u presjeku vremena. Druga pretpostavka, koja se takoer smatra laûnom i u koju Ëesto upadaju predstavnici tzv. praktiËne sociologije, je da se socioloöka analiza orijentira samo na one procese i pojave koji vode ka socijalnoj reformi, odnosno, pragmatiËnoj primjeni rezultata analize u odgovarajuÊoj socijalnoj akciji (socijalna politika, socijalni rad). Meutim, ako se ûeli provoditi ozbiljno istraûivanje onda se, smatraju autori, sva praktiËna razmatranja moraju iskljuËiti. Drugim rjeËima, element »praktiËnosti« i »primjenjljivosti« istraûivanja ne smije biti kriterij za procjenu uspjeönosti pojedinog socioloökog istraûivanja. TreÊa pogreöka praktiËne ili samorazumijevajuÊe sociologije je implicitna pretpostavka da svaka grupa druötvenih Ëinjenica moûe biti teorijski i praktiËki razmotrena u arbitrarnoj izolaciji od drugih druötvenih Ëinjenica, odnosno od »ostatka« druötva. Socioloöki entiteti se ne smiju, dakle, izdvajati iz cjeline socijalnih procesa. »etvrta pogreöna pretpostavka odnosi se na krivu ideju da ljudi reagiraju na isti naËin na iste podraûaje, neovisno Ô njihovoj individualnoj ili socijalnoj proölosti. Peta se pogreöka sastoji u pretpostavci da postoji direktna korespondencija izmeu osoba koje naseljavaju odgovarajuÊi teritorij i njihovog ponaöanja. Ovu pogreöku ilustriraju interesantnim primjerom. »Pretpostavka Ô spontanom razvoju tendencija, ako su dati materijalni uvjeti, mo˛e se na„i u pretjeranoj va˛nosti koju su drutveni reformatori pripisivali promjenama u materijalnoj okolici i u brzom zakljuËivanju Ô djelovanju materijalnih uvjeta na mentalitet i karakter individua i grupa. Na primjer, pretpostavlja se da „e ugodno stanovanje stvoriti dobar obiteljski ˛ivot, da „e ukidanje zaustaviti opijanje . . . Svakako, materijalni uvjeti utjeËu . . . ali samo ako je tendencija ve„ prisutna jer naËin na koji „e ljudi iskoristiti uvjete ovisi Ô ljudima koji ih koriste« (str. 63). Problem na koji autori upozoravaju, a koji je znaËajan za postizanje objektivnijeg pristupa, je problem izbjegavanja 165
subjektivnog pristupa. Subjektivne interpretacije mogu se izbjeÊi na dva osnovna naËina — druötveni problemi mogu se prouËavati monografskom metodom ili se druötvene probleme treba utvrivati na posebnim sluËajevima, a onda ih povezivati s cjelinom druötvenih procesa. Meutim, osnovni metodoloöki princip koji treba primijeniti kada se istraûuju pojave u druötvu je da se njima treba pristupiti »kao da se Ô njima nita ne zna« (tabula rasa, terra incognita). Tek kasnije, a to je posebno znaËajno za davanje ocjene Ô karakteru takve metodologije, treba pristupiti formuliranju znanstvenih hipoteza. Ovdje su autori ukazali na problem koji se, na primjer, kasnije Ëesto u radovima H. S. Beckers razrauje, a to je da se, zapravo, osnovna razlika izmeu tzv. kvalitativne i kvantitativne metodologije sastoji u tome da kvalitativna metodologija prilazi prouËavanju problema a da nema unaprijed definiranu sliku Ô istra˛ivanoj situaciji te ne ˛eli prouËavanje svesti na ispunjavanje ranije zamiljene ideje, dok, pak, kvantitativna metodologija pristupa prouËavanju problema na takav naËin da ih ˛eli svesti u unaprijed postavljana hipotetske okvire i time dokazati i Ëvrstinu svog koncepta i ispravnost izabrane metodologije. Interesantno je uoËiti da su Thomas i Znaniecki ukazali na te probleme jo davne 1919. godine. Autori dalje naglaavaju da su dva najznaËajnija refleksivna problema pred drutvenim znanostima — ovisnost individue od drutvene organizacije, ali istovremeno problem ovisnosti socijalne organizacije Ô individui. Ovako dijalektiËko postavljanje problematike samo za sebe takoer je interesantna Ëinjenica. Da bi rijeöili problem odnosa individue i druötva i odnose meusobne uvjetovanosti, autori uvode dva pojma kojima ûele razjasniti meuuvjetovanost. Oni uvode pojam socijalne vrednote i pojam teûnje* Osnovni problem koji se autorima isprijeËio u proizvodnju njihove * » P o d socijalnom v r e d n o t o m mi r a z u m i j e v a m o bilo koji d o g a a j koji i m a empirijski sadrûaj p r i s t u p a Ë a n Ë l a n o v i m a nekih d r u ö t v e n i h grupa i znaËenje u o d n o s u na koje to je ili m o û e biti j e d a n p r e d m e t aktivnosti.« » P o d teûnjom (namjerom) p o d r a z u m i j e v a m o proces i n d i v i d u a l n e samosvijesti koja d e t e r m i n i r a stvarnu ili m o g u Ê u aktivnost i n d i v i d u e u socijaln o m svijetu« {Ibid., str. 69—70).
166
analize Ô poljskom seljaku u Evropi i Americi je, naravno, bio problem adaptacije individue novim socijalnim okolnostima, ali u izvjesnom smislu i promjeni socijalne sredine pod djelovanjem individue. Ova dva pojma koja uvode u svoju analizu, trebala su pomoÊi da se ova problematika rijeöi. Socijalna vrednota se, oËigledno, odnosi na »objektivnu« karakteristiku pojedinog fenomena, dok se namjera (teûnja), pak, odnosi na »subjektivni« nivo. Meutim, socijalna vrednota je oponirana bilo kojoj prirodnoj Ëinjenici, jer potonja nema nikakvo druötveno znaËenje. Tek kada pojedina prirodna Ëinjenica zadobiva odgovarajuÊe socijalno znaËenje, tek onda postaje Ëinjenica koja ima odreenu socijalnu vrijednost koja se konstituira iz meuodnosa namjere (individualni nivo) i socijalne vrijednosti (objektivni nivo). Osim problema razjaönjavanja elemenata socijalne adaptacije individue, autori su se u metodoloökom dodatku susreli s potrebom razjaönjavanja pojma kauzalnosti socijalnih pojava i pokuöaja objaönjenja pojma socijalne promjene. Pokuöajem »dijalektiËkog« sjedinjavanja individualnog i objektivnog nivoa preko dvaju pojmova koje smo upravo prezentirali, autori su se pribliûili rjeöenju problema kauzalnosti na slijedeÊi naËin: »Uzrok druötvenog individualnog fenomena nije nikada drugi individualni ili socijalni fenomen sam za sebe, nego uvijek kombinacija socijalnih i individualnih fenomena . . . Uzrok vrednote ili namjere nikada nije sama ta namjera ili vrednota, nego uvijek kombinacija namjere i vrijednosti« (Ibid., str. 89). Osnovni metodoloöki princip koji, dakle, autori zastupaju je pokuöaj spajanja individualnog i objektivnog nivoa te pokuöaj eksplikacije druötvenih Ëinjenica u njihovoj uzroËnosti preko pojma totaliteta i nedjeljivosti uzroËnosti druötvenih pojava. Problemi koji su istaknuti i danas su problemi socioloöke metodologije i epistemologije i zahtijevaju daljnja razjaönjavanja u razliËitim pokuöajima premoöÊivanja jednostranih socioloökih objaönjenja — bilo onih koja su »pretjerano precizna« ili pak onih koja se nejasno i opÊenito pozivaju na »opÊe druötvene Ëinjenice« ili »druötveni kontekst« kao opÊerazumljivu i samorazumijevajuÊu varijablu koja objaönjava gotovo sve i ne traûi svoju daljnju operacionalizaciju. 167
Istraûivanja koja su provedena u dvadesetim i tridesetim godinama, Ëesto nisu »znanstvena«, u onom smislu u kome se istraûivanja socioloökog karaktera danas procjenjuju. Naûalost, prevladavanje kvantitativnih tehnika u socioloökoj metodologiji Ëesto se izjednaËava sa znanstvenoöÊu, s kvalitetom, öto Ëesto ne odgovara istini. Sukob izmeu tzv. kvalitativne i tzv. kvantitativne metodologije koji latentno figurira, lagano bi se mogao rijeöiti ako bi se prva metodologija shvatila kao nuûna faza bilo kojeg istraûivanja, a druga, pak, kao suplementna i ne nuûno (uvijek) obavezna. Jedno od ranih socioloökih istraûivanja, koje je takoer nastalo tridesetih godina ovog stoljeÊa, a koje nije inspirirano posebno »duhom Ëikaöke ökole«, je studija Ô Middletownu od supruûnika Lyndt.* Ova je studija, meutim, karakteristiËna jer dobro prezentira karakteristike socioloöke metodologije onog vremena. Interesantno je da autori studije Ô Middletomnu izriËu u uvodu vrlo male ambicije Ô samom projektu, ne definirajuÊi niti operativno istraûivaËki zadatak u terminima hipoteza i varijabli istraûivanja, a ne postavljaju niti jasan istraûivaËki cilj svog rada. Oni jednostavno utvruju da su ûeljeli opservirati, zabiljeûiti fenomene i tako postaviti daljnja pitanja grupnog ponaöanja u jednom naselju u SAD. IstiËu da su ûeljeli prezentirati ». . . dinamiËnu, funkcionalnu studiju Ô suvremenom ûivotu ove specifiËne ameriËke zajednice u svijetu trendova mijenjanja ponaöanja opserviranih u njihovom trajanju u posljednjih 35 godina« (str. 6). Ova obimna studija, Ëija je realizacija trajala nekoliko godina i koja je poslije nekoliko godina dobila svog brata blizanca (Middletomn in Transition), je takoer karakteristiËna studija po primjeni razliËitih metoda, od kojih veÊinu moûemo svrstati u grupu metoda tzv. kvalitativne metodologije. IstraûivaËi su, na primjer, organizirali svoje istraûivanje da su prvo u ispitivanom naselju otvorili biro koji je funkcionirao neöto viöe od godinu dana. U okviru biroa operativno je funkcionirao sekretarijat. | Autori su se koncentrirali na jedan odreen period prouËavanja mjesta, öto je Ëinilo raspon od 35 godina (1890—1924). * U s p . u Lyndt, R. S. i Lyndt, H. M., 1929. 168
Autori su, na primjer, utvrdili da nisu mogli govoriti Ô gradu kao cjelini, pa su grad analizirali kao skupinu pojedinaËnih zona i pri tome su se nesvjesno znaËajno pribliûili iskustvima R. Parka i njegovih kolega sa »ikaökog univerziteta. Koje su sve metodoloöke postupke i socioloöke tehnike koristili autori u svom istraûivanju?* Navode se slijedeÊe tehnike: participacija u lokalnom ûivotu, ispitivanje dokumentarnog materijala, öto se odnosi na koriötenje statistiËkog materijala, novina u potpunosti za dvije spomenute karakteristiËne godine — prvu i posljednju godinu perioda koji je prouËavan, publikacije pojedinih organizacija, prouËavana su i dva dnevnika, zatim, pisma, uspomene i sjeÊanja starijih graana, kao i ökolski dnevnici. Na taj naËin je analiziran gotovo sav relevantni materijal. SlijedeÊi postupak je bila kompilacija razliËitih statistiËkih podataka. U svim onim situacijama u kojima se nisu mogli dobiti precizni statistiËki podaci, autori su sami dolazili do incijalnih podataka i prilagoavali ih potrebama istraûivanja. To se odnosilo na slijedeÊe aspekte: visine plaÊa, stupanj realne zaposlenosti u naselju, intenzitet i karakter industrijskih povreda, Ô odnosu izmeu mjesta stanovanja i mjesta rada, Ô profesionalnoj promociji, Ô Ëlanstvu u pojedinim klubovima, itd. »etvrta metoda koja je bila koriötena je interview, s obzira na raznolike varijante takoer dobar pokazatelj karakteristika upotrijebljene metodologije. Intervju se vodio i s kondukterom u tramvaju, s brijaËem, s prodavaËicom u radnji, pa sve do paûljivo pripremljenog razgovora (dubinski intervju) s najbolje informiranim Ëlanovima, odnosno, predstavnicima razliËitih organizacija. Osim ovih intervjua, provedeni su i intervjui na dvije serije populacije koje su trebale prezentirati öarolikost populacije Middletowna — na radniËkoj populaciji i na srednjoj klasi. Ukupno su obuhvaÊene 124 radniËke obitelji i 40 »business type« obitelji. Intervjui iz ove posljednje skupine trajali su i po tri sata. Peta metoda koriötena u ovom istraûivanju bila je metoda ankete uz koriötenje upitnika. Poslali su 400 upitnika Ëlanstvu razliËitih klubova, a istom metodom su ispitivali i uËenike u ökolama. * U s p . p o s e b n o u str. 506—510.
169
I a k o su autori detaljno obrazlo˛ili i z b o r i n a Ë i n ispitivanja, ipak su vrlo evazivni k a d a se postavlja p r o b l e m teorijskih a m b i c i j a — nigdje se u cijelom radu ne m o g u n a „ i form u l i r a n e h i p o t e z e ili n e k e druge t v r d n je k o j e se pokuavaju e v e n t u a l n o »dokazati« (potvrditi ili o b o r i t i ) o v i m istra˛ivanjem. N e o v i s n o Ô z a h t j e v i m a za » s t r i k t n o m metodologijom«, nigdje se u r a d u ne m o û e susresti izvoenje o d g o v a r a j u Ê e u s p o r e d b e izmeu eventualnih e k s p e k t a c i j a i k o n a Ë n i h rez u l t a t a istraûivanja. I n a s t a v a k ove studije, k o j i je uslijedio poslije 8 g o d i n a i b i o kasnije objavljen p o d n a s l o v o m Middletown in Transition. A Study of Cultural Conflict, od strane istih a u t o r a postavljen e su j o ö m a n j e r i g o r o z ne m e t o d o l o ö k e a m b i c i j e . U drugoj se studiji p r v e n s t v e n o istraûuju posljedice depresije iz 1 9 2 9 3 0 . godine u S A D i njeni u Ë i n c i na prou Ë a v a n o naselje.* Kasniji r a z v o j sociologije doveo je do p r e d o m i n a c i j e tehn i k a i s t r a û i v a n ja k o j a su, pak, sociologiju o d v e l e na sasvim drugi k o l o s j e k i p r o t i v Ëega je u a m e r i Ë k o j sociologiji, na sebi specifiËan naËin, meu prvim a u s t a o Wright C. Mills. U » » i k a ö k o j ökoli« t a k v a se, prije svega k v a n t i t a t i v n a m e t o dologija, p o Ë i n j e razvijati, k a k o s m o vidjeli, p r i je svega d o l a s k o m Ogburna na Ë i k a ö ku katedru, a i k a s n i j i m »prilag o d b a m a « drugih istraûivaË a novijim t e h n i k a m a i preciznijim n a Ë i n i m a o b r a d e p o d a t a k a , pa se p o s t u p n o »duh R. Parka« n e p o v r a t n o gubi. M e u t i m , u t o k u öezdesetih godina ovog s t o l j e Ê a dolazi do p o n o v n o g p o k u ö a j a u v o e n j a k v a l i t a t i v n e m e t o d o l o g i j e , öto je p o s e b n o vidljivo, na primjer, u r a d o v i m a Howards S. Beckera.** U j e d n o m od njegovih r a d o v a Sociological Work. Method and Substance iz 1 9 7 0 . godine) Becker se i s a m poziva na »duh R. E. Parka k o j i mu je o t k r i o k a k a v tip sociolog a o n sam t r e b a biti. D r u ö t v o sam shvatio k a o k o l e k t i v n u akciju . . . i p r i h v a t i o s a m taj pogled, p r e t p o s t a v l j a j u Ê i da su ga oni (moji uËitelji — Blumer i Hughes) dobili od Parka i * O v a k a v relativn o niski nivo preciznosti i aspiracija koje susreÊem o u n a v e d e n i m istraûivanjima Lyndtovih, sam za sebe d o b r o ilustrira stup a n j razvijenosti socioloöke metodologije o n o g v r e m e n a , te m o û e indirektno posluûiti i u » o b r a n u « sliËne metodologije koriötene i u C h i c a g u . ** U s p . u bibliografiji njegove r a d o v e .
170
C. H. Meada
i kroz Parka od Simmela«
(str. V). H. T. Becker
se pridruûuje mnogim istraûivaËima povijesti socioloöke misli u SAD kada utvruje da istraûivaËka shema, koju su koristili Ëikaöki sociolozi u dvadesetim godinama ovog stoljeÊa, nije bila razvijena iz neke posebne aksiomatske teorije, nego prije iz karaktera grada i gradskog ûivota. »Sve je bilo materijal za razvijajuÊu teoriju« (str. 65). Osnovni princip koga se drûe predstavnici kvalitativne metodologije je da niti jedno istraûivanje ne moûe dati precizan recept za rjeöenje svakog socioloökog problema. Svako istraûivanje doprinosi definiranju problema i indirektno vodi njegovom rjeöavanju. To su sve principi koje je, na primjer, i W . I . Thomas zastupao kada je govorio Ô potrebi sociološkog »definiranja situacije«. Becker, na primjer, smatra da* svaki sociološki problem ima svoju posebnu povijest i razvija se kroz niz stadija od kojih svaki reflektira promjenu, ovisno Ô tome tko definira problem, zatim u odnosu na karakter definicije kojom se problem definira, kao i prema akcijama koje rezultiraju kao pokuaji rjeavanja pojedinog problema. Definirati jedan socioloki problem nije jednostavan zadatak, smatra Becker. Problem se i sastoji u tome da se svaki socioloki problem mo˛e definirati na razne naËine, ovisno Ô tome tko ga definira, kada ga definira, zašto ga definira — dakle, ovisno Ô socijalnim grupama koje definiraju problem, Ô karakteristikama socijalne situacije uopÊe, itd. Becker navodi da je, kada se definira pojedini problem, potrebno raöËistiti sa svim pretpostavkama, eksplicirati jasno koji su sve elementi intervencije u strukture i procese koji doprinose nastanku problema te vrlo precizno pokuöati odrediti öto bi mogao biti socioloöki doprinos odreenim problemima. »esto se osnovni doprinos sociologije prouËavanju pojedinih druötvenih problema moûe svesti na iznoöenje jasnih prijedloga Ô alternativnim pozicijama s kojih je problem mogu„e tek sagledati. Interesantno je da se i Becker zadr˛ava na razini »objanjavaju„e sociologije« — raËi„avanja pretpostavki, ekspliciranja vrijednosnih postavki pojanjavanja alternativa kao postupaka koji trebaju doprinijeti razjanjavanju komp* U s p o r e d i u Becker, H. S. ed., 1967, str. 5 — 3 1 .
171
leksnosti problema koji se prouËava. Najmanje se od sociologije mogu oËekivati prijedlozi za rjeöenja situacija izazvanih pojedinim socijalnim problemima, öto je, pak, najËeöÊa pogreöka koja se Ëesto iznosi kada se sociologiju i u suvremeno vrijeme optuûuje da nije dovoljno »aplikabilna«. Kvalitativna za razliku od kvantitativne metodologije, öto, po naöem miöljenju, treba da oznaËi samo dvije faze u provoenju bilo kojeg socioloökog projekta, te se Ô te dvije socioloke metodoloke orijentacije mo˛e najpravilnije govoriti u komplementarnom smislu, nije, dakle, bila samo tipiËna za Ëikaku kolu sociologije, ona i danas ima svoje predstavnike. Kvalitativna metodologija, kako to iznosi, na primjer, Filstead (1971, str. 6) ». . . se odnosi na one strategije kao to su promatranje s uËestvovanjem, dubinski interview, potpuna participacija u aktivnostima koje se istra˛uju, itd. — to omogu„ava istra˛ivaËu da dobije informacije »iz prve ruke« Ô empirijskom svijetu koji istraûuje. Kvalitativna metodologija omoguÊuje istraûivaËu da doe »bliûe podacima«, razvijajuÊi analitiËke, konceptualne i kategorijalne komponente i objaönjenja iz samih podataka — prije negoli iz unaprijed utvrenih, striktno strukturiranih i visoko kvantitativnih tehnika koje postavljaju empirijski socijalni svijet u operacionalne definicije öto ih je istraûivaË konstruirao«. Ovaj autor dobro ukazuje na osnovnu razliku koja bi se mogla postaviti izmeu tzv. kvalitativne i kvantitativne metodologije. Kvalitativna metodologija ne polazi u istraûivanju od unaprijed stvorenih predubjeenja koja se, eventualno, moraju prouËavanjem odreene situacije potvrditi, nego polazi od pretpostavke Ô postojanju socijalnih problema koji zahtijevaju, prije svega, jasno i kompleksno sagledavanje cjeline procesa, a tek onda konstruiranje odgovarajuÊe konceptualne sheme koja treba dati kompleksan prikaz prouËavanih situacija. »Ukratko, kvalitativna metodologija zastupa onaj pristup ispitivanju empirijskog socijalnog svijeta koji zahtijeva od istraûivaËa da interpretira stvarni svijet iz perspektive subjekta njegovog istraûivanja« (Ibid., str. 7). Princip »uûivljavanja« koji se ovdje zastupa, bio je jedan od principa metodologijskih postupaka Ëikaökih sociologa s 172
poËetka ovog stoljeÊa — ispitivati pojave uûivljavanjem u stvarni svijet subjekata koji i Ëine taj svijet. Svi ovi aspekti kvalitativne metodologije koje smo do sada napomenuli, predstavljaju u, izvjesnom smislu, oûivljavanje duha Ëikaöke ökole koja je bila primjenjivana, a da nije bila poznata pod tim nazivom, niti je, pak, bila suprotstavljena kvantitativnoj metodologiji, Ëiji se razvoj realizira u kasnijim dekadama i koja je danas dominantna struja u socioloökoj metodologiji uopÊe. Zbog toga se moûe reÊi da H. T. Becker, a i neki drugi autori, na primjer, H. Blumer, I. Deutscher, I. Horowitz, te specifiËno H. Garfinkel, koji razvija specifiËnu »etnometodologiju«, predstavljaju predstavnike suvremene socioloöke misli koji nastavljaju tradiciju Ëikaöke ökole s poËetka ovog stoljeÊa. Jedna od metoda koje se smatraju legitimnim metodama kvalitativne metodologije je i metoda uËestvujuÊeg promatranja. »Pod uËestvujuÊim promatranjem mi podrazumijevamo onaj metod u kome promatraË participira u svakodnevnom ûivotu ljudi koje prouËava ili otvoreno kao istraûivaË, ili prikriveno u nekim drugim ulogama, promatrajuÊi stvari u njihovom svakodnevnom odvijanju, sluöajuÊi öto se govori i ispitajuÊi ljude kroz izvjesno vrijeme« (Ibid., str. 133). Osim metode uËestvujuÊeg promatranja koja nema, kao öto vidimo, neke precizne metodoloöke odrednice, field istraûivanja se smatraju osnovnim tipom istraûivanja koja se provode metodama kvalitativne metodologije. U field istraûivanjima metoda uËestvujuÊeg promatranja je najËeöÊa metoda koja se koristi, koja je najËeöÊe dopunjena i intervjuima i prikupljanjem sekundarne grae. »ikaöka ökola urbane sociologije bila je karakterizirana, dakle, i primjenom posebnih metoda socioloökih istraûivanja, naroËito u prvoj fazi svog razvoja. Kasniji razvoj meutim nije obiljeûen razvojem posebnih metodoloökih postupaka, nego primjenom klasiËnih metodoloökih postupaka na raznolika istraûivanja öirom svijeta. »Nesmetani« razvoj urbane sociologije teËe sve do öezdesetih i sedamdesetih godina ovog stoljeÊa, kada se, naroËito iza 1968. godine, postupno poËinju javljati sve ozbiljnije i ozbiljnije kritike tradicije, orijentacija i metodologije. 173
IX.
Razvoj sociologije grada u öezdesetim i sedemdesetim godinama
Izloûivöi n e k e o s n o v n e e l e m e n t e n a s t a n k a u r b a n e sociologije, k a o i n e k e o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e njenog r a z v o j a u Chicagu u o k v i r u tzv. Ë i k a ö k e ökole, osvrnut Ê e m o se na n e k e p o s t a v k e k o j e su se razvile u posljednjih d v a d e s e t a k godina u r a d o v i m a n e k i h z n a n s t v e n i k a u r a z n i m z e m l j a m a , koji v e o m a ozbiljno dovod e u pitanje smisao o p s t a n k a »klasiËne« u r b a n e sociologije. U posljednjih p e t n a e s t godina, po n e k i m m i ö l j e n j i m a nak o n 1 9 6 8 . godine (Pickvance, 1 9 7 6 a, str. 7 ) , razvijaju se novi pogledi na »urbani f e n o m e n « i na ulogu urbane sociologije, u r b a n i z m a , o d n o s n o , u r b a n o g planiranja . U o v o m poglavlju n e Ê e m o se baviti k o m p l e k s n i m prikaz o m ukupnog r a z v o j a sociologije grada od njenog n a s t a n k a p a sve d o najnovijih dana. U m j e s t o toga, k o n c e n t r i r a t Ê e m o se na analizu r a d o v a j e d n o g d o s t a uskog kruga t e o r e t i Ë a r a i i s t r a û i v a Ë a k o j i vrlo specifiËno tretiraju f e n o m e n urbanog, a Ëija se djela p r v e n s t v e n o javljaju u posljednjih p e t n a e s t a k godina, dakle, negdje iza 1 9 6 5 godine. P o t r e b n o j e t a k o e r u k a z a t i d a s e n e Ê e m o p o s e b n o baviti r a z m a t r a n j e m r a z v o j a standardne, o d n o s n o , k l a s i Ë n e sociologije g r a d a k o j a se, t a k o e r , u t o m p e r i o du n e s m e t a n o razvija j e r o n a , prije svega, razvija k l a s i Ë n e k o n c e p t e r a z v o j a ili p a k k r o z svoje r a d o v e p o k a z u j e r a z v o j m e t o d o l o g i j e i t e h n i k a o b r a d e pod a t a k a . N a r a v n o , m e u t a k v i m djelima i m a m n o g o interesantnih i s t r a û i v a n j a k o j a bi zasluûila p o s v e Ê i v a n j e paûnje, k a o öto su, na primjer, djela P. H. Chembart de Lauwea, Raymond Ledruta. u F r a n c u s k o j , H. P. Bahrdta, A. Mitscherlicha, u N j e m a Ë k o j , R. Pahla u E n g l e s k o j , F. Ferrarotija Italiji, kao i niza istraûivanja i r a s p r a v a k o j e se s v a k o d n e v n o pojavljuju u S A D . V e Ê i n a a u t o r a k o j e spominje m r a z m a t r a n e k e sfere 174
urbanog f e n o m e n a (stanovanje, e k o l o ö k o ugroûavanje, gradske c e n t r e , p o l o û a j marginalnih skupina, i tsl.) ili p a k raspravlja Ô globalnim efektima u r b a n e krize. Prvi nivo analiza, p a r c i j a l n e studije, ne o m o g u Ê u j e proöirivanje teorijskog k o n c e p t a , a drugi je p a k p r e o p Ê e n i t i ne osigurava dovoljnu p o v e z a n o s t izmeu »propasti gradova« i opÊeg r a z v o j a druötva. N a s u p r o t r e Ë e n o m , j e d a n d o s ta uski krug t e o r e t i Ë a r a i istraûivaË a koj i n e o s p o r n o danas dominiraju u r a s p r a v a m a Ô u r b a n o m fenomenu, vrlo specifiËno se b a v e njegovim p r o u Ë a v a n j i m a sa, za sada, d o s t a o g r a n i Ë e n i m rezultatom, ali s v e Ê uspostavljenim t e m e l j i m a teorijskog k o n c e p t a k o j i g a r a n t i r a i n t e r e s a n t a n razvoj u buduÊnosti. P o m e n u t i a u t o r i djeluju u s v o j i m z e m l j a m a (posebno u F r a n c u s k o j , E n g l e s k o j , Italiji, S A D , m a n j e u ä p a n j o l s k o j , N j e m a Ë k o j k a o i i s t o Ë n o e v r o p s k i m z e m l j a m a ) i vrlo su aktivni na s v j e t s k o m s o c i o l o ö k o m planu (u okvir u ISA-e — M e u narodnog socioloökog udruûenja, u okviru K o m i t e t a za urbano i r e g i o n a l n o istraûivanje). U Francuskoj Henri Lefebvre s v o j i m prvim radovima, a p o s e b n o k n j i g o m Le droit à la ville 1 9 6 8 . godine, ukazuje n a n o v e a s p e k t e p r o u Ë a v a n ja urbanog f e n o m e n a , u r b a n i z m a i uloge u r b a n e sociologije. H. Lefebvre se k o n c e m ezdesetih i kasnije, u s e d a m d e s e t i m godinama, intenzivno bavi urbanim f e n o m e n o m , objavivi n e k o l i k o knjiga na tu t e m u (Du
rural à V 1 9 7 0 ; La revolution urbane, 1 9 7 0 ; L'espace et politique, 1 9 7 2 ; La pansée marxiste et la ville, 1 9 7 2 ; La production de l'espace, 1 9 7 3 ) . Lefebvre je svojim djelovanjem snaž-
n o u t j e c a o n a razvo j o r i j e n t a c i j a p r o u Ë a v a n j a urbanog fenom e n a u m n o g i h mlaih znanstvenika, a r a d o v i I n s t i t u t a za urbanu sociologiju u Parizu, k o j i m s a m Lefebvre n e k o vrij e m e rukovodio , pruûili su institucionalni o k v i r za realizaciju istraûivaËkog rada. Ne ulazeÊi sada u detaljnije obraz laganje i i n t e r p r e t i r a n j e djela H. L e f e b o r e - a Ô u r b a n o m fenomenu, öto Ê e m o uËiniti kasnije povezivajuÊi njegovo djelovanje s o s n o v n i m t e n d e n c i j a m a r a z v o j a u r b a n e sociologije U najnovije vrijeme, u k a z a t Ê e m o na vaûnu Ëinjenicu z n a Ë a j nog u t j e c a j a L e f e b v r e a na n e k o l i c i n u mlaih istraûivaËa, a p o s e b n o na M. Castellsa koji se, doduöe, od sljedbenik a kasnije p o j a v i o u ulozi k r i t i Ë a r a L e f e b v r e a (Castells, 1 9 7 7 a.
175
str. 86—96), kao to niti Lefebvre nije ostao du˛an i kritiËki se osvrnuo na neke radove Castellsa (Lefebvre, na primjer, 1974, str. 174). M. Castells je do sada objavio niz djela Ô urbanoj sociologiji i mogu„e ga je smatrati jednim od najotrijih kritiËara klasiËne urbane sociologije, ali istodobno i kao osobu koja je ulo˛ila (do sada) najve„i napor da zasnuje jednu »novu« urbanu sociologiju. PoËev od Ëlanka Vers une théorie sociologique de la planification urbaine — objavljenog u Ëasopisu »Sociologie du travail« 1969. godine, preko najznaËajnije knjige La question urbaine — objavljene 1972. godine, do rasprava Ô »urbanim borbama« (Luttes urbaines, 1973), studije Ô Denquerque-u uraenoj u suradnji sa F. Godardom, a objavljenoj pod naslovom Monopolvile — l'enterprise, l'Etat, l'urbaine (1974), preko studije Ô »industrijskom prostoru« — objavljenom kao Sociologie de l'espace industriel (1975), sve do razmatranja statusa urbane sociologije, Ëemu je posve„eno nekoliko manjih radova (Urban Sociology and Urban Politics, From the Critique to New Trends of Research, 1975; Theory and Ideology in Urban Sociology, 1976; 7s there an Urban Sociology? 1976; Theoretical Propositions for An Experimental Study of Urban Social Movements, 1976; Towards a Political Urban Sociology, 1977), do izdanja njegovog najva˛nijeg djela La Question urbaine na engleskom jeziku (The Urban Question The Marxist Approach, 1977) s posebnim pogovorom u kojem se autor razraËunava sa razliËitim kritikama upu„enim djelu La question urbaine od dana njegovog prvog izlaska (1972), kao to se u tom pogovoru i sam samokritiËki osvr„e na neke dijelove svoje koncepcije (Castells, 1977a, str. 437— 472), do najnovije knjige iz podruËja urbane sociologije objavljene 1978. godine pod naslovom City, Class and Power, a koja predstavlja na engleski jezik preveden dio ranije napisanih eseja i nekoliko novih rasprava. Studije Ô statusu urbane sociologije pojavile su se u originalu (na francuskom jeziku) krajem öezdesetih i poËetkom sedamdesetih godina, ali je njihov utjecaj znatno ojaËao kada su prevedene na engleski jezik, te smo ih kao takve ovdje i naveli. 176
U nas je od Castellsa prevedeno razmjerno malo — dva odlomka iz knjige La question urbaine, jedan pod naslovom urbanizacija, razvoj i zavisnost, Ëasopis Marksizam u svetu br. 7, str. 278—309, iz 1977. godine, i drugi pod naslovom Mit urbane kulture, u Zborniku treÊeg programa radio Zagreba, Zagreb, ProljeÊe — ljeto, 1978, str. 141—147, öto predstavlja dio poglavlja pod istim naslovom iz knjige La question urbaine. Osim toga, od istog autora preveden je i objavljen esej Za sociologijsku teoriju urbanog planiranja (Revija za sociologiju, 4/1975), kao i dva eseja iz knjige City, Class and Power — prvi pod naslovom Grad, klasa i moÊ i drugi pod naslovom Urbana kriza, politiËki proces i urbana teorija (Revija za sociologiju, br. 1—2/1980). Osim M. Castellsa, koji besumnje predstavlja najznaËajnijeg teoretiËara »novije orijentacije« u razvoju urbane sociologije, u Francuskoj se razvija i Ëitav niz drugih, mahom mlaih istraûivaËa koji prouËavaju urbani fenomen s novih polaziöta. Jedna od znaËajnijih figura svakako je i /. Lojkine, koji se naroËito bavi problematikom »neproizvodne potroönje«, odnosno, teorijom »kolektivne potroönje (konzumacije)« i prouËavanjem znaËaja uloge drûave u tom procesu, a koji je do sada objavio niz interesantnih studija iz podruËja urbane sociologije (La politique urbaine dans la region lyonnaise, 1945 — 1972, 1974; La politique urbaine dans la region parisienne, 1945 — 1972, 1976) — Ô problemu razvoja i urbanoj politici dvaju velikih gradskih aglomeracija u Francuskoj, kao i nekoliko manjih napisa Ô nekim teorijskim problemima koji se postavljaju pred daljnji razvoj urbane sociologije — (Contribution to a Marxist Theory of Capitalist Urbanization, 1976; Big Firms Strategies, Urban Policy and Urban Social Movements, 1977), kao i interesantnu studiju Ô odnosu marksizma, drûave i »urbanog pitanja« (Le marxisme, l'Etat et la question urbaine, 1977). Osim ove dvojice istraûivaËa urbanog fenomena, u Francuskoj se razvija i niz drugih istraûivaËa koji na tragu novih teorijskih postavki istraûuju pojedine elemente »strukture urbanog sistema« (Castells, 1977a str. 113—243), Ëiji je znaËaj, meutim, (za sada) neöto manji od Castellsa i Lojkinea. 12
U r b a n a sociologij a
177
U Engleskoj se takoer javljaju novije orijentacije u istraûivanju urbanog fenomena, dosta razliËite od klasiËnih studija, na primjer, R. Glass ili R. Rahla koji, meutim, i sam redefinira svoje ranije teorijske koncepte usvajajuÊi neke od postavki nove orijentacije. U tom smislu, pored klasiËnih priloga urbanoj sociologiji od R. Rahla objavljenih u öezdesetim godinama, na primjer, u knjizi Redings in Urban Sociology (1968), najnovije izdanje njegove knjige Whose City? (1975) osvjeûeno je nekim novijim teorijskim konceptima, najvjerojatnije pod utjecajem novijih orijentacija razvoja urbane sociologije u Engleskoj i drugim zemljama sedamdesetih godina. OstajuÊi ipak u okvirima »tradicionalne« orijentacije, koju neki autori nazivaju »weberijanskom« (Harloe, 1977, str. 1), Pahl se prikljuËuje skupini autora internacionalnog sastava svojim prilogom pod naslovom
autor nekoliko napisa i kao urednik jednog zbornika radova i koji je, prije svega, odigrao znaËajnu ulogu u pribliûavanju misli francuskih urbanih sociologa ( C a s t e l l s a, prije svega) anglosaksonskom govornom podruËju. Radi se Ô zborniku Urban
Sociology,
Critical
Essays,
(1976)
u
kome
Pickvance
Isti autor se u svom novijem djelu bavi problemom korporatizma i politiËkom sociologijom planiranja (Simmie, 1981)· Meu mnogim drugim istraûivaËima u Engleskoj potrebno je svakako spomenuti i C. Pickvancea, koji se pojavljuje kao
piše interesantan uvod Ô problematici razvoja novih tendencija u urbanoj sociologiji (Pickvance, 1976a, str. 1—33), a u kojoj se pojavljuje i kao autor priloga Ô »urbanim socijalnim pokretima« (Pickvance, 1976b, str. 198—219). Iako ne pripada direktno krugu ove »intelektualne zajednice«, rad R. Mellor je interesantan jer raspravlja i Ô statusu klasiËne i »nove« urbane sociologije (Mellor, 1977). U SR NjemaËkoj nove tendencije u naËinu razmatranja urbanih fenomena osjeÊaju se veÊ niz godina, iako nisu usmjerene na isti naËin kao, na primjer, u Francuskoj, Engleskoj ili pak SAD. Razmatranje problematike ûivota u gradovima u ovoj zemlji vezano je uz problem prouËavanja razvoja demokracije na lokalnom nivou, uz problem prouËavanja komunalne politike, kao i na raznolike politiËke konzekvence do kojih razvoj urbanog planiranja vodi. Iako, kako smo napomenuli, u sedamdesetim godinama ne postoji sinhroniziran oblik razvoja »nove« urbane sociologije u SR NjemaËkoj u onom smislu u kome se on razvija u nekim drugim zemljama, ipak je naËin tretiranja »urbanog pitanja« u SR NjemaËkoj krajnje politiËan, angaûiran i mada nije formuliran u sliËnim konceptualnim okvirima, bavi se prouËavanjima nekih procesa koji se u tzv. novoj urbanoj sociologiji takoer razmatraju. Posebno treba spomenuti A. Mitscherlicha, poznatog psihoanalitiËara, i njegove radove Ô problematici grada, pri Ëemu su posebno interesantna razmatranja fenomena urbanog planiranja, razliËitih programa planiranja, pitanja zemljinog vlasnitva, pitanja vlasnitva kao kljuËnog problema u okviru kapitalistiËkih drutava i njihovih urbanih problema. »Kolektivna nesvjesnost« Ô karakteristikama stvarne situacije jedna je od znaËajki dananjeg odnosa prema suvremenom gradu koji je »sliËan nekom Ëovjeku izobliËenom oteklinama metastaza raka. Mo˛da ne postoji nikakav nagon za smrti, ali postoje okolnosti koje djeluju smrtno.
178
12»
Managers, Technical tion, Manipulation
Development,
Cities,
Studies
u
in
Experts and the State: Forms of Mediaand Dominance in Urban and Regional
zborniku the
radova
Political
Economy
pod
of
nazivom
Cities
and
Captive Regions,
ureenom od M. Harloea objavljenom 1977. godine (Pähl, 1977, str. 49—61). M. Harloe je takoer jedan od autora koga moramo svrstati meu one koji svojim djelovanjem razvijaju novije orijentacije u urbanoj sociologiji. On je uredio veoma interesantan zbornik radova autora internacionalnog sastava Ô urbanom fenomenu (Harloe, 1977) i napisao instruktivan uvod u kome sumira neke osnovne konstatacije Ô razvoju »nove« urbane sociologije. Autor koga trebamo svakako pomenuti je P. Mann koji je napisao knjigu pod naslovom An Approach to Urban Sociology (Mann, 1970), koja se po strukturi dosta razlikuje od klasiËnih udûbenika urbane sociologije. /. Simmie je takoer jedan od autora Ëije je djelovanje na tragu novih orijentacija u urbanoj sociologiji, naroËito u sociologiji prostornog planiranja, Ëemu je posvetio i knjigu Citizens in
Conflict:
The
Sociology
of
Town
Planning,
(Simmie,
1974).
179
œ tome je rijeË, iako mi — kao i svi koji ve„ sjede na buretu baruta, postupamo tako kao da je sve besmrtno i u najboljem redu« {Mitscherlich, 1972). Posebno interesantna razmiljanja Ô suvremenom gradu u SR NjemaËkoj mogu se na„i kod Heide Berndt koja razmatra problematiku »slike drutva u gradskih planera«, odnosno, ono Ô Ëemu se najËe„e raspravlja u okvirima tzv. sociologije planera — kakve su odrednice i uvjeti koji utjeËu na konstrukciju »slike drutva« onih koji planiraju, kakva je po˛eljna slika socijalne realnosti koja treba biti ostvarena fenomenom planiranja, pa prema tome, kakva je predstava Ô »normalnosti« drutva koje se treba posti„i? U svojoj knjizi Das Gesellschaft bei Stadtplanern razmatra raznolike metodoloke puteve dola˛enja do slike Ô drutvu, razmatra koncept drutvene strukture kao organskog sistema (kritika koja se nastavlja na kritiku Ëikake koncepcije drutvene strukture), problem vrednota, tehnokracije, problematike upravljanja drutva uop„e, kao i Ô nekim suvremenim procesima koji se odvijaju u urbaniziranim drutvima i koji tra˛e novo konceptualiziranje uloge urbanih planera (tercijarni sektor, irenje grada u regiju, utopijske konceptualizacije planiranja, problematika integracije preko susjedstava, i tsl.) (Berndt, H., 1968). KlasiËnom problematikom urbane sociologije vie se bavi «. P. Bahrdt, posebno problematikom stanovanja, odnosno, odnosa prema graevinskom nasljeu, osnovama stambene politike, problema socijalne segregacije, aspektima sanacije u suvremenim gradovima, odnosima koji se pojavljuju u sferi planiranja izmeu »znanja eksperata i politiËke javnosti«, kao i moguÊim oblicima kooperacije planera i sociologa (Bahrdt, H. P., 1977). Posebnu karakteristiku urbana sociologija je u novije vrijeme u SR NjemaËkoj dobila svojom orijentacijom na prouËavanje problematike lokalne demokracije i komunalne politike. U raspravama Ô utjecaju urbanog razvoja na razvoj demokracije istiËe se da je on doveo do »neprijatnosti gradova«, a konkretna komunalna politika se suoËila s akcijama stanara, najamnika, zaposjedanjem kuÊa i ötrajkovima u prometu. U pitanje je doölo ono öto »se decenijama smatralo 180
kao Ëarobna formula apstraktnog politiËkog principa — privrednog rasta za cjelokupno druötvo koje je u zapadnim industrijskim zemljama postalo urbanizirano«. Raznolike inicijative graana koje se razvijaju u takvim druötvima, posebno u SR NjemaËkoj, govore Ô tome da »kanali komunikacije« i demokratsko planiranje ne funkcioniraju, odnosno, da se razvijaju sasvim nekonvencionalni oblici intervencije u drutveno-politiËke procese na nivou svakodnevnice u urbanim okvirima (vidi Ô tome, Bernfeld, D., 1979)*. Na globalnom planu uvia se da se nacionalne privrede razvijenih, visokoorganiziranih i urbaniziranih sistema, napose privrednih, ne mogu viöe zamisliti bez rukovodeÊih intervencija centralnih drûavnih aparata, öto su Ëinjenice koje se i u drugim zapadnoevropskim zemljama utvruju, posebno u Francuskoj gdje je ideja Ô »intervenciji države« poslužila za razvoj koncepta urbane sociologije osnovane na teoriji kolektivne potrošnje, Ô Ëemu „e kasnije biti vie rijeËi. Neovisno Ô tome koliko smatramo da je intervencija države stvarno efektivna ili ne, koliko se uistinu primjenjuje ili ne (vidi Ô tome, na primjer, kod Harrington, 1979 i Galbraith, 1979), vaûno je uoËiti da se urbano pitanje i u SR NjemaËkoj stavlja u öiri okvir druötveno-politiËkog razmatranja i da ne predstavlja problem koji se »obrauje« u okvirima klasiËne urbane sociologije preokupirane problemima »prostornog razvoja«. Nuûnost zahvata centralnih drûavnih organa u privredne tokove dovodi do oblika politiËkog organiziranja na principu centralizacije, öto stavlja u pitanje moguÊnosti stvarnog razvoja demokracije na lokalnom planu i niz praktiËnih dilema u komunalnoj politici (Grauhan, Rolf-Richard, 1972). Razvoj privrede nuûno slijedi princip rentabilnog investiranja, öto najËeöÊe oznaËava investiranje tamo gdje je za iniciranje novog procesa proizvodnje potrebno najmanje investirati (urbana koncentracija). * Ovakav razvoj u r b a n e sociologije u S R N J p o s e b n o naglaöava znaËaj inicijativa g r a a n a (Bürgerinitiativen) u svakodnevnici, pa je i orijentacija na k o m u n a l n u p r o b l e m a t i k u logiËna konsekvenc a takvog oblika razvoja. I a k o su inicijative g r a a n a p r a g m a t i Ë n e , parcijalne i p o v r e m e n o , predstavljaju znaËajan elemen t u svakodnevnoj politici i upravljanju gradovima.
181
öto oznaËava prevladavanje ocjenjivanja grada kroz kvantitativne, a ne kvalitativne kriterije. Ukoliko bi se pak razvoj grada promatrao kroz kvalitativne kriterije, onda bi i ukupni privredni proces rasta morao biti rukovoen istim kriterijima, a ne kao do sada kada je »blagostanje shvaÊeno kao bogatstvo u ponudi upotrebljivih roba, kada se i razvoj shvaÊa kao umnoûavanje ponude roba«. (Ibid.) Zbog takvih tendencija druötvenog razvoja, potrebno je upitati se — da li se za urbanizirana podruËja moraju pronaÊi nove definicije pojma blagostanja koje Êe znaËiti upravo obrnuti red prioriteta u ukupnom druötvenom investiranju kapitala? »Besmislena proizvodnja« i rast dovode sve viöe u pitanje osnovne ekoloöke pretpostavke zdravog ûivota u urbaniziranim sredinama i sve viöe govore u prilog potrebe preorijentacije investiranja u ekonomski neprofitabilna podruËja, koja se prakticiraju na nivou svakodnevnog ûivota, na nivou komunalne politike. Na nivou strukture grada, s obzirom na raznolikost pojedinih podruËja, moguÊe je govoriti Ô »privilegiranim« i »zapostavljenim« podruËjima, dakle, Ô predjelima grada u kojima se navedene kontradikcije nekontroliranog i »neumnog« rasta prostorno manifestiraju. Problemi demokracije u gradovima se posebno istiËu ako se prouËavaju tendencije centralizacije politiËkog ûivota na nivou rukovoenja i upravljanja druötvom. R. Grauhan upozorava na interesantnu kontradikciju öto se pojavljuje izmeu lokalnih inicijativa i centralizacije rukovoenja druötvom — opÊi zahtjevi sistema traûe centralizaciju, a razvoj u posljednje vrijeme pokazuje da se inicijative najËeöÊe kreÊu od lokalnih ka »viöim« nivoima. To otvara poseban problem odreivanja stupnja samoupravljanja u opÊinama, odnosno, opÊenito u okviru komunalne politike, kao i potrebu razmatranja uloge nosilaca takve lokalne vlasti u okvirima sveopÊe urbanizacije druötva u kojem se s pravom moûe postaviti pitanje Ô tome tko zapravo »reprezentira pojam stanovnika grada« (R. Grauhan, 1972). Perspektive komunalne politike raspravljaju se i u jednom drugom zborniku radova autora koji razmatraju neke aspekte urbanih fenomena (vidi Hoffmann, H., 1974), po182
sebno s obzirom na perspektive razvoja kulture na komunalnom, opÊinskom nivou. Utvruju se Ëinjenice sve veÊe izoliranosti individua u suvremenoj urbaniziranoj sredini, procjenjivanje individua prema njihovoj »kupovnoj (potroöaËkoj) moÊi« i analogan rast ovisnosti stanovniötva Ô sferi potroönje. U suvremenom gradu posebno su istaknuti sukobi koji nastaju izmeu privrednih ciljeva s jedne strane i druötveno-kulturnih ciljeva. Poseban problem predstavlja razmatranje poloûaja suvremenog Ëovjeka — kakav je odnos politike prema Ëovjeku u suvremenoj urbaniziranoj okolici? Autor razlikuje pojam »zbrinutog Ëovjeka« i pojam »samostalnog Ëovjeka«, pri Ëemu prvi pojam predstavlja Ëovjeka koji proistjeËe kao rezultat odreene politike »zbrinjavanja«, a drugi se razvija kao kreativna liËnost u stimulativnoj urbaniziranoj okolici. Bilo bi, dakle, prejednostavno zamisliti da se rjeöenja urbanih problema mogu naÊi samo u razvijanju odgovarajuÊe politike zbrinjavanja (Hoffmann, 1974). Neki autori zahtijevaju konzekventnu politizaciju komunalnog pitanja stavljajuÊi u prvi plan odnos siromaönih i bogatih, odnosno, onih koji trpe ötetu (najamni radnici) i onih koji profitiraju od sadaönjeg stanja odnosa (»bogataöi«). Komunalna politika u angaûiranom smislu mora se opredijeliti prema onima koji su opresirani i koji ûive iskljuËivo od svoje plaÊe. Zadatak mladih socijalista na komunalnom podruËju mora biti »stvaranje pretpostavki takve komunalne politike koja Êe se orijentirati prema ciljevima demokratskog socijalizma« (Roth, W., 1971). Takav program akcija zahtijeva prouËavanje funkcije opÊine u kasnokapitalistiËkom sistemu, kritiku postojeÊe komunalne demokracije, procjenu suvremenih reformatorskih nastojanja, i tsl. Osim navedenog, posebno se i u ovom zborniku radova raspravlja Ô planiranju grada, Ô njegovoj »tobožnoj neutralnosti«, Ô posljedicama izgradnje gradova »orijentirane na profit«, inicijativama graana, participaciji, kao i Ô posebnom aspektu prouËavanja moguÊnosti uvoenja samoupravljanja stanara (Roth, W., ibid.). Diskusija Ô problematici urbaniziranih sredina naroËito je intenzivna u SR NjemaËkoj Ô problemima p r o m e t a , p o s e b n o o d n o s u individualno g (privatnog) i j a v n o g
prometa. Evo što kaže jedan autor. »Na uništavanju gradova
183
prometom danas zajedno rade eksperti za saobraÊaj, urbanisti, politiËari, producenti, poreski struËnjaci i stanovniötvo u rijetkoj jednoduönosti pokuöavajuÊi da savladaju problem koji svi zajedno nastoje da stvore« (Bächer, M., 1971). Problematika razmatranja visokourbaniziranih podruËja u SR NjemaËkoj predstavlja varijantu politizirane primjene urbane sociologije u kojoj se klasiËne, globalizirajuÊe aspekte »urbane krize« razmatra sa svjeûinom koja proistjeËe iz politiËkog konteksta razmatranja. Nasuprot neutralitetu »prostornog razmatranja«, urbana sociologija u SR NjemaËkoj predstavlja jedan drugaËiji vid politizirane urbane sociologije od one koja se razvija u novije vrijeme u Francuskoj, Engleskoj, Italiji i SAD. »injenicu da se urbana sociologija u SR NjemaËkoj nije u posljednje vrijeme razvijala prema konceptima »novijih tendencija« u nekim drugim zemljama, valja potraûiti u drugaËijem intelektualnom nasljeu, politiËkoj klimi i druötveno-politiËkoj organizaciji urbanog fenomena. Urbana sociologija se, kao öto smo to veÊ napomenuli, najplodnije razvijala u SAD izmeu dva svjetska rata, da bi se kao odreena orijentacija isto tako »dobro« razvijala i posljednjih tridesetak godina i dalje dominirana kategorijama klasiËne urbane sociologije, idejom kompleksnosti »urbane civilizacije«, »urbanim problemima« i tsl. I danas je produkcija knjiga koje raspravljaju neke od aspekta tzv. urbane problematike, nesumnjivo najveÊa u toj zemlji, no teorijski domet takve masovne produkcije ostaje bilo na isprobanim shemama ili nudi veoma pojednostavljene slike urbane stvarnosti iz kojih se ne vidi nikakva izlaza (urbana kriza kao kriza buduÊnosti). Preteûna orijentacija kreÊe se, dakle, u okvirima postojeÊeg druötva i njegovih granica, niukom sluËaju ne dovodeÊi funkcioniranje sistema u pitanje na konceptualnom nivou, iako tu i tamo dramatiËno ukazujuÊi na posljedice nekontroliranog rasta gradova, na primjer. Novija, neortodoksna orijentacija postupno se, za razliku od toka dogaaja u drugim zemljama, razvija u okviru discipline nazvane human geography. D. Harvey, socijalni geograf, vröi veoma znaËajni utjecaj svojom knjigom Social Justice and the City (prvo izdanje 1973, drugo 1975) u kojoj 184
je izvröio radikalnu kritiku klasiËne socijalne geografije, pojma urbanizma, procesa kapitalistiËke akumulacije i koncentracije viöka vrijednosti i uöao, kao i Castells, u polemiku s Lefebvreom i njegovim tezama Ô »urbanoj revoluciji«. Jedan njegov esej Ô odnosu vladavine politike, financijskih institucija i promjene u uvjetima naseljavanja u SAD ukljuËen je u knjigu Captive Cities, koju smo veÊ pomenuli (Harvey, 1977). Ovaj autor se pojavljuje i u zbirci napisa »radikalnih geografa«, koji su takoer jedan od centara öirenja novije misli Ô prostoru i urbanom fenomenu (Harvey, 1978 a i 1978 b). U pomenutim prilozima Harvey razrauje problematiku kapitalistiËke akumulacije i suËeljava je Marxovoj teoriji Ô istom problemu, kao i problematiku »ideologiËnosti« pojmova stanovnitvo, resursi i ideoloka upotreba nauke. Radikalna geografija je, kako smo to ve„ naglasili, jedno od intelektualnih ˛arita irenja novije misli Ô urbanom fenomenu. U okviru te discipline javlja se i R. Peet, koji je uredio zbirku eseja Ô problemima radikalne geografije (Peet, 1977 a), a u kojoj se i sam pojavljuje kao autor dvaju napisa — jednog Ô razvoju pokreta radikalne geografije u SAD i jednog Ô problematici nejednakosti i siromaötva ekspliciranog kroz marksistiËko-geografsku teoriju (Peet, 1977 b i 1977 c). U navedenoj knjizi uvröteni su i neki interesantni napisi drugih autora. Problematika urbanog fenomena razmatra se i u okviru discipline koja se takoer u posljednje vrijeme öiri u okviru tzv. urbane politiËke ekonomije, öto je proces koji se razvija i u Engleskoj i u Italiji, kao i u Americi. Knjiga koju su uredili dvojica autora Ô »novim perspektivama urbane politiËke ekonomije i odnosu marksizma i metropolisa« (Tabb i Sawers, 1978 a), okuplja interesantan krug istra˛ivaËa problematike tzv. urbane politiËke ekonomije, odnosno, ekonomije koja se razvija kao specifiËna disciplina Ô urbanim podruËjima. U toj knjizi jedan od urednika, na primjer, razmatra problematiku fiskalne krize koja je nedavno pogodila N. York (Tabb, 1978 b), kao öto se pojavljuje i niz drugih autora koji s ekonomskog stanoviöta osvjetljavaju urbani fenomen. Meu njima valja spomenuti i D. Gordona, koji piöe Ô kapi185
talistiËkom razvoju i historiji ameriËkih gradova (Gordon, 1978). U SAD se, dakle, razvoj novih pogleda na urbani fenomen u svoj njegovoj kompleksnosti odvija uglavnom u okviru discipline socijalne (radikalne) geografije i tzv. urbane politiËke ekonomije, za razliku od Francuske i Engleske u kojima se razvoj odvija u okviru »matiËne discipline« — (urbane) sociologije, mada se po naËinu tretiranja problematike mo˛e staviti u pitanje veza s klasiËnom urbanom sociologijom. U Italiji se po drugaËije intoniranim stavovima od klasiËnih odvajaju E. Mingione, F. Ferarrotti, Delia Pergola i drugi. Da li se u novije vrijeme pokret nove urbane sociologije razvija i u nekim drugim zemljama, posebno u tzv. socijalistiËkim? œ SSSR-u i zemljama tzv. socijalistiËkog lagera nemamo dovoljno novijih informacija Ô eventualnom specifiËnom razmatranju urbanog fenomena, a podaci Ô razvoju i rastu gradova, odnosno, Ô procesu urbanizacije govore Ô tome da niti u SSSR-u taj proces ne ide nekim drugaËijim, »socijalistiËkim« putem, pa ta zemlja, za sada, ostaje kao predmet interesa sa svim onim pokuöajima koji su bili razvijeni neposredno iza revolucije (O karakteristikama »urbanog fenomena« u navedenim zemljama, pogledaj French i Hamilton 1979, kao i Musil, 1980). U zemljama socijalistiËkog lagera posebno mjesto po stupnju razvijenosti urbane sociologije zauzima socioloöka misao u Poljskoj. Iskustva, meutim, pokazuju da se urbani fenomen u toj zemlji tretira uglavnom na klasiËan naËin, te da se ne javljaju neka druga usmjerenja s drugaËijim teorijskim orijentacijama. U nas, problematika kojom se tradicionalno bavi urbana sociologija zaokuplja sve viöe interesa. Istraûivanja je sve viöe, no veÊina se zadrûava na deskriptivnoj razini uz koriötenje manje ili viöe standardnih tehnika socioloökog ispitivanja, a u okviru klasiËnog teorijskog okvira koji naglaöava vaûnost ekoloökog »faktora«. VeÊina istraûivanja ima primijenjen karakter, a veoma je mali broj institucija u kojima se radi na dugoroËnim, fundamentalnim istraûivanjima urbanog fenomena uz koriötenje (eventualno) novih koncepcija 186
i ideja. Najnovije problemske diskusije koje se u posljednjih desetak godina razvijaju u svijetu u podruËju pokuöaja konstituiranja jedne »nove« urbane sociologije, za sada u nas imaju blagi refleks odbijanja i nerazumijevanja. S jedne strane vode se teorijske diskusije Ô mogu„nosti ostvarenja »socijalistiËkog grada« (na primjer, Jakhel, 1978), a s druge strane, svakodnevna urbana praksa pokazuje da smo jo dosta daleko od ideala socijalizma ostvarenog i prepoznatog u naim prostorima. Pretpostavljamo da „e pro„i jo neko vrijeme prije nego to se teorijska diskusija Ô urbanom fenomenu u nas poduhvati s realitetom na konceptualnom nivou, razraujuÊi modele urbanizacije prikladne socijalistiËkom druötvu i kritizirajuÊi urbanu praksu s jasnih teorijskih polaziöta. Dosadaönje razmatranje problematike urbanog fenomena u nas zadrûalo se uglavnom na konstatacijama, na deskriptivnoj ravni, a malo je uËinjeno na planu, na primjer, redefiniranja koncepta viöka vrijednosti ili koncepta rente (ako ona mora postojati) ili koncepta urbanizma kao djelatnosti planiranja prostora koji se i u nas odvija sliËno zemljama drugog druötveno-politiËkog ureenja. Naöa kritika zadrûala se na konstataciji i »Ëuenju« pred raskorakom izmeu ideala druötva i stupnja ostvarenosti tih ideala u procesu urbanizacije i ureenja prostora. Kada i gdje, meutim, zapoËinju prvi pokuöaji redefiniranja teorijskog koncepta urbane sociologije? Literatura Ô kojoj smo ukratko referirali seûe do kasnih öezdesetih godina, a, prema nekim miöljenjima, utemeljenje novih orijentacija u urbanoj sociologiji zapoËinje osnivanjem novog IstraûivaËkog komiteta za urbani i regionalni razvoj, öto se zbilo na Svjetskom socioloökom kongresu odrûanem u Varni 1970. godine (Harloe, 1977, str. 1). Novi istraûivaËki komitet (Research Committee) pripremio je osnovicu za prvi sastanak koji je odrûan u Budimpeöti 1972. godine. U tom dokumentu utvruje se da je urbana sociologija izgubila stvarni interes za ispitivanje urbanih fenomena te da se ponajviöe orijentirala na prouËavanje ljudskih odnosa u gradovima negoli na osnovne aspekte urbanog fenomena koji su sadrûani u postavljanju bitno novih teorijskih i konceptualnih pitanja Ô uzrocima postojanja velikih gradova, Ô uzrocima i razlozima 187
kapitalistiËke koncentracije vika vrijednosti, Ô osnovnim socioloökim zakonitostima razvoja urbanog fenomena u vezi s opÊim razvojem druötva, i tsl. U dokumentu se dalje kaûe: »Mi vjerujemo da urbana sociologija ne moûe viöe napredovati, jer je napustila prouËavanje osnovnog predmeta svog interesovanja; jedino povratkom tim okvirima moguÊe je kretanje naprijed u jednom intelektualno poûeljnom smjeru. Naö zadatak je da prouËavamo druötvo —distribuciju moÊi i resursa, strukturalna ograniËenja ûivotnih öansi i obrasce konflikata inherentne prirodi druötva. Mi . . smo, naravno, ograniËeni manifestacijama druötvenih procesa koje se odvijaju u prostornom kontekstu.« (Harloe, 1977, str. 2). Akcenti koji se osjeÊaju u ovim tvrdnjima dosta su sliËni onima s kojih polazi i tzv. tradicionalna urbana sociologija, meutim, osnovni smjer analize se obrÊe: ne prouËava se urbani fenomen kao izolirani fenomen interesantan za studiranje za sebe, nego se on prouËava kao kontekst (jedan od) aspekata razvoja druötva. Zadatak »nove urbane sociologije« svodi se na socioloöko prouËavanje manifestacija druötvenih procesa koji se odvijaju u prostornom kontekstu. Ovakva osnovna orijentacija, kako je prezentirana u navedenom dokumentu, predstavlja parafraziranje poznate Lefebvreove tvrdnje Ô potrebi analize druötvenih odnosa u prostoru. Prema jednoj drugoj tvrdnji, interes za materijalistiËki pristup urbanoj sociologiji raste poslije 1968. godine, a biva dijelom i potpomognut zbog interesa francuske vlade za financiranje odreenog broja istraûivanja u podruËju urbanih problema, öto dovodi do pojave istraûivaËkih institucija i opÊeg porasta interesa za urbanu sociologiju. Intenziviraju se istraûivanja i tiska se mnogo nove literature, öto sve pridonosi öirenju novih ideja (Pickvance, 1976 a, str. 7). U godini formiranja novog IstraûivaËkog komiteta pokrenut je Ëasopis Espaces et sociétés, kome je odreeno vrijeme urednik H. Lefebvré, a kasnije R. Ledrut. Uskoro se pojavljuje novi Ëasopis — sluûbeni organ IstraûivaËkog komiteta za urbano i regionalno istraûivanje, jednog od komiteta Internacionalnog socioloökog udruûenja, pod naslovom 188
Journal of Urban and Regional Research, Ëija je redakcija internacionalnog i interdisciplinarnog sastava. U danaönjim okvirima taj Ëasopis jedan je od najkvalitetnijih Ëasopisa za ovu problematiku. Koherentnost i jedinstvenost stavova koja je za poËetak formiranja novih tendencija razvoja urbane sociologije karakteristiËna, tokom vremena postupno slabi, a dolazi i do meusobne divergencije u stavovima. Meutim, svi autori koji se danas bave urbanom sociologijom u öirokom rasponu od socijalne geografije pa sve do urbane politiËke ekonomije, rade na razvijanju teorijskog okvira koji bi bio primjeren novim usmjerenjima. U Ëemu se sastoje osnovne ideje oko kojih se okupljaju predstavnici novije orijentacije u razvoju urbane sociologije? Koje su toËke oko kojih se koncentriraju napori usmjereni na konstituiranje nove urbane sociologije? Novija orijentacija pristupa prouËavanju urbanog fenomena sa stajaliöta koja su bitno razliËita od onih koja su zastupali predstavnici tzv. Ëikaöke ökole urbane sociologije ili koja zastupaju ostali, klasiËno orijentirani urbani sociolozi. ProuËavanje urbanog fenomena vröi se uz odbacivanje klasiËne i stvaranje nove terminologije. Istraûivanja se zasnivaju na saznanjima koja se sistematiziraju u okviru discipline koja se najËeöÊe naziva urbanom ekonomijom, a grad i urbani fenomen pokuöavaju problematizirati kroz neke marksistiËke kategorije. Poduzet je ozbiljan napor i predloûena je nova teorijska shema, koja se u bitnim elementima oslanja na Althusserovo tumaËenje Marxa, a zatim se teoretski model provjerava na nizu studija iz podruËja urbane prakse, öto se nekada, na primjer, svodi na prouËavanje urbanih borbi kao kristalizacije klasnih suprotnosti u gradovima, zatim na prouËavanje svih vrsta konflikata-koji se takoer smatraju manifestacijama druötvenih oblika ponaöanja, a ne nekim malfunkcioniranjem urbane sredine. U tom kontekstu * U S A D prve polovine sedamdesetih godin a p o k r e Ê e se joö j e d a n Ëasopis u k o m e se p r e t e û n o objavljuju napisi n a d a h n u t i idejama »novih tendencija« razvoja u r b a n e sociologije. R a d i se Ô Ëasopisu Comparative Urban Research.
189
polazi se od nekoliko manje ili viöe Ëvrstih postavki kao, na primjer, od slijedeÊih:* — grad je, prije svega, lokacija akumuliranih vrijednosti u kome se prvenstveno stvara i koncentrira viöak vrijednosti; — planiranje grada, urbanizam, planiranje uopÊe, svodi se na manipuliranje viökom vrijednosti, pa p r e m a tome samo predstavlja »produûenu ruku drûave«, odreenu intervenciju politiËke nad ekonomskom sferom. Urbanizam se kao ideologija razobliËava i ukazuje se na njegov institucionalni i birokratski karakter. Urbanizam se tretira kao odreena ideologija vladajuÊe klase, koja rasporeujuÊi viöak vrijednosti vlada i urbanizmom. — urbani fenomen istraûuje se u terminima konkretnih druötava, odnosno, zastupa se ideja da odreeno druötvo postoji u konkretnom prostoru, a da analiza takvog konkretnog prostora (druötva) ukljuËuje prije svega analizu sukoba koji izbijaju izmeu klasa, grupa, depriviranih i marginalnih skupina, dakle, konflikata na svim razinama druötva. — analiza urbanog fenomena u klasiËnom izdanju (Ëikaöka ökola) odbacuje se kao analiza odreenih prostornih odnosa jer oni ne postoje »sami za sebe«, odnosno, odreena druötvena struktura nije neöto öto je »izvanjsko« odreenoj socio-prostornoj strukturi, kao öto vrijedi i obrnuto. Odbacuje se redukcija socijalnih odnosa na prostorne odnose, odnosno, odbacuje se fetiöizam prostora. — urbano planiranje prouËava se kao sredstvo drûavne intervencije, a koje ne djeluje po principima apstraktno date »socijalne pravde« orijentirane kategorijama opÊeg, javnog ili zajedniËkog interesa. Ideja Ô tome da je urbano planiranje moguÊe realizirati po principima »opÊeg dobra«, bliûa je onim konceptualizacijama planiranja koje prouËavaju druötvo kao statiËnu cjelinu koja se osniva na sveopÊem konsenzusu, öto je blisko idejama »tradicionalne« urbane sociologije. * O v a sistematizacija ne o z n a Ë a v a h o m o g e n i t e t i n t e r e s a svih naveden i h istraûivaËa, nego predstavlja sistematizaciju najËeöÊih o b l i k a eksplikacija p o j e d i n i h situacija.
190
— planiranje grada razmatra se kao sredstvo socijalne kontrole i manipulacije. Pod krinkom tehniËke perfekcije i neutralnog djelovanja, provodi se zapravo politiËka intervencija s toËno odreenim profitnim ciljevima. — klasiËno urbanistiËko tumaËenje grada (forma, funkcija) odbacuje se kao nedostatno i formalistiËko. — u nekim sluËajevima odbacuje se i sam termin »urbano«, koji se takoer smatra ideoloökim pojmom jer »normalne« druötvene procese koji se odvijaju u odreenom prostoru mistificira, pridodaje im neki novi kvalitet i znaËaj. Kako, kao öto smo naglasili, prostorni odnosi ne postoje »sami za sebe«, nego se radi Ô druötvenim odnosima koji se odvijaju u konkretnom prostoru, besmislena je analiza prostora »za sebe«, a joö besmislenija analiza raznih »urbanih« fenomena koji kao urbani zapravo ne postoje. Drugim rijeËima — »urbano« im ne pridodaju nikakvu stvarnu osobinu, nego predstavlja daljnju mistifikaciju. U tom smislu analiza »urbanog ponaöanja«, »urbanih dogaaja«, i tsl. kao analiza odreenog druötvenog dogaanja u »urbanom« zbog pridjeva »urbani«, ne dobivaju nikakve nove osobine, nego predstavljaju odreenu mistifikaciju stvarnog stanja. — klasiËna urbana sociologija predstavlja pokuöaj ideoloöke interpretacije stvarnosti koja se osniva na posebnom shvaÊanju pojma urbanog kao posebnog naËina ûivota (Wirth), öto predstavlja pokuöaj nametanja vrijednosti odreenog druötva (zapadnog) drugima, a proces urbanizacije izjednaËava se procesom »pozapadnjaËenja« (westernizacije), odnosno, civiliziranosti (urbaniziranosti). — analize se orijentiraju na prouËavanje modernih kapitalistiËkih druötava, kao i na studiranje relevantnih kontradikcija — meu kojima poseban znaËaj ima kontradikcija izmeu rastuÊe socijalizacije proizvodnih snaga i stihijnosti koja proistjeËe iz privatnog vlasniötva nad kapitalom. Taj se problem posebno javlja u suvremenim, visokoorganiziranim druötvima u kojima se postavljaju zahtjevi postojanja velikih sistema Ëije se neometano funkcioniranje ograniËava i nagriza anarhiËnoöÊu koja proistjeËe iz postojanja privatnog vlasniötva (stabilnost drûavnog kapitalizma). 191
— u okviru izloûenog, posebno se prouËava klasna borba i njene manifestacije i transformacije u okvirima urbanog. — klasiËni pristup ne dovodi »sistem u pitanje«, a novi inzistira na prouËavanju kontradikcija kapitalizma koje se prostorno ispoljavaju na rastuÊe podruötvljavanje sredstava za proizvodnju i sve znaËajniju ulogu drûave kao koordinatora, kao i na one sile koje je zbog anarhoidne strukture kapitalizma potrebno kontrolirati da bi se sistem odrûao na okupu kao cjelina. Urbano se planiranje tretira kao instrument drûavne intervencije koji mora osigurati nadvladavanje kontradikcije radi odrûavanja sistema kao cjeline. Uloga drûave posebno se razmatra u okviru regulacije procesa kolektivne potroönje, odnosno, neproizvodne potroönje (javni sadrûaji, bolnice, ökole, parkovi, i tsl.). — dovodi se u pitanje opravdanost postojanja urbane sociologije kao discipline koja ima definiran predmet bavljenja buduÊi se utvruje da je termin urbano ideoloöko-mistificirajuÊi. U krajnje radikalnim varijantama moguÊnost postojanja urbane sociologije se odbacuje uopÊe. Navoenjem ovih toËaka obuhvatili smo samo najvaûnije misli Ô urbanom fenomenu koje se razvijaju u posljednjih desetak godina u pomenutim zemljama. œ nekim od navedenih raspravit „emo u nastavku ovog rada u slijede„im poglavljima. U njima „emo iznijeti osnovne koncepte na kojima se osniva misao Ô urbanom fenomenu u posljednjih petnaest godina i kritiËki prokomentirati s obzirom na relevantnost, utemeljenost ili aktualnost.
192
X.
Sociologija i urbano pitanje 1. Osnovne karakteristike kritike klasiËne urbane sociologije Kada koristimo termin »klasiËna« urbana sociologija, mislimo na sociologiju grada u vrijeme njenog nastanka i najintenzivnijeg razvoja u prvoj polovici ovog stolje„a. Termin »tradicionalna« (klasiËna) koristimo kao tehniËki termin jer je urbana sociologija relativno mlada disciplina pa bi pretjerano pozivanje na tradiciju bilo svakako neadekvatno. S druge strane, takav termin koristimo da bismo to plastiËnije obilje˛ili njen koncepcijski status. Teorijske osnove, konceptualni okvir su bili takvi da ih iz dananje situacije moramo tretirati kao zastarjele, naivne i nadvladane. U literaturi se, kada se govori Ô »tradicionalnoj« urbanoj sociologiji, mogu susresti termini koji su sliËni; klasiËna, naturalistiËka (zbog koncepcijske razine), ideoloka (zbog jednostavnosti konceptualnog okvira i ekolokog determinizma), »zapadnjaËka« (zbog zemalja i njihove geografske lokacije kao i zbog orijentacije na prouËavanje kapitalistiËkog drutva), ekoloka (zbog osnovanosti na ekolokoj teoriji), i tsl. Nama u ovom radu nije cilj da ocrtamo sve znaËajke tradicionalne urbane sociologije, niti da Ô njenim dometima osobno prosuujemo, nego da razmotrimo smisao i znaËaj kritike koja se takvoj urbanoj sociologiji od strane istraûivaËa nove orijentacije najËeöÊe postavljaju. Tome Êemo posvetiti neöto viöe prostora jer to osobno smatramo najvrijednijim dijelom dosadaönjeg doprinosa nove urbane sociologije. Urbana sociologija (tradicionalna), koja se izjednaËuje skoro u potpunosti sa Ëikaökom ökolom, tretira se kao disciplina koja se osnivala na krivim pretpostavkama, koja je nudila ideoloöka tumaËenja stvarnosti i koja je razvijala krive teorijske modele eksplikacije. KlasiËna urbana sociologiji stvorila je na prvom mjestu mit Ô »urbanom društvu« koji 13
U r b a n a sociologija
193
je definiran » u r b a n o m k u l t u r o m « . M. Castells, k o j i sistematski r a z m a t r a p o l o û a j k l a s i Ë n e u r b a ne sociologije, urbanu kulturu izjednaËuje s o d r e e n i m s i s t e m o m vrijednosti, druö t v e n i m n o r m a m a i d r u ö t v e n im o d n o s i m a k o j i se nalaze p o s e b n o m a n i f e s t i r a n i i a r t i k u l i r a n i u » u r b a n o m druötvu«. T a k v a i d e ja u r b a n o g ( m o d e r n o g ) druötva n a s t a j e k a o posljedica f u n k c i o n a l i s t i Ë k o - k u l t u r o l o ö k e o r i j e n t a c i je u sociologiji i svim d i h o t o m i j a m a k o j e su se razvijale (zajednica — druötvo, folk-urban druötva, m o d e r n a — t r a d i c i o n a l n a druötva, i tsl.) u o k v i r u nje. U r b a n a sociologij a b a v i se, dakle, p r o u Ë a v a n j e m specifiËnog s p l e t a druötvenih o d n o s a i situacija k o j e se n a j Ë e ö Ê e i z j e d n a Ë a v a j u s tzv. u r b a n o m kultur o m ili, k a k o je to n a z v a o L. Wirth, u r b a n i z m o m k a o naËin o m ûivota, p o d r a z u m i j e v a j u Êi pod u r b a n i z m o m specifiËan druötveni sistem k o j i k o n s t i t u i r a j u odreeni uvjeti. I n t e r e s a n t n o je r a z m o t r i t i na k o j i naËin Wirth definira grad. G r a d je r e l a t i v n o s t a l n a n a s e o b i n a , velike gustoÊe, napuËen s o c i j a l no h e t e r o g e n i m p o j e d i n c i m a (Wirth, 1 9 3 8 ) . O v a j a u t o r polazi od p r e t p o s t a v k e da su za definiranje grada znaËajna tri e l e m e n t a : v e l i Ë i n a (naselja), gustoÊa (izgraenosti i n a s e l j e n o s t i ) i s o c i j a l n a h e t e r o g e n o s t individua k o j e obitavaju to n a s e l j e . Castells k r i t i Ë k i analizira sva tri e l e m e n t a p o k u ö a v a j u Ê i p o k a z a t i k a k o s e p u t e m takvog p o s t a v l j a n j a k o n c e p t u a l n o g o k v i r a s t v a r a o s n o v a z a shvaÊanj e urbanog k a o p o s e b n e kulture, n a Ë i n a û i v o t a i o s n o v e za r a z v o j u r b a ne sociologije. Wirth je u k a z a o na Ëinjenicu da veliËina u t j e Ëe na slabljenje p r i m a r n i h o d n o s a m e u ljudima, öto vodi njihovoj z a m j e n i tzv. s e k u n d a r n i m o d n o s i m a s i s t o d o b n i m j a Ë a n j e m a n o n i m n i h e l e m e n a t a s o c i j a l n e k o n t r o l e . T a k v i odnosi dov o d e do s e g m e n t i r a n j a ulog a i p o j a v e specifiËnog k a r a k t e r a »urbane liËnosti«, g u s t o Ê a u t j e Ë e n a u n u t a r n j u diferencijaciju i m a d a su p o j e d i n c i »bliûi« (gustoÊa), z a p r a v o su druötvene distance v e Ê e (uloge i k o m p e t i c i j a ) . P o j a Ë a n a g u s t o Ê a vodi k n a g l a ö a v a n ju k o m p e t i c i j s k i h o d n o s a meu p o j e d i n c i m a indiferentnim p r e m a s v e m u öto nije v e z a n o u z liËni p r o b i t a k . S o c i j a l n a h e t e r o g e n o s t p a k u t j e Ë e n a razvijanje visokog stupnja m o b i l n o s t i stanovniötva , n a j a Ë a n j e uloge udruûenja u m j e s t o zajednice ( p o n o v n o T ö n n i e s ) , k a o i znaËajnu dife194
rencijaciju aktivnosti. S v a tri e l e m e n t a z n a Ë a j n o u t j e Ë u n a socijalnu dezorganizaciju liËnosti k o j o m se, meu ostalim, moûe objasniti i poras t k r i m i n a l i t e t a u velikim g r a d o v i m a . Sigurno je da je o v a k a v opis prihvatljiv k a o deskripcija o d r e e n e druötvene situacije, no Castells z a m j e r a s l i j e d e Ê e : »Grad je dat k a o specifiËan kulturni sadrûaj i p o s t a j e eksplik a t i v na varijabla tog istog sadrûaja. U r b a n a kultur a se nudi kao njen naËin ûivota.« (Castells, 1977a, str. 7 9 ) . O v o m prim j e d b o m a u t o r se dotiËe j e d n e od najznaËajnijih k o n t r o v e r z i u u r b a n o j sociologiji u o p Ê e : Postoji li, i kakva je uzroËna povezanost izmeu fiziËke forme (grada) i ponaöanja individua? U tradicionalno j sociologiji grada t a k v a v e z a je eksplicitno prihvaÊena i predstavlja teorijski o k v i r najveÊeg b r o j a istraûivanja u u r b a n o j sociologiji. Meutim , »fiziËki determinizam«, prostorni, a r h i t e k t o n s k i ili e k o l o ö k i determi nizam, ili Ëak »refleksna teorija«, u novije su v r i j e m e odbacivani k a o relevantan model eksplikacij e (pogledaj, na primjer, Broady, 1 9 6 8 ; Lefebvre, 1 9 7 4 ; i tsl.), pa ih se k a o teorijsk i o k v i r sve manje i m a n j e koristi. Castellsa, m e u t i m , i n t e r e s i r a j o ö specifiËnije i slijedeÊi o k v i r : P o s t o j i li k a u z a l n a p o v e z a n o s t izmeu p r o s t o r n i h o b l i k a grad a i k a r a k t e r i s t i k a socijalnog sadrûaja o d r e e ne u r b a n e k u l t u r e ? On s m a t r a da m a t r i c a k o j u nudi Wirth o t v a r a m o g u Ê n o s t p o s t o j a n j a t a k v e veze, no specificira tu vezu u smislu da u r b a n u kulturu Ô k o j o j g o v o r i Wirth ne definira u opoziciji s p r a m n e k e »ruralne kulture«, nego k a o historijski realitet, k a o o d r e e ni oblik druötvene organizacije k o j i je povezan s kapitalistiË k o m industrijalizacijom (Castells, 1 9 7 7 a , str. 8 1 ) . Za razliku od uobiËajenog p r i h v a Ê a n j a ideje Ô k a u z a l n o j p o v e z a n o s t i prostornog i socijalnog, ovaj a u t o r ne s a m o da takvu p r e t p o s t a v ku dovodi u sumnju, nego izvodi i specifikaciju t a k v og odreenja — k o n t e k s t u a l i z i r a ga, öto je v e o m a v a û a n m o m e n t u daljnjem t o k u k r i t i k e tzv. t r a d i c i o n a l n e u r b a n e sociologije. Da li to, meutim, znaËi da o d r e e n i druötveno-ekonomski sistemi (u o d r e e n im h i s t o r i j s k im m o m e n t i m a ) »proizvode« specifiËne p r o s t o r n e o b l i k e ? I da, i ne. O d r e e n j e tipa druötva k o j e stoji ispred S o v j e t s k o g saveza, na primjer, ne m a n i f e s t i r a se u p r o s t o r u i zbog nerazvijenosti koncepta, k o j i bi se o n d a m o û d a i m o g a o spe13»
195
cifiËnije ocrtati, ali i zbog opÊedruötvene i ekonomske kompleksnosti koja je sliËnog intenziteta u svim razvijenijim zemljama svijeta. Dakle, prema Castellsu, sliËnost urbanih oblika u razliËitim druötvenim sistemima ne moûe se vezivati uz sliËnost ekoloökih (prostornih) okvira, nego prvenstveno uz druötvenu i ekonomsku kompleksnost. Bitno je, meutim, utvrditi da »urbana varijabla« (na primjer, urbana kultura) ne moûe pruûiti zadovoljavajuÊe objaönjenje pojava koje se prouËavaju. Ovakva kritika imala je za cilj da pokaûe slijedeÊe dvije stvari: nesposobnost ekoloöki zasnovane urbane sociologije da protumaËi pojave, nego da ih umjesto toga samo imenuje, kao i da odreenu tradiciju u urbanoj sociologiji poveûe s dominacijom odreenog druötveno-ekonomskog sistema (kapitalizma). Urbana kultura, kojom operira klasiËna urbana sociologija, je mit koji ûeli ponuditi jednu ideologiju osnovanu na ideji progresa, moderniteta, vezanog uz liberalni kapitalizam. Takva ideologija ûeli da ponudi ideju Ô univerzalnom Ëovjeku, univerzalnim obrascima ûivota, univerzalnoj urbanoj kulturi i njoj pripadajuÊim ekoloökim formama — gradovima. Univerzalizacija razvoja oblika i kulture ûivota vodi do propisivanja recepata kapitalistiËkog naËina ûivota. Takva ideologija, prema Castellsu, je efikasna jer vröi invertiranje problematike, pa se svakodnevni ljudski problemi svode na opisivanje »urbanih problema«, a interpretacija tih problema svodi se na logiËan evolutivni razvoj (porast urbaniziranosti) iz koga je bilo kakav klasni antagonizam iskljuËen (Castells, 1977a, str. 84—85). Osnovna teorijska pretpostavka na kojoj je izgraena cijela klasiËna urbana sociologija je, dakle, teorija Ô kauzalnoj povezanosti izmeu fiziËkog i socijalnog. Castells specificira navedeni okvir razmiöljanja razmatrajuÊi taj odnos na nekoliko razina: da li postoji specifiËno »urbano ponaöanje« (podobno za prouËavanja urbane sociologije) koje je karakteristiËno za pojedine urbane jedinice (prostore, zone, predjele grada); da li uopÊe postoje specifiËne urbane jedinice; da li je uopÊe moguÊe govoriti Ô procesu proizvodnje drutvenog fiziËkim (prostornim, ekolokim); te, na kraju, da li je mogu„e govoriti Ô moguÊnosti proizvoenja 196
specifiËnih prostornih okvira na osnovu manifestacija vrijednosti posebnih socijalnih skupina, grupa? (Castells, 1977a, str. 96—113). Ove dimenzije problematike odnosa izmeu fiziËkog i socijalnog, kao i teme Ô »prirodi prostora« i procesima planiranja (urbanizma), kljuËne su teme kritike klasiËne sociologije grada. Da bi se dali odreeni odgovori na postavljene dileme Ô odnosu prostornog i socijalnog, potrebno je, prije svega, utvrditi postoji li bilo kakva moguÊnost diferencijacije prostora u tom smislu da on ima svoj specifiËan socioekoloöki karakter, a ne samo ekoloöki. Ta tema je u osnovi svih interesa urbane sociologije, jer se na ideji postojanja specifiËne ekoloöke jedinice koja se »preklapa« sa socijalnim osniva cijeli proces istraûivanja. Detaljno prouËavanje prostornih karakteristika samo je posljedica pretpostavke da se odreena socijalna specifiËnost manifestirala pa je onda treba prouËiti i povezati s prostorom u kome se manifestirala. Na to se logiËno nastavlja i pretpostavka da se onda takav »model« eksplikacije socijalnog u prostornom moûe poslije simulirati u procesu nastajanja novog prostornog. Suvremeni urbanizam, odnosno planiranje grËi se u pokuöajima kreiranja fiziËke forme koja Êe biti »humana«, a urbana sociologija stalno istraûuje razliËite socijalne odnose i stupnjeve zadovoljstva u razliËitim »fiziËkim strukturama« ne bi li otkrila neke korelacijske veze i poslije ih primijenila po logici simulacije. Problem organizacije »humane« okoline predstavlja, dakle, kljuËni problem urbane sociologije, a oslanja se na opÊenito prihvaÊenu pretpostavku da veza izmeu fiziËkog i socijalnog postoji, da ju je moguÊe utvrditi, specificirati i, kao princip organizacije, simulirati na nekom drugom mjestu, vremenu ili prostoru. MoguÊe je u svakom sluËaju govoriti Ô odgovarajuÊim oblicima sistematizacije socijalno-prostorne okolice, poËevöi od najgrubljih (grad — selo), pa sve do finijih podjela (kvart, ulica, susjedstvo, i tsl.), ali je upitno: koliko je Ëvrsta veza izmeu pojedinih oblika prostornog i socijalnog? MoguÊnosti diferencijacije prostora su neiscrpne, prema odgovarajuÊim kriterijima, kao öto su kriteriji socijalne diferencijacije isto tako veoma brojni. NajkarakteristiËnije su raznolike dihotomne podjele (zajednica-druötvo, lokalni — kozmopo197
litski karakter, moderno — tradicionalno ponaanje, i tsl.), koje se onda s razliËitim uspjehom primjenjuju u kombinaciji s prostornim diferencijacijama. Poznate su i skoro klasiËne tvrdnje Ô »socijalno homogenim kvartovima«, »socijalno nestabilnom susjedstvu«, »suburbanim elitama«, »sindromu centraliteta«, »srednjeklasnom naselju«, »elitnim Ëetvrtima«, »socijalno-patolokim zonama«, »kulturi tog i tog sluma«, i tsl. Sigurno je da se mo˛e govoriti Ô postojanju razliËitih kategorija okolice koji mogu biti »stimulativniji« ili »manje stimulativni«, Ô razliËitim kategorijama naselja s obzirom na socijalnu strukturu stanovnitva, no nije mogu„e govoriti Ô prostornim jedinicama kao Ô odreenim stereotipovima koji mogu posluûiti u smislu stvaranja odgovarajuÊe tipologije »sluËajeva« socijalno-prostornih jedinica koja bi imala programersko-simulirajuÊi karakter. Socijalni sastav (stanovniötva) odreene prostorne jedinice manje ili viöe manifestira odreene vrijednosti koje se oËitavaju kao provoenje odreenog naËina ûivota, no to se moûe odnositi na konkretnu historijsku situaciju i druge specifiËne oznake odreene konstelacije odnosa. Stoga analiza odreene prostorne jedinice u odreenom vremenu moûe dovesti do formuliranja viöe ili manje standardnih obrazaca naËina upotrebe prostora, no takvi obrasci nisu iskljuËivo »izazvani« odreenom organizacijom prostora, kao öto niti ne mogu posluûiti kao »model« simulacije za bilo kakvu buduÊu (sliËnu) prostornu situaciju. Prema tome, specifiËne urbane jedinice mogu postojati, ali nije moguÊe uspostaviti hijerarhiju i tipologiju takvih sistematizacija koja bi sluûila za znanstvenu eksplikaciju i prognostiËke svrhe. U tom smislu je moguÊe raspravljati problem uloge okoline kao eksplanatorne varijable, Ô Ëemu je veÊ bilo rijeËi u ovom radu. Castells, uzimajuÊi za primjer slumove, kaûe da su oni primjer nemoÊi objaönjenja koje raËuna s ekoloökim determinizmom. Da bi, recimo, slumovi nastali, potrebno je da postoji prvo specifiËna konstelacija druötvenih odnosa koja, meu ostalim, »proizvodi« i slumove. Osim toga, mora u datim, konkretnim uvjetima postojati i odreena socijalna skupina koja, eventualno, ima diferenciraniji sistem vrijed198
nosti, od kojih se jedan dio manifestira i u oblicima organizacije okolice. Tek ujedinjavanjem tih dvaju pretpostavki moûe doÊi do pojave odreene urbane jedinice koja se naziva slum. Kako li naivno zvuËe »sociologizirajuÊa« tumaËenja »kulture slumova« koji se ne smiju »razoriti« jer predstavljaju specifiËan obrazac organizacije, kulture, vrijednosti. U tom kontekstu, oËigledno je da urbane jedinice moraju biti shvaÊene kao odreeni socijalni proizvodi samo u hipotetiËkom smislu, a nikako ne u eksplanatornom, kako je to bio sluËaj u klasiËnoj tradiciji urbane sociologije. Sada je laköe odgovoriti i na pitanje Ô eventualnoj »proizvodnji« posebnih prostornih jedinica na osnovu posebnih vrijednosti posebnih socijalnih skupina. Krajnje pojednostavljena koncepcija stajala bi iza tvrdnje da se odreene vrijednosti odreenih socijalnih skupina manifestiraju u konkretnim prostorima definiranim simbolima te da se, dakle, mogu i oËitavati iz znakova sredine. Drugim rijeËima, socioloöko istraûivanje u takvim urbanim situacijama svodi se na prouËavanje korespondencije izmeu ponaöanja odreene socijalne skupine i elemenata njene ekspresije u prostoru, odnosno, cijele organizacije prostora. Castells smatra da je takva ideja naivna jer implicira postojanje direktne korespondencije izmeu sistema »proizvodnje vrijednosti« i sistema »proizvodnje prostora«. Takva koncepcija smatra druötvo relativno jedinstvenom ekspresijom razliËitih kultura »kao takvih«, pa je, prema tome, i druötvo suma razliËito uobliËenih prostora. Ta ideja je naivna jer je druötvo ». . . manje ili viöe kontradiktorna artikulacija interesa, prema tome, socijalnih Ëinilaca koji nikada ne predstavljaju sebe i jednostavno sami sebe, nego uvijek u odnosu na neöto drugo. Prema tome, rezidencijalni prostor nije stranica na kojoj su otisnute socijalne vrijednosti.« (Castells, 1977a, str. 111). Socijalne situacije prouËavane u prostoru kao tradicionalnom podruËju istraûivanja urbane sociologije, daleko su kompleksnije i ne daju se svesti na jednostavno oËitavanje situacije u prostoru. Njihovo znaËenje nije moguÊe utvrditi na ravni prouËavanja koja je pojavna, nego je potrebno situacije u prostoru promatrati kao rezultat ukupne druötve199
ne situacije odreenog druötva, te u tom smislu ponuditi odreena objaönjenja. Tradicionalna urbana sociologija dovodi se u pitanje i iz pozicija »marksistiËke urbanologije«, odnosno, pokuöaja primjene politiËko ekonomskih zakonitosti na problematiku urbanog fenomena, kao i iz pozicije »radikalne geografije«, odnosno, geografije koja pokuöava prouËavati geografske odnose kao »proizvode« opÊih druötvenih odnosa. Radikalni geografi su se kritiËki odnosili prema »staroj« geografiji — koja je obiljeûena deskripcijom fiziËke okolice, ali i prema tzv. novoj geografiji — koja se konstituira preteûno oko nove metodologije, preteûno kvantitativne naravi i koja se prema socijalnoj zbilji odnosi neutralno, tumaËeÊi je preko kategorije distribucije centralnih mjesta, na primjer, preko optimalizacije lokacija, i tsl. Krajem öezdesetih godina poËinje se uviati socijalna relevantnost geografskih pojava (mogli bismo reÊi i prostornih) i klasiËni geografski aspekti postupno se poËinju tretirati kao socijalno — politiËki problemi koji se manifestiraju u prostoru i tumaËe se kroz geografske termine. (Peet, 1977b, str. 11—12). Socijalizacija i politizacija klasiËne geografije govori Ô istim problemima Ô kojima govori tzv. nova urbana sociologija, a svoje nasljee kritizira u sliËnom smislu u kome to rade kritiËari tzv. tradicionalne urbane sociologije. Zbog toga je moguÊe govoriti Ô izvjesnom pribliûavanju »nove« socijalne (radikalne) geografije i »nove« urbane sociologije. U okviru tzv. marksistiËke urbanologije takoer se zapaûaju trendovi razvoja koji dovode u pitanje klasiËno tumaËenje problematike obiljeûeno neutralnim pristupom. Termin »marksistiËka urbanologija« nije, naravno, do kraja definiran, niti posebno sretno odabran, a sama disciplina joö konstituirana (vidi, na primjer, stav Ô tome — Tabb i Sawers, 1978a, str. 5), no u ovim poËecima pokazuje sliËnost s tendencijama Ô kojima smo govorili u okviru tzv. nove urbane sociologije. IstraûivaËi prostora, koji pokuöavaju svoje koncepte povezati s »marksistiËkom metodom«, u sadaönjoj fazi istiËu, dosta naivno, da je za prouËavanje prostornih odnosa u gradovima vaûno uoËiti bitne odnose meu klasama kao osnovnu podlogu za razmatranje problematike 200
(Tabb i Sawers, 1978a, str. 12), kao i da je vaûno napustiti klasiËne koncepte tradicionalne urbane sociologije razvijene u okviru radova tzv. Ëikaöke ökole. Ono po Ëemu su predstavnici radikalne geografije i marksistiËke urbanologije sliËni je odnos prema tradiciji urbane sociologije, odnosno, socijalne geografije. Osnovna zamjerka klasiËnoj urbanoj sociologiji sadrûana je u njenoj ideologiËnosti (zamjenjivanje stvarnih druötvenih odnosa prostornim), deskriptivnosti, izostajanje kauzalne analize i pokuöaja povezivanja problematike prostora s problematikom prostora uopÊe, kao i ekoloöki ili fiziËki determinizam (usporedi — Tabb i Sawers, 1978a, str. 3—21). Problematika tretiranja karaktera prostora predstavlja takoer podruËje u kome se razlikuju ideje stare i nove urbane sociologije. KlasiËna urbana sociologija tretirala je prostor, kako smo to vidjeli, kao nezavisan Ëinilac, determinirajuÊi element, ili Ëak nezavisnu, odnosno, interpretativnu varijablu. Pretpostavka koja je dopuötala takvo rezoniranje je da postoji odreena meuuvjetovanost izmeu »druötva« i »prostora«, te da u tom procesu druötvo »realizira« dio svoje slike u prostoru. ProuËavanje struktura odgovarajuÊeg prostora otvara moguÊnost prouËavanja konkretnog druötva. Prostor se, dakle, veoma Ëesto shvaÊa i koristi u smislu odvojenog entiteta, »stvari za sebe« koja ima svoju posebnu egzistenciju. KlasiËnu urbanu sociologiju najËeöÊe se optuûuje da je zastupala »fetiöizam prostora« (Tabb i Sawers, 1978a, str. 12) u kome se operira specifiËnim rjeËnikom, sve relevantne pojave proglaöava prostornim pojavama te ih kao takve prouËava i tumaËi.* Castells, na primjer, definira prostor kao ». . . materijalni proizvod u odnosu s drugim materijalnim elementima — * K o d nas je diskusija Ô o d n o s u d r u ö t v e n o - e k o n o m s k o g i p r o s t o r n o g p l a n i r a n j a t a k o e r p o d o d r e e n i m utjecajem teorije Ô s a m o s t a l n o s ti p r o stora. P r o s t o r shvaÊen k a o resurs s kojim treba s krajnjim o p r e z o m raspolagati, naglaöava izuzetan znaËaj prostorno g p l a n i r a n j a koje m o r a biti n a d r e e n o svim drugim oblicima planiranja. P r o s t o r shvaÊen k a o p r o s t o r realizacije o d r e e ne politike, smjeöta p r o s t o r n o p l a n i r a n j e u p o d r e e n poloûaj p r e m a druötveno-ekonomskom. U d r u g o m se sluËaju p r o s t o r p r o m a t r a k a o pasivniji, a u p r v o m k a o aktivniji element .
201
meu kojima je i Ëovjek koji sam ulazi u posebne druötvene odnose i koji daje prostoru (i drugim elementima tih odnosa) oblik, funkciju ili socijalno znaËenje. Dakle, ne radi se samo Ô prostiranju socijalne strukture, nego Ô konkretnoj ekspresiji svakog historijskog dijela u kome je druötvo specificirano. Pitanje je, dakle, uspostavljanja, na sliËan naËin kao i za svaki drugi realni objekt, strukturalnih i konjunkturalnih zakona koji upravljaju njegovom egzistencijom i transformiraju ga, kao i specifiËnosti njegove artikulacije sa drugim elementima historijskog realiteta.« (Castells, 1977a, str.115). Ovakvo odreenje karaktera prostora ne ostavlja nikakvu sumnju da ga moramo shvatiti kao proizvod socijalne prakse i konjunkture odreenog vremena. Prostor, dakle, ne samo da je socijalno proizveden, on je historijski realitet i podloûan je odrednicama tog realiteta. Ovakvo odreenje prostora sasvim je, naravno, suprotno od predstave Ô kategoriji prostora kakvu najËe„e susre„emo u klasiËnoj urbanoj sociologiji i na njoj izraslim razliËitim teorijama Ô strukturi grada, Ô Ëemu smo ranije raspravljali. Castells je krajnje odreen kada tvrdi da ». . . ne postoji nikakva teorija prostora koja nije jedan integralni dio opÊe socijalne teorije, Ë a k i one implicitne«. (Castells, ibid., str. 116). O v a j autor kritizira, na primjer, teoriju Ô koncentriËnim krugovima Burgessa iz 1925. godine, pri Ëemu navodi da je tada struktura grada, koju je istraûivao Burgess, odgovarala odreenom tipu historijskog realiteta, koji je bio obiljeûen intenzivnom kapitalistiËkom industrijalizacijom rukovoenom iskljuËivom logikom profita. Interesantno je, naime, da Burgess smatra da se radi Ô teoriji, a ne samo Ô pokuöaju eksplikacije strukture odreenog grada u odreenom vremenu. Joö je interesantnije da taj autor ne spominje uopÊe bitne druötvene odnose koji su doveli do formiranja takve strukture. Castells iznosi i neke primjere kojima potkrepljuje svoje tvrdnje, kao, na primjer, Ëinjenicu da se gradovi ne öire po nijednom modelu koji je bio predloûen od istraûivaËa Ëikaöke ökole (na primjer, rast megalopolisa negira bilo kakav model rasta). Pored utvrivanja stupnja adekvatnosti razliËitih modela ekoloöke strukture grada, bitno je ustanoviti i na Ëemu se 202
osniva ideja Ô specifiËnostima prostornih struktura uopÊe? Castells, na primjer, smatra da se »ispod« razliËitih teorija prostora krije opÊa teorija socijalne organizacije koja se oslanja na dva bitna principa. Prvi je princip meuzavisnosti pojedinaca, a drugi princip centralnih funkcija. Poloûaj svakog pojedinca odreuje se u odnosu na poloûaj centralnih funkcija öto tom pojedincu (grupi) odreuje njegovu poziciju u odreenom druötvenom sistemu. Ono öto implicira iz takve pretpostavke je razumijevanje druötva kao zajednice, koja se definira kao sistem odnosa izmeu funkcionalno razdijeljenih dijelova koji su teritorijalno lokalizirani. Organizacija te zajednice (»urbana zajednica«) objaönjava se kao cjelina procesa koji oblikuju, distribuiraju i ureuju odnose ekoloökih jedinica ili bilo kojih drugih prostornih oblika koji predstavljaju specifiËnost u odnosu na svoju posebnu okolicu (stanovanje, tvornice, uredi, i tsl.). (Castells, 1977a, str. 119). Ovako shvaÊena struktura urbane zajednice pruûa mnoötvo moguÊnosti za stvaranje razliËitih interpretativnih shema Ô mogu„im procesima unutar zajednice koji su vie ili manje standardni. To je bilo primjenjivano, to pokazuje mnotvo teorija Ô ekoloökoj strukturi urbane zajednice, a joö i viöe, mnoge interpretacije »urbanih pojava« na osnovu pomenutih zakonitosti. Ovakav naËin razmiöljanja (ekoloöki determinizam) izazvao je mnogo kritiËkih napomena, a najveÊi broj odnosi se na kulturalistiËku kritiku, koja, nasuprot prirodnim elementima (prostor), naglaöava odreene vrijednosti i simboliËke elemente, dok druga struja kritike inzistira na specifiËnostima historijskog prostora, uvodeÊi u analizu klasnu podjelu, konflikte i strategije. Castells kritiËki reagira i na ovakve kritike naglaöavajuÊi Ëinjenicu da u ovu drugu orijentaciju spada i ». . . dio razmiöljanja Henri Lefebvrea«. (Castells, 1977a, str. 122). Sa Lefebvreovim pristupom urbanom fenomenu dijelom se ne slaûe i D. Harvey, koji smatra da je pogreöna ideja koju zastupa Lefebvre Ô tome da urbanizam dominira industrijskim druötvom. On smatra da je urbanizam, prije svega, rezultat odreene situacije, a nikako poseban entitet koji dominira industrijskim druötvom (Harvey, 1975, str. 311). 203
Castellsova kritika daleko je otrija i produbljenija. Lefebvreova misao svakako ne pripada misli tradicionalne urbane sociologije, dapaËe — predstavlja jedan od novijih napora razmatranja urbanog fenomena na specifiËan naËin. Lefebvreova misao Ô urbanom fenomenu najcjelovitije je izložena u njegovom djelu Urbana revolucija, u kome se izlaže osnovni koncept Ô virtuelnosti urbanog fenomena, Ô prevlasti urbanog nad ruralnim i, konaËno, Ô urbanoj revoluciji kao sveukupnosti preobra˛aja kroz koje prolazi suvremeno drutvo u kome prevladavaju pitanja rasta i industrijalizacije (modeli, planiranje, programiranje) u periodu u kome „e urbana problematika odnijeti prevlast u okviru urbanog drutva. (Lefebvre, 1974, str. 14). Ne uputaju„i se u ocjenu dometa i uspjenosti Lefebvreove misli Ô urbanom fenomenu, upozorit „emo samo na neke znaËajnije kritiËke opaske predstavnika nove urbane sociologije upu„ene tom poznatom misliocu, to „e, istovremeno, dopuniti sliku i Ô sadanjem stupnju razvijenosti nove urbane sociologije. Pored Harveya, primjedbe Lefebvreu upu„uje i Castells. Na prvom mjestu Castells smatra da Lefebvreova misao Ô urbanom fenomenu predstavlja primjer »lijevog« skretanja u povijesti razmatranja urbanog fenomena. Lefebvre je, smatra Castells, ispravno krenuo od marksistiËke analize urbanog fenomena, da bi »kroz interesantnu intelektualnu revoluciju doao sve bli˛e i bli˛e jednoj urbanistiËkoj teorizaciji urbanistiËke problematike«. (Castells, 1977a, str. 87). Lefebvre je logiËno zakljuËio da revolucija Ô kojoj piöe mora biti urbana jer je »nastajuÊe druötvo« takoer opisao kao »urbano«. Ono je rezultat historijskog procesa urbanizacije, a prethode mu agrarno i industrijsko druötvo. Castells smatra da Lefebvre moûe izjednaËiti utopijsko (komunizam) s urbanim, ali skreÊe paûnju na Ëinjenicu da sam termin urbano ima znaËajna historijska znaËenja (barem u okvirima klasiËne urbane sociologije). »Cijeli problem je u slijedeÊem: termin urbano i urbana kultura nije nevin termin, on sugerira hipotezu proizvodnje druötvenog sadrûaja (urbano) i transhistorijsku formu (grad), kao öto izraûava i opÊu koncepciju proizvodnje druötvenih odnosa, odnosno, cijelu teoriju druötvene promjene (social change), odnosno, teoriju 204
revolucije. Jer, urbano nije samo liberalna utopija. . .« (Castells, 1977a, str. 89). Ova Castellsova kritika proistjeËe iz njegove kritike shvaÊanja pojma urbanog kao ideoloökog pojma koji ima svoje kulturoloöko znaËenje i smisao, te Ëija upotreba, prema tome, nije nikako naivna i bezopasna, naroËito kada se govori Ô pojmu revolucije povezane s pojmom urbanog. Lefebvre, naravno, pojam urbanog shva„a na drugaËiji naËin, pa je kontroverza koja se pojavila rezultat i razliËitosti razumijevanja navedenog pojma. Interesantno je ponovno podsjetiti da i sam Castells svom najznaËajnijem djelu daje naslov Urbano pitanje, bez ikakve naznake Ô tome kakvu konotaciju taj termin nosi sa sobom, izuzev to se u podnaslovu apostrofira »marksistiËki pristup«. U tom smislu oba mislioca nekritiËki (barem u naslovima svojih djela) koriste termine koji zaslu˛uju posebno problematiziranje. Druga osnovna primjedba Lefebvreovom djelu Ô urbanom fenomenu koju upu„uje Castells, odnosi se na Lefebvreovu pretpostavku Ô op„oj urbanizaciji. Castells ne dovodi u pitanje procese koji se aktualno odvijaju i koji bi se po mnogim elementima mogli tretirati kao sveop„a urbanizacija, nego ponovno upozorava na nekritiËko kori„enje termina urbanizacije. Tretiranje procesa urbanizacije kao generaliziraju„eg svjetskog procesa (»planetarni fenomen«) implicira da ne postoji i da ne trebaju postojati nikakve razlike u procesima razvoja razliËitih drutava, nego se sve svodi na jedan op„eva˛e„i obrazac i model, Ëije su i pozitivne i negativne strane dosta poznate. Lefebvre, u tom smislu, izjednaËava procese koji se odvijaju u kapitalistiËkim i socijalistiËkim zemljama ne pokuavaju„i stvoriti alternativu razvoja. Lefebvre je svoja stanovita Ô socijalizmu i urbanom fenomenu jasno izrazio u svojim djelima u kojima ka˛e i slijede„e. ». . . socijalizam se nalazi pred urbanom problematikom naoru˛an konceptima i detinjastim ideologijama. RadniËki i socijalistiËki pokret nisu bili jo uporedo prouËavani pod tim uglom. Kakvi su bili uticaji urbanih problema na razliËite partije? . . . 5 ta su ostvarili 'gradski socijalisti'?« (Lefebvre, 1974, str. 127). Na drugom mjestu 205
Lefebvre razvija nekoliko pretpostavki Ô tretiranju urbanog fenomena u »takozvanim socijalistiËkim zemljama«. Prva pretpostavka govori Ô tome da urbanu problematiku guöi ideologija industrijskog produktivizma, pa se joö operira zvaniËnim (»kapitalistiËkim«) urbanizmom. Urbana problematika postoji joö na »nesvjesnom« nivou. Druga pretpostavka svodi se na stvaranje preduvjeta revolucioniranja situacije koja se razvija pod pritiskom urbane problematike, a treÊe pretpostavlja moguÊnost postupnog preobraûaja u urbano druötvo koji bi se odvijao zakonitim putem. (Lefebvre, 1974, str. 166). Ovaj autor, dakle, predvia, dosta oprezno, moguÊnost alternativnog razvoja procesa urbanizacije u socijalistiËkim druötvima, on pretpostavlja samo nekoliko moguÊnosti ostvarivanja takvog razvoja, dok Castells smatra da u socijalistiËkim zemljama postoji öansa provoenja alternativnih koncepata. Castells smatra, da tzv. »tranzicionalna druötva« nisu dovröena druötva, nego druötva koja se razvijaju prema idealnom tipu, pa im ta »tranzicionalnost« stvara öansu razvijanja alternativa. NavodeÊi primjere SSSR-a, Kine i Kube, on utvruje da ». . . ubrzana, nekontrolirana urbanizacija nije nuûno odreena stupnjem razvoja druötva, nego model urbanizacije moûe proistjecati i iz odreenih politiËkih programa«. (Castells, 1977a, str. 71). Time oËigledno naglaöava svoje uvjerenje Ô tome da je moguÊe provesti alternativni program urbanizacije osnovan na drugim vrijednostima. TreÊi prigovor koji Castells upuÊuje Lefebvreu, sadrûan je u njegovom shvaÊanju pojma generalizirane urbanizacije, öto se specificira na pojmovnom nivou (karakteristike pojma urbanizacije) i na nivou procjene toka dogaanja u zemljama razliËitih druötvenih ureenja (moguÊnosti realizacije alternativnih programa). Castells, razmatrajuÊi tretiranje urbanog fenomena i kritizirajuÊi Lafebvrea zbog izjednaËavanja poloûaja kapitalistiËkih i socijalistiËkih zemalja, pretpostavlja postojanje povijesne öanse, ali govori i Ô nedovoljnom poznavanju socijalistiËkih drutava, pa, prema tome, i nedovoljnoj obavijetenosti Ô obrascima njihove urbanizacije. Mi smo skloniji prihvatiti prvu dimenziju kritike pojma urbanizacije, a zajedno s Lafebvreom smatramo da do sada 206
socijalistiËke zemlje nisu uspjele razviti alternativni model niti u teoriji, a niti u praksi svojih procesa urbanizacije, Ô »emu se i u nas dosta pisalo. To naravno ne znaËi da ne postoje napori usmjereni stvaranju specifiËne politike urbanizacije, meutim, rezultati za sada nisu posebno ohrabrujuÊi. To takoer ne znaËi da takva druötva nemaju veÊe äanse za ostvarivanje alternativnih programa, ako ih razvijaju i ako se ozbiljno radi na njihovoj realizaciji. Castells zamjera Lefebreovom tretiranju urbanog fenomena kao osnovnu pogreöku to öto je socijalne procese tretirao u terminima urbanog koji predstavljaju ideoloöke pojmove (u urbanistiËkom smislu). Odvojeno tretiranje urbanih procesa i druötvenih formi bilo je moguÊe jer je Lefebvre razmatrao te dvije sfere kao nezavisne, ali ipak u meuodnosu (intervencija drûave u urbano, na primjer) (Castells, 1977 a, str. 94). Ne upuötajuÊi se dalje u razmatranje ocjene Lefebvreovog doprinosa razvoju urbane sociologije, kao niti u daljnje raöËlanjavanje sukobljavanja s njegovim stavovima, ukratko Êemo sumirati najvaûnije toËke kritike stare urbane sociologije. KlasiËnu urbanu sociologiju dovodi se u pitanje zbog njene orijentacije na odvojeno prouËavanje prostornog i druötvenog, zbog koriöÊenja prostornog (ekoloökog) kao eksplanetarnog, kao i krajnje pojednostavljenih shema Ô druötvenom sistemu i njegovoj interakciji s prostorom. KritiËari klasiËne urbane sociologije naglaöavaju i njenu ideologiËnost jer se koristi terminima koji imaju ideoloöko znaËenje i vröe ideoloöku funkciju invertiranja socijalne (politiËke) u prostornu (neutralnu) sferu. Zbog navedenih karakteristika, klasiËna urbana sociologija nije u moguÊnosti pruûiti objaönjenje procesa koji se odvijaju u suvremenom svijetu, kao niti ponuditi modele za rjeöavanje pojedinih situacija. PrihvaÊamo kritiku pojmova koji su se koristili u klasiËnoj urbanoj sociologiji, kao i kritiku implicitnih ili eksplicitnih teorijskih shema, no s duûnom rezervom. Koliko god, naime, bili uvjereni da termin urbano, na primjer, ima odreeno ideoloöko znaËenje i da ne moûe biti koristan za eksplikaciju kompleksnih pojava, ipak Êemo se usprotiviti 207
tvrdnjama da je cijelo prouËavanje urbanog fenomena u okviru Ëikaöke ökole ideoloöka obmana koja je trebala poslu, ûiti prezerviranju statusa quo i odvojiti prouËavanje urbanog u neutralnu sferu prostornog. SliËno je i s pokuöajem reduciranja prouËavanja urbanog fenomena na bilo koju kategoriju marksistiËke urbanologije jer, za sada, takvo tretiranje predstavlja odreeni redukcionizam. Urbani fenomen izmiËe iz ruku, rekao bi Lefebvre, no to nikako ne znaËi da Êemo ga sigurnije »uhvatiti« ako ga reduciramo na bilo koju sferu ili dimenziju, jer time Ëinimo sliËnu greöku koju su napravili i klasiËni urbani sociolozi apsolutizirajuÊi i fetiöizirajuÊi, na primjer, kategoriju prostora.
2. œ pitanju statusa urbane sociologije Urbana sociologija je klasiËno bila definirana kao znanstvena disciplina, dio opÊe sociologije, koja se bavi prouËavanjem naËina ûivota u gradovima, transformacijama takvog naËina ûivota pod raznolikim utjecajima, te raznim aspektima tzv. urbanog ûivota. KlasiËno odreenje podruËja djelovanja urbane sociologije najsliËnije je onom koje je dao L. Wirth u svom eseju Urbanistu as a Way of Life (1938). Pojam urbanizma, kako ga je shvatio Wirth, ima daleko öire znaËenje od znaËenja koje danas pridajemo urbanizmu kao odreenoj tehnici i sistemu planiranja prostora. Po ovom autoru, urbanizam dovodi do novog kvaliteta koji proistjeËe iz socijalne heterogenosti pojedinaca koje obitavaju velike gradove, iz gustoÊe (stanovanja, mnoötva), koja takoer doprinosi stvaranju pomenute kvalitete, öto rezultira odreenim naËinom ûivota, odnosno, specifiËnom »urbanom kulturom«. Analiziramo li najËeöÊe aspekte kojima se bavi urbana sociologija, vidjet Êemo da se oni svode na neke od manifestacija pomenute specifiËnosti »urbanog ûivota«. Analize urbanog kriminaliteta, urbane bijede, urbanih samoubojstava, uopÊe urbanih problema kao problema ûivota u gradovima, predstavljaju klasiËno polje interesovanja urbane sociologije. Postavlja se, meutim, pitanje: äto Êe se dogoditi ako ispred 208
vakog termina koji je specifiËno oznaËen terminom urbano, maknemo tu odrednicu i svedemo ga na problem podoban za klasiËnu socioloöku analizu, koji se, ovaj puta, manifestira u oblicima gradskog naËina ûivota? Da li u tom sluËaju trebamo posebnu disciplinu (urbana sociologija) kojom Êemo ispitivati navedene probleme? äto, ukratko, u znanstvenom smislu znaËi pojam urbano?* M. Castells je autor koji se najozbiljnije poduhvatio pokuöaja da razjasni status urbane sociologije i koji se i sam pita: »Stvarno, öto je to urbani fenomen? äto je to öto je relevantno za gradove, a nije za okolinu? Da li je urbani fenomen neöto öto nije ruralno? Ali, öto je to ruralno? Da li je to fenomen koji nije urbani? Da li je to organizacija ekonomije definirana prirodom industrije ili prirodom podjele rada? Ali, zaöto ga onda zvati urbanim?« {Castells, 1977b, str. 61). Ako se, dakle, »urbani problemi« smatraju problemima prometa, devijantnog ponaöanja, uprave, ekologije, gubi se specifiËnost moguÊeg odreenja pojma urbanog, a time i moguÊeg odreenja podruËja djelovanja urbane sociologije. Umjesto navedenog, moguÊe je staviti naziv »moderno druötvo« jer su svi nabrojani problemi problemi modernog druötva, pa bismo, slijedeÊi takav tok razmiöljanja, morali doÊi do konstatacije da bi trebalo ustanoviti odreeno sociologiju modernog druötva koja bi u najveÊoj mjeri prouËavala podruËja danaönjeg djelovanja urbane sociologije. Ako se kao znak raspoznavanja za moderno druötvo upotrebi sintagma »urbano druötvo«, onda se to moûe realizirati jedino na osnovu pretpostavke da postoji odreena povezanost izmeu odreenog tipa prostora i odreenog * G r a d je .. . viöe n e g o skupina pojedinca i socijalnih konvencija — ulice, zgrade, elektriËna svijetla, t r a m v a j , telefoni itd., neöto viöe od konstelacije institucija i administrativnih ureda, sudova, bolnica, policije, funkcionera bilo koje vrste. G r a d je prije stanje svijesti, o r g a n i z i r a n e n a m j e r e i sentimenti koji se p r e n o s e tradicijama. G r a d , d r u g im rijeËima, nije prvenstveno fiziËki m e h a n i z a m i vjeötaËka tvorevina. On je uklopljen u vitalne procese ljudi koji ga Ëine; on je p r i r o d n i proizvod, a n a r o Ë i t o ljudske p r i r o d e . »R. E. Park, p r e m a Short, J., 1971, The Social Fabric of the Metropolis, T h e University of C h i c a g o Press, str. 15—16. 14
U r b a n a sociologija
209
tipa druötva, öto onda moûe pruûiti prilike za primjenu urbane sociologije. Mnogi autori ukazuju na ideoloöku funkciju koju vröi urbana sociologija, na prvom mjestu zbog mistificiranja problema druötvenog ûivota, nazivajuÊi ih posebnim, urbanim problemima, pa se onda kao posljedica navedenog dogaa da se u klasiËnim politiËkim i druötvenim problemima raspravlja s jedne strane kao Ô urbanim problemima, dakle, kontekstualizira ih se, a s druge strane prikazuje ih se kao tehniËke probleme koji se deavaju u okvirima specifiËne organizacije prostora (urbane). »To je invertiranje problematike jer se tvrdi da drutvena organizacija ne ovisi Ô društvenoj situaciji, klasnim odnosima, klasnoj borbi, itd.; nego, jednostavno, Ô prirodnim, prostornim, tehniËkim i bioloökim uvjetima. Svaka stvarna osnova akcije treba da se invertira u tehniËke termine, a urbano planiranje tehnokrata zamjenjuje politiËku debatu izmeu politiËkih grupa.« (Castells, 1977b, str. 62—63). Urbana sociologija nalazi se u svojevrsnoj krizi jer su se klasiËni aspekti njenog prouËavanja u izvjesnom smislu pretoËili u opÊe probleme tzv. modernog druötva. Analiza radova iz podruËja urbane sociologije pokazuje da se oni svode na prouËavanje nekoliko bitnih aspekata, meu kojima je znaËajno mjesto pripadalo prouËavanju procesa urbanizacije u svim njegovim aspektima, razliËite analize procesa dezorganizacije i adaptacije, te na razliËite aspekte istraûivanja problematike zajednice, öto je Ëesto bio jedan od osnovnih predmeta interesa ameriËke urbane sociologije. To je dovelo do poduzimanja izrade razliËitih tipova socijalnih monografija Ô »malom« ili »srednjem« gradu, raznih studija sluËajeva i tsl. Bitno pitanje koje se postavlja, a sliËno je pitanju Ô karakteru pojma »urbano«, je pitanje Ô tome da li grad mo˛e predstavljati socioloki entitet »za sebe«, mo˛e li predstavljati znanstveni objekt, te da li je dopustivo operirati s pojmom urbano, odnosno, grada kao eksplanatarnom varijablom? Po miljenju Castellsa, kriva je pretpostavka da se mo˛e operirati s gradom objanjavaju„im pojmom za mnoge »urbane aspekte«, pa, prema tome, nema niti mnogo smisla govoriti Ô urbanoj sociologiji. œ
eventualnom djelovanju urbanog moguÊe je govoriti u kontekstualnom smislu, a grad moûe biti analiziran kao jedan aspekt realiteta uz koriöÊenje pristupa koji Êe biti prikladni pitanjima koja se istraûuju. Meutim, ako se i upustimo u ispitivanje grada »kao takvog«, ostaje dosta nejasno na koji stvarni predmet istraûivanja mislimo. Castells se dalje pita: »Koji aspekt treba biti prouËavan? Druötvene klase? NaËin na koji ljudi konstituiraju centar? Zadovoljstvo stanovanjem? SimboliËka atrakcija historijskih objekata? Promet? Zagaenje? Participacija susjedstva? Glasanje na lokalnim izborima? Rezidencijalna mobilnost? Industrijska lokacija? Urbana obnova? Sasvim je jasno da je takva lista teorijski nekoherentna. I svi ti predmeti referiraju se kao »urbana sociologija«. (Castells, 1976 a, str. 56). Zbog takvog, nejasnog stvarnog predmeta prouËavanja (sve ili niöta), prvenstveno sagledavanje problema suvremenog ûivota postupno postaje sve viöe urbano, predmet urbane sociologije postaje beskonaËan i ona se postupno pretvara u opÊu sociologiju. Castells dopuöta moguÊnost postojanja samostalne discipline urbane sociologije s definiranim teorijskim predmetom svog prouËavanja jedino ako dolazi do koincidencije izmeu druötvene i prostorne jedinice, odnosno, onda kada se prostorna jedinica pretvara u specifiËan socijalni sistem. Druga moguÊnost, prema istom autoru, postoji u onim sluËajevima u kojima odreeno prostorno (ekoloöko) podruËje koincidira s autonomnim sistemom akcije (Castells, 1976 a, str. 58). PostavljajuÊi u navedenom smislu moguÊnost postojanja urbane sociologije, Castells se zapravo i sam vraÊa na kritiziranu postavku klasiËne urbane sociologije, na preöutnu pretpostavku da odreeni ekoloöki sistem valja istraûivati kao odreeni socijalni sistem jer se pretpostavlja da ekoloöka fenomenoloöka razina u sebi krije neke komleksnije i dublje procese. Drugo je pitanje — koliki se znaËaj u eksplikaciji daje tzv. ekoloökom elementu koji se analitiËki izdvaja kao nezavisna varijabla (prostor, grad, objekti)? Naivno je takoer pretpostaviti da je uz pomoÊ urbane sociologije moguÊe istraûiti prouËavane fenomene »do kraja« jer je naivno pretpostaviti da se u okviru tzv. ekoloökog
210
14*
211
ili prostornog elementa druötvo reflektira takoer »do kraja«. Druötvo ne moûe biti reflektirano u prostoru. Posebna analiza prostora u kome se oËitava druötvo je prema tome nemoguÊa. MoguÊnost postojanja urbane sociologije koja se osniva na analizi prostora shvaÊenog kao autonomnog predmeta istraûivanja, a uz prihvaÊanje teorije refleksije druötva u prostoru, takoer je ograniËeno. MoguÊnosti postojanja urbane sociologije koja istraûuje »urbano« k a o specifiËan teorijski predmet istraûivanja, takoer je ograniËeno (pretakanje urbane sociologije u opÊu sociologiju). Potrebno je ispitati joö jednu moguÊnost postojanja urbane sociologije zasnovane na teoriji urbanizma, Ô Ëemu smo veÊ neöto naveli u ovom radu. Ukoliko bi se urbana sociologija osnivala na konceptu urbanizma shvaÊenog u Wirthovom smislu (urbanizam kao »naËin ûivota«), pretvorila bi se u apologiju ideologije odreenog naËina ûivota, a ne bi postala kritiËka disciplina. MoguÊnost afirmacije urbane sociologije na osnovi tradicionalno shvaÊenog pojma urbanizma, prema tome, nije zadovoljavajuÊa. Ako se, meutim, urbanizam shvati kao jedna od suvremenih tehnologija i tehnika upravljanja razliËitim aktivnostima u prostoru, onda je moguÊnost postojanja i afirmacije urbane sociologije najveÊa upravo u podruËju kritiËke analize urbanizma kao odreene ideologije, kao »produûene ruke drûave«, odnosno, kao pokuöaja instituicionaliziranja odreenih vrijednosti druötva u prostoru. U tom smislu je posebno interesantna analiza procesa urbanog planiranja kao procesa intervencije politiËkog nad ekonomskom sferom druötva. Razvoj urbane sociologije, na tragu ovakve perspektive, bio je posljednjih godina najdjelotvorniji. Ovakva orijentacija urbane sociologije bila je primjetljiva i u nas u posljednjih desetak godina, öto govori u prilog moguÊnosti zasnivanja odreene sociologije prostornog planiranja (urbanizma) shvaÊene kao kritiËke analize procesa planiranja i njegovih rezultata. Meutim, odreene moguÊnosti autonomnog djelovanja urbane sociologije ipak postoje i date su kroz ideju prouËavanja procesa tzv. kolektivne potroönje. Ovaj termin, s kojim Êemo se joö susretati u ovom radu, odnosi se na stanovanje. 212
ökole, p r o s t o r e i sredstva za p r o v o e n j e dokolice, o d n o s n o , sve n e p r o i z v o d n e oblasti u kojima se u izvjesnom smislu realizira potroönja, a za njihovo postojanje i o d r û a v a n j e obiËno je u s u v r e m e n o m d r u ö t v u z a i n t e r e s i r a n a i z a d u û e n a s u v r e m e n a d r û a v a . O s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e p r o c e s a kolektivne p o t r o ö n j e su, p r e m a Pickvanceu, slijedeÊe: 1. S r e d s t va k o l e k t i v n e p o t r o ö n j e nisu r o b e u k l a s i Ë n o m smislu, n e g o predstavljaju odgovarajuÊe servise, usluge, i ne m o g u se realizirati u k o l i k o se odvoje od svojih s r e d s t a v a za proizvodnju (bolnica ne moûe pruûiti usluge u k o l i k o ne postoji o b u Ë e n o osoblje koje te usluge »proizvodi«; ökola ne m o û e postojati u k o l i k o u njoj ne djeluju o s o b e koje isporuËuju (»proizvode«) svoje usluge — n a s t a v n i c i ; i tsl.). 2. T a k v a s r e d s t v a za k o l e k t i v n u potroönju u g l a v n o m se t r o ö e kolekt i v n o ; 3. p r o c e s k o n z u m i r a n j a s r e d s t a v a k o l e k t i v n e p o t r o ö n j e ne ukljuËuje i njihovu destrukciju (uniötenje, iöËezavanje) u p r o c e s u p o t r o ö n j e (Pickvance, 1976a, str. 18). S r e d s t v a za k o l e k t i v n u p o t r o ö n j u predstavljaju j e d a n od bitni h dijelova k o n c e p t a razvoja novijih tendencija razvoj a u r b a n e sociologije, p o s e b n o u F r a n c u s k o j . Kolektivn a s r e d s t v a za p o t r o ö n j u m o r a j u se staviti u öiri k o n t e k s t e k o n o m s k e teorije, k a o i teorije intervencije drûave u globalne p r o c e s e druötva, öto je vidljivo i iz slijedeÊeg odreenja p r o c e s a k o l e k t i v n e p o t r o ö nje: »Pod ,kolektivni m s r e d s t v i m a za p o t r o ö n j u ' mislimo na u k u p n o s t m a t e r i j a l n ih p o d r û a v a n j a a k t i v n o s t i koje su obuh v a Ê e n e u p r o c e su reprodukcije r a d n e snage, öto ne t r e b a mijeöati s fizioloökom r e p r o d u k c i j o m ili s p r o c e s o m p o t r o ö n j e bilo k a k v o g p r e d m e t a od s t r a n e pojedinca.« (Lojkine, 1976 b, str. 121). U p o t r e b n a vrijednost k o l e k t i v n i h s r e d s t a v a za potroönju n e o d v o j i v a je, dakle, od njihovog p r o c e s a p r o i z v o d n j e (nastajanja) j e r se uglavno m sastoje u p r u û a n j u r a z n o l i k ih usluga (medicinska sestra, lijeËnik, n a s t a v n i k ) . U m o d e r n o m d r u ö t v u sve viöe r a s t e znaËaj t a k v i h o b l i k a p o t r o ö n j e koje s m o u k r a t k o opisali. Castells s m a t r a da p r o cesi k o l e k t i v n e potroönje predstavljaju z a h v a l n o p o d r u Ë je istraûivanja u r b a n e sociologije k a o u t e m e l j e n e z n a n s t v e n e discipline. Ulogu u r b a n e sociologije u p r o u Ë a v a n j u p r o c e s a k o l e k t i v n e p o t r o ö n j e Castells vidi p r v e n s t v e n o u obliku discipline koja traûi m e h a n i z m e p r i l a g o a v a n j a d a t o m p o r e t k u . 213
tipu i nivoima procesa kolektivne potrošnje, a u nekim situacijama, kada dominiraju prostorni elementi, ta se analiza može preokrenuti u analizu prostorne artikulacije materijalnih elemenata u konkretnom prostoru, (Castells, 1976 c, str. 55—57). U kasnijim radovima Castells, pod utjecajem kritika ideje Ô kolektivnoj potronji kao osnovnom polju interesa urbane sociologije, do izvjesne mjere mijenja svoj stav. Interesantno je pogledati kako Castells tumaËi interes dr˛ave za realiziranjem kontrole nad sektorom kolektivne potronje. Dr˛ava se anga˛ira jer ». . .˛eli imati monopol da bi osigurala interese kapitalistiËke klase kao cjeline . . . pa je kolektivna potronja — potronja roba Ëija proizvodnja nije osigurana od kapitala, ne zbog nekog njenog intrinziËnog kvaliteta, nego zbog specifiËnog interesa kapitala. Tako „e isti proizvod (stanovanje, na primjer) biti tretiran i od strane tr˛ita i od strane dr˛ave, te „e, prema tome, biti alternativan proizvod individualne ili kolektivne potronje u ovisnosti prema kriteriju koji „e se mijenjati s obzirom na historijsku situaciju.« (Castells, 1977 a, str. 460). Ovaj autor interes urbane sociologije usmjerava na jedno specifiËno podruËje prouËavanja ekonomsko-politiËkih aspekata suvremenih kapitalistiËkih drutava. Pokuaj razjanjenja pojma kolektivna potronja i relaciono znaËenje koje mu se pridaje, tek su djelomiËno uspjeni. Ekstremna kompliciranost naËina izra˛avanja i rasprave tipiËna je za ovog autora, to je neke autore usmjerilo da Ô njegovom djelovanju u urbanoj sociologiji govore kao Ô specifiËnoj teoretizaciji — pa Ëak i fosilizaciji (vidi u Duncan, 1981). Odricanje moguÊnosti postojanja urbane sociologije kao znanstvene discipline odvija se u ovim radovima na tragu althusserovski shvaÊenog razlikovanja ideoloöke i znanstvene razine. Castells je pokuöao uzdrmati status urbane sociologije naglaöavajuÊi Ëinjenicu da je osnovni pojam koji prouËava urbana sociologija ideoloöki pojam (»urbano«), te da zbog toga ne postoji moguÊnost teorijskog definiranja njenog predmeta istraûivanja preko navedenog pojma. Znanost, odnosno, disciplina koja nema svoj teorijski predmet prouËavanja nema razloga za postojanje. Castells dalje, kao öto smo vidjeli, pokazuje da pojam »urbano« ne samo da je 214
ideologijski i da kao takav ne moûe posluûiti kao teorijski predmet konstituiranja urbane sociologije, nego da kao realni pojam sam za sebe takoer ne postoji. MoguÊnost zasnivanja odreene znanosti moûe biti data jedino ako postoje odreeni realni predmeti (objekti) koje ona prouËava, a u sluËaju urbane sociologije taj predmet su zapravo pojave suvremenog industrijskog kapitalistiËkog druötva u svim njegovim aspektima. C. Pickvance, meutim, ne smatra da se zbog toga gubi svaka öansa uspostavljanja stvarnog predmeta urbane sociologije, nego da odreena »sociologija zajednice« (kao »proizvod« modernog kapitalistiËkog druötva) moûe svakako biti podruËje istraûivanja urbane sociologije. Takva specifiËna »sociologija zajednice« postaje joö specifiËnijim prdemetom prouËavanja urbane sociologije ako se koncentrira na prouËavanje, na primjer, funkcioniranja socijalnog sistema u odreenom naselju. Na opÊenitijem nivou, postoji svakako moguÊnost prouËavanja ekonomske osnovice odreenog druötva i njene prostorne strukturiranosti, a posebno kako ta strukturiranost moûe biti izvor diferencijacije meu pojedinim naseljima (Pickvance, 1976 a, str. 8—9). Ovako kruto i rezolutno tretiranje znanstvenosti statusa urbane sociologije odvija se zbog specifiËne usmjerenosti autora, kao i zbog prihvaÊanja posebnog obrasca interpretacije pojma ideologijskog (Althusser). PrihvaÊanje takvog teorijskog koncepta i neke druge autore usmjerilo je zakljuËak da je »proizvodnja znanja«, u okvirima disciplinarnih granica, konzervativan proces te da odgovara perpetuiraju statusa quo, naroËito u smislu daljnjeg podrûavanja postojeÊih odnosa moÊi. Stvarno problematiziranje moguÊe je realizirati jedino kroz praksu, praktiËno suoËavanje s problemima, öto onda moûe dovesti do pojave originalnih i revolucionarnih formulacija (Harvey, 1975, str. 147—152). Ovakva eksplikacija utemeljenosti urbane sociologije moûe nas tek djelomiËno zadovoljiti. Sloûit Êemo se s konstatacijama da urbana sociologija u izvjesnom smislu predstavlja prouËavanje suvremenog industrijskog druötva, kao i s tvrdnjom da je termin »urbano« nedovoljno jasan, ideologiËan i neprecizan. To, meutim, ne znaËi da se urbana sociologija moûe baviti jedino procesima »kolektivne potroönje«, kao niti 215
urbanog fenomena. MoguÊe je svakako »apsolvirati« probleme, na primjer, ekologije proglaöavajuÊi ih ideologiËnim i neËim öto upire prstom samo na posljedice, kao öto neÊe utemeljenju ekologije pomoÊi stalno upiranje prstom u bitne uzroke nastanka »ekoloöke krize«. Djelovanje sociologije u suvremenom svijetu sve je viöe obiljeûeno potrebom kritiËkog prouËavanja posredovanih dijelova svakidaönjice, jer se, Ëini se, zahtjev za opÊom kritiËnoöÊu izgubio u svojoj vlastitoj jeci. Mislimo da upravo fenomen urbaniziranog druötva pruûa mnoge elemente za uspostavljanje urbane sociologije koja Êe se baviti odreenim oblastima manifestacije druötvenog ûivota u urbanim okvirima. Pretpostavke svjetske urbanizacije, koje se realiziraju i kroz sliku velikih megalopolisa, dovoljno su zastraöujuÊe da povjerujemo da postoje odreeni realni fenomeni koje je moguÊe prouËavati u okviru discipline koja se naziva urbanom sociologijom. Potrebno je, meutim, sloûiti se da je urbana sociologija u svom razvoju bila i »naturalistiËka« i »ideoloöka« (Harloe, 1977, str. 3), ali isto tako da svakako postoje opravdani razlozi za njeno daljnje postojanje i razvoj. PrihvaÊajuÊi utemeljenu kritiku pojma urbanog, moramo konstatirati da je on veÊ i u kolokvijalnom govoru naöao svoje mjesto kao termin koji u okviru svakodnevnog iskustva referira na opisivanje odreenog stanja pojava u okviru odreene organizacije fiziËke sredine i koji se, mada je nedovoljno precizan, moûe dalje problematizirati. Nepreciznost tog termina ne umanjuje moguÊnost prouËavanja mnoötva aspekata na koje se on odnosi. Zapravo, i sam Castells je indirektno pao u vlastitu zamku jer svom najvaûnijem djelu daje naziv »urbano pitanje«, a da nije takav izbor naslova obrazloûio.
da ne postoje druge moguÊnosti socioloökog prouËavanja Pokuöaj procjenjivanja opravdanosti postojanja urbane sociologije prije svega oznaËava onu fazu u njenom razvoju u kojoj se vröi prekid s tradicijom pa se, u ûelji da se postave nove teorijske osnove, nekada Ëine ishitreni i nedovoljno promiöljeni potezi. U takvu kategoriju spada i inzistiranje na nepostojanju stvarnih osnova za utemeljivanje znanstvene discipline — urbane sociologije. Jednom destruirana »tradicionalna urbana sociologija« otvorila je mnogo viöe moguÊnosti za stvaranje novog teorijskog okvira.
Problem valoriziranja opravdanosti postojanja jedne znanstvene discipline prvenstveno je problem kriterija valorizacije. Castells je kao najoötriji osporavatelj konzekventno slijedio kriterije za procjenu opravdanosti osnivanja urbane sociologije koje drugi autori nisu, pa su se Ëak takvim tvrdnjama direktnije ili indirektnije suprotstavljali (pogledaj, na primjer, Mingione, 1977, str. 89—93; Pickvance, 1976 a, str. 31—32; Harloe, 1977, str. 19; Rex, 1978, str. 566—569; Friedland, 1978, str. 569—576; London, 1976, str. 26—29; i tsl.). 216
217
XI
U r b a n a sociologija i planiranje 1. Nastanak i razvitak urbanog planiranja Moglo bi se reÊi da je planiranje staro koliko i ljudsko druötvo, poËev od njegovih minimalnih oblika organiziranosti (prvi oblici hijerarhizirane strukture plemena i sl.). NaËini na koje se planiralo, naravno, razlikovali su se u vremenu te u pojedinim historijskim epohama druötvenog razvitka. U ovom kratkom prikazu nastanka i razvoja urbanog planiranja mi Êemo se osvrnuti na one momente od kojih se smatra da se urbano planiranje kao organizirana djelatnost (manje ili viöe) javlja.. Smatra se da se urbano planiranje izraûeno kao planiranje prostora prvenstveno javlja kao kritiËka svijest s razliËitim nosiocima krajem 19-og stoljeÊa. S jedne strane — misli se na razmiöljanje »novih utopista« (uz razliku od »starih« — Saint Simon, Fourier, Owen), koji predlaûu Ëitav niz idealnih ljudskih zajednica Ëije bi ostvarenje rijeöilo ËovjeËanstvo neljudskih uvjeta stanovanja i ûivota uopÊe. (Kuenzlen, 1973, str. 8). »Gradovi vrtovi« Ebenezera Howarda, jedan su od prvih primjera, kao uostalom i svi drugi prijedlozi »idealnih gradova«. Kasnije slijedi plejada utopijskih urbanologa koji sve do danaönjih dana predlaûu nove, idealne zajednice. Utopijska razmiöljanja i danas su na djelu isto tako kao öto su bila ranije u povijesti (vidi Prelog, 1973, str. 77—78). Osnovica je svih utopijskih razmiöljanja u uvjerenju da se socijalni i politiËki problemi druötva dadu rijeöiti izgradnjom novih ljudskih zajednica Ëije su osnovne karakteristike sadrûane u povoljnim ekoloökim uvjetima ûivota, limitiranom broju stanovnika, tipovima i naËinima ostvarivanja fiziËke strukture, a kao rezultat tih mjera pojavit Êe se zdraviji meuljudski odnosi kojima Êe upravljati jedna tako sretna okolica. 218
Naravno, odreeni korijeni utopizma razvijaju se na osnovi opÊenitog odbacivanja tradicionalizma, naroËito u upotrebi graevnih materijala. Uostalom, i Le Corbusier je prvenstveno bio fasciniran elementima graditeljstva koji se u njegovo vrijeme jaËe razvijaju — beton, staklo i Ëelik (Le Corbusier, 1974, str. 21—24). Nasuprot progresivnom karakteru koji se najËeöÊe pripisuje (doduöe u smislu senzacionalizma, »velikih prekretnica«, »velikih zahvata«, »totalnih promjena«, itsl.), utopijskom miöljenju u podruËju urbanizma s isto toliko prava moglo bi se reÊi da su konzervativni jer rjeöenje globalnih druötvenih problema (na primjer, stanovanja) vide u parcijalnim predlozima, ne propitujuÊi ni najmanje osnove druötvenog ureenja.* ZaËetke urbanog planiranja nalazimo i u razliËitim akcijama administrativnog tipa, gdje se uz pomoÊ pojedinih legislativnih postupaka pokuöava utjecati na, pa i mijenjati, neljudske uvjete stanovanja i ûivota uopÊe u gradovima. Historijski uvjeti u Engleskoj, u kojoj se prvi zaËeci urbanog planiranja mogu pratiti, poznati su: öirok zamah industrijalizacije, rast radniËke klase, odnosno, neljudski uvjeti stanovanja i rada radniËke klase i opÊe obespravljenih slojeva. Prvi angaûirani prilog razvoju urbane sociologije svakako je Engelsov Poloûaj radniËke klase u Engleskoj, kako metodoloöki, tako i vrijednosnim opredjeljenjem. No i u Marksovim radovima (napose Kapitalu) gotovo sve ilustracije kapital-odnosa, ilustracije su uvjeta ûivota u prostorima naselja u kojima su ljudi obitavali. Ponekada su, naravno, prve urbanistiËke ozbiljnije mjere bile sasvim drugaËijih motivacija. Sjetimo se samo Haussmanovog pristupa potrebi rekonstrukcije Pariza. Prikaz Ô tome kakve je urbane aspiracije imao Napoleon III, te kako ih je baron Haussmann proveo u djelo, daje L. Benevolo. Interesantno je napomenuti da i danas pojedine urbanistiËke zahvate planiraju i provode osobe vrlo dubioznih politiËkih motivacija. Ve„ina * N a v e d i m o p o z n a t u krilaticu iz Atenske povelje: » D r u t v e ne revolucije nisu p o t r e b n e , njih je m o g u „ e izbje„i d o b r o m a r h i t e k t u r o m i jo boljim u r b a n i z m o m . «
219
akcija »urbane rekonstrukcije« (urban renewal) u SAD motivirane su ûeljom da se razbiju pojedine homogene skupine stanovnika (community) — najËeöÊe depriviranih socijalnih grupa, a u ime smanjivanja politiËkih tenzija i otklanjanja malignih tkiva u gradovima. Takva je situacija zahtijevala poduzimanje odreenih mjera kojima se ûeljelo navedenu situaciju popraviti. Na tragu takve orijentacije su i prijedlozi administratora koji legislativom pokuöavaju uvesti standarde stanovanja. To su prvi primjeri urbanog planiranja. Neki uspjesi su i time postignuti — djelomiËno je poboljöan poloûaj pojedinih slojeva, no niti urbana utopija (»idealni gradovi«), a niti parcijalne akcije legislatora nisu imale dalekoseûnije posljedice na daljnji razvoj urbanog planiranja, a naravno niti na znaËajnije promjene druötvenih uvjeta egzistencije pojedinih druötvenih klasa. Neöto prije, a naroËito poslije I svjetskog rata, urbano planiranje dobiva svoje definiranije oblike. Osamostaljuje se kao posebna aktivnost, najviöe se oslanjajuÊi na poznatu Atensku povelju, nastaju u specifiËnim okolnostima 1933. godine. Raste i broj urbanistiËkih sluûbi, pa je sve teûe naÊi veÊe naselje kojima u urbanistiËkom smislu ne upravlja odreena urbanistiËka sluûba. KonaËno, posljedice ratnih razaranja takoer su na neki naËin olaköale razvoj i narastanje potrebe reguliranja i kontrole urbanog. Pored spomenutog, u nekim zemljama potrebu uvoenja smiöljene regulacije i kontrole nalagalo je, na primjer, bujanje pojedinog od gradskih sistema — saobraÊaja. Jedno od najrazvijenijih i metodoloöki skoro perfekcionistiËki razraeno planiranje je saobraÊajno planiranje, koje se nije sluËajno naroËito razvilo u Americi. Nagla koncentracija stanovniötva u gradovima, intenzivnije bujanje gradova, öirenje gradske administracije, potreba smiöljenije kontrole — sve su to, pored ranije spomenutih elemenata, takoer Ëinioci koji su doprinijeli razvoju urbanog planiranja. (Usp.
u
Ashworth,
1954,
Benevolo,
1967,
Choay,
1965).
Razvoj je znaËajan poslije II svjetskog rata. Urbano planiranje postaje profesija, osnivaju se posebni fakulteti i 220
visoke ökole za studij planiranja urbanog, javlja se mnoötvo posebnih usmjerenja, orijentacija i opredjeljenja, a shodno tome i posebni specijalisti — planeri koji planiraju i prouËavaju neke od dimenzija ljudske aktivnosti u okvirima urbanog.* Planiranje grada postaje, dakle, kompleksna djelatnost koja okuplja struËnjake razliËitih usmjerenja u zajedniËkom naporu studiranja i planiranja urbanog fenomena. Navedeni element okupljanja »struËnjaka razliËitog profila« u okviru djelatnosti doveo je do potrebe organiziranja tzv. timskog rada. Meusobna suradnja specijalista postavlja se kao priliËan problem. Studij fenomena koji je toliko kompleksan kao öto je urbano planiranje (grad), stvarno zahtijeva postojanje parcijalnih struËnjaka, posebnih kutova promatranja, no postizanje konsenzusa je ono öto je problematiËno. Danas je stvarno teöko zamisliti veÊi grad bez organizirane sluûbe za planiranje grada. I metodologija se kao i pojedini metodoloöki postupci vremenom vrlo razvila. Problem sinteze, öto je oduvijek bio problem studija fenomena u kome participira viöe znanosti i u urbanom planiranju s poveÊavanjem stupnja kompleksnosti, rjeöava se sve teûe. Poöto je u datim metodoloökim i druötvenim okvirima praktiËki nerjeöiv, snaûno se razvijaju razliËiti analitiËki postupci, a induktivna metoda postaje osnovna. Tehnoloöko unapreenje i metodoloöke inovacije najviöe se tiËu joö uvijek ubrzanja procesa obrade analitiËkog materijala, Ëemu naroËito pripomaûe sve masovnija upotreba kompjutera. Prevlast analitiËkog nad sintetiËkim, induktivnog nad deduktivnim bila bi posebna tema razmatranja. 2. Osnovne pretpostavke urbanog planiranja NaËin planiranja zasniva se, na prvom mjestu, na odreenim vrijednosnim postavkama koje se konkretiziraju * U knjizi The Language of Cities, Charles Abrams n a v o d i p r e k o 20 specijaliziranih profesija — p l a n e r a . U s p . u C h . A b r a m s , 1971, str. 228—232.
221
u v r i j e d n o s n im p o z i c i j a m a n o s i o c a p l a n i r a n j a — p l a n e r a . U t o m bi se smislu m o g l o g o v o r i t i Ô s o c i o l o k i m d i m e n z i j a m a p l a n e r a k a o n o s i o c a planiranja, Ë i m e s e b a v i specifiËna s o c i o l o k a disciplina-sociologija p l a n e r a . D i s k u s i j a i r a s p r a v e Ô p l a n e r s k o j profesiji u podruËju urbanog p l a n i r a n j a u posljednjih d e s e t a k g o d i n a v r l o je ˛iva. Pristupi i k o n s t a t a c i j e v r l o v a r i r a j u — od tzv. integriranog p a sve d o r a d i k a l n o g p l a n e r a . O s n o v n a s e diferencijacija vri upravo s pozicije v r i j e d n o s n ih p r e t p o s t a v k i djelovanja. U t o m se k o n t e k s t u planer, k a o d o n o s i l a c odluka, p o s t a v l j a pred v r l o k o n k r e t n e dileme u p r o c e s u p l a n i r a n j a rjeenja k o j a ponajvie ovise Ô n j e g o v o m l i Ë n o m s t a v u — p o t e n j u i percepciji v l a s t i t e uloge. S m a t r a j u „ i da u s v a k o m p r o c e s u planiranja, n a r o Ë i t o u r b a n o m , p o s t o j e o n i koji »gube« i oni koji »dobivaju«, postavljaj u se t r i v a ˛ n a pitanja-. T k o profitira? T k o gubi? T k o p l a „ a ? Socijalno anga˛irani p l a n e r i zauzimaju se za n a j d e p r i v i r a n i je s l o j e v e i grupe s t a n o v n i k a rizikuju„i pri t o m e da i s a m i b u d u i z b a Ë e n i iz establishmenta ( k o m e , n a r a v n o , po s v o m s o c i j a l n o m polo˛aju pripadaju). U t i m d i s k u s i j a ma p r e t e ˛e i d e j a Ô p o t r e b i radikaliziranja s o c i j a l ne uloge p l a n e r a k o j i v r i j e d n o s n o neu t r a l n o n i k a d a n e djeluje (pa niti o n d a k a d a j e u t o Ë v r s t o uvjeren), nego uvijek s o d r e e n i m v r i j e d n o s n i m p r e t p o s t a v k a m a vlastitog djelovanja . R a d i k a l i z i r a n j e p r e t p o s t a v k i p l a n i r a n j a sve j e prisutnij e u studiju urbanog p l a n i r a n j a. P r e t p o s t a v k e su razliËite, a r a z l i Ë i ta je i p e r c e p c i j a p r e t p o s t a v k i s o b z i r o m na vrijedn o s n e stavov e p l a n e r a . N e svodeÊ i p r o b l e m v r i j e d n o s n i h o r i j e n t a c i j a s a m o n a individualni nivo p o n a ö a n j a p l a n e r a , s m a t r a m o d a j e j o ö vaûnije istraûivat i d r u ö t v e n u u t e m e l j e nost pojedinih o r i j e n t a c i j a . P r e v l a d a v a j u Ê a v r i j e d n o s n a orij e n t a c i j a u druötvu i k a r a k t e r i s t i k e druötvenih c i l j e v a prostornog r a z v o j a vrlo su b i t n i e l e m e n t i analize. Z b o g vaûnosti o s n o v n i h p r e t p o s t a v k i u r b a n o g p l a n i r a n j a mi Ê e m o se u o v o m poglavlju n e ö t o p o d r o b n i j e o s v r n u t i na o s n o v n e p r e t p o s t a v k e p l a n i r a n j a uopÊe, a p o s e b n o planiranje urbanog. S m a t r a j u Ê i p r o c e s p l a n i r a n j a p r v e n s t v e n o p r o c e s o m donoöenj a o d l u k a Ô zajedniËki d e t e r m i n i r a n i m
222
ciljevima razvoja, p r o b l e m i koji se pred nas postavljaju u t o m k o n t e k s tu p r o b l e m i su utvrivanja ciljeva.* P o r e d ciljeva j e d n a od vaûnijih d e t e r m i n a n t i planiranja je i odluka i stav Ô t o m e öto su planibilni, a öto neplanibilni f e n o m e n i ? SliËno je i s p r o b l e m o m o p e r a c i o n a l i z i r a n j a ciljeva. Na koji naËin ciljeve »pretoËiti« u o p e r a c i o n a l n e pravce akcije ili ih predoËiti u »konkretnijim« ciljevima (objektivim a ) ? Pitanja se m n o û e öto viöe a n a l i z i r a mo o s n o v ne pretp o s t a v ke planiranja. S o c i o l o ö k i interes za f e n o m e n urbanog planiranja o p e r a c i o n a l i z i r a se u slijedeÊim d i m e n z i j a m a : — planibilnost — mjerljivost — ciljevi — objektivi** — vrijednosni sistemi — racionalite t — procesi d o n o ö e n j a odluka — ljudske p o t r e b e — interdisciplinarni rad — grad k a o sistem U k r a t k o Ê e m o raspraviti svaku postavki. a.
od
navedenih
pret-
Planibilnost
U o b i Ë a j e n a je p r e t p o s t a v k a da se planirati z a p r a v o dade sve. N o , Ëini se, da, a k o i p r i h v a t i m o tu pretpostavku, i dalje ostaje dilema — u k o j o j mjer i je o d r e e n e sfere druötvene i ljudske djelatnosti m o g u Ê e planirati, a u k o j o j n i j e ? Po* U t o m smislu p l a n i r a n j e p r v e n s t v e no o d g o v a r a na pitanje: K a k o d e t e r m i n i r a n e ciljeve ostvariti (postiÊi)? N o , prije o d g o v o r a n a t o pitanje s v a k a k o je p o t r e b n o d a t i o d g o v o r i na slijedeÊe: K o j e ciljeve? D r u g i m rjeËima — öto s m a t r a m o »pravim« ciljevima? M e t o d o l o g i j a p l a n i r a n j a z a t i m o t v a ra Ëitav niz p r o b l e m a v e z a n i h uz izbor najprikladnijih m e t o d a dostizanje d o g o v o r e n i h ciljeva, razvoj strategija za postizanje ciljeva, i si. ** Objektivima se (engl, objective) najprikladnije m o g u zvati u izvjesn o j mjeri o p e r a c i o n a l i z i r a n i ciljevi ili e l e m e n t i ciljeva, o d n o s n o , ciljevi niûeg reda , ili j e d n o s t a v n o , objektivi. œ relaciji ciljeva i objektiva vie „e se raspravljati u o d g o v a r a j u „ i m poglavljima.
223
t r e b n o je, dakle, u t v r d i t i s t u p n j e v e p l a n i b i l n o s t i o d r e e n i h fenomena. U o k v i r i ma planiranja u r b a n i h p o d r u Ë j a m o g u Ê e je dilemu planibilnosti — neplanibilnost i svesti na slijedeÊe dimenzije,kategorija relativne p l a n i b i l n o s t i o b u h v a Ê a l a bi slijedeÊe fenomene : — s t a n o v n i ö t v o (broj i s t r u k t u r a ) — s t u p a n j motorizacije (broj a u t o m o b i l a po s t a n o v n i k u ili o b r a t n o ) — naËin i i n t e n z i t et koriöÊenja g r a d s k i h sistema (voda, el. struja, plin, kanalizacija, i tsl.) — p r o g r a m i r a n j e s t a m b e n e i d r u g e izgradnje; i tsl. D i l e m a Ô planibilnosti — n e p l a n i b i l n o s t i svodi se na d i l e mu Ô stupnju planibilnost i s a s p e k t a t o Ë n o s t i predikcija koje se vröe. NajveÊi p r o b l e m u d e t e r m i n i r a n j u stupnja planibilnosti o d r e e n i h f e n o m e n a j e s t u p a n j s t a b i l n o s t i moguÊe d r u ö t v e n e intervencije na p o j e d i n e t r e n d o v e — Ëime se d o t i Ë e m o pitanj a na koje Ê e m o se ËeöÊe n a v r a Ê a t i : do koje mjere je p r e v l a d a v a j u Ê i v r i j e d n o s ni siste m o d r e e n e d r u ö t v e n e zajednice ekspliciran, a da bi m o g a o posluûiti k a o osnovica z a zauzimanje d e c i d i r a n i h p l a n e r s k i h o d l u k a ? I l u s t r i r a j m o o v i s n o s t percepcij e planibilnost i n a prim j e r i m a dvaju f e n o m e n a , b r o j a a u t o m o b i l a i b r o j a s t a n o v nika. Eksplicirana vrijednosn a p o s t a v k a Ô p r o m e t u u o p „ e n a p r e d n i j i h d r u t v e n i h zajednica, pa i nae, je o n a Ô p o t r e b i organiziranja p r o m e t a u g r a d o v i m a koji se s k o r o iskljuËivo oslanja na tzv. javni p r o m e t (tramvaj , a u t o b u s , taxi, m e t r o , i sl.). D r u g i m rijeËima, s r e d s t v i m a d r u ö t v e n e p o l i t i k e pot r e b n o je utjecati na stalni r a z v o j i poboljöanje k v a l i t e t e javnog p r o m e t a , a, i s t o d o b n o , r e s t r i k t i v n o i r e g u l a c i o n o se o d n o s i p r e m a i n d i v i d u a l n o m p r o m e t u (zbog svih razloga uûe e k o l o ö k e p r i r o d e i svih ostali h u koje s a d a n e Ê e m o p o d r o b n i j e ulaziti). T a k v a j e o s n o v n a p r e t p o s t a v k a i n k o r p o r i r a n a u veÊini u r b a n i s t i Ë k i h p l a n o v a , u dijelu koji t r e t i r a p r o m e t , n a r a v n o i u p l a n o v i m a koji iskljuËivo t r e t i r a j u p r o m e t ( p r o m e t n i planovi). T a k v a j e p o s t a v k a najËeöÊe eksplicirana i u ciljevima u k o j i m a se, na primjer, t v r d i da se u p l a n u »mora d a t i p r e d n o s t j a v n o m p r o m e t u , « pa se o p e r a 224
cionaliziranjem dolazi do stav a da Êe, na primjer, organizacijom javnog p r o m e t a biti zadovoljeno i do 80 % p o t r e b a s t a n o v n i k a u u r b a n o m komuniciranju, a o s t a t a k (20 %) Êe z a d o v o l j a v a t i individualni p r o m e t (automobili) — n a r a v n o , u ciljnoj godini p l a n s k og z a h v a t a . No, takve osnovne druötvene i planerske pretpostavke t r e t i r a n j a p r o m e t a u g r a d u pretpostavljaju Ëinjenicu da Êe se, dakle, koriöÊenje a u t o m o b i l a u b u d u Ê n o s t i smanjivati, o d n o s n o , da Êe b r o j a u t o m o b i l a (koji se kreÊe g r a d o m ) pos t u p n o o p a d a t i . Situacija j e k o d nas u p r a v o o b r n u t a : broj a u t o m o b i l a u s t a l n o m je p o r a s t u , a i n t e n z i t e t i n a Ë in koriöÊenja, i p o r e d razliËitih restriktivnih mjera, t a k o e r je u p o r a s t u (skupoÊa, p r o b l e m i p a r k i r a n j a, u o p Ê e p r o b l e m i »slobodnog k r e t a n j a a u t o m o b i l o m po gradu«). N a institucionalnoj (normativnoj) razini planeri, k a k o s m o veÊ ranije istakli, istiËu vrijednosnu opredijeljenost u k o r i s t j a v n o g p r o m e t a . N o , a k t u e l n o stanje stvari (stalni p o r a s t b r o j a a u t o m o b i l a i i n t e n z i t e t a koriöÊenja) prisiljava ih na p r e d v i a n j e i p l a n i r a n j e t a k v e p r o m e t n e situacije u bud u Ê n o s t i u kojoj Êe biti p o t r e b n o osigurati n e o m e t a n u k o m u nikaciju veÊeg broj a a u t o m o b i l a od broja s kojim se r a Ë u n a . BuduÊi je p o r a s t individualnog p r o m e t a znaËi f e n o m e n na koji ne utjeËe niti d r u ö t v e n a zajednica, niti planeri, pozicija — » p r i p r e m i m o se za m o g u Ê e k o n z e k v e n c e u buduÊnosti« — o s n o v n i je m o t o planiranja, z a p r a v o , za r a z v o j k a k a v nije u i n t e r e s u niti p l a n e r i m a , niti öiroj d r u ö t v e n o j zajednici.* I s t o d o b n o , individualni p r o m e t v e o m a je planibilan s n e ö t o uûeg, struËnog s t a n o v i ö t a. I metodologija i m o d e l i koji se u posljednje vrijeme primjenjuju, kvantificiraju o d r e e n e trendove, a i p a k u o k v i r i m a p r i h v a Ê e n e d r u ö t v e n e politike pro meta uopÊe. * Nije n a m p o z n a t o da je ijedan t r e t m a n p r o m e t a u g r a d u p o l a z i o sa stanoviöta smanjivanja b r o j a a u t o m o b i l a u b u d u Ê n o s t i, pa umjesto »automobilskog u r b a n i z m a « p r e d l a g a o , na primjer, prekopavanje ulica i uvoenje zelenila i sliËno. N a v e d e n a ilustracija o d n o s a p r e m a p r o m e t u opÊenitijeg je k a r a k t e r a. U t o m smislu M. Prelog kaûe: »Uvijek na istu d r a m u n a i l a z i m o u p o z a d i n i urbanistiËkih p o r a z a : p o d d i k t a t o m razliËitih realnih f a k t o r a ûrtvuju se j e d a n za d r u g i m teoretski principi«. M. Prelog, 1973, str. 7 3 . 15
U r b a n a sociologija
225
B u d u Ê i dakle, druötveni s t a v o vi ne n a l a z e svoju potvrdu u svakodnevnici , u m j e s t o da se p r o m e t p l a n i r a u smislu j a . Ë a n j a j a v n o g p r o m e t a , deöava se da, p o d p r i t i s k o m individualnog p r o m e t a k a o » o t u e ne sile«, d o l a z i do sve veÊeg odstupanja, o d n o s n o , u s t u p a n ja g r a d a p r e d individualnim prometom. Da li je h u m a n i j e ili ne ûivjeti u v e Ê i m ili manjim g r a d o v i m a ? — v e Ê se p o o d a v n o ne p o s t a v l j a k a o alternativni upit. N e g a t i v n o s t i v e l e g r a d a o d a v n o su v e Ê uoËene, a p r o c e s i k o n c e n t r a c i j e s t a n o v n i ö t v a u t v r e n i k a o procesi k o j i t o m e p o n a j v i ö e d o p r i n o s e . U z e m l j a m a ubrzanog proc e s a urbanizacije , u ö t o spada i n a ö a zemlja, j e d n a od karakteristika procesa urbanizacije je stupanj koncentriranosti s t a n o v n i ö t v a u g r a d o v i m a (u pravilu v e l i k a ) . U n a s je taj stupanj priliËno v e l i k zbog, k a k o s m o v e Ê naglasili, o b r a s c a p r o c e s a u r b a n i z a c i j e. OËigledno j e , dakle, da je i u nas pris u t n a t e n d e n c i j a p o r a s t a b r o j a s t a n o v n i k a u gradovima, o d n o s n o, t e n d e n c i j a n a r a s t a n j a v e l i k i h g r a d o v a u sve veÊe (indeks u r b a n e k o n c e n t r a c i j e je v i s o k u n e k i m r e p u b l i k a m a ) . N a Ë i n n a k o j i b r o j s t a n o v n i k a r a s t e p r e t e û n o j e tipiËan za z e m l j e u r a z v o j u . G r a d o v i n a r a s t a j u Ë e ö Ê e i d a l e k o viöe »izvana« n e g o »iznutra«. J e d n o od o s n o v n i h p i t a n j a ili osnovnih p o l a z i ö t a u ciljnim o p r e d j e l j e n j i m a s v a k e p l a n e r s k e institucije k o j a p l a n i r a u gradu n j e g o v p r o s t o r n i i druötveni razvoj je odreivanje b r o ja stanovnika u buduÊnosti. Dileme Ô b r o j u i i n t e n z i t e t u p o r a s t a v r l o su b r o j n e . O n o öto nas ovdje z a n i m a je o d n o s izmeu d r u ö t v e n i h — zacrtanih ciljeva u pogledu b r o j a s t a n o v n i k a i u o p Ê e p o t r e b e regionalnog p l a n i r a n j a i dislokacije s t a n o v n i ö t v a i a k t u e l n o g b r o j a k o j i s e p l a n i r a n j e m predvia. UrbanistiËkim se dokumentima broj stanovnika razvojno o r i j e n t i r a buduÊi p r a t i t r e n d o v e i t e n d e n c i j e razvoja, pa n j i h o v o m e k s t r a p o l a c i j o m dolazi do z a o k r u û e n e b r o j k e u ciljnoj godini p l a n a k a o r e z u l t a tu n a j v j e r o j a t n i j e g o b l i k a kretanja broja stanovnika u buduÊnosti.
s o b z i r o m na analizirane p r e t p o s t a v k e ovih dvaju f e n o m e n a ,
je
k o n c e p t vrijednosno
neutralne
aktivnosti,
k o j a izraûene
f e n o m e n e pokuöava simulirati u b u d u Ê n o s t ne dajuÊi a l t e r n a tivne p l a n o v e k o j i u sebi imaju ugraene ciljeve i p r e t p o s t a v k e koji se oslanjaju na drugaËija vrijednosna opredjeljenja, na primjer, o n a Ô m o ˛ d a p o t r e b n o m r e g u l i r a n o m p o r a s t u b r o j a s t a n o v n i k a zbog p o v e „ a n j a i oËuvanja kvalit e t e urbanog ˛ivota uop„e. P e r c e p c i j a stupnja planibilnosti j e d n a j e o d o s n o v n i h p r o b l e m a t s k i h cjelina u okviru p l a n i r a n j a uop„e, a n a r o Ë i t o u planiranju urbanih podruËja. Na s p o m e n u t e p r o b l e m e nadovezuje se i slijede„a dilema Ô s o c i o l o k o j u v j e t o v a n o s t i p r o c j e n e stupnja mjerljivosti f e n o m e n a k o j i m a se b a v i u r b a n o planiranje.
b.
Mjerljivost
S t u p a n j planibilnosti, odnosno, o c j e n a stupnja planibiln o s t i v e o m a je promjenljiva. S l i Ë n o je i s ulogom mjerljivost i u p r o c e s i m a urbanog planiranja. F e n o m e n i k o j e p l a n i r a mo u r b a n i s t i Ë k i m p l a n i r a n j e m razliËitog su stupnja mjerljivosti. S a s v i m su kvantifikabilni elem e n t i , s v a k a k o , gradska infrastruktur a (voda, kanalizacija, do izvjesne granice p r o m e t , itsl.), pa se na tragu u r b a n og planiranja, prvenstven o k a o p r o g r a m i r a n j a , l a ko dadu izvesti v r l o slo˛eni proraËuni Ô stupnju i intenzitet u p o t r o ö n j e, na primjer, vode, struje i sliËno. K a o öto s m o vidjeli u p r e t h o d n o m poglavlju, stanovniötv o s e t a k o e r s m a t r a priliËno m j e r l j i v im f e n o m e n o m . Na granici izmeu mjerljivih i nemjerljivih f e n o m e n a n a l a z e se m n o g a podruËja urbanog ûivota, sva o n a p o d r u Ë j a i dimenzije k o j e je t e ö k o kvantificirati, o p Ê e n i t o r e Ë e n o , k v a l i t a t i v ni aspekti bilo k o j e u r b a n e situacije.*
O v i m p r i m j e r i m a ( p r o m e t i p o r a s t b r o j a stanovnika ) ûeljeli s m o u k a z a t i d a n a stupanj p l a n i b i l n o s ti u t j e Ë e v e o m a s n a û n o n e d e f i n i r a n o s t tzv. i n s t i t u c i o n a l i z i r a n ih s t a v o v a na g l o b a l n o m nivou. O s n o v n i k o n c e p t u r b a n i s t i Ë k o g planiranja,
* Kvaliteta se u okvirima u r b a n o g najËeöÊe osjeÊa k a o prisutsvo ili odsustvo o d r e e n i h n e u g o da (zagaenje, saobraÊaj , i sl.), n o , o n a se tako e r m o û e i mjerljivo iskazati — na primjer, u stupnju z a g a e n o s t i o d r e e n o g dijela g r a d a koji je izloûen o d r e e n o j koliËini zagaivanja razliËitih o b l i k a i izvora.
226
15·
227
N e m j e r l j i v i su f e n o m e n i sasvim na s t r a n i humanistiËkih i s o c i o p s i h o l o ö k i h p e r c e p c i j a i doûivljaja u r b a n o g k a o öto su, na primjer, o s j e Ê a j , doûivljaj, impresija, s l i k a grada, transf o r m a c i j a urbanog p o n a ö a n j a i drugo. O n o öto n a s i n t e r e s i r a j e n a Ë i n n a k o j i u r b a n o planiranje t r e t i r a mjerljivos t u s v o j i m o p e r a c i j a m a . B u d u Ê i , a u okvir i m a opÊenitog p o v e Ê a v a n j a t r e n d a preciznosti, ûeli i samo biti preciznije, z a m j e t l j i v a j e t e n d e n c i ja k a t r e t i r a n j u , skoro iskljuËivo, mjerljivih f e n o m e n a . D r u g im r i j e Ë i m a : k o l i k i j e stupanj k v a n t i f i k a b i l n o s ti odreenog f e n o m e n a , t o l i k o se viöe paûnje p o s v e Ê u j e t o m fenomenu, preciznije se analizira i p r o g r a m i r a , i o p Ê e n i t o mu se posveÊuj e v e Ê a p a û n j a . P r o b l e m mjerljivosti — nemjerljivosti n a r o Ë i t o se postavlja, a tu smo v e Ê bliûe m a n j e mjerljivim f e n o m e n i m a , u osn o v n i m p r i s t u p i m a planu u o p Ê e. P r e v l a s t a n a l i t i Ë k o g duha udruûenog s m j e r l j i v o ö Ê u o z n a Ë a v a osnov u k v a l i t e t e odreenih p l a n e r s k i h p r i s t u p a i p o s t u p a k a . I v r e m e n s k i , a i n o v Ë a n o , a n a l i t i Ë k i dio odnosi o g r o m a n dio p r o c e s a r a d a n a planu. K a o öto, dakle, m e u f e n o m e n i m a i a s p e k t i m a u r b a n o g û i v o t a p o s t o j e s v a r n e r a z l i k e u stupnju mjerljivosti, t a k o se i p r a k s a urbanog p l a n i r a n j a razliËito o r i j e n t i r a p r e m a t o m e k o l i k o j e f e n o m e n k o j i s e t r e t i r a mjerijiy. O n o öto j e m a n j e mjerljivo, m a n j e j e s a m i m t i m vaûno, a sve o n o ö t o j e mjerljivo, pa i n a j b a n a l n i j i detalji, na primer, s a o b r a Ê a j n o g planiranja, v a û n o je i i m a z n a Ë a j n o m j e s t o k a k o u hijerarhiji ciljeva, t a k o i u n a Ë i n u rada. T a k v o m p e r c e p c i j o m r e a l n o s t i reducira se stupanj u k o j e m je p o t r e b n o o d r e e n e f e n o m e n e p r o u Ë a v a t i . P e r c e p c i j a stupnja kvantifikacije i n d i r e k t n o j e utjecala na usmjerenje procesa planiranja: analiza (veoma detaljna) — o c j e n a situacije — prognoza . BuduÊ i se m n o g i p r o c e s i izmeu p l a n e r a se planira« ne daju kvantificirati, p o n o v n o o d r e e n i m tipom r e d u k c i o n i z m a . P e r c e p c i j a mjerljivosti, oËigledno, d e t e r m i n i r a i naËin i planiranju urbanog. c.
i »onih k o j i m a se s u s r e Ê e m o s z n a Ë a j a stupnja o s n o v n i pristup
Ciljevi
P o s t a v l j a n j e m ciljeva o d r e e n og p l a n a n a j Ë e ö Ê e z a p o Ë i n j e p r o c e s planiranj a ili s t v a r a n j a plana. Ciljevi p l a n i r a n j a u o p Ê e . 228
a p o s e b n o planiranja grada, mogu se diferencirati p r e m a razliËitim k r i t e r i j a m a podjele. U odnosu na stupanj opÊenitosti, provodljiva je o b i Ë n o ovakva podjela ciljeva: — opÊi (generalni) — p o s e b ni (konkretni, specijalni). U t o m smislu moguÊe je govoriti i Ô : — ciljevima vieg reda (op„i) — ciljevima ni˛eg reda (posebni). U odnosu na pojedine sektor e ili p o d r u Ë j a p l a n i r a n j a: — s e k t o r s k i m ciljevima — ciljevima plana uop„e (op„im ciljevima). U odnosu na pojedine a s p e k t e planiranja mogu„e je u okviru urbanog planiranja govoriti Ô m n o g i m ciljevima. U t o m smislu p o s t o j e : — e k o n o m s k i ciljevi — arhitektonski — urbanistiËki (uûi) — socioloök i — ciljevi zaötite povijesnog nasljea — ciljevi zaötite Ë o v j e k o v e sredine, itd. S o b z i r o m na v r e m e n s k u dimenziju m o g u Ê e je govoriti Ô razliËitim ciljevima i s obziro m na e t a p e iz kojih se plan sastoji. U t o m smislu p o s t o j e : — dugoroËni ciljevi — s r e d n j o r o Ë ni ciljevi — k r a t k o r o Ë n i ciljevi S v e o v e podjele na mogu„e ciljeve s razliËitih a s p e k a t a naveli s m o pod p r e t p o s t a v k o m s h v a „ a n j a p r o c e s a planiranja k a o ciljno o r i j e n t i r a n e aktivnosti. U t o m smislu se planiranjem d e t e r m i n i r a proces k o j i m se unaprijed postavljeni ciljevi plana ˛ele ostvariti ili se njima pribli˛iti (to vie) prij e d l o z i m a plana. P r o c e s se definira u v r e m e n u (etape plana) i u naËinu p r o v e d b e (elementi plana). T a k v a p r a k s a planiranja, odnosno, o p „ e n i t o shva„anja planiranj a uop„e, pa je t a k o i u nas prisutno k a o najËe„i oblik planiranja. P o r e d s p o m e n u t ih podjela ciljeva u planiranju, p o z n a t a je i podjela na kvantitativne i kvalitativne ciljeve, na mjerljive i nemjerljive, pragmatiËn e i n e p r a g m a t i Ë n e ciljeve, racionalne i iracionalne, odnosno, utopijsk e i »realne«, od229
nosno, dostiûne i nedostiûne, relativne i apsolutne ciljeve, itsl. Kao öto je vidljivo iz reËenog, ciljeve je najËeöÊe moguÊe dihotomno dijeliti. RazmatrajuÊi problematiku definiranja ciljeva pojedinih urbanistiËkih planova, vaûno je utvrditi naËine na koje se ciljevi postavljaju, kakav odnos postoji izmeu ciljeva druötvenog razvoja i ciljeva konkretnog plana, kakva je, zatim, hijerarhijska struktura i uopÊe odnosi meu ciljevima plana (nadreenost, podreenost), a naroËito vaûnim smatramo utvrivanje Ëinjenice — da li je moguÊe utvrditi konkretne nosioce realizacije pojedinih ciljeva plana? Definiranje ciljeva pojedinih planskih dokumenata je proces ovisan Ô mnogim Ëiniocima. Ciljevi su u ovisnosti Ô opÊem stupnju razvijenosti odreene zajednice pa Êe ukoliko je on viöi, i ciljevi ËeöÊe biti viöi, kao öto vrijedi i obratno. Uspostavljanje ciljeva ovisno je i Ô karakteru, odnosno, tipu odreenog plana koji se izrauje. MoguÊe je utvrditi opÊu zakonitost: öto su ciljevi viöeg reda u pitanju, utoliko je ËeöÊe moguÊe oËekivati i pojavu ciljeva uopÊe, a naroËito pojavu ciljeva kvalitativnije prirode. Vrijedi, naravno, i obratno — ciljevi se rjee susreÊu uopÊe u procesima izrade planova niûeg reda, a kada se to i desi najËeöÊe se radi Ô onima öto su takoer »niûeg reda«. Uspostavljanje ciljeva u procesu urbanog planiranja ovisi i Ô stupnju razvijenosti procesa urbanog planiranja uopÊe. Ukoliko je »tehnologija planiranja« relativno izgraena, onda u sebi najËeöÊe sadrûi i nezaobilaznu stepenicu postavljanja ciljeva, öto pak ne znaËi da Êe ti isti ciljevi izradom plana biti i zadovoljeni. Ukoliko se radi Ô tehnologiji planiranja primitivnije vrste, postavljanje ciljeva veoma Ëesto izostaje. Ukoliko je ova zakonitost univerzalnog karaktera, s dosta je sigurnosti moguÊe oËekivati razvijanje onih procesa planiranja koji Êe biti karakterizirani »snaûnom tehnologijom«, pa, dakle, i procesom postavljanja ciljeva kao nezaobilaznom stepenicom ukupnog procesa planiranja.
d.
Objektivi
U prethodnom poglavlju razmotrili smo neke problematske okvire ciljeva planiranja. U tom smislu spomenuli smo da postoje razliËiti ciljevi koji mogu biti, s obzirom na kriterije (pretpostavke) plana u razliËitim meusobnim odnosima. Utvrdili smo da su moguÊa dva tipa osnovnih relacija izmeu ciljeva.- konflikti i kompatibilni odnosi. Vrlo opÊenito, ciljeve moûemo definirati kao apstraktne ideale kojima odreeni planerski proces teûi. Ciljeve ne treba mijeöati s vrednotama (vrijednostima) — iz odreenih vrijednosnih postavki proizlaze i ciljevi. No, kao apstraktni ideali, ciljevi su najËeöÊe neaplikabilni za konkretnu primjenu. Zbog toga ih je nuûno u procesu planiranja transformirati (»pretoËiti«) u odreeni broj objektiva. Objektivi su u tom smislu ciljevi niûeg reda, (operacionalizirani ciljevi), moraju biti koliko — toliko podloûni mjerenju, te biti specificirani s obzirom na vremensku dimenziju i nosioce akcije. Ponekada je vrlo teöko razlikovati ciljeve od objektiva. U odreenom smjeru akcije, u procesu planiranja kao procesu zadovoljavanja unaprijed postavljenih ciljeva, prvi je stupanj utvrivanje ciljeva razliËitog nivoa, zatim determiniranje objektiva kojim se utvreni ciljevi dadu determinirati i konkretizirati, a slijedeÊi je stupanj definiranje strategijskih postupaka kojima se odreene zamiöljene akcije daju realizirati. Specificiranjem objektiva (konkretizacijom ciljeva) moguÊe je stvarati osnove za alternativno planiranje, koje je, svakako, meustupanj ka daljnjoj demokratizaciji procesa urbanog planiranja. Preciziranje jasnih odnosa izmeu ciljeva, objektiva i strategija jedna je od osnovnih preokupacija planera. e. Vrijednosni sistem Kada smo raspravljali Ô ciljevima i objektivima, spomenuli smo da oni, kao i strategije, proizlaze iz odreenih vrijednosnih postavki, odnosno, vrijednosti. Diskusija Ô vri-
230
231
jednosnim sistemima u sociologiji uopÊe bila bi tema posebnog razmatranja. Mi Êemo se zbog toga orijentirati samo na neke osnovne vrijednosne aspekte koji se u procesu urbanog planiranja pojavljuju, a koji su sa socioloökog stanoviöta interesantni. Planeri su iskljuËivo struËna lica koja vröe svoj struËni posao i prema njemu se odnose vrijedno neutralno. U tom je stavu sadrûana i postavka da oni nemaju nezavisnih, vlastitih vrijednostih opredjeljenja osim onih koja im nalaûe njihova struËna savjest. Impliciran je relativno pasivan odnos prema osnovnim vrijednostima odreene druötvene zajednice. Drugim rijeËima, vrijednosti se pasivno prihvaÊaju, a uloga planera u definiranju i stvaranju novih vrijednosnih postavki rijetko se uvia, odnosno, skoro u potpunosti izostaje. Niöta, naravno, nije dalje od istine od ovoga öto smo sada iznijeli. Nasuprot uvjerenju Ô op„enitoj neutralnosti djelovanja, jasno je da je svaka akcija bilo kog pojedinca, pa prema tome i planera grada, vrijednosno utemeljena. Izbjegavanje odgovornosti za donoenje odluka pod krinkom »struËne savjesti« posve je krivo i fiktivno. Odluke se svakodnevno donose u ime struËne svijesti i savjesti, no ta ista struËna savjest proizlazi od percepcije Ô "tome, to treba odluke da predstavljaju«, a to je, svakako, povezano s baziËnim vrijednosnim usmjerenjima svakog pojedinca. Relativno je komplicirano i shematiËno vriti sistematizaciju vrijednosnih pozicija s kojih urbani planeri najËe„e nastupaju. No, ipak se mo˛e, po naem miljenju, govoriti Ô nekim vie ili manje iskristaliziranim smjerovima vrijednosnih opredjeljenja u urbanom planiranju. »ini nam se da je Ô vrijednosnim pozicijama u urbanom planiranju moguÊe govoriti s tradicionalnog i kritiËkog (radikalnog) stanoviöta. Tradicionalan tip planera veÊ smo do izvjesne mjere spominjali. Osnovne karakteristike tradicionalne orijentacije u planiranju karakteriziraju planeri ili urbanizam koji ima preteûno pasivan odnos spram socijalnih problema zajednice. Takav planer djeluje s vrijednosnih pozicija koje su Ëvrsto utemeljene u druötvenoj strukturi konkretnog druötva. Druö232
tvene vrijednosti koje djeluju u druötvu, kojim je i proces urbanog planiranja orijentiran, vrijednosti su koje se, ma kakve one bile, takvim urbanizmom nikada ne dovode u pitanje. Vrijednosno neutralni planer, ili, kako smo ga nazvali — tradicionalni planer, funkcionira u okvirima relativno definiranih podruËja donoöenja odluka i u svom je djelovanju preteûno rukovoen svojim uûim, struËnim znanjem. Smatra da je njegov zadatak prvenstveno u primjeni znanja za öto bolje planiranje. Moûda bi ga najlaköe bilo oznaËiti uobiËajenim nazivom »tehnokratskog planera«, a njegovo djelovanje, ako ne vrijednosno neutralno, a ono vrijednosno neangaûirano. Takva percepcija uloge planiranja i planera u oötroj je suprotnosti s realnoöÊu. Niti je grad homogena druötvena zajednica sastavljena od grupa ili individua koje u potpunosti dijele ista ili sliËna uvjerenja, stavove, aspiracije, itsl., a niti je moguÊe zasnivati planiranje na neËemu öto bi se moglo nazvati »opÊe dobro«. Implicirano konceptu opÊeg dobra je jednoznaËnost i opÊeprihvaÊenost jedinstvenog vrijednosnog sistema.* SmatrajuÊi da je takav koncept vrijednosno jednoznaËnog urbanizma moguÊe do izvjesne mjere primjenjivati, napomenimo da postoje i drugaËija miöljenja. Pojedini autori smatraju da je koncepcija kooperativnog druötva kome odgovara vrijednosno neutralni planer neprihvatljiva. Kooperativnom druötvu suprotstavljaju konfliktno druötvo. U tom smislu /. M. Simmie kaûe: »UobiËajeno glediöte . . . osniva se na shvaÊanju druötva kao fundamentalno kooperativne skupine grupa i individua koje virtuelno dijele iste vrijednosti i aspiracije« (/. M. Simmie, 1974, str. 17). Simmie smatra takav stav iluzijom, pa mu suprotstavlja permanentno konfliktnu situaciju u kojoj planiranje djeluje. On dalje kaûe: »U situaciji socijalnog konflikta meu aspiracijama i ûeljama razliËitih grupa u zadobivanju resursa i * U nas bi se, s o b z i r o m na to prvenstveno, m o g l o govoriti o, na primjer, egalitarizmu kao osnovnoj vrednoti. Egalitarnos t se u okvirim a p r o s t o r a g r a d a ispoljava kao b a z i Ë n a usmjerenost ka öto veÊem ujednaËa vanju uvjeta ûivota stanovnika o d r e e n e druötvene zajednice — g r a d a .
233
moÊi, j a v n i i n t e r e s p r e o k r e Ê e se u n e a d e k v a t a n cilj za plan e r e . N a p r v o m mjestu, n e m a t a k v e stvari k o j e j e opÊi interes« (Ibid., str. 125). S l i Ë n o je stajaliöte i J. Baileya k o j i k a û e d a » . . . u d r u ö t v e n o m ûivotu n e p o s t o j i n e ö t o t a k v o öto j e v r i j e d n o s n o n e u t r a l n a Ëinjenica, p a j e i s t v a r a n j e c i l j e v a od p o d a t a k a k o j i se smatraju v r i j e d n o s no n e u t r a l n i m t e ö k a z l o u p o t r e b a . . .« (Bailey, 1975, str. 18). K o o p e r a t i v n o m druötvu k o m e j e p r i m j e n a m o d e r n e sis t e m s k e t e o r i j e u u r b a n o m planiranju adekvatna*, suprotstavljaju se r a z l i Ë i t e t e n d e n c i j e konfliktnog druötva u k o m e p o s t o j i k o n s t a n t n a b o r b a za p r e v l a s t i o s v a j a n j e r e s u r s a i z m e u razliËitih g r u p a i pojedinaca . U p r a v o na t r a gu tog k o n c e p t a — k o n c e p t a konfliktnog druötva, a k a o o d g o v o r i k r i t i k a tzv. t r a d i c i o n a l n e , vrijedn o s n o n e u t r a l n e i t e h n o k r a t s k e p r a k s e p l a n i r a n j a g r a d o v a, razvijaju se i n o v e k o n c e p t u a l i z a c i j e i pristupi u r b a n o m planiranju. K r i t i Ë k a o r i j e n t a c i j a o p e r i r a s p o j m o m vrijedn o s n o a n g a û i r a n o g p l a n e r a k o j i svoje d j e l o v a n j e z a s n i v a n a k r i t i Ë k o j analizi d r u ö t v e n e strukture . N a ö je u r b a n i z a m Ëini se, t a k o e r , k a o i u r b a n i z m i u m n o g i m drugim z e m l j a m a , u r b a n i z a m k o j i p r e t e û n o djeluje s v r i j e d n o s n o n e u t r a l n i h pozicija. T e k o d n e d a v n o t e m e Ô s o c i j a l n o j n e j e d n a k o s t i u p r o s t o r i m a naöih g r a d o v a p o s t u p n o p r o d i r u u u r b a n i z a m k a o druötvenu djelatnost, z a h t i j e v a j u Ê i n j e g o v o m i j e n j a n j e u smislu kritiËki, v r i j e d n o s n o a n g a û i r a n e djelatnosti k o j a a k c e p t i r a socijalne n e j e d n a k o s t i k a o fenom e n k o j i j e p o s l j e d i c a p r o c e s a druötvenog r a z v o j a , n o k o m e t r e b a i specificirano pristupiti i nalaziti specifiËna r j e ö e n j a u oblasti planiranja. P r e v l a d a v a j u Ê o j n e k r i t i Ë k o j orijentaciji k o j a s m a t r a urban i z a m p r v e n s t v e n o t e h n i k o m izgradnje (gradogradnje) grada, s h v a Ê a n j u njegovog »tehniËkog« i »struËnog« k a r a k t e r a k a o * »Sistemska teorija negira da je konflikt z n a Ë a j a n , socijalno u k o r i jenjen ili s t v a r n a o s n o v a socijalne promjene.« /. Bailey, o p . cit. str. 72. SliËno miöljenje z a s t u p a i Simmie k a d a kaûe: »I s t r u k t u r a l n i funkcionaliz a m i sistemska teorija su i n h e r e n t n o konzervativni, zahtijevaju visok stupanj a n o n i m n o s t i vrijednosti i aspiracija, p a d a j u k a o e k s p l a n a t o r n e teorije k a d a je socijalna integracija k a r a k t e r i z i r a n a prije konfliktom negoli k o o p e r a c i j o m . . . « , /. M. Simmie, o p . cit. str. 35.
234
najbitnijeg, uzroci leûe, najvjerojatnije, u snaûnom djelovanju normativnog sistema koji je, donedavno, u politiËkom smislu isticao tezu da u socijalizmu ne moûe biti socijalnih nejednakosti. S. äuvar ovako opisuje naö urbanizam: »Karakteristika je danaönjeg urbanizma u naöim gradovima da je uglavnom neutralan prema socijalnim Ëiniocima, da je ekskluzivistiËki usmjeren na postizanje efekata reprezentacije, na podizanje uzornih Ëetvrti, pa i na gomilanje nebodera na ledinama. Time on zanemaruje vaûne ciljeve izgradnje harmoniËnih gradskih zajednica u kojima Êe se prevladati prostorna separacija socijalnih i profesionalnih skupina i postiÊi ravnomjeran raspored urbanih kulturnih i druötvenih tekovina, u kojima Êe se postupno otklanjati dihotomija grad — predgrae umjesto da se ona stimulira« (äuvar, 1970, str. 82). Urbanizam, u smislu da djeluje kao aktivnost u okvirima odreene druötvene sredine, moûemo promatrati kao svojevrsnu disciplinu, znanost, umjetnost, kreativno djelovanje. Sve tendencije fundiranja urbanog planiranja usmjerena su u tom pravcu — urbanizam kao znanstvena disciplina ima svoju teoriju. Manuel Castells smatra, meutim, da »... urbanizam nije koncept. To je mit u najstriktnijem smislu rijeËi, ideologijska historija ljudskog roda. Urbana sociologija fundirana na urbanizmu je ideologija moderniteta etnocentriËno identificirana s kristalizacijom socijalnih oblika liberalnog kapitalizma.« (Castells, 1976c, str. 70). Urbano planiranje nije nikakva posebna disciplina pa se »... Ëini da ima vrlo malo smisla smatrati urbano planiranje bilo Ëim drugim od socijalne kontrole ...« (Bailey, 1975, str. 143). U tom su smislu upuÊene i distinkcije Ô razliËitim urbanizmima koje uvodi Lefebvre kada govori Ô tri tipa urbanizma, od kojih nijedan nije formiran kao sveobuhvatna teorija, nego se, u smislu doktrine i ideologije, formira tako da interpertira sve probleme druötva u prostornim dimenzijama. Na taj naËin dolazimo ne do patologije druötva, nego do patologije prostora! (Lefebvre, 1968, str. 33—34). Grublje reËeno, odnos izmeu urbanizma i öire druötvene zajednice moûe biti sinhron ili konfliktan. Odnos se ispoljava u percepciji uloge koju nosioci urbanog planiranja — pla235
neri imaju u o k v i r i m a o d r e e n e druötven e sredine , ali i u a k t u a l n o m d r u ö t v e n o m p o l o û a j u p l a n e r a u druötvu. U r b a n i s t i u nas uûivaju odree n tip p o v l a ö t e n o g druötvenog poloûaja, a u o k v i r i m a sinhronog d j e l o v a n j a s g r a d s k o m a d m i n i s t r a c i j o m na socijalne konflikte o d g o v a r a j u ublaûavajuÊim m j e r a m a , djelujuÊi prvenstveno na posljedice, a m a n j e na s t v a r ne u z r o k e k o j i dovode do k o n f l i k t n i h situacija. J e d n a od najizraûenijih dilema u p r a k s i naöeg u r b a n i z m a j e p r o b l e m k o j i proizlazi k a o posljedic a d i j a s p o r e izmeu planiranja i realizacije. N a j Ë e ö Ê e se p l a n e r i — u r b a n i s t i b r a ne o d n a p a d a n a n e u s p j e h e svog d j e l o v a n ja t i m e d a o n i samo planiraju ( t e h n i Ë k a i e k s p e r t n a uloga), a p o l i t i k u v o d e drugi (»politiËari«). U t o m k o n t e k s t u i svi p r o b l e m i »loöih o d n o s a « izmeu p l a n e r a i s t a n o v n i k a p r o b l e m i su, po p l a n e r i m a , da se o n o öto je isplanirano ne izvodi na v r i j e m e (ili n i k a k o ) ili, a k o se izvodi, ne izvodi se u p o t p u n o s t i o n a k o k a k o je po p l a n e r i m a bilo z a m i ö l j e n o . Ta d i h o t o m i j a p l a n i r a n j a — realizacija (plan — izgradnja) o t v a r a z a t i m niz daljnjih d i l e m a : Da li su planovi dovoljn o »realni«, o d n o s n o , nije li realizacija i z o s t a l a z a t o öto planovi nisu »dovoljno « realni, da li je p r o b l e m u t o m e ö t o se s k o r o i s k l j u Ë i v o p l a n i r a »za sutra«, za j e d n o b o g a t i j e i razvijenije druötvo, pa su kriteriji p l a n i r a n j a »preoötri«, pa su, zbog n e m o g u Ê n o s t i njihovog zadovoljavanja, realizacije p l a n o v a r a s t e g n u t e u v r e m e n u , parcijalne ili u p o t p u n o s t i izostaju, itd.? N a ö je u r b a n i z a m u k o n t e k s t u realnih p r o b l e m a öire druötvene zajednice m e g a l o m a n s k i , elitistiËki, »slijep« za »male« s v a k o d n e v n e p r o b l e m e , a njegova k o n s t r u k c i j a »socijalne realnosti« s k o r o u p o t p u n o s t i je n e a d e k v a t n a . S l i k a Ô drutvenoj sredini u k o j o j u r b a n i z a m djeluje o Ë i m a urbaniste n a j Ë e „ e je statiËna, »iz ptiËje perspektive« , to nije tek sluËajno n a g l a a v a n o u literaturi.*
236
f.
Racionalitet
J e d n o od p i t a n j a na k o j e se diskusije Ô planiranju Ëesto navra„aju je i pitanje racionalnost i p l a n o v a . V e „ i n a planera govori Ô »racionalno m procesu planiranja«. U planiranju odluke se donose r a c i o n a l n o i b u d u Ê n o s t se r a c i o n a l n o studira, definira i projicira. Naûalost, r a c i o n a l n o s t se n a j Ë e ö Ê e i z j e d n a Ë a v a s »jeftinim«, » e k o n o m i Ë n i m « ili »rentabilnim«.* O s i m toga, racionalno se najËeöÊe izjednaËava s o n i m öto je d o b r o i poûeljno. Meutim, u pluralizmu interesa, a s p i r a c i ja i sudbina, da li postoji k o n c e p t koji bi u sebi supsumira o »opÊe« ili »javno dobro« k o j e m j e r a c i o n a l n a a k c i j a p l a n i r a n ja u s m j e r e n a ? Ili, t k o je taj koji definira tzv. opÊi ili zajedniËki ili javni interes? R a n i j e s m o v e Ê spomenuli da se u i m e opÊeg interesa mogu vröiti razliËite manipulacije, a o d r e e n b r o j a u t o r a koji raspravljaju Ô urbanizmu eksplicitno o d b a c u j e moguÊn o s t p o s t o j a n j a opÊeg interesa, a n a r o Ë i t o o n e k a t e g o r i je »opÊeg interesa« do k o j e se dolazi r a c i o n a l n o m p r o c e d u r o m donoöenja odluka. R a c i o n a l n o s t p o n a ö a n j a u planiranju s pozicija »opÊeg dobra« o p r a v d a n o se kritizira. R a c i o n a l n o s t nije vanvrem e n s k a ili v a n p r o s t o r n a kategorija, n e g o uvijek konkretizi rana, s definiranim n o s i o c i m a i o n i m a k o j i Êe iz, p r o c e s a planiranja zasnovano g na r a c i o n a l n o s t i izvuÊi odreen e koristi. Nije teöko naÊi primjere tzv. r a c i o n a l i t e t a u odluËivanju u naöim uvjetim a djelovanja u r b a n i z m a . O n a je Ë e s t o vrlo * U nas se s k o r o iskljuËivo govori Ô r a c i o n a l n o m p r i s t u p u planiranju, r a c i o n a l n i m o d l u k a m a koje „e osigurati r e n t a b i l n o investiranje, itsl. Rentabilitet poslovanja u nas je najËe„e shva„en k a o k r a t k o r o Ë n i rentabilitet, to Ëesto u d u g o r o Ë n o m smislu d o v o d i do a p s u r d n i h situacija. Na primjer, rentabilitet javnog gradskog s a o b r a „ a j a m o ˛ e d u g o r o Ë n o s a m o dovesti d o k r a h a j a v n o g p r o m e t n o g sitsema, n i k a k o d o poboljavanja ili jaËanja njegove uloge. Ilustrativa n je i slijede„i p r i m j er »rentabilnosti«: »U Engleskoj, na sre„u, poslije g o d i n a u k o j i m a je o s n o v n o mjerilo p r o cjenjivanja javnog p r o m e t a bila njegova e k o n o m s k a m o „ — javni p r o m e t m o r a »Ëiniti profit« — postoje znakovi p r o m j e n e u orijentaciji.« (/. Tetlow a n d A. Goss, 1970, str. 75).
237
dvosmislena. N a primjer, r a c i o n a l n a s t a m b e n a izgradnja b i t r e b a l a o z n a Ë a v a ti r a c i o n a l a n (efikasan) n a Ë i n izgradnje o b j e k a t a za stanovanje, o d n o s n o , organizaciju p r o c e s a izgradnje u t o m smislu da o b j e k a t b u d e d o v r ö e n ö t o p r i j e i öto k o m p l e t n i j e , uz öto m a n j u cijenu. U m j e s t o t o g a se Ëesto p o d r a c i o n a l n i m u s t a m b e n o j izgradnji misli, na primjer, k a k o uötedjeti n a m a t e r i j a l u, p a s e s h o d n o t o m e distanca izmeu p o d a i plafona u s u v r e m e n i m s t a n o v i m a sve viöe s m a n j u j e ; ili, k a k o uötedjet i n a p r o s t o r u k o j i z a u z i m a stamb e n i o b j e k t , p a s e s h o d n o » r a c i o n a l n o j s t a m b e n o j izgradnji« multiplicira osnovica zgrade ne bi li se na i s t o j o s n o v i ( p o t r o ö n j a zemljiöta) podiglo ö t o viöe k a t o v a . R i j e t k o se, na primjer, kalkulira i drugim e l e m e n t i m a i p o s l j e d i c a m a do k o j i h t a k v a »racionalnost« m o û e d o v e s ti — s p o m e n i m o samo, n a primjer, t r o ö k o v e dizala, b u d u Ê e m u k e s t a n o v n i k a (naroË i to starije ûivotne dobi) i n e p r i j a t n a o s j e Ê a n j a s t a n o v a n j a u visini, itsl. U r b a n o planiranje s t a l n o teûi da bude m a k s i m a l n o racionalno, a p r a k s a p o k a z u j e da ne s a m o u s v o j i m prijedlozima, n e g o i u a k t u e l n i m p r o c e s i m a p l a n i r a n j a i r a c i o n a l n o s t dominira. P r o c e s p l a n i r a n j a nije r a c i o n a l a n niti u naËin u »obrade« pojedinog dijela t e r i t o r i j e grada, a niti je r a c i o n a l a n u smislu da proces u r b a n o g p l a n i r a n j a z a h v a Ê a priorit e t n e p r o b l e m e k o j i su e v i d e n t n i u podruËj u o d r e e n o g g r a d a ( s m a t r a m o li n a r a v n o da se i p l a n i r a n j e m p r o b l e m i m o g u rjeöavati). Odluke Ô t o m e »öto t r e b a planirati« i »kada«, n a j Ë e ö Ê e se d o n o s e rutinski ili p a k s p o r a d i Ë n o i e f e m e r n o , b e z p o ö t i v a n ja p r i o r i t e t a »stvarnih« p o t r e b a . Planiranje je preteûno iracionalno j e r je diskontinuirano u v r e m e n u . Ne »obrauju« se, naime, pojedini p r o b l e m i j e r su, na primjer, p r o s t o r n o ili v r e m e n s k i povezani, n e g o uglavn o m b e z odreenog reda i s i s t e m a . S l i Ë n o v r e m e n s k o m d i s k o n t i n u i t e t u p o s t o j i i diskontin u i t e t i u s a m o m procesu planiranja. L o g i k a je t a k v a da se o d r e e n o podruËje grada p r v o g e n e r a l n o o b r a d i ( g e n e r a l n i plan), a t e k o n d a p r o v e d b e n o ili detaljno. N e k a d a su meutim s p o m e n u t e faze rada t o l i k o r a z m a k n u t e u v r e m e n u da kada, na primjer, »doe v r i j e m e « za detaljni p l a n - k a r a k t e r i s t i k e podruËja v e Ê o d a v n o su se druötveno p r o m i j e n i l e .
238
g.
Donoöenje
odluka
O s n o v n a razlika k o j a dijeli a u t o k r a t s k o b i r o k r a t s k o planiranje od bilo kog o b l i k a d e m o k r a t s k o g planiranja je naËin i o t v o r e n o s t , odnosno , stupanj d e m o k r a t i Ë n o s t i procedure d o n o ö e n j a odluka. U t r a d i c i o n a l n o m pristupu planiranja odluke donosi relativno z a t v o r e n krug »urbanih eksperata«, smatrajuÊi da im n j i h o v a s t r u Ë n o s t osigurav a »sinoptiËki pogled« na p r o s t o r grada, o d n o s n o, privilegija znanja osigur a v a da se odluke d o n o s e na najbolji naËin. U t a k v o m k o n c e p t u , k a o öto smo v e Ê napominjali, p o s t o j i j a s n a podijeljenost izmeu onih koji planiraju (planeri) i onih k o j i m a se planira (stanovnici). U u v j e t i ma relativne stabilnosti druötvenog r a z v o j a t a k a v princip i proces d o n o ö e n j a odluka na n e k i naËin funkcionira manje-viöe uspjeöno. No uvijek je implicirano da se o d l u k e donose u i m e »opÊeg dobra«, a vidjeli smo da je t a k v u kategorij u k o j a bi supsumirala i n t e r e s e sviju dosta t e ö k o uspostaviti, a k a m o l i primjenjivati. O p Ê e dobro uvijek j e p o t r e b n o k o n k r e t i z i r a t i , odnosno specificirati. P r a k s a ekspertnog, t e h n o k r a t s k o g i z a t v o r e n o g sistema planiranja, k o j a je i m p l i c i r a la z a t v o r e n i r e l a t i v n o prost p r o c e s donoöenja odluka, sve viöe se s u k o b l j a v a s j a Ë a n j e m d e m o k r a t s k i h t e n d e n c i j a u druötvu. Zastupnici d e m o k r a t s k o g planiranja ukazuju n a p o t r e b u d e m o k r a t i z i r a n j a p r o c e s a d o n o ö e n j a odluka, na p o t r e b u ukljuËivanja s t a n o v n i k a u procese, uopÊe n a »otvaranje« p r o c e s a planiranja. P r o b l e m i daljnje d e m o k r a t i z a c i j e p r o c e s a donoöenja o d l u k a u o k v i r i m a urbanog planiranja su raznoliki. U k r a t k o Ê e m o spomenuti n e k e o d njih. J e d a n j e o d o s n o v n i h p r o b l e m a s v a k a k o nezainteresiran o s t s t a n o v n i ka za u Ë e s t v o v a n j e, sudjelovanje u p r o c e s i m a . Lefebvre ispravno ukazuje na Ëinjenicu p o v l a Ë e n j a stanovn i k a iz p r o c e s a d o n o ö e n j a odluka, na p r e p u ö t a n j e »odluËiv a n j a o n i m a koji d o n o s e odluke«. Lefebvre t a k o e r istiËe p r o b l e m e pasivnosti s t a n o v n i k a : » S t i û e mo pred j e d a n prob l e m koji najviöe u z n e m i r u j e : to je izuzetna pasivnost ljudi ozbiljno zainteresiranih za p r o j e k t e koji ih se tiËu, a koji su dovedeni u pitanje s t r a t e g i j a m a . O t k u d Êutanje »ko-
239
risnika«? Otkud nejasna mucanja Ô »te˛njama« kada se udo, stoje da ih pitaju za savet? Kako objasniti tu Ëudnu situaciju?« (Lefevr, 1974, str. 203). S jedne strane radi se o naviknutom naËinu ponaanja — preputanju, a s druge —. Ô još jednom, dosta izraženom fenomenu — Ô tome da gradski stanovnik za »veliku gradsku politiku« ne pokazuje interesa jer su mu to »preveliki«, previe udaljeni problemi. Nasuprot tome, stanovnik je veoma zainteresiran za svoju svakodnevnu okolicu i procese koji se u njoj odvijaju. Stoga su stanovnici i najaktivniji u okvirima mjesnih zajednica, odnosno, neposredne okolice svakodnevnog ˛ivota. Problem sudjelovanja stanovnika u procesima donoenja odluka ote˛an je i specifiËnim ˛argonom kojim se planeri slu˛e. NaËin prikazivanja planova, najËe„e ploan, komplicirani proraËuni, nepostojanje jasno iznesenih alternativnih prijedloga planova, potencijalnog zainteresiranog stanovnika stavljaju pred zid nerazumijevanja, a prema tome i nezanimanja. Institucija javnog uvida neprikladan je naËin ostvarivanja komunikacije, a osnovna mu je zamjerka to sudjelovanje stanovnika u procesu planiranja grada svodi na sudjelovanje u smislu davanja primjedbi. Naravno, pitanje je koliko se tada uop„e mo˛e govoriti Ô sudjelovanju (sudjelovanje »poslije«)? Procesi donoöenja odluka demokratizirani na naËin koji smo prikazali, bit Êe samo pokuöaji daljnje demokratizacije procesa odluËivanja, sve dok se ne uspostavi drugaËiji globalni odnos izmeu planera i stanovnika. Sudjelovanje stanovnika ne smije biti viöe samo dio demokratskog rituala u kome se silom formalne procedure mjesne zajednice po potrebi konzultiraju. Donoöenje odluka mora biti osnov zajedniËkog planiranja u kome Êe planeri biti oni koji Êe sluûiti kao koordinatori procesa, a stvarni planei Êe biti sami stanovnici koji Êe najbolje znati donositi odluke Ô vlastitim problemima.
h.
Ljudske potrebe
Urbano planiranje treba da »odgovori« na ljudske potrebe u okvirima njihove ûivotne okolice. äto je ono uspjeönije, to bolje odgovara zahtjevima ljudskih potreba. U historiji urbanog planiranja ljudske su potrebe bile relativno jednostavno definirane. Na tragu osnovnih urbanistËikih premisa najËeöÊe se Ô potrebama govorilo kroz razmatranje osnovnih ljudskih funkcija — stanovanja, rada, rekreacije, komunikacije, itd. Relativno jednostavna podjela na funkcije svakako je svojevrstan redukcionizam, pa je zalaganje za tako jednostavan i pragmatiËan pristup problemu ljudskih potreba priliËno upitno. Pa ipak, i danas se urbano planiranje najËeöÊe organizira preko planiranja zadovoljavanja spomenutih ljudskih potreba. Ranije smo napomenuli da u urbanom planiranju postoji tendencija prenaglaöavanja kvantitativnih naspram kvalitativnih fenomena. SliËno je i s ljudskim potrebama. Potrebe koje se jednostavnom metodom ekstrapolacije trendova planiraju najËeöÊe su kvantitativnog, mjerljivog karaktera.* Odreenu sigurnost planeri svakako traûe u planiranju kvantitativnih, relativno jednostavnih potreba, istiËuÊi da su druge potrebe daleko kompleksnije, a da je buduÊnost ionako samo relativno predvidljiva, pa je, prema tome, bolje zadrûati se na planiranju relativno jednostavnih potreba. Osim toga, najËeöÊe se radi Ô planiranju takozvanih osnovnih potreba, a öto su to osnovne potrebe s obzirom na relativan stupanj razvijenosti pojedinog druötva, svakako, varira. Ukoliko je opÊi nivo razvijenosti druötva relativno nizak i potrebe su bliûe »carstvu nuûnosti«, a kvalitativne potrebe ostavljaju se za kasnije — dok se ne dostigne odreen nivo opÊe razvijenosti. Planiraju se, zaista, potrebe koje su danas eksplicirane i prisutne, odnosno, manifestne potrebe se registriraju, a latentne ostaju prikrivene. Martin Kuenzlen govori da u
Daljnja demokratizacija procesa planiranja u svijetlu procesa donoöenja odluka implicirat Êe i potrebu daljnjeg »usitnjavanja«, svoenja velikih gradskih problema na nivo svakodnevnog ûivota, ono öto oni zapravo i jesu.
* NajËeöÊe se r a d i Ô p o t r e b n i m k o l i Ë i n a m a iskazanim u k v a d r a t n i m m e t r i m a s t a m b e n o g prostora, p o t r e b n o j povrini z a parkiranje a u t o m o b i l a , p o t r e b n o j povrini rekreativnog p r o s t o r a , p o t r e b n o m broju putniËkih mjesta u sredstvima javnog saobra„aja, itsl.
240
16
U r b a n a sociologija
241
urbanom planiranju potpuno izostaje planiranje i uopÊe razmatranje skrivenih potreba, öto ukljuËuje Ëak i potrebu za eksperimentom, a Manuel Castells istiËe da potrebe nisu obiËna prirodna Ëinjenica, te da se druötveno ». . . razmatraju i izraûavaju samo u mjeri u kojoj se pojavljuju u okvirima odreene politiËke situacije.« (Usp. u Kuenzlen, 1973, str. 46 i Castells, 1969, str. 416). Kao öto vidimo, postoje opravdane sumnje u moguÊnost utvrivanja i verificiranja ljudskih potreba, a kamoli u moguÊnost njihovog ekstrapoliranja u buduÊnost, öto se danaönjim urbanim planiranjem preteûno i Ëini. Otvara se i slijedeÊi problem: œ Ëijim se potrebama radi? Postoje li neke prosjeËne potrebe prilagoene »Ëovjeku uopÊe«? Inzistiranje na planiranju potreba za »Ëovjeka uopÊe« karakteristiËno je za one pristupe kooperativnog, beskonfliktnog karaktera koji, kao öto smo i ranije napominjali, govore Ô »op„em interesu«, pa shodno tome i Ô »Ëovjeku uopÊe«. I u nas se takoer moûe govoriti Ô pluralitetu potreba iako je prevladavaju„a koncepcija koja se primjenjuje u naem urbanizmu bli˛e onoj koja operira pojmom »Ëovjeka uop„e«. Socijalna diferenciranost stanovnitva izra˛ena u prostornoj diferencijaciji i socijalnoj segregaciji, odnosno, u nejednakim uvjetima ˛ivota stanovnika, zahtijeva revalorizaciju planiranja zasnovanog na potrebama Ëovjeka uop„e. Vrijednosno anga˛irani urbanizam trebao bi planskim prijedlozima investicije usmjeravati na »neuralgiËne toËke«, a ne bi vrijednosno neutralno tretirao probleme u gradskom podruËju kao relativno jedinstvene i op„enite. No, prije toga, fenomene socijalne nejednakosti potrebno je institucionalizirati. I. Interdisciplinarni rad
diranjem urbanog fenomena do„i do spoznaja koje „e omogu„iti bolje planiranje gradova.* Takvo je gledite iroko prihva„eno, a materijalizira se u kontinuiranom pove„avanju (brojËanom rastu) planerskih agencija, ali i disciplinarnom i strukovnom diversifikacijom (»ulazak« u planiranje razliËitih struka i disciplina). P. Arctander se kritiËki osvr„e na tri dogme u planiranju-. 1. istra˛ivanja „e pomo„i planiranju; 2. planiranje „e pomo„i ljudima; 3. planer zna to je dobro za ljude. I, na kraju, zakljuËuje: da bi ispravno planirali, potrebno je da promjenimo naËin planiranja. (Arctander, 1972) Veliku kritiËnost prema mogu„nosti organiziranja timskog rada pokazuje i H. Lefebvre smatraju„i da se umjesto kreativne suradnje, najËe„e radi Ô »dijalogu gluvih«, Ô »pseudo-susretima«, itd. (Lefevr, 1974, str. 65). Urbano se planiranje, meutim, razgranalo do te mjere da se danas govori Ô suradnji u procesu planiranja viöe od dvadesetak razliËitih »eksperata«. Osnovni je problem organizacije timskog rada osiguravanje suradnje (ravnopravne) svih sudionika procesa planiranja bez majorizacije. NajËeöÊe, meutim, majorizacija postoji, te je i rukovodilac planiranja onaj koji ima najveÊa ovlaötenja i moûe manipulirati s »rezultatima drugih disciplina« (u nas se najËeöÊe joö uvijek radi Ô arhitektu — urbanisti). Time ne ûelimo reÊi da bi timski rad funkcionirao bolje, a naroËito da bi planiranje bilo »bolje« ukoliko bi neki drugi profil dominirao urbanim planiranjem. Dominacija arhitekata nastala je kao rezultat »historijskog nasljea«, odnosno, nastanka urbanog planiranja i dugogodiönje prakse planiranja i shvaÊanja urbanzima kao »lijepe forme«. Pored spomenutih problema rukovoenja znaËajni su i meusobno odnosi te poloûaj pojedinih disciplina u okvi-
S porastom kompleksnosti razliËitih aspekata gradskog ˛ivota, te sve Ëe„im neuspjesima urbanog planiranja, postupno je raslo i uvjerenje Ô potrebi to boljeg i preciznijeg, sveobuhvatnijeg upoznavanja i studiranja urbane stvarnosti. Osnova je takve orijentacije uvjerenje da „e se boljim stu-
* U t o m smislu »socijalna analiza« bila je i do d a n a s ostala j e d n a od najvaûnijih faza »evidentiranja« postojeÊeg u u r b a n o m kontekstu. P. Geddes piöe 1915. g o d i n e : »Planiranje m o r a ispitivati ne s a m o k a k o je o v o öto j e d a n a s m o g l o proizaÊi o d o n o g a öto j e bilo juËer, nego m o r a biti p r e d v i a j u Ê e i p r i r e u j u Ê e . . . « , P. Geddes, Cities in Evolution, 1949, str. 15. T a k a v je stav utjecao na stvaranje p o z n a t e krilatice onog v r e m e n a — »dijagnoza prije lijeËenja«, öto se d a n a s p r e t v o r i l o u »analiza prije p l a n a « .
242
16·
243
r i m a t i m s k og rada. R a z m o t r i m o net o p o d r o b n i j e ulogu i polo˛a j s o c i o l o g a u t i m s k o m r a d u u n a e m u r b a n i z m u . N i v o o Ë e k i v a n j a s v a k a k o j e pri p e n e t r i r a n ju sociologij e u u r b a n i z a m bio r e l a t i v n o visok, pa su, mo˛da, i e v e n t u a l n a razoËaranja potekla odatle. O s n o v n a u l o g a s o c i o l o g a u t i m s k o m radu, u l o g a k o j a se od njega o Ë e k u j e, uloga je »socijalnog i n ˛ e n j e r a « koji istra˛uje »ljudski faktor«. R a d i se. dakle, Ô a n a l i t i Ë k o j funkciji pri k o j o j sociolog surauje uz koriöÊenj e p r e t e û n o kvant i t a t i v n i h m e t o d a i s t r a û i v a n j a prije, a rjee poslij e (isporuËivanja plana), a n a j Ë e ö Ê e uz proces r a d a na o d r e e n o m planu dijela grada. V e Ê r a n i j e spomenuli smo p r e d o m i n a c i j u k v a n t i t a t i v n i h m e t o d a istraûivanja, öto d o b r o ilustrira i slijedeÊa k o n s t a t a c i j a : » S k o r o k a n o n i z i r a n i status s o c i j a l n e a n k e te u planiranju p o Ë i n j e se p o s t e p e n o u z d r m a v a t i zbog spoznaje Ô n j e n o j l i m i t i r a j u Ê o j upotrebi. Ipak, o n a j o ö uvije k predstavlja o n o ö t o p l a n e r i m i s l e da je socijalno istraûivanje. J e d a n od najboljih p r i m j e r a je i nedavni p r i r u Ë n ik p o s v e Ê e n iskljuËivo t e h n i k a m a s o c i j a l n i h istraûivanja za p l a n e r e (Burton and Cherry, Social Research Techniques for Planners. Allen a n d Unwin, L o n d o n , 1 9 7 0 ) . S a m o 1 0 s t r a n i c a , o d u k u p n o 130, p o s v e Ê e n e su n e a n k e t n i m i s t r a û i v i Ë k i m postupcima, a s a m o Ëetiri s t r a n i c e od t o g a »opservaciji«, a i to t e k n a k o n r a z m a t r a n j a » m e h a n i Ë k i h i e l e k t r o n s k i h ureaja«, »fiziËke evidencije« i » d o k u m e n a t a « . O s n o v a p r i r u Ë n i k a je leksik o n z a »sastavljanje« a n k e t a r a z n e vrste. » S o c i j a l n o « j e p r e v e d e n o u ' a n k e t n o ' « (Bailey, 1 9 7 5 , str. 1 0 0 — 1 0 1 ) . S o c i o l o g m o û e voditi j e d n u o d dionica p r o c e s a izrade p l a n a (»socioloök a analiza, » s o c i o l o ö ka studija«) ili pak, u k o l i k o j e plan k o j i s e t r e b a izraditi viöe » s o c i j a l n o obojen«, p o s t o j i n a Ë e l n a m o g u Ê n o s t d a sociolog bude o s n o v n i rukov o d i l ac p r o c e s a izrade plana. Vrijednos t interdisciplinarno g r a d a u u r b a n i z m u s v a k a k o dosadaönjim i s k u s t v i m a i p r a k s o m nisu iscrpljena . O n a u m n o g o m e ovisi Ô v r i j e d n o s n i m pozicijam a i s t r a ˛ i v a Ë a (bez o b z i r a k o j e struke, ili profila oni bili), z a t i m Ô f o r m a l n i m i n e f o r m a l n i m p r a v i l i m a inter-grupne organizacije rada, prirodi z a d a t k a n a k o m e s e radi, itd. J e d n a j e k a r a k t e r i s t i k a timskog r a d a m o ˛ d a n a j z n a Ë a j n i j a — da s u d j e l o v a n j e v e „ e g 244
b r o j a suradnika razliËitih orijentacij a do izvjesne m j e r e smanjuje m o g u „ n o s t i intuitivnog pristupa planiranju. Suprotna tendencija, k o j a se u okvirim a timskog rada u planiranju javlja, je p r e t j e r a n o s t istra˛ivanja (istra˛ivanja radi istra˛ivanja), veliki u t r o a k financijskih s r e d s t a v a na a n a l i t i Ë ke poslove, v r e m e n s k o produ˛ivanje r a d a zbog p r e t j e r a n o detaljiranih istra˛ivanja, itd. U biti, radi se Ô t o m e da je organizacija timskog rada s a m a za sebe p o s t a l a suviöe komplicirana t a k o da poËinje zahtijevati »timska« rjeöavanja.
j. SistemiËnost
grada
J e d n a od vrlo izraûenih tendencija u u r b a n o m planiranju j e r a z m a t r a n j e grada k a o odreenog sistema, k a o skupa i n t e r k o r e l i r a n i h p o d s i s t e ma i funkcija. U osnovi, m i s l i m o da se o v a k a v pogled na grad i t r e t i r a n j e grada osniva s j e d n e strane, na sve v e Ê o j i znaËajnijoj primjeni suvremenih znanstvenih p o s t u p a k a istraûivanja u u r b a n o m planiranju, pri Ëemu najznaËajnije mjesto, s v a k a k o , pripada o p Ê o j teoriji sistema, a s druge strane, v j e r o j a t n o se radi i Ô inherentnoj te˛nji k o m p l e k s i f i k a c i je planiraju„eg p r o c e s a »iznutra«. V e „ smo ranije naglasili da je urban o p l a n i r a n j e od najranijih z a Ë e t a k a , grubo reËeno, imalo dvostruku o r i j e n t a c i j u : planiranje i poboljavanj e postoje„eg g r a d a (lijeËenje postoj e „ e g grada) i bijeg od grad a (razliËite v r s t e utopijskih prijedloga, idealne zajednice, itsl.). P r o m a t r a n j e grada k a o sistema Ëini n a m se bli˛im drugoj orijentaciji . œ gradu k a o sistemu najËe„e se g o v o r i sa s t a n o v i t a p o s t o j a n j a razliËitih sistema u njemu. NajoËigledniji primjeri gradskih s i s t e ma s v a k a k o su g r a d s ka i n f r a s t r u k t u ra (vodovod, kanalizacija, ptt, i sl.), pri Ë e m u s m a t r a m o da se Ô o n o m sistemu Ô k o m e se n a r o Ë i t o m n o g o u sistemskim termin i m a raspravlja — Ô s a o b r a „ a j n o m sistemu, — tek izuzetno m o ˛ e govoriti k a o Ô »pravom« sistemu. P r o m a t r a n j e grada k a o sistema vrlo j e p o v o l j n a o s n o v a za onaj k o n c e p t planiranj a koji t e h n o k r a t s k i planira, k o j e g a smo u okviru ovog rada najËe„e nazivali t r a d i c i o n a l n i m urbanim planiranjem . N a s u p r o t tvrdnji da se grad mo˛e p r o m a t r a t i k a o sistem, s m a t r a m o da je bli˛e istini za pojedine p r o c e s e i f e n o m e n e 245
urbanog ûivota reÊi da pokazuju neke odlike sistemskog ponaöanja. Ilustrirat Êemo to primjerom modernog sistemskog planiranja saobraÊaja u gradovima. Prodor nove tehnologije u planiranje omoguÊio je znaËajnu primjenu simulacionih modela, naroËito u planiranju saobraÊaja. Takav pristup, kao öto smo veÊ ranije naglasili, polazi od elemenata postojeÊeg stanja i njegovih karakteristika te procesom simulacije, a uz prihvaÊanje porasta (u ovom sluËaju broja automobila) prognozira i programira broj automobila u ciljnoj godini, kao i sve druge potrebe koje Êe takav broj automobila zahtijevati za nesmetano kretanje po gradu. Pretpostavke, dakle, na kojima se zasniva ovakav koncept planiranja saobraÊaja su odreene sistemske karakteristike ponaöanja sudionika u saobraÊaju kao nosilaca funkcije kretanja. Kretanje je meutim uzrokovano specifiËnoöÊu sadrûinske strukture grada koja je trajno promjenljiva. Pretpostavke, da bi mogle zadovoljiti relativno stroge zahtjeve »kompleksnog planiranja«, moraju biti relativno stabilne. Zbog toga se i za tzv. ciljnu godinu (najËeöÊe za period od najmanje 20—30 godina) vrlo precizno determinira buduÊa namjena povröina. MoguÊnosti intervencije ili uvoenja neke druge vrijednosne pretpostavke u planiranju prometa, a u okvirima ovog koncepta, praktiËki je nemoguÊa. Pretpostaviti, na primjer, smanjivanje broja automobila u buduÊnosti znaËi, zapravo, priznavati nepotrebnost izvoenja bilo kakvog kompliciranog procesa planiranja zasnovanog na primjeni simulacionih modela. Urbano planiranje, dakle, stvara pretpostavke za svoje vlastito postojanje, stvarajuÊi i podrûavajuÊi laûne potrebe. KritiËki nastrojeni teoretiËari urbanizma kritiËki se odnose i prema tendencijama promatranja grada kao sistema, kao podloge urbanistiËkog planiranja. U tom smislu /. Tetlom i A. Goss kaûu da sistemsko planiranje saobraÊaja ne vodi niËemu. Iako i sami saobraÊajni planeri, ipak istiËu slijedeÊe: »Planiranje grada je smijeöno ukoliko ga se prvenstveno promatra kao vjeûbu za dobivanje veÊeg broja automobila, odnosno, kao sredstvo koje Êe omoguÊavati automobilsko kretanje. Postoji dosta snaûan trend koji ûeli reducirati planiranje grada na odjel za saobraÊajnu inûenjeriju, na popunjavanje prostora 246
novim autoputevima i grandioznim projektima fantastiËne kompleksnosti« (/. Tetlom i A. Goss, 1970, str. 86). H. Lefebvre kaûe: »Da grad i urbani fenomen predstavljaju jedan sistem koji se moûe odrediti znacima i shvatiti poËevöi od nekog lingvistiËkog uzora ... to je dogmatska teza« (Lefevr, 1974, str. 61). SliËno se promatraju graa kao sistema, odnosno, primjeni sistemske teorije u planiranju grada oötro opire i M. Kuenzlen, a D. Harvey kaûe da je modelno razmiöljanje do izvjesne granice moguÊe, no najveÊi su problemi definiranja kategorije kompleksnosti koja jednom fiksirana ne pruûa moguÊnost fleksibilnih druötvenih procesa koji jedini kao takvi postoje u druötvenom ûivotu. Stoga, smatra Harvey, »optimalizacija grada« je besmislena tvrdnja. Ako to pokuöavamo, primiËemo se »black-box misticizmu Jay-a Forrestera«. Osnovni razlog razmatranja grada kao sistema Harvey vidi u tendenciji fiktivne kompleksifikacije, öto je ustvari redukcionizam jer je totalitet neuhvatljiv. (Harvey, 1975, str. 303). Joe Bailey smatra da »... sistemi nemaju potrebe, namjere, zahtjeve ili motivacije u literarnom smislu, ali zato socijalne grupe imaju«. Smatra da je »... mnogo specifiËniji i formalniji sistemski pristup prihvaÊen u planiranju viöe od drugih nauka zbog njegove praktiËne orijentacije i tradicionalne odbojnosti prema teoriji uopÊe . . . Planiranje je nemoguÊe zasnivati na simuliranju. Osnovni podaci ne mogu biti reproducirani u matematiËkom obliku« (Bailey, 1975, str. 67—69). Oötru kritiku razmatranja grada kao sistema daje i J. Simmie. Promatrati grad kao sistem, u smislu urbanistiËkog planiranja, znaËi vröiti odreen tip redukcije. Drugi ozbiljan problem, koji se otvara prihvaÊanjem »sistemiËnosti grada kao takvog«, je primjena socijalno neutralnih i tehnokratskih metoda u planiranju. Socioloöki interes u prouËavanju urbanog planiranja pokazao se najplodonosnijim upravo u prouËavanju raznolikih kriterija planiranja, odnosno, raznolikih pretpostavki planiranja. Iskustva pokazuju da su upravo raznolike pretpostavke gotovo uvijek date u neupitnom obliku, a da se osnovna energija, sredstva i vrijeme konzumiraju u provo247
enju r a z n o l i k ih p o s t u p a k a planiranja. R a z u m l j i vo je stoga öto je s o c i o l o ö k i interes za planiranje b i o i ostao, prije svega, u s m j e r e n na prouËavanj e raznolikih dimenzija p r e t p o s t a v k i planiranja. V e Ê i ili m a n j i stupanj u v a û a v a n j a k r i t e r i j a planiranja, ozbiljnije prihvaÊanje s o c i o l o ö k e k r i t i k e neupitnosti planir a n j a kao, t o b o û e , neutralnog p r o c e s a, u posljednjih dvades e t a k g o d i n a d o v e l o j e d o r a z v i j a n j a niza p o k u ö a j a fundiranja razliËitih a l t e r n a t i v n i h o b l i k a urbanog planiranja, pa i plan i r a n j e u o p Ê e . U slijedeÊem poglavlju o b r a t i t Ê e m o paûnju na n e k e k o n c e p t u a l i z a c i j e i pristupe k o j i su se u s o c i o l o ö k o j analizi p r o c e s a planiranja g r a d a do sada iskristalizirali.
3. Sociologija, pristupi i konceptualizacije planiranja U dosadaönjim izlaganjima u g l a v n o m s m o govoril i Ô soc i o l o ö k i m a s p e k t i m a jednog o d m o g u Ê i h pristupa u r b a n o m planiranju. U v j e t n o smo koristili naziv »tradicionalno planiranje«. O n o j e s v a k a k o d a n a s p r e v l a d a v a j u Ê e i v e Ê i n a k r i t i k a i novih k o n c e p t u a l i z a c i j a razvija se upravo u o p r e c i s p r a m tradicionalnog planiranja. Utvrdili s m o d a j e p r o c e s p l a n i r a n j a m o g u Ê e p r o m a t r a t i s razliËitih pozicija. J e d a n od pristupa je planiranje k a o ciljno o r i j e n t i r a n a aktivnost, öto je i o s n o v a tzv. t r a d i c i o n a l n og planiranja. U k a z a l i smo na m n o g o b r o j n e p r o b l e m e i neuspjehe do k o j i h dovodi sadaönje p r o s t o r n o planiranje u nas. S m a t r a m o da, k a o öto s m o ranije viöe p u t a isticali, »loöi rezultati« p r o s t o r n o g planiranja m a n j e proizlaze od t o g a öto se p l a n s k i prijedlozi, odnosno, p l a n o v i ne primjenjuju (iak o b i k o n z e k v e n t n a realizacija p l a n o v a s v a k a k o z n a Ë i l a b i t a n n a p r e d a k ) , a viöe od loöih p r e t p o s t a v k i , odnosno, p r o c e s a p l a n i r a n j a u o p Ê e . Promjena, dakle, »loöeg planiranja« m a n j e Êe biti rezultat »bolje primjene planova«, a viöe p r i h v a Ê a n j a i r a z r a d e novih pretpostavki, odnosno , p r o c e sa p l a n i r a n j a k o j e Êe viöe odgovarat i s t v a r n i m socijalnim p r o b l e m i m a u p r o s t o r i m a gradova , p r o b l e m i m a koji imaju svoje p r o s t o r n e aspekte. U n a s t a v k u Ê e m o se osvrnuti na n e k e novije k o n c e p t u a lizacije p r o c e s a planiranja k o j e s u n a s t a l e k a o k r i t i k a pro-
248
cesa planiranja i koje je ciljno i produkt-orijentirano. U t o m smislu, u k r a t k o Êemo se o s v r n u t i na shvaÊanje p r o c e s a planiranja k a o procesa orijentiranog k a rjeöavanju p r o b l e m a , zatim, k a o procesa koji j e usmjere n k a uspostvaljanju ciljeva, te, k o n a Ë n o, na planiranj e k o j e se u s m j e r a v a rjeöavanju konfliktnih situacija. S v e spomenut e k o n c e p t u a l i z a c i j e u osnovi su n a s t a le k a o opozicija planiranju k o j e j e podrazumijevalo isporuËivanje p l a n o v a (produkt) k a o p r o c e s ciljno u s m j e r e n e aktivnosti. N a k o n toga Ê e m o iznijeti n e k e novije pristupe, ili pokuöaje pristupa u r b a n o m planiranju koji su, t a k o e r , nastali k a o opozicija tzv. t r a d i c i o n a l n o m planiranju grada. S p o m e n u t Ê e m o slijedeÊe pristupe:* — tradicionalno planiranj e — a d a p t a b i l n o planiranje — a k c i o n o planiranje — t a k t i Ë k o planiranje — strukturalno planiranje — s i s t e m s k o planiranje — zastupniËk o planiranje. O v a k v a podjela uvjetnog je k a r a k t e r a . œ n e k i m se pris t u p i m a t e k izuzetno može govoriti k a o Ô izgraenim teorijskim i p r a k t i Ë k i m u s m j e r e n j i m a. Svi noviji pristupi u r b a n o m planiranju prvenstveno su nastali k a o k r i t i k a p o s t o j e Ê e p r a k s e tradicionalnog planiranja. Svi su se oni razvijali u posljednjih dvadesetak godina, a Ë i n j e n i ca da su se t e k izuzetno ponegdje novi oblici urbanog planiranja pojavili u praksi, previöe ne ohrabruje. U r b a n o se planiranje i n j e g o v a p r a k s a j o ö uvijek odvija k a o t r a d i c i o n a l n o p l a n i r a n j e .
Planiranje za zavröne produkte** zapravo je t r a d i c i o n a l n o
planiranje. O n o se zasniva na propisivanju d u g o r o Ë n i h ciljeva razvoja, koji se usmjerenim, p l a n s k i m k r e t a n j e m t r e b a j u dostiÊi. Takv i su planovi vrlo deterministiËki, t e h n i k e planiranja vrlo proste i j e d n o s t a v n e . U m j e s t o studija razliËitih f e n o m e n a u u r b a n o m ûivotu, t a k o o r i j e n t i r a n i m * Ovakvu podjelu preuzeli s m o od A. J. Dolman, New Directions in Physical Planning, B o u w c e n t r u m , R o t t e r d a m , 1973, mimeographed. ** U literaturi na engleskom jeziku ovaka v tip p l a n i r a n j a se naziva »end-product oriented planning«, pa s m o i mi usvojili taj naziv.
249
planiranjem dominira dizajn kao osnovno orue planiranja. Osnovni instrument kojim se tako orijentirano planiranje koristi je tzv. generalni ili opÊi urbanistiËki plan, a koji se izrauje za relativno duûi vremenski period (od cea 25—30 godina)*. Ideoloöka pozadina takvog usmjeravanja je uvjerenje Ô postojanju kategorije op„eg ili javnog dobra (interesa), pa je i proces planiranja usmjeren ka njegovom postizanju. PolitiËka podrka takvom planiranju je u op„em konsenzusu. Sna˛no je prisutno uvjerenje da je planiranje podjednako dobro za sve. Participacija stanovnika u procesu planiranja nije a priori iskljuËena, no niti se mnogo od nje oËekuje. Planiranjem rukovode struËnjaci, eksperti koji najbolje znaju kakav kurs akcije planiranje treba zauzeti. StruËnjaci imaju veliku mogu„nost legitimiranja vlastitih vrijednosnih sistema, koji su najËe„e bliski onima to se mogu nazvati »vrijednostima srednje klase.« Na prethodnim smo stranicama ovoga rada ve„inom kritizirali ovakav smjer procesa planiranja. Ovaj puta „emo ukratko sumirati konzekvence do kojih tako orijentirano planiranje dovodi. Na prvom mjestu ono je nedemokratsko, zatvorenog procesa donoenja odluka, iskljuËuje ve„inu stanovnika iz procesa odluËivanja Ô svojim bitnim problemima u okvirima svakodnevnog ûivota. PolitiËki je relativno naivno jer polazi od navodnog konsenzusa, od uvjerenja da svi Ëlanovi odreene druötvene zajednice dijele iste vrijednosti, aspiracije i, naroËito, probleme. Nasuprot tome, u najveÊem broju sluËajeva »oni koji gube« najËeöÊe su i najdepriviraniji slojevi stanovniötva. Akcent u planiranju stavljen je na produkt, odnosno, osnovna intencija planiranja je isporuka plana, a ne proces planiranja koji rjeöava svakodnevne probleme gradskog ûivota. Kao opozicija ovako orijentiranom urbanom planiranju, javile su se razliËite orijentacije. Osnovna kritika na kojoj izrastaju drugi pristupi planiranju koji su usmjereni na proces rjeöavanja problema * Le Corbusier je s m a t r a o da urbanistiËki p l a n o v i trebaju vröiti predvianja za n a r e d n i h 50 g o d i n a !
250
je dugoroËnost, sterilnost i nepraktiËnost planiranja kao ciljno i produkt orijentirane aktivnosti. Nasuprot dugoroËnoj preskripciji koju zastupa ciljno i produkt orijentirano planiranje, planiranje kao rjeöavanje problema je preteûno kratkoroËno. Ono je viöe angaûirano na rjeöavanju svakodnevnih (»malih«) problema stanovnika grada, nikada ne teûi dovröenim rjeöenjima i bitnim prevratima, nego je uvijek marginalno. Umjesto predvianja »svijetle buduÊnosti« ono je u osnovi usmjereno poboljöavanju statusa quo, odnosno, orijentirano je na rjeöavanje vidljivih problema. Korijeni ovakvog planerskog usmjerenja su u »ljeËilaËkom« karakteru prvih napora progresivnih administratora iz druge polovice 19-og stoljeÊa. Takvo se planiranje vröi iz dana u dan, a njegovi nosioci i zastupnici nisu optereÊeni potrebom koriöÊenja specijalne, komplicirane metodologije, veÊ se u svom djelovanju koriste vrlo operativnim postupcima.* Planeri koji se zalaûu za takvu orijentaciju, smatraju da je planiranje, ma koliko se trudilo, razjedinjeno u vremenu i u fazama. Zbog toga je bolje posvetiti se rjeöavanju svakodnevnice umjesto da se planira nepoznata buduÊnost. Ovakva orijentacija ka rjeöavanju problema svakako je mnogo zanimljivija od one koju smo prethodno razmatrali. No, makoliko je zavodljiva, ipak ju je moguÊe kritizirati. Ranije smo spomenuli da je u planiranju vrlo teöko pravilno definirati osnovne i specifiËne probleme. Ova orijentacija (usmjerena rjeöavanju problema) svakako se na prvom mjestu sukobljava sa spomenutom teökoÊom. Ponovno je potrebno utvrditi: Tko je taj koji Êe definirati problem? Da li su problemi prepoznatljivi, svakome podjednako »vidljivi«? * M o g l i bismo reÊi — grad se l i j e Ë i i z n u t r a , a narasta p r e m a van. N a s u p r o t t o m e , ciljno i p r o d u k t orijetirano p l a n i r a n je rjeöava p r o b l e m e stvarnim planiranjem, pa umjesto, na primjer, rjeöavanja p r o b l e m a posto j e Ê i h naselja u gradu, o n o planira n o v a naselja, nov e gradove. P l a n i r a n j e » z a rjeöavnje p r o b l e m a « svakako ostaje u g r a n i c a m a postojeÊeg g r a d a l i j e Ë e Ê i njegove svakodnevne boljke, a n a s u p r o t t o m e , ciljno p l a n i r a n j e » b j e û i « od p r o b l e m a postojeÊeg grada. Po toj karakteristici tu s p a d a i U r b a n i s t i Ë k a »science fiction«.
251
Ova bi teökoÊa bila, ako ne rijeöena, a ono, svakako, djelomiËno umanjena razvijanjem demokratske procedure donoöenja odluka uz öiroku participaciju stanovnika. Drugi j e preduvjet, svakako, specificiranje populacije i problemskih grupa stanovniötva. Time bi se unekoliko olaköali problemi adekvatnijeg definiranja problemskih situacija. SliËna je teökoÊa u ovoj orijentaciji planiranja i slijedeÊa: Vrlo je teöko reÊi i odluËiti kada je neki problem »rijeöen«. Ocjena stupnja rijeöenosti pojedinog problema varirala bi prema kriterijima procjene. Ukoliko bi oni bili vrlo strogi, teöko bi se mogao naÊi i jedan urbani problem za koji bi se moglo reÊi da je »rijeöen«. Ocjena stupnja rijeöenosti pojedinog problema determinira i pravac planerske akcije. To znaËi, da na odreeni naËin i planiranje usmjereno rjeöavanju problema pretpostavlja odreen stupanj relativnog konsenzusa medu stanovniötvom koji Êe omoguÊavati zadovoljavajuÊe slaganje oko definiranja problema te stupnja u kome je problem »rijeöen«. Naravno, moûe se pretpostaviti, da bi u stupnju u kome pogaaju stanovniötvo ozbiljniji problemi svojom teûinom bili automatski istaknutiji od drugih. Orijentacija planiranja, kao rjeöavanja problema, podloga je pristupa planiranju koje smo nazvali »adaptabilnim planiranjem« i do izvjesne mjere onom koje smo nazvali »akciono orijentirano planiranje«. Na viöe mjesta u ovom radu spominjali smo znaËenje ciljeva u urbanom planiranju. Tradicionalno planiranje, Ô kojem smo najviöe raspravljali, je ciljno orijentirano planiranje. Za razliku od toga, orijentacija planiranja ka uspostavljanju ciljeva rukovoena je pluralitetom ciljeva, te njihovom stalnom transformacijom. Ne postoji odreeni iznos normativnih ciljeva kojima je druötvena praksa orijentirana, nego postoje ciljevi sektora i oni opÊenitijeg karaktera kojima je planiranje usmjereno. Shodno postignutom stupnju razvijenosti druötvene prakse, ciljevi se revidiraju i transformiraju. Ovakva orijentacija u planiranju polazi od pretpostavke da ». . . ne znamo gdje se nalazimo, ali znamo kuda trebamo iÊi« (Dolman, 1973, str. 163). 252
I ovaj se koncept planiranja osniva na pretpostavci Ô postojanju konsenzusa. U situaciji u kojoj veÊina Ëlanova odreene zajednice dijeli iste ali sliËne vrijednosti i aspiracije, kao i probleme, ovakav, zapravo normativni pristup, relativno je moguÊe provoditi. No, za razliku od ciljno i produkt orijentiranog planiranja, koje inzistira na dugoroËnoj preskripciji, ovaj koncept uvodi interesantnu ideju transformacije ciljeva u odnosu na aktuelne druötvene potrebe. Dijaspora izmeu normativnog i stvarnog (ûeljenog i postojeÊeg) izvor je iz koga se crpe elementi postavljanja novih ciljeva. Postoji svakako i opasnost da bi kontinuirana transformacija ciljeva mogla dovesti do totalnog pluraliteta orijentacija, pri Ëemu bi kontinuirana izmjena onoga öto se smatra »ûeljenim stanjem« (ciljem) dovela do velike i posvemaönje relativizacije smisla druötvenih ciljeva i pravaca druötvenog razvoja. Takav smisao planiranja oËito se osniva na percepciji druötva koje relativno harmoniËno i sinhrono ûivi. Ranije smo u par navrata spomenuli da je takav stav politiËki naivan, te da je bliûe istini ako se druötvo promatra s pozicija konflikta. Na tragu, meutim, ove orijentacije planiranja, kao uspostavljanja ciljeva, razvili su se slijedeÊi pravci: »strukturalno planiranje«, »taktiËno planiranje« i »sistemsko planiranje«. Svim tim pristupima planiranja zajedniËko je prihvaÊanje prije slike kooperativnog negoli konfliktnog druötva. U opreci spram osnovnih konceptualizacija planiranja koje se manje — viöe zasnivaju na kooperativnom shvaÊanju druötva, razvijaju se razliËiti pristupi kojima je zajedniËka usmjerenost ka rjeöavanju konflikata* Ona polazi od nekih pretpostavki koje se u mnogome razlikuju od predhodnih. * Ovakav bi stav m o g a o navesti na p r e t p o s t a v k u da drugi pristupi planiranju ne idu rjeöavanju konflikata. S v a k a k o da je bilo kakvo planiranje, kao öto s m o to istakli, aktivnost u s m j e r e n a k o n t r o l i, regulaciji opÊih procesa u druötvu, o d n o s n o , k odrûavanj u statusa q u o , uz njegove »potrebne« promjene. N o , t r a d i c i o n a l n o p l a n i r a n je p o l a z i od pretpostavke Ô nepostojanju konflikata, a svojim djelovanjem ih z a p r a v o stvara. N a s u p r o t t o m e , konfliktna orijentacija s m a t r a da su konfliktni odnosi sveprisutni, pa t o m e t r e b a prilagoditi i u r b a n o planiranje.
253
Na prvom mjestu, oštro se odbacuje ideja Ô kooperativnom ili harmoniËnom druötvu u kome postoji konsenzus oko toga öto je to »opÊi interes«. Umjesto toga, »konfliktni planeri« smatraju da u druötvu postoji socijalna slojevitost koja, grubo reËeno, neke socijalne skupine stavlja u privilegiran, a neke u depreviligiran poloûaj u druötvu. Osnova »nepravedne distribucije« je razliËita zastupljenost bogatstva, druötvenih i politiËkih prava meu stanovnicima. Kao öto postoji nejednakost u druötvu, tako postoji i nejednakost u djelovanju planiranja na razne skupine stanovnika, ovisno Ô njihovom drutvenom polo˛aju. Urbano planiranje svojim akcijama uvijek dovodi do podjele stanovnitva na one koji profitiraju i one koji gube. Uloga bi planiranja u konfliktnim uvjetima bila, na neki naËin, rjeavanje konfliktnih situacija u smislu stvaranja pozitivnih promjena cjelokupnog drutva. Lijevo anga˛irano radikalno planiranje posebno je dolo do izra˛aja u koncepciji tzv. »zastupniËkog planiranja«. Ta orijentacija u potpunosti promatra drutvo kao konfliktni konglomerat grupa i individua, i smisao urbanog planiranja vidi u pomaganju i zastupanju onih koji su najvie obespravljeni.* œ razliËitim vrstama radikalne orijentacije te˛e bi se, u striktnom smislu urbanizma kao discipline, moglo govoriti, nego prije Ô tome da se radi Ô socijalnom pokretu. U tom smislu, radikalni planeri odbacuju modernu urbanistiËku * Nije Ë u d o da se taj p o k r e t p r v o razvio u visokostratificiranim, klasnim, s u v r e m e n i m d r u ö t v i m a k a o öto je, na primjer, A m e r i k a . /. M. Simmie, u p r e d g o v o r u svojoj knjizi Citizens in Conflict, Ëiji je i naslov indikativan, n a v o d i i n t e r e s a n t n e r a z l o g e zbo g kojih se o d l u Ë i o da je napiöe. Citizens in Conflict je p r o i z a ö l a i dva o s n o v n a i z v o r a inspiracije. Prvi je, da poslije desetak g o d i n a r a d a u p l a n i r a n j u g r a d a u p r a k s i , ali i u teoriji, i poslije inicijalnog p e r i o d a u k o m e je izgledalo da p l a n i r a n j e grada n u d i m a t e r i j a l n a obeÊanja i d o p r i n o s i ostvarivanja ûeljenih p l a n i r a n h socjalnih p r o m j e n a u g r a d o v i m a , p o s t u p n o s a m postajao sve razoËaraniji. To r a z o Ë a r a n j e proizaölo je u g l a v n o m , iz analize r e z u l t a t a koje je planiranje g r a d a i m a l o , i i m a na razliËite g r u p e stanovnika . To je Ë i n i se bilo p o s e b n o oötro s o b z i r o m na n a j m a n j e s p o s o b n e da sami sebi p o m o g n u , z b o g t o g a öto n e m a j u e k o n o m s k u i politiËku m o Ê ili z a t o öto ne govore isti jezik ili dijele iste vrijednosti k a o i p l a n e r i g r a d a « (J. M. Simmie, 1974, str. 1).
254
tehnologiju i svoje djelovanje prvenstveno vide u liËnom angaûmanu u konkretnoj i politiËkoj akciji. Moglo bi se reÊi da takav oblik radikaliziranja urbanog planiranja predstavlja »revoluciju u malom« koja, iako vrijednosno angaûirano djeluje u smislu pomaganja najobespravljenijih, ne dira u odnose moÊi globalnog druötva. Snaga kojoj se radikalno planiranje obraÊa nije klasiËni proletarijat, nego, na primjer u SAD, nezaposleni. Crnci, Portorikanci, druge etniËke manjine, siromaöni uopÊe, »urbana bijeda«, itd. No, ipak je moguÊe da Êe takva orijentacija dovesti do, moûda, radikaliziranja na öirem planu. Jedan od propagatora tzv. zastupniËkog planiranja (advocacy planning) — Robert Goodman — postupno se ipak razoËarao u moguÊnost »izmjene svijeta« planiranjem. »Nasuprot popularnoj mitologiji, planiranje nije donijelo socijalizam — postalo je perfidno oruûje za oËuvanje kontrole pod maskom racionaliteta efikasnosti i nauke . . . ZastupniËko planiranje i drugi programi uËeöÊa graana u planiranju mogu samo olaköati da se maska odrûava, dopuötajuÊi siromaönima da odreuju svoje vlastito stanje ovisnosti« (R. Goodman, 1972, str. 211—212). U najnovijim konceptualizacijama urbane sociologije dosta paûnje posveÊeno je problemima tzv. urbanih socijalnih pokreta, öto predstavlja ne samo inovaciju u teoriji planiranja, nego i u klasiËnoj socioloökoj teoriji Ô revolucionarnoj snazi dvadesetog stolje„a i njenim prevratniËkim potencijalima. U prethodnom izlaganju ukazali smo na nekoliko mogu„ih pristupa urbanom planiranju. Ukazali smo na dvije osnovne orijentacije — jednu, koja je orijentirana na izradu produkata — planova, i drugu, koja je vie orijentirana na proces planiranja. Na osnovu spomenutih pristupa, formirale su se razliËite konceptualizacije Ô urbanom planiranju. Tradicionalno planiranje, koje se nekada naziva i unitarnim*, planiranje je koje se danas u svijetu najviše primjenjuje. œ takvoj smo praksi planiranja u ovom radu vie puta * Donald Foley, inaËe zastupnik ideje a d a p t a b i l n o g planiranja, koristi naziv u n i t a r n o planiranje (unitary planning). U s p . u D. L. Foley, 1967., str. 56. SliËan naziv (unificirano) koristi se i u: Preliminary Report on Unified Approach to Development Analysis and Planning, United N a t i o n s , 6. Oct., 1972, m i m e o g r a p h e d .
255
govorili, naroËito u odjeljku Ô planiranju kao ciljno i produkt orijentiranoj aktivnosti. Ukratko „emo se podsjetiti najva˛nijih odlika takvog pristupa. Tradicionalno planiranje usmjereno je prvenstveno na izradu plana u odnosu na uspostavljene ciljeve, pa je, prema tome, ciljno i produkt orijentirano. Osnovni instrument djelovanja je urbanistiËki plan, najËe„e zvan »generalni urbanistiËki plan«, koji daje vrlo determinirane i krute propozicije dugoroËnog kretanja ka budu„nosti. Charles Abrams ka˛e Ô generalnom urbanistiËkom planu slijede„e: »Samo su neki aspekti planiranja grada izazvali toliko kontroverzi kao to ih je izazvao generalni plan . . . Nijedan generalni plan ne mo˛e zadovoljavati suoËen s dnevnim promjenama izazvanim industrijalizacijom, promjenama u stanovnitvu, porastom saobra„aja, procesima suburbanizacije i periodiËnim politiËkim promjenama« (Ch. Abrams, 1971, str. 186— 187). Ovakvo planiranje provodi uska grupa visokospecijaliziranih eksperata, a participacija ili sudjelovanje stanovnitva u procesima donoenja odluka, ako i postoji, vie je formalnog negoli stvarnog karaktera. NaËin planiranja skoro iskljuËivo je orijentiran na elemente usko shva„enog prostornog planiranja, pri Ëemu se prostor tretira kao nezavisna varijabla koja ima izvanredno sna˛an utjecaj na ponaanje individua.* Takvo je planiranje, dakle, iskljuËivo normativno, krajnje preskriptivno, deterministiËno i ekskluzivno. Prema svakodnevnim problemima stanovnitva u gradovima reagira rigidno, te ukazuju„i na svoj osnovni produkt — generalni urbanistiËki plan koji je toËno predvidio to treba biti u pojedinim prostorima grada locirano. Zbog toga su sukobi stanovnika s urbanistiËkom administracijom vrlo Ëesti, a * Spominjali s m o tzv. arhitektonski, ekoloki ili urbanistiËki determ i n i z a m , to su teorije sazdane na uvjerenju Ô va˛nosti p r o s t o r n i h (fiziËkih) e l e m e n a t a na ponaanje individua. œ p r o s t o r u kaûe D. Harvey slijedeÊe: »Distinkcija izmeu druötvenih p r o c e s a i p r o s t o r n e f o r m e oduvijek je bila p r o m a t r a n a viöe k a o artificijelna, n e g o r e a l n a . . . P r o s t o r n e f o r m e ne p r o m a t r a j u se k a o n e p o k r e t n i objekti u kojima se socijalni procesi otkrivaju, n e g o kao stvari koje »sadrûavaju« socijalne p r o c e s e u istom smislu u k o m e su socijalni procesi prostorni.« D. Harvey, 1975, str. 10—11.
256
nerazumijevanje svakodnevno, no odstupanja od generalnog plana skoro da su pravilo. Tehnike, kojim se takvo planiranje sluûi, vrlo su jednostavne i orijentirane prvenstveno ka planiranju prostora kao nezavisne varijable. Takvo je planiranje dominirano dizajnom prostora grada öto svoju materijalizaciju nalazi u zoniranju grada (zoning) na podruËja (zone) razliËite namjene. Izmeu zona razliËite namjene (stanovanje, rad, industrija, rekreacija, trgovine, i. sl.) postoji komunikacija, pa se, prema tome, planiranje svodi na organiziranje komunikacije — saobraÊaja izmeu zona razliËite namjene. Nasuprot rjeöavanju svakodnevnih problema stanovnika grada, takvo je planiranje usmjereno kreiranju i stvaranju idealnih zajednica ili, kako se to u nas zove, novih naselja planiranih uglavnom na osnovi tzv. principa »jedinice susjedstva«.* »Mali« gradski problemi u takvom konceptu planiranja nemaju svoje mjesto. Nasuprot njima, potrebno je rjeöavati generalne, opÊe pravce razvoja grada. U tom konceptu, urbanizam je estetska kreacija prostora, a ne socijalno angaûirana aktivnost rjeöavanja svakodnevnih problema gradskog ûivota. Radi se, dakle, Ô svojevrsnoj arhitekturi grada, Ô »davanju« reprezentativnog karaktera gradu. Takav je urbanizam Ëesto u Ëvrstoj povezanosti s politiËkom upravom grada za koju, zapravo, i planira, pa spremno izvrava ˛elje i zahtjeve politiËke elite usmjerene reprezentativnosti u gradu. Kao kritika tradicionalnog naËina urbanog planiranja, a naroËito kritika elementa dugoroËnosti, determinizma i nefleksibilnosti, javljaju se razliËita usmjerenja i orijentacije. Mo˛da je najbolji primjer tzv. adaptabilno planiranje. ZaËetnik ovog usmjerenja u urbanom planiranju je Donald Foley.** Nazvavi tip planiranja za koji se zale˛e adaptibilnim, Foley ga opisuje kao usmjerenje koje odbacuje finalno stanje kao ono stanje kojem je planiranje usmjereno. * E n g l , neighboard unit. P r v i zastupnik ideje Ô »jedinici susjedstva« bio je Clarence Perry. On je s m a t r a o da o n a m o r a imati slijede„e sadr˛aje: e l e m e n t a r n u kolu, m a l e p a r k o v e i igralita, lokalne p r o d a v a o n i c e , rezidencijalnu okolicu stanovanja. Cit. po /. Tetlow i A. Goss, 1970. ** Ovaj prikaz u g l a v n o m „e se oslanjati na Ëlanak D. Foley-a. 17
U r b a n a sociologija
257
Adaptabilno planiranje do izvjesne mjere odbacuje ideju konsenzusa i, nasuprot tome, prihva„a pluralitet javnih { privatnih interesa zala˛u„i se za specifiËan pristup svakom fenomenu gradskog ˛ivota. U tom smislu je adaptabilno planiranje vie procesno orijentirano, a ne orijentirano kao ono planiranje koje smo nazvali »ciljno« ili »produkt« orijentiranim planiranjem. Pri tome je ono na tragu one konceptualizacije planiranja koju smo u prethodnom poglavlju nazvali »planiranjem koje je orijentirano k rjeenju problema«. Za adaptabilno planiranje karakteristiËno je da odbacuje ideju generalnog plana zala˛u„i se, nasuprot tendenciji produciranja planova, za tendenciju rjeavanja problema planiranjem. Dakle, umjesto uspostavljanja ˛eljenog stanja u budu„nosti planiranjem, potrebno je rjeavati svakodnevne probleme. U tom smislu, planiranje „e radije utjecati i stimulirati one snage i tendencije procesa koje su usmjerene transformaciji urbane okolice, nego to „e biti usmjereno izradi planova dugoroËnog razvoja.* Glavna je odlika i zanimljivost ovog koncepta u njegovoj pragmatiËnosti. Interes za konkretne, male probleme urbane svakodnevnice otvara perspektive za anga˛irano rjeavanje svakodnevnih problema. U tom je smislu adaptabilno planiranje u potpunosti orijentirano rjeavanju problema, pa se susre„e sa svim onim teko„ama koje smo spomenuli kada smo raspravljali Ô konceptu planiranja koje je usmjereno rjeöavanju problema.** Osnovna intencija akcionog planiranja je da premosti prazninu koja postoji izmeu planiranja i realizacije, odnosno, osnovni smisao akcionog planiranja je taj da planiranje akciono orijentira. Akciono planiranje zapravo je akcija u planiranju. U tom smislu, a da bi se mogao stvarno premostiti jaz izmeu planiranja i realizacije, rjeöenja koja pred* Odsustvo bilo kakve d u g o r o Ë n e k o m p o n e n t e u k o n c e p t u adapta b i l n o g p l a n i r a n ja dovodi, ipak, u sumnju n e k e od njegovih pozitivnih karakteristika. U takvoj situaciji, pitanja degradacije i u g r o û a v a n j a Ëovjekove okolice, ostaju nerijeöena u d u g o r o Ë n o m smislu. * * S p o m e n u l i s m o teökoÊe koje s e m o g u javiti o k o definiranja p r o b l e m a (problemska situacija), z a t i m , teökoÊe o k o t e r m i n a »rjeöavanje p r o b lema«, itsl.
258
laûe ovakav tip planiranja moraju biti akciono fundirana, odnosno, predlaûu se ona rjeöenja problema koja u prijedlogu rjeöenja sadrûe razraen koncept akcije.* Plan je u tom konceptu samo instrument s ugraenom akcijom. Planer koji akciono djeluje, nije viöe specijalista — ekspert koji, koriöÊenjem suvremenih metoda, planira. On je samo analizator i njegova uloga je takva da u kontaktu s »obiËnim« ljudima pronalazi rjeöenja za njihove probleme. Ekspertno znanje, koje takav planer posjeduje, samo je preduvjet njegovog akcionog djelovanja. Kao öto je iz reËenog vidljivo, i ova koncepcija planiranja polazi od pretpostavke Ô aktivnom, konfliktnom druötvu u kome planiranje djeluje. Planer prihvaÊa konfliktnosti interesa, teûnji i aspiracija ljudskih grupa i pojedinaca kao normalnu Ëinjenicu, te svojim djelovanjem samo usmjerava akcije ka pozitivnom ishodu. Planer, dakle, istraûuje konflikte situacije i smatra ih izvorom konstruktivne akcije. Iako je prihvaÊeno, kao öto vidimo, shvaÊanje konfliktnosti druötva, ipak akciono planiranje djeluje u okviru datih ograniËenja sistema, te je u svom djelovanju rukovoeno osnovnim opÊim pravcima djelovanja öto proizlaze iz centralnih mjesta donoöenja odluka. Vlada takoer mora osigurati decentralizaciju — kako procesa donoöenja odluka, tako i pristup informacija svih zainteresiranih. Preduvjet decentralizacije informacije i procesa donoöenja odluka je teritorijalna decentralizacija. U okvirima teritorijalnog decentraliziranog sistema i disperzije * K o n c e p t a k c i o n o g planiranja z a s t u p a J. Friedmann, pa Êe se izlaganje Ô njemu u g l a v n o m oslanjati na slijede„e r a d o v e Johna Friedmanna: — J. Friedmann J. Miller: The Urban Field, » J A I P « , t o m . 3 1 , N o v . 1965, str. 312—320. — J. Friedmann: Notes on Societal Action, »JATP«, t o m . 35, Sept. 1969, str. 311—318. — J. Friedmann: The Future of Comprehensive Planning, A Critique, »Public Administrativ e Review«, t o m 27, May/Jun e 1971, str. 315—326. U t o m k o n c e p t u , ukoliko on n a r a v n o funkcionir a u realnosti, diskusija Ô realnost i p l a n o v a izostaje, jer a k c i o n o planiranj e predlaže s a m o a k c i o n a rješenja (realna). 17*
259
sistema informacija i procesa donoöenja odluka, uloga vlade ostaje takva da razvija opÊe pravce djelovanja i razrauje koordinate uloge planera kao analizatora konkretne (konfliktne) prakse. Ovaj pristup svakako je interesantan sa svojim zahtjevom za decentralizirano donoöenje odluka, za decentralizaciju odluËivanja uopÊe, odnosno, za daljnje decentraliziranje procesa planiranja uopÊe. Smatramo, ipak, da se prvenstveno radi Ô odreenom stupnju intelektualizacije procesa planiranja. Formalna i neformalna ovisnost uloge planera, kao analizatora druötvene prakse u opÊim strukturalnim linijama razvoja druötva, dosta je komplicirana za razvoj istinski demokratskog planiranja. TaktiËko planiranje proizaölo je takoer iz pokuöaja pomirenja jaza izmeu planiranja i realizacije. TaktiËko planiranje* zasniva se na uvjerenju da se dugoroËni ciljevi urbanog planiranja mogu realizirati jedino kroz procese kratkoroËnog prilagoavanja. Drugim rijeËima, da bismo realizirali odreene poûeljne ciljeve dugoroËnog razvoja, potrebno je da se sluûimo posebnom varijantom taktiËkog prilagoavanja koja Êe najsigurnije omoguÊiti da naöi dugoroËni ciljevi budu dostignuti. TaktiËko planiranje je u izvjesnom smislu podvarijanta tradicionalnog planiranja koja akcenat stavlja na etape kao kljuËne elemente u procesu planiranja. Guttenberg razlikuje dvije vrste planova. Jedno je generalni ili opÊi plan, a drugo je taktiËki plan. TaktiËki plan je samo sredstvo da se postignu ciljevi generalnog plana. Radi se, oËigledno, Ô odreenoj strategiji prilagoavanja koja pretpostavlja odreeno logiËno sprovoenje planerskog procesa. Naöa iskustva meutim govore da je vrlo teöko u okviru generalnog planiranja osigurati izvröavanje ciljnih zahtjeva taktiËkim varijantama. NajËeöÊe pojedine etape plana (taktiËki prijedlozi) nisu u uskoj vezi s postavljenim, opÊim ciljevima plana, a jednom usvojena etapa plana stihijom dogaanja smatra se dovröenim rjeöenjem. Zaboravlja * N j e g o v je z a s t u p n i k Albert Guttenberg, i p r i opisu o v o g oblika p l a n i r a n j a oslonit Ê e m o se na slijedeÊi tekst: A. Guttenberg, The Tactical Plan, u: M. M. W e b b e r , ed. E x p l o r a t i o n s i n t o U r b a n S t r u c t u r e , o p . cit. str. 197—219.
260
se, dakle, da se radi Ô etapi plana, odnosno, da postoji i neki drugi plan pored etapnog. Podjela planiranja na etape je u nas jedan od uzroka perpetuiranja »planiranja radi planiranja«. BuduÊi neizvoenje pojedinih etapa plana izostaje skoro posloviËno, a u okvirima snaûnog djelovanja normativne strukture ciljeva, potrebno je stalno iznova prouËavati probleme (jer se situacija kontinuirano mijenja) i iznova predlagati nove i nove etape i varijante plana koje Êe osiguravati ostvarivanje osnovnih ciljeva plana. Realizacija planova najËeöÊe se u nas deöava pojedinaËnim izvoenjem parcijalnih dijelova etapa planova, pa je uvjerenje da se razradom specijalne strategije, odnosno — taktiËkim planiranjem, moûe osigurati ostvarivanje planova, bliûe iluziji nego istini. Naivnost prijedloga taktiËkog planiranja ne iskljuËuje, meutim, potrebu razrade specijalnih strategija ponaöanja da bi se ûeljeni elementi plana ostvarivali. Strukturalno planiranje, u okvirima planiranja grada, je pokuöaj da se umjesto preciznog programiranja buduÊnosti izvröi strukturalno pripremanje za buduÊnost. Ono je pod vrlo jakim arhitektonsko-urbanistiËkim utjecajem i do sada je primjenjivano u nekoliko pokuöaja planiranja.* Strukturalno planiranje akcentira proces u planiranju razraujuÊi razliËitim modelima »strukturalne kombinacije«. U tom smislu svi strukturalni planovi moraju biti fleksibilni i dozvoljavati primjenu razliËitih modela struktura. U strukturalnom planiranju razlikuju se razvojni i strukturalni nivo planiranja. Razvojnim planiranjem orijentira se razvoj prema uspostavljenim ciljevima, a strukturalnim planiranjem istraûuju se razliËite strukturalne moguÊnosti kretanja u smislu pravaca koje determinira razvojno planiranje.** Da je strukturalno planiranje veoma mnogo povezano s arhitekturom i urbanizmom govori u prilog i teza Ô poveza* P o z n a t i Milton Keynes, novi grad u okolici L o n d o n a , izgrauje se na o s n o v a m a s t r u k t u r a l n o g planiranja. Isto t a k o i T h a m e s m e a d . ** U t o m smislu s t r u k t u r a l n o planiranje v e o m a m n o g o podsjeÊa na t a k t i Ë n o p l a n i r a n je s razlikovanjem na ciljni p l a n (u s t r u k t u r a l n o m — razvojni) i taktiËki p l a n (u s t r u k t u r a l n o m — strukturalni). Osim toga, inzistiranje n a »strukturalnim aspektima« podsjeÊa n a neke o d e l e m e n a t a sistemaskog planiranja.
261
nosti strukture izgraene okolice i ljudskog ponaöanja. Takvo uvjerenje Ô strukturalnim kategorijama fiziËke okolice, kao bitnim elementima koji odreuju ponaöanje individua, u mnogoËemu podsjeÊa na tzv. arhitektonski ili environmentalni determinizam, Ô kome smo veÊ u par navrata diskutirali u ovom radu. Zahtjev za strukturalnim planiranjem izraz je ûelje za fundiranjem planiranja na sistematskim osnovama, odnosno, uvjerenje da se modelnim variranjem strukturalnih karakteristika Ëovjekove izgraene okolice moûe vröiti planiranje.* Ovakav pristup u potpunosti ispuöta iz vida socijalnu strukturu stanovniötva i potrebu da se planiranjem izvröavaju odreene socijalne promjene. Strukturalno planiranje je zapravo tradicionalno planiranje »na viöem nivou«. Planiranje koje se uglavnom oslanja na opÊu teoriju sistema u urbanom planiranju, susreÊe se pod razliËitim imenima — sistemsko planiranje, sistemiËno planiranje ili sistemsko shvaÊanje planiranja.** œ nekim elementima sistemskog planiranja raspravljali smo u ovom radu u poglavlju u kome smo razmatrali shvaÊanje grada kao sistema, a i na drugim mjestima. Sistemsko planiranje proizaölo je iz naj* Da li je n a ö a s v a k o d n e v n i c a s t r u k t u r a l n o definirana, o d n o s n o , û e l i m o li mi k a o stanovnici g r a d a biti » s t r u k t u r a l n o m o d e l i r a n i «? — ostaje o t v o r e n o pitanje. S t r u k t u r a l n o p l a n i r a n j e , n a o d r e e n naËin, p o d s j e Ê a n a r a z n o v r s n a i z d a n j a »utopijskih p l a n e r a « , o d n o s n o , onoga ö t o s e n e k a d a naziva a r h i t e k t o n s k o m ili u r b a n i s t i Ë k o m »science fiction«. I M i l t o n K e y n e s , a joö viöe T h a m e s m e a d , b a r e m po o n o m e öto se t a m o m o û e vidjeti, ne govore u p r i l o g tezi da se radi Ô n a s e l j i m a u koj i m a su uvjeti drugaËijeg k a r a k t e r a od bilo postoje„ih (u starijim dijelov i m a g r a d o v a ) ili p a k oni h naselja koja su p l a n i r a n a na neki d r u g i n a Ë i n . S t o g a se i ne Ë u d i m o da je T h a m e s m e a d i z a b r a n a za lokaciju snimnja filma » P a k l e n a n a r a n Ë a « , koji v r l o s n a ˛ n o govori Ô o t u e n o s t i suvremenog stanovnika grada. ** L i t e r a t u r a koja specifiËno raspravlja Ô sistemskom p r i s t u p a n j u g r a d a , r e l a t i v n o j e m a l o b r o j n a . N a j p o z n a t i j i s u slijede„i r a d o v i : — G. A. Chadwick, A Systems View of Planning, P e r g a m o n Press, 1971. — J. B. McLoughlin, Urban and Regional Planning: A Systems Approach, F a b e r a n d F a b e r , L o n d o n , 1969. G. A. J. Catanese A. W. Steiss, Systems Planning: Theory and Application, H e a t h , L e x i n g t o n , Mass., 1970.
262
novijih dostignu„a suvremene kibernetike, sistemskog in˛enjeringa i informacione teorije. Postoji velika mno˛ina definicija sistemskog urbanog planiranja, no svima je zajedniËko to da sistemskom planiranju pripisuju te˛nju da ljudsku okolicu promatra kao kompleksan sistem (ili, bolje reËeno, skupinu kompleksnih sistema), koje je mogu„e primjenom kibernetskih principa kontrolirati. U tom je smislu i osnovna orijentacija sistemskih planera usmjerena u pravcu razvijanja analitiËkih modela sistema koji „e uspjeno simulirati evoluciju sistema, te pokuavati otkriti osnovne kontrolne mehanizme. Kada se otkriju kontrolni mehanizmi, uz pomo„ modela, mogu„e je manipulirati sistem u ˛eljenom smjeru. Osnovna pretpostavka sistemskog pristupa je da okolina (u naem sluËaju grad) pokazuje odlike sistemske strukture i sistemskog ponaanja. U poglavlju »grad kao sistem« tvrdili smo da se samo izuzetno mo˛e govoriti Ô sistematskim karakteristikama u okvirima grada. Sistemsko planiranje, meutim, smatra da se simulacijom mogu planirati svi aspekti gradskog ûivota. Za simuliranje i provoenje procesa sistemskog planiranja neophodna je upotreba kompjutera i drugih dostignuÊa suvremene nauke. U tom smislu — sistemsko planiranje je preokupirano slijedeÊim problemima: — kako utvrditi sve parametre razliËitih aspekata gradskog ûivota u tom smislu da budu prilagoeni procesu simulacije? — kako razviti dovoljno sloûene modele Ëija Êe kompleksnost biti tolika da Êe uspjeöno moÊi simulirati sve potrebne karakteristike urbanog ûivota? Kao öto je vidljivo, sistemsko planiranje viöe se bavi vlastitim problemima izgradnje metoda i razradom istraûivaËkog instrumentarija. U uvjetima u kojima se, po naöem miöljenju, vrlo teöko moûe govoriti Ô sistematiËnom karakteru pojedinih aspekata gradskog ˛ivota, sistemsko planiranje vrlo teko mo˛e dovesti do »boljeg planiranja«. Operacije sistemskog planiranja tra˛e, skoro u pravilu, investiranje ogromnih financijskih sredstava, a koje bi bilo korisnije utroiti u direktno poboljavanje nekih od neuralgiËnih problema. Istovremeno, rjeenja koja predla˛e sistemsko pla263
niranje toliko su kompleksna, a njihova uspješnost ovisi Ô ili potpunom, ili nikakvom izvoenju,* pa se takvi prijedlozi najËeöÊe ne realiziraju, izuzev ukoliko nisu usmjereni ka regulaciji, a ne izgradnji. Prijedlozi sistemskog planiranja zahtijevaju samo »totalna« rjeöenja. Mali problemi su neznatni i nevaûni. ZastupniËko planiranje** poËelo se razvijati u SAD poËetkom 60-tih godina, gdje su neuspjesi urbanog planiranja, Ëini se, najviöe pogodili najdepriviranije slojeve stanovniötva. U Americi je i danas najviöe razvijeno iako je bilo prihvaÊeno i u mnogim drugim evropskim zemljama. œ kakvom se pristupu radi? ZastupniËko planiranje jednostavan je pristup planiranju, te se ne zasniva ni na kakvim specijalnim metodoloökim postupcima, kao öto se, na primjer, zasniva sistemsko planiranje. ZastupniËko planiranje je zastupanje u planiranju odreenih grupa, individua ili zajednica. Predstavnici pokreta zastupniËkog planiranja smatraju da je druötvo diferencirano te da postoji pluralitet interesa, teûnji, aspiracija i problema socijalnih grupa i individua. Oni, dakle, prihvaÊaju konfliktni model druötva. U druötvu postoje bogatiji i siromaöniji, odnosno, socijalne grupe razliËitog statusa. PostojeÊe urbano planiranje provodi se najËeöÊe u interesu »boljeg« dijela stanovniötva, a na ötetu »loöijeg«.*** * D j e l o m i Ë n o rjeöavanje je, dakle, neprihvatljivo, jer je sve »interkorelirano«. ** Engl, advocacy planning. Ovaj naziv u v e o je P. Davidoff 1962. g o d i n e , koji j e o s t a o sve d o d a n a s j e d n i m o d glavni h p r o t a g o n i s t a ovog p o k r e t a . U izlaganju Ê e m o se osloniti na slijedeÊe r a d o v e : — Paul Davidoff Thomas Reiner, A Choice Theory of Planning, » J A I P « , torn. 28, M a y 1962, str. 103—115. — P. Davidoff, Advocacy and Pluralism in Planning, » J A I P « , torn. 31, br. 4., 1965, str. 331—338. — P. Davidoff, Planner as Advocate, u: Urban Government — A R e a d e r in A d m i n i s t r a t i o n a n d Politics, Banfield E., ed., F r e e Press, N e w York, 1969. KritiËki se p r e m a p o k r e t u »zastupniËkog planiranja« o d n o s e R. Goodman i M. Kuenzlen. * * * Vrlo vidljivo u skoro svim akcijama u r b a n e rekonstrukcije (urban renewal) u S A D .
264
Planeri — zastupnici, oötro ustaju protiv takvog planiranja koje kao instrumenat politike »Ëini siromaöne joö siromaönijim«, a Ëiji realizator — planer, kao neutralni tehniËar, koji ekspertno djelujuÊi misli da ne donosi politiËke odluke, potpomaûe odrûavanje statusa quo. Nasuprot tome, oni smatraju da djelovanje planera i planiranja mora biti vrijednosno angaûirano — i to na strani ugroûenih socijalnih slojeva. Svaka odluka koja se u planiranju donosi vrijednosna je odluka, pa, prema tome, proces planiranja nije mehaniËko nizanje i manipuliranje Ëinjenica, nego vrijednosno vröenje izbora izmeu moguÊih alternativa — smjerova akcija. Planer se uvijek nalazi u situaciji da bira Ëije interese da brani. ZastupniËki planeri stavljaju se na stranu obespravljenih i brane njihove interese u borbi sa »sluûbenim urbanizmom«. Pri tome, umjesto da sjede u svojim biroima, odlaze »meu ljude«, u deprivirane zajednice, stjeËu njihovo povjerenje, strpljivim radom otkrivaju koji su njihovi stvarni problemi, te zastupaju njihove interese traûeÊi ispunjavanje njihovih prava. To je ukratko osnova zastupniËkog planiranja. Ono se, meutim, kao i drugi do sada spomenuti pravci planiranja, kreÊe u okvirima statusa quo, sistema, teûeÊi samo njegovom poboljöavanju. Takav planer zastupa interes vlade, ali i interes stanovnika. Implicirano je, dakle, da nema nikakve sumnje u to da se ti interesi na razliËitim nivoima svakako razlikuju. U jednoj manje radikalnoj varijanti zastupniËkog planiranja, planer zapravo ulogu medijatora koji u konfliktnim odnosima pokuöava stvoriti dinamiËki konsenzus. »Advocacy planning« samo je djelomiËno orijentirano rekonstrukciji socijalnog poretka, viöe njegovom unapreivanju. U radikalnim varijantama (koje su se naroËito razvijale uz »rat protiv siromaötva« u SAD) i sam druötveni poredak je bio ponekada dovoen u pitanje. Uvidjevöi da je moguÊe govoriti Ô vie ili manje radikalnoj varijanti zastupniËkog planiranja, neki autori vre podjelu na tzv. tehniËko i ideoloko zastupniËko planiranje.* * R. Pahl se, na primjer, zala˛e za tzv. ideoloko z a s t u p n i Ë k o planiranje koje r a d i k a l n o ide za p r o m j e n o m drutveno g polo˛aja najdeprivira-
265
ZastupniËko planiranje jedan je od najradikalnijih pravaca u urbanom planiranju do danas. DapaËe, teko da se mo˛e govoriti iskljuËivo Ô planiranju, radi se zapravo Ô »mini revolucijama«. Veza s urbanim planiranjem mo˛e se potra˛iti u svjetlu Ëinjenice da se takva revolucija odvija (u jednoj u˛oj perspektivi) — da li je mogu„a identifikacija »srednjeklasnog« planera s totalno drugaËijim svijetom; da li je, s druge strane, mogu„e govoriti Ô homogenosti interesa odreenih zajednica, u tom smislu da postoje rjeöenja za sve — ne raaju li rjeöenja jedne vrste nove probleme,- nije li provoenje »mini revolucija« ukalkulirano od strane »sistema« kao sredstvo ublaûavanja socijalnih tenzija,- itsl.? Smatramo da je vrijednost pokreta zastupniËkih planera, pored njegove aktivne ideoloöke konotacije, intenzivna usmjerenost na svakodnevne probleme, odnosno, na one probleme, koji su stvarno najakutniji. Meutim, zahtjev za revolucionarnim promjenama morao bi se postavljati prije na nekim drugim nivoima, a manje na nivou planiranja, posebno urbanog, pa je oËekivanje socijalnog prevrata od strane zastupniËkih planera priliËna iluzija. Dosadaönje izlaganje Ô problemima pristupa i konceptualizacija u urbanom planiranju pokazalo je da se osnovni socioloki interes konstituira u nala˛enju drutvenih kriterija proces planiranja. Stoga nam se ne Ëini najva˛nijim utvrditi sve vrste razliËitih konceptualizacija ili pristupa, nego pokuati to kompleksnije definirati kriterije i pristupe fenomenu planiranja. Nije stoga Ëudno to je osnovni socioloki interes u prouËavanju fenomena urbanog planiranja jo uvijek usmjeren ka produbljivanju saznanja Ô prirodi fenomena planiranja, urbanizma, Ô utjecaju države na usmjeravanje procesa palniranja, Ô utvrivanju stupnja relativne nezavisnosti fenomena planiranja, itsl. U slijedeÊem poglavlju iznijet Êemo najnovija razmatranja fenomena urbanizma i planiranja u radovima teoretiËara nove urbane sociologije. nijih slojeva druötva. SliËno i H. Gens. T e h n i Ë k o z a s t u p n i Ë k o planiranje usmjereno je, m e u t i m , m a r g i n a l n i m , evolutivnim, p r i l a g o a v a j u Ê i m p r o m j e n a m a sistema.
266
4. Nova sociologija grada, urbanizam i planiranje Urbana sociologija vrlo intenzivno se bavi razmatranjem procesa planiranja, odnosno, urbanizma. PolemiËki tonovi Ô ulozi urbanizma, odnosno urbanog planiranja, planiranja uop„e, posebno su karakteristiËni za taj segment prouËavanja fenomena suvremenog drutva. Miljenje Ô tome to predstavlja, Ëemu i kome slu˛i urbanizam, naravno, nisu ujednaËena i usaglaena. Neka usmjerenja u novijem razvoju sociologije grada inzistiraju na prihva„anju urbanizma kao osnovnog fokusa interesa »nove« urbane sociologije, a u nekim on ne predstavlja toliko znaËajno podruËje ispitivanja. Termin urbanizam se u Evropi najËe„e koristi, i skoro u potpunosti zamjenjuje ono to se, na primjer, u nas naziva planiranjem grada. –to vie, evropska (francuska tradicija i u nas je toliko jaka da su institucije koje se bave procesom planiranja grada po tom terminu dobile i svoje ime (na primjer — urbanistiËki biro, urbanistiËki institut, urbanistiËki zavod). Termin urbanizam, dakle, oznaËava i proces koji se u drugoj tradiciji naziva planiranjem grada, prostornim planiranjem. Neovisno Ô tome öto smatramo da urbanizam predstavlja — najsuvremeniju tehnologiju planiranja, ili pak »superstrukturu druötva dirigirane potroönje« (Lefebvre) — vaûno je uoËiti da je njegovo znaËenje znatno drugaËije, na primjer, u SAD od onoga koje ima u Evropi, poËev od znaËenja tog pojma kako ga definira Wirth, kao »naËin ûivota«, pa sve do njegovog razumijevanja kao sredstva politiËke manipulacije. Urbanizam je, prije svega, nedovoljno odreen pojam. On se koristi, skoro uvijek, kada se ûele opisati odreeni procesi vezani uz »urbano«, odnosno, grad. Kao takav, on se koristi Ëesto kao pojam koji dobro zamjenjuje pojam urbanizacije. ZnaËenje koje mu pridaje Wirth, svakako je najznaËajnije i imalo je, kako smo to ranije naglaöavali, veliki utjecaj na usmjerenja razvoja urbane sociologije, a posebno na problem njenog znanstvenog konstituiranja. Difuznost, neodreenost i implicitna sveobuhvatnost tog pojma javlja se i kao posljedica osnovnih odrednica usmjerenja prouËavanja urbanog fenomena u okviru tzv. Ëikaöke ökole, odnosno, od 267
naËina kako je pojam »velikog grada« shvatio Simmel (vidi, na primjer, Simmel, 1971), a njegov uËenik R. Park prenio u SAD i aplicirao u nizu radova. Terminom urbanizam, dakle, oznaËavao se kompleks procesa koji su se javljali u velikom gradu, njihov utjecaj na pojedinca, ljudske grupe, institucije, pojedince, i tsl., kao i raznoliki procesi interakcije koji su se javili izmeu pojedinca i »urbanizma«. Takvo znaËenje pojma najbolje odgovara kompleksnosti »urbane civilizacije« i svim aspektima kojima je ona oznaËena. Utjecaj metropolisa na Ëovjeka oznaËava se terminom urbanizam, isto tako kao i mnogo manje komplicirani procesi meuutjecaja Ëovjeka i »grada«. Isti termin se koristi za oznaËavanje i same tehnologije planiranja prostora. U takvom navoenju urbanizam predstavlja raznolike tehnike i postupke primjenom kojih se planira prostor. On se kao pojam u nas koristi prvenstveno da oznaËi proces planiranja prostora, a umjesto njega jednakopravno se koristi i termin »prostorno planiranje«, odnosno, urbano i regionalno planiranje. Iako se navedeni pojmovi koriste podjednako Ëesto i, po naöem miöljenju, imaju pribliûno isto znaËenje, ipak termin urbanizam posjeduje odreena znaËenja i smisao koji nadilazi jednostavno »planiranje prostora«. To nije sluËajno i proistjeËe iz naËina koriöÊenja termina, najËeöÊih referentnih okvira koje on oznaËava, kao i iz relativne neodreenosti samog pojma. Neodreenost termina i mnoötvo asocijacija i pojmova öto ih pobuuje termin urbanizam pa i u kolokvijalnom govoru, dovode mnogo puta do nejasnoÊa Ô pravom sadr˛aju tog pojma. Urbanizam mo˛e znaËiti i »nauku Ô lijepim formama« i »tehniku oblikovanja prostora« i »naËin ûivota«, ali i »distribuciju viöka vrijednosti u prostoru, odnosno, »sredstvo intervencije politiËkog n a d ekonomskim sistemom na nivou prostorne jedinice« (Castells, 1969). Urbanizam se, dakle, s podjednakim pravom s m a t r a umjetnoöÊu, naukom, tehnikom planiranja prostora, ili pak »naËinom ûivota«. U nekim drugim zemljama termin urbanizam joö je viöe neodreen. U anglosaksonskom govornom podruËju najËeöÊe se umjesto urbanizma koriste termini town planning ili city 268
planning, a i u francuskom jeziku termin urbanizam uglavnom »pokriva« i podruËje planiranja grada. Pojam urbanizam s najmanje se jasnoÊe koristio, a i danas koristi u SAD. PoËev od veÊ klasiËnog znaËenja Ô »urbanizmu kao naËinu ˛ivota«, taj se termin javlja i kao ekvivalentan za pojam urbanizacije, ali i kao specifiËno »stanje svijesti«. »Urbanizam je neto vie no samo specifiËno stanje svijesti. Iznad svega, to je stupanj civilizacije.« (Bergel, 1955, str. 14). Freedman et all. (1967, str. 446—448) govore Ô urbanizmu i naglaavaju njegov »tranzicionalni karakter«, i skoro u potpunosti ga koriste kao pojam kojim opisuje pojave za koje se uobiËajeno koristi termin urbanizacije. Pojam urbanizam razvio se toliko sveobuhvatno zbog naËina kako ga je R. Park poËetkom ovog stolje„a uveo u prva socioloka istra˛ivanja grada u SAD. Ono to Simmel naziva »metropolisom«, naroËito kada govori Ô odnosu veliËine naselja i ponaanja individua ili Ô Ëinjenici utjecaja metropolisa na Ëovjekov ˛ivot i potrebu Ëovjeka da se pobrine oko oËuvanja integriteta svoje liËnosti (Simmel, 1971, posebno str. 333—334), to je R. Park, utemeljivaË urbane sociologije u Chicagu poËetkom ovog stolje„a, nazvao urbanizmom. Park je smatrao Simmelov prilog Ô odnosu metropolisa i mentalnog ˛ivota najva˛nijim prlogom uop„e za razvoj urbane sociologije (Levin, 1971, str. LV—LVI). Wirthov pojam urbanizma kao naËina ˛ivota, predstavlja daljnji pokuaj operacionalizacije nedovoljno definiranog utjecaja metropolisa na mentalni ˛ivot. Takvo shva„anje pojma ostalo je osnovno u ameriËkoj urbanoj sociologiji sve do ezdesetih godina ovog stolje„a, a koncept urbanizma je jedan od znaËajnijih teorijskih dometa onog vremena jer su »... mnoga od najranijih istra˛ivanja bila tek neto vie od jednostavnog izvjetavanja javnosti Ô osjeÊajima i problemima onih koji ûive u slumovima . . . Bili smo impresionirani ogromnim razlikama izmeu razliËitih susjedstava u gradu. Jedan od naöih najvaûnijih ciljeva je bio da otkrijemo obrazac razlike i da .uvidimo smisao u tome'. Mapiranje je bio metod koji nam se Ëinio najprikladnijim« (Burgess i Bogue, 1970, str. 5—6). Tradicionalna, klasiËna urbana sociologija, prihvaÊa okvir urbanog kao osnovni referentni okvir, a urbanizam kao po269
seban oblik ûivota koji je karakteristiËan za taj okvir. Takvo shvaÊanje öezdesetih godina dolazi naroËito pod kritiku »novih tendencija«. Drugi aspekt shvaÊanja urbanizma takoer se kritiËki razmatra. Radi se Ô shvaÊanju urbanizma kao odreene tehnike, tehnologije planiranja prostora koja se svakodnevno primjenjuje u planerskim institucijama. Ranije, odnosno, klasiËno razumijevanje urbanizma shvaÊenog ovaj puta, dakle, kao urban planning, raËuna s moguÊnosti racionalnog usmjeravanja i kreiranja okolice uz pomoÊ odreenih sredstava, postupaka i metoda. Urbanizam je, dakle, u tom smislu shvaÊen kao posebna tehnika i tehnologija upravljanja prostorom koja predstavla nuûno orue suprotstavljanja kaosu do koga dolazi spontanim razvojem procesa urbanizacije. Takvo shvaÊanje pojma urbanizma implicira da postoje tehniËki postupci, da ih je potrebno primjenjivati, te da je moguÊe u okviru koncepta »opÊeg dobra« umanjiti nedaÊe do kojih dolazi procesom urbanizacije. KritiËka orijentacija u najnovijem razvoju sociologije grada posebno problematizira stajaliöta Ô mogu„nostima primjene koncepta planiranja kao tehnike planiranja prostora. Razvoj urbanog planiranja bio je, pak, jedan od najplodonosnijih razvoja u prouËavanjima urbanog fenomena, poËev od op„ih postavki Ô tome što je to urbano planiranje, pa sve do prijedloga primjene mnogobrojnih tehnika i tehnologija Ô i tome »kako bolje planirati«. Razvoju pojedinih tehnika i koncepata planiranja posebno je doprinijela primjena sistemske analize u podruËju planiranja, a literatura Ô tom podruËju postala je jedna od najbrojnijih, Ô Ëemu smo iscrpno govorili u prethodnom poglavlju. U okviru analize procesa planiranja razvija se i posebna orijentacija u pokuajima ostvarivanja ideje Ô tome »kako bolje planirati« — razmatranje uloge i tipa planera koji vröi odreenu akciju u prostoru druötvene zajednice i od Ëijih stavova, koncepata i ideja, u krajnjoj liniji, ovisi i rezultat planiranja. Koncept relativno autonomne uloge planera u procesu urbanog planiranja, dovodi Ëesto do primjene pojednostavljenih shema Ô druötvenom sistemu u kojima s jedne strane postoje planeri, a s druge politika, javnost, od270
nosno, prostor realizacije odreenih planerskih zahvata. Zadatak planera je da jasno formulirane zahtjeve druötva pretoËe u planerske zahvate i da predloûe najefikasnije naËine realizacije predloûenog. U okviru takvog poimanja, socijalna zajednica se promatra kao preteûno nekonfliktna sredina u kojoj postizanje konsenzusa oko ciljeva i pretpostavki pojedinih procesa planiranja ne predstavlja veÊi problem. Problemi su tehniËke primjene pojedinih rezultata koje je potrebno dalje razvijati da bi se öto bolje planiralo. Konflikti koji se nuûno pojavljuju u procesu urbanog planiranja, objaönjavaju se kao rezultat nedovoljno razraene tehnike i metodologije planiranja, a tek u nekim sluËajevima urbano planiranje se shvaÊa kao proces koji je potrebno rjeöavati na nivou procesa donoöenja odluka, na nivou participiranja »korisnika«, a tsl. Razvija se i posebna sociologija planera kojom se pokuöavaju otkriti mehanizmi ponaöanja, utvrditi kakve bi trebalo promjene uvoditi u planersko ponaöanje, kao i kakva je socijalna zbilja u kojoj se planiranje odvija. Takva sociologija planera stavlja poseban akcent na ulogu liËnosti planera koji svojim ponaöanjem moûe vröiti razliËit utjecaj u svojoj sredini. PolazeÊi od pretpostavke aktivnog subjekta, stvaraju se raznolike tipologije planera prema njihovom poloûaju, kao i prema njihovoj stvarnoj i moguÊoj ulozi. Mnogobrojne su knjige i studije napisane Ô ulogama planera — reformatora, Ô planerima koji su »prekinuli s establishmentom« i priklonili se »marginalnim slojevima«, ugroûenim socijalnim skupinama i zajednicama. Zahtjevi za aktivnijom i svjesnijom ulogom planera, svakako, se ne smiju potcjenjivati. Vrijednosni sudovi, pretpostavke i shvaÊanje socijalne realnosti od strane planera — takoer su vaûni elementi. Meutim, nije moguÊe razvijati teorijski koncept zasnovan na odvojenosti posebnog realiteta u kome se stvaraju ciljevi druötvenog razvoja, medijacije kroz koju takvi ciljevi prolaze (planeri) i uzburkane realnosti u kojoj se planiranje pokuöava provoditi. Uloga planera u takvom konceptu se precjenjuje, svodi se na moderirano odrûavanje »postojeÊeg«, a cijeli koncept poËiva na vjeötaËkom razdvajanju dvaju sfera : druötva i planera. 271
Kao regularan korektiv u tako shvaÊenom procesu planiranja grada nuûno se javljaju i raznoliki, viöe ili manje izraûeni pokreti za »ukljuËivanjem korisnika«, odnosno, participacijom. Ona je ta koja treba smanjiti jaz öto postoji izmeu planera i planiranih, ona treba da smiri socijalne tenzije i ublaûi moguÊi revolt, do koga bi eventualno moglo doÊi pokuöajem provoenja odreenog prijedloga plana. Takav aspekt participacije ima prvenstveni zadatak da stabilizira socijalnu situaciju, a tek manjim dijelom da usmjeri korisnike na kreativnu suradnju u procesu izrade plana. Navedeni koncept urbanog planiranja, kao öto smo vidjeli, ukljuËuje nekoliko elemenata: socijalna zbilja, planeri, »druötvo«; participacija, »sistem«. Ovim elementima mogao bi se pridodati i element koji moûemo nazvati »proces planiranja«, odnosno, odreena tehnologija planiranja, koja u odreenom smislu u sebi sadrûava sve navedene elemente jer se u procesu nuûno s njima mora susretati. Proces planiranja moûe se promatrati kao autonomni proces koji slijedi iz odreene racionalizirane aktivnosti druötva, te, prema tome, moûe biti neupitan sam za sebe, a moûe ga se i kritiËki razmatrati — njegov smisao, intencije, nosioce akcije, stvarne ciljeve, karakter tehnologije, i tsl. Za klasiËnu urbanu sociologiju, sve do konca drugog svjetskog rata, nije karakteristiËan poseban interes za razmatranje procesa planiranja kao socioloökog fenomena. Umjesto razmatranja procesa planiranja, istraûivanja se orijentiraju uglavnom na ispitivanje, kako smo to do sada u viöe navrata isticali, date stvarnosti, grada i raznolikih manifestacija ljudskog ponaöanja uvjetovanog »gradom«. Planiranje se shvaÊa kao regularna aktivnost kojom se pokuöavaju ublaûiti socijalne posljedice nagle urbanizacije. »Proizvodi« procesa planiranja su karakteristiËni prijedlozi za izgradnju novih gradova, za obnovu starijih dijelova grada, za izgradnju idealnih mikrozajednica, reguliranje opÊeg prostornog razvoja na nivou grada, regije, ili pojedine zemlje. Uloga nosioca procesa planiranja sadrûana je prvenstveno u njegovoj tehniËkoj perfekciji, vizionarstvu, idejama i sposobnosti da se odgovarajuÊa koncepcija koherentno formulira i operacionalizira. Uvianje drugih (osim Ëisto tehniËke) uloga pla-
nera deöava se tek kasnije, kada dolazi do prvih ozbiljnijih rasprava Ô stvarnoj funkciji procesa urbanog planiranja, do Ëega dolazi u ezdesetim godinama ovog stolje„a. Neuspjesi urbanog planiranja irom svijeta, nezadovoljstvo stanovnika novih naselja, neuspjele realizacije »idealnih mikrorajona«, susjedstava ili pojedinaËnih »rjeenja«, vrlo brzo su doveli do nagomilavanja mnotva literature Ô mnogim aspektima neuspjeha. Nije trebalo proÊi mnogo vremena da se zakljuËi da neöto nije u redu ne samo s rezultatom odreenog planerskog procesa, nego i sa samim procesom planiranja, odnosno, konceptom. Dio deformacija, neuspjeha i nezadovoljstava sigurno je mogao proistjecati i iz nedovoljno dobro realizirane zamisli odreenog koncepta (naselja, novog grada, Ëetvrti, objekta), kao i zbog veÊ posloviËne nekompletiranosti svih novih zahvata, meutim, uskoro je postalo jasno da se ne moûe raditi samo Ô parcijalnim pogrekama, situacijama ili pak sluËajevima — neto je u osnovi bilo pogreno. Neki autori, Ô Ëijim „emo stavovima raspraviti u nastavku ovog rada, a koje svrstavamo u predstavnike novijih tendencija u razvoju sociologije grada, poËinju kritiËki razmiljati Ô fenomenu urbanizma, Ô tome to urbanizam (planiranje) predstavlja, Ëemu slu˛i, ima li osnova da se Ô njemu raspravlja kao Ô znanosti ili pak odreenoj vrsti umjetniËkog djelovanja, kakve funkcije ispunjava, te kakva je njegova opÊa socijalna funkcija. Poseban bi zadatak bio ispitivanje ne globalne socijalne funkcije urbanizma, nego elemenata urbanistiËke doktrine koji su manje — viöe svuda podjednako vaûeÊi i primijenjivani, öto je dovelo do svuda podjednakih neuspjeha i svuda lako prepoznatljivog, zastraöujuÊeg »internacionalnog stila« novih naselja, koja su toliko sliËna da ih je teöko meusobno razlikovati.* OËigledno je, naime, da pojedini elementi urbanistiËke doktrine, neovisno Ô moguÊem osnovnom usmjerenju socijalne funkcije urbanizma, mogu takoer doprinositi brûem i laköem ostvarivanju neuspjeha. Navodimo samo, na primjer, princip
272
18
* N e d a v n i p o h o d p o k r e t a » p o s t m o d e r n e arhitekture« prije svega je eklektiËna reakcija na internacionalni stil, a m a n j e pokret koji predstavlja z a o k r u û e n u cjelinu. U s p . u Jencks, 1977. U r b a n a sociologija
273
zoniranja grada koji se joö uvijek primjenjuje u mnogim urbanistiËkim doktrinama kao obavezan princip planiranja a koji dovodi do vjeötaËke podjele grada na zone, koji odvaja pojedine funkcije stanovnika grada da bi ih poslije funkcijom prometa povezao i koji, konaËno, dovodi do monofunkcionalnih predjela u gradovima öirom svijeta. Princip zoniranja (zoning) je i administrativno — upravno upitan jer pokuöava fiksirati odreeni naËin upotrebe zemljiöta kroz niz godina »po planu« — iako se socijalna zbilja rapidno mijenja, pa mnogo puta doneseni zonski plan, u trenutku kada biva proglaöen zakonskim dokumentom, veÊ ne odgovara u potpunosti zbilji. SliËno je i s, na primjer, principom izgradnje posebnih, »perfektnih«, isplaniranih po svim principima urbanizma, naselja, öto je takoer öiroko prihvaÊeno kao princip ponaöanja na svjetskom planu. KlasiËni obrasci razvoja gradova uglavnom su se sastojali u postupnom dograivanju, transformaciji gradske strukture koja je pratila odreenu logiku razvoja. Intenzivan rast gradova, pritisak stanovniötva i potreba da se u öto kraÊem vremenu izgradi öto veÊa koliËina stambenih jedinica, ali i odreena urbanistiËka doktrina koja je zahtijevala izgradnju posebnih naselja, dovelo je do neosporne vladavine ideologije posebnih naselja. Osnovno usmjerenje izgradnje posebnih naselja dovelo je u mnogim gradovima do neprirodnog razvoja, koji se manifestirao, prije svega, u vjeötaËki izabranim prostorima intenzivne izgradnje i relativnom, ili Ëak potpunom zapuötanju »ostalih« dijelova grada. Planiranje posebnih naselja i provoenje takve ideologije dovelo je do postupne »slumizacije« mnogih dijelova grada koji nisu bili podobni za intervenciju jer su zahtijevali diferencirani pristup, postupak sanacije, rekonstrukcije ili pak specifiËne zahvate koje je nametala struktura grada, kao öto je, na primjer, revitalizacijski pristup. Planiranje, rukovoeno navedenim principima, i samo je doprinijelo postupnoj degradaciji postojeÊih gradova öirom svijeta, kao i do neuspjeönih pokuöaja izgradnje novih naselja. Uzroci neuspjeha izgradnje novih naselja i procesi degradacije jezgara gradova, naravno, kompleksnije su naravi i 274
moguÊe ih je traûiti, prije svega, u prevladavajuÊem druötvenom odnosu koji karakterizira odnos prema urbanizmu, planiranju, no odreeni »razlozi neuspjeha« leûe, po naöem miöljenju, i u neuspjeönoj doktrini urbanizma, odnosno, planiranja. VeÊina autora novijih tendencija razvoja urbane sociologije razmatra i fenomen urbanizma, odnosno, urbanog planiranja. Ispituje se — öto predstavlja urbanizam, kakav je odnos izmeu drûave (druötva) i urbanizma, kakve vrijednosti rukovode urbanizmom, s kojih je polaziöta moguÊe razmiöljati Ô urbanizmu? H. Lefebvre je meu prvima poduzeo opseûnu kritiku urbanizma, naroËito u svom djelu Urbana revolucija, u kome ustvruje da urbanizam nema epistemoloökog utemeljenja, te da u okviru urbanizma prevladava njegov institucionalni i ideoloöki karakter (Lefevr, 1974, str. 14). Takav institucionalni urbanizam dovodi do stvaranja »institucionalnog prostora« (ibid, str. 92), a urbanistiËka ideologija predstavlja svojevrsnu redukciju prakse (ibid., str. 176). Urbanizam se kao djelatnost nalazi ukljeötena izmeu posebnih i politiËkih interesa (ibd., str. 178), a jedna od najvaûnijih njegovih funkcija predstavlja prenoöenje »iracionalne racionalnosti«, öto je zapravo jedna od njegovih funkcija u okviru »superstrukture birokratskog druötva dirigirane potroönje« (ibid., str. 184). Urbanizam se, po miöljenju Lefebvrea, mora kritiËki razmatrati, a kritika se ne smije svesti na kritiku samo rezultata urbanistiËke aktivnosti, ona se, prije svega, mora odnositi na kritiku urbanistiËke ideologije (ibid., str. 159). P. Mann (1970) naglaöava da je pojam »urbanizam« gotovo sinonim za slumove, prenatrpavanje, kaos u prometu i spekulacije sa zemljiötem (str. 2), pa u tom smislu vidimo da je znaËenje termina veoma razliËito od onoga u urbanizmu kao »nauci Ô lijepim formama« ili pak »urbanizmu kao naËinu ûivota«. U ovom sluËaju odreen naËin ûivota takoer je oznaËen navedenim terminom, ali ne onakav »naËin« kakav je L. Wirth zamiöljao! Po miöljenju ovog autora, klasiËan aspekt prouËavanja urbanizma ukljuËuje razmatranje odnosa Ëovjeka i njegove fiziËke okolice, a noviji ukljuËuje raspravu 18»
275
Ô urbanizmu kao naËinu socijalne organizacije karakteristiËne za dostignuti nivo urbanog razvoja (ibid., str. 71). J. Simmie razmatra funkciju urbanog planiranja (urbanizma) u okviru dvaju konceptualizacija drutvene strukture: kooperativne i konfliktne. U kooperativnom drutvu postoji pretpostavka Ô postojanju zajedniËkog kriterija Ô »normalnosti« odreenog druötva, Ëinjenicama i vrijednostima koje se smatraju prihvatljivima za dato druötvo i u kome, onda, razne ekoloöke teorije urbanizacije i urbanizma, napori za kreiranjem susjedstava i drugi planerski koncepti nalaze »prirodno« tlo svog razvoja (/. M. Simmie, 1974, str. 14). U okviru konceptualizacije »konfliktnog« modela druötva, urbanizam se razmatra, prije svega, kao odreena ideologija Ô »opÊem dobru« koju zastupaju urbani planeri. »Oni tvrde da u rasporeivanju naËina koriöÊenja zemljiöta koriste funkcionalan altruistiËki pristup u ime opÊeg interesa. Pri tome tvrde da je javni interes oponiran privatnom, a njihovo djelovanje se odvija u okvirima politiËke neutralnosti i uz koriöÊenje racionalne, tehniËke ekspertize« (ibid., str. 120). Isti autor smatra da je socijalna zbilja, u kojoj operira planiranje, veoma kompleksna, te da je veoma teöko govoriti Ô opÊem interesu u situaciji stalnog konflikta izmeu razliËitih socijalnih skupina. Nasuprot tvrdnji Ô tehniËkom karakteru urbanizma, ovaj autor smatra da je planiranje grada bitno politiËka aktivnost jer je postavljeno od strane vlasti da vröi »politiËku volju« u regulaciji koriöÊenja zemljiöta, kao öto je i na druge naËine povezano s politiËkom strukturom. Osim navedenog, odluke u planiranju grada donose se kao politiËke odluke jer su najËeöÊe rezultat medijacije i nagaanja razliËitih odjela u vladi, politiËkih i interesnih grupa, i tsl. (Ibid., str. 125—127). D. Harvey se takoer kritiËki osvrÊe na funkciju urbanizma kao specifiËnog predmeta interesa urbane sociologije. KlasiËno, urbanizam je bio tretiran kao »stvar za sebe«, odvojen od druötva, nezavisan entitet. Modernije stajaliöte razmatra urbanizam kao refleks druötva u prostoru (ogledalo). Osnovica na kojoj izrastaju svi napori izgradnje opÊe, teorije koja bi sistematizirala svo znanje Ô gradu kao socijalnom entitetu, nalazi se u shvaÊanju pojma urbanizma kako ga je 276
izloûio L. Wirth (D. Harvey, 1975, str. 195—198). Isti autor upozorava da »urbanizam moûe biti tretiran kao posebna socijalna forma«, a »grad kao izgraena okolica koja je socijalno proizvedena« (ibid., str. 196). Ukoliko se kritiËki ûeli razmotriti urbanizam, onda je potrebno naglasiti da postoji povezanost izmeu urbanizma kao socijalne forme, grada kao izgraene forme i dominantnog naËina proizvodnje. U tom kontekstu, urbanizam je socijalna forma, odnosno, naËin ûivota koji se meu ostalim osniva i na odreenoj podjeli rada i na odreenom hijerarhiziranju aktivnosti koje su konzistentne s naËinom proizvodnje. Grad i urbanizam mogu, dakle, da funkcioniraju tako da stabiliziraju odreeni naËin proizvodnje, öto je najËeöÊe sluËaj (konzervacije statusa quo, reforme ograniËenog dometa). Isti autor upozorava da se urbanizam, kao i svaka druga socijalna forma, moûe javljati u razliËitim oblicima u okviru jednog naËina proizvodnje, kao öto i sliËni oblici mogu biti naeni u razliËitim oblicima proizvodnje (ibid., str. 203—205). Ovaj autor vrlo konsekventno povezuje postojanje urbanizma kao aktivnosti s postojanjem viöka vrijednosti. U nerazvijenim druötvima, u kojima je ekonomija dominirana reciprocitetom, a druötveni odnosi su preteûno egalitarni, postojanje urbanizma je nepotrebno jer ne postoji viöak vrijednosti koji je potrebno distribuirati (ibid., str. 209). U kapitalistiËkim druötvima urbanizam se najbolje moûe prouËavati kao naËin distribuiranja viöka vrijednosti. Kako kapitalizam postoji zbog viöka vrijednosti, postavlja se i pitanje Ô posebnoj ulozi grada u takvim društvima. Uloga koju grad u tom procesu igra ovisi Ô druötvenim, ekonomskim, tehnoloökim i institucionalnim moguÊnostima koje upravljaju disponiranje viöka vrijednosti koji je u njemu koncentriran (ibid., str. 231—233). Ovakav naËin razmatranja pojma i funkcije urbanizma u suvremenim kapitalistiËkim druötvima, sasvim je suprotan naËinu razmatranja urbanizma kao odreene tehnike, odnosno, neutralne tehnologije upravljanja prostorom. Ovaj autor naglaöava eksplicitnu vezu urbanizma i funkcioniranja odreenog druötva. Interesantno je i njegovo stajaliöte Ô funkciji urbanizma u socijalistiËkim drutvima. On smatra 277
da prijelaz ka socijalizmu mora obuhvatiti redefiniranje koncepta viöka vrijednosti, eliminiranje rente, interesa i profita, a umjesto toga, proizvodni rad koncentrirati na druötveno potreban rad za proizvodnju druötveno beneficirajuÊih upotrebnih vrijednosti za postojeÊe i buduÊe stanovniötvo. No, i pored toga, nuûno Êe biti da odreeni tip viöka vrijednosti mora biti proizveden, ali nema nikakvog razloga zaöto taj viöak vrijednosti mora biti koncentriran (ibid., str. 235). Socijalno-politiËke pretpostavke socijalizma ukljuËuju, dakle, i razmatranje promjene u funkciji urbanizma. Prevladavanje razlika izmeu sela i grada i urbanizacija prostora moraju se postaviti kao primarni zadaci. MoguÊe je stoga pretpostaviti da socijalizam traûi postojanje specifiËnog oblika prostornog planiranja, no koje ima malo sliËnosti s »klasiËnim urbanizmom« koji se bavi prostornom alokacijom viöka vrijednosti. U kapitalistiËkim druötvima urbanizam postoji jer vröi primarnu funkciju alokacije viöka vrijednosti. Grad u takvom konceptu ima funkciju generativnog centra za öiru okolicu iz koje ekstrahira viöak vrijednosti, koji ponovno vraÊa u proces proizvodnje. Nekada se i uz pomoÊ urbanizma vröi ubrzavanje tempa cirkulacije viöka vrijednosti time öto se, na primjer, dobre zgrade ruöe da bi se napravilo mjesto novima koje Êe trajati moûda i kraÊe. D. Harvey to smatra nuûnoöÊu a ne sluËajnoöÊu jer skraÊivanje fiziËkog i ekonomskog ûivota objekata predstavlja tipiËnu strategiju ubrzavanja cirkulacije viöka vrijednosti (ibid., str. 277). Bezbrojni primjeri öirom svijeta potvruju navode ovog autora (mnogi primjeri »urbane obnove« motivirani su ûeljom za osiguravanjem prostora za novu profitabilniju izgradnju). /. Bailey razmatra ulogu planiranja u okviru socijalne teorije kojom je planiranje rukovoeno. Po miöljenju ovog autora, planiranje je oblik socijalne kontrole rukovoen apstraktnom idejom opÊeg dobra, pa, u biti, ima konzervirajuÊu, a ne prognostiËku ulogu jer se oslanja na etablirane, a ne na buduÊe potrebe i vrijednosti. U tom smislu urbano planiranje, kao i svako drugo planiranje, je preokupiranje uspostavljanjem balansa izmeu sistema socijalnih odnosa, i krajnji mu je cilj stvaranje konformiteta (/. Bailey, 1975, 278
str. 14—17). Zbog osnovne usmjerenosti na uspostavljanje konformiteta, planiranje nije u stanju da predvia one situacije koje znaËe rjeöavanje socijalnih situacija, a najnoviji interes za prouËavanjem fenomena planiranja uopÊe, znak je da je svijest Ô teorijskoj neutemeljenosti planiranja spoznata (ibid., str. 135—139). Ovaj autor smatra da je osnovni problem pri razmatranju uloge urbanizma, odnosno, urbanog planiranja, nedostatak adekvatne teorije koja bi pru˛ila zadovoljavaju„u osnovu za eksplikaciju socijalne zbilje. Stoga ne Ëudi njegov stav, blizak stavovima Castellsa i nekih drugih teoretiËara, iako mnogo bla˛i, Ô tome da urbana sociologija predstavlja izrazito deskriptivnu-empirijsku disciplinu koja nema jedinstvenu teorijsku osnovicu. Zbog toga je ona, prije svega, definirana tehnikama koje se koriste za razumijevanje kompleksnosti grada, a sasvim je oËito da takav empirizam ne mo˛e dovesti do zadovoljavaju„ih eksplikacija (ibid., str. 106). Urbanizam je naao posebno uspjenu primjenu u izradi raznolikih modela regionalnog razvoja, naroËito u SAD. Mnogi socijalni geografi utvrdili su razne tipove modela razvoja koji se, s ve„im ili manjim uspjehom primjenjuju u pojedinim situacijama, no gotovo sve »klasiËne« teorije Ô lokaciji, centralnim funkcijama, »centrima rasta« (growth poles), analizi praga (threshold analysis), i druge, prouËavaju prostor kao nezavisan faktor, koji se, kao takav, prezentira kao neutralan, tehniËki fenomen, i karakteriziran restriktivno po svojim prirodnim i drugim fiziËkim karakteristikama. Obrazac, na primjer, rezidencijalne segregacije, tumaËi se u klasiËnoj socijalnoj geografiji preteûno uz pomoÊ razliËitih zonalnih teorija, koje, zapravo, samo tumaËe fiziËki obrazac pomenute pojave, no ne utvruju se, niti se tumaËe socijalne determinante takvih procesa (Tabb i Sawers, 1978, str. 10). Urbano planiranje, razmotreno kritiËki u SAD, u novije vrijeme se povezuje i s kontradikcijama do kojih dolazi zbog kaotiËnog razvoja uvjetovanog djelovanjem »samoregulirajuÊeg trûiönog mehanizma«. Postalo je oËito da se krize samostalno, autonomno ne mogu rjeöavati, a uloga urbanog planiranja vidi se kao regulatorna. Regulacija stihijne strukture suvremenog kapitalizma, koja proistjeËe, dakle, iz kompeti279
cije mnoötva sitnih vlasnika kapitala, je osnovna funkcija urbanizma u razvijenim kapitalistiËkim druötvima (ibid str. 13—14). Urbani planeri se specijaliziraju u rukovoenja kontradikcija kapitalizma koje se manifestiraju u urbanom obliku i aspektima prostornog razvoja. Privatna ekonomija nije u stanju osigurati dovoljno jeftinog stanovanja; sve viöe raste stupanj ugroûenosti okolice zbog neobuzdanog i nekontrolabilnog rasta, öto se naroËito manifestira u nesposobnosti centralnih gradova da usklade svoj razvoj sa svojom okolicom i öirim prostorom. Aktivnost planera, u takvim kontradiktornim uvjetima, sastoji se u pokuöajima ». . . primjene svjesne volje da se prevladaju kontradikcije kapitalizma i da se legitimira stanje intervencije kao proizvod znanstveno utemeljenog javnog interesa« (Fainstein, N. J. i Fainstein, S. S., 1979, str. 382—383). Ovakvo, »intervencionistiËke«, tretiranje uloge urbanog planiranja predstavlja jedan od oblika razvoja misli Ô urbanom fenomenu u novijoj fazi razvoja urbane sociologije. Takav oblik tretiranja urbanizma karakteristiËan je posebno za Castellsa i Lojkine-a, koji proces intervencije dovode posebno u vezu s »intervencijom drûave« u kaotiËnu socijalnu zbilju proizvedenu kompetitivnim karakterom trûiönog kapitalizma. Interesantno je, meutim, uoËiti da ovakva intervencionistiËka interpretacija urbanizma, odnosno, drûave, ima dosta sliËnosti s klasiËnim obrascem eksplikacije u kojem se dihotomija »prostor-druötvo« pokuöavala premostiti, prvenstveno, primjenom raznolikih tehnika planiranja. Razdvojenost prostor-druötvo premoöÊuje se aktivnoöÊu urbanizma, urbanog planiranja, a u suvremenim konceptualizacijama transformirala se u dihotomiju »stihijni kapitalizam-drûava-kao-element-intervencije«, pri Ëemu se uloga planiranja vidi, prije svega, kao skupina instrumenata racionalizirane aktivnosti drûave usmjerene ka prevladavanju kontradikcija, a u ime odrûavanja jedinstva cjeline sistema. U ranijim varijantama funkcija urbanizma je medijacija, a u novijim ta uloga pripada drûavi, odnosno, jednom dijelu njenog instrumentarija — planiranju. KarakteristiËno je da se u obadvije konceptualizacije uloga urbanog planiranja vidi u regulaciji spontanih procesa koji bi, da nisu regulirani, vodili do »anarhoidne situacije«. Dva autora 280
-— koji prouËavaju djelovanje urbanizma u suvremenim kapitalistiËkim druötvima, da bi opisali navedene procese, koristili su sliËan termin — »anarhiËna urbanizacija«. Oni kaûu slijedeÊe: »Izraz ,anarhiËna urbanizacija' tisuÊu puta se ponavlja u Ëlancima i govorima urbanista i politiËara s desna, ali i s lijeva. Obadvije strane se ujedinjavaju u zajedniËkoj borbi protiv anarhizma, a ûele ukazati na voluntarizam (tehnokratska ideologija) koji bi omoguÊio lijeËenje raznih aspekata nekontrolabilnog kapitalizma« (Paquet, ≈. i Paquet, Th., 1977, str. 4). »Uvoenje reda« se oËekuje od urbanizma, a teorijske implikacije takvih procesa u velikoj mjeri dominiraju novije rasprave u urbanoj sociologiji. Ulogu drûave, vlasti, odnosno, urbanizma kao odreenog instrumentarija postupaka kojima se to »uvoenje reda« sprovodi, naglaöava i M. Harloe, koji smatra da se takva uloga drûave javlja kao sve hitnija potreba jer su sve slabije spontane spone koje odrûavaju sistem kao cjelinu (M. Harloe, 1977, str. 8). Uloga drûave i urbanog planiranja sastoji se dijelom u prevladavanju parcijalnih interesa. Poseban problem, koji se u okviru razmatranja uloge drûave i urbanog planiranja prouËava, je karakter uloge drûave i urbanog planiranja. SmatrajuÊi da drûava ima integrativnu funkciju, upitno je, naravno, koji interes ona reprezentira? U ime kojih se ideja vröi intervencija i integracija u kaotiËnu druötvenu strukturu? C. Pickvance ispravno utvruje da »u posljednjoj instanci« drûava izraûava, ipak, interes dominantne klase, a onda urbano planiranje, kao njen instrument, ne moûe biti sredstvo socijalne promjene, nego, prije svega, instrument dominacije, a tek na drugom mjestu instrument integracije i regulacije kontradikcija (C. Pickvance, 1976 b, str. 203). M. Castells je bio meu prvim teoretiËarima koji je upozorio na »intervencionistiËku« ulogu urbanog planiranja. On na prvom mjestu upozorava da se urbano planiranje odnosi, prije svega, na dvije cjeline procesa: na »lijeËenje« nedostatnosti do kojih dolazi procesom industrijalizacije i urbanizacije i na specifiËno tehno-ekonomsko upravljanje sve veÊih i sve sloûenijih prostornih sistema (M. Castells, 1969, str. 413—414). On takoer upozorava da urbano planiranje 281
nije nikakva neutralna nauka Ô »lijepim formama«, nego sredstvo socijalne kontrole urbanog poretka koje podrazumijeva zavisne autoritativne intervencije administrativnih i politiËkih institucija. Uloga planera se svodi na moÊ pregovaraËa, »moÊ eksperata«, koja je ograniËena spoznajom moguÊeg. Racionalitet akcija koje se nude, nije rezultat uspjele koherentnosti izmeu ciljeva i sredstava, nego tek ». . . minimalni zajedniËki objedinitelj izmeu interesa cjeline sistema i konkretne situacije moÊi razliËitih uËesnika« (M. Castells, ibid., str. 416—417). Castells naroËito upozorava na pojavu intervencije, koju nuûno vezuje uz pojavu urbanog planiranja, pri Ëemu ukazuje da je koncept urbanog planiranja zapravo oduvijek predstavljao odreenu intervenciju — u Francuskoj su urbanistiËke zamisli slijedile uvijek drûavnu inicijativu, koja je zatim proûimala lokalne kolektivitete (ibid., str. 419). Naglaöavanje kategorije intervencije u procesu urbanog planiranja usmjerilo je ovog autora da ga definira na slijedeÊi naËin: »Urbano planiranje je intervencija politiËkog nad ekonomskim sistemom na nivou specifiËne socio-prostorne jedinice, a u cilju regulacije procesa reprodukcije radne snage (potroönja) i reprodukcija sredstava za proizvodnju (proizvodnja), nastojeÊi prevaziÊi nastale kontradikcije u opÊem interesu druötvene formacije, osiguravavajuÊi joj daljnje postojanje« (ibid., str. 422). U svojim kasnijim radovima ovaj autor dalje razvija naznaËeni koncept uloge urbanog planiranja naglaöavajuÊi njegovu ulogu kao oblika »politiËke prakse«, te ispitujuÊi funkcioniranje urbanog planiranja na nekoliko studija sluËajeva (vidi podrobnije Ô navedenom u Castells, M., 1977 a, str. 276—324). Navedeni naËin tretiranja urbanog planiranja u novijim tendencijama razvoja urbane sociologije mnogo se razlikuje od naËina tretiranja planiranja u klasiËnoj urbanoj sociologiji. Na prvom mjestu, klasiËna urbana sociologija ne prouËava sam proces planiranja, ne interesira se za osnovanost pojma planiranja, ne interesira se za socijalnu uvjetovanost planiranja — ona ga prihvaÊa kao (tehniËko) sredstvo kojim se moûe utjecati na mnoge aspekte »urbanog ûivota«. KlasiËna urbana sociologija ne stavlja, dakle, u pitanje sam pojam 282
planiranja, ona ga shvaÊa kao pozitivno sredstvo reforme raznolikih socijalnih procesa u gradovima. Nasuprot tome, analize »nove urbane sociologije« najmanje se bave ispitivanjem raznolikih aspekata socijalnog ûivota u gradovima, opÊenitom ekoloökom krizom ili drugim, veÊ klasiËnim generaliziranim aspektima krize »urbane civilizacije«, nego u fokus svog interesa stavljaju upravo fenomen urbanog planiranja — analizirajuÊi, na prvom mjestu, njegov smisao, njegovu funkciju, uvjetovanost i ciljeve na nivou konkretnih druötava i studija sluËajeva. Urbano planiranje najmanje se razumijeva kao neutralno tehniËko sredstvo stvaranja tehniËke osnove za realizaciju plana, nego se analizira kao kompleksan proces prenoöenja odreenih vrijednosti i akcija u konkretnim uvjetima odreenog druötva i konstelacije druötveno-politiËkih odnosa u datom druötvu. Analiza je usmjerena podjednako i na odgovarajuÊu »sociologiju planera«, ali i na kompleksnu analizu situacije u suvremenim kapitalistiËkim druötvima. Zbog poloûaja koji analiza urbanog planiranja ima u novijim orijentacajama razvoja urbane sociologije, moûe se reÊi da taj fenomen zauzima najznaËajnije mjesto uopÊe u okviru »nove« urbane sociologije. U tome oËigledno postoji velika razlika izmeu stare i nove urbane sociologije. Ono öto u staroj urbanoj sociologiji nije bilo skoro uopÊe kritiËki razmatrano, danas sve viöe postaje osnovni predmet interesa. IzuËavanja fenomena planiranja, posebnog urbanog, po naöem miöljenju, predstavlja eminentno socioloöko podruËje interesa i moguÊe aktivnosti. MoguÊa vulgarizacija i puki empirizam su opasnosti u kojima bi se urbana sociologija mogla naÊi, ukoliko bi se bavila iskljuËivo raznim primjenjivanjima istraûivanjima, odnosno, analizama rezultata raznolikih procesa planiranja, nepropitkujuÊi i ineinteresirajuÊi se za pretpostavke procesa planiranja uopÊe. Bavljenje sociologijom urbanog planiranja, predstavlja i najprirodniji naËin da se nastavi potraga za ËvröÊim teorijskim utemeljenjem ove discipline. Analiza parcijalnih fenomena, rezultata pojedinih planerskih akcija, zaustavila bi razvoj urbane sociologije na analitiËko — deskriptivnoj razini i na bespomoÊnom inzistiranju na »popravljanju« i »lijeËenju« parcijalnih situacija. Inzistiranje 283
na prouËavanju fenomena urbanog planiranja u okviru cjelokupnog sistema drutvenih odnosa, predstavlja pak perspektivu u kojoj se urbana sociologija mo˛e plodonosnije razvijati u okviru ostalih drutvenih disciplina — doprinose„i kritiËnijem spoznavanju fenomena s jednog podruËja, Ëija va˛nost je iz dana u dan sve znaËajnija. Razvoj urbane sociologije, s obzirom na studij urbanog planiranja, tekao je od prvih interesa, koja su bila karakterizirana nekritiËkim prihva„anjem urbanog planiranja kao sredstva koje „e dovesti do poboljanja ljudske okolice (ili: kako popraviti ljudsku okolicu, kako je »lijeËiti«?), preko faze razvoja koja je, prije svega, oznaËena intenzivnim procesom usavravanja raznolikih tehnika i tehnologija planiranja, to je trebalo dovesti do izgradnje »harmoniËne ljudske zajednice« (ili: kako usavravati proces planiranja tako da bude to sveobuhvatniji, kompleksniji i kompliciraniji), sve do sadanje faze u kojoj se fenomen urbanog planiranja razmatra ne vie kao tehniËko sredstvo koje „e donijeti promjenu socijalnih uvjeta ˛ivota u gradovima i ostalim naseljima, nego kao sredstvo politiËke kontrole, intervencije vlasti, politiËkog u (prvenstveno) ekonomske procese.
284
XII.
Konceptualni okvir suvremene sociologije grada
U dosadanjem razmatranju napomenuli smo da se, kada se govori Ô novim teorijskim pretpostavkama u okviru urbane sociologije, može govoriti prvenstveno Ô pokuajima primjene nekih naËelnih postavki marksistiËke analize u okviru disciplina koje se prepli„u sa sociologijom grada (socijalna geografija i tzv. urbana, politiËka ekonomija), kao i Ô specifiËnoj primjeni strukturalistiËkog modela (Àlthusser) za razumijevanje urbanog fenomena, što prije svega susreÊemo u radovima M. Castellsa. Pokuöaji stvaranja novih teorijskih predloûaka nastaju u okviru navedenih disciplina i zbog nezadovoljstva do kojeg dolazi zbog uvianja ograniËenosti i neuspjeönosti primjene modela eksplikacije u tzv. klasiËnoj urbanoj sociologiji. Svjesni smo Ëinjenice da je Ô mogu„im teorijskim postupcima, i u okviru stare, i nove urbane sociologije, potrebno govoriti s dosta opreza. Sasvim je opravdano zakljuËiti, na primjer, da se ne radi ni Ô kakvoj teoriji koja se kao koherentna cjelina realizira u okviru sociologije grada. Sociologija grada se u potpunosti, u toku svog razvoja, razvijala kao deskriptivna, analitiËka disciplina, koja se iscrpljivala u viöe ili manje uspjeönim pokuöajima opisivanja i klasificiranja raznolikih »urbanih pojava«. Bilo je veoma malo pokuöaja da se uoËene pojave poveûu s odreenim öirim konceptom, na primjer, Ô socijalnoj strukturi drutva ili nekim drugim konceptima koji „e rezultate analiziranih »urbanih Ëinjenica« smjestiti u okvir koherentne cjeline koja „e mo„i pru˛iti zadovoljavaju„u eksplikaciju. PoËeci razvoja urbane sociologije, kako smo to ranije pokazali, bili su sadr˛ani u »tra˛enju smisla u urbanoj strukturi«, a osnovni metod prouËavanja sastojao se u analiziranju i fiksiranju razliËitih prosjeka drutvene strukture 285
grada na prostornom nivou (Burgess i Bogue, 1970, str. 6) Grupiranje tih prosjeka trebalo je, eventualno, dovesti Ël0 stvaranja predloöka teorijskog modela eksplikacije. Zbog nenostatka jasnog teorijskog polaziöta, klasiËna urbana sociologija, uglavnom, se iscrpljivala u raznolikim analizama i deskripcijama raznih presjeka socijalno-prostornih fenomena, a problematika utvrivanja znanstvenog statusa ove discipline postoji joö od prvih dana njenih poËetaka. Po jednom miöljenju, potrebno je razlikovati deskripciju gradova i gradskog naËina ûivota od sociologije grada koja se joö nije konstituirala, ali koja Êe se najvjerojatnije konstatirati iz deskriptivne sociologije fenomena gradskog ûivota. Deskripcija gradskog ûivota je postojala znatno prije pojave sociologije uopÊe (Chevalier, 1966, str. 309). Isti autor zakljuËuje da se prema klasifikaciji urbane sociologije na deskriptivnu i »pravu« urbanu sociologiju moûe govoriti i Ô tome da je teorijski koncept mogu„e izvesti i iz primjene zakonitosti op„e sociologije na fenomen gradskog ˛ivota, pa bi onda sociologija grada bila samo jedan od oblika primjene op„e sociologije na posebnu sferu realnosti s mogu„om perspektivom pretvaranja te grane op„e sociologije u op„u sociologiju zbog prevage »urbanog naËina ˛ivota«. Druga varijanta, koju je ovaj autor sklon prihvatiti, je varijanta da socologija grada treba da postoji kao posebna disciplina koja ima svoje osobne ciljeve i metode (ibid., str. 311). Takav stav (potreba postojanja posebne sociologije grada koja ima svoje zakonitosti i metode, ciljeve i teorijske koncepte) zastupa se od poËetka nastavka i perioda vrlo plodotvornog razvoja prouËavanja fenomena gradskog ˛ivota u SAD u prvoj polovici ovog stolje„a. U tom smislu /. Mellor navodi da su sociolozi Ëikake kole urbane sociologije prihvatili grad kao teorijski pojam, konceptualnu cjelinu, koja, prije svega, predstavlja organiziranu zajednicu, te koja proizvodi zakone koji su specifiËni samo za tu zajednicu. Osnovni uzrok promjene nalazio se u procesu urbanizacije. Tako su grad i urbanizam bili prihva„eni kao konceptualni okvir, urbanizacija kao autonoman proces, a urbanizam k a o ekspresija moderne kulture. Drutvene promjene inicirane su od gradova zbog procesa difuzije kulture (Mellor, 1977, str. 5). 286
Ovakva stajalita govore Ô tome da je prvi period razvoja sociologije grada, koji se u velikoj mjeri poklapa s razvojem tzv. Ëikake kole, bio obilje˛en, prije svega, deskripcijom gradskog naËina ˛ivota, analiziranjem raznolikih manifestacija tog ˛ivota, a osnovni konceptualni okvir nije bila neka od op„ih sociolokih teorija Ô razvoju drutva, nego grad,; urbano, shva„eno kao drutvena zajednica koja ima svoje posebne zakonitosti, uvjete razvoja i ciljeva. Takav aspekt konceptualnog okvira povezivao je tadanju sociologiju grada s op„om sociologijom jedino preko ideja Ô postojanju »druötvene promjene« koja se inicira iz grada i realizira kroz proces urbanizacije u cijelom druötvu. Pretpovijest urbane sociologije, istraûivanje fenomena nastanka grada, analiziranog, prije svega, s obzirom na njegov ekonomski karakter, Ëime se bavio, na primjer, i M. Weber, nije bilo ugraeno u teorijski okvir klasiËne sociologije grada iako je jedan od najznaËajnijih predstavnika Ëikaöke ökole R. Park najveÊi dio svojih ideja Ô razvoju urbane sociologije asimilirao za vrijeme svog boravka u NjemaËkoj, kojom prilikom je naroËito fasciniran Simmelovim idejama Ô utjecaju metropolisa na individualitet i autonomiju Ëovjeka. Sociologija grada se, dakle, od prvih dana njenog konstituiranja i razvoja u Chicagu pokuöava usmjeriti kao posebna disciplina koja se razlikuje od opÊe sociologije i koja ne predstavlja tek jednostavnu primjenu opÊe sociologije na posebnu sferu stvarnosti. Takav oblik razvoja, uz pretpotavku navedenog konceptualnog okvira, ona Êe i dalje usavröavati, öto se u novije vrijeme sve viöe razvija kao poseban niz tehnika i tehnologija urbanog planiranja zasnovanih na primjeni sistemske analize. Takav tip primjene urbane sociologije bio je dosta intenzivan, a realizirao se putem posebnih subdiscipliniranih istraûivanja koja su bila, prije svega, orijentirana tehnikama koje su omoguÊavale kompleksnije oblike analize, nego öto su imale odreeno teorijsko zalee. Primjer takvog oblika istraûivanja grada predstavljaju kompleksne analize strukture grada prilikom kojih se koriste mnogobrojne varijable koje se procesom iteracije multiplo ukrötavaju, te Ëiji rezultat su analize u razliËitim strukturalnim karakteristikama odreenog grada. 287
SliËan primjer je i suvremeno planiranje prometa u gradovima koje, prije svega, ima veoma razraen analitiËki aparat kao i sva potrebna orua za suvremenu obradu podataka. Rezultati kompleksnih analiza varijabli u prometnoj analizi predstavljaju svakako vrijedne Ëinjenice i interesantnu podlogu za poduzimanje razliËito orijentiranih planerskih akcija. Meutim, »tkivo grada« u analizi predstavlja Ëesto najmanje vaûan dio, a vrijednosna pretpostavka o, na primjer, »humaniziranju grada« ne nalazi svoju operacionalizaciju u takvom planiranju. Primjena suvremenih tehnika kompleksne obrade podataka dovela je do niza analiza parcijalnih funkcija grada (promet, stanovniötvo, mreûe razliËitih ustanova, i tsl.), pri Ëemu je osnovni cilj takvih analiza optimalizacija funkcioniranja svake od funkcija. Slika Ô cjelosti, nedjeljivosti gradskog života, predstava Ô nedjeljivosti funkcija, oslanjanje na bilo kakvo orijentiranu teoriju Ô gradu nije prisutna u analizama koje su, prije svega, dominirane tehnikama provoenja samih analiza. Razvoj urbane sociologije, kao analitiËko-deskriptivne discipline, tekao je sve do danaönjih dana — prvenstveno putem usavröavanja raznolikih metoda obrade podataka koji su dopuötali da analitiËko-deskriptivni nivo bude sve kompleksniji. Primjedbe koje se danas upuÊuju, na primjer, Ëikaökoj ökoli urbane sociologije, svode se na nekoliko elemenata koji se mogu sumirati na ukazivanje na nedovoljan stupanj razvijenosti metodologije i obrade podataka. Kritike Ô kojima govorimo, izriËu se u terminima da se Ëikaöka ökola izgubila u »pukom empirizmu«, kao i da se sluûila naivnim tehnikama istraûivanja. Ukoliko bismo prihvatili Castellsovu kritiku teorijske neosnovanosti klasiËne urbane sociologije koju smo izloûili ranije, te ako akceptiramo kritiku njene metodologije, onda od poËetka urbane sociologije ne ostaje mnogo. Potrebno je navesti joö jedan element koji je karakteristiËan za sociologiju grada kao disciplinu od njenih najranijih dana pa sve do danas. Urbana sociologija se razvija kao izrazito deskriptivno-analitiËka disciplina koja pruûa mnogo moguÊnosti za aplikaciju rezultata svojih analiza. Takav karakter tipiËan je od samog nastanka: istraûivaËi su se, prije 288
svega, interesirali za probleme do kojih dolazi u okvirima grada, a nisu, na primjer, pokuöavali izvröiti primjenu odgovarajuÊe teorije na posebnu sferu realnosti — grad. Uostalom, ne smijemo zaboraviti osnovne razloge nastanka urbanizma i njegov, prije svega, »lijeËniËki karakter«. LijeËenju grada posvetila se na svoj naËin i sociologija grada. Zbog takvog pragmatiËnog karaktera discipline, navode se i primjedbe da je urbana sociologija oduvijek bila reformistiËka, öto vrijedi i za najnovije orijentacije. U tom smislu, urbana sociologija oduvijek se trudila da potpomogne odrûavanju postojeÊeg poretka (Mellor, 1977, str. 2 1 6 ) . »Nerevolucionarni« karakter ove discipline, dakle, prisutan je od prvih istraûivanja kojima se ûeljelo poboljöati postojeÊi poredak lijeËeÊi rane koje se povremeno pojavljaju. Razvoj discipline i akceptiranje suvremenih tehnika obrade podataka samo je konzerviranje postojeÊeg stanja uËinilo joö efikasnijim, uvjerljivijim, znanstveno argumentiranijim i brûim. Bez obzira na to prihvaÊamo li ili ne ovakvu kritiku i kvalifikaciju ove discipline, Ëini nam se interesantnim navoenje da odreenog teorijskog modela u takvoj urbanoj sociologiji i nema, kao i da takva urbana sociologija ne govori skoro niöta Ô povezanosti drutvenih pojava koje registrira u gradu sa irim pojavama u drutvu. Odsustvo teorijskog koncepta, »lijeËilaËki karakter«, reformiranje, a ne revoluciranje datog drutvenog poretka, naglaeni empirizam i parcijalnost su, dakle, osnovne odlike deskriptivno analitiËki usmjerene sociologije grada. U okviru te orijentacije u zadnjih desetak godina nije dolo do razvoja kritiËkih tendencija. Ona se formira upravo na nezadovoljstvu postoje„om urbanom sociologijom. KritiËka tendencija naglaava nedostatak jasne teorijske orijentacije, pragmatizam, nepovezanost prouËavanja urbanih pojava s op„im drutvenim pojavama, nedostatak jasne teorijske orijentacije za budu„nost i sliËno. KritiËka se tendencija formira na pokuaju primjene nekih marksistiËkih postavki i uz pomo„ njih se, s definiranih teorijskih pozicija, analiziraju uzroci i razlozi upravo ovakve organzacije suvremenih kapitalistiËkih drutava i obrazaca njihovog urbanog razvoja. Pokuavaju se primijeniti neke op„e kategorije marksistiËke analize, na prouËavala
Urbana
sociologija
289
nje urbanog fenomena, kao i na raznolike »kapitalistiËke taktike i strategije«, kojima se pokuöava odrûati stabilnost sistema. Navedene tendencije posebno dolaze do izraûaja u novije vrijeme u socijalnoj (radikalnoj) geografiji, urbanoj ekonomiji i, kako smo to ranije naveli, u pokuöaju primjene Althusserovski shvaÊene interpretacije marksizma, öto je prisutno posebno kod Castellsa i neöto specifiËnije kod Lojkinea. U okviru tzv. radikalne geografije, koja se razvija naroËito u SAD u posljednjih desetak godina, razvija se naËin razmiöljanja, metodologija i opÊa usmjerenost orijentacije koje imaju malo sliËnosti s klasiËnom (humanom) geografijom. Autori koji zastupaju potrebu postojanja radikalne geografije, utvruju na prvom mjestu da ne postoji analiza »slobodna od vrijednosti«, da Ô geografiji nije mogu„e govoriti kao Ô nauci koja je politiËki neutralna, kao i da je funkcija svake etablirane nauke odr˛avanje i daljnje etabiliranje postoje„eg poretka, to su ve„ du˛e vremena klasiËne socioloke teme. KlasiËna nauka, pa i klasiËna geografija, produ˛ava postoje„i poredak podr˛avaju„i parcijalnost znanja i istra˛ivanja koja se realiziraju u posebnim sferama realnosti, kao i organiziranjem specifiËkog sklopa eksplikacije (nerjeivih) problema procesom »proglaavanja« tih problema specifiËnim karakteristikama vremena, posebnim okolnostima, to ima izrazito konzerviraju„u funkciju jer otklanja pa˛nju od sistemskih kontradikcija i usmjerava socijalni anga˛man na periferne probleme (Peet, 1977 b, str. 7—10).
koja se osniva, prije svega, na lokacionoj analizi i raspravlja pitanje, na primjer, centralnih funkcija, optimalnih lokacija pojedinih sadrûaja (industrija, na primjer) i koja se koristila kvantitativnim tehnikama i suvremenim metodama obrade podataka. TreÊa struja, koja se takoer javlja krajem öezdesetih godina, je geografija koja se interesira za pojedine geografske aspekte socijalnih problema, odnosno, za prouËavanje socijalnih problema »kroz geografske oËi«. R. Peet smatra da tu treba potraûiti zaËetke tzv. radikalne geografije (R. Peet, ibid., str. 11—12). Na poËetku svog razvoja, u okviru radikalne geografije, raspravljaju se razni aspekti manifestiranja socijalnih problema u prostoru. Radi öto boljeg upoznavanja stvarne situacije u metodoloökom smislu, razvijaju se raznolike »ekspedicije« u pojedine situacije i stvaraju se alternativni programi akcija, kao öto dolazi i do razvoja zastupniËke orijentacije, koja se posebno razvija u oblasti planiranja (advocacy planning), Ô Ëemu smo govorili u ranijim poglavljima. UkazujuÊi na nedostatnosti »ekspedicionog« i »zastupniËkog« razvoja radikalne geografije, prije svega zbog analize koja se i dalje zadrûava u »postojeÊim okvirima sistema« i koja se, dakle, razvija kao svojevrsno liberalistiËka diverzija protiv sistema, R. Peet smatra da se smisleniji razvoj radikalne geografije poËinje ostvarivati onda kada se preuzima marksizam kao njena osnova. Marksizam je u radikalnoj geografiji omoguÊio kritike postojeÊih paradigmi, kao i izvoenje nove geografske teorije iz njega.
Tema Ô konzervativnom karakteru disciplinarnih granica dosta je popularna u diskusijama oko nove socijalne geografije, Ô Ëemu piöe i D. Harvey, koji napominje da su sve disciplinarne granice po sebi kontrarevolucionarne, kao öto je isto tako apologetski orijentiran intelektualan a p a r a t usmjeren »proizvodnji znanja«, Ëiji je jedini zadatak ideoloöka deskripcija i eksplikacija postojeÊeg poretka, a krajnji cilj opravdavanje tog istog poretka {Harvey, 1975, str. 147 do 152). R. Peet navodi da su se sredinom öezdesetih godina u SAD mogle utvrditi razliËite orijentacije u humanoj geografiji — »stara ökola«, koja je upotrebljavala preteûno klasiËne, deskriptivne metode i koja je prouËavala (stare i vjeËne) probleme regionalnog razvoja kao i tzv. »nova geografija«,
Prvi nivo kritike dotiËe se epistemoloökog nivoa, Ô Ëemu smo neöto naveli na prethodnim stranicama i koja dovodi u pitanje ispravnost svoenja geografije na parcijalnu znanost, koja je specijalizirana za prouËavanje nekih aspekata ponaöanja Ëovjeka u prostoru i njegovim odnosima s fiziËkom okolicom. Geografija koja je svedena na parcijalnu znanost, mora biti fragmentarna, mora pokuöavati uspostaviti odnose s drugim disciplinama i mora kroz takvo djelovanje »proizvoditi« parcijalno znanje, prije svega usmjereno oËuvanju postojeÊih odnosa (Peet, op. cit., str. 17—18). Na ovom mjestu interesantno je ukazati na jedan fenomen koji se javlja u svim pokuöajima uspostavljanja novih teorijskih koncepata sociologije grada. Radi se Ô tvrdnji ide-
290
19*
291
oloke funkcije koju vri n a u k a , to prije svega t r e b a poslu˛iti oËuvanju status q u o i n j e g o v o m daljnjem p e r p e t u i r a n j u . T a k a v stav s u s r e „ e m o u o b r a z l a g a n j u razloga n a s t a n k a »nove geografije«, sliËno i u p o k u a j i m a fundiranja » u r b a ne ekonomije«, k a o i u p o k u a j i m a eksplikacije teorije u kolektivno j potronji i ulozi d r ˛ a v e u t o m procesu, Ô Ë e m u „e kasnije biti vie rijeËi. U svim tim p o k u a j i m a z a s t u p a se ideja Ô postojanju sistema (drûave) koji o d r e e n i m m e t o d a m a , p o s t u p c i m a i t e h n i k a m a svjesno djeluje da bi se s a m sebe o d r û a o i zaötitio. U t a k v o m slijedu, »sistem« se t r e t i r a k a o h o m o g e n i sklop o d n o s a koji g o t o v o »umno djeluje« organiznrajuÊi s r e d i n u i cijeli d r u ö t v e n i sistem, n a p o s e k o r p u s »proizvodnje znanja« na naËin koji njemu, sistemu, o s i g u r a v a najbolji n a Ë i n da »preûivi«. T a k v a ideja n a i v n o polazi od p r e t p o s t a v k e razdvojenosti sfera u kojima se z n a n j e »proizvodi« i »primjenjuje«, k a o öto k r i v o eksplicira, po n a ö e m miöljenju, funkciju sistema, o d n o s n o , drûave . Ideja Ô t o m e da postoji intelektuali zirani sistem, drûava, koja socijalnu zbilju i d r u ö t v e n i sistem organizira, na najbolji m o g u Ê i naËin koji o s i g u r a v a najefikasniju prezervaciju s t a t u s a q u o , jer je, prije svega, n a i v n a. »Sistem«, o d n o s n o , d r û a v a ne p r e d s t a v l j a h o m o g e n u cjelinu koja »umno djeluje«, k a o ni öto socijalni sistem, a niti organizacija i n t e l e k t u a l n e p r o i z v o d n j e , ne predstavljaju t a k o e r h o m o g e n u cjelinu koja se izvanjskim djelovanjem (sistem, drûava) d a d e organizirati u parcijalne s k u p o v e disciplina, Ëiji je jedini z a d a t a k da p r o i z v o d e parcijalna znanja r a d i osig u r a v a n j a parcijalnih r e f o r m a , Ëija je pak, o n d a , funkcija usavröavanje p o r e t k a , a ne njegova revolucioniranja . Podjela na discipline, parcelacija p r o i z v o d n j e znanja, su nastali, prije svega, zbog r a z v o j a znanosti, u s a v r ö a v a n j a met o d a u p o j e d i n i m disciplinama, dakle, uslijed o d r e e n o g nuûnog o b r a s c a razvoja, rekli b i s m o , gotovo, tehnologije razvoja z n a n o s t i . U s v e m u t o m e utjecaj sistema, d r û a v e, je o g r a n i Ë e n i usmjeren na e v e n t u a l n u stimulaciju, o d n o s n o , destimulaciju o d r e e n e discipline, s h o d n o p r o c j e n a m a p o t r e b n o s t i pojedinih disciplina. O n o öto u t o m sklopu nedostaje, a da bi se moglo s p r a v o m govoriti da d r û a v a »umno djeluje«, je postojanje ideje Ô cjelovitom smislu razvoja koji d r û a v a (sistem) ima i o n d a p r e m a t o m » d u g o r o Ë n o m planu« organizira, m e u 292
ostalim, i sistem proizvodnje znanja. Izmicanje u r b a n o g fenom e n a , n e m o g u Ê n o s t postojanja jedne sinoptiËke n a u k e koja bi ga cjelovito o b u h v a t i l a i eksplicirala, Ëini se da je n u û n o s t koja proistiËe iz s p o n t a n o g t o k a dogaaja, iracionalnosti i n e d e t r i m i n i z m a raznolikih pojava koje se razvijaju i manifestiraju k a o u r b a n i fenomeni, pri Ëemu je uloga sistema, o d n o s n o , drûave isto t a k o limitirana, d e p e r s o n a l i z i r a n a i liöena bilo k a k v e u m n o s t i ili smisla. Drugi nivo kritik e u razvoju r a d i k a l n e geografije dotiËe se t a k o e r p r o b l e m a fragmentiranost i znanja, koje ovaj p u t a i m a z a d a t a k da ograniËi nivo analize u t o Ë n o o d r e e n e granice i time da izvröi funkciju o n e m o g u Ê a v a n j a povezivanja uoËenih a s p e k a t a na o d r e e n o m p o d r u Ë j u istraûivanja s u z r o c i m a p r o u Ë a v a n i h pojava koje leûe u dubljim druötven i m uzrocima. KlasiËna geografija, sliËno k a o i u r b a n i z a m , zbog toga je bila orijentirana na p r o u Ë a v a n j e p r o s t o r a k a o nezavisnog Ëinioca u okviru koga se »prenose« d r u ö t v e n e p o j a v e pa se, na primjer, odnosi d r u ö t v e n i h pojava ili klasa p r e z e n t i r a j u k a o p r o s t o r n i odnosi (odnosi pojava u p r o s t o r u ) . T a k o je dolazilo i dolazi do p o z n a t o g fetiöizma p r o s t o r a , o d n o s n o , razvoja Ëitavog niza raznih teorija koje imaju prim a r n i »zadatak« da mistificiraju politiËku sferu i t i m e izvröe svoju ideoloöku socijalnu funkciju (Peet, ibid., str. 20). M a r k sizam je r a d i k a l n o j geografiji dao »materijalistiËku perspektivu« i »dijalektiËki metod« koji su stvorili m o g u Ê n o s t razvoja neideologijske teorije, o d n o s n o , kritiËke d r u ö t v e n e z n a n o s t i (Peet, ibid., str. 18). Na k a k a v naËin zastupnici r a d i k a l n e geografije shvaÊaju m a r k s i z a m , o d n o s n o , a d e k v a t a n naËin p r i m j e n e m a r k s i z m a u podruËj u geografije? M a r k s i s t i Ë k a geografija je onaj dio cjelokupne n a u k e (jer znanje, n a u k a , ne smije biti dijeljeno) koja r a z m a t r a m e u o d n o s e izmeu d r u ö t v e n i h procesa, s j e d n e s t r a n e i ûivotne okolice i p r o s t o r n i h odnosa , s druge s t r a n e . T a k o orijentir a n a geografija p r i h v a Ê a o s n o v n u p r e t p o s t a v k u da su uzroci d r u ö t v e n i h p r o c e s a u proizvodnji i reprodukcij i m a t e r i j a l n e osnovice ûivota. Ti se procesi odvijaju u o k o l i c a ma koje se sastoje od odgovarajuÊih e l e m e n a t a p r i r o d n o g svijeta i razliËitih o d n o s a u p r o s t o r u . RazliËiti procesi se odvijaju na razliËitim mjestima ostavljajuÊi na njima o d r e e n e o z n a k e, pa 293
su pojedina mjesta po tim oznakama karakteristiËka. U tom smislu, jasno je da razliËiti procesi proizvodnje generiraju ekonomske i druötvene krajolike koji su bitno meusobno razliËiti. Isti procesi mogu djelovati i u razliËitim okoliönim uvjetima, kao öto i odreena okolica moûe biti obiljeûena odreenim tipom druötvene intervencije, pa tako, na primjer, socijalistiËki proces proizvodnje moûe »proizvoditi« krajolik razliËit od kapitalistiËkog ili nekog drugog. RazliËitost okolice, koja nastaje pod djelovanjem raziËitih procesa proizvodnje, moûe biti toliko znaËajna, da se socijalni procesi toliko ispoljavanju i manifestiraju da onda moûemo govoriti Ô tzv. prostornim procesima. Oni pokazuju druötvene kontradikcije do kojih, na primjer, dolazi izmeu kapitala i rada, kao öto se na globalnom nivou proces ekstrakcije viöka vrijednosti transformira u prostorni proces prenoöenja viöka vrijednosti od periferije ka centru, odnosno, iz perifernih ka centralnim metropolitenskim podruËjima kapitalizma. MarksistiËki orijentirana radikalna geografija ûeli promijeniti fundamentalne druötvene odnose u sferi proizvodnje. Da bi se rijeöili »endemiËni prostorni problemi«, nuûne su revolucionarne promjene (Peet, ibid., str. 21—22). Predstavnici radikalne marksistiËke geografije pretpostavljaju da Êe se socijalne revolucije pojaviti prije svega u metropolitanskim podruËjima u kojima su socijalne i politiËke tenzije posebno naglaöene i u kojima se, u okviru kapitalistiËkim druötva, svakodnevno deöavaju sukobi.* KlasiËna geografska analiza nije u stanju objasniti na zadovoljavajuÊi naËin niz procesa koji se odvijaju na relaciji prostor—druötvo. Upotreba suvremenih sredstava za obradu podataka najËeöÊe dovodi do gubljenja teorijskog horizonta. * N e s t a n a k elektriËne energije u N e w Y o r k u prije nekoliko g o d i n a , osim öto je predstavljao svojevrstan t e h n o l o ö k i kolaps, prije svega je iznen a d i o po o n o m e öto se u njemu deöavalo za vrijeme trajanja m r a k a , a öto se svelo na razbijanje radnji, paljenje, pljaËkanje i uniötavanje svega öto se n a ö l o p o d r u k o m . Klasni, r a s n i i d r u g i oblici s u k o b a i s u p r o t n o s t i u velikim g r a d o v i m a , toliko s u s v a k o d n e v n i d a s u postali njihova s k o r o p r i r o d n a obiljeûja. U povoljnim situacijama, k a o öto je bila o v a , m o û e doÊi do s u k o b a koji m o g u imati dalekoseûnije posljedice nego ö to su to s v a k o d n e v n i s u k o b i.
294
öto onemoguÊava pravilnu interpretaciju akumuliranih podataka, koji se zbog toga tumaËe izvan konteksta socio-ekonomske stvarnosti. KlasiËna geografija koncentrira se na analitiËki dio, na raznolike postupke istraûivanja koji precizno mjere i opisuju negoli öto objaönjavaju pojave. U okviru kapitalistiËkih druötava Ëesto se predvia da je organizacija prostora u direktnoj vezi i odnosu s klasnom strukturom te iste druötvene formacije. »NajËeöÊe se takve pojave kao öto su: kretanje roba, öirenje i artikuliranje transporta, rast urbanih centara, koncentracija ekonomskih aktivnosti u jednu ili dvije dominantne urbane aglomeracije, öirenje posebnih zona s kontrastirajuÊim karakteristikama upotrebe zemljiöta, i tsl., razmatraju izolirano od rasporeda klasnih odnosa i snaga u okviru druötva. Uzima se za gotovo, i u razvijenim i u nerazvijenim kapitalistiËkim druötvima, da ne postoje nikakve unutarnje kontradikcije, te da je moguÊe prouËavati razvoj i organizaciju odnosa prostor — ekonomija odreenog druötva u okviru harmoniËnog druötvenog poretka« (Slater, D., 1977, str. 45—46). Razvoj tzv. urbane ekonomije, odnosno, urbane politiËke ekonomije, pokazuje dosta veliku sliËnost s naËinom pristupa prouËavanju urbanog fenomena u okviru radikalne marksistiËke geografije. I u ovoj disciplini, ili bolje reËeno ovom naËinu razmiöljanja, jer se Ô odreenoj disciplini joö teöko moûe govoriti, pokuöavaju se primijeniti neki opÊi principi marksistiËkog uËenja na prouËavanje urbanog fenomena. Jedna od polaznih pretpostavki u pristupu urbane ekonomije je naglaöavanje Ëinjenice da samoregulirajuÊi teûiöni mehanizmi ne mogu rjeöavati urbane probleme, nego da je za »rjeöavanje« tih problema potrebno poduzeti bitne i fundamentalne promjene cijelog kapitalistiËkog sistema (vidi Ô tome, na primjer, Galbraith, J. K., 1979). Pokuaji reformskog rjeavanja urbanih problema u suvremenim kapitalistiËkim drutvima primjenom raspodjele apstraktnog principa »socijalne pravde« (Harvey, 1975; Tabb i Samers, 1978a, str. 4) nisu »idealan odgovor«. Tabb / Samers objanjavaju da nagli interes za »marksistiËku urbanologiju« proistjeËe iz nekih realnih procesa koji su se razvijali u posljednjih dvadesetak godina i nemogu„nosti klasiËnog urbanizma i ekono295
m i j e d a p r u û a zadovoljavajuÊ i o d g o v o r . M e u t i m proces i m a oni p o s e b n o naglaöavaju egzodus srednje k l a s e iz grad o v a i s m a n j i v a n j e koliËine gradskih p r i h o d a (koji se dijelom o s t v a r i v a o t a k s a c i j o m ) , p o r a s t b r o j a razliËitih p o k r e t a z a z a ö t i t u p r a v a g r a a n a u gradovima,* te u r b a n e b o r b e i p o k r e t za o b n o v u g r a d o v a (urban renewal — k a r a k t e r i s t i Ë a n p o s e b n o za ö e z d e s e t e godine u S A D ) . Tabb i Samers naglaöavaj u da su g r a d o v i Ë e s t o bili prouËavani k a o mjesta klasne borbe, a izvor bitne promjene vidio se i o Ë e k i v a o od k l a s n o svjesnog r a d n i k a , ö t o se meutim u novije v r i j e m e nije desilo. K l a s i Ë n a m a r k s i s t i Ë k a analiza o g r a n i Ë a v a l a se na p r o u Ë a v a n j e o d n o s a u sferi proizvodnje i e k o n o m i c i , a u r b a n i z a m na p r o u Ë a v a n j e p r o s t o r a k a o nezavisnog i d e t e r m i n i r a j u Ê eg e l e m e n t a . A l t e r n a t i v n i pogledi, m e u k o j i m a se ubraja i m a r k s i s t i Ë k a u r b a n o l o g i j a, polaze od Ëinjenice da je urbana kriza r e z u l t a t m n o g o dubljih druötv e n i h procesa , a ne s a m o n e k i h p o r e m e Ê a j a u p r o c e s u sam o r e g u l a c i j e k o j i se n e s m e t a n o odvija p r e k o trûiöta. Konzerv a t i v n a r e a k c i j a na »urbanu krizu« s a s t o j i se u z a h t j e vu za p o v e Ê a v a n j e m m o g u Ê n o s t i individualnog a n g a û i r a n j a u okvir u trûiönih u v j e t a s a ö t o m a n j i m s t u p n j e m i n t e r v e n i r a n j a drûave u p o d r u Ë j e ekonomije,- liberalni s t a v s a s t o j i se u djel o m i Ë n o m priznavanju u z r o k a krize i n e s a v r ö e n o s t i trûiöne s a m o r e g u l a c i j e , ali prihvaÊanju s a n k c i o n i r a n i h r e f o r m i koje , n a r a v n o , i m a j u s a m o parcijalan r e z u l t a t i k r a t k o r o Ë n o djelovanje,- »marksistiËki politiËki e k o n o m i s t i « , n a s u p r o t ranijim s t a v o v i m a , s m a t r a j u d a j e z a rjeöavanje u r b a n e k r i z e potreb na i m o g u Ê a j e d i n o fundamentalna p r o m j e n a e k o n o m s k o g i p o l i t i Ë k o g s i s t e m a ( T a b b i Samers, 1 9 7 8 a , str. 6 — 7 ) . * Inicijative g r a a n a u nekim z e m l j a m a su Ëeste i okupljaju relativno m n o g o zainteresiranih. U SR N j e m a Ë k o j , na primjer, godiönje se razvija 3—4.000 inicijativa u kojim se a n g a û i r a o k o 1,500.000 ljudi, a s a m o u Z a p a d n o m Berlinu je u toku prvih 6 mjeseci u 1972. g. bilo u k u p n o 65 takvih inicijativa, od kojih su se sve odnosil e na p r o b l e m e ûivota u u r b a n o j okolici. Ispitivanja koje je p r o v e o Socioloöki institut u B a d G o d e s b e r g u na uzroku od 1904 inicijative, p o k a z u j e da se 18°/o odn o s i l o na p r o b l e m e zaötite okoliöa, 16°/o z a h t i j e v a l o izgradnju djeËjih igraliöta, 12 °/o na p r o b l e m p o r m e t a , 9 °/o na ökolovanje, 9 °/» na p r o b l e m u r b a n o g razvoja, itsl. N a v e d e n o p r e m a Bernfeld, D., 1979, str. 9 6 — 9 7 .
296
Urbana sociologija koja se razvija u skladu s urbanom ekonomijom ». . . interesira se za razumijevanje puteva na osnovu kojih je dinamika ekonomskog i druötvenog razvoja i politiËke kontrole izraûena u prostornim okvirima« (Harloe, M., 1977, str. 6). Pristup urbane ekonomije, nazvan, prema ovom autoru, joö i »politekonomski pristup u urbanoj sociologiji«, sastoji se u uvianju bitne kontradikcije privatnog posjedovanja kapitala (kapitalisti) i postojanja onih druötvenih slojeva koji mogu preûivjeti jedino prodajom vlastite radne snage (proletarijat). Ostavivöi na stranu ovo klasiËno polaziöte marksistiËke analize, ukazat Êemo na momenat koji se istiËe kao posebno znaËajan za suvremena kapitalistiËka druötva. Odnos kapitaliste i radnika u takvim druötvima dovodi se u poseban poloûaj zbog kontradikcije koja se javlja izmeu rastuÊeg podruötvljavanja proizvodnih snaga i postojanja privatnog vlasniötva nad kapitalom. Kontradikcija se javlja na nivou »tehnologije rukovoenja druötvom«, a zbog rastuÊe kontradikcije javlja se potreba za uspostavljanjem medijacije ispoljene u interesu drûave, öto smo veÊ ranije naglasili. KapitalistiËka druötva su posebno interesantna jer je kod njih primjena drûavnog kapitalizma vezana s problemom sukobljavanja privatnog i druötvenog. Naravno, pitanje je ocjene koliko je »anarhija«, koja prema ovim teoretiËarima stvarno proizlazi iz privatnog vlasniötva, stvarno efektivna, kao i koliko je toliko komentirana »intervencija drûave« (drûavni kapitalizam) stvarno djelatna, efikasna i prisutna u, na primjer, kapitalistiËkim druötvima (vidi, na primjer, stav Ô tome kod Harrington, M., 1979, kao i kod Galbraith, J. K., 1979). Uloga drûave je, osim intervencije radi olaköavanja prevladavanja kontradikcija do kojih dolazi u procesu socijalizacije procesa proizvodnje, izmeu javnog i privatnog sektora, da osigura dominaciju vladajuÊe klase. M. Harloe ide Ëak toliko daleko da tvrdi da snaga drûave postoji i realizira se u tom smislu da ne samo da ostvaruje dominaciju vladajuÊe klase, nego i da dezorganizira radniËku klasu da bi osigurala postojeÊi kontinuitet vlasti (Harloe, op. cit., str. 7). Razvoj kapitalizma i njegove kontradikcije ispoljavaju se, kako smo to vidjeli ranije, i prostorno, öto se specificira 297
i u razlikama koje postoje izmeu sela i grada, grada i regije, pojedinih pokrajina, pojedinih drûava, na razlici koja postoji izmeu »sjevera i juga«, odnosno, razvijenih i nerazvijenih druötava. KlasiËna urbana analiza nije nikada dovodila u pitanje uspostavljene odnose moÊi, obrasce druötveno-politiËkog razvoja, nego je operirala tehniËkim kategorijama (druötveno-prostorno) u okviru harmoniËnog konsenzualnog druötvenog sistema. Urbana ekonomija, nasuprot tome, preuzima koncept klasne borbe kao osnovni koncept i prouËava oblike manifestacije i transformacije tog baziËnog druötvenog sukoba u urbanom druötvu. Novi »historijsko-materijalistiËki pristup« u urbanoj sociologiji (C. Pickvance, 1976 a, str. 2) relativno je pojednostavljen pokuöaj primjene nekih marksistiËkih kategorija analize na prouËavanje suvremenih kapitalistiËkih druötava i problematike njihovog urbanog razvoja. Sasvim je jasno da je u sadaönjoj fazi razvoja discipline nazvane radikalna marksistiËka geografija i discipline nazvane urbana politiËka ekonomija veoma teöko dati taËan sud Ô uspješnosti primjene predloženih koncepata. Sigurno je da je potrebno s velikim oprezom govoriti Ô »disciplinama« s obzirom na sadanji stupanj razvijenosti, a naroËito Ô »novoj paradigmi« koja se krije u novijim pokuöajima. SliËnosti meu razmatranjima pojedinih autora ponekada su tako male, iako se isto pozivaju na »marksistiËki metod«, da je vrlo teöko zakljuËiti kakvu marksistiËku nauku ti autori uopÊe zastupaju (Shefter, 1979, str. 606.) Jedan drugi kritiËar smatra da ni dosadaönja »nova« razmiöljanja Ô problematici urbanog pitanja nisu dovela ni do kakvog znaËajnijeg teorijskog jedinstva. Op„a impresija je da se radi Ô jednoj disciplini (urbana sociologija) koja je ».. . izgubila svoje nasljee i koja je sada otvorena novim pokuöajima i naporima konstituiranja« (Bendyopadhyay, P., 1979, str. 146). U mnogim sluËajevima referiranje na politiËku ekonomiju, kao zajedniËko ishodiöte, treba prije uzeti kao indikator »marksistiËnosti« negoli stvarno orijentirane politiËkoekonomske analize. Zahtjevi koji se u analizi postavljaju, do sada nisu nigdje formulirani s dovoljnom jasnoÊom da bi se 298
mogli nazvati odreenim konceptom, modelom (Ibid., str. 148). Osim navedenih primjedbi, moguÊe je govoriti i Ô primjedbama druge vrste. Urbano-ekonomske analize Ëini se da su prilagoene, prije svega, prouËavanju razvijenih kapitalistiËkih druötava i to u njihovim specifiËnim obrascima — urbanim centrima. Tamo gdje nije moguÊe primijeniti klasiËni marksistiËki dihotomni model Ô postojanju bipolarne strukture drutva, nije niti mogu„e razvijati teorijska objanjenja pojedinih procesa. Takva analiza nije, dakle, sprovediva niti u socijalistiËkim drutvima, neovisno Ô tome Ô kojim se socijalistiËkim drutvima radi i Ô stupnju njihove razvijenosti. Koncepcija klasne borbe, kao osnovnog okvira analize, predstavlja, svakako, interesantnu ideju, meutim, urbane borbe, koje se uglavnom smatraju primjerima klasnih sukoba, krajnje su heterogene po sastavu svojih uËesnika, pa bi se s velikim poteökoÊama moglo govoriti Ô tome da se radi Ô ispoljavanju, na primjer, »klasne samosvijesti radniötva« u raznolikim oblicima urbanih borbi. Ciljevi urbanih borbi ili urbanih druötvenih pokreta su uglavnom parcijalni, a ne opÊi, klasno determinirani (osloboenje radniËke klase, na primjer). VeÊina zahtjeva izraûenih u pokretima u gradovima predstavljaju zahtjeve za preraspodjelom onoga öto se u novoj urbanoj sociologiji naziva teorijom kolektivne potroönje. Stanovnici gradova zahtijevaju bolje urbane servise, kvalitetnije stanovanje, kvalitetniji promet, djeËje ustanove, i tsl. Kontradiktornost urbanih socijalnih pokreta naglaöena je i zbog Ëinjenice, smatra jedan autor, da se borba za navedene elemente kolektivne potroönje moûe realizirati samo u sferi potroönje koja se alimentira iz dijela viöka vrijednosti koji se pak stvara na osnovu mnogo opÊenitijih procesa primjerenih kapitalistiËkom druötvu (Folin, M., 1979, str. 84). Problematika »intervencije drûave« takoer bi zahtijevala paûljiviju razradu, no Ô tome „e biti vie rijeËi kada budemo iznosili pokuaj stvaranja teorijskog modela M. Castellsa. Urbana ekonomija, prema nekim stavovima, je podlo˛na kritici istih stanovita s kojih je potrebno ispitivati relevantnost urbane sociologije. »Urbana ekonomija se bavi razvojem i razumijevanjem onih ekonomskih fenomena koji su 299
definirani k a o urbani. Da bi se to moglo ispuniti, p o t r e b n o je ispuniti dva p r e d u v j e t a : 1. klasifikacija k o n k r e t n i h predm e t a p r o u Ë a v a n j a m o r a biti t a k v a da se Ëinjenice oznaËavaju k a o u r b a n e Ëinjenice; 2. p o t r e b n o je razviti t a k v u teoriju koja „e u t v r d i t i da t a k v e » u r b a n e Ëinjenice« imaju d i r e k t n e u z r o Ë n e o d n o s e j e d n e s d r u g i m a . To dozvoljava u r b a n o j ekonomiji da se k o n s t i t u i r a k a o teorijski p r e d m e t « (Ball, M., 1979, str. 310). Da bi se m o g l o s jo vie p r a v a govorit i Ô postojanju u r b a n e ekonomije, p o t r e b n o je razvijat i usmjer e n u metodologiju, koja se p r e t e û n o osniva na teorijskoj p r e t p o s t a v c i da postoje empirijske p r a v i l n o s t i i z m e u urbanih f e n o m e n a koje su s k r i v e n e od d i r e k t n o g u z r o Ë n o g prom a t r a n j a . Ispitivanje p o j e d i n a Ë n i h situacija p o l a z i od pretp o s t a v k e da su one d e t e r m i n i r a n e r a z n o l i k i m s i m u l t a n i m p o s t o j a n j e m regularnosti, k a o i n i z o m sluËajnih Ëinilaca. S o b z i r o m na postojanje sluËajnih Ëinilaca, ispitivanje pojedinog f e n o m e n a izvodi se t a k o da se p r e t p o s t a v l j a njegovo k o n f o r m i r a n j e principijelnim generalizacijama. U k o l i k o se pojedinaËni p r o u Ë a v a n i »sluËaj« ne u k l a p a u o p Ê e generalizacije, on se najËeöÊe p r o g l a ö a v a d e v i j a n t n i m sluËajem. Zbog n e s a v r ö e n o s t i analize i n e p o s t o j a n j a jasnog teorijskog horizonta, mnogi »individualni sluËajevi« p r o g l a ö a v a j u se devij a n t n i m a jer se ne k o n f o r m i r a j u e g z a k t n i m , o p Ê i m oËekivanjima (Ball, ibid., str. 325). Isti a u t o r s m a t r a da u t v r i v a n j e opÊih e k o n o m s k i h funkcija u r b a n i h p o d r u Ë j a n e m o g u biti
p o t v r e n i jer su prostorni efekti temporalni i prostorno spe-
cifiËni. U r b a n a ekonomija, bez o b z i r a na o s n o v n u teorijsku orijentaciju, teöko d a m o û e p r u û i t i zadovoljavajuÊe t u m a Ë e nje o p Ê e e k o n o m s k e z a k o n i t o s t i funkcioniranja u r b a n i h podruËja. Pokuöaji primjene m a r k s i s t i Ë k e teorije n a p r o u Ë a v a n j e u r b a n i h fenomena, n a r o Ë i t o u SAD, predstavljaju, ipak, inter e s a n t a n pokuöaj zasnivanja n o v e teorijske p e r s p e k t i v e u kojoj se u r b a n i oblik i procesi u u r b a n o m p r o u Ë a v a n j u k a o r e z u l t a t akcija kapitala . P o s t a l a je s k o r o s t a n d a r d n a t v r d n j a Ô t o m e da »urbani oblik reflektira naËin p r o i z v o d n j e , odnosno, o b r a s c e cirkuliranja viöka vrijednosti« (Fainstein, M. i Fainstein, S., 1979, str. 383). Eksplozija g r a d o v a je logiËan r e z u l t a t p r o v o e n ja politike industrijskog r a z v o j a u k o m e 300
d o m i n a n t n u ulogu igra financijski kapital. U r b a n i razvoj se m o û e p r o u Ë a v a t i uz p r e t p o s t a v k u da predstavlja, u pojedinim trenucima, presjeke razliËitih kristalizacija p r o i z v o d n i h snaga i proizvodnih o d n o s a k a o i d r u ö t v e n i h odnosa, determiniranih navedenim karakterom »ekonomske strukture druötva«. Analize pojedinih presjeka u r b a n i h situacija, p r e m a ovim a u t o r i m a , moraju ukljuËivati p r o u Ë a v a n j e p r o c e s a ekon o m s k e aktivnosti, razliËite s t r u k t u r e k o j i m a se p r o c e s i obrazuju, k a o i analizu razliËitih »agenata« (individua, o d n o s n o , »elita«), Ëija ponaöanja t a k o e r utjeËu na formiranje procesa i s t r u k t u r a . U k o n k r e t n o m smislu, analiza e k o n o m s k e aktivnosti ukljuËivala bi p r o u Ë a v a n j e p r o c e s a proizvodnje , ekstrakciju viöka vrijednosti, cirkulaciju financijskog kapitala, k a o i procese reprodukcije p r o i z v o d n i h snaga; na n i v o u »aktivnih agenata« analiza bi ukljuËivala p r o u Ë a v a n j e industrijalaca, graevinskih p o d u z e t n i k a , vlasnika zemljiöta, b a n k a r a , trgovaca, politiËkih partija i organizacija razliËitih p o k r e t a , a na nivou p r o u Ë a v a n j a s t r u k t u r a analiza t r e b a o b u h v a t i t i p r o u Ë a v a n j e p r o s t o r n i h o b r a z a c a investiranja, p r o s t o r n e obrasce klasnih i rasnih oblika naseljenosti, fiziËki k a r a k t e r i organizaciju izgraene okolice, k a o i d r u ö t v e n e o d n o s e proizvodnje (ibid., str. 392). Pokuöaji primjene n e k i h p o s t a v k i m a r k s i z m a u podruËju r a d i k a l n e geografije i u p o d r u Ë j u u r b a n e (politiËke) e k o n o mije za sada imaju relativno ograniËen d o m e t . NajznaËajnija razlika, koja se oËituje u d o s a d a ö n j e m razvoj u p r i m j e n e ovog m e t o d a u primjeni u r b a n i h fenomena, je p o z i t i v n a usmjeren o s t n a ispitivanje osnovni h e k o n o m s k i h s t r u k t u r a d r u ö t v a k a o d e t e r m i n a n t i koje o d r e u j u obrasce p o n a ö a n j a »superstrukture«. Dosadaönji razvoj ovih disciplina d o v e o je i do demistifikacije klasiËnog p r o u Ë a v a n j a u r b a n i h f e n o m e n a k a o podruËja realnosti koja su se ispitivala o d v o j e n o od druötva, o d n o s n o , procesa koji ih formiraju, a öto je bilo k a r a k t e r i stiËno za klasiËni u r b a n i z a m , u r b a n u sociologiju, k a o i urbano planiranje. T a k a v naËin analize, koji ukazuje na s t v a r ne procese, demistificirao je u velikoj mjeri u r b a n o planiranje u kapitalistiËkim d r u ö t v i m a pokazujuÊi kritiËki p r o c e s e koji se razvijaju da bi se to d r u ö t v o o d r û a l o . I a k o se u primjeni m a r k s i z m a u p r o u Ë a v a n j u u r b a n i h pitanja s p r a v o m ukazuje 301
kao na novi oblik analize koji pruûa zahvalnu teorijsku perspektivu, ipak je za dosadaönji stupanj te primjene karakteristiËna shematiËnost pokuöaja aplikacije teorijskog modela marksizma i jednoobraznost analize, koja ostavlja vrlo malo mjesta fleksibilnosti u deterministiËkom konceptu. Inzistiranje na funkciji drûave, na primjer, kao »izvrönog komiteta burûoazije« (i posebno kapitalista) koja vröi intervenciju procesom urbanog planiranja da bi »odrûala sistem«, predstavlja krajnje pojednostavljen i shematiziran prikaz mnogih odnosa koji se mogu pojaviti izmeu »drûave« i »druötva«. Mnoga prouËavanja konkretnih sluËajeva pokazuju, najËeöÊe, da se marksistiËka urbana teorija sve bolje i bolje uklapa u empirijske podatke, kao öto istovremeno gubi svoju teoretsku elegantnost i moguÊnost predikcije (Fainstein, J. i Fainstein, S., 1979, str. 392). Inzistiranje, takoer, na Ëinjenici da, na primjer, treba u urbanim okvirima jaËati procese pauperizacije jer Êe oni (po klasiËnoj shemi) dovesti do jaËanja preduvjeta za opÊi preokret, predstavlja inzistiranje na shemi koja se dosta teöko moûe uklopiti u sve izraûenije procese »poburûoaziranja« radniËke klase, kao öto bi i razne slojeve koji stvarno uËestvuju u tzv. urbanim borbama odnosno urbanim socijalnim pokretima, prije svega u okviru klasiËne marksistiËke tradicije, morali proglasiti lumpenproletarijatom. Ukratko, dosadaönji napori za utemeljivanjem novog marksistiËkog usmjerenja u prouËavanju urbanih fenomena susreÊu se s problemom moguÊnosti primjene teorijske sheme koja ne odgovara u potpunosti realitetu, pa iz toga proistjeËu raznoliki problemi shematiziranog objaönjenja empirijskih situacija, kao öto postoje dosta velike divergencije u tome öto predstavlja, zapravo, marksistiËki pristup u prouËavanju urbanih fenomena. Najinteresantniji i najkompleksniji pokuöaj (do sada) razrade teorijskog koncepta u posljednjih petnaestak godina, predstavlja napor koji je uËinio M. Castells. Njegov pokuöaj da konstituira novu teorijsku perspektivu u urbanoj sociologiji, predstavlja, prema jednom miöljenju, »... najpotpunije prevoenje Althusserovske problematike u prostorne term i n e . ..« (Derek, G., 1978, str. 118). Castells je svakako jedan od najkontroverznijih autora koje ubrajamo u novu 302
urbanu sociologiju i koji je do sada poduzeo najozbiljniji napor za stvaranje novih teorijskih polaziöta i u tome naöao mnogobrojne sljedbenike. Castells je, kao öto smo vidjeli ranije, jedan od najoötrijih kritiËara tzv. tradicionalne urbane sociologije. Njegov interes za tzv. urbano pitanje proistjeËe iz njegovog uvjerenja da urbana kriza predstavlja poseban oblik mnogo opÊenitije krize povezane s kontradikcijom izmeu proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa koji se nalaze u osnovi ekoloökog pitanja (Castells, 1978, str. 5), a kako ekoloöka i urbana kriza nisu nezavisni procesi koje treba prouËavati izolirano od socijalno-politiËke situacije, uzroke spomenute krize potrebno je potraûiti ne samo u empirijskim podacima Ô dimenzijama te krize, nego je potrebno prouËavati historijske tendencije razvoja kapitalistiËkog naËina proizvodnje (Castells, ibid., str. 38). Castells problematiku urbanog pitanja svodi na prouËavanje tzv. kolektivnih sredstava za potroönju, prouËavanje kojih je nuûno jer ta sredstva ne nastaju »sluËajno«, nego su izraz nove strategije kapitalistiËkog razvoja. Razvoj kapitalizma u suvremenim druötvima, prema Castellsu, zahtijeva pojaËavanje procesa koncentracije i centralizacije kapitala (i zbog smanjenja transportnih i drugih tehniËko-neproizvodnih troökova), öto poveÊava stupanj meuzavisnosti izmeu proizvodnih jedinica. Jedan od razloga stvaranja kolektivnih sredstava za potroönju je i koncentracija radnika. Interes drûave za interveniranjem u procese plasiranja kapitala (urbano planiranje) je i tendencija smanjivanja profitne stope i potreba investiranja kapitala u manje profitabilne oblasti. Proces koji je takoer karakteristiËan za suvremena razvijena kapitalistiËka druötva je ». . . objektivni proces socijalizacije proizvodnih snaga öto zahtijeva paralelno podruötvljavanje sredstava za transport i komunikaciju, reprodukciju socijaliziranih i visokospecijaliziranih kategorija radne snage u svim sektorima rada i, prema tome, mnogo elaboriranije kolektivne usluge i servise« (Castells, ibid., str. 17). Interes ovog istraûivaËa za prouËavanje procesa kolektivne potroönje uvjetovan je i transformacijom klasiËnih orijentacija radniËkog pokreta koji mijenja historijsku definiciju potreba i zahtijeva veÊe plaÊe i druge (pragmatiËne) 303
zahtjeve, odnosno, ostvarivanje lakeg kontakta s kolektivnim sredstvima za potronju (potronja). Intervencija dr˛ave u totalitet ekonomskih odnosa pojedinog drutva stalno je u porastu, to je dovelo do toga da se ona danas mo˛e smatrati osnovnim mened˛erom procesa proizvodnje i distribucije sredstava kolektivne potronje. Dr˛avna intervencija je nu˛na (kao to smo ranije vidjeli) da bi se prevladala kontradikcija koja proistjeËe iz anarhiËnosti tr˛ine orijentacije osnovane na privatnom kapitelu kao i »neprofitabilnosti« privatnog investiranja u sredstva kolektivne potronje. Budu„i da stalno rastu zahtjevi za kori„enjem sredstava kolektivne potronje od strane sve ve„eg broja pojedinaca svih slojeva (»potroaËko drutvo)«, nu˛no je da dr˛ava intervenira investicijama u to podruËje. Takva intervencija ukazuje na nesposobnost samoreguliraju„ih mehanizama »da odr˛e sistem«, ali i na Ëinjenicu da je urbana kriza op„a i politiËna u toj mjeri da ukazuje na klasni sadr˛aj dr˛avne politike. Urbane borbe, odnosno, urbani socijalni pokreti govore da je urbana kriza jo dublja, da se radi Ô ». . . krizi urbane politike, odnosno, krizi dr˛avne intervencije na efekte urbane krize« (Castells, 1978, str. 58). Urbane borbe i urbani socijalni pokreti nisu pokreti lumpenproletarijata, nego pokreti koji se sastoje od relativno homogeniziranih slojeva i klasa koji se homogeniziraju na planu »podrutvljene proizvodnje«. Castells ide Ëak toliko daleko da smatra da takve »popularne borbe« ire masovnu osnovu za socijalizam, a intenzitet borbi ovisan je Ô krizi kapitalistiËke dr˛ave, pa, prema tome, predstavlja realni pokret. U tom smislu, »nova ljevica« poËinje dobijati bitku za socijalizam pred bastionom »klasiËne« radniËke klase. Ovakav obrat u razmiljanju, bez obzira na to slo˛ili se ili ne s njim, do krajnjih granica »politizira« urbanu sociologiju i kontekstualizira urbanu krizu u okvir globalne krize kapitalizma. Castells smatra da je prostor potrebno analizirati kao naivnu predstavu Ô odslikavanju druötva u prostoru (refleksna teorija), nego zastupa stajaliöte da analiza prostora znaËi prouËavanje njegovog oblikovnaja elementima ekonomskog sistema, politiËkog, ideoloökog sistema, kao i njihovim kombinacijama i »socijalnim praksama« koje proistje-
Ëu iz njih (Castells, 1977a, str. 126). Zahtjev za takvom analizom znaËi poziv na kompleksno prouËavanje sudbine pojedinog prostora pod djelovanjem navedenih »sistema«. Takva koncepcija implicira da ». . . . prostorne teorije izraûavaju socijalne teorije, a da prostorne strukture realiziraju druötvene strukture« (Derek, G., 1978, str. 119). Castellsova koncepcija urbane sociologije (usporedi u Castells, 1977a, str. 125—243) u velikoj mjeri se oslanja na shvaÊanje uloge drûave koju je razvio Poulantzas, kao i na specifiËno »simptomatiËno« shvaÊanje Marxa, öto susreÊemo kod Althussera. Castells u potpunosti prihvaÊa Althusserovu tvdnju da se svako druötvo sastoji od nekoliko naËina proizvodnje od kojih je jedan dominantan, a naËin proizvodnje sastoji se od kombinacije nekoliko sistema — ekonomskog, politiËko-pravnog i ideoloökog, pri Ëemu se pojedini elementi mogu nalaziti u razliËitim meuodnosima. Analiza urbanog fenomena, prema Castellsu, moûe zapoËeti na nivou struktura (urbano planiranje) i na nivou »praksa« (urbani druötveni pokreti, urbane borbe, »akteri«). Strukturalni nivo analize upuÊuje na prouËavanje razliËitih kombinacija struktura u sisteme, a »praksistiËki« zahtijeva prouËavanje aktera, podrûavatelja pojedinih akcija (support agents), pri Ëemu je najvaûnije utvrditi koje pozicije podrûavaju akteri, öto je definirano strukturalnim elementima i njihovim meuodnosima. Castells smatra da su razliËiti »akteri« grupirani u druötvene klase, pa s jedne strane — njihove akcije govore Ô vrijednostima koje pokuöavaju manifestirati u prostoru, a s druge strane—oni se mogu promatrati kao socijalna ekspresija naËina na koji su elementi odreenog druötva kombinirani. Druötveni sistem se prouËava kao sistem koji se nalazi u stalnim kontradikcijama i koga je potrebno upravljati, regulirati i usmjeravati da bi se kontradikcije prevladavale. Prihvativöi ovakav koncept druötvene strukture, ovaj autor na sliËan naËin govori i Ô urbanom sistemu, to predstavlja, zapravo, pokuaj apliciranja socijalnog sistema na prostor i temu koja je bli˛a urbanoj sociologiji. Apliciraju„i svoj model drutvenog sistema, Castells smatra da se urbani sistem mora prouËavati kroz tri instance: eko-
304
20
U r b a n a sociologija
305
nomsku, politiËku i ideoloöku. Ekonomski nivo analiz e mora obuhvatiti analize procesa; a) proizvodnje koja predstavlja ». . . cjeline prostornih realizacija koje proizlaze iz socijalnih procesa reprodukcije sredstava za proizvodnju u predmeta rada«; b) potroönja ili »cjeline prostornih realizacija koji proistiËu iz socijalnih procesa koji reproduciraju radnu snagu«; i c) razmjene, odnosno, ». . . cjeline prostornih realizacija koje se deöavaju izmeu procesa proizvodnje i procesa potroönje«. Drugi nivo analize je politiËki nivo koji se sastoji od institucionalne analize prostora, a öto se svodi na mreûu razliËitih drûavnoadministrativnih elemenata koji vröe »prostornu dominaciju« i intervenciju u procese radi prevladavanja kontradikcija ukoliko se pojavljuju (intervencija drûave). TreÊi nivo analize predstavlja ideoloöki nivo, koju Castells identificira kao »mreûu signala«, koji imaju odgovarajuÊi ideoloöki sadrûaj i koji vröe odreen uËinak na socijalnu strukturu (»urbana simbolika«, na primjer). Urbani sistem potrebno je prouËavati ne samo na nivou struktura, nego i na nivou »praksa«, öto se svodi na detaljno analiziranje pojedinih prostora, aktera i »podrûavatelja«. Kontraverzna teorija Ô kolektivnoj potroönji, kao pravom polju prouËavanja urbane sociologije, obrazlaûe se na slijedeÊi naËin. Castells je, kako smo to ranije vidjeli, u potpunosti odbacio ideoloöki pojam »urbanog« i urbanu sociologiju osnovanu na pojmu urbanizma shvaÊenog kao »naËina ûivota«, meutim, morao je i sam obrazloûiti kako zamiölja konktretnu analizu urbanog na nivou prostorne jedinice. ObrazlaûuÊi zaöto smatra da se urbana sociologija treba baviti analizom procesa kolektivne potroönje, on navodi da je grad »u krajnjoj instanci« rezidencijalna jedinica radne snage ili pak jedinica kolektivne potroönje definirana granicama prometa ili granicama trûiöta radne snage. Prostorna specifikacija urbanog sistema odnosi se, dakle, na aspekte manifestacije druötvene strukture u prostoru, odnosno, u okviru jedinice kolektivne potroönje (naselje, na primjer). Pravi interes urbane sociologije mora biti orijentiran na analizu procesa kolektivne potroönje, uz razumijevanje da on u krajnjoj instanci osigurava reprodukciju radne snage. 306
Ovakav predloûak analize sasvim se razlikuje od klasiËnog pa i standardnog shvaÊanja Ô tome öto bi trebalo biti djelokrug interesa urbane sociologije. U Castellsovoj koncepciji prvi puta susreÊemo sustavno razraenu jednu ideju naËina pristupa urbanom pitanju koja je naöla i niz dosta uspjeönih realizacija u pojedinaËnim instraûivanjima u nizu zemalja. Ovakva koncepcija, zbog relativne kompleksnosti, odgovara, vjerojatno, svim onim istraûivanjima koji su klasiËna istraûivanja ubrane sociologije smatrali plitkima, deskriptivnima, teoretski nefundiranima, i tsl. Drugo je, naravno, pitanje: Koliko je ovakav teoretski koncept prihvatljiv i kako ga je i s koliko ËvrstoÊe moguÊe provesti u konkretnim sluËajevima? J. Lojkine takoer veÊinu svojih rasprava Ô problematici urbane sociologije usmjerava na analizu procesa kolektivne potroönje. PromatrajuÊi odnos kapitalizma i prostornih procesa, on smatra da se grad ». . . pojavljuje kao direktna posljedica potrebe da se reducira cijena proizvodnje i cijena cirkulacije i potroönje u ûelji da se ubrza stupanj rotiranja kapitala i, prema tome, produûi period u kome Êe on biti produktivno iskoriöten« (Lojkine, 1976b, str. 127). Ne treba se, dakle, Ëuditi zaöto se u pravilu kasni s opremanjem tzv. novih naselja svim kulturnim i drugim »dodatnim« potrebama jer su one u biti neproizvodne i ne donose profite. Reduciranje indirektne cijene proizvodnje realizira se i preko fenomena da se investiranje vröi preko razliËitih situacionih prednosti koje nudi najËeöÊe lokacija, sa svojim prirodnim, ali i druötvenim karakteristikama. Sirenje megalopolisa, jaËanje centralnih zona u gradovima nije nikakav izuzetak, nego pravilo (prema ovom autoru). Isto tako, intervencija drûave nije posvuda podjednako usmjerena, odnosno, njen interes da intervenira zbog »odraûavanja celine« i prevladavanja kontradikcija uglavnom je konformiran interesu velikog businessa. Zbog toga ne treba imati nikakve iluzije Ëije interese drûava ötiti. Urbana politika, koja se razvija na tragu pokuöaja razrijeöevanja kontradikcija, predstavlja zapravo refleksiju kontradikcija koje se pojavljuju izmeu kapitala i rada. Castellsov, a donekle i Lojkineov, doprinos utemeljivanju 307
nove urbane sociologije sigurno su znaËajniji od pokuaja koji su do sada eksplicirani u okvirima tzv. radikalne marksistiËke geografije ili urbane ekonomije. KritiËke reakcije pojavile su se ubrzo iza pojave prvog izdanja Castellsove knjige La questione urbain (1972), da bi se toliko razvile da je isti autor u novom izdanju iste knjige, koja se pojavila par godina kasnije, dopisao poseban dodatak od pedesetak stranica na kojima i sam priznaje, sliËno kao i Althusser, pretjeranu teorizaciju, nerazumljivost i prekomplicirani naËin izra˛avanja (Althusser, 1975, str. 23—24, 44. i dalje; Castells, 1977a, str. 437—472). Castells je u uvodnim i zakljuËnim razmatranjima i sam naglasio da je njegova knjiga napisana kao »historijski proizvod«, te da je njena jedina namjena da ju se »uËini beskorisnom kroz negaciju u praksi«. Castellsovoj koncepciji kritiËari zamjeraju formalizam, znanstvenu mistifikaciju, teorijski promaen pokuaj analize, »neomarksistiËku filozofsku ortodoksiju«, inzistiranje na kori„enju koncepta dr˛avne intervencije i nedovoljno jasnoj ideji Ô kolektivnoj potronji kao kljuËnim elementima, zbog »mistiËnog funkcionalizma«, i tsl. (vidi Ô tome, na primjer, Rex, /., 1978; Friedland, R., 1978; London, B., 1976; Harloe, 1977a ; Mellor, 1977; Derek, G., 1978; Fainstein, Õ. i Fainstein, S., 1979; Duncan, 1981. i tsl.). Ve„ina prigovora i kritika zadr˛ava se na naËelnoj razini, ne uputaju„i se u detaljnu analizu koncepta, ili se pak zadr˛avaju samo na nekim aspektima koncepcije. Mnogi kritiËari priznaju Castellsu izvanredno dobro izvedenu kritiku tzv. stare urbane sociologije, a manje hvale njegov pokuaj stvaranja nove teorijske perspektive. I mi se prikljuËujemo takvim razmiljanjima Ô Castellsovoj koncepciji koju smo u osnovnim crtama iznijeli u ovom radu. Njegova je koncepcija, u svakom sluËaju, daleko uspjeönija od shematiziranih pokuöaja primjene nekih osnovnih marksistiËkih postavki na analizu urbanog fenomena, öto smo prouËavali kroz novije pokuöaje radikalne geografije i urbane ekonomije. Urbana sociologija izgleda je osuena da bude reformska, a ne revolucionarna disciplina, öto onemoguÊava stvaranje revolucionarnog teorijskog okvira, a öto su veÊ neki kritiËari zamijetili (Mellor, 1977, na primjer). 308
ZakljuËna razmatranja
1. Relevantnost koncepta nove sociologije grada U ovom poglavlju ocrtat Êemo vrijednost i relevantnost novijih tendencija usmjerenja razvoja urbane sociologije. Pokuöat Êemo razmotriti koliko novoga se krije u okviru novijih pokuöaja, koliko je temeljito i zasnovano odbaËena »klasiËna« urbana sociologija, te kakve perspektive daljnjeg razvoja i istraûivanja pruûaju dosadaönji rezultati razvoja novijih tendencija. Na prvom mjestu interesira nas — koliko je istinita tvrdnja Ô tome da je cjelokupna klasiËna urbana sociologija reprezentirana prije svega u radovima tzv. Ëikaöke ökole, ideoloöka tvorevina koja je imala »za zadatak« da pruûa ideoloöko objaönjenje realiteta i da ponudi mistificirajuÊe objaönjenje jednog kulturnog obrasca (zapadnog) kao osnovnog i jedino moguÊeg obrasca razvoja? Kritike koje su upuÊene pojmu »urbano«, po naöem miöljenju, ne mogu se ticati samo problematike urbane sociologije i njenog pokuöaja eksplikacije tog pojma, odnosno, niza pojava koje se sumiraju pod taj pojam. Pojam urbanizacije, urbano, postao je svjetski pojam, koji, svakako, ima odreen stupanj ideoloökog u sebi, no teöko bi bilo naÊi ijedan pojam koji se koristi u druötvenim znanostima koji nema primjese ideologijskog znaËenja. »injenica je takoer da se urbana sociologija razvila na odreen naËin ne zbog toga öto je koristila termin urbano da njime obiljeûi odreene procese, nego zato öto je taj termin povezivala s jednim opÊim okvirom eksplikacije koji je u sebi ukljuËivao niz elemenata koji se mogu tretirati kao iskrivljena tumaËenja stvarnosti urbaniziranog druötva. Kritika pojma urbanizacija, koja se takoer razvija u okviru novijih tendencija u urbanoj sociologiji, takoer je dijelom neutemeljena — urbanizacija ne mora biti shvaÊena 309
kao iskljuËivi proces nametanja odreenog kulturnog konteksta u kome se taj proces izjednaËava s nekim »normalnim« stanjem razvoja druötva. Procesi urbaniziranja su se veÊ niz godina manifestirali na svjetskom planu, i pitanje je kakav Êe konaËan rezultat tog procesa na koncu biti. Meutim, ne priznati pojmu urbanizacije ono znaËenje koje on stvarno i ima, znaËi bjeûati u jednu imaginarnu sferu kreiranja jedne discipline koja se formira na imaginarnim predmetima i sklopovima pojmova. Time öto je klasiËna urbana sociologija prihvatila pojam urbanizacije, prije svega u znaËenju koje se u sociologiji najËeöÊe prihvaÊa kao »najsocioloökije« — öirenje gradskog naËina ûivota i svih njegovih tekovina, nije uËinjen presedan i nisu zatvoreni svi putevi prouËavanja pojma urbanizacije, odnosno, svih procesa koji se u okviru urbanizacije razvijaju. Urbanizacija se tretirala (i tretira se i danas) kao najnormalniji proces te bi prema tome »dezurbanizacijski« trendovi za koje se nekada, na primjer, zalaûu urbani sociolozi, bili trendovi koji se jednostavno opiru »normalnim procesima«, ili pak nekom uobiËajenom toku dogaaja. Ono öto je potrebno istaknuti u kritici Ëikaöke ökole urbane sociologije, a öto se manifestira u novijoj urbanoj sociologiji, je potreba da se kritiËki ispitaju pojmovi koje se uobiËajeno uzima kao »normalne«, standardne i neupitne, pa, prema tome, i sve procese koji se sukladno kriteriju normalnosti razvijaju. Normalno je, na primjer, da proces urbanizacije sa sobom nosi jaËanje individualnog prometa, kao öto je normalno da rastu gustoÊe izgraenosti povröine, gustine naseljenosti, podjela gradova na funkcionalno odjeljene zone, organizirana rekreacija, koja se mora realizirati uz pomoÊ odreenih pomagala, izgradnja posebnih naselja, i tsl. Novija urbana sociologija dovodi u pitanje ispravnost shvaÊanja tih procesa kao normalnih, i dapaËe, uopÊe potrebnih, kao öto isto tako pokuöava ispod te »normalnosti« i »uobiËajenosti« potraûiti stvarne druötveno-ekonomske uzroke takvog procesa razvoja dogaaja. Proces koncentracije, regularan obrazac razvoja gradova, prihvaÊen i tretiran kao konstitutivni element procesa urbanizacije, pokazuje se po kritiËkim analizama, rezultatom koncentracije kapitala 310
i svjesnom intervencijom vlasti koja takvu koncentraciju smatra potrebnom i poûeljnom. Drugim rijeËima, mnogi spontani procesi koji se odvijaju u okviru procesa urbanizacije,nisu spontani nego regulirani, usmjeravani svjesnom voljom i podvrgnuti interesima odreenih grupa, elite. Takav naËin demistifikacije koji je ostvaren u dosadaönjem razvoju nove urbane sociologije, svakako je pozitivan i potreban jer ukazuje na skrivene procese koji se razvijaju »pod koûom« normalnih procesa urbaniziranja druötava. Pretjerana urbanizacija i svi procesi koji se uz nju vezuju danas, moûda, opominju da bi proces urbanizacije trebalo dapaËe zaustaviti, preokrenuti u dezurbanizaciju, meutim, takav preokret bi zahtijevao sinhronizirano djelovanje na nivou rukovoenja druötva, preokretanje logike razmiöljanja Ô rentabilitetu investiranja, i tsl. Novije tendencije razvoja urbane sociologije demistificiranjem pojma urbanog sa svoje strane su doprinijele ukazivanju na osnovne sile i utjecaje koji upravljaju »spontanim« procesima. Slijede„e pitanje koje je potrebno razmotriti odnosi se na kvalifikaciju nove sociologije grada — da li se radi Ô ve„ konstituiranom pristupu, teoriji, ili pak Ô pokuajima konstituiranja oblasti prouËavanja i teorijskog koncepta koji (za sada) ne ukljuËuje i zaokru˛eni disciplinarni okvir? U vie smo navrata u ovom radu isticali da bi se Ô novoj urbanoj sociologiji teöko moglo govoriti, nego da je ispravnije sedaönje pokuöaje nazivati tendencijama koje se, kako smo to naglaöavali, manifestiraju u nekoliko disciplina s veÊ utemeljenom tradicijom. Bez obzira na disciplinarne razlike koje postoje i njihov moguÊi utjecaj na formiranje nove urbane sociologije, treba primijetiti da su razlike meu pojedinim naËinima tretiranja urbanog fenomena toliko velike, da bi se s velikom poteökoÊom moglo govoriti Ô tome da se radi Ô veÊ konstituiranoj disciplini s izgraenim instrumentarijem teorijsko-metodoloökog okvira. Ono öto za sada ujedinjuje navedene pokuöaje je nezadovoljstvo stanjem razvijenosti pojedinih disciplina, kao i relativna ujednaËenost u kritiziranju klasiËne urbane sociologije. Ono, meutim, öto svakako razjedinjuje, odnosno, pomaûe da se ne stekne utisak da se Ô novoj urbanoj sociologiji može govo-
311
riti kao Ô ve„ utemeljenoj disciplini, je razliËitost ideja Ô tome öto se pod takvom disciplinom treba podrazumijevati. U tome je nova urbana sociologija, u svakom sluËaju, veoma sliËna tzv. tradicionalnoj, jedino öto u novoj postoji veÊi oprez i manji stupanj »socioloökog imperijalizma«. Ono öto nas posebno zaËuuje je razliËitost naËina na koji pojedini autori razumijevaju pojam tzv. marksistiËkog metoda kojim se, prema njihovim tvrdnjama, sami sluûe. Ponekad marksistiËki metod znaËi jednostavno tvrenje Ô vaûnosti klasne borbe u prouËavanju urbanog fenomena, a nekada se on manifestira u jednostavnom navoenju znaËajnosti prouËavanja »ekonomske baze druötva«. Razlike se meutim ne iscrpljuju samo u navoenju razliËitih koncepata koji se podvrgavaju pod isti naziv — »marksistiËki pristup«, nego i u naËinu kako se shvaÊaju pojedini elementi tog pristupa. Uzmimo, na primjer, klasnu borbu. U jednom sluËaju se klasna borba manifestira u urbanim socijalnim pokretima ili urbanim borbama, dok u drugim sluËajevima ne moûe biti govora Ô manifestiranju klasne borbe u navedenim oblicima konflikata jer se u tim pokretima okuplja klasiËni lumpenproletarijat! Problem koji se ovdje ilustrira predstavlja samo jedan isjeËak op„ih probema koji se pojavljuju kada se jedan tip tradicije miljenja pokuava aplicirati na objanjenje pojedinih fenomena, ovaj puta na pokuaj eksplikacije urbanog fenomena. U tom pogledu najdalje je svakako otiao H. Lefebore, Ëija djela iz podruËja urbane sociologije predstavljaju specifiËan naËin shva„anja marksizma i njegove aplikacije na prouËavanje urbanog fenomena. Njegova misao Ô urbanom fenomenu predstavlja pokuöaj koji je veoma teöko bez kontradikcija operacionalizirati i formirati odgovarajuÊu marksistiËku teoriju eksplikacije urbanog fenomena, dok je s druge strane misao M. Castellsa pak operacionalizirana na takav naËin da se najËeöÊe realnost ne moûe konzekventno prouËavati na predloûeni naËin. Pokuöaji primjene marksistiËkog metoda u radikalnoj geografiji, ili pak u urbanoj politiËkoj ekonomiji, za sada ostaju takoer samo pokuöaji — jer se Ô izgraenoj teoriji teöko moûe govoriti. Nezadovoljstvo postojeÊim stanjem razvijenosti pojedine discipline 312
i u ovim je sluËajevima osnovica za pokuöaje stvaranja novih »paradigmi« — eksplikacija fiziËke geografije ne mogu zadovoljavati sve one koji oËekuju angaûirano objaönjenje koje ukazuje na »podlogu« fiziËkih zbivanja, kao öto i apstraktno ekonomske analize ne mogu predstavljati zadovoljavajuÊa objaönjenja suvremenim procesa koji se odvijaju u urbanim okvirima. Klasifikacija pojma »marksistiËki pristup« u sadaönjoj fazi razvoja nove urbane sociologije, kao i klasifikacije pojma discipline »nova urbana sociologija«, predstavljaju teûak zadatak zbog difuznosti i neizgraenosti pojmovnog aparata. Jedan od razloga neizdiferenciranosti pojma marksistiËki pristup svakako je i svojevrsna intelektualna tradicija koja je vladala niz godina u zemljama u kojima se novije tendencije sada naroËito razvijaju, a koja je, prije svega, obiljeûena funkcionalistiËkom sociologijom i odsustvom marksistiËke orijentacije. Na takvom tlu u novije vrijeme dosta su se brzo ukorijenili razliËiti, kao öto smo vidjeli, pokuöaji zasnivanja marksistiËkog naËina razmiöljanja, öto moûe biti koliko dobro, toliko i loöe. Dobro, jer predstavlja pokuöaj apliciranja jedne paradigme za koju vjerujemo da moûe pruûiti zadovoljavajuÊe tumaËenje nekih procesa koji se odvijaju u okviru urbaniziranih druötava, a loöe, jer moûe dovesti do razliËitih eksplikacija koje nemaju nikakve veze s marksistiËkim pristupom, kao öto isto tako moûe dovesti i do vulgarizacijskog pristupa. Obadvije tendencije su dijelom vidljive i u pokuöajima Ô kojima smo pisali u okviru disciplina utemeljenih na tragu marksistiËkog pristupa. Naravno, za kritiËko preispitivanje bit Êe potrebno saËekati odreeno vrijeme da bi svijest Ô adekvatnosti primjene sazrela i nova disciplina proöla kroz poroajne bolove. To najbolje potvruju i rijeËi M. Castellsa, napisane 1980. godine u jednom kratkom pozivu na disksiju Ô urbanom fenomenu, da je »vrijeme jedinstvene teorije, ako je ikada takva teorija i postojala, nepovratno prošlo« ( C a s t e l l s , 1980). Posebno je interesantno ispitati vrijednost pojedinih dijelova koncepcije u okviru osnovnih usmjerenja urbane sociologije u posljednje vrijeme. Iako je, kako smo naglasili, veoma teško govoriti Ô jedinstvenom teorijskom polazištu.
313
pojedini elementi koncepcije su interesantni i vrijedni paûnje. Jedan od elemenata analize, koji se u gotovo svim pokuöajima raspravlja, je problem epistemoloökih osnova postojanja urbane sociologije, odnosno, problematika »ideologiËnosti« znanja koje se »proizvodi« u okvirima disciplinarnih granica. Takav obrazac razmiöljanja posebno je karakteristiËan za »ranog Harveya«, kada je spomenuti a u t o r i osobno raskrstio s klasiËnom socijalno-geografskom teorijskom tradicijom. Ukoliko se prihvati tvrdnja da je svako znanje koje se disciplinarno proizvodi ideologijsko znanje usmjereno prezervaciji statusa quo, onda je i potraga za utemeljivanjem »nove urbane sociologije« unaprijed osuena na neuspjeh — jer Êe jednog dana novo konstituirana urbana sociologija kao disciplina i sama proizvoditi znanja koja Êe prezervirati status quo. Zbog takve opasnosti neki autori, koji naglaöavaju epistemoloöke razlike, i ne pominju termin »nova marksistiËkog metoda. Problem koji je u okviru ove teme posebno interesantan je problem prouËavanja odnosa izmeu fenomena proizvodnje znanja i »druötva«, najËeöÊe reprezentiranog u vidu drûave. Drûava se u okviru koncepcije rasparceliranog znanja pojavljuje kao svjesna sila, koja prema unaprijed sklopljenom planu distribuira pojedine vrste saznanja na pojedine sfere realnosti, grupirajuÊi rezultate u posebne discipline da bi öto bolje prezervirala svoj osobni opstanak, odnosno, druötvo koje reprezentira. Ovaj, pomalo karikirani prikaz je nuûan da bi se ukazalo na nedomiöljenost koncepta razdvajanja proizvodnje znanja i podruËja primjene znanja. Prema reËenom, Ëini se da se znanje »proizvodi« u zrakopraznom podruËju, a da se drûava pojavljuje kao opÊi distributor proizvoda te proizvodnje sa smiöljenim ciljem u planu. Rezultat takvog shvaÊanja je s jedne strane — razdvajanje sfere proizvodnje i primjene znanja, k a o i razdvajanje sfere drûave i druötva, pri Ëemu se drûavi pridaju gotovo umne karakteristike smiöljenog ponaöanja u okviru druötvene strukture koja je, sliËno kao u tradicionalnoj sociologiji, shvaÊena kao organizam koji metaboliËki razvija svoje odnose sa okolicom. Fenomen razdvajanje sfere proizvodnje znanja i njegove 314
upotrebe, kao i proces razdjeljivanja znanja u disciplinarne granice, proistjeËe iz prihvaÊanja koncepcije revolucionarne prakse kao jedinog kriterija istinitosti. Disciplinarna saznanja mogu voditi samo do reformiranja, konzerviranja i usavröavanja postojeÊeg poretka, dok revolucionarno iskustvo vodi njegovom mijenjanju, a ne mari za porijeklo saznanja. Zbog toga se Harvey i zalaûe za koncepciju direktnog angaûmana u revolucionarnom iskustvu koji Êe dovesti do promjene odnosa. Kriterij istinitosti je revolucionarna praksa, kao öto je u nekim konceptualizacijama socioloöke metodologije kriterij vrijednosti i istinitosti metodologije Ëinjenica koliko istraûivanja ostvarena primjenom te metodologije doprinose ostvarivanju historijske uloge radniËke klase (Gili)! Pojam »revolucionarne urbane sociologije« po nekim autorima nije moguÊ jer je ta disciplina oduvijek karakterizirana reformizmom, analitiËko-deskriptivnim istraûivanjem izvora poremeÊaja stabiliteta funkcioniranja »urbanog poretka«, kao i predlaganjem reformatorskih mjera za njegovo poboljöavanje. Inzistiranje na epistemoloökoj distinkciji, tvrdnje Ô konzervativnosti saznanja, tiËu se ne samo urbane sociologije, nego polo˛aja znanosti uop„e, odnosno, odnosa znanosti i »drutva« (dr˛ave). Interesantno bi bilo preispitati status ove diskusije, ukoliko bi pokuali razmiljati u okvirima u kojima se dr˛ava ne pojavljuje kao svjesno organizirani organizam koji brine Ô stanju svog organizma (drutvo) mjerama odgovaraju„e politike. Neki aspekti razvoja nove urbane sociologije Ëini se da omogu„avaju njen razvitak samo u ograniËenim drutveno-politiËkim okvirima — kapitalistiËkim visokoorganiziranim drutvima u kojima sve vie jaËa dominacija utjecaja dr˛ave. Tvrdnja Ô tome da je svako proizvedeno znanje ideologiËno jer podrûava statu quo, takoer je upitno. Socioloöka diskusija Ô ideologiËnosti saznanja uopÊe traje veÊ dugo vremena u okviru socioloöke discipline »sociologija saznanja« i ima izgraene stavove Ô tome to ta ideologiËnost znaËi. U sluËaju pokuaja zasnivanja nove urbane sociologije, ta je diskusija samo vjetaËki prenesena na tlo na kojemu se nije uspjela dobro prihvatiti. 315
Diskusija Ô karakteru znanja, Ô disciplinarnim granicama i ulozi urbane sociologije naglaava, kao to smo istakli, poseban znaËaj fenomena intervencije dr˛ave u procese drutvenog razvoja. To posebno dolazi do izra˛avanja kada se razmatra koncepcija formiranja nove urbane sociologije na tragu primjene teorije Ô kolektivnoj potrošnji, koja bi bila neostvariva bez postojanja fenomena intervencije države. Teorija Ô kolektivnoj potroönji usmjerava urbanu sociologiju na prouËavanje samo jednog procesa koji se u toj teoriji razmatra — fenomen reprodukcije radne snage. U toku ovog rada razjasnili smo na koji se naËin shvaÊa fenomen nazvan kolektivnom potroönjom i koje su njegove najznaËanije odlike. Meutim, kolektivna potroönja se pojavljuje ponovno kao direktan rezultat intervencije drûave u procese upravljanja druötvom. Podsjetimo li se kako je Castells definirao fenomen urbanog planiranja (intervencija politiËkog nad ekonomskim sistemom na nivou prostorne jedinice u cilju odrûavanja jedinstva sistema), vidjet Êemo da se pod »intervencijom politiËkog sistema« takoer krije uloga drûave. Kolektivna sredstva za potroönju nastaju, dakle, takoer na inicijativu drûave i rezultat su njene intervencije, a urbana sociologija bi trebala da prouËava sve procese koji se u okviru tog fenomena pojavljuju. Kolektivna potroönja, kako smo vidjeli, veoma je öirok pojam, a pojavljuje se kao nuûan dio u koncepciji nove urbane sociologije ne zbog öirine procesa koje u sebi ukljuËuje, nego, prije svega, kao logiËan rezultat prihvaÊanja fenomena intervencije drûave kao regularnog dijela koncepcije nove urbane sociologije. Kolektivnu potroönju, zbog öirine tog pojma, moûemo shvatiti i kao nova naselja, i kao sve manifestacije koje se razvijaju na planu urbanih servisa, prometa, neprofitabilnog investiranja, i tsl. U okviru procesa kolektivne potroönje realizira se i proces reprodukcije radne snage (ili, pojednostavljenije, reprodukcija egzistencije radne snage na nivou jedinice stanovanja, ûivota). Sredstva kolektivne potroönje nastaju s jedne strane — zbog nuûnosti da se »sistem tako organizira od strane drûave« jer to predstavlja jedan od modusa »prevladavanja« kontradikcija u okviru opÊeg razvoja, a s druge strane — zbog 316
toga jer se takoer moraju prevladati kontradikcije do kojih dolazi izmeu kaotiËnog (moguÊeg) razvoja zbog postojanja privatnog kapitala i potrebe investiranja kapitala u mnogo manje profitabilna podruËja, kao öto su, na primjer, javni radovi — putevi, potroöaËki centri, i tsl. Teorija Ô kolektivnoj potronji je, dakle, logiËno usmjerenje nove urbane sociologije jer predstavlja prouËavanje bitnih kontradikcija koje se manifestiraju na prostornoj razini, ali pak tu analizu ograniËava na suvremena visokoorganizirana kapitalistiËka drutva u kojima se intervencija dr˛ave pokazuje kao nu˛na iz ranije navedenih razloga. Zbog navedenog, upitna je mogu„nost primjene urbane sociologije orijentirane na analizu prouËavanje fenomena kolektivne potronje u svim drugim »nekapitalistiËkim« drutvima. Za mogu„nost postojanja teorije Ô kolektivnoj potronji potrebno je, dakle, postojanje, s jedne strane-visokoorganiziranog kapitalistiËkog poretka, postojanje privatnog vlasnitva nad sredstvima za proizvodnju, postojanje »dr˛ave« i, naravno, prihva„anje ideje Ô drutvu kao organizmu, kao i prihva„anje ideje Ô intervencionistiËkom karakteru drûave. Definiranje urbanog planiranja kao intervencije politiËke sfere u ekonomsku sferu na nivou prostorne jedinice, predstavlja svakako jedno od najopÊenitijih odreenja tog procesa koji se uvijek pokuöavao definirati kao svjesna, racionalizirana akcija orijentirana racionalnom usmjeravanju buduÊnosti. Ono öto je u tim »tehniËkim« definicijama nedostajalo, upravo je naglaöavanje politiËnosti i »ekonomiËnosti« tog procesa. Definicija koju daje Castells oslanja se pak skoro iskljuËivo na instituciju drûave i koncept intervencije, ali za razliku od klasiËnih definicija, prihvaÊa socijalnu zbilju kao kontradiktornu, odnosno, kao zbilju u koju se mora »intervenirati«. Prema klasiËnim podjelama urbane sociologije na »kooperativnu« i »konfliktnu«, nema nikakve sumnje da bi dosadaönji napori bili prije svega usmjereni ka konstituiranju one koja se oslanja na konfliktno razumijevanje socijalne strukture. Urbana sociologija, ako je usmjerena na prouËavanje procesa kolektivne potroönje, upuÊena je, dakle, na 317
prouËavanje procesa kojim se te kontradikcije pokuöavaju prevladati. Ukoliko meutim ne prihvatimo da je intervencija drûave potrebna, da ona postoji, odnosno, da drûava predstavlja »lukavstvo uma« koje se opire stihijnosti razvoja, urbana sociologija se svodi na klasiËnu urbanu sociologiju jer prouËava naselja, naËin ûivota ljudi, procese interakcije i tsl. na nivou prostornih cjelina, a da se to prouËavanje nuûno ne dovodi u vezu s »intervencijom drûave«. Inzistiranje na koncepciji teorije kolektivne potroönje predstavlja samo konzekvencu prihvaÊanja ideje Ô intervencionistiËkom
karakteru
drutvene
strukture.
Teorija
Ô
ko-
lektivnoj potronji trpi iste prigovore koji se mogu uputiti shva„anju epistemoloke diskusije Ô ideologiËnosti saznanja, disciplinarnim granicama, i tsl., jer polazi od pretpostavke jednog shvaÊanja druötvene strukture i potrebi postojanja odreenog instrumenta (drûava) koji u tu strukturu po potrebi intervenira. Zbog razdvajanja funkcija spontanog odvijanja i racionalnog interveniranja, neke kritike usporeuju najnovije tendencije razvoja urbane sociologije sa sistemski orijentiranom urbanom sociologijom i sistemskom analizom uopÊe koja je, kako smo to ranije naveli, imala izvanredno uspjeönu primjenu u teoriji planiranja jer se, kao i u sistemskoj analizi, polazi od kategorija funkcioniranja sistema, kontradikcija, intervencije, spontaniteta i racionalne akcije (usporedi, na primjer, kod Mellor, 1977). Prema nekim drugim stavovima, Ëitavu teoriju Ô dr˛avnom kapitalizmu, koja se oËiglednu iroko primjenjuje u nekim varijacijama pokuaja formiranja nove urbane sociologije, treba prihvatiti s oprezom jer je upitno s kolikim realnim uËinkom takva teorija stvarno funkcionira, te koliko bi se pak ta »neoliberalistiËka« varijanta razumijevanja ekonomskog sistema mogla osnivati na realnim pokazateljima? Dr˛ava je veoma malo, ili nikako, intervenirala u procese razvoja kapitalistiËkog drutva uop„e, a kada je to Ëinila radilo se Ô marginalnim intervencijama koje su bile prije svega nu˛ne negoli smiljeno-racionalizirana akcija usmjerena nesmetanom osiguravanju funkcioniranja postoje„eg poretka (usp. kod Harrington, M., 1979; Galbraith, J. K., 1979). 318
Ako se prihvate ovakve tvrdnje, onda je fundiranje nove urbane sociologije na pomenutoj teoriji kolektivne potronje pogreno ili pak samo drugaËije iskazano klasiËno interesovanje za odnose pojedinca i prostora na razliËitim nivoima tog prouËavanja — naselja, stana, grada, i tsl. Ono to treba svakako ista„i, kada se govori Ô naglašavanju teorije Ô kolektivnoj potronji, je ˛elja da se urbana sociologija usmjeri na prouËavanje uzroka nastanka procesa koji dovode do kolektivne potronje, a ne da se iscrpljuje samo u pukom analiziranju posljedica do kojih takva manifestacija dr˛ave nu˛no dovodi (empirijsko-deskriptivna analiza naËina adaptacije u razliËite sisteme na nivou prostornih struktura). Poseban aspekt koji zaslu˛uje pa˛nju predstavlja, u okviru novijih pokuaja konstituiranja urbane sociologije, ideja Ô
znaËenju
urbanih
socijalnih
pokreta,
odnosno,
urbanih
borbi. VeÊ smo ranije naglasili da se takvi pokreti kontradiktorno ekspliciraju — jednom kao pokreti klasiËnog lumpenproletarijata koji rebeliraju u okviru tzv. »graanski« shvaÊenog ekoloökog pitanja, a drugi put kao homogenizaciju svih potlaËenih na planu novog suprotstavljanja, koje se posebno manifestira u metropolitenskim podruËjima i veÊim urbanim centrima. Razmatranje karaktera urbanih socijalnih pokreta i urbanih borbi mora se staviti u kontekst razmatranja poloûaja klasne borbe uopÊe u suvremenim kapitalistiËkim druötvima. Ako se prihvati ideja da dolazi postupno do »poburûoazivanja« radniËke klase, onda se »mjeöovit« karakter sudionika urbanih pokreta mora shvatiti na jedan naËin, a ako inzistiramo na tome da sudionici urbanih pokreta predstavljaju mjeöavinu socijalnih slojeva i klasa koji tendiraju ostvarivanju pragmatiËnih parcijalnih zahtjeva, onda se u okviru klasiËne teorije Ô njima može govoriti samo kao Ô lumpenproletarijatu. U okvirima analize novijih tendencija urbane sociologije na urbane socijalne pokrete potrebno je gledati kao na element koncepcijskog okvira i kao na sadr˛inski element. Koncepcijski, urbani politiËki pokreti predstavljaju jedan od znaËajnih dijelova koncepcije koju zastupa posebno Castells, a prihva„aju i neki drugi autori. Urbani politiËki pokreti su dio analize »politiËkih praksa«, pa ih je potrebno 319
analizirati kao i druge vrste »aktera«. Na konceptualnom planu takvi se pokreti nuûno pojavljuju kao dio teorijskog okvira eksplikacije urbanog fenomena i potrebno ih je prouËavati bez obzira kako ih prema klasiËnim propozicijama klasificirali. Sadrûinski aspekt predstavlja stvarnu analizu sastava sudionika urbanih socijalnih pokreta. Ako se urbani politiËki pokreti, odnosno, urbane borbe prihvate kao jedan oblik manifestacije nezadovoljstva postojeÊim (urbanim) poretkom, kao öto su to na svoj, organiziraniji naËin i tzv. inicijative graana, onda nas se ne mora mnogo ticati njihov sastav sudionika, nego je potrebno analizirati strukturu zahtjeva. U okviru klasiËne marksistiËke analize, jasno je da takvi pokreti niti po sastavu sudionika ne okupljaju »prave predstavnike radniËke klase«, a sliËno se moûe reÊi i za strukturu zahtjeva koje takvi sudionici postavljaju (pragmatiËni, parcijalni zahtjevi). Pitanje je, meutim, da li se danas (i s koje strane) treba i moûe oËekivati isticanje »autentiËnih« zahtjeva? Prema Ëemu ih klasificirati? Moûemo li »rjeöiti« ekoloöka pitanja time öto Êemo ih proglasiti »graanskom tematikom«? Rjeöavaju li se bitne ekoloöke dileme samo ukazivanjem na njihovu nedostatnost i parcijalitet? U konceptualnom okviru, postojanje urbanih politiËkih pokreta i urbanih borbi bilo je nuûno da se analiza usmjeri na plan »praksa«, meutim, kao öto smo pokazali, analiza je dvosmislena i tiËe se provjere pravovjernosti autentiËnim karakteristikama marksistiËke analize. Da li urbani pokreti predstavljaju autentiËne pokrete? Naöe stajaliöte je da urbane socijalne pokrete moramo smatrati öirim aspektom pobune protiv »poretka« (sistema) te da, bez obzira na to öto su oni »klasno ograniËeni«, predstavljaju jedan od oblika manifestiranja nezadovoljstva sa sadaönjim stanjem urbane civilizacije. Sasvim je razumljivo da se oni razvijaju na planu pragmatiËno-parcijalnih zahtjeva, jer je dosta iluzorno oËekivati da se korijeni urbane krize mogu jednostavno spoznati, percipirati i da se protiv njih na jedinstvenom planu mogu mobilizirati veÊe mase stanovniötva. Borba protiv pojedinih pokuöaja tzv. urban renewal-a (urbane obnove), koja se povremeno dogaa u nekim ze320
mljama i koja se usmjerava opÊenito protiv »sistema«, öto dopuöta da se siromaöni tjeraju da bi se »bogati öirili«, predstavlja jedan od elemenata klasno utemeljene pobune s ograniËenim dejstvom i djelovanjem. S druge strane, relativno proöireno odbijanje nuklearnih elektrana od strane stanovniötva öirom svijeta, predstavlja primjer odbijanja koje okuplja raznolike slojeve stanovniötva, te koje, prema tome, teöko moûe biti klasificiran u »klasnim dimenzijama«, a koje okuplja relativno najveÊi broj stanovnika. Bez obzira na tumaËenje motivacije odbijanja nuklearne tehnologije, ta je pojava posebno interesantna. Teöko bi se moglo odrûavati tumaËenje da se odbijanje nuklearne tehnologije deöava na planu (u konkretnom sluËaju) odbijanja odreenog kapitalistiËkog poduzetnika ili reprezentanta odreene multinacionalne kompanije. Vjerujemo da se odbijanje deöava na planu straha od »nevidljivih posljedica« koje takva tehnologija moûe imati na puËanstvu u sluËaju pogreöke, kao i na neugodnim reminescencijama koje atomska energija budi u vezi s njenom upotrebom u II svjetskom ratu. Tehnoloöka je iluzija (za sada) vjerovati da Êe se mjerama ubjeivanja Ô »neopasnosti« nuklearne tehnologije uvjeriti ljude da je ona statistiËki najmanje opasna, te da se statistiËki svakodnevno izlaûemo veÊim rizicima nego öto bi bili rizici ako bismo postavili jednu nuklearnu elektranu u blizini odreenog naselja. Problem je öto »prosjeËni stanovnik« ne razmiölja statistiËki, kao öto niti nema izgraen odnos prema osobnoj potroönji energije, a kamoli prema vrstama energije koju troöi. Zagovaranje upotrebe nuklearne tehnologije predstavlja logiËan rezultat druötva izobilja u kome se donedavno koliËina potroöene energije nije dovodila u pitanje, a prema tome niti problem nuklearne tehnologije bio postavljen kao problem. Urbani socijalni pokreti predstavljaju, dakle, prihvatljiv okvir za prouËavanje u okviru urbane sociologije jer ukazuju na aspekte »malfunkcioniranja« sistema, kristalizaciju nezadovoljstva, a u »nedostatku« opÊih, klasno determiniranih pobuna u kapitalistiËkim druötvima, moguÊe ih je prouËavati kao homogenizirane proteste s parcijalnim zahtje21
Urbana sociologija
321
vima i privremenim rezultatima. Kao koncepcijski element oni se uklapaju u okvir strukturalistiËke interpretacije osnova nove urbane sociologije. 2. Pogled unaprijed Novije tendencije razvoja urbane sociologije postavljaju i problem moguÊnosti koriötenja koncepcijskog okvira koji je predloûen. Kakvu perspektivu takav okvir pruûa za provoenje istraûivaËkih poduhvata? Da li je takav konceptualni okvir prihvatljiv za ispitivanje situacija u raznolikim zemljama i raznolikim situacijama? Kakva je moguÊnost primjene istraûivanja u urbanoj sociologiji u drugim, »nekapitalistiËkim« druötvima? Novije tendencije razvoja urbane sociologije razvijaju se, prije svega, u razvijenim kapitalistiËkim sistemima zapadnih druötava i, kao öto smo vidjeli, postavljeni koncepcijski okviri nuûno impliciraju postojanje kapitalistiËkog sistema da bi se analiza mogla provoditi jer je analiza prilagoena prouËavanju kapitalistiËkog odnosa prema prostoru. Zbog toga se postavlja pitanje: Koliko je predloûeni koncept prikladan za ispitivanje urbanog fenomena u drugim druötvima u kojima nisu manifestirane sve karakteristike koje zahtijeva konceptualni model? Na takvo pitanje mogao bi se dati dvosmislen odgovor: Konceptualni okvir koji je predloûen, moûe posluûiti za analizu svakog druötva — bez obzira kojeg je tipa druötvo, — jer se u svakom druötvu nalaze elementi kapital odnosa, kao i odgovor da je takva analiza prikladna samo za razvijena kapitalistiËka druötva. Osim ovako strukturiranog odgovora, oËigledno je da ovakva koncepcija fundiranja urbane sociologije omoguÊava provoenje samo jednog tipa analize, bez obzira na karakter druötvenog ureenja. Ne smije se, naime, izgubiti iz vida da se urbano, grad, u novijim konceptualizacijama razmatra ipak redukcionistiËki, sveden na prostornu koncentraciju viöka vrijednosti i osnovne elemente ekonomske analize. Dimenzije analize koje se predlaûu ovakvim okvirom, nuûno istraûivanja usmjeravaju na pronalaûenje 322
bitnih, suötinskih odnosa i uzroka nastajanja pojedinih fenomena u okviru urbanog fenomena. To ne znaËi da je time moguÊa lista istraûivanja zakljuËena. Fenomen, na primjer, urbane simbolike, koji se u novom konceptualnom obrascu tretira u okviru »treÊe instance« (ideoloökog nivoa), osim toga öto predstavlja »sistem ideoloökog oznaËavanja«, sigurno nudi i niz drugaËijih elemenata za analizu. SliËno bi se moglo reÊi i za mnoötvo drugih pojava koje ostaju i dalje u moguÊnosti istraûivanja »klasiËne« urbane sociologije. »Noviji« postupci istraûivanja pruûaju solidnu osnovu za uspostavljanje bitnih relacija spram druötvenih odnosa, sprijeËavaju mistifikaciju urbanih pojava prostornim eksplikacijama, no ne mogu pruûiti osnovicu za ispitivanje raznih »mikrosituacija«, fenomena za koje nije potrebno posegnuti u osnovni koncepcijski okvir. Zbog navedenog se moûe reÊi da Êe ovakav tip analize biti veoma potreban za uspostavljanje relacije prouËavanja urbanih fenomena s fenomenima druötva uopÊe, ali da Êe za prouËavanje pojedinih »standardnih« situacija i dalje trebati primjenjivati klasiËnu urbanu analizu (deskripcija na fenomenoloökoj razini). Tek spajanjem tih dvaju nivoa moguÊe je ostvariti plodonosnu sintezu u kojoj Êe se objaönjenje parcijalnih pojava uklapati u konceptualni okvir opÊih teorijskih principa. Provoenje iskljuËivo metodologije koja proistjeËe iz prihvaÊanja koncepcijskog okvira nove urbane sociologije, bilo bi moguÊe jedino ako bi se prihvatio kapitalizam kao poredak koji nuûno treba nestati, odnosno, ako se prihvati kapitalizam kao druötveni sistem koji se ûilavo bori protiv nagrizanja, odnosno, svoje »propasti«. Ukoliko se takva perspektiva ne prihvati, primjena koncepcijskog okvira »nove« urbane sociologije je praktiËki suviöna i neostvariva. KonaËno, pitanje koje nas svakako interesira je: koliko je nova urbana sociologija stvarno »nova«? Predloûeni konceptualni okvir svakako je nov i interesantan, no perspektiva istraûivanja koju pruûa je reducirana na uspostavljanje i ispitivanje bitnih relacija, öto predstavlja solidnu osnovu za stvaranje polaziöta za eksplikaciju. Pitanja koja se u okviru nove konceptualizacije postavljaju, predstavljaju novo osvjetljenje stare problematike, pa je i po tome nova urbana so21*
323
ciologija »nova«. Meutim, mikro situacije Êe i dalje zahtijevati primjenu klasiËnog deskriptivnog pristupa, pa Êe, najvjerojatnije, rjeöenje biti naeno u kombinaciji makropristupa koji Êe ukljuËivati primjenu koncepcijskih okvira »nove« urbane sociologije i istraûivanja koja Êe biti provoena relativno standardnim istraûivaËkim postupcima i koji prije spadaju u »staru« urbanu sociologiju. Danas joö veoma mali broj istraûivaËa prihvaÊa i koristi principe nove urbane sociologije, a vjerojatno Êe njihov broj u buduÊnosti porasti. Ukoliko predstavnici i zastupnici nove urbane sociologije oËekuju takav razvoj u buduÊnosti, morat Êe svoje pristupe joö bolje elaborirati izbjegavajuÊi mehaniËke aplikacije pojedinih teorija na prouËavanje urbanog fenomena, vulgarizacije i shematizme, te inzistiranje na krutim principima i opÊim polaziötima. Pribliûavanje »nove i »stare« urbane sociologije bit Êe utoliko ostvarljivije, ukoliko i »stara« urbana sociologija usvoji neke od postavki nove urbane sociologije. NaËin razmatranja »urbanih problema« u mnogim publikacijama, na mnogobrojnim kongresima i simpozijumima, standardno se kreÊe na razini utvrivanja kompleksnosti te krize i njene neumitnosti. »Pravi uzroci«, meutim, rijetko se diskutiraju, a moûda ih je i veoma teöko locirati. Kada se spominje urbana kriza, obiËno se naglaöavaju njene svjetske dimenzije i goleme poteökoÊe njenog rjeöavanja. Ukazivanje na uzroke te krize u najopÊenitijoj varijanti vezuje se uz uzroËno-posljediËne odnose osnovnih oblika ekonomskopolitiËkih ponaöanja prema zbilji urbane stvarnosti. Meutim, takvo globalistiËko uzroËno naznaËavanje izuzetno je rijetko, a i kada se pojavi, teökoÊe nastaju pri pokuöaju njegove operacionalizacije. Jer, öto bi znaËila potreba mijenjanja cjelokupnog ekonomskog-politiËkog tretiranja stvarnosti suvremenih urbaniziranih druötava, poËev od njihovog »fiziËkog oblika«, pa sve do naËina rukovoenja takvim druötvima? Odgovor nije teöko naslutiti — znaËilo bi revolucioniranje stvarnosti u toj mjeri da bi se tragovi ranijeg jednom, u buduÊnosti, teöko mogli pronaÊi. Naravno, postoji snaûno uvjerenje Ô tome da je urbanizirani razvoj, sa svim pozitivnim i negativnim karakteristikama koje nosi, »nu˛an«, da je ve„ toliko pokazao svoju premo„ i da mu se praktiËki nije 324
mogu„e oduprijeti. Mnogi koji prakticiraju (po nalazima sociologa i drugih istra˛ivaËa) »urbanu krizu«, ono Ô Ëemu se veoma kritiËki razmatra kao Ô kobnom, fatalnom ili pogubnom, uop„e ne nalaze takvim, problemom Ô kojima im se govori ne osje„aju i ne smatraju da je bilo to potrebno mijenjati. Postoji i umiruju„a ideja Ô tome da Êe se »neöto veÊ samo od sebe rijeöiti«. Od koga? Kada? U ime kojih ciljeva? Na takva je pitanja, naravno, teöko odgovoriti. Duboki nesklad koji postoji izmeu konformiteta koji pruûaju tekovine urbaniziranog druötva i svih problema koje isto tako druötvo nosi, sagledavaju se povremeno, parcijalno i s raznolikim intenzitetom. Problemi urbaniziranog druötva rjeöavaju se utopijskim prognoziranjem buduÊih »savröenih gradova« (iznad, u, na-zemlji, ili, pak na vodi, ili u njoj), kao i u svakodnevnom mukotrpnom rukovoenju i upravljanju kaosom ûivota u velikim gradovima na nivou prometa, stanovanja, odvoûenja smeÊa, osiguravanja dovoljne koliËine vode, zraka, i tsl. Globalna kriza urbaniziranog druötva postat Êe, prema naöem miöljenju, u skoroj buduÊnosti opÊa kriza, kada se efekti tzv. ekoloöke krize ujedine s krizom urbaniziranih druötava i kada se sve oËitije budu pokazivale negativnosti druötva obilja i njihova korelacija s druötvom neograniËene potroönje energije, neograniËenog zagaivanja, potroönje i iscrpljivanja resursa. Pitanje je, da li Êe tada ograniËeni reformizam i tehnoloöki optimizam moÊi da pruûe zadovoljavajuÊu eksplikaciju dimenzija krize. Urbana kriza oËituje se, naravno, na razliËite naËine u razliËitim dijelovima svijeta, kao i na razne naËine u situacijama sliËnog stupnja urbaniziranosti. RazliËit se utisak Ô stupnju urbane krize moûe steÊi ako se ona prakticira u ka otiËnoj jurnjavi na posao, u automobilu, ili u prenatrpanim vozilima javnog prometa, ili pak u nedjeljno jutro, po lijepom vremenu, u öetnji gradskim parkom, kada se ona uopÊe niti ne osjeÊa. Urbana sociologija smjestila se od svog nastanka negdje izmeu ukazivanja na globalne uzroke tzv. urbane krize i istraûivanja parcijalnih manifestacija oblika te krize. Izmeu mnogobrojnih urbano-socioloökih istraûivanja mnogo je onih koja se bave analizom raznolikih fenomena u urbanoj svako325
dnevnici na ograniËenom uzorku i na ograniËenom teritoriju, kao i onih koja se bave teorijskim razmatranjima pojedinih aspekata urbane krize ukazujuÊi, prije svega, na öire druötvene korijene nastanka takve krize. To se ukazivanje, meutim, najËeöÊe gubilo u vakuumu prosvjetiteljskog pozivanja na »poduzimanje globalne akcije« za promjenu situacije, kao i na uzroËno-posljediËno povezivanje pojedinih manifestacija krize s opÊim tendencijama razvoja druötva. NajznaËajnije studije iz oblasti urbane sociologije ukazivale su na jednostavnu Ëinjenicu: urbana kriza rezultat je ukupnog druötvenog razvitka i ako se ûeli i urbanu krizu uopÊe i pojedine aspekte manifestiranja te krize »rijeöiti«, tada je potrebno kritiËki preispitati opÊu usmjerenost druötvenog razvitka. U druötvenim su naukama dosta rijetki sluËajevi da se kritiËko ukazivanje na odreenu druötvenu situaciju koja se tek poËela manifestirati i za koju se na osnovu odreenih indikatora pretpostavlja s dovoljno sigurnosti da Êe se i u buduÊnosti joö jaËe manifestirati, »posluöalo« i da je kriza sprijeËena, ublaûena ili izbjegnuta »smiöljenim« oblikom ponaöanja. Umjesto toga, obiËno je potrebno da se kriza manifestira u manjem ili veÊem intenzitetu, pa da se poduzmu odreene regulacione mjere. Kriza, meutim, i dalje napreduje jer su regulacione mjere nedovoljne, slabo i kasno pripremljene, pa u praktiËnoj politici dolazi do Ëudne mjeöavine izmeu podrûavanja elemenata koji pogoduju razvoju krize i onih koji su je sprijeËili, pa takvo stanje traje sve dok se postojeÊa kriza ne intenzivira ili pak biva »rijeöena« i potisnuta pojavom neke vaûnije. Kao primjer ovome Ô Ëemu govorimo moûe posluûiti bezuspjeöno ukazivanje na pogreönost poticanja razvoja individualnog prometa od strane mnogih istraûivaËa, posebno sociologa grada, no rijetko su se poduzimale mjere koje su divljanje takvog oblika prometa sprijeËile prije negoli su se njegovi efekti manifestirali u tolikoj mjeri da se kriza poËela stvarnije »osjeÊati«. Onda je bilo, naravno, prekasno da se poduzimaju radikalnije i dugoroËnije mjere koje bi problem mnogo bolje i temeljitije rijeöile da su se poduzele na osnovu predvianja karaktera efekata razuzdanog koriötenja automobila u gradovima, na öto su urbani sociolozi, na primjer. 326
ukazivali. Najnovija situacija u mnogim zemljama pokazuje da je do redukcije koriöÊenja privatnog prometa doölo jedino kada je njegova sloboda kretanja ograniËena zbog nedostatka goriva, öto je pak uzrokovano poskupljenjem goriva i politiËkim problemima njegovog dobavljanja. Kriza kao impuls za djelovanje djelotvorna je tek onda kada se materijalizira, dijelom obistini i osjeÊa od odreenog dijela populacije. Ukoliko je ona percipirana tek od strane druötvenih znanstvenika, male su öanse da se kritiËka upozorenja sasluöaju i razvijaju alternativni programi akcije usmjereni suzbijanju uzroka pojave krize. Uzrok duboke frustriranosti, koju skoro obavezno susreÊemo kod istraûivaËa urbanog, a u ovom sluËaju kod, na primjer, urbanih sociologa ili pak urbanista, je spoznaja Ô »neumnosti« razvoja društva, Ô neuvianju povezanosti raznolikih meusobno uvjetovanih pojava i »nesluöanja« savjeta koji se Ô pojedinim aspektima kriznog razvoja daju. Rijetko „e se na„i istra˛ivaË bilo kog urbanog fenomena koji nije ustvrdio da je za rjeenje »njegovog problema« potrebno »promijeniti bitne drutvene uvjete« (koji dovode do pojave tog problema). Drutveni uvjeti se, naravno, mijenjaju veoma postupno dovode„i do pojava novih kontradikcija i problema, to pak otvara nove mogu„nosti istra˛ivanja, i tsl. Mnoge studije Ô fenomenima urbanog života dolaze do spoznaje Ô potrebi mijenjanja bitnih druötvenih uvjeta koji proizvode raznolike fenomene, no to naravno, ne rjeöava konkretni problem. Takav status druötvenih znanosti uopÊe, posebno sociologije grada, karakteristiËan je za veÊi dio njenih predstavnika, naËina istraûivanja i teorijskih koncepata koji se u istraûivanjima primjenjuju. Ono öto je posebno interesantno u novijim tendencijama razvoja urbane sociologije je upravo moguÊnost razvoja drugaËije utemeljene sociologije grada koja Êe ne samo ukazivati na meuuvjetovanost i povezanost urbanih i globalnih druötvenih fenomena, nego Êe i analizirati razloge te meuuvjetovanosti i nuûnu logiËnost procesa proizvodnje odreenih urbanih efekata pod odreenim druötvenim uvjetima. Razvojni put sociologije grada od empirijskoanalitiËki usmjerene discipline, preko difuzno-globalizirajuÊe 327
faze, u kojoj se ukazuje na potrebu mijenjanja opÊih druötvenih konstelacija ako se ûele promijeniti uvjeti urbane krize, izgleda da je dovela, u okviru novijih tendencija, do pojave orijentacije koja direktno analizira uzroËno-posljediËne veze izmeu urbane krize i druötvenog sistema na konceptualnom i na praktiËnom planu. Dosadaönji napori doveli su do pokuöaja stvaranja konceptualnog okvira koji urbano pitanje stavlja u kontekst opÊeg druötvenog pitanja, ali ne vröeÊi vjeötaËko odvajanje urbane (prostorne) sfere od druötvene (politiËke) sfere. Proces stvaranja novog konceptualnog okvira zapoËeo je, prije svega, procesom demistifikacije tradicionalne urbane sociologije i njenih teorijskih dometa. Demistifikacija, koju je najkonzekventnije proveo Castells, svakako je interesantna iako je i ona manjkava. StiËe se utisak, naime, da je »raskrinkavanje« statusa klasiËne urbane sociologije Castellsu bilo potrebno, prije svega, da bi naöao viöe razloga za konstituiranje nove urbane sociologije, no öto je ona to (po sebi) zasluûivala. KonaËno, i mnogi suvremeni »marksistiËki usmjereni« urbani sociolozi vröe istraûivanja u duhu tradicija Ëikaöke ökole i teöko je pretpostaviti da se odreena istraûivanja mogu uopÊe drugaËije i izvoditi. Ono öto je, u svakom sluËaju, dobro izvedeno kada je poduzeta kritika tradicionalne urbane sociologije, je kritika »socioloökog imperijalizma« s odreenim vrijednosnim utemeljenjem koji je pruûao ideoloöke eksplikacije. Pitanje je, meutim — koliko »novi« konceptualni okvir nudi neideoloöke eksplikacije? »ini nam se da je pokuöaj povezivanja urbanog pitanja s opÊim druötvenim pitanjem (njegova globalizacija), najznaËajniji korak koji je do sada uËinjen od strane predstavnika nove urbane sociologije. Konkretne analize raznolikih manifestacija urbanog pitanja vode se kroz analizu »baze« tog pitanja — analize razliËitih ekonomskih procesa koji uvjetuju pojavu odreenih manifestacija u urbanim okvirima. Pitanje je, meutim — koliko, na primjer, kontroverzna teorija Ô kolektivnoj protronji mo˛e nuditi plodonosnu perspektivu za prouËavanje urbanog fenomena? Da li je arolikost manifestacija urbanog pitanja, pa i analizu bitnih pretpostavki njegovog manifestiranja, mogu„e provesti kroz ana328
lizu procesa kolektivne potronje? Mislimo da nije. Ukoliko se prihvati konceptualni okvir zadan idejom Ô kolektivnoj potrošnji, potrebno je, prije svega, prihvatiti ideju Ô postojanju intervencije drûave u procese koje ispitujemo, öto je takoer ograniËena koncepcija. Predloûeni konceptualni okvir mora se ograniËeno i s oprezom prihvatiti i kao okvir za globalno objaönjenje pojava i kao okvir koji analizu »perifernih« elemenata manifestiranja urbanog pitanja takoer ograniËava na eksplikaciju koja se nuûno mora uklapati u odreeni sistem (»urbanu simboliku«, prema Castellsu, treba analizirati jedino u okviru instance »ideoloökog sistema«, pa bez obzira koliko takva analiza bila uspjeöna, ona svakako ograniËava moguÊnost eksplikacije fenomena simbolike ukoliko je svedeno pod navedenu »instancu«). IntervencionistiËki koncept zahtijeva, takoer, prihvaÊanje razdvajanja sfere druötva i sfere drûave, kao i sfere proizvodnje i primjene znanja. Takav koncept nuûno traûi medijaciju kroz intervenciju na nivou urbanog izraûenog u formi urbanog planiranja. Pitanje je — da li je urbano planiranje samo intervencija politiËkog nad ekonomskim na nivou prostorne cjeline (jedinice), odnosno, da li ono vröi samo funkciju intervencije sa datim prerogativima (drûava), ili pak te prerogative modificira, utjeËuÊi i samo na karakter intervencije? Drugim rijeËima, predloûeni konceptualni okvir, prije svega od Castellsa, ali i od drugih predstavnika nove urbane sociologije, nuûno suûava moguÊnost i öirinu prouËavanja urbane sociologije, nuûno suûava moguÊnost i öirinu prouËavanja urbanog fenomena, öto je dovelo do toga da se u kviru tzv. tradicionalne urbane sociologije susreÊemo s raznolikijim fenomenima istraûivanim u okviru urbanog, negoli u okviru tzv. nove orijentacije. Takav odnos je dijelom rezultat nedovoljne utemeljenosti nove orijentacije, ali svakako i konceptualnog okvira koji analizu usmjerava na dosta kruti teorijski sklop, koji pak onemoguÊava poduzimanje analiza koje izlaze izvan predloûenog okvira. Novijoj orijentaciji u urbanoj sociologiji za sada je moguÊe prigovoriti krutost konceptualne sheme, inzistiranje na eksplikacijama koje ograniËavaju istraûivanja na pojedine fenomene koji se »uklapaju« u teorijski predloûak, kao i, u 329
pojedinim varijantama, na shematizirano prikazivanje druötvene stvarnosti. Pretpostavljamo da Êe razvoj urbane sociologije u buduÊnosti iÊi ka postupnom pribliûavanju »stare« i »nove« tendencije, öto je veÊ vidljivo iz nekih radova »klasiËnih« urbanih sociologa koji akceptiraju (uz duûnu rezervu) neka razmiöljanja Castellsa, na primjer, öto Êe nuûno ukljuËivati izvjesno redefiniranje konceptualnog okvira. To redefiniranje Êe prije svega morati ukljuËiti kritiËko razmatranje utemeljenosti strukturalne sheme eksplikacije, elastiËnije razmatranje pojedinih marksistiËkih postavki koje su primijenjene u konceptu, kao i pokuöaj inoviranja koncepta razradom kriterija koji Êe omoguÊiti primjenu na analizu onih druötava u kojima je teûe evidentirati raznolike procese intervencija u kontradiktornu druötvenu stvarnost.
Literatura
A r o n , Daniel , 1977, Writers on the Left, O x f o r d University Press, L o n d o n . A b r a m s , Charles, 1971, The Language of Cities. A Glossary of Terms, The Viking Press, N e w Y o r k. Ahtik, Vito, 1969, Le création des villes nouvelles, »Sociologie du travail«, Paris, br. 4. A l i h a n , Milla, 1938, Social Ecology: A Critical Analysis, C o l u m b i a U n i versity Press, N e w York. Alonso, William, 1967, Cities and City Planners, u: Taming Metropolis, t o m . II, A n c h o r Books, G a r d e n City, N e w York, str. 580—596. Althusser, Louis Balibar, Etienne, 1975, Kako Ëitati Kapital, C K D S S O H , Z a g r e b . Altiser, Luj, 1975, Elementi samokritike, B I G Z , B e o g r a d . Altise, L u j , 1971, Za Marksa, N o l i t , Beograd. Altshuler, Alan, 1965, T h e G o a l s of C o m p r e h e n s i v e P l a n n i n g , »JAIP«,* t o m . 3 1 , str. 186—195, N e w Y o r k. Altshuler, A l a n , 1965, The City Planning Process: A Political Analysis, C o r n e l University Press, N e w Y o r k . A n d e r s o n , James, 1976, The Political Economy of Urbanism: An Introduction and Bibliography, A P l a n D e p a r t m e n t , L o n d o n , m i m e o . A n d e r s o n , Nels, 1923, The Hobo, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. A n d r u s z , Greg, 1979, Some Key Issues In Soviet Urban Development, » I J O U A R R « , L o n d o n , torn. 3, br. 2, str. 1 5 7 — 1 8 1 . Andrusz, G r e g , 1979 a, Urban Government: A Focel Issue In Studies On the Russian and Soviet City, » I J O U A R R « , L o n d o n , t o m . 3, br. 4, str. 553—565. AnelkoviÊ, Borivoj, 1977, Stanovanje starih osoba, I C S , Beograd . A r c t a n d e r , Peter, 1972, The Process is the Purpose, » J o u r n a l of t h e T o w n P l a n n i n g Institute«, L o n d o n , t o m . 58, July/August. A a r o n , R., 1957, German Sociology, G l e n c o e , C h i c a g o , Illinois. can and
330
* SkraÊenice u n a v o d i m a literature: » J A I P « Journal of the AmeriInstitute of Planners; » I J O U A R R « — International Journal of Urban Regional Research; »CUE« Comparative Urban Research.
331
Ashton, Patrick, 1978, The Political Economy or Suburban Development, u: Tabb i Sowers, 1978, str. 64—90. A s h w o r t h , W., 1954, The Genesis of Modern British Town Planning, Routledge, L o n d o n . Bailey, Joe, 1975, Social Theory for Planning, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , L o n d o n a n d Boston. B a h r d t , H. P., 1977, Humaner Städtebau, N y m p h e r b e r g e r V e r l a g s h a n d lung, Stuttgart. Ball, Michael, 1979, A Critique of Urban Economics, » I J O U A R R « , L o n don, torn. 3, br. 3, str. 309—333. B a n d y o p a d h y a y , P r a d e e p , 1979, M. Harloc, Captive Cities, » I J O U A R R « , L o n d o n , tom. 3, br. 1, str. 145—148. Banfield, E d w a r d , 1965, Big City Politics, R a n d o m H o u s e Inc., Boston. Baran, A. P. Sweezy, M. P., 1969, Monopolni kapital, Stvarnost, Z a g r e b . Barber, B., ed., 1970, L. J. Henderson on the Social System, T h e Univer sity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Barkin, David, 1978, Confronting the Separation of Town and Country in Cuba, u: Tabb i Sawers, 1978, str. 317—338. B a u m a n , Z y g m u n t , 1976, Towards a Critical Sociology, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , L o n d o n a n d Boston. Bächer, M a x , 1971, Das geplante Verkehrschaos, u: Umwelt aus Beton, R o w o h l t Verlag, R e i n b e c k / H a m b u r g . Becker, H. S. et all., 1961, Boys in White: Student Culture in Medical School, Chicago University Press, Chicago . Becker, H. S. et all., 1963, Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, T h e F r e e Press, N e w York. Becker, H. S. ed., 1967, Social Problems: A Modern Approach, J o h n Wiley and Sons Inc., N e w Y o r k . Becker, H. S. et all., eds., 1968 a, Institution and the Person, A l d i n e P u b lishing H o u s e , Chicago. Becker, H. S. et all., 1968 b, Making the Grade: The Academic Side of College Life, J. Wiley a n d Sons, N e w York. Becker, H. S. et all., 1970 a, Sociological Work, Method and Substance, A l d i n e Publishin C o m p . , C h i c a g o. Becker, H. S. ed., 1970 b, Campus Power Struggle, Transaction Books, A l d i n e Publishing C o m p . , C h i c a g o . Bellush, J. H a u s k n e c h t , M., eds., 1967, Urban Renewal: People, Politics and Planning. A Reader on the Political Controversis and Sociological Realities of Revitalizing American City, A n c h o r Books, N e w Y o r k . Benevolo, L e o n a r d o , 1967, The Origins of Modern Town Planning, T h e M. I. T. Press, C a m b r i d g e , M a s s . B e n s m a n , J. Vidich, A. J., 1975, Metropolitan Communities. New Forms of Urban Sub-Communities, N e w Viewpoints, N e w Y o r k . B e n s m a n , J.
332
Vidich, A. J. N a b u k o , G., eds., 1982, Politics, Character and Culture: Perspectives from Hans Gerth, G r e e n w o d Press, Westport, Conn. Bernard, L. L. Bernard, J., 1965, Origins of American Sociology: The Social Science Movement in the United States, Russel and Russel I n c . N e w Y o r k . Bergel, E. E., 1955, Urban Sociology, M c G r a w Hill Book C o m p . , N e w York. Berndt, Heide, 1968, Das Gesselschaftsbild bei Stadtplanern, K a r l K r ä m e r Verlag, Stuttgart/Bern. Bernfeld, D a n , 1979, Les »bürgerinitiativen«. (BI) — initiatives des citoyens — en Amérique Occidentale, »Espaces et Societes«, P a r i z br. 28—29, str. 93—116. Berry, Brian, 1973, The Human Consequences of Urbanization, St. M a r tin's Press, N e w York. Bierstedt, Robert, 1969 a, Introduction, u: Bierstedt, R., ed., 1969, F. Znaniecki on Humanistic Sociology, University of Chicago Press, Chicago, str. 1—34. Bierstedt, Robert, 1969 b, Florian Znaniecki on Humanistic Sociology, University of Chicago Press, Chicago. Bigey, M. Schmider, ¡., 1971, Les transports urbaine, Editions universitaires, Paris. Blair, L. Th., 1974, The International Urban Crisis, P a l l a d i n Books, F r o g m o r e , St. Albans. Blanc, Maurice , 1979, De la rénovation urbaine à la restauration, »Espaces et societes«, Paris, br. 3 0 — 3 1 , str. 5—15. Blaut, J. M., 1977, Where Was Capitalism Born?, u: Peet, 1977, str. 95 d o 112. Blumenfeld, H a n s , 1977, Moderna metropola, »Kultura«, Beograd, br. 39, str. 57—72. B l u m e n t h a l , Albert, 1932, Small Town Stuff, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. Blumer, Herbert, 1939, An Appraisal of Thomas' and Znaniecki's »The Polish Peasant in E u r o p e a n d A m e r i c a « , Social Science Research Council, N e w York. Blumer, Herbert, 1971, Moulding of Mass Behavior Through the Motion Picture, u: Short, ed., 1971, str. 131—138. Boddy, Martin , 1979, ed., Urbanization and Conflict in Market Societies, » I J O U A R R « , L o n d o n t o m . 3, br. 4, str. 580—582. B o g a r d u s , E. S., 1926, Social Distance in the City, u: Burgess, 1926, ed., str. 48—55. Bogardus, E S., 1928, I migrations and Race Alt Hudes, N e w Y o r k . Bogue, D. J., ed., 1974, The Basic Writings of W. E. Burgess, Community and Study Center, University of C h i c a g o Press, Chicago. Borja, Jordi, 1977, Urban Movements in Spain, u: H a r l o e , 1977, str. 187—213. Boskoff, Alvin, 1969, Theory in American Sociology, T h o m a s Y C r o w e ll C o m p . , N e w York.
333
Bottmore, T o m Frisby, David, 1978, Introduction to the Translation, u: S i m m e l , G., 1978, The Philosophy of Money, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , Boston, L o n d o n , str. 1—49. B r a m s o n , L e o n F . , ed., 1970, Robert M. Maclver on Community, Society and Power, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . B r o a d b e n t , A n d r e w , 1979, Planing and Profit in the Urban Economy, » I J O U A R R « , L o n d o n , torn. 3, b r . 1, str. 9 1 — 9 3 . Broady, M a u r i c e , 1968, Planning for People. Essays on the Social Context of Planning, L a t i m o r T r e n d a n d C o m p . , P l y m o u t h . B u c h a n a n , Colin, 1963, Traffic in Towns: A Study of the Long Terms Problems of Traffic in Urban Areas, H M S O , L o n d o n . Burgess, W. E., ed., 1926, The Urban Community, Selected Papers of the American Sociological Association, U n i v e r s i ty of Chicago Press , Chicago. Burgess, W. E. Bogue, J. D., eds., 1964 (1970), Contribution to Urban Sociology, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o a n d L o n d o n . Burgess, E. W., 1967 a, The Growth of the City: An Introduction to the Research Project, u: Park, R., Burgess, E. W., eds., The City, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o , str. 4 7 — 6 3 . Burgess, E. W., 1967 b, Can Neighborhood Work Have a Scientific Basis? u: Park, Buergess, eds., 1967, The City, University of C h i c a g o Press, C h i c a g o , str. 142—156. Burgess, E. W., 1973, Residential Segregation in American Cities, u: Cottrell, et al., 1973, ed., ≈. W. Burgess On C o m m u n i t y , F a m i l y a n d D e l i n q u e n c y , University of Chicago Press, C h i c a g o, str. 5 0 — 6 4 . Calvan, R. S. R a n c k , . H . , 1938, The Family an the Depression: A Study of One Hunderd Chicago Families, T h e U n i v e r s i ty of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Canhman, W. J. H e b e r l e , R., 1971 a, Introduction, u: C a n h m a n , H e b e r l e , eds., 1971, F. Tönnies on Sociology: Pure, Applied and Empirical, str. V I I — X X I I . W. J., H e b e r l e , R., ed., 1971 b, Ferdinand Tönnies on Sociology: Pure, Applied and Empirical. T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Canter, David, 1974, Psychology for Architects, A p p l i e d Science P u b l i shers, L o n d o n . C a n t e r , David, 1977, The Psychology of Place, T h e A r c h i t e c t u r a l P r e s s , London. Castells, M a n u e l , 1969, Vers une théorie de la planification »Sociologie du travail« Paris, b r . 4, str. 413—444. Castells, M a n u e l , 1973, Luttes urbaines, M a s p e r o , P a r i s . Castells, M . G o d a r d , F . , 1974, The Hague. Castells, M a n u e l , Paris.
334
Monopolville 1975
a,
—
Sociologie
Venterprise, de
l'état
l'espace
l'urbain,
industriel,
urbaine,
Mouton,
Anthropos,
Castells, M a n u e l , 1975 b, Urban Sociology and Urban politics: From the Critique to New Trends of Research, » C U R « , N e w Brunswick, t o m III, br. 1, str. 7—14. Castells, M a n u e l , 1976 a, Is There an Urban Sociology?, u: Pickvance, ed., Urban Sociology, str. 33—60. Tavistock, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1976 b, Theoretical Propositions for an Experimental Study of Urban Social Movements, u: Pickvance, ed., 1976, Urban Sociology, str. 147—174. Tavistock, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1976 c, Theory and Ideology in Urban Sociology, u: Pickvance, ed., Urban Sociology, str. 60—85., Tavistock, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1977 a, The Urban Question. The Marxist Approach, E . A r n o l d Publishers, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1977 b, Towards a Political Urban Sociology, u: H a r l o e , ed., Captive Cities, str. 61—79, J o h n Wiley a n d Sons, L o n d o n . Castells, M a n u e l , 1978, City, Class and Power, M a c M i l l a n Press L t d , London. Castells, M a n u e l , 1980 c, Cities and Regions Beyond the Crisis: Invitation to a Debate, » I J O U A R R « , L o n d o n , t o m 4, br. 1, str. 127—131. Catanese, G. J. Steiss, A. W., 1970, Systems Planning. Theory and Application, H e a t h , Lexington, Mas., U S A . C a v a n , R u t h S., 1928, Suicide, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . C h a d w i c k , G. ¡., 1971, A Systems View of Planning, P e r g a m o n Press, N e w York. Chevalier, L., 1966, Problemi sociologije gradova, u: Gurvitch, G., Sociologija, t o m I, str. 309—332, N a p r i j e d Zagreb. Child, H. R., 1982, Challenging Capitalism on the Urban Terrain, » I J O U A R R « , L o n d o n t o m . V, br. 2, str. 295—305. Child, H. R., 1978, Fiscal Collapse and Political Struggle in Decaying Central Cities in the United States, u: T a b b i Sawers, eds., 1978, str. 2 1 3 — 2 4 1 . C h o a y , F r a n ç o i s e , 1965, L'urbanisme, utopies et réalités — une ontologie, M a s p e r o , Paris . C h o m b a r t de L a u w e , P. H., 1959, Famille et habitation, C N R S , t o m I i I I , Paris . C h o m b a r t de L a u w e , P. H., 1963, Des hommes et des villes, P a y o t , P a r i s. C h o m b a r t de L a u w e , P. H., 1971, Pour une sociologie des aspirations, Denoel, Paris. Clark, D a v i d , 1982, Urban Geography, T h e J o n s H o p k i n s University Press, B a l t i m o r e. Chudacoff, H o v a r d , P., 1976, Introduction, u: Z o r b a u g h , H. W., The Gold Coast and the Slum, str. V I I — X V . Clark, T e r r y N . , ed., 1969, Gabriel Tarde on Communition and Social Influence, T h e University of Chicago Press, Chicago. Clavel, P . F o r r e s t e r, J. G o l d s m i t h , E., eds., 1980, Urban and Regional Planning in an Age of Austerity, P e r g a m o n Press, L o n d o n .
335
C o a t e s , K e n , 1977, Socijalizam i Ëovekova sredina, » M a r k s i z a m u svetu«, B e o g r a d b r . 7, str. 5 7 — 7 1 . C o c k b u r n , C, 1977, The Local State: Management of Cities and People, P l u t o Press, L o n d o n . Coit, C a t h e r i n e , 1978, Local Action, Not Citizen Participation, u: T a b b i Sawers, eds., Marxism and Metropolis, str. 2 9 7 — 3 1 3 . Cooley, C h a r l e s , 1966, Social Processes, S o u t h e r n I l l i n o i s University Press, C a r b o n d a l e . Coser, L e w i s ¡., 1977, Masters of Sociological Thought, H a r c o u r t B r a c e a n d J o v a n o v i c h I n c . , N e w York. Cottrell, L. S. Hunter, A. Short, J. F . , jr., eds., 1973 a, Ernest W. Burgess on Community, Family and Delinquency, T h e Universit y of C h i c a g o Press , C h i c a g o . Cottrell, L. S., 1973 b, Introduction, u: C o t t r e l l , et all. eds., 1973 a, str. 6 7 — 8 1 . Cox, A n d r e w , 1979, Paris, the State and Inner City Politics: A Comment, » I J O U A R R « , L o n d o n torn 3, br. 1, str. 8 7 — 9 1 . C r e i g h t o n , R. L., 1970, Urban Transportation Planning, University of Illinois Press, U r b a n a . Cressey, P a u l G., 1932, The Taxi Dance Hall: A Study in Commercialized Recreation and City Life, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Cressey, P a u l G . , 1971, Population Sucession in Chicago 1898—1930, u: Short, J. jr., ed., The Social Fabric of the Metropolis, str. 109—120. » a l d a r o v i „ , Ognjen, 1975 a, Neki pokazatelji prostorne socijalne diferencijacije i socijalne segregacije stanovnitva Zagreba 1971 godine, »Revija za sociologiju« Z a g r e b b r . 4, str. 5 8 — 6 7 . » a l d a r o v i „ , Ognjen, L a y , V l a d i m i r, 1975 b, Selektivna bibliografija iz urbane sociologije, »Revija za sociologiju«, Z a g r e b b r . 2, str. 119 do 133. »aldarovi„, O., 1976, Socioloki aspekti planiranja urbanih podruËja, m a g i s t a r s k i r a d , SveuËilite u Z a g r e b u , Filozofsk i fakultet, Z a g r e b . »aldarovi„, O., 1977, Neke pretpostavke urbanog planiranja, »Nae t e m e « , Z a g r e b b r . 4 , str. 8 4 8 — 8 6 3 . » a l d a r o v i „ , O., 1978 a, Drutvene vrijednosti i ljudske potrebe u urbanistiËkom planiranju, » D o m e t i « , Rijeka, b r . 1—2, Rijeka , str. 11—17. » a l d a r o v i „ , O., 1978 b, Planiranje grada i procesi socijalne integracije, »Revija za sociologiju«, Z a g r e b , br. 1—2, str. 6 9 — 1 0 3 . » a l d a r o v i „ , O., 1978 c, Socioloki aspekti pristupa reviziji generalnog urbanistiËkog plana grada Zagreba, »Arhitektura«, Zagreb, br. 164—165, str. 5 7 — 6 1 . »aldarovi„, O., 1979, Neke klasiËne dileme Ô vrijednosti ekolokog pristupa u analizi devijantnog ponaanja, »Revija za sociologiju«, Z a g r e b , b r . 3—4, str. 9 3 — 1 0 3 . » a l d a r o v i „ , O., 1980 a, Novije tendencije razvoja sociologije grada, d o k t o r s k a disertacija, SveuËilite u Z a g r e b u , F i l o z o f s k i fakultet, Zagreb. 336
Ë a l d a r o v i „ , O., 1980 b, Neki elementi socioloke valorizacije tendencija postmoderne arhitekture, »Arhitektura« , Z a g r e b , b r . 172—175, str. 56—60. »aldarovi„, O., 1980 c, Problemi socijalizacije urbane sredine Zagreba, u: Ljudski okoli u Zagrebu, J A Z U , Z a g r e b , str. 6 8 — 7 5 . »aldarovi„, O., 1980 d, Neki aspekti sociolokih istra˛ivanja stanovanja u nas, »Gledita«, B e o g r a d br. 9—10, str. 2 0 — 3 4 . » a l d a r o v i „ , O., 1981 a, œ novoj sociologiji grada, » N a e teme«, Z a g r e b , b r . 9, str. 1408—1424. » a l d a r o v i „ , O., 1981 b, Razvoj urbane sociologije u SR Hrvatskoj u sedamdesetim godinama, »Arhitektura« , Z a g r e b , br. 176—177, str. 80—84. » l a d a r o v i „ , O., 1982 a, Donoenje ciljeva razvoja grada kao socioloki problem odluËivanja, MarksistiËki c e n t a r , B e o g r a d , str. 139—157. » a l d a r o v i „ , O., 1982 b, Osnovne karakteristike kritike klasiËne sociologije grada, »Gledita«, Beograd, b r . 3—4, str. 3—16. » a l d a r o v i „ , O., 1982 c, Neke socioloke karakteristike interdisciplinarnog rada u procesu planiranja, u: Interdisciplinarnost znanosti, obrazovanja i inovacija, Z a g r e b , str. 4 1 — 4 8 . » a l d a r o v i „ , O., 1982 d, Mjesto urbane sociologije u okviru op„e sociologije, » K u l t u r n i radnik«, Z a g r e b , b r . 2, str. 104—124. » a l d a r o v i „ , O., 1982 e, Razvoj urbane sociologije u SAD i nekim evropskim zemljama u posljednjih desetak godina, »Sociologija«, Beograd, b r . 4, str. 381—397. » a l d a r o v i „ , O., 1982 f, Izgradnja novih naselja u nas kao socioloki problem drutvenog koncepta naselja, » S t a m b e n a i k o m u n a l n a privreda«, Z a g r e b , br. 5—6, str. 4 0 — 5 3 . »aldarovi„, O., 1982 g, Urbanizam i planiranje, » D o m e t i « , Rijeka, b r . 7, , str. 15—27. » a l d a r o v i „ , O., 1982 h, Problemi urbanistiËkog planiranja, »Nae t e m e , Z a g r e b , b r . 6, str. 974—984. »asopis »Revija za sociologiju« b r . 3—4/1973 p o s v e „ en p r o b l e m i m a kvalitativne metodologije. Daki„, Slavko, 1977, Grad u znaËajnijim urbanistiËkim planovima Zagreba, » N a e teme«, Z a g r e b , br. 4. Davidoff, P. R e i n e r , T h . , 1962, A Choice Theory of Planning, » J A I P « , t o m 29, str. 103—115. Davidoff, P., 1965, Advocacy and Pluralism in Planning, »JAIP« , N e w Y o r k , t o m 3 1 , b r . 4, str. 331—339. Davidoff, P., 1968, Normative Planning, u: A n d e r s o n , S., ed., Planning for Diversity and Choice, T h e M. I. T. Press, C a m b r i d g e , M a s s . Davidoff, P., 1969, Planner as Advocate, u: Banfield, E., ed., Urban Government, T h e F r e e Press, N . Y o r k . Davies, R. H a l l , P., 1978, Issues in Urban Society, P e n g u i n B o o k s Ltd., L o n d o n . D e n D ü n n e n , R., 1974 Regional Planning, Some Notes in Planning Issues, Bouwcentrum, Rotterdam, mimeo. 22
U r b a n a sociologija
337
D e r e k , G r e g o r y , 1978, Ideology, Science and Human Geography, H u t h i n son and Co., Ltd., L o n d o n . Deutscher, Isaac, 1979, Rusija, Kina i zapad. Suvremena kronika dogaaja 1953—1966, C D D Z a g r e b . Dickinson, E. R., 1967, The City Region in Western Europe, R o u t l e d g e and Kegan Paul, London. D i n e r , Steven J., 1974, Department and Discipline: The Department of Sociology at the University of Chicago 1892—1920, »Minerva«, Boston, br. X I I I . D o m l j a n , é a r k o , 1964, Perspektive urbanizma, » N a ö e teme«, Z a g r e b , br. 11. D o l m a n , A n t h o n y J., 1973, New Directions in Physical Planning, B o u w c e n t r u m , R o t t e r d a m , t o m 1, m i m e o . D o u g l a s , D. J., ed., 1972, Research on Deviance, U n i v e r s i ty of California, R a n d o m House, N e h York. D u h a Ë e k , Svetlana, 1980, Virtovo shvatanje urbanizma kao posebnog oblika ljudskog grupnog ûivota, »Glediöta«, br. 1—2, str. 4 2 — 5 3 , Beograd. D u h l , L. J., ed., 1963, The Urban Condition. People and Policy in the Metropolis, Basic B o o k s I n c . , L o n d o n . D u n c a n , O. D . , 1964, William F. Ogburn on Culture and Social Change, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. D u n c a n , S. S., 1981, Housing Policy, Methodology of Levels and Urban Research. The Case of Castells, » I J O U A R R « , t o m V., b r . 2, str. 231—255., L o n d o n . D u n l e a v y , Patrick, 1980, Urban Political Aanalysis: The Politics of Collective Consumption, M a c M i l l a n , L o n d o n . D y c k m a n , J. W., 1967, Societal Goals and Planned Societies, u: W e n t h w o r t h , E., ed., T a m i n M e t r o p o l i s , str. 248—267., A n c h o r B o o k s , N e w York. D y c k m a n , J. W., 1967 b, Summary : Planning and Metropolitan Systems, u: W e b b e r , M. M., ed., Explorations Into Urban Structure, University of I n d i a n a Press, Brock. E d w a r d s , Lyford, 1927, The Natural History of Revolution, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . E d w a r d s , F r a n k l i n G., 1968 a, Introduction, u: E d w a r d s , F. G., ed., 1968, str. V I I — X X . E d w a r d s , F r a n k l i n G., ed., 1968 b, Franklin E. Frazier on Race Relations, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. Eels, R. W a l t o n , C, eds., 1964, Man in the City of the Future, E d w a r d A r n o l d , London. Eisfeld, Dieter, 1978, Grosstadt, was nun?, D e u t s c h e Verlagsanstalt , Stuttgart. Eisner, H e n r y Jr., 1972, Introduction, u: P a r k , R. E., The Crowd and the Public, str. V I I — X X V I I . Engels, F . , 1949, Stambeno pitanje, Izabrana delà u dva toma, t o m I, Beograd.
Engels, F . , 1957, Položaj radniËke klase u Engleskoj, Delà, t o m IV, Beograd. Engels, F . , 1974, Anti-Düring, Delà, t o m X X X I , Beograd. Engels, F., M a r k s , ., 1968, Sveta porodica, Delà, t o m V., Beograd. Fainstein, N . J . Fainstein, S. S., 1979, New Debates in Urban Planing: The Impact of Marxist Theory Within the United States, » I J O U A R « , torn, 3, br. 3, str. 381—404, L o n d o n . Fainstein, S. S., eds., 1982, Urban Policy under Capitalism, » U r b a n Affairs A n n u a l Review«, t o m , 22, S A G E Publications, Beverly Hills, London. F a r i s , Ellsworth, 1971, The Nature of Human Neture, u: Short, J. Jr., ed., The Social Fabric of the Metropolis, str. 70—87, University of Chicago Press, Chicago. Faris, Robert D u n h a m , W. H., 1939, Mental Disorders in Urban Areas: An Ecological Study of Schizophrenia and Other Psychosis, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . F a r i s , Robert, 1967, Chicago Sociology 1920—1932, C h a n d l e r Publishing C o m p a n y , San Francisco. F a r i s , Robert, 1971, Demography of Urban Psychotics With Special Reference to Schizophrenia, u: Short, J., ed., 1971, The Social Fabric of the Metropolis, str. 312—320. F i l m e r , P a u l et all., 1973, New Directions in Sociological Theory, T h e M. I. T. Press, C a m b r i d g e , Mass. Filstead, Willia m J., ed., 1971, Qualitative Methodology, M a r k a m P u b lishing C o m p a n y , Chicago. Firey, W., 1946, Land Use in Boston, C a m b r i d ge University Press, Boston. F l y n n , R o b , M e l l o r , R., 1981, Urban Sociology in an Urbanized World, » I J O U A R R « , t o m 3, br. 1, str. 135—138, L o n d o n . F o l e y , D o n a l d , 1967, An Approach to Metropolitan Spatial Structure, u: W e b b e r , M. M., ed., Explorations Into Urban Structure, University of I n d i a n a Press, Brock. F o l i n , M a r i n o , 1979, Urban Struggles: A Critical Commentary on the Article by Delia Setta, » I J O U A R R « , tom 3, br. 1, str. 81—87, L o n d o n . F o n d a t i o n R o y a m o n t , 1970, Sociologie et urbanisme, editions E P I , Paris. Foster, John, 1979, How Imperial London Preserved Its Slums, » I J O U A R R « t o m 3, br. 1, str. 93—114, L o n d o n . F r a i z e r , F r a n k l i n E., 1932 a, The Negro Family in Chicago, T h e University of Chicago Press, Chicago. F r a z i e r , F r a n k l i n E., 1932 b, The Free Negro Family, Nashville, Fisk University Press. F r a z i e r , F r a n k l i n E., 1939, The Negro Family in the United States, T h e University of Chicago Press, Chicago. F r e e d m a n , R. et all., eds., 1967, Principles of Sociology, Holt, R i n e h a r t a n d Winston, N e w York. French, R. A.
338
22*
339
H a m i l t o n , F ≈., 1979, The Socialist City: Spatial Structures and Urban Policy. J o h n Wily a n d Sons, Sussex. Friedmann, J. A l o n s o , W., 1964, Regional Development and Planning, St. M a r t i n ' s Press, N e w York. F r i e d m a n n , J., 1965, Respons to Altshuler: Comprehensive Planning as a Process, » J A I P « , torn 3 1 , str. 312—320, N e w York. Friedmann, J. M i l l e r, J., 1965, The Urban Field, » J A I P « , torn 3 1 , N e w York. F r i e d m a n n , J., 1971, The Future of Comprehensive Planning, » P u b l ic A d m i n i s t r a t i v e Review«, M a y / J u n e , W a s h i n g t o n . Friedmann, J. Wulff, R., 1975, The Urban Transition Comparative Studies in Newly Industrializing Sociétés, ≈. A r n o l d , L o n d o n . F r i e d l a n d , R., 1978, Space, Society and the State: The Critique of the Urban Question, » I J O U A R R « , t o m 2, br. 3, str. 569—576, L o n d o n . F r i e d l a n d , R., 1981, Central City Fiscal Strain: The Public Cost of Privat Growth, » I J O U A R R « , t o m 5, b r . 3, str. 356—377, L o n d o n . F r i s b y , D a v i d , 1981, Sociological Impressionism. A Reassesment of G. Simmel's Sociological Theory, H e i n e m a n E d u c a t i o n a l , L o n d o n . F u e r s t , J. S., 1977, Socijalno stanovanje u Sjedinjenim ameriËkim dr˛avama, » M a r k s i z a m u svetu«, b r . 7, str. 258—278, B e o g r a d . G a l b r a i t h , J. K., 1980, Ekonomika i drutveni ciljevi, O. K e r o v a n i , Rijeka. G a n s , H. J., 1968 a, Urbanism and Suburbanism as Ways of Life, u: Readings in Urban Sociology, ed. by R. P ä h l , P e r g a m o n P r e s s , str. 95—119, L o n d o n . G a n s , H. J., 1968 b, People and Plans, Basic Books, N e w Y o r k . G a n s , H. J., 1972, Planning for People, Not Buildings, u: Stewart, M., ed., The City, P e n g u i n , Sussex. G a m i e r , F., 1973, A propos de -uLe question urbaines, «Espaces et societes«, b r . 8, P a r i s . G e d d e s , P., 1949, Cities in Evolution, W i l l i a m a n d N o r g a t e , L o n d o n . ^— G e o r g e , P i e r r e , 1966, Geografska sociologija, u: G u r v i t c h , G., Sociologija, knjiga I , N a p r i j e d , Z a g r e b , str. 269—290. ~ - — ~ " G e r a s , N o r m a n , 1972, Althusser's Marxism: An Account and as Assesment, » N e w Left Review«, b r . 7 1 , str. 5 7 — 8 6 , L o n d o n . Ginatempo, Nella C a m m a r o t a , A n t o n e l a , 1977, Land and Social Conflict in the Cities of Southern Italy: An Analyis of the Housing Question in Messina, u: H a r l o e , Caprive Cities, str. I l l — 1 2 3 . C a m m a r o t a , A n t o n e l a , 1979, The Structural Contradictions of the Building Industry in Italy and (he Significance of the New Housing Legislation, » I J O U A R R « , t o m 3, b r . 4, str. 465—492, L o n d o n . G i r a r d , ¡., 1966, Društvena demografija, u: G u r v i t c h , G., Sociologija, knjiga I, str. 290—309, Z a g r e b , N a p r i j e d . Gist, P. H a l p e r t , ¡., 1950, Urban Sociology, H e i n e m a n n , L o n d o n .
340
Gist, P . , 1957, The Urban Community, u: G i t t l e r , J. B., ed., 1957, Review of Sociology, str. 159—185. G i t t l e r , J. B., ed., Review of Sociology, J o h n Wiley a n d Sons, N. Y o r k . G o o d s p e a d , T h o m a s W., 1925, The Story of the University of Chicago 1890—1925, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . G l u c k s m a n n , M., 1974, Structuralist Analysis in Contemporary Social Theory, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , L o n d o n . Godard, F. P e n d a r i e s , J. R., 1978, Rapports de propriété du logement et pratique de l'espace résidentiel, »Espaces et societes«, b r . 2 4 — 2 7 , str. 3 9 — 5 1 , Paris. G o o d m a n , R o b e r t , 1972, After the Planners, P e l i c a n P e n g u i n B o o k s , L o n don. G o r d o n , D a v i d , 1978, Capitalist Development and the History of American Cities, u: T a b b i Sawers, Marxism and Metropolis, str. 2 5 — 6 4 . G o r d o n , M. M., 1958, Social Class in American Sociology, D u r h a m Press, N e w York. G o u r s o l a s , J e a n - M a r c , 1980, New Towns in Paris Metropolitan Area: Analytic Survey of the Experience 1965—1979, » I J O U A R R « , t o m . 4, b r . 3, str. 405—423, L o n d o n . G r a u h a n , Rolf-Richard, hrsg., 1972, Grosstadt-politik. Texte zur Analyse und Kritik lokaler Demokratie, B e r t e l s m a n n F a c h v e r l a g , H a m b u r g ^ G u r v i t c h , H., 1966, Problemi morfologije drutva.-Ti: G u r v i t c h , Sociologija, knjiga I, Naprijed, Z a g r e b , str. 2 6 9 — 3 6 7 . " " Gusfield, J o s e p h R., 1975, Community. A Critical Response, H a r p e r a n d R o w , N e w York. G u t n o v , A. et all., 1970, The Ideal Communist City, I P r e s s Series on H u m a n E n v i r o n m e n t , G . Braziller, N . Y o r k . G u t t e n b e r g , A. Z., 1967, The Tactical Plan, it: Webber, M. M., ed., Explorations into Urban Structure, University of I n d i a n a Press, B r o c k . H a n n e r r z , Ulf, 1980, Exploring the City: Inquires Toward an Urban Anthropology, C o l u m b i a University Press, N. Y o r k . H a n d l i n , C. B u r c h a r d t , J., eds., 1963, The Historian and the City, C a m b r i d g e U n i v e r sity Press, M a s s . H a r l o e , M i c h a e l , ed., 1975, Proceedings of the Conference on Urban Change and Conflict, C e n t e r for E n v i r o n m e n t a l Studies, L o n d o n . H a r l o e , M i c h a e l , ed., 1977, Captive Cities. Studies in the Political Economy of Cities and Regions, J. W i l e y a n d S o n s L t d , L o n d o n . H a r l o e , Michael , 1977 b, Introduction, u: H a r l o e , str. 1—49. H a r l o e , M i c h a e l , 1978, The New Urban Sociology, » N e w Society«, t o n i 46, b r . 835, Sydney, Australia. H a r l o e , Michae l L e b a s , E l i z a b e t h , eds., 1981, City, Class and Capital, L o n d o n , E. A r n o l d . H a r r i c h , W., 1977, DijalektiËki materijalizam i ekologija, » M a r k s i z a m u svijetu«, b r . 7, str. 71—99, B e o g r a d. H a r r i e s , D. K., 1974, The Geography of Crime and Justice, M c G r a w Hill Company, USA, New York.
341
H a r r i n g t o n , M i c h a e l , 1979, Suton kapitalizma, G l o b u s , Z a g r e b . H a r v e y , David, 1975, Social Justice and the City, E. A r n o l d , L o n d o n . Harvey, David, 1977, Government Policies, Financial Institutions and Neighboardhood Change in the United States, u: H a r l o e , M., ed., 1977, str. 1 2 3 — 1 4 1 . Harvey, David, 1978 a, Population, Resources and the Ideology of Science, u: P e e t , R., ed., 1977, str. 213—244. H a r v e y , David, 1978 b, The Geography of Capitalist Accomulation: A Reconstruction of the Marxian Theory, u: P e e t , R., ed., 1977, str. 2 6 3 — 2 9 3 . H a r v e y , David, 1980, The Limits to Capital, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Hauser, P. M. S c h n o r e , L. F . , eds., 1965, The Study of Urbanization, N e w Y o r k , J o h n Wiley a n d Sons. H a w l e y , A. H . , 1968 a, Introduction, u: H a w l e y , ed., 1968, str. V I I — X X I I . H a w l e y , A. H., 1968 b, Roderick McKenzie on Human Ecology, U n i v e r s i t y of Chicago P r e s s , Chicago . Hawthorn, Geoffrey, 1976, Enlighment and Despair: A History of Sociology, C a m b r i d g e University Press, L o n d o n , N e w Y o r k . H a y n e r , N o r m a n S., 1936, Hotel Life, U n i v e r s i t y of N o r t h C a r o l i n a Press, C h a p e l H i l l . H e r b s t , Jürgen, 1965, The German Historical School in American Scholarship. A Study of Transfer of Culture, I t h a c a Press, N e w Y o r k. Hiller, E. T., 1928, The Strike. A Study in Collective Action, T h e Universitty of C h i c a g o Press, C h i c a g o . H i n d e s s , Barry, 1977, Philosophy and Methodology in the Social Sciences, Hassocks, L o n d o n . Hinkle, Roscoe C, 1980, Founding Theory of American Sociology 1881—1915, R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , B o s t o n — L o n d o n . H i r s c h , W. Z., ed., Urban Life and Form, R i n e h a r t a n d W i n s t o n , N. Y o r k . Hoffman, Hilmar, hrsg., 1974, Perspektiven der kommunalen Kulturpolitik, E d . S u h r h a m p , F r a n k f u r t . H o l l a n d , S., 1979, Capital Versus the Regions, M a c M i l l a n Press, L o n d o n . H o r k h e i m e r , M a x , 1976, Tradicionalna i kritiËka teorija, B I G Z , B e o g r a d . Hoyt, H., 1949, The Structure and Growth of Residential Neighboards in American Cities, Washington, D. C, F e d e r a l H o u s i n g A d m i n i s t r a tion. H u g h e s , Everet, 1967, »The First Y o u n g S o c i o l o g i s t s E r n e s t W . Burgess 1886—1966, Four Talks Given at the Memorial Service, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o. H u g h e s , Everet, 1971, The Growth of an Institution: The Chicago Real Estate Board, u: Short, J. jr. ed., 1971, str. 3 3 — 7 0 . H u g h e s , Everet, et all., eds., 1974, The Collected Papers of Robert E z r a P a r k , t o m 1, 2, 3, A r n o Press , N. Y o r k . H u g h e s , M c G i l l H e l e n , 1940, News and the Human Interest Story, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o .
342
H u n t e r , Albert, 1973, Introduction, u: Cottrell, L. et all., eds, 1973, str. 3—16. H u n t e r , Albert, 1974, Symbolic Communities, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. J a c o b s , J a n e , The Death and Life of Great American Cities, R a n d o m H o u s e , N e w Y o r k. J a n o w i t z , M., 1966 a, Introduction, u: J a n o w i t z , ed., 1966, str. V I I — L V I I I . J a n o w i t z , M., ed., 1966 b, W. I. Thomas on Social Organization and Social Personality, University of C h i c a g o Press, Chicago. J a n o w i t z , M., 1969, Introduction, u: P a r k , Burgess, 1969, Introduction to the Science of Sociology, str. V — X . J a n o w i t z , M., 1973, Introduction, u: Cottrell, ed., str. 261—264. J a k h e l , Rudi, 1978, Neke teze Ô pojmu »socijalistiËki grad«, »Pitanja«, br. 3, str. 5 3 — 5 8 , Z a g r e b . J a k h e l , Rudi, 1979, Iluzija in resniËnost urbanih srediË, Cankarjeva zalo˛ba, Ljubljana. Jaki„, Bo˛idar, 1979, MarksistiËka misao i Ëovekova sredina, u: »ovek, priroda i ljudska naselja — M a r k s , Engels, Lenjin, — izbor, str. 133—138, B I G Z , Beograd. Jencks, Charles, 1977, The Language of Post-Modern Architecture, Rizzoli I n t e r n a t i o n a l Publications I n c . , N . York. J o h n s o n , E a r l S., 1971, The Function of the Central Business District in the Metropolitan Community, u: S h o r t , 1971, ed., str. 8 7 — 1 0 3 . J o n e s , G r e t a , 1980, Social Darwinism in English Thought, H a r v e s t e r Press, M a n c h e s t e r . Jones, Emrys, 1976, Towns and Cities, Oxford University Press, London. K a t z n e l s o n , I r a , 1981, City Trenches. Urban Politics and the Patterning of Class in the United States, The University of Chicago Press, Chicago. K e Ë k e m e t , D u k o , Grad za Ëovjeka. œ dehumanizaciji suvremenog urbanizma, D r u t v o historiËara umjetnosti, Zagreb. Kemp, Ray, 1980, Planning, Legitimation and the Development of Nuclear Energy, » I J O U A R R « , t o m 4, br. 3, str. 350—372, L o n d o n . Knoudten, D. R. Schaffer, S., eds., 1970, Juvenile Delinquency, A. R e a d e r , R a n d o m H o u s e Inc., N. York. Kogan, L. B., 1977, Urbanizacija i neka pitanja gradske kulture, »Kultura«, br. 39, str. 105—118, B e o g r a d . K o n r a d , Gyorgy , Szelenyi, Ivan, 1977, Social Conflicts of Underurbanization, u: H a r l o e , Captive Cities, str. 157—175. K o p p , A n a t o l e , 1977, –irom cele teritorije, » M a r k s i z a m u svetu«, b r . 7, str. 111—148, Beograd. K o r a „ , fi a r k o , 1978, »ovek i grad. Osnovi ekoloke psihologije, G l a s , Beograd. Kosti„, Cvetko, 1969, Sociologija sela, Beograd, Z a v o d za izdavanje u d ˛ b e n i k a SR Srbije. ) K o s t i „ , Cvetko, 1973, Sociologija grada, C A P P S , Beograd.
343
K u e n z l e n , M a r t i n , 1973, Playing Urban Games. The Systems Approach to Planning, I Press I n c . , B o s t o n . K u v a Ë i „ , I v a n , 1973, œ prednostima i nedostacima kvalitativne metodologije u sociologiji, »Revija za sociologiju«, b r . 3—4, Z a g r e b . KuvaËiÊ, I v a n , 1977, Znanost i druötvo, N a p r i j e d , Z a g r e b . Kuklick, Henrika, 1980, Chicago Sociology and Urban Planning Policy: Sociological Theory as Occupational Ideology, ^Theory and Society«, t o m 9, br. 6, str. 821—845, L o s Angeles. Lamarche, François, 1976, Property Development and the Economic Fundation of the Urban Question, u: P i c k v a n c e , ed., 1976, str. 85—119. L a m p a r d , Erik, 1977, Istorijski aspekti urbanizacije, » K u l t u r a « , br. 39, str. 18—57, Beograd . L a n d e s c o , J o h n , 1929, Organized Crime in Chicago, T h e U n i v e r s i ty of C h i c a g o Press, C h i c a g o . L a y , Vladimir, 1977, Socioloöki aspekti usmjeravanja urbanih procesa, magistarski r a d , Filozofski fakultet, Z a g r e b . L e b a s , E l i z a b e t h, 1977, Regional Policy Research: Some Theoretical and Methodological Problems, u: H a r l o e , 1977, ed., str. 7 9 — 8 9 . L e b a s , E l i z a b e t h , ed., 1982, Urban and Regional Sociology in Advanced Industrial Societies: A Decade of Marxist and Critical Perspectives, » C u r r e n t Sociology«, t o m 30, br . 1 , S A G E P u b l i c a t i o n s , Beverly Hills. Le Corbusier, 1974, NaËin razmiöljanja Ô urbanizmu, G r a e v i n s k a knjiga, Beograd. L e d r u t , R a y m o n d , 1968 a, L'espace social de la ville, A n t h r o p o s , P a r i s . L e d r u t , R a y m o n d e , 1968 b, Sociologie urbaine, P U F , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1968, Le droit à la ville, A n t h r o p o s , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1970, Du rural à l'urbain, A n t h r o p o s , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1972 a, L'espace et politique, A n t h r o p o s , P a r i s . Lefebvre, H e n r i , 1972 b, La Pansée marxiste et la ville, C a s t e r m a n n , Paris. L e f e b v r e , H e n r i , 1973, La production de l'espace, P a r i s , P U F . Lafevr, ¡., 1974, Urbana revolucija, N o l i t, B e o g r a d . L e v i n e , N . D . , 1971, Introduction, u : Simmel, G . , 1971, str. I X — L X V . L e v i n e , N. D . , 1972, Note on the Crowd and the Public, u: P a r k , R. ≈., The Crowd and the Public, str. X X V I I — X X X I I . Lewis, D a v i d J. S m i t h , R i c h a r d L., 1980, American Sociology and Pragmatism. Mead, Chicago Sociology and Symbolic Interactionism, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o a n d L o n d o n . Light, I v a n , 1983, Cities in World Perspective, M a c M i l l a n P u b l i s h i n g C o . , Inc., N e w York. Lojkine, J e a n , 1974, La politique urbaine dans la region Lyonnaise, 1945—1972, M o u t o n , T h e H a g u e . Lojkine, Jean, 1976 a, La politique urbaine dans la region parisienne 1945—1972, M o u t o n , T h e H a g u e . Lojkine, J e a n , 1976 b, Contribution to a Marxist Theory of Capitalist Urbanization, u: Pickvance, Urban Sociology, p p . 119—147.
344
Lojkine, Jean, 1977 a, Big Firms Strategies, Urban Policy and Urban Social Movements, u: H a r l o e , Captive Cities, str. 141—157, L o n d o n . Lojkine, Jean, 1979, Le marxisme, l'Etat et la question urbaine: response à Pendarè s, » I J O U A R R « , t o m 3, br. 1, str. 132—134, London. L o n d o n , Bruce, 1976, A Comment on Castells: Functionalism, Marxism and the City: Ideology versus Science or Compeeting Ideocentrisms?, C U R , t o m 4, br. 1, str. 26—29, N e w Brunswick. L y n d t , R. S. L y n d t , H. M., 1929, Middletown. A Study in American Culture, N. York, H a r c o u r t an d Brace C o . L y n d t , R. S., Lyndt, H. M., 1937, Middletown in Transition. A Study in Cultural Conflict, H a r c o u r t , Brace a n d Co., N. Y o r k . M a d g e , J o h n, 1964, The Origins of Scientific Sociology, T h e F r e e P r e s s of Glencoe, N e w York. M a h i e u , Ch., 1979, Movement ouvrier et movements socieaux urbains dans »Vagglomerations lilloise«, «Espaces et societes«, br. 28—29, str. 73—92, Paris. M a n n , Peter, 1970, An Approach to Urban Sociology, Routledge a n d Kegan P a u l, L o n d o n . Marcelloni, Maurizio, 1979, Urban Movements and Political Struggles in Italy, » I J O U A R R « , t o m 3, br. 2, str. 251—269, L o n d o n . Marinovi„-Uzelac, ¡., 1978, Socijalni prostor grada, Liber, Z a g r e b . Martindale, Don N e u w i r t h , G e r t r u d e , 1958, Prefaratory Remarks, u: M a r t i n d a l e , D., N e u wirth, G., eds., 1958, Weber, M., The City, str. 9—65 . M a r t i n d a l e , D o n , 1960, The Nature and Types of Sociological Theory, H u g h t o n Mifflin C o m p . , Boston. M a r x , Karl, 1969, Epohe ekonomske formacije društva, Beograd, K u l t u r a . M a r k s , Karl, 1974 a, Kapital I, Delà, t o m X X I , Beograd, K u l t u r a . M a r k s , Karl, 1974 b, Kapital I I I , Delà, t o m X X I I I , Beograd , K u l t u r a . M a r x , Leo, 1964, The Machine in the Garden: Technology and the Pastoral Ideal in America, T h e F r e e Press, N. Y o r k . M a r c u s e , Peter, 1981, The Targeted Crisis: On the Ideology of the Urban Fiscal Crisis and Its Uses, » I J O U A R R « , t o m 5, br. 3, str. 330—356, L o n d o n . M a r k u s e n , R. ¡., 1978, Class and Urban Social Expenditure: A Marxist Theory of Metropolitan Government, u: T a b b i Sawers, Marxism and Metropolis, str. 9 0 — 1 1 3 . M a s u o k a , Jitsuiki Valien, Preston, eds., 1961, Race Relations: Problems and Theory. Essays in Honor of Robert E. Park, University of N o r t h C a r o l i n a Press, C h a p e l Hill. M a t t h e w s , F r e d , 1977, Quest for an American Sociology. Robert E. Park and the Chicago School, M c G i l l - Q u e e n ' s University Press, Montreal and London. McCord, A. M c C o r d , W., Urban Social Conflict, C. W. M o s b y C o m p . , St. Louis.
345
M c K e n z i e , R. D., 1968 a, The Ecological Approach to the Study of the Human Community, u: H a w l e y , ed., str. 3—18. M c K e n z i e , R. D., 1968 b, The Scope of the Human Ecology, u: H a w l e y , ed., str. 19—32. M c K e n z i e , R. D., 1968 c, The Neighboardhood, u: H a w l e y , ed., str. 7 3 — 8 3 . M e a d , G e o r g e H., 1934, Mind, Self and Society, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . M e l l o r , R o s e m a r y, 1977, Urban Sociology in an Urbanized Society, H e i n e m a n E d u c a t i o n a l, L o n d o n . M c L o u g h l i n , J., 1969, Urban and Regional Planning. A Systems Approach, Faber and Faber, London. M e n d r a s , H., 1966, Sociologija seoske sredine, u: G u r v i t c h, G., Sociologija, knjiga I, str. 3 3 2 — 3 5 1 . M e r t o n , R o b e r t ., 1979, œ teorijskoj sociologiji, C D D , Z a g r e b . M a y e r s o n , M. Benfield, E., eds., 1955, Politics, Planning and the Public Interest, G l e n c o e , Illinois. Mingione, E n z o , 1977, Theoretical Elements for a Marxist Analysis of Urban Development, u: H a r l o e , M., ed., str. 8 9 — 1 1 1 . M i n g i o n e , E n z o , 1981, Social Conflict and the City, St. M a r t i n ' s Press, N e w York. Mitscherlich, Alexander, 1972, Die Unwirtlichkeit unserer Städte. A n stiftung z u m Unfrieden, S u h r k a m p Verlag, F r a n k f u r t . M l i n a r , Z d r a v k o , 1976, A Theoretical Transformation of Social Ecology. From Equilibrium to Development. S O E C O P a p e r s , torn 3, str. 1—24, Ljubljana. Mlinar, Zdravko, 1978 a, Ekološke koncepcije, prostorno-društvene promjene i razvoj, »Revije za sociologiju«, br. 1—2, str. 75—89, Z a g r e b . Mlinar, Z d r a v k o , 1978 b, The Unity of Opposities in Urban Planning, » I J O U A R R « , t o m 2, br. 2, str. 287—302, L o n d o n . Mollenkopf, H. J., The Postwar Politics of Urban Development, u: T a b b i Sawers, M a r x i s m and Metropolis, str. 117—153. M o o r e , Kenneth , 1975, A Paradigm for Urban Antropology, » C U R « , t o m 3, br. 1, str. 14—20, N e w Brunswick. M o w r e r , Ernest R., 1927, Family Disorganization, University of C h i c a g o Press, Chicago . M u m f o r d , Lewis, 1969, Grad u historiji, Naprijed, Z a g r e b . Mullins, N i c h o l a s C, 1973, Theories and Theory Groups in Contemporary American Sociology, H a r p e r a n d R o w Publishers, N. Y o r k . M u r r a y , R., 1981, Socialism in the Third World, H a r v e s t e r , Sussex. Musil, Jiri, 1980, Urbanization in Socialist Countries, » I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l of Sociology«, S u m m e r - F a l l , M. E. S h a r p e, Inc., A r m o n k . N e w m a n , Oscar, 1972, Defensible Space. People and Design in the Violent City, Architectura l Press, L o n d o n . Nisbet, R o b e rt ¡., 1966, The Sociological Tradition, Basic Books I n c . , N e w York. N o r t h , Cecil C, 1971, The City as a Community: An Introduction to the Research Project, u: Short, J., ed., str. 103—109.
346
N o t r r i d g e , ≈. «., 1972, The Sociology of Urban Living, R o u t l e d g e and Kegan Paul, L o n d o n . Nowakowski, S., 1979, Some Aspects of Postwar Urban Sociology in Poland, » I J O U A R R « , t o m 3, br. 2, str. 203—209, L o n d o n . O d u m , H. W., 1969, Amreican Sociology, G r e e n w o o d Press, N e w York. Olives, José, 1976, The Struggle Against Urban Renewel in the »Cite d'Aliarte« (Paris), u: Pickvance, ed., str. 198—219. Ollson, G u n a r , 1975, Birds in Egg, East Lansing, L o n d o n . P ä h l , R. E., 1968, Readings in Urban Sociology, P a r g a m o n Press, L o n d o n . P ä h l , R. E., 1975, Whose City, Penguin Books, L o n d o n . P ä h l , R. E., 1977, Managers, Technical Experts and the State, u: H a r l o e , M., ed., str. 49—61. P a q u e t , ≈. P a q u e t , Th., 1977, Les Villes nouvelles: une utopie du droite, »Espaces et societes«, br. 2 2 — 2 3 , str. 3—23, Paris. P a r k , R. E. Burgess, E. W., 1921 a, Introduction to the Science of Sociology, University of Chicago Press, Chicago . P a r k , R. E. Miller, H. ¡., eds., 1921 b, Odl World Traits Transplanted, N e w York, H a r p e r and Row. P a r k , R. E., 1974 a, The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the Urban Environment, u: Collected P a p e r s , torn 2, str. 13—52. P a r k , R. E., 1974 b, Community Organization and Juvenile Delinquency, u: Collected Papers, torn 2, str. 52—64. P a r k , R. E., 1974 c, The City as a Social Laboratory, u: Collecte d Papers, t o m I, str. 73—87. P a r k , R. E., 1974 d, The City as a Natural Phenomenon, u: Collected P a pers, t o m I, str. 118—127. P a r k , R. E., 1974 e, Human Ecology, u: Collected P a p e r s , t o m I I , str. 145—158. P a r k , R. E., 1974 f, The Urban Community as a Spatial and a Moral Order, u: Collected P a p e r s, t o m I I , str. 165—178. P a r k , R. E., 1974 g, Sociology, Community and Society, u: Collected Papers, t o m I I , str. 178—210. P a r k , R. E. Burgess, E. W. M c K e n z i e , R. D., 1967 a, The City, University of C h i c a g o Press, Chicago. P a r k , R. E., 1967 b, Mentality and City Life, u: P a r k , Burgess, M c K e n z i e , The City, str. 123—142. P a r k , R. E., 1967 c, The Mind of the Hobo: Reflections Upon the Relation Between Mentality and Locomotion, u: P a r k , Burgess, M c K e n z i e , The City, str. 156—161. P a r k , R. E., 1972, The Crowd and the Public and Other Essays, T h e U n i versity of Chicag o Press, C h i c a g o . Peel, J. D. J., ed., 1972, Herbert Spencer on Social Evolution, T h e University of Chicago Press, Chicago.
347
Peet, R i c h a r d, ed., 1977 a, Radical Geogprahy: Alternative Viewpoints on Contemporary Social Issues, M e t h u c n an d C o . Ltd., L o n d o n . Peet, R i c h a r d , 1977 b, The Development of Radical Geography in the United States, u: Peet, ed., str. 6 — 3 1 . Peet, R i c h a r d, 1977 c, Inequality and Poverty: A Marxist-Geographic Theory, u: Peet, ed., str. 112—125. P e n d a r è s , Jean-René , 1979, Etat, économie et politique chez Jean Lojkine, » I J O U A R R « , t o m 3, br. 1, str. 125—132, L o n d o n . Perkovi„, Zorislav, 1977, Putovi i stranputice (naeg) urbanizma, » N a e teme«, br. 4, str. 805—831, Z a g r e b . Petovar, Ksenija, 1977, Urbana Geta i jednakost u Americi, » M a r k s i z a m u svetu«, br. 7, str. 242—244, Beograd. Pfantz, H a r o l d W., ed., 1967, Charles Booth on the City, T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o Press, Chicago. Pickvance, Chris, 1974, On a Materialist Critique of Urban Sociology, »Sociological Review«, br. 22, C h i c a g o . Pickvance, Chris, ed., 1976, Urban Sociology. Critical Essays, T a v i s t o c k P u b l i c a t i o n s Ltd., L o n d o n . Pickvance, Chris, 1976 a, Introduction: Historical Materialist Approaches to Urban Sociology, u: Pickvance, 1976, ed., str. 1—33. Pickvance, Chris, 1976 b, On the Study of Urban Social Movements, u: Pickvance, Urban Sociology, str. 198—219. Pickvance, Chris, 1977, From »Social Base« to »Social Force«: Some Analytical Issues in the Study of Urban Protest, u: H a r l o e , M., Captive Cities, str. 175—187. Pinnaro, G. Pugliese, ≈., 1979, Changes in the Social Structure of Southern Italy, » I J O U A R R « , t o m 3, b r . 4, str. 492—516, L o n d o n . Prelog, M i l a n , 1973, Prostor — vrijeme, D r u t v o historiËara, Z a g r e b . Prelog, N e n a d , 1977, Krize okoline kao krize kapitalistiËkog sistema, » M a r k s i z a m u svetu«, br. 7, str. V — X X I I I , Beograd. Preticeille, E d m o n d , 1973, La production des grandes ensembles, M o u t o n , The Hague. Preticeille, E d m o n d , 1977, Grad u kome je nemogu„e ziveti, » M a r k s i z a m u svetu«, br. 7, str. 182—198, B e o g r a d . P u l a n c a s , Nikos, 1978, Klase u suvremenom svetu, N o l i t , B e o g r a d . R a b a n , J., 1975, Soft City, F o n t a n a , L o n d o n . R a b i n o w i t z , F r a n c i n e , 1969, City Politics and Planning, A t h e r t o n Press, N e w York. R a u s c h e n b u s h , Winifred, 1979, Robert E. Park, Biography of a Sociologist, D u r h a m University Press, L o n d o n . Reckless, W a l t e r C, 1933, Vice in Chicago, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Reckless, W a l t e r C, 1971, The Distribution of Commercialized Vice in the City: A Sociological Analysis, u: S h o r t , J., ed., 1971, str. 2 3 9 — 2 5 2 . Redfield, R o b e r t , 1969 a, The Folk Society, u Sennett, R., ed., str. 180—206. Redfield, R.
348
Singer, M i l t o n , 1969 b, The Cultural Role of Cities, u: Sennett, str. 2 0 6 — 233. R a g o n , M i c h a e l , 1975, L'homme et les villes, A. Michael, Paris. R e i n e r , J. S. Reiner, T h . , 1964, Urban Poverty, u: Taming Metropolis, t o m I I , str. 917—929. Reiss, ¡., jr., ed., 1964 a, Louis Wirth on Cities and Social Life, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . Reiss, ¡., jr., ed., 1964 b, I n t r o d u c t i o n , u: Reiss, ed., str. I X — X X X . R e x , J o h n , 1978, T h e City, Castells and Althusser, » I J O U A R R « , t o m 2, b r . 3, str. 566—569, L o n d o n . R i c h t e r , Melita, 1978, Grad kao drutveni prostor, magistarski r a d , F i l o zofski fakultet, SveuËilite u Z a g r e b u . Rogi„, I v a n , 1977, Grad i tehnika, » K u l t u r a « , br. 39, str. 171—183. R o t h , Wolfgang, 1971, Kommunalenpolitik — für wen?, F i s c h e r Verlag, Frankfurt. R o w e i s , Shoukry, 1979, Castells, M., City, Class and Power, » I J O U A R R « , t o m 3, b r . str. 572—579, L o n d o n . R u p p e r t , K a r l et all., 1981, Socialna geografija, –kolska knjiga, Z a g r e b Russett, C y n t h i a ., 1966, The Concept of Equilibrium in American Social Thought, N e w H a v e n a n d L o n d o n , Yale University Press. Sackrety, C h . , 1977, Obim bede i objanjavanje njenih uzroka, »Marksiz a m u svetu«, br. 7, str. 2 4 4 — 2 5 8 , B e o g r a d . S a u n d e r s , P e t e r , 1980, Urban Politics. A Sociological Interpretation, P e n guin Books, L o n d o n . S a u n d e r s , Peter, 1981, Social Theory and the Urban Question, H o l m e s a n d M e i e r Publishers Inc., N e w Y o r k . Sawers, L a r r y , 1978, Cities and Countryside in the Soviet Union and China, u: T a b b i Sawers, M a r x i s m a n d M e t r o p o l i s , str. 3 3 8 — 3 6 5 . Sawers, L a r r y , 1979, Fragmented Government and the US Urban Fiscal Crisis, » I J O U A R R « , t o m 3, b r . 4, str. 565—572, L o n d o n . S c h n o r e , L. F . , ed., 1968, Social Science and the City, F. P r a e g e r , N e w York. Schwendinger, H . Schwendinger, J. R., 1974, The Sociologists of the Chair. A Radical Analysis of the Formative Years of North American Sociology (1883— 1922), Basic Books, N e w Y o r k . Seferagi„, Duica, 1978, Socijalna segregacija u rezidencijalnom prostoru — na primjeru Zagreba, m a g i s t a r s k i r a d , Filozofski fakultet, SveuËilite u Z a g r e b u , Z a g r e b . Sennett, R i c h a r d , ed., 1969, Classic Essays on the Culture of Cities, Appelt o n C e n t u r y Crofts, N e w Y o r k . Sennett, R i c h a r d , ed., 1970, Families Against the City, C a m b r i d g e , M a s s. S h a n n o n , T h o m a s R., 1983, Urban Problems in Sociological Perspective, R a n d o m House, New York. Shaw, Clifford et all., 1929, Delinquency Areas, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o.
349
Shaw, Clifford, 1930, The Jack Roller: A Delinquent Boy's Own Story, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Shaw, Clifford, 1931, The Natural History of a Delinquent Career, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Shaw, Clifford, 1936, Brothers of Crime, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago. Shaw, C. M c K a y , H e n r y D., 1942, Juvenile Delinquency and Urban Areas, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Shaw, D . Pallot, J., 1981, Planning in the Soviet Union, C r o o m H e l m , L o n d o n . Shefter, M a r t i n , 1979, T a b b , W. K., Sawers, L., eds., Marxism and Metropolis, » I J O U A R R « , t o m , 3, br. 4, str. 603—607, L o n d o n . Shills, E., 1948, The Present State of American Sociology, G l e n c o e , T h e F r e e Press. Short, J a m e s , 1963, Introduction to the Abridged Edition, u: Trasher, F. M., 1963, The Gang, str. X V — L U I . Short, J a m e s , 1971 a, Introduction, u: Short, ed., 1971 b, str. X I — X L V I . Short, J a m e s 1971 b, ed., The Social Fabric of the Metropolis, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Short, J a m e s 1973, Introduction, u: C o t t r e l l , ed., 1973, str. 167—176. Simmel, G e o r g , 1969, The Metropolis and Mental Life, u: Sennett, R., ed., 1969, str. 4 7 — 6 1 . Simmel, G e o r g , 1971, On Individuality of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Simmel, G e o r g , 1978, The Philosophy Paul, Boston-London.
and Social Forms, of Money,
The
Routledge
University and
Kegan
Simmie, J. M., 1974, Citizens in Conflict. The Sociology of Town Planning, H u t c h i n s o n E d u c a t i o n a l , L o n d o n . Simmie, J. M., 1981, Property and Corporatism. The Political Sociology of Planning, M a c M i l l a n P r e s s Ltd., L o n d o n . Spengler, œ., 1969, The Soul of the City, u: Sennett, 1969, ed. Slater, D a v i d , 1977, The Poverty of Modern Geographical Enquiry, u: Peet, R., ed., Radical Geography, str. 4 0 — 5 9 . Smith, T . V . White, L. D . , eds., 1929, Chicago: An Experiment in Social Science, T h e University of C h i c a g o Press, Chicago . Stefanovi„, D u a n , 1973, Urbanizacija, C A P P S , B e o g r a d . Stein, M a u r i c e , 1950, The Eclipse of the Community, P r i n c e t o n U n i v e rsity Press, N e w Jersey. Stillwell, F r a n k J. B., 1979, Australian Urban Regional Development in the Late 1970 s: An Overview, » I J O U A R R « , t o m 13, b r . 4, str. 5 2 7 — 542, L o n d o n . Stone, M i c h a e l E., 1977, The Housing Crisis, Mortgage Landing, and Class Struggle, u: P e e t , R., ed., R a d i c a l G e o g r a p h y , str. 1 4 4 — 1 8 1 . Stonequist, E v e r e t t , 1937, The Marginal Man, K n o p f P u b l i c a t i o n C o . , N e w York.
350
Strauss, Anselm, 1961, Images of the American City, N e w York, C o l u m b i a Press. Strauss, A n s e l m , ed., 1964, George Herbert Mead on Social Psychology, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . Stretton, H u g h , 1978, Urban Planning in Rich and Poor Countries, O x f o r d University Press, L o n d o n . Supek, R u d i , 1965, Herbert Spencer i biologizam u sociologiji, M a t i c a Hrvatska, Zagreb. Supek, R u d i , 1977, Problemi socijalne integracije u urbanim sredinama, »Sociologija«, b r . 1, str. 1—21, B e o g r a d . Suttles, G. D . , 1972, The Social Construction of Communities, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, Chicago a n d L o n d o n . S u t h e r l a n d , ≈. H., 1926, The Biological and Sociological Processes, u: Burgess, E. W., ed., 1926, T h e U r b a n C o m m u n i t y , str. 70—79. S u t h e r l a n d , ≈. H., 1965, The Professional Thief by a Professional Thief, T h e University of Chicago Press, C h i c a g o . Szelenyi, I v a n , 1976, Urban and Regional Inequalities in Eastern Europe, » C U R « , t o m 4, br. 1, str. 30—32, N e w Brunswick. Szelenyi, Ivan , 1981, Structural Changes and Alternatives to Capitalist Development in the Contemporaray Urban and Regional System, » I J O U A R R « , t o m 5, br. 1, str. 1—15, L o n d o n . äuvar, Stipe, 1970, Socioloöki presjek jugoslavenskog druötva, äkolska knjiga, Z a g r e b . äuvar, Stipe, 1973, Izmeu zaseoka i megalopolisa, Z a g r e b, I D I S . äuvar, Stipe, 1975, Kamo ide i Ëime li se to bavi urbana sociologija?, »Revija za sociologiju«, br. 4, Z a g r e b . Spengler, Osvald, 1937, Propast Zapada, G e c a K o n A. D., Beograd. Tabb, W. Sawers, L a r r y , eds., 1978, Marxism and Metropolis. New ePrspectives in Urban Political Economy, Oxford University Press, L o n d o n . T a b b , W., 1978, The New York Fiscal Crisis, u: T a b b i Sawers, eds., str. 241—267. T e t l o w , J. G o s s , ¡., 1970, Homes, Towns and Traffic, F a b e r a n d F a b e r , L o n d o n . T h o m a s , William Isaac, 1909, Source Book for Social Origins, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Thomas, W. I. Z n a n i e c k i , F . , 1919, The Polish Peasant in Europe and America. Monograph of an Immigrant, Boston, R i c h a r d G. B a l d y e r Inc., tom I—VI. T h o m a s , W. I., 1923, The Unadjusted Girl: With Cases and Standpoint for Behavior Analysis, Boston, Little B r o w n a n d C o . T h o m a s , W. I., 1926, The Problem of Personality in the Urban Environment, u: Burgess, 1926, ed., str. 3 8 — 4 8 . T h o m a s , W. I., 1937, Primitive Behavior: An Introduction to the Social Science, M c G r a w Hill Book, N e w York. T h o r n l e y , ¡., 1981, Theoretical Perspectives on Planning Participation, P e r g a m o n Press, N e w York. T h o r n s , David, 1973, Suburbia, F r o g m o r e , E n g l a n d .
351
T h r a s h e r , F r e d e r i c M., 1963, The Gang: A Study of 1.313 Gangs in Chicago, T h e Universit y of Chicag o Press, C h i c a g o . T o d o r o v i „ , Aleksandar, 1965, Uvod u sociologiju grada, V u k Karadzic , Beograd. Tojnbi, A r n o l d , 1977, U susret svetskom gradu, » K u l t u r a « , br. 39, str. 205—234, Beograd. T u r n e r , R a l p h H., 1967 a, Introduction, u: T u r n e r , ed., 1967, R. E. Park, str. I X — X L V . T u r n e r , R a l p h H., ed., 1967 b, R. E. Park on Social Control and Collective Behavior, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . U r r y , J o h n , 1981, Localities, Regions and Social Class, » I J O U A R R « , t o m 5, br. 4, str. 4 5 — 4 7 5 , L o n d o n . U r r y , J o h n , 1981, The Anatomy of Capitalist Societies. The Economy, Civil Society and the State, H u m a n i t i e s Press, N e w Jersey. Vidich, A. J. L y m a n , Stanford, 1982, The History of American Sociolog ( m a n u s k r i p t ) . Viguier, M. L e d r u t , R., 1979, A propos de l'espace de l'autogestion d'Y von Bourdet, »Espaces et societes«, br. 28—29, str. 181—189, P a r i s . Vresk, Milan, 1980, Osnove urbane geografije, –kolska knjiga, Z a g r e b . Vujovi„, Sreten, 1982, Grad i drutvo. MarksistiËka misao Ô gradu, Istra˛ivaËki c e n t a r SSO Srbije, Beograd. Weber, Max, 1958, The City, T h e F r e e Press, N e w Y o r k . Walton, J. Salcez, L. M., 1979, Structural Origins of Urban Social Movements: The Case of Ltinos in Chicago, » I J O U A R R « , t o m 3, br. 2, str. 2 3 5 — 2 5 1 , London.
Wirth, L., 1964 b, Human Ecology, u: Reiss, ed., str. 178—188. Wirth, L., 1964 c, Housing as a Field of Sociological Research, u: Reiss, ed., str. 2 9 2 — 3 0 3 . Wirth, L., 1967, A Bibliography of the Urban Community, u: Park, Burgess eds., 1967, The City, str. 161—231. Wirth, L., 1969 a, Urbanism as a Way of Life, u: Sennettl, ed., str. 1 4 3 — 165. Wirth, L., 1969 b, Rural — Urban Differences, u: Sennett, ed., str. 1 6 5 — 170. Wolf, K u r t , 1950, The Sociology of Georg Simmel, G l e n c o e , Illinois. Zeisel, J o h n , 1975, Sociology and Architectural Design, Russel Sage P u b lications, L o s Angeles. Z o r b a u g h , H. W., 1926, The Dweller in Furnished Rooms, u: Burgess, ed., 1926, str. 98—106. Z o r b a u g h , H. W., 1976, The Gold Coast and the Slum: A Sociological Study of Chicago's Near North Side, T h e University of Chicago Press, Chicago. Z u k i n , S h a r o n , 1980, A Decade of New Urban Sociology, »Theory a n d Society«, t o m I X , br. 4, str. 575—601, L o s Angeles. Z u k i n , S h a r o n , 1982, Loft Living. Culture and Capital in Urban Change, T h e J o h n s H o p k i n s University Press, B a l t i m o r e. fiivkovi„, Miroslav, 1981, Prilog jugoslovenskoj urbanoj sociologiji, Beograd, Z a v o d za organizaciju poslovanja i obrazovanje kadrova.
W a l t o n , J o h n , 1981, The New Urban Sociology, I n t e r n a t i o n a l Social Science J o u r n a l , t o m X X X I I I , br. 2, str. 376—390, L o s Angeles. W e b b e r , Ã. M., ed., 1967, Explorations Into Urban Structure, University of P e n n s y l v a n i a Press, Brock. W e n t w o r t h , E l d r e d g e , ed., 1967, Taming Metropolis, A n c h o r B o o k s . G a r d e n City, N e w Y o r k . Whiffen, M a r c u s , ed., 1966, The Architect and the City, T h e Ã. I. T. Press, Cambridge, Mass. W h i t e , L. i M., 1962, The Intelectual Versus the City, C a m b r i d g e , Mass. Wirth, Louis, Urbanism as a Way of Life, » A m e r i c a n J o u r n a l of Sociology, b r . 44, str. 1—24, C h i c a g o . Wilson, J. R., 1968, In Quest of Community: Social Philosophy in the United States 1860—1920, O x f o r d University Press, L o n d o n . W i r t h , L., 1956, The Ghetto, T h e University of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Wirth, L., ed., 1940, Eleven-Twenty-Six: A Decade of Social Science Research, T h e Universit y of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Wirth, L. Bernert, H. E., 1949, Local Community Fact Book of Chicago, T h e U n i versity of C h i c a g o Press, C h i c a g o . Wirth, L., 1964, str. 165—177.
352
The
Scope
and
Problems
of
Community,
u:
Reiss,
ed.,
23
U r b a n a sociologija
353
Indeks imena i pojmova
A b r a m s , C h . 14, 221, 256 adaptacija 2 1 , 3 2 — 3 3 , 36, 48, 72, 79, 88—89, 100, 167 Adorno, Th. 60 Althusser, L. 38, 189, 214, 215, 285, 290, 305, 308 Allen, 244 A n d e r s o n , Õ. 66, 145 A r c t a n d e r , P . 243 A s h w o r t h , W . 220 B a h r d t , H. P. 174, 170 Bailey, J. 2 3 4 — 2 3 5 , 244, 247, 278 B a n d y o p a d h y a y , P. 298 Bächer, M. 184 Bail, M. 300 Becker, H. S. 166, 170—171 , 173 B e n e v o l o , L. 219—220 B e n s m a n , J. 163 Bergel, E. E. 9, 14, 16—17, 269 B e r n d t , H. 180 Bernfeld, D. 181, 296 Bierstedt, R. 164 b i o l o g i z a m 42, 62 — biologistiËni utjecaj 83, 102 — biologistiËke koncepcije 86 — biologistiËka shva„anja 113 blasé liËnost 39, 48, 5 1 , 132 b l a s é p o n a a n j e 49—50, 52 B l u m e r , H. 138, 170, 173 B o g a r d u s , E. W. 75 Bogue, D. 22, 37, 138, 269, 2 8 6 Boskoff, A. 104 B r o a d y , M. 195 Burgess, W. ≈. 15, 20—22, 24, 27, 3 2 — 3 3 , 37, 4 5 — 4 7 , 50, 6 5 — 6 8 , 7 2 — 7 3 , 7 6 — 7 7 , 79, 8 1 — 8 4 , 86
354
— 8 9 , 97, 104—105, 109—116, 118—119, 124, 131, 134, 136, 138, 140, 142, 147, 150, 153—154, 202, 269, 286 Burton, 244 Castells, M. 16, 18, 28, 38, 127, 137, 175—177, 179, 185, 194—199, 201—207 C a n h m a n n , N. J. 56, 60 Catanese, A. J. 262 C e n t r a l business district 15, 112 Chedwick, G. A. 262 C h e r r y , 244 Chevalier, L. 9, 11, 286 C h o a y , F . 220 C h o m b a r t de L a u w e , P. H. 10, 174 C o m t e , A. 46, 62 Cooley, C h . 61—62, 132 Cottrell, L. 109—110 »aldarovi„, œ. 28, 30, 130 Ëikaka kola 18—174 — »Community studies« 37 — centralni p e r i o d Ëikake kole 136 — d r u g a generacija 122 — »evropski utjecaji« 45 — klasiËni p r e d s t a v n i k Ëikake kole 136 — kritika Ëikake k o l e 136, 180, 202 — mapiranje 37, 269 — metodolok e k a r a k t e r i s t i k e Ëikake kole 1 4 0 — 1 4 1 — r a n a Ëikaka k o l a 162 —- »zlatno doba« 73
D a h r e n d o r f , R. 60 D a r w i n , Ch. 36, 46, 133 darvinizam 119 Davidoff, P. 264 D e l i a Pergola, M. 186 D e r e k , G. 302, 305, 308 D e u t s c h e r , I. 173 D e w e y , J. 36 d i h o t o m n e socioloke podjele — distinktivne socijalno-ekonomske karakteristike 148 — drutva m e h a n i Ë k e — drutva organske solidarnosti 35, 46, 61 — folk -— u r b a n drutvo 11, 35, 61, 127, 194 — gemeinschaft — gesselschaft 35, 46, 55, 6 0 — 6 1 , 107, 112, 125, 127, 194, 198 — kozmopoli t — provincijalac 54 — selo — grad 54, 57, 7 1 , 107, 131, 136, 278, 298 — sveta — sekularna drutva 35 — Tönniesovi k o n c e p t u a l n i parovi 59, 106 D o l m a n , A. J. 249, 252 D u n c a n , O. D. 16, 214, 308 D ü r k h e i m , ≈. 45, 46, 102, 113, 133 ekologija 6, 43, 62, 209, 216 — ekološka analiza 117, 126, 142, 154, 193 — ekološki determinizam 6, 195, 203, 256 — » h u m a n ecology« 14—15, 2 1 , — ekološka kriza 216, 283, 325 27, 30—32, 36—37, 57—58, 66, 68, 76, 83, 92, 99, 104, 106, 113, 118—122, 126—127, 136 — ekološki okvir 196—197,320 — ekološki p o r e d a k 101—107 — ekološke postavke 138—147 — ekološka struktura 202 — ekološka tradicija 156 — ekološki u z r ok 155 — ekološko ugrožavanje 175 23»
— ekološka zakonitost 153 — ekološka z o n a 117—211 — M c K e n z i e v i ekološki procesi 120—121 Engels, F. 10, 12, 219 Fainstein, N . J . 280, 300, 302, 308 Fainstein, S . S . 280, 300, 302, 308 F a r i s , R. 22, 24, 36, 63—64, 67, 71, 75 Faris, E. 24, 65, 67, 138 F e r r a r o t i , F. 174, 186 Filstead, W. J. 172 Firey, W. 16 Folin, M. 299 Foley, D. 255, 257 Ford, H. 70 Fourier, Ch. 218 Frazier, E. 45, 66, 138 F r e e d m a n , R. 269 F r e n c h , R. ¡. 186 F r i e d l a n d , R. 216, 308 F r i e d m a n , J. 259 funkcionalizam 40 — funkcionalistiËka orijentacija 194 — funkcionalistiËka sociologija 313 Galbraith, J . K . 181, 295, 297, 318 G a n s , «. 266 Garfinkel, « . 173 G e d d e s , P. 243 geografija — fiziËka geografija — 313 — geografski elementi — 116 — geografski p r o s t o r — 116,193 — geografsko zakljuËivanje — 76 — » H u m a n g e o g r a p h y« — 184, 290 — ideologija p o s e b n i h naselja — 274 — ideoloka funkcija n a u k e — 292, 314, 315 — klasiËna socijalna geografija 185, 290, 293
355
—· r a d i k a l n a (marksistiËka) — 6, 7, 74, 185, 186, 200, 201, 290, 291, 293—295, 298, 301, 308, 312 — socijalna geografija — 189, 201, 279, 279, 285, 290 — t e h n o k r a t s k a ideologija — 281 G e r t h , H. 163 geto — 122, 146, 148, 150 151—153 — dezintegracija geta — 153 Gist, Õ. 14, 29 Glass, R. 178 G o o d m a n , R, 15, 255, 264 G o d a r d , F . 176 G o r d o n , D. 185, 186 Goss, A. 237, 246, 247, 257 grad — suvremen i g r a d — 7, 180 — trgovaËki g r a d — 10 — »SocijalistiËki g r a d « — 10, 187 — g r a d s ki naËin ˛ivota — 1 0 — — 1 2 , 73, 111, 250, 286, 287, 310 — p r o u Ë a v a n j e g r a d a kao »Socioloke laboratorije« — 12, 17, 27, 39, 73, 79, 80, 90, 93, 95, 96, 106, 140, 152 — kozmopolitski k a r a k t e r suvrem e n o g grad a — 52 — k a o socijalni o r g a n i z a m — 73 — k o n c e n t r i Ë ni model rasta g r a d a — 118, 122, 142, 147, 153 — industrijski g r a d — 119 — civilizacijska funkcija grada — 129 — kao lokacija akumuliranih vrijednosti — 190 — g r a d k a o sistem — 245—247, 263 G r a u h a n , R. R. 181, 182 gusto„a naseljenosti — 57, 131 — 1 3 3 , 155, 194, 310 — gusto„ a stanovnitva — 128., 130 G u t t e n b e r g , A. 260
356
H a e c k e l , E. 62 H a l b w a c k s , M. 10 H a l p e r t , A. 14 H a m i l t o n , F . ≈ . 186 H a r l o e , M. 18, 178, 187, 188, 216, 281, 297, 308 H a r r i n g t o n , M. 181, 297, 318 Harvey, D. 18, 184, 185, 203, 204, 215, 236, 247, 256, 276—278, 290, 295, 314, 315 H a u s s m a n , 219 Hawley, A. 119 H a w t h o r n , G. 64, 76, 105 H e b e r l e , R. 56, 60 H e n d e r s o n , C h . 63, 67, 69 »hobo« — Ëovejk lutalica — 66, 94, 145, 146 — »hobo« p o d r u Ë j e — 145 H o f f m a n n , H. 182, 183 H o r o w i t z , I. 173 H o w a r d , ≈ . 218 H o y t , «. 15 H u g h e s , ≈. 78, 80, 138, 170 ideologija — 185, 190, 196, 201, 201, 205, 207, 210, 212, 214—216, 235, 292, 293, 304, 305, 309, 329 — ideologijski razvoj — 29 — ideoloko-zastupniËk o planiranje — 265 — »Midlletown« — 66, 168, 170, 210 intervencionizam — intervencija dr˛ave — 207, 280, 297, 299, 303, 304, 306—308, 316—318, 329 — intervencija vlasti — 284, 311 — »IntervencionistiËka« uloga u r b a n o g p l a n i r a n j a — 281, 282 — drutvena intervencija — 294, 318 J a c o b s , J. 35 J a k h e l , R. 187 James, W. 74 J a n o w i t z , M. 2 3 — 2 6 , 44, 70, 71, 80, 138, 164 Jencks, C h . 273
k a p i t a l i z a m — 12, 192, 196, 280, 281, 297, 307 — dr˛avni kapitalizam — 318 — globalna kriza kapitalizma — 304 — kapitalistiËka drutva — 278, 280, 295, 297, 299, 301, 318 — kapitalistiËka eksploatacija — 39 — kapitalistiËke zemlje — 206 — kapitalistiËki proces proizvodnje — 294, 303 — k a s n o kapitalistiËki sistem — 183 — liberalni (suvremeni) kapitalizam — 105, 235 — metropolitensk a podruËja kapitalizma — 294 — m o d e r n i kapitalizam — 131, 191, 214, 215, 279, 322 kolektivna potronja — 212—214, 292, 303, 306, 307, 316—319, 328, 329 k o n c e n t r i Ë n o - z o n a l n a teorija — 15 K u e n z l e n , M. 218, 241, 242, 247, 264 K u v a Ë i „ , I. 21 L e b a s , E. 18, 127 Le Corbusier, 219, 250 L e d r u t , R. 174, 188 Lefebvre, H. 175, 176, 185, 203—208, 235, 239, 240, 243, 267, 275, 312 Levin, . 12, 269 Levine, D. 53 Lewis, D. J. 65 Lojkine, J. 177, 213, 280, 290, L o n d o n , B. 216, 309 L y m a n , S. 4 1 , 42, 44, 65, 67, 109 L y n d t , R. S. 66, 140, 168, 170 L y n d t , H. M. 66, 140, 168, 170 M a n n , P. 16, 178, 275 M a n n h e i m , K. 45, 122 M a d g e , J. 22, 23, 103, 104
188, 247,
307 108,
marginalizacija — marginalni Ëovjek — 72, 151 — marginalni slojevi — 271 M a r x , . 12, 38, 57, 185, 189, 219, 305 M a t t h e w s , F. 39, 40, 43, 64, 69, 73—76, 106, 107 M c K a y , R. 13, 91, 138, 141 M c K e n z i e , R. D. 2 1 , 33, 66, 68, 113, 118—121, 138 M c L o u g h l i n , J. ¬. 262 M e a d , G. H. 36, 42, 62, 65, 132, 171 Mellor, R. 13, 19, 127, 179, 286, 289, 308, 318 M e r t o n , R. K. 45, 105 metodologija — 10, 37, 61, 123, 139, 141, 154, 158, 162, 166, 167, 173, 174, 220, 221, 225, 250, 271, 288, 315, 323 — akcion a istra˛ivanja — 127, 157 — case studies — 149 — deduktivne m e t o d e — 221 — empirijski p r i s t u p — 26, 134, 154 — field istra˛ivanja — 173 — induktivne m e t o d e — 221 — kvalitativna — 20, 2 1 , 26, 37, 72, 142, 157, 161, 162, 166, 168, 170, 173, — kvantitativna (statistiËka) — 13, 20, 21, 26, 75, 149, 154, 166, 168, 170, 172, 173, 244, 291 — metoda ankete s upitnikom — 169 — m e t o d a interviewa — 162, 169, 172 — nespecifiËni m e t o d o l o k i p o stupci — 161 — posebne m e t o d e — 174 — promatranje s elementima uËestvuju„eg promatranja — 150, 154, 162, 173 metropolis — 10—12, 26, 27, 39, 43, 48—52, 56, 131, 133, 185 — kozmopolitanski centar — 51
357
— m e t r o p o l i t a n s ki tip — 48, 49 — m e t r o p o l i t a n s k i senzitivitet — 11 — p r o c e s metropolitanizacije u S A D - u — 118, 121 — »Utjecaj m e t r o p o l i s a na m e n talni život« — 10, 43, 47, 48, 269 migracije — 2 1 , 3 3 , 71 Miller, J. 259 Mills, W. 22, 77, 143, 170 M i n g i o n e , E. 186, 216 Mitscherlich, A. 174, 179, 180 Mowrer, ≈. 66 M u m f o r d , L. 35 Musil, J. 186 N a p o l e o n , 219 N e w m a n , œ. 174, 178, 265 Odum, H.W. 76 O g b u r n , W. 20, 65, 170 o p e r a c i o n a l n e dimenzije u r b a n o g p l a n i r a n j a — 223 — ciljevi — 228, 230, 231, 234, 252, 253 — podjela ciljeva — 29 — d o n o e n j e o d l u k a — 239, 240 — interdisciplinarni r a d — 243, 244 — ljudske p o t r e b e — 241, 242 — mjerljivost — 227, 228 — objektivi — 231 — p l a n i b i l n o s t — 223—227 — racionalitet — 237 — sistemiËnost g r a d a 245—248 — vrijednosni sistem — 2 3 1 — — 2 3 4 , 236 organicizam — organicistiËka teorija — 37 — organicistiËka tradicija — 114 — organicistiËke koncepcije — 57 — organicistiËki k a r a k t e r shva„anja drutvene organizacije — 8 — organicistiËki utjecaj — 36
358
— organicistiËko shva„anje stvarnosti — 101 Owen, 218 P ä h l , R. 174, 178, 265 Paquet, ≈. 281 P a q u e t , T h . 281 P a r k , R. E. 11, 12, 1 9 — 2 1 , 23, 24, 33, 3 5 — 3 7 , 39, 40, 4 2 — 4 8 , 50, 53, 54, 56, 6 2 — 7 0 , 72—119, 124, 131, 134, 136, 138, 140, 142, 147, 150, 152, 153, 154, 169, 170, 171, 209, 268, 269, 287 P a r s o n s , T . 45, 105 Participacija — 7, 137, 169, 172, 183, 250, 252, 271, 272 Paulsen, F . 7 4 Peet, R. 185, 200, 290, 291, 293, 294 Perry, C. 257 Pickvance, C h . 18, 174, 178, 179, 188, 213, 2 1 5, 216, 2 8 1 , 298 planiranje — 6, 32, 38, 122, 135, 197, 218, 222, 223, 2 2 8 — 2 3 1 , 233, 234, 2 3 8 — 2 4 5 , 247—252, 253, 258, 259, 260, 261 , 263, 265, 266, 267, 268, 2 7 1 , 272, 276, 278—280 — a d a p t a b i l n o planiranje — 249, 252, 255, 257, 258 — a k c i o n o p l a n i r a n j e — 249, 252, 258, 259 — b i r o k r a t s k o planiranje — 239 — demokratsko planiranj e — 239 — fiziËko planiranj e — 30 — r a c i o n a l n o p l a n i r a n je — 38, 237, 238 — r a d i k a l n o planiranje — 254, 255 — saobra„ajno planiranje — 220, 228, 246, 288 — sistemsko p l a n i r a n j e — 249, 253, 262, 263 — socijalno planiranj e — 30 — strukturalno planiranje — 249, 253, 2 6 1 , 262 — taktiËko planiranj e — 249, 253, 260, 261 — tehnokratsko planiranje —
239, 245 tradicionalno planiranje — 248, 249, 252, 255, 256, 260, 262 — u r b a n o planiranje — 6, 31, 92, 178—180, 183, 190, 192, 210, 212, 218—222, 226—232, 235, 238, 241—252, 254—257, 264, 266—273, 275, 278—284, 28, 301, 302, 305, 317 politiËka e k o n o m i j a — 74, 200, 298 — » E k o n o m s k a funkcija grada« — 10 — » N o v e perspektive u r b a n e p o litiËke ekonomije« — 185 — »Privatna ekonomija« — 280 — u r b a n a politiËka ekonomija — 7, 186, 189, 285, 290, 295, 2 9 7 — 3 0 1 , 308, 312 P o u l a n t z a s , N . 305 Prelog, M. 218, 225 —
Redfield, R. 113, 128 Reiner, T h . 264 Reiss, A. J. 122—124 Rex, J . 216, 308 Rolf, R. 181? R o t h , W. 183 Saint-Simon, 218 Sawers, L. 185, 200, 201, 279, 295, 296 Schwendinger, H. 22, 27, 77, 89, 104, 105 Schwendinger, J. 22, 27, 77, 89, 104, 105 Sennett, R. 29, 47, 53 Shaw, C. 13, 66, 91, 138, 141 Shefter, M. 298 Short, J. jr. 22, 26—28, 65, 76, 138, 209 Shills, J. 28 S i m m e l , G. 10—12, 35, 39, 43, 44, 4 6 — 5 5 , 74, 78, 93, 95, 131—133, 135, 171, 268, 269, 287 Simmie, J. L. 178, 233, 234, 247, 254, 276 Slater, D. 295
s l u m — 14, 32, 34, 95, 112, 141, 142, 146, 147, 150, 151, 155, 198, 275 — Ëi„enje s l u m o v a — 14 — slumizacija — 74 Small, A. 45, 62, 63, 67, 69, 75 S m i t h , R. L. 65 socijalizam — 255, 278 — konstituiranje socijalistiËkog d r u t v a — 10 — »Ostvareni socijalizam« — 187 — socijalistiËka drutva — 277, 299 — socijalistiËke zemlje — 206 — »SocijalistiËki lager« — 186 — socijalistiËki proces proizvodnje — 294 socijalna geometrija — 43 socijalna izolacija — 80, 84, 147, 151, 153 socijalna k o n t r o l a — 80—82, 86, 88, 89, 91, 92, 101, 134, 145, 164, 191, 194, 278, 282 socijalna patologija -— asocijalno ponaanje -— 155 — delikvencia — 15, 37, 66, 80, 9 1 , 115, 128, 130, 137 — kriminalite t — 32, 34, 66, 72, 109, 135, 137, 195, 208 —- k r i m i n a l n o p o n a a n je ·—- 159 — p a t o l o k a g r u p a — 159 — prevencija zloËina — 109 — profesionalni l o p o v — 1 5 8 — 160 — s a m o u b o j s t vo — 34, 135, 208 socijalne interakcije — 36, 47, 76, 80, 85, 89, 268 — »SimboliËki i n t e r a k c i o n i z a m « — 62, 131 socijalni pokreti — p o k r e t i za r e f o r m u gradsko g ˛ivota — 171 — » U r b a n i socijalni pokreti « — 179, 302, 304, 305, 319, 320, 321 socijalne snage — 80, 85, 86 socioloke monografije — 36, 67,
359
94, 110, 138—140, 142, 150, 153, 154, 157, 158, 160 — m o n o g r a f s k a m e t o d a — 166 — m o n o g r a f s k e analize — 153, 162 S o m b a r t , W. 1-22 Spencer, H. 36, 46, 58, 62, 107 Spengler, œ. 44, 46, 47, 5 3 — 5 5 , 92, 94, 95 Steiss, ¡. W. 262 strukturalizam — strukturalistiËka interpretacija — 322 — strukturalistiËki m o d e l — 285 Supek, R. 46 Sutherland, ≈. «. 67, 139, 140, 158 —160 –uvar, S. 235 T a b b , W. 185, 200, 201, 279, 295, 296 T a r d e , G. 36, 58, 62 Tetlow, J. 237, 246, 247, 257 T h o m a s , W. I. 20, 33, 35, 42, 4 5 — 47, 63, 64, 66—74, 94, 104, 140, 145, 156, 157, 162—164, 166, 171 T h r a s h e r , F. M. 66, 139, 140, 154 —157 T o d o r o v i é , A. 9 Tönies, F. 36, 46, 47, 55—62, 106, 107, 125, 127, 194 T u r n e r , R. 77, 105, 106 U n w i n , 244 u r b a n a sociologija (sociologija grada) — Ëikaka orijentacija — 77 — klasiËna sociologija g r a d a — 11, 29, 37, 38, 47, 122, 130, 136, 160, 174, 178, 179, 181, 184, 186, 188, 189, 191, 1 9 3 — 196, 199—202, 204, 207, 208, 268, 282, 283, 285, 286, 303, 309, 310—312, 318, 323, 324, 328 — kritika klasiËne u r b a n e sociologije — 176, 207, 217
360
— -marksistiËka tradicija — 12, 13 — 200, 295 — »MarksistiËka urbanologija« — (neo)marksistiËki p r i s t u p (analiza) — 18, 29, 38, 205, 285, 289, 296—298, 302, 312, 320, 328 — n o v a u r b a n a sociologija — 7, 11, 28, 37, 1 7 7 — 1 7 9, 1 8 6 — 189, 200, 267, 2 8 3 , 285, 303, 309, 311, 312, 3 1 4 — 3 1 6 , 322 —324, 327—329 — p r i m j e n a m a r k s i s t i Ë k e teorije — 300 — r a n i p e r i o d — 13, 45, 55 — » U r b a n a sociologija k a o op„a sociologija« —- 2 1 1 , 212 urbanizam i urbano — a n a r h i Ë n a u r b a n i z a c i j a — 282 — civilizacijska funkcija urban i z m a — 136 — »Strukftura u r b a n o g sistema« — 177 — u r b a n a k o n c e n t r a o i j a — 181 — u r b a n a kriza — 5, 7, 37, 175, 184, 296, 304, 320, 325, 326 — u r b a n a politika — 177 — u r b a n a revolucija — 204 —· u r b a n a svakidanjica — 5 — u r b a n e b o r b e — 189, 296, 299, 302, 304, 305, 319, 320 — u r b a n e r e k o n s t r u k c i je — 220, 264, 320 — u r b a n i procesi — 6 — u r b a n i razvoj — 180, 276, 301, 324 — urbanizam kao distinktivni oblik ljudskog ˛ i v o t a — 130 — u r b a n i z a m k a o n a Ë i n distrib u i r a n o g vika vrijednosti — 277 — u r b a n i z a m kao n a Ë i n ˛ivota — 12, 123, 130, 134, 136, 194, 212, 268, 269, 306 — u r b a n i z a m k a o obli k socijalne organizacije — 134
— urbani ˛ivot — 5, 114, 208, 249, 258, 263 — vrijednosno j e d n o z n a Ë ni urb a n i z a m — 233 — vrijednosno anga˛irani urbanizam — 242 Vidich, 41, 42, 44, 65, 67, 108, 109 Vincent, G e . 63, 67 Weber, M. 10, 35, 45, 47, 56, 60, 62, 82, 123, 131, 260, 287 Windelband, . 35, 44, 74 Whyte, W. F. 66, 140 V o n Wies, L. 122 Wirth, L. 12, 17, 19, 34, 35, 37, 38, 44, 45, 47, 52, 56, 65, 66, 68, 109, 121, 122—140, 148, 150, 152 do 154, 157, 191, 194, 195, 208, 212, 267, 269, 275, 277 Washington, ¬. T. 74 Wehlen, T h . 143 zajednica — 83, 118, 125, 126, 145, 148, 149, 232, 250, 253,
88, 135, 151, 265,
93, 98, 115, 141, 142, 144, 152, 194, 230, 271, 286
—
— — — — — — — — — — — — —
» C o m m u n i t y « — 31, 34, 36, 40, 41, 48, 53, 79, 80, 90, 9 1 , 98, 99, 101, 107, 111, 114, 125, 129, 148, 220 ekoloka zajednica — 114, 115 » H a r m o n i Ë n a « ljudska zajedn i c a — 257 i d e a l n a zajednica — 257 i n t e r e s n a zajednica — 248 izolirana zajednica — 147 k o z m o p o l i t s k a zajednica — 11 k u l t u r n a zajednica — 114, 115 p r i m a r n a zajednica — 119 » P r i r o d n a zajednica« — 147 politiËka zajednica — 114, 115 s e k u n d a r n a zajednica — 119 sociologija zajednice — 215 » U r b a n a zajednica« — 203
Z n a n i e c k i , F. 20, 33, 45, 66, 70, 7 1 , 140, 157, 162—164, 166 Z o r b a u g h , H. W. 66, 139, 140—146, 148—150, 152, 153, 157
Sadr˛aj
2. Osnovne pretpostavke urbanog planiranja a. Planibilnost b. Mjerljivost c . Ciljevi d. Objektivi e. Vrijednosni sistem f. R a c i o n a l i t e t g. Donoenje odluka h. Ljudske potrebe i. Interdisciplinarni r a d j . SistematiËnost grada 3. S o c i o l o g i j a , p r i s t u p i i k o n c e p t u a l i z a c i j a p l a n i r a n j a . . 4. N o v a s o c i o l o g i j a g r a d a , u r b a n i z a m i p l a n i r a n j e . . XII. K O N C E P T U A L N I OKVIR S U V R E M E N E SOCIOLOGIJE GRADA XIII. Z A K L J U » N A R A Z M A T R A N J A 1. R e l e v a n t n o s t k o n c e p t a n o v e s o c i o l o g i j e g r a d a . 2. Pogled unaprijed
.
.
221 223 227 228 231 231 237 239 241 242 245 248 267 285 309 309 322
Literatura
331
Indeks imena i pojmova
354
View more...
Comments
