Urbana geografija

URBANA GEOGRAFIJA (repetitorij za ispit)

Studentica: Ivana Škrinjar Smjer: prof. geologije i geografije

Školska godina: 2003./2004.

OSNOVE URBANE GEOGRAFIJE GEOGRAFSKI POJAM GRADA (ispitno pitanje: Pojam grada) Grad je složeni fenomen koji se prostorno, a posebno vremenski, manifestira u različitim oblicima i s različitim funkcijama. U evoluciji geografskog poimanja grada mogu se zapaziti različiti pristupi i gledanja, koja su se mijenjala tijekom vremena. Imamo četri razdoblja: a) do 1900 b) 1900 – I svjetskog rata c) I – II svjetski rat d) nakon II svjetskog rata a) do 1900 grad nije bio jasno definiran. Velika pažnja je bila poklanjana geografskom položaju i topografskom smještaju, pri čemu je naglašavana prirodno – geografska osnova. b) 1900 – I svjetskog rata veća se pažnja poklanja definiranju grada, s time da se u obzir uzimaju fizionomski elementi grada. Grad ima svoju jasno prepoznatljivu jezgru oko koje su se razvili drugi dijelovi sa svojim fizionomskim elementima. To je tzv. morfogenetska faza poimanja grada. c) I – II svjetski rat uvode se nove varijable u kombinaciji sa prijašnjim. Ističu se morfogenetski elementi ali još i više funkcije grada. Analiziraju se glavne funkcije: uprava, trgovina, industrija i promet. to je tzv. funkcionalna faza definiranja grada. Takvom gledanju na grad pridonose istraživanja u pogledu organizacije prostora, a posebice W. Christaller teorijom o centralnim naseljima. Poseban doprinos daje H. Bobek koji predlaže tri relevantne varijable: 1) veličina, 2) kompaktnost naselja i 3) gradski način života u naselju. d) nakon II svjetskog rata R. Kloper samo nadopunjuje Bobeka sa 4) centralitetom naselja. Uopćena geografska definicija grada: Grad je kompaktno izgrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i tercijalnim djelatnostima radi veći dio aktivnog stanovništva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovništva šireg prostora. Formalni grad (naziv u stručnoj literaturi za isto kao i gore opisani grad) ali posjeduje cjelokupne urbane sadržaje. Funkcionalni grad je kompaktno izgrađeni prostor zajedno sa urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom. (ispitno pitanje: Kako se u svijetu određuju gradovi) Navedene varijable, pojedinačno ili međusobno u kombinaciji, primjenjuju se za izdvajanje gradskih od ostalih naselja u velikom broju zemalja. Najviše pažnje se poklanja veličini naselja i gradskom načinu života. Zatvorenost odnosno kompaktnost naselja najčešće se određuje gustoćom zgrada ili drugog urbanog sadržaja te gustoćom stanovništva na jedinici površine. U Švedskoj gradsko naselje uključuje onaj prostor na kojem je prosjek ne veći od 200 m od jedne zgrade do druge. U SAD tu spada prostor na kojem živi 500 stanovnika na 1 milju2 površine (tu bi srednja udaljenost iznosila 70 m). Češće i lakše je gradski prostor definirati gustoćom naseljenosti , ali i on varira: Francuska 2 500 st/km2, SAD 800 st/km2. Veličina naselja je ono što se najčešće uzima u obzir za određivanje gradskih naselja. Minimalan broj stanovnika za stjecanje statusa grada ovisi o osobinama naseljenosti neke zemlja, stupnju urbanizacije, ekonomskoj razvijenosti, ... U najvećem broju zemalja to je od 2000 – 5000 stanovnika. Francusta, Njemačka, Norveška, Izrael min. 2000, SAD i Mexico min. 2500, Nizozemska, Belgija, Austrija, Indija, Pakistan min. 5000, Švedska, Danska, Finska min. 200 dok Španjolska i Turska 10000, a Japan čak min. 30000 stanovnika da bi bio grad. Gradski način života. Po Bobeku gradskim načinom života živi stanovništvo čija proizvodnja i potrošnja ovise o tržištu, odnosno ovise o razmjeni s drugim grupama stanovništva. Tu dakle ne spada stanovništvo koje se bavi primarnim djelatnostima, već ono koje se bavi sekundarnim, tercijalnim i kvartarnim djelatnostima. Centralitet naselja se malo upotrebljava. Razlog tomu je da i neka manja ruralna naselja mogu imati stanoviti centralitet. Diferenciranje naselja obavljaju nacionalne statističke službe pojedinih zemalja. Pa postoje velike razlike u korištenju primjenjenih varijabli te je teško odrediti urbanizaciju pojedinih zemlaja. Tako je 1960. Od 123 zemlje 49 koristilo broj stanovnika od čega 26 sa drugim obilježjima, 11 gustoćom stanovništva i stanova od čega 10 sa drugim obilježjima, 8 privrednom strukturom od čega 7 s drugim obilježjima, 3 upravnim značajem, a za 56 nije se mogao odrediti kriterij. (ispitno pitanje: Kako su se u RH određivala gradska naselja od 1961 – 1971, a kako 1981) Od 1961. – 1971. u ex. Jugoslaviji naselja su definirana na osnovu veličine (broja stanovnika) i prostornog udjela nepoljoprivrednog stanovništva. Dobivena su tri tipa naselja: seoska, mješovita i gradska. Nedostatak se Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

2

očitovao kod prigradskih naselja koja imaju pbilježja stambenih satelita. 1981. ovakav je način napušten, a određivanje naselja je prepušteno općinama. Nakon 1970 – tih na poimanje grada utjecaj imaju sociološki pristupi (behavioristički i socioekološki). Osnovne životne funkcije su živjeti u društvu, stanovati, raditi, opskrbljivati se, obrazovati se, komunicirati ... Grad se s tog aspekta definira kao prostor u kojem su ti aspekti najgušći i najveće unutarnje isprepletenosti i izdiferenciranosti. Iz svega toga proizlazi da su sa geografskog stajališta za diferenciranje grada najvažnije tri grupe relativnih obilježja: 1) populacijsko – demografska (veličina i broj stanovnika), 2) funkcionalna (funkcionalno značenje naselja u prostoru), 3) fizionomska – morfološka(kompaktnost naselja tj. gustoća i izgrađenost urbanih sadržaja). Uopćena geografska definicija grada: Grad je kompaktno izgrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i tercijalnim djelatnostima radi veći dio aktivnog stanovništva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovništva šireg prostora. Formalni grad (naziv u stručnoj literaturi za isto kao i gore opisani grad) ali posjeduje cjelokupne urbane sadržaje. Funkcionalni grad je kompaktno izgrađeni prostor zajedno sa urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom.

POJAVA I RAZVOJ GRADOVA U SVIJETU (ispitno pitanje: Razvoj prvih gradova) Prva stalna naselja počinju se razvijati u neolitu 9000 – 5000 g.p.n.e.. Gradovi sa svoji mfunkcijama javljaju se pojavom viškova proizvodnje, podjele rada i potrebom za razmjenu dobara u društvu. U razvoju gradova izdvajamo nekoliko perioda: predhistorijski, antički, srednjovjekovni, renesansa i barok, industrijski period. Prvi gradovi nastali su u predhistorijskom periodu u Mezopotamiji 3500 g.p.n.e., u dolini Nila oko 3200 g.p.n.e., u dolini Inda oko 2400 g.p.n.e., dolini Žute rijeke oko 1600 g.p.n.e.. Najstariji gradovi svijeta su: Ur, Uruk, Nipur, Isin, Larsa koji su nastali na jugu današnjeg Iraka u civilizacijama Sumera i Akada. Pojavom Asirije i Babilona nastaju i novi gradovi od kojih su posebno istaknute prijestolnice Asur, Kalah, Dur – Šaru – Kun, Niniva, Babilon. Među najstarije gradove – prijestolnice u Egiptu ubrajaju se Teba, Memfis, Tel – el – Amarna. U dolini Inda ističe se Mohenjo – Daro i Harapa. Gradovi prethistorijskog razdoblja su planski, s pravilnom mrežom ulica i bogatstvom upravnih i vjerskih građevina. U antičko doba žarište urbanog razvoja premješta se na Mediteran. Gradovi se razvijaju na otocima i obalama. Grčka je osnivač mnogih gradova na području i izvan današnje Grčke. Gradovi su bili politički i ekonomski samostalni (polisi – gradovi države). Ističu se tri funkcionalne zone: za potrebe svetišta, za javne društvene i kulturne potrebe i stambene površine. U arhajskom periodu najvažniji gradovi su na Kreti, pa zatim na kontinentu Grčke i onda u Maloj Aziji. U klasičnom periodu izdigli su se Atena, Milent, Olint, dok je u helanisitčkom Aleksandrija, Geras, Pergamon. U rimskom razdoblju poticaj razvoju gradova daju vojne, upravne, privredne i druge potrebe. Gradovi se razvijaju na osnovu njihovih prometnih i trgovačkih funkcija. Rimski gradovi su građeni planski s pravilnim shemama ulica. U njihovoj strukturi posebno se isticao glavni trg (forum), kazalište i arene. Pado Rimskog carstva mnogi gradovi su srušeni ali na njihovom mjesti nastaju novi u srednjem vijeku. To su Roma (Rim), Vindobona (Beč), Londoninum (London), Lutelia Parisorum (Pariz), Genua (Đenova), Colonia Agrippinensis (Koln). Kod nas osim vojnih uporišta osnivani su za vrijeme Rima i upravni centri, lječilišta, odmarališta. Pola (Pula), Salona (Solin), Emona (Ljubljana), Siscia (Sisak). U periodu 1000 g.p.n.e. do 1700 g.n.e. važno je istaknuti i razvoj gradova na tlu Srednje i Južne Amerike, posebice one Azteka, Maja i Inka. Tamo je razvoj gradova poticao razvoj državnih tvorevina. Važniji gradovi na području današnjeg Mexica su Tikal, Uahaktun, Teothiuacan, Copal do 900 g.n.e., a kasnije do dolaska Španjolaca Tula, Tenochtitlan. U području Anda ističu se Tiahuanaco, Cuzco. Razvoj ovih gradova na tlu amerika je odraz centraliteta i velike uloge vojnih vođa. Važno je i značenje religije. Gradovi nisu bili opasani zidovima, sistem ulica je bio pravilan, a gustoća naseljenosti mala. Gradovi Maja su nestali, a gradovi Andskog prostora su postali jezgre novih gradova koje su osnovali Španjolci. Nakon pada Rima u eurpi je mračno doba i razvoj gradova zamire radi prekinutih veza gradova sa okolicom. Podizanjem samostana i općenito s jačanjem funkcije crkve ponovo se razvijaju gradovi europe. 800 g.n.e. najveći grad europe je Cordoba u Španjolskoj sa 160 000 stanovnika. Najveći gradovi tog doba su Changan (Xian) i Bagdad s 700 000 stanovnika. 800 g.n.e. bilo je samo 15 tako velikih gradova. Najveći gradovi su bili u pojasu 10° - 40° sjeverne g.š. od Španjolske do Japana. Gradovi europe tog doba su do 30000 stanovnika. Jači razvoj gradova u europi počinje tek u 11 sroljeću. Poticaj su dale inovacije u poljoprivredi, jačanje tržnica i gradnja obrambenih zidova. U srednjem vijeku feudalci podižu burgove, a crkve vjerske centre oko samostana koji postaju jezgre novih gradova te su to prvi oblici srednjovjekovnih gradova. Ubrazanju razvoja srednjovjekovnih gradova pridonosi osnivanje cehova i gildi. Gradovi srednjeg vijeka teže što večoj samostalnosti te dobijaju statuse slobodnog kraljevskog grada, gradova komuna, gradova republika. Važna je Velika Hanza koju čini 1600 gradova koji međusobno trguju. Srednjovjekovni grad se gradi neplanski unutar obrambenih zidova i ima nepravilan raspored uskih ulica. Gradovi su mali, najveći gradovi 1300 g.n.e. imaju 228000 stanovnika (Paris), Venecija 110000. U Aziji gradovi se od 1000 g.n.e. do 1500 g.n.e. najviše razvijaju u jugozapadnoj Aziji, Indiji te dijelu Kine i Japana. Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu 3 Goran Klopotan: 1998 – 1999

U Africi žarišta su u prostoru današnjeg Maghreba i doline Nila. Kasnije se javljaju na dijelu zapadne Afrike. U periodu renesanse i baroka od 1500 – 1800 tri činitelja utječu na brži razvoj gradova: 1) razvoj kapitalizma, 2) pojava centralističkih država, 3) razvoj fizičkih znanosti. Širi se mreža cesta, potrebe manofakture za sirovinama i vodom šire proizvodnju izvan zidina gradova. Ekonomski razvoj kontinuirano daje impulse razvoju grada. Gradovi se grade planski. Najbrže se razvijaju adminastritativni centri novi večih nacionalnih država. U tom 300 godišnjem razdoblju mreža gradova u eouropi se nije previše izmjenila (osim Skandinavije i istočne europe). Favorizira se razvoj glavnog grada (1600: London 187000, Pariz 200000) dok drugi i dalje ostaju mali. 1700 g.n.e. London ima 550000, Pariz 530000, 1800 g.n.e. London 860000, Paris 547000. Potiče se i razvoj luka jer se trgovina seli na atlantski ocean. U srednjoj i južnoj Americi gradovi se razvijaju na jezgrama gradova Azteka i Inka. Posve novi gradovi se stvaraju na Karipskim otocima i sjevernim obalama Južne Amerike. Dva su im činioca važna, postojanje domorodačkih gradova i gustoća domorodačkog stanovništva. U Angloamerici prvi grad je osnovan 1565 St. Augustine na Floridi. Za razvoj gradova u angloamerici najzaslužniji su Engleska, Francuska i Nizozemska. Jači razvoj počinje u 17 stoljeću razvojem Bostona, Philadelphie, New Yorka, Richmonda. U Africi od 1500 – 1800 i dalje se gradovi razvijaju na prostoru Maghreba, dolini Nila i u zapadnoj Africi, pogotovo Yorubi, te kasnije u istočnim dijelovima. Kairo je tada najveći grad sa 300000 stanovnika. Ističu se još Fez, Marakeš, Tunis sa 100000 stanovnika. U Aziji je tada mreža gradova najgušća na području jugozapadne Azije, Irak i Iran. Indijski potkontinent i Kina između Beinga i Shanghaia te Japan. Cijelo vrijeme Being je najveći 300 000 do 1 100 000 (1800 godine) stanovnika. Gradovi renesanse i baroka odlikuju se prostornom strukturom na koju je utjecao razvoj fortifikacijskih sistema uzrokovanih razvojem artiljerije. Utjecaj imaju i prostrani trgovi, široke ulice, vojarne, vrtovi, parkovi,... Vžan činitelj je i prijevoz kočijama unutar grada te plansko humanističko planiranje grada. Nakn 1800 počinje industrijska faza urbanizacije ili urbana eksplozija. Tada se gradovi intenzivno razvijaju zahvaljujući tehničkom i znanstvenom razvoju koji za sobom povlači i ekonomski. Pošto industrija ima svoj lokacijske zakonitosti novi gradovi ili stari se razvijaju na mjestima rudača, energije, radne snage, povoljnih prometnih pravaca,... Počinje egzodus iz ruralnih krajeva u urbane sredine radi rada u industriji. Primjerih takvih gradova su Ruhr, Šljonsk, Donbas, Yorkshire, London, Rotterdam, Hamburg. Brzinu razvoje gradova pokazuje broj gradova sa više od 1 000 000 stanovnika, 1800 samo Peking (Beijing), 1900 ih je 16, a već 1970 149 gradova. Najveći gradovi 1975 su Tokyo sa 8 433 000 stanovnika u užem dijelu ili 27 037 000 sa širim dijelom, New York sa 7 482 000 ili 17 310 000, London 5 400 000 ili 12 607 000.

POJAM I PODJELA URBANIZACIJE (ispitno pitanje: Pojam i podjela urbanizacije) lat. Urbs = grad. Urbana geografija promatra urbanizaciju sa populacijsko – demografske, funkcionalne i fizionomsko – morfološke komponente. S obzirom kako se manifestira u prostoru možemo je podijeliti na primarnu i sekundarnu. Primarna urbanizacija je postanak i razvoj formalnog grada, tj. koncentracija stanovništva, stvaranje gradskih demografskih struktura, razvoj sekundarnih i tercijalnih djelatnosti. Skundarna urbanizacija podrazujevaju populacijsko – demografske, funkcionalne i fizionomsko – morfološke komponente koje smanjuju agrarna obilježja. Sekundarna urbanizacija najjaće se očituje u okolicama velikih gardova. Oko gradova nastaju prigradske urbanizirane zone koje su prostorno i funkcionalno povezane sa gradom. Urbanizirane zone ne moraju nastati samo uz gradve već i uz industrijske i rudarske pogone u ruralnim sredinama. Mjerenje stupnja urbanizacije se oslanja na populacijsko – demografska i na morfološka obilježja. Gustoću i strukturu stanovništva, dinamiku populacijskog razvoja, pokretljivosti stanovništva, gustoći izgrađenosti zemljišta,... Možemo razlikovati i pojedine stadije ili faze urbanizacije u pojedinim zemljama. Prema Lempardu: 1) primarna faza (ruralizacija), 2) sekundarna (industrijska) faza, 3) tercijarna (regionalna) faza, 4) kvartarna ("totalna") faza urbanizacije. Danas se govori o 1) primarnoj ili predindustrijskoj, 2) sekundarnoj ili industrijskoj, 3) tercijarnoj ili metropolitanskoj urbanizaciji. U primarnoj ili predindustrijskoj fazi udio gradskog stanovništva je 1/6 ukupnog. Gradovi su mali, a veliki gradovi su metropole carstva. U sekundarnoj ili industrijskoj fazi glavni impuls urabnizacije je sekundarna djelatnost, posebice industrija. Industrija zahtjeva mnogo radne snage na malom prostoru i pospješuje ruralni egzodus. Udio gradskog stanovništva se tako povećava na 2/3, od čega 1/3 živi u velim gradovima. (ispitno pitanje: Tercijarna faza urbanizacije i ispitno pitanje: Proces metropolitanizacije) U tercijarnoj ili metropolitanskoj urbanizacijskoj fazi koja je do sada najviša faza urbanizacije, glavne impulse urbanom razvoju daje razvoj tercijalnih djelatnosti. Tercijalna djelatnost zahtjeva veliku potrošnju stanovništva koje je koncentrirano. Mogučnosti velike prostorne pokretljivosti donose proces metropolitizacije. Centralni gradovi gube stanovništvo, posebice njihovi centri, a rubne i prigradske zone se naglo urbaniziraju te nastaju nove urbane regije. 2/3 stanovništva živi u gradovima, a više od 1/3 u velikim gradovima. Preseljavanje selo > grad prestaje, a jača grad > okolica.

STUPANJ I DINAMIKA URBANIZACIJE SVIJETA Većina gradova europe i svijeta osnovana je do 19 stoljeća. U europe je većina podignuta u srednjem vijeku, a u Latinskoj Americi do kraja 16 stoljeća. Do 1800 u gradovima je živjelo oko 2,4% stanovništva. Sredinom 20 stoljeća u gradovima živi 20% stanovništva, a do kraja stoljeća se predviđa 51%. Do 19 stoljeća porast gradskog Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

4

stanovništva bio je obilježen porastom broja gradova, a nakon toga se ne stavarju novi gradovi već se šire postojeći zahvaljujući industralizaciji i liberizmu društveno – ekonomskih odnosa. Što je država na višem stupnju industralizacije to i više raste njeno urbano stanovništvo. Nerazvijene zemlje su 1920 u Ltinskoj Americi imale oko 15% gradskog stanovništva, Aziji 7%, Africi 5%. Latinska Amerika je naprednija jer je početkom 20 stoljeća stekla političku nezavisnost, te je od večih kolonija stvoren veči broj malih državica. Europ i SAD su ulagale kapital jer su trebale sirovine koje ima Latinska Amerika. Sve se baziralo na latifundijama nastalim u kolonijalnom periodu (sistema starateljstva). Radi tih ulaganja najviše se razvijaju luke za međunarodne veze. To je razlog zašto među nerazvijenima Latinska Amerika ima najviš urbanog stanovništva. Nakon I svjetskog rata usporena je razmjena dobara ali se zato postepeno industrijalizira Latinska Amerika i time se nastavlja porast urbanog stanovništva. 1920 – 1930 na 50%, a 1967 je iznosilo 67%. Nako 1950 u naglom porastu urbanog stanovništva prednjači Afrika. Razlog tome je dekolonizacija nakon II svjetskog rata i želja novonastalih država da se ekonomski osamostale pa potječu industralizaciju te time pospješuju migracije stanovništva u gradove. Od 1950 – 1960 urbano stanovništvo je poraslo za 69% u Africi. U Aziji je u tom periodu porast također visok i iznosi 50%. Visoki porast gradskog stanovništva kod nerazvijenih je i posljedica velikog prirodnog prirasta. Porast jakom migracijom i velikim prirodnim prirastom u nerazvijenim zemljama uzrokuje pojavu velikih divljih naselja u rubovima grada. U razvijenim zemljama migracije gotovo da i nema, prirodni prirast je mali ili negativan, a stanovništvo napušta gradove te nastaje problem određivanja međa grada i urbanog stanovištva.

URBANIZACIJA HRVATSKE (ispitno pitanje: Urbani razvoj Hrvatske nakon II svjetskog rata) Nakon II svjetskog rata počinje nagli razvoj nepoljoprivrednih djelatnosti. U skladu sa tim provodi se cocijalno prestrukturiranje stanovništva. Poljoprivredno se stanovništvo zapošljava u nepoljoprivrednim djelatnostima i na taj način se njegov dio smanjuje. 1948 62% Hrvatskog stanovništva je poljoprivredno. Prestrukturiranjem taj postotak opada 1953 na 56%, 1961 na 44%, 1971 na 32% da bi 1981 iznosio 15%. Broj gradskih naselja je također u porastu u tim periosima: 1961 Hrvatska je imala 70 gradskih naselja, 1971 103, a 1981 214. Tipovi urbanizacije općina u Hrvatskoj izdvojeni su pomoću jednostavnog modela dvije varijable: udjelom gradskog i udjelom poljoprivrednog stanvništva. Na taj način izdvojena su 4 modela urbanizacije. 1) natprosječni udio gradskog i ispodprosječni udio poljoprivrednog stanovništva (vezani za općine koje imaju veće gradsko naselje), 2) udio gradskog stanovništva je ispod prosjeka RH, vezane uz primorje, nemaju veće gradskog naselje ali je visok stupanj deagrarizacije prisutan, 3) i 4) vezane su za unutrašnjost, u 3) spadaju Sisak i Vukovar gdje je stupanj urbanog i ruralnog stanovništva visok bez obzira na postojanje velikog gradskog naselja, proces deruralizacije je slab. U RH prevladava 4) stupanj gdje je broj urbanog stanovništva ispod prosjeka, a ruralnog iznad te su to općine sa najnižim stupnjem urbanizacije.(ispitno pitanje: Kako su se u RH određivala gradska naselja od 1961 – 1971, a kako 1981) Za utvrđivanje socio – ekonomske preobrazbe korišten je model sa tri varijable i za difernciranje urbanih naselja RH (% urbanog stanovništva, % domačinstava bez poljoprivrednog dobra, % radnika od aktivnog stanovništva) te je na osnovu njih 1981 utvrđeno da od 6650 naselja je 2587 (48%) urbano i 4063 (52%) ruralno. Vidljiva je i polarizacija urbanizacije u RH na osnovu dinamike razvoja gradskih naselja. To je uvjetovano time da se otvaranjem novih radnih mjesta u ne primarnom sektioru smanjuje broj ruralnog stanovništva, a takva su radna mjesta koncentrirana u velikim gradskim naseljima. U RH je od 1971 – 1981 stanovništvo poraslo za 4% ali je zato gradsko poraslo za 29% i to najviše u velikim gradovima. U RH je 73% općina egzodusno, a 27% imigracijskoih.

FUNKCIJE GRADA PODJELA GRADSKIH FUNKCIJA Pojam gradske funkcije nije posve definiran. Boesler ih poistovjećuje sa s gradskim djelatnostima koje ovise o obuhvatu i prostornoj strukturi potražnje. Djelatnošću se smatra svaki postupak stvaranja novih dobara ili pružanja usluga. Boesler je gradske funkcije podijelio na primarne ili gradotvorne i na sekundarne ili lokalne s obzirom na kvalitet i kvantitet. Kvantitativno određivanje gradskoh funkcija je bazirano na veličini grada i ukupnom volumenu djelatnosti. No treba uzeti u obzir i zadovoljavanje čovjekovih potreba: stanovanje, rad, odmor, opskrba, obrazovanje, odmor, promet i komunikacije. Tako gledano podjela funkcija grada se dijeli na A) proizvodnju i usluge i B) rad i stanovanje. Prva funkcija grada je proizvođač robe (sekundarne djelatnosti) i vršioc usluge (tercijalen i kvartarne djelatnosti). Druga kategorija funkcija je rad i stanovanje i neodvojiva je od prve. Funkcija rada je izraženija jer više ljudi radi u gradu nego li stanuje. To je uvijet stvaranja gravitacijskog područja radne snage oko grada, dakle migracione radne snage, posebice dnevne. Proizvodne djelatnosti imaju veća gravitacijska područja od onih uslužnih. S obzirom na gravitacijeko područje gradske djelatnosti se dijele na parimarne (gradotvorne, služe i stanovnišvu izvan grada) i sekundarne (lokalne, isključivo služe stanovnišvu unutar gradskih međa).

BAZNE I NEBAZNE FUNKCIJE GRADA (ispitno pitanje: Bazna funkcija grada) Bazni i nebazni karakter djelatnosti izravno je povezan s njihovim gravitacijskim područjem. Baznog značenja su one djelatnosti koje svoja dobra izvoze izvan grada, one osiguravaju gradu prihode. Nebazne su onda one koje Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu 5 Goran Klopotan: 1998 – 1999

koristi isključivo potrebama stanovništva grada. Za izračunavanje baznih i nebaznih djelatnosti veću primjenu imaju indirektni postupci koji se dijele i dvije skupine: 1) metoda kvocijenta lokacije sa a) jednostavnim, b) modificiranim i c) indeksom "viška" zaposlenih te 2) metoda "minimuma" potreba, a) metoda "minimuma" potreba bazirana na vrijednosti K i b) "minimum" potreba baziran na apsolutnom minimumu vrijednosti. Nebazni udio djelatnosti raste prosječno sa rastom veličine grada. Najznačajnija bazna djelatnost je industrija.

FUNKCIONALNA KLASIFIKACIJA GRADOVA (ispitno pitanje: Funkcionalna klasifikacija gradova) S obzirom na funkcionalna obilježja gradove možemo klasificirati na više načina, izdvojit ćemo tri mogućnosti: 1) s obzirom na značenje pojedinih djelatnosti (ili grupa djelatnosti) u gradu, 2) s obzirom na stupanj funkcionalne specijalizacije gradova, 3) s obzirom na funkciju rada i stanovanja. Metode koje se primjenjuju u funkcionalnom klasificiranju grada su kvalitativne i kvantitativne. Na osnovu kvalitativnih metoda, koje se temelje na općim zapažanjima dominantne djelatnosti, možemo prema Aurousseau izdojiti administrativne, obrambene, kulturne, produkcijske, komunikacijske i rekreacijske gradove. Kvantitativne metode se baziraju na zaposlenom stanovništvu u pojedinm djelatnostima grada, jer tako se može odrediti funkcionalna usmjerenost grada. Kvantitativne metode imaju nekoliko pristupa. Na osnovi intuitivnog Harris je prema zaposlenim i njihovom zanimanju izdvoji osam tipova gradova u SAD: industrijski (sa dva podtipa), gradovi trgovine na malo, na veliko, prometne gradove, univerzitetske, rekreacijske i odmorne te funkcionalno složene. U ovom pristupu se primjenjuju intuitivno određeni kriteriji. Drugi pristup je matematičko – statistički. Tu se služimo srednjim vrijednostima zaposlenih u pojedinim djelatnostima, a usmjerenost se određuje djelatnošću koja ima "višak" u odnosu na prosjek. Na osnovu ovog pristupa Nelson je gradove u SAD podjelio na devet grupa djelatnosti (industrija, transport i komunikacije, trgovina na veliko, trgovina na malo, financije i osiguranje, personalni servisi, profesionalni servisi, administracija, rudarstvo). Svaki ovaj tip može imati i tri podtipa. Deseti je složeni tip grada u kojem ne prevladava niti jedna djelatnost. Treći pristup je baziran na faktorskoj analizi više varijabli. Veća je objektivnost izdvajanja gradova. Primjer je Moser i Scott analiza GB gradova sa 60 varijabli podjeljenih u osam grupa. Tako su izdvojili tri grupe tipova gradova a) pretežno industrijske s 5 podtipova, b) trgovaček, administrativne i rekreacijske s 3 podtipa i c) subburbije sa 6 podtipova. Grad se može klasificirati i na odnosu funkcije rada i stanovanja. Funkcija rada se mjeri brojem radnih mjesta i brojem ukupno zaposlenih mještana u gradu i dnevnih imigranata. U RH je 1971 od 150 centara rada s više od 200 zaposlenih, njih 49 imalo više imigranata od zaposlenih mještana, dakle funkcija rada im je veča od funkcije stanovanja zaposlenih. Vresk je na osnovi aktivnog stanovništva prema djelatnostima odredio usmjerenost RH gradova. Prosječan grad je bio onaj u kojem je udio aktivnog stanovništva po djelatnostima bio jednak prosječnom udjelu svih gradova u RH. Dobiveni su gradovi 1) bez usmjerenosti, 2) umjerene usmjerenosti i 3) izrazite usmjerenosti.

PROSTORNA STRUKTURA GRADA POJAM PROSTORNE STRUKTURE GRADA S prostornog gledališta grad se može shvatiti kao prostor izgrađen urbanim sadržajem. Pojam prostorn strukture obuhvaća prostorni raspored te sistem veza i odnosa između elemenata pojedinih fenomena u prostoru grada. Sastoji se od tri komponente: funkcionalne, populacijsko – demografske i morfološke.

PRISTUPI PROUČAVANJU I OPĆI MODELI PROSTORNE STRUKTURE GRADA Dosadašnje najznačajnije pristupe proučavanju prostorne strukture grada svrstat ćemo u četri velike skupine: 1) ekološki pristupi, 2) ekonomski pristupi, 3) sistemološki pristupi, 4) geografski pristupi. Ekološki pristupi – vezan je uz ljudsku ekologiju, tj. odnos, odnosno međuzavisnost ljudi i okoline. Nakon 1940 urbana ekologija se razvija u tri glavna pravca kojima je zajedničko polazište od socijalnih, prostornih i fizičkih obilježja gradske okoline. 1) socijalno – ekološko istraživanje prvog pravca općine. Cilj je utvrđivanje vrste gradskih općina koje se odlikuju specifićnim obilježjima i procesima. 2) faktorska ekologija je analitička metoda koja počiva na statističkom modelu. 3) pravac koji počiva na analizi ekološkog kompleksa koji se sastoji od četri skupine varijabli: stanovništva (veličina, dinamika rasta, komponente rasta, etnička struktura, migracije), organizacije (ekonomska baza), okoline (topografija, fizička obilježja) i tehnologije (prometna sredstva, izvori energije). Ekolozi smatraju da prostorna struktura nastaje ekološkim procesima: koncentracijom, decentralizacijom, invazijom, sukcesijom i rutinizacijom. Na te procese utječu razni faktori od kojih je najvažniji natjecanje. Značajan model ekološko – prostorne strukture je Burgessov ili teorija koncentričnih zona. On je na primjeru Chicaga došao do zaključka da se gradovi razvijaju od središta u pet koncentričnih zona. 1) obuhvaća središnji poslovni dio grada CBD sa koncentriranim trgovinama, bankama, hotelima, upravom, 2) prijelazna zona u kojoj prevladava laka industrija i stanovi loše kvalitete (geta), 3) zona sa stanovima za iznajmljivanje radnicima, 4) stambena zona srednjih slojeva stanovništva, 5) zona najbogatijih građana. Iza toga slijedi prostor dnevne migracije radne snage. Hoyt je ovu teoriju modificirao u sektore. Harris i Ullman su ove dvije teorije modificirali dodatkom više nukleusa (jezgara) oko kojih se razvijaju zone/sektori. Jezgre mogu biti luke, željezničke stanice, trgovački dijelovi,... (ispitno pitanje: Evolutni model grada) Sjoberg je uveo evolutni model strukture grada, uzimajući u obzir vremensku faktor, tj. kulturu u kojoj se grad razvijao, običaje. Dakle po njemu je grad proizvod određenog društva. Usprkos tome gradovi imaju nekoliko zajedničkih obilježja: Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu 6 Goran Klopotan: 1998 – 1999

1) Predindustrijski grad je najčešće opasan zidovima, građen je neplanski, raspored ulica je nepravilan, osim palača i samostana zgrade su jednokatne. Nije zonalane već celuralane strukture. Gustoća stanovništva je velika, što dovodi do prenaseljenosti. Gustoća je najveća u centru i naglo pada prema rubu. Funkcionalnog zoninga nema. Stanovi, radionice, trgovine su izmješane po cijelom gradu. Privilegirani žive u centru oko glavnog gradskog trga i drugih reprezentativnih zgrada. U gradu prevladavaju vjerske funkcije, zanatstvo i trgovina. 2) Industrijski grad nastaje u fazi industrijske urbanizacije. Razvoj je u uvjetima jake podjele rada, socijalnog prestrukturiranja i prostorne mobilnosti stanovništva. Prostornu strukturu karakterizira pravilan raspored ulica kao posljedica planiranog razvoja. Javlja se funkcionalni zoning. Ističe se poslovna, izdvojene industrijske, stambene i rekreacijske zone. Gustoća stanovništva je ravnomjernija od centra prema rubu. Sada najsiromašniji stanuju oko centra, a najbogatiji na rubu. 3) Metropolisi ili metropolitanski grad je razvijeniji stadij industrijskog. Javlja se u tercijarnoj ili metropolitanskoj fazi urbanizacije. Ima naglašen socijalni i funkcionalni zonin. Stanovništvo je disperzno, manje gustoće sa malim brojem stanovnika u CBD – u. Ekonomski pristupi oslanjaju se na teoriji vrijednosti gradskog zemljišta, ekonomskoj renti. U gradovima se vrijednost rente temelji na vrijednosti lokacije. Vrijednost ovisi o lokaciji koja ovisi o podobnosti odnosno veća vrijednost što smo bliže središtu grada. U novije vrijeme mnogi autori smatraju da u odabiru lokacije glavnu ulogu imaju: renta, transportni troškovi (dostupnost) i veličina mjesta. Iz sveg tog je vidljivo je da iskorištavanje zemljišta opada od središta prema rubovima. Najskuplji je centar gdje je CBD, pa slijedi zona industrije i trgovine na veliko te stambene zone. Isto tako od središta prema rubu opada i visina zgrada. Nije samo bitna horizontalna već i vertikalna dostupnost, odnosno na kojem se katu nalazimo. Sistemološki pristup se bazira na tome da neki sistem čine brojne komponente između kojih postoje neke veze, u našem slučaju to su ljudske djelatnosti, a veze su ljudske komunikacije koje omogućuju cirkuliranje informacija, dobara, poruka,... U ovom pristupu korištenje zemljišta, odnosno struktura grada je posljedica težnje sistema što djelotvornijem funkcioniranju . Geografski pristup tu je prostorna struktura grada rezultat međuzavisnog djelovanja prirodne osnove i društvenih faktora. Time isključujemo da na formiranje strukture grada utječe samo jedan društveni fenomen. Znantna važnost se pridaje geografskom položaju i topografskom smještaju te fiziografskim faktorima u razvoju grada, ali ovdje postoji opasnost prenaglašavanja prirodne osnove, tj. prirodni determinizam. Na ovaj način se ne može dobiti jedan opće prihvaćeni model jer se većina faktora mijenja od grada do grada. Mana večine navedenih modela je što grad shvaćaju kao statičan, a ne kao dinamičan organizam koji se mijenja u vremenu.

FUNKCIONALNO – PROSTORNA STRUKTURA GRADA Pod funkcionalno – prostornom strukturom možemo razumjevati prostorni raspored i prostorno različite koncentracije i kombinacije gradskih djelatnosti. Gradski se prostor prema tome može diferencirati na manje ili veće dijelove prema načinu iskorištavanja zemljišta: a) stanovanje, b) proizvodnja, c) cirkulacija, d) organizacija, e) rekreacija, f) neiskorišteno zemljište. Način iskorištavanja se određuje neposrednim kartiranjem. Obično su najveće stambene zone (SAD 39% grada), a na poslovne male (SAD 4,8% grada). Osim u površini koju pokrivaju postoje i razlike u prostornom razmještaju (središte – periferija).

POSLOVNI CENTRI GRADA (ispitno pitanje: Poslovni centri grada) U većini gradova je ispod 5% površine grada namjenjeno poslovnim djelatnostima, ali zato je to velika iskorištenost zemljišta jer u poslovnim djelatnostima radi i 40% zaposlenih u gradu. Poslovne djelatnosti se dijele na trgovinu na malo, veliko, financijsko poslovanje, osobne i profesionalne usluge te upravne poslove. Največu važnost ima trgovina na malo pa se često kao sinonim upotrebljava naziv trgovački centri. Koncentracije poslovnih djelatnosti razlikuju se od grada do grada kao i od zemlje do zemlje. U SAD postoje tri karakteristična morfološka oblika koncentracije poslovnih djelatnosti: poslovni centri, poslovne zone u obliku traka (ribbons) i specijalizirana područja. Poslovni gradski centri različite su veličine i nastaju spontano, a zadnje vrijeme planski. Tu je trgovina na malo i druge uslužne djelatnosti. Velika koncentracija poslovnih institucija s velikom djelotvornošću poslovanja. Poslovne zone u obliku traka su nastale spontano u ranijoj fazi nastanka grada. Sastoji se od glavne trgovačke ulice koju okomito sijeku manje trgovačke ulice, pa su zato trakaste ili u obliku riblje kosti. Specijalizirana područja su nastala planski ili neplanski, a riječ je o specijaliziranim medicinskim, rekreacijskim,... zonama. Poslovni centri imaju najveću važnost u europskim gradovima, a možemo ih klasificirati prema lokaciji, gravitacijskom području i njihovoj morfološkoj i funkcionalnoj strukturi. Lokacija poslovnih zgrada im posebne zahtjeve. Moraju biti tamo gdje je velika pješačka dostupnost sa dostupnim prometnim terminalima lociranim u središtu grada (autobus, tramvaj, metro, željeznica), laka opskrba trgovina robom na veliko. U okviru grada javlaju se četri specifična položaja poslovnih zona. 1) središnja zona CBD, poslovni centri u pojedinim četvrtima unutar grada, poslovni centri na rubu grada i izvan grada (između gradova). Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

7

Gravitacijsko područje je također posebnog značenja u klasifikaciji poslovnih centara (zona). Najčešće se izdavajaju četri tipa: 1) city (CBD), 2) regionalni centar, 3) komunalni centar, 4) centar susjedstva. Veličina gravitacijskog područja ovisi i o vrsti, broju i veličini usluga. Robe i usluge se mogu klasificirati prema vremenu upotrebe na kratkoročne, srednjeročne i dugoročne. Prodavaonice za kratkoročne potrebe imaju malo gravitacijsko područje (r = 100m) te se stoga nalaze u centru grada. Prodavaonice za duguročne potrebe večinom imaju gravitacijsko područje koje prelazi i granice grada. Centar susjedstva opskrbuljuje stanovništvo robom uglavnom za kratkoročne potrebe. Supermarket je najčešći oblik prodavaonice. Opskrbljuje u radijusu od 500 m. lociran je na križištu sabirnih ulica. Komunalni centar opskrbljuje kao i cenatr susjedstva ali ima i srednjoročne ali i dugoročne robe. Može osim manjih prodavaonica imati i robnu kuću kao centralnu trgovinu. Ima radijus od 1000m i opskrbljuje i više od 20 000 stanovnika. Nalazi se na križanju sabirnih ili glavnih ulica. Regionalni centar uz funkcije komunalnog centra posjeduje prodavaonice dugoročnih roba te razne uslužno – servisne institucije. Ima više specijaliziranih trgovina i robnih kuća. Locira se na križanjima glavnih ulica. Radijus je 1500m i opskrbljuje i više od 100 000 stanovnika. City (CBD) je najznačajniji po značenju, broju i strukturi poslovnih funkcija te veličini gravitacijskog područja. Podjela poslovnih centara ovisi i o zemljama. SAD 1) lokalni centar (1 – 4 trgovine, gravitacije od samo nekoliko blokova), 2) centar susjedstva, 3) komunalni centar, 4) regionalni centar, 5) metropolitanski CBD. GB 1) centar grada (isto kao i CBD), 2) centar distrikta, 3) centar susjedstva, 4) supcentri. Po obliku organizacije poslovni centri su integrirani ili neintegrirani. U neintegriranim trgovačka poduzeča sama podižu poslovne i prodajne objekte i njima upravljaju. Kod integriranih je organizirana zajednička uprava. (ispitno pitanje: Shopping centri) Najveću promjenu u sistemu poslovnih centara uvela je izgradnja shopping centara. Poslovnih centara koji su izgrađeni planski, na većem prostoru, a namjenjeni trgovini na malo i drugim uslužnim djelatnostima s velikim parkiralištem za osobna vozila. Prvi je bio U Baltimoreu 1907.

SREDIŠNJI POSLOVNI CENTAR (CITY, CBD) (ispitno pitanje: CBD (city)) U njemu se osim trgovine na malo koncentriraju i druge institucije uslužno – servisnog i drugog karaktera (kazališta, muzeji, hoteli, fakulteti, banke, putničke agencije, uprave). Za njega su bitne tri grupe funkcija: opskrba, posredovanje i uprava. Osim funkcionalnog značenja ističe se i po fizionomskim obilježjima. Osim središnji poslovni dio grada naziva se i downtown, the core of the city, central business district (CBD). Tokom prostornog širenja grada u razdoblju industrijalizacije promjenila su mu se funkcionalna obilježja i funkcionalno značenje. Opala mu je stambena funkcija, koncentrirale su se kulturno – prosvjetne, upravne i druge uslužne ustanove. (ispitno pitanje: Što je sitifikacija) Proces ovakvih funkcionalnih promjena gradske jezgre koja se u mnogim europskim gradovima poklapa sa srednjovjekovnim gradom, može se nazvati sitifikacija. Najprije je počela u Londonu oko 1820. City Londona je imao 1851 128 000 stanovnika da bi oko 1931 ima 13 000, a već 1961 manje od 5 000. City se najčešće određuje na osnovu stupnja koncentracije city funkcija u gradskoj jezgri ili drugim funkcionalnim i fizionomskim obilježjima. Fizionomska obilježja su prevlast visokih zgrada, prizemlja zgrada imaju izloge, trgovine na malo su na više etaža, mnoštvo reklama, pješačkih prolaza je puno, koncentracija novinskih kioska, telefonskih govornica, cvjećarnica,... Funkcionalna obilježja su koncentracije city funkcija: opadanje funkcije stanovanja, skupoća zemljišta, velika gustoća prometa, velika gustoća radnih mjesta,... Postoje i postupci unutarnjeg diferenciranja citya, a mogu se podijeliti na primarna (izravno pokazuju stupanj iskorištavanja prostora city funkcijama (unutar zgrada i površini samog prostora citya)) i sekundarna (ukazuju na popratne pojave). U SAD udio korištenih površina pojedinih grupa funkcija u CBD – u je prosječno 44% servisi, financije i uredi, 32% trgovina na malo i ne CBD funkcije 24%. Veličina Citya odnosno CBD je u odnosu na veličinu grada izrazito mala (Njemačka: Hannover 0,77 km2, Munchen 1,76 km2, dok je U SAD još i manja zahvaljujući visokim neboderima). Po načinu i intezitetu iskorištavanja CBD nije homogen pa se dijeli na city jezgru (neboderi i podzemne etaže radi intezivnog korištenja zemljišta), city okvir ili prijelazna zona (male i velike zgrade, manje city funkcija, više parkirališta, veći promet motornih vozila). Izrazitu koncentraciju u CBD – u pokazuju trgovina na malo i financijske institucije. Stanovanje u city je svedeno na minimum, tu stanuju samo oni neophodni za funkcioniranje citya. Pretežno su to samci ili parovi radne dobi. U rubnoj zoni citya, u prijelaznoj zoni stvaraju se slamovi i geta.

LOKACIJA INDUSTRIJE U GRADU Industrija kao i poslovne djelatnosti zauzima malu površinu grada ali zato zapošljava veliki dio zaposlene mase. Industrija je najizrazitija bazna djelatnost grada. Značenje industrije se mjeri: udjelom ukupno zaposlenih, udjelom nacionalnog dohotka od industrije, brojem industrijskih poduzeća. Često se koristi kvocijent lokacije koji pokazuje stupanj koncentracije pojedine vrste industrije u gradu. (ispitno pitanje: Lokacija industrije u gradu) Lokacija industrije u gradu ovisi o zahtjevima pojedinih grana industrije ali i o uvjetima koje pojedine lokacije Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

8

pružaju prema zadovoljavanju tih zahtjeva. Prvu skupinu lokacijskih zahtjeva čine karakter tj. tehnološka obilježja proizvodnje (veličina zemljišta, nagib terena, razina podzemne vode, vodovod, kanalizacija, zaštita stambenih zona od buke, polucije,... drugu skupinu čine zahtjevi dostupnosti odnosno prometne povezanosti (radnici, roba, sirovine) i šire komunikativnosti. Treću skupinu čine lančane veze koje postoje u proizvodnom procesu (to su operativni kontakti između pojedinih funkcionalnih jedinica u proizvodnom sistemu, a mogu biti na razini ulica, četvrti, gradova, država, međunarodne). Činioci lokacije industrije se mijenjaju u vremenu zahvaljujući tehnološkom napretku. S obzirom na tehnološka obilježja, a s tim u vezi i lokacijske zahtjeve imamo tri faze: palotehničku (najvažniji su rudarstvo, teška metalurgija, tekstil i brodogradnja), mezotehničku (metaloprerađivačke grane (strojevi, vozila), elektroindustrija, prehrambena, kemijska), neotehnička (nakon II svjetskog rata, elektroindustrija, industrija zračnog i kopnenog prometa te industrija za telekomunikacije, obradu podataka). Dakle vidljivo je za zadnje dvije faze da nisu više potrebne lokacije uz izvor sirovina, već im je važnija dostupnost kupovnim potencijalima. Razmještaj industrije u gradovima razijenih zemalja kao posljedica navedenih faza može se prikazati uopćenim modelom sa šest glavnih lokacij industrije. Polazeći od središta prema rubu grada 1) u starogradskoj jezgri i 2) na rubu te jezgre smjestile su se neke industrije u palotehničkoj fazi, 3) duž željeznica, glavnih cesta, rijeka, kanala, obala, jezera i mora smjestile su se u mezotehničkoj fazi kao i 4) na rubu novog dijela grada. 5) čine planske industrijske zone na rubu grada u prigradskim naseljima ili unutrašnjim dijelovima grada, a 6) čine lokacije u prigradskim industrijskim (satelitskim) naseljima koja se razvijaju u neotehničkoj fazi. Iz toga se vidi da se industrija u gradu promatra u tri prostorna oblika: kružni, sektorski i oblik jezgre. Industriju u gradu možemo klasificirati i prema njihovom tržištu (lokalnom ili nacionalnom). Tako A. Pred dijeli na: 1) industrija koncentrirana uz CBD, industrija hrane (smanjivanje troškova distribucije), 2) u središtu grada su one sa potrebom velikog direktnog komuniciranja s potrošačima (grafička), 3) industrija za lokalno tržište s lokalnim izvorima sirovina (industrija opeke), 4) visokovrijednih produkata (farmaceutska, strojevi), 5) nije bitno da su u centru ali trebaju veliku komunikativnost (elektronska industrija), 6) smještene uz obalu ali nisu usmjerene na lokalno tržište (naftna industrija), 7) orijentirane na nacionalno tržište (uz glavne prometnice, usmjerene na finalne proizvode). Postoji veliki proces decentralizacije industrije, ona se odmiče od centra prema rubu, ali ne jako daleko u prosjeku se pomakne za 15 – 20 km od prvobitne lokacije.

STAMBENE ZONE GRADA (ispitno pitanje: Stambene zone grada) Najveći udio gradske površine otpada na stambenu funkciju. U SAD – u u gradovima većim od 100 000 stanovnika na tu funkciju otpada 41% prostora, a u manjim i više od 50%. U pogledu prostornog razmještaja stambenih zona, njih ima po cijelom gradu, miješaju se sa drugim načinima iskorištavanja zemljišta, ali na rubnim zonama su zastupljene gotovo samo one. U centru je svedena na minimum radi poslovnih djelatnosti i tamo se stanovi nalaze samo na višim katovima zgrada. U središnjoj zoni je stambena funkcija pomiješana i dalje sa ostalim ali je značajnije veči udio u odnosu na onaj u centru. Udaljavanjem od centra stambena funkcija raste. S obzirom na lokaciju imamo središnje, rubne i prigradske. Pošto je u centru renta visoka tamo su djelatnosti koje obrću velika sredstva, a ne stanari. Gustoća izgrađenosti pada sa udaljenošću od centra (u centru se zgrade dodiruju, visoke su,...). najveća gustoća stambenih zgrada je oko središnje poslovne zone i tamo je gradnja vršena u blokovima. Visina stambenih zgrada u pravilu se smanjuje od centra prema periferiji. Jedino se narušava planskom izgradnjom stanova (velike zgrade okružene obiteljskim kućama na periferiji). Prve velike višestambene zgrade se javlaju u 16 stoljeću i namjenjene su srednjim slojevima, vojsci i činovništvu, a kasnije radnicima. Nazivale su se radi vojnika kasarne. Prvi put su se zapravo javile u antičkom periodu pojavom centralističkih država. Gradnja "radničkih kasarni" je proizvod 19 stoljeća uzrokovan velikom imigracijom radne snage za industriju. Gustoća izgrađenosti, visina stambenih zgrada i druga fizionomska obilježja stambenih zona gradova ovise o: starosti grada, dinamici razvoja grada, ekonomskoj razvijenosti, stupnju urbanizacije, prostornoj pokretljivosti ljudi ... U SAD 80% stambenih površina otpada na niske jednoobiteljske kuće, u evropi manje radi planske gradnje satelitskih naselja za stanovanje. Starost stambenih zgrada i dinamika izgradnje su također važni u razvoju grada. Stare zgrade su obično vezane uz centar (gradovi sa tradicijom više 100 – ina godina). Zemlje sa ranom urbanom ekspanzijom imaju puno starih zgrada (GB 50% stambenog fonda iz 1940). Stare zgrade su jeftine i to je razlog postojanja siromašnih imigranata oko središnje poslovne zone (stanovi su loši, stari te zato jeftini). To je proces degradacije stambenih zona. Stambena područja grada se dijele na jedinice stanovanja, tj. stambene jedinice. Izdvajaju se stambene jedinice (superblok, susjedstvo, četvrt ...) zbog proučavanja i planiranja izgradnje stambenih zona. Zaokružena stambena jedinica prihvaćena je u svim zemljama i u njoj živi od 2 000 do 10 000 stanovnika. Osim stambenih zona svaka jedinica ima i opskrbni centar, školu, zdrastvene institucije i drugu infrastrukturu. Novi Zagreb je građen po planskim jedinicama od 1955. U Zagrebu ima više od 30 stambenih naselja.

PROMET U GRADU To je jedan od glavnih faktora koji utječu na prostorno širenje i prostornu strukturu grada. Ne smije se proučavazi samo promet unutar gradskih međa. Gradovi su čvorišta regionalnog, međumjesnog prometa. S obzirom na tip prometa možemo imati unutargradski (mjesni), prigradski i međugradski. Po svojoj funkciji može biti tekići promet i promet u mirovanju. Tekući promet čine vozila koja se kreću po izgrađenim prometnicama. Promet u Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

9

mirovanju se odnosi na parkirališta. Po njegovoj svrsi ga dijelimo na putnički i teretni, a s obzirom na način korištenja vozila na javni ili masovni i individualni. Posebna važnost se pridaje prometu s obzirom na smjerove kretanja. S obzirom na smjerove kretanja može se podijeliti na ulazne i izlazni iz grada. Promet se odvija gradskim prometnicama (ulice, pruge, kanali). Gradske ulice čine kostur grada, one dijele blokove, ispod njih ide struja, voda, kanalizacija,... Mreža ulica ovisi o strukturi grada, vremenu i dinamici te načinu razvoja grada. Gradske ulice su višeg ili nižeg reda. One višeg rada su tranzitne i povezuju grad s njegovim dijelovima i brzim međugradskim cestama. Nižeg reda su one unutargradske, povezuju pojedine dijelove grada. Po svom položaju ulice su dijagonalne, transverzalne, kružne, obilazne, paralelne, ... Najznačajnija gradska prijevozna sredstva su tramvaj, trolejbus, autobus, podzemna i nadzemna željeznica. U centraliziranim gradovima (udio zaposlenih je 10 – 20% u centru grada) i kod njih smjer i intezitet prometa je jako usmjeren prema centru grada. Pojava osobnog vozila je smanjila upotrebu javnog prijevoza. S obzirom na značenje pojedinih prometnih sredstava imamo tri faze razvoja. Prva je vezana za predindustrijske gradove u kojima je bio intezivan pješački promet, dio je činio kolski prijevoz (konjima), a drugom polovicom 19 stoljeća se javlja tramvaj. Druga faza počinje uvođenjem električnog tramvaja, a željeznica dobiva glavnu u logu u međugradskom prometu. Treća faza počinje uvođenjem autobusa i osobnih vozila, počinje pedesetih 20 stoljeća. Autobusni i tremavajski promet se u gradu međusobno nadopunjuje. Tramvajski promet je u kompaktno izgradrađenim zonama grada, a autobusni preuzima tamo gdje završava tramvaj. Povečanjem osobnih vozila javlja se problem zagušenosti gradskih ulica pa se grade velike brze ceste i zaobilaznice (Expressways ili Freeways).

POPULACIJSKO – DEMOGRAFSKA STRUKTURA GRADA GUSTOĆA STANOVNIŠTVA GRADA Veličina grada se izražava brojem stanovnika, a gustoća brojem stanovnika na jedinicu površine. Gustoća se može podijeliti na opću gradsku gustoću i na stambenu gustoću. Gustoća stanovništva izravno ovisi o veličini grada, načinu određivanja gradske međe, tipu stambenih zgrada, funkcionalnoj strukturi grada, starosti grada, ... Posebna se pozornost posvečuje unutargradskom razmještaju stanovništva. Radi se po malim jedinicama baziranih na popisu stanovništva ili na matematičkom modelu s primjenom gradijenta gustoće. U pravilu gustoća pada udaljavanjem od centra (u centru najmanja, oko poslovnog centra najveća radi velikih stambenih zgrada i onda pada prema periferiji). Gustoću grada možemo prikazai kartogramima, gradijentima gustoće, grafovima. U profilu gustoće stanovništva postoje razlike između malih i velikih gradova. U mali gradovima gustoća brže opada udaljavanjem od centra. Isto to vrijedi i za stare gradove u odnosu na nove. U gradovima Angloamerike, Zapadne Europe i Australije gustoća stanovništva u toku vremena opada u centru, a povećava se u rubovima. U centru se tako javlja krater, a maksimum je oko središnje poslovne zone. U gradovima se koncentrira poslovni dio u središtu, a raste privlačnost rubnih i prigradskih zona i time se razlike u gustoći s vremenom smanjuju. Kod ostalih zemalja je drugačije. Gradijent gustoće je konstantan, jer kod nerazvijenih bogati ostaju u centru grada, a siromašniji i manje moblni slojevi se usredotočuju na rubove grada.

UNUTARGRADSKA PRESELJAVANJA STANOVNIŠTVA (ispitno pitanje: Unutargradsko preseljavanje stanovništva (pull i push faktori)) Imamo tri vrste preseljavanja u svakom gradu: doseljavanje, iseljavanje i unutargradsko preseljavanje. Glavni uvjeti koji uzrokuju preseljavanje stanovništva unutar samog grada mogu se svrstati u dvije skupine: skupinu ekspluzivnih (push) i atraktivnih (pull) faktora. Ekspluzivni faktori su unutarnji i vanjski. Najznačajniji unutarnji su: promjena društvenog statusa, ekonomskog statusa te etnička i rasna promjena u procesu asimilacije, ... Vanjski faktori proizlaze iz neposredne okoline. To je degradacija okoline, promjena socijalne, vjerske i etničke strukture sredine, porast ili pad vrijednosti zemljišta, ... Važan je socijalni ili vertikalni mobilitet (siromašan > bogat) jer njegovom promjenom se najvjerojatnije i mjenja mjesto stanovanja pojedinca. Važan nam je i životni stadij (ciklus): dječaštvo, mladenaštvo, brak bez djece, brak s djecom, djeca napuštaju dom, starost (mirovina). U SAD prema životnom ciklusu u prosjeku jedna obitelj promjeni 8 – 9 mjesta stanovanja (oko 10 godina ovisno o životnom ciklusu). Atraktivni faktori također su unutarnji i vanjski. Od unutarnjih imamo: ponuda stanova, cijene stanova, veličina, opremljenost, ... Vanjski su položaj u odnosu na ostatak dijelova grada, radna mjesta, opskrbni centri, škole, ... Večina faktora koji utječu na unutargradsko preseljenje ipak spadaju u ekspluzivne. Proces unutargradskog preseljavanja ima dvije faze. Prva je donošenje odluke o potrebi za novim stanom, a druga je donošenje odluke o preseljenju.

SOCIJALNA TOPOGRAFIJA GRADA (ispitno pitanje: Socijalna topografija grada) Prema socijalnim obilježjima grad nije homogen. Socijalna topografija je usko vezana sa stupnjem društveno – ekonomskog razvoja i urbanizacije. Postoji suprotni socijalni zoning između gradova razvijenih i nerazvijenih zemalja. Velike socijalne razlike imaju jak odraz na socijalnu topografiju. Osim socijalnih razlika na socijalnu topografiju utječu i etnička, vjerska, rasna i jezična složenost. Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

10

Europa ima veću homogenost s obzirom na etničku, vjersku i rasnu strukturu. To je u prošlosti bilo područje emigracije (puno više daju nego li primaju novih stanovnika). Angloamerika, Australija i Novi Zeland su tipični predstavnici Novog Svijeta. Mahom su nastali od doseljenika stoga gradovi imaju jaku etničku, vjersku, rasnu i jezičnu i ekonomsku (ovisno o razvijenosti) složenost stanovništva. Afrički gradovi imaju prisutnost različitih grupa stanovništva po podrijetlu, rasi, vjeri, ... Slično je i u nekim gradovima azije gdje su europljani donjeli europski način života što se jako odrazilo na način domorodačkog stanovništva koje ga je prihvatilo i to se odrazilo na strukturu grada. Nastanak tzv. dvojnih struktura bitno je obilježje tih gradova. U takvim sredinama ne postoji asimilacija europljana. Latinoamerički gradovi imaju također specifičnu demografski složenost. Rana i jaka migracija španjolaca i portugalaca koji nisu bili otporni na miješanje sa drugim narodima. U razvijenim zemljama je prisutan proces metropolitanizacije, koji je u stalnom jačanju i dovodi do stavaranja novih urbanih prostornih jedinica – gusto naseljenih regija. Prazni se centar grada koji polako degradira, a više ne postoji preseljavanje na relaciji selo – grad. Jača decentralizacija funkcija unutar grada. U nerazvijenim zemljama još su uvijek u fazi industrijalizacije te niske urbanizacije. Imaju ruralni egzodus i eksplozivan rast gradova i kao posljedice socijalno – geografskog procesa s time i utječu na socijalnu topografiju grada tih zemalja. Na eksplozivan rast gradova nerazvijenih najviše utječu veliki prirodni priraštaj i imigracija. Tako da u tim gradovima udio imigranata iznosi i više od 50%. Ovakva dinamična imigracija podržava se tradicionalnom ekonomskom strukturom sa tri glavna sektora: 1) 25 – 40% individualni sektor (nemaju stalan posao: zidari, težaci, lopovi, prostitutke ...), 2) porodični sektor (35 – 45%) sa malim proizvodnim jedinicama (bazar tip ekonomije), 3) 15 – 50% veće proizvodne korporacije s reguliranim radnim vremenom, organiziranim tržištem, proizvodnjom, ... Posljedica jakog priliva stanovništva je i nekontrolirano širenje grada izgradnjom specifične topografije. Nekontrolirana ili "squatter" naselja nastaju na rubovima grada. Riječ je o bespravnom naseljeniku na tuđoj zemlji. Naselja se grade od otpadnog materijala (karton, lim, daske, ...), neplanski i bez infrastrukture. Squatter je engleski, naziv postoje i drugi: Brazil – favelas i mocambos, Peru i Venezuela – barriadas, Čile – calampas, Indija – bustees, Maroko – bidonvilles, Turska gececondu. Udio nekontrolirano izgrađenih naselja prekriva u pojedinim gradovima i 50% gradskog zemljišta. Tako u zemljama u razvoju imamo bogate u središtu, a siromašne na rubu grada. Problem je u socijalnoj topografiji i diferenciranje stanovništva na socijalne klase ili slojeve. Postoje dva pristupa, Marksistički (dijeli se na osnovu položaja u proizvodnji i uvjetima života) i građanske socijologije gdje se diferencira prema položaju na socijalnoj ljestvici na gornju, srednju i donju i tako svaka pojedina od njih. Socijalna struktura gradova se mijenja u vremenu u skladu sa društveno – ekonomskim razvojem. Srednji sloj raste u razvijenim zemljama. U zemljama u razvoju donji slojevi čine 60 – 70%, srednji 20 – 35%, a gornji 5%. U SAD kvaliteta stanova i socijalni prestiž rastu udaljavanjem od centra. U centru grada su stanovi stari, te stoga i loše opremljeni te su tu siromašni. To je zona slamova i geta. Pojedine socijalne grupe se pokušavaju koncentrirati na nekom području. S vremenom socio – ekonomski status pojedinih zona pada radi unutargradskih migracija. Postoji razlika između malih, novih i velikih gradova. Mlai i novi gradovi imaju obrnuti zoning od velikih (veliki u centru imaju siromašne na rubu bogate). Isto se odnosi i na razvijene i nerazvijene (centar nerazvijenih nastanjuje elita). Mijenjaju mjesta stanovanja pojedinih socijalnih grupa uvjetuju četri nezavisne varijable evolucije grada: 1) prirodna osnova, lokalna topografija kojoj se prilagođuje prostrorna struktura grada, 2) tehnologija, posebno razvoj prometa i komunikacija koje omogućuju odvajanje mjesta stanovanja od rada, 3) veličina, stopa rasta te rasna i etnička kompozicija grada, 4) ekonomska, ekološka te socijalno – klasna kompozicija grada. U Latinskoj Americi postoji jasna polarizacija na malu elitu i veliki ploretarijat. Srednji slojevi nisu previše važni. Elita živi u ekskluzivnim zonama koje su prvobitno u centru grada, ali tehnološkim razvojem se te zone pomiču od CBD u smjeru ruba grada. U stambenom mozaiku Latinske Amerike imamo tri bitna elementa: 1) sektor visokog statusa koji se pomiče prema rubu od jezgre, a njihovo mjesto preuzima siromašniji dio, 2) unutrašnji ili "beznadni slamovi" i 3) vanjska suburbana zona "slamovi nade" s često dobro organiziranim "Squatter" naseljima. U gradovima Australije i Novog Zelanda sistem je i sti kao u razvijenim i SAD – u ali s tom razlikom da srednji pa i niži slojevi imaju sredstava da kupuju kuće u suburbanoj zoni pa se stoga ona brzo širi. U socijalno topografiji Europe postoji velkia šarolikost radi različitog razvoja pojedinih zemalja i njihovog društvenog uređenja. U gradovima Azije i Afrike je socijalni zoning izrazito kompliciran radi složenosti u etničkom, vjerskom i socio – ekonomskom smislu kao i s obzirom na porijeklo stanovnika. Izražena je dvojnost gradova, večina su bile kolonije pa je to i kolonijalni tip grada. U jednom dijelu žive bogati europljani pa i neki domoroci, dok u drugom dijelu živi niži stalež domorodačkog stanovništva. Indijski gradovi također su jako dvojni, do 1947 se razvijaju dvojni anglo – indijski gradovi. Mlađi britanski dio je jasno diferenciran po četvrtima: Cantonment, s vojnim garnizonom, Civil Lines, činovnici i njihove obitelji, Rail Colony, željeznička stanica s skladištima te Sadr Bazar ili trgovački centar u centru. Indijski dio je podjeljen u vjerske i etničke četvrti, a one još imaju svoje podjele na kaste, posebice Hindusi. Nakon 1947 izrazita je imigracija i rub se naglo širi divljim naseljima. Podjela na bogate, srednje i siromašne je izrazita. Gradovi jugoistočne Azije su na prijelaznoj fazi iz predindustrijskog i industrijskog grada. Orijentalni gradovi imaju dvojnu strukturu. Uz stare islamske medine, diferencirane na etničke četvrti bez socijalne segregacije u kolonijalno doba razvija se europski dio. Europski dio je narušio Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

11

rodbinske i krvne veze i nakon dekolonizacije imućni i bogati napuštaju područje medine koje sada nastanjuju siromašni. Bogati se pomiću prema rubu grada. Za analizu socijalnih područja u svijetu veliku primjenu ima faktorska ekologija. Bit je u tome da se socijalna struktura analizira na bazi većeg broja varijabli primjenom faktorske analize. Ima desetak faktora sa tri bazna: ekonomski status, obiteljski status i etnički status. Sve dosadašnje rezultate su generalizirali Berry i Ress i dobili uopćeni model razvoja grada: 1) stanovništvo se koncentrira s obzirom na socio – ekonomski status, 2) veće obitelji su na periferiji, a manje u centru, 3) etičke ili druge grupe se koncentriraju i segregiraju u centru grada u male jezgre. S procesom segregacije je i povezan razvoj geta (geto u europi se pojavio prvo – naseljuju ga židovi). Geto je u suvremenom svjetu pod največim utjecajem vanjski faktora. U SAD su geta crnaca, portorikanaca, indijaca, ...

DNEVNA KRETANJA STANOVNIŠTVA U GRADU Do dnevnih kretanja dolazi zato što su radno mjesto i mjesto stanovanja više – manje na različitim lokacijama. Dnevna kretanja imaju relaciju mjesto stanovanja – rad, opskrba, rekreacija, ... Postoji velika razlika gustoće stanovništva u gradu u roku 24 sata. Po danu su stanovnici u centru i industrijskim zonam, noću u stambenim zonama. U Bremenu, u lučkoj zoni grada noću je 800 stanovnika, a u toku dana 36 000 zaposlenih i 400 neaktivnih. U cityu Bremena noću je 2 500 stanovnika, a danju 34 000 zaposlenih i 1 000 neaktivnih. Wier je na osnovu Winnipega dnevno stanovništvo podijelio u četri skupine: 1) rezidencionalno (kućne pomoćnice, domaćice, djeca), 2) institucionalno (bolnice, škole, zatvori), 3) zaposleno (svi u zgradama), 4) tranzitno i mobilno (trgovine, kazališta, kina, muzeji, putnici u javnim ili vlastitim prijevoznim sredstvima). Analizom dnevne pokretljivosti stanovništva u gradu utvrđuje se: 1) ukupna masa stanovništva u kretanju, 2) polazište i odredište, 3) način kretanja, 4) vremenska frekventnost u 24 sata.

MORFOLOŠKA STRUKTURA GRADA POJAM MORFOLOŠKE STRUKTURE GRADA To je prostorni raspored i međusobni odnos morfoloških elemenata u gradu (ulica, trgova, parcela, javnih površina, blokova zgrada, ...). U analizi morfologije grada velika se pažnja posvečuje tipu zgrada. Šest najznačajnijih obilježja koji utječu na morfologiju grada su: položaj kuća u odnosu na ulicu, način gradnje duž uluce, starost zgrada, visina zgrada, građevni materijal i oblik krova. Morfološka struktura ovisi i o planu grada, načinu korištenja gradskog zemljišta.

PLAN GRADA (ispitno pitanje: Plan grada) Plan grada sadrži tri integralna elementa: ulice i njihov sistem, raspored parcela gradskog zemljišta i raspored zgrada. Najopširniju sistematizaciju gradova s obzirom na njihov plan napravio je Tricart koji ih dijeli na homogene i heterogene gradove. Homogeni gradovi Heterogeni gradovi Planski Rekonstruirani Pravokutni Polinukleinski Linijski Mrežasti Rebrasti Kružni Paralelni Koncentrični Mrežasti Radijalni Radijalno – koncentrični Zvijezdasti Kružni Neplanski gradovi Utvrđeni gradovi Zvjezdasto oblikovani Nepravilni Večina gradova u svijetu ima heterogenu strukturu. Naglašeno složena je kod gradova s dugom urbanom tradicijom.grad s pravilnim rasporedom ulica je nastao tamo gdje je grad u društvu imao važnu ulogu. Gradovi s nepravilnom shemom ulica su se razvijali neplanski, očiti prmjer su islamski gradovi. Pravilan raspored ulica su imali predhistorijski gradovi, građeni planski, gradovi u kini, Asteka, Maya, Inka, antičke grčke, u europi se pravilan raspored ulica ponovo javlja u 13 stoljeću. U renesansi i baroku na osnovu antičke inspiracije ponovo se planiraju pravilni gradovi. Pravilan raspored ulica u pravokutnom obliku je bio do 19 stoljeća, nakon toga pojavom novih oblika prijevoznih sredstava javlja se potreba za radijalnim ulicama. u RH su najzatupljeniji heterogeni gradovi, složeni planovi gradova sa vidljivim strukturama srednjvjekovne jezgre, dijelovi iz baroka, 19 stoljeća, novijeg razdoblja. Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

12

RAZVOJ MORFOLOŠKE STRUKTURE GRADA Gradovi se mijenjaju s obzirom na društveno – ekonomske, tehnološke, kulturne, ... uvijete. Znači nose obilježja vremena i sredine. Gradove su pokušali klasificirati po njihovoj starosti. Pa imamo mnoge klasifikacije: 1) nukleinski stadij, stadij razvoja starogradske jezgre (srednji vijek), 2) formativni grad, širenje izvan starogradske jezgre (19 stoljeće), 3) suvremeni stadij (20 stoljeće, motorizirana vozila). S obzirom na tehničku opremljenost i kulturnu pojavu ili pad imamo: 1) eotehničku fazu (vjetar, voda i drvo su izvor energije, 10 – 18 stoljeće), 2) politehnička faza (razvoj baziran na ugljenu i željezu, parni stroj), 3) neotehnička faza (nakon 1880 uvođenjem električne energije, radio i televizija, nova prometala, suvremena faza metropolisa), 4) biotehnička faza (jak razvoj bioloških znanosti, pažnja se posvečuje kompletnoj prirodnoj osnovi idruštvenoj sredini). S obzirom na pojavu i pad gradova imamo: 1) eopolis (prva naselja bazirana na poljoprivredi, ribarstvu i rudarstvu), 2) polis (mali grad s manofakturom i malim trgovinama), 3) metropolis (veliki grad, razvijene proizvodne i uslužne djelatnosti s velikim gravitacijskim područjem), 4) megapolis (dominira materijalno bogatstvo, birokracija ima veliku važnost), 5) tyrannopolis (tiranski grad gdje su troškovi i sjaj mjerilo), 6) nekropolis (grad smrti, u njemu vladaju glad, rat i bolesti koji uvjetuju pad uslužnih i kulturnih djelatnosti). Faze razvoja u morfološkoj strukturi koje se mogu izdvojiti posebice u europi je etapa iz rimskog perioda. U srednjem vijeku grad je bio mali okružen obrambenim zidovima, nepravilne sheme ulica, isticanje središnjeg gradskog trga s tržnicom i okolnim javnim zgradama. U 16 i 18 stoljeću slijedi dinamičnije razvijanje gradova, planski razvoj gradova pod utjecajem humanizma i renesanse, određene sheme ulica, posebna pažnja je posvećena trgovima i rasporedu i izgledu zgrada oko njih. Za planski razvoje zaslužno je razdoblje od 16 – 18 stoljeća. Tada se restauriraju stari i grade novi gradovi. Kod nas je tada podignut novi grad Karlovac 1579 u obliku šesterokutne zvijezde. U drugoj polovici 18 stoljeća počinju se rušiti obrambeni zidovi u gradovima. Postoji nekoliko faza u rušenju gradskih zidina. Od 1760 na mjestu zidina se grade kuće, 1760 – 1860 se tu uređuju zelene površine, 1860 – 1895 tu se uređuju kružne i druge prometnice, a od 1895 se za ta mjesta zidina određuju različite svrhe (ceste, sportska igrališta, šetališta, ...). Svaka faza razvoja odlikuje se određenim specifičnostima: gustoća izgradnje, visina objekata, stil, građevinski materijal, ...

KULTURNO – GENETSKI TIPOVI GRADA Grad se tretira kao dio pejzaža. Pri tome se smatra da grad nije samo proizvod opće društveno – ekonomske i tehnološke razvijenosti, morfološko – fizionomskih obilježja grada su i odraz određenog kulturnog kruga. Pa se gradovi npr. u Europi klasificiraju na: srednjoeuropski i zapadno europski, sjeverno i istočnoeuropski, rusko – sovjetski grad, orijentalni, afrički, latinsko američki, ... Na taj način se svijet dijeli u 12 velikih cijelina.

MORFOLOŠKE CIJELINE GRADA U svakom ih je gradu moguće izdvojiti prema elementima kao što su trgovi, zgrade, ... i uglavnom se te cijeline poklapaju sa načinom korištenja gradskog zemljišta i etapama razvoja grada.

EKOLOŠKI PROBLEMI GRADA Problem je velika koncentracija i centralizacija, prenagla i intezivna decentralizacija i drugi prostorni procesi koji u razvoju grada mogu destruktivno djelovati na osnovne ljudske vrijednosti i uništiti životni prostor. Problemi se mogu svrstati u tri skupine: fizička degradacija urbane sredine (razvoj betonirane sredine, brza i gusta stambena izgradnja, neodgovarajuća infrastruktura, divlja naselja, zagađivanje prometom koji je najevidentniji u svim gradovima, potrošnja voda i njena zaštita), problemi socijalne sredine (posljedica su opadanja zajedništva u urbanoj sredini, smanjenje standarda, dehumanizacija pojedinih dijelova grada što ima za posljedicu: agresivnost, mentalne bolesti, kriminal, prostituciju, ...), problemi prostorne organizacije života (grad je puno pojedinaca i organizacija koje su u stalnoj interakciji te su potrebna kretanja velikog broja ljudi i roba raznim prijevoznim sredstvima te nastaje prometna zakrčenost i normalne cirkulacije više nema što uzrokuje druge dalekosežne probleme u organizaciji života u gradu i načinu korištenja gradskog zemljišta).

GRAD I OKOLICA UTJECAJ GRADA NA OKOLICU Predindustrijski grad je bio jasno odijeljen od svoje okolice obrambenim sistemom, ali usprkos tome bio je usko vezan funkcionalno vezan. Okolica je grad opskrbljivala prehnambenim proizvodima i raznim sirovinama, a grad okolicu zanatskim proizvodima i uslugama. Industrijalizacija je promjenila odnose između grada i okolice. Pospiješena je prostorna pokretljivost ljudi i roba. Valja istaknuti da se grad razvija sa razvojem prometa. U ranoj fazi industrija je unutar gradske međe, razvoj željeznice je pospiješio razvoj grada prema van te se na taj način počinje mijenjati prostorna struktura grada. Željeznica u drugoj polovici 19 stoljeća počinje poticati suburbanizaciju. (ispitno pitanje: Što je suburbanizacija) Suburbanizacija je prerazmještaj i širenje urbanih sadržaja i funkcija grada na njegov rub i u prigradsku zonu. Pod utjecajem željeznice grad poprima zvijezdast oblik. Kasnije je suburbanizacija ubrzana razvojem automobilskog prometa. U uvjetima automobilskog prometa proces suburbanizacije se sve više očituje u kružnom, a ne u radijalnom obliku kao prije. U predindustijskom Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

13

gradu radna mjesta sekundarnog i tercijalnog sektora te stanovanje su koncentrirana na uskom prostoru gradskog središta. S industrijalizacijom tercijalni sektor se koncentrira u središtu, a sekundarni sektor se koncentrira u predgrađima. Kasnije je opća tendencija pomicanja stanovanja prema rubu, pojačava se koncentracija tercijalnog sektora u gradu i poslovnih centara na rubu grada. Razlika europa – angloamerika je ta što su u europi postojala okolna sela koja su suburbanizirana, a u angloamerici ih nema već se tamo grade nova naselja. Glavni pokretač preobrazbe okolice je funkcija rada u gradu. Na taj način se agrarno stanovništvo pretvara u neagrarno. To se odvija na dva načina: seli se u grad i time grad raste ili se povećava dnevna pokretljivost stanovanje – radno mjesto.

DIFERENCIRANJE GRADA I OKOLICE Grad s svojom urbaniziranom okolicom čini inegralnu prostornu cijelinu – gradska regija ili gradska aglomeracija. Gradska aglomeracija u širem smislu se odnosi na svako gradsko naselje. Gradska regija ili aglomeracija sastoji se od dva dijela: grada u sklopu administrativnih međa i okoline, u SAD se koristi ime metropolis (grč = majka grad) i otuda pojam metropolitanizacija. Grad i njegova okolica se mogu diferencirati na pojaseve ili zone. Centralni grad možemo podijeliti na A) centar grada (odgovara srednjvjekovnoj gradskoj jezgri, granica je bivši obrambeni sistem), B) međuring (opasuje centar i izgrađen je do 1914 i tu su nastala prva predgrađa), C) vanjski pojas (nastaje u daljnjem razvoju grada). Okolica se također dijeli na a) proširene gradske zone, b) urbanizirane zone i c) prigradske zone. Dosadašnja relativna obilježja možemo podijeliti na: 1) morfološka, 2) demografska, 3) socijalno – ekonomska.

TIPOVI GRADSKIH REGIJA Tri glavne skupine gradskih regija su: morfološki, demografski i socio – ekonomski tip regije. Gradsku regiju čini grad određene veličine (centralni grad), ima administrativne međe te okolica izdvojena na osnovi određene homogenosti. Morfološka homogenost obuhvaća gustoću izgrađenosti, tipove zgrada, funkcije zgrada. Demografski tip regije čini gustoća naseljenosti, struktura, dinamika razvoja stanovništva. Socio – ekonomsku čini grad i okolica koja je pod utjecajem funkcije rada.

MORFOLOŠKI I SLIČNI TIPOVI GRADSKIH REGIJA Konurbacije u GB. Proces urbanizacije u GB počinje jako rano i uvjetovan je industrijskom revolucijom. Najbrže se razvijaju gradovi koji su pogodni za industralizaciju, a to su oni koji imaju bogate izvore sirovina (Fe, ugljen) ili lučke zone na estuarima. Naglim rastom gradova u 19 i početkom 20 stoljeća s slabom mobilnošću ljudi i dobara nastaju gradske aglomeracije zvane konurbacije. To su područja kontinuirano izgrađena stambenim zgradama, tvornicama i drugim građevinama, lukama i dokovima, gradskim parkovima i igralištima, ..., a međusobno nisu odvojena ruralnim zemljištem. Konurbaciju obično čini više gradova. U GB postoji njih sedam. 1971 u njima živi 33% stanovništva GB, a samo u konurbaciji Velikog Londona 40% od tih 33%. Osim velikih sedam izdvaja se i 95 tzv. minor conurbations –a. Njihova donja granica stanovnika je 50 000. Urbanized Area (UA) je u SAD. Kompaktnost izgrađenosti prostora, mjeri se gustoćom zgrada i naseljenosti. Imaju dva dijela: centralni grad i rubnu zonu. Ove prostorne jedinice su izdvojene na slijedećim kriterijima: 1) centralni grad čini jedan ili više gradova s najmanje 50000 stanovnika, 2) okolo kompaktni teritorij sadržava: a) samostalna naselja (Incorporated places) sa najmanje 2500 stanovnika, b) ako su manja od 2500 onda imaju najmanje 100 stambenih jedinica, c) manji dijelovi s površinom manjom od ½ milje 2, s tim da je gustoća naseljenosti 1000 stanovnika po milji2, d) druga slična područja koja su manja radi eliminacije enklava. U UA je 1970 živjelo 56,8% svih amerikanaca, a 1980 64,1%. UA je prostorna cijelina koja je manja od SMSA ali je gušće izgrađena i naseljena. Major Urban Areas (MUA) je u Kanadi. Osim metriopolitanskih regija kanadska statistička služba izdvaja i MUA. Njih čini grad s najmanje 25 000 stanovnika i okolicom sa izgradđeni urbanim sadržajem. Ukupna veličina regije je manja od 100 000 stanovnika. U kanadi je 1951 16 takvih regija u kojima živi 80,4% stanovnika u gradskoj jezgri i 19,6% u suburbanim područjima. Gusto naseljeni distrikti (GND) u Japanu. To je zapravo jedna gradska regija. Tu su uključene sve popisne jedinice koje imaju 4000 st/km2. Oni obuhvaćaju najmanje prostor s 5000 stanovnika. U regiju se uključuju i manje popisne jedinice ako imaju: tvornice, škole, trgovine, bolnice, ... (urbane sadržaje). 1960 ih je 970 sa 43,7% svi japanaca. 1965 imaju 48,1%.

DEMOGRAFSKI TIPOVI GRADSKIH REGIJA Bazira se na demografskoj osnovi. Ponekad im se pridodaju i socijalna obilježja stanovništva. Villes et aglomerations urbanes u Francuskoj (gradovi i gradske aglomeracije). Imaju najmanje 2000 stanovnika. Ako se prostire unutar jedne općine to je izolirani grad (Ville Isolee). Ako je na podrućju više općina Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

14

onda te općine čine gradsku aglomeraciju. Izdvajanje gradskih aglomeracija se bazira na: ukupnom broju stanovnika, porastu stanovnika i udjelu poljoprivrednika. 1962 bilo je 2539 (6,7%) općina sa gradskim aglomeracijama i gradskim naseljima sa 63,1% stanovnika. Gradska aglomeracija u Poljskoj. Izdvojene su na osnovu gustoće stanovnika (800 – 2000 u cijelini i 300 – 400 st/km2 u okolici) i udjelu neagrarnog stanovništva. (najmanje 70%).

SOCIO – EKONOMSKI TIPOVI GRADSKIH REGIJA Socio – ekonomsku regiju čini grad određene veličine i okolica koja je pod utjecajem funkcije rada grada. Gradske regije u Njemačkoj. Gradska regija je socio – ekonomska jedinica. Za njeno određivanje koristi se gustoća naseljenosti, veličina sa tijesnom vezom s socijalnom i privrednom povezanosti s okolicom. To je prostor u kojem stanovništvo po svojoj strukturi čini istovrsnu jedinicu, stanovništvo pretežno ili u značajnom omjeru nalazi privrednu egzistenciju na radnom mjestu u gradu. Njemačka je 1950 imala 56 regija sa 44,5% stanovništva. 1960 ih je 68 regija. Stanovništvo brzo raste u okolici regije, a sporo unutar gradske regije. Standard Metropolitan Labour Areas (SMLA) u GB. U GB za potrebe regionalnog planiranja postoje tzv. ekonomsko – planske regije. Te regije se izdvajaju na osnovu administrativnih jedinica pa se presjecaju gravitacijska područja pojedinih gradova. Zato je nastao SMLA koji se sastoji od dva dijela: centralnog grada i metropolitanskog ringa. a) centralni grad ima najmanje 20 000 radnih mjesta ili 5 zaposlenih po akru, b) metropolitanski ring čine administrativne jedinice čijih 15% stanovnika radi u centralnom gradu i c) oba dijela zajedno imaju min 70 000 stanovnika i prosotrno su povezana. Metropolitan Economic Labour Areas (MELA) čini SMLA u cijelini i vanjski metropolitanski pojas. U vanjski metropolitanski ring MELA je uvrštena administrativna jedinica iz koje dnevno migrira najveći broj radne snage u pripadajući SMLA u odnosu na druge centre. (ispitno pitanje: Što je i kako se izdvaja SMSA) Standard Metropolitan Statistical Area (SMSA) u SAD. Intenzivan metropolitanizacije je u SAD počeo između dva rata. Razdoblje jake automibilizacije. SMSA se definira kao integralna ekonomska i socijalna jedinica s velikom populacijskom jezgrom. Kriteriji su od 1970: 1) centralni grad (jedan ili više) s minimalno 50 000 stanovnika, 2) metropolitansko područje u koje spadaju kotarevi koji zadovoljavaju slijedeće: a) nepoljoprivrednika 75% + još najmanje jedan od slijedečih kriterija: a1) 50% stanovnika živi u administartivnim jedinicama s najmanje 150 st/milja2, a2) nepoljoprivrednika zaposlenih u kotaru je najmanje 10% u odnosu na broj nepoljoprivrednika zaposlenih u kotaru najvećeg grada područja ili mora biti mjesto zapošljavanja najmanje 10 000 nepoljoprivrednika, a3) nepoljoprivredna radna snaga koja živi u kotaru mora biti najmanje 10% u odnosu na broj nepoljoprivrednika koji žive u kotaru najvećeg grada okolice ili mora biti mjesto stanovanja 10 000 nepoljoprivrednika, 3) kriterij integracije s centralnim gradom je zadovoljen ako je zadovoljeno a) da 15% radnika koji živi u kotaru okolice rade u kotaru ili kotarevima centralnog grada ili da b) 25% onih radnika koji rade u kotaru okolice žive u kotaru ili kotarevima centralnog grada. 1970 bilo je 243 SMSA sa 68,8% stanovnika SAD. Census Metropolitan Areas (CMA) u Kanadi. Gradska regija mora zadovoljavati slijedeće: 1) centralni grad ima barem 50 000 stanovnika, 2) administrativne jedinice uključuene metropolitanski ring imaju a) barem 1000 st/milja2, b) najmanje 70% nepoljoprivrednika, c) najmanje 50% nepoljoprivrednog aktivnog stanovništva dnevno putuje u grad i 3) ukupno u regiji ima barem 100 000 stanovnika. U RH se gradske regije izdvajaju sa četri kriterija: 1) manje od 50% poljoprivrednika, 2) 30% aktivnih stanovnika radi izvan vlastitog gospopdarstva, 3) da je centralni grad glavni centar rada zaposlenih tog naselja i 4) da je naselje dio kontinuirane okolice centralnog grada. (ispitno pitanje: Zagrebačka regija) Zagrebačka regija je izdvojena po promjenjenom postupku. Urbanizirana okolica Zagreba je 1981 izdvojena na osnovi 1) udjela poljoprivrednog stanovništva nižeg od 30%, 2) udjelu domaćinstava bez poljoprivrednog gospodarstva min. 10%, udio radnika, 3) radnici koji rade izvan vlastitih gospodarstava min. 50%, 4) udio radnika koji rade u Zagrebu a) 50% ili više od ukupno zaposlenih, b) 50% ili više ukupnog broja migranata iz naselja i 5) naselja su dio kontinuirane okolice. Sva su naselja diferncirana u jači (max 15% poljoprivrednika, min 20% domaćinstava bez poljoprivrednog gospodarstva, min 70% zaposlenog aktivnog stanovništva) ili slabiji stupanj socio – ekonomske preobrazbe. Takva metropolitanska regija grada Zagreba obuhvaćala je Zagreb i 137 naselja. 8 ih je urbano, 59 jače i 71 slabije urbanizirano. Zagreb ima 78,7% stanovnika regije, a okolica 21%. Broj stanovnika središnjih općina Zagreba ima tendenciju pada. Vidi se trend decentralizacije. Razvojem prigradskih zona prestaje dnevna migracija iz gusto naseljenih područja u Hrvatskom zagorju (II svjetski rat) i gravitacijsko područje je sada Velika Gorica, Sesvete, Zaprešić i Samobor. Javljaju se četri značajna gravitacijska procesa. 1) stambena suburbanizacija, intezivna stanogradnja uz centralni grad ili njegove satelite. Dobro su prometno povezani, jeftino je zemljište. Prevladava doseljeno stanovništvo, raste broj dnevnih migranata. 2) stambeno – radna suburbanizacija sa jačanjem funkcije rada i stanovanja kao posljedica otvaranja novih radnih mjesta i stambene izgradnje. Posljedica je i decentralizacije funkcije rada i stanovanja centralnog grada. 3) proces urbanizacije pojedinih zona prestrukturiranjem autohtonog stanovništva. 4) slaba urbanizacija u uvjetima depopulacije koji se javlja u izoliranim i udaljenim naseljima sa slabim mogućnostima zapošljavanja.

TENDENCIJA DALJNJEG RAZVOJA GRADA I GRADSKE REGIJE Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

15

Razvoj naseljenosti i gradskih aglomeracija upozorava na dvije bitne pojave: polarizaiju u populacijskom razvoju pojedinih zemalja u cijelini i decentralizaciju gradskih aglomeracija putem procesa metropolitanizacije. Ruralni prostor i izolirana naselja i dalje gube stanovnike, na račun razvijenijih i urbaniziranijih sredina. Glavne tendencije novijeg urbanog razvoja u SAD bi bile: 1) veće vrednovanje manjih aglomeracija te premještaj stanovništva iz većih u te manje, 2) prerazmještaj stanovništva i radnih mjesta iz centralnih gradova u metropolitanske ringove, 3) jačanje premještanja stanovnika iz metropolitanske regije u ruralno područje, 4) stanovnici odlaze iz industrijsko – urnbanih regija sjeveroistoka u nove na jugu i zapadu. U Europi je proces složeniji. Metropolitanske regije imaju sve više stanovnika, a nemetropolitansko područje blago gubi stanovnike. Okolice gradova imaju veći priliv od jezgre regije. Proces metropolitanizacije u europi jača kao i u svijetu i dovodi dovest će do sve veće decentralizacije. U nekim zemljama postoji problem obnove gradova. To je naglašeno u zemljama rane ekspanzije urbanog razvoja. Tu se degradirani dijelovi grada pokušavaju sanirati izgradnjom poslovnih, trgovačkih ili stambenih zona. Postoji i problem rasta grada. To se riješava zakonima, decentralizacijom industrije, poslovnih i stambenih funkcija, izgradnjom novih satelitskih centara oko gradova. Današnji gradovi "nestaju" radi neprilagođenosti novim uvijetima prometa i rada. Novi modeli idealnih gradova dijele se na koncentrične, linearne i disperzne. Kod koncentričnog u jezgri je poslovni centar i proizvodnja. Jezgru okružuje stambena zona u kojojk prema rubu opada visina zgrada ali raste kvaliteta stanovanja. Najvažnije su radijalne prometnice s kojima je povezana proizvodnja i glavni pravci u gradu. Linearni grad je izdužen duž glavne prometne arterije. S jedne strane arterije su stambene zone, a sa druge proizvodne i ostale, poslovni centri su duž aglomeracije. Disperzni ima slobodniji raspored stambenih zona, centara rada, ... Prometna mreža je uglavnom pravokutna. U SAD postoji mišljenje da će nastavkom metropolitanizacije nastati novi oblik grada, dobre organizacije rada, opskrbe, stanovanja, ... s niskom gustoćom naseljenosti gdje bi osnovna urbana jedinica bila 0,5 – 20 milijuna stanovnika, a jezgra bi bio grad sa najmanje 300 000 stanovnika. Postoji tendencija sve veće urbane koncentracije u pojedinim područjima svjeta i to se naziva megapolis. Megapolis je po Gottmanu velika, polinukleinska, urbana regija s najmanje 25 milijuna stanovnika. Danas ih postoji 6: 1) SAD, sjevernoistočni od Bostona do Washingtona, megapolis Velikih jezera sa Chicagom, Montrealom, Ottawom, Detroitom, Bufflom, Clevlandom i drugi, 2) GB, Liverpool i London sa svojim konurbacijama, 3) megapolis sjeverne Europe, Randstad Hollanda do Ruhra, 4) Tokaido megapolis, 5) Kineski megapolis s Šangajem kao centrom. Postoje i tri potencijalna jedan u Italiji, Sjevernoj Americi i Brazilu.

URBANO – RURALNI POJAS To je prostor koji je teško definirati. To je prijelaz između jasnog izraženog urbanog i agrarnog iskorištavanja zemljišta. To je dakle pojas u kojem se miješaju urbani način i ruralni način iskorištavanja zemljišta. Karakteriziraju ga mali posjedi, intezivna agrarna produkcija, jaka pokretljivost stanovništva, umjerena ili mala gustoća naseljenosti, brza izgradnja stambenih objekata. Širenjem urbanizacije smanjuje se agrarno iskorištavanje i poskupljuje zemljište. Granica se urbanizacijom veoma brzo pomiče.

SUBURBIJI, TRABANTI, SATELITI, "NOVI GRADOVI" Urbanizacijom u okolici večih gradova razvijaju se naselja različite veličine i funkcionalne strukture. To se često naziva i suburbanizacija. Nastala naselja su u uskoj vezi sa gradom. To mogu biti isključivo stambena naselja, atsnovništvo migrira dnevno na rad u grad jezgru ili druga mjesta. Poticaj razvoja dolazi iz centralnog grada koji se decentralizira. Nastaju planskom gradnjom ili kao u europi urbanizacijom seoskih naselja. Navedena naselja se najčešće klasificiraju kao suburbiji, sateliti, trabanti ili "novi gradovi". Diferenciraju se na osnovi zaposlenog stanovništva i onog stanovništva koje stanuje u suburbijima. Imamo radne suburbije, stambene i mješovite. Sateliti su prostorno udaljeni i funkcionalno nezavisna naselja od centralnog grada. Gorod sputnik je ruski naziv za satelitske gradove. Trabant naselja se nalaze izvan gradske međe, a određuju se na osnovu funkcionalne samostalnosti i povezanosti s gradom – jezgrom. Gradnja novih gradova ovisi od zemlje do zemlje, ali to je uglavnom značajna planskla mjera u rješavanju urbanih i drugih problema.

GRAD I NODALNA REGIJA FUNKCIONALNO ZNAČENJE GRADA U PROSTORU Razvoj grada ovisi o funkcijama koje obavlja kako za svoje tako i za stanovništvo šireg prostora u kojem se nalazi. Grad ima i žarišno značenje u prostoru. Ono može biti žarište socijalno – ekonomske transformacije i kao drugo nosioc funkcionalnih odnosa u prostoru. Značajni gradovi centri rada privlače radne potencijale ruralnog prostora i time vrše socio – ekonomsku transformaciju prostora. Funkcionalna organizacija u prostoru se očituje u organizaciji materijalne proizvodnje i organizaciji uslužnih djelatnosti.

NODALNA REGIJA (ispitno pitanje: Nodalna regija) Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

16

Grad s okolinim područjem uz koje je funkcionalno vezan, s kojim postoji stalna interakcija izražena u cirkulaciji ljudi, robe i informacija, čini prostorno – funkcionalnu cijelinu – nodalnu ili polarizacijsku regiju. Izdvajanje nodalnih regija se temelji na analizi prostorne cirkulacije ljudi, roba i informacija. Ta cirkulacija je dvosmjerna između grada i ruralne sredine. U istraživanjima nodalne organizacije prostora najčešće su se respektirali opskrba grada mlijekom, mesom, voćem,... treba istaknuti i uvažavanje podataka o kolanju ljudi, roba, obavjesti, financijskih veza,... Prvi značajniji rad je Thunenov model izolirane države, koji je podijelio centar i okolna područja na koncentrične krugove i gledao šta bi bilo najisplativije u agrarnom iskorištavanju u pojedinim krugovima u odnosu na njihovu udaljenost od centra (grada).

NODALNI I URBANI SISTEMI Nodalnu regiju treba shvatiti kao otvoreni sistem. U njemu su povezana seoska gospodarstva, sela i druga naselja međusobno i s većim gradom preko cirkuliranja roba, ljudi i informacija. Teoretski svako naselje treba shvatiti kao čvorište (node) u kohem počinje ili završava cirkulacija. Razlika je među čvorištima u njihovom značaju. Veličina nodalne regije ovisi o značaju (nodalnosti) čvorišta. Manja su vezana za veća. Nekoliko manjih nodalnih regija čini jednu veću, tako da sistem nodalnih regija ima nekoliko stupnjeva hijerarhije. Najmanje čvorište može biti seosko gospodarstvo, a najveće sami svijet. Gradovi su najznačajnija čvorišta, a kao česti indirektni pokazatelj se koristi veličina, odnosno broj stanovnika grada.

OBILJEŽJA URBANIH SISTEMA (ispitno pitanje: Urbani sistemi) Urbani sistem se može definirati kao skup gradova koji su međusobno povezani interakcijama. Urbani sistemi se razvijaju vremenom i izloženi su stalnim promjenama. Promjene su posljedica spontanog razvoja ili planskih intervencija. Urbani sistemi odražavaju valorizaciju pojedinog društva, a time i društveno – ekonomske i društveno – organizacijske odnose. Glavna obilježja urbanih sistema su: hijerarhiska ili vertikalna, prostorna ili horizontalna i vremenska dimenzija. Hijerarhijska ili vertikalna pokazuje funkcionalnu međuzavisnost centara u urbanom prostoru. Jednostavno tu se ogleda koliko manjih centara ili čvorišta i kako gravitira prema jednom večem. Prostorna dimenzija može se analizirati s obzirom na veličinu gravitacijskog područja i s obzirom na topološka obilježja sistema. S obzirom na veličinu gravitacijskog područja možemo ih podijeliti na lokalne ili drevne, regionalne, nacionalne i svjetske urbane sisteme. Lokalni ili drevni urbani sistemi čine grad s okolnim prostorom s kojim je svakodnevno funkcionalno povezan. Određuje se najčešče na dnevnom kretanju radnog stanovništva. Regionalni urbani sistemi imaju veča gravitacijska područja. Nacionalni urbani sistemi su sastavljeni od gradova, odnosno svih urbanih podsistema neke zemlje u njihovoj hijerarhijskoj međuzavisnosti. Oni su jače ili manje uključeni u međunarodne ili svjetske urbane sisteme. Sistemi su općenito otvoreni ili zatvoreni. Pretežno su ipak otvoreni. S obzirom na stupanj interakcije i otvorenosti imamo njih četri po Predu: nizak stupanj unutrašnje interakcije ili međuzavisnosti, te visok stupanj zatvorenosti prema van (tradicionalna društva, predindustrijsko doba). Drugi je niske međunarodne interakcije ili međuzavisnosti i slabe zatvorenosti. Ima naglašenije vanjske veze u odnosu na prvi (primjer su kolonijalni posjedi). Treći imaju visoki stupanj međunarodne interakcije ili međuzavisnosti. Naglašena je međunarodna interakcija ali i interakcija nacionalnih sistema. Četvrti karakterizira jaka unutrašnja interakcija u okviru nacionalnih sistema (karakteristični za socijalističke zemlje). Vremenska dimenzija urbanih sistema se jasno očituje u razvoju društveno – ekonomskih odnosa, načinu organizacije proizvodnje i razmjene dobara te oblikom prostorne ekspanzije. U tradicionalnom društvu gdje je agrar osnova materijane proizvodnje interakcija je mala. (ispitno pitanje: Markantilističko razdoblje razvoja grada) Za širenje urbanih sistema vrlo je značajan makantilizam koji karakterizira porast proizvodnje i razmjene dobara, te samim time se povečava interakcija. Bit markantelističkog oblika teritorijalne ekspanzije je u tome da se trgovina proširi na nova područja kako bi se nabavila nova roba potrebna matičnoj državi i da se prošire tržišta za domaću robu. Teritorijalna ekspanzija putem robe može se širiti na susjedni teritorij ili prekomorske zemlje. Trgovačke postaje širenja trgovine su kasnije prerasle u gradove. S obzirom da se ekspanzija odvija u uvjetima slobodne trgovine u pojedinim krajevima je nastao veći broj centara raznih kompanija i država. Neke postaje postaju veći gradovi, a neke nestaju. Urbani sistemi koji su nastali u prekomorskim zemljama su izrazito asimetrični i s obzirom na hijerarhijske odnose nepravilni. Kolonijalna ekspanzija je također važan oblik teritorijalne ekspanzije. Bit je osvojiti teritorij i tada uspostaviti vojnu i civilnu upravu. Tako se razvija specifični urbani sistem. U uvjetima slabe naseljenosti na kolonijalnom teritoriju se razvija jedan grad – jedna kolonija. Grad je administrativni centar, glavna luka, glavni privredni centar i glavno temeljno čvorište za vezu sa matično zemljom i za prodor u unutrašnjost. Daljnjim prodorom u unutrašnjost osnivaju se novi centri i urbani se sistem razvija prema unutrašnjosti. Favorizira se razvoj postojeći centara, posebice onih na obali (ako je prekomorska zemlja). Kasnije su ti sistemi kao podsistemi uključeni u međunarodne. Večina urbanih sistema je nastala u merkantilističkom razvoju, predindustijskom, tako da u industrijsko doba se nasljeđuje več postoječa mreža, a industrija sada pospješuje u urbanom razvoju koncentraciju stanovništva i Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

17

centralizaciju. Razvoj međunarodnih urbanih sistema se odrazio i na urbane sisteme matičnih zemalja (kolonizatore) koji se ispoljava u naglašavanju centralizacije glavnih gradova koji postaju svjetske metropole. Industralizacija nije puno promjenila urbane sisteme predindustrijskog doba, pogotovo ne mrežu centara. Ona je samo ubrzala razvoj pojedinih centara čime su se produbili hijerarhijski odnosi. Radi svega nabrojanog možemo dakle diferencirati predmarkentilističko i predkolonijalno, kolonijalno i postkolinijalno razdoblje. Mnoge zemlje u razvoju sada imaju probleme radi nasljeđenih urbanih sistema. Teorija polova razvoja odnosno centara, je najznačajniji pristup u politici regionalnog razvoja mnogih zemalja. Pol razvoja definiran je kao skup vodećih i ekspandirajućih industrija, lociranih u urbanim područjima. Teorija polova ili centara razvoja polazi od tri temeljna koncepta: 1) vodećih i ekspandirajučih industrija, 2) koncepta polarizacije, koji pretpostavlja da će ekspandirajuće industrije potaknuti polarizaciju i drugih ekonomskih jedinica u pol, 3) koncept širenja utjecaja, ekonomski utjecaj će se širiti u okolni prostor. Tako da se u planiranju na osnovu toga određuje gradnja novog centra na novoj lokaciji ili izbor već postojećeg centra (češće).

METODE ODREĐIVANJA I ANALIZE NODALNIH REGIJA I URBANIH SISTEMA Najčešće primjenjivane su teorije centralnih naselja, pravilo reda veličine i zakon primarnog grada, gravitacijski modeli te teorija grafa.

TEORIJA CENTRALNIH NASELJA (ispitno pitanje: Christaller (teorija centralnih naselja)) Christaller prostorni raspored centara dovodi u vezu sa njihovim osnovnim funkcijama (opskrbom stanovništva centralnim uslugama i centralnom robom). Po njemu što manji broj većih centara mora opskrbljivati što veći broj manjih centara na što manjoj udaljenosti u prostornom razmještaju centara. To je u prikazao obliku heksagona kojem je u težištu veći centar. Ustanovio je i različita gravitacijska područja pojedinih centara te je postavio između centralnih naselja i funkcionalnu hijerarhiju. Hijerarhija se po njemu provodi na opskrbnom ili tržišnom principu i na prometnom i urpravnom ili administrativnom principu. Da bi odredio centralitet naselja odredio je popis centralnomjesnih institucija koje je podjelio u devet grupa, a svaku u tri odnosno četri vrste. Odredio je i sisteme centralnih naselja gdje su glavni elementi sistema sustavnotvorno centralno naselje oko kojeg se grupiraju ostala centralna naselja, udaljenosti između naselja i smjerovi u kojima leže centralna naselja u odnosu na sustavotvorno naselje i ostala naselja. Nedostatak teorije je statičnost te se razvijaju novi modeli koji utvrđuju promjene u oblicima naseljenosti i mreži centralnih naselja tokom vremena. To su deterministički modeli i stohastički modeli. Determinističke je upotrijebio Bylund u Laponiji. Uveo je determinante prirodnih uvjeta, dostupnost cestama i broj izdvojenih poljoprivrednika u svakoj generaciji koji osnivaju nova gospodarstva.

PRAVILO REDA VELIČINE I ZAKON PRIMARNOG GRADA U hijerarhijskoj odnosno vertikalnoj dimenziji urbanog sistema analiza često ima težište na veličini centra, uz pretpostavku da je veličina odraz funkcija centra u urbanom sistemu. (ispitno pitanje: Red veličine grada) Pravilo reda veličine uveo je Auerbach koji je uočio da postoji zavisnost između veličine i broja gradova, odnosno da postoji tendencija pravilnog reda veličine gradova u prostoru. Prema tom pravilu jedan grad u nizu gradova neke zemlje ili regije poredanih po veličini imat će onoliko stanovnika koliko i najveći grad podjeljen s rednim brojem tog grada u nizu gradova. Zakon primarnog grada potječe od Jefersona koji je upozorio na vrlo nepravilne urbane sisteme s obzirom na odnos veličine gradova. Uočio je da se u pojedinim zemljama ističe glavni, primarni grad dok su ostali znatno manji. To je zakon primarnog grada, a objkašnjava je izuzetnim političkim, ekonomskim i općenito društvenim značenjem glavnoga grada. Indeks primarnosti grada dobiva se iz I=G1/G2. Gdje je G1 broj stanovnika najvećeg grada, a G2 broj stanovnika po veličini drugog grada. Urbana primarnost je veća ako je I veći od 2. Može se odrediti i omjerom broja stanovnika najvećeg grada i nekoliko slijedećih po veličini. Evolutni model reda veličine grada. Pošto je vidljivo da će postojati odstupanje od idealne pravilnosti reda veličine gradova Berry je u veo ovaj model. Po tom modelu oblik urbanih sistema može biti različit: od izrazite urbane primarnosti, preko prijelaznih oblika do pravilnog reda veličine gradova. Prema njemu pravilan red veličine gradova imaju urbani sistemi većih zemalja sa dugom povješću urbanog razvoja i koje su politički i ekonomski kompleksnije (Kina, Brazil, Indija, SAD, JAR,...).

GRAVITACIJSKI I POTENCIJALNI MODELI Koriste se u utvrđivanju interakcija između gradova i određivanju nodalnih regija te hijerarhiji nodalnih centara. Gravitacijski model temelji se na Newtonovom zakonu da se dva tijela privlače i da je sila privlačenja između njih upravo razmjerna njihovim masama, a obrnuto razmjerna kvadratu udaljenosti. I = a (M1M2/(d1d2)b). Za masu se uzimaju broj stanovnika, vrijednost prodane robe,... Udaljenost se mjeri u km, cijeni putovanja, vremenu putovanja, ... Gravitacijski modeli služe izračunavanju interakcije između parova centara u prostoru. Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

18

TEORIJA GRAFA Najviše se koristi u analizi prostornih i hijerarhijskih obilježja urbanih sistema i nodalnih regija u svijetu. Teorija grafa je grana topologije. Graf se u geografiji može shvatiti kao skup geografskih lokaliteta međusobno povezanih brojnim vezama u sistem. Osnovna dva elementa grafa su čvorište i veze. Čvorište ima vrijednost lokacije, veličine, kapaciteta, ... dok veza ima vrijednost udaljenosti između čvorova, veličina odnosno kapacitet veza, ... U nodalnoj regiji čvorišta su gradovi, sela,... ,a veze ceste, željeznica, naftovod, telefon, ... U analizi nodalne regije imamo neorijentirani graf (pogodan za topološka obilježja) i orijentirani graf koji nam prikazuje smjerove cirkulacije. Mreža koju čine čvorišta je planarna i neplanarna. Planarna mreža je u nodalnoj regiji najčešće kružnog ili oblika drveta. U analizi mreža nodalne regije koriste se topološke mjere na osnovu parametara: broja čvorišta, broju veza između njih i broju nezavisnih subgrafova u mreži. Topološka obilježja mogu se svrstati u mjere stupnja povezanosti, mjere centralnosti i mjere oblika mreže.

RAZVOJ URBANIH SISTEMA U SVIJETU GLOBALNI URBANI SISTEM To je sistem kog čine mreže globalnih gradova. To su gradovi koji su sjedišta mnogih trans – nacionalnih kompanija iz kojih se organizira globalna proizvodnja, pod malim i neznatnim utjecajem nacionalne države. Tornto, L.A., Tokyo. Sistem funkcionira samostalno, sastoji se od regije. Globalni urbani sistemi se ne razvijaju po sistemu hijerarhije, već postoji samo mreža centara – između kojih postoji interakcija.

EUROPA Osnocne etape razvoja su: antičko razdoblje, srednji vijek, vrijeme od 1500. – 1800. te razdoblje tzv. industrijske urbanizacije.

ANTIČKO RAZDOBLJE URBANOG RAZVOJA EUROPE Specifičan položaj Grčke sa ograničenim stočarstvom, poljoprivredom i povoljnim položajem prema moru potakli su razvoj pomorstva i trgovine. Urbani razvoj grčke možemo podijeliti na tri razdoblja: arhajsko, klasično i helenističko. U prostornoj strukturi grčkih gradova mogu se utvrditi tri izdvojena funkcionalna dijela. Prvi dio je služio kao svetište, izgrađen je obično na povišenom terenu, drugio dio je činio kompleks zgrada i drugih sadržaja koji su služili javnom društvenom i kulturnom životu, treća funkcionalnu cijelinu čine stambene zgrade. Agora je bila glavni trg na kojem se odvijao javni život, a nalazila se odmah ispod Akropole koja je dom gradskih bogova. U Grčkoj je postojala mreža gradova kojih je bilo puno ali su bili mali. Rimljani su u razvoju urbane mreže iskorištavali postojeća naselja i prilagođavali ih svojim potrebama, ali su osnivali i nova naselja i vojna uporišta. Rimski centri imaju različite statuse: kolonije ili municipija, administrativno – upravni. Uz njih je postojao i niz vojnih utvrda. Prostorna struktura rimskih gradova je slična onima u helenističkom razdoblju jer se koristi tzv. miletski model grada sa pravinom shemom ulica i pravilnim redom urbanih sadržaja. Rimski gradovi imaju geometrijsku mrežu ulica koje se sijeku pod pravim kutom, a cijeli grad ima oblik pravokutnika. Izgradnja grada je počinjala gradnjom obrambenog zida. Glavni trg je forum. Glavna ulica smjera I – Z je decumanus, a S – J cardo.

URBANI RAZVOJ EUROPE U SREDNJEM VIJEKU To je razdoblje kršćanstva pa centar okupljanja stanovništva predstavlja crkvena zgrada (u rimu forum, grčkoj agora). Položaj crkvene zgrade u gradovima je zauzimao središnje dijelove uz glavni gradski trg. Nema velikih kazališta, arena i kupališta jer u kršćanskom društvu nisu imali primjenu. Veliko značenje ima samostan jer ima veliku ulogu u širenju i razvoju kulture, znanja, pismenosti, tehnologije,... Javlja se fudalizam. Feudalci grade zamkove koji postaju centar vlastelinstva i ekonomske, sudske i političke vlasti. Bitno je da društvo počiva na staležnoj hijerarhiji. Trgovina i gradski način života propadaju i slijedi ruralizacija. To se mijenja od 11 – 14 stoljeća kada počinje procvat srednjovjekovne urbanizacije i općenito civilizacije. Društvo je i dalje agrarno i proizvodi se za vlastite potrebe. Do većeproizvodnje dovodi tropoljni sistem obrade polja umjesto dotadašnjeg dvopoljnog. Na uspon poljoprivrede od 11 – 14 utjecaj imaju i ponovni razvoj trgovine, uspostavljanje redovnih tržnica i sajmova te razvoj gradova i gradske privrede. Nastaje i novi gradski stalež koji čine trgovci i obrtnici. Uspostavljaju se gradske tržnice koje svojim rastom omogućuju i brži rast grada i javlja se još jedan stalež – trgovci. Trgovci se ujedinjuju u gilde, oni koji prodaju robu u udaljenim krajevima stvaraju udruge – hanze. Trgovci i obrtnici su postali neovisni građanski sloj, a trgovina i obrt su nezavisne gradske djelatnosti. Do 15 stoljeća gradovi su jedina središta trgovine i obrta jer postoji stroga podjela rada između sela i grada. Glavni urbani oblici koji znače kontinuitet u urbanom razvoju od rimskog razdoblja do srednjeg vijeka bili su neki obnovljeni rimski gradovi, zatim centri biskupija, samostana i zamkovi. Novi gradovi trgovaca i obrtnika razvijaju se kao prigrađa u podnožju zamkova. Takva naselja se nazivaju wik. Wik je oblik novog trgovačko – obrtničkog naselja. U ranom srednjem vijeku urbana mreža je dakle bila svedena na mali broj gradova koji su se održavali Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

19

tradicionalnim trgovačkim vezama ili time što su postali biskupska središta. Svi ti gradovi su mali. Razvoj pravih gradova počinje koncentracijom trgovine u 11 stoljeću. Tada se i grade novi gradovi. Strukture grada su složene. Zamak je jezgra grada (ovisno o terenu i mogučnostima obrane, nekada biva i u samom centru, a nekada je odvojen od grada). Trgovačko – obrtničko naselje se razvija uz riječne ili kopnene prometnice. Gradski trg služi kao tržnica, za javne skupove, vjerske obrede, smotre vojske, svečanosti,... Oblik trga je pravilan ako je grad nastao na mjestu prijašnjeg rimskog grada, a ako nije onda je nepravilan. Valja istaknuti i fortifikacije. Planski građeni su kolonizacijski gradovi i oni imaju pravilne pravokutne mreže ulica. Ostali gradovi srednjeg vijeka imaju male, uske i nepravilno građene ulice i blokove. Analizom se da ustanoviti stanična struktura grada, a ne izraziti zoning grada.

URBANI RAZVOJ EUROPE OD 1500. DO 1800. GODINE Stvaraju se velike državne tvorevine i jača centralizacija političke vlasti. S time se razvija novi upravni sistem u kojem jača uloga administracije i vojske, a to potiče razvoj novih urbanih sadržaja. Stvaranje novih nacionalnih državnih tvorevina i centralizacija uvjetuje stvaranje glavnih gradova i urbanog sistema koji je vezan uz administrativnu podjelu zemlje. Stvorena je birokracija. Otkrivaju se nove zemlje (Amerika) i kolonizacija pospješuje razvoj gradova pojedinih europskih zemalja te se i proširuje urbani sistem tih zemalja i izvan granica nacionalnog teritorija. Poljoprivreda je u tom razdoblju glavna komponenta ekonomske baze društva. Glavni razlog sporije gradnje novih gradova od 1500 do 1800 je navedena promjena društvene i političke organizacije. Novi gradovi koji se i podižu, podižu se u interesu vojske i nacionalnih potreba i oni preuzimaju upravnu funkciju u pojedinim provincijama. Druga grupa novih gradova su luke i gradovi za potrebe eksploatacije prirodnih izvora i grade se vjerski gradovi. Urbani razvoj je ipak značajan jer se stariji gradovi rekonstruiraju u stilu renesanse i baroka (razlog su ratna razaranja, česti požari, gradnja upotrebljivih fortifikacija). Gradovi su za razliku od onih u srednjem vijeku veći, posebice oni koji se favoriziraju (prijestolnice, ljetne i zimske rezidencije,...) tako da 1500 postoje dva grada (Paris i Istanbul) sa preko 200 000 stanovnika, a 1800 London ima već 861 000. Od 1500 – 1800 javlja se i planski razvoj gradova. Mnogi novi gradovi planski se grade kao vojne utvrde gdje je sva pažnja usmjerena obrani i fortifikaciji. Fortifikacija spriječava i razvoj predgrađa, ali zato stvara gradnju u vis. U glavnim gradovima najveća pažnja se polaže kraljevskoj palači. Značajan novi urbani sadržaj su kasarne. Javljaju se i parkovi i vrtovi te zoološki vrtovi. Otvara se i veliki broj kulturnih institucija. Gradnju novih ulica, avenija uvjetuju novi načini prometa. Bez obzira na sve te promjene u strukturi se još uvijek primječije celularna struktura, a ne zoning.

URBANI RAZVOJ I URBANI SISTEMI EUROPE U 19. I 20. STOLJEĆU Naziv za razvoj gradova u 19 stoljeću je urbana ekspolzija. Dešavaju se promjene u strukturi i organizaciji društva. Apsolutističke vladavine se zamjenjuju izbornim, parlamentima. Počinje opća liberalizacija u proizvodnji, razmjeni dobara, korištenju prirodnih izvora, urbanoj izgradnji,... Cehovi i gilde postaju kočnice i ukidaju se te nastaje slobodno tržište radne snage. Sve je usmjereno svrsishodnijoj proizvodnji i stvaraju se dioničarska društva. Ekonomska osnova urbane ekspoloatacije je sada industralizacija. Industrija prvo preuzima rudarstvo, tekstil, metalurgiju i brodogradnju. Stvaraju se rudarsko – industrijske regije. Željeznička mreža pospješuje promet dobara, što se odražava i na lokaciju industrije. Industija mijenja strukturu zaposlenog stanovništva što uzrokuje velike aglomeracije stanovništva i stanova i s druge strane ruralni egzodus. Pospješuje se i razvoj tercijalnih djelatnosti. Na dinamiku urbanizacije Europe u 19 i 20 stoljeću ima i populacijski razvoj. Osim iz sela u gradove stanovništvo odlazi i u "Novi svijet". Jedno od osnovnih obilježja industralizacije je i eksplozivan razvoj gradova, posebno nastanak velikih aglomeracija. Jezgre urbanog razvoja su gradovi ali i ruralna naselja. U gradovima su locirani industrijski pogoni te nastaju industrijske četvrti i predgrađa. Rudarske pokrajine imaju specifičan disperzni urbani razvoj radi slabe pokretljivosti uzrokovane lokacijom rudarskog okna. Industralizacija je potakla razvoj mnogih novih gradova. Industrijski grad je u procesu industralizacije dobijao nove sadržaje i nove funkcije, prije svega tvornice, industrijske četvrti. Povečava se značenje proizvode funkcije grada. Prostorna struktura zahvaljujući novim urbanim sadržajima i koncentraciji stanovništva grad je postao širi. Zbog društvenog značenja i položaja tvornica ima prednost pri dodjeli lokacije: obala rijeke i jezera, ravna polja, ... Grade se stambene četvrti blizu tvornica bez osnovne infrastrukture i niskog standarda stanovanja. Lakše se počinju diferencirati funkcionalni dijlovi grada. Osim industrijsko – stambenih zona počinju se izdvajati poslovne zone. Gradska jezgra radi dostupnosti postaje najvrednovanija za lokaciju trgovine, financija i drugih poslovnih funkcija. Mijenja se i socijalna topografija grada, bogati se sele iz centra prema rubu, a siromašni sa ruba prema centru. Gradski promet se usavršava, a njemu se počinje i prilagođavati shema ulica do maksimalne mjere do koje je to moguće (radi povjesnog razvoja).

ORIJENT Pod orijentom smatramo prostor jugozapadne Azije i sjeverne Afrike koji se proteže od Indije do Maroka i pripada islamskom kulturnom krugu. U islamskom društvu grad je imao središnju ulogu ali nije imao status samostalnosti, ni pravni ni teritorijalni, niti ikakve privilegije u odnosu prema okolici. Grad i okolica bili su jedinstveni jer su međusobno bili povezani i ovisni. Grad je bio centar političkih, socijalnih, vjerskih i kulturnih funkcija okolice i regije. Islamska vjera je značajan faktor u razvoju grada. Predindustrijske gradske jezgre Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

20

današnjih islamskih gradova zovu se medine. Gradovi su nastajali pretežno zbog vjerskih razloga, a neki su osnovani kao vojni logori. Do izražaja u podizanju gradova je došao i politički utjecaj. Trgovina je bila jedna od najvitalnijih gradskih funkcija orijentalnih gradova. Za razvoj islamskih gradova u mnogočemu je i značajna tradicija stanovanja u gradu i povezanost sa gradom. S razvojem islamske države razvijao se i urbani sistem. Prva velika stalna naselja i prvi gradovi nastala su na bliskom istoku. U prethistorijskom razdoblju prvi urbani sistemi nastali su u sklopu tamošnjih civilizacija. Najgušće mreže centara razvijene su u Mezapotamiji, dolini Nila i na Levantu. Bili su ograđeni gradskim zidinama, imali su hram, palaču i otvorenu tržnicu, a neki su imali i citadelu. U vrijeme Muhameda islamska država obuhvaća veći dio Arapskog poluotoka, a glavni centri su Meka i Medina. U vrijeme jedinstvene arapske države najveći grad je Bagdad. U predislamskom razdoblju najznačajniji centri su locirani na obalama Sredozemlja. Islamska država podiže glavne centre podalje od obala.padom rima trgovina između jugozapadne Azije i Europe zamire. Od 15 do 19 stoljeća stagnira urbani razvoj u islamskom svijetu, a kao razlog se navode ekspanzija Turaka i stvaranje Otomanskog carstva, velika geografska otkrića. U prostornoj strukturi se ističe velika đamija (mošeja) (mnogi gradovi se počinju razvijati usporedo sa gradnjom mošeje). U mnogim gradovima ona ima središnji položaj. Đamija se sastoji od glavne zgrade s kupolom i minareta. Uz velike đamije postoje medrese, učilišta. Tu je obično smještena i bolnica (maristan). Veliko značenje je imalo i javno kupalište (hamama). Večina islamskih gradova ima i tvrđavu (kazbu). Suk (bazar, čaršija) je trgovačka jezgra islamskog grada, privredno središte, a nalazi se u središnjem dijelu grada, blizu glavne mošeje. Bazar je obuhvačao mnogo malih ulica. U njemu se uočavaju natkrivene male ulice, velika dvorišta, dvorane nadsvođene kupolama. Prodaja i proizvodnja robe je koncentrirana u pojedinim dijelovima grada, s jakom specijalizacijom proizvodnje i prodaje. Najveći dio bazara je namjenjen trgovini na malo. Izvan gradskih zidina nalaze se bazari za stoku i poljoprivredne proizvode. Bitno obilježje stare islamske medine je socijalna topografija gdje je stanovništvo bilo prostorno diferencirano prema etničkim obilježjima i plemenskoj pripadnosti. Dakle grad je u predindustrijskom razdoblju podjeljen u etničke četvrti. Bitno je naglasiti postojanje židovskih četvrti koje su bile odvojene zidom, a često locirane uz citadele. Islamski gradovi su kompaktno i gusto izgrađeni. Plan grada je nepravilan. Velik broj malih ulica je slijep, što je važno obilježje islamskih gradova. Ulice su nepravilno raspršene po gradu. Osnovna ćelija grada je kuća koja ima veliko dvorište i četverokutna je. Uske i slijepe ulice su uglavnom privatne upotrebe. Na fizionomsko – morfološka obilježja gradova utjecala je klima sa velikim oscilacijama temperature u toku 24h. Zato imamo visoke zidove, ravne krovove, male prozore i velika dvorišta. Kućni i privatni život je skriven od javnosti. Nakon kolonizacije u 19 stoljeću kolonizatori iskorištavaju prirodna bogatstva i transportiraju ih u matične zemlje, a u kolonije plasiraju gotove proizvode. Zato urbani sistemi kolonijalnih zemalja nisu mogli biti zatvoreni i služiti nacionalnim potrebama, već su morali postati dio šireg urbanog sistema zemalja kolonizatora. Kolonijalna osvajanja uglavnom počinju sa obala, na kojima se zauzimaju postojeća ili osnivaju nova naselja koja služe kao emporij za prodor u unutrašnjost. Utjecaj europskih kolonizatora uvjetovao je nastanak dvojnih prostornih struktura gradova. Grade se stambene četvrti za Europljane po uzoru na one u Europi. Građene su najčešće uz medine, ruše se gradske zidine i na njihovom mjestu se grade široke ulice. Za razvoj dvojne strukture su zaslužni i domoroci koji su se obogatili i prihvatili europski način života i stanovanja. Fes i Marrakech imaju tipičnu dvojnu strukturu. Počinje i razvoj industrije u 19 stoljeću. Danas u islamskim zemljama imamo tri privredna sektora: individualni, porodični i krupno industrijski. Bazari gube na svom značaju na čijim rubovima i dalje obitavaju obrtničke radionice. Trgovine sele u trgovačke ulice zapadnog tipa sa parkiralištima. Pojavljuju se i moderna trgovačko poslovna četvrt zapadnog tipa. Osim trgovine u njima se lociraju i bolji hoteli, restorani, kina,... U prostornoj strukturi javlja se još jedan europski element, upravno – administrativna četvrt. Razvija se i nova željezničko cestovna mreža, s tim da željeznica nema veliku ulogu u prometu roba. Pojačava se socijalno raslojavanje i počinje migracija prema gradovima. Danas je imigracija i dalje nastavljena, veliki gradovi jako brzo rastu.

AFRIKA Afrika je najslabije urbanizirani kontinent. Postoji velika razlika među dijelovima Afrike, u Južnoafričkoj republici je 32% stanovništva urbanizirano dok u ostalim dijelovima Afrike jedva prelazi 5%. Razvoj urbanih sistema Afrike možemo podijeliti na pretkolonijalni, kolonijalni i postkolonijalni. Na asimetričan razmještaj velikih gradova Afrike osim prirodnih obilježja utjecaj su imali drugi faktori.

PRETKOLONIJALNI URBANI SISTEMI Pojava značajnijih državnih tvorevina u Africi južno od Sahare poklapa se sa većom podjelom rada u društvu i s razvojem klasnih odnosa. Za naseljavanje i razvoj pojednih kultura i prvih državnih tvorevina posebno značenje imaju stepe i savane zapadne Afrike čiju granicu na sjeveru čini rub Sahare, na jugu tropske šume. To je prostor sa dva godišnja doba: kišnim i sušnim. Gana, Mali i Songhai su prve značajnije države tog prostora. Timbuktu, Gao i Kano su najznačajniji centri. Osim unutrašnjih postojali su i vanjski utjecaji razvoja. Važni su utjecaji Arapa sa sjevera koji su svoj utjecaj širili na jug preko Sahare na cijelu Afriku. U zapadnoj Africi utjecaj Arapa je bio posebno jak. Utjecaj Arapa se širio pretežno preko trgovine karavanama, širila se vjera i arapska kultura. Vrlo jak utjecaj Arapa je i na istočnim obalama gdje su dominirali Arapi iz Omana i tu se razvijo veoma velik broj gradova – država. To su bili Mogadishu, Kismayu, Mombasa, Zanzibar. Osječa se i utjecaj Azijaca koji danas čine zanačajan etnički element u mnogim gradovima istočne i južne Afrike. Europski utjecaj počinje južno od Sahare Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

21

u 16 stoljeću, a kulminira kolonizacijom u 19. Razvoj centara dolazi pod utjecajem izvana. Zato možemo govoriti o međunarodnim sistemima centara, koje su činili centri povezani u širu razmjenu dobara, dakle povezani trgovačkim putevima.

KOLONIJALNI URBANI SISTEMI Prvi su na zapadno obale Afrike stupili Portugalci i tamo postavili prve postaje. Do kraja 15 stoljeća Afrika je oplovljena i na istočnim obalama je stvorena veza sa lukama te je time stvorena osnova za stalnu plovidbu. Najveće promjene nastaju s kolonijalnom ekspanzijom u 19 stoljeću i podjelom kolonijalnih posjeda. Kolonijalnim osvajanjem i podjelom ruše se dotadašnje države i njihovi urbani sistemi. Svaki novi kolonijalni posjed razvija svoj urbani sistem u sklopu svojih granica. Najveće značenje u novim sistemima imaju gradovi na obali. Vidljiv je gradualistički tip kolonizacije tj. postepen prijelaz sa obale u unutrašnjost. U tom smjeru se grade gradovi, prometnice, željeznica. Glavni grad ostaje na obali i najbrže se razvija. To je dovelo do nepravilnog reda veličine centara u urbanim sistemima, a posljedica toga je i današnja nepravilnost veličina gradova mnogih zemalja Afrike. Prve gradove na obala su podigli Portugalci u 15 i 16 stoljeću. To su bili mali gradovi – postaje. Tu spadaju Bisau, Porto, Novo, Lagos, Mombasa. Karakteristika glavnih gradova u Africi je mladost, malo je njih starije od 100 godina. U nekim zemljama postoji i dualizam jedan grad je političko i upravno središte, a neki drugi je ekonomsko (Kampala i Entebbe u Ugandi, u JAR je Capetown imao parlament, a u Pretoriji je bila izvršna vlast). Orijentacija velikih gradova na obali i mreže prometnica u tom smjeru imaju za posljedicu veliku ovisnost o vanjskom tržištu. Kolonijalni urbani sistemi su jednostavni, imaju čvorišta, gradove i sve to povezano željeznicom. Uprava i poslovni život je usmjeren na jedan ili dva grada koji su veliki, a svi ostali su daleko manji.

POSTKOLONIJALNI URBANI SISTEMI U posljeratnom razdoblju započinje dekolonizacija. Afričke zemlje dobijaju političku samostalnost i mogućnost nezavisnog razvoja. Mada su i dalje ovisne, ne politički ali zato ekonomski o bivšim kolonizatorima jer im treba kapital, i uvežena oprema i tehnologija za industralizaciju. Stopa urbanizacije Afrike je vrlo velika, ali ne razvijaju se novi gradovi već se naglo šire već postojeći. Novi gradovi koji se podižu su zapadnoj, istočnoj i južnoj Africi u obliku malih rudarskih središta, novih luka, ali težište je i dalje na već postojećim urbanim mrežama.

REGIONALNI PREGLED RAZVOJA URBANIH SISTEMA Zapadna Afrika je najurbaniziranija s najvećim brojem gradova. Udio urbanog stanovništva u zemljama te regije je od 2 – 35%. Tu je izrazito značajn premještaj centara iz unutrašnjosti na obalu. Prvi gradovi su tu nastali u unutrašnjosti zahvaljujući karavanskoj trgovini. Neprestani prodori Arapa sa sjevera koji šire islam onemogućavaju razvoj većih državnih tvorevina u zapadnoj Africi. 17 i 18 stoljeće se smatra crnim razdobljem razvoja zapadne Afrike. Urbana mreža zapadne Afrike u pretkolonijalnom razdoblju širi se od sjeverozapada prema istoku i jugu. Kolonizacijom stvaraju se novi urbani sistemi koji su ustvari samo podsistemi širih, međunarodnih ekonomskih i urbanih sistema čiji su glavni centri u Europi. U postkolonijalnom razdoblju većih promjena nema. Glavni gradovi i centri života su i dalje na obali. Srednja Afrika je u bila najnaseljenija i organizirana u pretkolonijalnom razdoblju u svom zapadnom dijelu gdje je bilo puno malih kraljevstava. Kraljevstva su imala razvijene centre među kojima je prednjačio Kongo. Radi puno vrijednih rudača kolonizatori su razvijali prometne, političke, organizacijske i urbane sisteme. Te na taj način niče velik broj gradskih naselja. U postkolonijalnom razdoblju urabni sistem se niti ovdje nije promjenio. Jedine promjene vezane su uz povratak starih imena gradova. Istočna Afrika ima pojedine dijelove koji se ubrajaju u najstarije naseljene dijelove svijeta. Tu su u predkolonijalnom razdoblju postojala četri velika regionalna tipa naseljenosti. Prvi je bio u prostoru između Victoriina, Albertova i jezera Taganyika u kojem se u centraliziranim kraljecstvima stanovništvo koncentriralo u manje centre. U dijelu današnje Tanzanije razvio se tip naseljenosti u malim zbijenim naseljima. Međutim u većim dijelovima Kenije i Tanzanije prevladava raspršena naseljenost radi valorizacije agrarnog prostora. Postoji i tip lučkih gradova na obali. Sistem gradova luka u kojima se vršila trgovina sa Sredozemljem. To su gradovi – države. To su politički samostalni gradovi Mogadish, Malindi, Mombasa,... Kroz te gradove vrši se infiltracija Arapa iz Omana i drugih. Najveće promjene u urbanim sistemima istočne Afrike nastaju u 19 stoljeću. Podijeljena je između GB, Portugala, Njemačke, Francuske i Italije. U novom urbanom sistemu gradovi na obali su glavni. Gradovi luke su postali glavna čvorišta penetracije u unutrašnjost, a ujedno preuzimaju izvozno – uvozne funkcije. Novi gradovi su građeni po uzoru na europske, a stari dobijaju nove sadržaje. Ulogu glavnih terminalnih čvorišta tog prostora dobijaju dvije luke: Der es Salam i Mombasa. Nakon dekolonizacije uslijedio je brz porast stanovništva najvećih gradova radi jake imigracije iz ruralnog područja. Nekontorliran je razvoj stambenih naselja te se još više naglašava nepravilan red veličine centara u urbanim sistemima. Gradovi su naime u vrijeme kolonizatora imali izrazitu dvojnu strukturu, dio za europljane i dio za domoroce. Južna Afrika nema dugu tradiciju urbanog razvoja. Razlog tome je njena udaljenost od Europljana i Arapa i način varolizacije zemljišta i načina života (poljoprivredno – stočarsko iskorištavanje). Tu nije bilo trgovačkih kretanja, prevladava disperzna naseljenost. Veliki Zimbabwe je imao samo nekoliko tisuća stanovnika. Nakon Portugalaca u 17 stoljeću dolaskom Nizozemaca nastaju stalna europska naselja. Uz lučke gradove razvijaju se manji centri u unutrašnjosti.

KULTURNO – GENETSKA OBILJEŽJA AFRIČKIH GRADOVA Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

22

Gradovi razvijeni u okviru domorodačkih kultura imaju specifična obilježja. Imaju celuralnu strukturu. Središte je gradski trg koji ima i funkciju razmjene robe. U islamskim gradovima u središtu je glavna đamija. Uz dvije glavne ulice postoji i niz manjih, većinom slijepih ulica. Stambene četvrti su nepravilnog oblika, a u središtu se nalazi poglavica plemena ili klana. Pod utjecajem Europljana razvijaju se gradovi sa pravilnim rasporedom ulica, a zgrade imaju europski pečat. Južno od Sahare su gradovi sa pretežno europskim načinom gradnje. Samo u području od Atlantika do Crvenog mora pretežu gradovi domorodaca.

NEKE TENDENCIJE RAZVOJA URBANIH SISTEMA Razvijaju se i dalje napreduju centri na obali radi nasljeđene izvozno – uvozne lučke djelatnosti. Javlja se proletarizacija sela koja je započela još u kolonijalnom dobu. Najviše je migranata u velike gradove, osobito glavne. Zato postoji nagli porast tih gradova jer je grad postao simbol nade u zaposlenje i socijalnu sigurnost. Migracija radne snage je bitno obilježje Afrike. Afrika je na prvom mjestu u svijetu po dinamici rasta gradskog stanovništva.

AZIJA Azija je naseljeni kontinent u kojem prevladava ruralno stanovništvo izuzetak je Japan. Prvi gradovi su nastali prije 4000 godina. Mreža gradova je izarazito asimetrična, a razvoj urbanih sistema je posljedica vanjskih utjecaja. Gradovi rastu doseljavanjem sa sela.

KARAKTERISTIČNE ETAPE RAZVOJA URBANIH SISTEMA Imamo i ovdje pretkolonijalnu, kolonijalnu i postkolonijalnu etapu. Pretkolonijalno razdoblje traje najduže i imamo prethistorijsko, srednji vijek i razdoblje od 15 do 19 stoljeća. U predhistorijskom prvi gradovi i urbani sistemi razvijaju se u sklopu naprednih civilizacija u dolini rijeke Inda od 2500 – 1500 pne. U Kini prvi gradovi nastaju između 16 i 11 stoljeća pne. Europski utjecaj na promjenu urbanih sistema počinje u 16 stoljeću ne. Glavni interes europljana je trgovina. Osim Španjolske na Filipinima i Nizozemske na Javi, europljani nisu uspjeli stvoriti stabilne urbane sisteme. Nakon drugog svjetskog rata slijedi dekolonizacija. Prostorna struktura azijskih gradova bila je specifična ali se mijenjala sa vremenom. Gradovi su imali obrambene zidove. Politički i duhovni centri isticali su se monumentalnim građevinama.

REGIONALNE SPECIFIČNOSTI RAZVOJA GENETSKA OBILJEŽJA GRADOVA

URBANIH SISTEMA

I KULTURNO –

U južnoj Aziji gdje ovdje podrazumjevamo Indiju, Pakistan, Nepal, Butan, Bangladeš i Šri Lanku nalazi se gusto naseljeni prostor. Prvi urbani sistemi nastali su u dolini Inda. Gradovi su građeni po pravilno, slično onima u mezopotamiji. 1500 pne se te civilizacije gase, a sa njima i njihovi gradovi. Bitne su i religije hindusa i budizma koje se pčinju širiti. Analiza glavnih i ostalih gradova pokazuje njihovu koncentraciju u unutrašnjosti. Gradovi se razvijaju kao politička i duhovna središta malih političkih tvorevina. Na obali nastaju gradovi ali radi trgovine. Zapad počinje donositi svoj utjecaj krajem 15 i početkom 16 stoljeća podizanjem Portigalskih postaja na obalama. Britanci od 1700 do 1800 šire svoj utjecaj i prodiru sa obale te osnivaju Calcutu 1686 i Bombay 1672. Najveći gradovi su sada na obali Indije i imaju izvozno – uvoznu funkciju. U 19 stoljeću je uspostavljen potpuni kolonijalni sistem. Nakon drugog svjetskog rata počinje dekolonizacija, a s njom i promjena urbanih sistema. S obzirom na tipove, gradovi u Indiji se mogu podijeliti na njih četri. Tradicionalni imaju značajno političku, vjersku i kulturnu funkciju u predkolonijalnom razdoblju. Proizvodne funkcije imaju u njima sporednu ulogu. Ti gradovi imaju tradicionalni život i nemaju značajniju preobrazbu u Indiji. Drugi tip su gradovi sa dvojnom strukturom kao posljedicom spoja tradicionalne i moderne kulture. To su gradovi koje su osvojili ili stvorili Arapi ili Europljani (Karachi, Bombay, Calcuta, Goa). Treću grupu čine upravni centri koji zadovoljavaju moderno upravljanje države. Četvrtu grupu čine mali rudarski i industrijski gradovi. Mnogi gradovi, a posebno oni stari imaju slabu ekonomsku osnovu. Mnogi gradovi imaju dvojnu strukturu. Dvojnu strukturu obično čini autohtona jezgra s obilježjima islamskih gradova te novije četvrti s europskim obilježjima. Starogradske jezgre imaju nepravilnu shemu ulica, kazbu, džamiju, bazare i ostale islamske institucije. U detaljnoj analizi Indijskih gradova uočava se neloliko morfološko – funkcionalnih i socijalno – topoloških tipova. Autohtonu jezgru čini trgovačka zona (chauk) oko koje je stambena četvrt (mohallas). Taj dio grada ima specifičnu socijalnu strukturu baziranu na kastama. Oko hramova, džamija, trgova i sličnih reprezentativnih objekata žive povlaštene kaste. Autohtone jezgre su imale zidine koje su kasnije srušene. Europljani grade nove četvrti sa novim funkcijama: Civil Lines (uprava, škole, infrastruktura, činovnici), cantonments (vojarne, časnici, municija), railway colony (dijeli starogradsku jezgru i novi europski dio, tu je smještena željeznička postaja). Nakon dekolonizacije civil lines i dalje služi stanovanju i upravi uz nove sadržaje, slično je i s drugim dijelovima. Rastu siromašne četvrti u predgrađima. To su u Indiji bustis, južnoj Indiji cheris, u Pakistanu jhuggis, a dijele se u dvije grupe pukka (građene od solidnog materijala) i kachcha (od otpada i bez infrastrukture). U jugoistočnoj Aziji koja obuhvaća Indokinu, Indoneziju i Filipine utjecaj u urbanom razvoju imaju Konezi, Indijci, Arapi i Europljani. Hinduizacija potiče razvoj političkih i duhobnih centara. Trgovina i proizvodnja imaju drugorazredno značenje. Na obalama su trgovački gradovi koje potiču Kinezi i Indijci, to su mali gradovi ovisni o trgovini. Otočni prostor Indonezije je u pretkolonijalnom Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu 23 Goran Klopotan: 1998 – 1999

razdoblju imao slabo izražen urbani razvoj. Europljani šire svoj utjecaj u 16 stoljeću kao trgovci i podižu naselja na trgovački povoljnim geografskim položajevima. Trgovačko naselje se obično podiže uz već postojeće domorodačko, doda se vojarna i utvrda te misionarska stanica. Osnivanje naselja i gradova ima za cilj uspostavu kontrole plovidbe i trgovine na moru. U početkiu su najznačajniji Malacca, Djakarta, Manila i Macao. Kasnije u 19 stoljeću nastaju izrazito kolonijalni urbani sistemi. Nakon dekolonizacije i ovdje najveći gradovi i glavni gradovi ostaju na obalama. Prostorne strukture gradova jugoistočne Azije su vrlo složene. S obzirom na postanak imamo tri grupe. Prvu čine prethistorijski gradovi koji su se jako izmjenili dolaskom europljana (Rangon, Mandaly, Hue). Drugi tip su planirani gradovi, posve novi gradovi podignuti od strane europljana (Singapore). Treću grupu čine autohtona naselja, koja su bez obzira na zapad zadržala autohtona kulturno – genetska obilježja (Luang Prabang i Bangkok). Večina gradova ima trojnu strukturu. Jedan dio pod utjecajem zapada, drugi dio čine Kinezi i Indijci i treći dio su autohtone čtvrti. Često je svaki dio u stvari grad u gradu. Imamo i kampongs naselja sa siromašnim imigrantima sa sela, specifična su i kampongs naselja na vodi u obalnim gradovima, jer na vodi nema kontrole zemljišta. U proizvodnji prevladava porodični sektor i organizirana tvornička proizvodnja. Istočna Azija ovdje obuhvaća Kinu, Japan, Mongoliju i Koreju. Tu je značajan razvoj velikih gradova. Kina je koljevka kulturnog i urbanog razvoja u svijetu. Prvi gradovi su iz 1600 pne. U Kini je grad u središtu društvene organizacije. Kina je razvijena na osnovi agrarnog iskorištavanja zemljišta pa su i stoga gradovi u unutrašnjosti. Urbana mreža u početku se razvija u strogoj međuzavisnosti s političko – teritorijalnom organizacijom. Najstariji grad je Ao iz 1600 pne kod današnjeg Zhengzhoua u provinciji Honan. Velika prekretnica u razvoju urbanih sistema je za vrijeme dinastije Ming (1368 – 1644) koja potiče razvoj gradova na južnoj obali. Krajem 16 stoljeća Portugalci zauzimaju Macao i tako počinje kolonijalni val na kinesku obalu. Kina se opire Britancima i opće europljanima pa nastaju ratovi. Gradovi na obali se brzo razvijaju u odnosu na unutrašnje jer se uključuju u svjetske ekonomske i urbane sisteme. Kolonijalne sile nisu osvojile Kinu i uspostavile kolonijalni urbani sistem, veću su se samo zadržali na obalama i te gradove tamo su uključile u međunarodni urbani sistem. Obilježja tradicionalnih kineskih gradova su zidine. Grad je fizička tvorevina odjeljena od okoline. Grad je četverokutan i tome se prilagođuje unutarnja struktura. Zid služi kao obrana od poplava, neprijatelja i simbolizira značenje grada i njegovih funkcija. Primarno su gradovi administrativno i duhovno središte i objekti tih funkcija su u središtu grada. Grad je prvo podijeljen u četri dijela dvijema glavnim ulicama. Manji dijelovi grada nazivaju se li ili fang. Podijeljen je u jedinice koju čini 100 obitelji. Gradovi su imali izrazitu celuralnu strukturu. Siromašno stanovništvo stanuje do zida, poljoprivrednici blizu gradskih vrata, trgovci i obrtnici su oko tržnica, a službenici i svečenici u središtu. Ističu se i imperijalni gradovi, najveći je Changan (Xian, Sian) koji je u 1 stoljeću pne bio 10,4 km 2 , a u 8 ne 75,1km2. Imperijalni gradovi ističu se i brojem stanovnika. Peking dobiva značenje najvećeg grada svijeta 1450 kada ima 600 000 stanovnika, a 1850 1 648 000. Lokacija gradova je suprotna srednjovjekovnim europskim gradovima, nije na uzvisinama koje pružaju maksimalnu obranu već u dolinama rijeka i na plodnim ravnim površinama. Građevisnki materijal je bio vrlo loš, pa se kuće i zidine moraju stalno obnavljati. Kako je grad rastao rasle su i zidine. Pojavom NR Kine 1949 izvršene su značajne promjene kako u mreži i urbanim sistemima tako i u prostornoj strukturi grada. Naglašava se potreba uravnoteženja regionalnog razvoja zemlje. Cilj favoriziranja ruralnog područja je ravnomjeran regionalni razvoj i decentralizacija stanovništva i industrije nasljeđenih centara na obali iz kolonijalnog razdoblja. Rast gradova imigracijom seljaka riješavao se njihovim vračanjem (hsian fang) tako da se mladi šalju u komune na selu da tamo "uče". Tako samo iz Shanghaija poslano 12 – 15 milijuna ljudi. Rast kineskih gradova je posljedica prirodnog priraštaja i širenja grada, a ne doseljavanje stanovništva. Nacionalni urbani sistemi su bili vezani uz organizaciju pojedinih dinastija. Razvojem željezničke mreže, iskorištavanje energetskih i drugih dobara, vanjska trgovina pridonose stvaranju integralnog nacionalnog urbanog sistema. Time nastaju novi gradovi, a značenje starijih se mijenja. Željeznica je povezala urbane sisteme koji su prije bili usmjereni na riječne bazene. Gradovi na obalama počinju vračati staro značenje radi otvaranja prema svijetu i razvoja trgovine. U prostornoj strukturi nakon 1949 nestaju zidovi, a granica grada se širi u ruralni prostor. To je posljedica želje za smanjenje razlike sela i grada. Nove grane industrije se lociraju u industrijskim zonama na rubu grada. Gradovi dobijaju polinukleinsku funkcionalnu strukturu. Oko gradova agrarno stanovništvo ima specifičnu prostornu strukturu. Prva je usmjerena na povrće, a druga na žitarice i industrijske kulture. Hijerarhiju centara čini glavni grad, glavni gradovi provincija i autonomnih pokrajina, gradovi koji su ispomoć centrima provincija te hsien centir koji čine osnovu administrativne organizacije zemlje. Grad je u kini mjesto sa 1000 stanovnika od koji se 75% ne bavi poljoprivredom. Japan je najurbaniziranija i najrazvijenija država svijeta. Razvoj urbanog života ipak nije dug počinje tek 710 godine naše ere. Gradovi su građeni po uzoru na one kineske sa pravilnim rasporedom ulica i gradskim zidom. Prvi takav grad je Nara. 794 osnovan je Kyoto koji je sada glavni grad do 1868 i nekoliko stoljeća je bio među najvećim gradovima svijeta. Od 1573 – 1868 stvorena je mreža gradova koja se zadržala do danas.u razvoju urbanog sitema veliko značenje imaju feudalni utvrđeni gradovi koji su centri administracije, a zatim dobijaju proizvodne i trgovačke dijelove. Poslije 1868 slijede reforme radi industrijalizacije, prometa i trgovine i Japan se uključuje tada u mrežu svjetske ekonomije i trgovine. Tokyo je postao glavni grad 1969. Japan danas ima četri industrijsko – urbane koncentracije. Keihin sa Tokyom i Yokohamom, Chukyo s Nagoyom, Hanshin s Osakom, Kyotom i Kobeom te Kitakyushu s istoimenim gradom i Fukuokom.

Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

24

LATINSKA AMERIKA Tu je kontinuirani razvoj gradova 2000 godina. Za razmještaj gradova je karakteristična asimetrija. Urbanizacija, osim u Meksiku i nekih srednjih i južnih zemalja, je vezana za rubna odnosno obalna područja. To su ujedno glavni gradovi i vodeće uvozno – izvozne luke. Uz te velike gradove sagrađene su luke koje su srasle sa gradom u konurbacije (Santiago i Valparaiso, Lima i Callao, Caracas i La Guayra). Kontakti zemalja Latinske Amerike i Europe odvijaju se kroz te gradove te oni brzo napreduju. Latinska amerika visoku stopa rasta stanovništva i urbanog stanovništva.

RAZVOJ GRADOVA U PREDKOLONIJALNOM RAZDOBLJU Ograničen je na autohtone kulture. Taj prostor autohtonih kultura obuhvaćao je samo 5% cjelokupnog teritorija Latinske Amerike. Prva stalna naselja nastaju na pojedinim visoravnima i u dolinama oko 3000 pne.pojavljuju se viškovi hrane pa se može negdje stanovati tijekom cijele godine. Gradovi odražavaju mogučnosti i oblike agrarnog i stočarskog iskorištavanja prostora, društvene podjele rada i organizacije. U razvoju gradova veliko značenje imaju društveno uređenje i vjerski kultovi i vojne vođe. Gradovi razvijaju trgovinu, obrt, prerađuju poljoprivredne proizvode i rude te proizvode građevinski materijal. Drevne kulture su one Asteka, Maya i Inka. Najznačajniji stari gradovi su Tlatilco te Teotihuacan na Meksičkoj visoravni. Oko Meksičkog zaljeva i Yucatana su La Venta, Tical,... Značajno je za razvoj gradova klasično i postklasično razdoblje kada nastaju novi gradovi kao vodeći centri državnih tvorevina ili kao regionalni centri. Glavni grad imperija Inka bio je Cuzco, a glavni gradovi pokorenih kraljevstava su postali glavni regionalni centri, uz to da su građeni ineki novi gradovi Huanuco, Tumpu i Tambo. U prostrornoj strukturi staroameričkih gradova uočava se geometrijska pravilnost, posebno u mreži ulica, glavnom trgu i velikim građevinama. Nema obrambenih sistema u obliku zidova, gradovi su otvoreni prema ruralnom prostoru. Oko središnjeg glavnog trga su vjerske i upravne zgrade, a iza njih stambene. Gustoća naseljenosti je mala, prometa valjda nije bilo jer nisu poznavali kola.

RAZVOJ URBANIH SISTEMA U KOLONIJALNOM RAZDOBLJU U 15 stoljeću Atlantski ocean počinje zauzimatu ulogu središnjeg mora. 1492 Španjolci stupaju na Američko tlo. Španjolsko osvajanje latinskoameričkog prostora počinje od srednjoameričkih otoka. Od 1492 do 1519 osvojeni teritorij bio je ograničen na otoke i obale Karipskog mora i ondje su nastala prva naselja i gradovi. Služila su za razmjenu robe sa domorocima, za istraživanje i daljnja osvajanja. Neka naselja se seljakaju ali neka i postaju stalna kao Santa Domingo i Santiago de Cuba. Pri gradnji gradova i utvrda između 1492 i 1519 vodilo se računa o prirodnim prednostima pojedinih lokacija, prije svega trgovini zlatom, nakito i drugom robom, međutim ekonomska osnova razvoja grada je slaba. Do 1520 Santo Domingo je glavni grad Španjolskih kolonija u Americi sa razvijenom lukčkom funkcijom. Urbani, gotovo eksplozivni razvoj gradova uslijedio je daljnjim teritorijalnim osvajanjem unutrašnjosti. Do kraja 16 stoljeća podignuta je većina današnjih gradova. Uz upravne funkcije pojedini gradovi imali su jake vojne, trgovačke, prometne, proizvodne i druge funkcije. Od 1540 – 1600 počinje eksploatacija mineralnih sirovina što potiče razvoj gradova. U prvoj polovini 17 stoljeća stanovništvo kolonija sporo raste ali gradovi rastu brže od prosjeka radi njihovog koncentriranja. Značenje gradova na obalama raste i uspostavljaju se gravitacijska područja prema njima (Havana, Bogota, Buenos Aires, Santiago de Chile). Portugalci svoju kolonijalnu ekspanziju usmjeravaju na istočni dio Južne Amerike. Prvi značajniji grad sagrađen dalje od obale bio je Sao Paolo 1532. Služio je kao administrativno središte i preuzeo je trgovačku razmjenu između Brazila i Portugala. U 17 stoljeću Portugalci nadopunjuju urbanu mrežu novim gradovima (Belem, Laguna, Porto Alegre,...). Sredinom 18 stoljeća Rio de Janeiro postaje glavni grad zahvaljujući političkim i ekonomskim razlozima.

OBILJEŽJA ŠPANJOLSKOG KOLONIJALNOG SISTEMA Oni podižu gradove kao centre osvajanja i političke kontrole. Kolonizacija Latinske Amerike je u stvari započela iz unutrašnjosti. Nakon karipskog prostora su španjolci prodrli u unutrašnjost i otuda se šire prema obalama. Gradovi su ishodišta pohoda, političke kontrole i eksploatacije. Socijalni pokret se temelji na privatnom vlasništvu, stvoren je sistem starateljstva (encomienda) radi bolje eksploatacije. Zemljoposjednici žive u gradu a poljoprivrednici izvan njega. Španjolci su dakle stigli kao vojnici i osvajači, stoga su im i gradovi locirani radi bolje kontrole osvojenog, što za posljedicu ima prometnu izoliranost pa se moraju graditi gradske luke: Caracas – La Guaira, Quito – Guayaquil, Lima – Callao, Santiago – Valaparaiso. Za razliku od njih portugalci su stigli kao plantažeri i trgovci, te prvo grade gradove na obali, prodiru u unutrašnjost radi eksploatacije minerala, a onda sve te gradove povezuju prometnicama.

PROSTORNA STRUKTURA KOLONIJALNIH GRADOVA LATINSKE AMERIKE Pravilna mreža ulica, geometrijski zoning su tipični elementi u prostornoj strukturi latinskoameričkih gradova. Pravokutna gotovo geometrijska mreža gradskih ulica, upućuje na planski razvoj grada. Manje pravilnu strukturu imaju Brazilski gradovi koje su osnovali Portugalci. Kod Španjolaca moglo bi se reći da je uzor antički grad. Pri planskoj gradnji prostor je bio podjeljen na kvadrate sa stranicama od 112 – 120 metara. To su cuadre ili manzane. Jedan kvadrat u središtu ostaje neizgrađen i služi kao trg. Od glavnog trga vode četri ulice, odnosno 8 Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu 25 Goran Klopotan: 1998 – 1999

pravokutno usmjerenih ulica. Bogati žive u centru, a lokacija bliže glavnom trgu je vrjednija. Cuadre ili manzane se dijele još na četri jednaka dijela solarese. Važan je i širi prostor ruralnog područja koji je pod direktnom upravom grada. Nisu baš svi gradovi pravilno izgrađeni, radi spontanog razvoja ili reljefa, tu sapdaju Acapulco, Cartagena, Veracruz, ... Portugalski gradovi imaju nepravilne i uske ulice. U rano osvojenim gradovima portugalci posvečuju veliku pažnju utvrdama. U kolonijalnom dobu provode se velike promjene u etničkoj strukturi grada. Prvo su samo biljeci i indijanci u gradovima, zatim raste broj indijanaca i onda se pojavljuju dvije nove skupine: mješanci (mestici) i crnci koji su uvezeni iz afrike kao roblje.

RAZVOJ URBANIH SISTEMA U POSTKOLONIJALNOM RAZDOBLJU Latinska amerika služi kao dobavljivač sirovinama zemljama u europi, izvozna ekonomija. Radi toga se reorganiziraju sela i prestrukturiraju u blizini rudnika. Grad je u kolonijalnom sistemu bio centrifugalni sistem, on i njegovo zaleđe čine jedinstven sistem. Grad posjeduje vlastito zaleđe. Nakon pada kolonijalizma slijedi jaka fragmentacija posjeda španjolaca, portugalski Brazil je toga pošteđen. Španjolski prostor je naime bio jako ekonomski fragmentiran i slabo prometno povezan. Teritorijalna oragnizacija mu je bila usmjerena na velike gradove. Jaki gradovi u potkraljevstvu se odjeljuju i stvaraju vlastite države: Argentina, Urugvaj, Paragvaj i Bolivija. Slično je i sa ostalim dijelovima. Sa slabljenjem utjecaja Španjolske i Portugala jača utjecaj ostatka europe i kasnije SAD. Strani kapital dolazi radi eksploatacije mineralnih sirovina. SAD ulaž u njavečoj mjeri kapital i to je privatni kapital. Radi eksploatacije prirodnih sirovina glavne prometnice su usmjerene prema lukama. Položaj latinske amerike u svjetskoj ekonomiji je dakle periferan, daju sirovinu ne proizvode, kupuju industrijsku robu. Kasnije se mijenja broj stanovnika u gradovima koji pada radi prelaska na plantažnu proizvodnju, više ne izvozi samo rudača i šećer, već sada kakao, pamuk, kava, koža, loj, žitarice, ... Povečanje primarnosti velikih gradova je najvažnija promjena u urbanim sistemima. Mijenja se i funkcionalna hijerarhija nastankom novih država koje razvijaju svoje glavne gradove. Gradovi više nisu ekonomski neovisni jer ovise o glavnome gradu. Cijeli urbani sistem je prilagođen cirkulaciji roba radi izvozne ekonomije, pa gradovi imaju u stvari sabirno – distributivnu ulogu. Na urbani razvoj utječe i imigracija Europljana koji pospješuju rast gradova. Tijekom 1870 – 1914 dolaze Talijani, Španjolci, Rusi, Poljaci, Švicarci i Njemci. Imigraciju je prkinuo prvi svjetski rat ali se ona nastavlja 0d 1910 – 1930 kada nastupa ekonomska kriza. Gradovi su jako narasli ali su zadržali jednostavan, centralizirani oblik urbane strukture. Središtom dominira glavni trg, a oko njega javne zgrade. U središtu se sada smještaju poslovne djelatnosti, centar preplavljuju siromasi, a elita se kreće prema rubu.

SUVREMENI URBANI RAZVOJ Prvi svjetski rat je poremetio promet roba prema europi i SAD. Rat i ekonomska kriza prisiljavaju Latinsku Ameriku na industrijalizaciju. To je međutim supstiuirajuća industrija, proizvodi se samo ono što se više ne može uvesti. Useljenici iz europe su nosioci industijalizacije. Do 1940 poljoprivreda i rudarstvo su izgubile primat u većini zemlja Latinske Amerike. Industrija je koncentrirana u velikim gradovima. Pospješuje se prostorna pokretljivost selo – grad jer je jako veliki broj bez zemljaša. Tako sada na poljoprivrednim posjedima nastaju minifundije i latifundije (mali i veliki posjedi) gdje radnici su siromasi koji rade sezonski 3 – 4 mjeseca ostatak godine su besposleni. Selo i dalje siromaši i javlja se veliki broj viška radne snage koji je i danas problem. Većina izvoza se bazira na dva do tri proizvoda (Ekvador 51% banane, 15% kava i 11% kakao). Sve to uvjetuje eksplozivan rast gradova radi potrage za poslom. U večini zemalja dominira jedan grad, iznimke su Brazil, Kolumbija i Ekvador. Postoji direktan prijelaz u grad i postepen. Migracija ima selektivni karakter na bazi godina (do 30) i školovanosti, zanimljivo je da je većina migranata ženskog spola. Naglo rastu squatter naselja bez infrastrukture, sagrađena od otpadnog materijala. Takva naselja su ogromna, u Cuidad Mexicu čine 41,5% površine i 40% stanovništva. U Brazilu se takva naselja zovu favelas, Venezueli ranchos ili barius, Argentini villas miserias. Centar napuštaju bogati, preuzima ga samo djelom poslovni dio ostatak se slaminizira i preuzimaju ga siromasi. Taj centralni dio naziva se beznadni slam, a dio na rubu slam nade.

ANGLOAMERIKA Prva naselja su stvorili španjolci koji prodiru s juga iz današnjeg Mexica. 1565 Španjolci na Floridi podižu St. Augustin. Na području naprednijih Pueblo indijanaca španjolci podižu misionarske stanice i kontrole. Podignuta su vojne postaje i političko – administrativne institucije. 1609 je osnovan Santa Fe. Shema gradova je kao i u latinsko američkim gradovima španjolaca. Podižu se misionarske stanice koje su kasnije prerasle u jezgre današnjih velikih kalifornijiskih gradova (San Diega, Santa Barbare, Los Angelesa, San Francisca, Santa Rose,...) 1848 Španjolska gubi rat i kaliforniju koju sada razvijaju Englezi i posebice Francuzi kao i ostatak amerike. Francuzi takođe osnivaju misionarske stanice. Smještene su uz Mississipi i Missuri te nastaju New Orleans, St. Louis i druga naselja. Rusi imaju uticaj na sjeverozapadu posebice na Aljasku koju kasnije prodaju SAD-u. Radi malarije i drugih nedaća mnogi odustaju i vračaju se kući. U 17 stoljeću počinje osnivanje kolonija. Natječu se Britanci, Nizozemci i Šveđani. Nizozemci osnivaju New Amesterdam koji preuzimaju Biritanci i nastaje New York. Britanci pobjeđuju i šire puritanizam, škole i sveučilišta. Doseljava se mlado i poduzetno stanovništvo. Britanija tretira teritorij kao izvoznika sirovina i tržište za industrijsku robu. 1776 Philadephija izjavljuje nezavisnost i počinje rat koji Britanija gubi 1783. Nova država se širi, 1803 SAD kupuje Louisianu od Francuske, 1819 Floridu od Španjolske. Ratom otima od Španjolaca Texass i 1848 im uzima i Kaliforniju. Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

26

Sjeverno od SAD se širi Canada gdje je 1763 Britanija potisnula Francuze. Da bi izbjegla sukobe sa SAD Britanija je stvorila Canadu 1867 koja se širi do 1949 kad joj je priključen Newfoundland. U urbanim sistemima britanskih kolonijalnih posjeda na atlantskoj obali važni su Boston, Charleston, New York i Philadelphia koji su postali metropole svojih provincija i glavna lučka veza sa europom. To su bila vrata nove nacije.

RAZVOJ URBANE MREŽE I URBANIZACIJA OD 19 STOLJEĆA Počinje ubrzana urbanizacija. Na to utječe poljoprivredni sistem, industrijski razvoj, tehnološke inovacije u transportu te demografski i socijalni faktori. Poljoprivreda osigurava viškove za rastuće gradsko stanovništvo te veliki dio agrarnog stanovništva sada može migrirati u gradove. Industralizacija zahtjeva ugljen kao energent te nastaju rudarski gradovi. Priliv stanovnika je jak i gradovi brzo rastu. Promet je unaprijeđen i povečana je pokretljivost ljudi i roba, posebno je značajna željeznica. Migracije selo – grada su važne ali najvažnije su imigracije iz europe koje su imale glavnu ulogu u urbanizaciji SAD. Najveći gradovi 1790 su na obali atlantskog oceana od Maine do Georgije i ti gradovi su uglavnom trgovački gradovi. Vezani su uz svoje agrarno zaleđe. Do 1830 okosnicu prometa čine jedrenjaci i kola, pa se grade ceste i plovni kanali, nakon 1830 primat preuzima željeznica i počinje dinamičniji urbani razvoj. Pošto je u početku vodeni put bio glavni gradovi su tamo najbrže rasli, New Orleans je 1835 bio veći izvoznik robe od New Yorka i treći grad po veliči u SAD. Željeznica drastično mijenja urbane sisteme, najgušča željeznička mreža je u istočnim dijelovima SAD i širi se polako prema unutrašnjosti. Najvažnija spona je postala transkontinentalna željeznica od oceana do oceana. Željeznica je spajala mnoge gradove i ubrzavala njihov rast, glavno željezničko čvorište cijele države je bio Chicago. Urbanizaciju ubrzavaju europljani koji imigriraju u prvoj fazi od 1820 – 1880 i to su Englezi, Irci, Njemci. Drga faza je 1880 – 1920 gdje još dominiraju oni iz prve ali ih lagano premašuju istočno europljani (Talijani, Poljaci, Ukrajinci i ex Juga), njima se priključuju i latinskoameričke države, Kina i Japan. 1921 počinje ograničavanje useljavanja. Crnci i europljani služe kao jeftina radna snaga, anglosaksonci se stapaju u jedan narod, neki zadržavaju vlastiti nacionalni identitet i jako se sagregiraju. Za razvoj je važan i jednostavni pravokutni način premjeravanja i podjele zemljišta. Od 1870 – 1920 glavne impulse urbanom razdoblju daje industija čelika i željeza. Jug je slabo urbaniziran i do 1920 je ruralnog karaktera. Prema danas glavni faktori urbanizacije i razvoja je tehnologija i prometni napredak te struja i nafta. Neki gradovi gube svoje značenje posebice oni rudarski oko Apalachia i na srednjem zapadu. Postoji proporcionalni rast gradova što pokazuje da se razvoj jednoliko odrazio na velike i male gradove od 1790 do danas. To nije slučaj u Canadi gdje jako odskaču Montreal i Toronto.

PORAST BROJA GRADSKIH NASELJA I UDJELA GRADSKOG STANOVNIŠTVA 1840 manje od 10% je urbanog stanovništva, a već 1900 ga je 40%, 1980 74%. Najbrža urbanizacija je na sjeveroistoku SAD, te Kaliforniji. Slična je dinamika i u Canadi. Canadu također urbanizira razvoj industrije u drugoj polovici 19 stoljeća. Prevlast urbanog nad ruralnim stanovništvom je u Canadi ostvarena između prvog i drugog svjetskog rata.

KULTURNO – GENETSKA OBILJEŽJA ANGLOAMERIČKOG GRADA Najznačajnije obilježje je mladost gradova. Večina gradova je nastala između 18 i 19 stoljeća. Dakle razvijali su se u višim tehnološkim i društveno – ekonomskim uvjetima što se odrazilo na njihovu prostrornu strukturu. U Americi osnivanje gradova se vrši uz usporedno razvijanje željeznice. Ako je grad nastao kad i željeznica onda je stanica u centru i postaje njegov začetak razvoja. Za razliku od europskih gradova, američki nemaju značajan urbani status. Nedostaje im starogradska jezgra sa svojim zidinama čijim rušenjem je otvoren prostor za široke kružne ceste, parkove, javne zgrade, ... Prvi gradovi u SAD su imali zidove ali male obične polisade ili bedeme. Preskočena je monarhija i odma uvedena republika pa niti nema zamkova i razvoja gradova oko njih. Gradovi su nastajali na slobodnim nenaseljenim prostorima pa nije bilo nikakvog prostornog ograničavanja. Bitno obilježje gradova je geometrijski tloctr. Ulice su orijentirane sjever – jug, zapad – istok. U nekim gradovima ulogu glavne ulice je preuzela rijeka ili obala mora. Prednost takvog grada je podjela gradskog prostora ali je otežana organizacija prometa i napasna je monotonija. Takav tlocrt uvjetuje i jednosmjerne ulice. Drvo je tradicionalni građevinski materijal, 70% stambenog fonda SAD je od drevta. Gradski trgovi u Americi se razvijaju u vezi sa gradskom upravom. Tamo su crkva, biblioteka, prodavaonice, sud, uredi,... električno dizalo je uvedeno 1887, a neboderi služe kao trgovine i robne kuće te uredi. Prvi neboder je imao 10 katova, 1885 u Chicagu. Empire State Building sa 102 kata u New Yorku sagrađen je 1931, World Trade Centar je veći sa 110 katova isto u New Yorku. U središnjoj zoni je CBD, do njega je trgovačko – poslovna zona (zajedno tvore CBD/CBD – Frame). Tu su koncentrirane trgovine na veliko, laka industrija. Od centra raste udio stambenih zona. Slamovi su uz radna mjesta u centru. U rubnim i prigradskim zonama su srednji slojevi u jednokatnicama i dvokatnicama. Američki grad je u cjelini u stvari nizak grad (60% kuća su jednokatnice).

METROPOLITIANIZACIJA Najranije je počela u SAD i stigla najveći stupanj. (Vidi u prvom dijelu pod metropolitanizacija) Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

27

AUSTRALIJA Urbanizacija je počela najkasnije. Prva gradska naselja nastaju krajem 18 stoljeća i ishodišta su razvoja ruralnih krajeva. Razvoj gradova vezan je za obale. Prvi urbani sistemi maju izrazita kolonijalna obilježja. To je danas najurbaniziraniji kontinent 85,6% ljudi živi u gradovima. Tu je proces metropolitanizacije najviše napredovao kao i u SAD.

ETAPE RAZVOJA URBANIH SISTEMA Prvo razdoblje se poklapa sa kolonizacijom, a počinje 1788 stvaranjem Sidneya. Sa kolonijalnom ekspanzijom australija je podjeljena na 6 velikih kolonijalnih posjeda koje kasnije postaju savezne države. New South Wales, South Australia, Victoria, Queensland, North Ausralia, Western Australia, Tasmanija. Urbani razvoj počinje na obali N.S. Walesa sa Sidneyom pa Hobart i Launceston 1803, Brisbane 1824, Perth i Albany 1829, Melburne 1835, ... Prvi gradovi su na obali radi prirodnih obilježja i kolonijalnog faktora. Unutrašnjost je neprivlačna. Jugoistočni dio je naprikladniji za naseljavanje. Naselja na obali su izvozno – uvozna (izvoze zlato, vunu, žitarice). Razvoj industrije je orijentiran na uvozne sirovine i razvija se u lučkim gradovima. Druga faza je do 1960 gdje je industrija pospješila razvoj lučkih gradova i počinje se valorizirati i neprivlačna unutrašnjost radi podizanja novih naselja za uzgoj ovaca i eksploataciju ruda, te proizvodnju žitarica. Primarnost najvećeg grada raste. U drugoj polovici 19 stoljeća je eksplozivan rast stanovništva kao posljedica imigracije. 1901 australija postaje federalna država. Glavni grad je Cambera. Glavni grad mora biti barem 160 km udaljen od Sidneya. Treća faza ima pojačan proces centralizacije u urbanom razvoju, naglašeni razvoj uslužnih djelatnosti koje imaju svoje zakonitosti lokacije.

GLAVNA OBILJEŽJA URBANOG SISTEMA AUSTRALIJE Do 1920 najveći grad je Melbourne koji je i glavni grad federacije. Kasnije je najveći grad Sidney. 5 glavnih gradova su Adelaide, Melbourne, Perth, Sidney i Brisbane. Proces centralizacije jača od 1933. Zapaža se nepravilnost u redu veličina centara pojedinih država, glavni grad se ističe dok ostali zaostaju. Ima malo srednjih i malih centara.

INTERVENTNE MJERE U NOVIJEM URBANOM RAZDOBLJU Planska decentralizacija ima slijedeće ciljeve: 1) poticati brži razvoj manje prospektivnih saveznih država, 2) restrikcija fizičkog rasta velikih gradova, 3) zadržavanje sadašnje ruralne naseljenosti, 4) lociranje novih industrijskih grana izvan glavnih gradova, smanjenje razlika u broju stanovnika i ekonomskom rastu glavnih gradova, 5) pojačavanje decentralizacije stanovništva i ekonomskih djelatnosti u izdvojene centre podalje od grada, 6) sprječavanje koncentracije stanovnika i zagađivanja u gradu,...

MULTIMODALNI OBLIK DECENTRALIZACIJE: POTREBA GRADNJE TRI TIPA NOVIH CENTARA 1) regionalni centar (100 000 – 150 000 stanovnika), dovoljna udaljenost od postojećeg grada 2) sistem novih gradova u okviru postojećih metropolitanskih regija s najmanje 150 000 stanovnika tako da tvore polinukleinske metropolitanske regije 3) obnova postojećih gradova, pogotovo središnjih dijelova

Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

28

URBANA GEOGRAFIJA: SADRŽAJ GEOGRAFSKI POJAM GRADA....................................................................2 POJAVA I RAZVOJ GRADOVA U SVIJETU.................................................3 POJAM I PODJELA URBANIZACIJE............................................................5 STUPANJ I DINAMIKA URBANIZACIJE SVIJETA.......................................5 URBANIZACIJA HRVATSKE.........................................................................6

FUNKCIJE GRADA...................................................................................6 PODJELA GRADSKIH FUNKCIJA................................................................6 BAZNE I NEBAZNE FUNKCIJE GRADA.......................................................6 FUNKCIONALNA KLASIFIKACIJA GRADOVA............................................7

PROSTORNA STRUKTURA GRADA..................................................7 POJAM PROSTORNE STRUKTURE GRADA...............................................7 PRISTUPI PROUČAVANJU I OPĆI MODELI PROSTORNE STRUKTURE GRADA............................................................................................................7 FUNKCIONALNO – PROSTORNA STRUKTURA GRADA............................8 POSLOVNI CENTRI GRADA...........................................................................9 SREDIŠNJI POSLOVNI CENTAR (CITY, CBD)............................................10 LOKACIJA INDUSTRIJE U GRADU..............................................................10 STAMBENE ZONE GRADA...........................................................................11 PROMET U GRADU.......................................................................................11

POPULACIJSKO – DEMOGRAFSKA STRUKTURA GRADA.......................................................................................................12 GUSTOĆA STANOVNIŠTVA GRADA.........................................................12 UNUTARGRADSKA PRESELJAVANJA STANOVNIŠTVA........................12 SOCIJALNA TOPOGRAFIJA GRADA.........................................................13 DNEVNA KRETANJA STANOVNIŠTVA U GRADU....................................14

MORFOLOŠKA STRUKTURA GRADA............................................14 POJAM MORFOLOŠKE STRUKTURE GRADA.........................................14 PLAN GRADA..............................................................................................15 RAZVOJ MORFOLOŠKE STRUKTURE GRADA........................................15 KULTURNO – GENETSKI TIPOVI GRADA.................................................16 MORFOLOŠKE CJELINE GRADA..............................................................16 EKOLOŠKI PROBLEMI GRADA..................................................................16 GRAD I OKOLICA...................................................................................16 UTJECAJ GRADA NA OKOLICU................................................................16 DIFERENCIRANJE GRADA I OKOLICE......................................................17 TIPOVI GRADSKIH REGIJA.........................................................................17 MORFOLOŠKI SLIČNI TIPOVI GRADSKIH REGIJA...................................17 DEMOGRAFSKI TIPOVI GRADSKIH REGIJA.............................................17 SOCIO – EKONOMSKI TIPOVI GRADSKIH REGIJA..................................18 TENDENCIJE DALJNJEG RAZVOJA GRADA I GRADSKE REGIJE.........19 URBANO – RURALNI POJAS.......................................................................19 SUBURBIJI, TRABANTI, SATELITI, "NOVI GRADOVI".........................20 GRAD I NODALNA REGIJA.............................................................20 Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

29

FUNKCIONALNO ZNAČENJE GRADA U PROSTORU..........................20 NODALNA REGIJA..................................................................................20 NODALNI I URBANI SISTEMI..................................................................20 OBILJEŽJA URBANIH SISTEMA............................................................20 METODE ODREĐIVANJA I ANALIZE NODALNIH REGIJA I SISTEMA..................................................................................................22 TEORIJA CENTRALNIH NASELJA........................................................22 PRAVILO REDA VELIČINE I ZAKON PRIMARNOG GRADA................22 GRAVITACIJSKI POTENCIJALNO MODELI..........................................22 TEORIJA GRAFA.....................................................................................22

URBANIH

RAZVOJ URBANIH SISTEMA U SVIJETU..................................23 GLOBALNI URBANI SISTEM..................................................................23

EUROPA................................................................................................23 ANTIČKO RAZDOBLJE URBANOG RAZVOJA EUROPE.....................23 URBANI RAZVOJ EUROPE U SREDNJEM VIJEKU..............................23 URBANI RAZVOJ EUROPE OD 1500. DO 1800. GODINE.....................24 URBANI RAZVOJ I URBANI SISTEMI EUROPE STOLJEĆU...............................................................................................24

U

19.

I

20.

ORIJENT................................................................................................25 AFRIKA..................................................................................................26 PRETKOLONIJALNI URBANI SISTEMI.................................................26 KOLONIJALNI URBANI SISTEMI...........................................................26 POSTKOLONIJALNI URBANI SISTEMI.................................................27 REGIONALNI PREGLED RAZVOJA URBANIH SISTEMA....................27 KULTURNO – GENETSKA OBILJEŽJA AFRIČKIH GRADOVA...........27 NEKE TENDENCIJE RAZVOJA URBANIH SISTEMA...........................28

AZIJA.....................................................................................................28 KARAKTERISTIČNE ETAPE RAZVOJA U RBANIH SISTEMA............28 REGIONALNE SPECIFIČNOSTI RAZVOJA URBANIH SISTEMA I KULTURNO – GENETSKA OBILJEŽJA GRADOVA.............................28

LATINSKA AMERIKA.......................................................................30 RAZVOJ GRADOVA U PRETKOLONIJALNOM RAZDOBLJU............30 RAZVOJ URBANIH SISTEMA U KOLONIJALNOM RAZDOBLJU.......30 OBILJEŽJA ŠPANJOLSKOG KOLONIJALNOG SISTEMA..................31 PROSRTORNA STRUKTURA KOLONIJALNIH GRADOVA LATINSKE AMERIKE.................................................................................................31 RAZVOJ URBANIH SISTEMA U POSTKOLONIJALNOM RAZDOBLJU............................................................................................31 SUVREMENI URBANI RAZVOJ..............................................................32

ANGLOAMERIKA..................................................................................32 RAZVOJ URBANE MREŽE I URBANIZACIJA OD 19. STOLJEĆA..........32 PORAST BROJA GRADSKIH NASELJA I UDJELA GRADSKOG STANOVNIŠTVA.........................................................................................33 KULTURNO – GENETSKA OBILJEŽJA ANGLOAMERIČKOG GRADA........................................................................................................33 METROPOLITANIZACIJA...........................................................................34

AUSTRALIJA...........................................................................................34 ETAPE RAZVOJA URBANIH SISTEMA.....................................................34 Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

30

GLAVNA OBILJEŽJA URBANOG SISTEMA AUSTRALIJE......................34 INTERVENTNE MJERE U NOVIJEM URBANOM RAZDOBLJU................34 MULTIMODALNI OBLIK DECENTRALIZACIJE: POTREBA GRADNJE CENTARA...............................................................................34

Repetitorij za: Milan Vresk: Osnove urbane geografije, Razvoj urbanih sistema u svijetu Goran Klopotan: 1998 – 1999

TRI

TIPA

NOVIH

31