TO EPOS TON MYRION.pdf

Περιεχόμενα Εισαγωγή

IVtepos 1. Η Μάχη στα Κούναξα Ιστορικό Πλαίσιο

6

Η "Εναλλακτική" Άποψη

10

Η Εκστρατεία του Αγησιλάου

28

IVtepos 2. Στρατιωτική Κατάσταση στην Εποχή των Μυρίων Τακτικά Δεδομένα

34

Οπλιτική Δράση, θωράκιση και Ψιλικά

38

Η Οργάνωση των Μυρίων

46

Η Εξέλιξη του Ιππικού στην Περσική Αυτοκρατορία

To'Enos ίων Μυρίων Η Μάχπ σία Κούναξα

58

BSSRIA MovorpacDies Πινδάρου 16-20,10673, Αθήνα

Δ ρ M a v o u o o s Εμμ. Κ α μ π ο ύ ρ ns

Τηλ.: 2103641960, 2103641149 - Fax: 2117801821 http://www.patriamag.gr - patriamagiigmail.com

Εισαγωγή Η ιστορική άποψη ότι μεγάλες κι εντυπωσιακές νίκες κερδήθηκαν από ελληνικούς στρατούς εξαιτίας του θάρρους και των ανώτερων ιδανικών είχαν διαδοθεί στο νεοελληνικό κρατίδιο για δεκαετίες, προερχόμενες από το εξωτερικό και χρήσιμες για φθηνή προπαγάνδα κάθε τύπου κι απόχρωσης. Απαξιωμένες από τα απλά γεγονότα, αφού στην ελληνική ιστορία και μόνο οι υπερασπιζόμενοι

με αυτοθυσία

και

θάρρος τα ιερά και τα όσιά τους υπέκυψαν πολλάκις σε ιμπεριαλιστικούς

ορμώμενους

κατακτητές

(πχ

Τούρκους,

Ρωμαίους, Καταλανική εταιρεία), έδωσε τη θέση της προ ετών σε μια λογική, συστηματική αλλά άψυχη άποψη: ότι οι τακτικές, τα όπλα, οι αριθμοί και γενικώς οι μηχανιστικοί παράγοντες ερμηνεύουν τα πολεμικά αποτελέσματα. Αυτή η άποψη δεν λαμβάνει υπόψη τη γνώμη τόσων ιστορικών πρωταγωνιστών για τους ηθικούς παράγοντες και είναι εξίσου

κοντόφθαλμη,

όπως αποδεικνύεται στα

αφγανικά

όρη, όπου καμία μηχανιστική προσέγγιση δεν ερμηνεύει το δυτικό φιάσκο. Αλλά ερμηνεύει τα αποτελέσματα σύγκρουσης απρόθυμων, δηλαδή εκεί όπου ο ηθικός παράγων έχει εξανεμιστεί. Μια τέτοια περίπτωση είναι η Μάχη στα Κούναξα το 401 πΧ, όπου ένα ελληνικό μισθοφορικό στράτευμα δεν υπερασπίστηκε το Πάτριο έδαφος, αλλά αναμίχθηκε σε έναν περσικό δυναστικό πόλεμο.Όπως είναι φυσικό, το ελληνικό θάρρος είχε μικρή σημασία: οι μισθοφόροι πολεμήσουν για να εισπράξουν τα προς το ζειν και όχι για να πεθάνουν. Δεν είχαν κίνητρο ηρωισμού: δεν απειλούσε κανείς τη χώρα, τα αποκτήματα ή τα προσφιλή και οικεία τους πρόσωπα ούτε κάποια κυρίαρχη ιδεολογία ή θρησκευτική ιδέα. Επομένως, ηθικά ήταν κενοί πλην της πειθαρχίας, του εγωισμού και της αίσθησης τιμής των επαγγελματιών του πολέμου. Από την άλλη μεριά, ήταν εξαιρετικά

εκπαιδευμένοι

και

οπλισμένοι και υπερτερούσαν σετακτική, πειθαρχία, οργάνωση και οπλομαχητική του μεγαλύτερου μέρους των εχθρών τους, οι οποίοι ωσαύτως ήταν ηθικώς κενοί: αν και μερικοί διακύβευαν τις περιουσίες και τις θέσεις τους, τελικά ήταν ένας δυναστικός πόλεμος όπου όλοι πολεμούσαν για αφέντη, είτε από φόβο, είτε με την προσμονή κέρδους.

κάποιον

ΕΙΕ1Ε33Ε1ΕΙΞΙΕ1Ε3ΕΙΕ1Ε1Ε1Ε1ΕΙΞΙΕ3Ε3

IVtepos 1.

[ To'Enos τ ω ν Μ υ ρ ί ω ν ]

Η Μάχη στα Κούναξα

Η Μάχη στα Κούναξα

Ιστορικό Πλαίσιο ελληνοπερσική αντιπαράθεση στη Μ. Ασία διήρκεσε περίπου 2 αιώνες. Ήδη από την εποχή του λυδικού Βασιλείου, οι μικρασιατικές ελληνικές αποικίες δέχονταν πίεση από μια δύναμη που βρισκόταν στο κέντρο της χερσονήσου. Οι μητροπολιτικές δυνάμεις δεν ενεπλάκησαν και το αποτέλεσμα ήταν π καθυποταγή των αποικιών στους Λυδούς Βασιλείς. Η πολιτική κατάσταση, επί Κροίσου, είχε καταστεί μάλλον βελούδινη, με αποτέλεσμα η περσική έλευση του Κύρου του Μέγα να μην συνεγείρει προς εξέγερση. Οι καλές σχέσειςτου Κροίσου μετην μητροπολιτική Ελλάδα και ιδίως με την ισχυρότατη Σπάρτη έπαιξαν σαφώς ρόλο στον καθορισμό αυτού του σκηνικού. Ο έξυπνος πληροφοριακός πόλεμος του Κροίσου, με ομοιώματα ελληνικών πανοπλιών και φημολογίες σπαρτιατικής Βοήθειας αλλά και τα σπαρτιατικά τελεσίγραφα έδωσαν ευθύς στον Κύρο να καταλάβει ότι η κατοχή της δυτικής Μ. Ασίας θα ήταν οιονεί δυσχερής. Πάντως, η αντίσταση τελικά ήταν μικρή, καθώς οι'Ιωνες προτίμησαν να αποδεχθούν το νέο καθεστώς καιτις ευκαιρίες που παρείχε (διείσδυση σε μια αχανή και πολιτικώς ενιαία αγορά) και οι Σπαρτιάτες ήταν απασχολημένοι με την οικοδόμηση του δικού τους άξονα ισχύος, ιδίως προς ανάσχεση της περσικής επιρροής.

Η

άλλαξε. Οι Ίωνες και γενικά όλος ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας και της Θράκης εξεγέρθηκε, ύστερα από το ευρωπαϊκό φιάσκο των περσικών δυνάμεων στη Σκυθία. Η δημοκρατική Αθήνα επεβίωσε των μηχανορραφιών του ιδρυτή της και αποφάσισε να λήξει την εκκρεμότητα της υποταγής που οι εκπρόσωποι του είχαν δηλώσει, υποστηρίζοντας την επανάσταση, σε αντίθεση με την σπαρτιατική επιφυλακτικότητα. Τα επαναστατικά στρατεύματα έφτασαν στις Σάρδεις, είχαν κάποιες επιτυχίες και έκαψαν, χωρίς όμως να καταφέρουν να υποτάξουν, την πόλη. Η κυβερνητική αλλαγή στην Αθήνα έφερε στπν εξουσία την φιλοπερσική μερίδα, επέφερε την ανάκληση του αθηναϊκού σώματος και επέβαλε μια άνευ προηγουμένου προσπάθεια άμβλυνσης του πατριωτικού αισθήματος και κατασυκοφάντησης των Ιώνων. Το έργο του Ηρόδοτου, όπου εμφανίζονται αυτές οι επιδράσεις δείχνει 3 παραμέτρους της πολιτικής κατάστασης: την θέση των Αθηνών του 6ου αιώνα, ώστε να δικαιολογηθεί η λιποταξία, τη θέση της περικλεϊκής Αθήνας, ώστε να δικαιολογηθεί η απάνθρωπη καθυπόταξη και εκμετάλλευση των ιωνικών πόλεων και τέλος την παράδοση των καρικών και δωρικών πόλεων, που σχετικώς γρήγορα και με άριστους όρους αποστάτησαν από το επαναστατικό στρατόπεδο.

Τα πράγματα άλλαξαν με την ενθρόνιση του Δαρείου του Α'. Η βαριά φορολογία, η ξεκάθαρη πριμοδότηση των Φοινίκων, ο έλεγχος των δύο σιτοβολώνων (Αιγύπτου, δια αμέσου κατοχής, και Ευξείνου, δια κατοχής των Στενών) έφερνε σε απόγνωση τους'Ιωνες αλλά έκρουε και τον κώδωνα στους μητροπολιτικούς Έλληνες. Με τις περσικές προθέσεις να φτάνουν την Ιταλία και τπν καρχηδονιακή επιβουλή επί θύραις, πολλοί στην κυρίως Ελλάδα άρχισαν να ανησυχούν σοβαρά. Επίσης η Περσία του Δαρείου έδειχνε μια περισσότερο θεοκρατική χροιά από αυτήν του Κύρου.

Ας μην λησμονείται ότι ο Αλικαρνασσεύς ιστορικός ήταν από την καρική-δωρική περιοχή, εκπατρίσθηκε λόγω των συγκεκριμένων γεγονότων και έγραψε με την χρηματοδότηση του Περικλή, κάτι που τον έκανε στο έργο του να μειώνειτα επιτεύγματα των πολιτικών αντιπάλων της οικογένειας του Περικλή (Αλκμεωνίδες-πχ βλ μάχη Μαραθώνος) και να απολογείται για τις πράξεις μελών των Αλκμεωνίδων. Παρά τις ηροδότειες κακοήθειες, οι επαναστάτες πήγαν αρκετά καλά στον αμυντικό αγώνα προκαλώντας βαριές απώλειες στα βασιλικά στρατεύματα που έσπευδαν κατά κύματα να τους καθυποτάξουν. Η ήττα που τελικά επήλθε ήταν αποτέλεσμα μιας σειράς παραγόντων με τις λιγοστές δυνάμεις τους και την κακή εκπαίδευση οι επαναστάτες αδυνατούσαν να εξασφαλίσουν το κεντρικό μικρασιατικό υψίπεδο και το λεκανοπέδιο της Κιλικίας, τα

Με δεδομένες τις περσικές κινήσεις στο Αιγαίο και την αυθόρμητη υποταγή της κλεισθενικής Αθήνας, το σκηνικό γινόταν εξαιρετικά αποπνικτικό για την μητροπολιτική Ελλάδα. Στο σημείο αυτό όμως ο ρους των πραγμάτων

6

[ To'Enos τ ω ν Μ υ ρ ί ω ν ]

Η Μάχη στα Κούναξα

καταστάσεις όφειλε να υποτάξει ολόκληρη την Ελλάδα, προς αποφυγή αλυτρωτικών ονείρων από ελεύθερους ομοεθνείς των υποτακτικών του. Αυτό φυσικά περιλάμβανε μια γιγαντιαία εκστρατεία που θα εξουδετέρωνε 3 αντιπάλους: τους θράκες, που είχαν ομοεθνείς ομάδες εγκατεστημένες στη Β -ΒΔ Μ. Ασία, τους Έλληνες της Μητροπολιτικής Ελλάδας και τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας. Από εκεί, τα πέρατα του κόσμου ήταν μόνο άλλο ένα Βήμα. Οι 3 περσικές προσπάθειες εντός 12 ετών (492, 490, 480 πΧ) απέτυχαν και το 479 οι Έλληνες ήταν ξανά στην αντεπίθεση. Για μια ακόμη φορά ο άξονας της επίθεσής τους ήταν δια μέσου του Αιγαίου, με εγκατάσταση στην Ιωνία και ακτινωτή επέκταση της ζώνης επιρροής τους. Μέσα στο ελληνικό σχέδιο επιχειρήσεων υπήρξε η πρόνοια για σφράγισμα της διάβασης των Στενών, κίνηση που αφενός (ξαν)άνοιξε την Μαύρη θάλασσα με τις αποικίες, τα σιτηρά και το εμπόριο της στους μητροπολιτικούς Έλληνες, και αφ' εταίρου απέκλειε τις περσικές διαπεραιώσεις δια χερσαίας οδού, ιδίως μετά την καταστροφή των περσικών στόλων στη Σαλαμίνα (480 πΧ) και τη Μυκάλη (479 πΧ). Σε αυτό το σημείο όμως οι Αθηναίοι, υπό την καθοδήγηση του Αριστείδη, άλλαξαν τις προτεραιότητέςτουςπροάγονταςτηνοικοδόμηση ενός Αθηναϊκού συστήματος ισχύος και ηγεμονίας αντί της πλήρους απαλλαγής από τους Πέρσες. Στα πλαίσια αυτά, ο περσικός κίνδυνος έπρεπε να παραμείνει προς εκφοβισμό, ενώ οι Σπαρτιάτες έπρεπε να περιθωριοποιηθούν. Η συνεργασία της επεκτατικής αθηναϊκής μερίδας με την υπερσυντηρητική σπαρτιατική απέφερε την ανάκληση, κατασυκοφάντηση και τελικά εκτέλεση του μοναδικού Σπαρτιάτη που προήγε δραστικώς την ολοκλήρωση της εκδίωξης και αδρανοποίησης των Περσών, του Παυσανία, νικητή των Πλαταιών. Κατόπιν τούτου οι επιχειρήσεις κατά των Περσών έλαβαν χαρακτήρα εγχειρημάτων μικρής έκτασης, μειώνοντας τον επιχειρησιακό ρυθμό σε επίπεδα που εύκολα μπορούσε να αντέξει η περσική αυτοκρατορία. Παρά τις κάποιες αθηναϊκές επιτυχίες, η μονόπλευρη και μυωπική διεξαγωγή των επιχειρήσεων επέτρεψε την περσική ανασυγκρότηση. Άλλωστε, η αθηναϊκή προσπάθεια ήταν πολύ περισσότερο εστιασμένη οτην εγκαθίδρυση αθηναϊκής ηγεμονίας, με αποτέλεσμα σχεδόν μαζικές προσπάθειες στην Μακεδονία και τη Θράκη και τελείως υποτονικές επί του μικρασιατικού εδάφους. Η λογική του παραλόγου έφτασε στο αποκορύφωμά της με την εκστρατεία στην Αίγυπτο το 453 πΧ, ένα εγχείρημα που οι Αθηναίοι ιθύνοντες κατά πάσαν πιθανότητα δεν ήθελαν καν να

1

ευδοκιμήσει. Η συνεχής εκμετάλλευση, η στρατηγική υπερεπέκταση και οι διαρκείς εξεγέρσεις των αγρίως καταπιεζομένων "συμμάχων" επέτρεψαν την περσική επαναφορά, που σταμάτησε μόνο χάρη στον Κίμωνα στην Κύπρο το 449 πΧ. Ακολούθησε η Ειρήνη του Καλλία. Η Αθήνα πλέον, υπό τον Περικλή, στρεφόταν εναντίον της Σπάρτης (Α' και Β' Πελ. Πόλεμοι) ως επίσημη πολιτική και άφηνε ήσυχη την περσική αυτοκρατορία. Από την Ειρήνη του Καλλία μέχρι τον Δεκελικό Πόλεμο (413-404 πΧ) μικρής κλίμακας εγχειρήματα σε μικρασιατικές πόλεις ήταν το μοναδικό είδος συγκρούσεων που επισυνέΒη στην Μ. Ασία. Το σκηνικό ήταν πραγματικό χαμηλής έντασης, αφού σύμφωνα με την Ειρήνη του Καλλία Βασιλικές περσικές δυνάμεις δεν έπρεπε να διασχίζουν τον Άλυ ποταμό. Όμως στο Δεκελικό πόλεμο, επωφελούμενοι της σικελικής καταστροφής, οι Πέρσες επεχείρησαν να χρησιμοποιήσουν τους Σπαρτιάτες για να επανακτήσουν τις μικρασιατικές κτήσεις και το όλο σύστημα ισορροπιών άλλαξε. Στην αρχή, ποικίλα, κυρίως αθηναϊκά, αποσπάσματα αντιμετώπισαν περσικές δυνάμεις με μάλλον θετικά αποτελέσματα, κάτι που έδειχνε ότι η διαμορφωμένη αντίληψη της ελληνικής τακτικής υπεροχής ίσχυε ακόμη. Κατόπιν, η προσπάθεια τόσο του Τισσαφέρνους, όσο και του ίδιου του Μ. Βασιλέως Δαρείου του Β' να εξαντλήσει τους δύο αντιμαχόμενους με εναλλασσόμενη επιλεκτική υποστήριξη, εξαγρίωσε τους Σπαρτιάτες που κατάλαβαν τον ύστατο περσικό σκοπό. Αφού δοκίμασαν να αναπτύξουν μια ειλικρινέστερη σχέση με τον περσικό θρόνο (ενισχύοντας, ανεπίσημα μεν αλλά όχι και τόσο κρυφά, τον Κύρο τον Νεότερο, Ύπαρχο των Σατραπειών της θάλασσας και δευτερότοκο του Δαρείου Β), αντελήφθησαν ότι η αποτυχία τους ενείχε μια και μόνη επιλογή: άμεση ρήξη με τους Πέρσες, προτού ο -παγιωθείς πλέον- Αρταξέρξης Β' ο Μνήμων μπορέσει να αντεπιτεθεί για να βγάλει από τη μέση τους πρώην συμμάχους του πατέρα του. Σε αυτό το σημείο αρχίζει η τελευταία ελληνοπερσική σύγκρουση στη Μ. Ασία, μεταξύ σπαρτιατικών ηγεμονικών δυνάμεων και Βασιλικών περσικών δυνάμεων (400-395 πΧ), η οποία σφραγίστηκε από τις προσωπικότητες του Αγησιλάου και του Ξενοφώντα. Η σπαρτιατική εποποιία της πρώτης δεκαετίας του 4ου αιώνα θα είναι η τελευταία ελληνική προσπάθεια στην Μ. Ασία πριν από το Φίλιππο τον Μακεδόνα, αν και ενίοτε ελληνικά σώματα θα ενισχύσουν τοπικές εξεγέρσεις σατραπών, στραπατσάροντας τα βασιλικά στρατεύματα που στέλνονταν προς καταστολή.

9

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

I T o t o ™ . Μυρίων]

Η Μάχη σ ί α Κούναξα

Η Εναλλακτική" Άποψη

Μ

ια ομάδα πτωχών και μισοάγριων πλπν τίμιων αγροκτπνοτρόφων κατανικά διεφθαρμένους πολιτισμένους επικυρίαρχους. Μετά, μέσα σε ελάχιστα χρόνια καταφέρνει να φτιάξει μια τεράστια πολυεθνική και πολυφυλετική αυτοκρατορία. Με σχετική ανεκτικότητα και απέραντη βαναυσότητα όπου η ανεκτικότητα δεν δουλεύει, καθυποτάσσει τις διάφορες φυλές, κοινωνίες και πίστεις έτσι ώστε να τις αφαιμάσσει τακτικά. Αυτό το ονομάζει δικαιοσύνη, ασφάλεια και προοτασία, το βαφτίζει Καλό και Οδηγία του Φωτός. Όσο και αν το μυαλό μας πηγαίνει κυρίως προς Δυσμάς, στην ουσία αυτή είναι η ιστορία της περσικής αυτοκρατορίας. Η ομοιότητα με άλλες, μονοθεϊστικές και καταπιεστικές πολιτικές οντότητες δεν είναι τυχαία. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που σπιλώνεται με χυδαιότητα από πληρωμένους ακαδημαϊκούς των νεότερων, "κλωνικών" θα έλεγε κανείς, αυτοκρατοριών το ήθος και οι πρακτικές της δύναμης που ισοπέδωσε την Περσία. Για αιώνες δυτικοί "λόγιοι" αλλάζουν την ιστορία. Και ελληνόφωνοι πλην ανθέλληνες ακόλουθοι και μαθητές τους διδάσκουν στα σχολικά βιβλία τα παιδιά των Ελλήνων ότι "οι Βάρβαροι προσπαθούσαν να μην τους υποδουλώσουν οι'Ελληνες"! Φυσικά αυτό το άθλημα τώρα το έχουν αναλάβει οι Αμερικάνοι. Επειδή όμως, όλως τυχαίως βρίσκονται σε τριΒή με τον φυσικό απόγονο της Περσίας, το Ιράν, που από ειρωνεία έχει πλέον μεταπηδήσει και αντιμάχεται την προσπάθεια φιλόδοξων και αλαζονικών κοσμοκρατόρων, που τώρα δεν εδράζονται στα Σούσα, αλλά στην Ουάσιγκτον, τα τελευταία χρόνια είναι κάπως μετριοπαθέστεροι. Μέχρι που αποφάσισαν να ασχοληθούν με το Λεωνίδα, χωρίς παρέμβαση της Ομογένειας! Και το σπορ της σπίλωσης, αναγκαστικά, το ανέλαβαν ξανά οι πλέον φανατικοί σε αυτό, οι Βρετανοί. Τώρα τελευταία τα δυτικά Βέλη έχουν συγκεντρώσει για άγνωστο λόγο οι Μύριοι και ο Ξενοφών. 0 τελευταίος, ικανός στρατηγός, φιλόσοφος και αντιδημοκράτης, ποτέ δεν έκατσε καλά στους ακαδημαϊκούς των Δημοκρατιών, είτε αυτές ήταν Βασιλευόμενες είτε προεδρικές.

10

Αλλά οι Μύριοι δεν φαίνονταν να παρουσιάζουν πρόβλημα, κυρίως επειδή ως μισθοφόροι δεν φανέρωναν καμία αληθή ή μη ελληνική πατροπαράδοτη αρετή. Ήταν μισθοφόροι. Προς τι η αντιπάθεια ; Ίσως επειδή οι αγγλοσάξονες μισθοφόροι φαίνεται να αποτυγχάνουν με χειρότερο τρόπο. Ύστερα λοιπόν από 3 αιώνες λόγιας παράδοσης εμφανίστηκαν πρόσφατα βρετανόφερτες αντιλήψεις που ανατρέπουν ό,τι λεγόταν για την υπόθεση των Μυρίων. Είναι, εκτός από μισθοφόροι και άπληστοι, δολοφόνοι και Βιαστές. Υπηρετούν έναν κακομαθημένο και Βασικά πολύ κακό αφέντη, που θέλει να ανατρέψει τον καλό αδελφό του που κυβερνά δικαίως στη θέση του. Προέρχονται από έναν μάλλον μέτριο πολιτισμό, που Βασίζει τα επιτεύγματά του στην τύχη, σε λάθη των αντιπάλων του και σε υιοθέτηση γνώσης και επιτευγμάτων από το εξωτερικό, τα οποία εξελίσσει κάπως. (Ναι, σωστά το αντιληφθήκατε. Δεν μιλούν για τους Ρωμαίους αλλά για τους αρχαίους'Ελληνες!) Και τελικά, δεν ήταν και τόσο καλοί πολεμιστές. Αυτά που λένε ότι στα Κούναξα το 401 πΧ στραπατσάρισαν τον εξαψήφιο στρατό της περσικής αυτοκρατορίας, είναι ανακρίβειες που κακώς μαθαίναμε τόσους αιώνες. Αυτό είναι, γενικώς το θέμα μερικών νέων Βιβλίων που έχουν κυκλοφορήσει και έχουν ήδη αποκτήσει απήχηση. Και θα ελέγξουμε σήμερα αν πρόκειται για υποβολιμαία πλάνη, η σκέτη κακοήθεια...Ή ίσως για την Αλήθεια.

Το νεοφανές παραμυθάκι Η οργανωμένη προσπάθεια αναθεώρησης εκτείνεται σε όλο το πλάτος και Βάθος του έργου του Ξενοφώντα, και φυσικά στην ηθική υπόστα-

Περσική ασπίδα με τον ιέρακα των Αχαιμενιδών (Φωτό: Ευγενική χορηγία του Γερμανικού συλλόγου ιστορικών μελετώνΈταίροι").

ση των χαρακτήρων. Ο Ξενοφών γενικά είναι συγκρατημένος στις αναφορές του, εκτός της περίπτωσης του φίλου του Αγησιλάου, που τον θαύμαζε πραγματικά - και είχε τύχει της ευεργεσίας του. Δεν είχε κανένα λόγο να κολακέψει τον -νεκρό- Κύρο, είναι πολύ συγκρατημένος, σε σχέση με τον Πλάτωνα, ως προς το Σωκράτη και παρουσιάζει με διάφορα χρώματα τους Στρατηγούς των Μυρίων. Αν και στην παρουσίαση του φυσικά μπαίνουν προσωπικά συναισθήματα, δεν μπορούμε να βρούμε συστηματική και ενιαία αλλοίωση των προσωπικοτήτων, όπως πχ κάνει ο Θουκυδίδης με τους διαδόχους του Περικλή και με το σύνολο των Λακώνων.

ότι είναι στασιαστής, είναι δεδομένο. Όπως και το ότι επιτίθεται οτον αδελφό του, ο οποίος του έχει ήδη άπαξ χαρίσει τη ζωή. Είναι περίεργο τέτοιο υπόβαθρο να κατακρίνεται από ανθρώπους αγγλικής καταγωγής που αποφεύγουν ακόμη να κατηγορήσουν το θεσμό αλλά και τα πρόσωπα του χασάπικου που ονομάζουν Μοναρχία, και που γενικώς έχουν μια απίθανη ανοχή σε παρόμοιες πρακτικές του περσικού Βασιλικού οίκου, όταν αυτές φαίνεται να ευνοούν το θρόνο (προσοχή, το θρόνο και τη δυναστεία, όχι τη χώρα). Αντιθέτως, έχουν μια απέχθεια στην τημενιδική δυναστεία για ακριβώς τους ίδιους λόγους! Αυτό καλείται απλά Δημοσθενισμός...

Εξέχουσα θέση σε αυτή την αναθεώρηση (στην οποία πρωτοστατεί το πολύκροτο Βιβλίο «Ξενοφών- Η Κάθοδος των Μυρίων» του Ρόμπιν Γουότερφιλντ, που μεταφράστηκε και διατίθεται στην Ελλάδα από τις Εκδ. Ψυχογιός) έχει η συκοφάντηση του νεαρού πρίγκιπα Κύρου Β'. Το

0 Κύρος ο νεώτερος είναι λοιπόν μωροφιλόδοξος και αναξιόπιστος. Το μωροφιλόδοξος είναι σαφές (ας προσεχθεί ότι απλά ζητά να εφαρμοστεί και στην περίπτωσή του η αρχή διαδοχής του «Πορφυρογέννητου», όπως έγινε καθ' υπόδειξη του Δπμαράτου και με τον Ξέρ-

[ To'Enos των Μυρίων ]

Η Μάχη σ ί α Κούναξα

ξη παλαιότερα). Γιατί όμως είναι αναξιόπιστος ο άνθρωπος που υπήρξε σταθερότατος και όχι επαμφοτερίζων στους συμμάχους που επέλεξε ο Μονάρχης του στον Πελοποννησιακό Πόλεμο; Μήπως επειδή δεν στήριξε τους ιμπεριαλιστές Αθηναίους; Αν και προφανώς εκεί οφείλεται η χολή των αναθεωρητών, προσχηματικά μιλούν για αναξιοπιστία στις δηλώσεις των προθέσεών του στους μισθοφόρους και στην τακτικότητα των πληρωμών! Αντιλαμβάνεται κανείς ότι εδώ ξεπερνούμε τα όρια του γελοίου. Το να δηλώσει ανοικτά τους σκοπούς του ήταν πολιτική και στρατιωτική αυτοκτονία (και προσωπική...). Ποτέ και κανείς σοβαρός στρατηγός δεν το κάνει, ιδίως όταν προετοιμάζει κίνημα (στάση, πραξικόπημα, «επανάσταση» κλπ). Και ποτέ δεν το λέει στους άνδρες του αν ξέρει ότι δεν συμφωνούν. Το να λέμε ικανό τον πολιτικό που εξαπατά κόσμο και αναξιόπιστο το στρατηγό που πείθει τους άνδρες του να πολεμήσουν για το σκοπό που έχει τεθεί είναι μια υποκρισία που συναντάται μόνο στους φανατικούς εχθρούς (Σάξονες κυρίως) του Μ. Αλεξάνδρου. Όταν οποιοσδήποτε άλλος στρατηγός το κάνει (ιδίως Ρωμαίος ή Αμερικάνος), «εμπνέει» και «καθοδηγεί», ο Αλέξανδρος όμως (και τώρα και ο Κύρος) εξαπατά... Όσον αφορά τις πληρωμές, όλοι οι εργοδότες μισθοφόρων αντιμετωπίζουν προβλήματα ρευστότητας και κάνουν ό,τι μπορούν για να πετύχουν το σκοπό τους παρ όλ' αυτά. Επρόκειτο για το μόνιμο πονοκέφαλο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας μετά τον Πελ. Πόλεμο, και τόσων άλλων στρατών ανά τους αιώνες. Η μη έγκαιρη και πλήρης καταβολή όλου του δεδουλευμένου ημερομίσθιου ήταν για δεκαετίες εκβιαστικός τρόπος για εξασφάλιση της πίστης των μισθοφόρων, και μέγας διδάξας ήταν η αθηναϊκή δημοκρατία, με τον Λύσναδρο να γνωστοποιεί την πολιτική της στον Κύρο. Αλλά εκεί, είναι απλώς «προνοητική πολιτική». Ακόμη χειρότερη είναι η όψη των Μυρίων. Πρόκειται για άπληστους, καθάρματα και κατονομάζονται ευθέως ως Βιαστές και δολοφόνοι. Είναι φυσικά αλήθεια ότι δεν επρόκειτο για αγγέλους. Κανείς μισθοφόρος δεν είναι άγγελος. Αλλά να θεωρούνται κάτι τέτοιο οι Μύριοι, κι όχι οι Αγγλοαμερικάνοι μισθοφόροι (κρατικοί και μη) στο Ιράκ, όπου έχουν ακουστεί φοβερά πράγματα, είναι ένδειξη απλής θρασύτητας. Χωρίς να αναφέρουμε τους κατακτητές της Αγριας Δύσης και τους Βικτωριανούς Βρετανούς. Αλλά το θέμα δεν είναι μόνο στην ευθεία σύγκριση. Στην εποχή των Μυρίων, ήταν αποδεκτή πρακτική η διακόρευση κατακτημένων γυναικών. Στη σημερινή δεν είναι, όπως δεν ήταν στην χριστιανική βικτωριανή Αγγλία και στην προτεσταντική Αγρια

Δύση. Ίσως το δικαιακό πλαίσιο και η ηθική της εποχής των Μυρίων να είναι χειρότερη, αλλά οι ίδιοι, σε σχέση με τους Tommys και τους GI Joes ήταν απείρως καλύτεροι- και ας ήταν αποβράσματα για την εποχή τους (που δεν ήταν όλοι, αρκετοί εξ' αυτών ήταν αριστοκράτες και είχαν αυστηρούς ηθικούς φραγμούς και κώδικες). 0 Ξενοφών δε, σε κανένα σημείο της εξιστόρησης δεν το κρύβει, κάτι που αυξάνει την αξιοπιστία του. Ίσως οι αναθεωρητές να ήθελαν να τον διαβάσουν να βρίζει τους άνδρες του και να τους κατακρίνει, ώστε να τον κατηγορήσουν ως υποκριτή που δεν το έκανε νωρίτερα (αν το είχε κάνει κατά την πορεία, φυσικά δεν θα είχε γίνει αρχηγός ή θα τον είχαν καθαιρέσει). Όσον αφορά το «δολοφόνοι», αν και κανείς μπορεί να αναγουλιάσει από το φονικό, δεν βρίσκει γενικώς δόλια συμπεριφορά στους Μύριους. Οι βασικές δολιότητες είναι των αντιπάλων τους κι αυτοί απαντούν με βαναυσότητα ίσως, αλλά όχι με δολιότητα. Όταν κάνουν ανακωχή τη σέβονται. Σε αντίθεση με τους Αμερικάνους, που συχνά συλλάμβαναν με διάφορα προσχήματα Ινδιάνους που είχαν έρθει για συνομιλίες και το κάνουν και τώρα με Αφγανούς φύλαρχους. Με τους Ιρακινούς, απλά βομβαρδίζουν το ενδιαίτημα της συνάντησης -όπως είχαν πράξει και με τους Σέρβους. Αν και οι σφαγές σε πλείστες περιπτώσεις είναι αποκρουστικές, τουλάχιστον οι Μύριοι δεν λένε ότι τις κάνουν για να φέρουν ειρήνη και δημοκρατία. Γενικά τις κάνουν για να επιβιώσουν οι ίδιοι (από επιθέσεις ή πείνα) και σπανιότερα για πλουτισμό. Το δεύτερο δεν θα έπρεπε καθόλου να ενοχλεί ούτε τους αγγλοσάξονες, ούτε τους αριστερούς κριτές τους, που και οι μεν και οι δε ανήγαν σε επιστήμη τη λεηλασία, κατά προτίμηση μετά φόνου. Αφήνοντας την ηθική, που είναι ο χρωματισμός του όλου έργου, φτάνουμε στην πρακτικότερη ουσία, όχι το χρωματισμό, αλλά την φύση των ίδιων των γεγονότων. Το πρώτο πράγμα που μαθαίνουμε είναι ότι πάλι έχει γίνει λάθος με τα νούμερα και είναι όλα υπερβολικά. 0Ύπαρχος της Μ. Ασίας (σχεδόν ολόκληρης), που για χρόνια βλέπει πόλεμο μόνο στα παράλια, δεν μπορεί να παρατάξει 100.000 άνδρες για να διεκδικήσει τον θρόνο της Οικουμένης, όταν η Αθήνα παρατάσσει περίπου 30.000 μάχιμους (προ της καταστροφής της στο Δήλιο, την Αμφίπολη και τη Σικελία) κατ' ελάχιστον (για την ακρίβεια αναφέρουμε ότι η επάνδρωση 200 τριήρεων απαιτεί 40.000 άνδρες). Είναι αδύνατον να μην γνωρίζει ο Ξενοφών, μετά την καταμέτρηση που έγινε, με ακρίβεια το στρατό του Κύρου. Όπως όλοι ήξεραν ότι υπήρχαν 10.400 Οπλίτες (πράγμα περίεργο, διότι τα μερικά σύνολα έδιναν περισσότερους) και 2500 Πελταστές, έτσι θα γνώριζαν και

13

2 ΕΞ3 E ! Oi 3 53 S3 «3 £3 53 =«1 13

EJ ΙΞΙ EJ !Ξ ϊ 3 13 !Ξί

[ To'Enos ί ω ν Μ υ ρ ί ω ν ]

το λοιπό στράτευμα του Κύρου. θα είχαν εξοικειωθεί με τις δεκάδες, τις εκατοντάδες και τις χιλιάδες στο περσικό αριθμητικό σύστημα, που άλλωστε ήταν δεκαδικό σαν το δικό τους, και θα αντιλαμβάνονταν τους αριθμούς των βαρβάρων που συνεξεστράτευαν μαζί τους. 0 δε Μεγάλος Βασιλιάς, με 2 χρόνια προειδοποίηση και 6 μήνες ετοιμασία, στην καρδιά της αυτοκρατορίας του. που είναι τουλάχιστον 10πλάσια από τις περιοχές του στασιαστή, δεν μπορεί να στρατολογήσει εξαπλάσιο ή δεκαπλάσιο στρατό... Το πόσες ήταν οι εκατέρωθεν δυνάμεις δεν το ξέρουμε. Αλλά σαφώς μπορεί να ήταν όσες λέει ο Ξενοφών. Και -εδώ αρχίζει το γέλιο- στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε και μαρτυρία από τη μεριά του Αρταξέρξη. 0 γιατρός του, ο Κτησίας ο Κνίδιος, είναιΈλληνας και γενικά αναφέρει ίσα ή και μεγαλύτερα νούμερα από τον Ξενοφώντα. Αυτήν τπν άβολη πραγματικότητα την ξεχνάμε λέγοντας ότι «είναι αναξιόπιστος» (όχι για άλλο λόγο, αλλά απλά επειδή δεν μας αρέσουν τα νούμερα που δίνει), και ελάχιστοι, με μια υπέρβαση της ακαδημαϊκής τους αυθαιρεσίας, προσπαθούν να το αιτιολογήσουν: ο Κτησίας έκανε λάθος στις δυνάμεις του 10 όπως γράφονταν στα περσικά κείμενα. Δεν είναι περίεργο! Αυτοί οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, διαρκώς κάνουν τέτοια λάθη, σε όλες τις ξένες γλώσσες: ο Ηρόδοτος έκανε παρόμοια με το στρατό του Ξέρξη, (θυμηθείτε ότι είχαν πάει και τον είχαν καταμετρήσει Έλληνες κατάσκοποι, οπότε εκεί ποια νούμερα παρεξήγησαν, αφού κρατούσαν οι ίδιοι σημειώσεις;) και ο Σόλων το αυτό στην Αίγυπτο, δεκαπλασιάζοντας τα χρόνια της ιστορίας της Ατλαντίδος. Το ίδιο και οι ιστορικοί της αυλής του Αλέξανδρου, που βρήκαν το περσικό σχέδιο μάχης μετά τη Μάχη των Γαυγαμήλων... Φαίνεται ότι έχουν δίκιο όσοι λένε ότι o f Ελληνες δεν ανέπτυξαν μαθηματικά, απλά τα είδαν σε ξένους και άρχισαν να παίζουν. Μόνο που, φαντάζεται κανείς το γιατρό του Μ. Βασιλέα, που πρέπει να δίνει συνταγές και να καθορίζει ποσότητες και χρόνους, να κάνει λάθη στις δυνάμεις του 10 στη γλώσσα του εργοδότη του ; να δίνει δεκαπλάσιες ή υποδεκαπλάσιες δόσεις φαρμάκων από τις ορθές ; Και να μην τον αφαλοκόβουν; Ο Κτησίας δίνει λοιπόν 400.000 τον Βασιλικό στρατό. Ο Ξενοφών, τον δίνει 900.000, διαιρεμένο σε U διοικήσεις των 300.000 έκαστη, κάτι που αθροίζεται στο 1,2 εκατομμύριο και προφανώς αντιφάσκει. Όμως ο Ξενοφών δηλώνει σαφώς ότι μια από αυτές τις διοικήσεις, υπό τον ΑΒροκόμα, έφτασε 5 ημέρες μετά τη μάχη, δηλαδή ο Αρταξέρξης στη μάχη είχε 900.000 άνδρες.

14

Η Μάχη στα Κούναξα

Πολύ σημαντικότερο είναι το γιατί ο εν λόγω σατράπης, που έφυγε προ του Κύρου με όλες του τις δυνάμεις στην Κιλικία, ακριβώς σπεύδοντας προς συνάντηση με τον Βασιλέα, δεν είχε φτάσει έγκαιρα για να μετάσχει στη μάχη ενισχύοντας το Μονάρχη του. Πώς φεύγεις μπροστά από κάποιον, στην ίδια με αυτόν κατεύθυνση, και φτάνεις δεύτερος; Και φτάνουμε στο ζωτικό σημείο. Όλα τα άλλα. ανά τους αιώνες είχαν εμφανιστεί. Το νέο είναι ότι οι Μύριοι δεν νίκησαν στα Κούναξα τις Βασιλικές μονάδες που συγκρούστηκαν μαζί τους, αλλά έπεσαν σε μια παγίδα του Τισσαφέρνη. Αυτή η νέα άποψη, που αμφισβητεί τον πυρήνα της ιστορίας του Ξενοφώντα, δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά. Είναι όμως η πρώτη φορά που κάποιος περιμένει να πείσει και τους άλλους, που έχουν διαβάσει το Βιβλίο του Ξενοφώντα (όχι τους δούλους του Μ. Βασιλιά στη Σογδιανή ή στην Αραβία) ότι έτσι έγινε. Η Βάση αυτής της θεωρίας είναι ότι ο σκληρός και ικανός Τισσαφέρνης, που γνώριζε επί μακρόν τους Έλληνες και τον τρόπο μάχης τους (δεν τους είχε αντιμετωπίσει ποτέ σε μεγάλη μάχη ξηράς, αλλά αυτό προφανώς είναι άσχετο), ίσως με τη συμβουλή κάποιων Ελλήνων που είχε στην υπηρεσία του, όπως το Θεσσαλό δάσκαλο Τακτικής και Οπλομαχίας Φαλίνο, έκανε μια προσποιητή υποχώρηση προτού συγκρουστούν μαζί του οι Έλληνες. Με τον τρόπο αυτό τους παρέσυρε μακριά από το κρίσιμο σημείο του μετώπου, το κέντρο, όπου διεξαγόταν η Βασιλομαχία, και ταυτόχρονα εξέθεσε το πλευρό του κέντρου του στρατού του Κύρου. Το αποτέλεσμα ήταν η ήττα του στασιαστή. Η πρόταση αυτή υποστηρίζεται με μια σειρά ερμηνειών επί των κινήσεων που περιγράφει ο Ξενοφών, αλλά και από τπ μαρτυρία του Κτησία. Η δεύτερη εδώ συγκεκριμένα είναι αναξιόπιστη, διότι ο Βασιλικός γιατρός πιθανότατα θα άκουσε, μετά τη μάχη, τα διαδιδόμενα από την Βασιλική προπαγάνδα, ενώ στην ελάχιστη πιθανότητα να είχε ίδια άποψη, θα απέφευγε παντί τρόπω να δημοσιεύσει κάτι που θα δυσαρεστούσε τόσο πολύ τον εργοδότη του, όποτε και αν επρόκειτο να δημοσιευτεί αυτό. Τα πολιτικά του κίνητρα ίσως να είναι ακόμη πολυπλοκότερα, αφού πολλοί στην Ελλάδα, όπου προφανώς αποτεινόταν το έργο του, όχι μόνο θα το γνωστοποιούσαν στον Αρταξέρξη, αλλά θα χαίρονταν να ακούσουν-και να διαδώσουν - μια εκδοχή που θα λάσπωνε τους Μύριους και τον αρχηγό τους, τον Ξενοφώντα. Όλοι οι αντιλάκωνες, ιδίως οι Αθηναίοι, και όλοι όσοι αντιπαθούσαν τη μισθοφορική ιδέα θα λάτρευαν ένα τέτοιο ανάγνωσμα, και δεν έχουμε ξεκάθαρη ιδέα για τη θέση του Κτησία στον ελληνικό πολιτικό χάρτη. Όσο απίθανο είναι να

'(

' *

#

"-ν V

" .

-

ίΐ

VsEiJ • i jlilpMaS

Σύγχρονη αναπαράσταση Κεφαλλήνα μισθοφόρου. Φέρει πιλόσχημο κράνος και έχει αντικαταστήσει τα σανδάλια με θρακικές ενδρομίδες. Ο θώρακας σπάνιζε στον εξοπλισμό του 4ου π.Χ.αιώνα. (Φωτό: Ευγενική χορηγία του Γερμανικού συλλόγου ιστορικών μελετών'Έταίροι").

ΑΡΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΑΞΗ r r i

1

rr

Οι Μύριοι επιτίθενται

μετωπικά,

και η φρουρά του

Τισσαφέρνη

επελαύνει κατά των Πελταστών.

-

νΊ

Α' ΦΑΣΗ

2

rr

Οι Μύριοι διαλύουν τους αντιπάλους τους, ο Τισσαφέρνης περνά μέσα από τους πελταστές και το βασιλικό δεξί κινείται εναντίον του Αριαίου, στο αριστερό πλευρό του Κύρου.

i

lesiigsl

Β' ΦΑΣΗ

3

Οι Μύριοι καταδιώκουν τους αντιπάλους τους, ο Αριαίος έχει τραπεί σε φυγή, μέρος του βασιλικού κέντρου αναδιατάσσεται για να καλύψει το πλευρό του Βασιλέως από το ρήγμα που προκάλεσαν οι Μύριοι και ο Κύρος επιτίθεται στο κενό που δημιουργείται για να κτυπήσει τον αδελφό του κατά μέτωπον, αντί να ακολουθήσει τους Μύριους και να πλαγιοκοπήσει τη θέση του Βασιλιά.

Τ ΕΠΕΞΗΓΉΣΕΙ! Βασιλικές Δυνάμεις Μ Ι

Επαναστατικές Δυνάμεις

ff

Πελταστές των Μυρίων Κύρος ο Νεότερος Αρταξέρξης Β' Μνήμων

*

Σχεδιασμένες κινήσεις

—

Πραγματοποιηθείσες κινήσεις

Τ

Τισσαφέρνης

Α

Μύριοι I

I

Οι Μύριοι ακόμη καταδιώκουν, αλλά ο Κύρος είναι νεκρός και ο Αρταξέρξης, τραυματίας, έχει αποσυρθεί για να τον φροντίσουν. Ο βασιλικός στρατός αφού καταδιώκει τον επαναστατικό, που έχει διαλυθεί στο άκουσμα της είδησης, καταλαμβάνει τα στρατόπεδα του Κύρου. •1

mm

Δ' ΦΑΣΗ Οι Μύριοι επιστρέφουν νομίζοντας ότι νίκησαν. Ο Τισσαφέρνης ανασύνταξε το νικητή βασιλικό στρατό και επιστρέφει κι εκείνος κοντά στον Αρταξέρξη, σταματώντας την καταδίωξη του στρατού του Κύρου. Οι δύο ανεστραμμένες παρατάξεις συγκρούονται έκκεντρα, και οι Μύριοι διαλύουν πάλι όσους είναι απέναντι τους. Ο Αριαίος, μακριά από τη δράση, αποστάτης και φυγάς, παρακολουθεί ήσυχος.

5 1

Ε' ΦΑΣΗ

ΣΤ' ΦΑΣΗ

6

7

I

- ν

I

-

m Οι Μύριοι στρέφουν σε ορθή I γωνία για να καλύψουν τα νώτα τους, ενώ ο βασιλικός στρατός αντιπαρατίθεται για να καλύψει τη βασιλική σκηνή. Οι Μύριοι επιτίθενται ξανά.

I

i

Οι Μύριοι διαλύουν πάλι τον περσικό στρατό που αποσυντίθεται, με αποτέλεσμα η βασιλική συνοδεία να προσπαθήσει να απομακρυνθεί από τη θέση όπου βρισκόταν από την αρχή της μάχης, καθώς οι Μύριοι έρχονται ίσια επάνω της

I

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΦΑΣΗ

8

->

ι

Οι Μύριοι καταδιώκουν τους εχθρούς ιππείς που διαλύονται ατάκτως, αφού έσπευσαν να τους καθυστερήσουν, μετά την οριστική διάλυση του περσικού στρατού. Αφού κάλυψαν την ασφαλή απομάκρυνση του Αρταξέρξη και της συνοδείας του, δεν θεωρούν ότι έχουν κανένα καθήκον να σουβλιστούν από τα ελληνικά δόρατα για έναν φυγάδα βασιλιά σε μια κερδισμένη μάχη.

\

ΤΟ ΑΡΧΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ όπα)5 θ ε ω ρ ο ύ μ ε ό τ ι σ υ ν ε ή ή φ θ η

9

Οι Μύριοι, όσο οι Πελταστές καταδιώκουν τους αντιπάλους τους, πλαγιοκοπούν τον Αρταξέρξη ενώ ο Κύρος τού επιτίθεται μετωπικά με τον Αριαίο να τον καλύπτει από τη δεξιά βασιλική πτέρυγα.

rrf

ο

Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ

10

Isir/a

Με τους Πελταστές να έχουν διαλυθεί από τον Τισσαφέρνη, οι φυγάδες του βασιλικού αριστερού μπορεί να επανακάμψουν και να πλήξουν όπισθεν τους Μύριους, αν αυτοί στραφούν κατά του πλευρού του Αρταξέρξη

Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΤΑ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ

11

λ

rr r Mm'

> Η στροφή του περσικού κέντρου και της δεξιάς πτέρυγας μπορεί να αποκόψει τους προελαύνοντες Μύριους από τον Κύρο και να τους πλήξει όπισθεν.

[ To'Enos των Μ υ ρ ί ω ν ]

Η Μάχη σ ί α Κούναξα

έκανε λάθος στα νούμερα και σε άλλες διοικητικές λεπτομέρειες, αφού είχε πρόσβαση σε αυλικούς, αν όχι και στα επίσημα αρχεία, άλλο τόσο είναι πιθανό να κάνει λάθος στην ερμηνεία των γεγονότων. Πηγαίνοντας στην ανάλυση των γεγονότων, πρέπει να σταθούμε στην ιδέα της προσποιητής υποχώρησης και στη συμμετοχή Ελλήνων τακτικών σε αυτή. Οι Πέρσες δεν ήταν ηλίθιοι. Μάλλον δεν χρειάζονταν Έλληνες τακτικούς νόες για να σκεφθούν την προσποιητή υποχώρηση. Και αν ακόμη αδυνατούσαν να το σκεφθούν μόνοι τους (ενίοτε έδειχναν αξιοσημείωτη χοντροκεφαλιά] ή απλά ηθικώς δεν δέχονταν την εφαρμογή της (κάτι που πιθανώς να ίσχυε με αρκετούς στρατούς και στρατηλάτες, όπως ίσως ο Αλέξανδρος), η εμπειρία και η συμμαχία τους με τους Σκύθες έπρεπε να τους το έχει διδάξει. Το ίδιο ισχύει και με τα εντατικά μαθήματα στις Θερμοπύλες. Και αν ακόμη δεν το εμπέδωσαν εκεί, δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι το 401 πΧ δεν γνώριζαν το έργο του Ηροδότου, που είχε δημοσιευτεί αρκετά χρόνια πριν. Άρα, την προσποιητή υποχώρηση τη γνώριζαν. Το σημαντικό όμως είναι το κατά πόσο μπορούσαν να την εφαρμόσουν. Με το να γνωρίζει κάποιος κάτι, δεν σημαίνει ότι ξέρει, πολλώ δε μάλλον ότι μπορεί, να το πράξει. Η προσποιητή υποχώρηση θέλει εξαιρετικά εκπαιδευμένα και αξιόπιστα στρατεύματα ώστε να μην μετατραπεί σε φυγή των υποχωρούντων, ούτε να ενσπείρει πανικό στους υπολοίπους της οικείας παράταξης. Οι επίστρατοι Αιγύπτιοι και το λοιπό συνοθύλευμα που αντιμετώπιζε τους Μύριους ήταν λίγο δύσκολο να μπορούσε να εκτελέσει τέτοιο ελιγμό χωρίς να διαλυθεί. Σε αυτό το σημείο μπορούσαν να βοηθήσουν οι Έλληνες Τακτικοί, που είχε ο Αρταξέρξης (ή, μάλλον, ο Τισσαφέρνης) αλλά είναι πολύ αμφίβολο αν μπόρεσαν να εκπαιδεύσουν έναν όχλο να πράξει κάτι τέτοιο. Τακτικοί ήταν, όχι θαυματοποιοί. Ίσως όντως η σιωπηλή προσέγγιση του βασιλικού στρατού, που εξέπληξε τους Μύριους, να ήταν δικό τους επίτευγμα, αντί της οχλάζουσας μάζας που οι Μύριοι περίμεναν. Ίσως επίσης οι αλλαγές διάταξης και μετώπου που διηγείται για διάφορες φάσεις της μάχης ο Ξενοφών (και οι οποίες θυμίζουν Λακωνική Αναστροφή) επίσης να οφείλονταν σε αυτούς. Αλλά προσποιητή υποχώρηση από ένα μίγμα περσικού ελαφρού πεζικού και πολιτικώς αναξιόπιστου αιγυπτιακού πεζικού ενώπιον εφόδου Βαρέως οπλιτικού πεζικού χωρίς την τέλεια διάλυση, αποτελεί καθαρή φαντασίωση! Ας μείνουμε όμως εδώ στο αιγυπτιακό πεζικό, που αναφέρει ο ίδιος ο Ξενοφών. Πώς βρέθηκε εκεί; Αφού ο Σατράπης της Φοινίκης δεν είχε

Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ξ Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ξ Ξ

ακόμη σπεύσει να ενισχύσει τον Βασιλιά, πώς μπόρεσαν να το πράξουν οι αιγυπτιακές μονάδες; Και γιατί το έπραξαν; Μετά τη μάχη, κάποιοι Μύριοι που θέλουν να συνθηκολογήσουν υποστηρίζουν ότι μπορούν να Βοηθήσουν τον Αρταξέρξη να ανακτήσει την Αίγυπτο. Άρα, η Αίγυπτος δεν είναι υπό την περσική εξουσία. Πώς βρέθηκαν εκεί Αιγύπτιοι και γιατί; Πάντως, ο Ξενοφών είναι προσεκτικός και αναφέρει ότι οι άνδρες με τις ποδήρεις ξύλινες ασπίδες (σαφώς αιγυπτιακού τύπου) λεγόταν ότι ήταν Αιγύπτιοι. Αφήνει επιδέξια την πιθανότητα να πρόκειται για πεζικό οπλισμένο με τον αιγυπτιακό τρόπο, αλλά όχι εξ' Αιγύπτου. Μήπως διαβάζοντας τον Ηρόδοτο, κάποιοι (ίσως ο Φαλίνος, δάσκαλος και γνώστης της Οπλομαχίας) θεώρησε αυτό τον οπλισμό δυνητικά ικανό εναντίον του ελληνικού Οπλιτικού; Η αναθεωρητική θεωρία έχει τα εξής σημεία: οι Μύριοι ήταν παραταγμένοι μετο δεξί πλευρό στον Τίγρη και το αριστερό στο κέντρο του Κύρου. Ως αρμός μεταξύ των Ελλήνων και των βαρβάρων ήταν οι 2500 περίπου Πελταστές που είχαν έλθει με τους Μύριους. Κάπου εκεί, και πίσω από τη γραμμή πεζικού, βρίσκονταν και κάτω από 1000 μικρασιάτες ιππείς (Παφλαγόνες), ενώ άγνωστη είναι η θέση των 40 ιππέων (οι περισσότεροι θράκες) που συνόδευαν τον Κλέαρχο. Το σχέδιο του Κύρου ήταν (κατά τους παλαιότερους φ ω στήρες) είτε να κτυπήσουν οι μισθοφόροι κατάκεντρα τον αδελφό του, διασχίζοντας διαγώνια, μόνοι, το πεδίο της μάχης (πράγμα αυτοκτονικό) ή, σύμφωνα με τη νέα θεωρία, να κτυπήσουν και να διαλύσουν την απέναντι τους πτέρυγα και μετά να στραφούν αριστερά (όπως είχαν κάνει οι Λακεδαιμόνιοι στην Μαντινεία το 418 πΧ), πλαγιοκοπώντας το κέντρο του Βασιλικού στρατού, όπως περίπου έγινε στην Ισσό το 331 πΧ, δηλαδή 70 χρόνια μετά. Κλειδί στην στροφή αυτή ήταν η διάλυση και καταδίωξη της περσικής πτέρυγας, προφανώς από τους Πελταστές ή ίσως και από τους ιππείς, ώστε να μην ανασυνταχθεί και πλήξει τους Μύριους στο πλευρό, όταν αυτοί πλευροκοπούν το περσικό κέντρο. Για το λόγο αυτό ο εχθρός πρέπει να διαλυθεί, όχι απλώς να απωθηθεί, και να καταδιωχθεί απηνώς από τους Πελταστές. Είναι σαφές ότι 1000 ιππείς, ή και περισσότεροι, δεν μπορούν σοβαρά να καταδιώξουν μια πτέρυγα εχθρού που αντιμετώπισε 10.000 Οπλίτες, θα πνίγονταν στην ανθρωπομάζα. Εδώ λοιπόν, σύμφωνα με τη διήγηση του Ξενοφώντα, βρίσκεται η μεγαλοφυία του Τισσαφέρνη: σκέφτηκε (ή δέχθηκε τη συμβουλή) για προσποιητή υποχώρηση. Όμως, ο Ξενοφώντας περιγράφει μάλλον άτακτη φυγή των αντιπάλων των Μυρίων. Είτε αυτό αρκούσε στον Τισσαφέρ-

19

ί To'Enos ί ω ν Μ υ ρ ί ω ν ]

νη, είτε όχι, κάνει επέλαση με το ιππικό του (προσωπική φρουρά από τη σατραπία του) αλλά όχι επάνω στους Οπλίτες. Επάνω στους Πελταστές. Αυτοί ανοίγουν και αφήνουν τις περσικές ίλες να περάσουν υφιστάμενοι οι ίδιοι μηδενικές απώλειες. Κατά τους αναθεωρητές, αυτή η επέλαση εμπόδισε τους Πελταστές να καταδιώξουν την περσική πτέρυγα. Ετσι, οι Μύριοι Οπλίτες συνέχισαν να καταδιώκουν οι ίδιοι, μη τολμώντας να στραφούν αριστερά, αφού είχαν μπροστά τους έναν ογκώδη και συνεκτικό αντίπαλο. Αυτή η κίνηση απομάκρυνε τους Μύριους από το πεδίο αρκετά (6 χλμ), ώστε να μην παίξουν κανένα ρόλο. Και εδώ η νέα θεωρία τελειώνει. Πλέον, ακολουθεί στοιχεία της παλιάς. 0 Κύρος, Βλέπει την επίθεση των Μυρίων να μην κατευθύνεται εκεί που ήθελε εκείνος. Βλέπει και τη δεξιά πτέρυγα του περσικού στρατού να στρέφεται προς το κέντρο, νομίζει ότι στρεφόμενη θα πλαγιοκοπήσει τους Μύριους, και εφορμά να τους καλύψει. Δεν εφορμά στην δεξιά πτέρυγα, αλλά στον αδελφό του, στο κέντρο, ελπίζοντας να τελειώνει με τπν προσωπική του ανδρεία το θέμα. Αν και πετυχαίνει σημαντική διείσδυση, τελικά απομονώνεται από τους άνδρες του και σκοτώνεται. Σε αυτό το οημείο, η παλαιά θεωρία είναι ηλίθια: το να είναι τόσο αλτρουιστής ο Κύρος, ώστε να χάσει το θρόνο και τη ζωή του για να προστατέψει τους μισθοφόρους του είναι ανήκουστο. Και αν ακόμη ήταν έτσι, θα στρεφόταν κατά των μονάδων που απειλούσαν με υπερκέραση, στο εχθρικό δεξί, και όχι στο εχθρικό κέντρο. Στο εχθρικό κέντρο επετέθη μόνο για ένα λόγο: επειδή, όπως μας λέει η παράδοση, που μάλλον έχει δίκιο, ήθελε να ξεμπερδεύει με τον αδελφό του προσωπικά και με ένα κτύπημα να τελειώσει τη μάχη. Αν δεν τυφλωθούμε να δούμε ως όσιο τον Πέρση στασιαστή (ο Ξενοφών τον εξιδανικεύει σε πλείστες περιπτώσεις για δικούς του λόγους), μπορούμε να καταλάβουμε ίσως το τι έγινε. Ας αρχίσουμε με το ότι αποκλείεται να προσπάθησε να καλύψει τους Μύριους. Όχι επειδή ήταν ηλίθιο, ή επειδή δεν τον ενδιέφερε, ή επειδή είχε καλύτερα πράγματα να κάνει. Αλλά επειδή π δεξιά πτέρυγα του Αρταξέρξη δεν απειλούσε τους Μύριους. Ας δούμε γιατί: ο Βασιλικός στρατός είναι μεγαλύτερος από του στασιαστή. Και οι δύο έχουν πλευρό στο ποτάμι, ο Βασιλικός το αριστερό, ο στασιαστικός το δεξί (Μύριοι). Αν έκλινε το δεξί πλευρό του Αρταξέρξη για να κτυπήσει τους Μύριους, που προωθούνταν μετωπικά, θα περνούσε αναγκαστικά μπροστά από το αριστερό και από το κέντρο του Κύρου, επιτρέποντας στο ιππικό του πρίγκιπα να τους πλευροκοπήσει στο μέσο του πεδίου τπς μάχης. Και αυτό διότι οι

20

Η Μάχη σ ί α Κούναξα

Μύριοι, πεζοί, δεν μπορεί να είχαν προωθηθεί τόσο πολύ μόνοι τους σε σχέση με τον υπόλοιπο στρατό του Κύρου, εκτός αν ο πρίγκιπας τους «κρέμασε» τελείως και τους άφησε να προχωρήσουν χωρίς να τους ακολουθήσει. Ακόμη και αυτό όμως, με Βάση την απόσταση αντιπαράταξης (μόλις 600 μέτρα κατά τον Ξενοφώντα) δεν επαρκούσε γεωτροπικά για κάτι τέτοιο. Άρα, γιατί επετέθη ο Κύρος ; Γιατί κατάφερε, με τόσο λιγότερους ιππείς (600 έναντι 6.000), να διασπάσει την άμυνα του αδελφού του και να τον φτάσει τραυματίζοντάς τον προσωπικά και σχεδόν κερδίζοντας το θρόνο ; Γιατί το ιππικό του Αρταξέρξη, εξίσου επίλεκτο και πολύ περισσότερο, δεν προέΒη σε αντεπίθεση για να σταματήσει την έφοδο του Κύρου ; Γιατί έκανε επέλαση ο Τισσαφέρνης, και γιατί δεν κτύπησε από τα νώτα τους Μύριους, αφού πέρασε μέσα από τις γραμμές των πελταστών τους ; Ας δούμε λίγο τα γεγονότα: ο Κύρος πέφτει ξαφνικά, ενώ προχωρούσε σε φάλαγγα πορείας και χωρίς ανιχνευτές (αν, λέμε, αν είχε ανιχνευτές, είτε οι ανιχνευτές του απέτυχαν, ή τον πρόδωσαν) πάνω στο στρατό του αδελφού του. Αναπτύσσει τις δυνάμεις του εσπευσμένα και μέσα σε σύγχηση. Αυτό το παραδέχεται ο Ξενοφών. Ετοιμάζεται κι ο ίδιος, και ζητά από τον Κλέαρχο, στο άκρο δεξιό, να επιτεθεί στον Αρταξέρξη στο κέντρο. Ο Κλέαρχος αρνείται, και του λέει ότι εκείνος ξέρει καλύτερα πώς να νικά, αρκεί ο στασιαστής να μην διακινδυνεύσει για να πάνε όλα καλά. Πράγματι, αν ο Κλέαρχος έκανε λοξή αριστερά κίνηση κατά του κέντρου του Αρταξέρξη, η αριστερή Βασιλική πτέρυγα με τον Τισσαφέρνη θα τον πλαγιοκοπούσε. Σε αντίθεση με τους αμφισβητίες και αναθεωρητές, δεν φαίνεται να γίνεται, μέχρι και την έφοδο των Μυρίων, κάτι διαφορετικό από τα όποια σχέδια είχε καταστρώσει ο Κλέαρχος με τον εργοδότη του. Η ξαφνική ανάπτυξη δεν φαίνεται να επηρέασε τη θέση καιτάξη των Μυρίων. Επιπλέον, η αφήγηση του Ξενοφώντα ίσως να σημαίνει ότι και ο Βασιλικός στρατός αιφνιδιάστηκε και αναπτυσσόταν τόσο Βεβιασμένα όσο το έπρατταν και οι στασιαστές. Τέλος, το μόνο σημείο που φαίνεται να αποκλίνει από τα προγραμματισμένα είναι π διαταγή του Κύρου για απευθείας προσβολή του Αρταξέρξη, την οποία ο Κλέαρχος απορρίπτει ως αυτοκτονική και δηλώνει ότι θα υλοποιήσει τα απαραίτητα (και ίσως συμφωνημένα;). Ακολουθεί η επίθεση των δρεπανηφόρων αρμάτων του Αρταξέρξη, που αποτυγχάνει, η έφοδος των Μυρίων που διασπά το εχθρικό πεζικό προτού καν φτάσει σε απόσταση Βολής βέλους (200 μέτρα) και η συνταγμένη καταδίωξη, καθώς και η αντέφοδος του Τισσαφέρνη.Ήταν ο τρόμος για τους Οπλίτες που έσπασε το Βασιλικά

BBS

[ To'Enos των Μυρίων ]

αριστερό; Η επίπτωση κάποιων δρεπανηφόρων αρμάτων που έπεσαν πάνω στη δική τους παράταξη, όταν απωθήθηκαν από τους'Ελληνες ; Ή ο τρόμος που επέφερε η θέαση της αποτυχίας των υπερόπλων (των αρμάτων) απέναντι στον χαλκοντυμένο εχθρό; Δεν το γνωρίζουμε. Μετά το φόνο του Κύρου, οι Μύριοι που έχουν απομακρυνθεί από το πεδίο της μάχης, επιστρέφουν. 0 δρόμος τους φράσσεται από περσικό στρατό που προφανώς αποτελείται από τμήματα της δεξιάς πτέρυγας, τα οποία έκαναν αναστροφή και μετακινήθηκαν επί της γραμμής παράταξής τους (ή είχαν ολοκληρώσει την υπερκερωτική κίνηση κατά του Κύρου και είχαν καλύψει 180 μοίρες, όπως οι Αθηναίοι στο Δήλιο το U2U πΧ). Οι Μύριοι συντάσσονται, κινούνται εναντίον τους, επιτίθενται, και οι Πέρσες απλά φεύγουν από τον άξονα προέλασής τους. Οι Μύριοι τους προσπερνούν αναίμακτα. Πάλι είναι παγίδα; Αυτό το τμήμα του Βασιλικού στρατού κάνει προσποιητή αποφυγή; Για ποιο λόγο αυτή τη φορά; Αφού η πρώτη υποχώρηση ήταν προσποιητή, πώς μπόρεσαν οι Μύριοι να αναστρέψουν και να επιστρέψουν-κατόπιν εορτής -στο πεδίο, χωρίς οι προσποιούμενοι να ανασυνταχθούν και να τους ενοχλήσουν όπισθεν; Μήπως, απλώς, ο Βασιλικός στρατός έχει εκπαιδευτεί καλά μόνο στην τεχνική του Λαγού ενώπιον Οπλιτών (που είναι και εύκολη στην εκμάθηση) και όχι στις προσποιητές υποχωρήσεις; Και, όσο και αν φαίνεται περίεργο, θα ακολουθήσει και νέα μεταβολή του μετώπου των Μυρίων, εδώ κατά 90 μοίρες, και διάλυση («προσποιητή φυγή») ενός νέου περσικού μετώπου (αυτού των «αποφευγόντων») και στη συνέχεια και τρίτης περσικής μεγάλης μονάδας, αυτή τη φορά ιππικού.Όλες οι διαλύσεις προτού πέσει έστω και μια σπαθιά, όλες χωρίς να μπορέσει κανείς να γυρίσει, να στραφεί, να σηκωθεί ή να φυτρώσει και να ρίξει έστω μια πέτρα σε κάποιον Μύριο! Αφού έχουν παγιδευτεί τρεις φορές, οι Μύριοι γυρίζουν κουρασμένοι στο στρατόπεδο τους, νομίζοντας ότι είναι νικητές! Για τέτοιους ανόητους μιλάμε! Το βλέπουν ελαφρά λεηλατημένο από τον Τισσαφέρνη, που το κατέλαβε όταν πέρασε μέσα από τους Πελταστές. Αυτό εξηγεί το γιατί δεν τους κτύπησε στα νώτα: το στρατόπεδο ήταν λιγότερο επικίνδυνο για το αριστοκρατικό ιππικό του από τα φονικά δόρατα των αποβρασμάτων. Παρ' όλ' αυτά, το λεηλατημένο (όχι κατειλημμένο) στρατόπεδο δεν είναι σε τόσο κακή κατάσταση ώστε να μην μπορούν να διαμείνουν εκείνο το Βράδυ- ούτε αυτή τη δουλειά δεν έκανε καλά ο μεγαλοφυής Τισσαφέρνης!- αλλά δεν έχουν τρόφιμα. Ο ανεφοδιασμός τους σε κρασί και σιτηρά έχει διαρπαγεί, αλλά υπάρχουν δεκάδες, εκατοντά-

Η Μ ά χ η στα Κούναξα

δες ζώα και άμαξες, που συλλαμβάνονται εύκολα για τροφή και καυσόξυλα αντίστοιχα. Και οι Μύριοι συνεχίζουν να νομίζουν ότι ο εργοδότης τους είναι ο νικητής και περιμένουν να τους φωνάξει για να τους ευχαριστήσει. Εκτός του ότι η διήγηση δείχνει πως, αν είχαν όντως παγιδευτεί, οι Μύριοι ήταν ψιλοκρετίνοι (τρεις φορές σε μια μέρα!), δείχνει και κάτι άλλο: ότι επ' ουδενί δεν θεωρούσαν ότι κάτι από το σχέδιο και την αποστολή μάχης είχε πάει στραβά. Δεν είχαν θεωρήσει ότι παρασύρθηκαν πολύ μακριά, ούτε ότι καταδιώκοντας απέτυχαν να πλαγιοκοπήσουν το κέντρο του Αρταξέρξη. Επομένως, δεν είχαν ποτέ καμία πρόθεση να κάνουν κάτι τέτοιο. Αν είχαν, άλλωστε, η διαταγή του Κύρου για πλαγιομετωπική επίθεση στο κέντρο του Αρταξέρξη θα περίττευε. Και ο στασιαστής δεν ήταν καθόλου ηλίθιος. Έδωσε τέτοια διαταγή επειδή καταλάβαινε ότι οι Μύριοι θα επιτεθούν μετωπικά και δεν θα στρίψουν αριστερά για να κτυπήσουν το Βασιλικό κέντρο. Τότε. τι ακριβώς έγινε; Τι πήγε στραβά; Ποιο ήταν το βασικό σχέδιο που θα υλοποιούσαν οι Μύριοι; Ποιος ευθύνεται για την αποτυχία του; Αυτά τα ερωτήματα προστίθενται στα αναπάντητα ακόμη περί των ιππομαχιών των δύο μονομάχων.

Η ανασκευή Το πρώτο ερώτημα είναι γιατί επετέθη το ιππικό του Τισσαφέρνη. Βλέποντας την έφοδο των Μυρίων ο λογικός σατράπης ήξερε ότι δεν έπρεπε να βρεθεί στο δρόμο τους. Για το λόγο αυτό εφορμά, όχι προς τους Οπλίτες, αλλά στους Πελταστές, που είναι λιγότερο επίφοβος αντίπαλος. Γιατί δεν τους υπερκέρασε; Εδώ είναι το κλειδί: προφανώς διότι οι πελταστές δεν ήταν ο αρμός των Οπλιτών με τον υπόλοιπο στρατό του Κύρου. Η περιγραφή του Ξενοφώντα δεν είναι εξαιρετικά σαφής. Δε μπορούμε να καταλάβουμε αν οι Πελταστές ήταν μπροστά ή στην ίδια ευθεία με τους Οπλίτες («πρόταξις» ή «παράταξις») και ακριβώς το ίδιο πρόβλημα έχουμε και με τους Παφλαγόνες ιππείς. Αλλά μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι α) δεν ήταν πίσω από το μέτωπο των Οπλιτών («επίταξις») και (β) ότι βρίσκονταν στο δεξί. στη μεριά του ποταμού, και δίπλα στον Κλέαρχο, κι όχι αριστερά, δίπλα στο Μένωνα και μεταξύ Μυρίων Οπλιτών και Κύρου. Δεν είχαν εκτεθειμένο πλευρό, αλλά ήταν αγκιστρωμένοι στο ποτάμι. Κι έτσι έπρεπε να περάσει από πάνω τους. Πέρασε από μέσα τους. Δεν στράφηκε κατά των Οπλιτών, ίσως για τους λόγους που αναφέραμε («σωφροσύνη»), αλλά ίσως και για άλλο λόγο: οι βαριές περσικές ίλες δεν ξέρουμε

[ To'Enos των Μυρίων ]

Η Μ ά χ η σ ί α Κούναξα

Ε Ε Ε Ε Ξ Ξ Ξ Ε Ξ Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ε Ξ Ξ

ούτε μια φορά να έχουν αλλάξει κατεύθυνση και να έχουν πλήξει άλλο οτόχο πλην αυτού που βρίσκεται μπροστά τους. Ποτέ δεν έχουμε ακούσει για επέλαση και μετά αλλαγή μετώπου και σχηματισμού για νέα επέλαση, ή αλλαγή της κατεύθυνσης της πρώτης. Αν ισχύει αυτό, κτύπησαν αυτό που βρήκαν μόλις πέρασαν την ελληνική γραμμή, ήτοι το μικρασιατικό ιππικό πρώτα (για το οποίο δεν αναφέρεται τίποτα κατά τη μάχη, σαν να είχε αναληφθεί) και μετά το στρατόπεδο των Μυρίων, όπως ακριβώς έγινε και στη μάχη των Γαυγαμήλων. Φαίνεται ότι οι Πέρσες γενικώς θεωρούσαν σημαντικό το να πλήττουν το στρατόπεδο των αντιπάλων τους...

αρχο; Αυτό θα εξηγούσε την περισσή τιμή που κέρδισε ο Τισσαφέρνης μετά τη μάχη. Όχι ότι το έκανε επίτηδες, αλλά ο χρονισμός ευνόησε. Μη μπορώντας να πλευροκοπήσει ο Κύρος, και αντιλαμβανόμενος ότι ολόκληρη η παράταξη του Βασιλιά είχε κλονιστεί αλλά δεν είχε διαλυθεί και θα αναδιοργανωνόταν αν είχε χρόνο, επετέθη σχεδόν μετωπικά, και όχι πλευρικά, για να εκμεταλλευτεί τη σύγχυση από την κατάρρευση του αριστερού τμήματος του βασιλικού στρατού. Και αν φορούσε κράνος, ίσως να το είχε καταφέρει, αφού σχεδόν μονομάχησε με τον αδελφό του και ενώ επεκράτησε, πληγώθηκε από ακόντιο στο κεφάλι από φρουρό του Βασιλιά.

Αφού λοιπόν, όταν κτυπούν οι Μύριοι, ο Τισσαφέρνης δεν μπορεί να τους υπερκεράσει από το αριστερό τους, προφανώς διότι ακολουθούνται από άλλες μονάδες (ποιες, το επίλεκτο ιππικό του Κύρου ή μονάδες πεζικού;), τι έχει συμβεί; Έχει επιτεθεί όλος ο στρατός του Κύρου : Αν ήταν έτσι, ο Κύρος δεν θα είχε χώρο για να εξαπολύσει την έφοδό του, καθώς συμπλέκονταν τα πεζικά. Για να είναι καλυμμένο το αριστερό των Μυρίων και να έχει χώρο για επέλαση ο Κύρος, ίσως πρέπει να φανταστούμε μια λοξή φάλαγγα και τον σώφρονα Τισσαφέρνη να μην επιτίθεται αριστερά από τους Πελταστές, στον Κύρο (πράξη που ίσως έλυνε το πρόβλημα για το Βασιλιά αλλά ήταν πολύ επικίνδυνη). Ποιο όμως είναι τελικά το σχέδιο του Κύρου ;

Η διήγηση του Ξενοφώντα έχει κι άλλα προβλήματα. Το ελληνικό στρατόπεδο έχει διαρπαχθεί από τον Τισσαφέρνη, αλλά στο στρατόπεδο του Κύρου,Έλληνες ένοπλοι έχουν σώσει υλικό και πρόσωπα από τις μονάδες του Βασιλέως. Είναι προφανές ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά στρατόπεδα, αλλά τι ακριβώς κάνουν Έλληνες ένοπλοι στο του Βασιλέως; Αφού αιφνιδιάστηκαν από την έλευση του Αρταξέρξη ενώ ήταν σε φάλαγγα πορείας, πότε και πώς συγκρότησαν στρατόπεδα; Μήπως «στρατόπεδο» είναι ο χώρος όπου απλώς πρόλαβαν να αφήσουν το συνοδευτικό υλικό τους ενώ μετέπιπταν με αταξία από φάλαγγα πορείας σε γραμμή μάχης; Αυτό εξηγεί το γιατί βρίσκονταν τόσο πολλά περσικά βέλη (κυρίως χυμένα από αυτομόλους του Βασιλικού Στρατού, που οι Μύριοι μυστηριωδώς δεν έσφαζαν ούτε πεδίκλωναν, απλά τους έβαζαν να χύνουν τα βέλη από τις φαρέτρες και να μείνουν στο στρατόπεδο) και ασπίδες ελάχιστα έξω από το στρατόπεδο, και χρησίμευαν για ζωπυρώσεις. Επειδή η επαφή Μυρίων και αντιπάλων τους έγινε ακριβώς μπροστά στο «στρατόπεδο» λόγω της αιφνιδιαστικής προσέγγισης του βασιλικού στρατού.

Η μόνη λογική λύση φαίνεται να είναι η επίθεση με τους Μύριους στην αριστερή πλευρά. Η επίθεση βαρέως πεζικού θα έπρεπε να σαρώσει το ιππικό του Τισσαφέρνη και όλη την αριστερή πτέρυγα, όπως και έγινε. Με τους Πελταστές και το ποτάμι δεξιά, και αριστερά άλλες μονάδες του Κύρου, οι Μύριοι ήταν σχετικά ασφαλείς. Όταν κτυπούσαν την περσική πτέρυγα, θα την καταδίωκαν επισταμένα αλλά οργανωμένα, εξασφαλίζοντας ότι δεν θα επανακάμψει. Οι Πελταστές θα τους προστάτευαν από πλαγιοκόπηση από το περσικό κέντρο ή από εφεδρείες. Αλλά αυτό δεν κέρδιζε τη μάχη.Έπρεπε να ανατραπεί το περσικό κέντρο. Αν ο κλονισμός δεν αρκούσε (όπως δεν άρκεσε), πρέπει να υπήρχε ένα σχέδιο αποφασιστικής επίθεσης. Το μόνο λογικό θα ήταν να ακολουθήσει ο Κύρος, με τη φρουρά του, πίσω από τους Μύριους, να εισέλθει στο ρήγμα της βασιλικής γραμμής και να εκτοξεύσει από εκεί, πλευρικά την επίθεσή του. Δεν ξέρουμε αν έγινε έτσι (αυτό θα εξηγούσε καλά την θλιβερή επίδοση του Βασιλικού ιππικού απέναντι στο λιγοστό ιππικό του Κύρου), αλλά έτσι μάλλον είχαν σχεδιάσει τα πράγματα ο Κύρος με τον Κλέαρχο. Μήπως όμως η επέλαση του Τισσαφέρνη και η εμφάνισή του πίσω από τους Μύριους εμπόδισε τον Κύρο να διεισδύσει πίσω από τον Κλέ-

Και γιατί υπήρχαν Έλληνες ένοπλοι στο περιβάλλον του Κύρου ; Ήταν Μύριοι, ή κάποιο προσωπικό του σώμα φρουράς ή, καλύτερα, στρατιωτικής αστυνομίας; Διότι έδρασαν ακριβώς ως αν επρόκειτο για το δεύτερο. Ένοπλοι, να φρουρούν το στρατόπεδο, ενώ εξελισσόταν η μεγάλη μάχη. Ήταν Έλληνες από την Ιωνία; Επρόκειτο άραγε για άλλους υποτακτικούς του Κύρου, όπως ο απόγονος του Δημάρατου και άρχων της Τευθρανίας Προκλής·. (ο οποίος ειδοποίησε τους Μύριους για τα συμβάντα την επόμενη, ενώ σαφώς βρισκόταν με τον Αριαίο στο στρατόπεδο του τελευταίου). Ή μήπως επρόκειτο για τους μισθοφόρους εχθρών του Κύρου που είχαν αυτομολήσει από τον εργοδότη τους σε αυτόν (όπως οι περί τους 400 Οπλίτες του Σατράπη της Φοινίκης Αβροκόμα, οι οποίοι εντάχθηκαν στη στρατιά του Κύρου στην Ισσό);

23

[ T o ' E n o s των Μ υ ρ ί ω ν ]

Η Μ ά χ η σ ί α Κούναξα

Η απόσταση των δύο «στρατοπέδων» και η άγνοια των ακριβών εξελίξεων εμπόδισαν τους Μύριους να μεταβούν στο μερικώς υπερασπισθέν στρατόπεδο του Βασιλέως, όπου ίσως έβρισκαν κάποιες προμήθειες που έσωσαν οι δικοί τους. Τέλος, ο Ξενοφών είναι σαφής. 0 Αριαίος, αριστερά, ήταν διοικητής του συνόλου του επαναστατικού ιππικού, με τη βέβαια εξαίρεση της σωματοφυλακής του Κύρου και την πιθανή των 1000 Παφλαγόνων. Ίσως ο τίτλος «επικεφαλής του ιππικού» να είναι ο τυπικός τιμητικός περσικός τίτλος, όπως σήμερα οι Στρατηγοί, που δεν ηγούνται στρατού και οι Υπασπιστές που δεν στέκονται υπό την ασπίδα κάποιου, ούτε τη μεταφέρουν. 0 Ξενοφών κάνει σαφές ότι ο Αριαίος ήταν αριστερά, και το κέντρο της Βασιλικής παράταξης ήταν, σε ευθεία, ακόμη αριστερότερα από αυτόν. Δηλαδή αν ο Κύρος ορμούσε μπροστά, δεν θα έβρισκε την θέση του βασιλιά, αλλά τα μαζώματα της αριστερής πτέρυγας του βασιλικού στρατού. Και το ίδιο ίσχυε και για τον Αριαίο στο αριστερό. Πώς ο Κύρος συγκρούστηκε με τον Αρταξέρξη; Τι έκανε ο Αριαίος; Πώς το υπόλοιπο βασιλικό αριστερό, αυτό που δεν ήταν απέναντι από τους'Ελληνες, δεν έκανε τίποτα να αναχαιτίσει ή έστω να εμπλέξει τους ιππείς του Κύρου : Η εξήγηση εδώ φαίνεται να είναι απλή. Ο Ξενοφών ίσως να υπαινίσσεται ότι μπροστά στην έφοδο των Μυρίων και με την εξαίρεση της έφιππης σωματοφυλακής του Τισσαφέρνη, κατέρρευσε όλο το βασιλικό αριστερό. Αν αυτό μπορεί να θεωρηθεί «προσποιητή υποχώρηση» είναι θέμα προτιμήσεων, σοβαρότητας αλλά και αίσθησης του χιούμορ. 0 Ξενοφών σαφώς τονίζει ότι ο Κύρος εξόρμησε μόλις ο Βασιλικός στρατός και μάλιστα τα τμήματα που ήταν μπροστά στον Βασιλιά, κατά πάσαν πιθανότητα οι 6.000 ιππείς του Αρταγέρση - ελισσόταν «επέκαμπτε ως ες κύκλωσιν» και μπορεί να κτύπαγε τους Μύριους από τα νώτα. Αυτό ίσως ήταν δικός του(ς) φόΒος. 0 Τισσαφέρνης δεν το έκανε, ο βασιλικός στρατός δεν το έκανε δύο φορές, μάλλον δεν το είχε επιχειρήσει και εξ αρχής. Η κίνηση που θα είδε ο Κύρος μάλλον ήταν μια βεβιασμένη αναδιάταξη των περί τον Βασιλιά για να καλύψουν το αριστερό πλευρό του κέντρου, που αποκαλύφθηκε μόλις κατέρρευσε το αριστερό κέρας από τπν επίθεση των Μυρίων. Σε αυτή τη στιγμή τπς αναδιάταξης, ο Κύρος επιπίπτει ως κεραυνός και κτυπά τους αναδιατασσόμενους αντιπάλους. Πιθανώς επρόκειτο ακριβώς για το επιτελικό σχέδιο. Ο Κύρος δεν καταδίωξε το Βασιλικό αριστερό, όταν το απώθησαν οι Μύριοι. Περίμενε να αποκαλυφθεί το κέντρο και να καταστεί τρωτή η θέση του Αρταξέρξη αυτοπροσώπως. Και τότε επετέθη. Όχι

[3 ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ρ

ΐ

[

επειδή κινδύνευσαν (ο Ξενοφών κάνει σαφές το ότι δεν πιστεύει πως ο Αρταξέρξης σκόπευε να τους πλαγιοκοπήσει, και αυτό είναι σαφές από τη χρήση των όρων «ως ες κύκλωσιν», δηλαδή σαν να επρόκειτο να τους περικυκλώσει. 0 Κύρος λοιπόν δεν καταδιώκει αυτούς που καταδιώκουν οι Μύριοι - δεν μπορεί, είναι οι Μύριοι μπροστά. Αλλά δεν καταδιώκει ούτε όσους το βάζουν στα πόδια επειδή ακριβώς οι Μύριοι απώθησαν τους διπλανούς τους. Όλο το Βασιλικό αριστερό καταρρέει, και οι Μύριοι καταδιώκουν μόνο ένα μικρό τμήμα, ίσως το 1/5 του αριστερού Βασιλικού μετώπου. Το υπόλοιπο προσφέρεται για καταδίωξη από τον υπόλοιπο στρατό του Κύρου. Αλλά ο μεν Αριαίος αδρανεί, ο δε Κύρος περιμένει τπν ευκαιρία που θα του δώσει η επιτυχία των Μυρίων. Και μόλις αυτή έρχεται, ορμά. Πιθανώς οι Μύριοι, ενόσω καταδίωκαν, προκειμένου να σιγουρέψουν ότι το βασιλικό αριστερό δεν θα αναμιχθεί με αναστροφή, να τον είδαν να κάνει ακριβώς αυτό - και για το λόγο αυτό να θεώρησαν ότι είχε νικήσει.Έτσι εξηγείται το ότι οι 600 ιππείς του Κύρου διασκόρπισαν 6000 εχθρούς επίλεκτους ιππείς. Τους πέτυχαν ενώ αναδιατάσσονταν, με χαμηλό ηθικό, σε σύγχυση και με σχηματισμό διαταραγμένο. Δεν ήταν λοιπόν η προσωπική επίθεση του Κύρου που ήταν ανόητη. Ο Ξενοφών μάλλον αποδοκιμάζει το ότι οι λιγότεροι ιππείς του διασκορπίστηκαν κατά την καταδίωξη, αφήνοντάς τον σχεδόν μόνο, και όχι την έφοδό του καθεαυτή. Επίσης αποδοκιμάζει το ότι πολεμούσε χωρίς κράνος. Αλλιώς, θαυμάζει την ανδρεία του επαναστάτη (όπως και όλοι,Έλληνες και Πέρσες της εποχής του) και δεν μπορεί να διανοείται ότι δεν θα πολεμούσε ο ίδιος, αυτοπροσώπως για το θρόνο. Το ότι έφτασε απέναντι από τον αδελφό του ήταν στρατηγική επιτυχία του σχεδίου των Μυρίων. Η κατάληξη οφειλόταν στην ελλειμματική αυτοπειθαρχία του πρίγκιπα αλλά και των ανδρών του, και στο πνεύμα μονάδας και αυτοθυσίας της Βασιλικής σωματοφυλακής, που πάντως δεν γοήτευσε αφού ο μονάρχης απειλήθηκε και τραυματίστηκε. Και φυσικά το φταίξιμο δεν ήταν του Κύρου, που αν σταματούσε προ του αδερφού του θα έχανε τη μοναδική εκείνη ευκαιρία, ούτε των Μυρίων που τσάκισαν επαρκώς το Βασιλικό στρατό ώστε να δώσουν στον εργοδότη τους εκείνη την ευκαιρία. Ήταν του Αριαίου, που με μεγάλες δυνάμεις, μεταξύ των οποίων και ιππικό, δεν υποστήριξε τον αφέντη του. Αν είχε σπεύσει και αυτός, οι 600 ιππείς το Κύρου δεν θα είχαν διασκορπιστεί στπν καταδίωξη των 6000 αντιπάλων τους. θα το είχε αναλάβει αυτός, και το σώμα του Κύρου θα ενέπιπτε αθρόο επί της σωματοφυλακής του Αρταξέρξη και θα τελείωνε τη μάχη.

25

!

Ε Ι Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ε ]

[ To'Enos των Μυρίων ]

Αν δεχθούμε ότι ο Αρταξέρξης πληγώθηκε και ετέθη εκτός μάχης, καταλαβαίνουμε αρκετά πράγματα. Μετά την αποτυχία του Κύρου, το δεξί του Αρταξέρξη, που δεν έχει εμπλακεί, προφανώς απωθεί χωρίς καν μάχη τον Αριαίο που ήταν θεατής. Αυτή η δύναμη καταλαμβάνει το στρατόπεδο του Κύρου, ίσως ενισχυμένη και με τμήματα από τη Βασιλική σωματοφυλακή και από τα στρατεύματα που προστάτευαν το Βασιλέα και ίσως ανασυντάχθηκαν. Στο στρατόπεδο, ή κάπου εκεί, βρίσκουν τον Τισσαφέρνη. Οι νικητές του δεξιού γνωρίζουν ότι ο μονάρχης είναι ζωντανός και ο στασιαστής νεκρός, αλλιώς θα είχαν διαλυθεί. Η εκπληκτική τους ανικανότητα στο στρατόπεδο του Κύρου δείχνει ότι επρόκειτο για μαζώματα, όχι για τα επίλεκτα στρατεύματα της Βασιλικής ακολουθίας, με ελαττωματική διοίκηση και διαταραγμένη αυτοπεποίθηση από τον κίνδυνο του Βασιλιά. Όταν ο Τισσαφέρνης, αλλά και οι ζωντανοί αυτόμολοι και αιχμάλωτοι (που συνέλαβαν, αφόπλισαν και έστειλαν πίσω στο στρατόπεδο οι Έλληνες), ενώθηκαν μαζί τους, προφανώς ο Τισσαφέρνης ανέλαβε την πρωτοβουλία και για το λόγο αυτό μετά ετιμήθη τόσο πολύ. Τι κάνει; Το μόνο λογικό: ανασυντάσσει τις δυνάμεις που έχει. Δεν επιπίπτει επί των Ελλήνων, όταν αυτοί αναστρέφουν και σχηματίζουν μέτωπο εναντίον του. Αυτό είναι προφανώς ανθυγιεινό. Αλλά αναστρέφει και υποχωρεί πάνω στην πορεία που είχε ακολουθήσει ο Βασιλικός στρατός, δηλαδή έξω από το μέτωπο των Ελλήνων. Όταν τους προσπερνά, σχηματίζει μέτωπο κάθετο σε αυτό που είχε στην αρχή. Οι Έλληνες, όλοι με γνώση των σπαρτιατικών τακτικών στην Μαντινεία το 418 πΧ φοβούνται πλευρικό κτύπημα και αναπτύσσονται έτσι ώστε να αντιπαρατάσσουν μέτωπο στον εχθρό, ενώ έχουν νώτα στην όχθη του ποταμού. Μόλις επιτίθενται, οι Βάρβαροι διαλύονται ακόμη μια φορά και ακόμη ευκολότερα. Προφανώς και εδώ τους ετοιμάζουν μια καλοστημένη παγίδα (άλλωστε είναι εκεί και ο Τισσαφέρνης που ξέρει από αυτά).Όταν οιΈλληνες καταδιώκουν, μόνο ένα σώμα κάποια στιγμή αναστρέφει για να τους αντιμετωπίσει. Είναι ένα τεράστιο σώμα ιππέων, επί ενός λόφου! Ιππείς συντάσσονται επί λόφου, για να αναχαιτίσουν πεζικό!!! Αλλά τελικά δεν το κάνουν. Παρά το ότι φαίνεται το Βασιλικό λάβαρο, οι ιππείς σιγά-σιγά διαρρέουν και τελικά ο λόφος εκκενώνεται προ της ελληνικής επίθεσης. Οι ανιχνευτές που στέλνονται, βλέπουν ότι ο εχθρός έχει αποσυρθεί. Προφανώς σκοπεύει, στην έξυπνη παγίδα του, να τους κάνει να πεθάνουν από την απορία ή από τα γέλια... Αν ο Ξενοφών έχει άδικο και ο Κτησίας δίκιο, όπως είναι το λογικό, ας δούμε τι έχει συμβεί. Ο

Η Μ ά χ η στα Κούναξα

Αρταξέρξης είναι τραυματίας και αποσύρεται. Οι στρατηγοί του στο κέντρο και δεξιά επιτίθενται, αλλά όλο το στράτευμα είναι πολύ κλονισμένο για να δρα αποτελεσματικά. Το αριστερό δεν υπάρχει, το κέντρο ανασυντάσσεται, το δεξί επιχειρεί διστακτικά. Ο Τισσαφέρνης (επικεφαλής μόνο της προσωπικής του φρουράς, αφού η πτέρυγα του διαλύθηκε από τους Μύριους) πληροφορεί τους άλλους διοικητές ότι οι Μύριοι έχουν προχωρήσει πολύ. Όλοι παγώνουν και αφήνουν τις διαρπαγές στρατοπέδων (στις οποίες οι Πέρσες είναι γενικώς καλοί και εδώ εμφανίζονται ερασιτέχνες) διότι υπάρχει ένας τεράστιος κίνδυνος: εκεί που είναι οι Μύριοι να στρέψουν αριστερά και να πέσουν τυχαία πάνω στον Βασιλιά που αναρρώνει και έχει φυγαδευτεί και τη συνοδεία του και να τελειώσουν εκεί τη μάχη. Αφήνοντας τις διαρπαγές και ανασυντασσόμενοι οι Πέρσες δεν έχουν καμία διάθεση να εμπλακούν με τους Μύριους. Είναι αυτοκτονικό. Ούτε να καταδιώξουν τον Αριαίο. Είναι άχρηστο, θέλουν να προστατέψουν το Βασιλιά τους. Σπεύδουν να περάσουν έξω από το μέτωπο των Μυρίων, εν πολλοίς όχι επειδή είναι λιγότερο αυτοκτονικό, αλλά και επειδή έτσι τίθενται μεταξύ αυτών και του Βασιλιά. Σχηματίζουν μέτωπο όχι για να τους απειλήσουν, αλλά για να καλύψουν τη θέση του Μονάρχη τους.Όταν δέχονται επίθεση, δεν αντέχουν και διαλύονται. Κανείς πεζός δεν σταματά το φευγιό. Μόνο μερικοί (αρκετοί] ιππείς τολμούν, σε μια ισχυρή θέση, προκειμένου να δώσουν χρόνο στο μονάρχη τους και την άμεση κουστωδία του, που το σκάνε εν μέσω αυτών. Μόλις ο μονάρχης απομακρύνεται, και καθώς το φονικό τείχος Οπλιτών κινείται εναντίον τους, αυτοί διασπείρονται προς κάθε κατεύθυνση, είτε κοιτώντας ο καθένας την ζωούλα του, τώρα που ο μονάρχης διασώθηκε, ή επίτηδες, προκειμένου να μην μπορέσουν να καταλάβουν οι εχθροί τους προς τα πού διέφυγε ο Μονάρχης ακολουθώντας τον όγκο των υποχωρούντων. Το ίδιο έργο θα παιχτεί και στα Γαυγάμηλα, όπου ο Αλέξανδρος θα ψάχνει το Δαρείο επί της οδού διαφυγής, ενώ εκείνος έξυπνα και ινκόγνιτο θα κινείται λάθρα στην αντίθετη κατεύθυνση. Δεν είναι λοιπόν «έξυπνες παγίδες» που αποπροσανατόλισαν τον Κλέαρχο. Είναι η Τύχη, που

Πέρσης βασιλικός σωματοφύλακας.

Σύμφωνα

με τον Πλούταρχο και τον Κτησία οι άντρες αυτοί πολέμησαν ηρωικά για να σώσουν τον Αρταξέρξη στα Κούναξα (Φωτά: Ευγενική χορηγία του Γερμανικού συλλόγου ιστορικών μελετών'Έταίροι").

έσωσε τον Αρταξέρξη όταν οι'Ελληνες θα μπορούσαν να τον έχουν εξοντώσει χωρίς καν να γνωρίζουν ότι ο εργοδότης τους ήταν ήδη νεκρός. Μια οργανωτική μεγαλοφυία υπάρχει.Ίσως είναι του Φαλίνου, που ενέΒαλλε μια πειθαρχία στον περσικό όχλο, ώστε να προσεγγίζει με σιωπή και να μπορεί να ελιχθεί. Πριν από τα Κούναξα δεν έχουμε ακούσει για περσικούς ελιγμούς πλην της γιούργιας και της πιλάλας. Εδώ αναπτύσσονται σιωπηλά, αναστρέφουν, επικάμπτουν, αναδιατάσσονται, σαν ελληνικό στράτευμα. Δεν πολεμάνε πολύ καλά. Επίσης ίσως δική του ιδέα είναι να φτιάξει, με αιγυπτιακές ασπίδες, που τόσο αποτελεσματικές ήταν απέναντι στους Έλληνες στα Μηδικά (κατά τον Ηρόδοτο) ένα Βαρύ σώμα που θα αναχαιτίσει τους Έλληνες Οπλίτες. Δεν το καταφέρνει. Μια αντίστοιχη κίνηση, για τον ίδιο λόγο (ανυπαρξία επαρκών Ελλήνων Οπλιτών) θα δοκιμάσει μερικές δεκαετίες αργότερα ο Ιφικράτης, και αυτός ων σε περσική υπηρεσία και θα εμφανίσει τον Ιφικράτειο. Η ατυχία λοιπόν, και μια σειρά έγκαιρων και αποφασιστικών κινήσεων του Τισσαφέρνη, ίσως με τη Βοήθεια του Φαλίνου, έσωσαν τον Αρταξέρξη και εμπόδισαν τους Έλληνες να διαλύσουν επιτόπου την περσική αυτοκρατορία 70 χρόνια πριν από τον Αλέξανδρο. Η ανικανότητα ενός ανθρώπου, του Αριαίου, και ο λεονταρισμός του εαυτού του, είχαν στερήσει πρωτύτερα το θρόνο από τον Κύρο το Νεότερο. Και για μέρες, αν όχι χρόνια μετά, οι Πέρσες δεν θα τολμούν να έρθουν σε αγχέμαχο αγώνα εναντίον των Ελλήνων. 0 Φαλίνος με την πείρα και τη μεθοδολογία της Σφακτηρίας (425 πΧ), και η δολιότητα του Τισσαφέρνη σχεδόν αφάνισαν το ελληνικό σώμα, αλλά η μεγαλοφυία του Ξενοφώντα, η λακωνική επιστήμη του Χειρίσοφου και το χαλκέντερο των ανδρών τους τους κράτησαν ζωντανούς. Ένα ενδιαφέρον σημείο προκύπτει από την ταυτότητα και τον αριθμό των αυτόμολων. Ο Ξενοφών δεν λέει πολλά για αυτούς, πλην του ότι ο Βασιλεύς τους παραλαμβάνει - χωρίς τιμωρία- μαζί με τον Τισσαφέρνη, και τους χρησιμοποιεί στην δεύτερη σύγκρουση. Αυτή η αυτομόληση και επιστροφή πιθανώς να οφείλεται στη γνωστοποίηση σεαυτούς, από τους στρατηγούς του Βασιλικού κέντρου, της μοναρχικής μονομαχίας και της έκβασης, οπότε οι αυτόμολοι προφανώς προσήλθαν στο πλευρό του νικητή διεκδικητή. Ήταν πλέον αναντίρρητα νόμιμος Αχαιμενίδης ηγεμών. Πιθανώς δε να πρόκειται για τον ΑρΒάκη, διοικητή 300.000 κατά τον Ξενοφώντα, για τον οποίο ο Πλούταρχος αναφέρει ακριβώς ότι αυτομόλησε αλλά μετά την μονομαχία των δύο αδελφών επανήλθε στο πλευρό του Βασιλέως, ο οποίος θεώρησε δειλία και όχι προδοσία την πράξη του και τον τιμώρησε ελαφρά. Η μαζική παράδοση ανδρών, αντί της αλλαγής στρατοπέδου, που υπαινίσσεται ο Ξενοφών, τόσο μαζική που ο αφοπλισμός γίνεται με έκχυση των Βελών, ταιριάζει απόλυτα. Ο Τισσαφέρνης, του οποίου η πτέρυγα είχε διαλυθεί, θα ανέλαβε το στρατό του αυτόμολου για να καλύψει τον Βασιλέα κατά τα ανωτέρω, και θα φρόντισε να εκτιμηθεί η προσφορά του αυτόμολου και να «πέσει» στα μαλακά. Άλλωστε, η επίδοση της δικής του διοίκησης ήταν εξίσου - αν όχι περισσότερο - άθλια, καθώς η πτέρυγά του κατέρρευσε. Με αυτά υπόψη, αν αφαιρεθούν 300.000 ακόμη άνδρες από το στρατό του Αρταξέρξη, φτάνουμε στις 600.000 άνδρες του Βασιλικού στρατού (υπό τους Τισσαφέρνη και ΓωΒρύα, με τον δεύτερο προφανώς στο δεξί της Βασιλικής στρατιάς) που ενεπλάκησαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Η απόσταση από τον Κτησία (400.000), του οποίου το έργο είχε διαβάσει ο Ξενοφών όταν έγραψε την «ΑνάΒασι», είναι ακόμη σημαντική (+ 50%) αλλά όχι πλέον τεράστια. -

H P ·

Ε 3 Ε 3 Ε ! 3 Ε Ι Ε ! 2 3 Ε Ι Ξ Ε Ι Ε ! 3 Ε 1 Ε 3 3 Ξ 3 Ε Ι

[ T o ' E n o s των Μυρίων ]

Η Μ ά χ η στα Κούναξα

Η Εκστρατεία του Αγησιλάου Αγησίλαος ήταν ο τελευταίος μεγάλος Σπαρτιάτης Βασιλιάς, και ουσιαστικά και ο πλέον μοιραίος. Στρατιωτική ιδιοφυία πρώτου μεγέθους, στην αρχή της Βασιλείας του παρέλαβε τη Σπάρτη παγκόσμια υπερδύναμη και στη η δύση της την άφπσε μικρή και ασήμαντη. Παρ' όλ' αυτά υπήρξε σαφώς ο ικανότερος στρατιωτικός της αρχαίας Ελλάδας, μέχρι το ερχομό του Αλέξανδρου, αν και δεν είχε τη φλόγα της καινοτομίας του Επαμεινώνδα, ούτε τη σφοδρή για αιώνες φιλολογική στήριξη του τελευταίου. Μοναδικός θαυμαστής και απολογητής του ο φίλος του Ξενοφών, που τον διέσωσε από την αφάνεια. Η επίθεση του εναντίον του περσικού κράτους στις αρχές του 4ου πΧ αιώνα αποτέλεσε τπν πρώτπ ελληνική απόπειρα εξουδετέρωσης της αυτοκρατορίας ως απειλής, είχε ως πυρήνα άνδρες και αξιωματικούς από τους Μύριους, εμπνεύστηκε από τα κατορθώματά τους και απαντούσε στα περσικά αντίποινα κατά της Σπάρτης, τα οποία προ-

0

Σύγχρονη

αναπαράσταση

εκπαίδευσης οπλιτών. Ο οπλομάχος διδάσκει συνασπισμό σε αρχαρίους. (Φωτά: Ευγενική χορηγία του Γερμανικού συλλόγου ιστορικών μελετών "Εταίροι").

28

κλήθηκαν από την σπαρτιατική υποστήριξη (με τον Κλέαρχο αλλά κυρίως με το Χειρίσοφο και τους άνδρες του) προς τον στασιαστή Κύρο. Το 399 πΧ ήταν πλέον γνωστό ότι ο Κύρος είχε αποτύχει, και μαζί με αυτόν και η σπαρτιατική προσπάθεια να αναμιχθεί έντονα στα περσικά πράγματα. Ωσαύτως ήταν γνωστό ότι το ελληνικό στρατιωτικό σύστημα της εποχής ήταν ανώτερο από το περσικό. Η Σπάρτη θα άρχιζε πλήρεις εχθροπραξίες προτού ο περσικός Βασιλικός στρατός κινηθεί δυτικώς του Άλυ, για να ανταποδώσει τα ίσα. Με όλον τον ελληνικό κόσμο (Σικελίας περιλαμβανομένης) υπό την ηγεσία της, με τους καλύτερους πολεμιστές στην Μεσόγειο υπό τις διαταγές της, με έναν νικηφόρο και εμπειροπόλεμο στόλο υποστηριζόμενο από τους πόρους όλης της Ελλάδας και με μια πλειάδα καλά εκπαιδευμένων διοικητών, οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι θα μπορούσαν να διεξάγουν τον πόλεμο που δεν

Σύγχρονη αναπαράσταση μισθοφόρου από τη μεγάλη Ελλάδα. Το κράνος του βασίζεται σε ευρήματα από τον Τάραντα (Φωτό: Ευγενική χορηγία του Γερμανικού συλλόγου ιστορικών μελετών "Εταίροι").

ι

[ To'Enos των Μυρίων ]

Η Μ ά χ η στα Κούναξα

ευτύχησε 70 χρόνια νωρίτερα να διεξάγει ο Παυσανίας. Άλλωστε, εκτός από τους καλύτερους πολεμιστές του κόσμου και τα νεότερα πολεμικά δόγματα, εκτός από τπν ειρηνευμένη Ελλάδα, οι Σπαρτιάτες διέθεταν και τους Μύριους: την ζωντανή γνώση της ασιατικής ενδοχώρας και πολεμικής πράξης και τη ζώσα πολεμική υπεροχή των ελλήνων απέναντι στους Βαρβάρους. Παρ' όλ' αυτά, οι επιχειρήσεις ήταν ρυθμού αντίστοιχου με τον αθηναϊκό του προηγούμενου αιώνα, και οι επιτυχίες ακόμη μικρότερες, αφού οι στρατηγικοί σκοποί δεν ήταν σαφείς και οι διοικητές ήταν μάλλον λίγοι. Σε κάθε περίπτωση, οι Σπαρτιάτες δεν μπορούσαν να αναχαιτίσουν τις περσικές προσβολές. Έπρεπε να περιμένουν τα Βασιλικά αποσπάσματα, να κινηθούν προς εντοπισμό και να συγκρουστούν μαζί τους. Ένας πόλεμος ελιγμών, στον οποίο η ανυπαρξία περσικού ναυτικού, η ύπαρξη του σπαρτιατικού, η μεγάλη πειθαρχία και π μισθοφορική Βάση του στρατεύματος ήταν πολύ καλύτερα προσαρμοσμένα απ' ότι συνέβαινε έναν αιώνα πρωτύτερα, κατά την Ιωνική επανάσταση. Η σπαρτιατική κυβέρνηση είδε σαφώς ότι απαιτείτο, αν όχι καταστροφή της περσικής ισχύος, τουλάχιστον γεωστρατηγική ολοκλήρωση της κατεχόμενης περιοχής της Μ. Ασίας προς αποκοπή των Περσών από τη Δύση. Για την επίτευξη του κόπου αυτού ο νεαρός Βασιλιάς Αγησίλαος προσφερόταν. Συνοδευόμενος από ικανούς επιτελικούς ("συμβούλους") μεταξύ των οποίων και ο πασίγνωστος Λύσανδρος και με ικανό στρατιωτικό σώμα, καθώς και με τις αντίστοιχες διαταγές πανελλήνιας κινητοποίησης, ο Αγησίλαος διεκπεραιώθηκε, για μια ακόμη φορά, από τον άξονα του Αιγαίου στη Ιωνία και άρχισε τις επιχειρήσεις. Η εκστρατεία δεν είχε αρχίσει όσο καλά θα επιθυμούσαν οι Σπαρτιάτες, αφού ελάχιστοι Έλληνες συντάχθηκαν και μερικοί (πχ Θηβαίοι) εναντιώθηκαν πλήρως, αλλά σε κάθε περίπτωση υπήρχε λόγος αισιοδοξίας: ο Αγησίλαος εξαπέστειλε τον μεγαλοφυή πλην επικίνδυνο Λύσανδρο οίκοι και άρχισε για μια ακόμη φορά να προσβάλλει το περσικό οικοδόμημα στην Ασία με τον γνωστό ακτινωτό ελληνικό τρόπο που είχε αποδειχτεί ανεπιτυχής στο παρελθόν. Κατά το δεύτερο χρόνο της εκστρατείας του, είχε σαφώς λόγους να είναι αισιόδοξος: απολάμβανε της στήριξης όλων των ελλήνων στπν περιοχή, είχε εγκαταστήσει ένα αξιοθαύμαστο σύστημα στρατολόγησης - κινητοποίησης - εκπαίδευσης που απέδιδε με τοπικούς ανθρώπινους πόρους ποιοτικούς στρατιώτες με φρόνημα πολιτικό, διέθετε ικανούς μισθοφόρους και όλες τις προόδους τπς ελληνικής πολεμικής τέχνης. Ο στρατός του διέθετε πυρήνα από τους Μύριους και ήταν σαφώς από τους πλέον έμπειρους και αξιόμαχους που εισέΒαλλαν ποτέ στην Μ. Ασία. Ένα

ΞΞΞΞΕΕΞΞ

στράτευμα, όχι συνοθύλευμα, ανδρών με υψηλή πειθαρχία, υφιστάμενων σκληρή και εντατική εκπαίδευση, που διέθετε διαφοροποιημένα όπλα και υπηρεσίες και ενσωμάτωνε όλα τα τεχνικά και τακτικά διδάγματα του παρελθόντος. Σε αντίθεση με τους στρατούς των επαναστατών ή ακόμη και των Αθηναίων του Ξάνθιππου, ήταν στρατός πλήρως ικανός για πόλεμο κινήσεων και μακροχρόνιες επιχειρήσεις. Χάρη στον Ξενοφώντα, ο Αγησίλαος μπόρεσε να οργανώσει και να εξοπλίσει και ένα αξιοπρεπέστατο ιππικό σώμα, που θα αύξανε δυσθεώρητα την αποτελεσματικότητα της δύναμής του: αναγνωρίσεις μεγάλης ακτίνας, αντιμετώπιση αποστολών αντιευκινησίαςτου εχθρικού ιππικού κατά την κίνηση του στρατού με δράση έφιππων περιπόλων (μόνιμο πρόβλημα των οπλιτικών στρατών στα πεδινά], κάλυψη μετώπου και πλευρών, καταδίωξη του εχθρού μετά τη μάχη (σε περίπτωση νίκης) και αποτροπή εχθρικής καταδίωξης σε περίπτωση ήττας ήταν η αναμενόμενη συνεισφορά του ιππικού. Το τελευταίο είχε πλέον πολύ μεγάλη σημασία, αλλά σαφώς δευτερεύουσα απέναντι στο πεζικό. Το πεζικό του Αγησιλάου, με Οπλιτικό, Πελταστικό και Ψιλικά ήταν το καλύτερο της εποχής. Ικανό για πόλεμο κινήσεων, εγχειρημάτων, εδαφικό πόλεμο αλλά και αξεπέραστο σε εκ παρατάξεως μάχες αναμενόταν να σαρώσει την εχθρική παρουσία από την ύπαιθρο επί παντός εδάφους, τουλάχιστον όσο παρέμενε επαρκώς εφοδιασμένο και συντεταγμένο. Αδυναμία του μόνο η διασπορά σε πεδινό έδαφος για λεηλασία, και αυτό μέχρι που σχημάτισε ιππικό. Οι λαμπρές επιτυχίες, και ιδίως η νίκη στπ μάχπ του Πακτωλού έδειχναν το τεράστιο κίνδυνο αποσταθεροποίησης της περιοχής που αντιμετώπιζαν οι Πέρσες. Όμως, δυστυχώς δεν ήταν όλα ρόδινα για τον Αγησίλαο. Υπήρχε μια σειρά εξαιρετικά ανησυχητικών και δυσμενών παραγόντων που επέφερε την τελική αποτυχία του χωρίς να νικηθεί ούτε άπαξ σε μείζονα δράση. Κατ' αρχάς, ο στρατός του Αγησιλάου δεν περιλάμβανε τους καλύτερους των καλυτέρων: αν και Βασιλιάς της Σπάρτης, δεν διέθετε Σπαρτιάτες στο στρατό του! Ελάχιστοι (30) Όμοιοι τον είχαν ακολουθήσει για να αναλάβουν διοικητικές και επιτελικές θέσεις. Αυτό ήταν πολλαπλώς σημαντικό: Η Σπάρτη δεν διέθετε αρκετούς άνδρες της επίλεκτης αυτής τάξης ώστε να τους διακινδυνεύσει σε μια εκστρατεία, ακόμη και υπό τον ένα εκ των δύο Βασιλέων της (κάτι που δημιουργεί ερωτηματικά σε σχέση με το εκστρατευτικό σώμα του 479 πΧ υπό τον Λεωτυχίδη, που είναι άγνωστο αν περιλάμβανε ή όχι Ομοίους). Η ανάγκη για παραμονή των πλέον επίλεκτων δυνάμεων σήμαινε επίσης ότι η "ειρηνευμένη"

[ T o ' E n o s των Μυρίων ]

Ελλάδα δεν ήταν τόσο ασφαλής όσο θα ήθελαν οι Σπαρτιάτες, ακόμη και υπό την κυριαρχία του Στόλου τους στο Αιγαίο. Δεύτερο, καθαρά στρατιωτικό μειονέκτημα, ήταν ότι η συνολική δύναμη, με όλες τις ενισχύσεις και επιτόπιες στρατολογήσεις παρέμενε τραγικά μικρή. Μπορούσε να σαρώσει από τα πεδία της Μ. Ασίας κάθε οργανωμένη περσική δύναμη που θα τολμούσε να παραταχθεί, αλλά δεν μπορούσε να αναλάβει ξεχωριστούς επιχειρησιακούς άξονες για στρατηγικές επιδιώξεις σε μεγάλο Βάθος χώρου και χρόνου. Δηλαδή, αν οι Πέρσες δεν έκαναν το χατίρι των Σπαρτιατών να τους αντιμετωπίσουν επί του πεδίου, οι τελευταίοι δεν διέθεταν τρόπο να τους εξαναγκάσουν απειλώντας στρατηγικούς κρίσιμες οντότητες. Σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζονται και άλλες αδυναμίες: το στράτευμα του Αγησιλάου ήταν βασικά πεζοπόρο, με μικρή αναλογία ιππικού, και συνεπώς με μειωμένη στρατηγική και επιχειρησιακή ευκινησία. Οι νέοι τύποι πεζικού είχαν επαρκέστατη κινητικότητα για τις μικρές και λίαν κακοτράχαλες διαστάσεις της Ελλάδας, αλλά στις ομαλότερες πλην αχανείς εκτάσεις της Μ. Ασίας ήταν πολύ αργές. Σαν να μην έφτανε αυτό, ο Αγησίλαος, ύστερα από 100 χρόνια ελληνικών πολέμων δεν είχε μια αξιοπρεπή πολιορκητική σκευή που θα του επέτρεπε να καταλαμβάνει εξ εφόδου πόλεις που αντιστέκονταν ερρωμένως. Έφτασε, σύμφωνα με τα Ελληνικά Οξυρρύγχια, μέχρι την κεντρική Μικρά Ασία απειλώντας κάποια από τα σημαντικά περσικά σημεία στηρίγματος στην περιοχή (τα σημαντικότερα ήταν Κελαινές, Σάρδεις, Μάζακα, Γόρδιο) αλλά αδυνατούσε να καταλάβει εξ' εφόδου ακόμη και οχυρωμένα χωριά! Με δυο λόγια, αδυνατούσε να αποκτήσει στρατηγική πρωτοβουλία. Οι καταπέλτες και οι εξελιγμένες πολιορκητικές μηχανές εφευρίσκονταν εκείνη ακριβώς την εποχή στη Σικελία, από το Διονύσιο, και θα χρειάζονταν μερικές ΙΟετίες για να κατακτήσουν τον ελληνικό χώρο την εποχή του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου. Από την άλλη μεριά, ο Αγησίλαος ήταν πολύ τυχερός που οι Πέρσες αντιλαμβάνονταν πολύ αργότερα από τους'Ελληνες τα ρεύματα της εποχής και επέμεναν να παρατάσσονται στο πεδίο της μάχης εναντίον τους, προσφέροντας ευκαιρίες κατάκτησης της κυριαρχίας του χώρου... Η κακή οικονομική κατάσταση του Αγησίλαου και η μισθοφορική σύνθεση του στρατεύματος σήμαιναν ότι, εκτός των άλλων, έπρεπε να επιχειρεί με τη νοοτροπία του προσπορισμού εσόδων για την πληρωμή των μισθοφόρων. Η πρακτική πασιφανώς ήταν αποτυχημένη στους ελληνικούς πολέμους, καθώς εξαγρίωνε και

Η Μ ά χ η σ ί α Κούναξα

κατέστρεφε τους τοπικούς πληθυσμούς, που όταν ήταν εχθρικοί - μετατρέπονταν από πολίτες σε επαγγελματίες στρατιώτες για λόγους επιβίωσης! Ο πλούτος της Ασίας δεν έκανε στους κατοίκους της λιγότερο επαχθή αυτήν την πρακτική και ο Αγησίλαος, καθώς δεν μπορούσε να καταλάβει - για τους λόγους που προαναφέρθηκανβασιλικούς πόρους, υφιστάμενος συνάμα και αφαίμαξη από την κυβέρνησή του σε όσα λάφυρα κατακτούσε, αναγκαζόταν να επικεντρώνεται σε απόκτηση μέσων προς συνέχιση του πολέμου. Ο Αλέξανδρος, αντίθετα, θα απαγορεύσει διαρρήδην την λεηλασία στις περσικές περιοχές που καταλάμβανε, ενσωματώνοντάς τις στο μακεδονικό στέμμα. Φυσικά αυτό το έκανε με την ισχύ του πολιορκητικού πολέμου του, που καταλάμβανε ή εκφόΒιζε τις πόλεις με αποτέλεσμα αρχικά λάφυρα ή συνεισφορές, και μετά κεντρικά περσικά ταμεία... Ο Αγησίλαος όχι μόνο δεν μπορούσε να εκδιώξει τους Πέρσες, καταλαμβάνοντας τα στηρίγματά τους, όχι μόνο αναγκαζόταν να λεηλατεί, αποξενώνοντας τους αδιάφορους ντόπιους, αλλά πολεμούσε μόνο κατά την καλή εποχή! Οι μισθοφορικοί στρατοί που υποτίθεται ότι αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα του 4ου αιώνα για να επεκτείνουν την εκστρατευτική περίοδο, παρέμεναν - με τη σημερινή ορολογία - "παντός καλού καιρού". Φυσικά μπορούσαν να εκστρατεύουν συνεχόμενα, ενώ οι πολιτικοί στρατοί εν μέσω καλοκαιριού έπρεπε να τηρούν ημερομηνίες τακτές για συγκομιδές, τρύγους κλπ (όπως φάνηκε σε γελοίο Βαθμό στον Αρχιδάμειο Πόλεμο, 431-421 πΧ) αλλά και οι μισθοφόροι σε ελάχιστες περιπτώσεις εξεστράτευαν τον χειμώνα. Η αλήθεια ήταν ότι ίσως μοναδική εξαίρεση στην αρχαία εποχή ήταν ο Αλέξανδρος. Η συνήθειά του να εκστρατεύει και κατά το χειμώνα του έδωσε εντυπωσιακές επιτυχίες, μέσα στις οποίες και η κατάκτηση της Μικράς Ασίας. Τέλος, ο Αγησίλαος είχε επισφαλείς συγκοινωνίες. Η απόλυτη απόσταση Σπάρτης-Εφέσου δια ξηράς σήμαινε πολύ μεγάλο αριθμό ασταθών οντοτήτων που διακύβευαν τις συγκοινωνίες του Αγησίλαου, ιδίως αν αυτές οι οντότητες αποφάσιζαν να προξενήσουν πρόβλημα. Αυτό είχε οδηγήσει στην προτίμηση της οδού εισβολής μέσω του Αιγαίου, που στην κυριολεξία παρέπλεε αυτούς τους κινδύνους, αλλά επέφερε ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της απόστασης, αφού η εισβολή άρχιζε από την'Εφεσο αντί, πχ, από την Τρωάδα, προσθέτοντας αρκετά ακόμη χιλιόμετρα μεταξύ Λακωνίας και Αγησιλάου. Επιπλέον, η χρήση της θαλάσσιας οδού σήμαινε ότι αν τυχόν κόβονταν (όπως και έγινε) η δια ξηράς θα έβριθε κινδύνων, ιδίως στην θρακική, αφού της εισβολής δεν είχε προηγηθεί εκκαθάριση.

[ To'Enos ίων Μυρίων ]

Η Μ ά χ η στα Κούναξα

Τέλος, για μια ακόμη φορά, καθώς ο Αγησίλαος είχε επιχειρησιακή πρωτοβουλία βρισκόμενος σ ε κεντρική θέση και απειλώντας ακτινωτά, σε περίπτωση απώλειας της πρωτοβουλίας (ιδίως δε αν χανόταν η ναυτική κυριαρχία) θα βρισκόταν στο επίκεντρο συγκεντρωτικών εχθρικών επιθέσεων, δηλαδή στην ίδια δεινή θέση με τους Ίωνες 100 χρόνια νωρίτερα...Όταν ο περσοαθηναϊκός στόλος κέρδισε τη ναυμαχία της Κνίδου, δεν ήταν μόνο η ανάκληση του Αγησίλαου στη Σπάρτη. Η θέση του από μόνη της ήταν επισφαλής. Ο μόνος λόγος που οι εξελίξεις δεν ήταν χειρότερες ήταν οι λαμπρές τακτικές επιτυχίες στην ξηρά τα προηγούμενα χρόνια, που είχαν ξεδοντιάσει την περσική χερσαία ισχύ. Αν και οι απώλειες αυτές ίσως ήταν μικρότερες από αυτές που επέφεραν οι επαναστατημένοι του 499 πΧ, η περσική δυνατότητα αναπλήρωσης μάλλον ήταν μικρότερη λόγω των ταραχών σε πολλά μέτωπα. Αν οι Πέρσες δεν διατηρούσαν την ανθυγιεινή συνήθεια να προσπαθούν ν αντιμετωπίζουν ελληνικά στρατεύματα επί του πεδίου της μάχης, όπου η ελληνική τακτική είχε πλέον εξελιχθεί σε επιστήμη, τότε μια ισχυρή βασιλική στρατιά θα βρισκόταν να καταδιώκει τον Αγησίλαο καθώς θα προσπαθούσε να απεμπλακεί, και θα κατέστρεφε τους συμμάχους του Ίωνες, αποτρέποντας την μεταφορά από αυτόν ενισχύσεων προς

Ε1Ρ®ϋ IP®!I I Μ*

g am

Π

Π

ρ mm

m mm

FTI J·! Ι"1'® Ι-® ΪΤΙ ITS |"*1 ίΡΤΙ || aril

| »di

| »K

|«Λ

•-Jl

1

| wJI

g •«•

FTI Ρ"! Ι·1 |••

| uM

g iJi

| mi

τη Σπάρτη, και συνακολούθως μειώνοντας τις πιθανότητές του να διανοίξει την επικίνδυνη οδό της επιστροφής δια Δαρδανελίων-Μακεδονίας. Το σπαρτιατικό σώμα θα μπορούσε να εξοντωθεί και η Ιωνία να ξαναπνιγεί στο αίμα.Όλα αυτά αν Βέβαια ο Τισσαφέρνης δεν είχε επιχειρήσει να αντιμετωπίσει τους Έλληνες στον Πακτωλό, δίνοντας μια θεαματική νίκη στον Αγησίλαο (την οποία πλήρωσε με το κεφάλι του) και καταστρέφοντας της βασιλική στρατιά. Είναι σαφές ότι οι αδυναμίες του Αγησίλαου του στέρησαν τη δυνατότητα αποφασιστικής νίκης. Με αυτό το δεδομένο, οι Πέρσες μπορούσαν απλά να τον καθυστερούν και να τον κατατρίβουν, μέχρι ο χρυσός και ένας στόλος να εξεγείρουν την Ελλάδα εναντίον του. Ο Σουν Τζου, που έγραφε μόλις 100 χρόνια πρωτύτερα, επιβεβαιωνόταν πλήρως. Όταν ο Αλέξανδρος θα εκστράτευε, 60 χρόνια αργότερα, θα ήταν επιμελώς προετοιμασμένος (όπως και ο πατέρας του άλλωστε) για αυτό το ενδεχόμενο και θα το έχει αναγάγει σε πεμπτουσία των στρατηγικών του ετοιμασιών. ΟιλοιποίΈλληνες, που είχαν νικήσει τον Αγησίλαο καθιστώντας επιτακτική την ανάκλησή του, δεν θα νικούσαν τον Αλέξανδρο, ούτε θα κατάφερναν να τον ανακαλέσει η Μακεδονία...

Έλληνας ιππέας της εποχής των Μυρίων, με ανοικτό κράνος, κοπίδα κι ακόντια. (Φωτό: Ευγενική παραχώρηση από τον John Conyard,

http://www.

comitatus.net,

http://

www.historicalinterpretations.net).

33

1 •

Mepos 2

Στρατιωτική Κατάσταση στην Εποχή των Μυρίων

Τακτικά Δεδομένα μ

η

ρ

β

Ε

κτός από τις πρωτότυπες τακτικές (εμφανίζονται με τον Μιθραδάτη αρκετές μέρες μετά τπ μάχπ], τπν οιωππλπ σε σημείο αιφνιδιασμού προέλαση του Βασιλικού στρατού και τους εξεζητημένους ελιγμούς (ανασύνταξη, αναστροφή, μεταβολή μετώπου κατά 90 μοίρες) ίσως η ικανότητα του Φαλίνου - τον οποίο προφανώς σιχαίνεται ο Ξενοφών - να εμφανίζεται και σε άλλη περίπτωση, Η κατά έθνη σε τακτικά συμπαγή ορθογώνια εμφάνιση μέρους τουλάχιστον του Βασιλικού στρατού μπορεί να είναι δικό του επίτευγμα, αλλά μπορεί και όχι. Η προσποιητή υποχώρηση μάλλον όχι - και μάλλον δεν είναι επαρκώς προσποιητή. Πολύ σημαντικότερη - και ελάχιστα συζητημένη - είναι η διάρθρωση του περσικού αριστερού, υπό τον Τισσαφέρνη, που αναφέρει ο Ξενοφών, για το οποίο έχει ακριβή αντίληψη, αλλά ίσως δεν κατανοεί τα αίτια. Η παράταξη του Τισσαφέρνη είναι ίδια με των Μυρίων. και εκνευριστικά ελληνική. Ενώ οι Πέρσες γενικά προτάσσουν το ιππικό τους, ο Τισσαφέρνης θέτει τους 500 βαρείς ιππείς του επί του ποταμού, προφανώς απέναντι στους 1000 Παφλαγόνες των Μυρίων. Μετά από τους ιππείς παρατάσσει γερροφόρους πολεμιστές, ήτοι ελαφρύ πεζικό. Το ίδιο πράττουν και οι Μύριοι, με το Πελταστικό τους σώμα, ενώ είναι άγνωστο το πού έχουν τοποθετήσει τους γυμνήτες τους και τους τοξότες τους (πίσω - «επίταξις» ή εντός της φάλαγγας «παρένταξις»;). Η φάλαγγα των Μυρίων, που βρίσκεται στο αριστερό των Πελταστών. παρατάσσεται με το τμήμα του Κλέαρχου δεξιά και αυτό του Μένωνα αριστερά, κάτι που δείχνει ακριβώς τις ιεραρχικές θέσεις που καταλαμβάνουν οι δύο στρατηγοί. Στην επίδειξη στην Κιλικία οι θέσεις ήταν αντίστροφες, αλλά αμέσως μετά ο Κλέαρχος είχε Βοηθήσει σημαντικά τον Κύρο στην Ταρσό να πείσει τους Μύριους να τον ακολουθήσουν μέχρι τον Ευφράτη ενώ το στράτευμα αρχικά διαφωνούσε, είχε πετύχει να αποσπάσει 2.000 άνδρες από άλλους δύο, πολύ αρχαιότερους στρατηγούς, τον Πασίωνα και τον Ξενία, και όταν αυτοί, θιγμένοι, λιποτάκτησαν, προφανώς ενσωμάτωσε και το υπόλοιπο της δύναμής τους - περίπου 3.500 άνδρες - στη δική του. Καθόλου τυχαία, ο φίλος του Ξενοφώντα Πρόξενος είναι δεύτερος από τα δεξιά, μετά τον Κλέαρχο,

T IU c u u i ι ω ν ι-ιυριων J

και άρα τρίτος στην Ιεραρχία των Μυρίων. Και στην πτέρυγα του Τισσαφέρνη, μετά τους Ψιλούς (γερροφόρους) έπονται πολεμιστές γραμμής με ξύλινες ποδήρεις ασπίδες, που ο Ξενοφών αναφέρει ότι λέγεται ότι είναι Αιγύπτιοι. Οι ασπίδες είναι αιγυπτιακής τεχνοτροπίας, όπως ξέρει ο κάθε βετεράνος του Αρτεμισίου αλλά και ο κάθε αναγνώστης του Ηρόδοτου. Το θέμα είναι ότι Αιγυπτιακά μισθοφορικά σώματα δεν αφθονούν εκείνη την εποχή, κι αν αφθονούσαν ίσως δεν θα υπηρετούσαν τον ορκισμένο και θρησκευτικό εχθρό τους, τον Πέρση βασιλιά. Ούτε υποτακτικοί μπορούν να είναι, αφού η Αίγυπτος δεν ελέγχεται από τους Πέρσες. Προφανώς είναι μια προσπάθεια του Φαλίνου να εφεύρει ένα αντίβαρο για το Βαρύ οπλιτικό πεζικό, και εφοδιάζει επίστρατους ή μόνιμους του Βασιλικού στρατού με αυτόν τον τρόπο (που εκτός από αιγυπτιακός είναι και σουμεριακός, όπως φαίνεται από τη Στήλη των Ορνέων», και ως εκ τούτου περισσότερο οικείος στις εν λόγω περιοχές]. Μετά από το «αιγυπτιακό» τμήμα, ακολουθούν άλλοι ιππείς και άλλοι τοξότες. Προφανώς ο Ξενοφώντας δεν μπορεί να τους παρατηρήσει καλά. Και ίσως να πρόκειται για τις δυνάμεις άλλου πέρση ηγεμόνα (πιθανών του Αρβάκη), που παρατάσσεται δίπλα στον Τισσαφέρνη και αμέσως αριστερά από τπν θέση του Βασιλέως. Ένα άλλο θέμα είναι κάποια νούμερα που έχουν σχέση με τους Πέρσες και εμφανίζονται συχνά. Προφανώς θα αποτελούν τυπική σύνθεση της περσικής στρατιωτικής οργάνωσης. Το γιατί ο Αρταξέρξης έχει 6000 ιππείς φρουρά είναι δύσκολο να το καταλάβει κανείς, αφού η προσωπική φρουρά του Βασιλιά είναι 1000 πεζοί και άλλοι τόσοι ιππείς. Αντίθετα, οι 600 ιππείς του Κύρου είναι η δική του Σωματοφυλακή. Από την

Π RTUXN OLU ινυυναςα

εποχή του Κύρου του Μεγάλου, ο κάθε Σατράπης έχει μια μικρογραφία της Βασιλικής Αυλής, με φρουρά, χιλίαρχο (πρόκειται για τον τιμητικά διορισμένο Φρούραρχο που είναι ο επιφανέστερος στρατηγός), Επικεφαλής ιππικού, σκηπτρούχους κλπ. 0 ΑρτάΒαζος, όταν καταδιώκεται το 396 πΧ από τον Αγησίλαο, έχει 600 ιππείς προσωπική φρουρά, ο Τισσαφέρνης στα Κούναξα σχεδόν άλλους τόσους (500), και ο Κύρος στα Κούναξα 600. Είναι ασαφής ο λόγος που είναι τόσο σταθερά 600 αντί των 1000 που θα ανέμενε κανείς, ως μίμηση του Βασιλιά. Παρομοίως, οι 10.000 άνδρες είναι η περσική μυριοστύα, τυπική μονάδα του περσικού στρατού, που διαιρείται σε χιλιαρχίες. Το πόσο καλό είναι αυτό το δεκαδικό σύστημα (έχουμε ενδείξεις και ονομασίες για εκατονταρχίες και δεκαρχίες, αλλά όχι για 50άδες όπως λένε μερικοί πρόσφατοι για τον περσικό στρατό) σε σχέση με το τυπικό ελληνικό, που είναι δυαδικό κι επιτρέπει στον επικεφαλής άνετη διοίκηση (τόσο άνετη που ισχύει και σε πολλές περιπτώσεις στη σύγχρονη εποχή, πλην των περιπτώσεων του τριαδικού μοντέλου) είναι θέμα συζήτησης. Στους Μύριους οι'Ελληνες Βασικά έχουν Τάξεις και Λόχους, με δύο Λόχους να ορίζουν μία Τάξη. Αυτό που δεν είναι σαφές είναι η αριθμητική δύναμη των λόχων, που αλλού φαίνεται να είναι 100 άνδρες, αλλού 200 και αλλού 500. Μάλλον όπου Λόχος πρέπει αν διαβάζουμε «υπομονάδα» και όπου Τάξπ πρέπει να διαβάζουμε «Μονάδα» με τη σημερινή ορολογία. Επίσης ακούμε για Πεντυκοστείς και Ενωμοτίες στην ελληνική πλευρά, αλλά αυτό ίσως να ισχύει στο λακωνικό τμήμα του Χειρίσοφου και ο Ξενοφών να το αναφέρει κατ' αντιστοιχία για το σύνολο του στρατού.

L IV* 1.1IWJ

I IVJ J-» ί \AJ ¥ J I I I IUAI ι υ ι υ ιχυυνυ^υ

Οπλιτική Δράση, θ ω ρ ά κ ι σ η και Ψιλικά πάρχουν συγκεκριμένα πράγματα που πρέπει να θυμόμαστε για τους Οπλίτες. Πρώτον, υπήρξαν το καλύτερα θωρακισμένο πεζικό, με τπν απόλυτη αρμονία μεταξύ πληρότητας θωράκισης και ανθρώπινης αντοχής. Η τελειότητα της πανοπλίας τους ουδέποτε ξεπεράστηκε, και όταν ακόμη βρέθηκαν ισχυρότερες θωρακίσεις. Στον αντίποδα, οι Οπλίτες παρέμεναν εξαιρετικά κινητικοί. Από την τελευταία 20ετία του 6ου αιώνα είχε θεσμοθετηθεί το αγώνισμα της Οπλιτοδρομίας. Το αν επρόκειτο για μια νέα προσέγγιση και καινοφανή ανάγκη, που οδήγησε στη θεσμοθέτησή του, ή αν απλά τότε έγινε η αθλοθέτηση και η πρακτική την οποία απεικόνιζε ήταν προγενέστερη, ή και αρχαία (υλοποιείται από τον Αχιλλέα στην Ιλιάδα), δεν το γνωρίζουμε. Ξέρουμε ότι όλα τα αθλήματα ήταν πολεμικών δεξιοτήτων, μερικά τόσο παλιών που είναι ανεξιχνίαστες (πχ δισκοβολία). Σε κάθε περίπτωση όμως. η αθλοθέτηση σήμαινε συστηματική εκπαίδευση σε αυτό. Συχνά καθηλωνόμαστε στην ΔρομαίαΈφοδο και τη σημασία της Οπλιτοδρομίας στην επίτευξή της, αλλά αυτό είναι η τακτική διάσταση, και μάλλον παρεξηγημένη. 0 Ηρόδοτος λέει ότι στο Μαραθώνα ήταν η πρώτη φορά που'Ελληνες εφόρμησαν τροχάδην εναντίον των Βαρβάρων, δεν λέει ότι ήταν η πρώτη φορά που Οπλίτες επετέθησαν τροχάδην. Πιθανώς η τακτική να θεωρείτο ότι αντενδείκνυται εναντίον των Περσών.

Υ

Σε κάθε περίπτωση, ίο πολύ σημαντικότερο κατόρθωμα της στρατηγικές μετακίνησης εντός ελαχίστων ωρών πεζή μιας ολόκληρης στρατιάς μέσω ανωμάλου εδάφους περνά απαρατήρητο. Το βλέπουμε ως ένα κατόρθωμα, και το παραμορφώνουμε μέσα από τα ευνουχιστικά νεοολυμπιακά ιδεώδη, Η ικανότητα αρκετών ηλικιακών κλάσεων και επαγγελματικών ομάδων να ολοκληρώσουν με συνοχή έναν τέτοιο άθλο αντοχής σημαίνει όχι μόνο μια σωματικώς καλύτερη κοινωνία και ένα αδάμαστο πνεύμα, αλλά και μια συστηματική εκπαίδευση. Η οπλιτοδρομία επέτρεπε, πλην της δρομαίας εφόδου, που ήταν τακτική διάσταση, την πολύ σημαντικότερη επιχειρησιακή - στρατηγική διάσταση της ταχύτατης μετακίνησης οπλιτικού σώματος σε μέση απόσταση με συνοχή και δυνατότητα, ανά

38

πάσαν στιγμή, εμπλοκής σε μάχπ. Αυτό ακριβώς, η δυνατότητα ανά πάσα στιγμή εμπλοκής, ήταν ο λόγος που η ασπίδα δεν μεταφερόταν με το συνήθη τρόπο αναρτημένη στην πλάτη, μέσω της εσωτερικής ανάρτησης (όπως συνέβαινε στην συνήθη επιχειρησιακή ή στρατηγική κίνηση), αλλά στο χέρι και τον ώμο, σε θέση ετοιμότητας. Ως εκ τούτου, οι Οπλίτες δεν υστερούσαν καθόλου σε κινητικότητα. Οι τακτικές και επιχειρησιακές κινήσεις σε Θερμοπύλες, Πλαταιές αλλά κυρίως στη Μυκάλη το αποδεικνύουν. Κινούνταν ταχύτατα στο ελληνικό ορεινό ανάγλυφο και προφανώς πολεμούσαν εξίσου αποτελεσματικά σε αυτό. Όταν ο Δημοσθένης ηττήθηκε, σε παρόμοιες περιστάσεις, στην Αιτωλία εξεπλάγησαν όλοι. Προφανώς ο άνθρωπος δεν ήταν Βασικά άσχετος και μυστηριωδώς σε μια νύχτα έγινε ο ικανότερος Αθηναίος τακτικός νους. Οι λόγοι της ήττας πρέπει να αναζητηθούν αλλού, και όχι σε στερεότυπα, και για το λόγο αυτό το συμβάν υπήρξε εκπληκτικό. Διαφορετικά θα ήταν συνηθισμένο και για το λόγο αυτό, δεν θα είχε διανοηθεί να πράξει κάτι τέτοιο. Η ελάφρωση των Οπλιτών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που αποδίδεται στην ανάγκη μεγαλύτερης κινητικότητας, κατά βάση τους στέρησε αυτήν ακριβώς την κινητικότητα. Όταν είχαν πανοπλία, μπορούσαν να εμπλακούν σε διακεκομμένα εδάφη κατά μόνας ή κατ' ομάδες. χωρίς να σχηματίζουν φάλαγγα, επειδή η θωράκιση τους προστάτευε ολόπλευρα. Μ ε την εγκατάλειψή της, η επιπλέον κινητικότητα δεν ήταν αξιοποιήσιμη πλήρως, επειδή ο σχηματισμός φάλαγγας ήταν πλέον ο μοναδικός τρόπος επίτευξης περιμετρικής προστασίας, δηλαδή επί ανωμάλου εδάφους οι Οπλίτες ήταν ευάλωτοι σε μη μετωπικές Βολές. Η κατάργηση της θωράκισης σώματος καταφανώς χάλασε την ισορροπία μεταξύ κινητικότητας και προστασίας, και οι μεγαλύτερες ήττες των Οπλιτών από ελαφρύ πεζικό επισυνέβησαν τότε (Αιτωλία, Σφακτηρία, Λέχαιο). Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στα μέσα και τα τέλη του 4ου αιώνα, με την κινητική χρήση των Οπλιτών άριστα τεκμηριωμένη, η θωράκιση σώματος επανήλθε, και υιοθετήθηκε όχι μόνο από τους Οπλίτες, αλλά κι από τη μακεδονική φάλαγγα.

. ιυ l.1

loiv π υ μ ι ω ν j

π n u x n υ iu ινυυνυςα

Κ

IS

Ιί

Ιί

IS

Ε

Έ

E

E

E

E

E

E

Αναπαράσταση

E

E

E

E

πιθανής

μορφής της σπολάδας ως δερμάτινου αντίστοιχου του λινοθώρακα. Η φάλαγγα Οπλιτών, στην οποία ο Κύρος Βαηζόταν στρατηγικά για να επικρατήσει επί του κανώς υπερτέρου στρατού του αδελφού του, ίασίστηκε στην αλληλοκάλυψη των «παρασταών» (ανδρών που μάχονται ο ένας στο πλευρό ου άλλου) από τις στρογγυλές και κυρτές, ευιεγέθεις «αργολικές» ασπίδες τους. Αυτό είναι ίεδομένο από πλείστες όσες ιστορικές και ανεκίοτολογικές αναφορές, ιδίως από τους Λάκω'ες ειδήμονες της τέχνης αυτής, Η θεωρία ότι το ησό της ασπίδας ενός κάλυπτε το μισό 8ώρακα ου διπλανού του, και το ότι για το λόγο αυτό οι )άλαγγες αποκλίνουν, είναι πληροφορίες που ιροέρχονται μόνο από το Θουκυδίδη. Είναι από ις ελάχιστες τεχνικές ή τακτικές πληροφορίες ιπλιτικής μάχης που μας παραδίδει ο συγκε;ριμένος συγγραφέας, ο οποίος δεν πολυδια•,ρίνεται σε αυτόν τον τομέα, σε αντίθεση με τον ΐενοφώντα πρωτίστως και τον Ηρόδοτο δευτειευόντως. 3ως θα έπρεπε να μην δίνουμε τόση Βαρύτητα (την γνώμη του. Για την εκτροπή των φαλαγγών >εν ακούμε από κανέναν άλλο. Δεν ακούμε ούτε ιπό τον ίδιο το Θουκυδίδη, πλην εκείνης της ιίας αναφοράς, στη Μάχη της Μαντινείας, το 418 ιΧ, και η αναφορά αυτή μπορεί να είναι είτε λανίασμένη (είπαμε ότι δεν διακρίνεται στη γνώση ακτικών Βαρέως πεζικού) είτε υποβολιμαία: ιροσπαθεί να εξηγήσει και να περάσει χωρίς να

δώσει σημασία κάποια αθηναϊκή γκάφα σε αυτή τη μάχη, όπου η αθηναϊκή ήττα κόστισε τη νίκη και όπου οι Αθηναίοι υποχώρησαν πολύ νωρίς και με ελάχιστες απώλειες έναντι των συντριΒέντων συμμάχων τους, τους οποίους εκείνοι είχαν εξωθήσει σε πόλεμο! Κανείς άλλος δεν αναφέρει αυτή τη λειτουργία της ασπίδας, ποτέ άλλοτε δεν αναφέρεται αυτή η τάση των φαλαγγών προς τα δεξιά, και προφανώς ουδέποτε άλλοτε συνέβη, ούτε καν κατά τη άποψη του Θουκυδίδη (από τις τουλάχιστον 10 συγκρούσεις βαρέως πεζικού που περιλαμβάνει στην ιστορία του, μόνο σε αυτήν της Μαντινείας συμβαίνει αυτή η εκτροπή, πράγμα περίεργο αν είναι μια «φυσική τάση των φαλαγγών»)! Αν θέλουμε λοιπόν να καταλάβουμε μερικά πράγματα ας αφήσουμε την στρατευμένη ιδεολογικά αυθεντία και ας δούμε τα τεκμήρια από παραστάσεις κι ευρήματα. Σε όλες τις παραστάσεις ο Οπλίτης φαίνεται να έχει το σώμα του λοξώς αριστερά προτεταμένο. 0 δεξής ώμος είναι πίσω, ο αριστερός εμπρός και ο θώρακας έχει μια κλίση από 45 μέχρι σχεδόν 90 μοίρες ως προς το εγκάρσιο. Με τον τρόπο αυτό, η ασπίδα στηρίζεται, με τη στεφάνη της, στον προτεταμένο αριστερό ώμο, ο κορμός του Οπλίτη καλύπτεται το δυνατόν καλύτερα και δίνει το μικρότερο στόχο στον αντίπαλο ίσια μπροστά από την ασπίδα του, το δεξί χέρι που καταφέρνει το δορατισμό

39

E

Μ

T o ' E n o s των Μυρίων ]

Η Μ ά χ η σ ί α Κούναξα

έχει περισσότερη ορμή χάρη στη ροπή του κορJOL) την ώρα του κτυπήματος, ενώ όλη η δύναjn του σώματος μπορεί να πέσει στον αριστερό ώμο κατά τη διάρκεια του ωθισμού. Επομένως ι ασπίδα προστατεύει πλήρως τον κορμό του Οπλίτη από μπροστά, κάτι αναγκαίο αφού η επικάλυψη των ασπίδων («συνασπισμός») δεν είναι ί μόνιμη, ούτε καν η συχνότερη πυκνότητα που φησιμοποιούν οι φάλαγγες για τη σύγκρουση. 5ιότι δυσχεραίνει την τάξη. είναι ευπρόσβλητη :ε ελάχιστη ασυνεννοησία και μειώνει το μέ:ωπο, με αποτέλεσμα να εκτίθενται σε υπερραλάγγιση τα πλευρά της παράταξης. Η ασπίδα :ου δεξιού παραστάτη καλύπτει το θώρακα του :κάστοτε οπλίτη από τον αντίπαλο εμπρός και 3εξιά, και ως εκ τούτου σχηματίζει το στοιχείο ης ολόπλευρης κάλυψης. \υτό το δεδομένο, ότι καλύπτει το θώρακα από :μπρός δεξιά, κι όχι από ίσια εμπρός, έχει με'άλη σημασία. Κατ' αρχάς, καθιστά σαφές ότι ίνας πολεμιστής είναι σχετικά αυτόνομος μετωιικά, ακόμη κι αν σπάσει η φάλαγγα. Δεύτερον, ίνεκα αυτού, σημαίνει ότι μπορεί να πολεμήσει ?ε αραιή διάταξη ακόμη και σε μάχη εκ παραάξεως, πολύ δε περισσότερο σε τειχομαχίες ή ϊράσεις σε ανώμαλο έδαφος, όπου δεν μπορεί 'α συμπηχθεί φάλαγγα. Και τρίτον, σημαίνει ότι η ιροστασία από τον παραστάτη δεν είναι συνάρηση μόνο της εγγύτητας των δύο ανδρών, αλλά ;αι της πυκνότητας του εχθρικού μετώπου. Αν ιυτό είναι αρκετά αραιό, τότε ο παραστάτης μπο>εί να προσφέρει επαρκές ίχνος κάλυψης χωρίς Ό είναι κολλητά δίπλα. Λε αυτά κατά νου. μπορούμε να δούμε την δυ'αμική της σύγκρουσης Οπλιτών και Ψιλών. Ιρώτον, η άποψη ότι μέχρι τότε οι Οπλίτες δεν :ίχαν έρθει σε επαφή με άλλες μορφές πολεμιιτών, επειδή τότε άρχισε η αθηναϊκή επέκταση ίναι από ανιστόρητη μέχρι ψυχοπαθής.Όχι μόνο ιι Αθηναίοι - και άλλοι'Ελληνες με οπλιτικό σύιτημα - είχαν πολύ προ των Μηδικών επεκταθεί ικριβώς στις ίδιες περιοχές όπου έδρασαν και ιετά τα Μηδικά (Θράκη, Μακεδονία,, Δυτική και (εντρική Ελλάδα), αλλά και ο ελληνικός αποικισμός είχε γίνει από Οπλίτες και στηριζόταν σε Ιπλίτες. Όλοι οι αντίπαλοι τους, που σταδιακά γιναν επίσης Οπλίτες (Ετρούσκοι, Καρχηδόνιοι, 'ωμαίοι) πρωτύτερα δεν ήταν, και αρκετοί ποεμούσαν ως ελαφρύ πεζικό. Άλλαξαν επειδή ο ιπλιτικός τρόπος ήταν πολύ καλύτερος.Έχοντας πορικά ξεκαθαρίσει αυτό, μπορούμε να δούμε εχνικά το τι συνέβαινε. Γιατί ήταν καλύτερος; Ιταν ένας τρόπος μάχης προορισμένος για πειάδες συνδυασμένος με ανυπαρξία ιππικού και ιε συγκεκριμένους, τυποποιημένους και τελεηυργικούς κανόνες, εν πολλοίς κοινωνικοπολι,κό απολίθωμα μιας μεταλλασσόμενης αριστο-

κρατίας (πότε της γης, πότε του πλούτου): Ήταν ο τρόπος μάχης προστασίας εύφορης κοιλάδας χωρίς τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα της χρήσης ελαφρού πεζικού στις διαβάσεις, τα φρούρια και τα περάσματα; Διότι αυτές είναι οι προωθούμενες αντιλήψεις. Και φυσικά όλα ανήκουν στη σφαίρα της άγονης φαντασίας. Οι κινήσεις από ορεινά δρομολόγια στα Μηδικά δείχνουν ότι τα ορεινά περάσματα δεν είναι πέραν των δυνατοτήτων των Οπλιτών, αντίθετα είναι απόλυτα ικανοί να μάχονται εκεί. Η σύγκρουση σε πεδινά μέρη αποτελούσε μια γεωοικονομική, και όχι επιχειρησιακή, αναγκαιότητα, καθώς έπρεπε να προφυλαχθούν ζωτικές καλλιέργειες. Όταν αυτό δεν ίσχυε, οι Οπλίτες μάχονταν ωραιότατα σε μη επίπεδα εδάφη. Δεν επρόκειτο για κοινωνικό απολίθωμα, διότι όταν χάθηκε η ταξική τους διάσταση, δεν καταργήθηκαν οι Οπλίτες, απλά άνθρωποι που παλαιότερα δεν είχαν τα μέσα, τώρα, με την υποστήριξη της πόλης και την επιδότησή της, εξοπλίστηκαν και κατετάγησαν στο Οπλιτικό. Τα διάφορα φρούρια, μεταξύ των οποίων και το περίφημο των Φ ω κέων στις Θερμοπύλες, αλλά και το τείχος του Ισθμού, το 480 πΧ. επανδρώνονταν από Οπλίτες. Οι Οπλίτες Βασικά ήταν ακατανίκητοι από ελαφρό πεζικό λόγω του συνδυασμού ισχύος κρούσης, κινητικότητας και προστασίας. Αν υπήρχε κάποια θέση, σε σαφή χωροχρονικά πλαίσια, που ήταν ζωτική καθ' οιονδήποτε τρόπο, (οικονομικό, πχ τα χωράφια μιας Πόλης, στρατηγικό, πχ μια θέση ή ένα πέρασμα, τακτικό, μια θέση επί του πεδίου της μάχης, θρησκευτικό-γοήτρου, πχ ένα ιερό) οι Οπλίτες θα συνέτριΒαν οποιαδήποτε εχθρική δύναμη προσπαθούσε να τους φράξει το δρόμο, ενώ η πανοπλία τους απέκρουε την εχθρική βλητική παρενόχληση. Όσο αυτά τα δύο ίσχυαν, οι Οπλίτες νικούσαν. Αν η εχθρική βλητική παρενόχληση ήταν τρομερή, όπως η περσική στις μάχες της Ιωνικής Επανάστασης, ή όπου δεν μπορούσαν να απειλήσουν έναν συγκεκριμένο στόχο, ώστε να υποχρεώσουν σε σύγκρουση τους αντιπάλους τους, καθίσταντο τρωτοί. Ως εκ τούτου, στη Σφακτηρία, την Αιτωλία και το Αέχαιο, δεν είχαν τρόπο να αναγκάσουν το εχθρικό ελαφρύ πεζικό να εμπλακεί εκ του σύνεγγυς μαζί τους, με αποτέλεσμα αυτό να χρησιμοποιεί την υπέρτερη κινητικότητα και βλητική του υπεροχή και να επικρατήσει. Φυσικά τόσο στην πρώτη φάση της Σφακτηρίας όσο και στο Λέχαιο, ο λόγος που οι Οπλίτες δεν μπορούσαν να υποχρεώσουν το αντίπαλο ελαφρύ πεζικό σε μάχη ήταν εν πολλοίς το ότι υπήρχαν στο πεδίο αντίπαλες, και μάλιστα ισχυρότερες, δυνάμεις Οπλιτών, που υποστήριζαν το ελαφρύ πεζικό. Αυτές έμεναν αρκετά μακριά, ώστε η πληττόμενοι Οπλίτες να μην μπορούν

[ To'Enos χων Μυρίων ]

να εκβιάσουν μια οπλιτική σύγκρουση που θα έκρινε την μάχη, αλλά αρκετά κοντά ώστε οι Βαλλόμενοι Οπλίτες να μην μπορούν να καταδιώξουν, ούτε να απειλήσουν εύκολα εδαφικό σημείο (ακτή απόβασης και στρατόπεδο αντίστοιχα). Στην Αιτωλία, όπως και στην δεύτερη φάση της Σφακτηρίας το θέμα ήταν διαφορετικό: στην Σφακτηρία απλά οι Οπλίτες αδυνατούσαν να φτάσουν, λόγω ανάγλυφου, στην κορυφή στην οποία είχαν σκαρφαλώσει εχθροί Ψιλοί και τους έβαλλαν, ενώ ήταν καθηλωμένοι και από μπροστά. Στην Αιτωλία το πράγμα ήταν περίπλοκο: οι ντόπιοι ήξεραν το ανώμαλο έδαφος πολύ καλύτερα από τους Οπλίτες εισβολείς και ήταν πολύ ελαφρά οπλισμένοι, άρα με μεγαλύτερη κινητικότητα. Οι Οπλίτες είχαν ως αντικειμενικό σκοπό κάποια πόλη. Δεν μπορούσαν να εμπλέξουν τους Ψιλούς. αλλά αν απειλούσαν την πόλη, τότε ή οι ψιλοί θα εμπλέκονταν, για να την υπερασηίσουν-και προφανώς θα ηττώντο- ή απλά θα είχαν κερδίσει τη μάχη και την εκστρατεία. Και αυτό ακριβώς φαίνεται ότι προσδοκούσε ο Δημοσθένης. Εδώ όμως υπήρξαν κάποιοι ποσοτικοί παράγοντες: η επιτυχία του δεν ήταν προεξοφλημένη. Για να τα καταφέρει, έπρεπε οι δυνάμεις εκατέρωθεν να αντιμετωπίζουν τέτοια σχετική φθορά, ανά μονάδα απόστασης, που να επιτραπεί στους Αθηναίους Οπλίτες να φτάσουν συγκροτημένοι στο στόχο τους. Η ευελιξία και Βλητική ικανότητα των Αιτωλών χειροτέρευαν τον σχετικό δείκτη φθοράς. Όσο δρούσαν Αθηναίοι τοξότες, αυτός βελτιωνόταν. Τελικά, η απώλεια προσανατολισμού, που επιμήκυνε το δρομολόγιο, η απώλεια συνοχής και ο αποπροσανατολισμός μικρών ομάδων, που παγιδεύονταν σε φαράγγια και εξοντώνονταν, επέφεραν τέτοια σχετική φθορά (που δεν είναι αποκλειστικά βασισμένη σε απώλειες, αλλά εξαρτάται και από την κατάσταση των όπλων, τη διαθεσιμότητα βλημάτων, την κατάσταση του ηθικού κλπ) που οι Οπλίτες απλά διαλύθηκαν και ηττήθηκαν, αφού δεν ήταν σε θέση - φυσική ή ψυχολογική - να απειλήσουν το στόχο τους και να υποχρεώσουν σε σύγκρουση τους αντιπάλους. Το ακριβώς αντίθετο επισυμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις κατά την Κάθοδο των Μυρίων. Στη Μάχη στα Κούναξα, μια πυκνά παρατεταγμένη πτέρυγα ελαφρού πεζικού, που έπρεπε να κρατά τη θέση της ως πλαγιοφυλακή του κέντρου της στρατιάς του Βασιλέως, έφτασε περίπου 200-300 μέτρα από τους Μύριους. Σε αυτήν την απόσταση έσπασε, και οι Μύριοι καταδιώκουν συγκρατημένα. Ας σημειωθεί ότι στην έφοδο οι Μύριοι επετέθησαν σε κύματα, πιθανώς υποδηλώνοντας εκδρομικές πρακτικές, αλλά η καταδίωξη έγινε βραδύτερα και συσσωματωμένα.

44

Η Μάχη σια Κούναξα

Η μάζα των καταδιωκόμενων ανδρών δεν μπορεί να κινείται ως ένα σώμα, και αρκετοί πρέπει να συλλαμβάνονται και να φονεύονται από τους Μύριους. Η καταδίωξη διαρκεί για 6 χλμ, -κάτι που δείχνει την εξαιρετική αντοχή των Οπλιτώνκαι μάλιστα συντεταγμένα, ήτοι το πολύ με ελαφρό τροχάδην. Η φροντίδα για μη διάσπαση της φάλαγγας των Μυρίων δείχνει το φόβο τους για μαζική επιθετική επιστροφή του εχθρού (βασικό στοιχείο της λακωνικής σκέψης του Κλέαρχου και του Χειρίσοφου), και όχι για τη δύνατότητά του να εκτελέσει αψιμαχίες και ακροβολισμούς. Τις επόμενες ημέρες, αντίθετα, Βασιλικές δυνάμεις πράττουν ακριβώς αυτό. Υπό τον Μιθραδάτη, 200 ιππείς και 300-400 Ψιλοί (τοξότες και σφενδονήτες) προσβάλλουν τους Μύριους, προκαλώντας τους απώλειες και μαζική πτώση του ηθικού, καθώς εκείνοι δεν υφίστανται απώλειες. Η μέθοδος είναι προφανώς πειραματική: δεν την έχουμε ακούσει ποτέ άλλοτε να εφαρμόζεται από Πέρσες. Αντιθέτως, την έχουμε ακούσει, ελαφρά διαφορετική, ήδη από το 425 πΧ στη Σφακτηρία. Προφανώς είναι ιδέα του Φαλίνου, τακτικού συμβούλου του Τισσαφέρνη. Το ιππικό εδώ δεν χρησιμοποιείται για κρούση, αλλά ως παράγων άρνησης ευκινησίας στους Οπλίτες. Στη Σφακτηρία η καταδίωξη των εκδρομών Οπλιτών έναντι των Ψιλών περιοριζόταν από τους παραταγμένους φίλιους αθηναίους Οπλίτες, εδώ περιορίζεται, από το ιππικό, που καταδιώκει τους καταδιώκοντες Οπλίτες προκειμένου να εξασφαλίζει τους Ψιλούς στον ακροβολισμό χωρίς να διαλύονται κατά την αποχώρηση. Ο αιφνιδιασμός του πειράματος πετυχαίνει. Την επόμενη μέρα, όμως, όταν επαναλαμβάνεται σε μαζική κλίμακα, με 5000 Ψιλούς και 1000 ιππείς, επέρχεται καταστροφή. Γιατί; Πρώτον, οι Μύριοι έχουν σχηματίσει ιππικό (50 άνδρες), αλλά αυτό απλά Βοηθά οτην καταδίωξη και δεν τίθεται θέμα να αντιμετωπίσει το πολλαπλάσιο (1:20) περσικό αντίστοιχο. Επίσης έχουν σχηματίσει σώμα σφενδονητών, που υπερέχουν σε εμβέλεια των περσικών Βλημάτων. Τοξότες και ακοντιστές είχαν πάντα. Το πλέον σημαντικό είναι ότι 5000 άνδρες είναι δύσκολο να χρησιμοποιούν ρευστές τακτικές λόγω πλήθους. Κάποια στιγμή θα στριμωχτούν. Το αν αυτό είναι αποτέλεσμα περσικής χοντροκεφαλιάς και της έπαρσης του Μιθραδάτη, που επεχείρησε να το πράξει με ένα γεωγραφικό εμπόδιο (γέφυρα σε φαράγγι) πίσω του, ή αν ο Φαλίνος έκανε λάθος στις «δόσεις», είναι άγνωστο. Τέτοια νούμερα δεν είχαν δοκιμαστεί στα ελλαδικά θέατρα μαχών. Το πλέον σημαντικό όμως είναι ότι οι Μύριοι περνούν ένα φαράγγι, και οι Πέρσες ακολουθούν. Εδώ οι Οπλίτες αποκτούν πλεονέκτημα. Τώρα έχουν έναν εδαφικό στόχο, που αν τον καταλάβουν νι-

To'Enos των Μυρίων ]

Η Μάχη στα Κούναξα

κούν, παγιδεύοντας τον εχθρό. Από τη γέφυρα οι Πέρσες δεν μπορούν να υποχωρήσουν μαζικά, ενώ στα πλάγια των Οπλιτών υπάρχουν Ψιλοί και πιθανώς ιππείς. Οι Πέρσες ψιλοί στριμώχνονται σε αγχέμαχο μεταξύ Οπλιτών, ψιλών και χαράδρας και υφίστανται βαριές απώλειες που καταΒαραθρώνουν το ηθικό τους. Το ενδιαφέρον είναι ότι η διαλεκτική αυτή ήταν άμεσα κατανοητή στους Μύριους, που εν μια νυκτί μπόρεσαν να προσαρμοστούν - προφανώς επειδή αποτελούσε κοινοτοπία στον ελληνικό πόλεμο. Επίσης, είναι ωσαύτως προφανές ότι στην εκστρατεία μέχρι τότε δεν το χρειάζονταν, και για το λόγο αυτό δεν είχαν αναπτύξει τέτοιες μονάδες. Το αν αυτό οφειλόταν στο ότι οι αντίπαλοι τους δεν είχαν αυτές τις τακτικές δεξιότητες, ή στο ότι απλά υποστήριξη ιππικού και σφενδόνη τών - αλλά και τοξοτών μαζικής Βολής μεγάλης εμβέλειας - παρείχαν οι λοιποί σχηματισμοί του Κύρου, δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε.

Αυτές τις σχέσεις εδάφους-χρόνου-απωλειών δεν τις περιγράφει καλά ο Ξενοφών, σε αντίθεση με την αναλυτική περιγραφή των γεγονότων. Το γιατί είναι μυστήριο. Ίσως να μη διαθέτει την αφηρημένη σκέψη και τη διαλεκτική ικανότητα, αλλά βλέποντας τα γραπτά του κανείς αμφιβάλλει για αυτό. Ίσως να θεωρεί ότι αυτά είναι απόλυτα γνωστά και κατανοητά στους αναγνώστες του, και άρα περιττεύουν. Αλλά ίσως να ισχύει το αντίθετο, και να μη θέλει να γίνουν οι παράμετροι της επιτυχίας αυτής κτήμα όλων. Έτσι ίσως προφυλάσσει την αγαπημένη του πόλη από χρήση της μεθοδολογίας από εχθρούς, όμως πιθανώς και να της κλείνει το μάτΐ: ξέρει ακριβώς πώς λειτουργούν οι συγκεκριμένοι παράγοντες, και αν κληθεί αυτός, ή οι γιοι του, πίσω, και αμνηστευτούν, μπορούν να βοηθήσουν την γενέτειρά τους, όπως Βοήθησε εκείνος τους Μισθοφόρους Μύριους και τον Βασιλιά Αγησίλαο.

[ To'Enos των Μυρίων ]

Η Μάχη σία Κούναξα

Η Οργάνωση των Μυρίων

Η

οργάνωση των μονάδων των Μυρίων, παρά τις περιγραφές του γνώστη και αναλυτικότατου Ξενοφώντα, δεν παύει να μας προβληματίζει. Τα δύο Βασικά ερωτήματα αφορούν α) Την καθεαυτό οργάνωση τους και β) τον αριθμό τους. Το δεύτερο ερώτημα δεν είναι ρητορικό: στη Μάχη στα Κούναξα εμφανίζονται σημαντικά λιγότεροι άνδρες από το άθροισμα των στρατολογηθέντων κατά την προσέγγιση.

Το δε πρώτο ερώτημα πρέπει να λάβει υπόψη ότι οι Μύριοι ήταν ένα συνοθύλευμα μισθοφορικών μονάδων διαφόρων πόλεων και αρχηγίσκων. όπου προφανώς επικρατούσαν διαφορετικά στρατιωτικά συστήματα. Προφανώς, οι μονάδες του Λάκωνα Κλέαρχου θα είχαν σπαρτιατική διάρθρωση, ενώ το ίδιο ισχύει για την επίσημη ενίσχυση της Σπάρτης στον Κύρο, υπό τον Χειρίσοφο. Για το λόγο αυτό εξετάζονται αναλυτικά τόσο τα δεδομένα της σπαρτιατικής οργάνωσης, με εστίαση στη συγκεκριμένη περίοδο, όσο και το σύστημα των Μορών. Κατά τα άλλα, κοινό σημείο μέσα στα λοιπά στρατολογικά συστήματα ήταν ο Λόχος, υπό τον Λοχαγό, που όμως δεν είχε σε όλους (ούτε πάντα) σταθερή ισχύ. Σε άλλες περιπτώσεις γίνεται σαφές ότι τον αποτελούσαν 50 άνδρες και σε άλλες 100! Το αν η διαφορά ήταν μεταξύ διαφορετικών στρατολογικών συστημάτων ή ένεκα συνθηκών δεν είναι σαφές. Πάνω από το Λόχο τυπικά υπήρχε η «Τάξη», αλλά αυτή η οντότητα (που σε άλλες πόλεις διοικείται από Στρατηγό και σε άλλες - πχ Αθήνα - υπό Ταξίαρχο), είναι νεφελώδης: ο αριθμός Λόχων που περιλαμβάνει δεν είναι καθόλου σαφής και μάλλον δεν ήταν σταθερός, ενώ χρησιμοποιείται, ανεξαρτήτως μεγέθους, για να ομαδοποιεί μικρά αλλά ομοειδή αποσπάσματα. Πχ το ιππικό των Μυρίων, μόλις 50 ανδρών, ήτοι ισάριθμο με την πλέον ολίγανδρο εκδοχή των Λόχων, θεωρείτο Τάξις, ενώ υπήρχαν και Τάξεις Ψιλών, παρά τις μεγάλες διαφορές των αντίστοιχων σωμάτων (σφενδονήτες, τοξότες, ακοντιστές, Πελταστές).

Αριθμητική ισχύς των μυρίων Τα μισθοφορικά σώματα που είχαν, ανά την

46

Ελλάδα, συγκροτηθεί με χρηματοδότηση του Κύρου, συνέρρευσαν στις Σάρδεις και συμποσούνταν σε 7.300 μάχιμους. Στις Κολοσσές, προσετέθη άλλο ένα τμήμα 1.000 ανδρών, ανεβάζοντας σε 8.300 το σύνολο, ενώ 2300 προσετέθησαν στις Κελαινές. Το σύνολο είναι προφανώς 10.600, αλλά ο Ξενοφών, για πρώτη φορά αναλύει τη δύναμη ανά όπλο και αναφέρει 11.000 Οπλίτες και 2000 Πελταστές. Αυτό μπορεί να προκύψει μόνο αν το 10.600 που αποτελεί το μερικό άθροισμα αφορούσε μόνον Οπλίτες και ταυτόχρονα στρογγυλοποιήθηκε σε 11.000 από τον Ξενοφώντα. Οι μεταβολές δεν σταματούν εδώ: στην Κιλικία εξοντώνονται από τους ντόπιους, που αποτελούσαν την αφορμή της εκστρατείας του Κύρου, δύο λόχοι, που κατά τον Ξενοφώντα συμποσούνται σε 100 άνδρες (δηλαδή πρόκειται για λόχους των 50 ανδρών), αλλά προστίθενται άλλοι 1100 άνδρες στην Ισσό: η σπαρτιατική βοήθεια 700 ανδρών υπό τον Χειρίσοφο και 400 αυτόμολοι των σατραπικών δυνάμεων του ΑΒρακόμα, που ήταν πιστός στον Αρταξέρξη Β'. Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις μεταβολές, αποχωρώντας από την Κιλικία οι Μύριοι ήταν 11.600 άνδρες. Οπλίτες και Πελταστές, πολύ κοντά στην αναφορά του Ξενοφώντα για 11.700 (προφανώς δεν έχει αφαιρέσει τους 100 που απωλέσθηκαν). Όμως, στα Κούναξα, προ της Μάχης, ο Ξενοφών δίνει την ισχύ των Μυρίων, για δεύτερη φορά ανά όπλο, ως 10.400 Οπλίτες και 2500 Πελταστές. σύνολο 12.900 μάχιμους. Όλα αυτά φέρνουν στην προσοχή μας μια απολύτως μυστήρια και κρυμμένη διαφορά 1100 ανδρών, οι οποίοι δεν είναι διαθέσιμοι στη Μάχη, ενώ έχουν καταμετρηθεί οτις Κελαινές. Η διαφορά δεν είναι οι 1100 άνδρες. Είναι και η κατανομή τους. Πώς από τους 2000 Πελταστές στις Κελαινές φτάνουμε τους 2500 στα Κούναξα; Πώς από τις 11.000 (ή έστω, 10.600) Οπλίτες στις Κελαινές φτάνουμε στις 10.400 στα Κούναξα όταν έχουν προστεθεί άλλοι 1.100 ενδιαμέσως, στην Ισσό; Πού είναι αυτοί οι οπλίτες, αφού μόλις 100 σκοτώθηκαν στην Κιλικία;, Πότε ήρθαν; Πότε ήρθαν οι 500 επιπλέον Πελταστές, που εμφανίζονται στα Κούναξα ενώ δεν εμφανίζονται

• \J I - I Ι U J HJUV Ι Ι Υ Ρ Ι Ω Ν

J

Π

R IUXI ι U L U

Ι\ΥΥΝΥςΥ

ις Κελαινές; Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι δυιτόν να απαντηθούν. Αντιθέτως είναι πολύ εν^φέροντα τα συμπεράσματα για τη δύναμη του αρίσοφου. Οι 700 άνδρες του έρχονται επί 35 ιοίων, το οποίο σημαίνει ότι εστάλησαν εσπευιένα : οι 20 άνδρες ανά πλοίο που αναλογούν /αι προφανώς τα πεζοναυτικά αγήματα των .οίων, τα οποία απασχολούν μια ανθρωποδύμη περίπου 6.500 ναυτικών (180 άνδρες ανά ,ήρωμα επί 35 τριήρεις). Αυτό προφανώς υποικνύει όχι μια οργανωμένη αποστολή ενισχύων, αλλά μια εσπευσμένη διάθεση στον Κύρο ς μόνης σπαρτιατικής δύναμης που βρισκόταν ην εγγύτητα της πορείας του. ιιπλέον, αυτό το απόσπασμα των 700 ανδρών Όι ύποπτα κοντά, όπως θα φανεί στο επόμενο φάλαιο, στην δύναμη μιας λακωνικής Μόρας, ι ίσως όντως αποτελεί μια ολόκληρη μόρα, τον Πολέμαρχο της, που διατέθηκε για να εκοσωπήσει τη Σπάρτη. Αυτό εξηγεί εν πολλοίς / εξαιρετικά σημαντική θέσπ του Χειρίσοφου τά την Κάθοδο των Μυρίων, μαζί με τον Ξενοοντα, παρά το ότι τυπικά διοικούσε μόλις 700 δρες (και μάλιστα τακτικούς) σε ένα στρατό .000 μισθοφόρων. Είχε την αίγλη, το κύρος και ι εξουσία ενός Λακεδαιμόνιου Πολέμαρχου!

όρες ό τα μεγαλύτερα ερωτηματικά που ταλανί-

ΐ ί ΐ ϊ Ι ί ΐ ί ϋ ϋ ϋ ΐ ϋ Ε

ζουν τους ασχολούμενους με τον πόλεμο στον αρχαίο κόσμο είναι οι σπαρτιατικές Μόρες. Οι αμφιβολίες καλύπτουν κάθε πλευρά της ύπαρξής τους : πόσες ήταν, πώς ονομάζονταν, πού έδρευαν, πότε δημιουργήθηκαν, πόσες και ποιες υπομονάδες είχαν, ποια επάνδρωση είχαν, αν ήταν μονάδες αμιγώς Ομοίων ή μικτές και ποιοι τις διοικούσαν. Και πιθανόν και οι σύγχρονοι τους να είχαν εξίσου πολλές αμφιβολίες, λόγω του σπαρτιατικού απορρήτου.

Το μόνο που ξέρουμε είναι το ότι επρόκειτο για τοπικές, και όχι φυλετικές στρατολογικές περιφέρειες. Διοικούνταν μάλλον από Πολέμαρχο, και έχουμε ένα οργανόγραμμά τους από τον Ξενοφώντα, που σίγουρα είναι ακριβές αλλά μάλλον αφορά μόνο την εποχή του. Αλλοι συγγραφείς όπως ο Πλούταρχος, δίνουν διάφορες και διαφορετικές εκτιμήσεις για την αριθμητική ισχύ τους, από 600 μέχρι 1000 άνδρες. Ο Θουκυδίδης τις αγνοεί, ο Ηρόδοτος είναι άσχετος και είτε τις αγνοούσε είτε όχι είναι αδιάφορο. Ίσως όμως εκεί ακριβώς, στην σιγή του Ηροδότου με τις ακριβείς αριθμητικές και τακτικές περιγραφές, και όχι στις ανακατεμένες λόγω του απορρήτου πληροφορίες του Θουκυδίδη, μπορούμε να βρούμε κάποια στοιχεία. Το ότι ο Ξενοφών πρωτομιλά για Μόρες, δεν σημαίνει ότι τότε ιδρύθηκαν. Μπορεί να το σημαίνει, μπορεί και όχι. Το ότι δεν τις ξανααναφέρει μετά τα Λεύκτρα, ίσως πρέπει να θεωρήσουμε

I ι ο cnos ί ω ν π υ ρ ι ω ν J

ότι σημαίνει ότι καταργήθηκαν, αλλά και αυτό δεν είναι σίγουρο. Η αναφορά του σε λόχους, όχι σε Μόρες, για τη μάχη της Μαντινείας μπορεί να υποκρύπτει άλλους λόγους, πχ την μετακίνηση αριθμών λόχων από διάφορες Μόρες.Ίσως επίσης μπορούμε να δούμε κάτι λογικό πίσω από τις διαφορετικές αναφορές για την δύναμη τους. Μπορεί να μην ήταν όλες ισοδύναμες, αλλά το πλέον πιθανό, που δεν αποκλείει το προηγούμενο, είναι ότι επρόκειτο για διαφορετικά ποσοστά επάνδρωσης. Αν δε όοοι υποστηρίζουν ότι οι Μόρες προϋπήρχαν του Ξενοφώντα, τότε είναι πολύ πιθανό μερικές από τις διαφορές να οφείλονται σε διαφορετική ισχύ που είχαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, όπως ισχύει με τη Μεραρχία στους σύγχρονους στρατούς: το όνομα, ενίοτε και ο χαρακτηριστικός αριθμός μένει, αλλά μπορεί να αλλάζει η προβλεπόμενη σύνθεση ανάλογα με το υπόδειγμα, ιδίως μετά από αναδιοργανώσεις. 0 Ξενοφών δίνει μια δύναμη περί τους 600 άνδρες σε μια πλήρη μόρα. 0 Ξενοφών είχε φίλους Σπαρτιάτες (πχ το Βασιλιά της Σπάρτης) και ήταν γνώστης πολλών θεμάτων και πολύ ακριβής. Αντιλαμβάνεται επαρκώς τη διαφορά οροφής και τρέχουσας επάνδρωσης και πρέπει να θεωρήσουμε ότι η οροφή που δίνει αφορά πλήρη επάνδρωση στη εποχή του. Επίσης πρέπει να θεωρήσουμε ότι στην εποχή του όντως υπάρχουν έξι Μόρες, αλλά, αν μόρες υπήρχαν και πρωτύτερα. δεν είναι καθόλου απαραίτητο ότι είχαν την ίδια οργάνωση, ή την ίδια οροφή, ούτε ότι ήταν πάντα έξι. Το νούμερο αυτό θα μπορούσε να είναι προϊόν κάποιων αναδιοργανώσεων λόγω έλλειψης - ή υπερπροσφοράς - ανδρών, όπως και σήμερα μονάδες συγχωνεύονται λόγω έλλειψης προσωπικού, καταργούνται, επανενεργοποιούνται ή δημιουργούνται νέες. Το σημείο που είναι σίγουρο, από τις περιγραφές του είναι ότι οι Μόρες έχουν κλιμακούμενη επάνδρωση. Δύο μισές μόρες που αναφέρει δεν αποτελούν το ίδιο με μία μόρα ολόκληρη, παρά μόνο σε αριθμό ανδρών. Οι δύο μισές μόρες έχουν δύο διαφορετικές αλλά ταυτόσημες αλυσίδες διοίκησης, διαφορετικές στρατολογικές περιφέρειες και ακριβώς τις ίδιες επιστρατευμένες ηλικίες, ενώ η μία μόρα σε πλήρη επάνδρωση έχει όλες τις ηλικίες. Το 600 είναι ένας πονηρός αριθμός. Οι Έλληνες προτιμούσαν τους στρογγυλούς αριθμούς. Οι μονάδες τους είχαν την τάση να αριθμούν 50 (απότον'Ομηρο), 100, 500 και 1000 άνδρες. Διαφορετική ισχύς σημαίνει απώλειες ή κλιμακωτή επιστράτευση, ή, αν είναι, όπως στις Μόρες, τυποποιημένη, κάποια δραστική αλλαγή στο διαθέσιμο ανθρώπινο δυναμικό. Ας μην ξεχνούμε ότι η δύναμη που δίνει ο Ξενοφών είναι εξα-

π r i u x n ULU Nouyuqu

γόμενη και όχι ε ξ ορισμού: Προκύπτει από τη δομή της Μόρας, με βάση τη ρητή του αναφορά για την αριθμητική ισχύ της ενωμοτίας, που είναι η βάση. Αν η ενωμοτία, που είναι επιστρατευτική βάση, επεκταθεί, τότε αλλάζουν πολλά. Η καλύτερη μέθοδος για να μελετήσει κανείς το σπαρτιατικό στρατό είναι να τον εξετάσει στα Μηδικά, όπου έχει πολλά δεδομένα αριθμών. Τα διάφορα αποσπάσματα που στέλνονται σε σύντομες εκστρατείες ή ειδικές αποστολές προφανώς δεν είναι Μόρες. Είναι αποσπάσματα υψηλής ετοιμότητας και κινητικότητας, προφανώς από λίγες ηλικίες 20 έως το πολύ 30 (ο μόνιμος στρατός που διανυκτερεύει στους στρατώνες) από όλες ή από αρκετές μόρες. Το απόσπασμα που στέλνεται υπό τον Αγχιμόλιο στην Αθήνα το 511 πΧ είναι 1000 άνδρες, το απόσπασμα που περνά στην Αττική το 479, ενώ ο κύριος στρατός των Λακώνων είναι στον Ισθμό είναι άλλοι τόσοι. Πιθανώς είναι η μονάδα του Αμομφάρετου που εμφανίζεται στις Πλαταιές. Ίσως όχι τυχαία, το ίδιο νούμερο εμφανίζεται στις Θερμοπύλες. Στις Θερμοπύλες υπάρχουν ειδικοί παράγοντες, που αντανακλώνται στη σύνθεση (αφού είναι επικεφαλής Βασιλεύς ακολουθεί η φρουρά των 300 ιππέων, μεταξύ άλλων ιδιαιτεροτήτων), αλλά ο αριθμός επαναλαμβάνεται με ύποπτη συνέπεια. Παρομοίως στο Μαραθώνα, η ταχύτατη σπαρτιατική ενίσχυση των 2000 ανδρών πρέπει να είναι συγκεκριμένες ηλικίες από όλον το στρατό. Η αριθμητική ισχύς μάλλον υποδεικνύει ότι κινητοποιήθηκαν διπλάσιες ηλικίες απ' ότι στα εκστρατευτικά σώματα δύναμης 1000 ανδρών που στέλνονταν στις προαναφερθείσες περιπτώσεις (τονίζουμε ότι οι Θερμοπύλες ήταν εξαίρεση). Επειδή πολλές φορές από την εξαίρεση μαθαίνει κανείς πολλά, ας δούμε μερικά στοιχεία ακριβώς από την εκστρατεία των Θερμοπυλών: Πρώτον, ο Ηρόδοτος αναφέρει Λακεδαιμόνιους και όχι Σπαρτιάτες, αλλά μιλώντας για τους 300 κάνει σαφές ότι ήταν Σπαρτιάτες. Δηλαδή, εκτός από τους 300 υπήρχαν και άλλοι, μάχιμοι, Λακεδαιμόνιοι (οι Είλωτες δεν μετράνε) που δεν ήταν Σπαρτιάτες. Ο Διόδωρος, που αναφέρει 1000 Λακεδαιμόνιους, μας φωτίζει σε αυτήν την περίπτωση. Το ποιοι ήταν οι 300 το ξέρουμε. Ήταν οι Ιππείς. Εκείνη τη φορά, αντί 300 νέων που επιλέγονται από τους Ιππαγρέτες, επιλέγονται 300 ώριμοι άνδρες που έχουν αρσενικά παιδιά, διότι είναι αποστολή αυτοκτονίας. Το πόσο ώριμοι είναι, επιδέχεται αμφισβήτησης, αφού άρρεν παιδί μπορεί να έχει και ένας 22άρης Σπαρτιάτης. Το αν τους διάλεξε ο Λεωνίδας ή αν απλά έδωσε την συγκεκριμένη οδηγία στους Ιππαγρέττες, δεν είναι σαφές, αλλά το δεύτερο είναι λογικό-

ι

i u

UVJUV ι l u p i u / v

j

Γ Ί ι IUAI ι < j i . u

ι\υυνϋς