Türkiyat Araş.sayı 2

i

OSO.ll.lSN3 I~V1VW~I.l~~V .lVAı>nlo.l !S3.lIS~3AINO 3d3l..l3::>VH

= ••

Z66S-S0~ ~ NSSı

Bu Sayının Hakemleri Prof.Dr. Prof.Dr. Prof.Dr. Prof.Dr. Prof.Dr. ProfDr. Prof.Dr. Prof.Dr. Doç.Dr. Doç.Dr. Yrd.Doç, Yrd.Doç. Yrd.Doç. Yrd.Doç.

M.Cihat Ö.ıÖNDER (Hacettepe ..Üniversitesi) Bilge ERCILASUN (Hacettepe Universitesi) Ahmet Yaşar OCAK (Hacettepe Universitesi) Nevin Güngör ERGAN (Hacettepe Universitesi) Selahiddin OGULMUŞ (Ankara Universitesi) f::ahri UN1\N (Hacettepe Universitesi) Ulkü ÇELIK ŞA YK (Hacettepe Universitesi) Nurullah ÇETIN (Ankara Universitesi) .. Mehmet .Sı.;:YITDANLIOGı..U (Hacettepe Universitesi) Aslıhan OGUN {Hacettepe Universitesi) . Dr. Serdar SAGLAM (Hacettepe Universitesi) Dr. Yunus KOÇ (Hacettepe Üniversitesi) Dr. Hulusi LI;;KESIZ (Hacettepe Universitesi) Dr. Mehmet OZDEN (Hacettepe Universitesi) Oğr.Gör. Dr. Erdal AKSoy (Hacettepe Universitesi) Dr. Süer EKER (Başkent Universitesi)

Yazarlar ATABEY. İbrahim. Öğr. Gör. Dr., Başkent Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçenin Eğitimi Bölümü. FİDAN. Serdal. Arş. Gör., Kırıkkale Üniversitesi. Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü. GELEKÇİ, Cahit. Öğr. Gör. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü. HVNKAN, Ö. Soner, Arş. Gör. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. KILıÇ Rüya. Öğr. Gör. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. KOÇ~ Yunus. Yrd. Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. KÖKTÜRK, Gökhan V. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi. Sosyoloji Bölümü. .. OZBA Y, Murat. Doç.Dr. Gazi Universitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü. ŞAHBAZ, Namık Kemal. Arş. Gör., Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü. TORKKAHRAMAN. Mimar. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültcsi, SosyolojiBölümü Öğretim Üyesi. .. USTUNDAG, Nagehan. Arş. Gör., ODTU, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

Türkiyat Araştırmaları Yıl: 1, Sayı: 2, Bahar 2005 İçİNDEKİLER

Ö. Soner HUNKAN Orta Asya'da X-Xııı. Yüzyıllarda "Türk" Adı Üzerine Bazı Kayıtlar.

5

İbrahim ATABEY Ettirgenlik Ekleri ve Türkçe Sözlük'ün Ettirgen Fiiller Açısından Değerlendirilmesi

13

Namık Kemal ŞAHBAZ Türkçe ilkokuma ve Yazma Öğretiminde

55

Ses Yöntemi ve ismail Hakkı Elifba'sı

Murat ÖZBAY Bilim ve Kültür Aktarıcısı Olarak Yazı

67

Mimar TÜRKKAHRAMAN-Serdal FİDAN Türk Dünyası ve Mana Etrafında Bütünleşme

75

Cahit GELEKÇİ Türk Aydınının Küreselleşme Sürecine Bakışı.

91

Gökhan V. KÖKTÜRK Türkiye'de 1980-2003 Yılları Arasında Sosyal Bilimler Alanında Yayımlanmış Yöntem ve Araştırma Teknikleri Kitaplarının Hedef Kitleleri ve Yazılma Amaçları Açısından Değerlendirmesi

113

Yunus KOÇ Osmanlı Örfı Hukukunda Standartlaşma (16.Yüzyıl)

131

Nagehan ÜSTÜNOAC Osmanlı'da "Şehir" ve Şehri Geliştiren Unsurlardan Biri Olarak Ayarılar: Vidin ve Rusçuk Örneği (18.Yüzyll)

149

Rüya KILIÇ Yenileşme Döneminde Mücadele

169

Haberler Yazım Kuralları

Meşruiyetten

,

Gayrimeşruluğa

Bektaşilik:

Otorite-İtaat-

187 189

i,)t •.l

j':!i':;':ll

J

}rn'Yi't~

ı;)':J:l

(.:J~iıq~tJ}1tlH~tJtJ\j'}.J~.\j.11i

J'I'l)(

rf:' ~"i

tr~t.r.1KH~(.,t(,u.q~ }_~'f~f!Wf:l 'iuı~f~jnu/t:i,:'ıu"

1~,~j';~.f)r~'l.(UHJ

'i'.:~' ,.

-J ,

!L O)::' ;;Jtl~~

I"";ı,!f{'

··}~(;ı('~~;,f

';J'.fJ1:lH!{JU L.

ı

r;1f,j.Hj;~~~1)1,}Ji,~~ f,

ı;,:

/'fl:.i';;·-L;!(';~t;J(.'1 (!M1GC~-tl'

i Arka Yüz: -",I .,c.l11 \ ~ J ;U 3.111y~ ",y;..JI \ -ili.., ....!ıl~i ....!ı~UJI \ ..ılıl JY".J ~ \ ..ılı ~I 0! \ ~ j)l..,) ~I \ ~yJI .):!AI ....ıY' jljL;.. \ ~ji ,-,,",Y': (Arka Yüz: lillah Muhammed Resülullah et-Tai' lillah el-Halife Melikü'l-Maşrık Şehabü'd-Devle ve Zahirü'd-Da've Ebu Musa Türk Hakan Mevla Emirü'l-Mü'rninirı Cı-Halife Arslan Tegin b. Uluğ Tegin) J

3

Ün Yüz: jı5:., -!lJi ..:;~ Arka Yüz: ..:;\,;L;.. Ip IY-i (Yığan Türk Tegİn / Buğra Kara Hakan)

Orta Asya 'da X-XııI. Yüzyıllarda "Türk" Adı Üzerine Bazı Kayıtlar

7

"Türk" adına bir de 450 / 1058-1059 tarihli Kuz Ordu (Balasagün) yazı üslubuna uygun dirhemlerde" "Tonga Kara Hakan'Ya tabi olan ve sadece "Türk" unvanının okunabildiği bir hanedan mensubunda rastlanmaktadır (Koçncv 1997: 286,11, 1318-9). XII. Yüzyılın ikinci yarısında Özkend'de Hüseyn b. Hasan türbesindeki Rebiülahir 547 / Temmuz-Ağustos 1152 tarihli kitabede Alp Kılıç Tonga Bilge Türk Tuğrul Hakan unvanları ile zikredilen Hüseyn b. Hasan 'ın unvanları arasında da "Türk" adına tesadüf edilir (Pritsak İA VI: 270; Koçnev 1996: 355). . Bu kayıtlarda yer alan "Türk" adı, "kuvvetli" anlamında bir unvan mı yoksa mensup oldukları hanedam gösteren nesebi veya kavmi bir ad mı idi'? İslami metinlerde bu sorulara cevap verecek bazı ip uçları bulunmaktadır. Şebankarei (ö. l358)'nin XIV. yüzyılın ilk yarısında yazdığı Mecma'ü'lEnsdb'ô»; 'Türk" adını kullanan Buğra Han Harun'un oğlu Kadır Han Yusuf ile Gazneli Sultan Mahmud arasında geçen bir diyaloga ait orijinal bir bilgi yer almaktadır. Buna göre, Sultan Mahmud, Hindistan işlerinden eli boşalınca Türk memleketi (Türk Hakanlığı) ile ilgilenmeye başladı ve Kadır Han Yusuf'a elçiler gönderdi. Maveraünnehr"i görmek istediğini, burayı zapt etme konusunda kendisi ile meşvereti arzu ettiğini bildirdi. Kadır Han Yusuf ileri görüşlü biri idi. Baktı ki, Sultan Mahmud kararlı, çekinerek şöyle cevap verdi: "Bizim aramızda özel bir dostluk vardır ki, sen Türk aslındansın, yabancı değilsin. Bütün memleket senden rahatsız değildir. Ama, senin gelmen zahmet olur. Bir naip gönder (Şebankarei 1376: 57).,,5 Şebankarei'rıin verdiği bu bilgiye göre, Kadır Han Yusuf kendini "Türk" soyundan görmektedir ve kendisi gibi "Türk" soyundan olduğunu bildiği Sultan Mahmud ile arasında bu durumu dostluğa vesile saymaktadır. Zira, Sultan Mahmud'un babası Sebüktegin, Türk hakanlığı ülkesinde önemli bir merkez olan Barshan şehrinden idi iPendndme "Merçil tre." 1975: 227228). Barshan ise, Türk Afrasyabın oğlunun adı ve onun kurduğu bir şehirdir (Kaşgari III 1992: 417). Nitekim, Beyhaki'nin kayıtlarında yer alan başka bir diyalogda İran 'ı temsil eden Sultan Mahmud, Kadır Han Yusuf ve oğul-

4

5

Ön Yüz: ... ı.!lji Arka Yüz: ;JJJ.ıl1 \ ... Lüb \ ... (Türk ... ! ...Tonga ... ed-Devle). Diğer bir parada; Ön Yüz: ...ı.!lji Arka Yüz: ":;l!(b.. i).) \.i..ib (Türk ... / Tonga Kara Hakan). ":;.l.alLal .w.....i 6u.l j3 jI ..::..&l...... 4...,ı, j ~.ıJ~ j"?Y j...."ı ji j3 ..? .•......•• 6. ..::..u..,1 ~ J.l La 04-0

...~ y-!

...,.u\.i

-":!L:, .ı.:,lı w=. j j3

8

larını yani, Türk hakanlığı (Beyhakı1977: 695-696).

Türkiyat Araştırmaları

hanedanını

"Türkler6,.

adı ile muhatap

almaktadır

Şu halde, paralarda ve Özkend kitabesinde yer alan "Türk" adının, "kuvvetli" anlamında kullanılan bir unvan olarak değil, hanedanın bağlı olduğu soyu ifade etmek için kullanıldığını düşünmek mümkündür. Bilindiği üzere Türk hakanlığından önce kendilerini "Türk" olarak vasıflandıran tek hanedan Gök-Türk hanedanı yani, tarihi Aşina sülalesi idi. Nitekim, İslam kaynaklarında Türk hakanlığının menşei kabul edilen "Türk Afrasyab (Cüzcani i 1363: 140)"ın, Mesüdi'rıin bir kaydına göre Aşina'nın bir kolundan geldiği anlaşılmaktadır (Mesüdi i ı985: 134). Bu nedenle olmalıdır ki, . Türk hakanlığı hanedanı mensupları İslami metinlerde "Kadır Han Türk (Yüsuf b. Harun)" (Cüzcani i 1363: 230), "Togan Han Türk (Ahmed b. Ali)" (Curfadekani \374: 294), "İlig Han Türk (Nasr b. Ali)" (Şebankarei 1376: 48) ve "Subaşı Tegin Türk (Ali Tegin)" (Gerdizi 1363: 388) şeklinde "Türk" adı ile birlikte zikredilmektedir. Paralarda ve Özkend kitabesinde kendilerini "Türk" olarak vasıflandıran yöneticilerin mensup olduğu hanedandan dolayı Cüzcani, onlan genel bir ifade ile, "Afrasyabiyan (Afrasyablılar)", "Harran-ı Afrasyabi (Afrasyablı hanlar), Selarin-i Afrasyabi (Afrasyablı sultanlar), Mülük-u Türkistan-ı Afrasyabi (Afrasyablı Türkistan me\ikleri) ya da. Ümerayı Afrasyabi (Afrasyablı emirler)" (Cüzcani i 1363: 245,247.252,307,309,403) şeklinde tanımlarken, İbnü 'I-Esir de bu hanedanı "Al-i Afrasyab et-Türki (Türk asıllı Afrasyab ailesi)" olarak genel bir tanımın içine yerleştirrnektedir (İbnül-Esir IX 1995: 320). Türk Afrasyab, devletin en üst mevki i olan Hakan yani, Han-ı Hanarı unvanı taşırken, oğullan sadece Han unvanı alırdı (Kaşgari III ı992: 157; Harizmi 1895: 120). Bu nedenle olmah ki, kaynaklarca Türk Afrasyab menşcinc dayandınlan hanedan, dönemin İslam kaynaklannda "Beni Hakan Ulakan oğulları)" (Mcnini II 1286: 83), "AI-i Hakan (Hakan ailesi)" (Nizami Aruzi 1982: 80). "Peseran-ı Hakan (Hakan oğulları)" (Nasır Hüsrev \375: X4). "J(an-ı Hanarı (Hanlar hanı) (Semani 1898: 65; Reşidü 'd-Din ILIS 1999: 40)". "Evladü 'l-Haniyye (Hanlık oğulları)" (İbnü'l-Esir IX ı995: 59; X:

')]ılı :\asr Mişkan. Sultan Mesüda babası Sultan Mahmud'dan duyduğu bir sözü hatu latmaktadrr: "Bizim Türklere (Türkan) yakınlaşmamız zaruretten kaynaklarun.ıktadu i ger bir fırsat ele geçirirlerse bizi bırakmazlar ve bize itibar etmezler (Bcyhak: i