Umetnost ranog srednjeg veka u Vizantiji i Zapadnoj Evropi.pdf

Umetnost ranog srednjeg veka u Vizantiji i Zapadnoj Evropi

Merovinzi Merovinška dinastija vlada centralnim i severnim delom Evrope od druge polovine 5. veka. Na severu Afrike tada vladaju Vandali, na prostoru današnje Španije i juga Francuske su Vizigoti, na današnjem prostoru Severne Italije su Ostrogoti, pa malo kasnije Langobardi. A na prostoru Balkana (tada Ilirika) bili su Goti, s tim da će tuda u 7. veku proći Avari i Sloveni. Od 5. i 6. veka znatno se menja politička situacija onoga što znamo kao Rimsko carstvo. Počinju da se formiraju varvarske grupacije, koje će vremenom postati kraljevine, što će dovesti do raskola carstva. Od Karla Velikog razlikuju se dva velika carstva i oba se nazivaju Rimskim. Posebnu kraljevinu osnovaće Franci na čelu sa dinastijom Merovinga. Osnivač dinastije, Hilderih, odvojio se od jakog uticaja tadašnjeg rimskog namesnika. Sa vladavinom njegovog sina, dolazi do formiranja kraljevine. Odvajanje od rimskog uticaja je proizvelo sukobe varvara sa rimskom vojskom i tom prilikom su Franci odneli pobedu i, što je još važnije, imali su podršku crkve. 496. godine dolazi do ujedinjenja varvarskog plemena Merovinga i crkve. U periodu kada se pojavio Hilderih, Teodorih (Ostrogot) je vladao severnim delom Italije. Hilderih je zauzeo teritorije koje su držali Ostrogoti, a sam Justinijan nikada nije došao do područja Franaka. Posle smrti Justinijana, na severni deo današnje Italije dolaze Langobardi. Merovinzi su prihvatili hrišćanstvo koje je bilo diktirano iz Rima, ortodoksnu veru. To vreme je, pak, vreme bujanja Arijanske jeresi (sam Teodorih je bio Arijanac). Time što su prihvatili ortodoksno hrišćanstvo, kontakt Merovinga i Rima je osnažio. Hilderih je osvojio teritorije današnje južne Francuske i približio se Vizigotima, ali na kraju, nije otišao dalje od Tuluza. Početkom 7.veka, na tronu je bio još jedan važan merovinški kralj – Dagobert. Posle njega je nastupilo doba lenjih kraljeva. To su bili Dagobertovi sinovi koji su bili isuviše nesposobni da samostalno vode kraljestvo i to je oformilo put majordomima – domaćinima dvora. Deda i otac Karla Velikog, Karlo Martel i Pipin Mali, bili su majordomi na dvoru Merovinga i oni su zbog nesposobnosti Merovinga imali priliku da polako preuzmu vlast. 732. godine odigrala se značajna bitka kod Poatjea u kojoj su bili pobeđeni Merovinzi. Nakon toga jača karolinška dinastija i širi se. Franačko kraljevstvo, odnosno dinastija Merovinga, imala je bliske veze sa papom, kao i sa ostalim varvarskim narodima, npr. Ostrogotima. Dolazilo je i do brakova među varvarskim plemenima. Vreme nakon vladavine Justinijana obeleženo je i vladavinom pape Grgura Velikog, krajem 6.i početkom 7. veka. Mnogi istraživači se slažu da je sa njim završena jedna epoha evropske istorije i kulture i otvoreno novo poglavlje. Njegovom vladavinom pokazuje se koliku je veliku moć imao papa. Održavao je bliske veze sa mnogim vladarskim kućama, a posebno sa suprugom jednog vladara, kraljicom Lombardije, Teodolindom, koja je održavala odnose sa Ircima.

U pogledu umetnosti iz dinastije Merovinga, mnogo toga je uništeno, s jedne strane zato što su kratko vladali, a s druge zato što su koristili već formiranu umetnosti i prilagođavali je svojim potrebama (pregrađivali su već postojeće građevine). Sačuvana je samo Crkva Sen Deni koju je podigao Dagobert početkom 7. veka, i tu su se sahranjivali kraljevi iz ove dinastije. Međutim, daleko su važniji rukopisi koji su sačuvani i bogato ukrašeni.

*Gelazijanski sakramentar Rukopis je nastao u skriptorijumu manastira Korbi. To je prvi primer knjiške iluminacije koja je nastala u vreme Hilderiha. Ogleda se kombinacija ranohrišćanske umetnosti (najdominantija je bela boja pozadine - podseća na katakombe, kao i motiv Crux gemmate koji se javlja ), a osim toga ima i jakog uticaja irske minijature (prepleti, životinje koje se uvijaju, izranjaju i uranjaju jedna u drugu). Na celostraničnoj minijaturi sa Crux Gemmatom, mogu se prepoznati razni zoomorfni motivi sa jakom hrišćanskom simbolikom paun/feniks, orao, riba, jagnje. Stubovi arkade prikazani su u vidu imitacije mermera. Ogleda se sažimanje različitih tradicija i umetnosti koje su se nalazile na prostorima Rimskog carstva. Spoj irske minijature i lokalne tradicije. Luk koji počiva na stubovima i koji uokviruje Crux Gemmatu zapravo je simbolično crkva u kojoj se nalazi telo Hristovo. Crkva je posmatrana kao nebo na zemlji. Crux Gemmata je insignirana sa alfa i omega. *Inicijal U ovo vreme su osim celostraničnih minijatura sa posebnom pažnjom oslikavani i inicijali. Prisutni su motivi kao što je Crux Gemmata i razne životinje ( paun / feniks, ribe, jagnje, rajski cvetovi, orlovi ) i svi ti motivi imaju jasnu hrišćansku simboliku. Dominiraju zoomorfni motivi za koje istraživači otkrivaju još jedan moguć uticaj, uticaj istoka, odnosno Sirije ( slični motivi se sreću na tkaninama iz Sirije ). Tkanine i knjige su lako prenosivi, pa se na taj način vršila kulturna razmena.

*Psaltir iz Korbija U njemu se nalazi iluminirani inicijal koji je iluminiran ljudskim figurama -> takav vid umetnosti će zaživeti i razviće se u periodu koji će tek doći. Dominiraju prepleti na beloj osnovi i ljudske figure.

*Štutgartski psaltir Mnogi se slažu da ovaj rukopis predstavlja sponu između umetnosti Merovinga i Karolinga. Ne zna se tačno kada je nastao. U njemu se nalazi složenija scena sa ljudskim figurama – biblijska priča, ali je obučena u tada savremeno ruho - David i Golijat. Ruka božja u uglu vrši neku vrstu intervencije.

*Liksejski inicijal Liksej je manastir koji su osnovali Irci. Javljaju se hrišćanski motivi u vidu ribe i pauna.

*Santa Maria Antiqua u Rimu Ovo je jedini primer umetnosti koja je nastala u vreme dinastije Merovinga, ali im ne pripada. Crkva se nalazi na Rimskom forumu. Jedna je od retkih građevina gde se sticajem okolnosti očuvalo slikarstvo jer je bila zatrpana (pretpostavlja se usled zemljotresa). U razdoblju 6.i 7. veka iz kog je slabo šta sačuvano, ipak je ostala ova crkva koja nam pruža delimičan uvid u razvoj umetnosti tokom ovog perioda. U njoj su nađeni slojevi zidnog slikarstva iz različitih razdoblja.Veoma je kompleksna za razumevanje. Najpoznatija je fresko-ikona Bogorodice i to je ujedno i najstarija slika fresko-živopisa na Rimskom forumu koja je hrišćanska. Prikazana je Bogorodica sa Hristom kojoj prilazi anđeo (bila su naslikana 3 anđela, ali je očuvan samo deo jednog). -> Scena podseća na predstavu Bogorodice iz crkve Santa Maria Maggiore, pošto je u oba slučaja prikazana kao rimska dama koja sedi na purpurnom jastuku. Odeća i presto su bogato ukrašeni. Postoji i sloj živopisa koji je stariji od ovog (on se datuje ranije i verovatno je iz 5. i 6. veka). Kako je koji papa dolazio, tako su dodavani sloj na sloj. Po načinu obrade, naročito u predstavama anđela, prepoznaje se vizantijski uticaj.To je mesto gde su u vreme Justinijana boravili vizantijski vojnici, a živopis su najverovatnije radili Grci.Crkva se sastoji iz narteksa, i tzv.proskomidije i đakonikona (nije još razvijena arhitektura kakvu poznajemo). U proskomidiji je sačuvan živopis, mada je dosta oštećen.Sačuvani su detalji anđela iz Blagovesti.Datuju se u vreme Justina II. Freske na trijumfalnom luku datuju se 100 godina kasnije u vreme Martina I. Sačuvana je predstava Solomona sa sveštenicima i decom. Važno je da je sve insignirano na grčkom. U narteksu se nalaze ostaci predstava monaha. Ispod se nalazi oslikana draperija sa krstovima i srcolikim listićima. Živopis u prezviterijumu je iz vremena pape Jovana VII. Prikazan je Raspeti Hrist na Golgoti sa jaganjcima, heruvimima, anđelima, Bogorodicom i Jovanom, gde je sačuvan i deo natpisa. Hrist sa Bogorodicom se nalazi u samom oltarskom prostoru. Okolo su prikazani svetitelji (kvadratni oreol – živa osoba, a možda i ktitor) sa nimbovima. Tokom 8.veka se prvi put prikazuje Hristos koji telesno pati. On se, doduše, nalazi u nebeskom kontekstu, ali se u to vreme i dogma ustaljuje, pa se naglašava telesna patnja koja implicira Vaskrsenje. Ova crkva je značajna za Rim, kako nema mnogo sačuvanog živopisa iz ovog perioda.

Irska Irska je zemlja koja je poslednja primila hrišćanstvo, zbog čega je specifična, najpre po svojoj umetnosti koja predstavlja spoj hrišćanskog učenja i varvarskog (megalitska civilizacija, druidi - potpuno drugačija kultura). Irci su se potpuno samostalno razvijali. Jedna od karakteristika je činjenica da je crkva, koja se ovde raširila bila vrlo tolerantna prema lokalnoj tradiciji i kulturi. Očitava se spoj radovskog uređenja i hrišćanstva. Ono što je dobro

je što ovde nije postojala borba oko primata između svetovne i duhovne vlasti. Takvi problemi će u Evropi eskalirati u 11. i 12. veku. Za ovaj period vezana je Konstantinova darovnica. Međutim, svega toga u Irskoj nije bilo. Hrišćanstvo u Irsku stiže zahvaljujući Sv. Patriku u drugoj polovini 5.veka. To je vreme kad se polako ustanovljava dinastija Merovinga i kada Teodoroih vlada iz Ravene. U prvim vekovima hrišćanstva (do 7. veka), ono se širilo i nameštalo na svojim pozicijama. Od 8. i 9. veka umetnost se ustanovljava, a do tada se kroje i vladaju različiti stilovi. Patrik je bio specifičan, jer je prilikom širenja hrišćanstva uveo monaška pravila, koja su zapravo iz egipatskog monaštva. To je očekivano, jer se monaštvo upravo i razvilo u Egiptu. (Sv. Antomije, Sv. Tahomije, Sv. Vasilije Veliki). I dalje je diskutabilno koja je to vrsta monaških pravila. To su bila stroga asketska pravila, ali je problem da li su bila bliska benediktinskim ili su zasebna pravila koja je Patrik usvojio i preneo u Irsku. Monaštvo je u Irskoj bilo dugotrajno i uticaće na širenje monaštva i u Engleskoj i u Zapadnoj Evropi. Irski monasi su smatrali da je jedan uslov, tj.pravilo njihovog života odlazak u druge zemlje gde će širiti hrišćanstvo. Bili su u potrazi za „savremenim životom“, a to je bilo otuđenje od sopstvene zemlje, što su oni smatrali vidom askeze i pokore. Takođe su se odricali od svega što je bilo materijalno. Vrhunac podvižništva je za njih, dakle, bio odlazak u druge zemlje. Jedan od razloga takvog ponašanja ima veze sa tzv. lutalačkim duhom (Wanderlust) - vrsta odricanja od svega zemaljskog. Upravo tako počinje putovanje velikih irskih monaha. Prvo su prešli na područje današnje Škotske, zbog blizine i pristupačnosti (Irci su se nazivali Shoti, pa se ta oblast zapravo po njima zove Škotska). Potom su se spuštali duž Engleske do Francuske, pa su prešli u Švajcarsku i severnu Španiju. Jedan od najznačajnijih irskih monaha je bio Sv. Kolumba, koji je živeo do kraja 6. veka. On je otišao najpre u manastir Jona na Hebridima, pa je osnovao manastir Liksej (Švajcarska), pa manastir Bobi (Sev. Italija). Prihvatao je u potpunosti benediktinska pravila koja su podrazumevala da monasi delom rade, delom provode vreme u molitvi, a delom u spavanju -> princip ora et labora. U početku je to bio vrlo strog sistem ponašanja. Cilj tih putovanja i osnivanja manastira je bio da se po svim krajevima gde nema hrišćanstva ono raširi i da se pokrsti nehristijanizovani stanovništvo. Velikog udela u pokrštavanju je imao i Sv. Avgustin Kenterberijski. On je delao pod direktnim nadzorom i naređenjima pape Grgura Velikog (vladao je 590 – 604). Sv. Avgustin je najviše uticao na pokrštavanje Anglo – Saksonaca pod nadzorom Rimske crkve. Uveo je benediktinsko monaštvo. Irska umetnost uticala je na temeljima rimske, pa hrišćanske umetnosti. Crkva će uticati na kulturu čitave zapadne Evrope, što je naročito vidljivo po rukopisima, koji nose naziv po manastirskim centrima u čijim su skriptorijumima nastali.

*Book of Durrow Sačuvane su celostranične minijature sa predstavama jevanđelista. To je najstariji rukopis sa teritorije Irske i potiče s kraja 7. veka. Rađen je kao poklon papi. Oseća se uticaj helenističkog stila jer je već tada došlo do prodiranja i prožimanja dve kulture. Oseća se i sirijsko – koptsko nasleđe. Prisutni su brojni prepleti koji su tipično irski. Oni nisu samo

geometrijski, već u sebi sadrže zoomorfne i floralne motive, koji formiraju preplet. Prepleti ukazuju na samu večnost, na konstantno preplitanje i konstantni tok.

*Lindisfarnsko jevanđelje Lindisfarn – manastir. Blisko je Book of Durrow. Nastalo je početkom 8.veka. Ovde se jače razvijaju prepleti. U njemu se nalaze primeri krstova koji su skroz u prepletima, ali se samo oblik krsta može prepoznati. Najsloženiji je preplet.

*Book of Kells Nastalo je oko 800. godine. Tu već govorimo o uticaju koji su donosili Benediktinci iz Italije u Englesku. Ta knjiga je bila misionarskog tipa. Urađena je radi širenja hrišćanstva. Složena je jer iluminacije uključuju ljudske figure (npr. Hristos na tronu, Bogorodica sa Hristom). Ima i inicijale koji su veoma bogato ukrašeni. Najsloženija minijatura je predstava Iskušenja Hristovog, na kojoj su prikazani Hristos i đavo. Ogleda se didaktička uloga hrišćanstva. Značajna scena je i Hapšenje Hrista koja je obilno ukrašena prepletima. Pojavljuje se i predstava Kanonskih tablica - formirana su 4 reda gde je svaki vezuje za jedno jevanđelje. Uslovno rečeno, to je neka vrsta sadržaja radi lakšeg snalaženja svešteničkog lica. One su bile vrlo praktične i prikazuju se u vidu stilizovanog hrama, tačnije luka koji počiva na stubovima. Luk je ukrašen različitim predstavama koje variraju u zavisnosti od mesta i vremena nastanka. Inicijal polako poprima uticaje iz Evrope - Unutar inicijala prikazuju se ljudske figure.

Karolinzi Nakon Dagoberta, u periodu s kraja 7. i početka 8. veka nastupa vreme “lenjih kraljeva” iz dinastije Merovinga, koji su bili nezainteresovani za vladavinu, pa su je prepustili majordomima. Jedan od majordoma bio je Pipin od Heristela, koji se smatra začetnikom karolinške dinastije, a njegov vanbračni sin bio je Karlo Martel, deda Karla Velikog. Sin Karla Martela bio je Pipin Mali, otac Karla Velikog. 732. godine odigrala se bitka kod Poatjea kada se vojska predvođena Pipinom Malim susrela sa Arabljanima i pobedila. Ta bitka je ključna, jer je praktično dovela Karolinge na vlast. Arabljani su prešli sa teritorije Male Azije, preko severne Afrike, do Španije, ka Francuskoj. Hrišćani su to smatrali velikim problemom, jer su ih drugačije percipirali od ostalih varvara. Arabljani su pripadnici potpuno drugačije veroispovesti, i bili su realna opasnost. Karolinzi su ih sprečili da dalje prodiru u Evropu, pa se znalo da je ona ta koja će predvoditi novo Rimsko carstvo. Pipin Mali posle toga dobija titulu kralja koju će naslediti Karlo Veliki. U to vreme javio se problem Konstantinove darovnice - papa Silvester (prvi rimski papa, zapravo je bio rimski episkop), navodno je ovom darovnicom Konstantin Veliki predao papi carske insignije (Hlamidu i dijademu), a dao mu je i grad Rim, sve zemlje i gradove današnje Italije i čitave zapadne Evrope. (476. godine dešava se pad Rima i tada se centar iz Rima premešta u Milano). Karlo

Veliki je postao kralj 771. godine. On je, kao i njegov otac, postao vrlo uspešan ratnik. Karolinzi su generalno bilo veliki ratnici i vojskovođe. Karakteristično je da oni nisu imali glavni grad, već više centara i svi su bili Karlovi dvorovi. Car se šetao po čitavoj teritoriji u zavisnosti od opasnosti. Karolinzi su se najviše borili protiv Langobarda (oni na područje severne Italije dolaze posle Justinijana, a nit između Istoka i Zapada prekidaju Avari i Sloveni). Posle pada Rima, centri se premeštaju u Milano i u Carigrad. Justinijan je bio veliki vladar, je on sve vraća kako je bilo. Ali nakon njegove smrti usledili su napadi varvara i tada je stradalo sve što je bilo na Balkanu (Mi ne znamo sa sigurnošću gde je bila Justiniana Prima). Svi varvari su se stacionirali na Zapadu i delili su teritorije. Nakon toga Arabljani napadaju i ističe se jedna dinastija koja uspeva da ih savlada. 800. godine prvi put se dobijaju 2 egala, tj. dva cara koju su ravno pravna po moći da povrate Rimsko carstvo. Razlika između kralja i cara - kralja kruniše episkop, dok cara kruniše papa. Carstvo može imati više kraljevstva. Papi je Sv. Petar dao prava (Sveti Petar je dobio ključeve Raja, odnosno crkve (na zemlji)). Papa doslovno sedi na stolici Sv. Petra i on je glavni. Situacija koja se oformila u tom periodu trajaće do kraja Srednjeg veka, pa i duže. 800. godina je ključna. Langobardi su imali pretenzije na Rim, a da bi se zaštitio, papa pravi dogovor sa Karlom Velikim. Karlo će braniti papsku državu, a zauzvrat će dobiti carsku krunu. Prvi put u istoriji hrišćanstva postoje dva centra – Rim i Carigrad i oni su u konstantnoj svađi oko toga ko ima primat. Da bi se rešila ta svađa, bio je ponuđen brak između carice Irine (koja je vladala Carigradom) i Karla Velikog.Sin carice Irine, Konstantin, bio je i fizički i mentalno zaostalo i nije bio sposoban da vlada. Oko 800.godine u Vizantiji je bilo izraženo ikonoborstvo. Svrha braka između Irine i Karla Velikog bila je da se formira jedinstveno carstvo. Pregovori su dugo trajali, ali na kraju dogovor nije bio postignut i taj brak se nije dogodio (a smatra se da je jedan od razloga upravo bilo ikonoborstvo). Od tog momenta razlikujemo 2 carstva – Vizantijsko i Rimsko carstvo nemačkog naroda. I jedno i drugo carstvo su legalni nasledici Rimskog carstva. Istočni deo Rimskog carstva je bio u povoljnijoj situaciji, jer je kod njih postojala nit vladara koji su se smenjivali, dok su se na Zapadu događali prevrati. Vladari su morali da potvrđuju svoj legitimitet. Karlo Veliki se, stoga, uhvatio fenomena Renovacio Imperii Romani – obnova Rimskog carstva, zapravo više vrsta renesanse. To je obnova u svakom smislu – pravnom, kulturnom, intelektualnom, naučnom, itd, a sve to na temeljima Rimskog carstva. Direktna zaostavština Rimskog carstva danas je pravo. Karlo Veliki u potpunosti preuzima rimsko pravo i implementira ga u svoje carstvo. Osim toga, Karlo Veliki je organizovao da se sve prepisuje, ne samo hrišćanski spisi, već i spisi antičkih pisaca, kao što su Vergilije, Homer ili Hesiod, radi edukacije svog stanovništva. On je morao da ujednači svoje stanovništvo, jer dok je na Istoku postojao kontinuitet helenske i grčke tradicije, na Zapadu je postojao prekid. Karlo Veliki je morao da privali stanovništvo na hrišćanstvo i on to radi podižući manastire, gradeći crkve i organizujući vojsku. Sama ideja bila je da se franačko društvo reformiše na principima hrišćanske vere. On je bio miropomazani vladar, kao što je bio i David (tako uspostavlja legimititet). Ukoliko bi nelegalno došli na vlast, vladari su se vezivali za bilo koga čija bi im veza pružila legitimnost – tako su npr. Merovinzi bili naslednici Hrista. Karlo Veliki je bio tutor regni - staratelj kraljevstva.

800. godine dobio je carske insignije božanskom promisli, odnosno on je samim tim bio božanskog porekla. To je veoma bitan fenomen koji će kao strukturni element važiti tokom čitavog srednjeg veka. Carevi su smatrali da su direktni naslednici Konstantina Velikog, odnosno vlasti koju je on dobio od Boga. S obzirom da je Karlo Veliki bio "Tutor regni", njegova vladavina je početak vladavine apsolutizma. Od polovine 8. veka do 800. godine, božanska milost se doslovno izlivala i prelivala preko vladara činom miropomazanja. To je i fizičko i duhovno izlivanje kojim se formira tesna veza između vladara, odnosno države i crkve, a čin miropomazanja je detalj koji spaja te dve institucije u jednu. Kada je u pitanju Karlo Veliki, narod je očitavao jedinog praktičnog vladara koji je bio instrument za vođenje naroda ka Bogu. 800. godine konekcijom između vladara i pape dolazi do prenošenja ideje Karlovog carstva kao nebeskog, a Franački narod postaje izabrani narod Božji. Došlo je do međusobnog pomaganja crkve i Karla Velikog. Crkva je sprovodila Karlove planove u delo, a Karlo je sebe smatrao vrhovnim vladarom i predvodnikom, doživljavajući sam sebe kao vrhovnog. Da bi se ostvarili Karlovi planovi bilo je potrebno reformisati i carstvo i crkvu, koja je delala u području severozapadne Evrope gde je stanovništvo bilo samo delimično pokršteno. Kada se formira carstvo, ono mora da se ujedini i objedini, pa samim tim i crkva mora da bude uređena. Crkva je bila organizovana na benediktinskim reformama uvođenjem regule Sv. Benedikta. Po tom pravilu jasno se zna kada se moli, a kada radi, a osim toga vodilo se računa i o tome da Biblija bude precizno prevedena na jezik stanovništva. To pravilo je podrazumevalo da kada se organizuje crkva ili manastir, moraju da postoje tačno određena pravila koja se poštuju. Tačno se znalo kada se vrše propovedi i kada čitaju. Zbog toga su sveštenici morali da se obrazuju. Na teritoriji kojom je vladao Karlo Veliki postojali su slojevi različitih kultura i društava i sve je to trebalo ujediniti, a sva narodna verovanja i običaji morali su da se anuliraju, kako su bila izuzetno izražena. Uvodi se samo ono što se striktno vezuje za hrišćanstvo. Da bi se to postiglo najbitnije je bilo teološko obrazovanje. Mnogi sveštenici su bili nepismeni, a osim što su morali da se opismene, morali su da nauče latinski i pravila Benediktinske regule. Karlo Veliki je započeo te reforme, a bile su neophodne jer je u crkvi vladalo haotično stanje. U udaljenijim mestima Karlovog carstva primećeni su, a čak i zapisano da su postojali, mnogi problemi u crkvi - raskalašno ponašanje sveštenika, neredi u crkvama, organizovanje međusobnih borbi između sveštenika ili sveštenika i stanovništva. Instrukcije za obrazovanje stanovništva, pre svega sveštenstva, dolazile su iz Rima i Monte Casina. To su dva najvažnija mesta odakle su dolazila upustva za ponašanje i učenje. Cilj je bilo usaglašavanje eklezijalne prakse sa rimskom. Sveštenici su iz Rima i Monte Casina putovali na takva mesta, ili je situacija bila obrnuta. Sam sistem i tok službe je došao iz Rima, odakle dolazi i pojanje, koje je tamo bilo od velikog značaja. Da bi se sve to postiglo, Karlo Veliki je okupio oko svog dvora u Ahenu najobrazovanije ličnosti tog doba i oni su doprineli da se Karlovo carstvo formira. Među najznačajnijim ličnostima bio je Ajnhard - napisao je biografiju Karla Velikog, "Vita Carolimagni". Značajan je bio i Alkuin iz Jorka - jedan od najboljih saradnika Karla i želeo je od Ahena da napravi "Novu Atinu" (Nasleđe Atine - "7 slobodnih veština" i Aeropag uzvišenje u Atini naspram Akropolja gde su se sastajali najobrazovaniji i ujedno najstariji

ljudi, tu su se vodile najrazličite rasprave, polis - grad - sistem zajednice koji se razlikovao od varvarskog (varvari su bili svi oni koji ne pričaju grčki)). Nasleđe Grčke je obrazovanje i uvođenje zvaničnog jezika, u ovom slučaju latinskog. To je unifikacija u svakom smislu. Alkuin je hteo da napravi od Ahena "Malu Atinu" gde bi svi elementi koji nisu varvarski i koji čine građane bili primenjeni. Još jedna od veoma značajnih ličnosti na Karlovom dvoru bio je Teodulf - hristijanizovani Got. Bio je vrlo obrazovan i poznat kao pesnik. Po spisima s kraja 8. i početka 9. veka, ističe se da je stalno postojao rivalitet između Alkuina i Teodulfa. Bio je biskup Orleana i dvorski Teolog. Napisao je "Libri Carolini" gde je naveo sve elemente za i protiv ikonoborstva. Bio je ikonofil.To pokazuje da su se i papa i Karlo Veliki osećali pozvanim da daju svoje mišljenje o ikonoborstvu, čiji su savremenici bili. Teodulf je sa Alkuinom organizovao dvorsku školu Karla Velikog i bio je zadužen za obrazovanje njegovih sinova. I Alkuin i Teodulf su bili poznavaoci Vergilija i Ovidija tj.klasične poezije. Istaknut je bio i Petar iz Pize - priključio se Karlovom dvoru kada je jednom prilikom sreo Alkuina, dok su Karlo i Alkuin putovali. Bio je đakon (vezan za knjige) i jedan od velikih poznavaoca i učitelja klasične literature. Bio je i jako dobar pisac. Na Karlovom dvoru istakao se i Pavle Đakon - bio je sa područja severne Italije i obrazovanje je stekao u Galiji. Bio je jedan od monaha Monte Casina, pa je samim tim bio jako dobro upoznat sa pravilima benediktinaca. Takođe je bio i učitelj latinskog na dvoru, a potom se povukao i vratio u Monte Casino gde je napisao "Istoriju Lombardije", spis koji danas predstavlja značajan istorijski izvor. *Dvorska kapela u Ahenu(768-805) Sve ono što je Karlo Veliki sprovodio u svom carstvu, ovde je bilo praktično primenjeno.Osnova se vezuje za San Vitale u Raveni. Ciljano je bila urađena po uzoru na građevinu koja se vezuje za poslednjeg velikog cara Justinijana. To su bili parametri kojima se Konstantin Veliki vodio u cilju legalizacije sopstvene vlasti.On se prikazao kao Drugi Justinijan, čime je iskazao svoje pretenzije ka stvaranju Velikog Rimskog carstva. Vezao se za Justinijana jer je on poslednji koji je uspeo donekle da vrati granice tog carstva. Karlo Veliki je išao na krunisanje i miropomazanje u Rim, a na putu za Rim, morao je da provede neko vreme u Raveni, gde je lično video San Vitale, pa je po tom principu preuzeo karakteristike ove građevine i primenio ih na svoju kapelu. U umetnosti se dosta vezuje za Lateransku baziliku, a pogotovo za njen baptisterijum, gde je Karlov sin primio krštenje i gde je po legendi kršten i Konstantin Veliki (mada to nije tačno). Baptisterijumi su takođe osmougaoni, pa se i na taj način ova kapela može povezati. Kapela ima dva sprata i podeljena je kupolom (kulom).Ostala je sačuvana mozaička dekoracija kupole.U centru se nalazi predstava Hrista na prestolu, okružen heruvimima, a po obodu kupole prikazana su 24 staraca apokalipse. Važno mesto u kapeli je carski presto u galeriji. Jedno od pravila tog vremena bilo je da car boravi na galeriji odakle posmatra bogosluženje. Zna se da je postojalo i zidno slikarstvo u Ahenu, ali je dosta toga uništeno. Takođe se zna da su postojale i scene profanog karaktera koje su opisivale Špansku marku, odnosno Pohod na Španiju (o čemu govori Ep o Rolanu). Po nekim podacima, smatra se da je nacrt dao Ajnhard, a arhitekta je bio Odo iz Meca.

*Žerminji de pre (806) Bio je Teodulfov oratorijum.U apsidi je sačuvan ostatak mozaičke dekoracije.Cela kompozicija odiše zlatom (što je ranohrišćanska i tradicija istočno-rimske crkve), što daje nebesku dimenziju. U centru kompozicije prikazan je kovčeg zaveta, a oko njega 2 anđela i 2 heruvima. Na obodu apside je sačuvan natpis na osnovu kog znamo da je ktitor bio Teodulf. Tu već može da se vidi da je poruka Teodulfa bila veoma jasna i smislena.Predstava kovčega je urađena što je vernije moguće što znači da je Teodulf konsultovao brojna teološka dela.Osim što je postignuta materijalna sličnost, prenesena je i jasna poruka, a to je da je ovaj kovčeg zaveta urađen Franačkom narodu.Time se najdirektnije Franački narod vezuje za Božiji izabrani narod.Sam oblik kovčega trebalo je da asocira i da vezuje za Solomonov hram, gde su se čuvale pločice.Solomonov hram se vezuje direktno za Izabrani narod Boga i za Kovčeg zaveta. Poruka da je Karlo Veliki sada Solomon, a samim tim Franački narod u stvari Izabrani narod. Time je Franačko carstvo izjednačeno sa nebeskim, a vladar je taj koji vodi ka Nebeskom Jerusalimu. Osim Ahena, samo je ovde sačuvana mozaička dekoracija, dok su druge građevine imale zidno slikarstvo.

*Kapija u Loršu (oko 800) Nalazila se na ulazu u manastirski kompleks koji nije sačuvan. Formirana je po uzoru natrijumfalne lukove, s tim što su sva tri luka iste veličine. Fasada je podeljena nadve zone arhivoltom. Donja zona je izdeljena pomoću stubova sa kompozitnim kapitelima, a između se nalazi tri luka. Gornja zona je takođe raščlanjena kolonetama sa jonskim kapitelima, a spojene su međusobnim zabatima (podsećaju oblikom na portale). Na spratu se nalazi Kapela posvećena Sv. Mihajlu.Do nje se dolazilo stepeništem koje se nalazi na bočnim stranama kapije. Pokrivena je dvoslivnim krovom. Ukras fasade podseća na antiku i u vidu je pločica različitih boja. Kapija je iznutra bila oslikana, ali taj ukras skoro da nije sačuvan.

*Korvej (1/2 9. veka) Veoma je važan jer predstavlja prvi primer gde se razvijao vestverk i dao je put kojim se razvijala umetnost zapadnog dela Rimskog carstva. Vestverk je zapadno postrojenje koje se sastoji iz dva tornja u kojima se nalazi stepenište i povezani su glavnim brodom koji čini središnji deo građevine.U Korveju je prvobitno stanje dosta izmenjeno i čitava zapadna fasada je preuređena.

Zidno slikarstvo:

*Sveti Jovan jevanđelista u Misteru (kraj 8. veka) To je najbolje sačuvan primer zidnog slikarstva iz karolinškog perioda.Datuje se u kraj 8.veka – 790. ili 795. Glavni brod crkve izdeljen je nakvadratna polja u kojima se nalaze scene koje se vezuju za Stari i Novi zavet. Zapadni zid poprima nešto što će biti prepoznatljivo u kasnijoj umetnosti, naročito od 1000. godine, a to je Strašni sud. U oltarskom prostoru, tačnije u kaloti apside nalazi se predstava Hrista Majestas.Hristos je flankiran figurama Sv. Petra i Pavla i najverovatnije je u pitanju Traditio legis. Bekstvo u Egipat, Isceljenje gluvonemog, scene iz Hristovog života, Silazak u Ad Scene koje su izdeljene u okvire će se pojavljivati i u umetnosti Otona. U gornjim zonama naosa prikazane su starozavetne scene.Stil zidnog slikarstva nije karolinški, već se vezuje za tradiciju rimskih majstora (slično je slikarstvu crkve Santa Maria Antikva).

*Sen Žermen u Okseru(sredina 9. veka) Ktitor je grof Konrad, ujak Karla Ćelavog, pa se samim tim ova crkva vezuje za polovinu 9. veka. Kripta je vezana za izuzetno važnog svetitelja, Sv. Stefana Prvomučenika.Stradao je kamenovanjem.Grof Konrad je oko 859.godine preneo čestice moštiju Sv. Stefana Prvomučenika, pa se pretpostavlja da je slikarstvo nastalo u tom periodu. Specifično je da je pozadina bela,svaka scena je podeljena okvirom, naglašena je linija i po tome se pretpostavlja da je ovo slikarstvo najverovatnije nastalo po uzoru na neki rukopis koji je tada postojao.

*Kripta Sv. Maksimina u Trijeru Rekonstruisana je početkom 10.veka od strane Opata Iga, koji se vezuje za Klini manastir. Od te restauracije ostala je netaknuta. Tu se nalazi predstava Sv. Maksimina.

*San Benedeto u Malu (2/2 9. veka) U njemu se nalazi predstava ktitora. To je zapravo čitava kompozicija na istoku u okviru kojeg su prikazana dva ktitora koji su bili zaduženi za gradnju i oslikavanje hrama. Slikarstvo se vezuje za Sv. Stefana i Grgura Velikog (na bočnim zidovima se nalaze scene koje se tiču njega).

Knjiška iluminacija: Dosta je dobro sačuvana i u najvećoj meri svedoči o vremenu i kulturi Karla Velikog i njegovih naslednika. U istoriji umetnosti postalo je problematično korišćenje termina “karolinški”.Dogovor je da se taj termin koristi za Karla Velikog i njegove prve naslednike. U istoriji knjiške iluminacije termin “karolinški” vezujemo za Karla Velikog i period od kraja 8. i početka 9. veka, ali uglavnom za vreme samog Karla Velikog. Nakon smrti Karla Velikog, cela teritorija je bila podeljena među njegovim sinovima i one su dalje bile deljene.Poslednji vladar iz vremena karolinške dinastije je Lotar V, koji je umro 987.godine. Za vreme 10.veka, koristi se termin preromanički. Knjige su od vladavine Karla Velikog postale veoma važne i prepisivale su se pre svega u Ahenu i imućnim manastirima koji su imali skriptorijume. Prve knjige koje su bile prepisivane car je dopremio iz Rima i Monte Casina.Bilo je veoma važno da se knjige donesu i prepisuju – ex autentico libro, tj.da se prepisuju kao što piše bez ikakvih promena u tekstu da budu autentične. Stil se razlikuje, ali je tekst isti. U odnosu na to kakav je stil skriptorijuma u manastiru razlikuju se škole (npr. škola u Mecu, u Turu...). Brojne manastire osnivali su Irci, a među najznačajnijima je Sen Galen.Prvi rukopis iz tog perioda koji je sačuvan potiče iz skriptorijuma dvorske škole Karla Velikog (to je prva škola koja je podignuta u to vreme i osnovana je u vreme Karlove vladavine). Rukopisne knjige bile su u vidu kodeksa i ispisivane su na pergamentu, tj. na pripremljenoj koži (najčešće kravljoj) koja je zatim uvezivana u kodeks. Na taj način pravile su se knjige, a njihova važnost je bila u tekstu koji je sadržao božiju reč. Preko tih knjiga se edukovalo stanovništvo, a ta edukacija dolazila je iz samog Rima. Osim knjiga religijskog sadržaja, prepisivale su se knjige koje su bile vezane za vanreligijsko učenje – tekstovi antičkih pisaca, pesnika, fiziologa, komedija, naučnih traktata.Prilikom prepisivanja knjiga preuzete su knjige iz Rima. Prva knjiga je bila uzorak – exempla, a po tom uzorku nastale su druge verne kopije. Prve knjige prepisivane su na dvoru, a odatle su prenošene u manastire i katedralne crkve. Bilo je važno da bude odgovarajući tekst i prezentacija. Razvija se posebno pismo – minuscula carolina – to je propisano pismo koje se koristilo na Karlovom dvoru i u samom carstvu. To je uniformno pismo koje je praktično i ekonomično i koristi se u skriptorijumima za celokupan tekst. Uvodi se i majuscula carolina, takođe oblik pisma koje se razvija paralelno sa minusculom. Minuscula carolina je poslužila humanistima u 15. veku koji su je razvili, pa se iz tog razvilo latinsko pismo.

Dvorska škola: *Godeskalkov jevanđelistar (781-783) To je prvi sačuvani primerak rukopisa iz dvorske škole Karla Velikog.Smatra se da je naručilac bio Karlo Veliki. Na ovom primeru vidi se stil koji će se razvijati u školi Karla Velikog. Taj stil je kombinacija pozne antike i ostrvske tradicije. Koristi se purpur i zlato, što nam govori da se radi o poručiocu koji je iz redova cara ili sam car, ili je delo naručeno za car. Car car. Bela pozadina upućuje na poznu antiku, odnosno na ranohrišćansku tradiciju. Prepleti ukazuju na ostrvsku tradiciju, irsku minijaturu. Predstava Izvora života u ovom objektu (Fons vitae) prepoznat je prvi primer baptisterijuma (i to samog Laterana). Ta

krstionica postaće predložak za oslikavanje i predstavljanje Izvora života. Životinje ukazuju, podsećaju na ranohrišćansko razdoblje (Santa Konstanca, Mauzolej Gale Placidija). Jelen i paunovi predstavljaju aluziju na rajsko naselje.

*Jevanđelje Sv. Medara u Soasonu (početak 9. veka) Datuje se početkom 9.veka. Ispisano na običnom pergamentu. Luj Pobožni će ga pokloniti crkvi Sv. Medara u Soasonu. Ovde je ostrvska tradicija marginalizovana.Kanonske tablice, predstava Izvora života – izvor života je osmougaon, što podseća na baptisterijum lateranski u Raveni. Na početku svakog jevanđelja prikazani su jevanđelisti koji su prepoznatljivi po svojim simbolima.Na početku Jevanđelja po Luki, nalazi se oslikani inicijal. To je primer inicijala sa figuralnim i složenim scenama.

*Ada jevanđelje iz Trijera (oko 800. godine) Ili Ada rukopis iz Trijera. Nastalo je u vreme Karlovog krunisanja oko 800.godine. Dat je naglasak na jevanđeliste. Prikazani su na minijaturama koje zauzimaju čitav prostor. One će uticati na buduće minijaturno slikarstvo (u vreme Otona).

Palatinska škola:

*Krunidbena jevanđelja (800-810) Čuvaju se danas u Beču. Vezuju se za otvaranje groba Karla Velikog od strane Otona III. Nad ovim kodeksom je sam Oton krunisan. 1000. godine, Karlo Veliki je kanonizovan. To je bio trenutak obnove carstva Karla Velikog zbog čega je bio neophodan legitimitet. Specifično je po predstavama jevanđelista. Oni su oslikani kao antički filozofi. Snažne figure u pozama antičkih filozofa koje nose toge (jedna noga na postolju), imaju ogrtači. Likovi su staloženi.

*Ahensko jevanđelje (800-810) Nastalo po uzoru na krunidbena jevanđelja u palatinskoj školi u Ahenu. Sva četvorica jevanđelista prikazani su na jednoj strani, tj. listu, predstavljeni kao antički filozofi. Fantastični elementi se ogledaju u pejzažu. Dominira tirkizno-plava boja. Svaki jevanđelista se prepoznaje po simbolima. U ovom razdoblju nastaju i brojni drugi tekstovi kao što su prirodoslovi i rukopisi sa temama antičkih drama pod stilom i uticajem dvorske škole.

Osim najistaknutije škole u Ahenu, postojale su i lokalne škole koje su nazivane po manastirima u kojima su se nalazili skriptorijumi i one su se razvijale posle smrti Karla Velikog (814). Škola u Remsu: Bila je centar proizvodnje knjiga u prvih 20 godina nakon smrti Karla Velikog. Razvijala se u vreme vladavine Luja Pobožnog, koji je školu premestio iz Ahena u Rems. Rems je bio sedište episkopa Ebona. *Ebonovo jevanđelje (816-835) Jedna od prvih sačuvanih knjiga iz ove škole. Kanonske tablice, podsećaju i na rukopise koji su pravljeni za dinastiju Merovinga (Gelazijanski sakramentar). Najkarakterističnije je po izražajnoj linearnosti u obradi draperije. Žustri potezi četkom. U literaturi se taj stil opisuje kao ekspresionističko-uznemiren stil. U obradi senki i draperija ide se ka sivim i ljubičastim bojama. Pokret je oštar i ustreptao. Osnovne karakteristike ove škole su oči koje su iskolačene i izražene. Time se ističe težnja umetnika, a to je isticanje duhovnosti. Ona se izražava očima, njihovom istaknutošću, a jevanđelista je nadahnut božanskom premudrošću i to se podstiče uzburkanim linijama. Naglašava se kontakt jevanđeliste i božanske inspiracije. Oseća se kontinuitet sa dvorskom školom Karla Velikog. Slično je krunidbenom jevanđelju po hitonu i upotrebi sandala. Korišćenje prepleta predstavlja reminiscenciju na ostrvsku tradiciju. Oseća se jak kontakt sa antikom.

*Utrehtski psaltir (840) Psalmi su pisani u tri stupca, a uporedo se smenjuju tekst i slika. Dolazi do veze sa Štutgartskim psaltirom. Pod uticajem je ranohrišćanske umetnosti, rukopisa iz V veka. Bez obzira na odjeke ranije umetnosti, vezuje se za dinastiju Karolinga. Scene se vezuju za Stari i Novi zavet, s tim što se ovde radi o crtežu na beloj osnovi, koji je rađen tušem mrke boje. Ovaj tip minijature karakterističan je i uticaće na stil psaltira koji će nastati u Engleskoj u X i XI veku (uticaće na Vinčesterski stil). Ova tehnika crtanja biće vezana za manastir Sen Galen. Uticaće na skriptorijume u istočnom delu Carstva. To je stil koji će najviše biti korišćen. Ovaj vid umetnosti će uticati generalno na formiranje romanike. Ovaj psaltir je bio najčitaniji i najprepisivaniji i ima prepoznatljiv stil.

*Fiziolog To je posebna vrsta dela koja se bavi različitim vrstama životinja koja se sagledavaju kroz moralizatorsku ulogu. Osim toga, opisuju se i lekovita dejstva biljaka. Nalaze se opisi biljaka. Fiziolog je bio jako značajan zbog tumačenja simbola u Bibliji.

Škola u Turu (830-870): Razvijala se u skriptorijumu koji se vezuje za manastir Sv. Martina u Turu. Prvi put je otvorena u vreme Alkuina. U njemu su prepisivane knjige koje su bile direktno poručene od cara. Karakteristično je da nije bilo figuralnog ukrasa. Skriptorijum se razvija od 830. godine i od tada se u velikoj meri ukrašavaju knjige pod opatima Adalhardom i Vivijanom, koji su bili opati u 2/2 9. veka. Sa opatom Vivijanom je skriptorijum dostigao vrhunac kada su u pitanju rukopisi i minijaturno slikarstvo. To vreme se naziva zlatnim periodom škole u Turu i traje od 830. do 870. god. U principu se najviše vezuje za opata Vivijana. Polovinom 9. veka, ceo manastir je stradao u napadu Normana, ali bez obzira na taj trenutak, jedan deo manastira je nastavio sa radom. Prepisivanje knjiga je bilo vezano za aristokratiju. Ova škola se razvijala u vreme naslednika Karla Velikog, Lotara i Karla Ćelavog. Dela koja su ovde nastala, postala su uzor za brojne druge skriptorijume u srednjem veku u Evropi, zbog čega se ova škola naziva Magistra – učiteljica. *Vivijenova Biblija Nazvana je po opatu Vivijenu. Nastala je u vreme Karla Ćelavog, tj. polovinom 9. veka. Podatke znamo zahvaljujući posveti koja je ispisana na kraju knjige, koja kaže da je knjiga bila prepisana i uručena vladaru. Ovaj rukopis je najreprezentativniji i najpoznatiji. Scene David koji svira harfu u prisustvu dva muzičara, sa strane se nalazi carska garda, a na uglovima personifikacije vrlina. Ovde govorimo da je sam car predstavljen kao David, tj. govorimo kombinaciji idealnog vladara koji je smešten u savremenu i antičku realnost, a to se vidi po carskoj gardi (savremena). Personifikacije vrlina imaju veliku važnost jer su to vrline koje poseduje sam car: hrabrost, pravednost, razboritost, umerenost. Predstave koje se vezuju za Sv. Jeronima i Sv. Pavla. Sve minijature su uokvirene i podeljene i nalik su zidnom slikarstvu. Slikarstvo koje je u to vreme bilo prisutno i odvija se jedna vrsta naracije po kojoj će biti poznata ova škola. Vrhunac predstavlja lik samog cara koji odgovara liku Davida. Prikazan je car na tronu kako dobija ovu Bibliju. Prisutni su carska garda, opati i monasi iz tog manastira. Ovde imamo idealizaciju samog cara koji je prepoznat kao David. Prikazana je idealizovana arhitektura sa tordiranim stubovima, kapitelima i lucima, a pri vrhu se nalazi ruka Božija koja je usmerena na Šator Gospodnji. Ona ide ka samom caru, tj. Drugom Davidu. Sa strane se nalaze personifikacije koje nose krune i one ukazuju da je Karlo Ćelavi božanskom promisli krunisan u Novog Davida u hramu koji podseća na baziliku (crkva Sv. Martina u Turu). Ovde dolazi do sažimanja više različitih zamisli i elemenata (Stari i Novi zavet) u manastiru jednog od najvažnijih svetitelja IV veka sa monasima i opatom Vivijenom, car je u direktnom kontaktu sa samim Bogom i to je srednjovekovna šema koja se izgrađuje u ovom razdoblju i ponavljaće se. Frizovi predstavljaju vezivanje za antičku i ranohrišćansku tradiciju, tj. period. Boje koje dominiraju su plava, mrka, zelena, a javljaće se i u zidnom slikarstvu.

*Grandvalova Biblija Mutije - Grandval – manastir u Švajcarskoj. Slična je Vivijenovoj Bibliji. Takođe je prisutna podela na kvizove, a scene su uokvirene. Prisutno je i naglašavanje karakterističnih boja. Stvaranje Adama i Eve (Prva knjiga Mojsijeva). Mojsije prima zakone na Sinajskoj gori (Sinaj je poluostrvo između Afrike i Azije, omeđeno Sredozemnim morem na severu i Suetskim kanalom sa Crnim morem na istoku i jugu). Majestas domini prikazan je Hristos u mandorli i četvorica jevanđelista. To je predstava koja se vezuje za širenje reči Božije. Simboli četvorice jevanđelista se nadahnjuje i uče reč Božiju.

*Biblija San Paolo Fuori Le Mura Iz vremena vladavine Karla Ćelavog. Karlo Ćelavije na tronu, okružen je vrlinama, naglašen je purpur. Posebno je važna scena u kojoj je Karlo Ćelavi prikazan kao Solomon. Preuzima se isti princip kao sa Vivijenovom Biblijom. Ta scena govori da je on taj koji je mudar i pravedan sudija. Lik Solomona odgovara liku Karla Ćelavog.

*Lotarovo jevanđelje Predstava Majestas domini – uokvirena scena sa predstavom Hrista. Predstava Lotar na prestolu – okružen je čuvarima, u jednoj daleko pojednostavljenoj šemi, ali je to ipak jasna predstava cara. Prikazan je na purpurnom prestolu sa carskim insignijama. Ovoj školi pripada i posebna grupa rukopisa koja se naziva Aratea i to je delo koje opisuje sazvežđa. Naziv je dobilo po autoru Aratus koji je živeo u III veku p.n.e. On je sastavio delo koje je govorilo o nebeskim telima. Dinastija Karla Velikog nastavlja ovu tradiciju i u njeno vreme se ovo delo doslovno prepisuje. Predstave sazvežđa, oblik zmije, Herkula (lavlja koža), korona, zmija i astrološki znaci (škorpija, blizanci, rak, lav). Astrologija i astronomija su bile vrlo bliske ljudima ovog vremena.

Škola u Mecu: Bila je vrlo razvijena u 2/2 9. veka. Početni impuls koji je dao put razvoja ovoj školi je Dvorska škola. njen razvoj počinje od 823. godine.

*Drogonov sakrmanetar (oko 840. godine) Ime je dobio po episkopu Drogonu koji je bio vanbračni sin Karla Velikog. Kasnije je postao arhiepiskop. On je najzaslužniji za razvoj škole u Mecu. Sačuvan je nevelik broj rukopisa liturgijske namene. Obrada je jednostavna bez figuralno preterano razvijenih scena i boje. Više pažnje posvećeno je inicijalima (što podseća na Jevanđelje iz Soasona).

Najviše akcenta je stavljeno na obradu akantusovog lišća. Kombinuju se biljna mreža i figure koje mogu da budu složene npr. u obliku slova. Inicijali mogu da budu i pojednostavljeni, kao u slučaju slova V (akantus i simboli jevanđelista). Postoji i narativni inicijali, inicijali koji nose u sebi scenu. Jevanđelista nadahnut piše jevanđelje; slovo O je Sretenje, slovo C Vaznesenje.

*Codex Aureus (Zlatni psaltir – kodeks) (oko 870. godine) Nastao u manastiru Sen Galen. To je izuzetno složen rukopis sa izuzetnom naglašenom upotrebom purpura i zlata. Nastao je u vreme Karla Ćelavog oko 870. godine. Prikazuje uzvišenost manastirskog života, nastao je u lokalnom skriptorijumu koji nema tačno razvijen stil kao ostale škole.

Primenjena umetnost u vreme karolinške dinastije

Od dela tzv. primenjene umetnosti podrazumevamo sva dela u slonovači (korice za knjige) i zlatarske radove. Od dela karolinške umetnosti najviše su sačuvani kodeksi, samim tim i korice i to je bio razvijeni tip umetnosti.

*Dagulfov psaltir (783 – 795. godine) Sačuvane su korice. Ovo delo rađeno je za suprugu Karla Velikog. Nastla je ili u Vormsu ili u Mecu krajem 8. veka i predstavlja prvu fazu karolinške umetnosti. Pošto je u pitanju psaltir, tema je vezana za cara Davida. Predstave su raspoređene po zonama (dve zone). U prvoj gornjoj zoni prva scena prikazan je kralj kako odabira pesnike psalma. Ispod u donjem levom uglu prikazan je David kako svira harfu. U gornjem desnom uglu prikazan je papa Bonifacije kako otvara papino pismo pred svetim Jeronimom (Bonifacije je bio zamoljen da koriguje psalme). Ispod u donjem desnom uglu prikazan je sveti Jeronim kako diktira psalme. Ove korice su od izuzetnog značaja i danas se čuvau u Luvru. Pripadaju dvorskoj školi Karla Velikog. Po samom stilu podseća na diptihe i triptihe. Oseća se kontinuitet sa ranohrišćanskom umetnošću i sa antičkom umetnošću. Reljef je dublji. Nema uticaja ostrvske tradicije još uvek u ovom vidu ukrašavanja.

*Diptih iz Monce (1/2 9. veka) Ostavljena je vrsta zapisa, pa znamo ko je predstavljen. Sa leve strane piše David Rex, a sa desne strane piše Sanctus Gregori (papa Grgur). Po stilu i obradi vezuje se za konzularne diptihe iz 5. i 6. veka. Nastao je najverovatnije za kraljicu Teodolindu (Lombardija). Ciljano su predstavljene dve najistaknutije ličnosti koje se vezuju za psalme

– David, pisac psalmi i Grgur koji je bio veliki reformator psalmi. Ovim se ističe veza između Teodolinde i pape Grgura, bili su veoma bliski. Ovo delo predstavlja konekciju karolinškog razdoblja sa jednom od najuticajnijih ličnosti tog vremena – papom Grgurom.

*Korice iz Lorša (1/2 9. veka) Od slonovače su. Postoje dve strane. Ove korice se vezuju za Dvorsku školu, odnosno za umetnički stil koji se razvijao u Ahenu. Stilski i tematski vezuje se za ranohrišćansko razdoblje (umetnost 5. i 6. veka). Podseća na Barberini slonovaču. Prednja strana – u gornjem delu je krst u vencu koji nose dva anđela; u srednjem pojasu je Hrist u središtu koji gazi lava i zmiju i on se nalazi u luku sa stubovima sa korintskim kapitelima, u trougaonim poljima iznad luka nalaze se predstave Drveta života ili Drveta poznanja dobra i zla. Hristu se priklanjaju dva anđela; Zadnja strana – u najvišem pojasu su anđeli koji uznose venac sa poprsjem Hrista; u srednjoj zoni je prikazana Bogorodica sa Hristom na prestolu, a priklanjaju se sv. Jovan (sa leve) i Zaharije (sa desne strane). U najnižem pojasu prikazano je Rođenje Hrista i Blagovesti pastirima. Stil podseća na Maksimijanov presto (naročito pojedinačne figure) – ravenski stil. Razlika u odnosu na umetnost ranijeg razdoblja je što je umetnost Karolinga posebnu pažnju posvetila pozadini koju je pretvorila u ornament. Poprimila je shematski ornamentalni oblik.

Zlatarski radovi: Upotreba zlata, srebra, poludragog i dragog kamenja i bisera se posebno ističe. Zlato je od posebnog značaja jer služi u slavu Boga, ukazuje na epifaniju, na slavu Boga, ali i vladara koji time iskazuje sopstvenu moć koja mu je data od Boga. Zlato se vezuje za Sunce i odsjaj i Sunčevu svetlost i predstavlja konekciju sa božanstvom. Hristos se vezuje za Sunce, pa samim tim i zlato, a Bogorodica za mesec i srebro. Zato se ona predstavlja na polumesecu, što je uzeto iz Apokalipse. U srednjem veku, pažnja se dosta posvećivala materijalima. Obrada i materijal služe za rekonstruisanje naših istorijskih tokova kada nema sačuvanih spisa. Minijature su bile ukrašavane listićima zlata i kompozicija takođe. Posebno su crkve bile ukrašavane dragocenim metalima – bogoslužbeni predmeti, knjige i relikvijari, kako bi bili obasjani božanskom svetlošću.

*Enger (engleski) relikvijar (oko 700. godine) Ne vezuje se za Karolinge, već za Merovinge. Podseća na zlatni oltar iz crkve San Ambrođo u Milanu. Prednja strana je zlatna, a zadnja srebrna. Umetnuto je 13 kamenčića

što predstavlja 12 apostola i Hrista. Na vrhu se nalaze lavovi – vladari i čuvari. Prepleti podsećaju na irske preplete. Jasno je izražena crux gemmata, što je istaknuto i biserima. Podseća na ranohrišćanstvo. Zlatna strana je strana Hrista, a srebrna je strana Bogorodice. Na drugoj strani, srebrnoj, prikazana je Bogorodica sa Hristom, a iznad se nalaze Hristos i anđeli. Najveća ideja vezana je za Bogorodicu. Lavove pored nogu vladara predstavljaju čuvare i nose simboliku vladara, dok se kod vladarki prikazuje pas. Značenje: Neki ovaj relikvijar vezuju za krštenje, ali se značenje ne zna sa sigurnošću. Postoje samo pretpostavke.

*Tasilov putir (kraj 8. veka) To je tipičan vladarski bogati putir. Putiri su ili vezani za samog cara ili su naručeni za vladarsku kapelu. Osnova je bronza, a preko bronze se nalazi zlato i srebro. Zove se Tasilov jer to na njemu piše u dnu postolja. U pitanju je Tasil od Bavarske, koji je potpisan na putiru sa svojom suprugom. Naručilac je Tasilova supruga Luidpirga. Pretpostavlja se da ga je naručila kada je podignut benediktinski manastir (u Bavarskoj). Na čeonoj strani prikazan je Hristos u medaljonu. Insigniran je sa alfa i omega i sa IS – Isus Salvator. Oko njega se nalaze četvorica jevanđelista, a na bazi/stopi, nalazi se predstava Bogorodice i Jovana Krstitelja i najverovatnije portret vojvotkinje Lombardije, Teodolinde. Po stilu i načinu obrade, smatra se da je umetnik sa područja današnje Engleske. Vrlo je interesantan s obzirom da je Sinod zabranio upotrebu plemenitih metala za crkvene putire, zbog toga je putir u osnovi od bakra, ali se ne poštuju sasvim odluke Sinoda, što je vrlo retko.

*Talisman Karla Velikog (početak 9. veka) U sredini talismana nalaze se čestice Časnog krsta, što je relikvija prvog reda. Jedan deo Časnog krsta se čuvao u Jerusalimu, a drugi u Carigradu (u bazi Konstantinovog stuba). Onda je krenulo deljenje čestica. Ova relikvija je imala zaštitnu ulogu i grad i crkva kada se osnivaju, morale su da imaju čestice ovako važnih relikvija ili mošti svetaca. Osim Časnog krsta, relikvije prvog reda su: Trnov venac i ekseri (koji se čuvaju u Sen Šapelu), Bogorodičine suze, Hristova krv, Koplje. Časni krst je najsvetija relikvija. U sredini talismana nalazi se safir, a oko njega je talisman ukrašen zlatom, dragim kamenjem i biserima. Osim Časnog krsta, u njemu se čuvao i deo Bogorodičine kose. Oton III je otkopao grob Karla Velikog i nad njim se krunisao. 1000. godine je otkrio ovaj talisman i on se čuvao u trezoru katedrale sve do krunisanja Žozefine 1804. kada Napoleon sam sebi stavlja krunu, a Žozefina koristi ovaj talisman za svoje carsko krunisanje.

*Ajnhardov slavoluk (početak 9. veka) Ajnhard je bio biograf Karla Velikog. Ajnhard je tada otišao do Rima, a bio je neka vrsta ambasadora Karla Velikog. U Rim je došao da bi izdejstvovao kod pape krunisanje, pa i krunisanje Karlovog sina. 830. godine, Ajnhard se povukao u manastir koji je sam osnovao i tu je smestio relikvije koje je doneo iz Rima – čestice moštiju Sv. Petra i Marcelina. Relikvijar je rađen u srebru i ima pozlatu. Natpis kaže da Ajnhard kao grešnik daruje u večnu slavu i trijumf Bogu ovaj relikvijar.

*Zlatni oltar u San Ambrođu Nalazi se u crkvi San Ambrođo u Milanu. U 9. veku, Karlo Veliki renovira ovu crkvu (a ona se posle renovira i u 11. i u 12. veku). Oltar se nalazi ispod ciborijuma. Prednja strana je zlatna i ona gleda ka vernicima, a bočna i zadnja strana su srebrne. Oltar se nalazi iznad kripte sa moštima Sv. Ambrozija. Fenomen koji je posebno zastupljen u umetnosti, relikvije se posebno oblače u odeždu koja je optočena zlatom i srebrom i dragim kamenjem, kao god i sam episkop Rima. Vidljiva strana koja je zlatna obrađena je kao vrata triptiha. Centralnu predstavu središnje zone triptiha čini krst u ovkriu čijeg središta se nalazi krst na prestolu sa zvezdama. U kracima krsta nalaze se simboli jevanđelista. Ostale scene su iz Novog zaveta i vezuju se za Hrista. Bočne strane su srebrne, ali sa upotrebom zlata i te strane su vezane za Sv. Ambrozija, kao i zadnja strana. Predstave se nalaze u kvadratnim poljima. Bočne scene zadnje strane oltara - hagiografski narativ koji ukazuje na život Sv. Ambrozija. Sa suprotne strane, ističe se kontinuitet spasenja koji se postiže preko Hrista i preko episkopa, posredovanjem. Neke scene vezane su za Sv. Martina iz Tura. Uspostavlja se veza između Sv. Martina i Sv. Ambrozija kao i veza Karolinške dinastije sa dva najznačajnija svetitelja. U sceni gde je prikazan Sveti Ambrozije u kolevci, iznad se nalaze rojevi osa. One se vezuju za samog Ambrozija i za Homera jer se ose vezuju za med, a njegova rečitost će biti slatka kao sam med. Na bočnim stranama samog oltara prikazani su anđeli, svetitelji i apostoli u stavu obožavanja krsta koji zauzima centralno mesto. Te strane su jako bogato ukrašene.

*Lindau jevanđelje (sredina 9. veka) Prednja strana je zlatna i na njoj se nalazi predstava Hristovog raspeća.Zadnja strana je srebrna i na njoj se nalazi predstava krsta uz upotrebu dragog kamenja. Prepleti ukazuju na ostrvski uticaj.

*Korice Zlatnog jevanđelja – Codex Aureus (9. vek) Vezuje se za Karla Ćelavog. Pretpostavka je da su nastale u opatiji Sen Deni. Tamo je Karlo Ćelavi boravio do svoje smrti 877. Opat Sen Galena je prepisao ovo jevanđelje, pa je naručilac verovatno iz Sen Galena. Korice su kasnije nastale.

Otoni Verdenskim sporazumom Karlovo carstvo je podeljeno na tri kraljevine među Karlovim sinovima. Karlo Ćelavi vladao je teritorijom današnje Francuske. Ludvig Nemački vladao je teritorijom današnje Nemačke. Srednjim delom carstva, koje je podrazumevalo današnju Holandiju, Belgiju, istočnu Francusku, zapadnu Nemačku i severnu Italiju, upravljao je Lotar. Rim i njegov krug bio je papska država. Najistočniji deo carstva zauzimao je teritorije današnje Moravske, Poljske i Slovenije. Od Verdenskog sporazuma 843. god, granice Karlovog carstva će se menjati, a dinastija će se ugasiti početkom 10. veka. Vreme od 911. pa nadalje je vreme uspostavljanja otonske, tj. saksonske dinastije. Oni najpre zauzimaju teritorije onoga što je bio krajnji istok pri podeli Verdenskog sporazuma. Velike arhiepiskopije koje su postojale i razvijale se u vreme Karlovog carstva, pripojene su Otonima - Majnc, Vorms i Špajer. 911. poslednji izdanak karolinške loze Ludvig Dete umire. Nakon toga sledi period borbi za presto i u tome se isticao Henrih Ptičar, vojvoda Saksonije (on nije imao ni kraljevinu, ni carsku titulu) – isticao se u borbi protiv Slovena i Mađara. On je formirao brojna utvrđenja na granicama sa ovim narodima i oformio je jaku konjicu, što je bio novitet s obzirom da su se svi nakon Karla Velikog pokazali nesposobnim i lenjim da to učine. Henrih Ptičar je vladao do 936. godine, a zatim je na presto stupio Oton I Veliki, koji je vladao do 973. 962. Oton I postaje car. Oton I je nastavio borbe sa Mađarima i tu se izdvaja bitka kod Augsburga. Polovinom 10. veka on obezbeđuje teritorije. Oton I je počeo jaku borbu protiv lokalne vlastele (grofovije) koje su se otcepile od centralne vlasti i težile su samostalnosti. Pametno je postupio kada je veliku moć dao crkvi koja je morala da se ujedini i funkcioniše zajedno sa vladarom jer je on imao moć da okuplja narod i da ga drži u okviru teritorija. Oton I je regrutovao ljude iz aristokratije koji su imali mogućnost da se obrazuju i ti ljudi su postajali crkveni poglavari. Crkva je dobila svoju teritoriju i ona je identična kraljevim posedima. Tada se rađa fenomen koji će se dalje razvijati kroz srednji vek, a to je problem crkve. Glavni problem je bio odabiranje papa, s obzirom da je postojalo nekoliko uticajnih rimskih aristokratskih porodica koje su nastojale da papsku stolicu (Patrimonium Sancti Petri) nameste nekom svom, što je povlačilo i razne ustupke i posledice. Istovremeno se razvio i reformatorski pokret 910. godine – osnovan je manastir Klini na teritoriji današnje Burgundije. On će biti od izuzetnog značaja i daće temelje umetnosti romanike. Manastir Klini osnovao je grof Gijom, koji je bio rodom iz Akvitanije (graniči se sa Burgundijom) i na njegovoj teritoriji formiran je prvi manastir Klini koji će uticati na osnovne tokove monaštva u zapadnoj Evropi od 10. veka. Imaće mrežu manastira i do kraja 11. veka će pod okvirom glavnog manastira biti oko 200 manastira. Dinastija Otona težila je da

ustanovi svoj legitimet i vezivala se za karolinšku lozu, što je podrazumevalo da se doslovno prenesu ideali karolinškog carstva na saksonske vladare, tj. ideali renovatio imperi romani, s tim što je to sad postalo renovatio imperi carolini, odnosno kao što je Karlo Veliki obnovio državu na temeljima Rimskog carstva, to sada saksonski vladari rade vraćanjem na ideale Karlovog carstva. To je bilo omogućeno preko Rima, tj. moralo je doći do krunisanja u Rimu. Došlo je do uspostavljanja kontakta sa Italijom i to pre svega putem trgovine – jer je putem trgovine Otonima bio omogućen pristup u sve delove nekadašnjeg Rimskog carstva, pa se samim tim uspostavljao kontakt. Prilika da Oton I ostvari svoje pretenzije se ukazala kada je udovica od Lotara od Provanse uputila Otonu poziv u pomoć. Ona je bila kraljica današnje Italije, a pozvala je u pomoć jer je grof Berenger hteo da je oženi kako bi proširio svoje teritorije i tim se proglasio kraljem Langobarda i Franaka. Oton I je išao u dva pohoda na Italiju. Prvi polovinom 10. veka, a drugi 961. i pri tome pomaže kraljici i dolazi do Rima. Tadašnjeg papu Jovana XII pritiskali su lokalni grofovi, pa je Oton I pružio pomoć i papi. Zauzvrat je dobio krunu i postao je car Svetog Rimskog carstva nemačkih naroda. Potom Oton I kreće u treći pohod na Italiju, ali zbog problema Italije sa Vizantijom (tada su u Vizantiji najbitniji bili Jovan Cimiskije i Nićifor Foka). Vizantija je pokušala da se proširi do severne Italije i sukobila se sa Otonom. Oton je naravno imao dosta jaku vojsku i rezultat tog pohoda je bio da je Jovan Cimiskije potvrdio Otonovu titulu. Time je ostvaren blizak kontakt vladara Zapadnog Rimskog carstva sa vladarom Istočnog Rimskog carstva, a ti kontakti su se ostvarivali i u vreme Konstantina Porfirogenita. Ovu ideju nastaviće Oton II koji je vladao samo 10 godina (973-983). Njega je Oton I oženio sa vizantijskom princezom, Teofano, koja je bila nećaka Jovana Cimiskija. Na taj način kontakt se ostvario i preko bračne veze. Oton II je pretrpeo poraz u južnoj Italiji od Arabljana, a zatim i od Slovena u istočnom delu njegovog carstva i izgubio je teritorije. Oton II je preminuo prilikom priprema za pohod 983. Tada na vlast stupa Oton III koji je vladao do 1202. godine. Oton III je imao svega 3 godine kada je stupio na vlast, pa je njegova majka Teofano preuzela vođenje politike sve do Otonovog krunisanja za cara 995. godine. Tada je već bila povoljna situacija što se krunisanja tiče jer su pape bile iz nemačkih aristokratskih porodica. Politiku Otona I i Otona II nastavlja Oton III. Njegov naslednik je bio Henrih II, koji je vladao od 1002. do 1024. godine. On je bio poslednji predstavnik saksonske dinastije. Pokušao je da vodi politiku svojih prethodnika i bio je orijentisan ka Vizantiji, međutim bio je slab vladar i došlo je do rasparčavanja carstva. Oton III se naročito isticao sa idejom jedinstvenog Rimskog carstva. Njegova majka, koja je bila rodom iz Vizantije sigurno mu je usadila tu ideju u glavu, pa je on zamišljao unificirano carstvo kojim će upravljati papa. Teofano je bila obrazovana u grčkom duhu i taj duh je prenela na sina. On je želeo da uvede neke grčke običaje na sam dvor. Oton III je maštao o idealnom spoju Rimskog carstva čija će administrativni centar biti Rim, ali se Većina spomenika iz otonskog perioda se nije sačuvalo u svom prvobitnom obliku. Preuređeni su u periodu romaničke umetnosti. Iz perioda Henriha Ptičara nije ništa

sačuvano (mada ni on se nije mnogo bavio umetnošću, već je bio više okrenut ratovanju). Od vremena Otona I ističu se prvi spomenici i među njima je jedan od najvažnijih – Katedrala u Magdeburgu.

*Katedrala u Magdeburgu(polovina 10. veka) Magdeburg je važan jer se tamo nalazi grob Otona I. Otkriveni su tragovi kostura prvobitne građevine. Ona nosi gotičke elemente koji su nastali u XII ili XIII veku. Stradala je u požaru kao u ostalom i mnoge građevine tog vremena, zato je i prepravljena. Grđevina je sagrađena po uzoru na Karlov identitet i Ahen – preuzet je koncept iz Karlovog vremena. Iz ranga episkopije uzdignuta je na rang arhiepiskopije. Arhitektura se oslanja na fuldu, ima transept i apside na istoku i zapadu. Stubovi su po carevom naređenu dopremani iz Italije i to iz Rima i Ravene – dva najvažnija centra.

*Gernrode (polovina 10. veka) Nalazi se južnije od Magdeburga. Posvećena je Sv. Kirjaku. Ime je dobila po grofu Geronu koji ju je osnovao. On je važan kao vojskovođa, zaslužen je za proširivanje granica nemačkog preimućstva. Gernrode je trobrodna bazilika i ima kriptu. Na zapadu ima dve kule – vestverk, kao i kulu nad ukrsnicom. Preuzimaju se tekovine karolinške umetnosti.

*Sveti Mihajlo u Hildeshajmu (početak 11. veka) Zadužbina je episkopa Bernvarda koji je bio zadužen za izgradnju ove crkve. Trobrodna bazilika sa duplim transeptom i razvijenim horom na istoku. Kapiteli preuzimaju vizantijske elemente – što je pokušaj kopiranja vizantijskog uticaja, izuzetno podsećaju na San Vitale. Bernvard je bio blizak Teofano i bio je tutor Otonu III. Bio je obrazovan i veliki zadužbinar i opremao je crkve dragocenim predmetima, ulagao je u umetnost. U ovoj crkvi najznačajnija su vrata – inspirisana su Starim i Novim zavetom. U 8 panela suprotstavljen je Stari i Novi zavet. Vrata su izlivena u jednom komadu, u bronzi i podsećaju na Santa Sabinu ili San Ambrođo. Stil je trijumfalni – podseća na stil rimske umetnosti (Trajanov stub, Stub Marka Aurelija) – reminiscencija na Rim. Najpoznatija i najreprodukovanija scena – Izgon iz Raja.

*Katedrala u Bambergu (početak 11. veka) Ktitor je Henrih II. Ima razne faze razvoja. Trobrodna je bazilika.

*Sveti Pantelejmon u Kelnu (kraj 10. veka) Ktitor je nadbiskup Bruno – brat Otona I. Prvobitno je izgrađena kao benediktinski samostan. Na početku je bila jednobrodna crkva. Ta crkva je grobno mesto Bruna i Teofano.

*Otmarshajm (početak 11. veka) Ženski manastir. Po svom obliku i dimenzijama vidi se da je građena po uzoru na najpre dvorsku kapelu u Ahenu, a samim tim i San Vitale – u osnovi i elevaciji.

*Katedrala u Majncu (2/2 10. veka) Nastala je u vreme vladavine Otona II. Odiše jakim uticajem Karolinga i crkve Sv. Petra i Pavla u Rimu. Najpoznatija je po fasadi i najprepoznatljivija – crveni peščani kamen. Trobrodna je bazilika. Sve građevine su se razvijale i menjale vremenom. Ciljano je bilo ulagano u njih zbog legitimiteta.

Salijevska dinastija:

*Katedrala u Špajeru (1/2 11. veka) Posebno je važna jer se tu nalazi grobno mesto 4 cara iz dinastije Salijevaca, kao i dve njihove žene. Gradnja ove katedrale je započeta početkom 11. veka, a proces gradnje je trajao. Salijevska dinastija je došla na vlast 1024. godine i ostala je do 1125. Ona predstavlja ogranak iz dinastije Otona. Konrad II je ustanovio salijevsku dinastiju. Ona istovremeno pripada periodu romanike i onom koji nazivamo „Rani srednji vek“. Katedrala je u svakom smislu oličenje vladarske moći po svojoj monumentalnosti i po enterijeru i eksterijeru (konstrukcija svodova). Katedrala u Špajeru se uzima kao predstavnik i oličenje vladarske moći koja stoji nasuprot papskoj moći (Papska država i manastir Klini). Gradnja katedrale je započeta 30-ih godina 11. veka, a završena je u vreme Henriha IV – tada započinje era borbe za investituru. Borba za investituru predstavlja direktan sukob između cara i pape. Započeta je oko 1050. godine, a kulminirala je 1070-ih (tada se dogodilo „putovanje u Kanosu“). Ova istorijska pojava se vezuje za vladavinu Konstantina Velikog, tj. u vezi je sa Konstantinovom darovnicom. Poenta cele priče je da li papa ili car ima veću vlast. Carevi su postavljali episkope iz svojih redova – sa dobijanjem episkopske stolice, manastir dobija i zemlju – samim tim car poseduje tu zemlju preko svojih rođaka, što smeta papi. Kad

je došao na vlast, Henrih IV je bio jako mali, pa je papa Grgur VII preuzeo funkciju da iz rimskih porodica bira episkope – to je bilo 1050. godine. Postavilo se pitanje Konstantinove darovnice. Kulminacija je bila kada je papa ekskomunicirao cara i car je papu. Ekskomunikacija Henriha IV značila je da je on isključen iz crkve i što je još važnije, da Bog ne stoji iza njega – ko ga je onda postavio? Sve je to iskoristila lokalna vlastela koja se pobunila protiv cara. Da bi se taj sukob rešio, Henrih IV je morao da ide na poklonjenje papi i tražio oproštaj – put u Kanosu. Iako je tada dobio oproštaj, oni su se kasnije ponovo sukobili i to se ponavljalo i trajalo je. Borba za investituru poklapa se sa šizmom 1054. tj. raskolom između zapadne i istočne crkve. Tu se nalazi važnost Špajera jer on predstavlja simbol carske nasuprot papskoj moći, pa i monaškoj. Koreni ove katedrale mogu se naći u umetnosti dinastije Otona, pa i u umetnosti Karla Velikog (kule vestverci). Špajer ima kriptu – ona je prva podignuta i manje - više je ostala ista.

*Santa Maria in Capito u Kelnu Ona je predstavnik i rodonačelnik tzv. Rajnske škole. Ističe se po trolistu – najveća konha je ona istočna (apsida) – najistaknutija je.

*Murbah (početak 12. veka) Na teritoriji Gornje Rajne. Srodna je Špajeru. Spada u pozno razdoblje dinastije Salijevaca. Tu su ključni arhitektonski spomenici Ranog srednjeg veka Svetog Rimskog carstva nemačkih naroda. One sadrže osnovne karakteristike idejne osnove stvaralaštva. Očitavaju se nasleđe Rima, kao i carstva Karla Velikog. Sam program i estetička obrada ukazuje na unutrašnje pretenzije careva koji su imali jak rivalitet prema papi. Od 12. veka sledi postepena feudalizacija. Sve ovo potpada pod termin DRANKNAHOSTEN - on govori o nadiranju ka jugu, pomeranju i težnji ovih vladara ka jugu i ka samoj Vizantiji.

Slikarstvo Otona:

*Rajhenau Tu se nalazi najznačajnije i najbolje sačuvano zidno slikarstvo iz dinastije Otona, tj. ostaci zidnog slikarstva. Rajhenau se nalazi na granici Nemačke, Švajcarske i Austrije. To je ostrvo na jezeru Konstanc (Konstanc bodenze). Manastirski kompleks se sastoji od nekoliko crkava koje su podignute u periodu od 9. do 12. veka. Ova celina je pod zaštitom UNESCO-a. Tri važna kompleksa: 1)

Crkva Sv. Đorđa – u njoj je ostao sačuvan živopis. Zovemo je Sveti Đorđe Obercel – gornja ćelija.

2) 3)

Crkva Sv. Marije i Marka – Mitelcel – srednja ćelija Crkva Sv. Petra i Pavle – Nidercel – donja ćelija

Crkva Sv. Đorđa je najznačajnija za nas zbog zidnog slikarstva, koje je dosta očuvano i datuje se u kraj 10. veka. Ta crkva se vezuje za opata Rajhenau-a koji je od pape dobio relikvijar Sv. Đorđa – glavu Sv. Đorđa (samim tim, to utiče i na slikarstvo). Ovde nije ostalo sačuvano slikarstvo u apsidi, kao ni na zapadnom zidu, ali je skoro u potpunosti sačuvano na zidovima glavnog broda. Tavanica je ravna. Slikarstvo se razlikuje od karolinškog – bliže je umetnosti severne Italije, što je logično jer su Otoni držali te teritorije. Svaka celina je odvojena ramom, odnosno meandrima. Ispod svake scene se nalaze TITULI – natpisi – svaka scena nosi svoj naziv na latinskom jeziku. Na bočnim stranama nalazi se veliki uokvireni ciklus Hristovih čuda. Te scene predstavljaju težnju da se istaknu Hristova božanska priroda i one nose značenje velikog trijumfa, odnosno pobede nad svim zlim silama. Između prozora se nalaze proroci, a između lukova su u medaljonima prikazana poprsja opata manastira – to je najdirektnije rimsko nasleđe i tu se ogleda najjači uticaj Italije. Neki istraživači smatraju da je ovo slikarstvo išlo preko umetnosti Karolinga, a ne direktno, ali sve se opet svodi na isto. Ikonografija nalikuje budućoj romaničkoj umetnosti i to po linearnosti. Linearni stil, široke draperije je glavna odlika ovog i romaničkog slikarstva. Sličnu umetnost viđamo u rukopisima u vreme Otona. To je logično jer je Rajhenau bio najveći prepisivački centar i dugo je tako živeo.

*Crkva San Vićenco in Galijano kod jezera Komo (početak 11.veka) Uočava se jasni uticaj Milana (zbog blizine). Slikarstvo je dosta oštećeno ili ga uopšte nema, jer su freske skinute i prenete u biblioteku Ambrozijana u Milanu. U apsidi je prikazan Hristos između arhanđela, a predstavljeni su i Jeremija i Jezekilj. Ta scena govori o apokaliptičnim vizijama. Kod Jezekilja se naziru elementi buduće apokalipse koji govore o iskupljenju i patnji čitavog čovečanstva. Oko 1000. godine, bio je izražen strah od kraja sveta i taj strah će obeležiti taj period, kao i slikarstvo. Cilj tih scena bio je da edukuju. To je dobar primer straha srednjovekovnog čoveka – Drugi Hristov dolazak, vaskrsenje svih mrtvih, merenje duše. Scena Strašnog suda uliva strah i opominje, zbog čega se nalazi odmah na ulazu u crkvu – da bi vernik okajao svoje grehe, podsetio se šta ga čeka, ako to ne uradi, i tako bi pročišćen ušao u crkvu.

*Baptisterijum u Novari (početak 11. veka) Pretpostavlja se da je isti umetnik radio i crkvu San Vićenco i ovu. U gornjim zonama crkve, u tamburu se nalaze ciklusi čiji je literarni predložak apokalipsa – od 8. do 12. glave je oslikano. Između prozora se nalaze proroci sa otvorenim svicima koji najavljuju II Hristov dolazak. U kupoli je slikarstvo jako oštećenu, sačuvani su samo tragovi i pretpostavlja se da se tu nalazio Hristos Majestas. 1000. godine je Oton III otvorio grob Karla Velikog i to je svakako povezano sa ovim strahom i traženjem spasa. To ima svoju simboliku. Zbog tog

straha će se velikom brzinom rađati manastiri – jer se preko askeze telo i duh čisti i uvodi se benediktinsko pravilo.

Otonska minijatura: Govorimo o vremenskom periodu 10. i 11. veka i području današnje severozapadne Evrope. Formirale su se različite vrste pisama – minuscula carolina, ostrvsko pismo (Irci), vizigotsko pismo (današnja Španija), scriptura beneventana (područje južne Italije). Sačuvana je izvesna povelja kojom je papa darovao Otonu I carske privilegije iz 962. godine i čuva se u Vatikanu. Govori ne samo o jednom istorijskom trenutku, već i o pismu i samom odnosu prema pismu. Ispisana je na purpurnom pergamentu zlatnim slovima. Nastavlja tradiciju iz vremena Karla Velikog. Sačuvana je povelja o braku između Otona II i vizantijske princeze Teofano. Urađena je na purpurnom pergamentu sa zlatnim slovima. Sačuvani su i ornamenti koji podsećaju na uzore iz vizantijske kulture (tekstil). To je zvanična svečana povelja koja je urađena kao istorijski dokument i ukazuje na samo carsko dostojanstvo, na odnos cara i pape kao i na odnos između otonske i vizantijske kulture. Car postaje veliki zaštitnik crkve, pa je izrađivan veliki broj tekstova za potrebe cara, povelja o ktitorstvu i podizanja zadužbina i bogoslužbenih knjiga za potrebe crkve. Te knjige su izuzetno bogato ukrašene kako u unutrašnjosti, tako i korice za čije ukrašavanje su se koristili plemeniti materijali. Najveći poručioci su carevi koji dolaze iz dinastije Otona, ali i iz dinastije Salijevaca (10. i 11. vek). Razlika u odnosu na dinastiju Karolinga je što kod Otona ne postoje podaci o školama i radionicama gde su se prepisivale knjige. Ovde je teže odrediti škole i podele su napravili istoričari umetnosti. Knjige se rade u skriptorijumima i postoje različiti tipovi knjiga. Osim careva, naručioci su bili i opati, opatice i carice. U Rajhenau se nalazio najistaknutiji skriptorijum. Čitav kompleks je bio veliki prepisivački centar. Ehternah je bio drugi veliki kompleks, kao i manastir Sv. Emeramau Ratizborou. Među već pomenutim naručiocima, izdvajaju se episkop Geron iz Kelna, Egberti iz Trijera, Bernvard iz Hildeshajma, Abrahim iz Franzigeja i drugi. Žene su u zapadnom delu carstva imale izuzetno važnu ulogu. Imale su važnu ulogu i u vođenju politike. Izdvajaju se Teofano, supruga Henriha II – Kunegunda, opatica Uta Nideminster u Ratizborou i opatica Hitda u Mešedu (u njeno vreme je bio vrhunac u minijaturnom slikarstvu kelnske škole, bila je veliki naručilac). Vrste iluminiranih rukopisa. Bogoslužbene knjige: četvorojevanđelja, jevanđelistari, psaltiri, sakramentari, hagiografije i dr. Dela koja pripadaju profanoj sferi nisu sačuvana u onolikom broju kao u vreme Karla Velikog. Boetijeva aritmetika je sačuvana – napisana je u Bambergu za cara Otona III. Kalendari, menolozi – rađeni po uzoru na karolinško vreme. Najznačajnija su jevanđelja i najbrojnija. Osim portreta jevanđelista, prikazani su i opširni ciklusi. Postoje škole koje smo izdvojili – Rajhenau, Keln, Sveti Emeram i Ehternah. One su utrle put organizaciji samog dela, odnosno teksta i slike. Minijature i tekst su se smenjivali. Slika je bila umetnuta u tekst na različite načine, što je zavisilo od škole. Za nas je važna evolucija minijaturnog slikarstva zbog razvoja i noviteta. Stil je nasleđe karolinške umetnosti, ali se koriste i predlošci iz ranohrišćanskog perioda,

oseća se jak uticaj severne Italije, ali i jak vizantijski uticaj, što je novo. Vizantijski uticaj se odnosi na renesansu Makedonaca – umetnost koja je nastala posle završetka ikonoborstva, tj. od polovine 9. pa nadalje (tu već govorimo o Vizantiji). Najveći uticaj su imale dvorska škola Karla Velikog i Škola u Remsu, koje su dale osnovu za otonsko slikarstvo. Najdužu tradiciju i produkciju je imao manastir Sen Galen, do 30-ih godina 10. veka – tada su se dogodili napadi plemena Mađara, a monasi su iz Sen Galena prešli u Rajhenau i nastavili tu tradiciju. Na teritoriji severne Francuske, nalazila se jaka Franačka saksonska škola, ali se ona sa napadima Normana ugasila. Opati prelaze na teritoriju unutrašnje Francuske i ka istoku – Ehternah i Korvej. Glavni centar Franačko-Saksonske škole je Korvej. Ono što se pojavilo u Kvendliburškoj itali nastavlja da se razvija u ovoj školi, tj. u okviru nje. Inicijali su na čitavoj strani, ukras je nefiguralan, oseća se jaka ostrvska tradicija. Sa druge strane, radionica u Fuldi je bazirana na karolinškim uticajima. To će se najviše videti u samoj crkvi pod ktitorstvom Bernvarda, dakle, u Hildeshajmu – tu se oseća direktan kontinutitet karolinške tradicije i škole Karla Ćelavog.

*Codex Vitekindeus (970/80-ih) I on daje put razvoja iluminiranih rukopisa. Predstave jevanđelista - oseća se jaka tradicija škola Karlovih naslednika, a podseća na zidno slikarstvo. Uticaće na zidno slikarstvo romaničke umetnosti. Jevanđelisti su insignirani. Rukopis je nastao za samog cara o čemu svedoče purpur i zlato. Ornamenti nisu više toliko pod uticajem ostrva, već se oseća polako uplitanje vizantijske umetnosti dinastije Makedonaca. Rajhenau u vreme dvora Otona III - na čelu je bio opat Vitigovo u čije vreme su brojni rukopisi nastali. Cilj opata je bio da rekonstruiše manastir i usredsredi se na proizvodnju rukopisa koji će se raširiti u druge delove carstva.

*Codex Egberti (2/2 10. veka) Vezan je za drugog opata Rajhenau-a, Egberta. Nosi naziv po samom naručiocu. Opat Egbert ga je poklonio episkopu iz Trijera. Veoma je važno što su sačuvana imena onih koji su prepisivali i ukrašavali ovaj rukopis Herald i Heribert. To je veoma retko. Oni su ostavili svoja imena kako bi zagarantovali svoj odlazak u raj. Pisan je na purpurnom pergamentu zlatnim i srebrnim slovima. Vizantijski uticaj ovde je još vidljiviji i postaće sve vidljiviji kako vreme bude odmicalo. U stilu se vide antički uzori. Umetnici su bili jako dobro upoznati sa antikom i ranohrišćanskom tradicijom. Istraživači pretpostavljaju da se njihovo obrazovanje vezuje za Kvendliburšku italu - detalj Ulaska u Jerusalim. Rajhenau je primao monahe iz drugih manastira i oni su imali pristup rukopisima. Bela osnova pokazuje ranohrišćanske uzore. Sadrži određenu dozu naracije što predstavlja razliku u odnosu na umetnost Karlovog doba. Nije samo zidno slikarstvo uticalo, već i Kvedlinburška itala.

*Registrum Gregorii (980-990) Nastala za opata Egbertija. Sačuvana je posveta u kojoj on oplakuje smrt cara Otona II, što znači da je rukopis nastao posle 983. godine kada je umro Oton II. Na jednoj minijaturi predstavljen je car Oton II na prestolu, tj. na tronu pod baldahinom sa carskim insignijama. Prisutne su i personifikacije provincija koje su bile delovi carstva, a pripadale Otonu.

*Jevanđelje Otona III - Liutarovo jevanđelje To je minijatura sa predstavom Otona III. Prikazan je Oton III na tronu sa personifikacijama delova carstva koje prinose darove. Ova predstava se može povezati sa slonovačom Barberini - caru se poklanjaju pokoreni narodi tj. varvari (tj. potčinjeni). Može se povezati Teodosijevim obeliksom. Apolon - Hristos - Konstantin. Import pobede tj. Lovorovog venca. Vezano je za Apolona (koji se vezuje za Sunce, koje se vezuje za Helija, za koga se vezuje Hristos iz zoroastrizma). Umetnost lako prenosivih predmeta je lako dostupna (tako su se širile ideje. Provincije su signirane. Sa leve strane Otona III nalaze se opat benediktinskog reda, a sa desne vojska - dakle Oton III je doslovno predstavljen kao car. Slavinia podrazumeva teritoriju Balkana do evropskog dela Istanbula. Rukopisi su nastali u najvećoj meri u Rajhenau. U vreme Otona III kreće velika proizvodnja jevanđelja u Rajhenau. Za Otona III i Rajhenau se vezuje predstava Otona III u apoteozi - ona nalikuje dosta jednom drugom rukopisu - Sakramentaru Henriha II

*Sakramentar Henriha II (početak 11. veka) Nastao je napočetku 11. veka. Čini posebnu grupu carskih portreta. Nastao je u Rajhenau ali stilski i po načinu na koji je car predstavljen pripada Codex aureus-u (Karlo Ćelavi). Sam portret cara je urađen da nalikuje na portret Karla Ćelavog. Time se pravi spajanje između kraljevske dinastije Karolinga i Otona (Kao što se za vreme karolinga pravila paralela tj. spoj sa Davidom). Ovde je prikazan veoma značajan fenomen. Car dobija krunu od samog Hrista. To je direktno vezano za carsku investituru. Time se iskazuje da je vladar izabran božijom promisli. Anđeli prinose vladarske insignije - mač i koplje. Igkonografija nalikuje vizantijskoj odnosno ikongrafiji dinastije Makedonaca. U to vreme i vladari otonske dinastije su već bili bliskim vezama vezani za carsku porodicu Makedonaca. Careve ruke doslovno pridržavaju zaštitnici carstva Emeram i Urlih (Nalikuje na psaltir Vasilija II). Dolazi do lepog spoja karolinškog nasleđa i vizantijske umetnosti. U vidu jednog vladara predstavlja se sublimacija istoka i zapada.

Minijatura ima ram i natpis. Osim crvene izražena je i zlatna boja. Ona implicira sveti trenutak u istoriji. To je najbolji primer direktnog vezivanja carskog i teološkog, kao i Hrista i cara (A ne pape i cara, dakle papa više nije posrednik).

*Jevanđelistar Henriha II Ukrašen je i napisan u okviru Bamberga i vezan je za katedralu u Bambergu. Predstavlja vrhunac umetnosti minijaturnog slikarstva 11. veka. Vezan je za Rajhenau. Ovde se opet predstavlja car na tronu. Posebna pažnja je na zlatnoj pozadini. Oko same minijature ispisane su reči koje direktno govore o caru i njegovim vrlinama. To pokazuje domišljatost umetnika, koji ne samo preko vizuelnog materijala, već i verbalno ukazuje na veličinu, mudrost i pravednost cara.

*Egbert psaltir Prikazan je Hrist na tronu. Hrist se u ovo vreme predstavlja signiran sa alfa i omega, što označava početak i kraj vremena. To se identifikuje sa Hristom koji je na početku i na kraju. U Novom zavetu sa pojavom Hrista počelo je novo vreme, a vreme u kome mi živimo stoji jer je to vreme pripreme za eshaton koji mi iščekujemo (II Hristov dolazak). Vezivanje za Hrista koje postaje jasno preko sakramentara ukazuje na vreme koje treba da dođe. Osim carskih prepisivani su i tekstovi koji su vezani za crkvu.

*Apokalipsa iz Bamberga Nastala u skriptorijumu u Rajhenau, a pisana je za Bamberg. Ova vrsta rukopisa je znatno drugačija. Kolorit je svedeniji a crtež jednostavniji. U suštini se umanjuje efekat mističnosti (koji postoji u rukopisima za careve). Poslednje poglavlje svetog pisma odnosno otkrovenje Jovanovo je predložak. Veliki naručioci su opatice i to je novi fenomen u umetnosti i u životu Otona kada poseban značaj dobijaju žene.

*Četvorojevanđelje opatice Hitde Poklonila ga je svom manastiru Mešedu. Ovaj rukopis je takođe prepoznatljiv po stilu. Sažima zapad i istok odnosno zapadne ekspresije sa ubacivanjem vizantijskog iluzionizma.

*Jevanđelistar opatice Ute (1/2 11. veka.) Pripada školi u Ratisborou. Tada se ideologija jasno razvila - oko 1000. godine. Posebna pažnja se posvećuje teologiji i umetnosti. Nastajali su rukopisi i minijature koji su teološki složeni i koji jasno odslikavaju to vreme. Rukopis se čuva u Niderminsteru. Dosta je nadahnut i drugim fenomenima vezanim za kult Sen Denija i Sv. Dionisija Aeropagita koji je zaslužan za širenje ideje o emanaciji božanske svetlosti. Bio je teolog i pisao je dela o značaju božanske svetlosti. u međuvremenu se pojavio i razvio kult Dionisija Aeropagita i on je identifikovan sa Sen Denijem - Svetiteljem Pariza gde je on navodno sahranjen.Širenje kulta se znatno razvija oko 1000. godine. Tada se daju koncepti kasnijeg srednjeg veka. Osim ovih rukopisa nastala je grupa rukopisa koja će formirati buduću umetnost 11. i umetnost koja će biti utemeljena na dubokim teološkim i eklezijastičkim idejama koja sada nosi jedan spoj vizantijske umetnosti sa umetnosti zapada koja se vezuje za Rajhenau.

MAKEDONCI

Makedonska dinastija dolazi na vlast odmah nakon ikonoborstva od 843. Od tada počinje nova era koja se naziva "Renesansa Makedonaca". Ključni događaj je bio sabor u Nikeji 787. godine - započet je rivalitet između papstva i partijarhata. Tada se u vizantijskom komonveltu ističu Fotije i Kerularije. Taj rivalitet će eskalirati 1054. godine velikom šizmom. Konstantin VII Porfirogenit kao vizantijski car je ostavio brojne jako važne podatke o događajima, odnosima vladara i naroda i ceremonijama na dvoru. Kroz ta dela saznajemo o umetnosti i religiji i o ikonama i kultu svetih ikona (Taj kult sada oživljava, ali on u suštini nikada nije ni zamro u potpunosti). Od velikog značaja su bili manastiri jer je u njima nastavljen tok oslikavanja ikona i iluminiranje rukopisa. Oni su diktirali tempo kojim se razvijala vizantijska umetnost i širila se (zahvaljujući prenosivosti). Najznačajniji je bio Studion, manastir Jovana Studita. Svi rukopisi koji su se dalje prepisivali nastali su po uzoru na Hljudovski psaltir. Nova makedonska dinastija je počela da se razvija po dolasku prvog vizantijskog cara - Vasilija I. On je ubio Mihaila III (koji je bio iz Amorijske dinastije). Vasilije I je bio poreklom Jermenin i čudan je put kojim je on od konjušara postao car. Njega nasleđuje Lav VI (Njegov portret se nalazi iznad carskih vrata Sv. Sofije), pa Konstantin VII Porfirogenit, pa Roman II, pa Vasilije II, pa carica Zoja (i njen portret se nalazi u crkvi Sv. Sofije). Sa Vasilijem I carstvo se polako širi sve do bitke kod Mancikerta 1071. kada je Vizantija izgubila od Turaka seldžuka. Do 2/2 11. veka Vizantija se proširila sve do Svete zemlje. Širenje granica i ekspanzija carstva doveli su do bogaćenja države, pa se umetnost posebno razvija (što se vidi u spomenicama podignutim u Carigradu i van). Vidi se po tehnici mozaika što je jako skupa tehnika. Vizantija se sukobljavala sa istočne i sa zapadne strane (Bugari i Srbi). Osim "O ceremonijama" Konstantin Porfirogenit je ostavio "Spis o narodima" (u kome govori i o Srbima). Jako važne, osim careva, bile su i svete ličnosti - patrijarsi i

monasi koji su bili veliki naručioci. Najistaknutiji je bio Fotije koji je osmislio i formirao umetnost Sv. Sofije - za program Sv. Sofije najzaslužniji je Fotije. On je bio i veliki naručilac rukopisa.

*Homilija Grigorija Nazijanskog (879-883) To je bio najznačajniji rukopis iz ovog vremena. Ove homilije su komentari koje je uobličio patrijarh Fotije da bi se lakše razumela služba Grigorija Nazijanskog. Grigorije Nazijanski je živeo u 4. veku. Par Gr = paresimus Graecus- rukopisi koji se čuvaju u Parizu i oni nose određeni broj. Ovaj rukopis je urađen za cara Vasilija I. To su komentari na službu Grigorija Nazijanskog koji je bio veliki protivnik Arija. To je prvi sačuvan iluminirani rukopis nastao nakon ikonoborstva, dakle nakon 843. god. Nastao je u Carigradu. Car je bio nepismen, tako da on nije bio naručilac ovog dela. Minijature su više oslikani komentari na službu Grigorija Nazijanskog. Umetnici su bili Grci. Mnogi istraživači se slažu da su rukopisi nastali na vizantijskom tlu, osmišljeni, ciljano urađeni da ukažu na novi početak u umetnosti i državnosti tj, carstvu u ove vreme. Zato su oslikani sabori - Sabori iz 381. godine, Sabor iz Efesa, Sabor iz Nikeje i Sabor iz Carigrada (869). Sabor iz 381. god- na ovom saboru Grogorije Nazijanski nije bio, ali je ovde on umetnut da bi se naglasila borba protiv Arijeve jeresi. Fotije se namerno vezivao za arijanstvo da bi napravio paralelu sa ikonoborstvom, ali i da naglasi nesuglasicu koja se razvila protiv zapada. Izražena borba između papstva i patrijarhata vezana za FILIOQUE (kod katolika sv. Duh proizilazi od Oca i od Sina, a kod pravoslavaca od Oca- razlika u Simvolu vere). Taj termin se razvija u 5. veku, a koristi se u 8. i 9. veku. Karlo Veliki je prihvatio taj termin i tražilo se da to učini i papa Lav III. On to nije prihvatio ali već je bilo kasno. To će Fotije na Saboru u Carigradu osuditi, a zatim će to potvrditi Kerularije u 11. veku. To je glavni razlog raskola između istoka i zapada. Fotije je iskoristio Grigorija Nazijanskog kao ključnu figuru u borbi protiv Arijeve jeresi da bi napravio paralelu sa njim, da prikaže da je on protiv Zapada. Tada se javljaju 2 cara i 2 crkve i 1054. godine došlo je do konačnog raskola crkve. U rukopisu su prikazane i druge teme koje su važne za hrišćanstvo- San Konstantina Velikog i Bitka na Milvijskom mostu, Hristova čuda. Hristološkom i teološkom tematikom Fotije formira jedno novo carstvo i poredak. I carevi i patrijarsi imali su važnu ulogu u pokrštavanju i širenju hrišćanstva. U to isto vreme uspon doživljava bugarski car Simeon i tada se formira još jedan veliki suparnik Vizantije - Bugarsko carstvo (na Dušana je bila bačena anatema koja je odbačena u vreme kneza Lazara). Crkva deluje i na političkom nivou u smislu interesa. Udružuje se u borbi protiv Turaka.

*Svitak Isusa Navina (970. godine) Doslovno svitak, a ne kodeks (razvijao se i u zapadnom delu carstva). Čuva se u Vatikanu. U boji je, oslikan temperom i zlatom - prikazani su podvizi Isusa Navina (osvojio je Svetu zemlju). Minijatura je umetnuta u tekst. One opisuju podvige i uvođenje izabranog naroda u Svetu zemlju. Isus Navin je nasledio Mojsija. Postojalo je poređenje sa

velikim pobedama Jovana Cimiskija koji je uveo vojsku u Jerusalim (bio je veliki vojskovođa u vreme vladavine Romana II). Pravljena je veza Jovana Cimiskija, koji se doslovno upoređuje sa Isusom Navinom (koji je ključna biblijska ličnost). Sveta zemlja je izuzetno važna i vladari se stalno bore za njen povratak, da bude u rukama ortodoksnih (krstaški ratovi). Stil - delo je vrlo narativno, tekst je stavljen u drugi plan. Svitak je direktna antička tradicija. Celokupna civilizacija se vraća na antički primer, ali to ne čudi. Vrlo je verovatno da je ovaj svitak bio izložen u samoj Carskoj palati. Smatra se da ovo nije original, a da je original izgubljen. Opravdanje je što brojne scene, ili delovi scena nedostaju. To je kopija rukopisa iz 7. veka i vezuje se za pohode Iraklija u Svetu zemlju. Na osnovu svitka Isusa Navina, vidimo da je bilo u trendu da se ponovo oživljavaju antičke forme. Renesansa dinastije Makedonaca podrazumeva oživljavanje antike u svakom smislu.

*Paresinus Graceus 139 - Pariski psaltir (2/2 10. veka) Inicijator za ovaj rukopis je bio Konstantin VII Porfirogenit. Ovaj rukopis se dosta razlikuje od ostalih. Daleko veća pažnja se posvećuje umetničkom dojmu i načinu oslikavanja nego tekstu. Predstava Davida u svom klasičnom okruženju. Pojavljuje se "Melodija" (personifikacija Melodije) - ona je nadahnuće Davidovo. Ovaj rukopis je kopiran sve do 13. i 14. veka. Personifikacije se doslovno preslikavaju u crkvi Hrista Hore u 14. veku. To je klasičan primer vraćanja na antiku. Personifikacije po stilu nalikuju na figure iz ranohrišćanskog perioda i antike.

*Menolog cara Vasilija II (2/2 10. veka) Crkveni kalendar za cara Vasilija II. Direktno je vezan za cara. To je primer carskog odnosa imperijalističke moći, ali i pobožnosti. U Vizantiji je nova godina počinjala 1. septembra. Na svakoj strani tekst je ispisan u 16 redova, a druga polovina strane je oslikana minijaturama. Stilski i po načinu obrade i tematici, izražava monašku pobožnost cara - drugi aspekt carske ikonografije.

*Psaltir Vasilija (1/2 11. veka) Ima daleko manji broj sačuvanih minijatura. Scene su vezane za život Davida, ali istovremeno ukazuju na sposobnosti cara Vasilija II. Predstava cara sa potlačenim narodima koji se klanjaju vasilevsu (vizantijski carevi su se vezivali za antičku Grčku). Vasilevsi su bili 12 najistaknutijih ličnosti Atine koje su zajedno vodile grad i smenjivali su se godišnje - demokratija. Minijatura implicira da je car dobio vlast od Boga (Hrista). Sa strane su predstave anđela i ikone svetitelja. Ukazivale su da će car koji dobije vlast od Boga uz konstantnu pobožnost, kao takav, vladati potlačenim narodom.

*Parisinus graecus 64 (1/2 11. veka) Oslikava i opisuje život 400 svetitelja. Test u obliku krsta, a u uglovima se nalaze likovi o kojima se priča. Figure su znatno izduženije i predstavljene asketski. Zlatna slova i jak izražen kolorit.

Slonovača: Osim rukopisnih dela, neguju se i dela u slonovači. Zahvaljujući poznavanju rukopisa, vidimo da se dešava oživljavanje antike i da se pod vođstvom Fotija daje novi pogled na umetnost (Fotije će uticati na Konstantina VII Porfirogenita). To se vidi na Komemorativnoj ploči od slonovače, na kojoj je prikazan Konstantin VII Porfirogenit kome Hristos direktno stavlja krunu na glavu. U natpisu stoji da je on vasilevs Romeja. Car je u stavu molitve. Hristos je uzdignut sa svitkom i oreolom i insigniran je. Ovo se dešava pod baldahinom. Krunisanje je proizašlo božanskim odabirom. Slonovača Romana i Evdokije (polovina 10. veka) Vladari su signirani. Hristos je prikazan na uzdignutoj stolici kako stavlja krune Romanu II i Evdokiji. Oboje dobijaju krune od Hrista i identifikovani su zahvaljujući natpisu. Smatra se da je nastala polovinom 10. veka. Evdokija je bila zapadna princeza Berta, ali je umrla brzo. Oni su se venčali kao deca, ali su prikazani kao odrasli. Možda je u pitanju Roman IV Diogen, koji je takođe bio oženjen Evdokijom, ali se onda ova slonovača datuje u 11. vek. Harbavilski triptih (sredina 10. veka) Od slonovače. Kada se otvori, vidi se Deizis, a sa suprotne strane, prikazani su signirani svetitelji. Na centralnom panelu nalazi se Krst na zvezdanom nebu kome se klanjaju čempresi uvijeni u lozu sa grožđem (rajski pejzaž). Smatra se da je naručilac Konstantin VII Porfirogenit. Ovo delo predstavlja molitvu. Navodi se ime Konstantin koji se moli za sebe i svoju porodicu.

Carigrad i drugi centri u doba Makedonaca

*Crkva Sv. Sofije Govorimo o periodu od 9. veka do pojave dinastije Anđela, Duka i Komnina. Period 10. i 9. veka je obeležio uspon Vasilija I i ključni fenomen, a to je trijumf ikonodulije 843. godine. Zanimljivo je da su prve intervencije na mozaičkoj dekoraciji koje su vezane za trijumf pravoslavlja izvršene tek 24 godine kasnije, 867. godine. Mozaici se nalaze u bemi - u oltarskoj apsidi, gde je prikazana Bogorodica na tronu sa Hristom u potrbušju luka. gde su prikazani arhanđeli. Natpis je identičan kao u 17. homiliji Fotija (važno štivo jer govori o

principu poimanja slika i vizuelnog - preko eksfransa(? žanr). Preko tog natpisa znamo da su mozaici osvećeni 29.3.867. na Veliku subotu. Radi se o ulozi slike u odnosu na percepciju čoveka i njegovog mišljenja. Trijumf pravoslavlja je istovremeno bio trijumf ikone što je značilo mogućnost prikazivanja Hrista kao čoveka. Takođe se naglašava uloga Bogorodice u ovaploćenju logosa. Slika je potvrda istinite dogme. Mozaik govori što govori i 17. homilija. U njoj se pominju dva cara i zaista u trenutku kada se osvećuju ovi mozaici postoje dva cara, Mihajlo III i Vasilije I. Zadržan je taj jedan prelomni trenutak u istoriji Vizantijskog carstva i potvrđivanja istinite dogme. Mozaici beme se nalaze na mestu mozaika iz Justinijanovog vremena - pretpostavlja se da je u apsidi bio krst (kao npr. u crkvi Sv. Irine). Tada se prvi put posle 6. veka podižu skele u Sv. Sofiji. Mozaici su otkriveni tek u 20. veku kada je džamija pretvorena u muzej i tada je skinut sloj maltera sa njih. Arhanđel na potrbušju luka nosi sve odlike stila renesanse Makedonaca. Renovatio imperi je bio renovacio helenističko rimskog nasleđa, što je podrazumevalo ugledanje na antičke predloške. Na nekoliko drugih mesta se takođe nalaze mozaici iz epohe Makedonaca, ali su oni pozniji - verovatno su iz perioda vladavine Lava VI Mudrog - 10. vek. Iznad carskih vrata Sv. Sofije, u luneti se nalazi mozaik koji je decenijama izazivao veliku pažnju zbog čudnog ikonografskog rešenja. Hristos sedi na tronu, u medaljonima su prikazani Bogorodica i arhanđel Mihajlo, prikazan je vizantijski vasilevs u proskinezi. Postoje različita tumačenja (i Lazar Mirković se bavio time). Došlo se do tumačenja da je car u proskinezi Lav VI Mudri. Što se medaljona tiče, poslednja istraživanja su dala rezultate i oni su povezani sa dve čudotvorne ikone, čiji centar kulta se nalazio u narteksu, a koje su prikazivale Hrista, Bogorodicu i arhanđela Mihajla. Ka centru kulta kretala se procesija od carske palate do crkve Sv. Sofije, gde im se car klanjao. Za samu Sv. Sofiju se kaže da je čudom nastala i od anđela sazidana. U narteksu se nalazio centar kulta Bogorodice Jerusalimske (nalazila se na ulazu crkve Hristovog groba) - što je čudotvorna ikona koja je odvratila Sv. Mariju Egipatsku od ulaska u hram, pre nego što se pročisti. Nju je Lav VI preneo u Carigrad. Na luneti je zapravo prikazan proces carskog ritualnog poklonjenja pred ikonama. Tako se isticalo carsko dostojanstvo - ulazi da bi se uzvišio. Vezano je takođe i za ličnost Lava VI i Davidovo pokajanje, zbog brakova koje je sklapao - broj je prevazilazio onaj koji je crkva dozvoljavala. *(Halke vrata - ikona Hrista - prva koja je stradala u ikonoborstvu. Južni portal Svete Sofije. Tu je car prolazio. Iznad se nalazi luneta sa mozaikom iz tog vremena i on simboliše samo suštinu sakralnosti Carigrada i Sv. Sofije. Prikazani su ktitori Konstantin i Justinijan. U pandantifima su heruvimi. Postoje još neki pojedinačno sačuvani mozaici tragovi se nalaze na lunetama, iznad južne i severne galerije, perforirani prozorima. Prikazane su stojeće figure svetih - proroci i apostoli. Sačuvani su delovi, a neke od figura su sačuvane u najnižoj zoni - Sveti Ignjatije Bogonosac, Sveti Ignjatije Novi (carigradski patrijarh naizmenično je stolovao sa Fotijem). Sveti Jovan Zlatousti, figure cara Aleksandra iz Makedonske dinastije.

Istočni zid južne galerije - panel sa predstavama iz 11. veka - prikazani su Zoja i Konstantin IX Monomah. Nisu samo carevi Makedonske dinastije bili ktitori, ovde se nalazi začetak fenomena koji će vrhunac dostići u razdoblju Komnina, a to su zadužbine aristokrata. Pojedinačne aristokratske porodice su gradile zadužbine u funkciji grobne crkve. *Mireleon - Bodrum džamija Ktitor je bio moćni vojnik Roman Lakapen, koji je ćerku Jelenu udao za Konstantina Porfirogenita. Na tom mestu se nalazila velika rotonda koja se po veličini mogla meriti sa rimskim Panteonom, ali je bila u ruševnom stanju. Na tom mestu je Roman Lakapen podigao palatu. Mireleon je dvoetažna građevina. U donjoj etaži se sahranjuju članovi dinastije u pokušaju, a gore je prostor crkve. Roman Lakapen je bio Jermenin.

*Crkva Sv. Sofije u Solunu Sačuvani su mozaici u kupoli sa temom Vaznesenje. U centru je Hristos na dugi koga uznose anđeli. U krugu kupole su svedoci Vaznesenja.

*Osios Luka (kraj 10, početak 11. veka) Nalazio se na teritoriji današnje Grčke, u Fokidi. U ovom periodu na tom mestu nastaje kultno mesto. Osios Luka je bio monah isposnik. Ktitor ovog mesta je car, pa se tu javlja još jedan fenomen - carskog ktitorstva vezano za monaški kult. Ovo mesto je važno jer nemamo sačuvane celine mozaičke dekoracije iz vremena dinastije Makedonaca, osim ovog koje nam dočarava kako je moralo izgledati. Unutrašnjost je koncipirana tako da izgleda svetlo, prozračno, čemu doprinosi visoka mermerna oplata. U samim gornjim zonama nalaze se mozaici. U apsidi se nalazi Bogorodica sa Hristom. U trompama Rođenje i druge scene. Kompleks se sastoji iz katolikona i Bogorodičine crkve. Scene su prikazane jednostavno, amblematski na zlatnoj pozadini. Uvodi se čitava jedna tematika vezana za monaški identitet i podvig. U kripti katolikona pronađene su stojeće figure monaha. Sveti Teodor Studitski - glavni uzor. Njegov manastir - centar ortodoksije, sveti ratnici, proroci (Danilo, tri mladića u peći ognjenoj).

*Nea Moni na Hiosu (1/2 11. veka) Carska zadužbina. Ovde nije u pitanju dinastije Makedonaca, ali ove zadužbine su poslednji odjeci zadužbina Makedonaca. Prisutne su novine koje se uvode sa crkvenom poezijom i razvojom dogme - naglašava se stradanje Hristovo i Hristova telesna patnja. Uvode se scene koje su začetak budućeg ciklusa muka i stradanja.

U okviru carske palate, nalazili su se sakralni fokusi - dve važne crkve koje nisu sačuvane. Nea Eklezija i Bogorodica Faroska.

*Nea Eklezija Zadužbina Vasilija I. "Nova crkva" - predstavlja aluziju na Sv. Sofiju. Time se Vasilije I izjednačavao sa Justinijanom i dao sebi legitimitet. Imala je više posveta. Relikvije su vezane za starozavetne premise Vizantijskog carstva. U temeljima - statua cara Solomona, kožuh Sv. Jovana... Petokupolna crkva upisanog krsta.

*Bogorodica Faroska Nalazila se blizu bedema sa morske strane. Bila je centar kulta arhanđela koji su za vreme Vasilija I igrali važnu ulogu. Zasnovana je na novozavetnim Hristovim relikvijama stradanja. Tu su tokom godinama sabirane razne relikvije (Efesna ploča pomazanja - nju je Vasilije I lično doneo na svojim leđima). Relikvije su bile raznete po raznim delovima sveta nakon 1204. godine zbog svojih svojstava i političke konotacije. Danas se neke od njih nalaze u Parizu, u Sen Šapelu (Luj IX Sveti). Ikona relikvijar - prednja strana je drvo, okovana zlatom - Vaskrsenje. Sa zadnje strane ugrađen je deo kamena sa Hristovog groba u Jerusalimu. Trnov venac - Sen Šapel. Hristov mandilion i keramion (nalazio se iznad kapije Edese - Mandilion, pa je prebačen u Carigrad.