Tomas Kun

Tomas Kun: Struktura naučnih revolucija Kunov pojam paradigme je izuzetno složen. Naime, radi se jednom složenom konceptu koji ima svoj naučni, filozofski a i svoj sociološki koncept. Paradigma nije samo osnovna ili dominantna teorija u smislu opšte priznatih naučnih dostignuća, već isto tako i uspješna metafizička spekulacija koja naučnicima tokom jednog određenog perioda vremena pruža ne samo model-probleme, već isto tako i modelrješenja, a ona je i skup opšteprihvaćenih uvjerenja koja dobijaju svoj konkretan oblik u nekom udžbeniku ili klasičnom naučnom djelu. Kun u Postcriptu ističe da je paradigma s jedne strane čitava ona konstalacija uvjerenja, vrijednosti i tehničkih proceduraa koja su zajednička članovima jedne određene naučne zajednice, dok bi s druge strane označavala jednu vrstu elementa u toj konstalaciji, ona konkretna rješenja naučnih zagonetki koja mogu da posluže kao osnova za rješenja preostalih zagonetki normalne nauke. Pod normalnom naukom Kun podrazumijeva ono što, po njegovom shvatanju, predstavlja prevlađujuće redovno stanje nauke, to jest istraživanje koje je čvrsto zasnovano na nekoj paradigmi koja pruža relativno dugotrajnu osnovu za nekritićnu naučnu praksu, a ta se praksa uglavnom iscrpljuje kroz tri klase aktivnosti: prikupljanje značajnih činjenićkih određenja, demonstraciju slaganja činjenica sa teorijiom i artikulaciju teorije. Kuntovo određenje naučne revolucije: „kada normalna nauka zaluta, odnosno kada profesija ne može više da izbjegne nepravilnosti koje potkopavaju postojeću tradiciju naučne prakse, tada počinju neuobičajena istraživanja koja vode do nekog novog skupa osnovnih uvjerenja, do nove osnove za upražnjavanje nauke. Dvije osnovne karakterirstike naučnih revolucija su: -Revolucije su neuobičajene rijetke epizode u nauci, dok bi dugački periodi „normalne nauke“ predstavljali ono redovno stanje nauke koje većini naučnika najbolje odgovara. Naime, Kun smatra da samo tokom perioda „normalne nauke“progres može da izgleda i očigledan i obezbijeđen. -Nova vladajuća naučna teorija ili paradigma, nespojiva je sa starom, ili nesamerljiva je u odnosu na staru teoriju. Naučne revolucije: Kun ističe da u periodu „normalne nauke“, koji nastaje odmah po zamjeni jedne paradigme dugom, nova paradigma se razvija, artikuliše i proširuje. Ukoliko se u tom periodu naiđe na činjenice koje se ne slažu sa paradigmom, na njih se ne obraća posebna pažnja. To je period koji se naziva „proces akumulacije“.

1

Međutim, kada mogućnosti razvoja u okviru jedne paradigme počnu da se iscrpljuju, naučnici tada postaju sve više svjesni postojanja različitih nepravilnosti, što je onda preduslov za nastajanje bilo kakve prihvatljive promjene teorije. Kun dodaje:

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------Glavna ideja Tomasa Kuna u knjizi „Struktura naučnih revolucija“ je zasnovana na filozofskom posmatranju paradigmatskog uticaja na nauku. Međutim, pošto je Kun fizičar koji se tek pedesetih godina XX vijeka počeo baviti istorijom i filozofijom nauke, nije mogao izbjeći analizu nauke isključivo iz ugla fizike i hemije. Dakle, osnovna teza u knjizi je stav da naučne revolucije nastaju bavljenjem „neuobičajenom“ nauke, dok se „normalnom“ naukom bave sljedbenici dominantne paradigme. Takođe, Kun ispituje aspekte paradigme iz dvadesetak uglova, pa ćemo se u ovom radu osvrnuti na nekoliko najznačajnijih. Šta je paradigma? Iako je Kunova knjiga posvećena ovom aspektu nauke, stiče se dojam da čak ni on nije dosljedno definisao pojam. Ako zanemarimo diverzitet definicija, ključni aspekt nekoliko početnih poglavlja je objašnjavanje paradigme i njenog uticaja na naučnike i nauku u cjelini. Paradigma je skup uvjerenja, vjerovanja, tehnika i metoda koja usmjerava istraživački i teorijski rad naučnika (u ovom slučaju fizičara), ali se ona ne smije poistovjetiti sa pravilima. Naime, Kun tvrdi da je paradigma ustvari dominantna teorija unutar nauke koja služi kao metod i usmjerenje drugim istraživanjima – to je pogled na svijet, gelštat, sočivo sa slikom. Nauka može funkcionisati bez pravila, ali ne može bez paradigme. Autor naravno ne tvrdi da u svakoj nauci treba da postoji samo jedna paradigma – naprotiv, on kaže da bi to hendikepiralo istu. Međutim, on navodi značaj paradigme kao okvira ne samo za buduće fenomene, već kao tumača prošlih neriješenih „zagonetki“.

Nauka se, prema Kunu, može posmatrati u predparadigmatskom i postparadigmatskom periodu. Najveći minus predparadigmatskog (prije Njutna) bavljenja naukom je njena kompleksnost, jer je svaki istraživač morao graditi sve „od nule“, jer nije imao paradigmu kao temelj. Ustvari, iz ovog dijela se može vidjeti da autor smatra da je paradigma skup naučnih postulata i aksioma koji služe kao polazna tačka u daljem istraživanju. Nastankom paradigme, nauka dobija novu dimenziju, jer nudi istraživačima skup polaznih osnova i uvjerenja za dalji progres nauke (kasnije ćemo se vratiti ovom terminu). U ovom periodu, razvoj novih teorija unutar jedne paradigme ima zadatak da doprinosi njenoj snazi i potvrđivanju značaja, sve do momenta kada se uoče „različitosti“ ili „neočekivanosti“. Posljedice koje donosi nova paradigma ogledaju se u rušenju svega do tada spoznatog u okviru jedne nauke, ali i šire. Pošto su mnoge nauke povezane, svrgavanje „stare“ paradigme u hemiji automatski može

2

značiti alternacije unutar fizike i vice versa. Najjednostavnije rečeno, Kun smatra da proges postoji onda kada postoji razdijel između onoga što je otkriveno i onoga što se očekuje. Međutim, treba priznati da je Kun dosta oprezan sa uvođenjem pojma različitosti, jer smatra da samo uočavanje nemogućnosti trenutne paradigme da objasni nove naučne fenomene ne znači istovremeno i promjenu iste. Promjena paradigme nije čin, već proces koji zahtijeva sučeljavanje nove i stare „ideologije“. Ovdje Kun pravi paralelu sa političkim revolucijama, pa možemo protumačiti da bi još jedna definicija paradigme glasila: paradigma je ideologija. Zasnovanost ove paralele ogleda se u tome što se dešavaju slične radnje – nova ideologija/paradigma prvo bude dio pojedinca ili manje grupe ljudi, koja onda ruši stari sistem i uvodi novi pogled na svijet. Kroz primjere Kopernika i Njutna, Kun objašnjava procese smjene paradigme. Nova paradigma ne mora potpuno ukinuti prethodnu, mada ovdje postoji doza skepticizma kod autora. Određeni teoretičari smatraju da nova paradigma (npr. Ajnštajnova teorija) ne može nastati bez suprotnosti sa prethodnom (Njutn), ali se Njutnova može izvesti iz Ajnštajnove. Međutim, Kun se ne slaže sa ovom pozicijom, jer smatra da paradigma nije samo razrađivanje prethodne, već potpuno novi pogled na „objektivnu“ stvarnost. On sučeljava shvatanje paradigme kao pogleda na svijet i paradigme kao interpretacije iste stvarnosti. Iako izgleda dosta kompleksno, Kun u suštini pripada objektivističkoj školi teoretičara, jer smatra da postoji „objektivni“ svijet koji se naučno saznaje. Imajući to u vidu, ne treba da čudi što se kroz primjer Galileja i Aristotela dokazuje ova pozicija koja daje prevlast uglu posmatranja nad interpretacijom (kreiranjem značenja). „Struktura naučnih revolucija“ tendenciozno zastupa poziciju revidiranja istorije nauke, jer Tomas Kun nudi jedinstvene stavove o značaju naučnih revolucija. Na primjer, centralni problem njegovih rasprava o paradigmi je nemogućnost pronalaženja tačnih istorijskih momenata pronalaska naučnih otkrića (koji kreiraju paradigmu). Na primjer, da li je Pristli otkrio kiseonik kao gas 1740. godine, ako on u tom trenutku nije znao šta je otkrio? Da li su njegovi sljedbenici zaslužniji samo zato što su imenovali otkriće? Takođe, ovoj temi se vraća na kraju knjige kada govori o školskim udžbenicima. On je dosta kritičan prema njima, jer često napominje da se istorija nauke ne smije ukalupljivati u tačnu hronologiju – gotovo nikada ne odgovara istini. Razvoj paradigme nikada nije tačan i logičan slijed od manjih ka konačnim otkrićima, jer se često dešava da se odmah na početku definiše „paradigmatsko otkriće“, a onda slijedi razrada i dokazivanje. U vezi sa tom idejom, ne čudi ni Kunova teza o „progresu“ nauke koja je dosta netipična – da li je nauka nauka zato što je progresivna ili je naučnost posljedica progresivnosti? Imajući u vidu i teze sa početka knjige, gdje autor govori o evolutivnom karakteru paradigme, ne čudi njegov zaključak da je svaka nauka progresivna, ali u okviru novih otkrića i paradigmi. Naime, kada bi neko rekao da je fizika neprogresivna, to ne znači da „Hajzenbergovci“ nisu napredovali, već nije bilo izmjene paradigme.

3

Najveći nedostatak knjige je prevelika diverzifikacije definicije paradigme, tako da se gotovo u svakom poglavlju susrećemo sa novim tumačenjem. Naravno, notirali smo osnovno značenje paradigme za koje se smatra da je osnovno, ali Kun prečesto mijenja značenje iste. Međutim, u dijelu o uočavanju suprotnosti Kun koristi izvanredan primjer koji pojašnjava značenje paradigme – eksperiment sa nijaniranjem razlike na kartama. Paradigmatsko mišljenje amputira naučnika koji nije svjestan svoje ukalupljenosti, tako gubi sposobnost da primjeti predmete i činjenice koje „otvara“ nova paradigma – tako u eksperimentu naviknuti ispitanik odbija da vidi razlike u veličini i bojama karata koje su mu ponuđene. Najveća prednost studije je širenje horizonta kada je u pitanju shvatanje paradigmatskog mišljenja. Iako su gotovo svi primjeri iz fizike i hemije, Kun uspjeva pokazati kako teče proces u sučeljavanju dvije paradigme, koji se onda može transponovati i na druge nauke. Ako uzmemo psihologiju kao primjer, tačno se mogu notirati prekretnice koje su označile novu paradigmu (Frojd, Jung, Džejms i td). Iz njihovih dominantnih teorija možemo dekodirati selekciju predmeta i činjenica koje postaju fokus istraživanja. Dok je za Frojda podsvjest bila predmet istraživanja, pozitivistička paradigma je potpuno odbacuje i uvodi novi predmet istraživanja i nova pravila. U samoj istoriji nauke sigurno postoje slične nesuglasice u pogledu hronologije, ali „Struktura naučnih revolucija“ nudi veoma bitan izvor prilikom razmatranja paradigme i naučnih revolucija. Završićemo efektnim primjerom iz knjige koji dokazuje moć paradigmatskog mišljenja: „Kada je Kopernik otkrio da je Uran planeta, on nije otkrio Uran. Za njega se znalo i prije, ali su naučnici smatrali da je to zvijezda ili kometa. Poslije ovog otkrića, naučnici su posmatrali isti predmet, ali nova paradigma im je ponudila novi način posmatranja“.

4