Titov pokret i rezim u Jugoslaviji 1941-1946 Branko Lazic

BR AN KO L A Z I Ć

TITOV POKRET I REŽIM U JUGOSLAVIJI (1941- 1946)

1 9

4 6

This licence includes printing of The H i s t o r y of War in Yugoslavia.

Od dana obaranja Trojnog pakta, 27 marta 1941 godine, Jugoslavija je ne samo bila bogata u dogadjajima, nego su oni kao celina bez primera ma u kojoj drugoj državi. Ma koliko da je sve to sačinjavalo predmet pažnje u svetu, ipak nedostaje ma i jedna publikacija, koja bi obuhvatila celokupni period od ulaska Jugoslavije u rat 1941 godine, do proglašenja Republike krajem 1945 godine. Pojava prve gerilske akcije i ustanka u Evropi, podela na dva antiokupatorska tabora, izbijanje i vodjenje gradjanskog rata pod okupacijom, uspostavljanje sadašnjeg poretka sa potpuno promenjenom državnom i društ­ venom strukturom u poredjenju sa onom predratnom, koliko god su kao zbivanja vezani za Jugoslaviju, toliko kao problemi imaju opštu važnost. Dogadjaji za proteklih pet godina u Jugoslaviji nisu lokalni i izolovani, u to­ liko što se ne samo mogu objašnjavati u vezi sa medjunarodnim odnosima, nego što se i mnoga savremena zbivanja u svetu mogu dobrim delom objašnjavati kroz prizmu Jugoslavije. Izvesne glavne crte u proteklom periodu u Jugoslaviji imaju internacionalni karakter i koliko god da znače teško iskustvo za narod u Jugoslaviji, one pretstavljaju bogat materijal za proučavanje mnogih aktuelnih političkih pojava u svetu. One mogu da budu za zapadni svet ■eksperimentalno polje proučavanja, kako pitanja saradnje sa Sovjetskim Savezom, tako i načina i cilja delovanja Komunističke partije u jednoj zemlji. Partizanska akcija u Jugoslaviji, zauzimanje vlasti, a naročito način održavanja na vlasti, sprovodjenje svih mera i organizovanje novog sistema, obrazac su i cilj svih komunističkih partija ostalih zemalja. Titova Jugoslavija je novi tip države kako po spoljno-političkoj orijentaciji, tako i po unutrašnje-političkom sistemu; tip koji je u Jugoslaviji postignut, a kome podjednako teže i ostali komunistički pokreti u svim evropskim zemljama, nalazeći se u raznim fazama i na raznim stupnjevima borbe za postignuće istog cilja. Režim koji je uspostavljen u Jugoslaviji nije po nju specifičan; ono što je u njemu sporedno to je državni okvir, a ono što je opšte i karakteristično, to je Komunistička partija koja u njoj neograničeno vlada. U raspravljanju o sadašnjoj Jugoslaviji, umesto dosadašnjeg čestog zatvaranja očiju kod mnogih koji su bežali od- istine, treba uvek polaziti od jednog faktora, koji je bio do sad mnogo prenebregavan, ma da je presudan — a to je Komunistička partija. Objašnjenje o njoj i iskustva sa njom ne samo da su bitna po Jugoslaviju, nego mogu biti poučna i za ostali svet.

K O M U N ISTIČ K A PARTIJA JUGOSLAVIJE Od svih evropskih komunističkih partija, istorija jugoslovenske je s jedne strane najzanimljivija i najpoučnija, a s druge, najnepoznatija širokoj jugoslovenskoj, a još više stranoj javnosti. Koumnistička partija Jugoslavije nema ni svoje objavljene zvanične istorije, kao ruska, niti za sobom javnog političkog rada kao evropske. U bivšoj državi ona je dvadeset godina bila upućena na ilegalnost, pa se zato malo o njoj znalo; u sadašnjoj kada je na vlasti, ona je u Jedinstvenom narodnom frontu, i opet ne istupa posebno. Za dvadeset godina posebne akcije o Komunističkoj partiji se skoro nikad u štampi nije raspravljalo, niti se o komunističkom pokretu mnogo govorilo, pa se zato nije znalo ni o ljudima koji ga vode, ni o tezama koje zastupa, ni strukturi koju ima. Trebalo je da dodje do rata 1941 godine, da nastane partizan&ka akcija, pa da padne bar delimično zastor neobaveštenosti, da javnost upozna i ljude koji su na čelu partije, je r su oni prvi organizovali partizanske odrede i štabove i imali -u njima glavne položaje, i teze koje zastupaju, jer su na teritorijama kojima su vladali imali svoju, potpuno u duhu komunističke demokratije jedino dozvoljenu partisku štampu. Medjutim, javnost nije mogla ni dalje skoro ništa da sazna ni o prošlosti partije, ni 0 njenom sistemu organizacije, je r je to ostalo isključivo pravo članova. Prvi period aktivnosti Prvi, legalni period aktivnosti Komunističke partije Jugoslavije je vrlo kratak i obeležen naglim usponom, ali potom i brzim nazadovanjem. Ona je osnovana na kongresu u Vukovaru 1919 godine, od dotadašnjih socijalističkih stranaka Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, i bila potom jedna od prvih koje su pristupile novoosnovanoj Trećoj Internacionali, primivši sve obaveze koje odatle proističu. Na izborima za Konstituantu iduće gdoine, ona je imala znatan uspeh, tako da je sa 56 poslanika bila treća po jačini od stranaka u Parlamentu. Najviše glasova je procentualno dobila u Južnoj Srbiji 1 Crnoj Gori, dvema najzabačenijim, prosvetno i privredno najzaostalijim pokrajinama, bez industriskog proletarijata, što je već tada pokazivalo sposobnost komunističkog vodjstva da iskoristi pogodnu situaciju, makar ne bila u saglasnosti sa marksističkim formulama. Revolucionarni tok na završet­ ku prošlog rata imao je odjeka u mladoj inesredjenoj državi. Ali mase su prila­ zile stranci ne toliko zbog komunističkog programa, koliko zbog nezadovljstva, kao što su i njeni vodji bili dobri opozicionari i teoretičari, ali ne i revo­ 7

lucionari. Vlasti su počele da ometaju partisku aktivnost: s jedne strane su se pojačavali izgredi, s druge dolazila sve oštrija reakcija. Neuspeli ko­ munistički atentat na regenta Aleksandra, na sam dan obnarodovanja Vidovdanskog ustava 1921 godine, dolazi kao povod da ondašnja vlada prvo traži predavanje komunističkih poslanika sudu a potom da ukine partiju, zabrani štampu, zatvori partiske domove, oduzme opšdnske uprave i sindikate. Partija je bila paralisana, onemogućena u dotadašnjoj aktivnosti i upućena na nove oblike rada. U prelazu na čistu ilegalnost, partija se nije umela snaći, ni ustanoviti novi sistem rada, ni zaobići kontrolu policije, je r usled dotadašnjeg slobodnog i ' javnog delanja bile su poznate sve vodeće ličnosti, a novih, još pred vlastima nekompromitovanih nije bilo. Uzima se drugi naziv “Nezavisna radnička partija Jugoslavije11, pokušava se sa izdavanjem legalne i ilegalne literature, jedan deo prvaka se povlači, drugi odlazi u emigraciju. Postepeno se rukovodstvo Komunističke partije prebacuje na inostranstvo, centralu u Moskvi i filijale u Beču, Parizu, Pragu. Kongresi se drže po stranim državama, kao 1928 godine u Drezdenu, ubacuje se literatura u zemlju, šalju se prvi izgradjeni ilegalci, ali je uspeh minimalan. Na izborima se ne dobija ni po nekoliko hiljada glasova, vodeća reč u radništvu ne može da se stekne, uticaj na univerzitetsku omladinu je slab, o nekom prodiranju u seljaštvo nema ni govora. Izgleda da je Komunistička partija Jugoslavije osudjena na životarenje. Šestojanuarska diktatura pogadja zabranom sve stranke, koje za razliku od komunističke ne prelaze na planski ilegalan rad. Komunisti pokušavaju da iskoriste ukidanje starih stranaka radi pridobijanja opozicionih elemenata, što im uspeva postepeno samo na Univerzitetu. Ma da je stigao kadar prvih partijaca obučen na kursevima i u školama, ipak se nikako ne postiže vidan uspeh. U takvom stanju ih zatiče 1934 godina, kada vodjstvo Treće internacionale prelazi na Georgi Dimitrova, kada se stvara partija novog tipa, uvodi kurs ka radničkom rukovodstvu i sledeće godine održava V II i poslednji kongres Kominterne. To vreme je bilo najpresudnije za Komunističku partiju Jugo­ slavije. Od Staljina i Dimitrova ona je osudjena kao najgora od svih, i po neuspehu u radu i po unutrašnjem stanju u njoj. Nekolicina vodećih partijaca, medju njima i Tito, uzeli su tada na sebe odgovornost za reorganizovanje i novi put partije. To je bila prekretnica u njenoj istoriji. Čišćenja u partiji

Pre svega trebalo je prečistiti situaciju u samoj partiji. Ne može se • voditi uspešna politička borba, ako postoji i interna; borba na spoljnjem frontu bez izgleda je na uspeh dokle god traje i na unutrašnjem. Dok su u okviru partije nerešena pitanja i stalne nesuglasice u vodjstvu oko taktike rada i programa, naročito nacionalnog, dotle nema boljitka. To se mora što pre i radikalno rešiti. Komunisti dobro uvidjaju da je osnovni problem pre pridobijanja masa, formiranje partiskog vodjstva i elite, koje oni, da bi se razlikovali od buržoaske terminologije, zovu rukovodstvom i kadrovima. “Kadrovi rešavaju sve“, kao što kaže Dimitrov, ni malo deterministički, u svom referatu “O

kadrovima". U reorganizovanju partije uporedo sa formiranjem novog vodjstva, pristupa se kao najneophodni]em zadatku: izbacivanju i likvidiranju svih antipartiskih elemenata. Jugoslovenska komunistička partija izvodi čišćenje bez skrupula sve do 1939 godine. Od svih evropskih partija, sem možda poljske, ni u jednoj nije pobijen toliki broj prvaka. Iz partije se izbacaju: Sima Marković, profesor i generalni sekretar Komunističke partije Jugoslavije, član Političkog biroa i bivši narodni poslanik. Glavni govornik u Parlamentu, ideolog partije, pisac političkih brošura, knjige “ Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma" i naučnih studija o teoriji relativiteta. Po ukidanju partije bio je uhapšen, proveo nekoliko godina u zatvoru i u inter­ naciji, izbegao potom u Rusiju, jedno vreme predavao kao profesor na radničkim Univerzitetima i docnije mu se izgubio svaki trag. Motivacija za izbacivanje i likvidiranje je glasila: neispravan stav po nacionalnom pitanju u Jugoslaviji i sumnja da je bio u kontaktu sa desnom opozicijom u Rusiji. Djuka Cvijić, jedan od vodja predratne hrvatske nacionalističke om­ ladine-! jedan od najboljih komunističkih novinara. Bio je član centralnog komiteta partije, a docnije takodje na najvećem položaju kao njen generalni sekretar. Posle izbacivanja iz partije i on je iščezao. Voja Vujović, sekretar Saveza komunističke omladine Jugoslavije i potoni sekretar Omladinske komunističke internacionale (to je najveći položaj u komunističkoj hijerarhiji koji je jedan Srbin imao). Pošto je bio vezan prijateljstvom sa Zinovjevom, nekada sekretarom Kominterne, osumnjičen je kao zinovjevist i streljan. Filip Filipović, profesor, komunistički narodni poslanik, izabrani pretsednik beogradske opštine 2920 godine, član Centralnog komiteta partije, pisac knjige “ Razvitak društva u ogledalu istoriskog materijalizma", takodje je izbačen iz partije. Milan Gorkić, po rodjenju Čeh, sa pravim imenom Josip Cižnjički, član Centralnog komiteta i generalni sekretar partije pre Tita, godinama je rukovodio komunističkim pokretom iz Pariza. Pozvan na savetovanje u Moskvu, otišao je i streljan tamo zajedno sa svojom ženom Beti Glan, s obrazloženjem da je njegova brošura “ Novim putevima", izašla 1935 godine, pogrešna, da je sabotirao liniju Narodnog fronta i da je prijatelj Buharina. Petko Miletić, radnik, član Centralnog komiteta partije, kao takav zatvaran od policije i u partiskim udžbenicima, zbog svog držanja pred klasnim neprijateljem, slavljen kao heroj proletarijata uporedo sa Dimitrovom i Rakošijem. Docnije je izbačen iz partije kao "saboter i špijun", po recima Sretena Žujovića i iščezao. Grgur Vujović, sekretar Centralnog komiteta Saveza komunističke om­ ladine Jugoslavije, streljan je zajedno sa bratom Vojom. Stjepan Cvijić, sekretar Centralnog komiteta Saveza komunističke om­ ladine Jugoslavije, takodje je streljan, kao i Stanko Dragić član Centralnog komiteta partije. Sima Miljuš, Košta Novaković, komunistički narodni poslanici, I. Marić član Centralnog komiteta partije, I. Baljkaš, Pavle Bastajić takodje su

9

izbačeni iz partije, a neki od njih nestali, kao i mnoštvo drugih sitnih partiskih funkcionera. Ne treba se kao pravni formalista pitati na osnovu Sega gradjani jedne države, mogu da se lišavaju slobode i života u drugoj, niti biti politički naivan pa pitati po kojim se propisima nove demokratije ubijaju drugovi zbog taktičkih neslaganja, kao što treba preći preko likvidiranja desetina ljudi, koji su izgubili život od partije, i to u zemlji, koju su kao svoj i opšte ljudski ideal smatrali, već treba samo prosto i računski konstatovati, da je čišćenjem omogućeno stvaranje iznutra jake partije, sposobne da primi političke zadatke u staroj državi i da organizuje partizansku akciju pod okupacijom. Partija novog tipa Sta su karakteristike partije novog tipa, kakva je njenu struktura i kakvi organizacioni principi? Organizacioni oblici ostali su isti kao što su i bili, samo su, prema uslovima morali postati strogo ilegalni. Osi'ovna jedinica je ćelija, koja se stvara od tri pa zaključno do deset članova partije. Ćelijom rukovodi sekretar i on je u kontaktu sa višim partiskim telom. Prema mestu i sredini stvara se seoska, opštinska, ulična, preduzetna, fabrička, školska ćelija. Sledeći forum je reonski, ili, ako je manje naselje, mesni komitet. On drži pod nadzorom celokupnu akciju u jednom mestu. Zatim dolazi okružni, pa oblasni, pa pokrajinski komitet za Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Dalmaciju, dok Hrvtaska, Slovenija, i Makedonija, u znak priznanja njihovih nacionalnih individualiteta, imaju Centralne komitete. Za celu državu najviše je telo Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije, sa političkim i organizacionim sekretarom, koji su faktički šefovi partije. Svi funkcioneri, od sekretara ćelije do članova Centralnog komiteta, nazivaju se rukovodio­ cima i sačinjavaju kadrove partije koje, po Staljinovim rečima, “treba čuvati kao ženicu oka svog“. Primanje članova ide na osnovu naročitog postupka, je r u Komunističku partiju niti se učlanjuje, niti se u njoj ostaje ili istupa na isti način kao u gradjanskim partijama. Primanje ne ide prostim upisom, već dolazi kao rezultat kandidacije pred nadležnim forumom, posle izvesnog vremena pošto je kandidat već proveren na mnogim manjim akcijama, što ne znači da i pored toga ne može biti odbijen. Ulaskom u partiju ne ostaje se običan pristalica već postaje aktivan borac, sa odredjenim dužnostima, obavezama, sektorom rada i odgovornošću. Celokupno članstvo obavezno je na poštovanje svih odluka vodjstva, sprovodjenje direktiva i čuvanje organizacionih principa. U partiji mora da se drži apsolutna disciplina, da se čuva njeno jedinstvo i organizaciona čvrstina, da se sprovodi najstriktniji centralizam i da se uvek kombinuju legalne forme borbe sa ilegalnim. Borba proletarijata iluzorna je i unapred osudjena na propast, bez jake komunističke partije. Pobedu neće doneti nikakva klasa kao takva, po nekom Marksovom dijalek­ tičkom zakonu, niti ćudljiva masa, već partija; ona je ta koja ima da bude ubojno oružje u rukama radničke klase. U njihovoj partiskoj literaturi ide se čak toliko daleko, pa se tvrdi, da je neuspeh Pariške komune i Madjarske revolucije Bele Kuna došao kao posledica nedostatka organizaciono čvrste partije. Dok se stara partija bavila ra^radjivanjem marksističkih teorija, dotle 10

nova primenjuje zakone organizacije i akcije. Ono prvo vodi beskrajnom diskutovanju i koči borbenost, ovo drugo služi kao potstrek i putokaz. Mnogo široke i složene teorije ško d e praktičnoj akciji, smanjuju prodornu snagu. Za revolucionarnu borbu nije toliko potrebno detaljno poznavanje doktrine, koliko utvrdjivanje i primenjivanje zakona orga.nizacuje i osnovnih principa strategije i taktike. Ne traži se sprema koju poseduje u materijali­ stičkoj filozofiji Sima Marković, u istoriskom materijalizmu Filip Filipović; potrebni su rukovodioci, radnici, metalski kao Tito, abadžiski kao Aleksandar Ranković, tipografski kao Dimitrov ili tekstilni kao La Pasionaria. Novi rukovodioci ne treba da se odlikuju ni jednim individualnim izuzetnim kvalitetom, veo da imaju skup osobina potrebnih za političkog radnika. Tito ne briljira ni perom ni rečju — sem u negativnom smisli — nije ni teoretičar ni filozof, ali on i bez toga, čak možda tim bolje, može da bude na čelu komunističke partije. Problem vodjstva ima da se rešava seriskom fabrikacijom kadrova, spremanih kroz kurseve, isprobanih kroz akcije. Prošlo je doba uspeha spontanih revolucija i pokreta, njih više ne vode narodni tribuni i talentovani intelektualci, već partiski ilegalni rukovodioci. Od abadžije i metalca ne može se stvoriti dobar pisac — to nije ni potrebno — ali može spreman rukovodilac, da organizuje i vodi ljude, a to rešava. U ličnom kontaktu sa njima, neće se sresti ni prosečna inteligencija, u politici oni neće imati ni jedne originalne ideje, u oblasti znanja od njih se mogu očeki­ vati samo neprijatna iznenadjenja, u onome što pokušaju sami da napišu, neće biti ni logike ni gramatike, ali će oni ipak umeti da prenesu i sprovedu direktivu odozgo, da rukovode jednim sektorom, da organizuju štrajk, de­ monstracije, ilegalnu aktivnost ili partizanski odred. Za vodjstvo su potrebni profesionalni revolucionari, a za ljudstvo fanatici. Članovi partije ne treba da se mnogo upućuju u stvari i ubedjuju, već vode i vezuju. Svaki partijac ima ne samo da bude uključen u organizacionu dinamiku rada, nego i totalno apsorbovan kroz partiju. Ako je do ideologije — partija mu daje svoju partisku literaturu, ako je do beletristike — opet ga ona snabdeva delima književnika komunista, ako je do društva — opet se kreće u krugu njenih članova i simpatizera, ako je do razonode, izleta, letovanja — opet su tu organizacije zavisne od nje; intelektualni, emotivni, seksualni život — sve se izražava u okviru nje. Propaganda pak, ne deluje svojim kvalitetom, već ponavljanjem i jednostavnošću. Najbolje je sabiti svu političku, ideološku, duhovnu, nacionalnu, medjunarodnu problematiku u nekoliko formula: narod — to su oni, klika i manjina — to su oni koji nisu s njima, ili vladajuća, u slučaju da su oni u opoziciji kao u bivšoj Jugoslaviji, ili nenarodna, u slučaju da su oni na vlasti kao sada; progres — to su oni, reakcija — to su svi oni koji se sa njima ne saglašavaju; nova demokratija — to je ono što oni rade, fašizam i njegovi ostaci — to je sve ono što njima ne konvenira; oslobodilačke sile — to su njihove, imperijalističke — one koje nisu sa njim a; socijalizam — to je krajnje njihovo idealno rešenje, kapita­ lizam i buržoazija — to su nosioci svega rdjavog. I onda, naravno, ko­ munistima je sve jasno i sve lako objašnjivo; sve ono što je pre bilo ne valja, sve što oni rade pozitivno je : sve ono što drugi veruju je lažno, sve što oni zastupaju jedino je ispravno i neprikosnoveno. Ko god tvrdi nešto 11

što se ne poklapa sa ozakonjenim komunističkim mišljenjem, taj se oglašava za pokvarenjaka koji svesno izvrće istinu, glupaka koji ne razume, ili, najčešće, plaćenika u službi fašizma i medjunarodne reakcije. Da ima neko pravo u bilo čemu van njih — to je nemoguće; da je neko protiv njih iz poštenili pobuda — to je isključeno. Da se bude uz to izgradjen i sposoban za rukovodioca, prolazi se kroz kurs, gde sve gradivo, sem Istorije svesavezne komunističke partije (boljševika), i Staljinovog spisa, “ Iz pitanja lenjinizma“ , može da se pročita za jedan dan. Tu je zbirka Titovih članaka, jedan-dva broja “ Proletera14, organa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugo­ slavije, referat “ O partiji" i Đimitrovljev “ O kadrovima", brošure ” 12 uslova za boljševizaciju partije" i „Držanje pred klasnim neprijateljem". Pored formiranja novog vodjstva i fanatizovanja članova, nova stranka je prevazišla staru i u poslušnosti prema doslovnom ispunjavanju direktiva, šlepom sledovanju generalne linije i svesrdnom sprovodjenju svih taktika. Kako je koja redom dolazila, tako su je oni odmah bez odlaganja sprovodili, ma koliko da nije odgovarala onoj prethodnoj. Svako skretanje sa generalne linije, bilo desni oportunizam, kako oni nazivaju krnjenje organizacione čvrstine i pokušaj slabljenja čistoće stranke njenim utapanjem u novu taktiku, bilo levo sektaštvo, kako se kvalifikuje protivljenje novim taktikama, nesaglasnim sa ortodoksnim marksističkim učenjima, i uperenim na saradnju sa nekomunističkim grupama, najbržim se putem uklanjaju iz partiskih re­ dova. Iz ortodoksnog revolucionarstva po kome su delovali pre V II kongresa Kominterne, kada su odbacivali sva.ku saradnju sa gradjanskim strankama i vodili beskompromisnu borbu protiv kapitalističkog sistema i buržoaske države, prešli su na taktiku narodno-frontovske demokratije i saveza sa gradjanskim demokratskim pokretima. U vreme čehoslovačke krize 1938/39 godine, vatreno su istupali za ođbranu zemlje, ne samo svoje, veo i češke, da bi po sovjetskonemačkom paktu uskočili preko noći u defetističku politiku, kad su se umesto dotadašnjeg zalaganja za otpor, dok još nije počeo rat, odjednom počeli zalagati za mir, kada je rat već izbio. Komunisti su vidno dokazali da se po jednom istom pitanju može imati, prema potrebi, i pozitivno i negativno mišljenje, da se jedna ista stvar može i napadati i veličati. Jugoslavija može da bude u taktici nacionalizma “ naša zajednička otadžbina", a u taktici defetizma, posle nekoliko meseci, “ ugnjetačka i veštačka tvorevina"; za jednu istu zemlju može da se napiše “ da ćemo je krvlju i životima braniti", a uskoro potom “ da nećemo ni kapi krvi za nju dati". Komunisti su još tada dokazali da su im shvatanja vrlo promenljiva a me rila potpuno relativna. Kad oni vrše nasilje nad drugim — to je jedinstvo teorije i prakse i borba naroda protiv nenarodne manjine; kad pak neko pokuša da im se suprotstavi — to je zločin protiv naroda, progresa i kulture. Kad oni usvajaju taktiku narodno-frontovske demokratije, onda su svi oni koji su protiv nje, ali ne i protiv demokratije, za njih reakcionari i profašisti. Kad se oni pre izbijanja rata iščaure u branioce zemlje i nezavisnosti, onda su svi oni koji neće da odobre novi manevar, za njih kapitulantski i izdajnički elementi; kad uskoče u taktiku defetizma i zalažu se za odbranu mira, upravo onda kad se postavi pitanje odbrane granica, onda su svi oni koji se izjasne za beskompromisnu odbranu granica oglašeni za ratne huškače, kao što će docnije pri novom

12

koraku generalne cik-cak linije u narodno-oslobodilačkoj borbi svi oni koji su protiv njih biti izdajnici i ratni zločinci, makar da su se borili protiv pkupatora i pre njih. Politički rad partije

Sa učvršćenom partijom, sa novini vodjstvom, novim mentalitetom i po­ litičkim moralom, Komunistička partija Jugoslavije stupa u borbu. V II kongres Kominterne jasno je utvrdio za sve partije opštu liniju antifašističke borbe u političkoj formi narodnih frontova i odredio posebne zadatke partije: jedinstvo radničke klase, savez radništva i seljaštva, pridobijanje omladine i neutralizovanje buržoazije. Od tih direktiva u Jugoslaviji je jedino u potpunosti ostvarena ona o rukovodstvu u' omladini, prvenstveno na beo­ gradskom Univerzitetu. Tu se komunistički pokret prvi put otkriva kakvom se metodom služi do zavladjivanja, a kakvom potom u očuvanju zadobijene vlasti. Način rada koji su oni primenjivali i sistem vlasti koje su uspostavljali na beogradskom Univerzitetu bio je obrazac, koji se posle ponavljao i u njihovoj partizanskoj akciji, zaposednutim teritorijama i sadašnjoj državi. Dok je trajao normalan politički život, komunistička stranka je na beogradskom Univerzitetu bila slabija (kao na izborima 1928 godine) od svih gradjanskih, a po zabrani delatnosti političkih partija, ona za nekoliko godina postaje najjača. Pred zajedničkom opasnošću i zbog borbe protiv diktature, komunistička partija na beogradskom Univerzitetu predlaže jedinstven anti­ fašistički blok, sa- obavezom da se sve partije odreknu" posebne partiske aktivnosti. Komunisti to iskorišćavaju.i stiču gospodareći položaj. Oni stvaraju sa ostalim grupama zajedničke forume, koji figuriraju pred javnošću i vlastima i imaju sopstvene ilegalne, koji ustvari vode glavnu reč, kao što će docnije u narodno-oslobodilačkoj borbi stvarati javna politička tela koja su za narod i inostranstvo, i imati svoja posebna partiska, koja su dominantna. U Ujedinjenoj studentskoj omladini, kako se zvala ta formacija, oni će ubacivati svoje ljude u omladinske klubove demokratskih stranaka i ovi će u ime tih stranaka pregovarati sa delegatima komunističke partije. Kad ih demokratske stranke najzad iz svojih redova izbace, oni će stvarati svoj novi demokratski, zemljoradnički klub, protiv zvaničnog, kao što će u narodno-oslobodilačkoj borbi i Federativnoj Jugoslaviji potom obrazovati preko svojih ljudi nove zemljoradničke i demokratske stranke. Na Uni­ verzitetu čuće se prvi put teza o deset naroda Jugoslavije, koja će se ponavljati docnije u partizanskoj borbi i ozvaničiti u Titovoj državi, tu će se prvi put primeniti formula po kojoj nema demokratije za protivnike autonomije Univerziteta iza koje se oni kriju, kao što će docnije pokazati da nema slobode za neprijatelje njihove narodno-oslobodilačke borbe i fe­ derativne Jugsolavije, kojom oni vladaji. Tu će se prvi put videti njihov monopol na štampu i zborove i isključivo pravo na slobodu i demokratiju, ikao i svuda docnije. Tu će se iskustvom dokazati da jedna manjina može da vlada bez pristanka većine, kao što se i utvrdilo, kada je na jednim izborima u januaru 1941 godine na Pravnom fakultetu glasalo samo 12o/o od upisanih studenata, a komunistička lista dobila od toga nekih 7 o/o- Univerzitet postaje za komuniste politička škola, kroz koju se obučav aju studenti, koji će docnije 13

primiti najodgovornije položaje u partiji, biti nosioci partiske delatnosti u selu i unutrašnjosti, prvi terenski radnici i organizatori partizanske akcije. Većina funkcionera partije, članova mesnih, okružnih i pokrajinskih komiteta i docnijih partizanskih rukovodilaca, sastavljena je uglavnom od studenata a manjim delom radnika, koji su ušli u partiju izmedju 1933—1935 godine. U preuzimanju vodeće reći kod radništva, Komunistička partija Jugo­ slavije, takodje postiže uspeha, a u pridobijanju seljaka mnogo manje. Komunisti ne uspevaju da ostvare Narodni front ni zajedno sa gradjanskim strankama, ni mimo njihovog vodjstva u narodnim masama. Jedino im on uspeva na kulturno-političkom planu, okupljajući pojedine demokratske i levičarsfcc' kulturne radnike na saradnju u listovima. Na decembarskim izborima 1938 godine, komunistička partija nije istakla svoje kandidate, sem nekolicine, koji nisu uspeli da dobiju ni po 100 do 200 glasova. To je opet potvrdilo uverenje da nije parlamentarna već oružana borba ta, koja komunistima ima da prokrči put ka vlasti, da 100 do 200 glasova u odnosu na 3000 do 4000 za druge stranke ne znači ništa, ali da zato u ustanku istih 100 do 200 naoružanih ljudi mogu da drže u šahu ostale, pasivne, neorganizovane ili nenaoružane. Škola gde jugoslovenski komunisti imaju da se prekale posle ilegalne aktivnosti u zemlji jeste jedna još teža — gradjanski rat u Spaniji. Oko 2—3000 Srba, Hrvata i Slovenaca idu u Medjunarodne brigade, obrazuje se nekoliko njihovih bataljona i baterija, vrbuju se dobrovoljci iz raznih krajeva države i medju komunistima u inostranstvu. Nije nikakva slučajnost da su organizatori ustanka u svima po­ krajinama u Jugoslaviji, glavne političke ličnosti i komandanti najvećih jedinica bili borci ili oficiri u medjunarodnim brigadama u španskom gradjanskom ratu. Komandant Vrhovnog štaba postao je Tito, učesnik u španskom gradjanskom ratu, kao i organizatori u Lici Marko Orešković, u Srbiji Branko Krsmanović, u Bosni Todor Vujašinović, u Sloveniji Aleš Bebler, u Hrvatskoj Ivo Rukavina. Komandanti štabova, komandanti prvih brigada, divizija, korpusa, armija, bili su isto tako uvek oficiri iz medjunarodnih brigada, Koča Popović, Peko Dapčević, Košta Nadj, Iva:n Gošnjak, Petar Drapšin, a i komandanti najpoznatijih jedinica, kao Milan Blagoj ević u Srbiji, Stanko Semić — Daki u Sloveniji, Savo Kovačević u Crnoj Gori. Jedanaest generala u današnjoj Titovoj armiji su učesnici u španskom gradjanskom ratu. Kroz ilegalnu delatnost u partiji, kroz borbu u radničkim organizaci­ jama, kroz beogradski Univerzitet, ušpanskom gradjanskom ratu, stvoriće se kadar od nekoliko hiljada profesionalnih revolucionara koji će povesti partiju u partizansku akciju, i zagaziti potom u gradjanski rat.

14

B O R B A P OD O K U P A C I J O M

POČETAK A K C I J E PROTIV OKUPATORA I ISTO* RIJAT S A R A D N JE Č E T N IK A I PA RTIZA N A Sutra dan po puču od 27 marta 1941 godine, kada je oborena vlada koja je dva dana pre toga u Beču potpisala Trojni pakt, Hitler je izdao naredjenje za pripreme napada na Jugoslaviju. Tumačeći državni udar kao šamar njemu lično, Hitler je naredio napad sa Sto jačim vojnim efektivama i na što brutalniji način. Rat i okupacija Od 27 marta je ratna istorija Jugoslavije u poredjenju sa svim drugim državama imala uvek svoj specifični vid. Ujutru 6 aprila 1941 godine, bez objave rata, bombardovan je Beograd, i 33 nemačke divizije prešle su u napad na Jugoslaviju, potpomognute dobrim delom od madjarske i italijanske vojske. Pored ogromne nadmoći dotle u toj meri u ratu neupotrebljene i dužine fronta koja je išla na ruku osvajaču, nastupila je izdaja takodje kao ni u jednoj drugoj državi. Hrvatske jedinice i oficiri su otvoreno prešli na stranu Nemaca. Revizionističke države skočile su da otmu što više od pobedjene Jugoslavije, anti-srpske struje da se za­ dovolje na račun srpskog naroda. Od svih zemalja u nacističkom novom poretku nijedna nije na toliko delova rasparčana, toliki broj okupatora dobila i na više posebnih teritorija podeljena, nego li Jugoslavija. Bugarska je dokopala Južnu Srbiju, Madjarska Bačku, Italija Dalmaciju i jedan deo Slovenije, •dok je Nemačka uzela drugi deo i preduzela raseljavanje slovenačkog življa, Albaniji je dat znatan deo Kosova i Metohije, Crna Gora je postala vazalna talijanska teritorija, Hrvatska sa mnogim srpskim zem­ ljama proglašena za nezavisnu državu, a Srbija svedena na granice Beogradskog pašaluka od pre 150 godina pod Turcima. Početak akcije pukovnika Mihailovića U srpskom narodu postojalo je od početka Drugog svetskog rata čvrsto uverenje, nevezano ni za kakve političke taktike ili trenutne šanse: Nemac je neprijatelj, državni, jer ide za razaranjem Jugoslavije, nacionalni, jer je od prošlog rata uvek protiv Srba, istoriski, jer je preuzeo na sebe ulogu osvajača Balkana, a njima su se Srbi uvek odupirali, politički, jer je nosilac fašističke ideologije i poretka suprotnog demokratskim raspoloženjima 17

srpskog naroda, i spoljno-politički, jer je stvorio blok protiv Srba i Jugo­ slavije, ugrožavajući njihov opstanak. To je bilo i ostalo za celokupno vreme rata osnovno merilo, uprkos razlogu presudnom za mnoge nacije i njihove tadašnje državne šefove, da se Nemcima kao premoćnoj i pobedonosnoj sili ne vredi opirati i da opredeljenje ne sme da zavisi od sopstvenog ubedjenja već samo od realne situacije. Odbrana sopstvene slobode nije se uslovljavala prethodnim obavezama da će je još neko drugi braniti, stav srpskog naroda prema osvajaču zavisio je pre svega od odluke da se sam odupre, da veruje u krajnju pobedu i da neće da bude protiv svojih Saveznika. I kao što se država nije legalno predala u ruke Hitleru, nego je, ma da čak formalno njemu prepuštena, ona od njega preoteta, tako se odmah zatim narod nije pomirio ni sa slomom države, ni sa mnogostrukom i svirepom okupacijom. Nagli slom države aprila 1941 godine,, izdaja Hrvata u aprilskom ratu, koje je svaki Srbin bio svestan, rasparčanost narodnog organizma na nekoliko delova, u kojima su hrvatski, madjarski, bugarski, albanski ili italijanski okupatori pod nemačkim vrhovnim pokroviteljstvom, raznim metodama, sprovodili sistematsku kampanju zatiranja Srba i gušenja srpske misli, uz to rdjave uspomene na bivšu državu, sve je to bilo materijal koji je u dušama skoro svih srpskih seljaka i svih Srba uopšte^ rad jao istovetna osećanja, raspoloženja i težnje. Takva psihološka atmosfera morala je da dobije svoju konkretnu realizaciju u jednom pokretu bez obzira ko bi ga vodio, samo ako bi istupao sa osnovnim programom koji je odgovarao tom narodnom raspoloženju. Pojava jednog pukovnika, Draže Mihailovića, koji nije hteo da se preda opšte omrznutom neprijatelju, veo se sa grupom vernih podoficira i vojnika povukao u planine Zapadne Srbije —■najslobodarskijeg i najbuntovnijeg dela Srbije — došla je u pravo vreme da ta spontana narodna raspoloženja dobiju i jedan organizovan okvir koji bi omogućio veću efikasnost. Najbolji dokaz da je pokret Draže Mihailovića ustvari bio pokret odozdo, koji nije morao da se pravi i nameće, već samo da odredjeni vid nečem što je već postojalo, je činjenica da je širom i Srbije i ostalih srpskih zemalja, istovremeno i nezavisno od Draže Mihailovića počelo aktivno okupljanje naroda u četničke odrede, pod komandom pojedinih oficira jugoslovenske vojske, koji se nisu hteli predati okupatoru. Kapitulacija jugoslovenske vojske zatekla je pukovnika Mihailovića na položaju načelnika štaba motorizovanih odeljenja IV armije u malom bo­ sanskom mestu Doboju. U času objave kapitulacije, pukovnik Mihailović je doneo odluku da se probija sa jednom izabranom grupom u pravcu Istočne Bosne i Srbije, jer se nadao da tamo još postoji organizovan front, kako bi se priključio regularnim trupama. U putu su se sukobili sa jakim nemačkim jedinicama koje su posle žestoke borbe razbile grupu i zarobile komandanta malog tenkovskog odreda kapetana Ljubišu Terzića, dok su pukovnik Mi­ hailović i major Miodrag Palošević, komandant Prvog bataljona jurišne divizije, koji mu se prvi stavio na raspoloženje, bili prinudjeni da se povuku u brda. Ovaj sukob je očito stavio na znanje, da se ne može više računati na puteve, već samo na planine i da se ne može opstati kao vojska, veo samo kao gerila. Pošto u Bosni nije bilo nikakvog fronta, odlučili su da predju 18

u Srbiju i da se utabore na Ravnoj Gori, obronku planine Suvobora, koja ima težak prilaz, a nalazi se na sredokraći izmedju Zapadne Srbije išumadije. Pri prelazu Drine, u selu Zaovine, na planini Tari, Nemci presreću Mihailovićevu grupu i ona se razdvaja na dva dela. Pukovnik Mihailović stigao je 8 maja 1941 godine na Ravnu Goru, mesto gde je formirana prva gerilska jedinica, ne samo u Jugoslaviji nego i u Evropi, gde se prvi put usred porobljene Evrope ukazao novi oblik borbe protiv osvajača, gde se prvi put slobodno zalepršala zastava jedne pobedjene zemlje., i to one koja u tom času ne samo da nije postojala kao tvorevina, već retko kod koga i kao misao. Niko ne može poreći činjenicu da je formiranje prvih gerilskih odreda bilo u taj čas upereno samo protiv nemačkog osvajača, jer tada niti su vršeni masovni pokolji u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, niti se uopšte postavljalo pitanje oružane aktivnosti Ko­ munističke partije Jugoslavije. Kakva je bila tada zamisao pukovnika Mihailovića? Svakako da on nije ■ imao za cilj da odmah, sa svojih prvih stotinu-đvc boraca na najbližoj komunikaciji udari na nemačke kolone i pozove seljake da isteraju okupatora koji je tek pobedio. Od pukovnika Mihailovića, o kome se u narodu tek čulo, nije se moglo očekivati da za nekoliko nedelja okupi desetine hiljada Četnika i da sa njima digne ustanak. Trebalo je početi iz osnova. Kao preko ' noći je nestala Jugoslavija a nastala mnogostruka okupacija, srpske pokrajine okupatori su izolovali jednu od druge, vojska je bila razoružana i dobrim delom oterana u zarobljeništvo, a političke stranke ostale su bez kontakta sa ; pristalicama. Trebalo je povezati oficire, doći u dodir sa vidjenim ljudima, dobiti na raspolaganje skriveno oružje i municiju, postići potrebnu gerilsku snagu i potom preći u akciju. Sve je to bio složen i opsežan posao, koji je zahtevao i ljude i vreme i sredstva. Krajem meseca maja .1941 godine, formiraju se prvi stalni četnički odredi, od po 20 do 30 naoružanih ljudi, kao Takovski pod komandom ma­ jora Miodraga Paloševića, crnogorsko-požeški pod komandom kapetana Momčila Petrovića, kolubarski majora Aleksandra Mišica, sina vojvode Zivojina Mišića, proslavljenog komandant^ srpske vojske iz Prvog svetskog rata, jelički pod komandom poručnika Jovana Bojovića. Oni ubrzo narastaju sve više, dok se po seoskim opštinama stvaraju lokalne jedinice od seljaka koji su raspolagali oružjem. Uspostavlja se kontakt sa Beogradom, stvara se prva ilegalna organizacija i šalju prvi oficiri na teren. Vrši se povezivanje sa oficirima koji su osnovali ranije i potpuno nezavisno svoje gerilske odrede, kao major Dragutin Keserović na planini Kopaoniku ili major VelimirPiletić u Istočnoj Srbiji. Dolazi do prvih sukoba sa Nemcima kao i do prvih okupatorskih nasilja. Na putu izmedju Milanovca i Kragujevca, u selu Ljuljacima, 28 maja 1941 godine, jedna nemačka motorizovana kolona sukobljava se sa delom takovskog četničkog odreda. Iznenadjeni oružanim otporom, Nemci se zadovoljavaju da prokrče sebi put dalje i ne pokušavaju da gone gerilce. Okupator pojačava kontrolu, beogradski Gestapo hapsi prvi put pripadnike četničke organizacije u Beogradu, a u Uzičkoj Požezi na trgu se javno vešaju četiri podoficira i mladića, članovi pokreta, koje su nemačke patrole uhvatile sa revolverima i bombama. 19

Naravno da u današnjoj zvaničnoj jugoslovenskoj istoriji ustanka o tome svemu nema ni pomena; sve ono što komunistima ne ide u prilog ima da se falsifikuje ilf'prebriše, a žrtve koje nisu njihove, u koliko ne mogu da 6e oklevetaju ili prisvoje, moraju da se zaborave. Zato su oni proglasili za datum narodnog ustanka u Srbiji, 7 ju li 1941 godine, kada su ispalili prve metke, i to ne na Nemce vec na žandarme, kao što su potom proglasili pet ©bešenih komunista u Beogradu, za prve javno obešene. Pokretu Draže Mihailovića, poniklom kao otpor okupatoru u Srbiji, dogadjaji su odmah nametnuli novi zadatak odbrane srpskog življa u Bosni. Juna 1941 godine^ počeli su na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske da se vrše masovni pokolji koji su srpski živalj naterali ili na sklanjanje u Srbiju ili na zbegove u planine. Krajevi Istočne Bosne i Hercegovine, kao periferiski u hrvatskoj državi, i najbliži dvema srpskim pokrajinama, Srbiji i Crnoj Gori, pristupili su u samom početku organizovanju zaštite od pokolja. Često je stvarana lokalna odbrana, ne obuhvatajući više od jednog sreza, kojoj su na čelu bili vidjeni i odlučni seljaci toga kraja, kao Aćim Babić iz Han Pijeska, ili Pero Djukanović iz Srebrnice. U toku juna prelaze prvi oficiri iz Srbije, da bi povezali dotadašnji otpor i postavili ga više na vojničku osnovu, kao major Boško Todorović, kapetan Miloš Momčilović, kapetan Sergije Mihailović, poručnik Dobrica Djukić, nešto docnije major Jezdimir Dangić i drugi. Radu pojedinih oficira ima se zahvaliti što su mnogi srezovi još bolje organizovani i što su onemogućeni još veći pokolji. Stvaranje odreda i odbrana od nemačkih napada u Srbiji, organizovanje naroda i sprečavanje pokolja u Bosni bile su dve osnovne linije rada pu­ kovnika Mihailovića, u trenutku izbijanja nemačko-sovjetskog rata. Politika Komunističke partije Jugoslavije pre 22 juna 1941 godine Teško da ima u političkoj aktivnosti Komunističke partije perioda koji zaslužuje težu osudu od onog izmedju sovjetsko-nemačkog pakta 23 avgusta ,1939 i sovjetsko-nemačkog rata 22 juna 1941 godine, kao što je sigurno da nema većeg i naglijeg obrta. To se čak indirektno vidi iz sopstvenih ko­ munističkih izlaganje o tom periodu, preko koga oni ili brzo prelaze ili najgrublje izvrću činjenice. Ništa nije čudnovato da komunisti u toku svake pojedine posebne taktike imaju i posebne neprijatelje i da se pri promeni taktike automatski promene i neprijatelji. Nije čak čudnovato ni to, što će profesionalni revolucionari i fanatici u pokornosti i odanosti, TI svakoj pojedinoj taktici terati do krajnjih konselcvenca i time učiniti jos upadljivijim nagli prelaz ka novoj. Kada se U vreme jedne taktike oglase kao neprijatelji Nemci i fašizam, komunisti će ići da se bore protiv njih, čak i u Spaniju; kad u toku druge taktike Nemci i fašizira to više nisu, komunisti se neće protiv njih boriti, makar da im ugroze i rodjeno ognjište. Kad oni vodi; kampanju protiv fašizma, onda tvrde da je glavna opasnost u tome, što ćemo biti “idućom žrtvom napada sila osovine Rim — Berlin" (govoreno u proleće 1939 godine); kad se predje na taktiku saradnje sa Berlinom i Rimom, onda je “glavna opasnost u tome da budemo uvučeni u rat na strani zapadnog bloka London—Pariz“ (govoreno u jesen — zimu 1939/40 godine, oboje preko letaka, novina i listova 20

beogradske komunističke omladine). Kad fašizam osvaja teren po Spaniji i Kini, onda je to “smrtna opasnost po sve slobodne narode sveta“ — jer komunisti imaju taktiku borbe protiv fašizma, a kad fašizam počinje da ugrožava Jugoslaviju i guta njene susede, onda komunistička partija — jer je već nastupila taktika borbe protiv “zapadnog imperijalizma" — u svom ilegalnom spisu “12 uslova za boljševizaciju partije11 izašlom u novembru 1939 godine u Zagrebu jiiid ik u je ; “Desna opasnost se pojavljuje u obliku “teorije11 bezuslovne potrebe odbrane granica." I ne samo da oni u to vreme oglašavaju za opasnost odbranu granica i podrugljivo to nazivaju teorijom, nego i nekoliko meseci potom, kad je Hitler već okupirao Poljsku, nasrnuo na Norvešku i Dansku, komunistička studentska omladina u aprilu 1940 godine, povodom smrti ranjenog studenta Živana Sedlana, cinično kaže: . Hitler ne pretstavlja nikakvu opasnost no nezavisnost Jugoslavije11, i protestvujući tvrdi, da “Uredbe o mobilizaciji, evakuaciji stanovništva* itd. imaju karakter otvorenih priprema za uvlačenje zemlje u rat.“ Ne samo da je Komunistička partija pisala i govorila u duhu otvorenog defetizma, nego je davala i svojim članovima takve instrukcije. Članovi partije se ne odazivaju na vojnu vežbu, organizuju se štrajkovi u aero­ nautičkoj industriji i nekoliko nedelja sve četiri fabrike aviona obustavljaju rad, primećuju se slučajevi sabotaže u fabrici oružja u Kragujevcu. Ne propušta se ni jedna prilika za ispoljavanje antisavezničkog raspoloženja. U novembru 1939 godine, komunistička studentska omladina rastura kome­ moraciju francuskom admiralu Gepratu, je r je to, po njoj, provokacija za rat na strani engleskih lordova i pariških bankara. Na dva zbora Ujedinjene studentske omladine, čije ime oni još uvek samovlasno prisvajaju, m a da su sve demokratske grupe iz nje istupile, u oktobru 1939 i februaru 1940 godine odjekuju salama povici protiv Engleske i Francuske, naročito protiv “izdajnika radničke klase Bluma, Žuoa, Atlia, Sitrina11, (što objavljuje njihov organ “Naš student11 broj 3). 14 decembra 1939 godine organizuju se demonstracije za mir, a protiv anglo-francuskih ratnih huškača, docnije demonstracije žena pred Ministarstvom vojske i mornarice protiv pozivanja na vojnu vežbu, sa povicima “Vratite nam muževe11. Kad Francuska doživljava najtragičnije dane, u maju — junu 1940 godine, onda ona ista partija i njena omladina, koja se upisivala u dobrovoljce za vreme češke krize i koja je povodom ulaska nemačkih trupa u Prag organizovala demonstracije, sada ne daju ni reći protesta protiv nacističke agresije, ni reči solidarnosti sa francuskom nacijom, dok njihovi listovi hladno kažu, “da su vladajuća reakcija i bankarske klike upropastile svoju zemlju, pošto su prethodno ugušile slobodni radnički pokret.11 U danima potpisivanja Trojnog pakta, marta 1941 godine, ona ista partija i njena studentska omladina, koji su svaki politički dogadjaj komentarisali, nekada demonstrirali samo protiv posete fon Nojrata, sad, kada je u pitanju da se ostvari nemačka okupacija, na koju su tri-četiri godine ranije ukazivali, ne objavljuju ni jedan letak, ni jedno saopštenje protiv Trojnog pakta i ne puštaju ni jednog demonstranta na ulicu. Sta više vodjstvo komunističke studentske omladine, zvanično, preko Rifata Burdževića, docnijeg organizatora ustanka u Sandžaku, odbija da se priključi organizovanju štrajka na Univerzitetu. 21

U trenutku nemačkog napada na Jugoslaviju, usled toga što komunis­ tičko članstvo nije bilo u celini upoznato sa novom instrukcijom da se javlja u vojsku, koja je došla kao posledica potpisivanje sovjetsko-jugoslovenskog ugovora, objavljenog na sam dan nemačke agresije, dešavalo se da su se komunisti u nekim mestima odazivali mobilizacionim pozivima, a u drugim da su se pridržavali direktiva o sabotiranju narodne odbrane. Dok su oni prvi, držeći se jedne instrukcije pošli u vojsku, ne toliko da se tuku protiv Nemaca koliko da se dokopaju oružja, dotle su ovi drugi, mnogobrojniji, stali na stranu Hitlera a protiv odbrane zemlje, kao u Kragujevcu, gde su otvorili vatru na jugoslovensku vojsku, ili u Kolašinu i Nikšiću, gde su pokušali da prigrabe vlast za vreme kapitulacije. Kad je Jugoslavija okupirana, Ko­ munistička partija nije ni jednim svojim potezom pokazala nikakvog znaka protesta, kao i kad je od stranih osvajača bila raskomadana. Kad se nemačka vojska već ugnjezdila u celoj. zemlji, Komunistička partija jo j je uputila krajem maja jedan proglas na nemačkom jeziku, u kome ne osudjuje toliko nju kao zavojevača, koliko vladu od 27 marta kao engleske agente. Kada su nemački okupatori po svom dolasku odmah započeli hapšenja ili preduzeli traganja za istaknutim nacionalistima antifašistima, onda su svi komunistički prvaci sedeli neuznemiravani po gradovima. Kada je po Neza­ visnoj Državi Hrvatskoj počelo proganjanje i ubijanje srpskog življa,komu­ nisti ne samo da nisu izrazili protest, već su mnogi od njih u to vreme polagali zakletvu Poglavniku Paveliću. 22 juni 1941 — prelom u stavu i radu Komunističke partije Jugoslavije Do dana nemačkog napada na Sovjetski Savez, Komunistička partija Jugoslavije, nije pretstavljala nikakvog unutrašnjeg ni vojnog ni političkog činioca, van redova svojih pristalica, ni u odnosu prema okupatoru, koji je dotle nije uopšte uznemiravao, kao ni ona njega, ni u narodu, koji još nikakvu komunističku aktivnost nije video, ni kod četničkih gerilskih odreda, koji još o budućim partizanima nisu ni slutili. Dan objave rata Sovjetskom savezu bio je znak za otpočinjanje aktivnosti komunista i za preduzimanje prvih mera protiv njih po gradovima od strane policiskog aparata. Okupatori su bili drugostepeni faktor, je r nisu mogli poznavati ilegalnu komunističku organizaciju; policija je bila ta, koja je pristupila hapšenjima komunista, kao što su partizani takodje potom prvo napadali na žandarmeriju a ne na Nemce. Kod svih komunističkih šefova u njihovim govorima ili člancima, naći će se potvrda da je ustanak odlučen posle 22 juna. Milovan Djilas na proslavi godišnjice Ruske revolucije, u nonvembru 1943 godine, je rekao: “Da, mi smo pozvali narod na ustanak, tek kad je Hitler napao Sovjetski savez1." Rodoljub Čolaković isto tako kaze: “Kada je Netnaeka napala na Sovjetski savez, Komunistička partija je resila, da bez odlaganja treba početi oružanu borbu protiv okupatora2." Eduard *“26-godišnjica oktobarske revolucije" — govor održan u Jajcu, 7 no­ vembra 1943 godine. 2 Rodoljub Čolaković: “Početak oružane borbe protiv okupatora u Ju ­ goslaviji i Draža Mihailović." 22

Kardelj piše: “Tačno je, jprvi narodni ustanak počeo je posle 22 juna 1941 godine 1 prirodno je što je bilo tako. Baciti narod na ustanak dok Hitlerove osnovne snage nisu bile angažovane ni na jednom frontu, značilo bi voditi avanturističku politiku1." Kada je posle nemačke agresije Moskva uputila apel potlačenim naro­ dima na oružani otpo'r i kada je Staljin pozvao u aktivnu borbu sve, Komu­ nistička j5artija Jugoslavije resila je da predje u akciju. Odluka o dizanju ustanka bila je samo konsekvenca krajnje poslušnosti prema Moskvi. Najbolje zvanično priznanje su reči Aleksandra Rankovića, koji je napisao da je dizanjem naroda na ustanak “naša partija opravdala primljene obaveze na V II kongresu Komunističke Internacionale2.“ U tom času to je bio, ali ne i ostao jedini zadatak ustanka. Po sopstvenom kazivanju, 4 jula 1941 godine, na sastanku Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, posle referata Tita, jednoglasno je rešeno da se predje na oružanu akciju. Za partiske šefove nije bilo diskusije o umešnosti direktive za ustanak, već samo o načinu njenog sprovodjenja. Na sastanku su članovima Centralnog komiteta podeljene dužnosti po pokrajinama3. U Crnu Goru otputovao je Milovan Djilas, da sa Mošom Pijade rukovodi partizanskom akcijom. Za Bosnu i Hercegovinu odredjen je Svetozar Vukmanović —•Tempo, uz koga su kao organizatori btti, u Istočnoj Bosni Slaviša Vajner, a u Bosanskoj Krajini Košta Nadj. U Hrvatsku je otputovao Vlado Popović, koji je zajedno sa Radom Končarom imao da bude na čelu akcije. Uz njih je odredjen da formira partizanske odrede Marko Oreškovic u Lici, a Paul Pap u Dalmaciji. Sloveniju je dobio Eduard Kardelj, vodjstvo u Srbiji Sreten Zujović, a u Beogradu su ostali, Tito, Aleksandar Rankovič, IvanMilutinović i Ivo Ribar da rukovode pokretom u celoj zemlji*. Kada je već Komunistička partija odlučila da započne akciju, onda je prirodno što su najglavnije uloge dobili njeni najglavniji funkcioneri, što oni zovu imati rukovodeću ulogu, koja je primenjena prvo u partizanskom pokretu, a potom u sadašnjoj državi. Isto je tako razumljivo, što su šefovi Komunističke partije, otišli da dižu ustanak u srpskim pokrajinama, jer su one bile najpripravnije za otpor protiv okupatora, kako po raspoloženju naroda, tako i po njegovom teškom položaju. Komunistička partija znala je za mržnju srpskog naroda prema nemačkom okupatoru u Srbiji i italijanskom u Crnoj Gori, za nužnost odbrane golog života Srba na teritoriji Pavelićeve države, pa je zato pravilno procenila da su tu najpogodniji uslovi za njeno delovanje. Komunistička partija bila je svesna da nte bi pridobila ni nekoliko hiljada srpskih boraca medju seljacima ma za kakvu akciju, kad bi izišla sa pravim partiskim vodjama, koji su dobrim delom bili ne-Srbi, i sa svojim pravim nacionalnim koncepcijama, koje su po Srbe ubistverie. 1 Eduard Kardelj: “Put Nove Jugoslavije." 2 Aleksandar. Ranković: “Organizaciono pitanje partije u narodnooslobodilačkoj borbi," “Proleter", broj 16, decembar 1942 godine. 8 Svetozar Vukmanović-Tempo, “Politika", 4 jula 1945 godine. 4 Proglas Centralnog komiteta Komunističke partije narodima Jugoslavije na oružanu borbu, izašao je 12 jula 1941 godine. 23

Zato se od početka drukčije pretstavljao kako motiv akcije — umesto obaveza sa nekog kongresa Internacionale, govorilo se o borbi protiv Švaba, o oslobodjenju zemlje, itd, tako i prikrivala prava imena vodja partije. Zato je Tito ostao nepoznat i nepristupačan spoljnom svetu u toku posedovanja prve partizanske teritorije, a kao Josip Broz istupio tek u novembru 1943 godine, zato se Moša Pijade pojavljivao kao Pejić ili Marković, Vajner kao Ciča. Nadj, sve do kraja 1942 godine kao Nadić, zato je trebalo po svaku cenu sakriti da u Dalmaciji organizator ustanka treba da bude Madžar, a u Lici, gde je samo srpski elemenat već ustao na oružje, da je delegiran Hrvat. » Prvi pripadnici oružanih odreda bili su članovi partije, koji su počev od 22 juna izbegli iz gradova u sela, kao na primer na Kosmajn njih oko -40 iz Beograda, u čačanskom ili užičkom kraju po 20 do 30 studenata i radnika. Kao što je po svom posebnom formiranju Komunistička partija pokazala da neće da bude zavisna od postojećih vojno-četničkih formacija, tako je i po svom ustrojstvu. Umesto naziva četnik uzela je naziv partizan, koji je kao narodu nepoznat, dobio, prema potrebi, sva moguća tumačenja; umesto jugoslovenskih kokardi uvedene su petrokrake zvezde i amblemi srp i čekić; proglašeni su za nove i jedine praznike 1 maj i 7 novembar, primane su žene u partizanske jedinice i ustanovljeni položaji političkih komesara. Docnije su uzeti vojni činovi, ne po ugledu na bivšu jugoslovensku, već sovjetsku vojsku; po uzoru iz španskog gradjanskog rata uveden je pozdrav stisnutom pesnicom i propisano nošenje kapa “roga“ kao nekada u Medjunarodnim brigadama u Španiji. Formirani odredi su imali biti mali i lako pokretljivi, da bi mogli napadati neprijatelja u najosetljivije i najslabije incsto i lako se prebacivati na drugi teren. Sem sabotaže, napada na komunikacije i magacine, što je izvodjeno mestimično i povremeno, glavna, stalna i sistematska aktivnost bila je razoružavanje žandarmeriskih posada po selima i spaljivanje opštinskih arhiva. Uklanjanjem postojećih civilnih i vojnih vlasti, sa mo­ tivacijo tn da su u službi neprijatelja i uvodjenjem svojih novih narodnooslobodilačkih odbora, udarene su prve linije karakteristične za ceo docniji politički rad partizana. Ustanak Srba u pet pokrajina Partizani su ubrzali akciju protiv okupatora, što nikako ne znači da su je oni sami poveli, niti da su imali u ustanku rukovodeću ulogu. Ustanci su izbili jedan za drugim u Srbiji, Crnoj Gori, Istočnoj Bosni, Hercegovini, Krajini zajedno sa Likom, bez naročite medjusobne veze i bez ugovorenog zajedničkog plana. U Srbiji je ustanak planuo u njenim zapadnim oblastima, gde je tada bio najjači oslonac u četnicima Draže Mihailovića i partizanskim odredima. Borbe su zahvatale jedan okrug za drugim: užički, podrinjski, čačanski, rudnički, i širile se na celu Srbiju. Ustanak je dobio svoj puni zamah u septembru 1941 godine, kada se sa diverzionih akcija prešlo na skupne napade na nemačke posade. Na dan 19 septembra 1941 godine, Nemci u paničnom bekstvu napuštaju Užice, ,u koje ulaze četnici, predajući uskoro, po dogovoru, upravu varoši partizanima; padaju Užička Požega, čačak, a 30 septembra, takovski četnički i takovski partizanski odred zauzimaju Gornji Milanovac. U 24

Podrinju, komandant vojno-čctničkog odreda, potpukovnik Veselin Misita napada na Loznicu i pri oslobodjenju grada gine, kapetan Dragoslav Račić zauzima Koviljaču, zarobljava nekoliko stotina Nemaca u Mačvi i približuje se Šapcu. Kraj meseca septembra i početak oktobra, znače kulminaciju ustanka. Četnički i partizanski odredi napadaju Valjevo, Kraljevo, ugrožavaju Kragujevac, kapetan Račić upada u Sabac, a major Keserović u Kruševac be^ učešća ma kakvog partizanskog odreda. U Istočnoj Srbiji, četničke jedinice majora Piletića i homoljski partizanski odred zauzimaju mnogobrojna mesta. Cela Srbija gori, skoro polovina je oslobodjena od Nemaca, ustaničke snage bivaju sve brojnije i naoružanije. U Istočnoj Bosni ustanak je uperen prvenstveno protiv ustaških zlikovaca i ima čisto srpski karakter. Kap i u Srbiji, tako je i ovde od manjih lokalnih četničkih jedinica, narasla čitava ustanička vojska. Partizani, uglavnom izbegli komunisti iz varoši, imaju u to vreme samo svoj romaniski partizanski odred a mnogi komunistički prvaci iz Istočne Bosne delaju u Srbiji, kao Rodoljub Čolaković, u svojstvu člana Glavnog Štaba i Dušan Jerković, kao komandant užičkog partizanskog odreda, što dokazuje partizansku slabost u krajevima preko Drine. U toku septembra meseca, četničke jedinice osvajaju uglavnom od ustaša, manje od Italijana, Foču, Vlasenicu, Srebrnicu, Rogaticu, Pale, Han Pijesak, Cajniče, Goražde, Rudo, Praču, Ustipraču, Kalinovlk i opsedaju jako utvrdjena uporišta Zvornik: i Višegrad. Za sve ovo vreme partizani se skoro i ne primećuju ni u narodu ni u akciji protiv neprijatelja. U Crnoj Gori ustanak je izbio 13 jula, neposredno pred proglašenje tobož nezavisne Crne Gore od strane italijanskih okupatora. Ustanak je imao opšte narodni karakter. Učestvovali su i mnogi oficiri, kao pukovnik Bajo Stanišić, koji je tada bio u kontaktu sa partizanskim Glavnim štabom, major Djordje Lašić, kapetan Pavle Djurišić, koji je organizujući pleme Vasojevića, ko~ mandovaoForljom protiv Italijana kod Berana, ali je ipak Komunistička partija, kao jedina organizovana grupacija, imala glavnu ulogu. Ustanici napadaju italijanske garnizone, zauzimaju gradove i posle nekoliko dana okupator drži samo još Cetinje, Pođgoricu i Nikšić. Više hiljada Italijana je zarobljeno i plcu u ratnom materijalu je znatan. U Hercegovini je ustanak izbio krajem jula. Komunisti u njemu ne^ samo da nisu imali, glavnu reč već se nisu tada ni primećivali. Znak za ustanak bio je ubistvo ustaškog furikcionera Mija Babića, učesnika u atentatu na K ralja Aleksandra. Vodjstvo su imali ugledni ljudi iz naroda, kao Petar Samardžić, bez većeg učešća oficira za prvo vreme. Ubrzo je palo više mesta u Hercegovini, tako da su ustanici bili gospodari njenog dobrog dela, U Bosanskoj Krajini ustanak je izbio u okolini Drvara, a u Lici u mestu Srb, 29 jula. Dok je narod u Srbiji i Crnoj Gori ustao na oružje iz mržnje i gnjeva na okupatora, koje nije mogao da iskali u kratkotrajnom ratu, d o k je u Istočnoj Bosni i Hercegovini ustanak bio prouzrokovan ustaškim nasiljima, dotle su se Krajina i Lika prihvatile oružja da bi sprečile proces brzog istrebljenja srpskog življa od strane ustaša, koji je bio u punom jeku. Po­ kretači ustanka, pop Ilija Rodić, radnik Ilija Desnica, učitelj Uroš Drenović i drugi, zauzimali su redom Drvar, Mrkonjić Grad, Grahovo i druga mesta Zapadne Bosne. Komunistička partija koja je ovde imala uzak krug pristalica, 25

nije se isticala ni posebnim formiranjem većih odreda, niti vodjstvom u samoniklim narodnim jedinicama. Fakat je da su u toku ovog nevidjenog narodnog napora u sred evropske tamnice, u toku velikih podviga oslobodjenja čitavih pokrajina, četnici i partizani, ako ne svuda saradjivali, ono se bar nisu sukobljavali. Saradnja je bila neizbežna u prvo vreme i zbog naroda, koji je hteo zajedničku borbu prbtiv neprijatelja, sve dok na delu nije iskusio partizansku vladavinu, i zbog oficira, koji su, nedorasli kadru profesionalnih revolucionara i u politici a potom i u gradjanskom ratu, bili gotovi na svaku saradnju u borbi protiv okupatora i ustaša. Odnosi Mihailovićevih četnika i Titovih partizana

Izmedju Draže Mihailovića i Tita održana su dva sastanka, jedan 19 septembra 1941 godine u selu Struganiku, drugi, 26 oktobra u Brajićima, mestima u blizini Ravne Gore. Na prvom, koji je održan u toku zajedničke akcije za isterivanje okupatora, došlo je do sporazuma o saradnji u borbi protiv Nemaca, podeli ratnog plena, poštovanju slobodnog opredeljivanja ljudi za četnike ili partizane itd., a na drugom sastanku, koji je bio posle isterivanja Nemaca iz velikih delova Srbije i u toku organizovanja vlasti na oslobodjenoj teritoriji, i jedna i druga strana su iznosile obostrani prigovore. Sem posebnosti vojnog ustrojstva partizana, koje je bivalo sve vidnije i sem nepovoljnog prijema njihove ideologije, koja se gde-gde suviše netaktično ispovedala, glavne sporne tačke bile su oko organizovanja nove vlasti, načina borbe protiv okupatora i odgovornosti za prekršaje u saradnji. Komunističko voćstvo se pokazalo sasvim u drugoj svetlosti i narodnim masama i četničkim odredima, kada se posle privremenog isterivanja oku­ patora, postavilo pitanje uredjenja slobodnih teritorija. Dok su četničke starešine stajale na stanovištu da treba poštovati sistem opštinskih vlasti, dotle su partizani stvarali sasvim nove organe koje su nazivali narodnooslobodilački odbori, dajući im ne administrativne već političke funkcije i postavljajući na njihovo čelo, ako ne članove partije, ono bar njima odane ljude. U pitanju borbe protiv okupatora svaka strana je optuživala drugu da je ne vodi sa punim elanom. Četnici su isticali da partizani vojnom nestručnošću daju još jače povoda okupatoru za represalije i prouzrokuju nepotrebne narodne žrtve. U to vreme Nemci su vršili najbrutalnije masovne represalije putem svojih kaznenih ekspedicija. U Gornjem Milanovcu od 444 kuće ostalo je posle paljevine čitavih samo 72. U Kragujevcu gradu od oko 20 000 stanovnika, Nemci su streljali oko 60Q(T”gradjana, izmedju ostalih i djake VI, V II i V III razreda gimnazije, koje su iz škole zajedno sa pro­ fesorima oterali pravo na streljanje; u Kraljevu mestu od oko 12000 sta­ novnika oko 4600, u nekoliko srezova oblasti Mačve, oko 15000 ljudi itd. U pogledu saradnje, partizani su po oslobodjenju teritorija pokazivali da pridaju mnogo više interesa očuvanju vlasti nego li produženju borbi. Užice su čelnici predali partizanima, ali ovi nisu potom hteli ravnomerno rasporedjivati proizvode fabrike oružja i od više hiljada pušaka poslali su četnicima na Ravnu Goru sam6 500, medju njima oko 70 neupotrebljivih, bez igala. Partizani su na svojim teritorij ama, kao u Užicu, trpeli samo jednu jedinu 26

vlast — svoju i samo jednu jedinu vojnu snagu — opet svoju, dok je u četničkim reonima postojala ravnopravnost dveju vlasti i dveju vojnih snaga, kao u Gornjem Milanovcu. Partizani su na svojoj teritoriji sprečavali svako prilaženje ljudi četnicima, ali su zato na četničkim tražili da se svako izjasni za koju je stranu. Četnici su ih isto tako optuživali da se u- borbama povlače sa svojih položaja, da bi Nemci mogli s ledja napasti četnike i prinuditi ih na trošenje municije, da su vršili razoružavanje četničkih je ­ dinica u toku trajanja sporazuma, kao u Ljuboviji i u okolini Kragujevca. Partizani su pak protestvovali zbog incidenata sa pojedinim četničkim starešinama, pa je Tito čak tražio da se Draža Mihajlović odrekne nekolicine svojih komandanata. Odnosi su bivali sve zaoštreniji a situacija sve neizdržljivija. Eksplozija je nastala sukobom požeškog četničkog odreda i uzičkog partizanskog odreda. 0 tom sukobu Tito kaže: “Znajući tačno pokrete četničkih jedinica ka Užicu, naše trupe su primile nalog da preduzmu protivnapad u 4 časa ujutru 2 novembra1.“ Toga dana došlo je do prve velike oružane borbe izmedju četnika i partizana. Prva vojno-politička saradnje u Evropi dva anti-nemačka gerilska tabora bila je time završena. Taj datum obeležava početak gradjanskog rata, koji otvara novo poglavlje prvo srpske, zatim jugoslovenske istorije.

R A Z V O J G R A D J A N S K O G RATA Kratkotrajna saradnja četnika i partizana prvi put je pokazala da ko­ munističko voćstvo bolje poznaje drugu stranu no ova njih, kao što će se docnije u sledećim dogadjajim a to op et potvrditi. Ni politički ljudi iz demokratskih stranaka, ni javnost, a kamo li oficiri, nisu dotle imali iskustva 0 tome šta je Komunistička partija, kao ni o tome na kojoj je bazi sa njom moguća saradnja. Čak su komunisti pre rata uživali delimične simpatije, pripisivan im je omladinski idealizam, govoreno je da je to mladićska faza kroz koju su prolazile sve ranije generacije , mnogi politički šefovi, da je Nikola Pašić bio učenik Bakunjina, a zatim znamenit srpski državnik, 3a je Dimitrije Tucović vodio pre Prvog svetskog rata socijalistički pokret, a zatim se borio i poginuo kao oficir u srpskoj vojsci. Još kad su komunisti imali protiv sebe pre rata policiju, a svet je bio protiv nje i na strani onih koje gone, i kad su ih u štampi napadali prvenstveno i nekoliko godina skoro jedino ljudi iz fašističke stranke “ Zbor“, koja je bila nepopularna, onda je razumljivo da komunisti nisu bili rdjavo primljeni kad su se pojavili kao pobornici otpora protiv okupatora i da su Draža Mihailović i ostali oficiri želeli da nadju platformu za saradnju s njima. Na suprot mladim oficirima, koji su u borbu pošli u prvom redu što su smatrali da im je to vojnička i patriotska dužnost, koji nisu ni imali ni stvorili preciznu političku ideologiju 1 taktiku, već pre svega želeli da se zemlja oslobodi a nova država bude 1 Tito: “La lutte des peuples de la Yougoslavie asservie“ , Pariš 1945, str. 13. 27

bolja, stajala je partija sa nekoliko hiljada oprobanih revolucionara, sa obilnom i konkretnom partiskom praksom, sa potpuno prečišćenim shvatanjima i do krajnosti uprošćenom, ali baš zato opasnom ideologijom. Komunistička partija Jugoslavije onoga časa kada je počela da sprovodi direktivu o akciji protiv okupatora, počela je da stvara odrede pod isključivo svojim rukovodstvom, uprkos činjenici da je već postojala jedna antiokupatorska organizacija, kojoj oni nisu hteli da se priključe, da je ona bila vodjena od oficira koji su u svakom slučaju tada bili pozvaniji da rukovode gerilom nego članovi Komunističke partije i da je pukovnik Mihailović ubrzo bio priznat kao komandant svih gerilskih snaga, kako od jugoslovenske vlade u izgnanstvu, tako i od savezničke komande na Bliskom Istoku, što partizani ni jednog časa nisu poštovali. Ali komunisti ne samo da nisu hteli da se stave pod komandu priznatog šefa Draže Mihailovića, čime bi otpor protiv oku­ patora bio efikasniji, nego čak nisu hteli da poštuju ni saradnju, ma da su oni njome iako nelegalni bili priznati za ravnopravne sa četnicima, tada jedino legalnim. Komunistička partija Jugoslavije htela je da primeni u saradnji sa Dražom Mihailovićem istu politiku, kao prethodno na beo­ gradskom Univerzitetu ili potom u Jedinstvenom narodnom frontu u De­ mokratskoj Federativnoj Jugoslaviji — nametanje sopstvene dominacije. Za drugu stranu u takvim. saradnjama ostajala su kao jedina rešenja: ili da u potpunosti pristane na komunističku prevlast, i u tom slučaju da bude svedena na minimum do potpunog nestajanja, sa jedinim zadatkom da fi­ gurira, ili da se toj dominaciji usprotivi, u kom slučaju ima automatski protiv sebe Komunističku partiju, koja će je optužiti da čepa jedinstvo i objaviti rat do istrebljenja. Kao što Komunistička partija, da bi imala čisto svoje odrede, nije prezala ni od podvajanja antiokupatorskih snaga, tako se potom, da bi uspostavila svoju dominaciju, nije ustezala ni od ulaženja u gra­ djanski rat. Proširenje sukoba Prvi oružani sukob četnika i partizana, komunističko vodjstvo, kud i kamo rutiniranije -za vodjenje gradjanskog rata nego partizanske akcije, dočekalo je kao signal za medjusobni obračun dva tabora, ko ja su dotle bila u položaju saradnje ili bar nenapadanja. Kao što je Centralni komitet partije po izbijanju sovjetsko-nemačkog sukoba izdao direktivu partiskim organizacijama u celoj zemlji za otpočinjanje aktivnosti, tako je sada naredio borbu protiv četnika. Ovo je bilo olakšano, je r se vodjstvo partije za protekla dva-tri meseca povezalo sa svima po­ krajinskim partizanskim štabovima, dok su četnički odredi van Srbije i Istočne Bosne bili u to vreme još bez uzajamnog kontakta. Od tada počinje borba protivu okupatora kod partizana da ustupa sve više mesta borbi za vlast, a oslobodilački rat da biva potiskivan od gradjanskog. Vodjstvo Ko­ munističke partije i partizanskog pokreta, što su u stvari bile iste ličnosti, bilo je svesno toga, da narodno-oslobodilačka borba, sem ispunjavanja obaveza prema Moskvi, može dobro da posluži da se nekoliko desetina hiljada seljaka gurnu u akciju, to jest da se revolucionišu, da se stvarni politički ciljevi prikriju, da se put ka sopstvenoj vlasti priugotovi, a protivnici već sada 28

unište. Zato je Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije, na svome zaseđanju januara 1942 godine, u manastiru, Vranoču u Crnoj Gori, dao uputstva svima rukovodiocima :~“Pre sudbonosnog trenutka moramo staviti ceo narod, potpuno i bez obzira na sredstva pod svoju vlast. . pa zatim: “Mi se moramo u danom času, uspešno poslužiti i odredbama Atlanske povelje, koristeći se njome u cilju vaspostavljanja diktature proletarijata u zemlji. To će biti moguće, kad narode Jugoslavije bude pretstavljala naša partija u vidu partizanske vojske i narodno-oslobodilačkog pokreta." Da bi ruko­ vodstvo u narodnom ustanku postalo isključivo njeno, kao što kaže Moša Pijade (“Proleter11, broj 16, strana 21) moralo se prvenstveno obračunavati sa pokretom koji je takodje bio u ustanku. Da bi se pripravio put ka vlasti u trenutku nemačkog sloma, moralo se od tog časa svim silama raditi na likvidaciji pokreta Draže Mihailovića, jer su partizani znali da im nikada ne mogu biti rivali oni koji su stajući uz Nemce od njih dobili vlast. Kao što je sam Tito rekao na završnom zaseđanju Jedinstvenog narodnog fronta Jugoslavije, u avgustu 1945 godine: “Mi smo tukli sluge okupatora ustaše, Ijotićevce, četnike, slovenske domobrane a u glavnom Dražu Mihailovića. . Zato komunisti od početka izbijanja sukoba usredsredjuju glavnu pažnju na ubijanje vo,dećih četničkih ljudi, da bi obezglavili ceo pokret. Tako na prevaru ubijaju kapetana Jovana Deroka, jednog od glavnih četničkih ko- ’ mandanata u Zapadnoj Srbiji, majora Boška Todorovića, komandanta četnič­ kih jedinica Istočne Bosne i Hercegovine, ili organizatore ustanka u Zapadnoj Bosni (Krajini) Iliju Desnicu sa ćelom porodicom i popa Iliju Rodića, kome su zabili živom kolac kroz usta i streljali mu tri brata. Četnici u istom periodu puštaju na slobodu pojedine zarobljene partizanske rukovodioce, kao Rodoljuba Čolakovića, tek postavljenog politkoma glavnog štaba za Bosnu i Hercegovinu i sadašnjeg pretsednika bosansko-hercegovačke vlade, ili ostav­ ljaju u životu učesnike u partizanskom pokretu, kao Marka Vujačića docnijeg potpretsednika Antifašističkog vijeća i Privremene narodne skupštine. Od gubitka prve slobodne teritorije do Bihaćske republike Prva posledica sukoba četnika i partizana u Zapadnoj Srbiji bilo je slabljenje fronta prema okupatoru. Partizani su nasrnuli svom silom na jedinice Draže Mihailovića, zagospodarili većim brojem oslobodjenih gradova, dok su se četnici morali povlačiti u planine, uglavnom zbog nedostatka mu­ nicije, kojom su partizani nesrazmerno više raspolagali, držeći u svojim rukama fabriku u Užicu. Koncentrišući jače snage Nemci su uskoro potom zauzeli sve gradove; 29 novembra 1941 godine ušli u središte partizanskog Vrhovnog štaba Užice a 6 decembra, zauzeli sedište štaba Draže Mi­ hailovića, Ravnu Goru. Za Dražu Mihailovića to je bio poraz, ali za partizane vojnička i po­ litička katastrofa. Vojnička, je r je nastupilo rasulo njihovih jedinica, slično onom u aprilskom ratu jugoslovenske vojske, i jer je iz Srbije izbeglo samo nešto više od 2000 boraca; politička, je r je doživljen potpuni krah u seljaš­ tvu, koje je u prvim danima ustanka, pre partizanske vladavine u oslobodjenim oblastima, i pre sukoba sa četnicima, ako ne masovno prilazilo ono ih bar pomagalo. Medjutim, u času pada slobodne teritorije u Zapadnoj Srbiji, 29

partizani su doživeli ono, što je po njihovom sopstvenom učenju najveća opasnost za svaki pokret, oni su se izolovali od narodnih masa. Njihova aktivnost i narodno raspoloženje pošli su u raskorak, od avangarde oni su postali sekta. To je uvidelo i vrhovno partizansko vodjstvo, pa je naredilo povlačenje iz Srbije, svesno toga da bi ostajanje odreda po svaku cenu na tadašnjim terenima značilo njihovo totalno uništenje. Tako je prva ofanziva Nemaca nagnala ostatak partizana iz Srbije, gde su izgubili političku bitku u narodu, ka Sandžaku i Istočnoj Bosni, gde je već svaka organizovana vlast bila rastrojena. Tada se otkrivaju dve karakteristike, svojstvene celokupnoj partizanskoj borbi za više od tri godine: njihove ofanzivei i njihove slobodne teritorije, na kojima će oni docnije zidati svu svoju slavu u inostranstvu. Njihova prva ofanziva je bila napuštanje jednog terena gde ih napadaju Nemci i prelazak na drugi gde ovih još nema. Njihova nova slobodna teritorija, to je zasni­ vanje vlasti gde nema nemačkih garnizona. Od decembra 1941 godine pa do jeseni 1944 godine, partizanska aktivnost u Srbiji, naročito protiv Nemaca biće nepoznata. Za sve tri godine partizani će dizati graju o svojoj borbi protiv okupatora tamo, gde nema jakih nemačkih jedinica, već se samo pokatkad pojave da ih gone, što ove prinudi da traže drugi teren, i uz to na teritorijama koje su najneprobodnije i najzabačenije, dakle po gerilu najpo­ godnije a za regularnu vojsku najteže. Partizanska glavnina provodi najgore zimske mesece na tromedji Istočne Bosne, Sandžaka i Crne Gore, da bi se pri prvoj ukazanoj prilici ustremila ponovo na četnike. Prvog marta 1942 godine obrazuje se u čajniču I I Proleterska brigada (Prva je obrazovana u januaru i u glavnom je bila stalno u sastavu Vrhovnog štaba) koja, kako je rečeno povodom proslave njene trogodišnjice: “Dva sata posle formiranja dobija od Vrhovnog štaba zadatak marš na Istočnu Bosnu radi likvidacije izdajničkih grupa i odreda Dangića i Todorovića. . ,1£t Pravac pokreta bila su mesta Srebrnica i Vlasenica, koja su četnici sa malim prekidima držali mesecima. četničke formacije u prostoru Istočne Bosne baš tada su vodile borbu sa najozloglašenijom ustaškom je ­ dinicom, Crnom legijom Jure Francetića, koja je, pomognuta od Nemaca, nadirala od Zavidovića ka Han Pijesku i od Sarajeva preko Romanije ka Rogatici i Vlasenici. U tom času, kad su istureni ustaški delovi bili u opasnosti da ih četnici otseku od glavnine i unište, pojavljuje se u svom maršu II Proleterska brigada, koja na Borikama udara na četnike. To je bio završni deo takozvane druge ofanzive, koja je kao i sledeće imala za zadatak da napadne četnike, bez obzira što su se ovi nalazili u borbi sa Nemcima i jistašama. Tu je zasnovana nova partizanska teritorija, koja je, kao i ostale bila preoteta od četnika, zahvaljujući tome što su ovi bili napadnuti isto­ vremeno i od ustašia i od partizana. Pred takozvanu treću ofanzivu u maju 1942 godine, partizani su vladali delovima Crne Gore i tromedjom Istočne Bosne, Crne Gore i Hercegovine, a Vrhovni štab bio im je u Foči. U Hercegovini, Crnoj Gori i Istočnoj Bosni 1 “Trogodišnjica I I broj 58, strana 2—3. 30

Proleterske brigade“

— “Vesti iz Jugoslavije ",

četničke snage bivale su sve jače, četnici Srbije su došli do planine Durmitora i nova partizanska teritorija bila je ugrožena. Opet je uradjeno po istom obrascu: t e r i t o r i j a k o j o m se v l a d a i m a d a s e n a p u s t i , a o f a n z i v a o p e t da b u d e t a m o g d e n e p r i j a t e l j a n e m a . Kao što kaže Djilas: “Leta 1942 godine u junu, u takozvanoj trećoj ofanzivi, mi smo se morali odlučiti za pravac prodora. Mišljenja su bila različita. Tito nam je ukazao pravilan put, pravilan smer. Docnije smo se uverili da bi svaka druga odluka i svaki drugi smer za nas značio poraz ili uništenje1." Titova genijalnost sastojala se u tome, što je uvideo da se ne sme ostati na dotadašnjoj teritoriji, niti se vraćati nazad, već se ima probijati napred. Ta odluka je proizilazila iz uvidjanja sopstvenog vojničkog i političkog neuspeha. Vojničkog, jer se, isto kao i na prethodnoj teritoriji nije smelo uzdati u odbranu, već se morala ona napuštati, političkog, jer partizanski odredi, isto Jcao i u Zapadnoj Srbiji, koji su od gerilaca postali vlast u jednoj oblasti, ne samo da je nisu smeli vojnički da brane, nego se nisu smeli ponova ni u brda da povuku, je r ne bi mogli u narodu opstati. Nadjeno je spasonosno rešenje, time što je Vrhovni štab naredio pravac ofanzive ka Zapadnoj Bosni, u naredbi izdatoj 6 maja 1942 godine, to jest istog dana kad su Italijani ispraznili tu okupacionu zonu i prepustili je hrvatskoj vojsci. Dve proleterske, dve crnogorske i jedna sandžačka brigada kreću se na dugi put ka Zapadnoj Bosni, imajući mestimično borbe, a uglavnom izbegavajući angažovanje svih svojih snaga u njim a, pošto im je cilj bio samo prolazak kroz te krajeve do dolaska u Krajinu. Najzad stižu na odredjenu teritoriju koja biva potpuno zaposednuta padom Bihaća, 7 novembra 1942 godine. Time je bio završen prvi period gradjanskog rata, i tutanj borbi četnika i partizana prošao je kroz većinu srpskih pokrajina. Jedna i druga strana mogle su da naprave prvi bilans. Glavna partizanska snaga prošla je srpske teritorije od Sumadije i Zapadne Srbije preko Istočne Bosne, Sandžaka, Crne Gore, Hercegovine, Centralne Bosne i svuda doživela isti proces: gde god bi se prvi put pojavili, privukli bi jedan deo lakovernog sveta, vlast prigrabili, ali automatski izazvali narodnu reakciju, okrenuli seljaštvo protiv sebe i ' bitku gubili ne samo vojnički već i politički. Na kraju 1942 godine, partizani su bili najslabiji tamo gde su najpre počeli i najduže vladali, u Zapadnoj Srbiji i Crnoj Gori. Ujedno 1942 godina je jedini period kada se najpreciznije znala podela medjuscjbnih teritorija i kad nije bilo na istom terenu po dve jake protivničke vojske, kao što će docnije biti. Partizani su vladali teritori­ jalna od 12 do 15 srezova Krajine, delovima Korduna i Banije. Svim ostalim pokrajinama iz dotadašnjeg poprišta gradjanskog rata vladale su jedinice Draže Mihailovića i bili suvereni gospodari terena, sem gradova, ne samo po tome što su imale vojnu snagu, već što partizana uopšte nije bilo. U Srbiji nije ostao nijedan partizanski odred, čak i Suvoborski, koji je iz Sandžaka vraćen u Srbiju, morao je sam da se rasturi. U Sandžaku i Crnoj Gori nije postojala nijedna partizanska desetina. Tada se moglo ići od Homoljskih planina i doći do Jadranske obale, sa četničkom objavom jcdinica Draže t 1 Milovan Djilas: “Maršal Jugoslavije Josip Broz — Tito“ — članak objavljen u časopisu “Rat i radnička klasa", 1. VI. 1944 godine. 31

Mihailovića, sam, bez ikakvog naoružanja, putujući planinskim terenima, od jednog odreda do drugog. U tim krajevima ne samo da nije bilo partizanskih jedinica, nego ni najmanje partiske organizacije. Svi partiski funkcioneri u predelima bivše partizanske vladavine, napustivši konspirativnost, bili su prinudjeni na povlačenje zajedno sa partizanima. U reonima nekadašnje njihove teritorije u Zapadnoj Srbiji, kao u Čačku, nije bilo ni pet članova partije, a u Užicu ni jedan. Od Bihaćskc republike do {talijanske kapitulacije

Nova teritorija je bila vrlo povoljno tle za obradjivanje, jer se oku­ patorske snage na njoj nisu nalazile, jer su četničke snage bile svedene ha minimum, pošto su ponikle iz otpora prema ustašama i pod italijanskom okupacijom se ljudstvo vratilo kućama, a 5000 srbijanskih i crnogorskih partizana značili su snagu koja je mogla lako da postane dominantan faktor, tim pre što se partisko vodjstvo iz mnogih delova zemlje prvi put našlo na okupu na jednoj teritoriji. Onde gde se četnici nisu blagovremeno poja­ vili, gde su partizanske glavnine dolazile prve, a potom i ostajale, tu su partizani imali vremena da se ukopaju, da steknu politička uporišta, kao u Zapadnoj Bosni, a potom u Sremu. Na teritoriji, poznatoj pod nazivom Bihaćska rpeublika, razvija se politička propaganda do maksimuma, obrazuju se svuda narodno-oslobodilački odbori: mesni, sreski i okružni, drži se 27 novembra 1942 godine prvo zasedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije (AVNOJ), potom se stvaraju organizacije: Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) i Antifašistički front žena (AFŽ). Obrazuju se, sem dotadašnjih partizanskih odreda, vezanih za odredjeni teren i nove vojne formacije nevezane za odredjenu teritoriju i pokretljive za celu državu. Formiraju se partizanske divizije: prva i druga proleterska, treća crnogorska udarna, četvrta i peta krajiške, šesta lička, sedma banijska. Nekoliko meseci nesmetanog rada omogućava partizanskom vodjstvu da se oporavi od poraza za proteklu godinu dana i da poveća svoju snagu, stva­ ranjem dvanaest krajiških brigada. Pred takozvanu četvrtu ofanzivu broj partizana se ceni na blizu '23000 boraca. U januaru 1943 godine, Italijani pokušavaju sa primorske strane prodor ka Krajini, a odmah zatim Nemci sa divizijom “Princ Eugen“, koja je dotle žarila i palila u Srbiji progoneći četnike Draže Mihailovića i vršeći re­ presalije protiv stanovništva, napadaju od Banja Luke na partizansku teri­ toriju. Do Bihaćske republike i četvrte ofanzive, partizanska glavnina se uvek kretala napred, ali to sada više nije mogla. Umesto dotadašnjih odluka o probijanju napred, u slučaju opasnosti ili ugrožavanja teritorije, sada se nametala, druga za povratak nazad. Radi vezivanja nemačkih snaga ostaju .krajiške divizije na dotadašnjoj teritoriji, povukavši se u planine, dok se glavnina snaga, prva, druga i treća divizija sa Vrhovnim štabom, koncentrišu u cilju prebacivanja na drugu teritoriju. I ovog puta partizani su ostali verni svom glavnom strategiskom principu: da sa terena koji napadaju Nemci, predju tamo gde Nemaca nema i gde su četnici i da njih napadnu. Vrši se prodor preko Hercegovine ka Crnoj Gori. Sam Tito kaže: “. . . Vrhovni štab je doneo rešenje: uništiti brzim nastupanjem prema Crnoj Gori četničke 32

bande Draže Mihailovića i na taj način likvidirati ih i politički j vojnički kao neku značajniju snagu1.44 U strahu da im Nemci ne preseku otstupnicu i p r in u d e ih na frontalnu borbu, partizani se u divljem trku prebacuju preko Neretve, zatim Drine i napadaju na,četnike. Proteklo vreme i stalna pokret­ ljivost, učinili su partizane rijtiniranijim nego ranije. Oni probijaju četnički obruč i postaju gospodari prostora izmedju reka Tare i Pive. I ovu teritoriju su stekli na isti način kao i ranije, kao što su uostalom poveli i ofanzivu. Nemci ostaju partizanima za ledjima u Hercegovini, a s druge strane posedaju granicu Sandžaka, tako da štab djenerala Mihailovića i tri srbijanska četnička korpusa .bivaju krajem aprila i početkom maja 1943 godine ugroženi od partizanskih snaga koje napadaju na Crnu Goru i nemačkih koje zatvaraju put za Srbiju. Peta neprijateljska ofanziva desila se u maju 1943 godine. Po Titovim rečima: “Neprijatelj je izvršio sve svoje glavne pripreme, dok su bile u toku naše borbe sa četnicima Draže Mihailovića1." U toj ofanzivi učestvovale su tri nemačke divizije, a glavnine partizanskih snaga su bile zatvorene u obruč, na malom prostoru, jedini put u toku njihovog celokupnog ratovanja. Brzim prodorom u Crnu Goru, Nemci su razbili četničke snage majora Pavla Djurišića i od Niksića, Kolašina, Berana, počeli da zatvaraju krug oko partizana. Partizani su sa svoje strane imali kao i uvek isti cilj da se izvuku iz oblasti ugrožene od Nemaca, samo što je sada trebalo probijati obruč a ne jednostavno se odvajati od neprijatelja. Pošto se radilo o opstanku elitnih jedinica, Vrhovnog štaba, članova AVNOJ-a, dakle o sudbini celog pokreta, morale su se uložiti sve snage i pošto nije postojalo drugo rešenje sem probijanja, to su partizani pribegli u celokupnoj istoriji svog ratovanja jedino ozbiljnom angažovanju protiv Nemaca. Radi uspešnijeg proboja ka severo-istoku, partizanske brigade zaposedale su prvo planinske visove Vučevo,Maglić iVolujak, izvršile prodor u dolinu reke Sutjeske, preko Zelengore u pravcu glavnog druma Foča—Kalinovik. Kao što kaže Tito: “T e su jedinice (prva i druga divizija) stvarale u teškim borbama jedan koridor kroz dubinski neprijateljski raspored, kroz koji se povlačila naša glavnina2.44 U tim bor­ bama, od 20 000 angažovanih partizana iz stroja je izbačeno nekoliko hiljada, treća i sedma divizija teško osakaćene, komandanti im Sava Kovačević i Nino Marakovio poginuli, dok se deveta dalmatinska divizija još pre toga raspala i morala se zvanično rasformirati. Ostatak partizanskih snaga dospeva do severo-istočne Bosne i u prostoru Vlasenice, Srebrnice, Zvornika, provodi ju li i avgust, oporavljajući se od pretrpljenih udaraca. Tu ih) i zatiče 8 septembar 1943 godine, dan italijanske kapitulacije, koja postaje sudbonosna vojnička prekretnica u borbi dvaju gerilskih tabora u gradjanskom ratu u Jugoslaviji.

1 Tito: “Peta neprijateljska ofanziva41, bilten Vrhovnog štaba NOV' i POJ, broj 29/30, 1943 godine. 1 i 2 Tito: “Peta neprijateljska ofanziva“, bilten Vrhovnog štaba NOV i POJ, broj 29/30, 1945 godina.

Uloga italijanske kapitulacije u razvoju gradjanskog rata Stab Draže Mihailovića nalazio se na granici Srbije i Sandžaka, kada je objavljena kapitulacija Italije. Odmah je naredjena puna akcija za Istočnu Bosnu, Sandžak, Crnu Goru i Hercegovinu. Komandant Sandžaka major Vojislav Lukačević, koji se zatekao u štabu Vrhovne komande, već sutra dan kreće sa šefom engleske misije pri štabu Draže Mihailovića, pukovnikom Bailey-em, na svoj teren da preduzme operacije. U roku od nekoliko dana padaju jedan za drugim gradovi Nova Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje, Berane, Andrijevica, Kolašin i počinje veliki napad na Plevlje. U tim borbama Lukačević zarobljava oko 1500 Nemaca i stavlja pod svoju kontrolu skoro celokupnu italijansku diviziju “Venecija*1. U Istočnoj Bosni stupaju u akciju dva bosanska četnička korpusa,, drinski i romanijski i jedan srbijanski — cerski, svaki sa po dve hiljade boraca. Padaju mesta Rudo, Goražde, Prača, Rogatica, Ustiprača i 5-og oktobra jako utvrdjeni Višegrad, gde operacijama prisustvuje novodošli šef britanske misije kod Draže Mihailovića, brigadir Armstrong. Nemački garnizoni se uspešno likvidiraju, hrvatske formacije bivaju u naletima zbrisane, vlast Nezavisne Države Hrvatske u tim oblastima je u punom raspadu, sve komunikacije su razorene, naročito važni mostovi na Drini, koje Nemci do kraja okupacije nisu ni pokušavali da obnove. Komandant operacija potpukovnik Zaharije Ostojić dolazi do Sokolca, u nameri da organizuje napad na najveći bosanski grad Serajevo, što bi pretstavljalo krunu operacija. U Hercegovini, komandant Petar Baćević razoružava garnizone italijanske divizije “Taurinese11 i oslobodjava skoro sva mesta sem Mostara. Šta za to vreme radi narodno-oslobodilačka vojska i njeni partizanski odredi? U metežu koji nastaje u svim krajevima gde je okupacionu silu činila italijanska vojska, partizani sasvim drukčije postupaju. Dok četnici započinju oslobodjenje teritorija, dotle partizani gledaju da likvidiraju svoje rivale. Oni znaju da rešavajuća stvar ima da bude, ne ko je više teritorija oslobodio, već ko je jači iz meteža izašao, kako po tome što je protivnika uništio, jtako , po tome što bi oružje i municiju — odlučujući faktor u gradjanskom ratu za sebe prigrabio. Dok četnici na svojim teritorijama stavljaju pod kon­ trolu italijanske jedinice, dotle ih partizani razoružavaju, rasporedjuju po manjim grupama u svoje formacije i prisvajaju sebi ostalo oružje, koje, jednom uzeto, ostaje u njihovom posecTu, dok kontrola, ugovorena sporazumom Italijana sa četnicima, traje samo dok su ovi tu. Dok partizanske brigade maršuju desetine kilometara da bi se dokopale oružja i odmah ga sklanjale iz grada, kao u Splitu, dotle četnici ostavljaju magacine nedirnute, kao u Sandžaku, i pri povlačenju ih gube. Dok četnici upućuju glavne snage za oslobodjavanje novih teritorija, dotle partizani dolaze da ih potisnu iz već oslobodjenih mesta. Partizanske brigade razoružavaju italijanske divizije u Sloveniji i postaju tri puta jače. U Dalmaciji divizija “Bergamo11 polaže partizanima oružje i oni stiču više od 10 000 novih boraca, dobrovoljno ili mobilisanjem. Glavni potez partizani ipak prave u Istočnoj Bosni, Sandžaku i Crnoj Gori. Druga divizija Peka Dapčevića, koja se u času kapitulacije 34

zatekla na planini Ozrenu (sarajevskom) kreće prema Sandžaku. Dok su četničke snage zauzete borbom oko utvrdjenih Plevalja, dotle partizanske jedinice preotimaju krajem septembra i početkom oktobra 1943 godine, Novu Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje, Berane, a druge jedinice s boka na­ padaju na Lukačevića kod Plevalja. Ali partizani ne ostavljaju Italijanima oružje, kao što su čelnici činili, veo ih razoružavaju i mobilišu nove borce. Isto tako ne stavljaju Italijane pod svoju kontrolu kao posebne jedinice, kao prethodno četnici, veo pod svoju komandu. Za to vreme partizanske brigade udaraju četnicima u ledja kod Sokolca, onemogućavaju napad na Sarajevo i stvaranjem zajedničke linije sa partizanima iz Crne Gore, dovode u opasnost presecanje svake otstupnice četnicima i ugrožavaju Srbiju. Štab Draže Mihailovića sa bosanskim, sandžačkim i nekim srbijanskim jedinicama se povlači na granice Srbije i sprečava upad u nju. Partizani su izišli kao glavni dobitnici iz italijanske kapitulacije. Oružje njom stečeno, počelo im je obezbedjivati prevagu nad četnicima. Pošto su kao nadmoćniji zagospodarili u mnogim krajevima, oni su kao prvi zadatak postavili da i fizički unište četnike, pa u tom cilju organizuju hajku >na prvake pokreta Draže Mihailovića, improvizujući preke narodne sudove i streljajući stotine, počev od Slovenije, preko Severnog Primorja i Like, sve do Crne Gore. \ Borbe do ulaska Crvene armije u Jugoslaviju Pošto su izašli osnaženi po italijanskoj kapitulaciji, partizani su za Nemce značili od tada jačeg protivnika, nego li dotle. Početkom decembra 1943 godine, Nemci preduzimaju nove napade, što se kod partizana naziva VI ofanziva. Za razliku od prethodnih ova nije uperena samo na jednu pokrajinu, jer partizani sad imaju ostrva svojih teritorija u Sandžaku i Crnoj Gori, Istočnoj Bosni, Krajini, Dalmaciji i Liki, kao i Sloveniji. U borbama Nemci uspevaju da ih istisnu iz Dalmacije, iz gradova u Sandžaku i Istočnoj Bosni, i pred proleće 1944 godine, partizani imaju dve svoje teritorije, jednu u Zapadnoj Bosni, drugu u Crnoj Gori. U aprilu i maju 1944 godine, druga proleterska i peta krajiška divizija mesec i po dana pokušavaju u više mahova i na raznim mestima da napadnu na četnike u Srbiji i da izvrše upad, ali u tome ne uspevaju. Krajem m aja 1944 godine, Nemci bacaju padobrance na Titovu prestonicu Drvar, osvajaju je, kao i nekoliko dana potom dobar deo gradova Bosanske Krajine. Tito se sklanja na ostrvo Vis i jedan deo partizanskih snaga se ponovo kreće u pravcu Hercegovine i Crne Gore ka teritorijama manje ugroženim od Nemaca. To partizani nazivaju sedmom ofanzivom. Potom se vrši njihova sve veća koncentracija na granicama Srbije, od Srema, preko Istočne Bosne, do Sandžaka i Crne Gore. Radi efikasnije borbe, stvara se u junu 1944 godine, prva pokretna četnička formacija u Srbiji, IV grupa jurišnih korpusa, pod komandom potpukovnika Dragoslava Račića. Ta nova jedinica u julu preduzima ofanzivne operacije prema partizanima u Toplici i Jablanici, koji su u toj oblasti narasli zahvaljujući veoma izdašnoj pomoći Saveznika. U toku borbi od mesec dana, partizani bivaju potučeni, veći broj zarobljen, ali kao prinudno mobilisan pušten na slobodu kućama. 35

Početkom septembra 1944 godine, partizani započinju svoju generalnu ofanzivu na Srbiju, svesni da je ona višestruko presudna: vojnički, je r se ne može držati Jugoslavija dok se ne zauzme Srbija, niti se sme reći da je potučen Draža Mihailović, dok se ne zavlada njom, politički, je r je ona centar države i strategiski, jer je najbliža spojna tačka sa Crvenom armijom. Tokom septembra razvijaju se dramatične borbe: četnici ne uspevaju da odbace partizane preko granice, a njima ne polazi za rukom da prodru u centar Srbije, već se borbe vode po periferiji. Crvena armija čeka nekoliko nedelja na Dunavu, najzad prelazi granicu Jugoslavijie i uz sadejstvo Titovih srfaga, 20 oktobra zauzima Beograd. Partizani se iz Sandžaka i Bosne pre­ bacuju u Srbiju, a četnici Draže Mihailovića iz Srbije u Sandžak i Bosnu. Nikada ni četnici ni partizani nisu mogli da vladaju jednovremeno svima oblastima. Pojačavanje snaga u jednoj, značilo je slabljenje u drugoj. Da bi zavladali Srbijom, u kojoj su sopstvene partizanske snage bile minimalne, oni su morali d,a prebace dobar deo svojih jedinica u nju. Uzimanjem državne vlasti, nastupila je nova faza gradjanskog rata. Jedna strana postala je legalna, a druga i dalje ostala protivzakonita. Jedna je postala regularna vojska a druga i dalje gerila. Udeo Titove armije u borbama do sloma Nemačke Tek po dolasku na vlast Tito i njegovi partizani se razotkrivaju pred svetom. Počinje da se stiče drukčije mišljenje o njihovoj borbi protiv Nemaca, a docnije, mnogo poraznije, o njihovoj demokratiji. Sta je bilo prirodnije, nego da dobronamerna strana javnost vidi novu stihiju u licu Jugoslovenske armije, koja će oslonjena na Sovjetski savez, moći da zbriše i onako male nemačke snage, koje su štitile povlačenje svoje glavnine iz Grčke i kretale se put Austrije u strahu da im se ne odseče otstupnica. Zar nije Milovan Djilas, general-lajtnant i zamenik Tita na položaju komandanta Vrhovnog štaba, još 1943 godine govorio: “Naša vojska, uz pomoć oslobodilačkog po­ kreta susednih naroda, dovoljno je jaka ne samo da prikuje na Balkanu po­ stojeće nemačke i satelitske jedinice, ne samo da im ne dozvoli da kud bilo odu, nego ni da pobegnu! Ovde kod nas, pod pretpostavkom pomenutog fronta na Zapadu, dovoljni smo mi sam(i, i nam ft i opštoj stvari Saveznika1." Zar nije londonski radio uveravao da u narddno-oslobodilačkoj vojski samo Srba ima više nego što ih je bilo na Kajmakčalanu i u onim divizijama, koje su Srbiji i Jugoslaviji donele oslobodjenje 1918 godine? Zar nije rečeno na Sveslovenskoj konferenciji u Moskvi, oktobra 1943 godine, da je narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije u toku dve godine desetkovala više od trideset nemačkih divizija? Nije li general-lajtnant Koča Popović tvrdio u leto 1944 godine: “Naša vojska izbacuje iz stroja 10 do 12 000 fašističkih vojnika mesečno, dakle približno po jednu Hitlerovu diziviju“ 2, a Eduard Kardelj: “Danas na početku četvrte godine oslobodilačkog rata naših naroda, protiv narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije, bori se 580 000 neprijatc1 M. Djilas: “26rgođišnjica Oktobarske revolucije", strana 36. 2 Koča Popović: “Udeo i značaj NOV u ratu protiv fašizma." 36

Jjskih rojnika1’1 dakle skoro kao protiv Anglo-Amerikanaoa u Francuskoj. 1 Nije li se u organu komunističke partije još polovinom januara 1945 godine, uzvikivalo: “Mi ćemo zajedno sa našim Saveznicima učestvovati ne samo u oslobodjenju naše velike domovine, nego i « uništenju fašista u Berlinu?2" Pa šta se od svega toga pričanja u stvarnosti ispunilo? Da li su partizani, kao što su obećavali prikovali, zatvorili i potukli nemačke snage, ili su se delovi armije fon Vajhsa puna dva meseca krajem 1944 godine provlačili i izvukli kroz Jugoslaviju? Da li se Srbija oslobodila partizanskim snagama ili je Crvena armija zauzela Istočnu Srbiju, Bugari prodirali ka Nišu, makedonska vojska (što je u stvari stara bugarska) posela Skoplje, Bitolj, Prilep? Zar ne dodjoše albanske jedinice da zauzmu Peć, Kosovo, Metohiju, mnoga naselja Sandžaka i Crne Gore, sve do u Bosnu, a njihov šef general­ štaba potom počastvova Srbe izjavom: “Ne samo što smo oslobdili našu zemlju, već su naše hrabre divizije gonile neprijatelja preko naših granica, dukoko na jugoslavenskoj teritoriji?"3 Šta je radila Jugoslovcnska armija od novmebra 1944 godine, do maja 1945 godine, kako to da za čitavih šest meseci nije mogla zauzeti više nego kratak prostor od Višegrada do Sarajeva? Koliko se meseci batrgala po Sremu i Slavoniji i šta bi tu učinila bez Prve bugarske armije, koja je prešla put od Južne i Istočne Srbije, preko Srema, Baranje i Medjumurja sve do Slovenije? Kako to da skoro deset meseca posle otvaranja Zapadnog fronta, kada su Anglosaksonske trupe ulazile u Centralnu Nemačku, Titova armija da ne bude dovoljna ni samoj sebi, a kamo li Saveznicima i umesto da učestvuje u uništavanju Berlina, da sačekuje kraj rata kod Zagreba? Ali zato kada su neprijateljstva u Evropi obustavljena, onda su Titovi ratni izveštaji bili najbogatiji, pa su mogli pet dana po završetku rata da se pohvale brojem od preko 40 000 nemačkih zarobljenika, čak i divizijom “Princ Eugen“ sa njenom zastavom, ma da su tu diviziju u svojim kominikeima redom uništavali u IV, V i VI ofanzivi? U stvari podbacivanje Titove armije moglo je biti iznenadjenje za neobaveštenu javnost, ali za poznavaoce gradjanskog rata samo potvrda stava i mišljenja. Za tri godine akcije partizani su se uvek držali svog osnovnog pravila, da se ima inicijativa u gerili, da se neprijatelj napada na najslabijoj tački i da se pristupa povlačenju čim se približi opasnost. Kad partizani napadaju neprijatelja to je obično prepad, a kad neprijatelj na­ padne njih, onda oni pribegavaju odvajanju od njega i prebacivanju na drugi teren. Oni preduzimaju napad na neprijatelja jedino kad je on slab, a brane se od napada jedino kad nemaju kud. Zato komande jasno naredjuju, kao štab X V II istočno-bosanske divizije, od 17 novembra 1943 godine: “Naša odbrana treba da je elastična i treba izbjegavati frontalnu borbu prsimice sa nepritateljem, već delovati gerilski11, ili još jasnije Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Slovenije 12 septembra 1943 godine: “Svi podredjeni moraju imati u vidu našu direktivu, da Nemce ne izazivamo na borbu mi, dokle god oni ne preduzmu neprijateljske napade 1 E. Kardelj: “Put Nove Jugoslavije.11 2 “Borba11, od 15 januara 1945 godine. 3 “Borba11, od 12 jula 1945 godine. 37

protiv nas, to jest dokle god oni nas ne budu napali. . Sa tom taktikom mogla se voditi gerila protivu okupatora, ali ne i docnije organizovati stvarni front protivu Nemaca. Kao partizani oni su mogli birati m om enat i mesto napada na Nemce, a kad ih ovi ugroze onda odlaziti u sasvim druge oblasti, ali kao regularna vojska, na frontu u Sremu, to nije moglo. Stoga im je ostajalo ili se frontalno tući sa neprijateljem, angažovanjem svih svojih snaga i potući ga, što nisu ni pokušavali, ili se i sada po proglašenju za regularnu vojsku, držati partizanskog pravila da se Nemci stalno ne napadaju, utoliko pre ovde gde se nije radilo o prepadu na usamljene garnizone, već napadu na borbene jedinice i najzad, što više nije postojao glavni politički razlog da preko vojničke borbe treba doći do političke vlasti, je r im je ona tada već bila predata. Na završetku rata, oni koji su dobili državnu upravu, uzeli su monopol ne samo na vlast, nego i na istinu. Epopeja antinacističke borbe u Jugo­ slaviji zamračena je monopolom jedne strane — Titove, koja ne samo da u pogledu svoje akcije protiv Nemaca prikriva motive i preuveličava opseg, nego i drugi tabor u potpunosti isključuje. Sve borbe ona je sebi pripisala, u koliko pak nije mogla, ona ih je ignorisala; sve milionske žrtve ona je za sebe prisvojila, kao da su one sve zbog nje i u njoj pale, uprkos činjenici, koja proizilazi iz njihovih sopstvenih podataka, za koje je verovatno da su preuveličani u istoj srazmeri kao i oni o od njih pobijenim Nemcima, da od ukupnih žrtava u toku rata na članove Komunističke partije i SKOJ-a otpada do 75 0001, (od ukupnog broja 1685 000 ljudskih žrtava). Partizanski tabor ima, kao i svi totalitarci apsolutna i apodiktična tvrdjenja: sve zasluge pripadaju njima, sve krivice leže na drugom. Ako je reč o borbi protiv okupatora, samo su je oni vodi ii, ako pak o krivici za gradjanski rat, odgovoran je Draža Mihailović; ako o zaštićavanju naroda od uništenja, to su oni radili, ako o ubijanju i zverstvima, to su četnici Draže Mihailovića; ako je reč o borbi za demokratiju, oni su jedini koji se za nju zalažu, a ako diktatorskim namerama, one se pripisuju Draži Mihailoviću. Od narodno-oslobodiličke borbe, u čijem pokretu su se vodjstvo i prosti borci iz raznih motiva angažovali, Tito i njegovi saradnici napravili su trgovinu. U koliko se god učine oštriji prigovori na režim u državi, to partizani u toliko više preuveličavaju svoje zasluge u gerilskoj borbi. Brojke o uspesima rastu im u geometriskoj progresiji sa odmicanjem od završetka rata. Koča Popović u izjavi stranim noviranima (25 oktobra 1945 godine) rekao je da su Titovi vojnici ubili od 1941 do 1945 godine 450000 neprija­ teljskih vojnika, a Milovan Djilas četiri dana potom, na zboru u Podgorici, da se posle Sovjetskog saveza, Titova vojska najdoslednije tukla od svih na svetu, proliv nemačkog fašizma. Kao što je nemačka propaganda potopila više savezničkog brodovlja, nego što je u stvarnosti ukupno postojalo, tako je i Titova komanda u svojim izveštajima, izbacila iz stroja više Nemaca nego što ih je bilo u Jugoslaviji, više nego što ih je palo i na Zapadnom 1 Milovan Djilas (7. V III. 1945): “U toku ovog rata poginulo je oko 25 000 članova K PJ, medju njima 11 članova Centralnog komiteta i oko 50000 članova SKO J-a.“ 38

frontu. Zaslugu za kapitulaciju Italije partizani su već odavno za sebe prisvojili, sad su i onu za pobedu nad Nemcima na Balkanu, pa će na kraju ispasti da su na Zelengori i Sutjesci i u Drvaru potukli i naterali na ka­ pitulaciju i samu Nemačku. Narodno-oslobodilačka borba dobila je partizansku interpretaciju, drukči­ ju od stvarnih dogadjaja u Jugoslaviji i pojam sasvim različit od značenja tog termina i od njegove upotrebe u drugim zemljama. Njome danas oni žele da pokriju sve, svaku kritiku da uguše, svaki argumenat da obesnaže. Ako se spomenu prigovori iz inostranstva na režim u Jugoslaviji, onda eeo Titov aparat u horu odgovara: Mi smo se borili, Jugoslavija je saveznička država, niko nema prava da se u pitanje njenog režima mesa, kao da su oni država i kao da im partizanska borba daje doživotno pravo na isključivo njihovu vlast. Ako se pomene ma sa koje strane potreba makar i delimične promene sadašnjeg stanja u Jugoslaviji, onda opet Titov zvanični aparat odgovara: To su tekovine narodno-oslobodilačke borbe, kada su one neneprikosnovene i neizmenljive ni od Konstituante, ni od Saveznika, a tek ponajmanje od opozicije. Ako se začuje od ma koje političke ličnosti kritika sadašnjeg stanja, onda je uvek isti odgovor: mi smo se borili, vi niste, kao da samo oni im aju prava na vlast a druga strana čak ni na kritiku. Tito­ va partizanska borba, u kojoj je bilo mnogo pucnjave po zemlji, a još više reklame u inostranstvu, trebalo bi po njima da im da legitimaciju ea večitu vladu u Jugoslaviji, uprkos tome što je 'u toj borbi pouzdano više Srba nego Nemaca poslato u smrt, uprkos tome što je većina i Srba i Hrvata i Slovenaca protiv sadašnjeg Titovog režima, da im da pravo da izigraju princip narodnog samoopredeljenja, da prejudiciraju pitanje državnog preuredjenja i da naprave monstrum od nekakve nove narodne demokratije višeg tipa.

K A R A K T E R I S T I K E G R A D J A N S K O G RATA Dok su skoro svi evropski narodi u toku svoje istorije imali gradjanske ratove, ili seljaštva protiv feudalizma, ili socijalne revolucije u tqjcu poslednjeg stoleća, dotle ga kod Srba nije bilo. Dok ga nisu imali u epohama, kada su se kod drugih naroda dešavali, on je kod njih nastao u situaciji i pod okolnostima kada ga niko drugi nije vodio. To je bio najneobičniji i najizuzetniji gradjanski rat, koji se ma kad dogadjao. Njegova je osobenost i u uslovima pod kojima se razvijao i u podeli koju je učinio. Umesto u slobodnoj zemlji, gradjanski rat se vodio pod mnogostrukom okupacijom. Umesto borbe samo dva tabora, postojala su tri: dva gerilska, četnički i partizanski, i treći sastavljen od jedinica legalizovanih kod Nemaca, for­ miranih pomoću njih i od njih opremanih. Njih su sačinjavali u Srbiji oko 6—8000 pripadnika pokreta “Zbor“ i žandarmerija, u Sloveniji “Bela garda" pod komandom Rupnika, dok je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, postojala regularna vojska — domobrani i partiska vojska — ustaši. Hrvati su gra­ djanskim ratom bili manje pogodjeni, je r su imali kakvu takvu formalnu 39

državu, jer nije bilo podvojenosti na tri tabora, budući da uz pokret Draže Mihailovića, sem jednog malog kruga intelektualaca, drugih Hrvata nije bilo i da je prilaženje Hrvata partizanima počelo tek posle italijanske kapitulacije. Gradjanski rat četnika i partizana imao je i u vojničkom pogledu svoj specifični vid. Nisu ga vodile regularne trupe veo gerilske jedinice, na različite načine, negde u frontalnim borbama, negde u gerilskim, a negde kroz terorističke akcije. U toku njegovog trajanja oblasti su naizmenično menjale gospodare i mnogi gradovi svaki čas prelazili iz ruke u ruku Nemaca, Italijana, ustaša, četnika i partizana, kao Foča 27 puta, Nova Varoš 36 puta do kraja 1944 godine. Svireposti gradjanskog rataStrast za fizičkim uništenjem protivnika, tako karakteristična za grajanski rat, pojačana komplikovanošću odnosa, mnogostrukošću tabora i rasnim osobinama učesnika, dostizala je svoj vrhunac. Rečenica „ustao je brat na brata“ nije zvučala više kao fraza, već je postala stvarnost. Rodoljub Čolaković kaže: “Činjenica je međjutim, da je u bratoubilačkoj borbi. . . palo sa obe strane više boraca nego u borbi protiv okupatora i ustaša1." Ideologija mržnje razvijana je sistematski. Kao što je Pavelić nekad govorio : “Nije dobar ustaša onaj, koji nije u stanju da ubije dete u utrobi materinoj", tako je Tito, 7 januara 1943 godine, na pravoslavni Božić, pri smotri četvrte krajiške divizije uzviknuo: “Ruka nije zadrhtala, ni kada je trebalo obračuna­ ti i sa rodjenim ocem, ako je on prišao izdajnicima-ri-tniciina." Onda je shvatljivo da partizani nisu prezali ni od kazni koje su Nemci i ustaše primenjivali, kao kad su umesto lične i pojedinačne odgovornosti, pribegavali kolektivnoj i kažnjavali čitave porodice. Direktive prvog bosanskog partizanskog korpusa od 1943 godine, tačka 5, govore: “Često puta kon­ fiskacije imovine i pojedinačna streljanja nedovoljne su kazne u pojedinim zagriženim četničkim krajevima. Ima slučajeva gde će se morati pristupiti paljevini i uništavanju čitavih zaseoka i sela i raseljavanju stanovništva." U gradjanskom ratu sigurno da ni jedna strana ne primenjuje principe demokratije prema protivniku. Ali je isto tako sigurno da će jedna revo­ lucionarna partija, sa totalitarnom ideologijom uvek biti spremna da upotreb­ ljava teror, koji leži u suštini njene prakse. Kod nje je stupanj terora morao da zavisi od nivoa narodnog raspoloženja; što god je ono manje ili otpor snažniji, to je i teror bivao jači. A to je baš bio slučaj sa partizanima, koji su u prvobitno zaposedanim teritorijama u toku 1941/42 godine izazvali reakciju naroda i gubili oblasti, a ne kod pokreta Draže Mihailovića, koji je posle partizana ostajao i bivao u tim krajevima još jači, kao što je i od kraja 1943/44 godine, opet morao biti veći teror partizana, kada su ponovo dolazili u pokrajine u kojima su već dugo* bili otsutni i u kojima je Draža Mihailović godinam a im ao svoje uporište. Tome treba dodati da kad totalitarci dodju na vlast, onda svoja nedela prećutkuju a protivnu stranu za sve okrivljuju, i da se o nedelima govori tek kad jedan pokret propadne, 1 Rodoljub Čolaković: “Početak oružane borbe protiv okupatora u Jugo­ slaviji i Draža Mihailović.11 • ( 40

kao ELAS u Grčkoj, pa da se bude načisto da je Titov teror danas samo nastavak onog u gradjanskom ratu, kada se vodila bitka o glavnu stvar; sticanje vlasti i kada nisu postojali niti kakva kontrola, niti kakvi pravni propisi. Masovna ubijanja, pljačke, uništavanja narodne imovine, zatiranje bi­ oloških osnova naroda od strane partizana, tako eklatantni u gradjanskom ratu, po sadašnjem stanju stvari, pod Titovim režimom, su ne samo bivši, nego bi oni hteli da ih prikažu kao i da su nepostojeći. Neće se pod sadašnjim uslovima znati u svetu, a još m anje govoriti, i pisati u zemlji da je za prvih nekoliko meseci partizanske aktivnosti u Crnoj Gori pobijeno toliko stanovniš­ tva da celokupni spisak nije mogao stati u šest izdatih knjiga. Neće se saopštavati podatci o selu Ozrinići kod Nikšića, gde je od 300 kuća ostalo samo 10 nezapaljeno, niti fotografije o pasjim grobljima, kao onom kod Kolašina, gde je samo iz jedne jame izvađjeno 240 ljudi i žena pobijenih od partizana, niti o uništavanju čitavih porodica i bratstava, kao Džakovića, gde su desetine članova pobijeni. Kad jugoslovenska komisija za zločine okupatora i njihovih pomagača danas objavljuje podatke o Bosni i Herce­ govini, onda se nigde neće naći da su u srezu Gacko ubijeni od partizana do kraja 3943 godine, 931 čovek, žena i dete, dok je za isto vreme palo od ustaša 855, žrtava, da je u opštini Pridvorice 180 duša ubijeno, da je u srezu Foča, početkom 1942 godine, ubijeno 305 Srba, da se oko 500 žena i dece, nateranih od partizana na povlačenje, smrzlo u februaru 1943 godine, izmedju Drvara i Glamoča. Dokle god je Tito na vlasti neće se moći skupiti precizni i potpuni podatci koji će pokazati koliko je partizanska akcija povećala žrtve srpskog naroda. Problem opređeljivanja ljudi u gradjanskom ratu

U gradjanskom ra tif' angažovanje nekoliko desetina hiljada ljudi u oružanoj akciji, pretstavljalo je kudikamo značajniji faktor, nego li samo raspoloženje naroda. Kao revolucionarni pokret, partizani su se bili usredsredili na to neuporedivo više nego li četnici. Mržnju na okupatore, razvijeno nacionalno osećanje kod Srba, opšti metež u zemlji, oni su iskoristili na početku svoje akcije, a nacionalne, političke i klasne suprotnosti za njeno dalje razvijanje. Pošto su država i vojska već pali, bez čega se ne bi dao zamisliti uspeh u gradjanskom ratu, imao je da nastupi rascep svih ostalih društvenih i političkih snaga. U gradjanskom ratu nastaju podvojenosti na celoj liniji, počev od porodice pa do najvećih političkih grupacija; pokrajine, klase, omladina, stranke, svi dobijaju posebna obelezja u njemu. Ništa nije pogrešnije nego li posmatrati i odredjivati opredeljenja ljudi u gradjanskom ratu po iz^esnim ideološkim šablonima. Teza da egzistencija odredjuje svest, odnosno da se ljudi politički opredeljuju na osnovu svoje klasne pripadnosti, pokazala se u gradjanskom ratu u Jugoslaviji kao apsolutan apsurd. Ako danas u Jugoslaviji vlada neograničeno Komunistička partija, ništa pogrešnije ne da se zamisliti od mišljenja da je njenu glavnu snagu u gradjanskom ratu sačinjavalo radništvo kao takvo. Komunistička partija je pre rata delala mnogo više medju intelektualcima i po školama a manje medju radništvom. Najtipičniji primer jednog pokreta odozgo bila je -41

Komunistička partija Jugoslavije, jer je pošavši sa nekoliko hiljada boraca, najvećim delom studenata i djaka, a manjim delom radnika, trebalo da se afirmiše u narodu, da se aktivno' angažuje u borbi i tek tada ostvari svoj masovni pokret. Zato je potpuno razumljivo da partizani, kao što bi se moglo, šablonski gledano, očekivati, gro svojih boraca nisu crpli iz redova radništva, kao takvog, već ako je jedan deo rukovodećih ličnosti partizanskog pokreta pripadao radničkoj klasi, vojska je bila sastavljena najvećim delom od seljaka, studenata i djaka, pa tek onda radnika, isto kao što je i u četničkim redovima, sa možda nešto manjim brojem nego kod partizana bilo radnika, uglavnom onih koji su neposredno vodili poreklo sa sela i koji su se fanatično borili i ginuli u borbi i protiv Nemaca i protiv komunista. Gde god se radilo o postojanju dva tabora i opređeljivanju izmedju njih, u periodu od 1941—42—43 godine, kao u Srbiji, Sandžaku, Crnoj Gori, Istočnoj i Centralnoj Bosni i Hercegovini, srpski narod, a naročito seljaštvo kao najmnogobrojnije, opredeljivali su se uz četnike. Seljak je , kao i ostali Srbi, u pokretima četnika i partizana gledao razlike u glavnim i osnovnim stvarima i prema njima činio izbor. Srbi su po slomu Jugoslavije kao jedan čovek bili jednodušni: u protestu na dotadašnju državnu praksu, u nepokoravanju nemačkom okupatoru, u osudi ustaških pokolja, u odbrani sopstvenog opstanka, zahtevu za odgovornošću krivaca i u svesti da je osnovni nacionalni zadatak pre svega drugog, stvaranje srpskog duhovnog jedinstva i srpske etničke jedinice na završetku rata, bez čega nema života u budućnosti. Zato su i prihvatali pokret Draže Mihailovića, koji je u sebi oličavao ta opšta shvatanja. Srpski seljak s druge strane, nije imao pojma o revolucionar­ nom komunizmu, o njegovoj političkoj i ekonomskoj praksi. Još manje mu je bilo poznato šta znače brižljivo izradjene metode taktike komunističke partije, potpuno suprotne svem političkom iskustvu koje je narod Tmao, sa kojim se bio srodio i nije mogao da se odvikne i shvati odmah da se iza reči i pojmova, koji su mu bili prisni, a koje su i partizani upotrebljavali, pa čak ih isticali i za sopstvene ciljeve, krije sasvim druga sadržina. Moralo je naravno da prodje izvesno vreme, dok je seljak uvideo ko su partizani, sta hoće i kakva je njihova vladavina. Kada se postavilo pitanje da svi Srbi treba da se stave pod isključivu komandu Komunističke partije, da pristanu na guranje u akciju, na način i u obimu za koje nisu postojali ni nacionalni, ni vojnički razlozi, već samo usko politički, da se saglase se diktatorskom vladavinom na partizanskim teritorijama, da im vojnički komanduju ne oficiri već delegati Komunističke partije, a da političku vlast u pojedinim gradovima ili celim pokrajinama dobiju ljudi koji su se tu prvi put pojavili, kada je potom trebalo da usvoje komadanje srpstva, da saučestvuju u po­ maganju od izbegavanja odgovornosti nemačkih satelita, a srpskih neprijatelja, onda su se Srbi opredelili protiv Titovog pokreta. Pomirenja izmedju jednog i drugog nije bilo, jer se radilo ne o ličnostima iii pojedinim postupcima, već o osnovnom stavu, u potpunosti različitom, dvaju pokreta, stavu od čijeg je ostvarenja zavisila sudbina i život srpskog naroda. Zato su politički ljudi iz opozicije prilazili u ogromnoj većini pokretu Draže Mihailovića, zato su i oni koji su ukazivali ria nedostatke ili negativne pojave u pokretu, do kraja istrajavali i ginuli, svesni da izbora izmedju Tita i Draže Mihailovića nema, 42

svesni činjenice da u opštem metežu okupacije i gradjanskog rata, ne mogu biti svi postupci bez kritike ili ljudi bez zamerke, ali da može biti stav, kako nacionalni, protiv ubijanja i komadanja jednog naroda, tako i politički, protiv uvodjenja diktature jedne partije. Jedino je drukčiji slučaj bio u pokrajinama gde nije bilo uopšte mo­ gućnosti za opredeljivanje izmedju jednog i drugog tabora, kao u Bosanskoj K r a j i n i od 1942 godine n a dalje, i l i u Sremu, gde je od početka postojao samo jedan tabor-partizanski. Nijedna srpska pokrajina nije dala više, i to odličnih partizanskih boraca od Bosanske Krajine, ma da je retko koja toliko zbog svog srpskog obeležja stradala kao ona. Pa ipak, ti ljudi, zdravi gorštaci, sa patrijarhalnim shvatanjima i jako izraženom notom urodjenog srpskog nacionalnog osećanja, još pojačanog opasnošću ustaških progona, bili su glavna udarna snaga partizanskog pokreta. Seljak iz Krajine, ostavljen sam sebi, bez svoje prave inteligencije, delom pobijene od ustaša, ili izbegle u Srbiju, delom likvidirane od partizana, bez vodjstva koje bi osećalo isto što i on i vodilo ga putem koji bi mu odgovarao, pao je šaka jednom stranom, iskusnom, fanatizovanom, kosmopolitskom vodjstvu, koje je do krajnosti praktično umelo da iskoristi njegovu rasnu i borbenu vrednost i da ga, pazeći u prvi mah na njegova shvatanja i slabosti, stavi sebi u službu, a vremenom dobar deo i prevaspita. Partizanski komesari su počinjali da vrše propagandu, apelujući u početku uvek na osećanja, koja su znali da odgovaraju srpskom seljaku, ali stežući ih polako svojom disciplinom, odvajajući ih od rodnog kraja i kuće, razdvajajući braću, prijatelje i poznanike po raznim jedinicama, šaljući Sremce u Bosnu, Crnogorce u Krajinu, Srbijance u Sandžak, Krajišnike na Srbiju, prekidajući na taj način svaku vezu sa kućom i svojima, izolujući svakog pojedinca iz sredine koja mu je bila prisna, uvlačili ga u borbu protivu četnika, dano-noćno kljukali antičetniokom propagandom, i na kraju postizali da stvore ono što im je trebalo, raskorenjenog seljaka, lutajućeg očajnika, nemoćnog da se odupre okviru u koji je zapao, bez mogućnosti da pobegne, je r ne poznaje ni novi kraj ni tudje ljude. Okružen stalno tom atmosferom, naviknuvši se postepeno na takav način života, videći i obimnu pomoć Saveznika, najveći deo bi se konačno priklonio partizanima i išao napred slepo slušajući sva naredjenja. Bilo je mnogo primera medju K raji­ šnicima, a još više leta 1944 godine, prilikom borbi četnika i partizana u Toplici i Jablanici, gde se saslušavanjem stotina zarobljenih partizana, delom prinudno mobilisanih, a delom i starih boraca, moglo ustanoviti do koje mere ti ljudi, uglavnom bez škole i bez odredjenog političkog opredeljenja, pojma nemaju o ciljevima vodjstva za koje se biju i koliko im je komunizam potpuno stran. Pa ipak ti partizanski borci tukli su se protiv četnika verujući u tvrdjenja o ovima koja im je političko vodjstvo kroz propagandu nametalo iako se i kod njih, čim bi se malo zašlo u razgovor, odmah pojavljivao duh i shvatanja potpuno nesaobrazna komunističkim planovima. Komunisti su isto tako mogli u Sremu za sebe da iskoriste i one snage, koje bi im inače svojim normalnim socijalnim pozicijama, trebalo da budu nepomirljivi protivnici. I bogatstvom tla i mentalitetom naroda i ropstvom pod Austro-Ugarskom i pokoljima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Srem je, 43

bar što se tiče Srba koji su u njemu bili u većini, imao izrazito nacionalni karakter i bio predodredjen da bude jedno od žarišta srpskog otpora. Medjutim, partizani su bili prvi koji su započeli sa radom u narodu, služili se skoro isključivo antiokupatorskim, i patriotskim parolama, privukli jeđandeo omladine sebi, stekli dominaciju u toj pokrajini, potom vršili masovna prisilna mobilisanja u narodu koji je bio stavljen izmedju partizanske vla­ davine i ustaškog terora. Medju sremskim partizanima nalazili su se vrlq često imućni seljaci, vlasnici većih zemljišnih poseda, koji sem opštih parola 0 narodno-oslobodilačkoj borbi, nisu bili upućeni u stvarne ciljeve parti­ zanskog vodjstva i borili se i ginuli za ono čemu bi bili sigurno protivni' kada bi ga znali. Nasuprot svemu tome stajale su četničke jedinice, koje bi komunistički posmatrano, trebalo da budu sastavljene u prvom redu od ljudi koji brane svoje klasne pozicije i postojeći socijalni poredak. Medjutim u pokretu Draže Mihailovića, kao izrazito narodnom, kao pokretu malog i siromašnog čoveka u prvom redu, gro boraca u stalnim četničkim jedinicama sačinjavali su u glavnom siromašni seljaci, zatim dobrim delom sitne zanatlije i radnici, dok su baš oni koji su imali najviše materijalnog interesa da partizani ne zavla­ daju, stajali često u pozadini, da se ni na kojoj strani aktivno ne angažuju, da pomažu Milana Nedića, da održavaju kontakt sa četnicima Draže Mi­ hailovića, i da u isto vreme prema partizanima ne zatvore potpuno vrata, mereći sve svojim ličnim i oportunističkim merilom. -U gradjanskom ratu mogla bi se istaći dva merila po kojima se narod u pojedinim pokrajinama opredeljivo za četnike ili partizane. U onim krajevima u kojima je narod bio obezglavljen gubitkom svoje inteligencije 1 izložen strahovitom teroru neprijatelja, on je prilazio onome ko je došao prvi da ga povede i organizuje. Zato je prilazio u Istočnoj Bosni i Herce­ govini u prvom redu četnicima koji su ga prvi organizovali, a u Sremu i Krajini partizanima, koji su od 1942 godine jedini i svim silama radili da ga privuku sebi. Pri svemu tome, a to je drugo bitno obeležje, socijalni i eko­ nomski razlozi koji bi odredjivali opredeljenje ljudi u jedan ili drugi tabor, apsolutno nisu igrali presudnu ulogu. Deca iz najbogatijih kuća odlazila su u partizane ili po gradovim a vršila propagandu za njih, a radnici su ponegde sačinjavali najborbenije udarne četničke jedinice. Imućni zemljoposednici Srema u partizanskim jedinicama tukli su se protivu krajnje siromašnih seljaka Hercegovine u četničkim odredima. I ovde kao i svuda, ljude su rukovodili u pogledu njihovog opredeljenja za jedan ili drugi pokret, niz elemenata ili okolnosti, koje je teško i sve navesti a kamo li objasniti. Pa ipak da je sam narod svojom slobodnom voljom imao da odluči o ishodu gradjanskog rata, da je sve zavisilo od onoga što je čovek, ma kom dru­ štvenom redu pripadao, hteo i želeo, da nije medjunarodna situacija odnosno razlozi izvan domašaja samoga naroda, zatim oružje koje su partizani dobili prvo po italijanskoj kapitulaciji, onda svestrana Saveznička pomoć samo njima, i na kraju ogromna sila Sovjetskog Saveza angažovana da ostvari njihovu pobedu, gradjanski rat u Jugoslaviji bio bi samo Kratka epizoda, pobeda četnika prirodni rezultat onoga što je ogromna većina naroda želela, a Jugoslavija zaista oslobodjena zemlja u kojoj bi sam narod izabrao pravu 44

p r e t s t a v n i č k u vladu, koja svakako ne bi obezbedila demokratiju “ v i š e g tipa“ kakva postoji danas, ali bi bar narod imao punu slobodu a Saveznici garantiju, da je pobeda nad Nemačkom i u Jugoslaviji-zaista značila i pobedu ideja A tlanske povelje.

Političke stranke pod okupacijom i u gradjanskom ratu Političke stranke Jugoslavije stvorene i odredjene za aktivnost u nor­ malnom političkom životu, posle desetogodišnjeg perioda ličnih režima bez prave parlamentarnosti, upadaju u još težu situaciju okupacijom i gra­ djanskim ratom. T ri nedemokratske jedino su ostale po državnom slomu kompaktne i obrazovale jezgro za svoje vojne organizacije: hrvatski ustaši, koji su postali vodjstvo Nezavisne Države Hrvatske i tvorci njene vojske, pokret “Zbor“ u Srbiji koji je organizovao svoje oružane formacije i Ko­ munistička partija Jugoslavije koja je stvorila partizanske odrede. U Sloveniji su postojale pred rat četiri stranke: Slovenska ljudska (formalno uključena u Jugoslovensku radikalnu zajednicu), Socijalistička, Šamostalno-demokratska i Samostalno-kmetijska, od kojih su dve poslednje pristupile u glavnom Jugoslovenskoj nacionalnoj stranci. Slovenska ljudska stranka, klerikalna po svom programu i vodjstvu, dobijala je u Sloveniji na svima izborima, održavanim za dvadeset godina, ogromnu većinu. Pod oku­ pacijom, od vodjstva je prišao Italijanima Marko Natlačen i u atentatu ubijen od partizana, dok se nstrodno-oslobodilačkom pokretu nije priključio ni jedan. Osvobodilna fronta, za koju su još u toku gradjanskog rata Tito i Kardelj tvrdili, da je okupila sve slovenačke stranke, nije imala ni jednog delegata, niti člana vodjstva iz sve četiri stranke. Ona je sem Komunističke partije, imala jedino još pretstavnika Hrišćansko-socijalističke stranke, koja je po­ stojala samo na hartiji i udruženja “Soko“. Jedine dve političke ličnosti, koje su prišle Titovom pokretu, niti su igrale glavnu ulogu u političkom životu Slovenije, niti bi još manje mogli biti označeni kao -demokratski i progresivni prvaci. To su Dušan Sernec, koji je ispao iz Slovenske ljudske stranke još 10 godina pre sloma Jugoslavije i koji je u šestojanuarskom režimu bio ban Dravske banovine i ministar gradjevina i Drago Marušić, takodje ban i ministar u šestoj anuarskom režimu, jedino poznat kao or­ ganizator neuspelog Patriotskog omladinskog fronta, polufašističkog pokreta koji je pozdravljao dizanjem ruke, dakle obojica koji bi po novom izbornom zakonu sadašnje Jugoslavije, izgubili kao bivši ministri aktivno i pasivno pravo glasa, da nisu prišli Titu. U Hrvatskoj najjača stranka koja je na svima izborima dobijala pre­ težnu većinu hrvatskih glasova, jeste Hrvatska seljačka stranka, iz koje se desno krilo priključilo Paveliću 1941 godjpe, a nekolicina manje poznatih partiskih funkcionera prišla Titu 1943/44 godine. Pretsedništvo stranke, Maček, Košutić, Torbar, Pernar, Andres, Smoljan, Reberski; nisu prilazili ni ustaškom ni partizanskom pokretu. Tito je obrazovao novu Hrvatsku seljačku stranku sa disidentima, medju kojima tada nije bio ni jedan poslanik stranke sa poslednjih izbora, pokušavajući i hrvatske mase i stranu javnost da ubedi da je njegov narodno-oslobodilački pokret pravi sledbenik ideja Antona i Stjepana Radića.

45

Dok su Slovenci bili većinom grupisani u Slovenskoj ljudskoj stranci, Hrvati u Hrvatskoj Seljačkoj, dotle su Srbi bili podeljeni na nekoliko raznih, od kojih ni jedna nije imala apsolutnu većinu. Od Samostalno demokratske stranke, koja je imala u glavnom orga­ nizaciju medju Srbima na teritoriji Hrvatske, prišao je izvestan broj funkcionera pokretu Draže Mihailovića, na čelu sa njenim počasnim pretsednikom Adamom Pribićevićem, koji je postao potpretsednik Jugoslovenske demokratske narodne zajednice, političke grupacije obrazovane od pretstavnika svih srpskih i slovenačkih stranaka i članova pokreta Draže Mi­ hailovića. Nekolicina partiskih prvaka priključili su se Titu, u vreme ita­ lijanske kapitulacije, kada u glavnom nastaje prvi prilaz političara partiznima. Sreten Vukosavljević, koji je nekad u Ustavotvornoj skupštiti glasao za ukidanje Komunističke partije, zajedno sa Ivanom Ribarom, Titovim pretsednikom Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije i Nurijom Pozdercem, njegovim prvim potpretsednikom, i koji je sedto kao državni potskeretar u izbornoj vladi 1925 godine, kada su hapšeni Stjepan Radić i pretsedništvo Hrvatske seljačke stranke, delegiran je po prilasku Titu, u Subašićevu vladu u Londonu. U to vreme Titu je prišao i Ljuba Leontić iz Splita, u političkom životu poznat kao pretsednik direktorijuma organizacuje “Orjuna", stvorene po uzoru na Musolinijev fašistički pokret, od koga je pozajmila ne samo ustrojstvo i naziv za vodjstvo, nego i nasilničke metode. U Titov pokret ušao je i Rade Pribićević iz Petrinje, isključen iz stranke 1940 godine, i uziman u Titove vlade u Jajcu, Beogradu u Zagrebu, prven­ stveno zbog svoga prezimena (ma da nije nikakvo srodstvo sa porodicom Svetozara i Adama Pribićevića). Docnije je Titu pristupio iz inostranstva i Sava Kosanović, sekretar stranke. Na poslednjim izborima 1938 godine, vršenim pod pritiskom vlade Mi­ lana Slojadinovića, najviše srpskih glasova, oko 180000 dobila je Demo­ kratska stranka. Pod okupacijom, sem pet prvaka koji su otišli u inostranstvo, ostalo vodjstvo u koliko nije bilo po strani, angažovalo se u pokretu Draže Mihailovića. Od članova Glavnog odbora, učestvovali su u pokretu: Miliailo Kujundžić, pretsednik partiske organizacije za Južnu Srbiju, koji je umro na položaju pretsednika Jugoslovenske demokratske narodne za­ jednice, Dragoljub Lazić, koji je zbog rada u pokretu Draže Mihailovića, osudjen od Titovih vlasti, na osam godina robije, Branislav Ivković, koji je osudjen iz istog razloga na deset godina robije, Dr. Vlada Popović, sestrić osnivača i šefa stranke Ljubomira Davidovića, koji je ubijen od partizana, Radule Cogurić, koji je oteran u logor Mauthausen, prota Dušan Argirović, takodje deportovan u Nemačku, Miodrag Živanović, koji je neko­ liko puta hapšen od Gestapoa, Milorad Kostić, koji je bio u Majevičkom četničkom korpusu i mnogi seljaci članovi Glavnog odbora, kao Micko Paradjanin, Spasoje Negić, Mileta Prodanović, i drugi. Od 27 članova Izvr­ šnog ođbofa stranke, ni jedan nije učestvovao u partizanskom pokretu, od preko 150 članova Glavnog odbora, kod Tita se nalazio samo Mile Peruničić, ne računajući Vladu Zečevića, koji nije bio nikakav funkcioner, već samo jedared partiski kandidat na izborima. Zemljoradnička stranka, ma da je dobila na poslednjim izborima oko 46

130 000 glasova, pretstavljala je najorganizovaniju srpsku stranku, i jedina od svili pod okupacijom održavala partiski kontakt sa svojim funkcionerima iz raznih pokrajina zemlje. Dok su jo j 5—6 članova Glavnog odbora iz Crne Gore i Bosne pristupili partizanskom pokretu, kao Jovan Četković, Marko Vujačić i Jevto Pavić, dotle su se većina ostalih angažovali u pokretu Draže Mihailovića. Sekretar Glavnog o3Eora Lazar T rklja medju prvima je organizovao četničku akciju u Istočnoj Srbiji, Istočnoj Bosni i Hercegovini, dok je jedan od najvidjenijih članova stranke Jovo Popović imao inicijativu pri osnivanju Centralnog nacionalnog komiteta u pokretu Draže Mihailovića. Od osnovaca stranke, kao Dr. Riste Jeremića i senatora Sredoja Brkića, koji su se nalazili kao delegati stranke u štabu djenerala Mihailovića, preko mnogo­ brojnih članova Glavnog odbora, kao Radomira Jankovića, Živote Todorovića, Vidaka Kovačevića i drugih, koji su vršili ne samo političke nego i vojne funkcije u pokretu, pa do celokupnog omladinskog vodjstva, svi su uzimali učešća u akciji djenerala Mihailovića. Svoju aktivnost platili su dva puta velikim hapšenjima od strane Gestapoa, kada su streljani članovi Glavnog odbora Jovo Popović, Gojko Terić, Obrad Mastilović, Branko Delić, inžinjer Tomašević, pretsednik zemljoradničke omladine Bogoljub Zečević, a posle njih i narodni poslanik Vojislav Lazić. Jugoslovenska nacionalna stranka, uglavnom sastavljena od Srba, dobila je na poslednjim izborima oko 120 000 glasova. Imala je svoje delegate u Centralnom nacionalnom komitetu djenerala Mihailovića, Aleksu Jovanovića i Ljubišu ^.Trifuno vica. Partizanskom pokretu jedino je pristupio, tek 1944 godine, Miloš Rašović. Radikalna stranka je najstarija postojeća partija u Jugoslaviji. Na poslednjim izborima dobila je grupa starih članova Glavnog odbora stranke oko 80000 glasova. Njeni prvaci u koliko su se angažovali u gradjanskom ratu, to je bilo u pokretu djenerala Mihailovića. Stranka je imala svoje delegate u Centralnom Nacionalnom komitetu, njen šef Aca Stanojević slao je pismene poruke Draži Mihailoviću, a pretsednik odbora stranke za Južnu Srbiju, Stevan Trivunac, zbog svoje aktivnosti, oteran je od Nemaca u Mauthausen. Socijalistička stranka, koja je slabije stajala u Srbiji nego u Sloveniji, pristupila je kolektivno pokretu Draže Mihailovića. Njen pretsednik Dr. Zivko Topalović, pretsedavao je Svetosavskom narodnom kongresu ,u selu Ba, kada je osnovana Jugoslovenska demokratska narodna zajednica od članova pokreta Draže Mihailovića! i pretstavnika političkih stranaka kao i raznih nacionalnih i kulturnih organizacija. Njen drugi delegat u Centralnom nacionalnom komitetu, Aleksandar Pavlović, od strane Titovih vlasti osudjen je na 10 godina zatvora. Ostale stranke, kao znatno slabije, nisu isticale na poslednjim izborima ni po nekolicinu kandidata, u koliko su uopšte na njima i istupale, kao što ne bi dobile slabodnim izborima u celoj zemlji zajedno onoliko glasova, koliko bi Demokratska ili Zemljoradnička samo u dva ili tri okruga. One su mogle da figuriraju na spisku mnogobrojnih stranaka, ali u stvarnosti nisu pretstavljale značajnu političku snagu. Takva je bila Demokratska levica, četiri disidenta Demokratske stranke, od kojih su dvojica pristupili par­ 47

tizanima, Ivan Ribar i Čedomir Plećević, a Dragoslav Smiljanić pokretu Draže Mihailovića. Zatim Socijal-demokratska stranka na čelu sa Nedeljkom Divcem, čija se aktivnost prostirala samo na nekoliko srezova. Republikanska stranka postojala je kao politička organizacija pre 6-og januara 1929 godine, a docnije kao ,!krug intelektualaca, bez pretenzija na praktičnu političku akciju. Od njenog Užeg odbora, većina je vrlo rano ušla i aktivno radila u pokretu djenerala Draže Mihailovića. Kao što je gradjanski rat u Jugo­ slaviji deneo jedan paradoks, da režimski i oportunistički političari prilaze šefu komunista Titu, istina tek onda kada je njegova pobeda postala verovatnija, tako su i republikanska intelektualna elita i socijalističko vodjstvo prišli monarhističkom pokretu Draže Mihailovića,, i lo u početnoj i najneizvesnijoj fazi. Od poznatih republicanaca prišli su mu Dragiša Vasio, najbolji posleratni srpski pripovedač i član Srpske akademije nauka, koji je jula 1941 godine pristupio pokretu Draže Mihailovića i od tada, pa sve do svoje pogibije od ustaša, aprila 1945 godine, bio jedan od prvih saradnika Draže Mihailo­ vića. Dva člana pretsedništva stranke, Dr. Mladen Žujović, član Izvršnog odbora Centralnog nacionalnog komitetaCi Dr. Vojislav Vujanac, privremeni pretsednik Centralnog nacionalnog komiteta 1942/43 godine, docnije ubijen u Gestapou, dok je jedini nekadašnji republikanski narodni poslanik, Jovan Djonović, od osnivanja Centralnog nacionalnog komiteta postao njegov član i delegat u inostranstvu. Od partiskih grupacija jedina koja nije imala nikakvog učešća u gradjanskom ratu, a njeni prvaci sudelovali u kolaboracionističkom režimu Nedića, bila je Narodna seljačka stranka, do rata na glasu kao najlevičarskija. Njen faktički šef Dragoljub Jovanović, kao ni njen nominalni Radomir Todorovio, nisu se eksponirali ni za jednu stranu u toku gradjanskog rata, a od malobrojnih prvaka ubijen je od Nemaca Dušan Bogdanović, zbog sumnje da je saradjivao sa partizanima. Počasni pretsednik stranke, Mihailo Avramović, imenovan je pod okupacijom od strane Milana Nedića za pretsednika nove uprave Saveza zemljoradničkih zadruga, urednik partiskog organa pre rata Miloš M. Milošević, postao je uvodničar pro­ gramskog kolaboracionističkog lista pod okupacijom “Srpski narod“, i po­ moćnik šefa propagande, zloglasnog nem ačkog agenta Djordja Perića. Isto tako nekolicina lokalnih prvaka učestvovali su u okupacionom režimu, kao Jovan Jovanović u Leskovcu, dobivši položaj pretsednika opštine ili Života Djermanović u Valjevu, držeći govore na vladinim zborovima, zajedno sa okružnim načelnikom iz Valjeva, docnije ubijenim od četnika, Dragomirom Lukićem, što mu nije smetalo da pod Titom postane ministar u federalnoj vladi Srbije. Odnos Komunističke partije Jugoslavije prema ostalim političkim strankama u toku gradjanskog rata

Odnos Komunističke partije kao jedinog organizatora partizanskog pokreta i kao učesnika u gradjanskom ratu, prema ostalim strankama, obeležen je sa dve glavne karakteristike: s jedne strane primanjem političkih ljudi u partizanski pokret, bez obzira na njihovfi prošlost, dotadašnji stav i aktivnost, i s druge planskim razaranjem postojećih stranaka i eliminisanjem njihovog pravog vodjstva. Da bi kamuflirali čisto komunističku dominaciju u 48

partizanskom pokretu, da bi izbili oružje iz ruku protivnika koji su tvrdili da pokret ima komunistički karakter, oni su oberučke primali svakog po­ litičkog čoveka, iz ma koje stranke, koji bi im prišao, ne zbog njegove v r e d n o s ti i uloge, još manje radi uspostavljanja neke političke koalicije, već prvenstveno zbog njihove titule. Partizanima je bilo mnogo lakše i spro­ vodi jivije da se pokažu kao tvorci opšte stranačkog jedinstva i zatočnici demokratije, ne davanjem odredjenih političkih sloboda i stvaranjem plat­ forme za ravnopravnu saradnju raznih grupacija, već okupljanjem svih po­ litičkih ostataka i partiskih disidenata. Zato su članovi glavnih odbora neko­ munističkih stranaka, koji bi im pristupili, odmah dobijali titule ministara u Titovoj vladi u Jajcu i odmah bivali imenovani za članove Prezidiuma Anti­ fašističkih vijeća bilo za Jugoslaviju, bilo za pojedine pokrajine. Zato su dva jedina slovenačka političara kod partizana ubacivani u sve političke kombinacije, počev od vlade u Jajcu, preko Subašićeve u Londonu, pa do Titove u Beogradu i Namesništva. Zato su jedina dva člana Demokratske stranke, uvodjeni i u Bihaćsku vladu i potom u onu u Jajcu, zato su prvaci Samostalno-đemokratske i Zemljoradničke stranke, koji bi im prišli, odmah dobijali položaje u pojedinim privremenim vladama. S druge strane komunistički šefovi su uvek jasno stavljali do znanja da se mora raditi na rušenju starih partija i njihovih vodja, što su sprovodili u fazi gradjanskog rata, pomoću disidenata koji bi im prilazili. Još udžbenik za partijce “12 uslova za boljševizaciju partije'1 kaže: “Danas ne može biti više govora o stvaranju jedinstvene radničke i pučke fronte odozgo, s po­ kvarenim vodjama socijal-dcmokratima, Samostalne-demokratske stranke i ostalih partija, već jedino stvaranjem toga fronta odozdo, s masama, a protiv tih vodja.“ Eduard Kardelj govoreći o početcima narodno-oslobodilačke borbe, sa zadovoljstvom konstatuje: “Počelo je raspadanje starih partija i njihovih vrhova. Pošteni ljudi iz tih vrhova počeli su da napuštaju izdajnike.1*1 Najviši partiski funkcioneri ne propuštaju ni jednu priliku za sve tri godine gradjanskog rata a da ne osude šefove gradjanskih partija, kao Djilas kad kaže: “Maček spada u onu grupu starih, bivših partiskih vodja, koji tako žalosno, sramno i glupo završavaju svoju karijeru u emigraciji (Milan Gavrilović, Grol, Trifunović i đr.)“2 Dok Mitar Bakić, onda politički komesar Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku, a potom šef kabineta pretsednika vlade, maršala Tita, u referatu od avgusta 1943 godine “O političkim partijama u zemlji11, koji je služio za partiske kurseve, kaže o vodjstvu svake pojedine stranke sledeće: Radikalna partija: “Danas ova partija i njeno vodjstvo stoji na liniji otvorene izdaje narodnih i državnih interesa (Miša Trifunović). . Demokratska partija: “Vodjstvo te stranke (Milan Grol i drugi) vodi otvoreni rat protiv oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije.“ Zemljoradnička partija: ‘‘Vodjstvo te partije (Milan Gavrilović i Branko

1 E. Kardelj: “Put Nove Jugoslavije.11 2 Članak Milovana Djilasa u časopisu “Nova Jugoslavija", 1 april 1944, strana 5. 49

Cubrilovič) slizali su se s okupatorom i vode otvoreni rat protiv interesa svojih naroda . . Samostalno demokratska partija: “Vodji te stranke odvraćali su narodne mase od aktivne borbe protiv okupatora.44 Hrvatska seljačka stranka: “Dr. Maček u poslednje vreme organizuje svoju vojsku (Mačekova garda) za borbu protiv narodno-oslobodilačke vjske.“ Slovenska ljudska stranka: “Danas vodjstvo SL JS stoji na istoj liniji sa izbegličkom vladom u Londonu.“ Tako su prvaci dveju stranaka, koje nisu učestvovali ni u jednoj vladi za vreme bivše Jugoslavije — Republikanske i Socijalističke i drugih dveju, koje su bile najmanje na vlasti — Demokratske i Zemljoradničke, zbog učešća u pokretu Draže Mihailovića, žigosani kao narodni neprijatelji i to od partizana medju kojima se nalaze mnogi od onih koji su te iste opozicionare gonili i pod šestojanuarskim režimom kao antidržavne elemente, i epitet reakcionara dobili ljudi koji su decenije proveli u opoziciji u borbi protiv nedemokratskih režima. S druge strane, politički špekulanti koji su se vrlo dobro snalazili pod ličnim režimima, stekli su priliku za povoljno plasiranje i kod Tita. Kao što su nekada od Jevtića prelazili uz novu vladu Stojadinovića, da bi kad ovaj padne preko noći prišli Dragiši Cvetkoviću kad na vlast dodje, kao što su se zalagali naizmeniono i za centralizam i za federaciju, osudjivali Mačeka kao državnog neprijatelja, pa mu potom davali sem hrvatskih i srpske srezove pod upravu, kao što su se izjašnjavali redom za orijentaciju prema Francuskoj, pa Nemačkoj, pa Sovjetskom Savezu, tako su sada osetivši dolazak na vlast Tita, počeli njemu prilaziti. Tu će se naći oni koji su nekada javno u Narodnoj skupštini oglašavali Komunističku partiju kao skup zliko­ vaca, kao Ivan Ribar, zatim potpretsednik Jugoslovenske radikalne zajednice i senator Milana Stojadinovića i Dragiš:; Cvetkovića Nurija Pozderac, di­ rektor kolaboracionističkog lista pod okupacijom “Obnova1Vladislav Ilibnikar, šestojanuarski prvaci Sernec i Marušić, oni koji su služili svim vladama koje su dolazile: Bogdan Radić, Kamenko Božić, Karatijevio, Smiljanić, Mihailo Djurović, Glišić, ili oni koji su menjali stranke i ubedjenja od integralnog jugoslovenstva, preko Samostalno-Demokratske stranke Svetozara Pribićevića i Hrvatske seljačke Mačeka do Tita, kao Rudolf Bićanić. Pomoću narodnooslobodilačkog pokreta ugurali su se u politički život ljudi koji bi u procesu političkog ozdravljenja, koji bi neminovno nastupio, da nije Tito nametnut, bili za uvek eliminisani, kao i oni koji su već davno bili vremenom pre­ gaženi i zaboravljeni, a'od Tita nasilno'politički vaskrsnuti, kao Jambrišek, Mandić, Smodlaka, Jaša Prodanović. Nisu samo najborbeniji opozicionari pristupali Draži Mihailoviću, nego je i njegov pokret bio najjači u najopozicionarskijim srezovima. Glavna uporišta Demokratske i Zemljoradničke stranke u Srbiji, Jugoslovenske nacionalne u- Istočnoj i Centralnoj Bosni i Zemljoradničke u Hercegovini, od pre rata, pretstavljala su najjača žarjšta pokreta Draže Mihilović, a naslabija mesta Titova. Cak je i partizansko vodjstvo izmedju sebe priznavalo, pišući: “Jedinstvo naroda u Srbiji ostvaruje se odozdo,, jer ni jedna bivša stranka ili njeni ostatci ili aktivne pristalice ne učestvuju u narodno-oslobodilačkoj 50

borbi1/' Kao primer neka posluži samo jedan okrug užički. U srezu crnogor­ skom, dok se zemljoradnički šef Radomir Janković nalazio na čelu četničke organizacije, dotle je poslanik svih šestojanuarskih vlada Jakša Tomić prišao partizanskim odredima. U požeškom srezu, jedinom u Zapadnoj Srbiji gde je opozicija na izborima 1938 godine dobila većinu i imala svoga poslanika, dok su opozicioni poslanici i Demokratske i Zemljoradničke stranke učestvovali u pokretu Draže Mihailovića, dotle je poslanik šestojanuarskog režima Vitomir Viđaković postao kod Tita član Izvršnog odbora Narodnog fronta za Srbiju. U zlatiborskom srezu, dok je prvim četničkim odredom, potom i brigadom komandovao bivši demokratski narodni poslanik Andrija Jevremović, dotle je banovinski većnik šestojanuarskog režima Milan Smiljanić postao u fe­ deralnoj vladi kod Tita ministar poljoprivrede i potpretsednik Narodnog fronta za Srbiju. Angažovanje tolikog broja opozicionara u pokretu Draže Mihailovića je najbolji dokaz da on nije reakcionaran, jer oni koji su se godinama borili protiv svih ličnih režima sigurno se ne bi potom nalazili u jednom nazadnom pokretu; da nije profašistički, je r u njemu ne bi učestvovali ljudi i prvaci iz stranaka, koje su se izjasnile protiv Trojnog pakta još dok je Dragiša Cvetković bio na njegovom potpisivanju u Beču; da nije izdajnički, je r ti politički ljudi očigledno ne bi zamenili svoju borbu protiv Nemaca onda kad su ovi pretstavljali najjaču silu u Evropi, službom njima, kad su Hitlera počeli napuštati i oni koji su ga do tada verno služili. Ne bi bilo ništa novo i čudno u politici da su i ovoga puta Titovim dolaskom na vlast oportunisti uzeli prevagu nad doslednima, nevaljalci nad ispravnima, da' su režimlije došle uz Komunističku partiju na vlast, makar samo kao privremena fasada, a demokratski prvaci ostali u opoziciji. Tragično je to što je njima uskraćeno ne samo pravo opozicije u Titovom režimu, nego i pravo na život, što su prvi nosioci borbe, protiv Nemaca od Titovih partizana ubijani kao izdajnici, a najopozieionarskiji političari i porodice osudjivanj kao reakcionari. Omladina u Titovom pokretu Nezdrave prilike u staroj Jugoslaviji išle su na ruku ekstremističkim pokretima za rad u omladini, koju je, nemajući oslonca u sopstvenoj sredini neodoljivo privlačilo kolektivno pijanstvo mladih i dinamičnih totalitarnih ideologija. Jedan od najvećih paradoksa šestojanuarske diktature bio je taj, što se ona trudila da rastroji sve gradjanske političke partije, dok je do­ puštala širenje komunističke propagande kroz časopise, listove i biblioteke. Za tadašnje nosioce režima značili su izgleda veću opasnost ljudi kao Ljuliomir Davidović ili Aca Stanojević, stranke koje su oni vodili i ideje koji su oni zastupali, nego li komunistička ideologija, izražavana kroz tadašnju štampu, koja je umela tokom šestojanuarskog režima da duhovno pripremi nekoliko omladinskih godišta prvo za borbu na Univerzitetu, a zatim u par­ tizanskim odredima. Baš u to vreme, 1929 godine i docnije, izlazili su u Beogradu i Zagrebu komunistički časopisi, “Nova literatura", “Stožer", ”Kultura“, “Literatura", “Književnik”, “Danas", "Savremena stvarnost", “Izraz", 1 Zaključi partiskog savetovanja u Srbiji, od 9—13. V III. 1943, tačka 3. 51

“Umetnost i kritika11, bibilioteka “Nolit“, izđajući skoro samo dela stranih pisaca komunista, i biblioteke “Svetlost11 i “Epoha" koje su izdavale isključivo dela marksističkih klasika. Srednjoškolska i studentska omladina bila je upravo preplavljena tom literaturom, je r se na drugoj strani niko nije zala­ gao za njeno sistematsko vaspitanje u drugom duhu. Komunisti su glavnu pažnju posvećivali političkom radu na Univerzitetu, u srednjoškolskoj muškoj i ženskoj omladini u Beogradu i unutrašnjosti, a isto tako i zanatskoj i radničkoj omladini..,Kroz beogradski Univerzitet, kroz literarne družine i ostala kulturno-sportska udruženja u svim muškim i ženskim gimnazijama, kroz učiteljsku, srednjo-tehničku i razne zanatske škole oni su protkali mrežu svojih ćelija i organizacija, držali u svojim rukama uprave većine tih društava, onemogućavali svaku opoziciju, oslanja­ jući se u prvom redu na neupućenost, dezinteresovanost i ravnodušnost ve­ ćine djaka i studenata. Godine neometanog rada stvorile su čitave kadrove manje ili više izgradjenih i što je glavno fanatizovanih komunista, naročito u unutrašnjosti, gde su pojedine gimnazije i učiteljske škole u manjim mestima služile kao pravi seminari za teorisku spremu i revolucionarnu delatnost. Na taj način svake godine Univerziteti cele Jugoslavije, dobijali su iz srednjih škola idejno već opredeljene komuniste, novi učitelji su odlazili u svoje seoske škole isto tako vaspitani marksističkom literaturom u prvom redu. Ti gimnazisti, studenti i mladi učitelji uključivani su u Savez ko­ munističke omladine Jugoslavije (SKOJ), koji je, u vreme opšteg reorganizovanja Partije 1935/36 godine, postavljen na nove osnove i dobio novo vodjstvo. Za sledećih nekoliko godina njegove aktivnosti, znatno mu je povećan broj članova. Kada je Komunistička partija po 22 junu 1941 godine, dala direktivu za partizansku akciju, postojao je spreman kadar mladih komunista koji je samo imao da se sa mirnodopske ilegalne aktivnosti, prebaci na novu gerilsku. Prve partizanske borce kao i komandno osoblje na početku akcije sačinjavali su članovi SKOJ-a. Učitelji i studenti po svojim selima su prvipridobijali po nekolicinu mladića da im se pridruže. Kada su narastanjem partizanske akcije kroz nekoliko meseca docnije, zaposedana pojedina mesta u njima je vršeno u prvom redu mobilisanje omladine i stvarane potom nove omladinske antifašističke organizacije pod kontrolom i rukovodstvom SKOJ-a, za pojedine pokrajine posebno, kao u Srbiji, Savez mlade generacije, u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini ista tela sa sličnim nazivima. Krajem decembra 1942 godine, osnovana je jedinstvena organizacija Ujedinjeni savez anti­ fašističke omladine Jugoslavije (USAOJ), koji je držao do završetka rata dva svoja kongresa, oba na teritoriji Bosanske Krajine, prvi osnivački u ■Bihaću i drugi, u maju 1944 godine u Drvaru. Kao što je pre rata na beograd­ skom Univerzitetu Ujedinjena studentska omladina služila kao opšte om­ ladinska formacija, kroz koju je SKOJ vršio presudan utieaj, tako je u USAOJ-u ostvarena potpuna dominacija komunista uz isključenje, makar i formalnog učešća pretstavnika drugih omladinskih političkih grupacija. USAOJ je postao organizaciona forma za okupljanje omladine čak i oba­ vezno, na zaposednutim teritorijama, a preko toga za uključivanje u SKOJ. 52

Omladina u pokretu Draže Mihailovića Na beogradskom Univerzitetu, nasuprot komunistima i ljotićevcima po­ čela je pred rat da jača jedna nova, slobodoumna i antitotalitarna struja. Počev od 1939 godine, u ćelom omladinskom životu osećaju se novi pokreti, možda više kao tendencije jednog budućeg razvoja nego li već organizovana snaga, ali noseći u sebi u svakom slučaju klicu opšteg omladinskog duhovnog preporoda, kome su rat i okupacija presekli dotadašnji način aktivnosti i prinudili ga na sasvim novi. Raspad države i okupacija onemogućili su da te nove omladinske snage dobiju i neminovan širok organizacioni okvir, da se sliju u jedan snažan omladinski pokret i tako dobiju pored idejne i duhovne, još i praktičnu vrednost. U kratkom aprilskom ratu stotine omladinaca, ma da nisu bili vojni obveznici, dobrovoljno su se javljali u jedinice jugoslovenske vojske. Posle poraza i po nastanku okupacije, vodjstvo glavnih omladinskih organizacija složilo se odmah u tome da treba sve preduzeti da se stvori tajni omladinski antiokupatorski pokret i već u junu 1941 godine stupa se u vezu sa pu­ kovnikom Mihailovićem. Za razliku od starijih političara koji su u raznim periodima i ne tako kompaktno pristupili pokretu Draže Mihailovića, srpska omladina iz nacionalnih i političkih organizacija je to uradila odmah, celokupna i jedinstveno. Ideološka borba sa Univerziteta, pretvara se u toku okupacije u oružanu borbu na terenu. Krajem 1942 godine, Ravnogorska omladina, kako počinju da se zovu omladinci koji pristupaju pokretu Draže Mihailovića, obrazuje prve omladinske štabove i manje gerilske jedinice sa borbenom i propagandnom dužnošću. Da bi se uskladio i centralizovao rad omladine u mnogim krajevima, dotle medjusobno nepovezan, održava pe polovinom januara 1944 godine prvi omladinski kongres, u blizini Bavne Gore, na kome je učestvovalo preko 200 delegata iz cele zemlje. Od ravnogorske omladine i omladine političkih stranaka i nacionalnih i kulturnih udruženja, obrazuje se nova, jedinstvena organizacija Ujedinjena demokratska omladina Jugoslavije (UDOJ), kao prethodnik Jugoslovenske demokratske narodne zajednice kod starijih, koja je osnovana desetak dana docnije. Kao što je narod, naročito u Srbiji, bio uz i za Dražu Mihailovića, tako je i omladina. Oni koji su se pre rata opredelili za Komunističku partiju ili Ljotićev “Zbor“, za vreme okupacije su otišli u partizanske ili ljotićevske odrede. Ostali, većina, bili su za četnike. Proces omladinskog otrežnjenja, započet pre rata, tokom okupacije postao je jos intenzivniji. Masovni pokolji Srba od strane ustaša, planska hajka na sve što je srpsko u svim delovima Jugoslavije, komunistička borba sa glavnim ciljem prigrabljivanja vlasti, iz.đajnička uloga pokreta “Zbor“, iskustvo Hitlerovog novog poretka i par­ tizanskih slobodnih teritorija, sve je to presudno delovalo na slobodarska i antitotalitaristička opredeljenja srpske omladine. Nikada beogradska om­ ladina, na primer, nije bila više protiv Nemaca i komunista nego pod okupacijom, i to naročito 1944 godine. Najbolji dokaz za to je što tada, uprkos tome što je Tito iz dana u dan jačao i vojnički u zemlji i politički u inostranstvu, skoro niko od beogradskih omladinaca, kao uostalom i onih lz gradova u unutrašnjosti nije prilazio partizanima, ma da je to lični 53

oportunizam nalagao, dok improvizovana Vojna akademija na teritoriji kojom su vladale trupe djenerala Mihailovića, nije mogla da primi ogroman broj srednjoškolaca i studenata, koji su se dobrovoljno javljali da svrše kurs i postanu niže komandno osoblje u četničkim jedinicama. U toku te trogodišnje borbe, omladina u jedinicama Draže Mihailovića dala je mnogobrojne žrtve, izgubivši izmedju ostalih i pretsednike svojih predratnih organizacija: pretsednika omladine Jugoslovenske nacionalne stranke Mihaila Radovića, koji je poginuo u borbi protiv partizana kao običan borac u jednom omladinskom četničkom odredu, Zemljoradničke stranke Bogoljuba Zečevića, koga su Nemci streljali 1942 godine zbog pripadništva organizaciji Draže Mihailovića, Omladinske sekcije Srpskog kulturnog kluba za Južnu Srbiju, Bogoljuba Dičića, koga su Nemci uhvatili i streljali 1943 godine, Radikalne stranke R. Radovanovica, koji je godinama učestvovao kao aktivan borac u Javorskom četničkom korpusu i docnije streljan od partizana, Demokratske stranke Andru Poletija, gonjenog od Gestapoa, a streljanog od partizana i pretstavnika omladine levičarskog pokreta “Napred“ Miliju Janićijevića,' koji je kao jedan od najpoznatijih omladinskih prvaka pre rata, vodio ne­ prekidno borbu protiv ličnih režima, prilikom jednih demonstracija ranjen od policije, a 1945 godine streljan od novih komunističkih vlasti kao izdajnik neprijatelj. Zavladjivanje komunista zemljom dalo im je priliku da svim silama guše razvijanje novih omladinskih demokratskih snaga. Ono što Gestapo, streljanja, koncentracioni logori, nisu mogli da unište, ona srpska mladost koja se patila i borila pod okupacijom, koja je ostala verna svome narodu, koja je do poslednjog časa verovala u Zapadne Saveznike, ostala je sa celim narodom ostavljena na milost i nemilost Titu. Nemogući da pobiju sve te mlade ljude, koji su bili protiv njih, ili makar samo nepouzdani, komunisti su našli mnogo rafiniraniji način da ih likvidiraju. Na front protiv Nemaca u Sremu, 1945 godine, slata su čitava godišta srpskih dečaka, bez ikakve vojničke obuke, bez opreme, odela i obuće, sa nedovoljnom ishranom i bacana na nemačke bunkere. Tu je ginuo cvet srpske omladine, deca iz najboljih seljačkih i građjanskih kuća, prepušteni i zaboravljeni od celog sveta, osudjeni da svojim dragocenim mladim životima, plate i svoja slobodarska uverenja i svoju vernost idealima i borbi svoga naroda.

54

POLITIČKA BITKA OKO JUGOSLAVIJE

O D VLADE 26 M A R T A 1941 G O D IN E D O TITOVE V L A D E 7 M A R T A 1945 Sem vojničkog sukoba u zemlji, vodjena je i politička borba u inostranstvu, gde su se nalazili kralj i jugoslovenska vlada, koji su pred Savezni­ cima pretstavljali legalnost i državni kontinuitet Jugoslavije. Sporovi koji su nastajali u zemlji, odražavali su se potom i medju političkim faktorima u inostranstvu, prvo, nacionalni problem Srba i Hrvata, zatim oružana borba izmedju Draže Mihailovića i Tita. Situacija u jugoslovenskoj emigraciji do izbijanja spora Mihailović— Tito pred inostranstvom Kao što su u zemlji nastale podvojenosti izmedju Hrvata i Srba, a potom i sukob u najstrašnijem vidu — pokašaj istrebljenja srpskog naroda, tako su se pojavljivale u odgovarajućim fazama i razlike izmedju hrvatskih i srpskih političara. Na dan prevrata 27-og marta vlada je sastavljena od srpskih političkih šefova, koji su se svi izjasnili protiv Trojnog pakta i vodjstva Hrvatske seljačke stranke, dotadašnjih ministara u vladi Dragiše Cvetkovića, koja je potpisala Trojni pakt. Na listi vlade, objavljenoj u jutro 27-og marta, nalazio se kao potpretsednik Dr. Vladimir Maček, koji je stavljen bez prethodne saglasnosti i tek posle višednevnih pregovora došao u Beograd. Dok su se po pitanju Trojnog pakta, zatim još više rata, Srb; i Hrvati našli kao dva sveta jedan prema drugom, i dok su se sve formalne državno-pravne veze koje su postojale, padom Jugoslavije prekinule, dotle se kod srpskih i hrvatskih po­ litičkih šefova do te krajnosti nije išlo i oni su se na dan nemačkog napada 6-og aprila, nalazili u okviru zajedničke vlade i kada je ova bila prinudjena da napusti zemlju, od pet Hrvata njenih članova, dvojica su sa njom pošla. Otpočinjanjem pokolja nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, još više se pojačala podvojenost izmedju dva hrvatska i ostalih srpskih ministara u vladi. I dok su stizale vesti iz zemlje, još u toku leta 1941 godine, o masovnim ustaškim pokoljima, dotle su se s druge strane pojavljivali prvi glasovi o otporu Srba okupatorima. Početkom septembra 1941 godine, štab pukovnika Mihailovića uspeva da uspostavi radio vezu sa Maltom, britanskom komandom, a preko nje i jugoslovenskom vladom. Odmah zatim preko londonskog radia, a uskoro širom savezničke štampe u Engleskoj i Americi,

57

objavljuju se vesti o borbama protiv Nemaca u Srbiji i o oslobodjavanju mnogobrojnih mesta. Sem tog odjeka u inostranstvu, pojava srpskog otpora pod pukovnikom Mihailovićem izaziva i političko dejstvo u jugoslovenskoj vladi, opet različito. Kod Srba jedno, jer je taj podvig podizao ugled srpskog naroda u očima Saveznika, i brisao uspomenu na kratkotrajni rat i kapitulaciju, kod Hrvata, dvojice ministara u vladi i još tri prvka iz Hrvatske seljačke stranke drugo, jer je četnički pokret po sastavu bio čisto srpski i mogao da reagira na ustaške pokolje. Na stare sporne tačke, koje su se vukle još iz zemlje, na pitanje teritorijalnog razgraničenja Srba i Hrvata, na pitanje njihove različite uloge u ratu, a zatim pokolja u Hrvatskoj, nadovezalo se još jedno, gde se opet srpski i hvatski političari nisu našli na istoj liniji. Kao što je hrvatskim političarima išlo u račun da se što manje osudjuju pokolji u Nazavisnoj Državi Hrvatskoj, tako im je isto bilo u interesu da se što manje hvali otpor Srba, tim više kada je data legalnost Draži Mihailoviću kao jedinom zvaničnom pretstavniku otpora i jedinom savezničkom faktoru u zemlji, njegovim imenovanjem za komandanta vojno-četničkih odreda u Jugoslaviji, a u novoj vladi Slobodana Jovanovića, u januaru 1942 godine, za ministra vojske. U jugoslovenskoj vladi su se tada nalazili srpski političari koji svi nisu odo­ brili u svoje vreme sporazum od 26 avgusta 1939 godine i dva hvratska, koji ga nisu smatrali kao maksimum svojih ostvarenja; jedni kao pretstavniči naroda koji je imao 27-mi mart i narodni otpor protiv okupatora pod Dražom Mihailovićem i drugi, koji su, umesto 27-og marta učestvovali u vladi potpisnici Trojnog pakta i imali kao glavnu stvarnost u Hrvatskoj pokolje nad Srbima. U takvoj situaciji medju jugoslovenskim faktorima u inostranstvu, pojavio se jedan novi činilac iz zemlje, koji se upleo, zapleo stare sporove i potegao nove. To je bio Titov partizanski pokret. Početak kampanje protiv Draže Mihailovića pred inostranstvom Manje od godinu dana posle pokretanja vojničke akcije u zemlji, komu­ nističko vodjstvo je započelo političku bitku u inostranstvu. Kao što je pukovnik Mihailović pretstavljao za Tita glavnog vojnog protivnika u zemlji, tako je on postao prvo težište napada u inostranstvu. Od toga časa Titov pokret, iskorišćavajući situaciju u jugoslovenskoj emigracili i razvoj medjusavezničkih odnosa uopšte, započeo je bitku sa sukcesivnim ciljevima: prvo, potući Dražu Mihailovića politički u inostranstvu, zatim eliminisati ostale faktore, to jest vladu, pa onda Kralja, i najzad dobiti legalnost i steći priznanje kod Saveznika. Bitka protiv djenerala Mihailovića u inostranstvu započela je uspos­ tavljanjem radio stanice “ Slobodna Jugoslavija11, koja je, instalirana uTiflisu februara 1942 godine, otvorila kampanju. Od tada pa sve do februara 1945 godine, kada je završila rad, sve njene emisije iz dana u dan, svodile su se na iznošenje, dokazivanje i ponavljanje dveju osnovnih postavki: prve, da se Titovi partizani istrajno i neprekidno bore protiv okupatora za oslobodjenje svoje zemlje i da stalno daju doprinos pobedi Saveznika, druge, da jedinice Draže Mihailovića saradjuju sa okupatorima, da se nalaze u njihovoj službi, da zajedno sa njima operišu, izazivaju gradjanski rat i ometaju antifašističku

58

borbu, nanoseći štetu ne samo narodno-oslobodilačkoj vojsci, nego i sa­ v e z n ič k im armijama. Kao stari poznavaoci najuspešnijeg sistema propagande, uz to rukovođjeni spolja, oni su znali da primene njeno najefikasnije pravilo: da se u kampanji treba usredsrediti na jednu ili dve osnovne teze, stalno na njima insistirati, neprekidno ih potkrepljivati, svesti protivnika samo na to, prikazati svoja tvrdjenja ne- samo kao istinu, ne samo kao deo jednog pro­ blema, veo kao njegovu celinu, da je protivnik samo to, jedino i apsolutno ništa više. Aparat njihove propagande, koja ne samo da nije funkcionisala nego ni poticala jedino iz zemlje, mesecima sa služio uvek istim argumentima, bombardovao svet stalnim izveštajima, imenima, brojkama, datumima, da bi dokazao tačnost iznetili tvrdjenja. Pošto je u toku nekoliko prethodnih mese­ ci u svetskoj javnosti ličnost Draže Mihailovića, kao nosioca otpora protiv okupatora uzdizana na stepen legendarnog junaka, sada počinje iz dana u dan radio stanica „Slobodna Jugoslavija'1 da iznosi sasvim drugu tezu, da on saradjuje sa okupatorom, da je njegov sluga, a što je prikriven tim j e . opasniji, da ne samo nije nosilac otpora nego čak ni učesnik u njemu, pa ni začetnik. Partizanska propaganda nije polazila od postavke da u zemlji vlada gradjanski rat dva tabora, i pred inostranstvom zastupala svoje stanovište u njemu, već je uzela efikasniju tezu da se Titove jedinice biju protiv okupatora a da Draža Mihailović izaziva gradjanski rat, da to nisu dva saveznička tabora u zemlji, već da je od njih samo jedan — Titov čisto saveznički. Iz prve zemlje u Evropi iz koje je došao glas o gerili i ustanku, došla je i prva zabuna. Sta je od toga bilo istina, da li su Draža Mihailović i njegova akcija bili ono što je tvrdila Titova propaganda? Problemi i dogadjaji, naročito onako komplikovani kao u Jugoslaviji, gledani sa raznih uglova daju različite aspekte. Moglo bi se za mnogu od pojedinih tema dati dve, često sasvim suprotne obrade, obe na prvi pogled dokumentovane, ma da ne podjednako istinite. Mogu da se iznesu tvrdjenja, na oko najlogičnija, da se čak potkrepe činjenicama, ali ipak da ne odgovara­ ju materijalnoj istini, proteklim dogadjajima i jugoslovenskoj stvarnosti, da često ne samo ne daju celinu problema, nego ni njen najhitniji deo. Tako i partizanska propaganda protiv Draže Mihailovića nije pružala opštu sliku o situaciji u Jugoslaviji, vep je istrzala iz nje pojedine delove, tumačila ih ' na svoj način insistirala na njima i zaklanjala njima celinu stvari. Borba protiv okupatora u Jugoslaviji, posle izbijanja gradjanskog rata, imala je dva svoja vida; jedan, zavisan samo od okupatora, kad su ovi nalazili za potrebno da gone Mihailovićeve četnike, ili Titove partizane dakle imali inicijativu, a gerilski tabor bio u" defanzivi, drugi, kad su gerilci prelazili u ofanzivu i imali inicijativu, što je zavisilo od sjtuacjje i odnosa snaga izmedju dva gerilska tabora na datom terenu. Anomalija gra­ djanskog rata pod okupacijom u antinemačkoj borbi, imala je u tim sluča­ jevima odlučujući uticaj. U svakoj pojedinoj oblasti i pojedinom periodu borbe, gde bi jedan od gerilskih tabora bio gospodareći, tu bi se sopstvena teritorija branila i vodile ofanzivne i defanzivne borbe sa okupatorima i njihovim najamničkim trupama. Kada je partizanski pokret, krajem 1942 godine, uspeo dolaskom jedinica iz ostalih krajeva države, i njihovom kon­ centracijom na malom prostoru, da zavlada teritorij om Bosanske Krajine,

59

koja je obuhvatala neuporedivo manji prostor nego što je Srbija, po kon­ figuraciji terena i slabini saobraćajnim vezama bila mnogo povoljnija za gerilu, a kao periferna oblast od mnogo manje strategiske važnosti za Nemce nego Srbija, zbog čega ovi nisu ni imali svoje stalne posade u njoj, onda je bio prinudjen, ako ne da po svaku cenu brani teritoriju pri napadima ne­ prijatelja, onda bar da se održi kao vojna snaga u njoj. Zato je s druge strane pokret djenerala Mihailovića, posle isterivanja partizana iz Srbije, za tri godine svoje dominacije u njoj imao česte sukobe sa nemačkim, bugarskim i ljotićevskim trupama, napadao ih i bivao napadan i od njih proganjan. Zato nema sreza! u Srbiji u kome nije vodjena bar nekoliko puta borba protiv okupatora i njegorih najamnika, u kome nisu kuće od okupatora paljene, nema- funkcionera u pokretu Draže Mihailovića, koji nije bio izložen progonu okupatora i u čitavim krajevima nema skoro porodice u kojoj nije neki član zbog učešća u akciji djenerala Mihailovića bio izložen svakovrsnim represalijama. Pojedini četnički odredi, kao Rasinski korpus potpukovnika Keserovića, uništili su sami više ljotićevaca i imali više sukoba sa njima, nego li sve partizanske grupe za tri godine. Jedinice Draže Mihailovića su zarobile i ubile mnoge ljojieevske komandante, kao i komandanta četničkih odreda u službi Nemaca,TKostu Pcćanca Y njegove najglavnije saradnike. Neosporna je činjenica d a s u učesnici u organizaciji Draže Mihailovića po gradovima najviše h^pšeni 'od Nemaca, da je u Beogradu za dve godine Gestapo izvršio hapšenja uzastopno devet štabova i njihovih organizacija1, da su u logoru na Dedinju, i Banjici uvek nalazio pretežan broj ljudi osumnji­ čenih zbog rada u pokretu Draže Mihailovića. Ovi su takodje bili prvenstveno terani u koncentracione logore u Nemačku, pa su od blizu 8 000 Srba de­ portiranih samo u Mauthausen, izuzev dve poslednje grupe, svi ostali pri­ padali pokretu Draže Mihailovića. Za borbe i žrtve pokreta Draže Mi­ hailovića postoje vidljivi tragovi u zemlji i preživeli učesnici kao svedoci u inostranstvu, na koje su savezničke armije svuda nailazile, oslobodjavajući zarobljenike iz vojničkih, ili političke internirce iz koncentracionih logora. Današnja partizanska propaganda ako može da zabrani da se o svemu tome govori u zemlji, ne može da ukloni notornu istinu i da natera hiljade ljudi da veruju njenim recima, suprotnim od stvarnosti koja ih okružuje. Optužbe protiv Draže Mihailovića Sasvim je drukčije stanje stvari bilo za tri godine borbe u onim po­ krajinama, gde su se naizmenično menjale dve gerilske strane, gde su se sem nemačkih okupatora nalazili i italijanski i gde je jedan narod, kao Srbi u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, bio potpuno stavljen van zakona i podvrgnut istrebljivanju. Tu je četnički pokret nastao na drukčiji način nego li u Srbiji, imao drukčiji karakter i drukčije uslove opstanka, što partizanska propaganda namerno nije uzimala u obzir. Od 1942 godine, u celokupnoj svo­ joj antičetničkoj propagandi, kao i u prvoj noti od januara 1943 godine, upućenoj Saveznicima, potpisanoj od strane Ivana Ribara ti ime AVNOJ-a 1 U Gestapou je postojao specijalni otsek za borbu protiv organizacije Draže Mihailovića, na čelu sa majorom Brandt-om.

60

i Tita u ime Vrhovnog štaba NOV i POJ (Narodno oslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije) uvek su optužbe protiv četnika podizane za rad u dve-tri pokrajine i protiv četiri-pet uvek istih komandanata, Uroša Drenovića u Bosanskoj Krajini, popa Djujića i Jevdjevića u Dalmaciji, Djukanovioa, Stanišića i Djurišića u Crnoj Gori. S druge strane, nisu podizane optužbe iste vrste za komandanta Hercegovine Petra Baćevića, za ko­ mandanta Istočne Bosne potpukovnika Zahariju Ostojića, komandanta San­ džaka majora Voju Lukačevića i sve poznate komandante u Srbiji, Keserovića, Račića, Piletića, Smiljanića, Neška Nedića, Tufegdžića, Pazarca, Vučkovića, Topalovića, Cvetića i druge. Usled neprekidne bujice partizanske propagande u inostranstvu 1 usled nepostojanja ni u približnoj meri iznošenja činjenica i teza s druge strane, počelo je da preovladjuje uverenje ne samo da je partizansko objašnjenje dogadjaja u Jugoslaviji u potpunosti tačno, nego da je to ustvari sve što ima da se kaže. Kao što je iz činjenice da su se par­ tizani tukli po teritoriji Nezavisne Države Hvratske, upošteno od njih su­ gerirano mišljenje, da su oni ti koji se biju u svima pokrajinama protiv' okupatora i da su jedini koji se bore, tako su iz optužbi na četničke ko­ mandante u pojedinim oblastima, hteli da stvore uverenje, da to što su govorili protiv njih, treba uopštiti na sve. Pri stalnoj poplavi njihove jedno­ obrazne propaganda, kojoj je po partizane povoljan razvoj medjusavezničkih odnosa, naročito SSSR i Velike Britanije, omogućavao sve veći razmah, a drugoj strani uskraćivao skoro u, potpunosti publicitet i kako se ti podatci nisu mogli naprosto ignorisati ili jednostavno proglasiti za neistinu, par­ tizanska propaganda u jednom delu strane javnosti postigla je željeni cilj. Kao što su u toku 1942/43 godine partizani stvarali utisak u inostranstvu da vode neprekidnu borbu protivu okupatora, pretvarajući u svojoj pro­ pagandi čarke i okršaje sa italijanskim garnizonima u ofanzivne operacije najvišeg stila, tako su i uglavnom podigli optužbu protiv Draže Mihailovića, uzimajući za dokazni materijal opet prvenstveno odnos pojedinih četničkih komandanata u Crnoj Gori i Dalmaciji, prema Italijanima. Početkom 1942 godine Draža Mihailović je primio pod svoju komandu pojedine četničke komandante Crne Gore i Dalmacije, koji su započeli akciju nezavisno od njega i samostalno je vodili, sa kojima on nije mogao da ima neposredan kontakt, pa prema tome ni kontrolu njihovih postupaka, jer je od proleća 1943 godine, napustivši Crnu Goru, bio udaljen od njih. Primanjem pod njegovu komandu, odlikovanjima i proizvodstvima, koja su im data u prvoj fazi njihove borbe, oni sami nisu time mnogo dobili na terenu, a Draža ■Mihailović, stavljajući ih pod okrilje svoje legalnosti, dao je oružje u ruke. partizanima da ga preko njih napadaju, preko njega kao ministra celu vladu u Londonu, pa potom i Kralja Petra. I dok su ti komandanti na terenu pružali zaštitu srpskom življu, koji se ili branio od ustaša ili odbijao da pod je sa partizanima, i to na teritorijalna najudaljenijim od Srbije, gde nisu mogli dobijali pomoć od nje kao Istočna Bosna i Sandžak, dotle je u partizanskoj kampanji u inostranstvu protiv Draže Mihailovića .1 njegovog pokreta, odgovornost za njihov rad, bacana na samog Dražu Mihailovića kao komandanta i ministra vojnog u egzilskoj vladi. Partizani sasvim prirodno u svojoj propagandi nisu ni pominjali stvarne motive akcije ovih ko-

61

manđanata, želeći da ih obeleže ne kao ljude koji su se stavili na čelo srpskog življa, prepuštenog samom sebi, istrebljenju od strane ustaša ili isključivoj vlasti partizana, već kao svesne i dobrovoljne saradnike i sluge Italijana. Malo je kome u inostranstvu bilo poznato da se pred pitanjem biološkog opstanka Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, i materijalnog u Crnoj Gori, našao dobar deo tamošnjeg življa, po-gotovu onaj koji nije mogao da učestvuje u borbi ili da bude stalno u zbegovima, stavljen pred alternativu; ili imati poredak makar samo da obezbedjuje goli život, ili ići u haos, gde je najverovatniji kraj bila smrt. Srpski živalj se u tim krajevima nalazio u vojnički skoro nemogućoj situaciji. Moralo se ići protiv ustaša, jer su oni hteli totalno istrebljenje. Nemci su u svojoj diplomatskoj f vojnoj politici smatrali Srbe za glavne neprijatelje; oglašavali su ih kao krivce u Prvom svetskom ratu za njegovo izbijanje, u Drugom za prevrat od 27-og marta; za njih je pod okupacijom u Hitlerovom novom poretku bilo rezervisano poslednje mesto i oni bi poslednji došli na red za zaštitu kod Nemaca. Najzad partizani, koji su 1941/42 godine prikupili iz ovih pokrajina pod svoju zastavu 10— 15000 Srba, nisu mogli steći podršku većine stanovništva, nisu mogli pružiti efikasnu zaštitu narodu i na kraju su se morali iz tih krajeva, kao Crne Gore, povući, ostavljajući na milost i nemilost okupatoru narod bez krova nad glavom, bez hrane, izložen teškim represalijama. Stoga su pojedini komandanti nalazeći se u bezizlaznom položaju, pribegli jedinom rešenju, koje je kakvo takvo ipak bilo rešenje, tražeći kontakt sa Italijanima, iz čega su proistekle kao prve posledice, da su masovne represalije bile obustavljene i da su hiljade izbeglica iz zbegova po planinama mogle da se vrate svojim kućama. To dolaženje u kontakt imalo je i politički karakter, jer pojedini od tih komandanata nisu služili Italijanima već su se njima poslužili. Pre sultalijani, odnosno oficiri Druge armije, preko tih komandanata želeli da se približe savezničkoj liniji i njenom zvaničnom faktoru u Jugo­ slaviji, svesni toga da će Nemačka izgubiti rat, nego li što su ti četnički komandanti hteli da pridju osovinskoj politici. Takav je slučaj bio u Crnoj Gori gde su se medju nosiocima četničkog pokreta nalazili djeneral Djukanović, ban Crne Gore posle 27-og- marta i pukovnik Bajo Stanišić, koji su posle kapitulacije Italije sa svojim jedinicama potpuno postali ilegalni, ili pak Uroš Drenović u Zapadnoj Bosni, jedan od organizatora ustanka u julu 1941 godine, koji je sa partizanima zajedno operisao sve do februara 1942. Mnogi četnički komandanti koristili su italijansku vojsku, zadržavajući pot­ puno ne samo posebnost svoga sastava i slobodu delovanja, nego i sva svoja shvatanja uperena protivu Musolinija i fašističke Italije. Medjutim Titovi partizani su u septembru 1943 godine, upotrebili naoružanje deset italijanskih divizija za postizanje svojih ciljeva u gradjanskom ratu, ne samo saradjujući, nego i primajući u svoj sastav hiljade dotadašnjih okupatora, kao i mnoge Pavelićeve jedinice. Pred neprekidnom i sistematski vodjenom partizanskom propagandom, nije se čak više ni postavilo pitanje: otkuda da se traži baš taj i takav puritanizam, kao sa nekim apsolutnim pravom od pokreta djenerala Draže Mihailovića i srpskog naroda sa njim, i zašto se ta čistunska merila ne protegnu na celoj liniji i na sve ostale narode i ličnosti, koji su išli pra-

62

u tom smislu što nisu imali ni 27-mi mart, ni ustanak, već gu državu, vojsku, sve stavili na raspoloženje osvajaču koji dolazi i išli linijom najmanjeg otpora? Tu nije vredelo ni drugo pitanje: zašto bi se onaj čovek koji je ustao protiv osvajača, kada niko drugi to nije činio, sad njemu priključivao kad je ovaj počeo propadati? Najzad na završetku ratne kampanje u Jugoslaviji, sa Crvenom armijom i bugarskim divizijama, dolazili su na vlast Tito i njegovi partizani. Draža Mihailović nije prišao Crvenoj armiji, jer mu je ona razoružavala jedinice u Srbiji i ubijala komandante. On se nije probijao ni na Zapad prema savez­ ničkim armijama, već je ostao u planinama sa narodom, kao što je i počeo, ma da je to pretstavljalo od svih mogućih rešenja najtežu neizvesnost. Da Ii bi Tito u sličnoj situaciji po sebe, ostao do kraja da deli sudbinu sa narodom, ili bi kao svaki profesionalni revolucionar pri izgubljenoj bitci, kao što je nekad napustio Spaniju, sada ostavio i Jugoslaviju, da bi se potom ko zna ti kojoj zemlji ponovo angažovao u borbi koju odredi Kmunistička partija? Tako je prvi čovek koji se sa oružjem u ruci i sa gerilskim formacijama pojavio u borbi protiv Nemaca u proleće 1941, ostao poslednji i jedini u šumi 1945 godine. Kao što je bio nekada prvi živi protest nemačke okupacije u Evropi, tako je postao po završetku rata takodje prvi u protestu protiv nasilnog rešenja koje ne odgovara ni interesu i raspoloženju naroda ni cilje­ vima borbe Ujedinjenih nacija. Prvi čovek koji se u porobljenoj Evropi su­ kobio sa Nemeima došao je prvi u sukob i to oružani sa komunistima i bio prvi koga su komunisti obasuli paljbom svoje propagande, oglašujući ga za reakcionara, fašistu, kolaboracionistu, izazivača gradjanskog rata, izdajnika i ratnog zločinca. To je jedan od razloga što pokret djenerala Mihailovića, naročito od Teheranske konferencije na dalje biva pogrešno shvatan u delu svetske javnosti, sve dok partizani nisu počeli da upotrebljavaju isti sistem optužbi i protiv drugih. Etiketa reakcionarstva lepi se potom i uz savezničke političare, za nelojalnost se optužuju ne četnici u Jugoslaviji, veo i Saveznici zbog svoje politike, a od Britanaca dobiveno oružje upotrebljava se u ime narodno-oslobodilačke borbe ne samo protiv četnika Draže Mihailovića, nego se liferuje i ELAS-u protiv britanskih trupa u Grčkoj. v o lin is k i

le g a ln o s t,

Eiiminisanje Draže Mihailovića Medjunarodni dogadjaji su više uticali na promenu savezničkog stava prema Draži Mihailoviću, nego li optužbe Titove propagande. Teze i tvrdjenja se podešavaju prema medjunarodnoj politici. Kad neko treba da se osudjuje i ruši, one se potržu, kad nije oportuno da se iznose, one se preinače ili prećute. Tako su i u rešavanju spora Mihailović — Tito, odlučujuću ulogu igrale velike sile i njihovi medjusobni odnosi, dok je partizanski pokret tu bio statista ili u najboljem slučaju imao sporednu ulogu. Sledeći dogadjaji koji su nastupali, priznavanje Titovog pokreta za jedinu savezničku vojsku u Jugoslaviji, obrazovanje nove Kraljevske vlade bez Draže Mihailovića, ulaženje Titovih pretstavnika u šubašićev kabinet, priznavanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije i njegovih organa za privremenu

63

vlast u zemlji, dobijanje legalnosti, sve sa to bile uzastopne etape, koje imaju svoj istorijat u političkom životu Jugoslavije tokom rata a svoj koren u rasporedu snaga i posebnosti planova Anglo-Amerikanaca i Sovjeta. Prvi koji je imao da bude napadnut i rušen od partizana medju zvanićniin faktorima Jugoslavije bio je ministar Draža Mihailović, kao jedini rival u zemlji, kao jedini k oji je imao vojnu snagu, i mogao da smeta pri uvodjenju faktičnog stanja i sprovodjenja politike svršenog čina u zemlji, što Kralj i vlada bez značajne vojne snage spolja nisu mogli da urade. Prvo je protiv njega primenjeno, kombinovanim sadejstvom partizanske propagande i sov­ jetske politike, strategisko pravilo da protivnike treba tući ponaosob, izolovati ih od svojih prirodnih saveznika, potom ih eliminisati kao činioce iz političke igre i time ih potući. Draža Mihailović bio je 1941 godine, jedini pretstavnik legalnosti i imao savezničkog delegata u svom štabu. Partizani niti su priznavani za legalne, niti su imali koga od savezničkih pretstavnika. Dok su oni vodili vojničku i političku borbu protiv Draže Mihailovića, nisu priznavali ni njega kao ministra vojnog ni londonsku vladu, a ova nije priznavala njih. To je značilo raskid, ali to nije pretstavljalo konačno rešenje, pogotovu od onog časa kada su se Sovjeti krenuli u ofanzivu i počeli pribli­ žavati Balkanu. Jedan od aksioma savezničke politike u Evropi postao je, da se ne samo Sovjetski savez kao velika sila, koja nosi glavni teret rata i prelazi u ofanzivu ne može zaobilaziti i ostati bez glasa u rešavanju evropskih pitanja, već da se ne mogu u politici Saveznika prema pojedinim evropskim zemljama izbeći ili iz političke računice eliminisati kao faktori komunističke partije i njihovi partizanski pokreti, a još manje da se sa njima može biti u otvorenom ratu. Od tada antinemačka, a jednovremeno i antikomunistička orijentacija, a još više praksa, okretale bi protiv sebe i Nemjce i Sovjete i Engleze. To je prvo pogodilo pokret Draže Mihailovića koji je prepušten vojnički samom sebi i kome su oduzeti svi atributi legalnosti. On sa partizanima posle iskustva 0 nemogućnosti korektne i ravnopravne saradnje i posle dugovremenih borbi, nije mogao biti više partner, niti bi partizani, naročito od druge polovine 1943 godine, to hteli. Sigurno je, da je Draža Mihailović ostao do kraja da paktira sa partizanima, pošto su već neke njegove jedinice potpuno neza­ visno od njega došle u sukob sa njima, da bi doživeo odmah potpun politički slom u narodu, izgubio svu vojničku snagu i utopio se u partizanskom pokretu. Da to nije nikakva proizvoljna pretpostavka, dokazuje slučaj jednog generala, Ljube Novakovića, koji se nešto docnije od Draže Mihailovića pojavio kao organizator gerile u Srbiji, koji se posle izbijanja sukoba sa partizanima izjasnio za saradnju sa njima i spao odmah na grupu od nekoliko desetina ljudi. Komunističko vodjstvo, kako ono često ume, poslužilo se njime trenut­ no kao sredstvom, iskorišćavajuci ga početkom 1942 godine, u Istočnoj Bosni 1 Hercegovini u propagandi za prilaženje ili saradnju sa partizanima, a protiv Mihailovićevih četnika, da bi ga zatim za*uvek progutala pomrčina. Dok se radilo o sukobu Mihailović— Tito, u zemlji i inostranstvu, mogli su da postoje prigovori protiv Mihailovića da se svojim stavom isključio iz koloseka savezničke politike i prestao biti politički faktor, dokle nisu došli dogadjaji od kraja 1944 i početka 1945 godine, kada su izgubili udeo pri donošenju odluka o Jugoslaviji i Kralj, koji je pokušao da nadje bazu za

64

saradnju sa Titom i šubašić, koji je sa njim napravio dva sporazuma i London, koji ga je više od godinu dana svesrdno pomagao. > Nova vlada Subašića Mnogo je teže bilo i duže vremena trebalo, dok se uspelo sa obaranjem Draže Mihailovića kao zvaničnog faktora i najopasnijeg protivnika, nego li docnije kad se nastavilo sa eliminisanjem ostalih zvaničnih činilaca u emigraciji. U maju mesecu 1944 godine, podnosi ostavku Purićev kabinet, u kome se Draža Mihailović nalazio kao ministar vojske, a u kome srpski politički šefovi nisu uzimali učešća, Sto je samo još vise dalo povoda za kampanju protiv Mihailovića. Posle govora premijera Čereila, u maju 1944 godine, kada je saopštio da Draža Mihailović više neće biti ministar, očigledno je bilo da i u sastavu novog kabineta ima da dodju do izražaja promena kursa i nove savezničke odluke o Jugoslaviji. Mandat za sastav vlade dobio je ban Hrvatske banovine Ivan Subašić, koji se odmah potom stavio u kontakt sa pretstavnicima Tita. Ma da je u prvobitnim saopštenjima napominjano da treba da budu zastupljene sve grupe otpora, ma da je Kralj Petar u svojoj izjavi od 1 juna 1944 godine, isto izjavio, došlo je do sporazuma sa Titom, 16 juna 1944 godine, po kome je Tito priznat ne samo kao jedini vojnički faktor u zemlji, već njegovo Anti­ fašističko vijeće i narodni odbori za vršioce privremene vlasti. U tekstu sporazuma se kaže da zadatak nove Kraljevske vlade ima da bude organizacija pomoći za nar&dno-oslobodilačku vojsku, da Kraljevska vlada i Nacionalni komitet oslobodjenja Jugoslavije imaju da obrazuju zajedničku vladu, da Nacionalni komitet smatra sada bespredmetnim postavljanje pitanja Kralja i monarhije, da ono ne sprečava njega da saradjuje sa Subašićevom vladom i da su oba potpisnika saglasna da definitivna odluka po pitanju državnog uredjenja treba da bude donesena od samog naroda posle oslobodjenja zemlje. Vlada Subašića će sa svoje strane dati izjavu da priznaje tekovine naroda Jugoslavije za poslednje tri godine i da priznaje za provizornu vlast Anti­ fašističko vijeće i Nacionalni komitet oslobodjenja Jugoslavije, kao njegov izvršni organ. Maršal Tito kao pretsednik Nacionalnog komiteta oslobodjenja Jugoslavije daće sa svoje strane izjavu o saradnji sa Subašićevom vladom i pri tome podvući da njegov komitet neće pokretati za vreme rata pitanje konačnog uredjenja države. Kao i svaki taktički potez, i obrazovanje Subašićeve vlade, mesec i po dana posle dobijanja mandata, sa svega šest ministara, od kojih dva T i­ tova pretstavnika iz zemlje, moglo je da se tumači dvostruko: ili kao Titov korak napred, ka postizanju svoga konačnog cilja — pune vlasti u državi, ili kao uzmak, ulaženjem u pregovore sa Kraljevskim mandatorom, pošto je šest meseci pre toga Prezidium AVNOJ-a Kralju zabranio povratak u zemlju i Tito se prvi put izjasnio za republikanski oblik vladavine. Ono prvo docnije se pokazalo kao tačno, jer je Titov ulazak u pregovore značio samo taktiziranje, koje ga nije nagnalo ni-na popuštanje, a kamo li kapituliranje, već samo po katkad na usporavanje. Sve odluke koje su Tito i AVNOJ proklamovali na jedait mah u Jajcu, krajem novembra 1943 godine, nisu 5

65

mogle biti na prečac ostvarene i od Saveznika priznate, ali zato na kraju svih pregovaranja, na kraju rata 1945 godine, sve su one ipak sprovedene. Kada je Titu posle Teherana priznato od Saveznika da je on jedini vojnički faktor u zemlji i uskraćena svaka pomoć Mihailoviću i kada je doneta odluka da se Saveznici neće iskrcavati na Balkanu, onda je on mogao da vodi po­ litičke razgovore sa pretstavnicima legalnosti u inostranstvu, jer mu je već bilo obezbedjeno da postane faktički gospodar u zemlji. Prvim sporazumom sa Subašićem, partizanski pokret je napravio prve korake i za političku dominaciju, jer je priznat i za privremenu legalnu vlast u zemlji, jer je dobio svoje pretstavnike i u vladi u inostranstvu i konačno isključio uticaj ma kakvih antititovskih elemenata u n joj. Primenjivanjem toga sporazuma se potvrdilo da kada je Titu priznato da će postati gospodar vojničke si­ tuacije u zemlji, onda svi pojedinci, bilo 'čiji pretstavnici, koji dolaze spolja na pregovore, ne mogu pismenim odredbama izmeniti faktičko stanje unutra. Zato je partizanskom pokretu bilo mogućno da, dok u zemlji sprovodi po­ litiku svršenog čina, dijametralno suprotnu politici Ujedinjenih nacija, dotle s druge strane u inostranstvu govori jezikom saveznika i koristi greške i neslaganja prethodnika. Kod saveznika ozakonjene postavke: Jugoslavija, federacija, demokratija, on je uzeo za svoje glavne programske tačke i pro­ pagandne krilatice, dajući im u zem lji sadržinu koja je njemu odgovarala, jali ne i shvatanjima Zapada. Subašićeva vlada u kojoj se nije nalazio ni jedan od šefova srpskih političkih stranaka i koja je bila prva u istoriji Jugoslavije bez i jednog ministra iz Srbije, dala je i svoj doprinos da kao kraljevska vlada uništava svoju sopstvenu legalnost ili je predaje Titovom pokretu. Ona se nije zado­ voljila samo time, što je partizansku vojsku u zemlji proglasila za zvaničnu jugoslovensku, već je sa svoje strane radila da kao kraljevska vlada likvidira dva poslednja preostala činioca, kraljevsku vojsku i kraljevsku diplomatiju. Ona je opozvala sve diplomatske pretstavnike sem jednog, postavljajući za nove poslanike ili otpravnike poslova ljude naklonjene Titovom pokretu. Prvo je smenila ambasadora u Vašingtonu Konstantina Fotića, koji je na dan potpisivanja Trojnog pakta, 25 marta 1941 godine, u znak protesta dao ostavku na svoj položaj, po puču od 27 marta ostao i dalje na istoj dužnosti, i od početka akcije Draže Mihailovića pokazao se kao najpredaniji branilac srpske stvari u inostranstvu. Kraljevski ministar vojske naredio je 11 i 16 oktobra 1944 godine, preostalom delu jugoslovenske vojske u inostranstvu, vernom Kralju, da se protivno postojećim vojnim propisima i ustrojstvu, priključi narodno-oslobodilačkoj vojsci, da skine stare uniforme i kraljevske ambleme, a uzme nove partizanske. Oni koji su to odbili, stavljani su u logore u Severnoj Africi i Italiji, pa je čak ista zapovest imala da se primenjuje i na sve oslobodjene ratne jugoslovenske zarobljenike, ustvari samo Srbe. Oni su imali da biraju: ili da se izjasne za Titov pokret, ili uprotivnom da iz neprijateljskih zarobljeničkih logora, predju u kažnjeničke logore jugo­ slovenske vlade. Sporazum Tito— Subašić Kada je Tito ušao sa Crvenom armijom u Beograd, kada je stekao apso-

66

lutuu vlast i dobio oslonac u sovjetskoj sili, onda je Subašić krenuo u Beograd da traži neka rešenja, koja su mogla u taj čas značiti u stvarnosti samo do­ brovoljnu ili prinudnu kapitulaciju. Zatim je sa Titovim pretstavnicima otišao u Moskvu i od nje dobio pristanak za novopotpisani sporazum sa Titom. U tom sporazumu se nalaze napisani svi najlepši termini iz rečnika z a p a d n ih demokratija. U njemu se pored ostalog kaže: “ Stojeći na principu držanja kontinuiteta Jugoslavije sa medjunarodnopravnog gledišta i na jasno izraženoj volji svih naroda Jugoslavije u njihovoj četvorogodiinjoj borbi za za jednu novu, na principima demokratije izgradjenu federativnu zajednicu, želimo i nastojimo, da narodna volja bude na svakom koraku i od svake strane poštovana, koliko u pitanju unutrašnje državne organizacijo, toliko i u pitanju vladavine. Stoga nastojimo i stojimo na stanovištu da se ima pri­ državati temeljnih i opštih načela one uštavnosti, koja je svojstvena svim istinskim demokratskim državama.“ Na kraju se kaže: “ Nova vlada objaviće deklaraciju, koja će sadržavati osnovna načela demokratskih sloboda i garantije za njihovo sprovodjenje: lična sloboda, sloboda od straha, sloboda veroispovesti i savesti, sloboda govora, štampe, zborova i udruživanja naro­ čito će biti naglašene i garantirane, kao i pravo vlasništva i privatne inicijative.44 Pošto je ostavljen Draža Mihailović, pošto je već funkcionisala kraljevska vlada u pravcu likvidacije svih kraljevskih prerogativa, ostalo je još da se okonča pitanje Kralja. Krajem 1943 godine, Tito i AVNOJ su izjavili da ne priznaju Kralja i da ma zabranjuju potvratak u zemlju pre narodne odluke, a sad je ostalo, da Kralj njih prizna i da se tiadje bilo kakva formula, kojom bi se privremena vlast po oslobodjenju do konačnog uredjenja zemlje predala njima. Pošto je britanska vlada pristala na jedan pardoks, da po­ lovinom 1944 godine pomaže jednovremeno i Kralja i komunistu, ona je šest meseci potom stvorila nenormalnu situaciju da Kralja podredi ko­ munisti. Trebalo je kao prva etapa da se Kralj izjasni za Tita i kao druga, da prenese svoje prerogative na regente. Kralj je održao dva govora, prvi 12 septembra 1944 godine, kada je pozvao sve narode Jugoslavije da se stave pod komandu maršala Tita i drugi, 20 oktobra povodom oslobodjenja Beograda. Dok je Tito hteo da iskoristi Kraljevo izjašnjavanje kao etapu za dobijanje legalnosti za sebe, dotle je Kralj pokušao da ostane faktor u političkoj igri. Posle objavljivanja sporazuma Tito—Subašić, kancelarija Kraljevskog dvora, izdala je 11 januara 1945 godine saopštenje, u kome se pored naglašavanja da Kralj u načelu odobrava predloge koji su izneti u nacrtu sporazuma kaže: “ ...K r a l j Petar postavio je dva bitna prigovora sporazumu u njegovoj današnjoj formi. Prvi prigovor odnosi se na predloženi oblik namesništva, a drugi na član II aranžmana, po kome bi AVNOJ preuzeo zakonodavnu vlast, dok se ne obrazuje" Ustavotvorna skupština. To bi značilo davanje vlasti jednoj jedinoj političkoj grupi. Kralj Petar naprotiv veruje, da bi obrazovanje vlade u kojoj bi bile pretstavljene sve političke stranke, bila jedina sigurna politička garancija nove i bolje budućnosti Jugoslavije.” Potom je u sledećem saopštenju kancelarije kraljevskog dvora od 22 januara 1945 godine, povodom odgovara maršala Tita, koji je izjavio da samo usta­ vnim putem može da stupi u dodir sa suverenom što se tiče problema vlade

67

rečeno. ‘ ‘Kralj razume i pristaje na želju maršala Tita, ali žali što ne može da nastavi pregovore uz posredništvo g. Subašića. Kralj je izgubio poverenje u g. Subašića, s kojim nije više u mogućnosti da saradjuje." Još povodom prve izjave Kralja Petra, skoro celokupna britanska štampa osudila je ovaj potez, dok je pretsednik vlade Cerčil, u Donjem Domu 18 januara 1945 godine rekao: “ Ako budemo tako nesrećni pa ne uspemo da dobijemo pristanak Kralja Petra, stvari će se razvijati tako kao da je on dao svoj pristanak.“ Pošto je time Kralju stavljeno do znanja da ne može napraviti širu bazu za razgovore sa Titom, gde bi se pregovaralo a ne postepeno pred njim kapituliralo, i da on ne može da izmeni odluke sporazuma Tito— Subašić, ovaj sukob je rešen formulom, što je Subašić podneo ostavku, ali ponovo dobio mandat za sastav vlade i sastavio skoro isti kabinet. Natnesništvo i Titova vlada Još je preostajalo da se nadje forma, i dobije saglasnost za naimenovanje regenata, koji bi potom dali mandat za sastav vlade Titu i time sem faktičke vlasti, preneli i legalnost na njega. Regentstvo je imalo da bude za Tita poslednja etapa do detroniziranja Kralja i proglašenja republike, pa je zato on hteo i tu da ostvari svoje načelo rukovodeće uloge, ako ne Komunističke partije, ono bar partizana i od prvog časa usredsredio se na to da dva njegova člana, to jest većina budu iz redova partizanskog pokreta. Po završetku kon­ ferencije u Jalti, došlo se na rešavanje pitanja namesništva u Jugoslaviji. Prvo su se Subašić i Tito sporazumeli za jedan sastav koji je u Londonu odbijen. Potom je došao Titov drugi predlog i Kraljevi protivpredlozi, koji su se medjusobno razlikovali. Najzad je Kralju dostavljena lista predloženih namesnika iz Beograda. On je izmedju četiri predložena Srbina imao da bira jednoga, i odredio je Srdjana Budisavljevića, dok mu nije ostavljen nikakav izbor za Hrvata, jer je predložen samo jedan, Ante Mandić, član Prezidiuma AVNOJ-a i Slovenca Dušana Serneca, koji je imao položaj poverenika za finansije u Titovom Nacionalnom komitetu oslobodjenja. Posle potpisivanja ukaza o namesništvu, podnela je ostavku i Titova i Subišićeva vlada. Mandat od namesništva za sastav nove vlade dobio je Tito, koji je sastavio novi kabinet, fuzijom oba prethodna, izvesnim novim proširenjima i uvodjenjem samo jednog političara koji se nije nalazio u Titovom frontu, Milana Grola. Tako se i u političkoj bitci oko Jugoslavije došlo krajem rata do rešenja bez primera u ma kojoj drugoj zemlji. U svim uzastopnim fazama te bitke, u kojoj je Tito u odnosu na druge spoljne faktore pretstavljao samo pomoćnu snagu, nije se uspelo ni preko Subašićevih sporazuma, ni angažovanjem Kraljeve ličnosti da Tito dobije jednog partnera za deobu vlasti i da se postigne da je on sam ne prigrabi. U tom času rezultat je bio da je on postigao sve političke ciljeve i zagospodario državom, da je Draža Mi­ hailović bio već odavno bez ikakve legalnosti, bez ranije vojne snage, politički šefovi u inostranstvu ili zemlji bez svojih nekadašnjih partiskih organizacija i ma kakve aktivne uloge u vlasti, Kralj sa prerogativama pređatim namesnicima i Velika Britanija sa skoro nepostojećim uticajem. Dok su po oslobodjenju evropskih zemalja, dobili priznanje legalnosti od

68

šefovi država, koji je u toku rata nisu imali, dotle su je u Jugo­ izgubili i oni koji su je punopravno posedovali, što je neosporno kao činjenica, bez obzira na pozadinu, razloge, odgovornost i greške bilo čije koje su do takvog ishoda dovele. Ispalo je tako da ponegde imaju vlast jedni i s t i i pod Hitlerom i pod Saveznicima, a u Jugoslaviji da je nemaju ni pod jednim ni pod drugim; da Kralj čiji je kratak period vladavine u zemlji obeležen sa jedina dva politička poteza: obaranjem Trojnog pakta i pot­ pisivanjem ugovora sa Sovjetskom Rusijom, bude sprečen da se vrati u zemlju, a učesnici u prevratu od 27-og marta i ministri u ratnoj vladi da budu od novih vlasti u Beogradu oglašeni za izdajnike i predloženi za oduzi­ manje državljanstva. Kao poenta za njih je rečeno u zvaničnom saopštenju agencije “ Tanjug“ od 25 septembra 1945 godine, povodom memoranduma jugoslovenskih političkih šefova konferenciji savezničkih ministara spoljnih poslova u Londonu: “ I) duhu odluka velikih Saveznika, pomenuta lica spadaju na listu ratnih zločinaca, zbog saradnje s okupatorom i kao organizatori i inspiratori bezbrojnih zloeina.“ S a v e zn ik a , i

s la v iji

BRITANSKA

P O L IT IK A

U JUGOSLAVIJI

Kada je 27-og mavta 1941 godine, Jugoslavija odbila da se prikloni diktatu Hitlera i odlučila da veže sudbinu uz Saveznike, to je konkretno u tim časovima značilo samo uz Veliku Britaniju, kao jedinu zaraćenu silu protivu Hitlera, jer se Amerika još nije nalazila ,u ratu, a Sovjetska Rusija je imala pakt o nenapadanju sa Nemačkom. Kralj i vlada, pred nemačkom agresijom, sklonili su se u Veliku Britaniju, kao što će se nekoliko meseci docnije prve poruke o otporu u zemlji, upućivati britanskoj vladi i njenoj.vojnoj komandi, jer je sa njima jedino mogao biti uspostavljen kontakt. Od tada će britanska vlada za dugo vremena imati političku inicijativu u Jugo­ slaviji, kao i britanska komanda vojnu, i jedina biti pretstavljena preko svojih misija kod gerilaca u zemlji. Tokom toga vremena britanska politika će se izražavati dvojako, kroz učešće vojnih misija u zemlji i kroz političku aktivnost u inostranstvu. ' Britanske misije kod Mihailovića i Tita Prvi glasovi o otporu u Srbiji, koji su stizali na Bliski Istok, izazvali su interesovanje i kod britanske vojne komande i kod jugoslovenskih oficira, uglavnom Srba, koji su uspeli da se prebace u Egipat. Britanska vojna ko­ manda smatrala je za potrebno da ima na licu mesta svoje delegate, koji će posmatrati razvoj dogadjaja u zemlji i slati izveštaje, a srpski oficiri do­ brovoljno su se javljali da budu prebačeni u zemlju i uzmu učešća u gerili. Tako je početkom jeseni 1941 godine, jedna britanska podmornica iskrcala u južnom Jadranskom primorju britanskog kapetana Bill-a Hudson-a, koji je znao srpski i dva jugoslovenska djeneralštabna oficira učesnike u mar­ tovskom puču, majore Zahariju Ostojića i Mirka Lalatovića. Posle putovanja kroz Crnu Goru, pri čemu su posetili Glavni partizanski štab, stigli su meseca

69

oktobra u štab Draže Mihailovića na Ravnoj Gori, gde se već nalazilo nekoliko engleskih oficira i vojnika, zarobljenika sa Krita, koji su pobegli iz nemačkih transporta i prihvaćeni od četnika. Od prvih dana dolaska, dva glavna zahteva britanskog delegata su bila: razvijanje ustanka protiv Nemaca u što većem obimu i održavanje po svaku cenu saradnje sa partizanima. Pukovnik Mihailović sa svoje strane tražio je od britanske komande dostavljanje materijalne pom oći vazdušnim putem i omogućavanje direktne veze sa jugoslovenskom vladom u Londonu i Kraljem Petrom II. Potnoć se sastojala u dolasku jednog jedinog aviona, koji je doneo nekoliko automatskih oružja i malo municije, proizvodeći mnogo više moralni no materijalni efekat. Medjutim uskoro je došlo do sukoba četnika i partizana s čime se nije slagao britanski oficir za vez u. U toku sledećih nekoliko meseca nisu dolazili britanski oficiri i nije slata materijalna pomoć, izuzev dva do tri transporta na planini Goliji. U decembru 1942 godine, dolaze novi članpvi britanske misije i novi šef pukovnik Bailev’, koji je sa sobom doneo pismo ministra Idna djeneralu Mihailoviću i jedan dogled kao lični poklon djenerala Aleksandera. Za sve to vreme kod partizana se* nije nalazio niko, ko bi pretstavljao ma u kom svojstvu Saveznike. Jedini kontakt koji su oni imali u zemlji sa njima, bio je incident sa britanskim novinarom Atherton-om, koga su partizani ubili u aprilu 1942 godine, zbog čega je u ime Vrhovnog štaba sam Tito u januaru 1943 godine, dao saopštenje, koje nije bilo izvinjenje veo odbrana i opravdanje za ubistvo. Medjutim i pored povećanja članova britanske misije kod djenerala Mihailovića i pored mnogih obećanja, materijalna pomoć i dalje nije do­ stavljana, jer su od dolaska pukovnika Bailey-a pa do aprila 1943 godine primljena u štabu svega četiri transporta. Pojavljivala su se međjusobno objašnjenja članova štaba djenerala Mihailovića i članova britnske misije po pitanjima vojnih transporta, po pitanju vodjenja akcija većeg stila koja je tražena jedino u Jugoslaviji, dok se svim evropskim narodima savetovala opreznost, pripreme i čekanje iskrcavanja, povodom emisija londonskog radia, u kojima su počeli da se prvi put pominju Titovi partizani, kao i gra­ djanskog rata, odnosa sa partizanima i eventualnom razgraničavnju medjusobnih teritorija. Politički odnosi delovali su i na lične, umesto potpune saglasnosti dolazi do neslaganja izmedju britanskih oficira i pretstavnika pokreta Draže Mihailovića, koji je po svojoj osnovi i po svojim raspo­ loženjima odgovarah načelima Zapadnih Saveznika u potpunosti, ali ne i njihovoj taktici. Povodom govora koji je Draža Mihailović održao u prisustvu šefa britanske misije, na krštenju deteta jednog seljaka u selu Lipovu u Crnoj Gori, 28 februara 1943 godine, pitanje koje se do sada postavljalo izmedju jednih i drugih u štabu, preneto je na medjunarodni plan i dobilo zvaničan karakter. U tom govoru Mihailović je izrazio žaljenje što nema medju velikim silama onakvog osećanja savezništva kao kod Francuske prošloga rata, da se sa izvesnih strana nema poverenja u njegove izveštaje o akcijama, o stradanjima i o broju pobijenih Srba, da mu se prebacuje da ima dikta­ torske namere, da nije za Jugoslaviju i izjavio je da će se u nedostatku sa­ vezničke pom oći u oružju dočepati italijanskog oružja kad za to dodje

70

pogodan momenat. U izveštaju koji je britanski pukovnik poslao svojoj vladi o Mihailovićevom govoru, pridajući mu veću važnost no što je trebalo, pogrešno je interpretirano njegovo izlaganje o Saveznicima, o borbi sa ustašama i partizanima, kaio i o odnosu prema Italijanima. Britansko Mi­ nistarstvo spoljnih poslova predalo je povodom toga notu jugoslovenskoj vladi u Londonu, britanski premijer Čerčil uputio je pismo pretsedniku vlade Slobodanu Jovanoviću, i zatraženo je objašnjenje od djenerala Mihailovića. To se vremenski poklopilo sa završetkom Staljingradske bitke i otpočinjanjem ruske ofanzive, sa pojačanim interesovanjem Sovjetskog Saveza za Jugo­ slaviju i prvim istupima protiv Mihailovića, kao i sa sve češćim vestima o vodjenju borbe partizana protiv Nemaca. Već krajem maja meseca 1943 godine, dostavlja se djeneralu Mihailoviću zvaničan predlog britanske ko­ mande o razgraničenju teritorija sa partizanima, po kome su za njega pvedvidjeni samo planina Kopaonik, Istočna Srbija, oblast na desnoj obali Ibra i na jug do Skoplja, tako da su i krajevi u kojima je on godinu dana dominirao i gde se nije nalazio ni jedan partizanski odred, trebalo sada da budu prepušteni drugoj strani. U to vreme desilo se i povlačenje Draže Mihailovića iz Crne Gore i upad partizana u nju, pa su se tako, sem po­ litičkih, pojavili i vojnički razlozi za drukčije posmatranje situacije u Jugo­ slaviji i za odnos prema djeneralu Mihailoviću. I dok su se početnih meseca 1943 godine, sve novi britanski oficiri-padobvanci spuštali u Istočnu Srbiju, kod jedinica Draže Mihailovića, rešeno je da se pošalju prvi britanski Vojni delegati i u Titov Vrhovni štab. Krajem maja 1943 godine, dolazi kod parti­ zana britanska misija na čelu sa majorom, docnije potpukovnikom, Bill-om Deakin-om. Ona se nije mogla pojaviti u pogodnijem času za partizane, jer je tada otpočela takozvana Peta ofanziva, kada su partizani bili u najvećoj opasnosti u toku cele svoje borbe, jer su bili opkoljeni, i kada su se nalazili pred jedina dva rešenja: ili probijanje i izvlačenje iz obruča po svaku cenu, ili potpuno uništenje. Članovi britanske misije odjedared su se našli u žarištu borbi i morali da steknu utisak da se partizani bore protiv Nemaca. S druge strane partizani su u tim kritičnim časovima dobili prvi zvaničan kontakt sa Saveznicima i dostavljene su im prve pošiljke oružja i municije, što je nesumnjivo delovalo na njihov moral. Partizansko vodjstvo staralo se u to doba, da stvori dobar lični odnos i dobru atmosferu sa članovima misije i da uvek pazi na dobru režiju. U toku avgusta 1943 godine, spušta se padobranom u štab djenerala Draže Mihailovića, prvi američki oficir major Mansfield, a krajem septembra, dolaze novi šef britanske misije brigadir Armstrong, i američke pukovnik Seitz. U Titov Vrhovni štab stižu britanski narodni poslanik, general Mac Lean, a zatim sin premijera Čerčila, Randolph. U času italijanske kapitu­ lacije, članovi savezničkih misija kod Tita i Mihailovića, prisustvuju vodjenjima operacija. U Sandžaku, pukovnik Bailey je lično svedok operacija i zauzimanja mesta. Očekuje se da će se odnosi ponovo popraviti. Medjutim, britanska komanda Bliskog Istoka izdaje zvanično naredjenje svojim misijama u Jugoslaviji i preko njih italijanskim jedinicama, da se oružje preda Titu. Na intervenciju pukovnika Bailey-a, vojnici italijanske divizije “ Venecija" koji su se izjasnili za Badolja, u mestima oslobodjenim od četnika, ne ra-

71

zoružavaju se, iako je to bilo lako, već se ostavljaju pod oružjem u ka­ sarnama, pod malom četničkom prismotrom. Dok Mihailovićevi četnici na­ padaju nemačke garnizone, partizanska divizija Peka Dapčevića upada u četničku pozadinu, savladjuje njihove male posade i l azovu/ava Italijane, koji se tome ne odupiru. To je pogoršalo ponovo atmosferu izmedju članova britanske misije i članova štaba djenerala MihSilovića. Brigadir Atmstrong je od svoga dolaska tražio što veću oružanu akciju protiv Nemaca. Mihailović je postavljao sa svoje strane kao uslov dobijanje oružja i municije, našta brigadir nije pristajao iz bojazni da će se ono upotrebiti, ne toliko u svrhe za koje je namenjeno, to jest za borbu protiv Nemaca, već za borbu na unutrašnjem frontu, protiv ustaša ili partizana. Krajem novembra i početkom decembra 1943 godine, izmenjuju Armstrong i Mihailović zvaničnu prepisku, pri čemu mu onaj prvi zamera oskudicu interesovanja za vodjenje borbi u sklopu opšte savezničkih operacija, p oklanjanje prvenstveno pažnje borbama protiv ustaša ili partizana i ukazuje , na nedovoljnost akcije i sabotaža u Srbiju U odgovoru Mihailović navodi kao dva svoja glavna argumenta da su za vodjenje uspešnih operacija neophodni uslovi, prvo, obezbedjenje pozadine, jer udar sa ledja od strane unutrašnjih neprijatelja može da onemogući svaku aktivnost protiv Nemaca, pozivajući se na kratkotrajni rat Jugoslavije 1941 godine i na napad partizana s ledja u jesen 1943 godine na Četnike, navodeći niz mesta koja su zbog toga izgub­ ljena i drugo, nedovoljnost oružjia i municije i nedostatak savezničkih trans­ porta, navodeći kao primer poslednje savezničke pošiljke koje nisu zado­ voljavale ni po broju ni po sadržini. Odluka o Jugoslaviji na Teheranskoj konferenciji U to vreme održavala se i konferencija Velike Trojice u Teheranu, gde je donesena odluka da se narod u Jugoslaviji oslobodjava sam sopstvenom snagom i da jedini pokret koji će se pomagati ima da bude Titov. Svakako da inicijativu za ovu odluku nisu imali Cerčil ili Ruzvelt, da je ova, u toku rata prva radikalna promena kursa, bila diktovana dubokim razlozima po Veliku Britaniju, kao i da je Staljin imao jake adute u svojim rukama. Kao što je sama odluka Velike Trojice bila zajednička, ali ne i njeni motivi, tako nije bilo istovetno ni tumačenje novog kursa. Za Moskvu je to značilo etapu u sprovodjenju planova i eliminisanju ostalih faktora, za London nova situacija je bila imperativ za preduzimanje nove inicijative a nikako njeno ispuštanje. Ako britanska politika po pitanju dva zavadjena tabora u Jugoslaviji, nije mogla više da bude vodjena u dosadašnjem duhu, onda je bar trebalo da bude u buduće u opšte savezničkom. Iskjučivo vojničko pomaganje Tita nije trebalo da znači i isključivo predavanje Jugoslavije njemu. Ako je toga časa žrtvovan Mihailović, nije se želela žrtvovati i Jugoslavija. Kad je Tito ostao kao jedini vojni faktor u zemlji, onda je svakako najbolje vezati ga uz sebe i dovesti ga na liniju politike Saveznika uopšte. Od Teherana trebalo je partizanski pokret uključiti u kolosek savez­ ničke politike. Ako je on ideološki okrenut ka Moskvi, onda neka bar vojnički i politički bude prema Londonu; vojnički, jer britanska komanda šalje vojne misije i jedina je u mogućnosti da dostavlja transporte, politički,

72

jer se vlada i Kralj nalaze u Britaniji, pa ako je Titov pokret ostao jedini p r iz n a t i vojnički faktor u zemlji, on to nije politički u inostranstvu, gde će britanska spoljna politika morati da ima udela. Sa jednim pokretom koji je uzeo za princip netoleranciju i primenio je na unutrašnje-poliidčkom planu, trebalo je sada pokušati saradnju na medjunarodnom; sa jednim pokretom koji nije poštovao ugovq'rq i partnere u zemlji, trebalo je sada sklapati nove ugovore u inostranstvu. Budući dogadjaji imali su da dadu potvrdu ili demanti ovih planova. Jedno što je neosporno i sigurno proisteklo od Teherana, bilo je žrtvvanje Draže Mihailovića. Transporti i onako retki i neznatni, sasvim su obustavljeni. U decembru mesecu 1943 godine, članovi britanske misije, pukovnik Bailey i potpukovnik Hudson i američke, pukovnik Seitz odlaze iz štaba djenerala Mihailovića na referisanja u svoje komande. Ostali članovi misije provode zimske mesece u štabovima Draže Mihailovića. Početkom aprila 1944 godine, skupljaju se iz svih krajeva Zapadne, Istočne i Južne Srbije, članovi britanskih misija, k oji 29 i 30 maja napuštaju Dražu Mi­ hailovića. I dok su prvi britanski delegati kod Draže Mihailovića bili sigurno prvi i jedini medju gerilcima u tada porobljenoj Evropi, sada na nekoliko dana pred početak savezničke invazije na Zapadu oni ga ostavljaju. Otpočinje se sa politikom pomaganja Titovog pokreta u punom obimu i na celoj liniji, prvo kroz propagandu radio Londona, zatim kroz sve mnogobrojnije i opremljenije pošiljke oružja, najzad kroz: političko podržavanje i traženje nekih kompromisnih rešenja, prvo sa jugoslovenskom vladom, a potom i sa Kraljem Petrom II. Propaganda radio Londona Još pre Teheranske konferencije objavljivani su preko emisija radio, Londona na srpskom jeziku delovi svakodnevnih kominikea Vrhovnog štaba NOV i POJ i reportaže i članci o partizanima, štampani u britanskim lis­ tovima. Sada, po održanoj konferenciji, to je postalo još upadljivije, dok se najzad polovinom 1944 godine, nije počelo sa objavljivanjem i onih delova komunikea u kojima se govori o borbama partizana sa četnicima i u kojima se ovi napadaju. Time je propaganda radio Londona došla do svoje kulminacione tačke: počelo se sa isključivim pohvalama Draži Mihailoviću, potom su pominjani i partizani, najzad samo oni, a Mihailović preoutkivan, dok najzad nije i napadan. .Poklonjeno je puno poverenje izveštajima Titovog Vrhovnog štaba u kojima su se, iskorišćavajući mnogostruku rasparčanost jugoslovenske teritorije i nemogućnost istovremenog proveravanja svih njihovih podataka o borbama nalazili navodi koji su bili ne samo preuveli­ čavanje, nego često i izmišljotina. Retko su kad bivala tačna saopštenja o toku borbi koje se vode, o udarcima koji su zadati neprijatelju, o uspesima koji su postignuti, o mestima koja su zauzeta i brojnoj snazi jedinica koje su angažovane. I članovi britanske misije kod djenerala Mihailovića imali su često prilike da se uvere u netačnosti partizanskih kominikea, kao kada je radio London preneo vest Titove radio stanice o zauzimanju Višegrada, ma da je sam šef britanske misije brigadir Armstrong prisustvovao četničkim borbama oko zauzimanja grada iz ruku Nemaca i ustaša. Naročito je od pro-

73

leća 1944 godine, težište kampanje prebačeno na Srbiju, kao jedinu pokrajinu u kojoj Tito nije imao vojnih jedinica i gde je narodno raspoloženje bilo izrazito protiv njega. Preko radio Londona držana su predavanja o ustaničkoj tradiciji Srba, o partizanskim borbama kao istoriskom nastavku nekadašnjih oslobodilačkih ratova, dokazivalo se da taj pokret nije protiv srpski, da ima mnogo Srba u njegovom vodjstvu, da su svi njegovi protivnici pobornici onog starog što nije valjalo i neprijatelji oslobodjenja zemlje od oku­ patora, traženi su i najmanji navodi iz partizanskih kominikea o borbama u Srbiji, da bi se dokazalo da je partizanski pokret tamo jak i ubedio narod koji je živeo na licu mesta i samim tim znao pravo stanje stvari. Saopštavani su svi izvestaji o partizanskom pokušaju upada u Srbiju aprila i maja 1944 godine, za koje je narod sam mogao da proveri koliko su netačni i po na­ vodima o razbijenim četničkim jedinicama i po tobože zauzetim mestima i po tvrdjenjima da Srbi u velikom broju pristupaju partizanskoj vojsci, ma da im niko nije prišao ni kada su nadirali u Srbiju, a nekmoli kada su se razbijeni povlačili iz nje. Isto tako kada je prenet Titov poziv za partizanski Ustanak u samoj Srbiji, u vezi sa ovom ofanzivom, to je ostalo bez ma kakvog primetnog dejstva u narodu i nikakva njihova veća aktivnost sije se mogla opaziti. Oružana pom oć Saveznika partizanima Kao propaganda radio Londona, kao politička potpora ukazivana Titu spolja, tako je i vojnička pom oć njemu rasla, dok nije došla do maksimuma tokom leta 1944 godine. U zimu 1943/44 godine, transporti koje su partizani primali od Sa­ veznika nisu pokazivali znatno'povećanje. Sam Tito se u ime Vrhovnog štaba NOV i POJ u zvaničnom saopštenju, januara 1944 godine, žalio da su mu trupe u toku Šeste neprijateljske ofanzive bile ostavljene same sebi, slabo naoružane i opremljene, bez ikakve stvarne pom oći Saveznika. U prvim prolećnim mesecima transporti se sve više pojačavaju. Upravo onda kada je počelo da nestaje municije i oružja dobivenih prilikom italijanske kapitulacije, došli su britanski transporti. Oni su se tačno nadovezali onde gde su prvi prestali i pretstavljali su za nekoliko sledećih meseca odlučujući faktor za vodjenje gradjanskog rata protiv■četnika, kao pre toga italijansko oružje. Odelo, obuća, hrana, lekovi, oružje, poglavito automatsko, municija stizali su partizanima u izobilju. Kao preko noći, odjedared bi se partizanske jedinice pojavljivale u novim britanskim uniformama, opremljene britanskim automat­ skim oružjem, sa neiscrpnim količinama municije koja im je dotle pretstavljala glavni problem; dobijan je celokupni sanitetski materijal, pa su čak i britanski lekari slati. Kolikog je obima bila ta pomoć, najbolje pokazuje primer partizana u Jablanici, prostoru od dva sreza, gde je u toku dva meseca partizanima došlo toliko transporta da su mogli opremiti dve re­ gularne divizije. Partizanske komande su neuporedivo više imale oružja i municije nego li ljudstva, tako da su uvek izvestan deo oružja, municije i svakovrsne opreme sklanjali u tajna podzemna slagališta. Samo u jednom pronadjenom magacinu u Jablanici četnici su našli više od 50 engleskih

74

puškomitraljeza, više stotina hiljada metaka i uniforme za nekoliko sto­ tina ljudi. Medjutim, nije se ostalo samo na masovnom slanju pošiljki oružja i municije, već je saveznička avijacija počela da bombarduje gradove i ko­ munikacije u saglasnosti i na zahtev Titovog Vrhovnog štaba. Isto tako delovi britanske mornarice potpomagali su partizane a u Bariu u Južnoj Italiji stvorena je baza za snabdevanje partizanskih jedinica, prebacivanje ljudi u zemlju ili prihvatanje onih koji iz zemlje dolaze. Partizanska vojska dobila je po svojoj form i i po svestranoj pom oći zapadnih Saveznika, u pot­ punosti spoljni vid jedne od vojska Ujedinjenih nacija. Uniforme su bile samo engleske, oružje i municija takodje. U svim većim štabovima nalazili su se britanski oficiri, pojedine britanske baze, pored onih u Italiji i u Egiptu, stavljene su partizanima na raspoloženje. Ranjenici i bolesnici partizanske vojske prebacivani su iz Jugoslavije transportnim avionima Saveznika u Italiju radi oporavka i lečenja. Slati su projekcioni aparati i filmovi na partizansku teritoriju i dostavljane savezničke publikacije na srpskom jeziku (povremeni list “ Pobeda“ i druge). Postojala je Titova vojna misija u Glavnom štabu djenerala Vilsona, u Londonu~se_rialazio Titov lični vojni pretstavnik. Sam Tito je neprosredno posle napada nemačkih padobranaca n a'D rvar, spašen britanskim avionom i prebačen na ostrvo Vis, potom otišao u posetu britanskoj komandi u Italiju, sastao se sa premijerom Čerčilom i glavnokomandujućim maršalom Aleksanderom. Na oko je izgledalo kao da je bri­ tanska politika uspela u svojoj težnji da partizanski pokret vojnički i po- ■ litički približi sebi, da ga pretvori po njegovom duhu i orijentaciji u opšte- i saveznički, isto toliko proengleski, koliko i prosovjetski. Novi kurs savezničke politike i pokret Draže Mihailovića Dok su partizani stavljeni u red jedne od vojski Ujedinjenih nacija i dok je Draža Mihailović otpao iz zvanične britanske vojne i političke ra­ čunice, dotle je njegov pokret postojao kao živa snaga u zemlji, imao desetine hiljada boraca pod sobom, go podario skoro suvereno terenima Srbije, imao jake formacije u svim srpskim pokrajinama, ma da je ostajao više jak po raspoloženju naroda prema njemu, nego li po vojnoj snazi, jer je oskudica municije kod" četnika bivala sve veća a partizanska premoć o oružju svakim danom sve izrazitija. Onaj isti srpski seljak i varošanin, koji je 27-og marta klicao Engleskoj, i koji je malo potom, uporedo s pesmama o Draži Mi­ hailoviću, pevao o Englezima onda kada su komunisti napadali britanski imperijalizam, doživeo je 1944 godine da bude napadan i desetkovan od par­ tizana, koje je naoružala, opremila i stalno snabdevala britanska komanda. Dešavalo se u borbama da su se i s jedne i s druge strane nalazili borci koji su nosili iste britanske uniforme, bili naoružani istim britanskim oružjem, samo u raznim periodima i u nesrazmerno različitim količinama, i sada jedni sa crvenim petokrakim zvezdama, a drugi sa kokardama Kralja Petra, vodili borbu na život i smrt. Ko zna koliko je demokrata i ubedjenih anglofila, koji su por.ed ostalog, baš i zbog svojih simpatija za Veliku Britaniju ušli u pokret Draže Mihailovića, izgubilo živote od pripadnika jedne vojske, kojom je dominirala Komunistička partija, po svome stavu i osećanjima ni

75

malo anglofilska, i koja je, da bi paradoks bio potpun, nosila oružje do­ biveno od Britanaca. Srpski narod uopšte, a narod u Srbiji specijalno, kada su četničkopartizanski odnosi, izašavši iz lokalnog kruga domaćih problema i dobivši medjunarođni značaj, sa svim uvijenim motivacijama i formulama, bio je duboko zbunjen. Srbijansko selo u svojoj većini, a Zapadna Srbija kolevka nacionalnog bunta protiv okupatora, skoro u potpunosti, identifikovalo se pod okupacijom sa pojmom četništva. Nije tako reći postojala seoska kuća, ~ čiji muški članovi nisu bili u četnicima, mnogi kao niže vojne starešine, inače redovno komandanti mesta, četovodje, članovi ravnogorskih odbora, dok zaista i doslovno nije bilo kuće u kojoj stalni četnici nisu provodili duže ili kraće vreme, ili nisu dobijali hranu, odeću i tako dalje. I baš zato što se znalo, da četnik to je otac, brat, sin, muž, verenik, da biti četnik znači ne nešto nametnuto, već najčistiju spontanu samopomoć i kolektivni izraz istih shvatanja i osećanja, bez prinude, propagande ili čvrsto centralizovane or­ ganizacije, srbijanskom seljaku bilo je apsolutno neobjašnjivo, kako to da odjednom Saveznici, na čijoj se strani ušlo u rat, napuštaju četnike Srbe i pomažu partizane, koje narod neće i za koje se zna da ne vole ni Engleze ni Amerikance. Srbe je bolelo ne samo što su Zapadni Saveznici usvojili politiku potpunog i isključivog pomaganja Tita, već i što su najodgovornije savezničke ličnosti, skoro celokupna štampa i radio propaganda prihvatali i ponavljali sve teze koje je o samom sebi Titov pokret širio i sve optužbe, koje je na protivničku stranu bacao. Ma da su Dražu Mihailovića već bili napustili svi saveznički oficiri i vojnici, ipak su se u njegovim štabovima opet našli desetine i stotine drugih, koji nisu došli kao ma kakva misija, već su iskačući padobranima iz svojih zapaljenih ili oštećenih aviona posle bombardovanja u Srbiji, Bugarskoj i Rumuniji, spasavani od nemačkog zarobljavanja, blagodareći četničkim jedinicima. Oni su se na licu mesta uveravali o stvarnom raspoloženju naroda, o velikim simpatijama za Zapadne Saveznike i bili očevidci mnogih borbi, koje su četnici vodili protiv Nemaca ili Bugara, često baš da bi spasli pojedine padobrance, koji bi padali u blizini komunikacija ili većih naselja sa nemačko-bugarskim garnizonima. U avgustu 1944 godine, svi avijatičari, njih oko 400 na broju, odleteli su savezničkim« transportnim avionima, koji su se praćeni sa više eskadrila lovačkih aparata, spustili u sred dana na primi­ tivnom aerodoromu, izgradjenom i čuvanom od četnika, kod sela Pranjana u Zapadnoj Srbiji. Fotografije izvesnog broja tih avijatičara, kao i prizori ateriranja i odletanja aviona, objavljeni su u pojedinim američkim listovima, kao i izjave pilota u prilog četnika Draže Mihailovića. Početkom avgusta 1944 godine, dolazi u štab djenerala Mihailovića delegacija američkih oficira, na čelu sa pukovnikom, Mac Dcvvell-om, ne toliko kao zvanična saveznička misija, kao one prethodne, koliko u svojstvu posmatrača i ;sa zadatkom prikupljanjai i odašiljanja svih savezničkih pilota, koji su morali da se prinudno spuste na četničku teritoriju. Još od ranije primećivalo se drukčije raspoloženje američkih nego li britanskih faktora i štampe. Američka štampa nije u onoj meri prihvatala i vodila kampanju protiv Draže Mihailovića a za Tita, kao što je to činila britanska. Radio

76

Boston, u emisijama na srpskom jeziku davao je dugo vremena izveštaje agencije „Demokratska Jugoslavija11, koja je stvorena na teritoriji djenerala Mihailovića, imala direktnu radio vezu sa Amerikom i emitovala ratne izveštaje Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini (kako se zvanično zvao štab djenerala Mihailovića). Takvom stavu doprinelo je i držanje Srba — iseljenika u Americi, koji su se u ogromnoj većini deklarisali za pokret djenerala Mihailovića i preko svojih organizacija, predvodjeni am­ basadorom Konstantinom Fotićem, mnogo učinili za obaveštavanje američke javnosti o dogadjajima u Jugoslaviji. Gak i docnije dolazila su do izražaja u Americi shvatanja drukčija od britanskih, kao povodom sporazuma TitoSubašić i Kraljevih prigovora na njih u januaru 1945 godine, ili u inter­ pelacijama u američkom Senatu i Kongresu. Dolazak pukovnika Mac Dowell-a i njegova izlaganja dala su povoda optimizmu, svakako preteranom u redovima Draže Mihailovića, jer je Mac Dowell savefovao da se po svaku cenu istraje. Pobudjena je isto tako neodredjena nada, da bi eventualno prelaženje Dunava i ulazak Crvene armije u Jugoslaviju^ što nije bilo izrično predvidjeno Teheranskom konferencijom, doveli i do iskrcavanja Anglo-Amerikanaca u Dalmaciji. Pukovnik Mac DoweII je imao prilike i lično da se uveri da su partizani prilikom svog upadanja u Srbiju, septembra 1944 godine, prvenstveno napadali četnike. Krajem istog meseca, on je prešao zajedno sa Dražom Mihailovićem, njegovim štabom i jednim delom srbijanskih četničkih jedinica u Bosnu, gde je boravio još jedno izvesno vreme. Novembra 1944 godine, djieneral Mihailović upućuje formalni apel dje­ neralu Vilsonu, savezničkom komandantu na Srednjem Istoku, u kome se kaže, pored izlaganja o situaciji u Jugoslaviji i izjave da Sovjeti prihvataju samo saradnju Titovih partizana, da je on gotov da se sa ćelom svojom Jugoslovenskom vojskom u otadžbini stavi pod britansku komandu, u cilju uključenja u opštu savezničku ofanzivu u Jugoslaviji, moli da mu se pošalju oficiri u štab, da bude snabdeven oružjem i municijom i da se utiče na komuniste da prekinu sa napadanjem na njegove jedinice. Ma da se front prema Nemcima tek približio granici Bosne, ma da je general Mihailović raspolagao na prostoru Sandžaka i Bosne tada daleko većom snagom nego li partizani i ma da je prema tome mogao da zada Nemcima efikasniji udar pri njihovom povlačenju, nego li što su to partizani učinili u Sremu, ipak je taj apel ostao bez dejstva. Politički preokret u Jugoslaviji Kada je u septembru mesecu 1944 godine, Tito bez dogovora sa bri­ tanskom komandom i vladom napustio Vis i otišao u susret nastupajućoj Crvenoj armiji, to je imalo i svoj simbolički značaj, jer je time završen jedan period, period taktiziranja Titovog pokreta sa Britancima, a otpočet drugi, zajedničke politike sa Sovjetima. Politička i vojna inicijativa iz britanskih ruku prešle su u sovjetske. Umesto britanskih misija, glavnu vojnu ulogu dobijaju komandanti Crvene armije, umesto prvog sporazuma Tito— Subašić, koji se zakljućuje u prisustvu Britanaca, dolazi se do drugog, koji se sklapa u saglosnosti sa Moskvom. Iz faze isključivo britanske politike u Jugo­

slaviji, kakva je bila u prvim godinama rata, 1941/42 godine, prešlo se od Teherana u kombinovanu englesko-sovjetsku i sad Se dospelo u isključivio sovjetsku. Kao što je britanska inicijativa u toku leta 1944 godine, po Titovom shvatanju bila privremena, tako je sada novostečena sovjetska smatrana konačnom. Još pri p ibiižavanju Crvene armije granici Jugoslavije, par­ tizansko vodjstvo počelo je da zaoštrava odnose sa Velikom Britanijom. Prvo je Tito protestvovao kod Saveznika, što oni tobože još uvek pomažu Dražu Mihailovića. Zatim su povodom isticanja londonskog radia o velikom značaju svakovrsne pomoći koju su Zapadni saveznici ukazali partizanskom pokretu, radio stanica „Slobodna Jugoslavija'4 i zvanični organ NOV, i POJ “ Nova Jugoslavija“ (broj 13/14) napali londonski radio da neverno prikazuje stvari, rekavši: “ Treba medjutim, istaći činjenicu da je baš u pogledu naoružanja naše vojske pomoć Saveznika bila mala — prema tome naoružanje naše vojske samo vrlo malim delom potiče iz savezničkih izvora." Kada je radio London u jednoj svojoj emisiji pomenuo da u borbama u Jugoslaviji učestvuju i neke britanske jedinice, “ Slobodna Jugoslavija11 je odgovorila da ta vest ne odgovara istini. Kada je ponovo na londonskom radiu pomenuta britanska teška artiljerija, koja je iskrcana u Dalmaciji, „Slobodna Jugoslavija11 je dala jedno saopštenje u kome je rečeno: “ Maršal Tito nije dao odobrenje da se engleske trupe iskrcaju u našoj zemlji, niti je ovo odobrenje traženo.11 Kada je Crvena armija ušla u Beograd i kada je organizovana prva Titova vlast, došlo je nekoliko savezničkih novinara, koji su zbog svojih izveštaja 0 stanju u Jugoslaviji uskoro proterani. Isto tako, prilikom prvih koraka UNRE za pomoć opustošenim krajevima Jugoslavije, partizanska vlast je i sa njom došla u sukob, jer je odbila kontrolu njenih organa pri podeli pomoći, da bi režim ta sretstva mogao koristiti za svoje ciljeve, što ni jedna druga vlada u oslobodjenoj Evropi nije zahtevala od UNRE. Kao što je britanska politika iz jednog rešenja po nuždi napravljenog u Teheranu, pokušala da vodi novu politiku, tako je početkom 1945 godine, pred novostvorenom situacijom u Jugoslaviji imala u taj mah da se prilagodi dalom stanju stvari. Povodom prigovora Kralja Petra na sporazum Tito— Šubašie. britanski premijer čerčil je još jedared, valjda poslednji put, u potpunosti / stao na stranu Tita. Tada se izjasnio za sprovodjenje sklopljenog sporazuma 1 rekao.* “ Moja je iskrena nada da će se maršal Tito pokazati kao spasilac i ujedinitelj zemlje, kao što je on uostalom danas i njen neosporni gospodar.11 Na sastanku Velike Trojice u Jalti, polovinom februara 1945 godine, sem odluka koje se tiču isključivo Jugoslavije, zaključci i zajednička deklara­ cija govore o uspostavljanju demokratskog poretka u zemljama oslobodjene Evrope, što se odnosi i na Jugoslaviju. Oni predvidjaju da će povratak redu u Evropi, morati da bude ostvaren metodama koje će pomoći oslobodjenim narodima da zrbrišu i poslednje tragove nacizma i fašizma, da bi sebi dali demokratske institucije po sopstvenom izboru. Tu rečenicu o uništenju posleđnjih ostataka fašizma, Tito, njegova okolina i njihova propaganda su __vrlo rado i vrlo često citirali za dokaz da ispunjavaju odluke Krimske kon­ ferencije, ali su vrlo retko, docnije_skoro nikad, citirali sledeoe delove u kojima se isticalo načelo da treba uspostavili privremene vlade koje bi na

78

širokim osnovama pretstavljale sve demokratske elemente, sa garantijom da 'ć e se što je moguće brže vaspostaviti putem slobodnih izbora vlade u saglasnosti sa narodnom voljom i da će sve tri velike sile olakšati svuda gde je .-to moguće izvodjenje ovakvih izbora. O Jugoslaviji posebno je rečeno: ‘ ‘Sto sc tiče Jugoslavije, složili smo se da maršalu Titu i Subašiću izložimo potrebu da što pre dodje do jednog sporazuma medju njima i da što pre obraduju jednu vladu na bazi tog sporazuma. Preporučujemo dalje da nova vlada čim bude obrazovana objavi sledeću deklaraciju: 1. Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije moraće da obuhvati i članove poslednjeg jugoslovenskog parlamenta koji nisu kompromitovani saradnjom sa neprija­ teljem, i ove dve grupe imaju biti priznate kao Privremeni parlamenat. 2. Zakomodavni akti AVNOJ-a moraće biti podvrgnuti docnijoj ratifikaciji od strane Ustavotvorne skupštine.“ To je bio prvi pokušaj da se i načelno, u skladu opštih savezničkih principa i konkretno, po pitanju privremene vlasti u Jugoslaviji, stave izvesne obaveze partizanskom pokretu, ali se tada po­ stavljalo kao najhitnije pitanje da se nadje rešenje i izvrši fuzija takozvane kraljevske vlade van zemlje, koju su formalno priznavali Saveznici i Titovog nacionalnog komiteta oslobodjenja u zemlji, koji je bio faktički gospodar, da bi Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države mogle priznati novu zajedničku privremenu vladu i vaspostaviti svoje ambasade u zemlji. Bilans britanske politike na kraju rata Kakav je bilans na kraju rata u pogledu Jugoslavije mogla da učini britanska politika? Ona je pre svega upoznala Titov jpofcret i režim tek po njihovom zavladjivanju državom, jer je bilo nesumnjivo da su komunisti mnogo bolje poznavali Zapad, nego što su javno mnjenje i politički ljudi Zapada znali šta stvarno žele i čemu teže jugoslovenski komunisti. Titovom praksom kroz nekoliko sledećih meseca brzo se moglo uvideti ono što se pre možda nije htelo verovati: da je Komunistička partija Jugoslavije gospo­ dar u državi, kao prethodno u partizanskom pokretu i da je sovjetski uticaj u Jugoslaviji dominantan i to ne samo ideološki već i konkretno politički. Na novoj praksi se dokazalo, kakva je anomalija da Komunistička partija vaspostavlja demokratski poredak onakav kakav je on na Zapadu shvaćen. Moglo se takodje uvideti kako Tito poštuje obaveze date na hartiji i kako izgleda u stvarnosti lojalna saradnja koju je on obećavao u sporazumima. Dok su partizani bili u položaju da bacaju krivicu samo na Dražu Mihailovića, zbog prekinute saradnje, moglo im se u stranom svetu verova.i, ali im se više vera nije mogla poklanjati kada su počeli iste formule primenjivati i na sve ostale redom. Retko je koga saveznika Velika Britanija tako svesrdno pomagala u ovome ratu kao partizanski pokret. Čak je išla dotle da je svoje prirodne prijatelje prepuštala na milost i nemilost, eliminisala one koje je nekada sama uzdizala, prepustila svojoj sudbini saveznika — srpski narod, koji joj je prišao u najtežem trenutku, a naoružavala i utirala put ka vlasti pokretu rukovodjenom od Komunističke partije. Na završetku rata došlo se dotle, da je Komunistička partija Jugoslavije ne samo postala presudni i jedini faktor

79

u državi, nego da i Velika Britanija nema ni u jednoj od oslobodjenih savez­ ničkih zemalja tako težak pristup i tako slab uticaj kao u Titovoj Jugo­ slaviji, da je u njoj ostvareno unutrašnje političko uredjenje koje je u dijemetralnoj suprotnosti sa britanskim shvatanjima i poretkom i da je po­ vedena spoljna politika koja ne želi ni jednom čvrstom niti da bude vezana za Zapad. Kao što je vojnička korist Saveznicima u toku rata od strane Tita nesrazmerna sa vojničkom pom oći koju su mu ukazali, tako je još više nesrazmeran njihov politički uticaj na kraju rata, sa političkom podrškom koju su mu pružali. Saveznici su žrtvovali u Jugoslaviji svoje principe proklamovane uAltanskoj povelji, prenebregli ugovore koje su prethodno proglasili medjunarodno važećim, skučavali suverenitet jedne savezničke države i nametali svoju volju njenim legitimnim pretstavnicima, napustili princip slobodnog opredeljenja naroda po završetku rata i dali apsolutnu vlast jedino u Jugoslaviji malobrojnom partizanskom pokretu, predvodjenom od Komunističke partije, a Jugoslaviju ostavili sa manje slobode, nego što su je dobile pobedjene i okupirane zemlje. Od Teherana, decembra 1943 godine, pa do priznavanja Republike decembra 1945, Saveznici su pomagali da se jedan narod protiv svoje volje stavi pod jaram Tita. Kada se to ostvarilo, oni su hteli prividno da se dezinteresuju za njegovu sudbinu, i to ne samo što bi to bilo van granica m oći njihovog uticaj a, već kao da bi se unutrašnji poredak države, koji su oni doprineli da se ostvari, ticao samo toga naroda, kao da ga je sam narod svojom slobodnom voljom izabrao i kao da je on njegov interni problem. Jugoslavija je po prostoj logici stvari trebalo da bude ili saveznička zemlja, u čemu je, i bio smisao 27-og marta, pa onda da bude oslobodjena od savezničkih armija, kao i sve ostale zemlje sem Poljske, ili neprijateljska zemlja, što bi bila posledica 25-og marta, pa da na kraju rata ima zjedničku savezničku okupaciju, kontrolne komisije i privremene vlade. Ovako je ispalo da niti su Anglo-Američke trupe kročile u zemlju kao oslobodioci, niti kao okupatori, da nema ni kontrolnih komisija, da je vlada priznata, da Jugoslavija nije, kao sve ostale zemlje ni saveznička ni neprijateljska, već pre svega i više svega samo Titova.

SO VJETSK A P O L IT IK A PREM A J U G O S L A V IJ I Staljin je darovao za pobedu sovjetske stvari sasvim novu tehniku vladanja i taktiku političkog rada. To je elementarna oznaka njegove p o­ litike, koju prenebregavaju kako komunistički prijatelji, tako i neprijatelji; jedni tražeći u svakom aktu dokaz za demokratizaciju sovjetskog režima, drugi, kvalifikujući ih unapred kao manevar. Osnovi Staljinove politike Ključ svih taktika i promena u sovjetskoj politici, leži u rasporedu i odnosu snaga na medjunarodnom polju. Taktika je ogledalo snage; od odnosa

80

snaga zavisilo je uvek pravo učesnika i slovo ugovora. U koliko jedan pokret ili država imaju veću snagu u odnosu na ostale partnere, u toliko mogu samostalnije da istupe i otvorenije da postave zali te vc; što god im snaga u poredjenju sa ostalima biva slabija, to će u zahtevima biti ublaženiji a u saradnji popustljiviji. U svesti da se svi, ciljevi ne mogu postići odjedared i svi neprijatelji potući u jedan mah, da se mora raditi u etapama, i da svakoj pojedinoj etapi odgovara posebna taktika, leži objašnjenje Staljinove i unutrašnje i spoljne politike. Dok je pod Lenjinom mnogo više polagano na sprovodjenje političkog programa, nego li na homogenost vladajuće manjine koja je držala vlast u svojim rukama, dotle je Staljin napustio mnogo što šta od ortodoksnog komunističkog programa, ali je zato daleko uspešnije učvrstio jedinstvo u partiji i njenu vlast u državi. Dok je u prvim godinama sovjetskog režima bila usredsredjena tolika pažnja na uništenje privatne svojine, braka, crkvene organizacije, dotle je Staljin stavivši ih u svoju službu, postigao da mu one ne samo nisu opasne, nego da mogu postati i korisne. Staljin je dobro uvideo da ga sa vlasti ne mogu srušiti ni porodica, ni crkva, ni delimična privatna svojina, pa je zato za njih postao liberalniji, ali da ga mogu oboriti pofitička i vojna opozicija iz redova sopstvene partije, pa je prema njima bio daleko brutalniji. Zato u njegovom poretku ima mesta i vladikama ako su na liniji vlasti, ali ne i onim komunistima koji bi u krilu partije izazivali podvajanja. Traži se dogmatska vernost i javno ponavljanje teza Marksa i Englesa, u vladajućoj zvaničnoj interpretaciji, ali pre svega apsolutna poslušnost ge­ neralnoj liniji i ostvaruje) se puna zavisnOst ođ režima. Odanost se ne stvara toliko na kultu ideje, koliko na kultu vodje. U unutrašnjoj politici svi Staljinovi ustupci i reforme, nikada nisu dirali u jednu osnovnu i najpresudniju tekovinu-vlast. Staljin je čak u toku rata pokazao tendenciju da je još više učvrsti. Pre rata bio je faktički gospodar države, a za vreme rata postao je i nominalni; do rata je imao položaj generalnog sekretara Komunističke partije, dakle njenog šefa, a zatim je postao i šef vlade, kao njen pretsednik. i šef vojske kao njen vrhovni komandant (ovaj pelcer trojstva uzeo je i Tito). Na planu spoljne politike vidi se takodje razlika na celoj liniji. Dok je nekada, naročito po shvatanjima Trockog, interes svetske revolucije trebalo da ide ispred interesa Sovjetskog Saveza, dotle je pod Stalinom Sovjetski Savez došao u prvi plan. Ne služi više Sovjetski Savez svetskoj revoluciji kao baza, već revolucionarni komunistički pokreti sveta počinju da služe Sovjet­ skom Savezu. Ne samo da su Sovjetski Savez i svetska revolucija izmenjali mesta, nego su to takodje i Crvena armija i svetski proletarijat. Lenjin se pouzdavao u pobedu svoje misli revolucijom medjunarodnog proletarijata iz­ nutra, dok je Staljin više nade polagao u okupaciju Crvene armije spolja. Rešenje sudbine Sovjetske Rusije u prvim godinama rata zavisilo je isključi­ vo od snage Crvene armije; njoj medjunarodni proletarijat potlačene Evrope nije pomogao skoro ništa kada se radilo da ona opstane, ali je ona sa Crvenom armijom pomogla mnogim evropskim komunističkim partijama presudno, kada je trebalo da ove dodju do vlasti, makar i delimične. Ne radi se u ime radničke klase, kao na kraju Prvog svetskog rata, već u ime radnog naroda svake pojedine države Evrope. Ne želi više Komunistička

81

partija da ide u borbu sama, bez socijalističkih, seljačkih i gradjanskih stra­ naka, već svuda istupa i zalaže se za jedinstven front, ako ne sa pravim onda i sa fiktivnim strankaflta, radi dolaska a još više održanja na vlasti. Nije vise cilj revolucija po svaku cenu, već vlast po svaku cenu, i to ne samo apsolutna, kao što je već u Sovjetskom savezu, nego i presudna kao u Ti­ tovoj Jugoslaviji, pa i delimična, sa pretežnim uticajem kroz jedinstvene frontove kao u ostalim zemljama jugo-istočne Evrope, pa najzad čak i m i­ nimalna kao u zemljama na Zapadu. Ne izvodi se više nigde revolucija, već jedino gde može, sovjetizacija i to kao niz_ etapa. Jedna je sovjetska penetra­ cija, druga uzimanje pretežne vlasti Komunističke partije, a treća uvodjenje sovjetskog ekonomskog uredjenja. Dok je to u slučaju baltičkih država išlo brzo, od penetracije, preko inkorporacije do sovjetiziranja, zato što onda nije bilo ma čijeg udela sa strane, dotle je kod država jugo-istočne Evrope, to išlo sporije, zbog opštesavezničkih obaveza, zato se moralo zadovoljiti sa do sada postignutim rezultatima i iz ofanzive preći u defanzivu. ^ Moskva I dogadjaji u Jugoslaviji Odnosi sovjetskog saveza sa Jugoslavijom do 22 juna 1941 godine, obeleženi su najparadoksalnijim skokovima i obrtima. Predratna Jugoslavija je bila skoro poslednja zemlja u Evropi, koja je tek 1940 godine vaspostavila diplomatske odnose sa Moskvom, dok je pak 27-mo martovska vlada od prvog dana insistirala i zalagala se za savez sa njom. U maju 1941 godine, sovjetska vlada je otkazala gostoprimstvo jugoslovenskom poslanstvu u Moskvi i pozvala ga da napusti zemlju, jer, navodno, Jugoslavija više ne postoji, a nešto više od mesec dana posle toga, Moskva je pozvala narode Jugoslavije na ustanak i opet primila isto poslanstvo. Dva tri dana posle izbijanja sukoba četnika i partizana, Draža Mihailo­ vić, već počev od petog novembra 1941 godine, slao je telegrame jugo­ slovenskoj vladi u Londonu da preduzme korake kod britanske vlade, i preko nje kod sovjetskog pretstavmka, u cilju ujedinjenja svih snaga otpora. U toku meseca novembra razvijena je živa aktivnost u tom smislu. Tadašnji pretsednik jugoslovenske vlade djeneral Simović, stavio se u kontakt sa ministrom Idnom, jugoslovenski poslanik u Rusiji dobio je nalog da dodje u dodir sa sovjetskom vladom da bi ona poslala instrukcije komunistima u Jugoslaviji da saradjuju sa pukovnikom Mihailovićem i da rade pod njegovom komandom u borbi protiv osvajača. Činjen je pokušaj preko sovjetskog am­ basadora u Londonu Majskog, zatim preko Višinskog da se sav otpor stavi pod komandu Draže Mihailovića, kao žvanično priznatog komandanta i najpozvanije ličnosti. U aprilu 1942 godine, predata je nota u istom smislu šefu sovjetske vojne misije u Britaniji pukovniku Sizovu a novi pretsednik jugoslovenske vlade u Londonu Slobodan Jovanović imao je sastanak sa poslanikom Bogomolovom. Prilikom posete Molotova Londonu 1942 godine, učinjen je novi pokušaj da se direktno sa Sovjetima stvori ugovor o jedinstvu svih gerilskih snaga u Jugoslaviji. To je sve ostalo bez uspeha, za razliku od Francuske, gde je tamošnjim komunistima data instrukcija za saradanju sa ostalim grupama otpora, koja je odmah sprovedena u delo. Od onoga časa kada je Komunistička partija Jugoslavije počela stvarati

82

sv o ju posebnu vojsku, Moskva nije mogla biti ni za kog drugog, nego li za

partizane, a od kako je počeo gradjanski rat, samim tim je opet morala biti na njihovoj strani. Pitanje njenih simpatija i interesa nije se moglo uopšte postavljati, jedino je dolazilo u obzir pitanje njene taktike, odnosno snage. Dok je Komunistička partija Jugoslavije vodila borbu protiv ministra Draže Mihailovića, prijateljstvo Sovjetske Rusije sa egzilskom jugoslovenskom vladom spolja, i prepuštanje partizana svojoj sudbini od strane Moskve nije mogla doći u mogućnost nikada u sovjetskoj politici, jer od početka ako nisu mogli zvanično da budu za partizanski pokret, još manje su morali da se izjasne protiv njega, ili da mu narede da se stavi pod drugu komandu. Kada je osposobljena radio stanica “ Slobodna Jugoslavija1 u Tiflisu, onda je uspostavljen i stalan kontakt partizanskog Vrhovnog štaba sa Moskvom i dobijane su povremene instrukcije od Kominterne. U to vreme zvanični pretstavnici Sovjetskog saveza nisu istupali javno za partizanski pokret, niti su napadali drugu stranu, što je odgovaralo ondašnjoj vojnoj i političkoj situaciji, kako u Jugoslaviji po snazi partizana, tako i u savezničkom bloku, po uticaju Sovjeta na politiku malih zemalja. U govoru od 1-og maja 1942 godine, Staljin je prvi put rekao: “ Plamen partizanskog rata obuhvatio je čitavu Jugoslaviju” , što je ondašnja partizanska propaganda u zemlji u to vreme vrlo često ponavljala, kao prvi glas iz Rusije o njima, kao što je inače potoni kroz sve tri godine uvek izdavala Staljinove govore i proglase po­ vodom proslava 1-og maja i 7-og novembra, kao “ naredbe Vrhovnog komandanta". Kada su Sovjeti iz vojničke ofanzive na Istočnom frontu prešli i u političku u savezničkoj koaliciji, onda su u tom času od svih evropskih zemalja imali jedino u Jugoslaviji kakav — takav izgradjen partizanski pokret, pod rukovodstvom Komunističke partijci, i automatski su se prvo za njega založili, kao što su i na njegovog protivnika Dražu Mihailovića udarili. Prvi zvaničan korak sovjetske politike protiv Draže Mihailovića bilo je predavanje memoranduma od strane Splomona Lozovskog, 3-ćeg avgusta 1942 godine, jugoslovenskom ambasadoru, u kome partizani optužuju djenerala Mihailovića da saradjuje ne samo sa Nedićem i sa Italijanima nego i sa ustašama. Kao i partizanima, tako je i Moskvi legalnost i učešće Draže Mihailovića u vladi dobro došlo da stvori lanac povezanosti i odgovornosti redom: zbog pojedinih komandanata, optuživan je i Draža Mihailović kao njihov vrhovniJcomandant, preko njega kao ministra potom, i cela vlada, kao što je najzad Tito i Kralja stavio u isti red. Kao što je Tito u zemlji krajem 1943 godine, ne samo odbio da priznaje kraljevsku vladu, veo stvorio svoju novu, tako je Moskva docnije odbila traženje jugoslovenske vlade za skla­ panje medjusobnog saveza, sličnog onome izmedju Cehoslovafike i Sovjetske Rusije. Odbijanje toga saveza, od strane Sovjetske Rusije bilo je u napred sigurno, s obzirom na postignutu pobedu u Teheranu i dobijenu bitku na Istočnom frontu. Tako su i ovoga puta odnosi Jugoslavije sa Sovjetskim savezom dobili svoj specifični vid različit od onih koje su sa njim imale ostale evropske zemlje. Dok je jugoslovenska vlada od 27-og marta 1941 godine, bila svakako jedina u ono vreme u Evropi koja je nastojala da dodje do što čvršćeg saveza sa Moskvom, dotle je početkom 1944 godine, kraljevska

83

vlada u egzilu svakako bila poslednja od svih savezničkih s kojom bi Staljin tada pravio ma kakav savez. Od tada istorijat sovjetske politike u Jugoslaviji nije pun po svojoj aktivnosti, i nema peripetija i metamorfoza; on se sastoji samo iz dve odlu k e,'koje su resile sudbinu Jugoslavije na završetku rata, prva — T eheranska konferencija i druga — ulazak Crvene armije u Jugoslaviju. U Teheranu Jugoslavija je bila prva saveznička zemlja za koju je unapred rešeno kome pripada, ako ne politički u inostranstvu, ono sigurno vojnički u zemlji. Izmedju dva tabora, prvo je u Jugoslaviji odneo pobedu onaj koji je imao apsolutnu podršku jedne velike sile, koja se spremala na svoj pobed$nosni pohod na Jugo-istok. Partizanski j>okret je imao ne samo njenu potporu, nego je i po prethodnoj saglasnosti radio, što se videlo u donošenju odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a i postavljanja osnova takozvane Demokratske Federativne Jugoslavije, koje se vremenski tačno poklapalo sa periodom izmedju Moskovske i Teheranske konferencije. Teheransko rešenje išlo je u prilog Sovjeta, a njegovo sprovodjenje pripalo je drugim Saveznicima. Procedura i aktivnost pali su potpuno na britansku politiku i njenu vojnu komandu, ali su linija i smer odgovarali Sovjetima. Moskva nije imala u Jugoslaviji svoju zvaničnu misiju sve do marta 1944 godine, kada je ova došla na čelu sa djeneralom Kornejevom, a tek tim pre nije bilo ni govora o slanju sovjetske materijalne pom oći vazdušnim putem, o sadejstvu crvene avijacije, vojnim misijama pri partizanskim štabovima, što je sve ostavljeno britanskoj komandi. Prva Titova zvanična delegacija, na čelu sa Milovaiiom Djilasom stigla je u Rusiju tek u maju 1944 godine. Ulazak Crvene armije u Jugoslaviju Ma da su Titov pokret već davno priznavali -za jedinog savezničkog vojnog i političkog faktora u zemlji, ma da su se nemačke trupe sa Bal­ kana u veliko povlačile, ipak partizani nisu bili u stanju da faktički za­ gospodare celokupnom državom, a naročito ne Srbijom. Trebalo je da dodje u pomoć dojučerašnja okupaciona bugarska vojska i da prekorači granicu Crvena armija. Kao što su se uz italijansko oružje i municiju, koje je posle pet šest meseci već nestajalo, nadovezali britanski transporti, od kojih su partizani za sledećih nekoliko meseci živeli, tako je sada došla Crvena armija da dovrši delo koje su ovi započeli. Staljin, koji je još formalno priznavao kraljevsku vladu u Londonu, tražio je i dobio odobrenje od Tita, kao pretsednika Nacionalnog komiteta oslobodjenja i Vrhovnog komandanta NOV i POJ za ulazak sovjetskih trupa u Jugoslaviju. Kao što je Iako voditi dobru politiku u ratu, kad se kao jači partner ima za sobom tri do četiri stotine pobedničkih divizija, tako se isto lako nadje formula za ekspanziju kad se ima dovoljna snaga i sigurnost u uspeh. Ideološki imperijalizam svake boje odavno je već usvojio da svoju ekspan­ ziju stavlja pod formulu oslobodjenja naroda. Dok se radilo o jednostranim aktima i o ulaženju u nezavisne i slobodne zemlje, ta formula je usvajana kao tačna isključivo od izvršilaca. Medjutim, ona je postala mnogo prijem ljivija kad se u završnoj fazi ovoga rata radilo o proganjanju fašističkih osvajača iz porobljenih zemalja i kad je postojao savez sa drugim velikim

84

kilama. Za Bugarsku je morala da bude malo komplikovanija formula; morao se objavljivati rat da bi se posle nekoliko dana sklopilo primirje, jer se bez njegove objave ne bi imala motivacija za ulazak sovjetskih trupa u zemlju, koja nije ni saveznička ni neprijateljska, ne bi se automatski stekla odlučuju­ ća reč u pregovorima za primirje, i ne bi se mogla obezbediti bez toga onako po sebe povoljna nova vlada. U Jugoslaviji se tako komplikovana pro­ cedura nije upotrebljavala. Crvena armija, po izjavama sovjetskih šefova kao pobednička saveznička vojska imala je da tuče nemačke osvajače gde god ih nadje i prema tome došla je da ih istera iz jednog dela Jugoslavije. Ulazak Crvene armije u pojedine zemlje ne znači automatski usposta­ vljanje sovjetskog poretka u njima na celoj liniji. Novi režim čak nije istovetan u svim tim zemljama; nije isti u Finskoj i Poljskoj, Kao što nije isti na Jugoistoku u Jugoslaviji ili Bugarskoj i Rumuniji. Sem stepena interesovanja Zapadnih saveznika, on još zavisi, prvo, od snage partizanskog pokreta rukovodjenog od Komunističke partije u svakoj pojedinoj zemlji i drugo, od kompaktnosti naroda i njegovog političkog vodstva. Jedno se stanje stvara po isterivanju nemačkih okupatora, gde u celoj državi ima uopšte 30 do 40 partizanskih divizija i gde je Komunistička partija jedina gospodareoa kao u Jugoslaviji, a drukčije gde ima svega 5— 6 partizanskih brigada kao u Bugarskoj, ili tamo gde ih Uopšte nema. Jedna situacija nastaje u zemlji gde su narod i voćstvo povezani, i gde vlada politička i duhovna kompaktnost, a druga u zem lji gde postoje mnogobrojni antagonizmi i gde se vodi gradjanski rat. U takvim slučajevima podvojenosti, ne samo da jedna strana, makar nesrazmerno malobrojnija ima jedina pravo na reč, već i druga, ma koliko u narodu jača i za savezničku stvar zaslužnija gubi sva prava. Optužbe tu imaju različitu motivaciju a uvek istu suštinu: pr imiti i apsorbovati sve one koji se povinuju, a eliminisati one koji se sa tim diktatom ne saglašavaju. Čas će se napadati Draža Mihailović sa optužbom da ne vodi stalno borbu protiv okupatora, onda kad se savezničke armije' ne nalaze uopšte još u Evropi, a čas će se sa potpuno obratnom motivacijom optuživati djeneral Bor što je borbu vodio, onda kad su se crvene trupe nalazile na nekoliko kilo­ metara pred Varšavom. Čas će se odbacivati kao skroz neosnovani razlozi Dr&že Mihailovića, koji se u odbranu svog stava protiv opšteg ustanka pre vremena, poziva na nesrazmerne narodne žrtve i strahovite okupatorske re­ presalije, a čas će se tim istim argumentom optuživati djeneral Bor, da je izazvao tolike žrtve. Po skupu svih okolnosti vojničkih i političkih, unutrašnjih i spoljnih, u Jugoslaviji je od svih evropskih zemalja na kraju rata postignuto po Sovjete najpovoljnije rešenje. Ono je sa sovjetske strane model i obrazac za ostale zemlje. Zato je Staljin u odgovoru dopisniku Tajmsa, (18 maja 1945 godine), povodom stvaranja nove poljske vlade nacionalnog jedinstva rekao: “ Ja mislim da se poljsko pitanje može resiti normalnom procedurom u saglasnosti izmedju saveznika, a pod uslovom da se oni pridržavaju sledećih glavnih načela: a) prilikom rekonstrukcije poljske vlade, ova ima da se smatra kao glavno jezgro buduće poljske vlade nacionalnog jedinstva, analo­ gno onome kako je bilo u Jugoslaviji, gde je Nacionalni komitet oslobodjenja priznat kao jezgro ujedinjene jugoslovenske vlade . . .“

85

Realno gledano, sigurno je, kad je već sovjetska armija ušla u Jugo­ slaviju da se nije mogla praviti ni jedna politička kombinacija za vladu, bez učešća Komunističke partije Jugoslavije, kao i u ostalim jugoistočnim zemlja­ ma, u toliko pre što je ovde imala i svoju stvorenu vojsku. Ako je došlo do razlaza, na jednoj strani Komunistička partija Jugoslavije i od nje stvoreni Narodni front bez ijedne od glavnih stranaka, a na drugoj pokret Draže Mi­ hailovića, potom sve velike demokratske stranke, srpske, hrvatske i slovenačke i sam Kralj Petar, to nije zato što je odbijana pomisao da se isključi Komunistička partija iz političke računice, već zato što je ona odbacivala svaku ravnopravnu koaliciju i tražila da se priznaju kao stvari van diskusije: njen gospodareći položaj u partizanskom pokretu i u državi, od nje stvorena politička vojska, državni aparat, federativna pođela, kao i prva i presudna reč u svima političkim pitanjima. Srpski narod kao celiua, nikada nije hteo da pruži ni najmanjeg znaka neprijateljstva prema ruskom narodu, ni prema njegovom političkom vodjstvu, ali s druge strane ni po koju cenu n ije'h teo da pristupi pokretu Josipa Broza — Tita i potom da pristane na njegovu komunističku diktaturu. Sovjetskom političkom pa zatim i vojnom inicijativom na Balkanu to dvoje bilo je nespojivo. Sovjetska po­ litika htela je kao po sebe najpogodnije rešenje da apsolutnu vlast u Jugo­ slaviji ima generalni sekretar Komunističke partije, makar da to većina srpskog naroda ne želi; srpski narod nije hteo Titov režim, makar da ga i Crvena armija podupire.

86

OSNOVI TITOVE JUGOSLAVIJE

GOSPODAREĆI POLOŽAJ KOMUNISTIČKE PARTIJE U PARTIZANSKOM POKRETU I SADASNJOJ DR ŽAVI Kad se govori o partizanskoj akciji saglasni su skoro svi samo u jednoj tački, kako pripadnici jednog tako i drugog od zavadjenih tabora u gra­ djanskom ratu i antiokupatorskoj gerili, kako ljudi u zemlji, tako i posmatrači iz inostranstva, naime da je njen začetnik i organizator Komunistička par­ tija Jugoslavije. Kad Eduard Kardelj kaže da je najvidniju ulogu inicijatora i organizatora njihove narodno-oslobodilačke borbe igrala Komunistička par­ tija Jugoslavije, onda on ne samo da ne govori ništa novo i nepoznato, ne samo da ponavlja tezu koja se za tri godine rata mogla čuti od njihovog Vrliovnog komandanta pa do politkoma poslednje čete i mogla čitati počev od zvaničnog partiskog organa pa do najopskurnijeg bataljonskog džepnog listića, već on ponavlja jednu od glavnih istina o partizanskom pokretu, koje su svi svesni. Rukovodeća uloga Komunističke partije u njemu se višestruko pokazuje: u liniji narodno-oslobodilačke borbe, u nametanju sopstvenog na­ cionalnog programa, u stvaranju sopstvene vojske, u apsolutnoj premoći u svim političkim telima i najzad, u organizovanju celokupnog novog državnog poretka Jugoslavije. Linija narodno-oslobodilačke borbe Kao što su Lenjin i njegova sovjetska revolucija uspeli potpuno neza­ visno od Marksove dogme i teorije, tako su Tito i Komunistička partija Jugo­ slavije, u narodno-oslobodilačkoj borbi vodili sasvim različitu akciju od one koju su evropske komunističke partije razvijale u cilju socijalne revolucije na kraju Prvog svetskog rata. Da se Lenjin slepo držao Marksovih teorija o socijalnoj revoluciji i čekao ispunjavanje zakona o akumulaciji i koncentraciji kapitala, svakako ne bi ni došao na vlast u Rusiji. Kroz njegovo učenje i aktivnost komunizam je od determinističkog postao voluntaristički. Od njega socijalna revolucija i socijalistički poredak nisu više istoriska zakonitost i posledica najvišeg stupnja razvoja kapitalizma, već proizvod realnih, često kao u Rusiji i specifičnih okolnosti: rata, meteža i raspadanja postojeće vladajuće državne i društvene strukture i delo Komunističke partije sa profesionalnim revolucionarima, koja je “ avangarda ne samo proleterskih već i seljačkih masa i ugnjetenih naroda“ . Diktatura proletarijata ne mora više da bude delo ogromne većine u korist ogromne većine, za njeno posti-.

89

žanje dovoljna je manjina, čak i ne proleterska, kao što je i za njeno održa­ vanje dovoljna diktatura partije. Docnije, sa iskustvom poraza socijalnih revolucija i komunističkih pokreta u Evropi, i pobeđom fašizma u mnogim državama, steklo se neoborivo uverenje da će u buduće u političkoj borbi teško pobedjivati ideologije koje se obraćaju samo jednom društvenom redu, gradjanskom, seljačkom ili radničkom, ili zastupaju samo jedan program, na­ cionalni, politički ili socijalno-ekonomski, već one koje pozivaju na okup < razne klase, naravno pod rukovodstvom odredjene partiske elite i ističu opšte programe, sa primarnošću jednog, momentalno najvažnijeg. To je komu­ nistički pokret dobro uvideo i zato je uvek od tada isticao kao glavne p o­ litičke zadatke: jedinstvo radničke klase, savez sa seljaštvom, privlačenje inteligencije i celokupne omladine. Zato je i Dimitrov, sekretar Komunističke internacionale na njenom V II Kongresu u referatu “ Radnička klasa i fašizam“ , kao glavne političke razloge pobede fašizma u Nemačkoj i Italiji označavao političku pocepanost radničke klase, nepovezanost sa seljaštvom i potpuno okretanje buržoazije protiv radničkih pokreta. Dok je u Prvom svetskom ratu Lenjinova direktiva bila dolazak na vlast, pretvaranje imperijalističkog rata u gradjanski i socijalnu revoluciju, dotle je u Drugom, Staljinova deviza postala dolazak na vlast kroz anti­ fašističku borbu, bilo isterivanjem Nemaca iz okupiranih zemalja pomoću Crvene armije, bilo partizanskom borbom, kroz učešće ili što je još najbolje kroz rukovodjenje komunističkih partija u njoj. Umesto borbe za obaranjc kapitalizma došla je borba za uništenje fašizma, umesto borbe protiv neprija­ teljske klase — buržoazije, došla je borba protiv neprijatelja njihove na­ rodno-oslobodilačke linije, prvo protiv fašista, potom protiv svih drugih koji bi im se suprotstavili. Učešće komunističkih partija u antifašističkoj borbi, donelo im je afirmaciju, različitu u pojedinim zemljama Evrope i dalo im pravo gradjanstva i političku legalnost u sadašnjoj fazi svetske politike. Partizanska borba protiv okupatora dala je komunističkim partijama novu, za mase primamljiviju formulu aktivnosti i motivaciju mnogo pogodniju za obračunavanje sa protivnicima. U narodno-oslobodilačkoj borbi Komunistička partija Jugoslavije imala je pred sobom sem vojničkog zadatka i politički, da uskladi ili ma na koji način reši dvojstvo narodno-oslobodilačke propaganda, namenjene za mase i inostranstvo i zvaničnog komunističkog učenja, odredjenog za partijce. Ona je bila potpuno svesna neuspeha koji bi pretrpela, ako bi masama prišla sa onim učenjem koje je namenjeno za članove partije i obratno, svesna opasnosti organizacionog i idejnog razvodnjavanja, ako bi se novo članstvo partije vaspitavalo isključivo u duhu narodno-oslobodilačke linije, a ne i dogmi Komunističke partije. S jedne strane trebalo je davati masama ono što odgovara liniji opštenarodne protivokupatorske borbe, a s druge strane članovima partije gradivo koje je neophodno za partisko školovanje. Da su po istim pitanjima davane različite teze, prilično kontradiktorne, za jedne i druge, i to u isto vreme, dokazuje nekoliko uporednih primera: Linija narodno-oslobodilačke bor­ be za narod i inostranstvo:

Učenje za članove partije:

O društvenom uređjenju “ Nikakvih radikalnih promena u odnosu na društveni život idelatnost, osim zamene reakcionarnih opštinskih uprava i žandarma. . “ Narodno - oslobodilačkom po­ kretu, koji se bori za slobodu naroda jeste tud je svako nasilje i nezakoni­ t o s t i (Iz izjave Vrhovnog koman­ danta NOV i POJ Tita i Pretsednika AVNOJ-a Ribara, 8 februara 1943 godine, tačke 3 i 4.)

‘ •Krajnji cilj borbe proletarita jeste obaranje kapitalizma i uspos­ tavljanje besklasnog socijalističkog društva. Taj svoj cilj proletarijat može postići samo nasilnim obaranjem današnjeg buržoaskog poretkarcvolucijom.“ (Partiski referat “ Seljačko pita­ nje11, slično u “ Značaj partije“ .)

O privatnoj svojini “ Neprikosnovenost privatne svo­ jine i puna mogućnost samoinicijati­ ve ti industriji, trgovini' i poljopri­ vredi.“ (Ista izjava Tito—Ribar.)

“ Privatna svojina nad sredstvi­ ma proizvodnje uzrok je podjeli ljudskog društva na klase: prelaz u besklasno društvo moguć je samo pod uslovom da se zavede društvena svojina nad sredstvima proizvodnje.” (“ Značaj partije11, zaključak.)

O crkvi i sveštenstvu “ Narodno - oslobodila: ki pokret ne samo što nije protiv — verski, ni protiv — crkveni, ni protiv — sveštenički, nego šta više narodno-oslobodilački pokret poziva sve sveštenstvo da se svrsta u redove ovog po­ kreta.” (“ Vijesnik11, organ Narodno-oslobodilačkog fronta Hrvatske, broj 17, od 1942 godine.)

“ Diktatura proletarijata, sve gotovanske klase, kapitaliste, veleposednike, Seljačke gazde, popove itd. lišava svih političkih ili gradjanskih prava. . (Referat “ Značaj partije11.)

O Demokratiji “ Borimo se za slobodnu, na­ rodnu, demokratsku, federativnu, no­ vu Jugoslaviju.11 (Tito 29 novembra 1943 godine,

“ Pod rukovodstvom Komunistič­ ke partije, kroz revoluciju, dolazi na vlast radnička klasa i radno seljaštvo, ostvaruje se diktatura proletarijata.”

91

na Drugom zaseđanju AVNOJ-a.) “ Danas udaramo temelje novoj, demokratskoj, federativnoj, Jugosla­

(Referat “ 0

partiji11.)

v iji. (Pretsedništvo AVNOJ-a, 29 no­ vembra 1943 godine.) Nesumnjivo je da vodjstvo Komunističke partije Jugoslavije imalo priličnih teškoća da nadje izlaza i rešenja za ovako suprotna mišljenja po istim pitanjima, kako zbog akcije u narodu, jer je u prvoj fazi bilo teško svuda na terenu uspostaviti pravilnu liniju narodno-oslobodilačke borbe, (tako i zbog neprijatelja, jer je svrfka preteranost i skretanje sa linije ovima davala oružje i potvrdu da se partizanski pokret bori za boljševizaciju zemlje. Linija narodno-oslobodilačke borbe imala je da znači okupljanje svih elemena­ ta i grupa, bez obzira na nacionalnu, versku, klasnu pripadnost, pod ruko­ vodstvom Komunističke partije, pa je zato moralo da se izbegne svako isti­ canje posebnih socijalnih programa i drugostepenih političkih pitanja, jer su ona samo mogla da izazovu nepoverenje u masama ili podvajanja u pokretu. U prvom periodu partizanske akcije, vodjstvo Komunističke partije moralo je opominjati partiske iunkcionere i partizanske komandante na striktno držanje linije narodno-oslobodilačke borbe, ukazivati im na desnu opasnost koja se sastojala u usvajanju narodno-oslobodilačke borbe, bez osnovnog uvažavanja rukovodstva partije, i levu, koja je išla u drugu krajnost, tražeći ne samo ostvarivanje partiskog rukovodstva već i sprovodjenje političkog ili ekonomskog programa. Tako na primer u Okružnici broj 4 pokrajinskog ko­ miteta za Srbiju, od septembra 1942 godine, osudjivano je kako to oni kažu, forsiranje ultra leve frazeologije i zaoštravanje na pitanjima “ šta će biti sutra ?“ jer oni tada još nisu zbog nedovoljne vojne snage i opšte medjunarodne situacije istakli svoj politički program, što će uraditi za sledeću godinu dana. Isto tako, organizacioni sekretar Komunističke partije, Aleksan­ dar Ranković u decembru iste godine (“ Proleter11 broj 16) osudjivao je leva zastranjivanja, navodeći kao najtipičniji primer pogrešnu politiku u Herce­ govini, gde je bačena parola “ sovjetizirajmo cijelu Hercegovinu11. Radi pra­ vilnog sprovodjenja linije narodno-oslobodilačke borbe i vodjstvo Kominterne iz Moskve davalo je savete. U pismu Titovog delegata, sekretara Centralnog komiteta Saveza Komunističke omladine Jugoslavije i člana Vrhovnog štaba, Iva Ribara, sekretaru partije za Srbiju, Blagoju Neškoviću saopšteno je, sredinom 1942 godine, kako se doslovno kaže “ ne kao direktiva za članstvo, već kao informacija za tebe lično11, da im djedo, kako se u njihovoj kon­ spirativnoj terminologiji zove Kominterna, poručuje da ne daju više svojim brigadama naziv proleterske, kako su prve nazivali, jer time “ samo na­ vraćaju vodu na mlin neprijatelja11. I zaista novoformirane brigade nisu više dobij ale te nazive. Vodjstvo Komunističke partije ne samo da je ustanovilo liniju narodnooslobodilačke borbe, nego je odredjivalo i njene etape i ciljeve. Ono je tu uspelo da da obrazac komunističkog rada po etapama, napadajući protivnike ponaosob i „objavljujući postupno svoje nacionalne i političke ciljeve. Njihov

92

vojnički- porast i jačanje medjunarođnih pozicija Sovjetskog Saveza uslovljavali su uvek formiranje novih i viših političkih tela i postavljanje sve novih političkih ciljeva. Njihov nacionalni program za narod 1941 godine, sastojao se samo u borbi protiv okupatora, bez objavljivanja planova o budućem državnom uredjenju. Tada oni nisu zvanično ustajali.ni protiv monarhije, ni protiv jugoslovenske vlade u egzilu, jer im to nije dozvolja­ vala ni vojnička snaga unutra, ni politička, Sovjeta spolja. Od novembra 1941 godine, oni su svuda u štampi i potom pred inostranstvom vodili kam­ panju protiv Draže Mihailovića, ali ne i protiv Kralja i jugoslovenske vlade, od oktobra 1942 godine, člankom Sretena Žujovića “ Jedan neprijatelj više” zvanično su se okrenuli i protiv londonske vlade, ne deklarišući se još zvanično protiv Kralja, dok se najzad u novembru 1943 godine, nišu izjasnili i protivu njega. U prvoj godini partizanske akcije, oni stvaraju samo mesne, sreske i po negde okružne narodno-oslobodilačke odbore, koji ne priznaju sistem starih opštinskih vlasti, u drugoj godini obrazuju Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije, 27-og novembra 1942 godine, sa funkci­ jom parlamenta, koji ne priznaje postojeću vladu u Londonu, a u trećoj godini, 29 novembra 1943, i Nacionalni komitet oslobodjenja, kao vladu koja ne priznaje ni Kralja Petra II. Dominacija Komunističke partije u partizanskoj vojsci Prva i »ajglavnija tvorevina Komunističke partije je njena vojska koja se zvala u 1941 godini Narodno-oslobodilački partizanski odredi, od početka 1942 godine Narodno-oslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Ju­ goslavije (NOP i DVJ) od novembra 1942 godine Narodno-oslobodilačka vojska, i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ), od 1 marta 1945 godine Jugoslovenska armija i u kojoj su vojni činovi uvedeni od maja 1943 godine. Rukovodeća uloga partije ogleda se kako po ličnostima, koje su organizovale odrede i vojsku i njima komandovale, tako i po c elokupnom vojnom ustrojstvu, gde se partija provlači kao crvena nit kroz sve jedinice. Od svega što je najviše nepoznato u sadašnjoj Jugoslaviji, to su njeni vojni i politički šefovi ili, kako se to u.njihovoj terminologiji kaže, ruko­ vodioci. Tokom vremena saznaje i strana štampa, a da ne govorimo koliko sam svet u zemlji, šta je Titova demokratija, kakav je njegov novi poredak, koliko je neraspoloženje protiv sistema, ali se vrlo teško saznaje ko su te ličnosti koje se danas nalaze na vodećim položajima. Odakle odjedared iskrsavaju na najvišim mestima u vojsci neki Ljubodrag Djurić ili Petar Drapšin, u diplomatiji Vlado Povović ili Velimir Stojnić, u politici Blagoje Nešković ili Moma Marković, za koje 95/o ljudi u Jugoslaviji nisu nikad čuli ni da postoje. Nisu oni bili ni u bivšoj diplomatiji, ni u jugoslovenskoj vojsci, ni u političkom i javnom životu, već u Komunističkoj partiji. Ona ih je formirala, u njoj i za nju su radili i u njenoj borbi stekli revolucionarnu rutinu. Oni nisu zanimljivi kao pojedinci, po individualnim osobinama, već po njihovim partiskim i zvaničnim funkcijama, kojima se dokazuje do­ minantna uloga partije u celokupnom životu države. Kada je Komunistička partija svojim članovima Centralnog komiteta odredila uloge partizanskih rukovodilaca za pojedine pokrajine, onda su ovi

93

počeli formirati vojne štabove i postavljati vojne komandante, imenujući na ta mesta najviše partiske funkcionere. U Srbiji, komandant prvog štaba postao je Sreten Zujović, član Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, a članovi: Nikola Grulović, komunistički poslanik u Ustavot­ vornoj skupštini 1920 godine, jedan od malobrojnih preostalih nekadašnjih prvaka, Rodoljub Čolaković, član Pokrajinskog komiteta partije za Bosnu i Hercegovinu, docniji politkom Glavnog štaba za te oblasti, Branko Krsmanović, student, dobrovoljac u španskom gradjanskom ratu i Filip K ljajić, viši partiski funkcioner1. Posle partizanskog sloma u Srbiji, u toku 1942/43 go­ dine, sačinjavali su članove štaba, krijući se u dva-tri sreza ili u Beogradu: Radivoje Jovanović-Bradonja, i potom Petar Stambolić, Član Pokrajinskog komiteta, kao komandanti, dalje Moma Marković, član Pokrajinskog komiteta, kao politički komesar, a kao članovi Miloš Minić i Mirko Tomić, Članovi Pokrajinskog komiteta. U Crnoj Gori, položaj komandanta Glavnog štaba imao je Peko Dapčević, jedan od najistaknutijih crnogorskih komunista, politkoma Mitar Bakić, član Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru i Boku Kotorsku, a članova Savo Kovačević, Blažo Jovanović, sekretar Pokrajin­ skog komiteta za Crnu Goru i Boku, Bajo Sekulić, jedan od komunističkih vodja na beogradskom Univerzitetu. U Hrvatskoj, komandant štaba od 1942 godine bio je Iv a n . Gošnjak, kapetan iz Medjunarodne brigade španskog gradjanskog rata, a politkom Vladimir Bakarić, član Centralnog komiteta Komunističke partije Hrvatske. U Sloveniji, uz Kardelja, vodjstvo su imali Boris Kidrič, Franc Leskovšek, Aleš Bebler, članovi Centralnog komiteta Komunističke partije Slovenije. U Vrhovnom štabu partizanskih odreda for­ miranom u Užicu, u jesen 1941 godine, članstvo su sačinjavali samo Članovi Centralnog komiteta partije: Tito, Aleksandar Ranković, Sreten Zujović, Ivan Milutinović, Ivo I. Ribar. U sastavu Vrhovnog štaba partizanskih odreda, kakav je objavljen sredinom 1942 godine, povodom protesta zbog lišavanja čina od strane londonske vlade aktivnih jugoslovenskih oficira u partizanskoj akciji, sem pet oficira, sve ostale članove-eivile, sačinjavali su najviši par­ tiski funkcioneri: Tito, Djilas, A. Ranković, I. Milutinović, S. Vukmanović, S. Zujović, VI. Popović, E. Kardelj, F. Leskovšek, P. Dapčević, S. Kovače­ vić, I. Rukavina. U formiranju vojnih jedinica, poSev od brigada, preko divizija i kor­ pusa do armija, uvek se postupalo po istom principu. Kada su obrazovane prve brigade, potom divizije, a od oktobra 1943 godine, korpusi, uvek su položaje komandanata dobijali istaknuti komunisti, Koča Popović, Peko Dap­ čević, Košta Nadj, Petar Drapšin, a da ne pominjemo da su politički komesari bili sve stari partiski funkcioneri, Mijalko Todorović, Mitar Bakić, Vlado Popović, Velimir Stojnić, Ilija Došen. Kada su obrazovane armije, opet su im isti komunistički prvaci postali komandanti i politički komesari, a za načelnika političkog odeljenja Ministarstva Narodne odbrane imenovan je član Centralnog komiteta Komunističke partije, Svetozar Vukmanović — Tempo. Ali gospodarenje partije se vidi ne samo u postavljanju najviših ko1 “ Politika", 6 jula 1945.

94

manđanata, nego i u držanju, svih važnih položaja u vojsci. Statut narodnooslobodilačkih proleterskih brigada od 1942 godine, u prvoj tački kaže: ‘ ‘Pro­ leterske narodno-oslobodilačke udarne brigade jesu vojne udarne formacije naroda Jugoslavije pod rukovodstvom Komunističke p a rtije. . .t-1 Instrukcije Pokrajinskog komiteta za Srbiju “ Zadatci partiskih organizacija u partizan­ skim odredima" od septembra 1942 godine (tačka 2) govore: “ Komandiri i komandanti, kao i politkomi, nikad ne smeju zaboraviti da su članovi par­ tije” , što znači da samo partijci mogu doci na te položaje. Kad Boris Kidrič, politkom Glavnog Štaba Slovenije i sekretar Osvobođilne fronte, na partiskoj konferenciji jula 1942 godine, izjavljuje: ‘ ‘Partija ima u rukama sve pozicije", onda se može pojmiti kakva izgleda njena vlast u vojsci. Kao primer potpunog gospodarenja partije u vojsci, neka posluži statistika o X V -oj Majevičkoj brigadi u sastavu 17-te istočno bosanske divizije, krajem 1943 godine. Od 84 člana komandnog osoblja brigade, njenih pet bataljona i svih četa, članova saniteta i svih politkoma, njih 75 su članovi partije, a svega 9 su nepartijci. Svi komandanti i politički komesari, kao i njihovi zamenici svih pet bataljona brigade su članovi partije. Svi komandiri četa, sem jednog, takodje su članovi partije. Svi politkomi četa su članovi partije. Primer presudnog uticaja partije u vojsci potvrdjuje i činjenica da su pri izboru delegata iz vojske za veća, u X V diviziji (Slovenija) krajem 1943 godine, od 32 odredjena delegata, njih 28 pripadali partiji. Zar ne govori i suviše jasno taj razmer 75 prema1 9 i 28 prema 4? Iz prethodnih podataka ne treba steći pogrešan utisak da u Jugoslaviji postoji gigantska Komunistička partija sa nekoliko stotina hiljada šlanova. U času sovjetsko-nemačkog rata, Beograd je imao oko 850 članova partije, prema ukupnom broju Beogradjana, koji iznosi preko 350 000, i to je bila, posle Zagreba najbrojnija partiska organizacija u zemlji. Posle 22 juna 1941 godine, sigurno je da je medju prvim partizanima, njih najmanje 70o/0 pri­ padalo partiji, što docnije nije moglo ostati i zbog čega se moralo usredsrediti, ne da svi borci budu partijci, ali zato da to budu svi komandanti i politkomi. Komunistička partija je imala naročito u prvoj godini partizanske borbe velikih gubitaka medju funkcionerima. Sam Tito se u jednom članku, počet­ kom 1942 godine žalio na gubitak preko 90 najviših partiskih funkcionera, članova Okružnih, Pokrajinskih i Centralnih komiteta. Partija je izgubila izmedju ostalih u toku borbe, i mnoge članove svoga najvišeg foruma, kao: P. Papa, M. Oreškovića, R. Končara, 2. Zrenjanina, I. Ribara, V. Maslešu, O. Keršovanija, O. Priču, B. Adžiju, I. Milutinovioa. Zbog osetnih gubitaka u starim kadrovima i zbog sve širih, složenijih i -mnogobrojnijih zadataka rukovodstva u partizanskoj borbi, Komunistička partija je morala poveća­ vati u toku poslednje tri godine, broj svojih članova. Sledstveno Lenjinovom učenju da treba “ širom otvoriti vrata partije onima koji su položili ispit odanosti u surovoj školi rata‘ \ primani su novi članovi, koji su vršili manje funkcije u partizanskom pokretu. Da bi partija vladala partizanskom vojskom i potom, da bi gospodarila državnim aparatom, bilo je nužno da ima dovoljan broj članova. U jednoj partizanskoj brigadi koja je po form aciji trebalo da 1 Bilten Vrhovnog štaba, februar — mart 1942 godine, strana 2.

95

ima 70C do 1000 boraca, a često stvarno brojala samo polovinu od toga, broj članova partije se kretao od 60— 80, prosečno na svakih 7— 10 boraca po jedan partijac ili bar SKOJ-evac. Divizije, kojih je polovinom 1944 godine bilo oko 30, imale su po redovnom sastavu oko 2500 boraca. Zavladjivanjem u zemlji i proširivanjem vojske opštom mobilizacijom, povećan je broj vojnika, ali se i dalje strogo pazilo da oficirske položaje drže u rukama članovi partije. Tako politički komesar 39-te divizije kaže u raspisu od 3-ćeg decembra 1944 godine, upućenom pomoćniku politkoma X III brigade: “ Za vojnu akademiju Vrhovnog štaba u Beogradu traženo je da i tvoj štab uputi četiri druga. Pored onih uslova koji su navedeni u aktu štaba divizije potrebno je, zapravo obavezno je da drugovi koji se upućuju budu članovi SKOJ-a ili KPJ.“ Kada su mnoge države na završetku rata, započele sa demobilizacijom, Tito i njegovi saradnici ne samo da nisu otpuštali kućama stare borce, koji su imi trebali i dalje za bezbednost režima, nego su vršili i nova mobilisanja da bi hiljade režimu nedovoljno pouzdanih ljudi držali u kasarnama pod kontrolom i da bi ih nagnali da na izborima glasaju za vladu. Zbog neodržanog obećanja o demobilizaciji, dešavali su se mnogobrojni slučajevi dezerterstva seljaka, a zbog novog povećanja vojske, režim je bio prinudjen da prvi put primi za oficire i one koji nisu učestvovali u partizan­ skom pokretu, da bi ih uskoro potom ipak izbacio iz vojske. U svom govoru pred oficirima, 16 oktobra 1945 godine Tito je rekao: £;Ja pred vama ovde, drugovi oficiri, moram otvoreno da kažem da mnogi od onih oficira koji su došli iz zarobljeništva na potpis Nedića i u njegovu službu, a mi smo ih kao pokajnike primili u vojsku, nisu ostali vjerni datoj rječi, i počeli su ponovo da rade protiv naše zemlje. Takve ljude ne smjerno trpiti u našoj sredini; oni moraju napolje iz vojskle i mi ćemo njih očistiti.“ Tako je Komunistička partija Jugoslavije, rukovodećom ulogom u partizanskom pokretu i apso­ lutnom dominacijom u novoj državi, od partizanske vojske stvorila političku vojsku. U instrukcijama “ Had partije u vojsci“ tačno su odredjene dužnosti koje ona ima i precizirana medjusobna nadležnost vojnih i političkih ruko­ vodilaca. Sem političkih komesara koji postoje od najmanje jedinice, čete, funkcioniše u svakom bataljonu partiski komitet ili biro, koji ima svog se­ kretara. U političkim pitanjima on vodi prvu reč, a komandant je tu samo običan partijac njemu podredjen, kao što je obratno u vojnim stvarima, komandant sa svojim štabom nadležniji. Svaki bataljon drži u odredjenim vremenskim razmacima političke sastanke, na kojima članovi partije čitaju razna politička predavanja. Radi primanja i Sprovodjenja direktiva, održa­ vaju se povremeno partiska savetovanja svih politkoma, od čete pa do divizije i svih partiskih funkcionera iz svih jedinica. Partija je ostala verna jednom od osnovnih taktičkih principa i u vojsci, da ona ne sme da se od nepartiskih masa izdvaja, već da u njih ulazi, prožima ih i njima rukovodi. Komunistička partija nije od svojih partijaca stvorila partisku vojsku, odvoje­ nu od regularne, kao što su Miisolini. Hitler i Pavelić učinili stvarajući Crne košulje, SS trupe i ustaše, veo je svoje članove rasporedila u regularnu vojsku, da njom vojnički komandu ju i politički rukovode. I dok su u po­ jedinim zemljama partizanski odredi raspušteni, kao u Grčkoj, ili delimično uključeni u regularnu vojsku kao u Francuskoj, a u zemljama pod sovjet-

96

ikom kontrolom skupno, kao u Bugarskoj, dotle su u Jugoslaviji partizani proglašeni za novu i jedinu regularnu vojsku. Vojska je postala sastavni deo političkih tvorevina Komunističke partije, ona spada u neprikosnovene te­ kovine narodno-oslobodilačke borbe, koje ne smeju da podlegnu nikakvom prigovoru. Dok na primer organ Demokratske partije u Bugarskoj, od početka oktobra 1945 godine, kritikuje isključivo partisku aktivnost političkih ko­ mesara u bugarskoj vojsci i kaže “ Vojska ne pripada jednoj strano!, već ćelom narođu“ , dotle je u Jugoslaviji šef Demokratske stranke, Milan Grol, oštro napadnut ne zato što je osudio Titovu armiju, već samo zato što je u svom partiskom programu nije pomenuo. Titova vojska ne samo ' da je uajneprikosnovenija, nego je i\ njegova država najmilitarističkija u celoj Evropi. U kojoj se još zemlji govori posle završetka rata, onako kao Tito u Jugoslaviji: „M i stvaramo, usavršavamo i još više ćemo usavršavati na­ šu novu Jugoslovensku armiju. Mi hoćemo da stvorimo armiju koja će biti sposobna da brani slobodu i tekovine koje je naš narod izvojevao u ovoj borbi, da brani granice naše Demokratske Federativne Jugoslavije, armiju koja će biti dostojan saveznik velike i slavne Crvene armije.*11 Nešto više od deset dana posle toga, na pitanje stranih novinara zašto drži toliku vojsku, Tito je odgovorio: “ Tako dugo dok postoji opasnost da se drugi mešaju u naše stvari, mi moramo budno paziti i biti spremni da se odupremo." Dominacija Komunističke partije u političkim telima T

Dok Komunistička partija Jugoslavije otvoreno ispoljava svoju ulogu inicijatora i rukovodioca u partizanskoj borbi, dotle planski prikriva podatke i demantuje tvrdjenja o apsolutnom gospodarenju u svima stvorenim poli­ tičkim telima. Tu joj s jedne strane dobro dolaze mnogi nekomunisti koji po nekad iz neznanja ili po porudžbini tvrde da nema njene dominacije u narodno-oslobodilačkom pokretu i novoj državi, a s druge strane sopstventj izbegavanje davanja'informacija i oprobana veština izvrtanja činjenica. Komunističkoj partiji je samo moglo konvenirati kad je britanski pre­ mijer čerčil u svome govoru, februara 1944 godine, rekao da su ustanak poveli komunisti, ali da su posle u partizanskom pokretu preovladali na­ cionalni elementi, jer je za komuniste od svih mogućih tumačenja bilo najidealnije to, da su oni ostali i dalje gospodari u pokretu, što je po njih neophodno, a da Čerčil izjavi da oni to nisu, što je isto toliko poželjno da se kaže. Za komunističko vodjstvo je najpovoljnije rešenje da njihova tvrdjenja ili teze brane i zastupaju pred javnošću baš nekomunisti. Za njih je vrlo dobro kad Hrvat i nekomunista Josip Smodlaka brani pred Srbima komunističku tezu o šest federativnih jedinica i komadanje Srba na četiri razna naroda. Isto tako za njih je vrlo korisno kad ondašnja kraljevska jugo­ slovenska vlada u Londonu (13 januara 1945) tvrdi: “ Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije nije delo neke političke grupe, nekog eoveka ili neke partije.“ Ili pak kad pretsednik, makar i samozvani tobožnje nove Hrvatske seljačke republikanske stranke, Franjo Gaži, u zvaničnom spopštenju kaže da pretstavlja potpunu neistinu Kraljev prigovor da je 1 Tito: Govor oficirima 16 oktobra 1945 godine.

97

narođno-oslobodilački pokret u stvari prevlast jedne partije3. Ili pak kad se iznese u centrumaškim i konzervativnim listovima u inostranstvu, radi opovrgavanja optužbi o premoći Komunističke partije, tvrdjenje da su od 64 člana P rezidiuma AVNOJ-a samo 18 komunisti i da Komitet nacionalnog oslobodjenja, koji je prvo figurirao, potom delao kao privremena vlada, od 17 članova broji samo 4 komuniste. i S druge strane tu je sama Komunistička partija sa oprobanim .aparatom kleveta i tehnikom izvrtanja da dovrši delo kamufliranja. Njena formula je vrlo prosta, i opšte primenljiva — vezati protivničko tvrdjenje uz fašizam i Gebelsovu propagandu, i tako ga skinuti s dnevnog reda. Sledeće reči Edvarda Kardelja su šablon, koji on upotrebljava kao i svi ostali: “ Jedni kažu da je narođno-oslobodilački pokret potpuno komunistički i da svoje revolucionarne komunističke ciljeve sakriva frazama o narodno-oslobodilačkoj borbi. "Zastupnici ove “ teorije" crpu svoje dokaze iz raznih Gebelsovskili kujni u našoj zem lji i cilj im je razbijanje opšteg narodnog jedinstva našeg pokreta. . . Ova “ teorija14 postala je znak za raspoznavanje otvorene i prikrivene Hitlerove agenture u našoj zemlji i u drugim zemljama. Ona se direktno svodi na izdajničku službu okupatorima — protiv sopstvenog na­ roda8.“ Sem tog starog i ni malo neobičnog načina obračunavanja komunista sa protivnicima, radi maskiranja rukovodeće uloge i pune dominacije partije, došlo se do jedne neobične i prilično paradoksalne pojave, naime, da isto kao nekada u ilegalnosti, Komunistička partija- Jugoslavije, i sada na vlasti ne objavljuje u svojoj štampi, kao ostale evropske partije, ma kakve podatke sa konferencija i kongresa i imena partiskih funkcionera. Dok se recimo u Francuskoj javno drži kongres Komunističke partije i saopštavaju partiske funkcije mnogih prvaka ili dok se u Bugarskoj u Otačastvenom frontu znaju komunistički pretstavnici, dotle u Titovoj Jugoslaviji, gde od svih evropskih zemalja, Komunistička partija ima najveći udeo u vlasti, teško da se mogu u štampi naći informacije o političkom i organizacionom radu partije, imena njenih funkcionera i spisak njenih pretstavnika u Narodnom frontu. U tom izbegavanju spominjanja partije ide se tako daleko da kad se daju biografije ličnosti postavljenih na vodeća mesta državnog aparata, onda se pored imena komunista ne stavljaju nikad njihove partiske funkcije, a vrlo često ni pripadništvo partiji, dok se uz imena građjanskih političara u frontu uvek imenuju i njihove partiske titule. Karakterističan je slučaj prilikom ratifikovanja ugovora o prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom u Privremenoj na­ rodnoj skupštini. Medju govornicima bili su i Marko Vujačić, u ime Zemljora­ dničke stranke, Franjo Gaži u ime Izvršnog odbora fISliS, kako je to na­ vedeno u beogradskoj štampi4, dok za govornika Komunističke partije Vicka Krstulovića nije uopšte rečeno da govori u ime nje. Dok je u toku 1941/42/43 godine, u partizanskim listovima i u svima govorima naglašavana rukovodeća uloga Komunističke partije u narodno-oslobodilačkom pokretu i na skupo­ vima uvek istupao samo njen delegat, dotle na prvoj skupštini Narodno* Izjava Pretsedništva HSRS, “ Slobodna Jugoslavija", 7 februara 1945. 3 Eduard Kardelj: “ Put Nove Jugoslavije." i “ Politika", 12 juni 1945.

98

oslobodilačkog fronta Jugoslavije, početkom avgusta 1945 godine, tri glavna govornika Zujović, Kardelj i Tito, tri člana Centralnog komiteta partije, nisu je ni pominjali, a kamo li da su kazali da je rukovodeća u Frontu. Kad se u referatu “ O partiji" od kraja 1941 godine, koji služi kao glavni udžbenik za kurseve partijaca i kandidata kaže: o spoljnim faktorim a k o ji su za sada odredili njenu sudbinu, nego i po ideološkim karakteristikam a k oje su se tu ocrtale. U Jugoslaviji se odigrao jedan proces pre nego li i u jed n oj drugoj evropskoj zem lji — proces podvajan ja antifašističkog bloka na njegova dva sastavna dela : dem okratski i kom unistički. T a pojava, b ilo kao sim ptom ili kao v eć nastali proces, m anifestuje se danas svuda u svetu na dva razna plana: S p oljn o-p olitičk om — u razvoju odnosa dva m edjusaveznička bloka i u nutrašnje-političkom — u odnosu na sve izrazitiju diferen cijaciju dem okratskih i kom unističkih pa r­ tija. Stoga problem i k o ji su se postavili u Jugoslaviji i k oje su se Saveznici trudili da jednostranim odlukam a skinu sa dnevnog reda, postoje i sve se više manifes£ujiu u ćelom svetu. Da se radilo samo o Jugoslaviji i još d v e-tri države, kao koncesijam a drugom partneru, Zapadne sile m ožda b i pristale da se dezinteresuju njenim unutrašnjim poretkom . A li je sudbina dem okratije u svetu jedna i nedeljiva, kao što je i plan komunizma opšti i univerzalan. T u postoje samo različite etape, periodi taktiziranja, popuštanja i kom p rom i­ sa, ali je suština ta dva sveta toliko različita i nespojiva, da on i u k ra jn joj 189

perspektivi ne m ogu živeti uporedo. Ili će Jugoslavija pon ovo steći svoju slobodu, ili ć e Evropa p o ći putem Titove Jugoslavije. A da se borba koja je prva započeta u Jugoslaviji danas nastavlja na najširem opštem planu, to n ajb olje znaju T ito i ostali generalni sekretari komunističkih partija, kao što dogad ja ji k o ji se danas sve brže razvijaju, jasno pokazuju da ovo n ije konačno političk o rešenje u svetu.

190

PRILOZI

IZVOD IZ P O L I T I Č K I H K U R S E V A ZA K A N D I * DATE K O M U N I S T I Č K E PARTIJE J U G O S L A V I J E Kom unistička partija Jugoslavije, radi povećanja b roja svojih članova, organ izu je političke kurseve na kojim a kandidati za partiju treba da steknu znanja iz sledećih jedanaest predm eta: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11)

M arks-Engelsovo u čen je; O R azvoju društva Istorijat radničkog pokreta U čenje o partiji T e orija revolucije N acionalno pitanje S eljačko pitanje A ntifašistički fron t žena (AFZ) Savez kom unističke om ladine Jugoslavije (SKOJ) N arodni fron t Perspektive razvoja

V ećina gornjih tema izlaže se u form i od jed n og predavanja. D ajem o glavne teze iz predm eta: Partija, R evolucija, Nacionalno pitanje (k o je su potpuno izradjene p o Staljinovim spisima), Seljačko pitanje, Na­ rodni front. UČENJE O P A R T IJ I: Radnička klasa je deo društva a partija je deo radničke klase. Radnička klasa stupa u konačnu bitku za rušenje kapi­ talističkog društva. Ona kao revolucionarna borbena snaga m ora im ati svoj uljojni štab, kao revolucionarno jezgro k o je stoji iznad radničke klase. To je z g ro je Kom unistička partija. Osnovni principi partije su: 1) B oljševička partija je avangarda radničke klase, predvodnički odred radničke klase; 2) Partija je organizovan, uredjen, disciplinovan od red ; 3) P artija je najviša form a radničke klasne organizacije, viša od svih drugih, k oje jo j m oraju biti potčinjene. Partija daje svem jedinstven smer i pravac; 4) Partija je oru d je diktature proletarijata u stvaranju socijalističkog društva; 5) Partija oličava jedinstvo volje. Partija se u čvršću je kad se čisti od oportunističkih elemenata. Oportunizam i frakcionarstvo se n eće trpeti. 193

P r o g r a m partije je njena osnova. T a k t i k a ođređ ju je načine borbe za postignuće bližih i daljih ciljeva. O r g a n i z a c i o n i p r i n c i p i utvrdju ju unutrašnju strukturu partije. Apsolutno jedinstvo i povezanost m ora postojati izm edju program a, taktike i organizacije. S t a t u t sadrži suštinu organi­ zacije. Statut postavlja organizacione form e, propisuje dužnosti članstva i o d re d ju je uslove za p rijem u partiju. Član partije je dužan da priznaje p r o ­ gram partije, da radi u jed n oj od njenih organizacija i da se povinu je od­ lukam a partije. Za ulaz u partiju postavlja se kandidatura i izdržava k a n didatski staž. Za članove partije prim aju se kandidati, k oji izdrže staž, p rod ju kroz kurs za osnovna politička znanja i usvoje program i shvatanja partije. Č e l i j a je osnovna organizaciona jedinica i ona m ože biti ulična, seoska, vojna, će lija u preduzeću ili u ustanovi. Ćeliju vodi sekretar a ako je m nogo velika, ona m ože im ati svoj kom itet od 4 do 5 n ajboljih partijaca. R u k o v o d s t v o sačinjavaju kom iteti: reonski, sreski, okružni, pokrajinski i centralni. TE O R IJA REVOLU CIJE sardži sledeće teze: 1) R evolu cija je akcija jed n og nasilnog obaranja kapitalističkog društva i izgradnje novog društva na bazi diktature proletarijata. 2) N ijedna pojedinačna, usamljena revolucija, kao u S. S. S. R. i Jugo­ slaviji n ije konačna, sve dok ne bude u ćelom svetu uspešno završene re­ volu cije, pošto uvek preti opasnost spoljašnjih intervencija. Zato je osnovni zadatak svih kom unističkih partija da potpom ažu revolucionarne snage celoga sveta. 3) Nem a rušenja starog društvenog poretka bez revolucije, nema re­ volu cije bez proletarijata, nema svesnog proletarijata bez kom unističke par­ tije, koja je štab i rukovodni organ revolucije. 4) Radništvo i seljaštvo su glavne revolucionarne snage a njihov savez glavno sretstvo revolucije. 5) Sva nacionalna, naročito kolonijalna pitanja treba raspirivati, je r su ona u osnovi revolucionarna, te potpom ažu proces svetske revolucije.

6) M edjunarodna reakcija potpom aže buržoaziju koja propada, Zato d ik ­ tatura proletarijata, kao vladavina nad buržoazijom , treb.a planski da neguje m ržnju nad buržoazijom . 7) Sovjeti su osnovni ob lik diktature proletarijata. N ACIO N ALN O PITAN JE Nacionalno pitanje m ora se posm atrati sa gledišta n jegovog uticaja na svetsku revoluciju. S obzirom na to, nacionalno pitanje je u stvari nacionalnokolonijaljio pitanje. Lenjinizam je dokazao, a im perijalistički rat i revolucija u Rusiji potvrdili, da se nacionalno pitanje m ože rešiti samo u vezi i na osnovu proleterske revolucije, da put pobede revolu cije vodi kroz revolucio­ narni savez s oslobodilačkim pokretom kolonija i zavisnih zem alja protivu im perijalizm a. Nacionalno pitanje je deo opšteg pitanja o proleterskoj re­ volu ciji, deo pitanja o diktaturi proletarijata. V alja se strogo pridržavati L enjinove form u le: nacionalno pitanje je samo po form i nacionalno, dok je po sadržini internacionalno. Kad komunisti 194

u Jugoslaviji stvaraju m ale federalne jedinice, oni ne napuštaju nauku Lenjinovu, je r je sadržaj rada u svim federalnim jedinicam a isti, opštejugoslovenski, internacionalni. Svuda je jedna ista Komunistička partija, jedan isti Narodni fiflnt, isti Narodni odbori, sindikati, Skoj, Usaoj, A fž itd. SELJAČKO PITAN JE Seljaci čine glavnu masu stanovništva Jugoslavije (880/0), zato su, oni borbena snaga, s k ojom svako m ora računati. Naša je osnovna postavka: savez sa sirom ašnim seljaštvom , u naslonu na srednje. Proleterska revolucija n ije m oguća bez saradnje seljaštva. Seljaštvo samo za sebe, neorganizovano i bez voćstva, ne znači m n ogo; ono dobija značaj tek kad d ob ije proletersko voćstvo i tako se stavi u službu proleterske revolucije. Svim silama treba sprečiti savez seljaštva sa buržoazijom . Bogato seljaštvo je naklonjeno bu r­ žoaziji, te m i s njim m oram o postupili, kao sa n eprijateljem , onako kako j e u S. S. S. R. postupljeno sa kulacima. N ARO D N I FRO N T N arodni fron t je političk a organizacija k oju m i vodim o. M i ga držim o i čuvam o, je r bez njega se ne m ože (slučaj Madjarske). M i smo jedina posebna i čvrsta organizacija unutar samoga fronta. Više ih ne m ože ni biti, je r m i to nikad i ni p o k oju cenu nećem o dozvoliti.

195

USTAV FED ER ATIVNE NARODNE REPUBLIKE J U G O S L A V I J E Član

1.

USTAV SAVEZA SOVJETSKIH SO C IJA L ISTIČ K IH REPUBLIKA od 1936 godine Č l a n 13.

Federativna Narodna Republika Ju­ goslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica rav­ nopravnih naroda, k o ji su na tem elju prava na sam oopredeljenje u k lju ču ­ ju ć i pravo na otcepljen je, izrazili svoju volju da žive zajedno, u fed e­ rativnoj državi.

Savez Sovjetskih Socijalističkih R e­ publika je savezna država zasnovana na slobodno izraženoj zajednici rav­ nopravnih sovjetskih socijalističkih republika. Č l a n 17. Svaka savezna republika zadržava pravo da slobodno istupi iz SSSR.

Č 1 a n 7.

Č l a n 142.

Narodni pretstavnici u svim organi­ m a državne vlasti odgovorni su svo­ jim biračim a. Zakonom ć e se propisati u k ojim slučajevim a, p od kojim uslovima i na k o ji način birači m ogu opozvati svoje narodne pretstavnike i pre isteka roka za k o ji su izabrani.

Svaki narodni pretstavnik je dužan da polaže računa biračim a o svom radu i radu sovjeta radničkih p retstavnika, i m ože biti opozvan u sva­ kom trenutku na osnovu odluke ve­ ćine birača a p o postupku predvidjenom u zakonu.

Č l a n 9.

Č l a n 15.

Suverenost narodnih republika u sastavu Federativne Narodne R epu­ blike Jugoslavije ograničena je samo pravim a, koja su ovim ustavom dana Federativnoj N arodnoj R epublici Ju­ goslaviji. Federativna Narodna R epu blikaJugoslavija štiti i brani suverena prava narodnih republika . . .

Suverenost saveznih republika ogra ­ ničena je samo članom 14. ustava SSSR . . . SSSR štiti suverena prava saveznih republika.

Č l a n 11.

Č l a n 16.

Svaka narodna republika im a svoj Ustav. Narodna republika donosi svoj ustav. Ustav narodne republike izražava osobine republike i m ora biti u sa­ glasnosti s Ustavom FNRJ.

Svaka savezna republika im a svoj ustav, k oji vodi računa o osobenostima republike i k o ji je donet u punoj saglasnosti s Ustavom SSSR.

Č l a n 12 .

Č l a n 18.

Granice narodnih republika ne m o ­ gu se m enjati bez n jihovog pristanka.

T eritorija saveznih republika ne m ože se m enjati bez njih ovog pri­ stanka.

1,9(5

Č la n 21.

Č l a n 123.

Svi gradjani Narodne Federativne R epublike Jugoslavije jednaki su pred zakonom i ravnopravni su bez obzira na narodnost, rasu i veroispovest. N e priznaju se nikakve privilegije p o rod jenju, položaju , im ovnom sta­ n ju i stupnju obrazovanja. Protivan je Ustavu i kažnjiv sva­ ki akt, k ojim se gradjanim a daju privilegije ili ograničavaju prava na osnovu razlike u narodnosti, rasi i veroispovesti i svako propovedanje nacionalne, rasne ili verske m ržnje i razdora. Č l a n 22 .

Jednakost u pravim a gradjana SSSR, bez obzira na n'arodnost i rasu, u svim oblastim a ekonom skog, javnog, kulturnog, društvenog i političkog ži­ vota, je neprom enljiv zakon. Svako direktno ili indirektno ogra ­ ničenje u pravim a, ili obratno, va sposta vi jan je direktnih ili indirektnih privilegija za gradjane na osnovu rase ili nacionalnosti k o jo j pripadaju, kao i svaka propaganda isključivosti ili m ržn je i rasni ili nacionalni prezir, kažnjavaju se zakonom.

G radjani FNRJ dužni su pridrža­ vati se Ustava i zakona.

Svaki gradjanin SSSR dužan je da se pridržava Ustava SSSR . . .

Član 130.

Č l a n 23.

Član 135.

Svi gradjani bez razlike pola, na­ rodnosti, rase, veroispovesti, stupnja obrazovanja i mesta stanovanja, k o ji su navršili 18 godina starosti, im aju pravo da biraju i da budu birani u sve organe državne vlasti. G radjani k o ji se nalaze u redovim a Jugoslovenske A rm ije im aju pravo da biraju i da budu birani kao i ostali gradjani. Biračko pravo je opšte, jednako i neposredno i vrši se tajnim glasanjem. Ne uživaju biračko pravo osobe pod starateljstvom, osobe k oje su osudom suda lišene biračkog prava za vrem e dok traje delo van je osude i osobe, k o je na tem elju saveznog zakona iz­ gube biračko pravo.

Izb ori za narodne pretstavnike se vrše opštim pravom glasa: svi gra­ djani SSSR k o ji su navršili 18 godina starosti, nezavisno o d -rase ili nacio­ nalnosti k o jo j pripadaju, vere, stup­ nja obrazovanja, mesta stanovanja, društvenog porekla, m aterijalnog sta­ n ja ili bivše delatnosti, im aju prava da uzmu u češća u izborim a za na­ rodne pretstavnike i da budu birani, sa izuzetkom um obolnih i osoba osudjenih o d suda na gubitak biračkog prava. Čl an 138. G radjani k o ji služe u Crvenoj A r­ m iji im aju pravo da biraju i da budu birani kao i ostali gradjani. Čl a n 134. Izb ori pretstavnika u svim sovjeti­ m a radničkih pretstavništava . . . vrše se opštim , jednakim i neposrednim i tajnim glasanjem.

Č l a n 24. Žene su ravnopravne sa m uškarci-

Čl a n 122. Žena je ravnopravna sa čovekom , 197

ma u svim područjim a državnog, p ri­ vrednog i društveno-političkog ži­ vota. Za jednaki rad žene im aju pravo i na jednaku platu kao i m uškarci i uživaju posebnu zaštitu u radnom odnosu. Država naročito štiti interese m a­ tere i deteta osnivanjem rodilišta, dečjih dom ova i obdaništa i pravom m atere na plaćeno otstustvo pre i posle porodjaja.

u SSSR. u svim područjim a ekonom ­ skog, javn og, kulturnog, društvenoga političkog života. M ogućnost da se ostvare sva ta prava žena osigurana je davanjem ženi jednakih prava kao i čoveku što se tiče rada, plate, odm ora, socijalnih osiguranja i obrazovanja, zaštitom in­ teresa m ajke i deteta od strane drža­ ve, davanjem ženi plaćenog otsustva u slučaju trudnoće, razgranatom m režom porodilišta, obdaništa i d ečijih igrališta.

Č l a n 2 5.

Č l a n 124.

Gradjanim a je zajem čena slobo­ da savesti i sloboda veroispovesti. Crkva j e odvojen a od d r ž a v e . . .

Da bi se gradjanim a osigurala slo­ boda savesti, crkva je u SSSR o d ­ vojena od države . . .

Č l a n 27.

Član 125.

G radjanim a se zajem ču je sloboda štam pe, govora, udruživanja, zborova, javnih skupova i m anifestacija.

Saobrazno interesim a radnika i u cilju u čvršćivanja socijalističkog režima, zakonom su zagarantovani eradianiina SSSR: a) sloboda govora b) sloboda štam pe c) sloboda zborova i javnih sku­ pova d) sloboda p ovork i i uličnih d emoftstracija . . .

Č l a n 28.

Član 127.

Z ajem čena je nepovredivost ličnosti gradjana. N iko ne m ože biti zadržan u p rit­ voru duže o d tri dana bez pism enog i obrazloženog rešenja suda ili javnog tužioca . . . Č l a n 29.

N epovredivost ličnosti je garantovana gradjanim a SSSR. N iko ne m ože da bude zadržan u zatvoru, sem na osnovu odluke suda ili javnog tužioca.

Stan je nepovrediv . . .

Č l a n 128. N epovredivost stana gradjana i ta j­ na prepiske zagarantovani su za­ konom.

Č l a n 30. N epovrediva je tajna pisama . . . Č l a n 31. U FNRJ uživaju pravo utočištva 198

Č l a n 129. SSSR daje pravo utočišta p rog o-

strani državljani progonjeni zbog za­ laganja za dem okratska načela, na­ cionalno oslobođjenje, prava radnog naroda i kulturnog rađa.

njenim stranim gradjanim a zbog o d ­ brane interesa radnika ili zbog njih o­ ve naučne aktivnosti, ili pak zbog njihove borbe u korist nacionalnog oslobodjenja.

Č l a n 3 4.

Č l a n 133.

Odbrana otažbine najviša je duž­ nost i čast svakog gradjanina. Izdaja otažbine n ajveći je zločin prem a narodu.

Odbrana otažbine je sveta dužnost svakog gradjanina SSSR. Izdaja otadž­ bine: kršenje, zakletve, prebegavanje neprijatelju, šteta naneta vojn oj sili države, špijunaža, kažnjeni su svom oštrinom zakona kao n ajgori zločin.

Č l a n 38. . . . Škola je odvojena od crkve.

Č l a n 124. . . . škola je odvojen a od crkve . . .

Č l a n 44.

Č l a n 14.

. . . U nadležnost FNRJ, u licu n aj­ viših saveznih organa državne vlas­ ti i organa državne uprave, spa­ daju:

U nadležnost SSSR, u licu n aj­ viših organa vlasti i organa državne uprave, spadaju:

1) Prom ena i dopuna Ustava FNRJ, staranje za n jegovo izvršenje i za osiguranje saglasnosti ustava republi­ ka sa Ustavom FN RJ;

d) K ontrola za izvršenje Ustava SSSR i m ere k oje osiguravaju saglasnost ustava saveznih republika sa U stavom SSSR;

2) prim anje novih republika, kao i odobravanje osnivanja novih auto­ nomnih pokrajina i autonomnih ob ­ lasti ;

c) prim anje novih republika u SSSR; f) odobravanje osnivanja novih te­ ritorija i oblasti, kao i novih auto­ nomnih republika u krilu saveznih republika;

3) razgraničenje izm edju republika;

e) odobravanje izmena granica iz­ m edju saveznih republika; a) pretstavljanje SSSR u m edjunarodnim odnosim a, zaključivanje i ra­ tifikacija u govora sa drugim drža­ vam a; b) pitanje rata i m ira;

4) pretstavljanje FNRJ u m edju narodnim odnosima, m edjunarodni ug o v o r i; 5) pitanje rata i m ira;

6) opšte ru kovođjenje i kontrola trgovinskih odnosa s inostranstvom-, 7) narodna odbrana i državna si­ gurnost; 8) željeznički, vazdušni, pom orski i rečni saobraćaj i poslovi pom orstva opšte državnog značaja;

h) spoljna trgovina na bazi držav­ nog m on opola; g) organizacije odbrane SSSR i u pravljanje svim •oružanim snagama SSSR; i) zaštita sigurnosti države; m) upravljanje prevoznim sredstvi­ ma i uprava poštanskih i električnih veza; 199

9) pošta, telegraf, telefon i radio-,

10) savezno državljanstvo;

v) zakoni o držaljanstvu SSSR; za­ koni o pravim a stranaca;

11) iseljen ičk i i useljenički poslovi;

j) vaspostavljanje planova nacio­ nalne ekon om ije SSSR;

12) opštedržavni statistika;

plan;

s) organizacija jedinstvenog siste­ ma statistike nacionalne ekonom ije-,

13) savezni budžet; odobren je opšte državnog budžeta i završnog računa; vrhovna kontrola opštedržavnog bu­ džeta;

k) odobravanje jedinstvenog bu­ džeta SSSR, kao i poreza i prihoda nam enjenih budžetim a SSSR, budžeti­ ma republika kao i lokalnim bu­ džetim a;

privredn i

21) zakonodavstvo o raspodeli p ri­ n) u pravljanje novčanog i kredit­ h oda na savezni budžet, budžete re­ nog sistem a; publika i budžete autonomnih i ad­ p) zaključivanje i odobren je za j­ ministrativnih teritorijalnih jed in ica; m ova; 14) novčani i kreditni sistem; sa­ vezni za jm ovi; devizni i novčani p r o ­ m et; osigu ranje; carine; državni m o ­ nopol.

o o:g a n iz a :ija državn ih o igu ranja;

17) amnestije i pom ilovanja p o d elim a povrede saveznih zakona;

w) obnarodovanje saveznih akata am nestije;

18) finansiska, industriska, rudarska, gradjevinska, trgovačka, šumska i poljoprivredn a preduzeća opšte držav­ nog značaja;

1) upravljan je banaka, industriskih i poljoprivredn ih ustanova i preduze­ ća, kao i trgovačkih preduzeća, od važnosti za ceo SSSR;

22) zakonodavstvo o uredjen ju su­ dov a; o javnom tužioštvu, o advokatu ri; krivični, zakonik, trgovačko, m enično i čekovno p rav o; zakonodav­ stvo o gradjanskom , p a rn ičk om i vanparničkom , izvršnom , stečajnom , k ri­ vičnom i opštem upravnom postup­ ku; . . .

u) zakonodavstvo o organizaciji i sudskom postupku; krivični i civilni zakonici;

23) osnovno zakonodavstvo o radu, radnjam a i socijalnom osiguranju; o zadrugam a; o privatnom pravu;

t) vaspostavljanje principa radnog zakonodavstva;

24) donošenje opštih načela za za­ konodavstvo i rukovodstvo republike u pod ručju p oljoprivrede, rudarstva, šumarstva, lova i vodenih snaga; gradjevinarstva, privredn og poslovanja; politik e cena; zdravlja i fizičke ku l-

q) donošenje opštih načela uživanja zem lje, kao i uživanja rudnog blaga, šuma i voda;

200

r) donošenje opštih načela u oblasti javn og vaspitanja i zaštite javnog zdravlja.

tu re; prosvete; socijalnog staranja i organ izacije državne vlasti . . . Izvžtn ovih poslova narodne repu­ blike vrše svoju vlast samostalno.

Č l a n 15. . . . Izvan ovih granica svaka savezna republika vrši državnu vlast na ne­ zavisan način.

Č l a n 46.

Č l a n 19.

Savezni zakoni vrede na celoj teri­ to r iji FNRJ. U slučaju razilaženja iz­ m edju saveznih zakona i zakona re­ publika prim en ju ju se savezni zakoni.

Zakoni SSSR im aju jednaku snagu na teritoriji svih saveznih republika.

Č l a n 20. U slučaju razilaženja izm edju za­ kona jedne savezne republike i sa­ veznog zakona, prim en ju je se savezni zakon.

Č l a n 48.

Č l a n 21.

Za državljane FNRJ ustanovljuje se jedinstveno savezno državljanstvo. Svaki državljanin narodne republike istovrem eno je državljanin FNRJ. Svaki državljanin jedne republike uživa u svakoj republici ista prava kao i n jen i državljani.

Jedinstveno savezno državljanstvo je ustanovljeno za sve gradjaneSSSR. Svaki gradjanin jedne savezne re­ publike je gradjanin SSSR.

Č l a n 50.

Č 1 a n 3 0.

Narodna skupština je vrhovni o r ­ gan državne vlasti FNRJ, i vrši sva ona prava k oja pripadaju FNRJ, u koliko Ustavom nisu prenesena u nadležnost drugim saveznim organi­ m a državne vlasti i državne uprave.

V rhovni organ državne vlasti SSSR je Vrhovni sovjet SSSR. Č 1a_n 3 1 . V rhovni sovjet SSSR v rši sva prava k oja pripadaju SSSR, saobrazno članu 14. Ustava i koja, na osnovu Ustava, nisu prenesena u nadležnost vlasti SSSR koja zavisi od Vrhovnog sov­ jeta SSSR . . .

VČ 1a n 5 1 .

Č l a n 32.

Zakonodavnu vlast u poslovim a iz nadležnosti FNRJ vrši isklučivo Na­ rodna skupština FNRJ.

Zakonodavnu vlast SSSR vrši is­ k lju čivo V rhovni sovjet SSSR.

Č l a n 52.

Čl a n 33.

Narodnu skupštinu FNRJ sačinja­ vaju dva dom a — Savezno veće i V eće naroda.

V rhovni sovjet SSSR sačinjavaju dva dom a: Sovjet saveza i Sovjet na­ cionalnosti. 201

Č la n 53.

Č la n 34.

Savezno veće biraju svi gradjani FNRJ. Na svakih 50.000 bira se po jedan zastupnik.

Sovjet saveza je izabran o d gra­ djana SSSR po izbornim okruzim a, p o jedan zastupnik na 300.000 sta­ novnika.

Č l a n 54.

Č l a n 35.

V eće naroda se bira po republi­ kama autonom nim pokrajinam a i autonomnim oblastima. Gradjani sva­ ke republike biraju p o trideset, auto­ nomne pok rajine po dvadeset, a auto­ nomne oblasti p o 15 zastupnika.

Sovjet nacionalnosti je izabran od gradjana SSSR po saveznim i auto­ nom nim republikama, po autonomnim oblastim a i nacionalnim srezovima, po dvadeset pet zastupnika za svaku sa -; veznu republiku, p o jedanaest zastup­ nika za svaku autonomnu republiku, p o p et zastupnika za svaku auto­ nomnu oblast i p o jedan zastupnik za svaki nacionalni srez.

C 1 a n 5 6.

C 1 a n 3 6.

Narodna skupština FNRJ bira se na 4 godine.

Vrhovni sovjet SSSR bira se na 4 godine.

Č l a n 57.

Č l a n 37.

Oba dom a Narodne skupštine FNRJ su ravnopravna.

Oba dom a V rhovnog sovjeta SSSR, Sovjet saveza i S ovjet nacionalnosti, »u ravnopravna.

Č l a n 58.

Č l a n 41.

Zasedanje Saveznog veća i V eća naroda otvaraju s« i zaključuju is­ tovrem eno.

Zasedanje Sovjeta saveza i Sovjeta nacionalnosti, otvaraju se i zaključu­ ju istovremeno.

Č l a n 59.

Č l a n 42.

Savezno veće bira pretsednika, dva potpretsednika i tri sekretara. V eće naroda bira pretsednika, dva potpretsednika i tri sekretara. Pretsednici rukovode sednicama dom ova i njihovim radom na osno­ vu poslovnika.

Sovjet saveza bira pretsednika Sovjeta saveza i dva potpretsednika. Č l a n 43. Sovjet nacionalnosti bira pretsedni­ ka Sovjeta nacionalnosti i dva p o t­ pretsednika. Č l a n 44. Pretsednici Sovjeta saveza i Sov­ jeta nacionalnosti rukovode sednica­ ma dotičnih dom ova na osnovu pos­ lovnika.

202

Č la n 60.

Č la n 46.

Zasedanje Narodne skupštine FNRJ su redovna i izvanredna i sazivaju se ukazom Prezidijum a Narodne skup­ štine. Redovna zasedanja sazivaju se dva puta godišnje i to 15 aprila i 15 n o­ vem bra. A ko Narodna skupština ne bude sazvana u ovim rokovim a, m ože se sama sastati i bez ukaza J re z idijum a. Izvanredna zasedanja sazivaju se, kad Prezidijum Narodne skupštine FNRJ n adje da je to potrebno, kad to traži jedna od republika p o svom vrhovnom organu državne vlasti ili kad to zatraži jedna trećina zastup­ nika jed n og o d dom ova.

Zasedanja V rhovnog sovjeta SSSR sazivaju se od Prezidijum a V rhovnog sovjeta SSSR, dva puta godišnje. Izvanredna zasedanja sazivaju se od Prezidijum a V rhovnog sovjeta SSSR, na njegovu sopstvenu in icija­ tivu ili na zahtev jedne od saveznih republika.

Č l a n 61.

Č l a n 45.

Zajedničkim sednicama Narodne skupštine FNRJ pretsedavaju naizm enice pretsednici dom ova . . .

Z ajedničkim sednicama dva dom a V rhovnog sovjeta pretsedavaju naizm ence pretsednik Sovjeta saveza i pretsednik Sovjeta nacionalnosti.

Č l a n 63.

Č l a n 38.

Pravo donošenja zakonskih p red loga im aju vlada FNRJ, članovi vlade FNRJ i zastupnici oba dva doma. Zakonski predlog m ože b iti podne­ sen jednom ili drugom dom u N a­ rodne skupštine FNRJ. N ijedan zakonski predlog ne m ože postati zakon, ako n ije izglasan v e ći­ nom glasova u oba dom a, na sednici k o jo j je prisutna većina zastupnika svakog doma.

Zakonodavna inicijativa pripada u podjednakoj m eri Sovjetu saveza i Sovjetu nacionalnosti. Č l a n 39. Jedan zakon se smatra kao defin i­ tivan ako je usvojen prostom većinom u svakom od dom ova V rhovnog sov­ jeta SSSR.

Č l a n 64.

Č l a n 47.

Svaki dom Narodne skupštine FNRJ im a pravo da predloži dopune i izm ene zakonskog predloga, k o ji je v e ć izglasan u jednom dom u. O va­ k o izm enjen predlog vraća se na saglasnost dom u iz koga je predlog potekao. A ko se saglasnost ne postigne

U slučaju nesaglasnosti izm edju Sovjeta saveza i Sovjeta nacionalnosti, pitanje se u pućuje pred kom isiju za izm iren je sastavljenu na bazi jedna­ kosti. Ako kom isija za izm irenje ne dovede do zajedničke odluke, ili ako njena odluka ne zad ovolji jedan o d dom ova, pitanje se ispituje po drugi 203

predm et se podnosi koordinacionom od b oru Narodne skupštine FNRJ, u k o ji ulazi isti b ro j članova i jed n og i drugog dom a. A k o se u koordinacionom odboru ne postigne saglasnosti ili ako jedan od dom ova od b ije rešenje predloženo od koordinacionog odbora, dom ovi će pon ovo rešavati o čitavom predm etu. A k o se ni ovoga puta ne postigne saglasnost, Narodna skupština FNRJ ć e se raspustiti. Ukaz o raspuštanju sadržaće i raspisivanje novih izbora.

put u oba doma. U otsustvu zajed­ ničke odlu ke oba dom a, pretsednik Vrhovnog sovjeta SSSR raspušta Vrhovni sovjet SSSR i zakazuje nove izbore.

Č l a n 65.

Č l a n 40.

Zakoni i drugi opšti propisi FNRJ o b ja vlju ju se na jezicim a narodnih republika.

Zakoni usvojeni o d V rhovnog sov­ jeta SSSR ob ja vlju ju se na jezicim a saveznih republika . . .

Č l a n 67.

Č l a n 50.

Svaki dom na prvom sastanku bira verifikacion i odbor, k o ji ispituje za­ stupnička punom oćija. Svaki dom na predlog verifik a cion og o d b o ra p o tvrd ju je ili poništa­ va p u n om oćja zastupnika.

Sovjet saveza i Sovjet nacionalnosti biraju mandatne kom isije, k oje p roveravaju pu nom oćja zastupnika oba doma. Na predlog mandatne kom isije, do­ m ovi odlu ču ju bilo da priznaju puno­ m oćja zastupnika, bilo da ponište njihov izbor.

Č l a n 68.

Č l a n 51.

Narodna skupština FNRJ i svaki njen dom m ogu vršiti ankete o pita­ n jim a opšteg značaja preko svojih anketnih odbora. Svi državni organi dužni su is­ punjavati zahteve anketnih odbora u pogledu u tvrdjivanja činjenica i p ri­ kupljanja dokaza.

Vrhovni sovjet SSSR postavlja, ka­ da nadje za potrebno, anketne kom i­ sije i kom isije za proveravanje za svako pitanje. Sve ustanove i svi javni službe­ nici su dužni ispunjavati zahteve ovih kom isija i pružati im potreban m a­ terijal i dokumenta.

Č l a n 69.

Č l a n 52.

Zastupnici Narodne skupštine FNRJ uživaju imunitet. Zastupnici ne m ogu biti lišeni slo­ b ode niti se protiv njih m ože p o ­ krenuti krivičn i postupak bez o d o ­ brenja dom a kom e pripadaju, iliP r e -

Jedan zastupnik V rhovnog sovjeta SSSR ne m ože da bude sudski p ro­ ganjan niti uhapšen bez odobrenja V rhovnog sovjeta SSSR a u m edju vrem enu izm edju dva zasedanja Vrhovnog sovjeta SSSR, bez o d o -

204

zidijum a Narodne skupštine FNRJ, osim u slučaju zaticanja na delu zlo­ čina, o čem u se m ora odm ah izvestiti P rezidijum Narodne skupštine FNRJ.

brenja Prezidijum a jeta SSSR.

V rhovnog

sov­

Č l a n 73.

Č l a n 48.

Narodna skupština FNRJ bira Pre­ zidijum Narodne skupštine FNRJ na zajedničkoj sednici oba dom a. Prezidijum Narodne skupštine FNRJ sastoji se o d pretsednika, šest potpretsednika, sekretara i najviše trideset članova.

Vrhovni sovjet SSSR bira na za­ jed n ičk oj sednici oba dom a Prezidi­ ju m V rhovnog sovjeta SSSR, k o ji je sastavljen o d : pretsednika Prezidiu­ m a V rhovnog sovjeta SSSR, n jeg o­ vih jedanaest potpretsednika, sekre­ tara Prezidijum a i dvadeset četiri člana »Erezidijuma . . .

Č l a n 74.

Č l a n 49.

P rezidijum Narodne skupštine vrši ove poslove: 1) Saziva zasedanja Narodne skup­ štine F N R J; 2) raspušta N arodnu skupštinu FNRJ u slučaju nesuglasnosti dom ova o zakonskom predlogu ; 3) raspisuje izbore skupštinu FNRJ;

za

Prezidium V rhovnog sovjeta SSSR: a) Saziva zasedanja V rhovnog sov­ jeta SSSR; c) raspušta Vrhovni sovjet SSSR na osnovu člana 47 Ustava SSSR i raspi­ suje nove izbore;

Narodnu

5) daje obavezna tum ačenja savez­ nih zakona;

b) daje tumačenja zakona SSSR k o ji su u važnosti, izdaje ukaze;

6) proglašu je izglasane zakone; iz­ daje ukaze; 7) vrši pravo pom ilovanja prem a propisim a zakona;

h) vrši pravo pom ilovan ja;

8) d o d e lju jc odlikovanja i počasna zvanja FNRJ prem a propisim a savez­ nog zakona;

e) đodeliuie odlikovanja i počasna zvanja SSSR;

9) ratifiku je vore ;

1) ratifikuje v ore;

m edjunarodne u go­

m edjunarodne

u g o­

10) postavlja i opoziva na predlog vlade FNRJ ambasadore, izvanredne poslanike i opunom oćene m inistre u stranim državam a;

m ) postavlja i opoziva opu nom oće­ ne pretstavnike SSSR u stranim drža­ vam a;

11) prim a akreditivna i opozivna pisma kod njega akreditovanih d i­ plom atskih pretstavnika stranih d r­ žava;

n) prim a akreditivna i opozivna pisma kod njega akreditovanih d i­ plom atskih pretstavnika stranih d r­ žava; 205

12) proglašava opštu m obilizaciju i ratno stanje u slučaju oružanog na­ pada na FNRJ ili u slučaju potrebe neposrednog izvršenja m eđjunarođnih obaveza FNRJ prem a m edjunarodnoj organizaciji m ira ili nekoj savez­ n ičkoj zem lji;

j) u vrem enu izm edju dva zase-: danja V rhovnog sovjeta SSSR, pro­ glašava ratno stanje u slučaju oruža­ nog napada na SSSR ili u slučaju potrebe izvršenja obaveze k o je proističu iz m eđjunarođnih ugovora za uzajamnu odbranu protiv agresije; k) proglašava opštu ili delim ičnu m obilizaciju ;

13) postavlja i rasrešuje na p red­ log pretsednika vlade FNRJ pojedine članove vlade u vrem enu izm edju dva zasedanja Narodne skupštine FNRJ i uz njenu naknadnu potvrdu;

f) izm edju dva zasedanja V rh ovnog sovjeta SSSR, razrešuje i postavlja N arodne kom esare SSSR, na predlog pretsednika Saveta narodnih kom e­ sara, uz naknadnu potvrdu V rhovnog sovjeta SSSR;

17) raspisuje N arodni referendum u pitanjim a iz nadležnosti FNRJ na osnovu odluke Narodne skupštine ili na predlog vlade FNRJ.

d) pristupa narodnim sa veto van ji m a (referendum i) na svoju sopstvenu inicijativu ili na zahtev jedne o d sa­ veznih republika.

Č l a n 76.

Č l a n 53.

U slučaju raspuštanja Narodne skupštine FNRJ Prezidijum vrši duž­ nost sve do izbora novog Prezidijum a Narodne skupštine FNRJ. N ovo izabrana Narodna skupština sastaje se n ajdocn ije mesec dana posle izvršenih izbora.

Po isteku vlasti V rhovnog sovjeta SSSR, ili u slučaju n jegovog ras­ puštanja pre zakonskog roka, P rezidium V rhovnog sovjeta SSSR zadr­ žava svoju vlast sve do obrazovanja novog Prezidium a V rhovnog sovjeta SSSR o d strane novoizabranog V rh ov­ nog sovjeta SSSR. Č l a n 55. N ovo izabrani V rh ovni sovjet SSSR saziva se od Prezidium a prethodnog V rhovnog sovjeta SSSR, najdocnije mesec dana posle izvršenih izbora.

Č l a n 77.

Č l a n 64.

N ajviši izvršni i upravni organ državne vlasti FNRJ je vlada FNRJ. Vladu FNRJ im enuje i razrešuje Narodna skupština FNRJ na ze j«d n ičkoj sednici oba doma. Vlada FNRJ odgovara i polaže ra­ čun o svome radu Narodnoj skupštini FNRJ. U vrem enu izm edju dva zase­ danja Narodne skupštine FNRJ vlada je odgovorna i polaže račun o svome

N ajviši izvršni i upravni organ državne vlasti SSSR je Savet narod­ nih kom esara SSSR.

206

Č l a n 56. Vrhovni sovjet SSSR obrazuje na zajedničkoj sednici oba dom a vladu SSSR. Č l a n 65. Savet narodnih komesara SSSR je

radu Preziđiumu Narodne skupštine FNRJ.

odgovoran pred Vrhovnim sovjetom SSSR i njem u polaže račun o svome radu, i, u vrem enu izm edju dva za­ sedanja V rhovnog sovjeta SSSR, p o ­ laže račun o svom e radu Preziđiumu V rhovnog sovjeta SSSR.

Č l a n 79.

Č l a n 67.

Uredbe, upustva, naredbe i rešenja vlade FNRJ obavezni su na celoj teri­ toriji FNRJ.

Uredbe i rešenja Saveta narodnih komesara SSSR treba da budu oba­ vezno izvršavani na celoj teritoriji SSSR.

Č l a n 8 0.

Č l a n 6 8.

V lada FNRJ odred ju je i uskladjuje rad svojih ministarstava, kom isija i komiteta.

oavet narodnih komesara SSSR: a) uskladjuje i od red ju je rad savez­ nih i republikansko-saveznih narod­ nih kom esarijata SSSR i drugih ekonomskih i kulturnih ustanova za­ visnih od Saveta narodnih komesara SSSR;

V lada FNRJ se stara o priprem i i ostvarenju opštedržavnog privrednog plana i b u d ž e ta ;. . . rukovodi kredit­ nim i novčanim sistem om ; preduzim a sve potrebne m ere za osiguranje i zaštitu ustavnog poret­ ka i gradjanskih prava;

b) preduzim a m ere za izvršenje plana nacionalne ekonom ije, državnog budžeta i za utvrđjivanje novčanog i kreditnog sistema;

rukovodi održavanjem odnosa sa stranim državam a; rukovodi opštom organizacijom ju ­ goslovenske arm ije;

d) rukovodi održavanjem odnosa sa stranim državam a;

osniva kom itete, kom isije i ustano­ ve u cilju sprovodjenja privrednih, ođbram benih i kulturnih mera.

c) preduzim a m ere za osiguranje javnog poretka, odbranu državnih in­ teresa i zaštitu gradjanskih prava;

e) . . . rukovodi opštom organiza­ cijom oružanih snaga zem lje; f) osniva, u slučaju potrebe, speci­ jaln e kom itete i glavna rukovodstva p ri Savetu narodnih komesara SSSR za pitanja ekonomske, kulturne i o d brambene organizacije.

Č l a n 81.

Č l a n 70.

Vladu FNRJ sačinjavaju pretsed­ nik, potpretsednik, ministri, pretsed­ nik Planske kom isije i pretsednik sa­ vezne K ontrolne kom isije.

Savet narodnih komesara SSSR . . . sačinjavaju: Pretsednik Saveta narodnih k om e­ sara; potpretsednici Saveta narodnih k o­ mesara SSSR; 207

pretsednik Planske kom isije SSSR; pretsednik sovjetske K ontrolne k o­ m isije; narodni kom esari SSSR;

Č l a n 85.

Č l a n 72.

M inistri vlade FNRJ rukovode gra­ nama državne uprave k oje ulaze u nadležnost FNRJ. M inistri savezne vlade . . . izdaju pravilnike, upustva i naredbe na osnovu i radi sprovodjen ja savez­ nih zakona, uredaba, uputstava i na­ redaba Savezne vlade. M inistri se staraju o pravilnom izvršenju saveznih zakona . . .

Narodni kom esari SSSR rukovode granama državne uprave k oje ulaze u nadležnost SSSR.

Član

86.

Č l a n 73. Narodni kom esari SSSR izdaju u granicama kom petencije odnosnih na­ rodnih kom esarijata naredbe i upus­ tva na osnovu i radi sprovodjen ja va­ žećih zakona, kao i uredbe i naredbe Saveta narodnih kom esara SSSR i kontrolišu n jih ovo izvršenje. Č l a n 74.

Ministarstva vlade FNRJ su o p šte-savezna ili savezno-republikanska. Opštesavezna ministarstva su: Ministarstvo inostranih poslova; M i­ nistarstvo narodne odbran e; Ministar­ stvo saobraćaja; Ministarstvo pom or­ stva; Ministarstvo pošta; Ministar­ stvo spoljne trgovine.

N arodni kom esarijati SSSR su ili savezni ili savezno-republikanski. Č l a n 77. Savezni narodni kom esarijati su: O dbrane; Inostranih poslova; Spoljne trgovin e; Saobraćajnih puteva; P oš­ tanskog i električnog saobraćaja:^ Transporta vod om ; Teške industrije; Industrije odbrane.

Savezno-republikanska ministarstva" su: Ministarstvo finansija; Ministar­ stvo unutrašnjih poslova; M inistar­ stvo pravosu dja; Ministarstvo indus­ tr ije ; Ministarstvo ruda; Ministarstvo trgovine i snabdevanja; Ministarstvo p o ljop rivred e i šum a; Ministarstvo rada; Ministarstvo gradjevina.

Savezno-republikanski narodni k o­ m esarijati su: Finansije; Unutrašnji poslovi; Pravosudje; Laka industrija; Šumska industrija; Industrija snab­ devanja; Unutrašnje trgovin e; P o ljo ­ p rivrede; Sovhozi žita i ga jen ja ; Javno zdravlje.

Č l a n 78.

Č l a n 87.

Č l a n 75.

Opšte-savezna ministarstva ruko­ vode po pravilu preko vlastitih o r ­ gana odredjen om granom državne u prave neposredno na čitavoj terito­ r iji FNRJ.

Savezni narodni kom esari rukovode na čitavoj teritoriji SSSR, bilo ne­ posredno, bilo preko vlastitih organa, granom državne uprave koja im je poverena.

208

Č l a n 88.

Č l a n 7 6.

Savezno-republikanska ministarstva rukovode odredjen om granom d r­ žavne uprave posredno preko od g o­ varajućih ministarstava u narodnim republikama, a neposredno m ogu u pravljati samo odredjen im poslovim a, preduzećim a i ustanovama o p š te -d ržavnog značaja.

Savezno-republikanski narodni k o ­ m esarijati uopšte, rukovode o d redjenom granom državne uprave pos­ redno preko odgovaraju ćih narodnih kom esarijata u saveznim republikama a neposredno m ogu upravljati samo odredjenim i ograničenim b rojem preduzeća, saobrazno listi potvrd jen oj o d strane Prezidium a V rhovnog sov­ jeta SSSR.

Č 1 a n 9 0.

Č l a n 5 7.

V rhovni organ državne vlasti na­ rodnih republika jeste Narodna skup­ ština republike.

Vrhovni organ državne vlasti sa­ vezne republike jeste V rhovni sovjet savezne republike.

Narodnu skupštinu republike bira­ ju gradjani republike na vrem e od četiri godine prem a propisim a Ustava i zakona republike.

Č l a n 5 8. Vrhovni sovjet savezne republike biraju gradjani republike za vrem e od četiri godine. Pravila pretsedništva su ustanov­ ljena ustavima saveznih republika.

Č l a n 92.

Č 1 a n 5 9.

Zakonodavnu vlast u republici vrši isključivo Narodna skupština, repu­ blike.

V rhovni sovjet savezne republike je jedini zakonodavni organ repu­ blike.

Č l a n 9 3.

Č l a n 6 2.

Narodna skupština republike bira za ru kovodjenje sednicama pretsed­ nika, potpretsednika i sekretara.

Da bi rukovodio sednicam a,' V r ­ hovni sovjet savezne republike bir,a svog pretsednika i potpretsednika.

Č l a n 94.

Č l a n 61.

Narodna skupština bira Prezidium Narodne skupštine republike k o ji se sastoji o d pretsednika, jed n og ili više podpretsednika, sekretara i članova čiji broj o d red ju je Ustav republike. N adležnost Prezidim a Narodne skupštine republike odred ju je se Ustavom republike.

V rhovni sovjet savezne republike bira Prezidium V rhovnog sovjeta s a - vezne republike, k o ji se sastoji od pretsednika Prezidium a V rhovnog sovjeta savezne republike, njegovih potpredsednika, sekretara Prezidiuma i članova Prezidium a V rhovnog sov­ jeta savezne republike. Nadležnosti Prezidium a V rhovnog sovjeta savezne republike odredjefie su Ustavom savezne republike. 209

Č l a n 95.

tt

Narodna skupština republike i'Jiuje i razvešava vladu republike.

Č l a n 63. \ rhovni sovjet savezne republike obrazuje vladu savezne republike: Sa­ vet narodnih komesara savezne re­ publike.

Č l a n 96.

Č l a n 79.

N ajviši izvršni i upravni organ d r­ žavne vlasti narodne republike jeste vlada narodne republike.

N ajviši izvršni i upravni organ d r­ žavne vlasti savezne republike jeste Savet narodnih komesara savezne re­ publike. Č l a n 30.

Vlada narodne republike odgovorna je N arodnoj skupštini republike k ojoj polaže račun o svome radu. U vre­ menu izm edju dva zasedanja Narodne skupštine. \ lada republike odgovara i polaže račun o svome radu Prezidiumu Narodne skupštine republike.

Savet narodnih komesara savezne republike odgovoran je Vrhovnom sovjetu savezne republike i njemu polaže račun o sVome radu, i, u vre­ menu izm edju dva zasedanja V rh ov­ nog sovjeta savezne republike, P re­ zidium V rhovnog sovjeta savezne re­ publike. kom e polaže račun o svome radu.

Č l a n 98.

Č l a n 85.

M inistri republike im aju pravo da izdaju pravilnike, upustva i naredba na osnovu i radi izvršenja saveznih zakona, zakona republike, kao i u redaba, upustava i naredaba Savezne vlade i V lade republike.

Narodni kom esari savezne repu­ blike izdaju u granicama kom peten­ cije odnosnog narodnog komesarijata upustva i naredbe na osnovu i radi izvršenja zakona SSSR i savezne re­ publike, uredbe i odluke Saveta na­ rodnih komesara SSSR i savezne re­ publike, upustva i naredbe saveznorepublikanskih narodnih kom esarija­ ta SSSR.

č l a n 9 9.

Č l a n 86.

Ministarstva republike su saveznorepublikanska ili republikanska.

Narodni kom esarijati savezne re­ publike su savezno-republikanski i republikanski.

Č l a n 10 0.

Č I a n 8 7.

Savezno-republikanska ministarstva u narodnim republikama rukovode o dredjenom granom državne uprave i vrše osim poslova iz vlastite nadlež­ nosti i poslove savezno-republikanskih ministarstava Savezne vlade na

Savezno-republikanski narodni k o­ m esarijati rukovode odredjen om gra­ nom državne uprave, zavisiće isto tako o d Saveta narodnih komesara savezne republikej kao i od odgova ­ raju ćeg savezno-republikanskog na-

210

osnovu njihovih pravilnika, upustava, naredaba i rešenja.

rodnog kom esarijata SSSR.

Čl an 101.

C 1a n 8 8 .

Republikanska ministarstva ruko­ vode samostalno odredjen om granom državne uprave iz nadležnosti narod­ ne republike.

Republikanski narodni kom esarijati rukovode samostalno odredjenom granom državne uprave, zavisiće d i­ rektno od Saveta narodnih komesara savezne republike.

Član

104.

Č l a n 9 2.

■

Statut autonomne pokrajine o d ­ nosno autonomne oblasti donosi u sa­ glasnosti sa Ustavom FNRJ i sa Usta­ vom republike najviši organ državne vlasti autonomne pokrajine ili auto­ nomne oblasti, a p otvrd ju je ga Na­ rodna skupština republike.

Svaka autonomna republika ima svoj ustav k oji vodi računa^ o osobenostima autonomne republike i k o ji se donosi u saglasnosti sa Ustavom savezne republike.

Č l a n 105.

Č l a n 89.

N ajviši organ državne vlasti autonortme pokrajine jeste Narodna skup­ ština autonomne pokrajine koju bira­ ju gradjani autonomne pokrajine na vrem e o d tri godine i k oja se sastaje prem a odredbam a Ustava republike.

N ajviši orga n državne vlasti auto­ nomne republike je V rhovni sovjet Socijalističkih Sovjetskih Autonomnih Republika.

Č l a n 107.

*

O rgani državne vlasti mesta (sela, m anjih gradova) kotara, gradskih reona, gradova, okruga i oblasti, jesu narodni o d b o ri.«

Č l a n 9 0. Vrhovni sovjet autonomne republi­ ke bira se na vrem e od četiri godine od gradjana republike prem a pret~ stavničkim odredbam a u tvrd jen im od Uslava autonomne republike. Č l a n 94. Organi državne vlasti u oblastima, autonomnim oblastima, srezovima, gradovim a, seoskim naseljima su s o v ­ je ti radničkih pretstavnika. Č l a n 95.

Narodne odbore mesta biraju gra­ djani na vrem e od dve godine, a na­ rodne odbore srezova, gradskih reona, gradova, okruga i oblasti, biraju gra­ djani na tri godine.

Č l a n 108. Narodni od b ori rukovode

Sovjete radničkih pretstavnika oblasti, autonomnih oblasti, srezova, gradova, seoskih naselja, biraju na vrem e od dve godine radnici oblasti, autonomne oblasti, sreza, grada, seos­ kih naselja. C la n 97.

radom

Sovjeti radničkih pretstavnika ru211

potčinjenih organa uprave i privred­ nom i kulturnom izgradnjom u svom delok rugu: osiguravaju zaštitu ja v ­ nog' poretka, ispunjavanje zakona i čuvanje prava gradjana-, utvrdjuju svoj budžet.

kovode radom potčinjenili organa uprave. osiguravaju održanje javnog poretka, ispunjavanje zakona i čuva­ nje prava gradjana. rukovode m es­ nom kulturnom i ekonom skom izgra­ dnjom . utvrdjuju mesni budžet.

Narodni odbori donose u okviru svojih nadležnosti opšte propise (od­ luke) na osnovu saveznog l stava. Us­ tava republike, saveznih zakona, za­ kona republike i opštih propisa viših organa državne vlasti.

Sovjeti radničkih pretstavnika d o ­ nose odluke i izdaju naredbe u o k ­ viru prava koje im daju zakoni SSSR i sa\ ezne republike.

Č l a n 9 8.

Č l a n 110.

Č l a n 9 9.

Izvršni i upravni organi narodni!« odbora, osim u m anjim selima, jesu izvršni odbori. T/vršni odbor sačinja­ vaju pretsednik, podpretsednik, se­ k re ta r 'i članovi. Izvršne odbore biraju narodni o d ­ bori iz svoje sredine.

Izvršni i upravni organi sovjeta radničkih pretstavnika oblasti, auto­ nomnih oblasti, srezova, gradova i sela su izvršni odbori, izabrani od sovjeta i sastavljeni od pretsednika, potpretsednika, sekretara i članova.

Č l a n 113.

Član 101.

Izvršni i upravni organi narodnih odbora, potčin jen i su kako s\om na­ rodnom odboru, tako i izvršnim i upravnim organim a \isih organa d r­ žavne vlasti.

Izvršni organi' sovjeta radničkih pretstavnika polažu račun o svome radu kako sovj,ctu radničkih pretsta\nika k oji ih je izabrao, tako i izvršnom organu sovjet^ radničkih pretstavnika k oji im jc pretpostavljen.

Č 1 a n 11 5.

^

Organi, pravosudja u FNRJ jesu: \rho\ni sud FNRJ, vrhovni sudovi republika i autonomnih pokrajina, okružni i sreski s u d o v i ....................... Zakonom se mogu osnivati posebni sudovi za odredjene vrste sporova. Član

116.

Sudovi su u izricanju pravde ne­ zavisni i sude po zakonu. Član

118 .

Raspravljanje pred sudovima vrši se po pravilu javno.

212

Č 1a n 1 0 2 . 0 Pra\ du u SSSR vrši Vrhovni sud SSSR, vrhovni sudovi saveznih repu­ blika, sudovi oblasti, sudov i autonom ­ nih republika, autonomnih oblasti i srezova, specijalni sudovi SSSR, usta­ novljeni odlukom Vrhovnog sovjeta SSSR. narodni sudovi. Č l a n 1*12 . Sudije su nezavisni, i odgovorni su samo pred zakonom. Č l a n 111. Rasprave pred sudovima u SSSR su javne, sem izuzetaka predvidjenih u

Optuženom je osigurano pravo o d ­ brane pred sudom. Član

120.

Postupak p jc d sudovima vodi se na jezicim a republika, autonomnih p o ­ krajina i autonomnih oblasti gde se sud nalazi. G radjani k oji ne znaju jezik na kom e se vodi postupak mogu se služiti svojim jezikom . Tim gra ­ djanim a osigurava se pravo da se upoznaju sa eelokupnim m aterijalom i da preko prevodioca prate rad suda.

zakonu, i pravo odbrane je osigurano optuženom .

Č l a n 110. Sudski postupak vodi se na jeziku savezne ili autonomne republike ili autonomne oblasti, osiguravajući lič­ nostima koje ne znaju taj jezik da se upoznaju sa eelokupnim m aterijalom preko prevodioca i da se koriste p ra ­ vom izražavanja pred sudom na svom m aternjem jeziku.

Č l a n 121.

Č l a n 10 5.

Sudije V rhovnog suda FNRJ bira i razrešava Narodna skupština FNRJ na zajedničkoj sednici oba doma. Sudije Vrhovnog suda republike odnosno autonomne pokrajine bira i razrešava Narodna skupština repu­ blike, odnosno Narodna skupština au­ tonomne pokrajine.

Vrhovni sud SSSR i specijalne su­ dove SSSR bira »Vrhovni sovjet SSSR .................... .................................... Č l a n 106. Vrhovne sudove saveznih republi­ ka biraju Vrhovni sovjeti saveznih r e p u b li k a ......................................' . . . Č l a n 107. Vrhovne sudove autonomnih repu­ blika biraju vrhovni sovjeti autonom­ nih republika ........................................

Sudije i sudije-porotnike okružnog suda u okrugu ili gradu bira i raz­ rešava narodni odbor okruga ili grada. Sudije i sudije-porotnike sreskog suda u srezu ili gradu bira i razreša­ va narodni odbor sreza ili grada.

Č la n 1 0 8 . Sudo\ i oblasti, sudovi autonomnih oblasti, sreski sudovi birani su od so>jeta radničkih pretstavnika oblasti, autonomnih oblasti i s; ezova . . . . .

Č l a n 12 2 .

Č 1 a n 1 0 4.

Vrhovni sud FNRJ najviši je organ pravosudja F N R J .................................

Vrhovni sud SSSR je najviši sudski organ.

Č l a n 1 2 3. V rhovni sud FNRJ ocen ju je za­ konitost pravosnažnih odluka svih su­ dova FNRJ u pogledu prim ene sa­ veznih zakona ........................................

^ rhovni sud SSSR vrši kontrolu sudskog rada svih sudskih organa SSSR i federalnih republika.

Č l a n 124.

Č l a n 113.

Javno tužioštvo je organ Narodne skupštine FNRJ za vršenje nadzora

Vrhovni nadzor radi pravilnog is­ punjavanja zakona od strane svih na213

rađi pravilnog ispunjavanja zakona od strane svih ministarstava i ostalih n jim a potčm jenih organa i ustano­ va FNRJ i narodnih republika, služ­ benih lica i svih gradjana.

rodnih kom esarijata i ustanova njim a potčinjenih, kao i službenih lica i gradjana SSSR, pripada Tužiocu SSSR. ■

Čl an 125.

Č l a n 114.

Javnog tužioca FNRJ i njegove zamenike bira i razrešava Narodna skupština FNRJ na zajedničkoj sed­ n ici oba doma. Javne tužioce narodnih republika i njihove zam enike im enuje i raz­ rešava javni tužilac FNRJ.

Tužioca SSSR im enuje V rhovni sovjet ...................... : ............................... sssr

Javne tužioce autonomnih pokra­ jina, autonomnih oblasti, oblasti, okruga i srezova, im enuje i razreša­ va javni tužilac republike uz potvrdu ja vn og tužioca FNRJ.

Č la n 115. T u žioce republika, oblasti, kao i tužioce autonomnih republika i auto­ nomnih oblasti im enuje Tužilac SSSR.............................................................. Č l a n 116. Sreske i gradske tužioce im enuju tužioci saveznih rep u b lik a . . . uz pot­ vrdu Tužioca SSSR.

Član 126.

Č l a n 117.

Javni tužioci su nezavisni u svome radu i podredjeni su samo javnom tužiocu FNRJ.

Sudski organi obavljaju svoj rad nezavisno o d ma kojih organa vlasti i zavise samo od Tužioca SSSR.

Č l a n 129.

Č l a n 49.

Prezidium Narodne skupštine FNRJ ima pravo poništiti ili ukinuti uredbe, upustva, naredbe i rešenja savezne vlade, ako nisu u saglasnosti sa Usta­ vom i saveznim zakonima. Savezna vlada ima pravo poništiti ili ukinuti pravilnike, naredbe, upust»a i rešenja članova savezne vlade, ako nisu u saglasnosti sa Ustavom, saveznim zakonima, uredbama, u p u st-' vima, naredbama i rešenjim a savezne vlade.

214

Prezidium Vrhovnog sovjeta SSSR: e) poništava uredbe i rešenja Sa­ veta narodnih komesara SSSR i sa­ veta narodnih komesara saveznih re­ publika, ako nisu u saglasnosti sa zakonom. Č l a n 69. Savet narodnih komesara SSSR ima pravo, za grane uprave i privrede k oje su u nadležnosti SSSR, da ukine uredbe i rešenja Saveta narodnih k o­ mesara saveznih republika i da po ništi naredbe i upustva narodnih ko­ mesara SSSR.

SADR ZAJ PREDGOVOR

.................................................................................................................... 5

K O M U N I S T I Č K A P A R T IJ A J U G O S L A V I J E .................................................. 7 Prvi period aktivnosti — Čišćenje u partiji — Partija novog tipa — Politički rad partije.

BORBA POD OKUPACIJOM P O Č E T A K A K C IJE P R O T IV O K U P A T O R A I IS T O R IJ A T S A R A D N J E , C E T N l k A I P A R T I Z A N A ............................................................................. ...........

17

Bat i okupacija — Početak akcije pukovnika Draže M ihailovića — P olitika Kom unističke partije Jugoslavije pre 22 juna 1941 godine — 22 juni 1941 - prelom u stavu i radu K om unističke partije Jugo­ slavije — Ustanak Srba u pet pokrajina — Odnosi M ihailovićevih četnika i Titovih partizana. R A Z V O J G R A D J A N S K O G R A T A ......................................................................

27

Proširenje sukoba — Od gubitka prve slobodne teritorije do Bihaćske republike — Od Bihaćske republike do italijanske kapitulacije — . Uloga italijanske kapitulacije u razvoju gradjanskog rata — Borbe do ulaska Crvene arm ije u Jugoslaviju —

Udeo Titove

arm ije

u borbam a do sloma Nemačke. K A R A K T E R IS T IK E G R A D J A N S K O G R A T A .............................................. 39 Svireposti gradjanskog rata — Problem opredeljivanja ljudi u gra­ djanskom ratu — Političke stranke pod okupacijom i u' gradjan­ skom ratu — Odnos Komunističke partije Jugoslavije prema ostalim političkim strankama u toku gradjanskog rata — Omladina u T ito ­ vom pokretu —

Omladina u pokretu Draže Mihailovića. 217

.

POLITIČKA BITKA OKO J U G O S L A V I J E O D V L A D E 27 M A R T A

1941 G O D I N E D O T I T O V E V L A D E 7

M A R T A 1945

57

Situacija u jugoslovenskoj em igraciji do izbijanja spora M ihailovićT ito p red inostranstvom — Početak kampanje protiv Draže M i­ hailovića pred inostranstvom — Optužbe p io tiv Draže Miha l o . i ć a — Elim inisanjc Draže M ihailovića — Nova vlada Subašića — Spo­ razum T ito - Subašić — Namcsništvo i Titova vlada. B R I T A N S K A P O L IT IK A U J U G O S L A V I J I .............................................. 69 Britanske m isije kod M ihailovića i Tita — Odluka o Jugoslaviji na Teheranakoj kon feren ciji — Propaganda radio Londona — Oružana p om oć Saveznika partizanima - — N ovi kurs

savezničke politike

i^ pok ret D raže M ihailovića — Politički preokret u Jugoslaviji — Bilans britanske pQlitike na kraju rata. S O V J E T S K A P O L IT IK A P R E M A J U G O S L A V I J I .................................. 80 Osnovi Staljinove politike — Moskva i dogadjaji u Jugoslaviji — Ulazak Crvene arm ije u Jugoslaviju.

OSNOVI TITOVE J U G O S L A V I J E G O S P O D A R E Ć I P O L O Ž A J K O M U N IS T IČ K E P A R T IJE U P A R T I Z A N , S K O k PO K RETU I SA D A SN JO J D R Ž A V I Linija n arodno-oslobodilačke

borbe

—

Dom inacija

89 Komunističke

partije u partizanskoj vojsci — D om inacija K om unističke partije u političkim telim a — Dom inacija K om unističke partije u D em o­ kratskoj Federativnoj

Jugoslaviji —

Centralni kom itet partije i

n jegov generalni sekretar. N A C I O N A L N O P IT A N J E U N A R O D N O O S L O B O D IL A Č K O J B O R B I I N J E G O V O REŠEN JE U T IT O V O J J U G O S L A V I J I ........................... Stav Kom unističke partije Jugoslavije p o nacionalnom pitanju — Razlika u istoriji i mentalitetu Srba i ostalih naroda Jugoslavije — P ok olji Srba u Nezavisnoj Državi H rvatskoj — Nacionalno pitanje u toku partizanske borbe — Partizanski pokret kao centar za okup­ 218

105

ljan je svih anti-srpskih elemenata — Nova federativna podela Ju­ goslavije. T I T O V R E Ž IM I D E M O K R A T I J A .................................................................... ' 127 D em okratija u partizanskom pokretu —

K oncepcija dem okratije

višeg — tipa — iMerilo za prim anje i napadanje političkih ljudi —■ Elim inisanje starih političkih šefova i im enovanje novih —

Par­

lamentarizam Titove Jugoslavije — Izborni zakon — Pojava opozi­ cije

u Privrem enoj

skupštini —

Titova m erila

dem okratije

—

Tehnika Titove dem okratije — Sloboda štampe u Titovom režim a — Javno m njenje i sloboda duha — Prosveta i pravosudje — nomske m ere — Z avodjen jc

terora

Odnos prem a crkvi — —

Sistem T itovog

Eko­

N ovi vladajući sloj —

terora

—

Identifikovanje

Komunističke partije sa narodom — K ult vod je Tita. S P O L J N A P O L IT IK A T IT O V E J U G O S L A V I J E .........................................

170

S poljn o-politička orijentacija Komunističke partije Jugoslavije, do 22 juna 1941 godine — Spoljn o-politička orijentacija partizanskog pokreta —

Osnova spoljne politike Titove Jugoslavije —

Odnos

Titove Jugoslavije prem a velikim silama — Odnos prema susednim zem ljam a.

P O S L E D N J A F A Z A P O L ITIK E T I T O V O G R E Ž I M A .............................. 180 Izbori, Konstituanta, Republika i Ustav — Držanje Zapadnih sa­ veznika.

PRILOZI IZ V O D

IZ

P O L IT IČ K IH

KU RSEVA

ZA

K A N D ID A T E

K O M U N I*

ST IC K E P A R T IJE J U G O S L A V I J E ....................................................................

193

U PO RE D N I TEKSTOVI

RE»

PU B L IK E

J U G O S L A V IJ E

USTAVA I

F E D E R A T IV N E

SAVEZA

NARODNE

S O V J E T S K IH

SO C IJA L IST I*

C K IH R E P U B L I K A ......... •.........................................................................................

196

219