Tarihin Peşinde - 3 (Nisan 2010)

I • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH •

                                         YIL:2•SAYI:3 NSAN2010    YEAR:2• ISSUE:3 APRIL2010

II • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • III

TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

   (edergi) ISSN:13085468 (basl) ISSN:1308545X     Editör Doç.Dr.NecmiUYANIK    YönetimKurulu Doç.Dr.AbdullahÖZTÜRK,Yrd.Doç.Dr.AbdurrahmanSAVA,Doç. Dr. A. Murat SÜNBÜL, Doç. Dr. Âlim GÜR, Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ, Yrd. Doç. Dr. Çaatay BENHÜR, Prof. Dr. Emine YENTERZ, Prof. Dr. Hasan BAHAR, Yrd. Doç. Dr. Hüseyin MUMAL, Prof. Dr. Muhittin TU, Doç. Dr. Mustafa DEMRC, Doç. Dr. Necmi UYANIK, Doç. Dr. Özdemir KOÇAK, Doç. Dr. Ramazan ÇALIK,Yrd.Doç.Dr.SinanGÖNEN,Yrd.Doç.Dr.UfukDenizAÇI  EditörYardmclar Cemal ÇETN, Fatih ÇOLAK, Hatice Gül KÜÇÜKBEZC, Harun YIL DIZ, Yrd. Doç. Dr. Hüseyin MUMAL, Mehmet Fatih BERK, Mustafa ARSLAN, Salih KAYMAKÇI, Salih KI, Dr. Sinan TADELEN, Yunus NCE,ZehraODABAI  YaynKurulu Prof.Dr.AbdullahKAYGI,Prof.Dr.Abdüsselam ULUÇAM,Prof.Dr. AdnanMAN,Prof.Dr.AhmetYaarOCAK,Prof.Dr.AliBRNC, Prof. Dr. Ali brahim SAVA, Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV, Prof. Dr. Azmi ÖZCAN, Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ, Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ, Prof. Dr. Benjamin FORTNA, Doç. Dr. Birol AKGÜN, Prof. Dr. Claus SCHÖNG, Yrd. Doç. Dr. Çaatay BENHÜR, Prof. Dr. HalukHadiSÜMER,Prof.Dr.HasanBAHAR,Prof.Dr.HüseyinBA CI, Yrd. Doç. Dr. Hüseyin MUMAL, Yrd. Doç. Dr. brahim Halil SUGÖZÜ, Prof. Dr. lber ORTAYLI, Prof. Dr. Kurtulu DNÇER, Prof. Dr.M.AkifERDORU,Doç.Dr.MehmetKIRBIYIK,Doç.Dr.Mehmet ÖZDEN,Prof.Dr.MetinAYIII,Prof.Dr.MetinHÜLAGÜ,Prof.Dr. Muhittin TU, Doç. Dr. Mustafa DEMRC, Dr. Mürteza HASANOLU, Doç. Dr. Necmi UYANIK, Doç. Dr. Özdemir KOÇAK, Prof.Dr.RainerCZCHON,Doç.Dr.RamazanÇALIK,Prof.Dr.Salim CÖHÇE,Prof.Dr.S.WaleckDALPOUR,Yrd.Doç.Dr.SeferSOLMAZ, Prof. Dr. Semih YALÇIN, Prof. Dr. Süleyman BEYOLU, Prof. Dr. Thomas DrewBEAR, Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN, Dr. Ufuk AY HAN, Yrd. Doç. Dr. Ufuk Deniz AÇI, Doç. Dr. Yusuf SARINAY, Dr. ZekeriyaMR

IV • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH                                     BaskÖncesi: MinyaTÜ®K    Bask:

 Biliim&Organizasyon SelçukÜniversitesiEdebiyatFakültesiiçi Selçuklu/Konya Tel:(0332)2231425Faks:(0332)2411523    letiim: SelçukÜniversitesiEdebiyatFakültesi TarihBölümüKampüs/Konya  «0.332.2231423/0.542.3566471 http://www.tarihinpesinde.com www.thepursuitofhistory.com  [email protected], [email protected], [email protected]

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • V

HakemveDanmaKurulu  Prof.Dr.AbdullahKAYGI(HacettepeÜniversitesi),Doç.Dr.Abdullah ÖZTÜRK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah SAYDAM (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah TOPÇUOLU (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman SAVA (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Abdülkadir YUVALI (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM (Batman Üniversitesi), Prof. Dr. Adil DAISTAN (Akdeniz Üniversitesi), Prof. Dr. Adnan SOFUOLU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. AdnanMAN (Uak Üniversitesi), Doç. Dr. AhmetÇAYCI (SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.AhmetGÖGERCN(SelçukÜniver sitesi), Prof. Dr. Ahmet KANKAL (Dicle Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ahmet amil GÜRER (Rize Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet TABAKOLU (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet YAMAN (Sel çukÜniversitesi),Prof.Dr.A.AdilTIRPAN(SelçukÜniversitesi),Prof. Dr.A.BicanERCLASUN(GaziÜniversitesi),Prof.Dr.A.HalûkYÜK SEL(AnadoluÜniversitesi),Prof.Dr.A.Kâz mÜRÜN(SelçukÜniver sitesi), Yrd. Doç. Dr. A. Kürat GÖKKAYA (Gazi Üniversitesi) , Prof. Dr.A.YaarOCAK(HacettepeÜniversitesi),Doç.Dr.AlaaddinAKÖZ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Alexander A. SOTNCENKO (St. Petersburg  Devlet Üniversitesi/Rusya), Prof. Dr. Ali AKYILDIZ (Mar mara Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ali BAYKAN (Selçuk Üniversitesi), Prof.Dr.AliBRNC(TürkTarihKurumuBakan ),Yrd.Doç.Dr.Ali BÜYÜKARSLAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. A. brahim SAVA (Çank r  Karatekin Üniversitesi), Doç. Dr. A. Murat SÜNBÜL (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Âlim GÜR (Selçuk Üniversitesi)  , Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV (Manas Üniversitesi/K rg zistan), Doç. Dr. Arif BLGN (Sakarya Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Athina A. SPTANOU (Makedonya Üniversitesi /Makedonya), Prof. Dr.Ayfer ÖZÇELK (Pa mukkaleÜniversitesi),Prof.Dr.AygünATTAR(GiresunÜniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Aziz MERHAN (Y ld z Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi ÖZCAN (Bilecik Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ (Ankara Üniversitesi),Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ(HacettepeÜniversitesi ),Prof.Dr.BayramÜREKL(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.BehçetKe malYELBURSA(AbantzzetBaysalÜniversitesi),Prof.Dr.Benjamin FORTNA (Londra Üniversitesi/ngiltere), Prof. Dr. Birol AKGÜN (Sel çuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Birol GÜLNAR (Selçuk Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr.BülentATALAY(TrakyaÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.Bü lent BAKAR (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Bülent ÇUKUROVA (Çukurova Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Caner ARABACI (Selçuk Üni versitesi),Yrd.Doç.Dr.CemalGÜVEN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr. CemilÖZTÜRK(MarmaraÜniversitesi),Prof.Dr.CezmiERASLAN(s tanbul  Üniversitesi/Atatürk Arat rma Merkezi Bakan ), Doç. Dr. Charles WILKINS (Wake Forest Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Claus SCHÖNG (Freie Üniversitesi Berlin/Almanya), Yrd. Doç. Dr. Çaatay BENHÜR(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.DavidKUSHNER(HaifaÜni versitesi/srail), Prof. Dr. Deniz AHN (Hacettepe  Üniversitesi), Doç. Dr. Dimitris MAVROSKOUFS (Aristotle Üniversitesi/Yunanistan), Doç. Dr. Doan YÖRÜK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Donald QUATAERT (Binghamton Üniversitesi/ngiltere), Doç. Dr. Durmu BULGUR (stanbul Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Dursun  GÖK (Selçuk Üniversitesi),Doç.Dr.ErdalAÇIKSES(F ratÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr. ErdinçYAZICI(GaziÜniversitesi),Prof.Dr.EmineYENTERZ(Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. ErcanYILMAZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Esra BURCU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Evangelia BALTA (MilliHelenikArat rmaVakf /Yunanistan),Prof.Dr.FahrettinTIZLAK

VI • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

(Süleyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Fahri UNAN (Hacettepe Üniversitesi),Yrd.Doç.Dr.FatihERBAY(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr. FerdaAYSAN(DokuzEylülÜniversitesi),Doç.Dr.FerudunATA(Sel çukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.FikretHACIZADE(SelçukÜniversite si), Prof. Dr. Géza Dávid (ELTE Török Tanszék Budapest Múzeum/Macaristan), Prof. Dr. Gökhan ÇETNSAYA (stanbul Teknik Üniversitesi), Doç. Dr. Gümeç KARAMUK (Hacettepe Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Hakan KUYUMCU (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Hale IVGIN(GaziÜniversitesi),Prof.Dr.HalilNALCIK(BilkentÜniversi tesi), Prof. Dr. H. Hadi SÜMER (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Hasan BAHAR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Haim KARPUZ (Selçuk Üni versitesi), Prof. Dr. Hayati AKTA (Karadeniz Teknik Üniversitesi), Prof.Dr.HayraniALTINTA(AnkaraÜniversitesi),Prof.Dr.Hüseyin BACI (Ortadou Teknik Üniversitesi), Doç. Dr. Hüseyin ÇINAR (K  r kkaleÜniversitesi),Prof.Dr.HüseyinGÜMÜ(MarmaraÜniversite si),Yrd.Doç.Dr.HüseyinKANDEMR(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç. Dr. Hüseyin MUMAL (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. brahim LKHAN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. brahim KUNT (Selçuk Üniversitesi),Doç.Dr.brahimSOLAK(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç. Dr.brahimHakk KAYNAK(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.bra himHalilSUGÖZÜ( rnakÜniversitesi),Prof.Dr.hsanGÜNE(Ana doluÜniversitesi),Prof.Dr.lberORTAYLI(Topkap Saray MüzeMü dürü),Prof.Dr.lhanAHN(ManasÜniversitesi/K rg zistan),Prof.Dr. zzet ÖZTOPRAK (Ankara Üniversitesi), Doç. Dr. zzet SAK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Jon T. OPLNGER (Maine Üniversitesi/ABD), Prof.Dr.JudithSPENCER(AlbertaÜniversit/Kanada),Prof.Dr.Kemal ÇÇEK(KaradenizTeknikÜniversitesi),Doç.Dr.KezbanACAR(Celal Bayar Üniversitesi), Prof. Dr. Kubilay AKTULUM (Süleyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Kurtulu DNÇER (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Levent ZOROLU (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mahmut ATAY(F ratÜniversitesi),Prof.Dr.MehmetAÇA(Bal kesirÜniversite si), Doç. Dr. Mehmet AKGÜL (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet PÇOLU (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet ÖZ (Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet ÖZDEN (Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet SEYTDANLIOLU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet AHNGÖZ(GaziÜniversitesi),Doç.Dr.MehmetTEMEL(MulaÜni versitesi), Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ÇUKURÇAYIR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ERDORU (Ege Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. M. Ali HACIGÖKMEN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. M. Hulusi LEKESZ (Hacettepe Üniversitesi),Yrd.Doç.Dr.M.MuratÖNTU(UakÜniversitesi),Yrd. Doç.Dr.M.SerhatYILMAZ(KastamonuÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.M. Ziya KÖSE (Nevehir Üniversitesi), Prof. Dr. Mesut ÇAPA (Karadeniz Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Metin AYIII (Bal kesir Üniversitesi), Prof. Dr. Metin HÜLAGÜ (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Michel BALVET (Province Üniversitesi/Fransa), Prof. Dr. Mikail BAYRAM (EmekliÖretimÜyesi/Konya),Doç.Dr.MevlütÇELEB(EgeÜniversi tesi),Prof.Dr.MuhittinTU(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.MusaÇA DIRCI(AnkaraÜniversitesi),Prof.Dr.MushtaqAhmadKAW(Kemir Üniversitesi/Hindistan), Yrd. Doç. Dr. Mustafa ARIKAN (Selçuk Üni versitesi),Prof.Dr.MustafaAVCI(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr. Mustafa BIYIKLI (Dumlup nar Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇIPAN (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Mustafa ÇOLAK (Mustafa Ke mal Üniversitesi), Doç. Dr. Mustafa DEMRC (Selçuk Üniversitesi), Prof.Dr.MustafaOFLAZ(YüzüncüY lÜniversitesi),Prof.Dr.Mustafa

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • VII

ÖZCAN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mustafa TOKER (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa TURAN (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa YILMAZ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Münir ATALAR (GaziosmanpaaÜniversitesi),Prof.Dr.NaciBOSTANCI(GaziÜniver sitesi),Yrd.Doç.Dr.NaileHACIZADE(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç. Dr. Nazl  GÜNDÜZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Necdet HAYTA (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Necmi UYANIK (Selçuk Üniversitesi), Prof.Dr.NedimPEK(OndokuzMay sÜniversitesi),Prof.Dr.N.Gün gör ERGAN (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Nikos P. TERZS (Aristotle Üniversitesi /Yunanistan), Prof. Dr. Nilgün ÇELEB (Ankara Üniversitesi), Doç. Dr. N. Sabiroviç NYAZOV (St. Petersburg  Devlet Üniversitesi/Rusya), Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Selçuk Üniversitesi), Yrd.Doç.Dr.NuriMEKLER(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.Nurul lah ÇETN (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Ouz AYTEPE (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Orhan KILIÇ (F rat Üniversitesi), Prof. Dr. Os manAKANDERE(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.ÖmerTURAN(Orta douTeknikÜniversitesi),Doç.Dr.ÖzdemirKOÇAK(SelçukÜniversi tesi), Prof. Dr. Özkan ZG (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Parviz ABOLGASSEM (Province Üniversitesi/Fransa), Doç. Dr. Raif PARLAKKAYA(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.RainerCZCHON(Freie Üniversitesi Berlin/Almanya), Doç. Dr. Ramazan ACUN (Hacettepe Üniversitesi),Doç.Dr.RamazanÇALIK(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr. RamazanYELKEN(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.ReyhanSUNAY(Sel çuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ruhi ÖZCAN (Selçuk Üniversitesi), Prof.Dr.RüçhanARIK(EmekliÖretimÜyesi/Ankara),Doç.Dr.Rüya KILIÇ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ (Ankara Üniversitesi),Prof.Dr.Sad kSARISAMAN(AfyonKocatepeÜniversi tesi),Yrd.Doç.Dr.SelahattinAVAROLU(SelçukÜniversitesi),Yrd. Doç. Dr. S. Süleyman KUCUR (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR (Maine Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Saim SAVA (UakÜniversitesi),Prof.Dr.SalihAYNURAL(GebzeYüksekTeknoloji Enstitüsü),Prof.Dr.SalimCÖHÇE(nönüÜniversitesi),Prof.Dr.Salim KOCA (Gazi Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Sefer SOLMAZ (Selçuk Üni versitesi),Prof.Dr.SelahittinÖZÇELK(PamukkaleÜniversitesi),Prof. Dr.SelamiKILIÇ(AtatürkÜniversitesi),Prof.Dr.SemihYALÇIN(Ga zi Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Serdar SALAM (Hacettepe Üniversite si),Yrd.Doç.Dr.SinanGÖNEN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.Süley man BEYOLU (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. ahin AKINCI (Sel çuk Üniversitesi), Prof. Dr. efika KURNAZ (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. erif AKTA (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. T. Niyazi KARACA (Bozok Üniversitesi), Prof. Dr. T. Faik ERTAN (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Thomas DrewBEAR (Lyon Üniversitesi /Fransa), Prof. Dr. TuncerBAYKARA(EmekliÖretimÜyesi/zmir),Yrd.Doç.Dr.U.De nizAÇI(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.YaseminDOANER(Hacette peÜniversitesi),Prof.Dr.YasinAKTAY(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç. Dr. Yaar ERDEMR (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Yaar ÖZÜÇETN(AhiEvranÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.YaarSEMZ(Sel çukÜniversitesi),Prof.Dr.YavuzATAR(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr. Y lmaz KOÇ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Yunus KOÇ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDA (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Yusuf ÖZ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Yusuf SARINAY (Devlet Arivleri Genel Müdürü), Doç. Dr. Zekeriya KARADAVUT (Selçuk Üniversitesi),

VIII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

  

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • IX

TARHNPENDE Uluslararas TarihveSosyalArat rmalarDergisi  Y ldaikisay (BaharveGüz)olmaküzere internetortam ndaelektronikbelgevebas l olarakyay mlanan uluslararas hakemlibirdergidir.    YAYINLKELER 1. TarihinPeindeUluslararasTarihveSosyalAratrmalarDergisi/ThePursuit OfHistoryInternationalPeriodicalForHistoryAndSocialResearch,uluslararas  hakemlibirdergiolup,baharvegüzolmaküzerey ldaikikezyay nla n r. 2. Dergide Türk tarihi a rl kl  olmak üzere sosyal bilimler alan nda ya z lm olanmakaleleryay nlan r. 3. Dergiye gönderilen makalelerin özgün bir çal ma olmas , daha önce yay nlanmam  olmas  gerekmektedir. Ulusal ve uluslararas  sempoz yumlarda sunulan tebliler baka bir yerde yay nlanmam  olmas  ve makaleiçindesunulduusempozyumvb.belirtilmekkayd ylayay n lanabilir.Makaleiçeriklerininhertürlüyasalsorumluluuyazarlar na aittir. 4. Makaleleriçintelifücretiödenmez.Yazarlardergilehinemakalelerinin telifhakk ndanferagatettiklerinikabulederler. 5. Dergininyay ndiliTürkçeolmaklabirlikteuygungörüldüütakdirde ngilizce,Almanca,Frans zcaveRusçayaz laradayerverilecektir. 6. Makalelerin ba nda, 200 kelimeyi amayacak ekilde özet metin ve 5 kelimelikanahtarsözcüklerbulunmal d r.Türkçemakalelerde,Türkçe özetveanahtarkelimelerinyan s ra,yazar nkulland  ngilizce,Fran s zca,AlmancaveyaRusçayabanc dillerindenbirisineaitözetveanah tarkelimeleryeralmal d r.Yukar dabelirtilenyabanc dillerdenbirisiy le yaz lm  makalelerde ise, Türkçe özet ve anahtar kelimeler de bu lunmal d r. 7. Yaz lardayazarunvan ,ad soyad ,görevyapt  kurumveemailad resibulunmamal veaa dabelirtileniletiimadresiüzerindengönde rilmelidir.Yinehertürlühaberlemeaa dabelirtileniletiimadresin denyap lmal d r. 8. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya “.doc” uzant l  belge olu turmaya elverili kelime ilem program nda yaz larak bir adet disket veya CD kayd  ve üç kopya kâ t ç kt s yla birlikte verilecektir. Eski harflimetinlerUniversalWordvebenzeriprogramdayaz lm olmal d r. Özelbiryaz karakterikullan lm isebelgeylebirliktesözkonusufon tundagönderilmesigerekmektedir.Metiniçindekullan lanresim,hari tavb.materyallerin“.jpg/.tiff”uzant l kay tlar daayr caeklenmelidir. Butürbelgelerinbask tekniineuygunçözünürlükte(enaz300piksel) vesayfaalan n amayacakbüyüklükteolmas nadikkatedilmelidir. 9. Yaz lar;TimesNewRomankarakterinde,11punto(dipnotlarda9punto) büyüklüünde olmal , sat r sonunda heceleme yap lmamal d r. Sayfa yap s A4ebad nda,kenarboluklar sadan,soldan,üsttenvealttan3 cmolmaküzere,1,5sat raral  yla,ikiyandanhizal veparagrafaras  boluu,öncesivesonras 3nkolacakekildeayarlanmal vesayfanu maras  verilmelidir. Paragraf balar nda “TAB” tuu yerine “ENTER” veya“RETURN”tuukullan lmal d r.Noktalamaiaretlerikendilerin denöncekikelimelerebitiikyaz lmal d r.Sözkonusuiaretlerdenson rabirharflikbolukb rak lmal d r.Metinler33sayfay amamal d r.

X • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

10. Dergiye gönderilen makale, dergi editörü/editör yard mc lar  taraf n danbilimselyeterliliinindenetlenmesiamac ylaüçhakemegönderilir. Makale, deerlendirme sonucunda iki hakemden gelecek olumlu ra porlardorultusundadergiyönetimitaraf ndanuygungörülenbirsa y da yay nlan r. Raporlar n olumsuz olmas  nedeniyle makalenin ya y nlanmamas durumundayazar,herhangibirhaktalebindebuluna maz. 11. Süreliyay n m zelektronikveayr cabas m yap lanbirdergiolup,ba s m  yap ld  nda bir adet dergi yazar na gönderilir. Ayr  bas m talep edenmakalesahipleri,sitemizekonulacakolanyaz lar n npdfformat  n indiripçoaltabilirler. 12. Birmakaledes raileözet,giri,anametin,sonuç,kaynakçave(varsa) ekler bulunmal d r. Makaledeana bal klar n tamam  büyük harflerle ve koyu yaz lmal d r. Ara bal klar n tamam  koyu olarak yaz lacak; ancakherkelimeninilkharfibüyükolacakvebal ksonundasat rba  yap lacakt r.Altbal klar ntamam koyuolarakyaz lacak;ancakbal   nilkkelimesindekibirinciharfbüyüksonrakikelime/kelimelerinilk harfiküçükolacak,bal ksonunaikinokta(üstüste)konularakyaz ya ayn sat rdandevamedilecektir. 13. Dergidegerekmetiniçerisindegereksedipnoteklindeat fyap labilir.An cak genel bir uyum salanmas na dikkat edilmelidir. Metin içerisinde at fsisteminintercihidurumundayap lacakolanaç klamadipnotlar n dadipnottansonraat fyinemetiniçerisindeyap ld  gibiolmal d r. 14. Metin içerisinde yap lacak olan at flarda aa daki örneklere uygun davran lmal d r.  KaynakGösterme(Atflar) * Makaledeyap lacakat flar,ilgiliyerdenhemensonra,paranteziçinde yazar n soyad , eserin yay n y l  ve sayfa numaras  s ras yla örnekteki gibiverilmelidir.(Bloch,2005:28) * Birden fazla kaynak gösterilecei durumlarda eserler ayn  parantez içinde,eneskitarihliolandanyeniolanadoru,birbirindennoktal vir gülleayr laraks ralan r.(nalck,2000:120;Faroqhi,2003:28) * kiyazarl kaynaklarda,arayatireiareti()konulur.kidenfazlayazarl  kaynaklardaiseikinciyazar nsoyad ndansonra“vd.”k saltmas kul lan lmal d r. (nalckSeyitdanlolu, 2006: 15), (AkgündüzÖztürk vd.,2002:157) * Yazar nad ,ilgilicümleiçindegeçiyorsa,paranteziçindetarihvesay fan nbelirtilmesiyeterlidir.(1954:77) * Yazar nayn y lyay nlanm ikieseri,yay ny l nabirharfeklenmeksu retiyleay rtedilir.(nalck,2000a:156),(nalck,2000b:17) * Soyadlar ayn olanikiyazar nayn y ldayay nlanm olaneserleri,ad lar nilkharflerinindeyaz lmas yoluylabelirtilir.(Demir,A.,2003:46), (Demir,H.,2003:27) * Ula lamayanbiryay nametiniçindeat fyap l rken,bukaynaklabir likte al nt n n yap ld   eser u ekilde gösterilmelidir: (Tabaqat Nasrî,1864:32 denaktaran;Köprülü,1991:19) * Elyazmas bireserkaynakgösterilirken,müellifveyamütercimad n dansonra[yz.]k saltmas konmal ,varaknumaras örnektekigibibelir tilmelivetamkünyekaynakçadagösterilmelidir.(Ahmedî,[yz.],1410: 7b) * Arivbelgelerikaynakgösterilirken,metiniçindekik saltmaörnekteki gibiolmal ,aç l m kaynakçadaverilmelidir.(BOA.MAD7342:25) * Not:Alanlar ndadahaçokklasikat fsistemiesasal nanbilimdallar n da,yazarlar nisteiüzerinesözkonususistemdeuygulanabilir.(Örnek

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • XI

Dipnot:AliBirinci,HürriyetvetilâfFrkasII.MerutiyetDevrindettihat veTerakkiyeKarÇkanlar,DergâhYay.,stanbul1990,s.156157.)  Bibliyografya(Kaynakça) * Kitap:Uzunçar l ,smailHakk ,AnadoluBeylikleriveAkkoyunlu,Kara koyunluDevletleri,TürkTarihKurumuYay nlar ,Ankara2003. * Derleme Kitap:nalc k, HalilSeyitdanl olu, Mehmet, Tanzimat Dei imSürecindeOsmanlmparatorluu,PhoenixYay nlar ,Ankara2006. * Makale:Demirpolat,Enver,“slâmFelsefesininBat DüüncesineEtki si”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Say  9, Konya 2003,ss.429439. * Derleme kitaplardaki makaleler: Clark, EdwardC., “Osmanl  Sanayi Devrimi”,TanzimatDeiimSürecindeOsmanlmparatorluu,(Derleyen: nalc k,HalilSeyitdanl oluMehmet),PhoenixYay nlar 2006,Ankara, ss.467480. * Bildiriler:Yavaca,Alâeddin,“Osmanl veMûsiki”,UluslararasKuru luunun 700. Yl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya,0709Nisan1999,(Yay naHaz rlayanlar:AlâaddinAközBay ramÜrekliRuhiÖzcan),SelçukÜniversitesiBas mevi,Konya2000,ss. 2941. * Tezler:Lekesiz,M.Hulusi,Osmanl lmiZihniyetindeDeime(teekkül gelimeçözülme: XVXVII. Yüzyllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi limlerEnstitüsüTarihAnaBilimDal Bas lmam YüksekLisansTezi, Ankara1989. * Web siteleri: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, eriim tarihi:27.11.2007. 

XII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

THEPURSUITOFHISTORY AnInternationalPeriodicalforHistoryandSocialResearch  ispublishedtwiceayear(inspringandinautumn) bothinprintandejournalversion. Itisaninternationalrefereedjournal.   PublicationPrinciples 1. ThePursuitofHistoryAnInternationalPeriodicalforHistoryandSocialRe search, is aninternational refereed journal and published twice a year (springandautumn) 2. ThesubmissionspresentedtotheJournalbasedonSocialScienceses peciallyTurkishhistory. 3. Articlessentforpublicationshouldhavenotbeenpreviouslypublished inanotherjournal,noteveninadifferentlanguage.Thepaperssubmit ted for any symposiums orcongresses can bepublished on condition that it has not been previously published and citing the name of the symposiumswherethearticlespresented.Scientificandlegalresponsi bilitiesofthepublishedtextsbelongtotheauthors. 4. Noroyaltypaymentforthearticles.Thewritersacknowledgethatthey willrenouncetheircopyright. 5. ThepublicationlanguageofthejournalisTurkish.Butifitisapproved itcanbepublishedinEnglish,French,GermanandRussianlanguages. 6. Eacharticlemustincludeanabstractofnotmorethan200wordsand5 keywords.InTurkisharticles,oneabstractwritteninanyforeignlan guage especially (French, German, English and Russian) should be placedwith5keywordsinadditiontotheTurkishabstractsandkey words. If the article is written in the languages stated above, Turkish abstractandkeywordsarerequired. 7. Thetitles,thenamessurnamesoftheacademicians,theassociationin which he/she is located, the email addresses shouldn t be written on thetexts.Theaboveonesshouldbesentthroughthefollowingcontact address.Alsoyoucancommunicatethroughthecontactaddresses. 8. Thesubmissionsshouldbewrittenonwordprocessingprogramssuch asMicrosoft Wordorthe document (the “.doc” texts) that is adaptablewith PC and please send three paper complimentary copies of the texts in additiontotheCDorfloppy.Thetextswrittenwiththeold(different) lettersshouldbewrittenonUniversalWordorsimilarones.Ifanyspe cial typeface is used, please send the typeface character with the text. The“.jpg/.tiff”extensionrecordsofthematerialsusedinthetextssuch asthepicturesandthemapsalsoshouldbeattachedtothetexts.Also payattentiontothepixelresolution(atleast300pixel)adaptablewith theprintingtechniqueandthesizeofthematerialsshouldn texceedthe sizeofthepage. 9. Texts;ThemainbodyofthetextshouldbewritteninTimesNewRo manletters,fontsize11(9fontatfootnotes).Pleasedonotsyllabifyat theendoftheline.ThepapershouldbetypedonA4sizepaper.Leave 3cmmarginsonleftandrightandtopandbottom,use1.5linespac ing,flushrightalignment.Toadjustspacingbeforeorafterparagraphs leave“3nk”andinadditiontothepagenumber.Attheparagraphin dentationpleaseuse“TAB”keyratherthan“ENTER”or“RETURN”. Donotwritethepunctuationmarksasadjacenttothelastletter,leave oneletterspace.Thetextshouldn texceed33pages 10. Thearticlethatisarrivedtothejournalissenttothethreerefereesby theeditorandtheeditorassistantsinordertobeexaminedintermsof

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • XIII

11.

12.

13.

the academic competence. The criterion for assessment is the appro priatenessoftworefereecommentsthenthearticleswillbepublished inanyissuedecidedbythejournalmanagement.Iftheassessmentof thearticleisnegative,thewriterneverdemandsforright. Our periodical will be presented both ejournal and in print version. Following the publication, one issue of the journal will be sent to the writerofthearticle.Theownerofthearticlesalsodownloadsthetext fromthejournalwebsiteasPDFpattern Abstract,introduction,maintext,conclusionandbibliographyarepre sented consecutively in a text. Main headlines shouldbe big bold let ters,theotherheadlinesshouldbewritteninboldtypewiththesmall lettersexceptforthefirstletter.Thenfollowingtheheadlinesputcolon (:)andcontinuetothetextfromthesameline. Bothintextorfootnotetypereferencecanbepossible.Butpayattention tothegeneralconsistency.Ifyouusethereferencesysteminthetext, thereferenceafterfootnoteshouldbeusedasinthetextontheexplana toryfootnotes. Thereferencesusedintextshouldbebasedonthefollowingsamples.

14.  ResourceAttributes(References) * Thereferencesusedinthetextshouldbestartedfromtherelatingpoint andinbrackets,thesurnameofthewriter,thepublicationyearofthe work,pagenumberstatedasinthesample.(Bloch,2005:28) * Ifmorethanonereferenceispreferred,theworksshouldbecitedinthe same brackets from the older to the newer dated with semicolon. (nalck,2000:120;Faroqhi,2003:28) * Pleaseputhypen()ontheresourceswithtwowriters.Ifthewritersare more than two,then after the surname use this abbreviation “et al.”(nalckSeyitdanlolu,2006:15),(AkgündüzÖztürketal.,2002: 157) * Ifthenameofthewriteriscitedinthetext,justonlymentionthedate andthepagenumber(1954:77) * Twoworksofawriterthathavebeenpublishedinthesameyearcanbe distinguished by adding a letter to the publish date. (nalck, 2000a: 156),(nalck,2000b:17) * Ifthewriters surnamesaresimilaraswellastheirpublishdate,then putthefirstletterofthenames.(Demir,A.,2003:46),(Demir,H.,2003: 27) * Ifyoudon tfindtheresourcethathasbeenattributedinatext,citeboth oftheresourcesinthefollowingsample:(TabaqatNasrî,1864:32 den aktaran;Köprülü,1991:19) * Whileattributingamanuscript,afterthenameofauthorandtranslator puttheabbrevaitonof[ms.],andtheleafnumbershouldbestatedasit isshowninthesample.Thewholetagcanbecitedinthebibliography (Ahmedî,[yz.],1410:7b) * Whileattributingthearchivedocuments,citeinthetextjustlikethefol lowing sample,the detailed version should be in the bibliography. (BOA.MAD7342:25) * PS:Classicalreferencesystemcanbeusedinsomescientificbranches thatusedmostlythatsystem (AliBirinci,HürriyetvetilâfFrkasII.MerutiyetDevrindettihatveTe rakkiyeKarÇkanlar,DergâhYay.,stanbul1990,s.156157.)  Bibliography * Book:Uzunçar l ,smailHakk ,AnadoluBeylikleriveAkkoyunlu,Kara koyunluDevletleri,TürkTarihKurumuYay nlar ,Ankara2003.

XIV • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

* Compilation: nalc k, HalilSeyitdanl olu, Mehmet,Tanzimat Deiim SürecindeOsmanlmparatorluu,PhoenixYay nlar ,Ankara2006. * Article: Demirpolat, Enver, “slâmFelsefesinin Bat  Düüncesine Etki si”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Say  9, Konya 2003,ss.429439. * Articles in a compilation work: Clark, Edward C., “Osmanl  Sanayi Devrimi”,TanzimatDeiimSürecindeOsmanlmparatorluu,(Derleyen: nalc k,HalilSeyitdanl oluMehmet),PhoenixYay nlar 2006,Ankara, ss.467480. * Announcements:Yavaca,Alâeddin,“Osmanl veMûsiki”,Uluslararas Kuruluunun700.YlDönümündeBütünYönleriyleOsmanlDevletiKong resi,Konya,0709Nisan1999,(Yay naHaz rlayanlar:AlâaddinAköz BayramÜrekliRuhiÖzcan),SelçukÜniversitesiBas mevi,Konya2000, ss.2941. * Thesis:Lekesiz,M.Hulusi,Osmanl lmiZihniyetindeDeime(teekkül gelimeçözülme: XVXVII. Yüzyllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi limlerEnstitüsüTarihAnaBilimDal Bas lmam YüksekLisansTezi, Ankara1989. * Web sites: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, history: 27.11.2007.

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • XV

ÇNDEKLER   134 KEMALPAAZÂDESADBEYVE‘SEFRVEEHBENDERLER’ADLIESER KEMALPAAZÂDESADBEYANDHISWORK‘SEFRVEEHBENDERLER’  AhmetDÖNMEZ  3554 TÜRKOLOJKONUMALARI StrazburgÜniversitesi’ndenTürkologSaynJOHANNSTRAUSS(StrazbourgÜniversitesi) ileYaplanRöportaj InterviewAvecM.JohannStrauss(UniversitéDeStrazbourg)SurLaLangueEtL histoire Turque  AliBÜYÜKASLAN   5570 ÖZELE TMVEREHABLTASYONMERKEZLERNDEÇALIANE TMCLERN MESLEKYETERLLKALGISILEDOYUMLARININNCELENMES COMPARINGTHERELATIONSBETWEENTHEPROEFESSIONALCOMPETENCEAND THEPROFESSIONALSATISFACTIONOFTHEEDUCATIONISTSWORKINGINTHE SPECIALTRAININGCENTRUMS  S.BarbarosYALÇINHaf zBEK   7182 ABDÜLEZELPAA’NINHAYATIVEEHÂDET THELIFEANDDEATHOFABDÜLEZELPASHA  CemalGÜVEN   83105 MÜTAREKEDÖNEMNDEMERSN’NGAL THEOCCUPATIONOFMERSININTHEARMISTICEPERIOD  CihatYILDIRIM   107118 DÜALSTBRÖ RETOLARAKORFZM ORPHSM:ASADUALISTDOCTRINE  FatihMehmetBERK  

XVI • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

119136 TÜRKYE’DETARIMSALMAKNELEME(19231933) AGRICUKTURALMECHANIZATIONINTURKEY(19231933)  brahimNC   137150 “ÇARSKTLER”ÜZERNE ONTHEÇARSCYTHANS  SaadettinGÖMEÇTülayYÜREKL   151171 KAPTÜLASYONLARKALDIRILDIKTANSONRAOSMANLIDEVLET’NDEK ECANBNDURUMU (R.1333/M.1917SENESECANBSTATSTKLER) THESTATUSOFFOREIGNERSINTHEOTTOMANSTATEAFTERTHEABOLITIONOF CAPITULATIONS (THE1333/1917STATISTICSOFTHEFOREIGNERS)  SalimGÖKÇENAbdülkadirGÜL   173195 KÜRESELLEMEEKSENNDETÜRKYEVEJAPONYAÖRNEKLERNDEALE FAMILY:INTHEEXAMPLEOFTURKEYANDJAPANONTHEAXISOFGLOBALISATION  ayanULUSAN   197217 TANZMATFERMANI’NADARBAZIDÜÜNCELER SOMETHOUGHTTHATTANZMATTOFERMAN  TanerASLAN   219262 KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADA IZLARINAÖZGÜSESLKFARKLILIKLARIN KIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES THECOMPARISONOFTHEPHONETICALVARIETIESOFDCALALABADACCENTSOF KYRGYZTURKISHTOTHEUZBEKLITERARYLANGUAGE  UfukDenizAÇI  

TARHN PENDE • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS • XVII

263277 NTOZM’NKUTSALMETNLERNDEYARATILIHKÂYES THECREATIONMYTHINTHESACREDTEXTSOFSHINTO.  VedatafakYAMI   279307 TÜRKYE’NNKNCDÜNYASAVAISÜRECNDEALDI IEKONOMKBRTEDBR: VARLIKVERGS ANECONOMICALMEASURETAKENBYTURKEYDURINGTHESECONDWORLDWAR: VARLIKVERGS(“WEALTHTAX”)  YaarÖZÜÇETNHac VeliGÖK   309312 KTAPTANITIMI  AhmetCENGZ,XVIII.YüzyldaLârende(Karaman) ehrininFizikiveSosyoEkonomikYaps,Kara manValiliilKültürveTurizmMüdürlüü,Karaman,2009,(XVI+376s.).  Bar SARIKÖSE   313317 KTAPTANITIMI OyaDALAR,War,EpidemicsAndMedecineInTheLateOtomanEmpire(19121918),Turkestan AndAzerbaijanResearchCentre,Haarlem2008,(374s.).  DöndüDÜÜNMEZ   319322 KTAPTANITIMI GürsoyAKÇA,OsmanlDevletindeBilgivektidar,PaletYay.,Konya2009,(356s.).  YunusNCE    

XVIII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:134

Year:2010,Issue:3 Page:134



    KEMALPAAZÂDESADBEYVE‘SEFRVEEHBENDERLER’ADLIESER AhmetDÖNMEZ   ABSTRACT KemalPaazâdeSaidBey,wholivedatthelastperiodofOttomanEmpire,isoneofthewellroundedintellec tualswhoisknownforhislegalprofessionandjournalistidentity.Hepublishedmanybooksandarticles. OneofhisworksiscalledSefîrveehbenderler.Thiswork,whichisnotknownbyscientificenviromentsthat muchdespitebeingoneoftheprincipalbookswhicharewrittenaboutdiplomacyinOttomanTime,issub jectedadetailedreviewwithinthisarticle.ThebookiswritteninOttomanlanguageanditisnotpossibleto bereachedexceptforafewlibraries.Byconsideringthis,theworkisgivenasawholeinthearticle,asatrans lationfromArabicletterstoLatinones.Thevalueinscientificliteratureofthisbookwhichiswrittenabout ambassadorsandconsulshasbeenattemptedtobeputforwardwiththereviewsmadewithinthisarticle. Apartfromthis,KemalPaazâdeSaidBey,whoisanOttomanintellectualnotknownwelltoday,hasbeen triedtobeintroducedbygivinginformationabouthisworksandhislife.  KeyWords Diplomacy,Ambassador,Embassy,Consul,KemalPaazâdeSaidBey  KEMALPAAZÂDESADBEYANDHISWORK‘SEFRVEEHBENDERLER’  ÖZET KemalPaazâdeSaidBey,Osmanl’nnsondönemindeyaam,gazetecivehukukçukimliiyleöneçkanaydnlardan dr.Birçokkitapvemakaleyaynlamtr.OnuneserlerindenbirisideSefîrveehbenderler’dir.Osmanl’dadiplomasiyle ilgiliyazlmözgünkitaplarnilklerindenolmasnaramen,ilmîçevrelerdepekdetannmayaneser,buçalmaçerçeve sindeayrntlolarakincelemeyetâbitutulmutur.KitapOsmanlcadrvebirkaçkütüphanednda,kitabaulalmas mümkündeildir.Budurumgözönündebulundurularak,eser,ArapharflerindenLatinharflerinetammetinçeviri hâlindemakaleiçindesunulmutur.Elçivekonsoloslarlailgiliyazlmbukitabnilmîliteratüriçindekideeri,çalma dâhilindeyaplankritiklerleortayakonulmayaçallmtr.AyrcagünümüzdeyeterincebilinmeyenbirOsmanlaydn olarakKemalPaazâdeSaidBey,yaamveyaptlarylailgilibilgilerverilerektantlmayaçallmtr.  AnahtarKelimeler Diplomasi,Sefîr,Sefâret,ehbender,KemalPaazâdeSaidBey

Ar. Gör., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman. [email protected]

2 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Giri Elçilikkurumu,günümüzdeuluslararasilikilersistemininenönemliunsur lararasndayeralr.Devletlerindpolitikalarnngerçekletirilmesininbirarac olarakdiplomasi,odevletindierülkelereatadelçilervekonsoloslararacly layürütülür. Elçilik sisteminin bugünkü eklini almas, çok uzun bir süreç içinde gerçek lemitir.ÖzellikleXIII.ve XIV.yüzyllardatalyanehirdevletlerindeortayaç kan ve hzla Avrupa devletlerinde yaygnlaan dâimî elçilik sistemi ile birlikte, diplomasi bir ilim/sanat, diplomatlk profesyonel bir meslek nitelii kazanmaya balamtr1.1815ViyanaKongresi,bahsedilenbusüreçiçindeönemlibirdönüm noktasn tekil eder. Viyana Kongresi’nde, o güne kadar belli bir disiplin içinde olmayan ve uyumlu bir kurallar sistemi bulunmayan elçilik ve konsolosluklar, büyükAvrupadevletlerininkatlmylabirsistemiçineoturtulmutur2.) Osmanl Devleti’nin busüreç içindeki rolünebakldnda,özellikleXVII. ve XVIII.yüzyllardaedilgenkonumdabulunduugörülür.Budurumundaetkisiyle Bat tipi diplomasi uygulamas Osmanl’da çok geç benimsenmitir. Öyle ki ilk dâimî Osmanlelçisi1793ylndagönderilmi3,HâriciyeNezâreti 1836’dakurul mutur.Ancak1839’daTanzimatDönemi’ninbalamasylabirliktemodernleme çalmalarnaarlkverildikçe,dilerisistemihzlareformizeedilerekOsmanl elçilikvekonsolosluklarAvrupabakentlerindegiderekyaygnlamtr. OsmanlHâriciye’sininBatsistemiylebugeçentegrasyonuylabalantlola rak,ilmîliteratürümüzdedpolitikavediplomasikonularndaözgünçalmala rnortayaçknngeciktiigörülmektedir.Tabiikibu,diplomasiileilgilihiçça lma yaplmad anlamna da gelmez. Özellikle Osmanl elçilerinin elçilikleri esnasndakideneyimleriniiçerensefâretnâmelerdikkatedeerekildeyaynimkân bulmutur.Ancakbudurum,sefâretnâmelerindiplomasiylebalantsndandaha çok,bilgikaynaklarnnsnrlolduubirdönemdeAvrupaveonunyaamtarz nadairayrntlarailgiylealakâldr.Bunundndadiplomasikonusunda,neya zkki,yayabancyazarlardanolduugibiçevirileryaplm4yadabukonu,siya 1 2 3

4

Ayrntl bilgi için bkz. Vlademir Potyemkin-S.Bakruin-A.Efimov, Uluslararas likiler Tarihi, (Çev. Atilla Tokatl), stanbul 1977, s.177; Ayrca bkz. Harold Nicolson, Diplomatie, Switzerland, A. Francke AG. Verlag Bern, 1947, s.25–26. 1818 ylnda, Aix-La Chapelle Protokolü ile Viyana Kongresi’nde alnan kararlarda baz düzenlemeler yaplmtr. Mehmet pirli, “Elçi”, A, C.XI, TDV Yaynlar, stanbul 1995, s.14. Osmanl elçilikleriyle ilgili ayrntl bilgi için bkz. Ercüment Kuran, Avrupa’da Osmanl kamet Elçiliklerinin Kuruluu ve lk Elçilerin Siyasî Faaliyetleri 1793–1821, Ankara, Türk Kültürü Aratrma Enstitüsü Yaynlar, 1988; Ahmet Dönmez, “Karlkl Diplomasiye Geçi Sürecinde Osmanl Daimî Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi 1832–1841”, Fahir Armaolu Armaan, Ed. Ersin Embel, TTK Yaynlar, Ankara 2008, s. 174-176. Osmanl konsolosluklaryla ilgili bkz. Mahmut Akpnar, Osmanl Devleti’nde ehbenderlik Müessesi, (yaynlanmam yüksek lisans tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2001. Hüseyin Agâh’n Sefir ve ehbenderler Hukuk ve Vezaifi adl eseri buna bir örnektir. Elçiler ve konsoloslar hakknda geni ekilde bilgi verilmesine ramen, eser Avrupal bir yazardan çeviridir. Hüseyin Agâh, Sefir ve ehbenderler Hukuk ve Vezaifi, stanbul 1312. Diplomasi ile ilgili yaynlanm dier bir eser, Salih Münir Paa’nn Diplomasi ald kitabdr. Said Bey ve Hüseyin Agâh’n eserleriyle ile karlatrldnda 1910 yl gibi geç bir tarihte yaynlanm olmakla birlikte oldukça geni kapsamldr. Eserin ilk cildi 311 sayfadan oluur ve ayrntl olarak diplomasi konusuna tahsis edilmitir. kinci cildindeyse bal bana konu olarak Almanya’y almtr. Anladmz kadaryla Münir Paa, dier büyük Avrupa devletlerini de ciltler hâlinde eserine ekleyerek geni bir kaynak kitap oluturmay planlam; fakat gerçekletirerememitir. Salih Münir Paa, Diplomasi, Tevsi’ Tabâ‘it Matbaas, stanbul, 1328.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 3

setle ilgili eserin ufak bir bölümü içinde skp kalmtr. Hatta muhtemelen bu tarihselalkanlnetkisiyle,Osmanldiplomasitarihi,elçiliklerivekonsolosluk larylailgiliaratrmalargünümüzdebileoldukçayetersizdüzeydebulunmakta dr5. BütünbuçizdiimizolumsuztabloyaramenXIX.yüzylnsonlarnagelindi indediplomasiveonunilkeveamaçlarylailgilisnrldaolsaözgünçalmala rnortayaçktgörülür.BununilkörneklerindenbiriSefîrveehbenderlerisimli eserdir.Kelimeanlamolaraksefîrelçiye,ehbenderisekonsolosakarlkgelir.Yani bueser,elçivekonsoloslarladahadorusuelçi/elçilikvekonsolos/konsoloslukla rntanm,yaps,hakvegörevleriyleilgilidir. Buçalmadaesasolarak,SefîrveehbenderleradleserveeserinyazarKemal PaazâdeSaidBeyincelenecektir.Böylece,hemilimçevrelerindepekbilinmeyen birkitabnveyazarnntantlmas,hemdekitabniçeriiveönemiyleilgilideer lendirmeyaplmasamaçlanmaktadr. ÖncelikleSaidBeyveonunyaamhakkndabilgiverilmesi,çokdabilinme yenbuOsmanlaydnnngündemegetirilmesiaçsndanyararlolacaktr.  I.KemalPaazâdeSaidBeyve‘Sefîrveehbenderler’AdlKitabnDeer lendirmesi A.HayatveEserleri KemalpaazâdeSaidBey,mehurgazeteciveediptir.Es ki MaarifNâzr AliKemal Paa’nn oludur.yi tahsil gör mü, Franszca, Almanca, Arapça ve Farsça dillerini ören mitir. SaidBey,çeitlialanlardaçalmalaryapm,çoksayda eserortayakoymutur.Ancakbunlariçindeözelliklegazete cikimliiyleöneçkmaktadr.UzunsürecmaliAhvalbal altnda Tarîk ve Vakit Gazeteleri’nde siyasî makaleler ve ede biyatadairçeitliyazlarkalemealmtr6.Gazeteciliinyansrauzunsüreçeitli resmîgörevlerdebulunmutur.HâriciyyeMatbuatKalemi’ndekâtipolarakbalad  memurluk vazifesinde zamanla ilerleyerek, uray Devlet Bidayet Mahkemesi Bakanlnakadaryükselmitir.AyrcabirsüreHukukMektebihocalyapmtr7. SaidBey,fikirlerinisöylemektençekinmeyenbirkiiliesahipti.Bufikirlerini eletirelbirdilleyaynladmakaleveiirlerleifadeetmitir.Bunedenledosttan çokdümankazanmtr.Onunbaarlbirgazeteciolmasvemesleindenyüksek gelireldeetmesinindourduukskançlkdabudümanlklararttranbiretken 5

6 7

Bu konuda ayrntl bilgi için bkz. Mehmet Alaaddin Yalçnkaya, “Kuruluundan Tanzimat’a Osmanl Diplomasi Tarihi Literatürü”, Türkiye Aratrmalar Literatür Dergisi, Cilt I, No.1, Say 2, Bilim ve Sanat Vakf Türkiye Aratrmalar Merkezi, stanbul, 2003. brahim Alâettin Gövsa, Türk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedigün Neriyat, stanbul 1946, s.339; Bursal Mehmed Tahir Efendi, Osmanl Müellifleri, C. I-II-III, Ankara, 2000, s. 343. Mehmed Zeki Pakaln, Sicil-i Osmanî Zeyli, C. XVI, (Yay. Haz. Serdar Sakin), TTK Yaynlar, Ankara, 2008, s.39–40.

4 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

olmutur.HalidZiyaUaklgilhatralarnyazdKrkYladlkitabndabudu rumuöyledilegetirmektedir: “OzamânSaid Bey’inbir makalesiiçinbirtanesaraltnyazücreti alna bütün BabâliCaddesi,matbuatâlemindevarlmashayaledilebilecekolanmertebelerinenyükse i olmak üzere hayran olarak ve için için hatta ara sra takn takn kskançlk duyarak bakard.…..VakaSaidBeybutüryazlariçinesizbirmüni(kâtip)idi.”8 ÖzellikleNamkKemalveAhmetMithadEfendiveAbdülhakHamid’legir diisert tartmalar mehurdur.Bu çekimelerokadarilerigitmitirkibirkere sindeMuallimNaciileilgiligirdikleribirtartmannardndanA.MithadEfendi tarafndanyoldadarpedilmivebuolaykarakolakadargitmitir9.Bütünbuçe kimeler ve o dönemde II. Abdülhamid’e çeitli konularda yazd jurnaller yü zünden,SaidBey’indümanlargiderekartmtr.SonundabataSadrazamolmak üzere önemli devlet adamlarnca aleyhinde verilen bir mazbata nedeniyle, 1899 ylndaII.AbdülhamidtarafndanYemen’esürgünedilmitir10.Buradabulundu uyaklak10senezarfndaçokbüyükskntlaryaamtr.Hiçkimseylegörü mesine izin verilmedi gibi, tüm maddî imkânlarndan da mahrum braklmtr. Hattadefalarcataleptebulunmasnaramenbu10senezarfndabirkerebileban yoyapmasnaizinverilmemitir11. Bu sürgün hayat, II. Adülhamid’in 1908’de tahtan indirilmesiyle sona ermi veSaidBeyaffedilerekstanbul’adönmütür.Bundansonraonuruiadeedilerek uray Devlet Tanzimat Dairesi Bakanl’na getirilmitir. Bu görevi bir süre sür dürmü,yahaddinidoldurmassonucu1912’deemekliedilmitir. SaidBey,1921ylndastanbul’davefatetmitir.KabriSüleymaniye’de,babas AliKemalPaa’nnyanndadr. SaidBey çokyönlüveüretken birkiiydi.Gazetemakaleleri dndaki çal malarunlardr:FezâiliAhlâkiye,GarâibiÂdatAhvâm,GalatatTercüme,Dârül Kütüb, Teebbüsât Cürmiye, Mehâkim, Hukuku Düvel, Tehîri zmihlâl, Usûlü Mes’uliyetiVükelâ,VazâifiAdliyeiEttbba,UsûliMaîetinsan,HukukuSiyâsiyei Osmaniye.HukukuSiyâsiyeiOsmaniyeadlkitabbirsüreMektubiHukuk’taoku tulmutur. Ayrca tamamlayamad Kamusu Said adnda FranszcaTürkçe bir lügativardr. BirçokiiridemevcutolanSaidBey,özTürkçetaraftaryd.Budurumonun udizelerindenaçkçaanlalmaktadr: ArapçaisteyenUrban’agitsin, Acemceisteyenran’agitsin FrengilerFrengistan’agitsin, 8 9

10 11

Halid Ziya Uaklgil, Krtk Yl, C. II, nklâp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1969, s.151. nal’n belirttiine göre, bu mesele mahkemeye gidecekken, birçok kiinin araya girmesi ile Said Bey ve Ahmet Mithad Efendi bartrlmtr. . Mahmut Kemal nal, Bütün Eserleri Son Asr Türk airleri, C.III, Dergah Yaynlar, stanbul, 1988, s. 1621-1622. Ayrca bkz. Pakaln, age, s.45; Uaklgil, age., s.151-152. Pakaln, age., s.39. Pakaln, age., s.39.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 5

KibizTürk’üz,bizeTürkîgerektir12.  B.‘Sefirveehbenderler’AdlKitabnDeerlendirmesi KemalPaazâdeSaidBey’inSefîrveehbenderleradleseri,içeriiveyaynlan d tarih gözönünde tutulduunda, diplomasi ile ilgili Osmanl’da yaplm öz günçalmalarnilklerindendir. Kitap,ikianabölümdenmeydanagelmitir.Birincibölüm,elçivekonsolosla rnhakvevazifelerininaçklamasnaayrlmtr.Devletlerarasilikiler,diploma sininbirsiyasîilimdalolarakortayaçk,diplomatlarveözellikleri,elçigönde rilme nedenleri ve elçilerin snflandrlmas hakknda genel bilgiler verilmitir. Daha sonra dâimî ve geçici elçiler tanmlanm ve bunlarn belirleyici özellikleri açklanmtr.Böylebirayrmagidilmiolmasdikkatçekicidir.Çünkübueserle yakndönemdeyaynlananHüseyinAgâh’nSefîrveehbenderlerHukukveVezaifi adlçevirieserindebilebuekildetanmlaycbiraçklamayayaplmamtr. SaidBey,dâimîelçiyigeçicielçidenayranbelirleyicinoktay,elçininatanma süresiyle ilikilendirmektedir. Buna göre bir elçinin dâimî elçi olarak kabul edil mesiiçinbilâmüddetatanmasgerekmektedir.Geçicielçiiseniân,hediyeverilme sivemerâsimtebrikigibiilerlegönderilirvedevletininilerinebulunduuülke de müdahale edemez. Bu ancak özel yetkiyle ve nadir durumlarda olabilir. Ko nuylailgilidierçalmalardabile,ikielçiliktipihakkndakesinbirayrmagidile cekekildeayrntverilmediidüünülürse,budurumeserindeeriniarttrmak tadr.Ayrcabubölümiçindegeçicielçiyeyaplacakmerâsimkonusunadeinil mekte ve geçici bir elçiye fevkalâde büyükelçi ünvân tamadkça, dâimî elçilere uygulanan merâsimin yaplmayaca bilgisi verilmektedir. Bunun yan sra bir devlettarafndandierinegönderilengizlimemurvekomiserismiverilenkiilerise elçilerdenayrlmaktadr.OsmanlDevleti’ninAvrupa’yagönderdiielçilerleilgili yaplan çalmalarda, elçilerin geçicidâimî nitelikleri ortaya çkarlrken bu tip bilgilerbüyükönemtamaktadr. Yinebubölümiçindebirelçininbulunduudevletteneleryapmasgerektii konusu,özellikledevletininonurveerefinikorumak,haklarnkorumaknoktas navurguyaplarakdetaylcaaçklanmaktadr.Ayrcahâricezmemleketolarakisim lendirilen ve elçilerin sahip olduu haklarn bütününü ifade eden kavram izah edilmektedir. Elçilerin dokunulmazl, elçilik binasnn elçinin bal bulunduu devletin topraklarndan saylmas ve müdahale edilememesi, vergi muafiyeti, yargilanmalar konusundaki ayrntlar bu çerçevede açklanmaktadr. Bir elçinin itimatnâmesiniteslimederekgörevebalamas,göreviniicraetmesivegerektiin de görevinin sona ermesinin hangi ekillerde gerçekleecei gösterilmektedir. Bunagöre,birelçi,temsilcisibulunduudevletten,kendisinegörevininsonaerdi inedairyazgelmesihâlinde,budurumubulunduudevletinDileriBakanl 12

Gövsa, age., s.339.

6 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

’na bildirmelidir. Bu tebli, elçilik görevinin resmî olarak nihayete ermesi için yeterlidir.Görevisonaerenbirelçi,bulunduuülkedenayrlmadanönce,diplo masigeleneininbirgereiolarakvedaziyaretindebulunmaldr.SaidBey’indik kat çektii dier birhusus, herdevletin elçigöndermekvegöndermemekkonu sundaserbestolmasdr.Bununyansradabirdevlet,kendisinetayinedilenelçi yi kabul edip etmemekte serbesttir. Elçi olarak tayin edilen kiiyi reddetme ve yerinebirbakasnngönderilmesiniistemekbirdevletinhakkdr. Elçilerleilgiliverilentümbubilgiler,Avrupa’dageçerliolandiplomasiuygu lamalarn açklamaktadr. Bu veriler sayesinde, günümüz aratrmaclar, o dö nemde geçerli olan diplomasi uygulamalar hakknda baz önemli bilgilere ula makvebunlaruangeçerliolanuygulamalarlakarlatrmaimkânbulmakta dr. XIX. yüzyl elçilik sistemi ve elçileriyle ilgili hazrlanan çalmalarda, doru deerlendirme yaplmas için o günün kural ve koullarnn bilinmesi hayatî bir önemtamaktadr.Budurumesere,günümüzçalmalariçinbirkaynaknitelii kazandrmaktadr.Ayrcakitapiçindeelçilerinhakvevazifelerianlatlrkençeitli Avrupagazetevekitaplarndanbukonudayakntarihliörneklerverilmesieserin içeriinizenginletirilmektevekaynakolmaniteliiniarttrmaktadr. Said Bey, elçilerle ilgili aktard ayrntlardan sonra konsoloslar (ehbender ler) hakknda da ayn yöntemi izleyerek; konsolosluun tanm, çeitleri, ortaya çk, yaygnlamas, hak ve vazifeleri hakknda genel bilgileri vermektedir. Ar dndanyenidenelçilerinsnflandrlmaskonusunageridönmekte,küçükelçi,orta elçi, büyükelçiler ve bunlarn farklarn belirleyen özellikleri, ünvanlar açklamak tadr.Papa’nnelçilerininstatüveisimleridierlerindenayrlmaktavebukonuda ayrntya girmektedir. Bölümün son ksmnda, daha çok devletlerin birbirleriyle olan ilikileri, bunlarn gerçekleme ekilleri, karakteristik özellikleri hakknda bilgileryeralmaktadr. Eserinikincibölümde,yazarnkonuileilgilidüünceleri,Avrupadiplomasisi vediplomatlarndanörneklerverilerekaçklanmaktadr.Bölüm,tamamylaAvru paveOsmanldevletadamlarvediplomatlarnnbandangeçenilginçolaylarn, birazdanüktelibirdilleifadeediliindenibarettir.Ayrcaaradabazbeyitlerve rilmitir.Budurum,eseriniçeriinizenginletirmektedir. Bubölümündedikkatçekenönemlibirhusus,verilenanekdotlarneserinya zl tarihine çok yakn olmalardr. Bu yazarn gazeteci kimliinden ve yabanc dilbilgisindenilerigelmektedir.Bahiskonusuyaplanolaylarnçoununuanda unutulupgitmi,odönemingazeteyapraklararasndakalmeylerolduudü ünüldüünde,buralardaverilenbilgilerinkaynakniteliitadsöylenebilir. Sefîrveehbenderleradlkitapbirbütünolarakdeerlendirildiindeunlarsöy leyebilir ki, içeriindeki elçi ve konsoloslara dair bilgiler, eserin basm tarihi göz önünde tutulduunda, yeterli seviyede bulunmaktadr. Bilhassa birinci bölüm; elçiler,konsoloslarveelçiliksistemibakmndanverilenayrntlbilgileraçsndan zengindir. Ancak kitabn giri ksmnda da belirtildii gibi, konuyla ilgilenenleri

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 7

yeterince tatminedebilecek,okuyucularnaklndakisorulargeni birekildece vaplayabilecekbirniteliiyoktur.ÖzellikleOsmanldiplomasisi,elçivekonsolos lar hakknda yeterli düzeyde bilgi verilmemi olmas, bizi bu tespiti yapmaya itmektedir.Bukonulardadahafazlaayrntyagirilmiolsa,kitabndeeriartarve kitapgünümüzaratrmaclariçinçokdahadeerlibirkaynakniteliitayabilir di. DierbirproblemSaidBey’in,eserindekibilgilerihangikaynaklardaneldeet tiini açklamamasdr. Ayrca Avrupal diplomatlara dair verdii anekdotlar nerelerden ald belirsizdir. Bu durum, kitabn içeriine belli ölçüde temkinli yaklalmasn gerektirmektedir. Ancak Said Bey’in, çok sayda dil bilen ve çok okuyan birisi olarak, yabanc eserlerden elde ettii bilgileri yazlarna yanstt ortadadr.AhmetRasim’inifadelerinegöre,SaidBeyodönemde;siyaset,hukuk, diplomasi gibi konularda yazdklaryla öretici bir vasfa sahipti ve siyasî diplomatikstlahatkullanylaTürkgazeteciliindebirsiyasîdilinoluturulma sndabüyükbiretkiyapmt13.Bubilgiler,SaidBey’insiyaset,hukukvediploma sikonularnahâkimbirkiiolduunugöstermesiaçsndanönemlidir. Netice olarak unu söyleyebiliriz ki Said Bey bu kitabyla, diplomasi konu sundaki yayn açn tespit ederek ve dier aratrmaclara örnek bir yol açarak önemli bir hizmet yapmtr. Bütün eksikliklerine ramen Sefîr ve ehbenderler, yaynlandtarihdegözönünealndnda,kymetlibireserdir.ZatenSaidBey debahsedileneksikliklerinfarkndadrki,eserinintakdimksmndaokuyucular, elçiler ve konsoloslar konusunda bilgilerini kendileriyle paylamaya çarmakta vebuyazlaryazarlarnnimzalarylayaynlamasözüvermektedir. BuaçdanSaidBey’inkitabn,içerikbakmndannispetenzayf;fakatyolaçc ve yaynland tarih itibariyle özgün bir çalma olarak deerlendirmek hatal olmayacaktr.  II.SefirveehbenderlerAdlKitabnMetinÇevirisi A.KitabnGenelÖzellikleri Said Bey’in Sefîr ve ehbenderler isimli kitab 88 sayfadan olumaktadr. Said Bey eserini risale14 olarak tanmlamaktadr. Elimizdeki nüsha birinci basmdr ve TürkTarihKurumuKütüphanesi’nde311157kaytnumarasylabulunmaktadr.1890 (Hicri 1307) ylnda Ebuziya Matbaas’nda baslmtr. Eserin dili, zamânna göre sadedirveakcbirüsluplayazlmtr.Kitap,Arapharfleriileyazlmtrvemat budur15.  B.KitabnMetinÇevirisi 13 14 15

nal, age., 1626; Pakaln, age., s.40–41. Bir ilme dair yazlm küçük kitap. Said Bey eserinde, parantez içinde çeitli açklamalarda bulunmutur. Bunlar, metin çevirisinde aynen korunarak verilecektir.

8 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

SEFRLERVEEHBENDERLER fâdeibtidâiye [3]Zabtvekaydeylediimba‘zma‘lûmâtvefkrâthâvîolmaküzeresefîrlerve ehbenderler hakknda vaktiyle yazm olduum bir risâleyi ba‘z malu‘mât ve fkrâtcedîdeilâvesiylekâbilinerdereceyegetirdiimdenitenerediyorum. Taraf erefi hazreti pâdiâhîden[4] hemîe nâ’il olduum inâyeti seniyye, hdemât me’mûriyethâricindehâlîbulduumevkâtböyleâsârasarf ilehüsni ist’imâl etmekliimi iktizâ’ ettiinden neri asâr vezâ’ifi ubûdiyyet ve ükür güzârndanaddeylerim. Zuhûredennicehukûkdüvelkitâblarmzdasefîrveehbenderlermebâhisi, mebâhisisâ’irearasnakarpcâlibidikkathâldegösterilmitir. Umûmenmemâlikimütemeddinedesefâretveehbenderhânelercemüttehiz vemer‘ikavâ’idimücmelenirâ’e [5]edenbiresernekadarhatââlûddahiolsaie yararzannederim. Gâyetlemuhtasarvemüfîdsûretteirâ’eikavâ’ideylediinden,risâleninzabt kavâ’idi âsân olaca gibi ksm sânî ittihâz klnan fkrât dahi câlibi haz ve istifâdeeylerdir. Fakat gerek kavâ’id ve gerek fkrât için böyle birkaç risâle tertibine muktezî sermâye mevcûd olup, bimennihîteâlâ ibû risâle hakknda ber vechi me’mûlü rabetiâmmegörüldüühâldebuyoldabirkaçrisâledahaçkarlr. [6]Kavâ’idvefkrâtyolundamalu‘mâtirsâledenzevâtbulunurisegönderecek lerieylerimzâlaryladercedilir. Geleneldenbuidieyledimithâfvebeyân Göremehlima’ârifedesetrinoksân Saîd.  [7]MebhasEvvel HukûkveVezâ’if Hey’etidüveliyyeazâsndanbulunanhükûmâthâliinfirâddakalamaypge rekmenâfi‘imütekâbillerininesbâbhusûlünüteshîlvegerekumûrvemesâlihi vâk’alarnn hüsni cereyânn te’mîn zmnnda yekdieriyle mu’âmelâta giriip münâsebâtpeydaetmeyemecbûrdurlar. Lâzimeihâlolarakakvâmnyekdieriylemu’âmelâtvemünâsebâtagirimek mecbûriyetiesâskavmiyetintakrîriyleberabermeydanagelmitir. Yeniçkmata‘bîrâttanolmaküzere(diplomasi)[8]ta‘bîriyleyâdolunanbirilim mevcûd olup, ilmi mezbûra (ilmi münâsebâti düveliyye) demekliimiz münâsibtir. Lâykyla vâkf mu’âmelât ve münâsebât düveliyye olan erbâb iktidâra vasf olarak diplomat denildii gibi, mesâlihi hâriciyyei düveli temîte vâsta olanzevâtasfatme’mûriyetolarakdiplomatderler.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 9

Yeni çkma olduunu beyân eylediim (diplomasi) ta‘bîrinin Avrupa ricâli devletince isti‘mâli karni sâbk evâhirinde ta’ammüm eylemeye balamsa da mevzû‘i lehi olan diplomasi ilminin vücûdu nev‘i beerin milel ve akvâma münkasemolmaszamânkadarkadîmdir. Ya‘nîmilelvedüvelinharbilânetmekveyasulhveyaittîfâkveyasâ’irbirey teklîf eylemek için yekdierine sefîr veya münâdî irsâl etmeleri en kadîm âdâttandr. OnbeinciasrdaAvrupa’daulûmvema’ârifinyenidenintiârabalamasve barutunicâdylaAmerika’nn [9]kefigibihâlâtfevkalâdezuhûragelmesidiplo matlnrevâcnabâ’isolmutur. Bir diplomat ilmi hukûk düvele ve Avrupa devletlerinin kavânini esasiyesiyle usûli idârelerine ve târihi umûmiye ve birkaç elsineye her hâlde vâkfolmaklâzmdr.Peklâzmeylerden biri dediplomasi ilmindemütemâyiz vemütehirzevâtnâsârikalemiyeleriyletercümeihâllerinibilmektir. Terifât süferâ usûlünce (büyükelçiler) snf evvel (orta elçiler) snf sânî (mukîmelçiler)snfsâlis(maslahatgüzârlar)snfrâbi‘addolunur. Sâniveyasâlisderecedebulunansefîrlerilemaslahatgüzârlarnyekdierinden farklarolmaypusûlitakaddümütensîkiçinböyletertîbisunûfedilmitir. Cihânda arzûy tasaddur ve takaddüm ile da‘vay teferrüd ve tahakkümi ahvâlitabî‘iyyedenidiinebinâ’enhükûmetlermeyânndadahiotürlüda‘vâlar ihdâsna tasaddî edenler [10]zuhûr etmi ve bu yüzden beyne’ddüvel birçok mükilât tekevvün eylemitir. Sükalâ ve cühelânn âsâr olan o makûle esbâba mebni devletler beyninde tecvîzi nizâ‘ ve husûmeti hilâf akl ve hikmet idii anlaldndan, terifât düveliyye ba‘z kavâ’ide rabt olunup o yoldaki münâza’âtnmehmâemkenönüalnmtr. Cereyânmünâsebâtavâstaolmaküzerelâzmgeleniktidârhâ’izveusûli dâ’iresinde i’timâdnâmeyi hâmil olarak bir devlet tarafndan dier devletin nezdinebilâmüddetimu‘ayyeneirsâlolunanzâta(dâ’imîelçi)tlâkedilir. Çok def’a vukû‘ bulduu vecihle bir niân veya hediye ile veyahud icrây merâsimi tebrîk gibi bir me’mûriyetle i’zâm olunan zâta (muvakkat elçi) ta‘bîr olunur. Hükümdârlartarafndanicrâymerâsimeme’mûrolanöylemuvakkatelçiler umûrdevletemüdâhaleedemeyip[11]devletleritarafndankendilerineoyoldabir iktidârveme’zûniyetverilmesipeknâdirdir. Cânibi devletten böyle iktidâr ve me’zûniyet verilir ise (icrâ merâsim me’mûriyeti)sfatbi’ttabi’sâktolur. Çokdef’adevletler dierbir devletinnezdinehafî bir me’mûr veyakomiser gibiadamlargönderirlerisedeböylekimselersüferâdanaddolunmazlar. Hükümdârlarn timsali zâtiyeleri büyükelçilerin vekâlet ve me’mûriyetleri sefîrolduklarmemleketinbizzâthükümdârnezdinedir.

10 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Husûsât düveliyyeden bir husûsun tesviyesine me’mûr murahhaslar veya icrây merâsimi tebrîk ve emsâli mevâdd için ta‘yin klnan muvakkat sefîrler veya bakame’mûrlarfevkalâde büyükelçiünvânnahâ’izolmadkçaonlarhak kndasüferâydâ’imîyeyemahsûsmerâsimicrâ [12]olunmakve(hâricezmemle ket)imtiyâzonlaradahiverilmekiktizâ’eylemez. Dâ’imîelçilerdenma‘dûdolmayanöyleme’mûrinidüveliyyehakkndaibrâz hürmetveri’âyetâdettir. Hüsni muhafazai münâsebât ve mesâfât emeli âmâl düveliyyeden olmak üzeremuktezîolmasylabuhürmetveri’âyetlâzmzarûriyedendir. Hayrhâhâne nesâyih, bi’ttabi’ müstesnâ olmak üzere sefîrler, nezdinde bu lunduklar devletin hukûk istiklâline dokunacak hâl ve kâlden ve umûr dâhiliyyesine müdâhaleden içtinâb etmelidir. Devlet ve kavminin hukûk ve nâmusuarbirsûrettehükûmetimahalliyetarafndanihlâledildiinigörenbir sefîr, münâsebâtn kat‘ ile memleketine avdet etmek üzere pasaportunu taleb edebilir. Zât ve zemâna göre süferâca bu yolda bir tedbiri hatarnâk, devleti metbû‘alarnnta’lîmâtylaittihâzolunmakveyahudmeselefevkalâdeveyaemri muhâbere mükil bir [13]hâlde bulunduu takdîrde ihtiyâr edilmek lâzm gelir. Resmen hükümdârn huzûruna çkp veda etmek, me’mûriyeti hitâm bulan her sefîr içinâdetisedehdmetisefâretinhitâmbulmasibûresmivedâ’nîfâsna muallâkdeildir.(hâricezmemlekethakk)nâmylamehûrolanbirhak,pekçok imtiyâzâtveteminâtnesasdr. Devletlerin istiklâli kâ’idesince her müstakil devlet hudûd mülkiyesi dâhi linde hukûk hâkimiyetini isti‘mâl ettii gibi, emri i‘tibârî olarak hâricdeki sefârethânesidahikendimülküaddolunduundan,oradakisefîrikendimemleke tinde mukîm hükmünde bi’l istiklâl hareket eder. Zâtnca sefîr, her türlü ta’arruzdanâzâdeolmazvedevletininisterlütûf,isterkahrmütezamminolsun, nezdindebulunduudevleteettirmekistediiteblîgatbîpervâicrâedemezisebi hakknîfâyvazifedenâcizaddolunmaklâzmgelir. [14]Rzây sefîr hâsl olmakszn me’mûrîni mahalliyeden hiç birinin bir sefârethâneyeduhûlücâ’izdeildir. Zîrâ süferânn hürriyeti ahsiyeleriyle emniyeti zâtiyyelerinin muhâfazas maksadbusûretlehâslolabileceiderkârdr. Sefîrinma’iyyetme’mûrlarylahademesivergidenma‘füvvolmakiktizâ’edip gerçi bunlarn tekâlifi sâ’ir eden dahi ma‘füvv tutulmalar muvâfk ihtirâm ise dema‘füvviyetivergiyehasredilebilir. öyle ki sûreti mahsûsada bir yolun veya bir köprünün ücreti mürûriyesi süferâdandahialnabilip,süferâbundandolayitikâedemezler. Devletlerbuyoldaeyleriçinnizamâtdâhiliyyeleriahkâmncahareketedip fakatbeyne’ddüvelbirhürmetimahsûsakabilindenolarakekseriyaöyleücretve resimlerindahialnmasmu‘taddr.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 11

[15]

Zâtlarna münhasr eyây sefîrler mu’âyene ettirmeksizin gümrüklerden geçirebilirlerisedebuvesileilegümrüklernizâmâtnari’âyettenkendileriniâzâde tutamazlar. Rüsûm mevzû’ay vermeksizin bir tâcire veya baka bir kimseye mu’âveneten gümrükten mâl geçirmek isteyen sefîr, imtiyâzn sûisti’mâl etmi demek olacandan, emeli is‘âf olunmasa müteki olamaz. Zîrâ bir sefîrin eyâsylaberabertüccârmâlbulunduutebeyyünedincegümrükme’mûrueyâ ymu’âyenevetüccârmâlndangümrükresmitalepeylemeklesefîrinimtiyâzn ihlâle tasaddi etmi olmaz. Jurnallerde mütâlaa olunduuna göre 1889 senesi Austosu’ndaBerlin’demukîmngilteresefîrinineyâsmeyânndabirkuyumcu yamüte’allikmücevherâtbulunduuhafiyyentahkîkolunmalaeyâ,Dâhiliyye Nezâreti’nin emriyle açlm ve mücevherâtn gümrük resmi ceza nakdisiyle beraber vâstai nakli eyâ olan adamdan tahsil edilip sefîr dahi bu sûisti‘mâli icrâya cesâret eden [16]hademesini derhal tard ettiini Almanya Hâriciyye Nezâreti’nebildirmitir. Sefîr sandklarnda tüccâr malndan ve duhûlü memnû‘ eyâdan bir ey ol madnresmenbeyâneyleriseartkbusözdeemniyetolunmakveeyânnmu ayenesinden vazgeçilmek lâzmdr. u yoldaki me‘füvviyât bir tâkm isti‘mâlâta vesile olduundan, Almanya’da bu husûsa dâ’ir ba‘z kavâ’id vaz‘ olunmu ve kavâ’idimezbûrenintevsî’imutasavverbulunmutur. Sâhibiakarolansefîrvesâ’irme’mûrîn,sefâretintahttemellükvetasarrufla rnda bulunan akara müte’allik da’vâlar akarn bulunduu memleketin mehâkiminderü’yetolunmakumûrzarûriyedendir. Zâtata’allukedensâ’irde’âviiçinsefîrlervesefâretme’mûrlarhâ’iziimtiyâz olup mehâkimi mahalliye onlara müte’allik da’vâlar rü’yet edemedikleri gibi, hatta bunlardan sahibi akar olanlarn akarlarna müte’allik [17]da‘vâlar hakknda dahimehâkimimahalliyedensâdrolani’lâmlarzâtlarnata’allukedemeyipyal nzakarlarhakkndacâriolmaklâzmgelir. Rzâysefîristihsâlolunmaksznbirmücrim,hattaahâliimahalliyedenbile olsa,derûnsefârethânedeahzvegiriftolunmakcâ’izdeildir. Zîrâ (hâric ez memleket) imtiyâz sefîrlerin ve sefârethâne me’mûrlarnn zâtlarnamünhasrolmaypsefârethâneleredahiâmildir. Jurnallerde krâ’at olunduuna göre 1888 senesi evâhirinde Paris’teki Avus turyasefârethânesininbahçesinefirâredenvecebrenhetkirzcürmündendolay ta‘kîb olunmakta bulunan bir Franszn arkasndan jandarma neferâtndan dört neferbi’dduhûlmücrimiahzvegiriftettiklerindendolayazîmbirmünâza’ay düveliyye tahaddüs etmi ve dokuz on gün [18]iddetli muhâberât vukû‘undan sonraFransahükûmetitarafndanAvusturyahükûmetinetarziyeverilmitir. Sefârete mensûb olanlardan bir mücrim, mahalle zâbtas tarafndan sokakta tutulupsefâreteteslîmedildiihâldehukûkdüvelihlâlolunmuaddedilmez.

12 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

âyânkaydvuku’âttanolarakParis’tebirfi’ilikatldendolayngilizsefîri sefâretadamlarndanbirinihükûmetimahalliyeyeteslîmetmitir. Sûreti mahsûsada sefîre teslîmi mecbûriyeti ma‘neviyyesi istilzâm eden madde,mücrimolankimseninsefâretçeyerlilerdenolarakistihdâmolunanadam lardanbulunmasmaddesiolarak,böylebirhâldesefîr,mücriminmensûbolduu hükûmeteteslîmindenimtinâ‘ederisehukûkdüvelcemugayiriânvehaysiyet birharekettebulunmuolur. Zâbtai idâre ve adliye me’mûrlar tarafndan yolda [19]süferânn arabalar durdurulupmu’âyeneolunmakcâ’izolamaz. Tâ’ifei sefâ’in ve memâliki ecnebîyyede bulunan kuvvei berriyye ve bahriyyekumandanlardahi(hâricezmemleket)imtiyâznhâ’izdirler. (Realyo)ileondördüncüLuizamânndapâyitahtlardadâ’imîsefârethâneler bulundurmakusûlüta‘mîmedilmivemasûniyetvehâricezmemlekethusûsât hakkndaolvakitittihâzolunanbirtâkmkavâ’idAvrupacacârîolanmu’âmelât hazrayaesasolmutur. Zîrâozamânlarakadarsefâretlermuvakkat me’mûriyetlerolup zâtsüferâ, dâ’imâ masûn bulunmusa da dâ’imî sefârethâneler bulunmamaktan nâi sefârethâne hakknda iktizâ’ eden masûniyet ve hâric ez memleket gibi usûle çendanehemmiyetverilmemitir. Journaldu droit internatioonalprivéya‘nî(hukûkhusûsiyeidüveljurnali) nâmylabirmüddettenberi [20]nerolunmaktaolanbirgazetebubâbdapekmü kemmel malu‘mât târihiyye vermekte olduundan evveliyât mu’âmelât mebsûteyedâ’iretrâflmalu‘mâtalmakisteyenlerinmezkûrgazeteninbirkoleksi yonunu edinmeleri tavsiye olunur. Süferânn beyinlerinde cereyân eden münâsebât husûsiyeleri devletlerinin münâsebât dâ’imelerinin misâli zîrûhu mesâbesine girerek düveli muhtelife tarafndan bir pâyitahtta bulunan (he’yeti süferâ)birme’mûrînidüveliyyesnftekilederler. ehbenderlernasbdahiasrmzdacâriihukûkdüvelicâbncasefâretusûlü srasndakabûlvetasdîkolunmutur. Son senelerde ehbenderhânelerin adedi sefârethânelerin adedinden ziyâde tekessüretmivedahaetmeyemüsta’iddbulunmutur. Zarûretiticâriyedennâirûb’meskûnunhemenhercânibinemünteirolan ehbenderhâneler,akvâmn [21]hüsniâmîzevei’tilâfnteshîlvema’îetvemen fa’atmüterekelerinitahkîmetmilerdir. Dorudan doruya devletlerin vekîlleri olan diplomatlar gibi ehbenderler mensûbolduklardevletlerevekâletetmezler. Zâhirdeehbenderlerdahisüferâgibidevletinbirermurahhasresmîsihük münde iselerdehakîkatteehbenderlerin vezâ’ifi me’mûrelerimukîmolduklar memlekette bulunan vatandalarnn menâfi‘ni himâyeden ve vatandalarnn vatanlarndanâ’ilolduklarhfzhukûkabulunduklarmemâliktedahimazhari yetleriesbâbnistihsâldenibârettir.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 13

Umûmen tâcirlerin akvâm ecnebîyye ile peydâ edegeldikleri münâsebât câriyeye menâfi‘ ve ihtiyâcât ticâriye sebebi müstakil olduundan, ehbenderhâneler bidâyeti hudûslerinden beri birer ticârethâne sfâtn hâ’iz ol mutur. Ziyâretveyamüddetikalîlevemedîdeiçinikâmet [22]maksadylanâs,imdi memâlikiecnebiyeyesevkedenvesîleler;tahsîliilimveedebvekesbihünerve ma‘rifet veya tenezzüh veyamüsâheretgibiesbâbmuhtelifeolarakevâ’ilde ol duu vecihle yalnz ticâret maddesi olmadndan, ehbenderhânelerin ticârethânehâlineihtisaslarazalmtr. (JournalduPalais)nâmmecmu’aimehûredemütâla’aolunduunagörebir adam devleti metbû’asnn ruhsat olsun olmasn devleti metbû’asna ta’alluk etmeyen bir mesele için bir devleti ecnebîyye tarafndan dier bir devleti ecnebîyye nezdine ister sefâret ister ehbenderlik sfatn hâ’iz olarak murahhas gönderilseoadamntâbi’iyetiasliyesinekat‘âhalelgelmeyipdevletlerinkavânîn i mahsûsasnda devletin izni olmakszn hdmeti ecnebîyeye gidenlerin hakk tâbi’iyyetten sâkt addolunmalar lâzm geleceine dâ’ir olan ahkâm bu hâle kâbilitatbikdeildir. Seyyâhlar, ecânib ile bi’ttabi’ münâsebâti rûzmerreye [23]giritiklerinden ve icâb hâlinde himâyeye muhtâc olduklarndan, tâcir olsun olmasn her seyyâh hakkndalâzmeimu’âvenetinîsârhusûsuehbenderlereâ’idvazîfedir. ehbenderlikme’mûriyetlerievâ’ildefahrîolarakhementüccârsnfnamün hasrgibiolupmu’teberântüccârdanfahrîehbenderlernasbedilirleridi. Sonramesâlihicârîyenintezadsebebiyleehbenderlerinumûrme’mûreleri tekessürettikçe,çünkütâcirlervazifeiresmiyelerininbi’ttabi’ikinciderecedenîfâ edegeldiklerinden o me’mûriyetler için tüccâr dan fahrî adam nasb gayri kâfi göründü. Zarûretveyabakagünekaydvemecbûriyetsebebiyleme’mûriyetineikdâm vedevâmedenme’mûrlargibitüccâr,mesâlihikesirerü’yetineicbârmümkün olduundan,onlarabedelmuvazzafme’mûrlarta’yînilâzmgeldi. Tarafhükûmettenmensûbolarakpâyitahtlarda[24]veticâretikesîrolanmem leketlerdemuvazzafehbenderlerbulundurulupehbenderhâneilerionlaragör dürülmeyebalad. Zuhûrât âlem tenevvü‘ ve tekessür ettikçe ve münâsebât memâlik ve büldânrehîniizdiyâtoldukçaehbenderhânelerindahitekessüretmesitabî’îdir. Uzlet ve infirâd üzere kalmak düveli hâzrai mütemeddinece mümkün ve câ’iz olmayp hukûk düvelin galebât müslihânesinin biri de her memlekette ecânibinhâlvemevki‘lerinihaylita’diletmitir. Gayetle nefîsi âsardan olarak (Ségur) nâm zâtn: (Tableau historique et politique)ya‘nî(levhaitemââitârîhîvesiyasî)ünvânleserindebeyânolunduu üzere “fezayi vâsii arz, cümlemize bah olunmu bir matbah ni’am ve bir mecmaihuzûzolduundan,kürreiarzvatanumûmîittihâzolunarakveecnebî

14 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

nâmyla yekdiere husûmet izhâr olunmak [25]ka’idesinden vazgeçilerek mütemedden terakkiyâta çallmak” kâ’idesindeki ma‘fûliyet günden güne tezâhürvetebeyyüneyliyor. Kavânîni mevzû’ai düveli baka devletler tanmak öyle dursun (Dictionnaire des chancelleries) ya‘nî (kançlaryalar kâmûsu) nâm eserde beyân olunduuüzere“Herdevletimütemeddineninkuvveiumûmiyesidierdüveli mütemeddinenin kavânîni infâz için lede’l hâce istihdâm olunmak ve hâric ez memleket hakk bir vatanda bir tâkm ecnebî memleketler vücûda getirmeyip ecnebîlereheryerivatanetmekiçinhüsniisti‘mâledilmekusûlününyevmenfe yevmentevsî‘vetahkîmineçallr.”. Seyr ve hareket veya ikâmet eden sefine tâ’ifesinden veyahud ecnebî topra nda bulunan bir frkai askeriyye ve me’mûresi hilâfnda bir hâl ve harekette bulunankimseninmuhâkemesimensûbolduuhükûmeteâ’idtir. erâ’iti tebdîl ve iktisâb tâbi’iyyet her devletin [26]kavânîni dâhiliyyesiyle ta‘yinolunupkâ’idetenherkestâbi’iyyetiasliyesiniterkvetebdîliledierbirdev letintâbi’iyyetiniiktisâbeylemektemuhayyerdir. Sûreti umûmiyede olarak tebdîli tâbi’iyyetin kâffei düvel tarafndan kabûl olunan esbâb ve vesâ’ili evvela bir memleketin ya ahden veya bey‘ veya sûreti dier ile bir devletten dier devlete geçmesi sânîyen bir kadnn teb’ai ecnebîyyedenbiriyletezevvücetmesisâlisenbirkimseninterkivatanvebirmem leketi ecnebîyyeye nakli mesken ile o memleketin mensûb olduu devletin tâ bi’iyyetinitalebveiktisâbeylemesihusûsâtndanibârettir. Zevâbitiumûmiyebumerkezdeisedeba‘zdüvelkenditeb’asndanbilâruh satdierbir devletinhdmetimülkiye veyaaskeriyyesinedâhilolanlaratebdili tâbi’iyyetetminazarylabaktklargibi,ba‘zdüveldahiteb’asndanbirkadnile tezevvücedenerkekleridekenditeb’asndanaddeyler. [27]Dorudan doruya bir memleketin tâbi olduu devletin ülkesinden bi’l ifraz âhar bir devletin ülkesine ilhâk olunmasndan gayr ahvâlde tebdîli tâ bi’iyyet maddesi bir fi’ili ihtiyârî olduundan,rzas olmaksznhiçbirkimsenin tâbi’iyyetiasliyesindenihrâccâ’izdeildir. Zuhûratharbiyeivesâ’iredendolaybirkt‘aarazidierbirdevletinarazi sineilhâkolunduutakdîrdedahioradakiahâlimutlakatebdilitâbi’iyyeteicbâr olunamayptâbi’iyyetiasliyesinimuhafazaetmekarzusundabulunanlaraarâzii metrûkedenhicretetmekiçinbirmehlimünâsibitâolunmakbeyne’ddüvelâdet olmutur. Umûmen tebdîli tâbi’iyyet esbâbnn bâlâda beyân olunan enva’ndan bey ne’ddüvelenziyâdebadiiniza‘olanvebinâen’aleyhenmühimibulunannev‘i avdetetmemekfikriveniyetiylebirmemlekettendiermemleketenaklimekân ile vukû‘ bulan tebdîli tâbi’iyyet maddesidir. Gayetle çok [28]mübâhasâta sebep olanbunev‘itebdîlitâbi’iyyeteelsineisâ’iredebirerismimahsûsverilmisede bizdebubâbdabirismimahsûstakarrüredilmemitir.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 15

Fransz lisannda buna (Naturalisation) ta‘bîr olunmakta olup lisanmzda (tevattun)ve(yerlileme)gibibirisimvaz‘olunmakiktizâ’eder. Kat‘âyerlilerdenfarklarolmamaküzereFransa’da,Fransatâbi’iyyetiniiktisâb edenecnebîler,yerlilerinhâ’izolduklarkâffeihukûkanâ’ilolurlar. Kâffeihdemâtdevletevehattameclisimeb’ûsânveayânazalnaintihâb venasbolunmakhukûkunubileihrâzederler. Gerekavâmvegereklordlarkamaralarazalnaintihâbvenasbolunmakve sâ’ir ba‘z hukûk belediyeye mazhar olmak ngiltere’de, ngiltere tâbi’iyyetini ihrâz eden ecnebîler için öteden beri memnû‘ idiyse de imdi [29]o memnû‘iyyet kalkp aslen ngilizlerle sonradan ngiltere tâbi’iyyetine girenler arasnda fark kalmamtr. Sûreti mahsûsada olarak sefîrlerin ve adamlarnn ahsî vergi i‘tâsndan ma‘füvv tutulmalar bâlâda beyân olunduu üzere her tarafça kabûl olunmusa da akar vergisinden ma‘füvviyetleri pek çok mü’elliflerin itirâzâtn da’vet edip ciheti nazariyece akar vergisinden ma‘füvviyetleri hakknda hakikaten esbâb ma‘kûleyoktur. Zarûrî olarak (sefîr sfatyla ikâmet ettikleri hâne) ünvân delil gösterilip sefîrlerin ikâmetlerine mahsûs sefârethâne, te’âmülün galebesi âsârndan olmak üzereakarvergisindenma‘füvvtutulur, Dorudandoruyaahsîvergii‘tâsndanveakarvergisindensüferânnistis nas gibi gümrük resmi i’tâsndan dahi ma‘füvviyetleri bâlâda ifâde klnmakla beraber bu bâbda suveri islâhiye düünüldüü beyân [30]olunmu olup, suveri islâhiyeden olarak sefîrlerin mahalli me’mûriyetlerine vusûllerinde orada ikâmetleriiçinkendilerinenelâzmisehâricdengetirmeküzerebirmehlvemese lâ üç dört ay müddet verilmek o müddetin mürûrundan sonra gümrük resmi i‘tâsnamecbûriyetleriolmaksûretiba‘zmemâliktekarârgîrolmutur. Zuhûr edecek ihtiyâca göre gümrük resmi verilmeksizin imrâr ettirilecek eyânn gümrük resmi bedeli olarak her sefârethâne için senevî bir kredito açl mak, ya‘nî bir meblata’yînedilmeksûretidahi ba‘z memâlikte müttehaz olup bumeblanyekûnundanziyâdeolanrüsûmunte’diyesiiktizâ’edeceiderkârdr. Umûmen devletlerce ecânibe kar akçe husûsunda semîhâne hareket olun mak mu‘tadolmakla bufazlann istîfâsiçin srârolunmashiçbir devlet tarafn dan [31]vâkî‘ olunmayp bu bâbda ba‘z ikâyât vukû‘u açktan aça sûisti‘mâlât tahakkuketmesindennâidir. Gazetelerde mütâla’a olunduuna göre ba‘z hükûmât gümrük mu’âfiyyeti maddesinibütünbütünortadankaldrmakvesefîrlerinegümrükresmimukâbili olarakdef‘atenveyasenevîbirmeblavermeksûretiniterci‘veihtiyâretmilerdir. Fransa’daziynet,atvearabalarveihtiâmhademesiüzerinevaz‘olunanver giyedâ’irneredilenkanûnunonyedincimaddesinde“Fransa’nndostveyamüt tefikiolanakvâmnbüyüksefîrlerivemaslahatgüzârlarnekadarmüddetikâmet ederlerseetsinleribûrüsûmdanmüstesnâdrlar.”denilmitir.

16 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Kâ’idei istisna akar vergisi için sefârethâne hâricinde ikâmet eden sefâret kâtiblerinedahiâmilolupFransa’dabununhilâfndahareketetmekisteyenba‘z me’mûrînimâliyezuhûretmesiyleUmûrHâriciyyeNezâreti’ndenmüzekkerei umûmiye tasdîr olunmu [32]ve bu bâbdaki te’âmül ve âdetin hüküm ve kuvveti mu’âhedâtnhükmvekuvvetiderecesindeidiigösterilmitir. Kâffei eshâb href ve sanâyi‘in i‘tâsyla mükellef olduklar patent rüsûmu gibirüsûmunhrefvesanâyi‘ileitigâledensefîrlerevesefîrkâtiblerineümûlü lâzm gelecei bedîhî iken onlardan bile süferâ ve kütebây ecnebîyye mazhar mu’âfiyâtolunurlar. Gerek Fransa’da ve gerek Fransa kavânîn ve nizâmâtna tevfiki kavânîn ve nizamâtedenmemâliktekapvepencererüsûmunâmylaebniyeninkapvepen cerelerinden resm alnmakta olup sefârethâneler ve süferâ kâtiblerinin mahalli ikâmetleriburüsûmdandahimüstesnâdr. Lihâzasefârethâneveyabirsefâretkâtibinekââneolmaküzerehânesinikira yaverenbiradamnmâdâmkimüste’cirindenbedelialmascâ’izdeildir.Pence re ve kap rüsûmu olarak zimmetinde olan matlûbât hükûmet hat ve tenzîl olunmakiktizâ’eder. [33](MauriceBlock)nâmmüellifimehûreserinefisiolan(Dictionnairedela Politique)ya‘nî(KâmûsuSiyâsiyât)nâmkitâbtasüferâyecnebîyyeyehermem leketteverilenimtiyâzâtekseritahammülfersâolduuinsâfenbeyânedilmitir. Neyedâ’irolursaolsun,ikiecnebîninkendisefâretveyakonsoloshânelerinde resmenakdettiklerimukâvele,mükâvelâtresmiyedenma‘dûdolupmehâkimi mahalliyeöyleukûdamübteniolanmatlûbât içinverdiklerii’lâmlara(icrâimu vakkat)hükmünüdercederlerise,kâ’idetenhareketetmiolurlar. Vukû’ât garîbei mehûreden olarak Venedik’te bulunan Yunan konsolosu hastalanm olan hademesini hükûmetin hastahânei umûmiyesine i’zam ile meccânenmüdâvâtolunmaktalebindebulunmuvetalebininaslsais’afettirmi tir. Zevâbiti umûmiyeden olduu üzere hdmeti [34]sefâret bir niânei emniyet olduundan, ne nâm ile olursa olsun hâ’izi sefâret bulunanlar esâsen müsâvii kadr ve i‘tibârda bulunmak iktizâ’ eder ise de, bâlâda imâ klnd üzere mukteziyâtdâ’iyyeitakaddümolarakbubâbdafarklarihdâsolunmutur. Taraf düvelden gönderilen sefîrlere verilen sfat ve ünvânlarn muhtelif ol masvetefrîktemükilâtgörülmesicihetiyle1815seneimiladiyesindeakdolunan ViyanaKongresivesonra1818seneimiladiyesindemün’akidolan(EksLaapol) encümenidüveliyyesibubâbdabirtâkmkararvermitir. ZâhiribirihtirâmdanibâretolmaküzerePapa’nngönderdiilégatsvenonce denilen sefîrlerin umûm süferâya tekaddüm etmeleri mukarrerât mezbûre icâbâtndandr. Umûmen(légats)ve(nonce)beynindekifark[35](légats)nbehemehâlkardinal liksfatnihrâzetmiolmasarttr.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 17

Gururveazameteshâbndanolmak(nonce)ve(légats)lariçinsfâtmahsûsa olarak,bunlarsüferâsalonlarndapatriklikazametisatarlar. Fevkalâdeortaelçidenilenikincisnfsüfârayatekaddümetmekvefakaton lardanaddolunmaküzerePapann(enternonce)ünvanlsefîrleridahivardr. Kongrenin on birinci protokolü hükmünce hakîkaten hâ’izi vekâlet olmak, ya‘nî hükümdârn vekîli bulunmak (légats) ve (nonce) ile büyükelçilere mahsûstur. Kâffei süferânn yekdiere takaddümleri sunûf i‘tibâriyle olup gönderen hükümdârlarnhükümdârlarolduklar devletler mertebeievket vesatvetçene kadar mütefâvitoluriseolsunsefîrlerisnfsüferâya göreyekdieretakaddüm ederler. [36]Göndermekhakkhâ’izolmayanzâtveyahe’yetsefîrkabûledemeyip,sefîr kabûletmekhakksefîrgöndermekhakknhâ’izolanlaramünhasrdr. Lâkin süferâ irsal ve kabûlü bir iktidârdan ibâret olup vazife olmadndan, birhükümdârhangisnftanoluriseolsunbirsefîrkabûletmeyemuvâfakatiçin artlarvaz‘edebilir. Mizâcna“efkârna”“etvârna“politikasna”aslvenesline,velhâslbirhâline nazaran zâtndan honut olamayacan anlad ve ale’ltlâk istemedii adam hdmetisefâretlekabûletmemektemuhtardr. Nice ahvâli garîbesi dillerde destan olan spanya kral (Katolik Ferdinand) Almanya imparatoru (Mâkosmiyân) tarafndan kendisine gönderilen bir sefîri “Mukaddemâ o adam istemediini Almanya [37]imparatoruna söylemi olmak cihetiyle”spanyahudûdundatevkîfettiripAlmanya’yai’âdeeyledi. Vukû’ât mümâseleye mahal kalmamak için sefîr nasbndan evvel istimzâc olunmak âdet olup, hatta ba‘zen birkaç zâtn ismini hâvî defter irsâliyle hakk intihâb,devletimürselünileyhâyaterkedilir. Hercihetlebeynlerindeemniyetikâmilemevcûdolanikihükümdârdanbiri mu’ayyenbirzâtnsefâretlekendinezdinegönderilmesinidierhükümdârai‘âr eder. Lâzmei ihtirâmlar ve tarafeyn beynindeki emniyet ve i‘timâdn eseri kymeddârolarakbuiltimâsahemendâ’imamuvafakatolunur. Dorudandoruyakendilerinehaysiyetvemertebeleribirderecedeolandev letlerin sefîrlerinden en kademelisi kim ise onun sefîri süferây sâ’ir eye hakk takaddümüvardr. Zuhûredenhaysiyetmeselelerinemu’âhedâtveya [38]mer‘iolanmu’âmelâtile birçâreitesviyebulunmasnahimmetolunur. Umûmenbumeselelerikat’iyyenfaslvetesviyeetmekiçinbâlâdazikrolunan (EksLâapol)Kongresindegösterilenmesâ’i,ba‘zdüvelinâdâtvemübâhâtaolan meylverabetlerindendolaysemeresizkald.

18 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Gayetle umûr mu‘tenâbahâdan addolunmakta olan bayrak selamlamak husûsunu ba‘z düvel mu’âhedât mahsûsa veya mu’âmelât mer‘iye ile ta‘yîn etmilerdir. Franszdiplomatlarnnvaz’ediphertarafakabûlettirdikleribirkâ’idehük müncehükümdârlarbeynindekarâbetvemüsâheretbulunmasmüstahakolduk larmertebevehaysiyetçekat‘âsebebita’dilâtcüz’iyyevekülliyeolamaz. Kongrenin 1815 senesi Martnn 19’u târihli protokolünde “Hükümdâr hânedânlarbeynindekarâbetvemüsâheretbulunmasdiplomasime’mûrlariçin fazlabirmevki‘vermez.”denilmitir. [39]Kezalik iki devlet beyninde ittifâk siyasî bulunmas dahi devletin süferâsnnyekdierevesüferâisâ’ireyekarmevki‘lerinihiçdeitirmez. Gerek hükûmeti tâbi‘ler ve gerek himâye tahtnda bulunan hükûmetler ve gerek bir ictimâ’ aksâmndan olan he’yetler devleti metbû’a ve hâmiyelerinin hakktasaddurlarntasdîkmecbûriyetindedirler.Mamafihittihâtlarmahlûtolan hükûmetlerin devleti merkeziye ile olan münâsebetlerinde tasaddur keyfiyeti devletimerkeziyeyeâ’iddir. Muvâzenei düveliyye, devletlerin hiçbir gûnâ tadilat görmeksizin ile’lebed dâ’imkalmalarnicabetmez. Nev ü nemâ ve inhitât nüfûz ve evket devletlerce dâ’imiyyü’l vukû‘ mevâddanoluphukûkdüvel,hâdisâttaolantagayyürkuvvetibi’ttabi’kabûlve tasdikeder. (Vusta) nâmyla yadolunan kurûn, milel ve akvâmn birçok emâretlere münkasemolduubirzamânidi. Hele o vaktin Almanyas ile talyas için bu hâl [40]pek musîb bir ey olarak ticâretinimdikiehemmiyetindenârivehissiyâtkavmiyeyeza’aftârîolduuve ihtiyacât umûmiye ve siyâsîyenin mahdûd bulunduu ve bir gûnâ tehlikei hâriciyyenin bu küçük emâretleri tehdît etmedii müddetçe kâbili tahammül hâllerdenidi. Lâzmeiasrvezamânolarakbugünkügündebuhusûsâtncümlesitebeddül edipküçükhükûmetlerinpekçoutârumâroldu. Yerlerine kavmiyeti vâhideyi hâvi büyük büyük devletler gelerek, binâen’aleyh eskiden olduu gibi adm banda süferâya rast gelinmeye bedel sefîrlerinadedigündengüneeksiliyor. Zuhûrmükülâtamebnîikidevletarasndamuvakkatenta‘dilimünâsebât olunmas ve tarafeynden birininmülkündeneticesineolacahenüzma‘lûmol mayanbirhâssevehastalksebebiylemüddetimedidebakamemlekettekalnp mahalli me’mûriyetine gelinememesi ve sâ’ir mevâni‘i [41]zâtiyyeden nâi îfây vazîfeninta’azzürügibiahvâldebirsefîrinme’mûriyetinidûçârekvekemanve i‘timâdnâmesininhükmümütebihünfîholabilir. Umûmen dâ’imî bir sefîrin me’mûriyeti devletinden avdet emri ald anda kendisince hitâm bulmu olarak, sefîrin avdeti hakkndaki nâmenin tahrîrâtn

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 19

nezdindebulunduudevleteteblîedildiiandai‘timâdnâmeninhükmümünfe siholur. Gazetelerdemütâla’aolunduunagöreLondra’dabulunanAmerikasefîrinin avdeti hakkndaki tahrîrât ngiltere Umûr Hâriciyyesi Nezâreti’ne 1887 senesi kanûnsânisininsekizincigünüakamteblîolunduuhâldedokuzuncugünü Pazar olmak mülâbesesiyle bir davette ngiltere Umûr Hâriciyye Nâzr sefîri müârünileyheba‘zîfâdâtmahremânedebulunmuolduundanAmerikaDev letibihakknprotestoetmitir.Fransa’nnbirikiseneakdemAlmanya’dabulunan [42]birsefîridahiavdetiemraldnnertesigünübirictimâ‘isüferâdabulunmu olmaktandolaymes’ûltutulmutur. Konsoloslar, ya‘nî ehbenderler hakknda bâlâda beyân olunduu üzere her memlekettecârîba‘zkavâ’id–iumûmiyemevcûdisedememâlikiOsmâniye’de bulunanteb’aiecnebîyyeyeuhûdatîkailei‘tâolunanbirtâkmimtiyâzâtnneti cesi olmak üzere bizdeki konsoloslarn memâliki sâ’iredeki ehbenderlerin imtiyâzâtndanziyâdeimtiyâzlarvardr. Kâffeiimtiyâzâtnehemmikonsoloslarnhâkimsfatnhâ’izolmalarveos fata vatandalar beyninde tekevvün eden de’âviyi rü’yete me’mûr bulunmalar maddesidir. Gerek zâtlarna ve gerek ma’iyyetlerindeki tercümanlara uhûd atîka hük münce verilen imtiyâzlar bizim memâlikte konsoloshâneleri kâffei memâliki mütemeddinedeki konsoloshânelerin gayr bir hâle vaz‘ etmi ve ez cümle 1086 senei [43]hicriyesinde ngiltere Devleti’ne verilen ahidnâmede “ngiltere elçileri tâcirleri himâye olunmak için memâliki mahrûsede nasb ve ta’yîn eyledikleri konsolosuaslahapisolunmaypveevlerimühürlenmeyipkendileriniaramayalar veref‘olunmayavehernema‘kûleda‘vâlarolurisesüddeisa’adettearzolunup ngiltereelçilericevâbnvereler.”fkrasmündericbulunmutur. Lâkin konsoloslarn bir da‘vâlar zuhûr ettikde mehâkimi Osmâniye’ye tâbi olmalarvebinâen’aleyhbirkonsolosbircürümdendolaymaznûnaleyholduu takdîrde tahkîkât evvelîye ve istintâkiyye iinin â’id olduu me’mûrîni adliye tarafndanicrâolunupyalnzmuhâkemeninDersaâdetmahâkiminehavâleolun maslâzmgelir. Me’âli fkra bu merkezde olduu hâlde 1084 târihinde Fransa devletine i‘tâ olunan ahidnâmede münderic u “Françelularn konsoloslaryla da‘vâs [44]olanlarn husûsu Âsitânei saadetimde istimâ‘ oluna” fkrasyla dahi mü’eyyeddir. Ne iseuhâlde Devleti Osmâniye memâlikinde bulunankonsoloslarteb’ai Osmâniyeilebirda‘vâlarolduuhâldehâricezmemleketimtiyâzndantamamen müstefid olamayp yalnz bu husûsca bizdeki konsoloslarn mevki‘i ma‘neviyyeleri Prusya memâlikinde bulunan konsoloslarn mevki’lerinden dûn olduuanlalyor.

20 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Verilenimtiyâzâtahdiyemeyânnda:“Elçilerhdmetlerindeolantercüman lar olageldii üzere harâcdan ve kassabiyeden ve sâ’ir tekâlifi örfiyeden mu’âf olalar. Elçileri hdmetinde olan tercümanlarn Françelulara inâyet olunan mu’âfiyyetonlarnhakkndadahimukarrerola.”fkrasndamündericimtiyâzlar dahihayliareylerolduumuhtâcîzâhdeildir. Helebirtâkmkonsoloslartarafndanmücerredteb’aecnebîyyeninhâ’izol duklar mu’âfiyyâta nâ’il edilmek maksadyla teb’a’i [45]Osmâniye’den birçok ehâs tercüman ta‘yîn olunmak ve tercüman ünvânyla kendilerine â’id mu’âfiyyâtvevârislerinedahiintikâlettirilmekgibibirtâkmsûist‘imâlnâkâbili tahammülhalegelmitir. Lâzmeimaslahatolarakbusuisti‘mâlâtnönünüalmakiçinmu’ahharanbir nizâmnâmeneredilmitir. YinengiltereDevleti’neverilenahidnâmede“ngilteretercümanlarndanbiri (mürd)olduktangiltere’dengelmiisemetrukâtnelçileriveyakonsoloslarkabz edipbucânibteolupvârisivarisevârisineverilipyoksabeytü’lmâlclarkabzeyle yeler.”fkrasdahimünderictir. Umûmen konsolosluun târihi ihdâs pek eski olup ticâret ve seyâhate â’id mesâlihin tesviyesi için öteden beri talya ve spanya’da mahsûs hâkimler nasb olunuridi. (Guvi) nâm Kudüs Kral miladn bin yüz [46]doksan senesinde ‘sirkat’ ‘katl’ ‘hyânet’ ‘kalbzenlik’ adam kaçrmak maddeleri müstesnâ olmak üzere Marsilya tüccârnamülkündekendileriileecânibarasndatahaddüsedenmünâza’âtfasla me’mûrkonsoloslarta’yînetmeyeme’zûniyetvermiidi. OnüçüncüasrdaAvrupadevletlerindenbirtâkmkonsolosnasbedebilmek hakkn yekdierine vermeye balamakla bu usûl ve âdet on altnc asrda umûmenmer‘ioldu. Kâffeimemâlikimütemeddinedekonsoloslar(generalkonsolosu)ve(birinci veikincisnfkonsolosu)i‘tibârylaüçsnfamünkasemdir. Gerekbizdevegerekmemâlikimütemeddineisâ’irede(generalkonsoloslar) mukîm olduklar havzai memlekette bulunan konsoloslara, dâ’irei ta‘lîmâtlar dâhilindeolaraknezâretveonlaridâreederler.Lâkinkonsoloslukvezâ’ifibuüç snfkonsolosamünhasrolmayp(konsolosvekîlleri) [47]ve(konsolosmülâzmla r)ünvânlme’mûrlardahiovezâ’ifiîfâeylerler. Mükâvelât muharrirlerinin vazîfelerini memâliki ecnebîyyede konsoloslar veyavekîlleriîfâedipkendivatandalarnamüte’alliksicillâttutarlar. Niceahvâldekonsoloslarveyavekîllerivatandalararasndaveyavatanda laryla bulunduklar memleket ahâlisi beyninde mütehaddis da‘valar için hâkim nasbolunurlar. Vatanlarnnya‘nîmetbû’larolandevletmemâlikinindâ’ireime’mûriyetleri dâhilindebulunanlimanlardakisefâ’initicâriyesihakkndazâbtahukûkunuicrâ ilemükelleftirler.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 21

Herhâlde liman zâbtasyla mükellef me’mûrîni mahalliyenin hukûkuna ri’âyetetmeklemecbûrolupri’âyetsizlikedemezler. Lâzmei maslahat olarak devletleri sancânn dâ’ima bir sûreti merû‘a ve muntazamadaisti‘mâlolunmasnadikkatetmekkonsoloslarnmüterettibzimmet leridir. [48]Yine konsoloslara â’id vezâ’ifi mühimmeden olmak üzere devleti metbû’larteb’asndanme’mûrînimahalliyetarafndantevkîfolunanlariçinkon solosveyavekîllerihüsnitavassutetmelidirler. Gazetelerde mütâla’a olunduuna göre Belçika’da Fransa sefârethânesi kâtiblerinden birinin istîcâr ettii hâneye dâ’ir yaylan icâr mukâvelenâmesine nizâmenmu’ayyenolanpulyaptrlmamvehânesahibininbirdieriyleolan birda‘vasndandolaymukâvelenâmehuzûrmahkemedeibrâzolunmakiktizâ’ etmiolduundanmahkemecezanakdîileberaberpulresmininistîfâsnakarar verilip bunun üzerine ise diplomasi zeminlerine düerek sefârethânelerin ve sefârethâneketebesimeskenlerininicârveistîcârmukâvelenâmelerinepulyapt rlmamakiktizâ’edeceidevletçeresmentekarrüretmeinmahkemeiistinafbu kararresmiyeistinâdenhükmiibtidâ’îyifeshetmitir. [49]Fransailetalyabeyninde1861senesindeakdolunanmu’âhedeicâbncata rafeyn memâlikinde tarafeyn için sefârethâne olmak veya sefîrin veya sefâret kâtiblerinin meskenleri bulunmak üzere bey‘ olunan akarâtn harâc fera ve intikâllerima‘füvvdür. Kavâ’idi umûmiyeden olarak sefîrlerin veya kâtiblerinin meskeni resmileri hâricindekikasrvedarphânegibitenezzühmahalleriveçiftlikvefabrikagibiirâd menba’lar hem îcar ve istîcar rüsûmuna ve hem de harc fera ve intikâle tabi olmaklâzmgeliyor. Kâffei düveli mütemeddinecedüvelisâ’ireninumûrdâhiliyyesinemüda hale kâ’idesi ilga olmu olduundan ve beyne’ddüvel muhtâc müzâkerât olan umûrazîmehükümdârânveserâmedânzamânbeynindetezekkürklndn dan,büyükbüyüksüferâbulundurmakkâ’idesininaleyhindebulunanlarçoal yor. Gereksefârethânelerdevegerekkançlaryalardahfzevrâkmaddesigâyetle mühim mevâddan olup oralarda [50]müte’allik evrâkn sûretleri verilmek siyâsî veyaadlîmukarrerâtresmiyeilemümkünolur. Londra’da bulunan Amerika sefârethânesi me’mûrlarndan biri ngiltere Nezâreti Hâriciyyesi me’mûrlarndan birine bir telgrafn sûretini vermi oldu undandörtsenemüddetlekürekcezasylamahkûmâleyholmutur. Muharrerâtsüferânndahikemâliitinailekalemealnmaslevâzmmasla hattan olup sefîrlerden devleti metbû’lar Hâriciyye Nezâreti’ne irsâl klnan muharrerâtnneshimübeyyizelerikenarlarnaerhilehülâsaimünderecâttahrîr edilmek Fransa diplomasi me’mûrlarnca müttehiz ve ekser düvele mu’ammem kavâ’idimahsûsadandr.

22 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Ne kadar masârifi sefâret vuku‘ bulmu ise cümlesi (Bordereau) denilen defâtirimüfrezeimahsûsayakaydedilipNezâretiHâriciyye’yegönderilmekve kançlaryalardandahimesârifbordrolarsefâretlereirsâlklnmakâdettir. [51]Vukû‘bulanemânetteslîmâtnnbordrolarndahikonsoloslarkemâliitinâ ilesefâretei‘tâvehüsnimuhâfazaieyâyaitinâeylemelilerdir. Her ne zamân bir konsolos veya kançlarya me’mûru muvakkaten mahalli me’mûriyetinden ahsî bir i için münfekk olacak olur ise (congé) denilen izni mahsûsuistihsâlemecbûrdur. Lâzimeimaslahatolaraksefîrlerezîrinezâretlerdeolangeneralkonsoloslar naveâdîkonsoloslaravehattaakirdime’mûriyetsfatylakonsolosluksfatnda bulunanme’mûrlaraizinverilmekiktidârverilmemiveizinverilmekiktidârher yerdeUmûrHâriciyyeNezâreti’nehasrolunmutur. Yanlarnda bulunan tercümanlara ve kançlarya me’mûrlarna izni azîmet vermek me’zuniyeti konsoloslara itâ klnm ve fakat derhal Nezâreti Hâriciyye’ye i‘âr keyfiyetle [52]ol bâbda her gûna mes ‘ûliyyeti deruhde etmek artilâveedilmitir. Fransa’daveFransa’yatevfikkavânînvenizâmâtedenmemâliktebirecnebî sefârethânesinde veya ehbenderhânesinde akd olunan bir mukâvele memâliki ecnebiyyedeakdolunmubirmukâbeledemekolmalapulresminetâbideilse demukâveleimezbûreninFransadâhilindeinfâzhükmümatlûbolduuhâlde pulyaptrmakiktizâ’eder. Kançlaryarüsûmugibidevletiecnebîyehesâbnaolarakahzvekabzolunan mebâliisteryerlitarafndan,isterecnebîtarafndante’diyeolunsunmakbûzse nedinepulyaptrlmaz. Kiminyedindebulunurisebulunsunbunlarnmehâkimimahalliyeirâ’esive senediihticâcittihâzgibihâlâttapulyaptrlmaklâzmgelir. [53]Gerekbânkalarevrâkvegerekhissesenedâtvetahvîlâtüzerindendevletçe bir resm istîfâ olunmak takarrür ettirdii hâlde evrâk ve senedât ve tahvilât mezbûreyihâslolansüferâiecnebîyyedahiresmiîfâyamecbûrdur. Lâkin bir kançlaryann mesârif cetvelini hâvî olarak devleti metbû’asna gönderdii veya göndermek üzere tehiyye ettirdii defâtir her ne sebebe mebni olur ise olsun mahâkim ve devâ’iri mahalliyeye ibrâz ve irâ’e olundukta onlar pulresminetâbi‘etmekcâ’izolamayacamukarrerâtmüesseseiadliyedendir. Memâlikiecnebîyelimanlarnavürûdedensefâ’initicârîyekaptanlartârihi vürûdlarnvetârihiazîmetleriniihrâcveidhâlettirdiklerieyâymusaddakola rak devleti metbû’lar ehbenderlerinden bir ehâdetnâme istihsâline mecbûrdurlar. Nakl ettii eyânn hesâbn sefine sahiplerine [54]veya vekîllerine gönderip göndermediikaptandan bi’ttahkîkkayd vezabtetmekdahikonsolosuncümle vezâ’ifindendir.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 23

Vürûdedenbirsefineiticârîyekaptannnevrâkvema‘lûmâtlâzmeyiteblî vei‘tâetmesiüzerineyirmidörtsaatzarfndaehbendersefineninavdetetmesine muktezîevrâktanzîmvei‘tâetmeemecbûrveaksihâldenmes’ûldur. Her hâlde kâtlarn evvel teslîm eden kaptann dierleri üzerine hakk rüchân olduundan, bu hak sahibinin tercihinden dolay yirmi dört saatten ziyâdetevakkufsefineyesebebolanehbendermes’ûldeildir. Lâzmeimaslahatolarakehbender, vürûdedensefinei ticârîye derûnunda mensûb olduu memlekette sigorta edilmi eyâ bulunup bulunmadn tahkîk ve var ise bir deftere kayd ve terkîm eder. Yine ehbenderlerin vezâ’ifi [55]mühimmesindenolarakhavzaime’mûriyetleridâhilindekilimanlardanbirinde mensûbolduklarmemleketinsefâ’inindenbirilengerendazolduuhâldehasta lkveyasâ’irbirsebeptendolaytehlikelibulunanbirmahalleazîmetetmeküzere olduunuistima‘ederisederhalkaptannezdlerinecelbileihtârhatarvemüm küniseirâ’eimersâydieretmelerimukteziyâtumûrdandr. Kavâ’idi hukûk düvel hilâfnda olarak bir devlet dier devletlere kar müte’ahhid vezâ’ifi îfâda kusûr edecek olsa derhal (corps diplomatique) ya‘nî he’yetisüferâyvadiita‘rîzdehâzrbuluphiçbirdevletdahiâlemimedeniyetin nidâyi‘tirâznbîmehâbâgûii‘tibârdandûredecekderecedekuvvetvesatvete mâlik olmadndan, hukûk düvel nâmna edilecek vesâyât edîdeyi isgâ et memekmümkünolamaz. Kâffei memâliki mütemeddineye diplomasi me’mûriyeti dâ’imeleri [56]münteiroldukçarevâbtvemünâsebâtidüveliyyekuvvetbulmaktavehüsni intizâm âlem ile beraber emniyeti düveliyye dahi nev ü nemâ bulup ittihâd efkârveâmâlnoktaimaksûdesinetakarrubedilmektedir. Gerekküllîvegerekcüz’îolsunbirdevletinsâ’irleretefevvukfevkalâdesidi erlerinin emniyet ve hürriyetlerini tahdîd ve binâen’aleyh muvâzenei düveliyyeyiihlâledebilir. Binâen’aleyh ibû tefevvukun hasr ve nakîdi maksadyla düveli sâ’irenin müsâhemetenmukâvemetlerimücâzolur. Meselâ bir devletin kuvvei bahriyyesi hürriyeti bahriyyeye tehlike verecek sûretteterakkîettiitakdîrdedierdüvelibahriyyebi’littîfâkonuntaklîlikuvve ibahriyyesiiçinçalrlar Nitekim ngiltere Devleti’nin bahr üzerine olan tahakkümüne kar bîtaraf düvelibahriyyemu’âhedâtahdetmileridi. Vaktiyle(ttîfâkmukaddes)ünvânlbirittîfâkakd [57]olunuphukûkdüvele dinisevîittihâzolunmakistenmisedeittîfâkmezbûrmazharmakbûliyyeti âmmeolamamveimdihükümsüzkalmtr. He’yeti ictimâ’iyyei akvâmdan sevî olmayanlar ihrâc ve binâen’aleyh hukûkdüvelinhükmünütaksîretmeyesa‘yiçinedilenbuittîfâk,hukûkdüvel kavâ’idiesasiyeihâzrasnabi’lkülliyemugâyirvemübâyinaddolunur.

24 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

LatinhükûmetleriCermanyahükûmetleriadedinenisbetendûnolduklarci hetlemukaddemâ(idâreihamseidüveliyye)ünvântahtndatekîlolunmuolan he’yetidüveliyyedahibiridâreimükemmelehalinegelemeyiphükümdensakt oldu. Yenihukûkdüveldevletlerin,muhâfazaiistiklâliyleberabersiyâsiyâtmah kemeiefkârumûmiyeyehavaleyolunututmutur.  [58]MebhasSânî FkratLetâ’if Küberâmeyânnda(antiambassadeur)nâmylayâdolunanvehametlingil tere Kraliçesi hazretlerinin zevcleri olup 1861 senei miladiyesinde vefât eden mehûr Prens (Alber) bir ziyâfeti resmiye veya encümeni ebânede süferâ ile lakrd etmeyi hiç sevmediinden, bir gün Rusya sefîri bir baloda müârün ileyhtenbutevahhuunsebebinisordukda:Müârünileyh(stintâkolunmahiç sevmemdeonuniçin)demitir. *** LondragazetelerindenbiriAvusturyaveliahdAridük(Rodolf)inintihârn siyasî bir sebebe isnâd edercesine bir makâlei garîbe yazdndan,[59]Londra’da bulunanAvusturyasefâretibakâtibimezkûrgazeteyegönderdiitekzîbnâmede “Siyâsiyâtnordularyla, donanmalaryla,entrikalarylazebûn edemedii pençei sahtegîriakbâzîmüârünileyhiâhiretegötürmütür.”ibâresinitahrîretmitir. *** (Mariette Alboni) Mayitta Alberni nâmnda mehûre bir talyan muniyesi hüsni avaz ile âleme velvelei saz olduu hâlde komedya oyunlarnda biraz mahâretsizvefâci’alardabirazsoukbulunduubeyânylabirgazetedemu’âheze olunduu ve kendisinin süferâ ile münâsebeti bulunduu dahi habîsâne imâ k lndn görmekle gazeteye bir tezkere gönderip “Komedyalarda mahâretsiz ve fâci’alardasoukolanbiraktrisdâ’imaenziyâdemaharetlerikomedyalardaveen ziyâde germi himmetleri faci’alarda olduu derkâr olan süferâ tarafndan nasl makbûliyet ve takdîr kazanr?” [60]dediinden gazete muharriri tezkerenin zîrine “Diplomasimaharetihüsnitenâkuzdadr.”cevâbntahrîreylemitir. (Neuman)Ne’umânnâmndabirzâtPrensMeternikzamânndaDersaâdet’te Avusturyasefîrisfatylai‘zâmolunup,buzâti‘ârileziyâdeteveggulettiinden süferâdan biri müârünileyhden diplomasi meâgili arasnda e‘âr ile itigâle naslvakitbulduunusordukda“Vâk’asonlardâ’imauygunsuzgelendiplomasi ilerisonlaruygunvemukaffai‘ârtanzîmindenbenialkoymalydamanaslsa ülfeti sîse mânii terk oluyor.” Cevâb latîfini alarak, keyfiyeti bir mecmû’a letâ’ifeyazmtr. *** ViyanasefîriArifEfendimerhûmaViyana’da“Müslümanlararasndadüello vukû’âtolmamasnnsebebi [61]nedir?”denildiktemerhûmmüârünileyh“Ka

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 25

dnlarmzn mestûre olmalarndandr.” demi ve ibû cevâb pek ziyâde öhret kazanmtr. *** Herzamângençkzlarvukû’âtylasergüzetleredûçârolanvenicemahaller deFransasefîrlerihdmetlerindebulunan(DucdeBassona)DükDöBasanunâm zâtBrüksel’desefîrikentahaddüsedenbirihtilâfsüferâda(hukûkumûmiyei düvel)noktainazarndanmuhâkemâtagiritikte,rüfekâsndanbiri“Sizhukûk husûsiyei düvel ile ve âle’lhusûs devletlerin izdivâc kanûnlar arasndaki ihtilâfât tetkîk ile ziyâde müteil olduunuzdan (hukûk umûmiyei düvel) mesâ’ilisizebirazbîgânedir.”latifesiylemüârünileyhiskmtr. (Lachamre rouge)ya‘nî(krmz kamâra) nâmyla bir eserisiyasîner eden (ComtessedeBassanville)[62]nâmndabirsâhibeimehûrekamarâdaya‘nîmeclis imeb’ûsândakrmzcumhuriyettaraftarlarnâmylabenâmolanefkârmefruta eshâbnn galebesi âyân esef olduu ve âle’lhusûs süferâ localarnda bulunan diplomasi me’mûrlarna kar Fransa için ayp ettiini yazdndan, efkâr mefruta frkasna mensûb bir gazete muharriri mûmâileyhin sefâretlerle olan münâsebetini ve Papazlk taraftarln îmâ’en “Mâdâm hazretleri sinni visâl ve zevâli cemâlsebebiylesüferây karanlk kamarâdagörmek istiyorlar.” demive seyyâheicâmeiruhbandandolaymezmûnupekparlakdümütür. Londra’da meâhiri umûr âinâyânndan ve Parlamento’da ilmi servet ve umûrmâliyehusûsâtndaençokteklîfâtvei‘tirazâttabulunana’zâdan(Alcock) nâmzâtmüstehlekâtrüsûmununziyâdesiyletenzîlinivemesârfdevletindahio nisbette taklîlini teklîf eyleyip o [63]esnâda Bavekîl ve Umûr Hâriciyye Nâzr bulunanmehûrVelington(Wellington)namzâtme’mûrlarma’ââtndantenzîlât vukû‘u me’kûlât ve merûbât fiyâtnn müstehlekât rüsûmundan edilecek tenzîlâttandolaybi’ttabi‘tenzîlisebebiylecâ’izisede,memâlikiecnebiyedebu lunan süferâ ma’ââtnn tenzîli halinde gerek süferâ ve gerek sefâret ketebesi müstehlekâtrüsûmununtenzîlindenistifâdeetmemeküzeretenzîlima’âadûçar ve binâen’aleyh madûriyete giriftâr olacaklar beyânyla tenzîli ma’ââttan sefârethânelerin müstesnâ tutulmasn teklîf etmein (Alcock) “stanbul’da me’kûlât ve merûbât ngiltere’ye nisbeten gâyetle ucuz olduu hâlde stanbul süferâsna süferây sâ’ire gibi maâ verildiinden edilecek tenzîl süferâ için hü kümsüz olup Londra’dan ziyâde pahâllk olan mahallerdeki sefârethâneler için isetenzîlima’âtanbakama’ânbirmikdârngiltere’den [64]gönderilmeküzere ta‘yînâta tebdil olunur ise müvâzenei tâmme hâsl olur.” diye mukâbelede bu lunmutur. Mehûr ngiliz diplomat (Sir Ruthenford) vaktiyle cerrahlk fenninde mâhir veohrfetlemegulolduuhâldemu’ahharandiplomasisilkine dâhilolmuol mantebdîlimesleinsebebisoruldukda“Bumeslektedahaazyaralarkesmek vedahaazcanyakmakladahaçoktemettu‘varzanettim.Öyledeilmi”cevabn vermitir.

26 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

(ViepolitiqueetreligiuenseduprincedeTalley)ya‘nî(PrensTalleyran’nTer cümei Ahvâli Siyâsiyye ve Dîniyyesi) nâmyla bir eser nereden üdebâdan (Bastide) Bastid nâm zâta süferâdan birisi hakâyikcûluk ve hakâykgûluk mes leki edîbiniz olduu ve Prens Talleyran (müstehzi) (nîfâkkâr) (vesvesesi gâlib) ( hergûnâalâkai [65]vefakârîdenârî)birzâtbulunduuhâldemüârünileyhinter cümei hâlinde bu ahlâkna dâ’ir bir iâret ve îma bulundurmamanz mugâyiri mesleki bîtarafî deil mi? demekle edîbi mûmâileyh ise “Dediiniz ahlâkn kâffesinicâmi‘olarak(PrensTalleyran’ndiplomatlkhasîseimâderzâdiidi)de mitimbundanziyâdebubâbdabireydemeyehâcetyok.”cevabnvermitir. Nev York ehrinde tiyatro oyunculuuyla mehûr olmu ‘anasl Afrika urbanndan bulunmu olan (Aldridge) nâm zenci bâdiyei bîmâlikten gelip de gerekAmerika’nnvegerekAvrupa’nntiyatrolarndanmazhartakdîrâtolmak gibiharikulâdebirhâlgöstermiolduundanbirgece(Varsail)tiyatrosundakendi menfa’atineolarakicrâolunanbiroyundamed‘ûvlari‘zâzenlocalardolariken süferâlocasnadahigirmiveRusya[66]sefîrikendisinitaltîfen“Sizeerdiplomasi mesleine girmi olsa imisiniz, inklâplar görecek imiiz.” demekle zenci “Bir eyinhakîkatidururkentaklîdinesâlikolmakindimdemünâsebetsizlikolup,dip lomasi encümenleri tiyatro sahnelerinin taklîdidir.” cevâbn bili‘tâ locadan çk mtr. Viyana Kongresinde Prens (Metternik) yirmi dört saat uykusuz kaldndan artkmüzakereyikesmekmaksadyla“Halknhâbgafletindenistifâdeiçinterki hâbverahatbukadarolabilir,haydiyatalm!”diyebarmtr. Her zamân beyhûde ilerle Bâb âlî’yi tasdi‘adan hâli olmayan Mösyö (Dolaport)nâmFransztercümanhakkndaFuadPaamerhûmubeytiyapm tr: [67]“KapkâpolalgörmediböyleDolaport ederkendisinebulsabireskipasaport” (Dela Porte) ismiyle Bâb âlî’nin nâm âlisi olan (kap) ismi güzel bir cinâs vâkiolmutur. Napolyon Bonapart “Adama i aramamal ie adam aramal.” kâ’idei mehûresininvâz’venâiriolup,fakatsüferâhakkndabukâ’ideyitatbîkedeme diini ve ekseri adama i bulmak veyahud bandan adam savmak kâbilinden olaraksefîrlernasbettiinidef‘âtlei’tirâfetmitir. ViyanasefîriDevletlüSadullahPaaHazretleriltisâkHutûtKonferans’nda “Pâyitaht saltanat seniyyenin medeniyeti Garbiyye ile münâsebâti imdiye kadar münâsebât zihniyeden ibâret olduu hâlde: Asr [68]cenab padiâhîde münâsebât mezbûre demirden ma‘mûl ve metin ve kavi hutûta rabt olunmu tur.”kelimâtlafziyesiniirâdbuyurmulardr. Hünerverânmi‘mârandanFranszmehûr(Bolileau)ÜçüncüNapolyonvak tinde imparatorun en müntehab mi‘mârlarndan olup imparator kendisini Pa ris’tensalvermemektevekendisiiseAvrupa’nnmehûrebniyesinigörmekiçin

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 27

seyâhatarzusundabulunmakladâ’imâruhsatseyâhatistediigibibirgünbah çedeimparatorabittesadüftakrîriniyâzettikdeimparator“Sizibârisefîredeyim demi ve mûmâileyh iskambilden binâlar kurmak örenecek deilimki arzûy sefâreteyleyim.”cevâbnvermitir. (La Télégraphie électrique) ya‘nî elektrik [69]telgraf ünvânyla bir güzel kitâb nereden(Bois)nâmzâtParis’temazharmükâfâtolduugibiAvusturyaimpara torutarafndandahibirniânanâ’ilolmuveParis’tekiAvusturyasefîri tarafn dan niânn mûmâileyhe irsâlini mütezammin tezkerede: “Muhâsedât düveliyyevemünâfesâtnefsâniye ileuraan diplomatlar içindeuzletinizinte tebbu’ât ve tahkîkât ilmiye olmak arzusunda bulunmakla beraber elli seneden berimeâgilisiyâsiyyedentahlîsigirîbânedemeyenzîrdevâz‘imzâmühibbiniz semereitetebbu’âtve tedkikât ilmiyeolan böyle asâraenzârgpta ile bakar.” denilmitir. (Versay) ehrine, ya‘nî Lehistan hükûmeti sâbkay kâdimesinin merkezine seyâhatmehûresindeRusyaimparatorusâbkmüteveffâkinciAleksandr,irâd eylediinutkununbirfkrasndaöyle [70]demitir:“HiçbirvakitteAvrupadiplo matlarn beni sizin hayr ve menfa’atinize sâ’î adamlar zan etmeyip vatannz Rusya’nnbirçbanetmeemüciddadamlarbilmelisiniz.Lâfugüzâfsüferâile emniyet ve rahatnza halel getirmeyiniz! Yeryüzünde gördüümüz belâyây umûmiyeninyarsmerâkizidüveldekihe’yetisüferânneseriamelidirdiyebili rim.”. Heryerde enziyâdesatrançoyunusefârethânelerdeoynanlmaktaolup, bu nunsebebiniba‘zzevâtsatrançoyunununharptaklidiolmasnzaneyliyorlarise deenbüyüksebebiisizlikgüçsüzlüktürdiyençoktur. (LaBouquetiéredeFlorence)ya‘nîFloransaÇiçekçiKznâmbireserdeçiçek çikznaöylededirtiliyor:“Yeryüzündeharbvecenksedâlarmütebeddilihüsn iâhenkolsavesefîrveehbenderlermu’addelât[71]siyâsiyyeileitigâlebedelak veakbâzileitigâledibkanlarlasahravecibâldolacanaizhârçimzârhisse yâbemtârasayiolarakgeçinilsenegüzeloluridi.”. YunanllarlaRomanyallardasefîryetimediiiddi’asndabulunanbiradama ta‘lilimüdde’âetmesiteklîfolundukta“Yunanllarinatçdrlarinatilediplomasi nâkâbiliictimâ‘dr.Romanyallardabilâkispekuysaldrlaröylelikledediplomat gemisiyürümez.”demitir. Yunanistan’da Fransa’nn mehûr (Dictionnaie dela conversation) ya‘nî (Ka musu bahs ve mükâleme) nâm luat kitâbn tercüme ettirmek için erbâb ebâbdan mürekkeb bir encümen tekîline Ma’ârif Nezâreti’nce çalt hâlde erbâb iktidârdan olanlarn ie ehemmiyet [72]vermemelerinden ve ehemmiyet verip de mürâca’at edenlerin erbâb iktidârdan olmamalarndan nâi muvaffakiyyet hâsl olmamakla re’îsi vükelâ Mösyö (Terükopi) ye arz itikâ olunarak,müârünileyhfîmâba‘dsefârethidemâtnnhiçbirisimezkûrkamusa cüz’i, külli mu’âvenet etmeyenlere tevcîh olunmayacan ilân eylemeyin, genç

28 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

lerden biri müârünileyhe bir tezkere yazp “müstakbelen sefâret hdmetinde bulunmakiçinkamusmükâlemenintercümesinemu’âvenetartvaz‘olunmak tedbîrininmütemmimâtlâzmesindenolarakmevcûdsüferâiçindahiartbekâ mezkûr kamusu bir kere olsun okumu olmak maddesi ittihâz olunmak lâzm gelecei”re’yinibildirmitir. YunankonsolosluusfatylaVenedik’tebulunanmeahîriüdebâyYunan dan (Verotos) nâm zât dâ’ima (ma’ali memnûniye) ta‘bîrini isti‘mâle alm ol duundanba’zen [73]pekmünâsebetsizmevki‘lerdedahiisti‘maleylediigibi,bir gün Venedik’te bulunan Rusya konsolosu, birâderinin vefât vukû‘una mebni cenaze alâynda umûmen konsoloslarn bulunmalarn iltimâs eylediinden ve hâlbuki müteveffa esnâftan bir adam olup umûmen konsoloslarn cenazede bu lunmalarâyeddevletlercehogörünmeyeceimülâhazasylakonsoloslarictinâb ettiklerinden cevâb red i‘tâs zebân fesâhatine havâle olunan mûmâileyh (Veratos) Rusya konsolosunun nezdine bi’lazime “Biraderinizin diplomasi mesleine kat‘â münasebeti olmayp sizin biraderiniz olmas resmen diplomasi terifât icrâsna sebebi kâfi olamadndan alâya gelemeyeceiz! Kendiniz için olsaidimaâlimemnûniyegeliridikdemitir. Yapilanbiristikrâzmukâvelesiüzerinemehûr [74](FontvaradoSukunet)Ban kasaleyhindeBabâlîtarafndanParismahkemeihukûkiyesihuzûrundaikâme olunanda‘vadabizimtaraftanavukatnasbolunanve1889senesindevefât eden mehûr Mösyö (Allou) esnây da‘vâda bilmünâsebe öyle demitir: “Ekser süferây saltanat seniyye gâyetle terbiyeli ve kibar adamlar olup bir tâkm sarrâfânvesimsârlarnbuhâllerdenbi’listifadeonlaraldatmayakalkmalarve HazineiOsmâniye’yizrârileberabersrasdütükçeDevletiOsmâniyealeyhin deküfrânni’metizhâretmeleriAvrupallarnanlarnaînverecekhâlâttandr.”. BirincidiplomatmzolanReidPaamerhûmuntârihivefâtdr: “HastaoldukdaReidPaa’ya Gitmitivüzerâydevlet [75]Muntazrkenhaberishhatine Bendegânveuzmâydevlet Birdegeldibuhaberhâtiften Mâtesadrü’lvükelâydevlet” 1274 PrensBismarkma‘nenherzamântartldgibicismendâhihersenetartlma yi‘tiyâdetmive1874deyüzüçbuçuk,yetmialtdayüzsekizbuçuk,yetmiyedi de, yüzonbe, yetmi sekizde, yüzyirmibirbuçuk, yetmi dokuzda yüzyirmiüçbuçuk,seksendeyüzonyedibuçuk,seksenbirdeyüzonalt,seksenüçte yüzbir,seksenbeteyüzikibuçuk,seksenaltileseksenyedideyüzüçbuçukkilog ramskleticismiyedeolduuanlalmtr. [76]Tüccârdan sefîr intihâb câ’iz olup olmad meselesi bir mecliste mevki‘i bahsevaz‘olunupcevâztarafndabulunanbirzât“Tüccârtâkmkesbimenfa’at

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 29

yolunu elbette sunûf sâ’ire efradna nazaran daha mükemmeli bildiklerinden onlardan istifade olunur.” dedikde muhâlif re’yde bulunan birisi “Sefârette vazîfeninmühimikesbimenfa’atolmayphazmizarârolduundanvetüccârise hazmizarârdasunûfsâ’ireefrâdnanazaranaakaldklarndanonlaratevdi‘i sefâretedilemez.”demitir. Servetiumûmiyeninhermemlekettehersenediplomasiurunavediplomat larma’ââtveta’yînâtnasarfolunanksmbi’ttefrîkbiryerecem‘olunuposer mayeilemuhtelitvecesim,mekâtibileyliyeihdâsolunsahâslolacakuhûvveti umûmiyesayesindesiyasiyâtumûmiyevegerekmesâlihimuhtelitaidüveliyye sefâretveehbenderler [77]vusâtatndanâzâdevebelkimuhârebâtgibibeliyyâttan vâreste olaca mutâla’as Amerikal muharriri mehûr (Abbott) un bir risâlei mahsûsasndamündericdir. CemilPaamerhûmunma’iyyetineta‘yînileParissefâretiseniyyesinei‘zâm olunan Hoca Tahsin merhûmun me’mûriyeti hakkndaki arz tezkeresinde Fuad Paa merhûm u vecihle lüzûm ta‘yin göstermitir: “Hakâ’ik ve dekâ’iki dîniyyeyi sefâret me’mûrlarna ta‘lim ile mubalât dîniyye husûsunda men‘i nisyân ve gaflet ve icrây va’z ve meihat etmek için muktedir bir zât i‘zâm Umûr Hâriciyye Nâzr übbehetlü devletlü paa hazretleri ile mevki‘ tensîbde tezekkürklndndan...”. Servet üzerine mü’ellefât kesîresi eydii makbûliyette dâ’ir olan mehûr (Bastiat) Bastiyan nâm zât, bir eserinde [78]“Dünyâda mevcûd olan süferânn umûmen ve diplomasi me’mûrlarnn mikdârna nazaran lüzûmundan ziyâde âmm hey’eti ictimâ’iyye mesâlihiyle megûl ve lüzûmundan ziyâde adam akvâmnterfîhiahvâliumûruylamütevaggilvelüzumundanziyâdeademimen fa’atahsîyesinebedelmenâfi‘iumûmiyeyesâ’îolduuanlalyor.”demitir. “Cihandadiplomasivepolitikaileriyle mütevaggilolanlarkimlerdir?” diye edilen bir su’ale meâhirden birisi “Evvelâ baka sermayei neriyyât olmayan gazete muharrirleri, sâniyen da‘vâ bulamayan avukatlar, sâlisen hastalarn maz hari‘timâdolamayantabîbler,Râbi’anulûmvefünûnamütevakkfmesleklerde sâlikolamaypdasefâretmesleinesâlikolanlar.”cevabnvermitir. Çakilebirkitabnkenarnkesmekteolanbir [79]diplomatkitabnbüyüklüü cihetiyle usanp “u zahmetten dahi bizi kurtaracak bir top veya tüfenk ihdâs olunmadki....”diyenâlezenikâyetolmutur. HarpvevegaileFransaülkesipayimâlcuyûa’dâolunduktansonraavdeti asayilemekâtibdeyinetedrîsâtabalanlpbirimtihanada‘vetolunanAleksandr Dumazâde hukûk düvelden imtihan icrâ klnmakta olduu vakitte kapdan içerigirince“Aybudershâlâbizdedevâmedecekmi?!”su’âliyleizhârhüzünve melâletmitir. CemilPaamerhûmbirvilâyetveyaDersaâdet’tebirnezâreteta‘yinolunmak arzusundaikenvezâretleParissefîriolmuveKâmilPaamüârünileyheyevmi tevcîhteubeytigöndermitir:

30 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

[80]

“Nezâretyavelâyetididilhâh Sefâretlevezâretçktnâgâh” Çalgclktannâ’ilisefâretolmuadamnsebebiintihâbAvusturyaimpara torundan su’âl olundukda müârünileyh: (Pour garder L’harmonie de L’amitié entrelespuissances)ya‘nî“beyneddüvelmuhâfazayahenkvedâdiçin”demi tir. Hakkâklktan nâ’ili sefâret olmu bir zât için dahi yine müârünileyh: (afin que nos instructions soient profondément gravées dans sa mémoire) ya‘nî “Ta’lîmâtmzlevhâyhatrasndaamîkanhakolunsuniçin”sebebinigöstermi tir. Hasetlemehûr KâniPaa merhûm Bosna’da vâli ve pederim [81]KemâlPaa merhûm Karada politika komiseri olup her akam konsoloslardan birinin hânesindevekâhpederindâ’iresindeçaydavetlerivukû‘bulmaktaolduuhâlde vâli paann kimseyi da‘vet etmemekte bulunmas konsoloslarn ta’accüb ve ta’ayyublarn mucib olmakla, peder tarafndan paaya ihtâr ve onun tarafndan dahi“Çaytâkmlarsmarladmdahagelmedi.”diyeherbâri‘tizârolunmaktaiken nâgâhKâniPaavâliliktenazlolunmuhînazîmette(Ellibinguruma’âeh riyedenmufârakatinidüünmeksizin) pedere“uheriflereçayiçirmeksizingidi yorumya.”diyeizhârmemnûniyetetmitir. Düyûn Umûmiyei Osmâniye idâresinin tekîliyle tevhîdi düyûn ve dâyinân Devleti Osmâniye’nin âd ve memnûn edilmesi e’âzm muvaffakiyaddan olduu ma’lûm olup, hâlbuki dâyin (borçlu) vekîllerinin Dersaâdet’teki ictimâ’lar ve Bab âli ile [82]müzâkereleri esnâsnda husûs mezkûrekat‘âkarlmamasvehattamingayrresmbileolbâbdalakrdyagiri ilmemesi kâffei düvel tarafndan Dersaâdet süferâsna i‘ar ve tenbih olunmu olmaklabubâbtakimuvaffakiyetiseniyyebirmahfelisiyâsiyyedetakdîrolunur iken zürefâdan birisi “Bu iin vâsl hüsni netice olmas üpheden beri idi zîrâ süferânnkarmamaskat‘iyyenemirolunmutu.”demitir. Hüdâvendigâr’da bulunan ran kârperdâzlarndan biri üdebâdan olup yaz d eylerde tenasübi ibârâta dikkat ettiinden, Dersaâdet sefîrine yazdrd mektûblarda elkâb olarak (Hüdâvendigâr’a...) dedii gibi ta’zîmen yaplan terâkibi izâfiyede dahi (lütf Hüdâvendigâr) (Keremi Hüdvendigâr) yolunda ya‘nîmuzâfünileyh(Hüdâvendigâr)tarzndaifâdelerlemührününüstüne [83]vaz‘ ettii(kârperdâzHüdâvendigâr)ibâresipekgözcinâsldüürürimi. Devletlerin eshâm umûmiyesi gavâ’il arasnda tenezzüli fiyata düçâr ve muvaffakiyât husûlünde tezâyüdi kyeme mazhar olmak öteden beri ma‘lûm olanmevâddanolupÂliPaazamânndakiGiridHâdisesi’ndebizimkonsolideler birden biretenezzül etmi olduuhâldemüârünileyhin Girit’eazîmetioradaki ba‘z teebbüsâtüzerineyavayava terakkîye baladndan,ParisSefîriCemil Paa merhûm müârünileyheyazd birarîzada vâstai teblîve i’lânolduu herteebbüsisadâretpenahîkonsolideyemucibiterakkîolduunuihbârve

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 31

“Olâsafnteebbüsüöylesedîddir Kimherpeyâmifeyizdekonsolîddir.” Beytinibilâihtiyârtezkâreylediinii‘areylemitir. [84]Zât ma’âlîsimât hazreti padiâhîye Almanya imparatoru müteveffâ Bi rinci Glyum tarafndan ihdâ olunan (Agol Nevar) niânn hâmilen Dersaâdet’e gelen he’yeti mahsûsai sefâret, müteveffây müârunileyhe öyle bir telgraf çekmitir “Rahat ve asâyi ve mazhariyeti hürmet ve nevâzi husûslarnda sefâreti evvelîn ve âhirîne gbtaresân derecesinde olduumuzu arz ile bahtiya rz.”. Rusya sefîri fevkalâdei mehûru Prens (Mençikof) cennetmekân Abdülmecid Hân hazretlerinin huzûrlarnda turuk ve me’âbir inâ’âtndan Dev letiOsmâniye’yialkoymakmaksadylaturukveme’âbirteksirolunduuhâlde hücûm düman teshîl olunmu olaca zemînlerinde idârei lisân etmekle fetâneti mücessîme tlâkna ayân olan padiâh müârünileyh hazretleri “Bu yurduunuz kâ’ideye nazaran her devlet için en ma‘kûl hareket Çin Devleti’ni [85]taklîd ile memleketin etrâfna birer Sûr Çin çekmek maddesi olmak iktizâ’ eder.”buyurmutur. ZüvvâreParissefâretiseniyyesindehüsnimu’âmeleolunmadBabâli’ye aksetmeklesefîrbulunanubbehetlüdevletlüAhmedVefikPaahazretlerineyaz lan muhtraya müarünileyh öyle cevâb yazmtr: “Jurnalcilerden aç kalan bi zim sefârete hücûm etmekte olup sefâret ise imâret olmadndan yüz verilmek mümkünolamyor.”. Hâriciyye mektupcusu iken vefât eden Râfet Bey merhûm gerek saltanat seniyyenin ve gerek düveli sâ’irenin birinci rütbeden niânlarn hâ’iz olduu hâlde öteden beri ârzû gerdesi olan bir sefârete nâ’il olamayp ma‘raz [86]te’essüfte“Buniânlarnarlbeniyerimdenkmldatmyor.”demitir. Dünyâdaenmükilhdmetisefâretolarak,AlmanyaileFransamuhârebesine netîce verilmek üzere mehûr Mösyö (Tir)in ahâli tarafndan meb‘ûsen sefâreti fevkalâde ile Prens Bismark’n nezdine azîmeti vukû‘u üzerine cereyân eden müzâkerât mükilâtayât her ne hâl ise neticepezîr olup ma‘hûd sulh mu’âhedesi imza olunca Mösyö (Tir) alamaya balam ve Prens Bismark muhârebenin vukû‘una iddetle muhâlefet eyledii ma’lûm olan Mösyö (Tir)in yüzünedikkatlebakp“Bukedereenazmüstahaksizolduunuzhâldeevvelsiz dûçâroluyorsunuz.”demitir. [87](Joiedelamaison)ya‘nî(Neâthâne)ünvânlbirtiyatrooyunundaistihsâli zevkveneâtvedef’igamvekederhusûsunadereceisa’yvegayretiniisbâten bir adam diyor ki “Sefâretlerden uzak bir mahâlde ittihâz meskenle diplomasi haberleri ve diplomasi mu’âmelât hakknda sahifeler dolduran gazetelerin hâneme duhûlünü kat’iyyen men‘ ettim. aryovarî Gazetesi’nin bile resimleri ve cinâslarpolitikayata’allukeylemekleonundahiabonmannkestim.”.

32 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Saffet Paa merhûm Paris sefîrliine son def’a olarak ta’yîn olundukta bir mevsimiitâdaazîmetimecbûriyetteolupikâyeteöylebirmukaddimeyihâvi birarktanzîmveba‘zehibbâsnairsâletmitir: [88]“SanmaParisbirletâfettirbana Câyendûhveikâyettirbana Buazîmetbirsefâlettirbana Sonsefâretsonseyâhattirbana” Fi’lvâkiosefârethemsonsefârethemsonseyâhatolmutur. 

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 33

EKLER 

34 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3



TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:3554

Year:2010,Issue:3 Page:3554



   

TÜRKOLOJKONUMALARI StrazburgÜniversitesi’ndenTürkologSaynJOHANNSTRAUSS (StrazbourgÜniversitesi)ileYaplanRöportaj*  

AliBÜYÜKASLAN

  Résumé CetinterviewfaitàStrasbourgavecM.JohannStrausssedérouleautourdesesidéesd’étudesturques.J. Straussdonnedescourssurl’histoireottomaneetlalangueottamanàl’universitéStrasbourg.Entantqu’un “turcologueallemand”enFrance,maîtrisantbienplusieurslangueorientalesainsiquel’ottoman,lepersan, l’arabe,l’azerbaidjanais,etquelesautreslangueoccidentales,l’anglais,lebulgare,lefrançais,l’allemand (languematernelle)ilestunvraispécialistedansledomainedesétudesturques. PendantquejetravaillaisquatreansàStrasbourg,Celam’aapportébeaucoupdechosedefairela connaissanceaveclui.Lespetitsmomentsdepausedecoursnousassuraientdegrandsmomentsdepartager nosidées,nosexpériences.Saconnaissancepourlemondeturcetlacultureturquem’envahitdetoutcôtéet cetteadmirationmemotivaitàbeaucouptravaillerpourconnaîtrelacultureturqueetlalangueturque. Commequelqu’unquiconnaîtbienlacultureturque,M.JohannStraussn’estpasqu’unspécialisteturcmais ilaétéunvraiamipourmoi. Commeonverraaucoursdel’interview,JohannStraussconnaissaitbienstanbuloùilavaitpasséquelques anspoursestravaux.Pendantsonséjouràstanbul,ilarecueillilescartespostales,représantantIstanbuletles autresvillesottomanesainsiqueSaraybosna,Kosova,Prizren,etc.Etilpartageaujourd’huicettecollection avecceuxquis’intéressentausujetsouscelien:http://turcologie.ustrasbg.fr/centvillesottomanes.htm  InterviewavecM.JohannStrauss(UniversitédeStrazbourg)surlalangueetlhistoireTurque  MotsClès LaTurcologie,LeTurclangueétrangère,LenseignementduTurcenFrance,LeTurcetStrasbourg,MmeErikanla Turcologue  Özet Strazburgüniversitesi’ndeTürkolojibölümündeyaplanburöportaj,Fransa’daStrazburgÜniversite’sinde çalanveTürkdilivetarihiüzerineçalmalarylatannanAlmanTürkologJohannStraussileyaplmtr. SaynStrauss,Türkdili,tarihivekültürüneilikinkonulardadüüncelerinibizimlepaylamtr.Onunanlat tklarsadecebirTürkolojibilimadamnndüüncelerideilaynzamandagenibirOsmanlcorafyasn; diliyle,sanatyla,kültürüyletanyanbiruzmannfikirleridir. Strazburg’takendisiyleaynkürsüdeçaltmzdörtyllkdönemdeOsmanl’ya,Cumhuriyet’e,Türkkültü rüne,TürkdilineaitbirçokeyipaylatmzSaynJohannStrauss,sonderecebeyefendibirinsanolmann

*



Strazburg Üniversitesi’nde dört yl süreyle birlikte çalmaktan çok mutlu olduum ve kendisiyle Türkçe olarak yaptmz bu görüme için, tüm içtenliini bizimle paylaan Sayn Johann Strauss’a teekkür ediyorum. Görümedeki bütün ifadeler, Sayn Strauss’un tamamen kendisine aittir. Türkçeye olan hâkimiyeti ile konuma dilinin canlln görümemize aynen yanstabilmek adna herhangi bir düzeltmeye (gerek dilbilgisi gerekse sentaks açsndan) gidilmemitir. Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi letiim Fakültesi Öretim Üyesi. [email protected]

36 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

ötesindeTürkdünyasndiliyle,kültürüyle,tadylabilen,tanyan;zamanzamankendisiyleHocaNasrettin fkralarüzerinekonutuumuzbirdostoldubenimiçin. UzunzamandanberioluturmayaçaltOsmanlehirlerikartpostallarkoleksiyonunuStrazburgÜniver sitesiTürkolojibölümüsayfasndailgilenenlerinhizmetinesunmutur.Bukoleksiyonauadrestenulalabi lir:http://turcologie.ustrasbg.fr/centvillesottomanes.htm. OnunbirçokDouveBatdilineolanhâkimiyetiinsanaknlasürüklemekte,ayrcaTürkçeyaptespri lerledezamanzamanTürkçeyeolanhâkimiyetinitescilettirmektedir.  AnahtarKelimeler Türkoloji,YabancDilOlarakTürkçe,FransadaTürkçe,StrazburgdaTürkçeÖretimi,Türkolog

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 37

 Strazburg Marc Bloch Üniversitesi öretim üyelerinden Johann Strauss, Tür kolojibölümündeDouDilleriveKültürlerineGiri,TürkEdebiyatveTürkMedeniye ti,ÇadaTürkMedeniyetiveEdebiyat,OsmanlcaTürkçeDil,EdebiyatveMedeniyet, OsmanlveTürkiyeÇalmalar,TürkKültürüveOsmanllk,TürkDilininTarihselGeli imi, Türkoloji Aratrma Yöntemleri adl dersleri vermektedir. Bu dersler içerikleri itibariyle görülecei üzere gerek çada Türk edebiyat gerekse Osmanl kültür, tarihvediliüzerineyounlamaktadr. Lisans, Master ve Doktora düzeyinde dersler veren Prof. Strauss ile Türkçe yaplan bu röportaj, konuyla ilgili gerek kendisinin tecrübelerinin aktarld ge rekseTürkolojialannailikinsöyleyeceksözü,örenilecekbilgileriolanlarnilgi siniçekecektir,kanaatindeyiz. Son derece saygl ve örencileriyle her zaman belirli bir sempati seviyesini tutturmuolanSaynStrauss’unenönemliözellii,röportajnakiçerisindede görülecei üzere, birkaç dile hâkim olmas, hâkim olduu bu dillerde rahatlkla iletiim kurabilmesidir. Kendisi bu özelliinin da vurulmasn çok istemese de biz bunu gençler için motive edici, örnek tekil edici olur düüncesiyle burada özelliklebelirtiyoruz. DoudillerineolanainalveDouedebiyatylaolanyaknl,konumada da belirttii gibi Farsça ve Arapçay Osmanlcay örenmek için örenmesinin sonucuolumu,hazrladbilimselçalmalardaArapça,Türkçe,Farsça,Osman lcaarasndakiyaknilikiyigerekdilgerekseedebîmetinlerdüzeyindeincelemi veincelemeyedevametmektedir. Oldukçazenginbir“OsmanlehirleriFotorafArivi”***bulunanSaynStrauss, Türkçeyeolanhâkimiyetiyle,zamanzamankiiselsohbetlerimizdebizibulundu umuz ortamdan alp tarihin sayfalarna götüren Osmanlca manzum, mensur alntlaryla kendisiyle birlikte çalmaktan son derece mutlu olduum bir beye fendi, saygdeer bir ilim adam olarak, gönül dünyamn derinliklerinde yerini almtr.  TÜRKOLOGJOHANNSTRAUSSLEYAPILANRÖPORTAJ* AliBüyükaslan: MerhabaSaynJohannStrauss.Bukonumaiçinsizeteekkürediyorum.Sizinleza man zaman yaptmz sohbetlerimizde bahsettiiniz konulara ilikin, Türkçeye, Türki ye’ye,Osmanlya,Osmanlcaya,Türkkültürüvetarihineolanilginizibirkeredahadinle mekistiyorum.Sözeöylebalamakistiyorum:NiçinTürkçe,Türkoloji? ***

Söz konusu bu fotoraflar Marc Bloch Üniversitesi (2009 ylndan itibaren Strazburg Üniversitesi) Türkoloji bölümü Web sayfasnda yayna hazrlanmtr. Muhtemelen bu görümenin okuyucuyla bulutuu günlerde, tarihin canl tanklar olan bu fotoraflar sitede görülebilecektir. Oldukça uzun bir çalma sonucunda biriktirilen ve yan sra maddî yükü de göz ard edilemeyecek bu ariv için kendisine bir kere de buradan teekkür etmeyi görev biliyorum. Bu fotoraflarn sitede yaynlanmak üzere hazrlanp sunulmasnda gösterdikleri gayret için de Sayn Musa Çimen ve Reha Yünlüel’e de ayrca teekkür ediyorum. lgili sayfa için balantya tklaynz. http://turcologie.u-strasbg.fr/centvillesottomanes.htm

38 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

JohannStrauss: BenaslndaAlmanveFranszfilolojisiniokumutum.OndansonraTürkçeyle uramaya baladm. Aslnda sadece merak vard önceleri. O dönemde pek çok TürkiçilerigelmitiAlmanya’ya.Onlarndilibeniilgilendirdi.Yani,nediyorlar bu insanlar?Bundandolay örenmeye baladm.Ama genellikle yabancdilleri seviyorum.Türkdilidünyannenenteresandillerindenbiridir.Buözelliiçokönemli dir.Herhangibirdilgibideil.Avrupadillerinealmbirinsaniçinyenibirdünyann kefigibidirTürkçe. Bakadillerideörenmeyebaladm.Diyebilirimkiepeycedilörenmitim. ZevkiçinamasonundafarkettimkibudildünyasndaTürkçehepmerkezdeydi. Çünkü Türkçenin rolü hem Güneydou Avrupa’da hem Asya’da, Orta Asya’da slam dünyasnda da son derece önemlidir. Mesela Balkanlar’da her dilde ister RomenceolsunisterBulgarcaolsunpekçokTürkçekelimelerhâlâkullanlmakta dr. AliBüyükaslan: Birörnekverebilirmisiniz? JohannStrauss: Mesela adlar. Arnavutluk’ta Komünizm döneminde hâkimlerin adlar Enver Hoca,MehmeteyhuveÜçüncüMüftiyuidi.Bulgaristan’da,meselaErmenilerara sndasoyadlarçounluklaTürkçe.MeselamehurGülbenkiyanailesiGülbenkTürk çe.Allahverdiyanadlbiraile.MehurHünkarbeendiyan.DemekkiTürkçeninnü fuzu,Türkkültürününnüfuzuçokderindi.Meselayeradlar.Belgrad’da150se nedenbuyanaTürkkalmadamamahallelerinadlarhalaTürkçe.DörtyolSrpça da Dörtçol veyahut Srp beylerin oturduu konaklarn ad Topçide. Hatta toponimlerde, antroponimlerde, yer ve kii adlarnda bu Osmanl Türk miras yayor. Bu sadece Balkanlar için geçerli deil, Suriye ve Irak’ta da bunun gibi eserlervar.MeselaSuriye’ninbirbakanII.DünyaSava’ndansonraKuvvatlidi. TürkçeKuvvetli’dengeliyor.Bütünbunlarbenimiçinçokenteresand.Türkçenin yaylmas beni çok ilgilendirdi. Zannedersem Avrupa’da yabanc diller üzerine etkisiolandilleraz.AmaTürkçeninhemenhemenherAvrupadilindetesirivardr.Ve birçokdillerdedirektbiretkivardr.tebuyüzdenTürkçeilgimiçekti. Ben baz dilleri Türkçeyi anlamak için örendim. Mesela Osmanlcay anla makiçinArapçay,Farsçay,Türkçeyianlamakiçinörendim.Rumcaydabilmek çokönemlidir.TürkdilindepekçokRumcaunsurlarvard.Mesleklerleilgibalk çlk, gemicilik gibi alanlarda Rumca kelimeler çoktur. Mesela lodos Rumcadan geliyor,balkisimlerininhementamamdaRumcadr:lüfervsgibi.Midyemesela (Midya, stakoz gibi kelimelerin kökeni Rumcadr. Demek ki Türkçede sadece Arapça ve Farsça yabanc kelimeler denen unsurlar yok pek çok talyancadan, Rumcadangelenkelimelerdevardr.AmatabiitalyancayTürkçeyidahaiyian lamakiçinörenmedim.(Gülüyoruz.)

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 39

AliBüyükaslan: Dilleuraanherkesinbildiibirkonuvar.Dillerincanlbirervarlkolmas.Vehe menherdilinbirbirindenetkilenmesi.Osmanlnndagenibircorafyayayaylddüü nülürseOsmanlcanndabiretkisivardrdiyebilirmiyiz? Busoruyasonrageleyim.Osmanlcanedir,sorusuna. JohannStrauss: Osmanlca19.yüzylnsonununbiricaddr.Çünküodönemdeböylebirfark yoktur.LisanTürkîlisanOsmanîhepsibirdi.MeselaZiyaPaanniirve na adlmakalesi1868’deyaymland.YaniyeniTürkdilininbirnevibirmanifestosu olarakgörülürTürkçenintarihinde.ZiyaPaa’nndönemindeOsmanlcabirede biyat yok. Hakiki gerçek bir Türk edebiyat yok. Yazlanlarn hepsi Farsçann, Arapçannetkisialtndadr.ÖteyandanodönemdebirTürkedebiyatyokdemek deimkânszdr.Buterimikullanmakarttr.OndansonraemsettinSamigeliyor. Kendisi çok büyük bir bilim adamdr. Herhalde Türkiye’nin en büyük filoloudur.OTürkçeveOsmanlcaarasndabirfarkkurmayabalyor.Veodö nemden itibaren Türkçe terimi, terimin özel ideolojik bir anlam vard. Ondan sonraZiyaGökalpvs.aynterminolojiyikullanyorlar.BirtaraftanTürkçebirta raftanOsmanlcayolunadevamediyor.Amabuyenibirgelime.BugünOsman lcannmanasnedirTürkiye’de.ArapharfleriyleyazlanTürkçeveyahutodöne mindilindekullanlanArapçaveFarsçakelimeler.Butabiiyenibirgelime.Eski devirde Osmanlcann manas bu deildi. Eski devirde Osmanlca ve Türkçe e anlaml idi. Onun için bir zorluk çekiyoruz. Eski dönemlerden bahsettiimiz za man. BuTürkçedeilbuOsmanlcademekimkânszdeskiden.Bugünbunusöy lemekmümkündür.TürkçedeilbuOsmanlcadenmekmümkündür.Eskidenbu yoktu. AliBüyükaslan: Bugelimenezamanbalad? JohannStrauss: Bugelimedildevrimindenöncebaladdildevrimiylehzkazand.D L N KILÂBIdenenhareketile. AliBüyükaslan: SaynStrauss,siziniçinbirTürkologdiyebilirizdeilmi?ununiçinsoruyorumbu soruyu:Bildiimkadarylabirçokdilikonuuyorsunuz.Amabunlararasndaçalmaalan olarakTürkdili,dierTürkdilleriveayrcaOsmanlca,Farsçanndaolduunubiliyorum. Yanlyorsamdüzeltinlütfen. JohannStrauss: Liste uzun olabilir ama bilmek baka aina olmak baka. Ama merakm he menhemenherdiliçinvar.ÖzellikleBalkanlarda.BundanbakatabiibirTürko log için Arapça ve Farsça bilmek arttr. Aksi takdirde eski metinleri gerei gibi anlamak imkânszdr. imdi benim ihtisasm, hangi Türkçe dediiniz için söylü

40 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

yorum.Osmanlcayçokenteresanbuluyorum.Budilaslndabirmucizedil.Çünkü nasl,böylebirdildeeservermeknaslmümkündür?Yüzdedoksanyabancdil denkelimelerkullanrken…Sizindediinizdedoru.Osmanlcagenibiralana yayldçünkü.Osmanllarçokgenibircorafyadayd.Bubakabireydir.Buda enteresan bir fenomendir. Bu edebî dil her yerde ayn ekilde kullanlmaktadr. DemekkiUrfalNabi,PritineliMesihiayndildeyazdlar.Onlarnbölgelerindedil, belkiArapçaveyahutArnavutçaidiamabuikikiibirbirindenbinlercekilometre uzaklkta ayn edebî dili kullandlar. Bu çok ilginç bir eydir. Bu nasl mümkün olmu?Odönemdeiletiimnasl?Benbunacevapveremem.Benhersoruiçinken dimicevapvericikonumdabulamyorum. AliBüyükaslan: SaynStrausskonuupyazdnzdillernelerdir?Çokdillibirbilimadamolduunu zubiliyorum.Buözelliinizipekdilegetirmekistemediinizidedüünüyorum.Ancakben bunu özellikle istirham ediyorum. Türkçenin yan sra konutuunuz, yazdnz diller hangileridir?Osmanlcayaolanözelilginizüzerindeilerleyendakikalardaayrcakonua caz. JohannStrauss: Yazdm diller, makaleler için bildiim diller Almanca, Franszca ve ngilizce. Türkçemakalelerimdevardr.Amabunlar,birbakaarkadanibirliiyleyapa bildiimeylerdir.Türkçemakaleyazmakbenimiçinzorherhalde.Zannedersem zarurideilbenimiçinçünküuluslararasbilimdilibizimdisiplinimizdengilizce oldu.MeselabençoktanberiartkAlmancamakaleleryazmyorum.Çünküküre selle(tir)mesayesindeöylebirdeiimoldukiAlmanya’dabiledüzenlenenkon feranslarvardrkingilizceteblivermekarttr.Banagülünçgelir.Amabenbu durumuskskgördüm.BenüniversitedeTürkçenasldiyoruz.Romandillerioku dum. Franszcadan baka, Romence spanyolca bu dillere de oldukça iyi vakfm. AmaeniyibildiimdilAlmancadansonraFranszca,ngilizceyidebiliyorum.ki buçuksenengiltere’debirüniversitedeöretimgörevlisiolarakçaltm.Fransz cabanadahayakn.Fransa’dabirüniversitedebulunduumiçin. talyanca,Rum cay biliyorum. Lisede çok klasik bir örenim gördüm. Birinci dilim Latinceydi. kincisiEskiYunancaörendiktensonrabakadilleredahaainaoluyorsunuz. Türklehçelerinden,Tatarcaileuratm.ÇünküTatarcaTürkçedensonraedebî diller arasnda en enteresan dildir benim için. Çünkü Tatarlar birçok bakmdan öncülerdi.HattaRusÇarlkdönemindemeselaTatarlarTürklerdenöncedillerini slah etmeye çaltlar. Onlar ilk olarak çada bir edebil dil de icat ettiler. Bunu yaptlar.YaniçünküortaAsya’dakiTürklerinyazdiliozamanÇaataycaidi.Ta tarlar bu Çaatayca veyahut Çaataycaya benzeyen yaz dilinden kurtardlar Tatarcayveyeniçadamodernbiryazdiliicatettiler.Vebuçokenteresanbir fenomendir.  

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 41

AliBüyükaslan: Çalma alannz/alanlarnz hangi konular? Lisans, master, doktora öreniminizi hangikonulardayaptnz?uandahaçokhangikonularüzerindeçalmalar,aratrmalar yapyorsunuz? JohannStrauss: Evet. Yani benim formasyonum son derece klasikti. Türkolog olarak. Münih ÜniversitesiTürkolojibölümününmezunuolduumiçinözellikleOsmanltarihi, Medeniyetivard.Onlaryaptm.Osmanlcadaörendim.BenimTürkprofesörle rim Bedriye Atsz’d. Kendisi hâlâ eski yazyla yazyordu. Tabii bizim o zaman örendiimizTürkçe,Öztürkçedençokuzakt.DemekkiÖztürkçeyibiryabancdil gibiörenmeyemecburduk.Bunudasöylemekistiyorum.Öztürkçedebirsanateseri gibibenimiçin.Onudaseviyorum.Tabiibudildoalbirdildeilamasanateseriolarak güzel.(Gülüyor). Doktoram17.yüzylbirtarihçiüzerineyaptm. sazâdeüzerine.Pektannan birtarihçideildi.Amabuçalmabenimiçinenteresand.Osmanltarihihakkn da,prensipleri,metotlarhakkndaçokeyörendimbuçalmasayesinde.Mese laiktibasmeselesi,kaynaklarvs.üzerinde.ÇünküuanakadarOsmanltarihçile rininedisyonkritikleriçokaz.Yanihemenhemenhiçyok.Bizegöreedisyonkritik terimine layk olan. Ben bu çalmamda bir edisyon kritik yapmadm. Bir nevi tradüksiyon kritik tercüme yaptm. Bu aslnda ilginç bir fenomendir. Avrupa’da hemen hemen bütün ülkelerde çoktan beri tarihçiler ve tarih yazanlarn eserleri büyükkoleksiyonlardatopland.Edisyonlaryapld.Öylebirprojebildiimkada rylaTürkiye’deyokuanakadar.BirneviTarihçilerhazinesidiyebireyyoku anakadar.Pekderabetyokuanakadar.Bugünkünesildahaçokiktisadivesosyal tarihileilgileniyor.Butabiiarivlerdedahaenteresanbelgelervar.Onuniçintarih çilerineserleribirazihmaledildi.Mesela19.yüzylnbazvakânüvisttarihlerihâlâ baslmamtr. Bu konularn aslnda derli bir çalma olmas lazm. Mesela Monumenta HistorikaOttomanikaadlolabilir.(gülüyoruz.) Baka konularla da uramaya baladm. Ben Fransz dili ve edebiyat da okumutum.VebuörenimsayesindetabiiTürkiyeileAvrupaarasndakiilikiler hakkndaaratrmayapmakidealbirdurumdur.ÇünküTanzimat’tanberiTürki ye’de Osmanl mparatorluu’nda en yaygn dil, hâkim olan dil Franszcayd. Onun için tercümeler hakknda birçok aratrma yaptm. Tercüme tarihi üzerine özellikle Mehmet Ali döneminde Msr’da yaynlanan ilk tercümeler hakknda çaltm. Ve baka bir konuda milletlerin, cemaatlerinTürklerle kültürel ilikileri üzerineçaltm.MeselaTürkçeeserverenRumlarhakkndabirkaççalmamol du.Ermenilerledebukonudauramayabaladm.Bireyhazrlyorum.Türkçe eserverenErmeniyazarlarhakknda.  

42 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

AliBüyükaslan: AkademikçalmalarnzdolaysylazamanzamanTürkiye’yegidipgeldiniz.Nekadar süreyle Türkiye’de kaldnz? Türkiye’de bir üniversitede ya da herhangi bir müessesede çaltnzm?BirazOsmanlcabirazTürkçebugüzelkonumanznerede,nasledindiniz, bunumerakediyorum? JohannStrauss:  Benikisenestanbul’dakaldm.AmaOrientEnstitut’tebirAlmanmüessese sinde görevliydim. Ama Türkçeyi bundan önce örendim. Bu ikamet sayesinde Türkçeyiörendimdiyemem.Benimiçinbirfrsatt.Özelliklebibliyografyaçal malariçinönemlibirdönemdi.OzamandanberiOsmanlveTürkçekitapçlklailgili olarak,tarihiyleilgilenmeyebaladm.Budabakabirihtisasm.Hattabirneviönder lik yaptm. Çünkü o döneme kadar 19. yy. Osmanl kitap tarihi pek aratrlma mt. Ondan sonra mesela Müteferrika adl dergi çkmaya balad. Sadece kitap tarihi ile ilgili bir dergi. lk numarasnn ilk makalesi benimdi. Franszca olarak çkt.DemekkitabiiimdiTürkiye’deokadaruzmanvarkiokadarçokyaynvar ki ben ayn yolda devam etmekte biraz zorluk çekiyorum. Onun için daha çok Osmanl mparatorluu’nda yabanc dilde çkm olan yaynlarla urayorum. Meselastanbul’daçkmolanFranszcayaynlarüzerinebirmakaleyazdm.Bu da Türkçe olarak Müteferrika dergisinde çkt. Bütün bunlarn sonucunda u an konuabildiimdilesahipoldumdiyebiliyorum.Zatenbubirsüreçtir.Amabenim hedefimkonferanstercümanolmakdeil.Bendahaçokbilimselbirzihniyetleyakla yorumTürkdiline.AmatabiiTürkçekonumakbirzevkolabilir.Sadecebirsorunvar. Pek çok Türkolog için Türkçeyi konumak için, Türkçe konumak için en az iki üç tür Türkçeörenmeklazm.OsmanlcadanÖztürkçeyekadar.BuTürkçeörenenleriçinger çektenbirsorundur.Franszcaörenecekseniztekbirdilörenmelisiniz.Franszca nn Osmanlcas gibi bir durum yok. Tek bir dil var ortada. Türkçeyle uratnz zamanözellikleüniversiteolarak,Öztürkçeyibilmekarttr.ÇünküçadaTürk dili bir yarm yüzyl evvel yazlan Türk dili gibi deil ama tabii bir üniversiteli olarak7080ylönceyazlmolaneserlerideokuyabilmelisiniz.HattaArapharfli eserlerideokumaklazmd.DemekkiOsmanlcaydaörenmelisiniz.BuTürkçeye özgübirdurumdur.Benbildiimdillerarasndabakabirdildeböylebirdurumolduunu sanmyorum. Türkçeyi öretmek de biraz bu açdan özel. Siz çada Türk dilini öretebilirsiniz.Çokiyi,Türkiye’yegittiinizzamanherkessizianlyor.Amaayn zamanda50,80ylönceyazlmbirkitabsözlükyardmylaanlayabilirsiniz.Yani bubirproblemdir. AliBüyükaslan: OsmanlcaokumayAlmanya’damFransa’damörendiniz?Osmanlcayazabiliyor sunuzaynzamanda.OsmanlcayokuyupyazangerekAlmanya’dagerekseFransa’daçok saydaakademisyenvarm?  

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 43

JohannStrauss: BentabiOsmanlcayanavatanmda,Almanya’daörendim.ArapçaveFars çay bilenler için Osmanlca yaz, kelime hazinesi bakmndan nispeten kolay. Amabununlaberaberüslup,edebiyat,iirzordur.Veyahutresmibelgeler,özellik le19.yüzylnresmibelgeleriçokzor.Anlamakzorçünkümüselselcümlelervar. Çünkübunuanlamakiçinzamanlazm.ZannedersemAlmanTürkologlararasn daOsmanlcabilençokkiivar.Fransa’databiiTürkolojiokadargelimideil. Zannedersem.Osmanlcaybilenlerinhepsiniahsentanyorum.Tatlbireyanek dotolaraksöylemekistiyorum.BirkereParis’tebirmüzayedekatalounugördüm.Orda eyvaryanibirOsmanlehzadesininmirasvard.BunlararasndaOsmanlcakitaplarda vard.MüzayedeyiorganizeedenfirmaOsmanlcabilenbirkiibulamamherhaldePa ris’tebir ranlyavermiti.Bu ranlbukitaplarnkünyelerinhepsiniFarsçaolaraktrans kripsiyonunu yapt. Benim için sonuç gülünçtü. Paris’te o zaman durum böyleydi. Osmanlcabilenbirkiiyibulmakzormu. AliBüyükaslan: Osmanlcannsiziniçinözelbiranlamvarm?Yaniöylesoraymistersenizbuso ruyu:Altyüzylaknvarlnsürdürenbirimparatorluundiliolarakmgörüyorsu nuzOsmanlcayyoksabirmedeniyetingeridebraktizlerinbirparçasolarakm? JohannStrauss: Sanrmikiside.Birtaraftanbirimparatorluundili.Bukonubenigerçekten ilgilendiriyor.Aslndaçalmalarmhepbukonuüzerinedir.Bukoskocaimpara torluktabuçokuluslu,çokdilliimparatorluktaTürkçeninrolüneydi(Türkçeden kastOsmanlca)?Bukonuçokilginçtir.ÇünkübirtaraftanTürkçe,kabaTürkçe diyebilirizeskitabirleregöre.MeselaBalkanlardahattaTürkofon,Türkçekonuan cemaatiolmayanyörelerdekonumadilindepekçokTürkçekelimelerkullanlr d. Mesela Romen dilinde pek çok Türkçe kelimeler vard. Ama Eflak ve Bu dan’dapekazTürkvard.Demekkibukelimelerbakabirekildedilegirdiler. TürkçekelimelertümBalkanlardaçokyaygnd.Birdildenbakabirdilegirdibu kelimeler.DemekkiOsmanldönemindeTürkçehemenhemenheryöredebilindi, enazbazkelimelerherkesçekullanlrd.Yazdilibakabirproblemdir.Buba kmdan Osmanl mparatorluu’nun durumu Avusturya Macaristan veyahut Çarlk Rusya’sndan farkldr. Çünkü yaz dili sadece Müslüman nüfusuna aitti. TanzimatdöneminekadarTürkçeyaniArapharflerleeserverenbirgayriMüslim yok. mkânszd. Baz kaynaklara göreyazdili gayri Müslimlereyahut kâfirlere öretmekeriataaykryd.Demekki edebiyatseviyesindeOsmanlcannmüte rekortakbirdilolmasimkânszd.TabiiTanzimat’tansonrabudurumdeiti.O zamandan beri mesela pek çok eserini Osmanlca olarak yazan Ermeni yazarlar var.Rumlar,Museviler,Museviairlervar.19.yy.sonundanitibaren.Amayani

44 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Türkofon Ortodokslar mesela Karamanllar denilen Ortodoks* Türkler, Türkçeyi Yunan harflerle yazmaya devam ettiler, mehur Karamanl edebiyat. Ve yani Türkofon, anadili Türkçe olan Ermeniler de Türkçe eserlerini Ermeni harflerle yazmaya,yaynlamayadevamettilerbuilginçbirfenomendir.Budurum,kanaa timce Osmanl medeniyetinin problematik bir tarafdr. Yaz dili hiçbir zaman bütüncemaatlerinortabirdiliolamad.Niçin?Buenteresanbirmeseledir.Zanne dersem din önemli bir rol oynad. Çünkü Osmanl toplumunda alfabe dilden daha fazladinleilgiliydi.Vemillibirmüesseseolaraktelakkiedildi. AliBüyükaslan: Osmanlcadanbahsederkenbirgünbana,Osmanllarnsonderecenazikinsanlarol duunu,dillerinisonderecekibarkullandklarnsöylemitiniz.HattaSeinenehriileilgi birdeanekdotanlatmtnz.Buradaistirhametsemokuyucularmzlaaynanekdotupay larmsnz? JohannStrauss: Bubirkereokuduumbiranekdottur.talyanlaragöreyanisenonevero,eben trovatodiyebilirim.Yanidemekkigerçekdeilsebileiyibirbulutur.Osmanlharici yememurlarokadarnazikvekibarkiilerdikiSenkelimesinihiçkullanmamaya dikkat ettiler ve siz dediler. Paris’te yazlan yazmalarda Seine nehri yerine Siz nehriyazmlar.Anekdotböyle. AliBüyükaslan: Günümüz Türkiye’sinde Osmanlcann durumu hakknda bilginiz var m diye sor sam? Örnein liseyi ya da üniversiteyi bitiren herhangi bir örenci Osmanlca okuyup yazamaz. Ancak bu iin örenimini alrsa bunu yapabilir. Sizce Osmanlca, örenilmesi gerekenbir“dil”mi?Busoruyu,Türktarihivekültürüüzerindeçalanbirbilimadam olaraksoruyorum.ÖrneinmüthibirhazineolanOsmanlArivleriancakuzmanlarnn okuyabilecei bir konumda bulunmaktadr Türkiye’de. Oysa u an Strazburg’ta, Alzas bölgesinegeldiimdegördüümeybenioldukçaetkiledi.Alzascadiliöretimmerkezlerin den tutun da Alzas kültürünü tantmaya yönelik birçok etkinlik mevcut burada. Oysa Türkiye’debüyükbirgeçmiesahipOsmanldilinivekültürünüöretmeksankibirayp gibi deerlendirilir. Hatta brakn ayp olmasn böyle bir eyi dillendirmek Cumhuriyete hakaretmigibi bilealglanabilir kimi çevrelerce. Sizce bu paradoksalbir durum mudur? Yaniinsannekadargeçmiindenkendisinisoyutlayabilirki?Nekadarkaçabilirki?(Baz lariçinburesmenbirkaçsanki). JohannStrauss: Buuzunveönemlibirsoru.Tabibenaçkçasöyleyeyim.Tatminedicibirce vapveremem.Yanibugerçektenhalliimkânszbirdurumdur.ÇünküOsmanlca ey,sadecebiralfabemeselesideil,birdilbirkültür.TabimeselaZiyaGökalp’n *

Ortodoks kelimesinin bilimsel terminolojideki anlamn bilenler için herhangi bir sorun olmamasna karn, bu kelimenin buradaki kullanmnn (dini terminolojiden) farkl olduunu özellikle belirtmek istiyoruz. Dolaysyla Ortodoks Türkler ifadesiyle kastedilen eyin, ‘dillerine olan ballklar konusunda tavizsiz olan’, eklinde anlalmas gerektiini belirtmekte yarar görüyoruz.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 45

eserlerinihemyeniharflerlehemeskiharflerleokuyabilirsiniz.Yanikâfibirkeli mehazinenizvarsa.Tabimesela1928’denevvelyazlanbirkitap1929dayazlan birkitabndiliayn.Sadeceharflerfarkl.Ondansonradildevrimibalad.Budil devrimiTürkçeninfizyonomisinitamamendeitirdi.Yanibugünkullanlanke limelerinyüzdesekseniyaniTürkçeveyahutArapçaFarsçaolmayankelimeler.O dönemde durum tam aksiydi. Gazetelerde kullanlan terimlerin yüzde sekseni Arapça Farsçayd. Son zamanlarda enteresan çalmalar okudum. Yani 1933’e kadar mesela stanbul Üniversitesi öretim üyeleri arasnda terimlerin Arapça kökenli olmas lazm olduunu kanaati çok yaygnd. Demek ki bu bakmdan durumbüsbütündeiti.BugünhiçbiryeniterimArapçaveFarsçakökendenicat edilmiyor.BugünküTürkçenaslbirdil?Bunasizcevapvermelisiniz.Bencebudil sevilir, kullanlr. Genç nesil zannedersem Arap ve Fars kökenli kelimelere bir nostaljisiyok.VeTürkdilinegöredebuyenikelimelerdahakolay.Sesuyumuna göremeselakamuoyu,efkariumûmiyedendahakolaytelaffuzedilir.Budaönemli bir noktadr.imdi siz sordunuz Osmanlcann öretilmesi konusunu. Lazmm deilmi?Tabiitarihçileriçin,Edebiyattarihiileilgilenenleriçinkaçnlmazsan rm. Ama tabii bugünkü nesil için edebiyattan tarihten daha önemli daha ciddi sorunlar var. Yani bunu da unutmamak gerek. Türkiye’nin gelimesi için tabii Osmanlcabilgisisondereceönemlideil.HepimizbiliyoruzkiTürkiye’detarih ve edebiyat okumak bir nevi fedakârl temsil ediyor. Çünkü para bakmndan pekverimlideil.Butahsilçokkazançldeil.Bunuçokgerçekçibirekildegör mek lazmdr. Bundan baka zannedersem Osmanlcay örenmek kolay deil. Benbunugörüyorum.ÖrencileriminçouTürkkökenlidir.Osmanlcadersinde basitmetinleriokumakiçinçokzorlukçekiyorlar.OnlariçinLâtinalfabesininko lay olduu besbelli. Bu bir elit kültürüydü. Ve Osmanlcay iyi yazanlarn says azd.YanibuOsmanltoplumuiçingenelbirdurum.Sizebirmisalvereyim.Mat baannicadndansonraharfdevriminekadarTürkiye’debaslankitaplarnsays 20 bin 25 bin arasndadr. Seyfettin Özege’nin katalounda kaydedilen eserler o kadar. Bu rakam 1900’de Almanya’da bir senede yaynlanan kitaplarn saysna eittir.DemekkiOsmanllararasndayazabilmekveözellikleeservermekbirim tiyazd.Sadeceimtiyazlbirsnfaaitti.YeniTürkçevetabiidahaçokdemokratik bir dil oldu. Kanaatimce. Bu dili örenmek, bu yazy örenmek daha kolaydr. Yani Osmanlcay yazmak için Arapça ve Farsça bilmek lazmdr. Güzel bir Os manlca yazmak için. Bugün tabii bence Mustafa Kemal Atatürk’ün hedefiydi. Demokratikbirdilyaratmak.Sadecetabibudildevrimi,butasfiyesüreciodere cede lazm deildi. Çünkü mesela Azerbaycan’da, Azerbaycan yaz dilinde hala pekçokArapça,Farsçakelimelerkullanlr.AmaaynzamandaçadaAzerbay can dili modern bir dildir. Ve herkese açk bir dildir. Dili örenenler pek zorluk çekmiyorlarsanrmanadiliAzericeolanlar.Öylebirdevrimmantktarafndan, zarurikaçnlmazdeildi.ÖbürtaraftanbudiliçinÖztürkçeiçinsanateseriterimini kullandm.Bubüyükbirgerçekleme.Birinsann,birdâhinineseridir.Vebuçerçe

46 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

vedebunuanlamakgerek.AtatürkyenibirTürkiyeistedi.Yenibirdevletistedi. Vebuyenilikfikrisondereceönemliydi.AtatürkyenibiradverdiülkeyeTürkiye, DevletiAliyedeil,Türklerinülkesi,AtatürkTürklereyeniadlarverdi.Türkiye’de bütün soyadlarnn Türkçe olmas artc bir fenomendir. Avrupa ülkelerinde kiilerin etnikaslsksksoyadlarndanbelliolur.MeselaSarkozyMacaraslldr.Türkolsayd. Buimkânszd.AdbelkiÖztürkçebirisimolurdu.Yldrm,Bilgekaanvs.Atatürk Türklereyenibirdilvermekistedi.Budevrimcibirruhtankaynaklanyordu.Tabii budevrimcibugünartkkalmad.Amasonuçlarkald. AliBüyükaslan: Türkoloji eitimi açsndan Almanya ve Fransa’da yaplan gerek akademik gerekse akademikortamlarndndayaplançalmalarnasldeerlendiriyorsunuz?Buçalma lararzuedilennoktadam?BugünTürkçenin,Türkkültürvetarihinin,70milyonuaan nüfusuyla, tarihiyle, kültürüyle Avrupa bilim çevrelerinde hak ettii ilgiyi gördüünü düünüyormusunuz? JohannStrauss: Yanizannetmiyorum.Amabugayetnormaldir.Niçin?ÇünküTürkiyeoka darhzlbirekildegelitikibunutakipetmekzordu.Sizebirmisalvereyim.Ge çenlerdeSadriMaksudiAksal’nTürkDiliiçinadlbirkitabnbirkeredahaoku dum.Bukitapdildevrimiçerçevesindeönemlibiryertutar.Amaenteresanolan eysonsözdübiziilgilendiren.ÇünküSadriMaksudibuksmdadiyorki,“Ben Türkçenin reformu ile ilgilendiim için, bunun sebebi udur ki ben korktum, Türkçeninkaybolmasndankorktum.”Benardm.BugünTürkiye70milyonluk birülke.AmaodönemdebirincidünyasavandansonraTürklerinadedibelki15 milyon idi. Ve Yani müthi rakipleri de vard. Yani 15 milyonluk bir ülke ve 70 milyonlukbirülkearasndakifarktabimüthi.Vetabikafalarndakiimajlaruzun birsürekalr.Avrupa’dakiTürkiyeimajçokeskimi.Demekkibutarihbakmn dandeil,yanimeselahaçlseferlerizihniyetindenbahsetmiyorum.Bubakabir konudur.Zannedersemenönemlinoktaudurki,Türkiyeson2025yldroka darhzlbirekildegelitikiöncekidurumabelkihiçbenzemez.Otuzluyllardan itibarenTürkiye’debirkültüreldevrimbalad.Veçokbaarloldu.Türkiye’nin dili,edebiyattamamenyenilendi.Sonyllardabence,kanaatimceiktisadivesiyasi bir devrim meydana geldi. unu da ilave etmeliyim ki deiim önce iktisadi ve sonrasiyasioldu.ÖzalyllarndanberiTürkiyetamamendeiti.Benbudeii mintanidim.Sadeceöncekidevirlerisadecearkadalardanörendimbenden dahayalolanlardan.Budeimeyigörmeklazmdr.Çokükürturizmçokgeli ti Türkiye’debinlerce yüzbinlerceAvrupalher ulustan Türkiye’yi gördüler.Bu dayenibirdurumdur.EskidenTürkiye’yiziyaretedenlerinsaysazd.Uzmanlar falan. imdi sradan insanlar Türkiye’ye gelirler ve bence intibalar her zaman hemen hemen pozitif. Ben son yllarda sadece stanbul’u ziyaret ettim. stan bul’dakideimelerdemüthi.stanbul’daikametettiimzamandanberiokadar deiikliklerolmu kihergidiimde yenilikler görüyorum. Bunuda ilave etmek

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 47

istiyorum.BirçokalandaTürkiyedahagelimiuanda.VeSaynBüyükarslan’n daitirafettiigibi(Fransa’daki)üniversitelerimizbazbakmdandaTürkiye’dekileregöre gerikalm.*DemekkiTürkiyebugünbirçokAvrupaülkesindençokdahadinamik birülkedir. AliBüyükaslan: Builgiyidahacanl,dahaverimlihalegetirmekiçinakademisyenlerolarakbizleredü engörevlernelerdir?YadaTürkiyeCumhuriyetihükümetiyetkililerininAvrupalbilim çevrelerininTürkiye’ye,Türkçeye,Türkdilivekültürüneilikinilgileriniartrmakamacy laneleryapmalargerekirsizce? JohannStrauss: Biraz düünmem lazm. Almanya’ya gelince durum o kadar kötü deil. Es sen’deTürkayEnstitütvardr.Faruken’inidareettiibirenstitüdür.Buenstitü nünyaynladkitaplarmakalelerbenceciddiveenteresan.Önemlibilgilerverir ler. Fransa’da durum bambakadr. Bazen ben gerçekten aryorum. Mesela TürkçeveTürkkültürüileilgilenenüniversitebölümlerisondereceazdr.uanda Paris’tenveStrasbourg’danbakabiryeryokaslnda.Yanibukonudabirsorun var. Avrupallar Türkiye’yi bildiklerini zannederler. Bu kanaattedirler. Çünkü Avrupa’nnbirçokülkesindeyerliTürkler,Türknüfusuvardr.TabiiAvrupalla rn Türkiye imaj biraz da bu cemaate, bu toplulua göre ekil alyor. Bu bence biraz uygun deil. Çünkü gurbetçilerin çou krsal bölgelerden geldiler Avru pa’yaveonlarnkültürüvarolankültürüTürkkültürmozayiininsadecebirpar ças oluturmakta, temsil etmektedir. Aslnda zannedersem u anda problem yalnz Avrupallara Türk kültürünü tantmak deil Avrupa’daki Türklere de Türk ve Osmanl kültürünütantmaktanibarettir. AliBüyükaslan: BirsohbetimizdebanaTürkinsannnoldukçascakkanlolduunusöylemitiniz.Hat tayanlmyorsamParis’tehavaalanndagördüünüzbirmanzarayörnekolarakanlatm tnz.TürkinsanveTürkiyeileilgiliizlenimleriniziburadabizimlepaylarmsnz? JohannStrauss: Tabii.YaniTürklerinbütüninsanlargibihemiyihemdekötütaraflardavar dr.Kötütaraflarndanburadabahsetmeyidüünmüyorum.Sadeceiyitaraflarn danbahsetmekistiyorum. *

Sayn Strauss’un ahsma atfen kulland bu cümlenin ksa bir hikâyesi vardr. Strazburg’a görevli olarak geldiimde ilk izlenimlerim scakkanl, mesleinde oldukça üretken, saygdeer, ciddi bilim adamlarnn olduu bir üniversiteye gelmi olmann yannda, benim için hayal krkl tekil eden baz eylerin de bulunmasyd. Bu konuda ilk akla gelenler fiziki yetersizlik, bizim Türkiye’de alm olduumuz Kampus olgusundan daha farkl bir ekilde apartmanlarn arasna skm, bir yerde ehirle iç içe, ama ehrin gelimiliinden, güzelliinden, canllndan pek nasiplenmemi, öretim üyelerinin niteliklerini adeta göz ard edercesine, isyan derecesine vardracak noktada bir fizikî yetersizliin üniversiteye hakim olmasyd. Ayrca en azndan benim Türkiye’de görev yaptm üniversitem, ikili anlamalar gerei ülkemize gelen yabanc öretim üyeleri için hemen bir barnacak yer tahsis etmekte, bu elemanlarn görev sürelerince karlaabilecekleri güçlükleri minimuma indirmek adna üzerine düen her eyi yapmaktayd. Bizzat tank olduum olaylar bu konuda benim Strazburg’a geldiimde karlatm manzara karsnda beni ilk günlerde oldukça hüzünlü klmt. Ancak gerek bölüm bakan sayn Paul Dumont’un gerekse dier deerli öretim elemanlarn ilgileri ve scakkanl yaklamlar sayesinde bu izlenimlerimizi olumsuzdan olumluya döndürmek için epey bir çaba sarf ettiimi de yeri gelmiken açklamak istiyorum.

48 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

AliBüyükaslan: Aslndabirikikötütaraftandabahsedebilirsiniz. JohannStrauss: Demek ki Türk toplumunda Avrupa’da kaybolmu birtakm özellikler hâlâ yayor: yardmseverlik, samimiyet, misafirperverlik… Türkiye’de yaam olan yabanclar zannedersem hepsi bu konuda ayn fikirdedir. Bundan baka Türk toplumundademokratikbirruhvardr.Demekkiherinsannhakkvardr.Yani bu üphesiz din ile alakaldr. Mesela stanbul’da iken hep aryordum. Tam ehrin merkezinde bazen çok sade evler var. Mesela Adalar’da herkes gezebilir. Avrupa’da olsayd bütün bu bölgeler imtiyazl bir tabakaya mahsus olurdu. Ve Türkiye’debudurumhâlâböyledir.Hemfakirinhemzengininyerivardr.Belki iyianlatamadmamasonradadüzeltebiliriz.Yanibusnf,sosyalbirtabakayaait imtiyazlar ayn derece yoktur. nsanlar iç içe yayorlar. Sosyal yükseli aslnda herkeseaçktr.Sadeceailearkaplannagöredeilöylesanrm.BelkiTürkiye’de debirelitsnfvaramabudurumsonyllardadeiti.Eskielitleröneminikaybet tiler.Siyasiplandabuçokbellidir. AliBüyükaslan: stanbul’unsizinaçnzdanfarklbiranlamvarm?BugünTürkolojiyleuraanBa tlbilimadamlarnnbirçouiçin stanbulfarklanlamlarasahip.Vebenayrcabiliyorum ki sizin ehirlere olan ilginiz sadece stanbul’la snrl deil. Osmanlnn egemen olduu corafyannbüyükbirksmngezdinizsanrm. JohannStrauss: Türkiyeçerçevesindestanbul’undurumubirazparadoksaldr.Çünkügerçek bakent stanbul, resmi bakent Ankara’dr. stanbul corafi bakmdan Türki ye’nin kenarndabulunur.Önemi sadece geçmiine bakarken belliolur.stanbul geçmite bir imparatorluun ortasndayd. stanbul’un özellii stanbul’un Os manlldr. Türkiye’nin en Osmanl ehridir. Sadece mimari bakmdan deil. stanbul’danbakameselaMusevi,Ermenicemaatlerkalmad.Osmanldönemin de de yayordu bunlar. Bu bir mirastr. Bu kozmopolit görüntü, yarm yüzyl öncehala100binkadarRumvard.Bukozmopolitlikstanbullularnzihniyetinde halayayor.Öylebirdurumbakaehirlerdeyok.Benbilmiyorum.Belkibaka ehirlerdezmir’debukozmopolitdönemlerinnostaljisivardr.Budurumabenzer birdurumolabilir.Amainsanlaryokartkodönemdenkalma.Diertaraftans tanbultambirkâinat(ayrbirdünya)tekileder.TabibütünTürkiye’yehiçtemsil edemez.BilmiyorumErzurum’un,Konya’nn,Kayseri’nininsanlarbakadrher halde.KrsalTürkiye’ningeleneklerigörenekleristanbul,aslstanbulgelenekle rindenfarkldrherhalde.Biretnografiçin,birmüzikologiçinkrsalbölgelerdaha enteresandr herhalde. Hakiki Türkiye’yi bulmak üphesiz sadece Anadolu’da mümkündür.teOsmanllkveTürklükarasndakifarkbudur.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 49

AliBüyükaslan: MösyöStraussyerigelmiken,ehirlerinkimliineifadeediyorsiziniçin?Örnein geçmiinden bugüne izler tayan kimi ehirler inkâr edilemez bir gerçeklik olarak tarihi varln, kültürel kimliini günümüzde de yanstmaktadr. Ancak ne yazktr ki hangi devletinsnrlariçerisindeolursaolsunbutarihselkimlikizlerizamanzamanyokedilme ye çallmaktadr. Buna ilikin baz tespitleriniz vardr sanrm. Bu konuda hem Türki ye’dehemdeBalkanlardayadaAvrupa’nndierehirlerindehattaOsmanlnnhâkimiye tialtndakidierehirlerdenetürgözlemlerinizoldu?Bizlerlepaylarmsnz? JohannStrauss: Tabiimemnuniyetle.Çünkübenehirleriçokseviyorum.VeBalkanlardabir çokehirlerigezdim.YaniOsmanlmparatorluu’ndaehrin,kentinözelbirpo zisyonuvardr.BirçokyerlerdeözellikleBalkanlardameselaMüslümanlarsadece kentlerdeyaadlar.Vekrsalbölgeler,gayriMüslimlerinoturduuyerleridi.Me selaBosnafaciasnanlamakiçinbunudagörmeklazm.Busavabirkaçbakmdandabir köylülerinkente,ehrekarbirsavayd.MeselabirtaraftankozmopolitBosnaehri Sarayevo vard. Öbür taraftan Srplarn oturduu etraftaki yöreler vardr. Bütün Bosna’daaslndahiçSrpbirehiryoktu.AmaSrplarnüfusunçokbüyükbirke siminitekilettiler.DemekkiOsmanlmparatorluu’ndaehirveköyarasndaki farkçokbüyüktü.Vekentlerinkarakteribazenetraflardakiyerlerdenbambaka dr.Çokmehurbirmisaldir.OsmanlSelanik,nüfusbakmndanbirYahudieh riydi.DemekkiYahudilernüfusunyarsntekilettilerTürklerveYunanllardi er yary. Makedonya’da bu yöre ahalisinin çou ister Türk gerek Slav gerekse Rumidi.DemekkiOsmanlmparatorluu’ndaehirlerçounluklabirneviada tekilettiler.Bunudediktensonraunudailaveetmekistiyorum.Aslndaehirler çok zayf, ehirlerin karakterini muhafaza etmek çok zordur. Mesela bugünkü Selanik:Yunanistan’nSelanik’iilehemenhemenhiçbiralakasyok.Büyükehir oldu. Hâkim unsur olan Yahudiler öldürüldü. Eski eserlerden az bir ey kald. Demekkibuehirkarakterinitamamendeitirdi.zmirüzerindedeayneyleri diyebiliriz.HemSelanik’tehemzmir’deaydnlararasndabirnostaljidirbukoz mopolitgeçmi.Yanibunuizahetmekenteresanolurduamabenyapamam.Tabi bir ehir etnik durumu tamamen deiebilir. Mesela Douda Urfa, Mardin’de meselaaslndaArapkökenliolanehirahalisiyaTürkleiryaKürtleir.Buehirle rinkarakterininaslmuhafazaedeceklerinibilemiyorum.Mimarieserlerkalabilir amaehirlerinruhudeiecektirmaalesef.ehirlerbelkiköylerdenbubakmdan dahazayf. AliBüyükaslan: Bubölgelerde,ehirlerdesiziniçinenetkileyici,enhounuzagideneyneydi?Çokde erli fotoraflardan oluan bir ariviniz var. Bu arivi bütün herkesle paylamak için de MarcBlochÜniversitesiwebsayfasndayaynlyorsunuz.Bununiçindeayrcateekkür ediyorumsize.YinesevgiliMusaÇimen’eveRehaYünlüel’edeayrcabueserlerindijital

50 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

ortamaaktarlmasndakidesteklerindendolayteekkürediyorum.SaynStraussbuarivi gelitirmeyedevamediyormusunuzhâlâ? JohannStrauss: Evet,arivtabiiTürkiye’dekullanlanbirterimdir.Böylebirkoleksiyonuben birarivolarakgörmüyorum.Bubirkoleksiyondur.Biruzmannyaptbirko leksiyondur. Sadece koleksiyonculuk için deildir. Belge karakteri için yaptm. Yani ayrca bir zevk de var. maj. Bu baka bir konudur. Türkiye’de bu bakmdan baka bir devrim oldu. Tarihçiler imaj kefettiler. Bence kanaatimce imaj yazl bir belge gibidokumanniteliinitar.Bukarikatürolabilir,tabloolabilir,resimolabilir.Onun için imaj terimini kullanyorum. Türkiye’de mesela her sene muhteem fotoraf kitaplaryaynlanr.Eskikartpostallardanoluankitaplar.Türkiye’defotorafçlk tarihiüzerinesondereceönemlikitaplarvar.BahaddinÖztunçay’nkitaplargibi. Diyebilirimkibenbubakmdanhareketinbalangcndabulundum.Benimstan bul’dabulunduumzamanbuilgibalamaküzereydi.imdigerçektenbirhare ketoldu.majgerçektentarihçininbiraracolduu,istifadeettiibirbelgeoldu. Buçokönemlidir.ÇünküTürkiyeveözelliklestanbulsonderecezenginbirmira sasahiptir.Bütünbufotorafçlarçokfaalkiilerdi.Binlerceresimlermanzaralar kartpostallarbraktlar. Kartpostal u ana kadar gerektii gibi deerlendirilmedi. Amakartpostalodönemdebugünkütelevizyongibiydi.Meselaönemliolaylarnresimleri kartpostalolarakmeydanaçkard.Demekkibukonuüzerineçalmalaryapmakçok önemli. Bugünkü toplumda imajn ne kadar önemli olduu herkesçe bilinir. Biz aslnda kendimizi imajlardan besliyoruz. Bugün bunu söylemek lazmdr. Ben isterdim ki imaj üzerine ayn tip aratrmalar yaplsn. Yazl belgeler esasnda bunlar. AliBüyükaslan: Strazburg’ugelipgördüktensonrabenimiçinözelbirönemiveanlamolanbirsoru sormakistiyorum.SizinlesohbetlerimizdeStrazburg’untarihidokusunubudenlikoruma snnnaslmümkünolduundankonumutukzamanzaman.Sizdenricaetsembukonu daokuyucularmzladabugörülerinizipaylarmsnz?Birehirnaslbukadargüzel korunabiliyor?Tarihidokusu,yllaröncesindenbugüneuzananehircilikanlay,enufak birnoktasnadahimüdahaleedilmeyenmimarigörünüm,butarihseldokuyutamamlayan kültürelyaplarnmuhafazas,tümbunlardüündüümüzdeStrazburg’unAvrupaba kentiolmayhakettiiaikârdr.Sizdenbukonularnbiruzmanolduunuziçindeilama bukonularniçerisindeolanbirbilimadamözelliinizedayanarakbukonudakidüüncele rinizialmakistiyorum. JohannStrauss: Yani Strazburg Avrupa’nn en özel ehirlerinden biridir. Niçin? Yani Strazburg Alzas bölgesinin bakenti ve bu bölge yüzyllar boyunca Almanya ile Fransaarasndarekabetinhedefidir.Strazburg’unhembirAlmanhembirFransz yanvardr.Strazburg’unbirAlmangeçmiivardr.MeselaLyon,Marsilyafilan böyle deil. Zannedersem Strazburg biraz da bundan istifade edebildi. Mimari

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 51

olarak.Strazburg’unbirenteresantaraf.uAlmanmahallelerdenenmahalleler. Yani Alman igalinden sonra 1871’den sonra ina edilen Alman üslubuyla ina edilenmahalleler.AlmanlarbudönemdeelliliyllardaStrazburgiçingerçektenbir çabagösterdiler.Mimariehirlemebakamndanbirtaraftandaçünkümuhasara srasndaStrazburg’unbazçokdeerlibinalarykld.Özelliklemucizevîkütüp hane, Strazburg kütüphanesi yakld. Bombardman altnda. Almanlar özel bir çaba gösterdiler restorasyon için. Bu Strazburg’un bir özellii buras Strazburg lularn eseridir. Bu kültürel mirasn korunmasnda. Bunu dedikten sonra baz yerlerde de müthi yanllar yapld. Mesela Kleber meydannda bulunan Fnac adl bina tam bir felaket. ehircilik adna çok çirkindir. Bence bu bina meydan mahvetti.AmazannedersemFransadahamuhafazakârbirülkedir.Eskiyimuha fazaetmeyeçalyor.BubakmdanAlmanya’dançokfarklbirülkedir. AliBüyükaslan: Busorununcevabn stanbul’udüündüünüzdeyadabirAnadoluehrinigözönü negetirdiinizdeneekildeverebilirsiniz?Çokksabirsüreöncesindetankolduumbir fotorafsizeanlataym.Güzel stanbul’ungüzeleserlerindenbirindebulunanbiradrva nnogüzelimilemelerininüzerine,üzerindebulunduusokanismininyazlolduubir tabelayçivilerleçakmlar.Veoadrvandaadetabirbüfeeklinedönütürülerekbezlerle, afilerle, yazlarla kapatlm. Bütün bunlar düününce inann Strazburg’da yaplanla stanbul’dayaplangördüümdesöyleyecekkelimebulamadnhissediyorum.Geçmiin, geleceinaynasolduunubizehatrlataneylerbueserlerdir.Enküçüündenenbüyüü nebueserlerdir.YanlyormuyumSaynStrauss? nsanlnortakkültürelmirasdrtüm buürünlerdiyedüünüyorum..AmaaynduyguyuAvrupa’nndierkentlerindevarl nhissettirenOsmanlkültürelmirasnnizlerinitayaneserleriçindetayorum. JohannStrauss: Bukonudabirçokdurumvar.Birisideparasalyönüolayn.Çünküeskieserle rirestoreetmekçokpahaldr.Zenginbirülkeeskieserlerinidahakolaybirekil de muhafaza edebilir. Mesela Haliç’teki Arap ülkeleri de herhangi bir eski eseri kolaylklarestoreedebilirler.Türkiye’denedeninibilmiyorumamapekçokihmal veilgisizliketkilerigörülebilir.Pekçokyerdeyaninedenitambilmiyorum.Tabii devletinvazifesidebueserlerikorumaktr.Zannedersemdevletbusoruyuciddi ye alacaktr. Ama bilmiyorum yani ekonomik sebeplerden dolay baz bilgisiz müteahhitleryüzündenmüthitahripvar.BundanbakaBazeserlerinbirrabet dönemivardr.uanakadarmeselaeskiYunanmedeniyetinineserleriçokiyibir ekildekorunurçünküdünyacamehurdur.Öbürtaraftanslamieserleriçinayn ilgi uzun bir süre gösterilmedi. Yani mesela Beyolu benim çok ilgilendiim bir yer.Burasiçinilgisonderecearttsonzamanlarda.AmabirdönemdeTarlaba semtitamamenykld.Burascaddeaçmakiçinyokedildi.AslndaTürkiyeiçin çokönemliolurdubugüzeleserlerikorumakamamaalesefolmuyor.Bensksk diyorum ki gerçek bir Osmanl ehri görmek için eskiden Saraybosna’ya gitmek veyaPrizren’egitmeklazmd.Anadolu’daöylebirehirbulmakzordur.Büyük

52 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

AnadoluehirlerindekimimarininçouOsmanldöneminedeilSelçukludöne mineait.Benbukonudaçokpozitifbirfikirifadeedemem.Bueserlerimuhafaza etmek önemli ama 20 yy.n sonunda o kadar müthi tahripler gördük ki mesela Bosna’damehurarkeserlerikütüphanesitamamenykld.Harapoldubombar dmanaltnda.Bunungibiolaylarbenigerçektensessizbrakyor.Aslndabugün hayvanlarkorumaderneklerivardr.Aslndaeskieserlerikorumadernekleride kurmalyz. AliBüyükaslan: MösyöStrauss,gerekStrazburg’dakigerekseTürkiye’debazarkadalardanStrazburg yaknlarndakibirAlmanehrinde,artkhangiehirolduunukesinbilemeyeceim.(Belki Karlsruhebelkibakabirehiramabucivarlardaolduukesin.)OsmanlYeniçerikyafet lerinin sergilendii birmüzeden bahsedildiini duydum.Bu konuda birbilginiz var m? Naslgelmibukyafetlerburaya?Niçinsergileniyorlar? JohannStrauss: TabiyanibumehurTürkganimetidenenKalsruhe’dekimüzedesergilenen eserler.Yanibuobjelerarasndabiryeniçerikeçesidevardr.Buçoknadirbirey dir.ÇünküYeniçerilerinortadankaldrlmasndansonra1826’dansonrabuyeni çerileriandranhereykayboldu.Buganimet17.yüzylnsonunaaittir.Odöne minBadeneyaletinindüküLouiseTürklerleAvusturyaileberaberTürklerekar savat, Viyana kuatmasndan sonra. Bu münasebetle büyük bir ganimet eline dütüvebuobjeleruandaBadenmüzesindesergilenir.kiüçsalondaenteresan eyler vardr. Silahlar, çadrlar, belgeler defterler. Bazlar maalesef ikinci dünya savasrasndakayboldu.Bentalebelerleskskgidiyorum.Bumüzeyebenö rencilerleskskgidiyorum.Buemsalsizbirsergidir. AliBüyükaslan: AlsacebölgesiFransa’nndierbölgelerindenbazözellikleriyleayrlyor.Bölgedeko nuulan,özellikleyallarnkonutuuAlzascaileilgilinelersöyleyebilirsiniz?Ayrbirdil mi,birlehçemi,birazm?Bizebazörneklerverebilirmisiniz? JohannStrauss: Buaslndaçokbasitbireydir.Amatabiidiertaraftandasiyasibiryönüvar dr. Demek ki bu soruya cevap vermek biraz hassastr. Yine de düündüümü ifadeetmekistiyorum.AlzascaaslndabirAlmanlehçesidir.Badendekonuulan lehçedenpekfarkldeildir.SadeceAlzas30ylsavandansonraFransahâkimi yetialtndabulundu.Strazburg1681’denitibarenFransa’yailhakedildi.Demekki o dönemden itibaren Fransa’ya ballk hep artt. Ve Napolyon’un döneminde zirveye ulat. Prusya Fransa harbinden sonra Alzas ve Lorraine’in bir bölgesi Almanya’yailhakedildi.AlmanlarAlzasllarnAlmanlarkardegibikabulede ceklerinidüünmülerdi.AmaAlzasllarilhakakarFransa’yaçokbalkaldlar. Protestoetmekiçin.AlzasllarFranszlarkurtarcgibikabulettiler.Yanibununla birlikte Alzasllar kendi dillerini Alzas lehçesini konumaya devam ettiler, ikinci dünya savana kadar. Mesela Samet Aaolu Strazburg Hatralar’nda diyor ki

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 53

“Alzasl kadnlar çok güzel ama hepsi bu çirkin lehçede konuuyorlar.” Bu tecrübeler sayesindezorunluaskerihizmetvs.kinciDünyaSavandansonraAlzascayda terk etmeye baladlar. Netice olarak yeni nesil artk Alzascay konumuyor. Ve öyleölmeküzereolanbirdilidiriltmekzordur. AliBüyükaslan: SaynStrauss,bendekendilerineTürkiye’deALMANCIdenilen,uzunyllarAlman ya’da çalm bir içinin çocuuyum. Sizin Almanya’daki göçmen Türk içileriyle çok yaknilikilerinizolduunubiliyorum.BubalamdadünTürkgöçmeniçileriolarakad landrlanbugün4üncü5incikuaklarAlmanya’daAlmantoplumuylaiçiçeyaayan, Almanya’da birçok alanda varlklarn ispatlam, Alman toplumuyla bütünlemi Türk varlnngeldiinoktadanbakacakolursak,Türkiye’ninAvrupaBirlii’negirmeçabala rn nasl deerlendirirsiniz? Sizce Türkiye Avrupa Birlii’nde bir üye olarak yer alacak m?Yoksabubiroyalamadanmibaret?Bugüngelinennoktada,Türkiye’dekigelimeleri dedüünerekbizenesöyleyebilirsiniz? JohannStrauss: Bu birkaç soruyu öyle cevaplandraym. Mesela Almanya’daki Türklere ge lincebenceyanibirnevigerilemeoldu.Uyumhzçokazald.Sebebi,yenimed yanntesiridir.EskinesilmeselagündebelkiyarmsaatradyodabirTürkyayn dinleyebilirdi.imdihemenhemenbütünailelerTürktelevizyonlarnseyrediyor lar.Demekkibubakmdan,dilbakmndanbugünkünesilTürkiye’yedahayakn. Amatabiiuyumiçinbuiyibirgelimedeil.Bizgelecektebambakabirdurumda bulunacaz.Yanieskitipgöçkalmayacak.BizimAvrupabirleikbirAvrupa’da herhangibirülkedengeleninsanlarlabuluacaz.BugünküTürkiyetabiipekçok bakmdanAvrupabirliinegirmeyehazrdr.BugünküTürkiyeherhaldebugün küBulgaristan’dandahagelimi.EminimkipekuzakolmayanbirgelecekteTür kiye Avrupa Birlii’nin bir üyesi olacaktr. Tabii yani Türkiye’deki gelimelere gelincebenbirsiyasetadamdeilim.Tabiibirçokkesimdehâlâreformyaplmaya ihtiyaçvardr.Amaistikametbellidir. AliBüyükaslan: SaynStrauss,bugüzelsohbetiçin,bizimledeerligörülerinizipaylatnziçinçok teekkür ediyorum. Ben sizi tanm olmaktan dolay çok mutluyum. Deerli bir bilim adamnn, son derece samimi, güler yüzlü, candan bir bilim adamnn yannda, onunla birlikte çalyor olmaktan dolay, kendisinden bir eyler öreniyor olmaktan mutluyum. Sizesalkveshhatdolugünlerdiliyorum.Yüzünüzdentebessüm,gönlünüzdenmutlu lukeksikolmasn.Teekkürediyorum. JohannStrauss: Bendeteekkürediyorum. 

54 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

DEERLENDRME TürkdilininFransa daöretimineayrlmyaklak40yllkömrügerideb raktkaydadeerkatklarvekendisineçokdeerverenörencilerininyannda, Madam Erikan Fransa da Türkçenin ve Türk kültürünün tannmasnda oldukça etkin bir rol oynamtr. Bugün eer Türkçe Fransa da baz bölgelerde yaayan yabanc diller arasnda liselerde tüm örencilerin ngilizce, Almanca, spanyolca gibiseçebilecekleribiryabancdilolarakyeralyorsakendisininkatksinkâredi lemez. Nitekim Fransa ve Türkçe denince akla gelen en büyük dilcilerden Louis Bazin in örencisi olma ayrcaln ifade ederken aslnda, bizce kastettii sadece buayrcalkdeil,Türkçeyiondanengüzelekliyleörenmiolmannmutluluu vedilehâkimiyetinayrcalidi. Nitekim bugün bile, emekli olmasna ramen, Paris te üniversite düzeyinde Türkçedenildiindeaklailkgelenisimlerdenolmaözelliinikorumaktadr. ÖylekibugünonunyetitirdiiFranszörenciler,üniversitedekendisinden aldklar Türkçe örenimiyle Fransa da Türklerin çounlukta olduu bölgelerde Türkçe öretmenlii yapmaktalar, Fransa nn yabanc politikalar dorultusunda Türkçeyi Fransz öretmenler de öretebilmektedirler. Bu bizler için bir bilgi ol mannötesindebizzattankolduumuz,yaadmzgerçektir. Fransa da, Bakanlklar aras ortak kültür komisyonunca görevlendirildiimiz 20052009 yllar arasnda yaptmz gözlemler ve Madam Erikan ve onun gibi daha niceleriyle yaptmz görümeler bize, ülkemizde BR YABANCI DL TÜRKÇEÖ RETMpolitikamznolmaygerçeiniyüzümüzevuruyordu. Bubüyükdüünenuluslarnihmaledebileceibirgerçekolmasagerek. 

TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:5570

Year:2010,Issue:3 Page:5570



    ÖZELETMVEREHABLTASYONMERKEZLERNDEÇALIAN ETMCLERNMESLEKYETERLLKALGISILEDOYUMLARININ NCELENMES   

S.BarbarosYALÇIN

 HafzBEK

  ÖZET BuaratrmadaÖzelEitimveRehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinmeslekiyeterliliklei doyumlarincelenmitir.BuçalmadaÖzeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerin meslekiyeterlilikveidoyumlarnincelemekamacylacinsiyetegöreidoyumuvemeslekiyeterliliklerin karlatrlmasndattesti;bran,ya,meslekikdemegörekarlatrmalardaiseFtestiveanlamllbelirle mekiçinTukeytestitekniklerikullanlmtr.Aratrmagrubunu,KonyalisnrlariçindekiMilliEitim BakanlnabalRehabilitasyonMerkezlerindeçalanÖzelEitimÖretmeni(N=44),PsikolojikDanman lkveRehberlikÖretmeni(N=35),ÇocukGeliimiÖretmeni(N=16),SnfÖretmeni(N=15),OkulÖncesi Öretmeni(N=10),ElSanatlarÖretmeni(N=11)vebualandaçalanBedenEitimiÖretmeni(N= 1)oluturmutur.Aratrmada,“KiiselBilgiFormu”,“DoyumuÖlçei”ve“MeslekiYeterlilikanketikul lanlmtr.Buaratrmadaortayaçkanbulgularagöre,özeleitimalanndaçalanfarklbrantanöretmen lerinbranlarnagöreidoyumundaanlamlfarkbulunmutur.BunagöreÖzelEitimalanndaçalan eitimcilerarasndaözeleitimöretmenlerininözeleitimalanndayeterlimeslekieitimaldklarnabala nabilir.Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinörenimbranlarnagöreidoyu mundaanlamlfarkbulunmu;meslekiyeterlikteisemanidarbirfarkbulunamamtr.doyumundanelde edilendeerlerebakldnda,farkÖzelEitimÖretmenlerilehinedir.Özeleitimöretmenleriözeleitim dedahaçokilgigöstererekkendilerinidahaçokverimlihissediyorlar.Dolaysylaidoyumlarndaanlamllk ortayaçkyor.  AnahtarKelimeler ÖzelEitim,MeslekiYeterlilikveMeslekiTatmin,Doyumu  COMPARINGTHERELATIONSBETWEENTHEPROEFESSIONALCOMPETENCEANDTHE PROFESSIONALSATISFACTIONOFTHEEDUCATIONISTSWORKINGINTHESPECIAL TRAININGCENTRUMS  Abstract Inthissurvey,relationbetweentheProfessionalcompetenceandtheprofessionalsatisfactionofthe educationistswhoworksinthespecialtrainingcentrumshasbeenanalysed.Intheexploration,Pearson CorrelationParameterandTTestTechnicswereusedincomparingprofessionalsatisfactionandProfessional sufficiencyaccordingtobranchesandgenders,andFTestTechnicswereusedincomparingrelations accordingtooccupationalprecedence.Thesurveygrouphasbeencomposedofspecialtrainingteachers





Bu makale 21-23 Ekim 2009 tarihinde Adana’da düzenlenen X. Ulusal Psikolojik Danma ve Rehberlik Kongresinde Sözlü Bildiri olarak sunulmutur. Uzman., P. Dan. Selçuk Üniversitesi Eitim Fakültesi Psikolojik Danma Merkezi. [email protected] Yrd.Doç. Dr., Uak Üniversitesi Eitim Fakültesi PDR Anabilim Dal Öretim Üyesi. [email protected]

56 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

(N=44),psychologicalconcellorsandguides(N=35),infantevolutionteachers(N=16)schoolteachers (N=15),preschoolteachers(N=10),handartificeteachers(N=11),andabodytrainingteacher(N=1)whoworks inthisscopeinRehabilitationCentrumswhichareconnectedwithTheNationalTrainingMinistryandwhich areinKonya’sboundaries).Inthesearch‘IndividualKnowledgeForm’,’ProfessionalContentScale’and ‘OccupationalCompetenceScales’wereused.Inaccordancewiththefindingsofthissurvey,it’sfoundout that;thereisanexpressiverelationbetweentheProfessionalcompetenceandProfessionalSatisfactionofthe educationistswhohasdifferentbranchsandwhoworksinthiscompassofspecialtraining.  KeyWords SpecialTraining,ProfessionalCompetenceandProfessionalSatisfaction,Jobsatisfaction



2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 57

 GR Türkçedemeslekterimioldukçakapsamlbirkavramifadeetmekiçinkulla nlmaktadr. Oysa bat dillerinde meslekler, görülen eitimin düzeyi ve yaplan görevlerinniteliinegöre,UzmanMeslek(professions),BeceriyeDayalMeslekler (Vocations)olarakfarklterimlerleadlandrlmaktadr(Kuzgun,2000:1). nsanlargündelikhayattaçalrkenbazilerihobiiçinbazileridekendive ailesinin ihtiyaçlarnn kazanmak için yerine getirdiine tank olmaktayz. Hobi, kiinin holand alanda doyum elde etme amac ile yerine getirdii uratr. Ama meslek ise, kiinin sadece kiisel doyumu için deil bakalarn yarar için yerine getirdii ve karlnda kazanç etme niteliiyle hobiden ayrlmaktadr. Gerekhobigerekmeslekolsuneitimlekazanlanbecerilerledevamettirilir. Hermeslektezamanzamançalanlarnbazdurumlardabask,verimsizlikve stres yaadklar görülebilmektedir. Stressiz i ya da meslek yoktur ancak ilerin stresdüzeyleribirbirlerindenfarkllkgösterebilir.Çalanlarnileriüzerindeçok azkontrolimkânolduudurumlardayüksekstresoluur,ayrcatehdit edicifi zikselkoullar,insanvefinansmankaynaklariçinarsorumluluunolmasda böyledir.Meslekolaraközeleitimalanoldukçastreslibiralanolarakkabuledi lebilir. Buna özel eitim sektöründeki sistemin daha yenilii de eklenince ilerin dahadaarlatsöylenebilir. Meslekedinirkenyaanantercihetmedurumu,meslekleriistenirlikaçsndan srayakoymaktr.Buanlamdabirmesleitercihetmeninilgi,toplumsalsaygnlk vekazançgibifaktörlerdenetkilendiinisöyleyebiliriz.Yanikiiseçeceimeslein yailgiçekicietkinlikleriiçerdiiveyakendisiiçinönemlikiilercebeenilirolduu içinbumesleegirmekistediinibelirtir(Kuzgun,2000:5).Günümüzdemeslekle rin artmas meslek seçimi gibi bir zorluu karmza getirmektedir. Dolaysyla doru meslein seçilmesi ister istemez kaçnlmaz bir o kadarda zor olmaktadr. Meslekseçerkenözelliklekiiomeslekteileridebaarl(doyumsalamas,kendi ni iyi hissetmesi ve kendini gelitirmesi) olabilmesi, i bulabilmesi ve ihtiyaçlar karlayabilecekparakazanmasdurumlarndikkatealmaktadr.Birbakaaçdan baklacak olursa meslek seçiminde; her meslein gerektirdii özellikleri, meslei seçecekkiiöncedenaratrpörenmelidir.Ayrcakiikendisahipolduuyete neklerle meslein gerek duyduu özerlikleri karlatrp meslei seçmeye karar vermelidir. Her meslek kendi sektöründe çalacak kiilerden kendi ihtiyaçlarn karla yacaközellikleresahipelemanlararar.Dolaysylahermesleingereklerinisala yacakyetimikalifiyeelemanlaraihtiyaçvardr.Eitimsektörüdeiyieitimve rebilmek için donanml iyi yetimi öretmenlere ihtiyaç duyar. Özel eitim ise eitim sektörü içerisinde apayr bir eitim ve özveri isteyen bir i koludur. Özel Eitimalanndaçalaneitimcileriçinözellikleaadabelirtilenmeslekiyeterli likleresasalnmaldr.Buözelliklerebirbütünolaraksahipolanöretmenleran

58 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

cakhem ilerindebaarlolurlar bu baarnn ardnda idoyumaulaabilmeleri mümkünolabilir.Özeleitimalanndagörevalacaköretmenler; —ÖzelEitiminilgilikuramsaldayanaklarveözeleitiminyasaltemellerini anlar. —ÖrencininÖzelliklerinelikinyetersizliklerini(bilisel,fiziksel,duygusal, toplumsalveiletiimgeliimi)bilirvebualanlardatümörencileringereksinimle rinegöredesteklersalar. —Eitseldeerlendirmesürecinianlarvefarkldeerlendirmetekniklerikul lanr. —Öretimindüzenliplanlarveuygular.Programhazrlarken,snfdisiplini ni,örencileri,programnamaçlarnvetoplumailikinbilgileridikkatealr. — Örenme Ortamn çocuun dikkatini datmayacak nitelikte hazrlar ve hertürlüdikkatdatcunsurlarortadankaldrr.Eitimaraçgereçlerinönceden düzenlihazrbulundururveüzenlekullanr. — Öretimin etkili Sunar ve aratrma yöntemleriyle ilgili temel kavramlar anlar. Örencinin eletirel düünme, problem çözme ve performans becerilerini gelitirmek için çeitli öretimsel teknikleri kullanr. çerii örenci için anlaml halegelmesineüzengösterir. —birliilikileriönemiüzerindedurur,anababalar,dieruzmanlarveö rencilerledestekleyiciibirliiyapabilmeyisalayacaketkiliyazl,sözelvegörsel iletiimtekniklerininaslkullanacanbilir. —Meslekidareveyönetmeiiniprofesyonelbiriolduunanlar. —MeslekiGeliimaçsndankendisinigelitirecekolanakvefrsatlargözetir. Davranpsikolojisininilkelerindenbiriolan“herdavranngerisinde,gide rilmeyeçallanbirihtiyaçolmasdr”.Builkemeslekliaktiviteleriçindegeçerli dir.  ve ya mesleklerin kiilere salad imkân ve olanak srasyla önemsedii ihtiyaçlarn karlama açsndan yeterli ise meslekten memnuniyet söz konusu olabilecektir.Bumemnuniyetkiininyaptitendoyumsalamasnanedenola caktr. Kiilerin baarl, mutlu ve üretken olabilmelerinin en önemli gereklerinden biri olan i doyumu, iin bireye saladklarnn alglanmasyla oluan honutluk duygusudur(Aksayan,1990:29).Tümçalanlar,çalmakoullarnniyiletirilme sini, çalma yaamna ilikin ekonomik, psikolojik ve toplumsal gereksinimleri nin, özlem ve isteklerinin karlanmasn istemektedirler. Çalanlar, çaltklar kurumlarda gereksinimleri karland sürece doyumlu olmaktadrlar (As lan,1996:49).Genelolarakdoyum,sosyolojik ve psikolojik boyutlararasndayeri olan ve bireysel gereksinimler ile kurumsal beklentiler arasndaki bir uzlama ileviolaraktanmlanabilir.  doyumu ile ilgili farkl kuramlar arasnda en çarpc olan Herzberg’in iki etmenliidoyumukuramdr.Herzbergtarafndanönerilenikietmenliidoyumu kuram1959ylndayaynland.ButeoriMaslow’unhtiyaçlarHiyerarisiTeorisi

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 59

yaklamndan sonra gelitirilen en önemli klasik teoridir (Whittington ve Evans,2005:116). sletmePolitikasveyönetimi,çalmakoullar,ücretdüzeyi,özelyasamdaki mutluluk düzeyi, organizasyonda altüst arasndaki ilikiler vs. unsurlar “hijyen faktörler” olarak adlandrlr. Hijyen faktörler mevcut olduunda is tatmini ger çekleir ve bireyleri çalmaya motive edebilir. Hijyen faktörlerin negatif olmas durumunda ise, (örnein, çalma koullarnn çok iyi olmamas, aile yaamnn çokdüzenliolmamas)motivasyonsalaycetkiortadankalkar.Herzberg’egöre hijyenfaktörlerpozitifisebusadeceçalanlartarafndankabulgörür.Herzberg’e göremotivasyonfaktörleribireyimutluklan,iyerinebalayan,çalmayaözen direnvedoyumsalayanunsurlardr.Hijyenfaktörlerisebireyinistenayrlmas na,tatminsizlieyolaçabilecekunsurlarolarakgörülebilir.Hijyenfaktörlerinmo tiveediciözelliklerinispetendahaazdr.Bakabirifadeylehijyenfaktörlerinbu lunmas bireyleri daha fazla çalmaya sevk etmek için yeterli olmayabilir(Eren, 1996:423). Herzberg, Maslow’unkuramngelitirmi veÇiftFaktör teorisiolarak isim lendirdii tezini aratrmalaryla desteklemeye çalmtr. Bu aratrmada birkaç yüzmuhasebecivemühendistenoluandeneykitlesineaadakiikisorusorul mutur: 1. inde kesinlikle baarliyi olduunu hissettiin durumu ayrntl ekilde tanmlarmsn? 2.indekesinliklebaarszkötüolduunuhissettiindurumuayrntlekil detanmlarmsn? Herzbergbuikisorununcevaplarndeerlendirerekbireylerinorganizasyon içindekidavranlarnetkileyenfaktörler,ikiana“faktörkümesi”ndeincelemitir: HijyenFaktörleri:

MotiveEdiciFaktörleri:

irketKurallarvePolitikas

Baar

YönetiminTipiveKalitesi

Tannma(recognition)

ÇalanlarlaOlanlikiler

YaplaninKendisi

ÜcretveDierMaddiFaydalar

Terfimkânlar

KoullarveGüvenlii

SorumlulukveYetki

 Bufaktörkümeleriileilgiliikitemelkuraluekildedir: 9 HijyenFaktörleriolmazsatatminsizlik(dissatisfaction)doar. 9 MotiveEdiciFaktörlerolursatatmin(jobsatisfaction)doar. Bukuramagöre,ileilgiliolumlututumudestekleyenetmenler;baarma,ta nnma,iinkendisi,sorumlulukveilerlemedir.Buetmenler,iiniçeriiileilikili dir.Buetmenlerleilgiliolumlututum,ikonusundadaolumlututumgelitirmeyi saladiçin,buetmenler“güdüleyen”yada“doyumsalayan”etmenlerola raktanmlanr(Koçel,2005;642). .

60 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

le ilgili olumsuztutumu destekleyen etmenler; iletme politikas veyöneti mi,teknikgözetim,kiilerarasilikiler,gözetimveçalmakoullardr.Buetmen ler ise çalann i etkinliiyle deil, i çevresi ile ilgilidir ve “hijyen ”etmenleri olarakadlandrlr.Kuramagöre,güdüleyenetmenlerinbeslenmesiidoyumunu artrrken,hijyenetmenlerininbeslenmesiidoyumsuzluununönlenmesinekat kda bulunmakta ancak i doyumunu artrmamaktadr (McCormick and Tiffin,1974). doyumu,çalanlarniiniveiortamndeerlendirmesiyoluylagelitirdi i duygusal bir tepki olarak tanmlanmaktadr. Bireysel özellikler, gereksinimler ve deneyimler i çevresi ile etkileime girerek i doyumu ya da doyumsuzluu duygusunuoluturur.doyumukiilerinbaarl,mutluveüretkenolabilmeleri nin en önemli gereklerinden biridir. Özellikle meslek d yaamlar dorudan etkilenen ve sürekli özveri gerektiren hekimlik ve hemirelik gibi mesleklerde i doyumubüyükönemtamaktadr(Aksayan,1990:43). Çalmaortam,idoyumunuetkileyenetmenlerdenbiridir.Özeleitimmer kezlerindeçalmaortamnndüzenivekalitesiamaçlananeitimiverecekdüzeyi vestandartttamashalindehemçalanlarhemeitimalanbireylerhemdebu bireylerinaileleriaçsndanmemnuniyetvericiolacaktr.Karlklbumemnuniyet durumuçalanlaraçsndanidoyumuvemeslekitatminidouracaktr.Çalma ortam i doyumunu, i doyum düzeyi de çalma ortamn etkiler. Bu karlkl balantvedengeiçinde,idoyumuyüksekçalanlar,özeleitimeihtiyacolan bireylere gerekli olan eitici ortam salayabilirler. Eitim hizmetinin verildii ortamnsalklolmaseitimalanbireylerinailelerinideolumluetkileyecekonla rndabueitimedahafazlainanmalarnsalayacaktr. Eitiminverildiiortameitimalanbireylerinksasüredekendilerinitoplum salyaamahazrhissederekgeliimleriniartrmalarnavealdklareitimdendaha fazlayararlanmalarnaolanaksalayacaktr.Özeleitimismindendeanlalaca üzereözelbireitimdirveözelortamaihtiyaçduyar.Bueitimeihtiyaçduyanve alanbireykadaronudesteklemesigerekenailesinindetamamlaycbirfonksiyo nu salamas en az eitimi verenler kadar önem tamaktadr. Eitim verildii ortamn iklimi ailelerin katksn artracaktr. Sonuçta verilen eitimden ilerleme salandngörmekailelerdendahafazlaeitimcilerisevindirecektir,sonuçonla rnidoyumuvemeslekitatminlerininartmasnavekendilerindemeslekiyeterli likduygusuyaamalarnanedenolacaktr. Yaplançeitliaratrmalaruygunolmayaniyerikoullarnnidoyumuve tükenmilii olumsuz ekilde etkilediini göstermektedir.  doyumu, stres, i çevresi ve örgütsel iklim genellikle tükenmilikle ilgili olarak görülmektedir( Akçemeteveark.2001:75,Aslan,1996:50,Henne,1985:230). Çeitli tanmlar olmakla birlikte genel anlamda i doyumu, çalan bireyin yaptii,içevresiniveiyerindekiçalmakoullarndeerlendirmesisonucu oluan duygusal bir tepkidir (Aksayan, 1990:44).  doyumu, kiilerin baarl,

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 61

mutluveüretkenolabilmelerininönemligereklerindenbiridir.doyumunuya, cinsiyet,eitimdüzeyigibikiiselözelliklerinyansrayaplaniiniçerii,ücret, yönetimpolitikas,çalmakoullargibiörgütselveçevreseletkenlerinetkiledii belirtilmektedir. Aratrmaclar,idoyumuyeterliolmayaniçilerde,idoyumuyeterliolani çilerenazarandahayüksekseviyedetükenmilikdurumuolduunuveidoyu mununtükenmilikleilikiliolduubildirilmektedir.Ayrcakiiselbaarvedu yarszlama ile karlatrldnda i doyumu ve duygusal tükenmilik arasnda negatifbirilikiolduunubildirmitir(Bacharach,Bamberger,veConley1991:48). Tükenmiliinaynzamandaidoyumuileilikiliolandierdeikenlerlede kuvvetli bir biçimde ilikili olduu; örnein düük seviyede kontrol, yaam do yumu,salkseviyesivehalihazrdakiitenayrlmaylailikiliolduubelirlenmi tir(Cordes&Dougherty,1993:623). Kuzgun (2000: 42)’na göre; genellikle u alanlarda bireyin beklentileri ile meslein ve iin salad olanaklarn uygun olmas halinde i veya meslek do yumunungerçekletiisöylenebilir: 1.Mesleingerektirdiifaaliyetlerin,bireyinyetenek,bilgivebecerileriiletu tarlolmas 2.Meslekfaaliyetlerininbireyiçinilgiçekiciolmas 3.Çalmaortamndafizikseldurumununuygunolmas 4.Çalmaortamndainsanilikilerininiyiolmas 5.Salanankazançdüzeyi 6.Ödülvetakdir 7.Salanangüvence 8.lerlemeolana 9.Verilenyetkivesorumluluk 10.Günlükçalmasüresi 11.Yarmavekendinigöstermeolana 12.bulabilmeolana Ve bununyannda idoyumunu etkileyenbireysel özelliklerolarakcinsiyet, ya,eitimdurumu,medenidurumuveçalannkiiliiniekleyebiliriz. Sonyllardaülkemizdeçokhzlbirözeleitimmerkeziaçlmasürecigerçek lemitir.Busüreçteaçlanrehabilitasyonmerkezlerininverdiieitiminkalitesi, verileneitimingerçekletirildiiortamnuygunluuvebualandaistihdamedile cekeitimcilerinmeslekiyeterliliiiyideerlendirilmelivehattadenetlenmelidir. Hzlaçoalanmerkezlerinuyguneitimortamlarsalayamamasbumerkezlerde eitimalanbireylerineitimlerininhedeflenenamacaulaamamasnanedenola caktr. Ortaya ckacak kötü sonuç herkesi olumsu etkileyecektir. Sonuçlarn bu ekilde olumsuz olmamas için açlan ve açlacak olan kurumlarn gerekli fiziki artlartamalarardndandaiyiyetimiiinisevenuzmanlarnveyöneticilerin çaltbirortamnoluturulmasgerekmektedir.

62 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Özeleitimalanndayeterikadariyieitimlielemanbulmakçokgüçtür.Ül kemizdeözeleitimalanndaihtiyaçduyulaneitimcilerinyetitirilmesiningerek liliisonyllardadahafazlafarkedilmi,ancakbualandaözelyeterliliesahipbu elemanlarhenüzkurumlarnihtiyacnkarlamayayeterliolmamaktadr. zci(2004)eitimfakültesiilköretimsnföretmenliibölümündeörenim görmekte olan 4. snf örencilerinin “özel eitim” konusundaki yeterlikleri ve ihtiyaçlarnndeerlendirilmesikonuluGaziantepÜniversitesiAdyamanEitim Fakültesinde2003–2004eitimöretimylII.yarylndaörenimgörmekteolan 132sonsnförencisiüzerindebiraratrmaçalmasyapm.Buçalmadaelde edilen bulgu, sonuç ve getirilecek öneriler ile Eitim Fakültelerinin Snf Öret menlii programlarndaki ders ve uygulamalarn tekrar ele alnmas ve gerekli düzenlemelerin yaplmas umulmaktadr. Bu çalma 4 yllk özel eitim alan dndaki öretmenlik bölümünü bitiren öretmenlerin özel eitim alanyla ilgili yeterlieitimalmadklarnortayakoyar.Özeleitimadndandaanlalacagibi özelhazrlkveyeterlilikgerektirir. Özellikle bu alanda çalan kiilerin sadece üniversitelerde aldklar eitimle yetinmeleri ve kendilerini gelitirmek için çaba göstermemeleri kabul edilemez. Heralandaolduugibiözeleitimalanndaçalanpersonelindeüniversiteson ras çalma hayatnda gerek hizmet içi eitimlerle gerekse de dardan çeitli seminer veya kurslarla mesleki yeterlilikleri gelitirilmelidir. Ancak bu ekilde özelbilgivedonanmgerektirenbumesleingeliençangerisindekalmasön lenerekdaha ileridüzeyde eitimverilmesisalanabilir.Bukurumlardaneitim alançocuklarçoközelçocuklardrveolaragerekenönemancakbualanlardaçal anlarnmesleklerineverecekleriönemlesalanabilir. Eitimcilerinbuçocuklarnaileleriylededüzenligörümeleryaparakbireysel eitimprogramnbirliktehazrlamalarveonlardinleyerekkurumveaileibirli ini salamalar gerekmektedir. Uzmanlar her ne kadar iyi birer eitimci olsalar dabualandaverilecekeitimlerayrbirçaba,eitimvehazrlkgerektirdiiunu tulmamaldr.Alanndayeterliolmayaneitimcilerinbukonudaheptedirginlikle rivezorlandklargörülebilir.Hattaailelerdenkaçmalardaolasdr.Budakurum veaileibirliinibozarakbaarleitiminönündeengeltekileder. Eitim ve öretimde verimlilik dorudan öretmenlerin nitelii, nicelii ve kendilerini yeterli hissetmeleri ile ilgilidir. Yeni özel eitim yaklamlarnn, tek niklerinin, yöntemlerinin gelitirildii günümüzde; gerek özel eitim alannda çalanöretmenlerinyeniliklereparalelolarakyetitirilmesi,gerekseözeleitim okullarndaki çalma koullarnn iyiletirilmesi özel eitimin nitelii açsndan kaçnlmazgörünmektedir(Akçameteveark.2001:17). Özel eitimalannda istihdamedilmiöretmenlerin dahayararlve verimli olarak çalabilmeleri için i doyumlarnn yüksek olmas gerekmektedir. Özel EitimÖretmenleri,eitimizorvezamanalanengelliörencilerleçalmaktave

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 63

çalmaartlarnnzorluunedeniileöretmenlearasndatükenmilikduygusu nuyaamayaenyaknçalmagrubundadrlar. ÖzelEitim,görmeengelli,iitmeengelli,iitmeengellivezihinselengelliö rencilerineitimiileilgilenenbireitimalandr.Herbirözeleitimalanndaçal anlar, çaltklar alandaki özel eitim örencisinin niteliine uygun davranmak ve onlar için konulmu olan özel eitim hedeflerine ulamakla sorumludurlar (Kulakszolu,2003:16).  ARATIRMANINAMACI Bu aratrmann amac, özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan eitimcilerinmeslekiyeterlilikleriileidoyumlarbazdeikenleraçsndanince lemektir. Buamaçdorultusunda,aratrmadaaadakisorularma cevap aran mtr. 1.Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerincinsiyette göreDoyumuveMeslekiyeterliliklerindeanlamlbirfarkvarmdr? 2.Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinyalarile idoyumvemeslekiyeterliliklerindeanlamlbirfarkvarmdr? 3. Özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan eitimcilerin mesleki kdemlerinegöreidoyumuvemeslekiyeterliliklerindeanlamlbirfarkvarm dr? 4.Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinbranlar nagöreidoyumuvemeslekiyeterliliklerindeanlamlbirfarkvarmdr?  YÖNTEM Buaratrma,özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerin mesleki yeterlilikle i doyumu arasndaki ilikinin karlatrlmas incelemeyi amaçlayanbetimselbirçalmadr.  EVRENVEÖRNEKLEM Aratrmannevreni,Konyailiiçersindefaaliyetgösterenrehabilitasyonmer kezlerinde çalan Özel Eitimi Öretmeni, Psikolojik Danman ve Rehberlik, ÇocukGeliimiÖretmeni,SnfÖretmeni,OkulÖncesiÖretmeni,ElSanatlar ÖretmenleriveBedenEitimiÖretmenlerinikapsamaktadr. AratrmannörnekleminiKonyailsnrlariçindefaaliyetgösterenÖzelEi tim ve Rehabilitasyon Merkezlerinde çalan eitimcilerden tesadüfî örnekleme yöntemiyletespitedilen62sikadnve70sierkekolmaküzeretoplam132öret menkatlmtr.BuöretmenlerleilgilidalmTablo1’degösterilmitir.

64 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Tablo–1CinsiyeteveBranlaraGöreDalm

  VERTOPLAMAARAÇLARI Aratrmadabirkiiselbilgiformu,meslekiyeterlilikölçeiveidoyumuöl çeiolmaküzereikiölçekuyguland.KonyailiiçindefaaliyetgösterenMilliEi timBakanlnabalözeleitimverehabilitasyonmerkezlerinegidilerekbuku rumlardaçalaneitimcilerearatrmactarafndanuygulanmtr.Meslekiyeter lilikveidoyumuölçeklerinidahaöncedebirçokdefafarklalanlardauygulanm ve standart ölçekler olmas nedeniyle özel eitim alannda çalan eitimcilere uygulandnda uygun sonuçlar alnabilecei kanaatiyle uygulamaya uygun gö rülmütür. Kiisel Bilgi Formu: Bu çalmada aratrmaya katlan eitimcilerden kiisel bilgileri toplamak amacyla aratrmac tarafndan gelitirilen Kiisel bilgi formu kullanlmtr.Buformda,formudoldurankiilerleilgiligenelbilgileryeralmak tadr. Mesleki Yeterlilik Anketi: Özel eitim kurumlarnda çalmakta olan öret menlerin yaptklar ilerde kendilerini yaptklar ilerdeki yeterlilik durumlarn deerlendirmelerinisalamaküzere aratrmac tarafndanoluturulmuolan 26 sorulukanketformudur. DoyumuÖlçe i(JobSatisfaction):Çalanlarialanlarndaverimli,mutlu ve baarlolmalaraçsndanönemliunsurolan idoyumuileilgilibirçokara trmayapldnbiliyoruz.Tabiidoyumuölçmekiçinbirçokölçekgelitirilmi tir.BunlardanbirisiHackmanveOldham(1980)tarafndangelitirilenidoyumu ( Job satistifaction) ölçeidir. Ölçek, çalanlarn i doyumunu ölçmek amacyla gelitirilmi,14maddedenoluan,5seçeneklibirderecelemeölçeidir(Akt:Güler, 1990:93).ÖlçeinTürkçeyeuyarlamavegeçerlilikçalmasGüler(1990:94)tara fndan yaplm ve ölçeinin iç tutarllk katsays (Cronbach s alpha) 0.92 olarak bulmutur.Yarmbraklmolumluifadelerdenoluan,5’lilikerttekniinegöre düzenlenmi 14 maddelik bir öz bildirim ölçeidir. Ölçei oluturan maddelerin tümüolumluyöndeolduuiçin1’den5’edorupuanlanmaktadr.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 65

Ölçeinuygulanmasnda,kiikendisinesunulanseçeneklerden kendisineen uygunolaniaretlemekte,iaretlediiseçeneklerinpuanlartoplanarakkiinini doyumpuanhesaplanmaktadr.Ölçek,herörenimdüzeyindekikiilereuygula nabilmektedir. Ölçei oluturan maddelerin tümü olumlu olduu için 1’den 5’e dorupuanlanmaktadr.Ölçektenalnabilecekenyüksekpuan70,endüükpuan 14 ve dizi genilii 56’dr. Ölçekten alnan puanlarn 14 – 32 arasnda olmas i doyumunundüük,33–52arasndaolmasidoyumununortadüzeyde,53–76 arasndaolmasidoyumununyüksekolduunugöstermektedir. Ölçein güvenirlik çalmas Hackman ve Oldhan tarafndan, test tekrar test yöntemiyle yaplm, birinci uygulamann puan ortalamas 34. 27, ikinci uygula mannpuanortalamas34.71olarakbulunmutur.kiuygulamannpuanortala malarnnbirbirineçokyaknolmasgüvenirliingöstergesiolarakkabuledilmi tir (Akt: Güler, 1990:94). Hali hazrdaki aratrmada kullanlan 14 soruluk i do yumu ölçeinin iç tutarllk katsaylar (Cronbach s alpha) 0.9 olarak, belirlenmi veölçeeverilencevaplarngüvenirliininyeterliolduubelirlenmitir.  VERLERNANALZ Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinmeslekiye terlilikle i doyumu arasndaki ilikiyi incelemek amacyla Pearson Korelasyon Katsays,branvecinsiyetegöreidoyumuvemeslekiyeterliklerinkarlatrl masnttesti;meslekikdemegörekarlatrmalardaiseFtestiveanlamllki minlehineolduunubelirlemekiçinTukeytestitekniklerikullanlmtr.  BULGULARVEYORUMLAR 1.ÖzelE itimveRehabilitasyonMerkezlerindeÇalanE itimcilerinCin siyetteGöreDoyumuveMeslekiyeterliliklerinelikinBulgular Tablo2:DoyumuveMeslekiYeterlikÖlçeindenAlnanPuanlarnDalm  Doyumu MeslekiYeterlilik

Cinsiyet

N

X

S.S

t

p

Kadn Erkek Kadn Erkek

62 70 62 70

48,89 50,42 94,92 97,39

10,068 8,712 12,799 11,867

0,806  1,008

0,422  0,316 

 Tablo2’degörüldüügibiidoyumuölçeindenerkeklerinaldklarpuanla rnaritmetikortalamas( X =48,89),kadnlarnaldklarpuanaritmetikortalamas ( X =50,42)vemeslekiyeterlikölçeindenerkeklerinaldklarpuanlarnaritmetik ortalamas ( X =94,92), kadnlarn aldklar puan aritmetik ortalamas ( X =97,39) olduuortayaçkmtr.Tablo3’degörüldüügibiCinsiyettegöreDoyumuve MeslekiYeterlikteFarkbulunamamtr.

66 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

2.ÖzelE itimveRehabilitasyonMerkezlerindeÇalanE itimcilerinYa larileDoyumveMeslekiYeterliklerilelikiliBulgular Tablo3:YalaraGöreDoyumveMeslekiYeterlikPuanlarnaAitstatistikler Yalar

Doyumu Ortalama

Ss

MeslekiDoyum Ortalama

ss

2130 3140 4150 5160 Toplam

48,89 49,67 50,67 54,17 49,89

995 7,50 11,64 9,92 9,75

100,56 97,13 94,33 106,67 100,16

11,67 19,20 19,02 19,99 13,18

 Tabloyagöreidoyumuölçeindenalnanpuanlarnortalamalaryalaragöre incelendiinde2130ya arasnda 48,89,3140yaarasnda49,67;4150 arasnda 50,67,5160yaarasnda54,17olarakbulunmutur.Meslekiyeterlilikveidoyu muölçeindenalnanpuanlarnortalamasnabakldnda2130yaaras100,56, 3140 ya aras, 94,33, 4150 ya aras, 97,13 5160 ya aras 106,67 olduu görül mektedir.BuortalamalararasndaanlamlfarknolupolmadnbelirlemekiçinF testikullanlmtr. Tablo4:DoyumuveMeslekiYeterlikÖlçeindenAlnanPuanlarnDalm  Doyumu

MeslekiYeterlilik 

 Gruplararas Gruplariçinde Toplam Gruplararas Gruplariçinde Toplam

KT 172,450 12175,337 12347,786 611,580 21972,054 22583,634

Sd 3 127 130 3 127 130

KO 57,483 95,869  203,860 173,008 

F

P

,60

,62

1,18

,32

 Tablo 4’e göre, i doyumu ve mesleki yeterlilik puanlar ortalamas arasnda yadeikeninegöreincelendiindeanlamlbirfarkortayaçkmamtr.Birbaka anlatmla yan ilerlemesi i doyumu ve mesleki yeterlilikte artma veya azalma sonucuoluturmamaktadr. 3.ÖzelE itimveRehabilitasyonMerkezlerindeÇalanE itimcilerinMes lekiKdemlerineGöreDoyumuveMeslekiYeterliliklerinelikinBulgular Tablo5:DoyumuveMeslekiYeterlikÖlçeindenAlnanPuanlarnDalm  Doyumu Mesleki Yeterli lik 

 Gruplararas Gruplariçinde Toplam Gruplararas Gruplariçinde Toplam

KT 172,450 12175,337 12347,786 535,899 20109,246 20645,145

Sd 3 127 130 3 127 130

KO 57,483 95,869  178,633 158,341 

F

P

,600

,616

1,128

,340

 Tablo5’degörüldüügibikdemegöre,idoyumuvemeslekiyeterliliinpu anlararasndaistatistikselolarakanlamlbirfarkbulunmamtr. 

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 67

4. Özel E itim ve Rehabilitasyon Merkezlerinde Çalan E itimcilerin BranlarnaGöreDoyumuveMeslekiYeterlilikleriilelikiliBulgular Tablo6:DoyumuveMeslekiYeterlikÖlçeindenAlnanPuanlarnDalm  Doyumu  Mesleki Yeterli lik 

 Gruplararas Gruplariçinde Toplam Gruplararas Gruplariçinde Toplam

KT 1967,071 10380,808 12347,879 1372,427 19279,482 20651,909

Sd 5 126 131 6 125 131

KO 393,414 82,387  228,738 154,236 

F 4,775   1,483  

p ,000   ,189  

 Tablo6’deortayaçkanpuandurumunagöre,öretmenlerinbranlarnagöre idoyumundaanlamlfarkbulunmu;meslekiyeterlikteisemanidarbirfarkbu lunamamtr. Tablo7:ÖretmenlerinBranlarnaGöreDoyumPuanlarndaGerçekletirilenTukeyTestiSo nuçlar BamlDeiken

Deikenler

ÖzelEitimÖretmeni

PsikolojikDanmanveRehberlik

Ortalamalar Fark 8,538

ÖzelEitimÖretmeni

SnfÖretmeni

9,376

Ss

p

2,056

,001

2,714

,010

 Tablo 7’ya göre Özel Eitim ÖretmeniPsikolojik Danma ve Rehberlik ile Özel Eitim Öretmeni – Snf Öretmeni deikenlerinde fark Özel Eitim Ö retmenlerilehinedir.BunagöreÖzelEitimÖretmenlerininmeslektekikdemleri arttkçaidoyumlardaartmaktadr.  TARTIMA Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinmeslekiye terlilikleidoyumuarasndayaplacakbilimselaratrmalargünümüzdebualan dahizmetalanvehizmetverenbireyleraçsndanisteristemezhizmetinnicelikve niteliiayrbirönemeortayakoyacaktr.Ayrcabualandayaplanaratrmalarn snrllaçsndandaayrbirönemkazanmaktadr.Alanlailgiliyaplançalma larabakldndaözelliklesonyllardabukonuyaarlkverençalmalargörmek mümkün. Bu alanla ilgili Akçemete ve arkadalar (2001) Öretmenlerde tüken milik, i doyumu ve kiilik çalmasn ki daha sonra bu çalmay kitap haline getirerek aratrmaclar ve eitimcilerin faydalanmas sunulmu. Selçukolu (2001)Aratrmagörevlilerindetükenmilikdüzeyiileyalnzlkdüzeyiveyaam doyumu arasndaki ilikinin baz deikenler açsndan deerlendirilmesi, zci (2004)eitimfakültesiilköretimsnföretmenliibölümündeörenimgörmekte olan4.snförencilerinin“özeleitim”konusundakiyeterlikleriveihtiyaçlarnn deerlendirilmesiverebiliriz. yerlerinde çalanbireyleriniyerinde verimliliklerininartmasiyerinden veçalmaartlarndanmemnuniyetlerinebaldr.Erdemvearkadalarda(2008:

68 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

199)salkçalanlarüzerindememnuniyetietkileyenenönemlifaktörünçalma koullar olduu bulunmutur. Çalmalarnda hemire ve ebelerde motivasyon düzeylerine etki eden faktörler arasnda çalma koullarnn ön plana çktn belirlemilerdir.Bubulgularçalmamznsonuçlarndesteklerniteliktedir. Günümüzde nicelik açsndan Türkiye’de açlan özel eitim merkezi says belli düzeyde ihtiyac karlayabilecek düzeye gelse de verilen hizmetin nitelii açsnda istenen düzeye ulalamama sorunu yadsnamaz. Bu da hali ile hizmeti vereneitimcilerinniteliiveçalmakoullaryladorudanilikilidir.Dolaysyla eitimcilerinmeslekteyetersizlikleriidoyumlarn,idoyumlardabuhizmetten yararlananlar olumsuz etkilemektedir. Sar (2002:19) çocuk özel eitime muhtaç isedoalolarakonuneitimiveyetitirilmesidahadazorolacaktr.Çünküözel eitime muhtaç olan çocuklarn ihtiyaçlar farkldr, eitimleri zordur, eitimleri özeldonatlanveyaonlaraözgüyaplandrlmortamlardauygulanmasgerekir. Dolaysyla mesleki yeterlilie sahip olan eitimcilerin i doyumunu yaayaca bilinmelidir. Çünkü bu çalmada ortaya çkan bulgular, eitimcilerin gereince meslekiyeterliesahipolmadklarnyanstmaktadr. Özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan eitimcilerin cinsiyette göreidoyumuvemeslekiyeterliliklerineilikinbulgularabakldndagibicin siyettegöreidoyumuvemeslekiyeterliktefarkolmadgörülmütür. Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinyalarilei doyumvemeslekiyeterlikleriileilikilibulgular,idoyumuvemeslekiyeterlilik puanlarortalamasarasndayadeikeninegöreincelendiindeanlamlbirfark ortayaçkmamtr. Özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan eitimcilerin mesleki k demlerinegöre idoyumu vemesleki yeterliliklerine ilikin bulgular i doyumu ve mesleki yeterliliin puanlar arasnda istatistiksel olarak anlaml bir farkllk bulunmamtr. Ayrca Özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan ei timcilerinbranlarnagöreidoyumuvemeslekiyeterlilikleriileilikilibulgulara baktmzda,idoyumuvemeslekiyeterlilikpuanlararasndaistatistikselolarak anlamlbirfarkbulunmamtr. Özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan eitimcilerin örenim branlarnagöreidoyumundaanlamlfarkbulunmu;meslekiyeterlikteisema nidarbirfarkbulunamamtr.doyumundaneldeedilendeerlerebakldnda, ÖzelEitimÖretmeniPsikolojikDanmaveRehberlikileÖzelEitimÖretme ni – Snf Öretmeni deikenlerinde fark Özel Eitim Öretmenleri lehinedir. BunagöreÖzelEitimÖretmenlerininözeleitimalannadahaçokilgigöstere rekkendilerinidahaçokverimlihissediyorlar.Dolaysylaidoyumukaçnlmaz oluyor.Izgar’a(2003:140)göreiineilgiduyanlarileriniciddiyaparlar,duygular itecrübelerindenskçaetkilenir.ilgisiilesorumlulukarasndapozitifbiriliki vardr.ilgisiyüksekbireylerin,iindenmemnunolsunyadaolmasn,sorumlu

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 69

luklaryüksekolur.ilgisidüükbireylerise,hemitenmemnunolmazlar,hem desorumluluklardüükolur.  SONUÇVEÖNERLER: 1.Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerincinsiyette görei doyumu ve meslekiyeterliliklerine ilikinbulgularnda,cinsiyettegöre i doyumuvemeslekiyeterliktefarkçkmamtr. 2.Özeleitimverehabilitasyonmerkezlerindeçalaneitimcilerinyalarile i doyumuve meslekiyeterlikleri ile ilikili bulgularnda, idoyumu vemesleki yeterlilikpuanlarortalamasarasndayadeikeninegöreincelendiindeanlam lbirfarkçkmamtr. 3.ÖzelEitimveRehabilitasyonMerkezlerindeÇalanEitimcilerinMesleki Kdemlerine Göre  Doyumu ve Mesleki Yeterliliklerine likin Bulgularnda, i doyumu ve mesleki yeterliliin puanlar arasnda istatistiksel olarak anlaml bir farkbulunmamtr. 4. Özel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalan eitimcilerin örenim branlarnagöreidoyumundaanlamlfarkbulunmu;meslekiyeterlikteisema nidarbirfarkbulunamamtr.doyumundaneldeedilendeerlerebakldnda, farkÖzelEitimÖretmenlerilehinedir.  Busonuçlarçerçevesindeaadakiönerileryaplabilir. ™ Öretmen yetitiren kurumlaraalnacakörencilerin bumesleeyönlen dirilmeçalmalardahaküçükyalardabalatlmal, ™ Eitimfakültelerinintümbölümlerindeözeleitimleilgiliderslereyerve rilmeli, ™ Hizmetverdiklerikurumda,idarevekurumyetkililerdeneyimliözelei timi öretmenlerin deneyimlerinden faydalanarak ie yeni balayan eitimcilerle ibirliiyapmalarnözendiripdesteklemeli, ™ KurumsahiplerikurumaeitimciistihdamederkendahaçokÖzeleitim alanndayetiençalanlartercihederekistihdametmeli, 

70 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

KAYNAKLAR AKÇAMETEG,KanerS.,SucuoluB.(2001),TükenmilikDoyumuveKiilik,NobelYayn Datm,Ankara:12 AKSAYANS.(1990),KoruyucuveTedaviEdiciSa lkHizmetlerindeÇalanHemirelerin DoyumuEtkenlerininrdelenmesi,YaymlanmamDoktoraTezi,stanbul,stanbulÜni versitesi, ASLAN H, Ünal M, Aslan O.( 1996 ) Pratisyen Hekimlerde Tükenme Düzeyleri, Düünen Adam;9:4852 BACHARACH,S.B.,Bamberger,P.,&Conley,S.(1991).WorkHomeConflictAmongNurses And Engineers, Mediating the impact of role stress on burnout and satisfaction of work. JournalofOrganizationalBehavior,12,3953. CORDES,C.L.,&Dougherty,T.W.(1993),AreviewAndAnntegrationOfResearchOnJob Burnout,AcademyofManagementReview,18,621656.  ERDEM R, Süheyla RAHMAN, Levent AVCI, Bayram GÖKTA, Birdal ENO LU Gülhan, FIRAT,(2008),InvestigatingJobSatisfactionandBurnoutLevelsofthePersonsWorking for the HospitalsatCityCenterofElazig, Turkey,Journal of AppliedSciencesResearch, 4(2):188201EROL,E.,(1996),YönetimVeOrganizasyon,BetaYaynevi,stanbul GBSON,J.L.,Ivancevich,J.M.,&Donnelly,J.H.(2000),Organizations–Behavior–Structure –Processes,10thEdition,Boston:McGrawHill. GÜLERM.,(1990),EndüstriletmelerininDoyumlarveDepresyon,KaygveDi erBaz De ikenlerinEtkisi,(YaynlanmamDoktoratezi),HacettepeÜniversitesi,Ankara  HENNE, D., & Locke, E. A. (1985), Job Dissatisfaction: What are the Consequences? InternationalJournalofPsychology.20,221240.  IZGAR H.(2003), Endüstri ve Örgüt Psikolojisi, IZGAR Hüseyin (Editör), Eitim Kitap Evi YaynKonya ZCE.(2004),E itimFakültesilkö retimSnfÖ retmenli iBölümündeÖ renimGörmek teOlan4.SnfÖ rencilerinin“ÖzelE itim”KonusundakiYeterlikleriVehtiyaçlarnn De erlendirilmesi,nönüÜniversitesiEitimFakültesi13.UlusalEitimBilimleriKurulta y,06–09Temmuz2004,PegamAYaynclkKatklarylaBastrlmtr. KULAKSIZO LU,A.,BülentDLMAÇ,AydanAYDIN,(2003),ÖzelE itimAlanndaÇalan Ö retmenleriTükenmilikDuygusuÜzerineKarlatrmalBirAratrma,TrakyaÜnv. SosyalBil.Dergisi,Cilt:3No:1,1524.  KOÇEL, T. (2005), letme Yöneticili i, Yönetim ve Organizasyonlarda Davran Klasik ModernÇa daveGüncelYaklamlar,10.Bas,ArkanBasmYaymDatmLtd.ti,s tanbul. KUZGUNY.(2000),MeslekDanmanl :KuramlarveUygulamalar,NobelYaynDatm, Ankara  MCCORMCK E.J.and Tiffin J.( 1974). Industrial Psychology, Printice Hall Psychology Series,USA.  SARI H.(2002), Özel E itime Muhtaç Ö rencilerin E itimleriyle lgili Öneriler, Pegem A Yaynclk,Ankara SELÇUKO LUZ,(2001).AratrmaGörevlilerindeTükenmilikDüzeyileYalnzlkDüzeyi veYaamDoyumuArasndakilikininBazDe ikenlerAçsndanDe erlendirilmesi, SelçukÜniversitesiSosyalbilimlerEnstitüsüEitimBilimleriAnaBilimDalEitimdePsi kolojikDanmanlkBilimDalYaynlanmamYüksekLisansTezi WHTTNGTONJ.Lee,BruceEvans(2/2005).“GeneralIssuesInManagement.TheEnduring ImpactofGreatIdeas”.ProblemsandPerspectivesinManagement



TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:7182

Year:2010,Issue:3 Page:7182



    ABDÜLEZELPAA’NINHAYATIVEEHÂDET   CemalGÜVEN   Özet AbdülezelPaa1828/1829ylndaKonya’nnHadimlçesiAaHadimMahallesi’ndedomutur.16yan daerolarakaskerealnm,üstünbaarlarvegayretlerindenötürüsubaylayükselmitir.Katldmuha rebelerdegösterdiiyararllkvekahramanlklarnherbirindebirerrütbeilebirçoknianvemadalyalar almtr.1888’deMirlivalaterfietmitir.Kuvvetlibirhafzolanveömrüboyunca26muharebeyekatlan HafzAbdülezelPaa’nnkatldsonsava1897TürkYunansavadr.Snrçatmalarnnbaladilk günlerde17Nisan1897’deehitolmutur.ehadetindenöncehücumemriverirkenaskerlerineîrâdettii nutukvegösterdiikahramanlkilemillîbirkahramanolaraktarihegeçmitir.  AnahtarKelimeler AbdülezelPaa,1897TürkYunanSava,Hadimȱ  THELIFEANDDEATHOFABDÜLEZELPASHA  Abstract AbdülezelPashawasbornin1828/1829inKonyaProvince,HadimDistrict,AaHadimRegion.Whenhe was16yearsold,heparticipatedtoarmyasasoldier,heupgradedtomilitaryofficerasaresultofhisovera chievementsandefforts.Hegotmanymedalsandtitleduetoitsbraveryandutilitythatheperformedinthe warsthatheparticipated.Hepromotedtobrigadierin1888.HehadcompletelymemorizedtheQuranand calledas“Hafiz”andparticipatedto26warsduringhislifeandthewarofTurkishGreecein1897wasHafz AbdülezelPasha’slastwarthatheparticipated.Hepassedawayattheearlydayswhenboardwarbegunon 17April1897.Beforehisdeath,whenhewasorderingattacktohissoldiers,hetookhisplaceinthehistoryas anationalherothroughhisspeechandbravery.  KeyWords AbdülezelPasha,1897TurkishGreecewar,Hadim

Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleolu Eitim Fakültesi lköretim Bölümü Sosyal Bilgiler Öretmenlii ABD. Öretim Üyesi. [email protected].

72 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 Abdülezel Paa 1243 (1828/1829) ylnda Konya’nn Hadim ilçesi, Aa Ha dim Mahallesi’nde domutur.1 Babasnn ad Osman’dr.2 On be yana kadar Hadim’deveKonya’daikametetmitir.3Busüreiçerisindehafzlkeitimialm olsagerektirkikendisine“HafzAbdülezelPaa”denilmitir. Daha16yandaiken1258(1842/43)ylndaerolarakaskerealnmtr.4Oniki yl kadar Osmanl Devleti’nin Arabistan bölgesinin çeitli vilâyetlerinde bulun mu,gösterdiigayretvebaarlarsonucusubaylayükselmitir.Alaydanyeti mebirsubayolmasnaramenkendisiniçokiyiyetitirmitir.5Katldmuhare belerdegösterdiiyararllkvekahramanlklarnherbirindebirerrütbeilebirçok nianvemadalyalaralmtr.6 1270(1854/55)ylndaKrmSava’ndabulunmutur.Buradagösterdiibaa rlarndanötürüHüsrevPaatarafndanyaverliineatananAbdülezelPaa1274 (1858/59)’te Karada ve 1285 (1869/70)’te Girit ayaklanmalarnn bastrlmasnda görev yapmtr. 1289 (1873/74)’da Binba rütbesiyle Giresun taburuna atanp birkaçsenegörevyaptktansonrataburuyla1289(1873/4)’daSrbistan’akarya plan askerî harekâta katlm, özellikle Aleksinaç Muharebesi’nde7 gösterdii metanetvekahramanlilebüyüktakdirtoplamtr.8 187778 TürkRus Sava’nda Plevne müdafaasnda komutas altnda “Hafz BeyTabyas”adylaanlanbirliiylegösterdiikahramanlkneticesindeMiralayl a terfi etmi9 ve sava sonunda stanbul’a döndüünde, Sultan II. Abdülhamit tarafndangösünePlevneMadalyastaklaraködüllendirilmitir.10 DahasonraAnadolu’dabazmühimmemuriyetlerdebulunduktansonraHi cazVilâyetiJandarmatekilatnaatanmtr.HacfarizasndaedaedenAbdülezel Paaburadakivazifesinitamamladktansonrastanbul’adönmüvehizmetlerine mükâfaten1124Kânûnisâni1303(5ubat1888)’teMirlivalaterfietmitir.12 Babakanlk Osmanl Arivindeki kaytlardan tespitlerimize göre Abdülezel Paa:

1

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; kdam, 16 Muharrem 1315, nr. 1047, s.2; Malumat, 19 Haziran 1313, nr. 88, c.4, s.808. Verilen bu kaynaklarda “Aa Hadim Köyü”, olarak geçmektedir. Ad geçen yer 1940 ylnda ilçe merkezinin bir mahallesi olmutur. Bugün “Aa Hadim Mahallesi”, olarak geçmektedir. Milli Savunma Bakanl Arivi, 581 Nolu, 3 ncü Frka Subay Defteri. Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, Panayotidis Matbaas, stanbul 1315, s.5. Baz eserlerde küçük yata stanbul’a gittiine dair bilgiler de vardr. Milli Savunma Bakanl Arivi, 581 Nolu, 3 ncü Frka Subay Defteri; Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.5. Erol Ülgen, “1897 Türk-Yunan Sava’nn Ünlü Komutanlarndan ehit Abdülezel Paa (1828-1897), Hayat ve Hakknda Yazlan iirler”, Türk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1994, Ankara-1996, Türk Dil Kurumu Yaynlar, s.170. Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.6-7. Bu muharebe 1876 ylnda yaplmtr. Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.6-7. Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.7. Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; kdam, 16 Muharrem 1315, nr. 1047, s.2; Malumat, 19 Haziran 1313, nr. 88, c.4, s.808. Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.7. Milli Savunma Bakanl Arivi, 581 Nolu, 3 ncü Frka Subay Defteri.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 73

Aralk1880’deMiralayrütbesiyleJandarmaDairesiMüdürMuavini’dir.13 ubat1888’deMirlivaolarakHassaOrdûyHümâyûnuRedifSnf16.Frka nn31.AnkaraLivas’naterfietmitir.14 Eylül1888’deHassaOrdûyHümâyûnuRedifSnf16.Frkann32.Ankara LivasMirlivas’dr.15 Mart 1889’da tekrar Hassa Ordûy Hümâyûnu Redif Snf 16. Frkann 31. AnkaraLivasMirlivas’dr.16 Ekim1889’da“muktedir,ayanemniyetvehüsnüahlaksahibibirsubayolmasse bebiyle”HassaOrdûyHümâyûnuRedifSnf16.Frkann31.AnkaraLivasKu mandanl’ndanzmidRedifLivaKumandanl’natayinedilmitir.17 MilliSavunmaBakanlArivindekikaytlaragöreAbdülezelPaa’nnald NianveHarbMadalyalarunlardr:18 ngilizMadalyas: 1271(1855/1856) KrmMadalyas: 1272(1856/1857) UmumiftiharMadalyas: 1272(1856/1857) KaradaMadalyas: 1279(1863/1864) GiritMadalyas: Ramazan1286(Aralk/Ocak1869/1870) PlevneMadalyas: Rebiülevvel1295(Mart/Nisan1878) RusyaftiharNian: 1294(1878/1879) TebdilenkinciOsmaniNian: 15Eylül1304(27Eylül1888) kinciMecidiNian: 5ubat1304(17ubat1889) Ömrü boyunca 26 kez muharebelere katlan ve kendisini tanyanlarn söyle diklerine göre çok kuvvetli bir hafz olup son elli yldr her gün bir hatim pan19AbdülezelPaa’nnkatldsonsava1897TürkYunansavadr.Busavaa katlrkenHassaOrdûyHümâyûnuRedif6.EreliLivasKumandan’dr.20 Mustafa Özkul’un naklettiine göre, Paa bu savatan önce memleketi olan Hadim’egelmive“CenabHak,hafzlkvepaalkgibiikikymetlirütbebahetti,imdi birüçüncüsünüistiyorum;odarütbeiehadet”21demitir.

13 14 15 16 17 18

19 20 21

BOA. Y.A.RES. D.No: 9/G.No:13. BOA. .DH. D.No: 1066/G.No:83631. Bkz. Ek-V. BOA. .DH. D.No: 1099/G.No:86157. Bkz. Ek-VI. BOA. Y.MTV. D.No: 38/G.No:28, L.1-2. Bkz. EK-IV. BOA. Y.MTV. D.No: 40/G.No:56, L.2. Milli Savunma Bakanl Arivi, 581 Nolu, 3 ncü Frka Subay Defteri. Plevne madalyasnn verilmesinden iki yl sonra (Aralk-1880) devam eden hizmetlerinden ötürü üçüncü rütbeden Osmani Nian verilmitir. Bu srada görevi Miralay rütbesiyle Jandarma Dairesi Müdür Muavini’dir. BOA. Y.A.RES. D.No: 9/G.No:13, L.1-2. Bu nian, Milli Savunma Bakanl Arivi, 581 Nolu, 3 ncü Frka Subay Defteri’ndeki Zayiat kayt belgesinde görülmemektedir. Abdülezel Paa tebdilen kinci Osmani nian aldnda Hassa Ordû-y Hümâyûnu Redif Snf 16. Frkann 32. Ankara Livas Mirlivas’dr. BOA. .DH. D.No: 1099/G.No:86157, Bkz. Ek-VI. Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; kdam, 16 Muharrem 1315, nr. 1047, s.2; Malumat, 19 Haziran 1313, nr. 88, c.4, s.809; Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.7. BOA. Y.A.RES. D.No: 89/G.No:16, L.1; BOA. .ML. D.No: 25/G.No:1315//L-11, L.1. Mustafa Özkul, ehid-i Mübeccel Abdü’l-Ezel Paa’nn Hayat ve ehadeti, stanbul 1975, s.9. Hassa Ordû-y Hümâyûnu Redif Snf 16. Frkann 31. Ankara Livas Kumandan Mirliva Abdülezel Paa Mart 1889’da memleketine gitmek için iki ay izin almtr. BOA.Y.MTV D.No:38/G.No:28, L.1-2. Bkz. EK-IV; Mustafa Özkul’un bahsettii ziyaret bu olmasa gerektir. Zira kendisi Paa’y 7-8 yalarnda iken bizzat gördüünü belirtmektedir.

74 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1897 TürkYunan Sava’nn balayaca sralarda görev yapt arkî Karahisar(ebinkarahisar)’dansnrboyunagönderilmitir.22AlasonyaOrdusu2. Tümen2.TugayKomutanolarakgörevalanMirlivaAbdülezelPaasnrçat malarnn balad ilk günlerde Milona Boaz’nn güneyinde Losfaki mevzile rindeki23 tepelerden biri olan Prnar Tepesi’nin zapt edilmesi için askerlerimize komutaederken245Nisan1313(17Nisan1897)’teehitdümütür.25 AbdülezelPaaehâdetindenöncehücumemriverirkenaskerlerinetarihege çenukonumasnyapmtr:26 “Askerler! u gördüünüz tepenin27 zabt bizim için pek büyük, pek anl bir muzafferiyyet temin etmi olacaktr. Siz Milona Geçidi gibi en sa’bü’lmürûr, en çetin yerlerehücumederekOsmanllncelâdetinibütüncihannazarndaispateylemierolu erlerolduunuzcihetletevfîkâtcelîleisubhâniyyeyeistinâdenbutepeninüzerinevukû’ bulacakhaydarânebirhücûmunuzunzâtengözüylmolandümankülliyenperianve sancamzrekzileilâyânOsmânîyânedeceinizikaviyyenme’mûlederim.Eerbu tepeyi zabt ederseniz pîgâhnzda çiçeklerle müzeyyen vâsi’ bir sahra, bir cihân zafer açlacak ve bütün milleti slâmiyye ve Osmaniyye sizin bu muzafferiyyeti kahramanânenizleilânükranveiftihâredecektir.Analarnzsiziancakbugüniçindo urdu ve büyüttü. Yeryüzünde bulunan bütün Müslümanlarn halifei akdesi olan evketlupadiahmzefendimizhazretlerisiziancakbugüniçinbesledi.Vatansizdenbu günfedakârlkbekliyor.Hulâsabugünanvenamusdevletvemilletsizinsüngülerinize istinâd etmektedir. Demin söylediim gibi eer gazanferâne bir hücum ile u tepeyi zabt edecekolursanznamusvatani’lâetmivedevletimizinmuzafferiyyetiâtiyyesinitemin etmiolacaksnz! Askerler!sizeensonbirvasiyyetimvarkiifâsnricaederim.Eerbenutepenintara fnzdan zabt olunduunu görmeden evvel câm ehâdeti nû edecek olursam cesedimi buradatoprakaltnadefnetmeyerekmutlakabutepeyi(…)butepeyizabtileüzerindebenim içinbirmezarhafrvebeniorayadefnediniz.Yokeertepeyizabtedemeyeceksenizbrakn cesedimbutopraklarüzerindekalsn,me’kelivuhûtuyûrolsun! Evlatlar!Sizindalardayanmayanhücumunuzaböyletepelerelbettedayanmaz.Bu cihetle sizden mutlaka bu tepenin zabtn isterim. Tevfiki ilâhi rehberimiz, imdâd pey gamberi yaverimiz, teveccühât celîlei hazreti hilâfetpenâhî ise fark iftiharmz da efserimizdir. Haydiarslanlarm,arileri,dâimaileri!”.

22 23 24 25

26 27

Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; kdam, 16 Muharrem 1315, nr. 1047, s.2; Malumat, 19 Haziran 1313, nr. 88, c.4, s.809; Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.8. Selim Sun, 1897 Osmanl-Yunan Harbi, Genelkurmay Bakanl Harb Tarihi Dairesi Resmî Yay., Ankara 1965, s.310. Ülgen, “… ehit Abdülezel Paa…”, s.171. Milli Savunma Bakanl Arivi, 581 Nolu, 3 ncü Frka Subay Defteri. Abdülezel Paa’nn kaybndan üç gün sonra da Alasonya Ordusu 2. Tümen 2. Tugay Komutan Mirliva Celâl Paa ehit olmutur. Bkz. Sun, 1897 Osmanl-Yunan Harbi, s.101-103; H. Hikmet Süer, 1897 Türk-Yunan Harbi, ATASE Yay., Ankara 1982, s.27. Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.9-10; Ayn nutuk için ayrca bkz. Kasm bin Ahmet, 1897 Türk-Yunan Sava (Teselya Tarihi), (Yay. Haz. : Bayram Kodaman), TTK. Yay., Ankara 1993, s.34-35. Bu bahsolunan tepe (Losvaki) nam sa’bü’l-mürûr tepedir. (Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.9).

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 75

BunutkuylahücumemriverenAbdülezelPaatepeninYeniehiryönündeki eteklerinde bulunan düman askerlerinin kurunlarna hedef olarak28 tepenin alnngöremedenehitdümütür. AbdülezelPaa’nnehâdetiaskerlerimizidahadahrslandrmvePrnarTe pesi ele geçirilmitir. ehit olduu Tepe’ye defnedilen29 merhumun naa daha sonra Osmanl Devleti’nin Yanya vilâyetine bal bir ilçe merkezi olan Alasonya’yanakledilerek30ÇarCamii(mâretCamii)haziresinegömülmü31ve SultanII.Abdülhamittarafndanbirtürbeyaptrlmtr.32 1897TürkYunanSavabiraykadarsürmüveneticedebüyükbirzaferka zanlmtr.Buzafer,uzunzamandanberigalibiyetgörmemiTürkmilletinebü yük moral kayna olmutur. Bu savata Abdülezel Paa’nn kahramanl ve ehâdetibüyükheyecanuyandrm,birmillîkahramanolaraktannmtr.Nite kim smet nönü hatratnda, “1897 Yunan harbini Sivas’ta izledik. Abdülezel Paa, TermopilGeçidi,DömekeSavarüyalarmzagirer,merakveheyecanmzyüreklerimiz dentaard.”33demektedir.AhmedEminYalmandahatratndaYunanSavagali biyetiileyenibirvarlkneesivezafergururununbütünmilletisardnediplerin kaleme sarlarak bu harpte kendisini gösteren Abdülezel Paa gibi millî kahra manlarngöklereçkarldnbelirtmektedir.34AbdülezelPaahakkndakimalû 28

29

30 31

32

33 34

Ülgen, “… ehit Abdülezel Paa…”, s.171. Erol Ülgen, Abdülezel Paa’nn, ehâdetiyle ilgili u bilgileri vermektedir. “…Önce sol kolundan, daha sonra da sa elinden yaralanmasna ramen atndan inmeyen Abdülezel Paa’ya askerleri, daha muhafazal bir yerde bulunmas gerektii ikaznda bulunmu; ancak bu ikazlara ehemmiyet vermeyen Paa’nn cevab öyle olmutur: ‘imdiye kadar bulunduum müteaddid muharebelerde atmdan inmedim, ktamn bandan ayrlmadm. Ölüm korkusuyla geri çekilmek ve saklanmak alçaklnda bulunmadm, yam kemâli bulmu iken mi kendime güldüreceim’. Bu sözlerden sonra yerinden kmldamayan Paa’nn çenesine isabet eden üçüncü kurun onun ehit dümesine sebep olmutur.”; Ayrca Ülgen u bilgileri de vermektedir: “… ehid olmasna sebep olan kurunun, tespit ettiimiz kaynaklarda ‘gösüne, çenesine, azna ve boazna’ isabet etti gibi farkl ekilde yer aldn görmekteyiz.” Bkz. Ayn makale, s.171-172, 172 dipnot bilgisi. Abdülezel Paa’nn, ehâdeti, yukardaki anlatmlara benzer ekilde Dailly News gazetesinde de detayl bir ekilde haber yaplmtr. Ancak yann seksen olduu belirtilmektedir. Oysa 69 yanda ehit olmutur. Bkz. Ali Muzaffer, Abdülezel Paa, s.4-5. Abdülezel Paa’nn ehâdetini müteakip Avrupa basnnda yer alan haberler için ayrca bkz. Ülgen, “… ehit Abdülezel Paa…”, s.175; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. IV, Türkiye Yaynevi, stanbul-1972, s.339; Süer, 1897 TürkYunan Harbi, s.25. Recâizâde Mahmut Ekrem, yazd bir iirinde Paa’nn ehâdetinden sonra vasiyeti üzerine istedii tepede gömüldüünü ve kabrinin üstüne düman askerlerinden ele geçirilen silâhlarn çatlarak bir zafer kubbesi yapldn ifade etmektedir. Bkz. Ülgen, “… ehit Abdülezel Paa…”, s.172; Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupa’da Osmanl Mimârî Eserleri, c.IV, stanbul Fetih Cemiyeti Yay., stanbul 2000, s.181; Özkul, …Abdü’l-Ezel Paa’nn Hayat ve ehadeti, s.21. Servet-i Fünun, 5 Haziran 1313, nr. 327, c.13, s.227; kdam, 16 Muharrem 1315, nr. 1047, s.2; Malumat, 19 Haziran 1313, nr. 88, c.4, s.809. Ziya akir, Sultan Abdülhad’in Yunan Zaferi ve Gizli Siyaseti, Boaziçi Yay., stanbul 1994, s.61; Ayverdi, Avrupa’da Osmanl Mimârî Eserleri, c.IV, s.197-198. Ziya akir, Abdülezel Paa’nn elbisesi ve boynunda asl rovelveri ile defnedildii bilgisini vermektedir. Bkz. Age., s.61. Aydn Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle II. Abdülhamid, Armoni Yay., stanbul 2007, s.568. Babakanlk Osmanl arivindeki belgelerde tespit edebildiimize göre Abdülezel Paa’nn birinci dereceden akrabalar ve haklarndaki bilgiler öyledir: Einin ismi Emine Nesibe Hanm’dr (1274 kuru maa balanmtr- Öl. Ocak/ubat 1900-Ramazan ay). Olu’nun ad Mehmet Said Bey’dir. (3. Ordû-y Hümâyûn Açndan Kaimmakam- Öl. 26 Mart 1898) Kz torunlarnn isimleri Fatma Naciye ve Fatimatüz-zehra’dr. Damadnn ismi Seyfullah Bey’dir. (Muhtemelen Fatima-tüz-zehra’nn eidir- Temmuz 1907’de Rüsumat Emaneti Müdürlüü’ne atanmtr). Bkz. BOA., Y.A.RES. D.No: 89/G.No: 16, L.1-3; BOA., .ML. D.No: 25/G.No: 1315//L-11, L.1-3; BOA., .ML. D.No: 32/G.No: 1317//M-22, L.1-2; BOA., .ML D.No: 36/G.No:1317//Za-29, L. 1-4; BOA., .ML. D.No: 44/G.No:1319 S-33; BOA., .RSM. D.No: 28/G.No:1325 B-16. smet nönü, Hatralar, (Haz.: Sabahattin Selek), 1. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992, s.18. Ahmed Emin Yalman, Yakn Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, (Yay. Haz.: Erol adi Erdinç), c.I, Pera Turizm ve Ticaret A.. Yay., stanbul 1997, s.18.

76 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

matTürkmatbuatyansraAvrupabasnndadayerinialmtr.Özelliklenesir alannda Türk matbuatnda geni yer almtr. Erol Ülgen’in tespitlerine göre Abdülezel Paa hakknda ehâdetine müteakip dönemde onun fiziki portresini, kahramanln, askeri galeyana getiren nutkunu ve ehâdetini konu edinen 170 kadariiryazlmtr.35 Askerî baarlar, kahramanlklar ve kiilii ile tarihi bir ahsiyet olan Abdülezel Paa’nn adstanbul ve Konya’nn büyük caddelerinden birine veril mitir. Ayrca yakn zamanda hatrasna hürmeten onun adna Hadim’de içinde Paa’nnbüstüolanbirparkaçlmtr. BuçalmadaAbdülezelPaa’nnhayat,arivvesikalarnavedöneminkay naklarnadayanlarakhazrlanmtr.Özelliklegörevmahalleri,tayin,terfileriile ald nian ve harb madalyalar ve birinci derecedeki akrabalarnn tespiti bu alandaki boluu doldurmada katk salayaca kanaatindeyiz. Abdülezel Paa ordumuza ve milletimize verdii hizmetleriyle tarihte silinmez yerini almtr. Özellikledoduuilçeiçinbirgururkaynaolmaktadr.ehitolmasnnyldö nümlerindeHadim’deanmatoplantlardüzenlenmektedir.

35

Ülgen, “… ehit Abdülezel Paa…”, s.176.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 77

EKI 

  “ehidiMuhteremElhacHafzAbdülezelPaa” ServetiFünun,5Haziran1313,nr.327,c.13,s.225(Kapak)

78 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

EKII

  AbdülezelPaa’nnDoduuEvBugünküGörünümü Hadimlçesi/AaHadimMahallesi 

 EKIII 

  AbdülezelPaaPark(Hadim/Konya)

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 79

EKIV 

  HassaOrdûyHümâyûnuRedifSnf16.Frkann31.AnkaraLivasKumandanMirliva AbdülezelPaa’nnKonya’yaikiaygitmesineizinverilmesi. BOA.Y.MTV.D.No:38/G.No:28,L.2.

80 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

EKV 

  AbdülezelPaa’nnubat1888’deMirlivaolarakHassaOrdûyHümâyûnuRedifSnf16. Frkann31.AnkaraLivas’naterfisi. BOA..DH.D.No:1066/G.No:83631.



2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 81

EKVI 

   HassaOrdûyHümâyûnuRedifSnf16.Frkann32.AnkaraLivasMirlivasAbdülezelPa a’yatebdilenkinciOsmaniNianverilmesi. BOA..DH.D.No:1099/G.No:86157.

 

82 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

BBLYOGRAFYA  IArivBelgeleri AMilliSavunmaBakanlArivi MilliSavunmaBakanlArivi,581Nolu,3ncüFrkaSubayDefteri. BBabakanlkOsmanlArivi BOA.Y.A.RES.D.No:9/G.No:13,L.12;BOA..DH.D.No:1066/G.No:83631;BOA..DH.D.No: 1099/G.No:86157;BOA.Y.MTV.D.No:38/G.No:28,L.12;BOA.Y.MTV.D.No:40/G.No:56, L.2; BOA. .ML. D.No: 25/G.No:1315//L11, L.1; BOA., Y.A.RES. D.No: 89/G.No: 16, L.13; BOA.,.ML.D.No:25/G.No:1315//L11,L.13;BOA.,.ML.D.No:32/G.No:1317//M22,L.1 2; BOA., .ML D.No: 36/G.No:1317//Za29, L. 14; BOA., .ML. D.No: 44/G.No:1319 S33; BOA.,.RSM.D.No:28/G.No:1325B16.  IIGazeteveMecmualar kdam,16Muharrem1315,nr.1047,s.2. ServetiFünun,5Haziran1313,nr.327,c.13,s.226227. Malumat,19Haziran1313,nr.88,c.4,s.808809.  IIIHatralarTelifveTetkikEserler AliMuzaffer,AbdülezelPaa,PanayotidisMatbaas,stanbul1315. Ayverdi, Ekrem Hakk, Avrupa’da Osmanl Mimârî Eserleri, c.IV, stanbul Fetih Cemiyeti Yay., stanbul2000. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. IV, Türkiye Yaynevi, stanbul 1972. nönü,smet,Hatralar,(Haz.:SabahattinSelek),1.Kitap,BilgiYaynevi,Ankara1992. KasmbinAhmet,1897TürkYunanSava(TeselyaTarihi),(Yay.Haz.:BayramKodaman),TTK. Yay.,Ankara1993. Özkul,Mustafa,ehidiMübeccelAbdü’lEzelPaa’nnHayatveehadeti,stanbul1975. Sun,Selim,1897OsmanlYunanHarbi,GenelkurmayBakanlHarbTarihiDairesiResmîYa ynlar,Ankara1965. Süer,H.Hikmet,1897TürkYunanHarbi,ATASEYay.,Ankara1982. akir,Ziya,SultanAbdülhad’inYunanZaferiveGizliSiyaseti,BoaziçiYay.,stanbul1994. Talay,Aydn,EserleriveHizmetleriyleII.Abdülhamid,ArmoniYay.,stanbul2007. Yalman,AhmedEmin,YaknTarihteGördüklerimveGeçirdiklerim,(Yay.Haz.:EroladiErdinç), c.I,PeraTurizmveTicaretA..Yaynlar,stanbul1997.  IVMakaleler Ülgen,Erol, “1897 TürkYunanSava’nn Ünlü Komutanlarndan ehit Abdülezel Paa(1828 1897),HayatveHakkndaYazlaniirler”,TürkDiliAratrmalarYllBelleten1994,Anka ra1996,TürkDilKurumuYaynlar,ss.169203.    

TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:83105

Year:2010,Issue:3 Page:83105



    MÜTAREKEDÖNEMNDEMERSN’NGAL   CihatYILDIRIM   ÖZET “MütarekeDönemi”,OsmanlDevleti’ninMondrosAtekesAnlamas’nimzalad30Ekim 1918’den24Temmuz1923’deimzalananLozanAnlamas’nakadarolansüreciifadeetmektedir. ”MütarekeDönemi”içinkullandmzbirdieryaygntanmlamaise“MilliMücadeleDönemi” ifadesidir.AhmetzzetPaaHükümetiMondrosMütarekesi’niimzalarkenbumütarekeninkalc birbarahizmetedeceiümidinitayordu.AncaktilafDevletlerimütarekeyürürlüegirdikten sonra,savasrasndakendiaralarndayapmolduklargizlipaylamprojeleridorultusunda hemenigallerekoyuldular. MütarekeDönemi’ndeilkigaledilenyerlerdenbirisideMersin’dir.AynzamandabütünÇuku rova’nn,Urfa’yakadaruzananGüneydouAnadolu’nunveSuriye’ninkuzeyininigalideMer sinüzerindengerçekletirilmitir.MersinLimanbirtrenyoluileAdana’yavedolaysileSuriye veIrak’abaldr.ngilizlerveFranszlarigalmntkasndakibirlikleriniMersinLimanvastas iletakviyeetmilerdir.Bölgedenngilizigalbirlikleriçekilincekontrolvedenetimtamamen Franszlarakalmtr.MersinvehavalisininkontrolününFransa’yageçmesiveberaberindeErme niaznlntaknlklarabalamasbuhavalideKuvayMilliyemüfrezelerininteekkülünde etkiliolmutur.StratejikkonumudolaysileMersin,Çukurova’nn,KuzeySuriye’ninveIrak’n kuzeyininigalivebuigalindevamllnoktasndaönemsahibiolmutur.Buözelliiilede KuvayMilliyemüfrezeleriiçineldeedilmesizaruriolanmühimbirhedefhalinegelmitir.  AnahtarKelimeler Mersin,MilliMücadele,MütarekeDönemi,Fransa,ngiltere  THEOCCUPATIONOFMERSININTHEARMISTICEPERIOD  ABSTRACT “TheArmisticePeriod”referstotheperiodfrom30October1918andonwhichtheArmisticeof Mudroswassigned,totheTreatyofLausanneon24July1923.“TheNationalStrugglePeriod”is anotherpopularnameusedforthesameperiod.AhmetzzetPaawashopingthatthearmistice wouldserveapermanentpeacewhilehewassigningtheArmisticeofMudros.Afterthearmistice cameintoeffect,theAlliesimmediatelybegantheoccupations,inaccordancewiththe partitioningplanstheyhadmadesecretlyduringthewar.Oneofthefirstoccupiedregionswas Mersin.Moreover,wholeÇukurova,SoutheastAnatoliatoUrfa,andtheNorthofSyriawere occupiedviaMersin.MersinPortisconnectedtoAdanabyrail,soitisconnectedtoSyriaand Iraq.EnglandandFrancereinforcedtheirtroopsintheoccupationzonethroughMersinPort. WhenEnglishoccupationforceswithdrewfromtheregion,theFrenchtooktotalcontroland supervisionofMersinanditsenvirons.Meanwhile,Armenianminoritybegantocreate disturbance,andthesewereeffectiveontheorganizationofTurkishNationalistMovement

Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi Aksaray Meslek Yüksek Okulu Öretim Üyesi. [email protected]

84 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

platoonsintheregion.Becauseofitsstrategiclocation,Mersinwascriticallyimportantinthe occupation,andalsointhecontinuityoftheoccupationinÇukurova,NorthernSyriaandthe NorthofIraq.ThismadeMersinanimportantaimthathadtobeachived,fortheTurkish NationalistMovementplatoons.  KeyWords Mersin,NationalStruggle,TheArmisticePeriod,France,England

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 85

 GR Devletlervemilletlerarasndakisavalarnmuhakkakbirnedenivardr. Savalarnnedeniolarakbazendini,bazensosyalveçoukezdeekonomik etkenlerintemeltekilettiigörülmütür.TürkMilleti’nindeitirakettiiI. Dünya Harbi’nin temel nedeni ekonomik idi. Avrupa’daki büyük devletle rin iktisadî nedenlerle siyasî bloklamalar tesis etmeleri ve birbirleriyle re kabetegirmeleribusavataönemlibiretkenolmutur. Ülkelerarasndakirekabette,iktisadîfaktörleröncelikleetkilidir.Ohal deMersinvehavalisininyanitilafDevletleri’nin“Kilikya”tabiriiletanm lad bölgenin tilaf Devletleri’nce igal edilmesinin de nedeni öncelikle ekonomik olmaldr. Kilikya daha I.Dünya Harbi esnasnda tilaf Devletle ri’ninkendiaralarndayaptklargizlipaylamprojelerindepazarlkkonu su olmutu.1 Bu paylam projelerinden Sykes – Picot Mutabakat’na göre Kilikya Fransz nüfuz bölgesi içerisinde yer almtr. 1917 ylnn nisan aynda yaplan St. Jean Maurienne anlamas ile talyanlara, Sykes – Picot Mutabakat’n tanmak kaydyla, Antalya, çel, Konya ve zmir’i içine alan Güneybat Anadolu vaat ediliyordu. Bu ayn zamanda Kilikya’nn Fran sa’ya verilmesi hususunun talya tarafndan da kabul edildii anlamna geliyordu. Batllarn “Kilikya”2 dedikleri Çukurova ve çevresi sahip olduu ikti sadî potansiyel gerei biraz zor paylalmtr. Mesela harp yllarndaki gizli anlamalarda Çukurova Franszlara vaat edilmi olmasna ramen Mersin,TarsusveAdana’yöncengilizlerigaletmilerdir.ngilizlerinbu tavr Fransa’nn protestosuna neden olmu ve ksa bir süre sonra igale Franszlar da itirak etmilerdir.3 ngilizlerin Sykes  Picot Mutabakat’na aykrolarakyaptbuigalikiülkearasndadiplomatikbiranlamazla neden olmutur. Çünkü ngiltere sadece Çukurova’y igal ederek deil aynzamandaIrak’nkuzeyini(Musul)deigaletmeksuretiyleSykesPicot Mutabakat’n iki kere ihlal etmi oluyordu. Bu durum yaklak dokuz ay böyle devam etti. Nihayetinde Fransa, ngiltere ile yeni bir anlama yapa rak, ngiltere’ye Çukurova’daki hâkimiyetini tantmtr. 4 15 Eylül 1919’da imzalanan sözleme gereince Musul’a karlk olarak ngiltere igal ettii Fransz hâkimiyet sahasndaki yerleri boaltmay taahhüt etmitir. Mersin vehavalisiüzerindekiikincihegemonyaproblemitalyaveFransaarasnda yaanmtr. Fransa, Silifke ve çevresinin tarihteki Kilikya Ermeni Devle ti’nin snrlar içinde yer aldn iddia etmitir. Böylelikle tarihî Kilikya 1 2 3 4

KURAT, Y,T.(1986);Osmanl mparatorluu’nun Paylalmas, Bilgi Yaynevi, Ankara, s. 103 vd. Cilicie = Kilikya ( KS ), Kurtulu Sava’nda çel Tarihini Yazma Komitesi, (1971);Kurtulu Savanda çel ,Baha Matbaas, stanbul, s. 40. YAVUZ, B.(1994);Kurtulu Sava Dönemi’nde Türk-Fransz likileri, Türk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s.53.

86 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

snrlarnn Fransz hâkimiyet sahas içinde yer almas gerektii düünce siyle Fransz igal sahasnn bat snrnn Lâmas Çay yerine Silifke’nin batsna kadar geniletilmesini istemilerdir. Yaplan ikili görümelerin ne ticesinde Fransz – talyan igal sahalarnn snr Lâmas Çay yerine Silif ke’ninbatsndaki“BosakDeresi”olarakkabuledilmitir.5 Görüldüü üzere Mersin ve havalisine ngilizler ve talyanlar hâkim olmakistemilerdir.AncakFransaözellikleSykes–PicotMutabakat’ndaki paylam temel bir hareket noktas kabul ederek hem ngilizlere hem de talyanlara Çukurova, Silifke ve havalisindeki hâkimiyetini kabul ettirmi tir. Fransa’nn bu bölgedeki siyasî ve iktisadî menfaatleri nelerdir? gali salkldeerlendirebilmekiçinbuhususlaraaçklk getirmekgerekmekte dir.Buhususlaraaçklkgetirmek,Fransa’nnOsmanlülkesineolanilgisi nin sebeplerini ve özelde Çukurova’nn tercih ediliinin nedenlerini tespit etmeklemümkündür.  FRANSA’NINMERSNVEHAVALSÜZERNDEKEMELLER Fransa, Osmanl Devleti Mondros Mütarekesi ile sava braknca Lüb nan ve Suriye’de bir manda yönetimi kurmutu. Fransa’nn Lübnan ve Su riye’debüyükproblemleriolmayacaktr.ZirasonOsmanlMebuslarMecli si28Ocak1920’deMisakMillikararlarnkabuletmivekabuledilenbu kararlardaSuriyeveLübnanmillisnrlardndabraklmt.AncakFran sa, Suriye ve Lübnan’a ilave olarak Kilikya’y da koloniletirmek istemek tedir. Bu istein Kuzey Suriye’deki hâkimiyetini salamlatrmak gibi bir maksada hizmet etmesi yannda Kilikya’nn sahip olduu iktisadî potansi yelin de önemli bir etkisi olduunu görüyoruz. Her eyden önce Kilik ya’dan kast edilen corafyann snrlarnn nasl olduuna bakmak gereki yor. Franszlarn Kilikya’nn snrlarn farkl ekillerde oluturduklarn gö rüyoruz.Zirabazlarnagörebubölge,AdanaveMersinvilayetleriniiçine alr ve 40.000 km2’ye ular. Bazlarna göre ise Tarsus Çay ile Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin sulad “Çukurova” tabiri ile anlan 5.000 km2’lik bir alanihtivaetmektedir.6FarklekillerdeçizilenbuKilikyasnrlarnnco rafi kstaslara göre tespit edildiini görüyoruz. Ancak Mersin, Adana ve havalisi Fransa tarafndan igal edildikten sonra Kilikya’nn snrlarnn tarihîbirzemineoturtulmayaçalldndagörüyoruz.Ziradahaöncede bahsettiimiz gibi Fransa, Silifke ve havalisini talya’dan talep ederken bu havalinintarihtekiKilikyaErmeniKrallsnrlariçindeyeraldniddia etmivehâkimiyetalanlarnnbatsnrlarnLâmasÇay’ndanalarakSilif

5 6

Age., s.53. AKYÜZ, Y. (1988);Türk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Türk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 175.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 87

ke’ninbatsndakiBosakDeresi’nekadargeniletipSilifkevehavalisinide hâkimiyetalannakatmtr.7 Neticede Kilikya’nn en yaygn kullanlan snrlar içinde Silifke, Mer sin, Tarsus, Adana ve havalisinin yer aldn görüyoruz. u halde Silif ke’den, Hatay’a, Mara’a, Karata’tan Kayseri’ye uzanan bu geni alann ehemmiyetinedir? Öncelikle Kilikya’da Mersin ve Taucu gibi faal halde iki liman yer al maktadr.Buikilimanbüyükbirstratejikdeeresahiptir.Ziraherikiiske lenin de gerisinde büyük bir hinterlant yer almaktadr. Öncelikle Mersin Liman sahip olduu demiryolu balants ile daha ilek ve daha geni bir hinterlanda sahiptir.Kilikya’nnbuulamimkânyanndaaslehemmiyet arzedenyönüiklimiveziraîpotansiyelidir. Franszlar uzmanlara teferruatl raporlar hazrlattrarak Kilikya’y bü tünyönleriileinceletipbuhavalininimkânlarnveFransa’yakazandraca  iktisadî deerleri tespite çalmlardr. Bunlardan biri Beyrut’taki Fran sz Yüksek Komiserlii mensuplarndan Ziraat Mühendisi Achard’a yapt rlmt.1919’dabölgeyidolaanmühendis,raporundaöylediyordu:Mar silya’yaçokuzakolmayanKilikya,Fransa’nnbütünpamukihtiyacnkar layabilir. Bu nedenle Kilikya ve Kuzey Suriye’yi elimizde tutmakta ve pamuk üretimini gelitirmekte çkarlarmz vardr.”8 Görüldüü üzere do kuma sanayisindeki en mühim hammadde olan pamuun Çukurova’da üretilmesiFransaiçinçokmühimdir.Fransa’nnyllkpamuktüketimi1919 ylitibariyleikimilyonbalyacivarndadr.Bupamuktüketimininbilincin deolan,Kilikya’ytanyan,“KilikyaveOsmanlProblemi”isimlibirdeeser yazan Fransz yazar Pierre Redan Kilikya’nn pamuk potansiyeli hakknda öyledemektedir;“Kilikya,butüketiminyarsolan1milyon balyapamu usalarsa,gelimemizvedövizkuruüzerindeolumsuzetkisibulunand ticaretibamllktankurtarmamzkolaylar.”9 Kilikya’nnziraîpotansiyelisadecepamukürünüilesnrlolmaypta hlgiller(buday,arpavs.)yönündendedeerlendirilmektedir.ZiraÇuku rova imdi olduu gibi o dönemde de bir tahl ambar idi. Dier yandan pirinç,tütün,ormanveormanürünlerivemadenzenginlikleriiledeKilik yaFranszlarnilgisiniçekmektedir.PierreRedankoloniletirildiitakdirde Kilikya’dan Fransa’nn alaca vergilerin yüz milyonlarla ifade edileceini tahmin etmektedir.10 Kilikya bu yeralt ve yerüstü zenginlikleri ve ulam imkânlarylatekbanabirçokFranszkolonisiülkeyebedelbirpotansiyele sahiptir. 7 8 9 10

Age., s. 25. Age., s. 176. Age., s. 177. Age., s. 177.

88 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Mehur Türk dostu Fransz yazar Pierre Loti, Kilikya için u deerlen dirmeyi yapmaktadr: “Aslnda bu ülke, kapsz yüksek duvarlarla çevril meye,dtemaslardankorunmayalayktr,takiarhareketlivedengesiz dünyamzda, sükûnet ve hayal için bari bir köe kalsn. Buras lekesiz bir dürüstlüün gerçek yurdu, yakn dounun Levantenlerinin menfaatperest lii ve üçkâtçln asla kendine bulatrmayan bir çeit cennettir; bu ül kede iler yazya dökülmeden yaplr, verilen tek söz yeter. Orada örfler patriarkalvesafkalmtr;enfakirinsanlarcabileyaygnbirfazileteklin de övalyece bir misafirperverlik gösterilir...”11 Kilikya’nn Türklüünü savunan Pierre Loti Kilikya’y sömürgeletirmek isteyen batl diplomatla rnbuplanlarileilgiliolarakda“Kilikya,Türkvatannnenayrlmazpar ças, hatta kalbidir; Avrupa diplomatlarnn onu bir an bile esir etme gibi hakszbirprojeyinedenvenaslkurduklarnainsanaar.”12 PierreLotinekadaraarsaasnAvrupaldiplomatlarKilikya’yTürk vatanndan ayrp sömürge haline getirmeye kesin kararldrlar. Özellikle de Loti’nin ülkesi ve Loti’nin vatanda olduu Fransa, Kilikya kolonisini kurmak için gerekli siyasî ve askerî alt yapy da hazrlamtr. Fransa’nn Kilikya’danbeklentilerini,birbakaifadeileKilikya’nnFransaiçintad siyasî ve iktisadî deeri en güzel bir ekilde ifade eden kii Adana’da bir süre gal Kuvvetleri Komutanl da yapan Albay Brémond olmutur. Adana’da gal Kuvvetleri Komutanl’n yapt süredeki hatralarn yazd kitabnda Brémond Kilikya için u anlaml benzetmeyi yapmtr: “AlpleresahipbirMsr”.13 Bize göre Brémond’un bu tanmlamas Fransa’nn bütün emellerini ve politikalarnnnedenleriniçokksaveözlübirekildeifadeetmektedir.Bu tanmlama itiraf edilmeli ki Çukurova ve çevresi için yaplm en güzel benzetmedir.  MERSN VE HAVALSNDE GAL HTMALNE KARI ALINAN TEDBRLER Mondros Mütarekesi’nin imzalanp ordulara teblii ile birlikte mütare ke hükümlerini gören Mustafa Kemal Paa bu mütarekenin tilaf Devletle ri’nce planlanan igallerin açk bir habercisi olduunu anlamt. Ksa bir süre sonra skenderun’un veya da Mersin ve havalisinin igal edileceini düünmekiçinkehanetegerekyoktu.Ziramütarekehükümleriveözellikle ngilizlerin,OsmanlordularnntasfiyesiiçinönerdikleriveHarbiyeNeza reti’ndenErkanHarbiye–iUmumiyeReisiFerikCevatimzasileHariciye Nezareti’ne gönderilen 19111918 tarihli tezkere içeriinde bahsedilen tas 11 12 13

Age., s. 177. Age., s. 177 vd. BREMOND, E;(1921), La Cilicie en 1919 – 1920, Revue des Etudes Arméniennes, Paris, s. 76.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 89

fiye plan14 ve bu plann uygulanna yönelik olarak 02121918 tarihinde II.OrduErkanHarbiyeRiyaseti’ninyaynlad“karargahemri”15hereyi açkça göstermekteydi. Nitekim ngilizler Mütareke’nin yürürlüe girmesi ninüzerinden36saatgeçmeden1Kasm1918’deMusul’unveazsonrada skenderun’un teslimini resmen istediler.16 Mütarekenin 7. maddesine isti nadenMusul’uteslimalmaktadirenenngilizler,3Kasm’da ileriharekâta geçerek8Kasm1918’deMusul’agirmilerdir.Musul’unigalindenbirgün sonra9Kasm1918’dedeskenderunigaledilmiti.17 BugelimeleriöncedensezenveHarbiyeNezaretiilehükümetiuyaran YldrmOrdularGrupKomutanMustafaKemalPaaigallererazolma yacanbeyanettiiiçinhemengörevinesonverilmitir.YldrmOrdular GrupKomutanlve7.OrduKomutanl’nnlavilegörevisonlandrla rakstanbul’açarlanMustafaKemalPaaAdana’dakibuksagörevsüre sinceAdana,Mersinvehavalisiiçinbaztedbirleraldrmvetavsiyelerde bulunmutur.MustafaKemalPaa’dankomutaydevralanII.OrduKomu tan Nihat Paa’da görev yapt süre içerisinde Mersin, Adana ve havali sindeigalihtimallerinekartedbirleralmayadevametmitir.Dolaysile Mersinvehavalisindemuhtemelbirigalekaryaplanhazrlkçalmala rn ve alnan tedbirleri M. Kemal Paa’nn ve Nihat Paa’nn çalmalar olmaküzereikiayrbalkaltndaelealmayuygunbulduk.  aMustafaKemalPaa’nnAldrdTedbirler: Mondros Mütarekesi’nin imzalanp ordulara teblii ile birlikte Mustafa Kemal Paa Yldrm Ordular Grup Komutanl görevini devralmak için 31 Ekim 1918 Perembe günü Raco’dan Adana’ya geldi ve emir komutay devrald.18 Mustafa Kemal Paa Adana’da göreve balar balamaz halk ile detemasageçmi,halkgerekliekildeuyarmveAdana’nnerafilede vamlsurettekonuuponlaraigalihtimalinekaralnmasgerekentedbir leriayrntlolarakanlatmtr.SancaklardancivarehirlerdengelipMusta fa Kemal Paa ile görüenler onun fikirlerini, düüncelerini kendi ehirle rindehalkaveilerigelenlereaktarmlardr.MustafaKemalPaa’nneraf layapttoplantlardaMersin’ioesnadaAdanaLisesiMüdürüolanNiyazi Bey(Ramazanolu)temsiletmitir.19 MustafaKemalPaaAdana’dagörevebaladktansonraigalihtimalle rinekargüneybölgesindevegeneldealnmasnngerekliolduunainan d tedbirlerle ilgili olarak, Harbiye Nezareti’ne, ordu komutanlklarna 14 15 16 17 18 19

HTVD, S:21, Ves:780 ATASE Ar. Kls:240,D:8,Fh:11 SARIHAN, Z.(1993);Kurtulu Sava Günlüü, C-I,Türk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s.5 Age., s,18 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi ( HTVD ), Say: 27, Ves: 690–691–696–697; SARIHAN, age., s.3. KS, s. 29.

90 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

birer yaz göndermitir. Mustafa Kemal Paa’nn önerdii tedbirler öyle dir:20Ordularnmuharipkuvvetlerinin terhisine rameniçgüvenliintesi sindeki rolü gerei jandarma birlikleri takviye edilmeli, genç subaylar ve astsubaylarlagençneferlerjandarmayakaydrlmaldr.Özelliklegüneyde ki ordularn silah, cephane, mühimmat ve erzaklar Anadolu’ya Afyon ha valisine nakledilmeli, bu arada jandarmann ihtiyaçlar da dikkate alnma ldr.Terhisedilecekolanyedeksubaylardanistekliolanlargüneydeemni yet komiseri, komiser yardmcs ve bucak müdürlüklerine atanmaldr. Terhisedilecekneferlerinterhisilemindegençneferlerinilemleri gecikti rilmelidir.Güneybölgesihalknabilhassadaköylerinebolsilahvecepha ne datlmal, dalar arasndaki müsait yerlerde ve emin ellerde silah ve cephanesaklanmaldr.Bezginvebitkindurumdakihalkdauyarlmaldr. Ordukomutanlarn,HarbiyeNezareti’nivehükümetibuekildeuyar dktan sonra Katma’da bulunan Ali Fuat Paa’y Adana’ya çarmtr. Ali FuatPaa4Kasm1918’deAdana’yagelmiveM.KemalPaailehâlihazr dakidurumvegelecekhakkndagörüalveriiyapmtr. 21Bugörüme, iki komutann Millî Mücadele boyunca ve Cumhuriyet Devri’nde devam eden ibirlii, fikir ve hedef birliinin temeli olmutur. Bu görümede iki komutan igal ihtimallerine kar Çukurova’da bir “direni merkezi” kur may kararlatrmlardr. Ancak iki komutan bu direni merkezi düünce sini hayata geçirememilerdir. Zira Mustafa Kemal Paa 7 Kasm 1918’de Yldrm Ordular Grup Komutanl’nn ve 7. Ordu’nun feshedilmesi ile Adana’danayrlmakzorundakalmtr.22 M.KemalPaa4–5Kasm1918’deAliFuatPaailegörütüktensonra5 Kasm 1918 Sal günü akam Mersin’e gelmitir.23 Mersin’deki 23. Tümen Komutan Miralay Bahaeddin Bey’in misafiri olmutur. M. Kemal Paa’nn terifleri vesilesi ile kendisini ziyarete gelen Mersinlilere durumun kötüye gitmekteolduunuanlatmvegecegeçbirvaktekadarsohbetedipalna bilecektedbirlerhakkndabilgivermitir.“BuaradamutasarrfveJandar maBölükKomutanYüzbaTalatBey’içartm,karakollar,miktarlarve silahlar hakknda bilgi aldktan sonra Silifke snrlar ve Toros eteklerinde karakollarn arttrlmasn, depodaki yeni silahlarn bol cephane ile da köylerine datlmasn tavsiye etmiti. Paa’nn bu istei üzerine Yüzba TalatBeySeyyarJandarmaMüfrezesiKomutanAslanköy’lüHüsnü(Yld rm)vastasiledaköylerinesilahvecephanedatmtr.” 24

20 21 22 23 24

Age., s. 29. SARIHAN, age., s. 10. Age., s. 15. GENÇ, . (1965b):"stiklal Sava'nda Mersin'i Kurtarma Çabas",Kuva-y. Milliye Dergisi, Say: 55, Mersin, s. 15; KS, s.30; SARIHAN, age., s. 10. GENÇ, .(1965a) : "ki Karlama Bir Gerçek", Kuva-y Milliye Dergisi. Say:54, Mersin, s. 13; KS, s. 30; SARIHAN, age, s.12.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 91

M.KemalPaa’nnAdana,Mersinvehavalisiiçinönerdiibutedbirle rin alnmas ve gerekli hazrlklarn yaplmas ii daha sonra II. Ordu Ko mutan Nihat Paa tarafndan yerine getirilmeye çalacaktr. Ancak daha Mütareke’nin üzerinden ksa bir süre geçmi olmasna ramen gelecei böylesinenetbireklidegörmesivetedbirleraldrptavsiyelerdebulunma s, igal günlerinde, M. Kemal Paa’nn haklln ve ileri görülülüünü ortayakoymutur.ÖzellikleMersinveçevresiiçinaldrdvetavsiyeettii tedbirler sayesinde Mersin igal edilmi olmasna ramen igal bat ve ku zeyistikametindeilerleyememivebuhavaliköylülerininciddidireniiile karlamtr. Dier yandan Toroslar’daki köylere nakledilen silah ve cep hanelerMersinvehavalisindeteekküledenKuvayMilliyemüfrezelerine yararsalamtr. M. Kemal Paa ksa süren bu komuta görevi süresince gerekli gördüü ve inand tedbirleri aldrp tavsiyelerde bulunmu ve görevi Nihat Pa a’ya devredip giderken kendisini uurlamaya (yolcu etmeye) gelen Ada nallara:“Adanallar,silahlarnzasahipvehâkimolunuz!Bizimiçinsava bitmemitir. Asl sava bundan sonra balayacaktr” 25 demitir. Böylelikle MillîMücadele’nindeilkiaretinivermitir.GerçektenM.KemalPaa’daki Millî Mücadele fikrinin belirip ekillenmesinde Adana ve Mersin’deki te maslarnnönemlibirrolüolmutur.ZiraM.KemalPaa15Mart1923’teki Adana ziyaretinde “bende bu vekayiin ilk hissi teebbüsü bu memlekette, bugüzelAdana’davücutbulmutur.”demitir.26  b.NihatPaa’nnAldTedbirler: Yldrm Ordular Grubu lavedildii için Mustafa Kemal Paa stan bul’açarlmtr.LavedilenYldrmOrdularGrubu’ndankalanbirlikler leII.OrdutekiledilmiveII.Ordu’nunKomutasNihatPaa’yaverilmiti. MustafaKemalPaa10Kasm1918’deemirkomutayNihatPaa’yadevre derek Adana’dan ayrlmtr.27 Böylelikle Çukurova’da ordularn terhis i lemlerini yapmak ve gerekli tedbirleri almak ii Nihat Paa’ya kalmtr. NihatPaa’yaordununtahliyeveterhisiilemlerindeHarbiyeNezareti’nce ngilizlerledirektolaraktemasageçipgörümeyetkisivermitir.28 II. Ordu Komutan Nihat Paa, 24 Kasm 1918’de Çukurova’nn boal tlmasmeselesinde20KolorduKomutanAliFuatPaaaraclilengiliz lerin Halep’teki ordu kumandanna 9 maddelik bir teklif göndermitir. Ni hatPaabuteklifilezamankazanpordununselametleçekilmesini,silahve

25 26 27 28

KS, s. 31. AYHAN, Y.(1963): Mustafa Kemal'in Pozant Kongresi ve Adana'nn Kurtuluu, pek Matbaas, Adana, s.65. SARIHAN, age., s. 20. KS, s. 34.

92 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

cephanelerin emniyetle Toroslar’n kuzeyine aktarlmasn temin etmeyi planlamtr.Bundadabüyükölçüdebaarlolmutur.29 Nihat Paa bu tahliye ilemiyle urarken dier taraftan baz tedbirler alphükümetedeuyarlardabulunmutur. ngiltere’nin, Adana Vilayeti’nin Osmanl Ordular’nca tahliyesinde s rar etmelerinin Adana Vilayeti’ni ehemmiyetli bir konuma getirdiini be lirtmiveuistekvetavsiyelerdebulunmutur:30 a.ValiNazmBeykiilikitibariyleafif,halimvesükûnetsahibidir.Ge reindehükümetitemsiledebilecekbirkapasitedeolmaddolaysylafaal birvaliilebecayiigereklidir. b. Mersin ve Cebeli Bereket (Osmaniye) mutasarrflarnn yetersiz ol duklarkanaatinebinaenbecayiveyatebdilleri. c.SilifkeMutasarrf’nnaslenamlolmasveArapHükümeti’ninHa lepValilii’negetirilenükrüElEyyubi’ninkardeiveyadayeeniolabile ceidolaysilekat’iyyentebdili. d.Adana’yapekmüsaitbirpolismüdürülazmdr. e.Adana–MersinvedierErmenilerlemeskunyerlerdekipolismüdü rü,komiserveserkomiserlerin“tehcirdönemi”ndeçalanlarngüvenlikle riaçsndangörevyerlerinindeitirilmesi. f.Ayndurumjandarmazabtaniçindegeçerlidir. Nihat Paa’nn bu teklifi müspet karlanm ve Adana’daki jandarma taburualayasancaklardakibölüklertabura,kazalardakitakmlarbölüklere dönütürülmütür. Ayrca Ba Komiser Mehmet Ali, Jandarma Komutan YüzbaTalatBeyvebazmemurlarMersin’denayrlmtr.Yedeksubaylar jandarma ve emniyet tekilatna alnmlardr. Dier yandan Mersin Tabu ru’naBinbaZühtü,YüzbaHaydar,ÜstemenGalip,Nazmi,evket,Av nivekâtipliedeAliRzaBey’leratanmlardr.31 Nihat Paa jandarma’y güçlendirmek için vilayet emrine 1200 piyade eriverdi.Dahaçekilmeilemibalamadanjandarmanntakviyesidüünce siyle12.Kolorduve24.Tümen’insüvarierleri“asayiikorumak”içinAda na Vilayeti emrine verilmiti. Böylelikle jandarma birlikleri mümkün mer tebe takviye edilmitir.32 Bir yandan da Toroslar’daki Gülek, Karaisal ve köylerine silah ve cephane dattrmtr.33 Ayrca Polis kadrosuna da hu kuktahsiligörmü15kiiverilmitir.34

29 30 31 32 33 34

Age., s. 34. HTVD, Say: 32, Ves : 792; KS, s.36; T..H., s. 86. KS, s. 35. BELEN, F.(1973);Türk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ankara, s. 31; (TH) Türk stiklal Harbi, (1992),Genelkurmay Yayn, Ankara s. 86. KS, s. 36. TH, s. 87.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 93

Bütünbuhazrlklarnyaplmasvediertaraftanordununtahliyesii lemlerinin tamamlanmas35 neticesinde II. Ordu Komutan Nihat Paa, Po zant güzergâhndan Konya’ya gitmek üzere Adana’dan ayrlmtr. Son olarak 15 Aralk 1918’de 12. Kolordu Komutan Albay Fahreddin Bey’de karargâhilebirliktehalkngözyalararasndaAdana’danayrlmtr.3623 Aralk 1918’de karargâh ile birlikte Pozant’ya gelen Nihat Paa karargâh ile birlikte Pozant’ya geliini Erkan Harbiye Riyaseti’ne bir yaz ile bil dirmivebuyazsnda“Adana–MersinarasndakibazmevkilereFransz askerikonmasndancüretalanFranszüniformasntayanbirçokkomiteci Ermeni’nin Türklere sarkntlk ettikleri ve satatklarnn anlald”n37 bildirmitir. Bu durum igalin ilk günlerinde Mersin ve havalisi halknn igalcilerin insafna brakld ve kendi balarnn çarelerine bakmaktan bakaçkaryollarolmadgerçeinideortayakoymaktadr.  MERSN’NNGLZVEFRANSIZASKERLERNCEGAL Mersin’inigalihususundakaynaklardabirçelikiyeralmaktadr.Mer sin’iöncengilizlermiyoksaFranszlarmigaletmilerdir?galtarihinde de çelikiler yer almaktadr. Mesela birçok kaynan 17 Aralk 1919 olarak belirttii igal tarihini E. Behnan apolyo “Kuvai Millîye Tarihi” isimli eserinde 21 Aralk 1918 olarak zikretmitir.38 Dier yandan Fikri Mutlu Mersin’de yaynlanan Kuvai Millîye Dergisi’ndeki bir yazsnda Mersin’in 27 Kasm 1918’de ngilizler tarafndan fiilen igal edildiini yazmaktadr.39 Fikri Mutlu “Kurtulu Savanda çel” isimli eserde ilgili ksm kaleme al mburada17Aralk1918’deFranszlarnMersin’iigalettiiniyazmtr. Anlald kadaryla Mersin’i birbirine yakn zamanda ve hatta bizce ayngüniçindengilizlerveFranszlarmüterekenigaletmilerdir.Önce likle Mersin’de karaya ngiliz askerleri çkm ve bunlar Franszlar takip etmilerdir.Zira25Kasm1918’debirngilizgemisiMersinLiman’nagele rek limandaki torpilleri toplayp geri dönmü ve liman muhtemel bir ç karmaya hazr hale getirmitir.40 16 Aralk 1918’de Mersin açklarna tilaf Devletleri’neaitçkarmagemilerigelipdemirlemilerdir.17Aralk1918’de sabahsaat9.00’dangilizbayratayanbirtekneMerkezskelesi’ninyol cuindirmemerdivenineyanamveiskeleyeçkanbirngilizsubayskele Komiser Muavini’ne bir mektup brakp geri dönmütür. Mutasarrf Galip Bey’ehitabenyazldifadeedilenbumektuptaatekesin7.maddesiuya rncaasayiisalamakamacileKilikya’nnigalineMersin’denbalanaca 35 36 37 38 39 40

JAESCHKE, G.(1991);Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Türk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 32. KS, s.36. TH, s. 88. APOLYO, E. B.(1957); Kuva-y Millîye Tarihi, Ayyldz Matbaas, Ankara, s. 144. MUTLU, F.(1968), “Millî Kurtulu Savamzdan Hatralarm “ Kuva-y Milliye Dergisi. Say: 92, Mersin, s. 9. MUTLU, agm., s.9.

94 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

,çkarmannistasyonyaknndakiiskeledenyaplaca,Osmanlidaresine ve memurlarna karlmayaca, igalin geçici olduu, halkn heyecana kaplmamas, herhangi bir kar koyma sorumluluunun idare amirliine ait olaca bildiriliyor. Ayrca iskele civar meydanl, ngiliz fabrikalar, istasyonbinasveAmerikanKoleji’ninigaledileceivegereklitedbirlerin alnmasisteniyordu.41 Bu mektubu alan Mutasarrf Galip Bey telgrafhaneye giderek makine bandaAdanaValisiilegörümüvegereklitalimatlaralaraksözkonusu isteklerederiayetetmeksuretiyleehirdekiemniyetgüçleriniigaledilecek bölgeyekaydrmtr. ngilizlerayngünsaat10.00ve11.00arasndaçkarmagemilerinilima na alarak çkarma harekâtn balatmlardr. “Almanlarn savatan önce yaptklar istasyon civarndaki havai hatl demir iskeleden Hintli Müslü man birliklerinden Yüzba Mehmet Selahattin Han komutasndaki bölük çkmaya balam, bunu dier bölükler izlemiti.”42 ngilizler Mersin’in i gali için Karargâh Halep’te bulunan Suriye Ordusu Komutan Mc Andrew’in emrinde bulunan Müslüman ve Mecusî askerleri göndermiler di. stasyonu Arthur isimli üstemen komutasnda küçük bir birlikle kont roledenngilizlerAmerikanKoleji’ndekarargâhkurmulardr.ngilizgal Kuvvetleri Komutanl bir mesaj yaynlayarak Mutasarrfa gönderilen mektuptaki not tekrar edilmi ve ayrca halkn heyecana kaplmamas is tenmitir. Mersin’inFranszlartarafndanigal edilmesinibekleyenErmenilerka raya çkan ngiliz üniformal Hintli Müslüman askerleri görünce hayal k rklnauramlardr.43Ancakbuhayalkrklksasürmütür.Ziraayn günFranszlardaigaleitiraketmilerdir. ngilizlerin Mersin’de karaya asker çkardklar 17 Aralk 1918 günü, Franszlarda Mersin’in igaline itirak etmi ve çou Ermeni olmak üzere 1.500 Fransz askerini Mersin’e çkarmlardr. 44 Fransz igal kuvvetlerinin Mersin’in igaline katlan ilk birliin says kaynaklarn genelinde 1.500 olarakifadeedilmikenTevfikBykloluTürkstiklalHarbi–Iisimliese rinde 150 kii45 ve II. Ordu Komutan Nihat Paa’nn Pozant’dan Harbiye Nezareti’negönderdiiifrede46500kiiolarakifadeedilmitir.Mersin’eilk çkan birliin saysnn 1500 civarnda olmas muhtemeldir. Zira farkl ra kamlar yazm hatasndan kaynaklanabilecei gibi, igale itirak eden Fran 41 42 43 44

45 46

KS, s. 39–40. SARIHAN, age., s. 65; KS, s. 40 KS, s. 40. BIYIKOLU,T.(1962);Türk stiklal Harbi-I,Genelkurmay Basmevi,Ankara, s. 70; ENER, K.(1963), Çukurova'nn gali ve Kurtulu Sava, Berksoy Matbaas, stanbul, s.15; MUTLU, agm., s.9; SARAL, A. H. - SARAL, T.(1970); Vatan Nasl Kurtarld, Türkiye  Bankas Kültür Yayn, Ankara 1970, s. 99. BIYIKOLU, age, s. 70. HTDV, Say: 33, Eylül 1960, Ves: 830.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 95

sz birliinin Ermeni gönüllüler ve Franszlardan teekkül etmesi dolays ile igalci birlikteki Franszlarn saysnn dikkate alnmasndan kaynakla nabilir.Ayrcabusayigalitakipedengünlerdeartmayadevamedecekve yenibirliklerleigalmntkastakviyeedilecektir.47 Franszlarn Mersin’in igaline itirak edecekleri ve hem de bu i için Ermeni gönüllüleri getirecei haberi halk endielendirirken Mersin’deki etnik unsurlarda özellikle Ermenilerde büyük sevince yol açmtr. Mer sin’in Türk ahalisi endielerini ngiliz igal kuvvetlerinin yetkililerine ilet miler ve neticede “Fransz askerlerinin çk srasnda meydana gelmesi muhtemel olaylar önlemek için Jandarma Taburu’nun ngiliz birlikleri ile ibirliiyapmaskararlatrlmt.”48 Dier yandan ngiliz gal Kuvvetleri Komutanl Mutasarrfla ba vurarakFranszbirlikleriiçinuygunbiryergösterilmesinitalepetmilerve neticede ehrin ortasnda deniz kenarnda bulunan Ta Han’n Fransz ka rargâholmaskararlatrlmt. Yarbay Romieu komutasndaki 1.500 kiilik Fransz birliinde sadece 150kiiFranszidi.DieraskerleriseErmeniLejyonlardanmüteekkilidi. Bunlar Suriye, Lübnan ve Msr’dan toplanan “Lejyon de Ermenian” ismi verilen gönüllü Ermenilerdi. Fransz üniformasn giymek suretiyle Mersin vehavalisininigalineitirakedenbuErmenigönüllüleriFransatarafndan Msr’da kurulanDouLejyonAlay’natabiiidiler.49Bukuvvetleriniçinde birmiktarCezayirliveTunuslumüstemlekeaskeridemevcutidi. “Ermeni gönüllüleri, iskeleye ayak basar basmaz naralar atmaya mu kaddesataküfürlersavurmayabalamlardr.GümrükMeydan’nageldik lerindebinadaki(eskigümrükbinas)ayyldzlar(binannmuhtelifyerle rinde ta kabartma ve dökme mevcut olan) görünce bir an durakladktan sonra çkardklar küçük baltalarla bunlara saldrmlar ve bir ksmn par çalamlard.”50 Fransz igal kuvvetleri bünyesinde Lejyon de Ermenian’a bal Ermenilerin igal bölgelerine gelmesi ile birlikte gerek tehcire tabi tutulan bölgenin eski yerli Ermenileri gerekse bu kapsam dnda olan ve Çukurova bölgesi dnda yaayan Ermeniler igal edilen bölgeye göç et meksuretiyleköyvekasabalarayaylmayabalamlardr.51 Yarbay Romieu Mersin’deki igali ve igalci kuvvetlerin yerletirilmesi iini tamamladktan sonra Tarsus, Adana ve Pozant’nn igaline itirak etmeküzereMersin’denayrlmtr.“Mersin’dealkonulanErmenigönüllü leri(Gamavorlar)TaHan,Araplar Köyü,HristiyanKöyü(halen Osmani yeMahallesi)çevresiile MesudiyeMahallesi kuzeyindebulunanzeytinlik 47 48 49 50 51

SARIHAN, age. s.67 KS, s. 42. LTER, E.(1974), "çel'de Ermeni Faaliyetleri, Güven Matbaas, Ankara, s.72 ; "Legion d' Orient" KS, s. 43; LTER, age., s. 72. ENER, age., s. 15.

96 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

teki çadrlara, Fransz asll askerlerle Tunus ve Cezayirliler de klaya ve Müftü Mahallesi’ndeki (halen Hamidiye Mahallesi) Medreseye yerletiril milerdi. Askerî komutanlk karargâh ve ikametgâh önce ngiliz uyruklu Rikards’nevidahasonradadiOkulu(YankMektep)olmutu.”52 17 Aralk 1918’de Mersin’in bu igaline ilaveten Mersin’i igal eden kuvvetlerdenayrlanbirktaFranszaskerleri19Aralk1918’teTarsus’uve 20Aralk1918’teAdana’yigaletmitir.BöylelikleMersinvehavalisi,M sr ngiliz Kuvvetleri Komutan General Allenby’nin emri ile igal edilmi tir. XXI. ngiliz Kolordusu’na bal olan Suriye Fransz gal Kuvvetleri Komutan General Hamlin, 19 Aralk 1918’te Mersin’e gelmi, Mersin’den Adana’ya oradan da Toros Tünelleri’nin igalini düzenlemek üzere Pozan t’yagitmitir.53 FranszTemsilcilerMeclisi’ndemilletvekillerindenChappedelaineMer sinvehavalisininigaliniöyleanlatmtr: “1918 sonlarndayz; Türkiye ile mütareke imzalanmtr. Franszlarn gelip Kilikya’y igal edecekleri öreniliyor. Her eye ramen Hristiyan halk gibi Müslüman halk da safça bir merakla sahile, Mersin skelesi’ne ylyor.KilikyahalkFransa’nnbüyükaskerlerinidoudayenilmezsan lan Alman mparatorluu’nu yere seren Marn ve Verdun galiplerini gör mekistiyor.HalkkitlehalindeMersinsahilinebirikiyor. te uzaktan duman tüten gemiler göründü: Yaklayorlar; sandklar denize indiriliyor. Halk karaya çkan Verdün galiplerini görecek. Hayret! Askerlerimizin anl üniformalar altnda ne görseler beenirsiniz? Ezeli dümanErmenilerintüysüzyüzünü!”54 Fransz milletvekillerinden Chappedelaine’nin bu anlatm Franszlarn Kilikya’dauyguladklarErmenipolitikasnnbirnevieletirisidir.Fransz larn igal kuvvetleri bünyesinde Ermenilere böyle fazla bir ölçüde yer vermelerininamac,“ErmenileriKilikya’nnkurtuluunaitirakettirmekve böyleceonlarnmillî emelleriningerçeklemesiiçinyenidelillervedestek lersalamakt.”55 Franszvengilizigalibusuretlegeliirkenvedahaigalinilkgünün deFranszigalkuvvetlerininhimayesindekiErmenigönüllülerinintakn lklar zuhur ederken II. Ordu Komutan Mirliva Nihat Paa Pozant’dan Harbiye’yegönderdiiifreilebuigalihabervermitir.56Mersinvehavali sinin dolaysyla Kilikya’nn haksz bir muamele ile ve mesnetsizce igali karsnda Osmanl Hükümeti acze dümütür. Harbiye Nezareti Adana Vilayeti’nin igalini mütarekeye aykr görüyor ve hükümetten bu tecavü 52 53 54 55 56

KS, s. 43–44; Bugün Rikards'n evi ve dadi Mektebi mevcut deildir. BIYIKOLU, age., s. 70; TH, s. 92. AKYÜZ, age., s. 178. Age., s. 181. HTVD, Say: 33, Eylül 1960, Ves: 830.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 97

zün önüne geçilmesini istiyordu. Osmanl Hariciyesi dolaysyla hükümet bu konuda yapt teebbüsün sonucunu Harbiye Nezareti’ne bildirirken buigaliönlemektekiaczinideifadeediyordu.Buyazda“AdanaVilayeti, Allenby tarafndan kontrol altna alnmtr. Tecavüzün siyaseten önüne geçmekmümkündeildir.tilafmakamlar‘mütarekebardemekdeildir, harp fiili muhasamat olmakszn devam etmektedir’ diyorlar. Bavurular mz tetkik ve müzakere dahi etmiyorlar. Bu suretle tilaf Devletleri tedrici istilaya güya harben igal mahiyeti vererek hareket ediyorlar. Siyaset yo luyla yaplacak bir ey kalmamtr. Nezaretlerden gelecek bu yoldaki i’arlarnbundansonra bilgi kabilindentelakkiyemecburum”deniyordu.57 17Aralk1918’deMersin’debalayanFranszigaliksabirsüreiçindedo uda Urfa’ya kadar ilerlemi kuzeyde Pozant’nn ilerisindeki Akköprü’ye batdadaMersin’inbatsndakiAlataÇay’nakadargenilemitir. Mersin’de Mc Andrew komutasndaki ngiliz gal Kuvvetleri’nin gö revleriehiriçiasayiisalamakt.Franszlariseigalbölgesininsivilyöne timiniyapyorlard.Jandarmakuvvetleriellerindeolduundanköylerinde asayiinisalayacaklard.  FRANSIZLARIN MERSN’DE HÂKMYETLERN GÜÇLENDR MELER Franszlarn Mersin’de idarî ve askerî hâkimiyeti tesis etmelerini anlat madan önce igal bölgelerinde nasl bir idarî taksimat yaptklarna bakma lyz.FranszlarigalettikleriOsmanltopraklarnuikimntkayataksim etmilerdir: aSuriyeveLübnan(skenderundahil)GarpMntkas b Urfa – Mersin Sanca Alata Çay dousuna kadar Dou Anadolu imalMntkas Her iki mntkada Bakomiser sfat ile George Picot’nun yönetiminde idi.Vilayetmerkezindevaliyetkilibir“administratör”,sancakvekazalarda mutasarrfvekaymakamyetkili,“suguvernör”ismiverilenidarîyetkililer görevlendirilmitir. Bunlar ayn zamanda bulunduklar yerin askerî komu tanlaridiler. Fransa Hükümeti 25 Aralk 1918’de Albay Brémond’u “Ermenistan Ba Yöneticisi” unvanyla Kilikya’ya göndermi ve o da 9 Ocak 1919’da Ada na’ya gelerek hükümet konana yerlemitir. “Ermenilerin dare efi” un vann tayan Brémond’un resmi mühründe “Ermenistan darî Servisi” ibaresi yer almakta idi.58 Albay Brémond Beyrut’ta bulunan Yüksek Komi ser George Picot’ ya bal idi. 59 Ayrca Franszlar posta pullarnn üzerine 57 58 59

TH, s. 92. BELEN, age., s. 32; AKYÜZ, a g e, s. 181; SARIHAN, age., s. 88. KS, s. 93; AKYÜZ, age., s. 179.

98 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

de Cillice” damgasn vurmak suretiyle hâkimiyetlerini hissettirmeye ba lamlardr.60 “Mersin’e igal kuvvetleri komutan ve guvernör olarak Binba Anfre atanm ve idarî çalma yeri olarak Hükümet Kona’ndaki Genel Meclis Salonu’na yerlemitir. Tercüman olarak da yanna Fransz Konsolosluu memurlarndanMardirosDellalyan’almtr.”61 Franszlar, ngilizlerin Osmanl idarecilerine karmamalarna karn, kendi denetimlerini tamamen kurabilmek için bütün resmi dairelere el at mlardr.GuvernörAnfre“kontrolör”olarakDenizSubayTilçer’igümrü e, Üstemen Salandr’ belediyeye, Baçavu Patini’yi emniyete tayin et mitir.DahasonrakontrolörvetercümanolarakHapetTulumcuyanmaliye ve tapuya, skenderunlu Yedek Subay Yakupyan jandarmaya, skender Butros adliyeye yerletirilmitir. Salandr’n tercümanlna Fahri Bey (Merzeci), Belediye Riyaseti’ne Ahmet Hallaç, Gümrük Müdürlüü’ne de Belen’li efik, Posta Telgraf Müdürlüü’ne stekan atanmtr. Guvernör Anfreböyleceehirmerkezindekibütünresmidaireleridenetimvegözetim altnaalptambirhâkimiyettesisetmitir.62 Guvernör Anfre’nin bu idarî atamalar Mersin ehir merkezinde yaa yanözellikleresmidairelerdeçalanvedeigalitasvipetmeyenMillîMü cadele taraftar olan ahslarn takibine ve de görevlerinden alnmalarna yolaçmtr.Guvernör’ünbuskyönetimivetakibineticesindeNüfusMü dürü Ziya Bey (Yalaz), Belediye Doktoru Hayri Bey (Dolunay) ve Tarsus Kaymakam Hilmi Bey (Cerit)’ler görevlerinden uzaklatrlmlardr. in acveibretlitarafbugörevdenuzaklatrmailemlerindeMutasarrfVekili SalimBey’inbirmaaolarakkullanlmasdr.ÖrnekolarakMutasarrfVeki liSalimBeyNüfusMüdürüZiyaBey’igörevdenalrkenonauyazygön dermitir: “NüfusMüdürüZiyaEfendi’ye; Franszlaraleyhindekicemiyetlereitirakvedevameylediinizdendo lay azlonulduunuzu Fransz Guvernörlüü’nün i’arna atfen tebli ede rim.”63 galcilerveözellikleGuvernörAnfreOsmanlidaresineyaptmüda halelerleMersin’detamhâkimiyetitesisetmitir.Tesisedilenbuhâkimiye tindevamnteminiçindekendilerinceyasaldeiiklikleryappsancaklar da birer askerî mahkeme kurup yetkilerini de “Hükkam ve Mehakimi As kerîyehdasveTekilineAitKararname”ilebelirlemilerdir.64Bukararna meyegöreAdana,Mersin,Cebelibereket(Osmaniye)veKozanguvernörleri 60 61 62 63 64

KS, s. 93 Age., s. 45. Age., s. 53. Age., s. 96. Age., s. 66.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 99

askerî hâkim olarak da yetkili klnmlardr. Guvernörler sradan suçlar tek balarna yarglama yetkilerine sahip olmakla birlikte, söz konusu ka rarnameyegörearcezaygerektireceksuçlariçindeüçyüzbadanmüte ekkil“askerîmahkeme”lerintekiliöngörülmütür. Söz konusu kararnamenin guvernörlerin yargsna brakt suçlar or dunungüvenvemenfaatlerinibozmakveaskerîmemurlartarafndanyap lacakilânvekararlarauymamaktr.Busuçlarkarlndaöngörülenceza lar da alt ay hapis ve iki yüz liray geçmeyen kesin para cezalardr. Üç yüzbadan tekil edilmesi öngörülen askerî mahkemeler daha ar suçlar içinbirylhapisvebeyüzlirayakadarkesinparacezasvermekleyetkili klnmtr.Dieryandanbaadministratörvastasylavebakomutanln tasdiki art ile be sene hapis ve be yüz liray geçen cezalar, idam karar vermekyetkileridetannmtr. Franszlarböylecebirnevi“olaanüstühal”idaresitesisedip kendi is tedikleri ekilde bir adalet mekanizmas kurmu oluyorlard. Bu durum bölgenin gerçek sahibi Türklerin Millî Mücadele’ye yönelik bütün giriim lerini kstlamay ve etkisiz klmay hedefliyordu. Söz konusu kararname zatenbölgedeyaayanTürklerihedefalyordu. galcilere kar Türk halknn igal bölgesindeki tek güvencesi jandar ma tekilat idi. Zira jandarma tekilat mütareke gereince iç güvenlii ve asayii teminle mükellef hale getirilmiti. Ayrca jandarma tekilatnn su bayveerlerideTürkidi.Franszigalkuvvetlerininyetkilileriigalettikleri havalideaskerîhâkimiyetiveinisiyatifitamamenelegeçirmekdüüncesiy le jandarmaya da el atmlar ve aznlk mensubu baz yedek subaylar jan darma kadrosuna aldrmlardr. gal bölgesinde jandarma tekilat’n ye niden yaplandracaz diyerek kendi menfaatlerine hizmet etmeyeceine inandklar baz vatanperver Türk subaylar görevlerinden aldrmlardr. AyrcaKaptanLüpe’yiBölgeJandarmaMüfettilii’netayinederektekilat kontrollerine almlardr. Franszlarn Jandarma tekilatna müdahaleleri ErmeniAntranik,Papazyan,Karabet,Simonyanisimliyedeksubaylar“ta kmkomutan”olaraktekilatakatmalarylasonuçlanmtr.65 Dieryandan“AdanaJandarmaOkulu’ndakursgörenBaçavuDervi ve Hayrettin astemen olarak Elvanl Takm’na verilmilerdir.”66 Böylece Franszlarjandarmatekilatnkendiemelleridorultusundayenidenyap landrmlardr.AncakbuyenitekilatiçindekiTürksubayveyedeksubay lar ve hatta çavulardan birçounun Franszlarn istek ve emellerine tam olarakuymadnveKuvayMillîye’yegizliceelaltndanyardmvedes teklerde bulunacaklardr. Zaten baz Yedek Subaylar çel Kuvay

65 66

Age., s. 58. Age., s. 58.

100 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Millîyesi’nin igal snrlarna dayanp igalcilerle mücadeleye balad za man Mersin’den kaçp Kuvay Millîye’ye iltihak etmilerdir. Mesela Yd. SubaySemreZadeEmin(Dolunay)veMüdellilZadeCemil(Özden)Mersin JandarmaTaburu’ndanKuvayMillîye’yekatlmlardr.67 JandarmatekilatnbudeiikliklerleyozlatrmayaçalanFransz gal Kuvvetleri’nin yetkilileri bir dier iç güvenlik tekilat olan emniyet tekilatna el atp aznlklar ve özellikle Ermenileri tekilat bünyesine al mayaçalmlardr.“galdenöncegörevindenayrlanEmniyetBaKomi seri Mehmet Bey’in yerine Komiser Hüsnü Bey getirilmiti. Hüsnü Bey Güvernör’un yolsuz emirlerini dinlemedii gibi Kontrolör Patini’yi de gö revine kartrmadndan “idaresizlik” gerekçesiyle görevinden uzaklat rlm emniyetin idaresi tamam ile Patini’ye verilmiti. Bu arada komiser muavinlerinden Nazmi Bey ile yedek subaylktan komiser muavinliine geçenMersin’liRza(Bozkurt)BeyAdana’danMersin’enakledilmilersede vazifelerindeuzunzamankalamamlardr.68 Güvernör’un ve Emniyet Müfettii Patini’nin basklarna dayanamayan ve onlarn direktiflerine uymayan Komiser Muavini Rza (Bozkurt) Bey bana kötü ilerin gelecei endiesiyle stanbul’a kaçmtr. Bir baka Ko miserMuaviniNazmiBeyiftiralaramaruzkalpsürgünedilmiveKomiser MuaviniKâzmBey’de Silifke’yenakledilmitir.69“Polislerinbazlaristifa yazorlanm,yerlerinegenelevgarsonuMihail,Urfa’lAgopveSerkis,ko miser muavinliklerine, Kalpç Karabet, Eskici Setrak, Arabac Zeytunlu Karabet’de polislie alnmlardr. Siyasî ef olarak Yourt Pazar vurgun cularndan Mihail Carcura ile bir takm serseriler emniyete musallat edil miti.”70 AçkçagörüldüüüzereigalciFranszidaresiigalbölgesindeyaayan ve bu memleketin gerçek sahibi olan Türk ahaliyi, jandarma ve emniyet tekilatnizahettiimizekildeyozlatrarak,aznlklarnveözellikleinti kam hrsyla dolu olan Ermenilerin inisiyatifine brakmlardr. Tabii ki bu uygulamalarla Türk halkn daha kolay bir ekilde sindirmeyi planlam lardr.Emniyetgüçlerindebudeiiklikleriyaparkendieryandanmahalli vemülkiidareyedeelatarakBelediyeyeMutasarrfladakendiemellerine hizmetedecekleriniumduklarahslaryerletirmilerdir. Mersin Guvernör’ü Anfre emir ve direktiflerini dinlemeyen ve ahsi emellerinealetolmayanBelediyeReisibrahimEthemBey’iBelediyeKont rolör’ü Salander’in basklar ve müdahaleleri neticesinde istifa ettirmeyi baarmtr. Ethem Bey’in yerine de Ahmet Hallaç’ atamtr. Daha sonra 67 68 69 70

Age., s. 59. Age., s. 53. Age., s. 53. KS, s. 53–54; Mihail Carcura ve adamlarnn rüvet ve beyaz kadn ticaretiyle de ilgilenen bir ekip olduu da ifade edilmektedir.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 101

12 Mays 1920’de de Arzuhalci Mahmut Raci’yi Belediye Risayeti’ne getir mitir. Ancak Mahmut Raci Bey igal esnasnda ehrin Türk halkna çok yardmc olmu ve Kuvay Millîye’nin menfaatleri dorultusunda gizli de olsa hizmet etmitir.71 Söz konusu dönemin mevzuat gereince Belediye Meclisi’nin üyelerinden yars her yl yenilenirdi. Mart 1919’da yaplan meclis üyelii seçimlerinde igalciler ve onlarn maas olan etnik unsur mensuplar bask ve zor kullanarak muhtelif cemaatlerden igalcilerin emellerinehizmetedeceiumulanahslarseçtirilmitir.72 Dier yandan Mutasarrf Galip Bey’in görevden ayrlmasndan sonra Guvernör Anfre, Mutasarrflk Vekillii’ne Tahrirat Müdürü Salim Bey’i atam bu ahs bir kukla gibi kullanarak mutasarrflk idaresini dolayl olarakelegeçirmitir.73 Askerî, mülkî ve mahallî idareyi kontrol altna alan igal idaresi adalet mekanizmasnaelatmaihtiyacndahissetmitir.galidaresininadliyeile ilgilenmesinin nedeni aznlklarn ve özellikle igalden sonra Mersin ve havalisine gelen Ermenilerin Türk halk aleyhine açtklar davalardr. Zira göçmen Ermenilerin birçou sahte fatura ve ticari belgelerle Türkler aley hindealacakdavasaçmaktaydlar.I.DünyaHarbiesnasnda1915’deçka rlan “Tehcir Kanunu” çerçevesinde göçe tabi tutulup daha sonra igal es nasnda bu bölgeye gelen aznlklar ve çounlukla Ermeniler yerli halkn malna mülküne el koymak niyetiyle igal idaresinin Ermeni zaafndan da yararlanarakbusahteciliebavurmulardr.Sözkonusudavalarnyoun luu nedeniyle ticarî uyumazlklara bakan “Bidayet Mahkemesi” çala maz hale gelmitir. “Mahkemeden tezce karar alamayan bu sahtekârlar et rafa tecavüz ediyorlar, zorla hak almaya çalyorlar. Fransz makamlar ehrinasayiinibozacakhalegelenbuhakszlklaraadetagözyumuyorlar d.”74 Adliye’de Fransz himayesi altnda bir Ermeni ve Rum hâkimiyeti söz konusu idi. Dier yandan ceza davalarnn çounu askerî mahkemelere intikal ettirerek lehlerinde hallediyorlard. Fakat hukuk davalarnn görü ülmesindeüstünlükaznlklarnelindedeildi.galidaresiaznlklarnda tazyikiilehukukdavalarndakiüstünlüüelegeçirmekiçinbumeselelerle ilgili kararnameler çkarmtr. Ticaret Mahkemeleri Hakem Komisyonlar ve haciz takibi hakknda yaynladklar kararnamelerle yeni deiiklikler getirmiler ve ticaret mahkemelerini yeniden kurmulardr. Söz konusu deiiklikle ticaret mahkemelerine 25 liradan fazla mebla bulan davalar görmeyetkisiverilmitir.HakemKomisyonuhakkndaçkarlankararname 71 72 73 74

KS, s. 54. Age., s. 54–55. Age., s. 54. Age., s. 79.

102 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

iledebukomisyonahacizyetkisiverilmivehaczedilmimallaratecavüze 50liradan500lirayakadarparave1aydan6ayakadarhapiscezasöngö rülmüvetecavüzüntekrarhalindecezalarnkatlanacabelirtilmitir.75 galidaresininadlîmüdahalesineticesindeMersinvehavalisindeigal sahas içinde yaayan birçok Türk’ün malna mülküne zorla el konmu ve resmenbumallarErmenilereikramedilmivehalkazulümedilmitir. Bütün bunlar Mersin ve havalisinde igalci Fransz idaresinin mevcut Osmanlyönetiminenedenlimüdahalevetecavüzdebulunduunuortaya koymaktadr. Bu tespitler neticesinde, igal altndaki bölgenin balangçta MondrosMütarekesi’nin7.maddesineistinadengeçiciolarakigaledildii eklindeki izahlarn bir aldatmaca olduunu ortaya koymaktadr. Söz ko nusumüdahalelerigalcilerinMersinvehavalisindeksacaKilikya’dakalc olmay planladklarn da ortaya koymaktadr. Zira bütün bu müdahaleler igal altndaki Mersin ile igal bölgesi dnda ve bu bölgeye komu Silif ke’defarklkanunveyasalarnuygulanmasnayolaçmtr. gal idaresi devamll ve kalcl temin ve halk da rahat sindirme düüncesiyle,igalettikleribölgeleriadetaayrbirülkeayrbirdevletmi çesineidareetmeyeçalmlardr.Butespitimizinenaçkdeliliigalidare sinin igal ettii bölge ile igal sahas dnda kalan bölgelerin snrlarnda “gümrüktekilatlar”oluturmalardr.Butekilatlarbirbakmaigalcilerin emperyalist emelleri ve kurmay planladklar sömürü düzenini de bize iaret etmektedir. Örnek ve ibret tekil etmesi bakmnda Silifke – Mersin osesi üzerindeki ve igal snrndaki Alata Köprüsü’nde kurulan gümrük ten bahsedelim. galci Fransz yönetimi söz konusu gümrüklerden birini aratrma konumuz snrlar içinde yer alan ve gal Bölgesi’nin bat sn rnda bulunan Alata Köprüsü’nün dousunda Tömük’te kurmutur. Bu gümrük Adana’daki Ba Administratör Kolonel Brémond imzas ile yayn lananukararnameilederesmiletirilmitir: “1 Silifke ve Mersin arasndaki tarik üzerinde vaki Tömük’te berri ve bahrîgümrükmevkiitesisedilmitir. 2 Mersin tariki ile Silifke’den Kilikya’ya duhul edecek emval Tömük’ten mürurunda % 11 gümrük resmine ve ayn tarik ile Kilikya’dan ihraçolunanemval%1gümrükresminetâbitutulacaktr. 3 Hayvanat, buday ve arpa Tömük tariki ile Silifke’den Mersin’e vü rut ettiinde emanet braklmakszn Suriye’ye ihrac caizdir. u kadar ki, Tömük’te gümrük memurlarndan bir mene ahadetnamesini hamil bu lunmaldr.

75

Age., s. 79.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 103

4 Bu kararnameye her nevi muhalefet ve sahte beyanat 50 liradan 500 liraya kadar cezaî nakdî ve 1 aydan 1 seneye kadar hapis cezasn istilzam edervehileilegirenemvalmüsadereedilerekhükümetnamnasatlr.76 5Memurinimülkîyeveaskerîyeilebahususgümrükdaireleribuka rarnameahkâmnninfazilemükelleftir.”77 Bu kararname sadece mali bir prosedür deil ayn zamanda idari bir prosedüreiaretetmektedir.Buigalmntkasnndieryerlerdenayrlarak farkl bir ülke ve farkl bir devlet gibi idare edilmeye çalldnn göster gesidir. Bütün bu uygulamalar igalin ksa vadeli olmayp uzun vadeli ve kalcdüünüldüünügöstermektedir.  SONUÇ Yukarda izah ettiimiz bütün tespit ve deliller Fransz igal idaresinin Mersin ve havalisinde nasl hâkimiyet tesis ettiini ortaya koymaktadr. Öyle ki bu hâkimiyet sadece askerî bir hâkimiyet olmaktan öteye siyasî, mülkî,mahallî,adlîvemalîbirhâkimiyettir.Franszigalidaresininbütün Osmanl kurumlarna el atp bu tekilatlar kendi istek ve emelleri dorul tusunda idare ettii için igal sahasn adeta ayr bir ülke gibi idare ettii tespitiyersizdeildir.Bufarklidareninenmühimgöstergelerindenbiride azönceteferruatnverdiimizyenigümrükdüzenidir.Bütünbunlarigal ci Fransz idaresinin gerek Fransa açsndan ve gerekse himaye ettikleri ve emellerinealetolduklarErmenileraçsndanolsunigaligeçicideilkalc veuzunvadelidüündükleriniaçkçahissettirmektedir. BalangçitibariyleMersin’ingiltereveFransabirlikteigaletmilerdi. Ancak Osmanl Devleti’nin paylalmas projelerinden SaykesPicot Muta bakat’ndaKilikya’nnFransa’yavaatedildiibilinmektedir.Fransabugizli protokollere ramen ngiltere’nin kendisi ile birlikte Kilikya’y igal etme sinihazmedememineticedebupürüzüngiderilmesiveikiülkearasndaki igal mntkalarnn yeniden belirlenmesi gündeme gelmitir. ki ülke ara snda15Eylül1919’dayaplanbirsözlemeileigalmntkalaröyletespit edilmitir :78 Kilikya, Antep, Urfa, Mara ve Suriye Franszlara braklrken karlnda Musul ve Mezopotamya ngilizlere braklmtr. Bu anlama dan sonra ngilizler bölgeyi yava yava boaltmlar ve son kalnt ngiliz birlikleri olan Adana ve Mersin Karargâh General Mc Andrew’in riyase tinde 20 Kasm 1919’da Mersin skelesi’nden ayrlmtr.79 Böylece Kilik ya’da Fransa’nn tam hâkimiyeti balam bu da Franszlarn himaye ettii Ermenilerin iini kolaylatrmtr. Gerek Fransz igal birlikleri içerisinde 76 77 78 79

Burada kastedilen hükümet igal idaresidir. KS, s. 100. ASLAN, .(1981); Atatürk Silifke’de, Kemal Matbaas, Adana, s. 25. GENÇ, .(1965a), agm, s. 12; SARIHAN,age, C.II, s. 108–240.

104 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

istihdam edilen Ermeni Lejyonerler ve gerekse bunlardan müstakil olarak oluan,ancakigalkuvvetleri komutanlncadesteklenenErmeniçeteleri nin, Müslüman ahaliye yönelik zulümleri ngilizler çekildikten sonra art mtr. MersinveAdanahavalisindeKuvayMilliye’ninteekkülüvehalkna zarnda desteklenmesinde ngiliz igal birliklerinin mntkadan çekilmeleri önemli bir dönüm noktasdr. ngiliz igal birliklerinde Müslüman sömür gelerden oluturulmu müstemleke askerlerinin bulunuu bölgede bir sü kûnet ve denge unsuru idi. Fakat bu birliklerin gidii ile bölge halk tama men Ermenilerin insafna terkedilmitir. Ancak bu olumsuzluklarn Kuva yMilliye’nindouuvedesteklenmesinoktasndatetikleyicivetevikedi ci katklar saladn da ifade etmeliyiz. Netice itibariyle Franszlar ve i birlikçi Ermeniler hiç ummadklar bir ekilde Kuvay Milliye’nin direnii ilekarkaryakalacaklardr.    

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 105

KAYNAKÇA  AVesikalar; 1ATASEAr.Kls:240,D:8,Fh:11;HTVD,S:21,Ves:780. 2HTVD,Say:27,Ves:690. 3HTVD,Say:27,Ves:691. 4HTVD,Say:27,Ves:696. 5HTVD,Say:27,Ves:697. 6HTVD,Say:32,Ves:792. 7HTVD,Say:33,Ves:830.  BKitaplar; 1AKYÜZ, Y.(1988);Türk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Türk Tarih Kurumu Bas meviAnkara. 2ASLAN,.(1981);AtatürkSilifke’de,KemalMatbaas,Adana. 3AYHAN, Y.(1963): Mustafa Kemalin Pozant Kongresi ve Adanann Kurtuluu, pek Matbaas,Adana. 4BELEN,F.(1973);TürkKurtuluSava,BabakanlkBasmevi,Ankara. 5BIYIKO LU,T.(1962);TürkstiklalHarbiI,GenelkurmayBasmevi,Ankara. 6BREMOND,E.(1921),LaCilicieen1919–1920,RevuedesEtudesArméniennes,Paris. 7ENER,K.(1963),ÇukurovanngaliveȱKurtuluSava,BerksoyMatbaas,stanbul. 8LTER,E.(1974),çeldeErmeniFaaliyetleri,GüvenMatbaas,Ankara. 9JAESCHKE, G.(1991), Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Türk Tarih Kurumu BasmeviAnkara. 10KURAT,Y,T.(1986);Osmanlmparatorluu’nunPaylalmas,BilgiYaynevi,Ankara. 11KurtuluSava’ndaçelTarihiniYazmaKomitesi,(1971),KurtuluSavandaçel(KS), BahaMatbaas,stanbul. 12SARAL, A. H.  SARAL, T.(1970); Vatan Nasl Kurtarld, Türkiye  Bankas Kültür Yayn,Ankara. 13SARIHAN, Z.(1993);Kurtulu Sava Günlüü, CI,Türk Tarih Kurumu Basmevi, An kara. 14APOLYO,E.B.(1957);KuvayMillîyeTarihi,AyyldzMatbaas,Ankara. 15TürkstiklalHarbi(TH),(1992),GenelkurmayYaynevi,Ankara. 16YAVUZ, B.(1994)Kurtulu Sava Dönemi’nde TürkFransz likileri, Türk Tarih Kuru muBasmevi,Ankara.  CMakaleler; 1GENÇ, .(1965a) : ki Karlama Bir Gerçek , Kuvay.Milliye Dergisi., Say:54, Mer sin. 2GENÇ,.(1965b): stiklalSavandaMersiniKurtarmaÇabas ,Kuvay.MilliyeDergi si,Say:55,Mersin. 3MUTLU, F.(1968), Millî Kurtulu Savamzdan Hatralarm” Kuvay Milliye Dergisi. Say:92,Mersin.

 

106 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3



TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:107118

Year:2010,Issue:3 Page:107118



    DÜALSTBRÖRETOLARAKORFZM   FatihMehmetBERK*  Özet Herdin,ortayaçktcorafyannkültüründenetkilenerekortayaçkar.Dinbirhayat,felsefeisebirdüün cedir.Hayatmzdaherikisinededengelibirekildeihtiyacmzvardr.Orfizm,tarihtePlato,Pisagorgibiilk felsefecilerinöretilerindeyerbulanbirdindir.AynzamandaYunanistan’daodönemdevarolanbirçokdine meydanokuyarakyenibirsayfaaçmtr.Çünküçoktanrlpagandinleriarasndantektanrdüüncesini barndranilkpagandindir.Orfizmkurucusumitselbirfigürolan,müziiyleherkesibüyüleyenOrpheus’tur. BulunduucorafyadakarlatSt.Paul’unönderliindeekillenenHristiyanlaöretileriylekatkda bulunmutur.Ruhgöçü,ruhunölümsüzlüü,ötedünyainanc,çilekebirdünyahayatsunma,insanbeden veruholarakikiyeayrmatemelözelliklerindendir.  AnahtarKelimeler Orfizm,Orpheus,Hristiyanlk,Din,RuhGöçü  ORPHSM:ASADUALISTDOCTRINE  Abstract Everyreligionbearssomecharacteristicsofthegeographyinwhichitwasborn.Religionisalifeand philosophyisabelief.Weneedbothofthemequallyinourlife.Orphismaffectedthethoughtsofsomeearlier philosopherssuchasPythagorasandPlato.AlsoOrphismchallangedthereligionsofthatperiodinGreece andopenedanewpage.Itisthefirstpaganreligionthatbearstheideaofmonotheisminitself.Theleaderof theOrphismisamythicalfigureofOrpheuswhofascinateseverythingsaroundhim.Itcontributedtothe Christianitywithitsideasandaffectedit.Metempsychosis,immortalityofthesoul,thebeliefofhereafter,an asceticlife,dividehumanbeingsintotwopartsasbodyandsoularethecommoncharacteristicsofOrphism.  KeyWords Orphism,Orpheus,Christianity,Religion,Metempsychosis

*

Okt., Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Öretim Eleman. [email protected]

108 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 I.GR M.Ö 7. ve 6. yüzyllarda önemli sosyal, felsefi ve dini hareketler meydana gelmitir.Budeiimi tetikleyennedenlerarasnda politikveekonomiksebepler yatmaktadr. Toplumun kral ve soylularn hâkimiyeti altnda olduunu betimle yenifadelereHomerosiirlerindeskskrastlarz1.Budurumonia’daendüstrive ticaretin artmasyla birlikte yeni zengin snfn, eski soylu snfa rakip olmasna kadar devam etti. Kendini gelitiren bu yeni snfla birlikte toplumda politik ve sosyalbirbilinçolutu2.Eskipolitikyapnnçöküüyenisosyalveekonomikku rallargereklikld.Bireylerdeözbilincikazanmayabalaynca,insanlar,kendile rini,etrafndagelienolaylarveyaadklaryeridüünmeyevesorgulamayaba ladlar.Tanryla,doaylavetanrlarnkurallarileilgilikonulartartmayabala dlar.BudönemayrcaöütleriylesadeceYunanistan’dadeil,tümdünyadabili nenyedibilgeninyetitiidönemdir3.Buolaylarneticesinde,5.yüzylnsonlarn dave4.yüzylnbalarndakitlelerüzerindegüçlübiretkiyaratanOrfizm’indo uunu gözlemleyebiliyor ve Heredotos, Euripides, Pythagoras (Pisagor) ve Pla to’nuneserlerindeyansmalarnarastlayabiliyoruz4.  II.ORPHEUS Aslnda Orpheus adnda birisi yoktur, fakat tarih sahnesinde gerçek ile mit arasndaki yerini alr. Aristotle’ye göre Orpheus asla var olmam bir figürdür5. Eergerçektenyaambiriyse,övülmeyihakedenbirreformcu,dinibirliderve bu uurda ölen bir kahramandr. ster gerçek, isterse mitsel bir figür olsun, Orpheus,çokuluveçlgnsayabileceimizaraptanrsDionysos’untamzttbir karakterdedir6. Orpheus, Trakya kral Oeagros ile ilham perilerinden olan Kalliope’ninoludur.Yeditellilirinustas,tümdoannonudinlemeyedoyama d, vahi hayvanlarn ayaklarnn altnda sessizce uzand ozan ve arkcdr. Efsanevimüzisyenlerinenbüyüüolmaklakalmayp,aynzamandaölümsüzlük yolunu bulan ve bunu açklayan, ilham datan bir teologdur7. Lefranc de Pompignan “dünyann ilk arkcs” olarak tanmlar8. Günahlardan arnma dü üncesini mitolojiye katan kiidir9. Yeralt dünyasnn tanrlar Hades ve Persephone’nudaetkileyipeinikurtarmaansnaeriecektir.UstasApollo’dur. Apollo’nunkorumasaltndadr.Apollo’nunbabasolduunusöyleyenlerdevar

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Clifford H. Moore, Religious Thoughts of the Greeks, Kessinger Publishing, Nisan, 2003, s. 40. Moore, age, s. 41. Moore, age, s. 41–43. E.Riess, Transactions of the American Philological Association, The John Hopkins University Press, Cilt. 26, 1895, s. 40. G. R. S. Mead, Orpheus, Kessinger Publishing, 2007, s. 34. H. Rideout Willoughby, A Study of Mystery Initiations in the Graeco-Roman World, Forgotten Books, 2007, s. 65. E.Bikerman, The Orphic Blessing, Journal of the Warburg Institute, Cilt. 2, No. 4,1939, s.368. Liz Locke, Orpheus and Orphism:Cosmology and Sacrifice at the Boundary,Folklore Forum 28: 2, 1997, s. 18. Locke, age, s. 17.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 109

dr10. Lir çalmay Apollo’dan örenmitir11. imdiye kadar gördüümüz Yunan kahramanlarnnhiçbirisinebenzemez.Zaferdenzaferekomu,savameydanla rndaharikalaryaratm,klcndankandamlayanbirkahramandeildir.O,has saskalpli,zarifbirozan,lirininincenameleriylegönüllerifetheden,maddikuv vetin yapamayaca kahramanlklar sazyla, sözüyle yaptran sanatkâr bir kah ramandr12.Ezoterikbirdininkurucusudur.Varolandinimetinleriyorumlamakla kalmam, ayn zamanda kendi düüncelerini de ortaya koymutur. Diodoros Sicilus’a göre dini ritüellerini Msr’da örenmitir. Diodoros ve dierlerinin Orpheus’uDionysosileilikilendirmelerineramen,tümYunanezoterikdinleri ninkaynaolarakbilinir13.Proklos’agöre“tümYunanteolojisiOrfizmöretisi nineseridir.”Iamblichus’agöreisePisagorvePlato’nun“varolanhereysaysal deerlere dayanmaktadr” tezinin dayana Orpheus’tur. Platon’un “Timaeus” adl diyalog kitabnn özü Orpheus’a dayanmaktadr14. Edebiyatta Orpheus’un bahsedildiiilkmetinPersSavalarndanönceYunanlairIbycus’unbireseridir. Pindaros,Orpheus’unününüartranbirdierozandr.Orpheus’uarklarnbaba solaraknitelendirirveApolloileolanbalantsnnaltnçizer.Pindaros’unça daolanSimonides’iniirlerindeisemüziiylesakinleenvahihayvanlargörü yoruz15. Orpheus’dan söz eden en eski kaynaklardan birisi de Aeschylus’un “Lycurgia” adndaki dört oyunluk serisidir. Bu oyunun metni kayp olmasna ramen baz önemli çkarsamalar yaplr. Bunlardan birisinde Otto Kern, Aeschylus’un Orpheus’u Apollo’ya tapan birisi olarak tanttn ifade eder. Oprheus’un Apollo’ya tapt ilk kez burada zikredilir 16. Atina’da bulunan ve M.Ö.6.ve5.yüzyllaratarihlenenvazolardakolundaliriylebasamaklarçkarken resmedilir. Perikles dönemine ait talya’nn güneyinde Gela’da bulunan krmz bir kraterde17ise, Orpheus, Trakyallarn kendinden geçerek dinledikleri bir or tamdakayalklaraoturmuarksöylemektedir18.Romadönemineaitbirçokkata kompta, müziiyle tüm doay etkileyen Orpheus sk sk resmedilir. Simonides, Orpheus’ungüzelarklarn,Aeschylusikna edicisestonunu, Euripidiescezbe denkonumasn,arklarnvekitharaileçaldparçalarndilegetirir19.Sesleri

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Joscelyn Godwin, The Golden Thread: The Ageless Wisdom of the Western Mystery Traditions, Quest books, Amerika, 2007, s.20. Mead, age, s. 13. Sefik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklâp yaynevi, stanbul, s.225. D.P.Walker, Orpheus: The Theologian and Renaissance Platonists,Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, Cilt. 16, No.1/2, 1953, s. 100. Walker, age, s. 100. M. P. Nilsson, Early Orphism and Kindred Religion Movements, The Harvard Theological review, Cambridge University Pres, Cilt. 28, no. 3, 1935, s. 187. Ivan M.Linforth, Transactions and Proceedings of the American Philological Association, John Hopkins University Press, Cilt. 62, 1931, s. 12. Antik çada su ile arab kartrmakta kullanlan, geni azl, büyük boyutlu kap. Nilsson, age, s. 188. Nilsson, age, s. 191.

110 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

nin güzellii nedeniyle Orpheus ve Hz.Davut’un seslerinin güzel olmasn ayn Tanr’danilhamalmasnabalayanlarvardr20. Orpheus’unbilinenenmehurhikâyesi,Eurydice’ylearalarndageçenhüzün lü bir aka dayanr. Eurydice birylan tarafndan srlrveölür. Ei Euydice’nin ölümündensonrabüyükbirçöküntüyaarveonunardndanyeraltdünyasna gitmeyekararverir.Orpheus’uneiEurydiceiçinyaktatlaryeraltdünyasn yöneten Hades ve Persephone’nin dikkatini çeker. Orpheus yeralt dünyasna çarlr ve kimseye sunulmayan bir teklif yaplr. Eurydice’nin yeryüzüne tekrar dönmesitekbirartabaldr:OrpheusveEurydiceberaberyeryüzüneçkacaklar, fakatyeryüzüneçkncayakadarOrpheuseininyüzünebakmayacaktr.Sonçk noktasnagelinceyekadarsabreden,akateiyleyanpkavrulanOrpheus,kendine hâkimolamayparkasndönünce,Eurydice’yieldeetmeansnkaçrr21.Sevgili karsbirbuhargibihavayayükselirvegözlerdenkaybolur.Arkasndankomak, yakalamakister,fakatruhlarkayklacehennemderesiStykes’dengeçirenkaykç onu bir daha kayna almaz22. O’nun hikâyesi müziin gücünün ilk örneidir. Müziiyle insanlarn ruhlarn dinlendirerek bara hizmet etmitir. Tarihçi ve devlet adam Polybios’a göre insanlar üzerinde yattrc bir etkisi vardr. Polybios,Arcadia’dayaayanKynaetheanslarnvahiliinimüziiterketmelerine balar23.Dionysoskültününiçindebulunanbirçokkanlsahnelerireformeetmeye çalmtr.Orpheus,odönemdekaçnlmazolanskntl,rüyayabenzeyenölüm kaderinden ruhlar kurtarmaya çalan bir ruh lideridir (psychopomp). Orpheus öretisineinananlarölümünkaderleriolmadnavetpkEurydicegibiHades’in cehennemindenkurtulabileceklerineinanmaktadrlar.Yunantopraklarndaölüm süzlük ilk defa dile getirilmektedir. Pisagor (Pythagoras), Sokrates ve Plato bu düünceyi ilerleyen yllarda gelitirmilerdir24. Günümüze kadar ulaan Orfizm öretilerinçounluubukiilertarafndangünümüzegelmitir. Orpheus’taDionysos,Attis,Adonis,Herakles,OsirisveHz.sagibiacçeken kurtarclararasndadr.Bunlardagörülenortakamaçbuöretilerinliderlerigibi inananlarnn da belli bir çilenin sonunda doal cennetlerine dönecek olmalar dr25. Orfik öretisinin takipçileri, öte dünyadaki kaderimizin bu dünyadaki du rumumuzabalolduudoktrininiYunandünyasnailksunankiilerdir26.sken deriyeli bir Yahudi tarafndan derlenen Orpheus’un apokrifal öretilerinde Orpheus,monoteizmarayiçindeolanveTanr’nntekolduuteziniiddiaeden ilk pagan dini öreticisidir27. Orpheus’un politeizmden monoteizme dönüünde

20 21 22 23 24 25 26 27

Walker, age, s. 101. Locke, age, s. 4. Can, age, s. 227. Bikerman, age, s. 368. Godwin, age, s. 21. Godwin, age, s. 24. Bikerman, age, s. 368. Bikerman, age, s. 368–369.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 111

Msr’ayaptziyaretinetkisiolduunuönesürenyazarlarlabirliktebudüünce yekatlmayanFicinogibilerdevardr28. Orpheus’unölümüdehüzünlüdür.Eurydice’yiikincikezkaybedincekendini tekrarmüzieverir.Dalardaaylarcastrabndoaylapaylar.Birrivayetegöre araptan nefret ettii ve insanlara müzikle sarho olmay örettii için nefretini kazand Dionysos’un kadn müritleri olan Bakkhalar (Mainodlar) tarafndan öldürülür29.ÖldürüldüktensonrakafasHebros(Meriçnehri)nehrineatlr.Aknt ile birlikte kesilen kafas Midilli (Lesbos) adasna kadar gelir. Apollo Orpheus’u buradan alr ve liri gökyüzünde takmyldzlar arasnda “Lyra” olarak yerini alr30.Pausanias’nrivayetinegöredeOrpheus,insanlaramusikininkutsalsrlarn duyurduuiçinZeus’unyldrmilevurularaköldürülmütür31.  III.BRÖRETVEMTSELBRDNOLARAKORFZM Orphizm M.Ö. 6. yüzylda gelimeye balad ve Pisagor’un görüleriyle ta mamland. Orfizm, ruhun tanrsalln ve ölümsüzlüünü, bedenin kirliliini bildiriyor, ölümü bir kurtulu sayyordu. Orfizm’e göre içinde bulunduumuz dünya öte dünya ile karlatrld zaman önemsiz kalr. Çünkü orda her eyi eldeedebilmeansmzvardr32.Platon,bilgikuramnbugeleneinetkisialtnda gelitirdi33.Çknoktasvarolandinlerekarbirmanifestoniteliindeydi.nsan iyivekötüdenoluandüalistbiryapdanoluurdüüncesinitayordu.Gelenek sekYunandüüncesininaksine,Orfikinançta,insanruhu,bedeninevebudünya yabaldeildir.Ruh,gerçekinsandrvebedendekihaligeçicibirziyarethalidir. Platon’undabelirttiiüzereOrfikinançtabedenbirhapishanedir34yadamezardr. Ruhiseölümsüzdür35.EuripidiesmuhtemelenOrfizm’denetkilenereköyle der: “Ölümbirhayattr.”çindebulunduumuzdünya,günahlarmziçinbircezadr, insanolu ancak öte dünyada huzuru bulabilir. Manevi ve bedensel arnmayla ruh,günahlardanötedünyadaarnacakveTanr’ylabuluacaktr36.Orfizm,asln daDionistikdüünceninreformeedilmihalidir.Dionysoskültü,sade,ilkel,basit, spontaneveduygusaliken,Orfizm,gelimi,gözdengeçirilmi,ayrntlveente lektüelyanolanbiröretidir.Ortakyönlerideçokfazladr.Herikisideayntan rya,Dionysos’aodaklanmlardr.Ölümsüzlüühedeflemilerdirveayinlerlebu hedefeulamaya çalmlardr.Tüm bunlarla birlikte Orfizm’iDionysoskültün denayranenbarizfark,Orfizm’inhayatçilelibirbakaçsylayorumlamasdr37. 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

Walker, age, s. 110. Can, age, s. 227. Godwin, age, s. 23. Can, age, s. 227. Moore, age, s. 57. Afar Timuçin, Düünce Tarihi, Bulut Yaynlar, stanbul, 2002, s. 223. Frederick Copleston, A History of Philosophy Greece and Rome, Continuum Publishing, New York, 1946, Cilt. I, s. 15. Locke, age, s. 12. Karsten Friis Johansen, A history of Ancient Philosophy:from the Beginnings to Augustine, Routledge Publishing, Londra, 1998, s. 15. Willoughby, age, s. 65.

112 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Yunanllarn ana dini olma baarsn elde edememesine ramen, Yunanllar arasndarenklifelsefitartmalarayolaçmtr.Orfizm,Yunandüüncedünyas nnkalplarnkrarak,yenibirsayfaaçmalarnanedenoldu.Odönemdezihinler debirmayavazifesigörerek,düünceleriniiçinyenibirdürtüoluturdu.M.Ö.6. yüzyldaYunanllarnönündeikiyolvard:onialfizikçilerintakipettiirasyonel düünce ve aratrma, dieri ise Orfizm’in iaret ettii mistisizm38. Bu iki akm, ayrayrmecralardanaksabile,birçokkezyenibireyoluturmakiçinbiraraya gelmilerdir. Orfizm’in nerede balad tam olarak bilinmiyor. Delphoi, Thebos ve Atina önemli merkezleridir39. Bazlar talya’nn güneyinde Sicilya’daki Kamarina,SyrakuseveKroton’uönemlimerkezleriolarakdeerlendiripKroton’u daanavatanolaraktanmlar40.YayldyeriseAtina’dr. Odönemdeyaygnolanpoliteistdüünceyekarçkarakpanteizmdüünce sini ortaya koyar. Orfizm inancnda tanr tektir ve hangi form ve ekilde olursa olsun evrenseldir. Birçok Orfik metinde Zeus tek bir tanr olarak nitelendirilir41. Bilindii üzere Dionysos, Zeus’un Semele’den doma oludur. Bir rivayete göre Dionysos’uHera’nnemrineuyarakTitanlarparçaparçaedipetleriniyemilerdir. Bu srada Athena çocuun kalbini alp Zeus’a ulatrmay baarmtr. Zeus’un baldrndasakladvetanrnnölümsüzcevherinitekiledenbukalptenikincibir Dionysos dünyaya gelmitir42. Zeus oluna yaplan bu davran cevapsz brak mam, onlar yldrmlaryla yakp kül etmitir. Dionysos’u yiyip yutmu olan TitanlarnkülleriiçerisindeDionysos’tanbircevherkalmtr.Orfiköretiyegöre, insanolu bu küllerden meydana gelmitir. Burada düalist bir düünce oluur43. nsanolunda Dionysos’tan gelen tanrsal bir öz olduu gibi, Titanlardan gelen maddeselvegünahkârbiryapdavardr.Bunagöreinsan,YerileGök’ün,Titan larlatanrlarnkarmndanmeydanagelmitir.talya’nngüneyindebulunanbir tablette buna benzer ifadeler vardr: “Ben yldzlarla kapl gökyüzü ile topran çocuuyumfakatbenimrkmcennettengelir.Kendiniziböylebilin.”44Buifade lerde insann düalist yaps ortaya çkyor. nsan bedeni topraa, ruhu ise kutsal bir kökene dayanmaktadr. Orfik öretiye göre insan, düalist yapsnn tanrsal yönünütemsiledenruhunun,Titanlaradayananbedenindenkurtulupözgürlüe kavumasnbeklemektedir.EzelisaadetiyakalayabilmekiçinDionysos’unçektii çileninbenzerleriniçekmekvebirtakmdünyevieylerdenkaçnmakgerekmek tedir.ÖlümdensonraruhHades’egitmeyemahkûmdurveburadabakabirbe denebürünerekbellibirsüremisafirkalr.Buyazg,ilediigünahlarnbirsonu cudur.BöylebiryazgylakarlamamakiçinOrfiköretininçizdiiyolharitasn

38 39 40 41 42 43 44

Eduard Zeller, Outlines of the History of Grek Philosophy, Routledge Publishing, 2001, s. 17. Moore, age, s. 53. Moore, age, s. 53. Moore, age, s. 54. Turhan Yörükhan, Yunan Mitolojisinde Ak, Türkiye  Bankas Kültür Yaynlar, 2000, s. 98. Moore, age, s. 55. Moore, age, s. 55.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 113

takipetmekgerekir.Etyenilmemesi,kanaktlmamas,yumurtavebaklagillerden kaçnlmas,yünlüelbisegiyinilmemesivehattabunlaragömülmemesiöretiler denbazlardr45.Heredotos,ölümleilgiliolarakOrfizm’iveMsradetlerinikar latrrkenunlarnaltnçizer46: OrpheusveDioysosdinlerindedaaynyasaklararastlanrkibunlardakaynaklarn zatenMsr’danvePisagorasçlardanalmlardr.Budinlerdeolanlaryüniçindegömül mekhakknasahipdeillerdir. Butablolarailaveteninisiyeveayingibiritüellervardr.Tümyaplanbuey lemler bedende hapsolunan ruhun günahtan arndrlmasn amaçlar ve birbiri ardna yaplan inkarnasyonlarla bu ileme devam edilir. Cehennemde kal bir kefaret ve arnma sürecidir. Cehennemdeki süresi dolduktan sonra dünyadaki derecesinegöreyenibirbedendevücutbulur.Buvücutbulma,herzamaninsan eklinde olmayp, at, koyun, köpek ve ku gibi hayvanlarda olabilir47. Liz Locke “Orpheus ve Orfizm” adl eserinde Orfizm’in öne çkan özelliklerini u ekilde sralar48: Tektanrinancnayönelme eytannvarlnkabuletme. Ruhunbedendenayrlabileceiniiçerme. Ruhunölümsüzlüünüileme. Günahnkaltsalolduunuvurgulama nisiyeolanlaraödül,olmayanlaracezaverenbirötedünyaanlay. Kanaktmayreddetme. Münzevibirhayat. OrfizmvePisagorculuk(Pythagorizm)ayndüünceninerilvediilformlar olarakaddedilebilir.Birisindegörselvefantastiköelervarken,dierindeiseras yonelvebilimselöelervardr.Biri,kiiselarnmayacevapverirken,dieridevlet vetoplumungereksinimlerinecevapverir.Birisafiyet(arlk)vekirlenmekorkusu iledoluyken,dierimülkidüzenveerdemingayesinidüzenler.Birindenedamet duyanbirçilekelieyönelivarken,dierindekendinisanatüzerindeifadeeden etik bir kültürün kararl disiplini vardr. Orfizm’e inananlar arasnda üyeleri bir arayagetirenbirdinkardeliivarken,Pisagorbirlikteliiyarpolitik,övalyevari birtarzdr.Orfizm,matematikselveastronomikaratrmalarhesabakatmaziken, Pisagorculuk,kozmogoniveteogonitartmalarndanuzakdurur.Tümbusayd mzfarkllklararamen,buikiayrdüüncearasndatekbirpotadaeriyebilecek kadararalarndagüçlübiruyumvardr49.Pisagorculuu,Orfizm’inmirasçsola rak görüp, Orfizm’i felsefi bir akm olarak ta telakki edenler vardr50. Talardan 45 46 47 48 49 50

Moore, age, s. 56. Heredotos, Heredot Tarihi, çev. M.Önen, Türkiye  Bankas Kültür Yaynlar, stanbul, 2004, (II–81) s. 114. Moore, age, s. 57. Locke, age, s. 12. T. Gomperz, Greek Thinkers-A history of Ancient Philosophy, translated by. L. Magnus, Gomperz Press, 2008, s. 123. Copleston, age, s. 32.

114 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

tanrlarahereyietkileyenOrpheus’unliri,insanlarnduygularnhareketettirme adna,Pisagor’unelindebilimselbirenstrümanadönümütür.Orpheusbirozan ken,Pisagorbirentelektüelvearatrmacdr.Pisagorsadecemüziikullanmakla kalmayp,nasl ilediini aratrpüzerinedeneyler yapm vesonuçlarn mate matikselformüllerletantmtr.Hernekadarmüritleriürettiifikirleritamamen ona balasalar da, yurtdnda kald dönemlerde Memphis ve Babil’in bilge adamlarndanetkilenmitir51.Pisagor’unortayaatttezler,yurtdndaörendii bilimselöretilerleyerelolanOrfizm’inharmanlamasdr.Oluanbusentez,Av rupa’dakiilkfelsefeokulununtemelleriniatmtr.Orfizm’deolantümvarlklara sevgiyleyaklamaPisagorcularadageçmitir52. Platon’da da Orfik düüncenin izleri görülür. Kratylus adl eserinde bedeni, ruhuhapsedenbirhapishaneolarakgörürveruhungücüneolaninancnbelirtir. Dramatist sanatç Euripides, Kretans adl oyununda Orfik izler görülür. Hippolytus adl oyununda ise tipik ve tutarl bir Orfik hareketi çizer. Pindar’n iirlerindeOrfizm’inölümsüzlüktemalarnarastlanr.Orfiköretileringörüldüü birdierkiiiseantikYunankomedyasnnustaismiAristophanes’tir53.  IV.ORFZMVEHRSTYANLIK Tarih,YahudiHristiyanl’nGrekHristiyanl’ndanayrr.BirincisindeHz. sa merkezli olaylar Yahudi bölgesinde cereyan ederken, ikinci aamasnda Hristiyanlk peygamberi olan Hz. sa’y terk edip, Grek bölgesinde geliir54. Hz. sa“Jesus”diyeadlandrlrken,Paul’unöretilerininyounolduuveGrekböl gesinde gelien dönemde Hz. sa “Christ” olarak adlandrlr55. St. Paul var olan dinisistematikhalegetirip,formülatörüolmutur.St.Paul,liberalvemuhafazakâr açdanolmaküzereikiçerçevedenincelenir56.St.Paul’uliberalaçdananalizeden birinci görüün düünce sahiplerinden F. C. Baur’a göre, St. Paul’un üzerindeki Helenistik etki, Platon’un öretilerinden esinlenerek bu hale gelmitir57. Liberal akmnikincidüünceokulunagöreisefelsefietkireddedilmemeklebirlikte,Grek dünyasnn gizemli dinlerinin arl vurgulanr. St. Paul’u geleneksel bir çizgi dorultusundainceleyenmuhafazakârgörüegöreise,Helenistikakmlarnetkisi darbirçerçevededir.Prof.ClemenHristiyanlklamistikdinlerarasndakibalar kendi tespit ettii kriterlere göre deerlendirmi58 ve Hristiyanl etkileyen gi zemlidinlerianalizetmiveOrfizm’ienetkinmistikdinolarakbelirtmitir.Dier mistikdinlerortayaçkyadamekânolarakHristiyanl’açokuzaktrlar.Bazla

51 52 53 54 55 56 57 58

Godwin, age, s. 32. Godwin, age, s. 32. Willoughby, age, s. 66. Vittorio Macchioro, Orphism and Paulinism, the University of Chicago Press, he Journal of Religion, Cilt. 8, No. 3, 1928, s. 337. Macchioro, age, s. 337. Macchioro, age, s. 338. Macchioro, age, s. 337. Macchioro, age, s. 340.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 115

rnnçknoktasHristiyanlk’tanoldukçasonradr.BuetkileriYahudibölgesinde gelienHristiyanlk’tabulmakimkânszdr. ErkendönemHristiyanlktaOrpheusveHz.saarasndakarlatrmayaplr. Her ikisi de, var olan dini yeniden düzenlemek için gönderilen yar tanrlardr. Herikiside,sevdikleriniebediölümdenkurtarmakiçinötedünyayagitmilerdir. Orpheus,Eurydice’yigetirmeyegiderken,M.S.kinciyüzyldanitibarenoluanve ncil’degeçmeyenbirdüünceyegöreHz.saEskiAhit’ineskikurucularngetir meye çalmtr59. Her iki dinin öretileri de, dünyada ki yaama bal olarak ruhunölümsüzlüüneiaretetmilerdir.Herikiside,düzenledikleridinleriuru na ac bir ekilde hayatlarn feda etmilerdir. Hristiyanlk’ta Hz. sa kurbanlk kuzu  tasviriyle insanln günah için kendini kefaret kurban olarak sunarken, Orfizm’deOrpheus,Dionysosritüellerindeparçalanaraköldürülür60.Hristiyanlk veOrfizm’deinananlar^,budünyadakiheveslerindenötedünyainancbilinciyle vazgeçmilerdir61.Herikiside,erdemlibirhayattercihedip,birçokdünyevihaz dankendilerinimahrumedip,sosyalçevreleriyletersdümülerdir.Herikiöreti desadecekendirkveçevrelerinedeil,yabanc,kendirklarndanolmayanlarla da iletiim halinde olmulardr. Hristiyanlk’ta vaftiz ile günahlardan arnmann karl Orfizm’de mutluluk veren Orfik inisiyelerlerdir. Bu kutsamalar sonucu OrfizmöretisineinananlarTitanlardangelenkarakterlerindenarnp,iyiliitem sil eden Dionysos karakterine bürünürken, Hristiyanlkta ki vaftizle maddeden arnlp,manaâleminegeçiyaplr62.OrfizmveHristiyanlktagünahbireyselbir suçolmayp,bedendebakabirgünahnsonucuolarakdoutanvarolan,aa laycvekurtulmasgerekenbirdurumdur.Orfizm,muhtemelenAvrupa’dayada tümdünyada,içerisinde“Hristiyan”öretileribarndran,ötedünyavaadiylebu dünyadakipratiinidüzenlemeimkânverenilköretidir63.St.Paul’unöretile riyle, Orfik antropoloji ve soteriolojisi (Hz.sa’ya iman ederek kurtulma öretisi) arasndabenzerliklervardr.Hz.sa,Tanrtarafndanyenidendünyayagönderi lirken, Zagreus, Zeus tarafndan yeniden diriltilip, yeniden dünyaya gelir64. Orfizm’in özü Zagreus’un mitolojik hikâyesine dayanmaktadr65. Bu mitolojiye göre Zeus ve Persephone’nin olu Zagreus, Titanlar tarafndan öldürülmütür. Zeus, yldrmlaryla Titanlar yok ettikten sonra, Zagreus’un kurtulan yüreini yemi ve ikinci Dionysos’u yaratmtr. Bu mit, Hristiyanlk dönemine kadar Orfizm’in temel noktasn oluturmutur. Orfizm’i teolojik olarak incelediimiz zamanbeanaunsurönplanaçkar66. 1Zagreus,Zeus’unoludur. 59 60 61 62 63 64 65 66

Godwin, age, s. 24. Godwin, age, s. 24. Godwin, age, s. 24–25. Macchioro, age, s. 348. Godwin, age, s. 25. Macchioro, age, s. 348. Macchioro, age, s. 341. Macchioro, age, s. 341–342.

116 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

2Zagreus’uTitanlaröldürmütür. 3Zeus,Zagreus’utekrarhayatadöndürmütür. 4Zeus,Zagreus’ugökyüzüneyükseltmitir. 5Zeus,Zagreus’abirkrallkvermitir. Bu mitsel figürler, St. Paul’ un hazrlad Hristiyanlk amentüsünde yer al mtr.OdönemdebirçokkiitarafndanDionysos(Zagreus)’unyenidendirilme sigerçekolarakaddedilmiveOrfikteolojisindeZeusveDionysos,babaveoul olarak telakki edilmitir67. Dionysos ve Hz. sa arasndaki bu tekabüliyet ilk hristiyanlar tarafndan da kefedilmi ve eytann ii olarak alglanmtr. Justin Martyr,bubenzerliiuekildetanmlar68: Hz. sa’nn gelecekte yeniden yeryüzüne gelecei peygamberler tarafndan bilindii için,antikozanlarnyorumlayclar,airlerinkinebenzeyenekildefabllardadilegetirilen KurtarcileuyumluolarakZeus’unolunuuydurdular. Hristiyan apolojistleri, Hz. sa’nn yeniden geliini, Tevrat’n ilk be kitabn oluturan Tekvin bölümünde geçen Yakup Peygamberin kehanetiyle benzerlik kurarlar69.Justin’egöreMesih’ingeliiveDionysosfigürübuayettenetkilenmi tir70veDionysos’unhayat,parçalan,yenidendiriltilmesivegökyüzüneyüksel tilmesibumetindenetkilenerekolumutur  V.SONUÇ Mistik arnma, ruh göçü ve ruhun ölümsüzlüü temel noktalar olan Orfizm71her ne kadar Msr ve Hindistan’dan çktna dair söylentiler olsa bile, buralardangeldiinedairkuvvetlibirdelilyoktur72.Dionysoskültüilealakaldr ve Yunanistan’a Trakya’dan gelmitir. Hristiyanlk, Yunanistan’da yaylmadan önce karsnda büyük bir ala her tarafa yaylm olan Orfizm’i bulur. Orfikler, Yunanistan’n ilk felsefecileridir. Orfizm, Platon, Pisagor gibi Yunan dünyasnn önde gelen felsefecilerini etkilemi, Heredotos, Euripides ve Pindar gibi pek çok yazarn eserlerinde karmza çkmtr. St. Paul öretisiyle yeniden ekillenen Hristiyanlkta birçok özelliinin görülmesi tartma konusu olmutur. Orfizm, içinde birçok Hristiyan öretisiyle benzerlik kurabileceimiz özelliklere sahiptir. Tek tanrl dinlerde gördüümüz, bu dünyadaki yaaymza bal olarak öte dünyada ki konumumuzu belirleyen öreti, bu mistik dinde de görülmektedir. Düalistbiryapyasahipolmas,bugünbirçokdindegördüümüzötedünyaanla ynvepanteizmdüüncesinibarndrmas,birpagandiniolarakdikkatçekmek tedir. Mitolojik olarak karmza çkan Orpheus ve Eurydice arasndan yaanan

67 68 69 70 71 72

Macchioro, age, s. 342. Macchioro, age, s. 342. Tekvin 49.10: Sahibi (Mesih) gelene kadar Krallk asasn Yahuda’nn elinden çkmayacak. Yönetim hep O’nun soyunda kalacak. Uluslar O’nun sözünü dinleyecek. Macchioro, age, s. 343. Roy Macleod, The Library of Alexandria: a Center of Learning in the Ancient World, Taurus &Co. Ltd, London, 2005, s.145. Nilsson, age, s. 217.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 117

akiseunutulmazakhikâyeleriarasndakiyerinialmtr.Orpheus’unda,ta, insanlarvehattayeraltndakitanrlardahietkilemesimüziingücününtarihteki ilksahnelerindendir. 

118 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

KAYNAKÇA  Bikerman,E.,TheOrphicBlessing,JournaloftheWarburgInstitute,Cilt.2,No.4,1939. Can,Sefik,KlasikYunanMitolojisi,nklâpyaynevi,stanbul.  Copleston, Frederick, A History of Philosophy Greece and Rome, Continuum Publishing, Cilt. I, NewYork,1946. Godwin,Joscelyn,TheGoldenThread:TheAgelessWisdomoftheWesternMysteryTraditions,Quest books,Amerika,2007. Gomperz,T.,GreekThinkersAhistoryofAncientPhilosophy,translatedby.L.Magnus,Gomperz Press,2008. Heredotos,HeredotTarihi,çev.M.Önen,TürkiyeBankasKültürYaynlar,stanbul,2004.  Johansen, Karsten Friis, A history of Ancient Philosophy:from the Beginnings to Augustine, RoutledgePublishing,Londra,1998. Linforth,IvanM.,TransactionsandProceedingsoftheAmericanPhilologicalAssociation,John HopkinsUniversityPress,Cilt.62,1931.  Locke, Liz, Orpheus and Orphism:Cosmology and Sacrifice at the Boundary, Folklore Forum 28:2, 1997.  Macchioro, Vittorio, Orphism and Paulinism, the University of Chicago Press, the Journal of Religion,Cilt.8,No.3,1928. Macleod,Roy,TheLibraryofAlexandria:aCenterofLearningintheAncientWorld,Taurus &Co.Ltd,London,2005. Mead,G.R.S.,Orpheus,KessingerPublishing,2007. Moore,CliffordH.,ReligiousThoughtsoftheGreeks,KessingerPublishing,Nisan,2003. Nilsson,M.P.,EarlyOrphismandKindredReligionMovements,TheHarvardTheologicalreview, CambridgeUniversityPres,Cilt.28,no.3,1935. Riess,E.,TransactionsoftheAmericanPhilologicalAssociation,TheJohnHopkinsUniversityPress, Cilt.26,1895. Timuçin,Afar,DüünceTarihi,BulutYaynlar,stanbul,2002. Walker,D. P.,Orpheus: The Theologianand RenaissancePlatonists,Journal of theWarburgand CourtauldInstitutes,Cilt16,No.1/2,1953.  Willoughby, H. Rideout, A Study of Mystery Initiations in the GraecoRoman World, Forgotten Books,2007. Yörükhan,Turhan,YunanMitolojisindeAk,TürkiyeBankasKültürYaynlar,2000. Zeller,Eduard,OutlinesoftheHistoryofGrekPhilosophy,RoutledgePublishing,2001.

  

TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:119136

Year:2010,Issue:3 Page:119136



    TÜRKYE’DETARIMSALMAKNELEME(19231933)   brahimNC   Özet Cumhuriyetdönemitarmsalyapsn,Osmanl’dankalanmirasbelirlemitir.TarmbudönemdeTürkiye ekonomisininanasektörüydü.Uzunsürensavalarnedeniyleülkedeemektoprakdengesidahadabozul mutu.Emekktüretimfaktörüdurumundayd.Tarmarazileriniilemekiçinkullanlançekimhayvan saysdayetersizdi.lenemeyenmilyonlarcadönümarazibulunmasnaramen,tarmsalüretiminyetersizli indendolaybudayvegdamaddeleriithaledilmekteydi.Üretimiartrmanntekyolununtarmdamakine lemeolduudüünülüyordu.19231929yllararasndatarmürünlerifiyatlarnnnispiolarakyüksekdü zeydeseyretmesimakinelemeiçinelveriliortamyaratmtr.Budönemdehükümetlertarmnmakinele mesineyönelikbüyükteviklerdebulunmulardr.Cumhuriyet’inilkyllarndahzlbalayanmakineleme hareketiçokksaömürlüolmu,1929DünyaEkonomikKriziylesonbulmutur.  AnahtarKelimeler Tarm,Traktör,Pulluk,Toprak,Üretim  AGRICUKTURALMECHANIZATIONINTURKEY(19231933)  Summary TheagriculturalstructureoftheRepublicanperiodisestablishedbytheinheritanceofOttomanEmpire. AgriculturewasthemainsectorfortheeconomyofTurkeyinthisera.Duetothelonglastingwars,the balancebetweenlaborandlandwasdeteriorated.Thelaborwasconsideredasmeagreproductionfactor.The numberofanimalsusedforploughingthelandswasinadequite.Despitethefactthattherewerethousandsof acresoflandwhichwasnotfarmed,wheatandcomestibleswereimportedduetotheinsufficiencyin agriculturalproduction.Itwasclearthattheonlywaytoincreaseproductionwasthroughmechanization. Betweentheyears19231929,thecostsoftheagriculturalproductswererelativelyraised,whichthencreated theoccasionformechanisation.Inthisperiod,thegovernmentsencouragedthemechanizationofagriculture. ThemechanizationmovementwhichhadbegunandrisenrapidlyinthefirstyearsofRepubliclastedfora shortperiodoftimeanditendedwiththeWorldEconomicDepressionin1929.  KeyWords Agriculture,Tractor,Plough,Land,Production 

Dr., Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman. [email protected]

120 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 Giri Tarmdamakinelemeelâletleri,hayvansalçekimlivemekanikgüçlümeka nizasyondanoluanbir bütün olup, güç kaynaklarnsrasyla; insan, hayvan ve motor gücü oluturur. Mekanizasyonunun bu üç aamas bir çok ülkede, hatta ayniletmedeyanyanabulunabilmektedir.Tarmsalmakinelemeninsonaama sçoukezmotorizasyonolarakdatanmlanmaktadr.Bunagöremotorizasyon, tarmdamotorluaraçkullanmveyatarmsalüretimdemekanikgücüninsanve hayvangücününyerinialmasdr.Tarmsalmakinekavramiçine,traktörvetrak törlerleçekilenâletvemakineler,biçerdöergibikendindenhareketlimakineler, sabit motorlar, hayvanla çekilen veya iletilen gelimi ziraat âletleri, bakm ve mücadele ilerinde kullanlan ziraî âlet ve araçlar girmektedir. Tarmda mekani zasyonununenönemlisembolütraktördür. Makineleme, igücü ve topran verimini iyiletirmekte, üretimde art sa lamakta ve tarmsal yapy deitirmektedir (Tekeliolu, 1983: 2224; Türkiye’de Ziraî Makinalama, 1954: 2). Tarmsal mekanizasyon, bir ülkede emektoprak dengesine, iletme ölçeine, iletme biçimine ve sanayinin gelimilik düzeyine görefarkllkgösterir. BuçalmadaönceincelenendönemdeTürkiye’detoprakmülkiyetdalm, iletme büyüklükleri ve iletme biçimlerinin tarmsal makineleme üzerindeki etkileri ele alnacaktr. Daha sonra, uzun süren sava yllarnda kesintiye urasa da,Türkiyetarmndamakinelemebirbirinebalaamalardanoluanbirsüreç olduundan Cumhuriyet öncesi mekanizasyon çalmalar hakknda bilgi verile cektir.SonolarakCumhuriyetdönemindebirincimakinelemeadverilendönem irdelenecektir. 20. yüzyl balarnda Türkiye’de nüfusun %7580’ini köylerde yamaktayd. Köyde yaayanlarn yaklak %68’i geçimlerini tarmdan salamaktayd (Türki ye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973: 85; Aruoba, 1982: 79). Tarmsal üretim milli gelirin yarsna yaknn oluturuyordu (BulutayTezel vd., 1974:Tablo8.6.c) 1920’lerin Türkiye’sinde tarmsal yap büyük ölçüde Osmanl döneminden devralnan miras tarafndan belirlenmitir. Cumhuriyet dönemine intikal eden tarmsal yapve üretim ilikilerine küçük köylü iletmelerinin yan sra toprakta yüksek toplulama düzeyi ve pazar ekonomisinin gelimilii açsndan farkl nitelikte bölgelerin varl damgasn vurmaktayd (Silier, 1981: 10). 19121913 yllarndayaplantarmsaymlar,Osmanldönemindenmiraskalantoprakda lmnadairgenelbilgilersunmaktadr. Anadolu için oluturulan istatistikler köylerde yaayan bir milyon ailenin %87’sininilenentopraklarnancak%35’inesahipolduunu,%8’ininisehiçtop ra olmadn göstermektedir. Buna karlk ayn istatistikler, ailelerin %1’inin topraklarn%35’ineve%4’ününtopraklarn%26’snasahipolduuçarpcgerçe

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 121

iniortayakoymaktadr(Türkiye’deToplumsalveEkonomikGelimenin50Yl, 1973:24).YineaynyllardayaplanbiraratrmayagöreAkdenizveGüneydou Anadolu hariçdier bölgelerin tamamnda 50 dekardan küçüktopraa sahip i letmeorannn%70ila%85arasndaolduuanlalmaktadr.çAnadoluveDou Anadolu’da ise 10 dekardan küçük iletmeler 50 dekardan küçük iletmelerin yarsnayaknnoluturancüceiletmelerdi(Türkiye’deToplumsalveEkonomik Gelimenin50Yl,1973:2830).Builetmelerinpazarlailikileriyoktuveöztüke tim için üretim yapmaktaydlar. letmelerin çok küçük, üretim tekniinin geri oluuveçetiniklimkoullardikkatealndndabucüceiletmelerinasgarige çimlik üretimi bile salamaktan uzak olduu anlalmaktadr (smail Hüsrev, 1934:193).  TürkiyeTarmndaletmeBiçimlerininMakinelemeÜzerindekiEtkileri 1920’liyllardaTürkiyeköyekonomisindebalcadörtçeitmülkiyetveilet mebiçimibulunmaktayd.Bunlarderebeylik,toprakaal,kapitalistiletmeler veyabanciçikullanmayanküçükmülklerdi(Tezel,1994:335).Bufarklsosyalve ekonomikyap,Türkiyetarmnnmakinelemesiniveteknikgeliiminidebirbi rindenfarklkoullarabalhalegetiriyordu. Dou ve Güneydou Anadolu bölgelerinin mülkiyet biçimi olan derebeylik sistemindetopraklarüzerindeyarcolanmarabalarçalmaktayd(Pamuk,1994: 202). Bu sistemde topraklarn sahibi olan beyin topraklar üzerindeki ekonomik faaliyetlerdenbeklentisiailesininvebeslemekzorundaolduukimseleringeçim lerinikarlamak,güçveotoritesiniartrmayayönelikolarakservetinibüyütmek idi.Küçükparçalarhalindemarabalarcailetilen,pazarlailikisiçokzayfolanbu iletmeler,karnartrmakvesermayesinibüyütmekzihniyetindenuzakdahaçok öztüketimeyöneliküretimkalbnasahipolduundanüretimaraçlarngelitirme mecburiyetiduymuyorlard.Karasapanlaüretilenürünebilepazarbulamayanbir yöredeüretimmiktarnbüyükölçüdeartrantraktörünkullanmpekmümkün görünmüyordu.Ayrca,butopraklariçingenibirmarabakitlesininsefaletdere cesindeucuzkolkuvvetikarsndapahalyamalolanmodernmakinelerinkulla nlmasnnrasyonelolmayacaaçktr. BatveOrtaAnadolu’dagörülentoprakaaliçindeayndurumsözkonu suydu. Topraklarn ortakçlk ve yarclkla ileten toprak aalar, bu yöntemin çokucuzverisksizolmasnedeniylepahalveriskliolanmoderntarmaraçlarna para harcamay çkarlar için uygun bulmuyorlard (smail Hüsrev, 1934: 194). Genellikleehirvekasabalardaoturarakçounluklatarmürünleriticaretiyleu raanbüyüktopraksahipleri,yalnzhasatzamanalacaürünüvebunungetire ceikazancdüünmekte,bukazancnbirksmn,tarmyöntemlerininvearaçla rnniyiletirilmesiyolundaharcamayayanamamaktaidi.Butopraksahiplerinin çou,köylütarafndanödenemeyenborçlarsayesindebüyükarazisahibiolmu lard.Köydeyaratlan deerler, rant, tefeci faizi, arac tüccar kar olarak ehir ve

122 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

kasabaya akmakta ve tekrar köylüye büyük faizlerle borç olarak verilmekteydi (Dinler,1996:12;Tezel,1994:366).Köylününyarattartbusuretlenemalan drmak dururken, modern tarm makinelerine harcamak toprak sahibi için akla yatkn gibi görünmüyordu. Küçük iletme sahibi köylülerin bir çou borçlarn ödeyemeyincetarlalarn,bavebahçeleriniborçparaverenlereveyaaractüccara devretmekzorundakalyordu.Bunlarnbirksmmülksüzkalncayabakayerle reiaramayagitmekteveyakenditopraklarndaortakçolarakçalmaktaydlar. Ky Ege, Çukurova ve Trakya gibi topraklar verimli ve ulam imkânlarna sahippazariçinüretimyapanbüyükveortaölçekliiletmelerinolduuyörelerde tarmdamakineleme19.yüzylnsonçeyreindenitibarenbalamtr.Bukonu da öncülüü Türkiye’de büyük araziler satn alan Avrupal çiftlik sahipleri yap mtr(Pamuk,1994:115).DahasonrabunlardanetkilenengayrimüslimveMüs lüman olan büyük ve orta ölçekli iletme sahipleri de modern makine ve âletler alpiletmelerindefaaliyetesokmulardr. Küçük toprak mülkiyetine gelince, bunlarn modern tarm âletleri alp kul lanmaimkânlarniletmehacmi,yetitirdikleriürüntürüvefiyatlarbelirlemek teydi.Enyaygnolarakgörülencüceiletmelerinçouisebirçiftçekihayvanve karasabanalmayadahigüçyetirememekteidi(smailHüsrev,1934:195).  Cumhuriyet’in Kuruluuna Kadar Türkiye Tarmnda Makineleme Çaba lar 19.yüzylsonlarndaTürkiye’detarmsalmakinelemeninilkgörüldüüyer ler,ihracatayöneliküretimyapanbüyükiletmelerinbulunduubölgelerolmu tur. Tarmn tümüyle Avrupa kapitalizmine açld yörelerde igücü ktlnn makinelemeye yol açmas doald. Bu tarihlerde Türkiye’de topraa nispetle emekktbirfaktöridi(Toprak,1988:32).BatAnadolu’dabüyüktopraklarsatn alarakiletmeyebalayanngilizlerTürkiye’detarmsalmekanizasyonunöncülü ünüyapmlardr.BatAnadolu’nunardndanÇukurovadahahzlbirbiçimde tarmda kapitalist ilikilerin gelitii üretim merkezi olmutur. Adana ve çevresi ksasüredeihracatayönelikpamuküretimisayesindeülkeninençoktarmmaki ne ve âletlerine sahip yöresi haline gelmitir (Pamuk, 1994: 117; Kurmu, 1977: 130).TürkveErmenilereaitçokgeniçiftliklerinbulunduuÇukurova’da,Ame rikan ve Alman irketleri her yl ortalama 28 buharl harman makinesi, buharl pulluk, bir çok biçer balar ve tohum ekme makinesi sattklarn belirtmilerdir (Kurmu,1977:130). Köylününmülküolanveyaortakçlkvekiraclkyoluiletasarrufettiklerii letmelerinküçükolmas,karasabanagöreçokpahalolandemirpulluunkulla nmnengellemekteydi.Hayvanlaçekilenpulluklarancakortabüyüklükteilet me sahiplerisatn alabiliyordu. Tarm makine ve âletleri imal eden Avrupal fir malar ürünlerini pazarlamak için Türkiye’deki demir yollarn etkin bir biçimde

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 123

kullanmlardr.thaledilenmoderntarmaraçlardahaçokdemiryollarnacivar olanyörelerdeyaygnlamaeilimigöstermitir(Keresteciolu,1934:198). Geleneklerevebabadangörmeusullerebalolanköylüleryenitarmteknik vearaçlarnakaröncelerisoukbakmlardr.Bunedenletarmmakineleripa zarlayan firmalar ürünlerini satabilmek için tantm faaliyetlerine girimilerdir. ngiltere Ticaret Dairesi Türkiye’ye tarm araçlar satmak için balatlm olan kampanyaya katlan ngiliz irketlerini uyararak, Türkiye’de resimli kataloglarn çokieyaramadnaslönemliolaneyintopraksahiplerininaraçlarçalrken görmeleri olduunu bildirmitir. Söz konusu kampanyann pratik gösterilerle uzunsüresürdürülmesininyansra,1910ylndairketler,özelolarakkiraladk larbirtrenlezmir’denÇivril’ekadarheristasyondadurarak,özeldavetlitoprak sahiplerine çeitli tarm makine ve araçlarnn çalmalaryla ilgili gösteriler yap mlardr. Pazarpayngeniletmekiçinsatlarnkrediyleyapanngilizfirmalar,ayn zamandaküçükonarmilerinideücretsizyapyorlard.Tarmmakinelerisatn da baar gösteren firmalar arasnda bir AvusturyaMacaristan irketi de bulun maktayd. Bu irket, kredili sat ve ufak tefek onarmlar karlksz yapmasnn yansra,sahibiolduubirörnekçiftliktetantmgösterileridüzenliyorvemüte rilere makinelerin hangi ilerde nasl kullanlaca hakknda geni bilgiler sal yordu (Kurmu, 1977: 131). Alman firmalar da Türkiye’de tarm makineleri sat makiçinbüyükçabalarharcyordu.çAnadolu’nunAlmanyaiçinbirtahlambar halinegetirilebilmesidüüncesiyleAnadoluDemiryoluirketiortabüyüklükteki iletmelere,Almanya’dantarmsalmakinevearaçlarithaliiçinkredidatyordu (Pamuk,1994:119).Yabancfirmalarntarmmakineleripazarlamakonusundaki buyounçabalarCumhuriyetdönemindededevametmitir(Keresteciou,1934: 199). Türkiye’deöküzvesabanlayaplantarmdan,modernziraatâletvemakinele riyleyaplantarmageçiinilkizleri1875’lerekadargitmektedir.EdirneveAydn vilayetlerindeMüslümanolmayanOsmanllaraaitbüyükçiftliklerdeFranszlarn Bajak ve Braban tipi pulluklar kullanlmaya balanmt. Ayrca, Balkesir ve Adana’yagelenTatarveÇerkezgöçmenleriatlaçekilenpullukkullanmnbera berlerindebuyöreleregetirmilerdi.BusayedeTürkköylüsüpulluunfaydalarn örenmeye balamtr. Trakya topraklarnda 46 çift öküzle çekilen aaçtan ya plmpullukilekarasabanarasndabirçeitsabankullanlmtr.Bu,Türkçiftçi sininHristiyançiftçilerdengördükleriFranszpulluklarnnkababirtaklidiydi. Köylü kullanmakta olduu âletlere benzeyen modern araçlar benimsemeye dahayatknd.DemirpulluklardançekinenTürkköylüsü,kendisinintamiredebi leceiaaçokvekollupulluklartercihetmitir.Bunitelikleresahipbirçiftöküzle çekilebilenAmerikan yapm Oliver veSiragöz pulluklar çok rabet görmütür. Çanakkale, zmir, Aydn, Manisa, Uak, Afyon ile Konya vilayetlerinde karasa bandanazfarklolanbupulluklaraçiftçininsnpalmasokvekollarnnaaç

124 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

tangövde,uçdemirivekulaklarnnotarihlerdestanbulvezmir’dedökümden yaplyorolmasyd.Bupulluklara,Türkçiftçisininelindekibirçiftzayföküztara fndankolaylklaçekilebilmesi,dökümolanyedekparçalarnnköybakkallarnda bilesatlmasgibiavantajlarnedeniylebüyükilgiduyulmutur(Faik,1934a:236). Hafif demir pulluklar 1902’de zmir ve 1908 ylnda Akehir’de üretilmeye ba lanmt(Tekelivelkin,1988:82).1911ylndamerkeziKonya’daolanAlmanlarn kurduubirtarmâletlerisatirketiçiftçiyegösterdiikolaylklarsayesindeiki üçylgibiksabirsüredeyeniaraçlarnyaygnlamasnayardmcolmutur(Faik, 1934a: 236). Pulluun girdii bu yllarda saban olduu gibi kalmam, pulluun kullanmagiriininetkisiyledeiiklieuramvegelimitir(Gökgöl,1935:216). Bu dönemde demiryollarnn ulaamad, tarmsal üretimin ticarilemedii Anadolu’nungenibirbölümüCumhuriyetinkuruluunakadarpulluktanmah rumkalm,ortaçaâletiolankarasabandanbakacabiraraçlatanmamtr(Pa muk, 1994: 208). I. Dünya Sava öncesi Türkiye snrlar içinde faaliyet halinde olanpullukadedi17500kadard.Hayvangücüyleçekilendemirtrmkvebenzeri modernâletsaysise500’üamamaktaidi(Faik,1934a:237). Lokomobillerle çekilen buharl pulluklar ilk kez 1885 ylnda Adana ve Silif ke’dekullanmagirmitir.Buçiftmakineleri48100beygirkuvvetinde,arlklar da1624tonarasndayd.Birlokomobilgündeortalama60ila100dönümkadar çift sürmekte ve bu i için 11.5 ton kömür harcamakta idi. Kültivatör ile günde 250300 dönüm pamuk ekebilen lokomobiller ile 1913 ylnda Adana’da pamuk ekimiiçinhazrlananarazimiktar200000dönümüamt.Tarmdabumakine lerinkullanmsayesinde1902’de40000balyaolanÇukurova’dakipamuküretimi 1913’de160000balyayaçkmtr(Faik,1934a:241).I.DünyaSavannbalad yllarda Türkiye’nin snrlar içinde 35 tek 25 çift buharl pulluk bulunmaktayd (Tekelilkin,1988:83). Hasatiinihzlandrdveemektasarrufusaladiçin20.yüzylbalarnda Türk tarmnda en çok kullanlan makinelerden biri orak makinesiydi (Gökgöl, 1935: 252). Türkiye’de ilk orak makinesi Silivri ve Çorlu arasndaki çiftliklerde kullanlmtr.Aydn,Trakya,Bursa,Balkesir,KonyaveAdana’dabulunanorak makinelerininsaysI.DünyaSavaarifesinde11000’eulamt(Faik,1935b:268). Tarmgelimiülkelerdekiçiftçilerin%80’iorakmakinesiyerinebiçerbalarkul landklarhalde,bumakinelerinkompleksveTürkiye’dekiçekihayvanlariçinbir hayliarolmasndandolay(Gökgöl,1935:252)ayntarihlerdesaylar500’üa mamaktayd. Harmanmakineleriolanbatöz,ülkeyeilkolarakTrakya’dakibirTürkçiftçisi tarafndan 1879’da getirilmiti (Faik, 1935b: 267). Ürünün ta ve toprakla temas etmedentemizbirbiçimdehasatedilmesinisalayanpatözlerpahalolmasnede niyle ancak az sayda büyük iletme sahipleri tarafndan satn alnabilmekteydi (Gökgöl, 1935: 257). 1914’de gelindiinde Türkiye snrlar içinde batöz says 367’ye çkmtr. Bunlarn daha çok Trakya, Ege ve Adana’da younlat anla

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 125

lmaktadr(Tekelilkin,1988:83).Tarmateknolojikgelimeler,kapitalisttarmsal iletmelerin daha çok üretmelerini salamtr. Bu gelimeler sonucu 19. yüzyl sonlarnda dünya buday fiyatlar hzla düerken, Almanya buday ihracatçs olmaktançkarakbudayithalatçsbirülkedurumunagelmitir.Anadoludemir yolununAlmansermayesitarafndanyapmnnaynyllardabalamolmasbir rastlantdeildir.Ancak,tarmsaltarmsaltekniklerinilkelniteliiile,küçükköy lülüün sürekli borçluluu ve yoksulluu dikkate alndnda, demiryolunun tad buday hacminin sürekli artmas ve ç Anadolu’nun ksa zamanda Al manya için bir tahl ambarna dönümesi beklenemezdi. Bu nedenlerle Anadolu Demiryolu irketi orta büyüklükteki iletmelere tohum, toprak slah, Alman ya’danziraîaraçithaliiçinkredidatarakvebüyüksulamaprojeleribalatarak, 20.yüzylnbalarndabölgetarmylailgilenmeyebalad(Pamuk,1994:119).I. DünyaSavayllarndabazAlmanfirmalarAdanaveKonya’dabüyükçiftlikler kurarakmodernmakineveekipmanlarlaüretimyapmlardr.Yineayndönem deözellikleordununbeslenmeihtiyacnkarlamakiçinhükümetçeyurtdndan getirilenmakinelerlegeniçaptatarmsalüretimgerçekletirilmekistenmi,ancak ksabirsüresonrabuprojeterkedilerekithaledilenmakineveâletlerçürümeye terkedilmitir(Keresteciolu,1934:198).UzunyllardevamedenI.DünyaSava veKurtuluSavadönemlerindehenüzyaygnlaamayanmakinelemehareketi duraklamhattagerilemitir.  Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde Tarmsal Makine ve Âletlerin Moder nizasyonu Tarmdakullanlanüretimtekniklerivearaçlariletoprakkullanmarasnda yaknbirbalantvardr.Geriteknolojiveüretimaraçlarilenentoprakmiktarn snrlandrmaktadr(Aruoba,1982:79). BubalkaltndaTürkiye’de19231933yllararasndagerçekletirilmeyeçal lanvetarmdabirincimakinelemehareketiadverilen,çiftçininmodernaraçlar ladonatlmasçabalarelealnacaktr. 1920’lerde Türk köylüsünün %20’si üretim araçlarndan yoksun bulunmak tayd.Butarihteüretimaraçlarnasahipolanaileleriçindahiailebanaancakbir karasabandümekteydi.1927ylndaülkedetoplam1751239çiftçiailesinekar lk1187000karasabanve210000pullukvard(statistikYll19321933,1933: 199201).Ksaca,MilliMücadeleyllarndaTürktarmgeribirtekniktemeleda yanmaktayd. Tarm kesiminde üretim ve verim çok düüktü. Bu durum incele nendönemsonrasndadauzunyllarbirsorunolarakdevametmitir(Öz,1960: 21). Türk Tarmnda teknoloji deiimi ve üretim araçlarnn modernizasyonuna etkiedenikitemelfaktörihtiyaçtalepvehükümetpolitikalarolmutur(Aruoba, 1988:200).KurtuluSavannbitimindeTürkiye’deziraîmakinelemekonusunda ciddibiristekdomutu.Bununülkeiçindenkaynaklananzorlaycveülked

126 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

kaynakltevikediciolmaküzereikinedenivard.Türkiye’ninnüfusundauzun sürensavayllarndabüyükdüülerolmutur.KurtuluSavaöncesi14200000 olanülkenüfusu,1923’dezmirktisatKongresindebelirtilentahminirakamlara göre nüfus 10 milyon civarna inmi, 1927 ylnda ancak 13 648 000’e çkmtr (Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, 1973: 28, 60; statistik Yll19321933,1933:64;Keyder,1993:33).ÖtedenberiAnadolu’datopraanis petleemekktfaktördurumundayd.SekizylaralkszdevamedenI.Dünyave KurtuluSavalaremekktlndahadaartrmt(SözenveArl,1981:55).Az bir slah çalmas ile tarm yapmaya elverili olabilecek milyonlarca hektar bo arazibulunmaktayd.1927’deTürkiye’de4363770hektarolanekiliarazimiktar 1950’deyaklak10000000hektaraçkmtr(Türkiye’deToplumsalveEkonomik Gelimenin50Yl,1973:86;ZiraatstatistikleriÖzeti19401962:3).FAO’nun(Bir lemi Milletler Gda ve Tarm Örgütü) hazrlad Türkiye Raporu’nda Türki ye’detarmarazilerisnr16500000hektarolarakhesaplanmtr(FAOTürkiye Raporu, 1963: 15). Oysa Türkiye o yllarda yurt dndan buday ve un ithal et mekteidi.Tarmaelveriliarazilerinbirçousermayeveemekktlndandolay ekilemiyordu.Bunedenleemeinetkinliiniartracaktarmmakineveâletlerinin ülkede yaygnlatrlmas tarmsal üretimin artrlmasnn tek yolu olarak görül mekteydi. 1920’li yllarda makinelemeyi tevik eden ikinci nedene gelince; I. DünyaSavateknolojininilerlemesinisalamvebuyüzdenAvrupaveAmeri kalsanayicilersavaiçindegelitirdiklerikapasitelerinisavasonrasndakullan makistemilerdir(Tekelivd.,1988:83).Buyüzdensanayilemiülkelerdekitarm makineveâletleriüretenfirmalarTürkiye’dekitemsilciliklerivastasylaetkinbir satkampanyasnabalamlardr.Büyükkentlerdemakinedepolaroluturarak satlarn artrmaya çalmlar ve ülke çapnda makine kullanmnn yaygnla masnakatkdabulunmulardr(Keresteciolu,1934:199). Cumhuriyetin ilk yllarnda makinelemeyi tevik politikasnda dört önemli uygulamagözeçarpmaktadr.Bunlar:1Genelolarakaskerlikmuafiyeti,2Maki nelerdekullanlanakaryaktvekimyasalgirdileregümrükmuafiyetiuygulanma s, 3 Devlet mal traktörlerinin büyük çiftçilere elverili artlarla kiralanmas, 4 Tarmsal üretimin vazgeçilmezleri olan makine ve ekipmanlarn çiftçiler tarafn dansatnalnabilmesiiçinZiraatBankas’nnucuzkredivermesi(Silier,1981:18; Keyder,1993:35;Atasaun,1943:17).Ekimalanlarnngeniletilmesiveüretimin artrlmasna yönelik makinelemeyi tevik için 1924 ylnda kabul edilen bir ka nunlaaskerlikmuafiyetigetirilmitir.Bukanunagöreaskerliktenmuafolanlar: Traktörvemotorluaraçsahibivebunlarkullanançiftçileriçinikimakinist veilenenher250dekariçinbirkii, Tarmâletvemakinelerinitamiredecekbellisaydakiteknikeleman(Silier, 1981:1819). Budönemdebiryandandevlet,numuneçiftlikleri,tarmokullarveistasyon larnda yeni âlet ve makineler kullanlarak örnek olmaya çalmtr. Türk tar

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 127

mnda makineleme konusunda örnek ve tevik edici bir kurum olarak Ata türk’ün kurduu çiftlikleri de burada belirtmek gerekmektedir. Atatürk’ün kur duu çiftliklerde modern tarm makine ve âletleriyle tarm yaplarak çiftçilere örnekolunmayaçallmtr.Atatürkbizzattraktörkullanarakbukonudaönder lik yapmtr. Atatürk Orman Çiftlii’ndeki pulluk fabrikasnda imal edilen pul luklarmuhacirleredatlmtr.1937’debufabrikadabebinpulluküretilmi,bir ylsonrasiçinonbinadetpulluksipariialnmtr(AtatürkÇiftlikleri,1939:75; Aydeniz,1981:122).Öteyandantarmmakinelerisatnalmakvekullanmakiste yençiftçileregümrükmuafiyetlerivebazkolaylklarsalamtr.ZiraatVekâleti aracl ile ithal edilen makineler, Ziraat Bankas kredileriyle çiftçiye taksitle sa tlmtr. ktisatVekiliMahmutEsatBozkurt’undaifadeettiigibimemlekettebirçok çiftçitopraolduuhaldesermayemalna,yanitopransürecekhayvanaveya traktöre,pullukvediertarmsalekipmanlara,sahipolmadiçingereklitarmsal faaliyetleri yürütememekteydi (TBMM Zabt Ceridesi, Devre: I, C: 26:110). Ata türk’ün ifade ettii gibi, ülke topraklarnn tarma kazandrlmas ve köylünün refahnn artrlabilmesi için tarmda makinelemeye ihtiyaç vard. Atatürk bu konudasöyledemektedir:“Bendeçiftçiolduumdanbiliyorum.Elemeigüçtür. Birleinizbirliktemakinealnz.Senedeyüzdönümekeceinizeonmisliyüzmisli fazlaekersiniz”(Atatürk’ünSöylevveDemeçleriII,1952:209;Akman,1981:45). Yukardadabelirtildiigibi,ülketarmnngelimesiiçinöncelikleçiftçininbu sermayemalihtiyacnnkarlanmasgerekmekteydi.Türkiye’yedahaçoksayda traktör ve ziraî âletin ithal edilebilmesi için bir Amerikan firmas olan Chester grubuilebiranlamayaplm,ÂletveEdavatZiraîyeirketikurulmaskararla trlmtr(TBMMZabtCeridesi,Devre:I,C:28:148).AncakbuanlamaAmeri kan irketinin dalmas yüzünden yürürlüe girmemitir (Bilmez, 2000: 265; Tezel, 1994: 418). 1926 ylnda çkan 752 sayl yasayla, traktör, motorlu pulluk, biçerdöver,kamyonvekamyonetsahiplerinetarmdaharcadklarakaryaktiçin “mevâddmüteilerüsumutazminat”ödenmesikabuledilmitir(ResmiGazete 25 ubat 1926). Bu kanun gereince tarmsal faaliyetlerde harcanan akaryakttan alnan vergi iade edilmitir. 1927 ylnda Ziraat Vekâleti Bütçesi ancak 3 milyon 722 binliraiken, makine kullanançiftçiye devlet 19261930 devresinde6 milyon 652binliratazminatödemitir. Öteyandan,Devlettarmdamakinelemeyitevikamacyla,makineyikulla nacakvetamiredecekpersoneliyetitirmekiçintarmvemakinistokullaraçm tr(Avcolu,1969:229).Yinemakinelemeyiyaygnlatrmakiçin,Cumhuriyetin kuruluundanhemensonraZiraatBankas70traktöralmvebunlarn40tanesini çiftçilere datm; 30 adedini de kendisi iletmeye koymutur (Cumhuriyet, 5 Haziran1924).19231924yllarnda486’sdevletmalolmaküzere501traktörün bulunduubelirtilmektedir(Silier,1981:20).Budönemaynzamandatarmürün lerifiyatlarnnnispetenelveriliolduuyllard.Tütün,fndk,yapagibiürün

128 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

lerinihraçfiyatlarnda%100’ünüstünde,pamukta%50civarndabirartolmu tur(Bulutayvd.,1974:7080).Fiyatlardagörülenbuart,tarmdamakinelemeyi tevik eden önemli bir faktör idi. O yllarda Türkiye’de bulunan traktör says hakkndabirbirindenfarklrakamlarverilmektedir.DevletPlanlamaTekilatnn yaptbirçalmayagöreülkede19241929yllararasndatoplamtraktörsays 220’den1000’eçkmtr(KalknanTürkiye(Rakamlarla19231968),1968:44).Bir baka tahmine göre 1928’deki traktör says 1500 (Cumhuriyet, 13 Nisan 1928), ktisat Vekili akir Beyin 10 Haziran 1930’da TBMM’de yapt açklamaya göre ise1844idi(TBMMZabtCeridesi,Devre:3,C:20,1930:175). Birinci Ziraat Kongresi’ne tarmda makineleme ile ilgili olarak sunulan bir raporagöre,Türkiye’deZiraatmakinelerininmiktar,dalmvekullanmtarm salnüfusunyounbulunduuyerlerdeveulamimkânlarnndahaelveriliol duudemiryolunacivarmntkalardadieryerlerenispetledahaileridurumday d. Tarmsal üretimin artmas için ziraî makine ve âletlere olan ihtiyaç çiftçinin iktisadi durumuna, mahsulüne yönelik piyasa talebine ve elde ettii gelire göre farklderecelerdetatminedilmekteydi.Aynraporagöreçiftçininziraatmakinele rineilgisiyoundu.Builgihükümetinveuzmanmeslekadamlarnnyardmlary la artmaktayd. Çiftçi ihtiyac olan makineyi ya dorudan doruya firmalardan veya hükümetin ziraat âletleri stokundan temin etmekteydi. Ziraat makine ve âletleriihtiyacnn%80’inidemirpullukiletohumtemizlememakineleri,sulama ya mahsus pompalar ve traktörler oluturmaktayd (Esat AhmetReat Rakm, 1931:1314). 1928 ylnda Türkiye’yi etkileyen kuraklktan sonra 752 sayl kanunda dei iklik yaplma ihtiyac duyulmutur. 13 Haziran 1929’da yürürlüe giren 1527 saylkanuntarmürünlerinintanmasndakullanlankamyonvekamyonetya ktlarn, yaktn miktarnn denetlenmesindeki güçlüün yol açt suiistimaller nedeniylevergimuafiyetidndabraklmtr.Ancakyineaynkanundorudan tarmsalüretimdekullanlanakaryaktmuafiyetsnrngeniletmitir.Bukanunla köydndayaayantopraksahipleriyletarmmakinelerinikiralayarakkullanan larn söz konusu muafiyetlerden yararlanmalar salanmtr (Resmi Gazete, 13 Haziran1929). Bunalm yllar içinde tarmsal ürün fiyatlarnn hzla dümesi, petrol yakan traktörlerle tarm yaplmasn ekonomik olmaktan çkarmt. Genellikle büyük çiftçi olan traktör sahipleri, ucuza saladklar benzinipiyasaya intikal ettirmeyi, tarmda kullanmaktan daha karl bulmaktaydlar (Cumhuriyet, 15 Nisan 1928). Ayrca tarm makineleri yakt için salanan vergi muafiyetinin hazineye yllk maliyeti2milyonlirayayaklamt(Cumhuriyet,15Nisan1928).Maliskntve ödemelerdengesiaçklarnnarttyllardabumuafiyetleribiravuçbüyükarazi sahibiiçinsürdürmeksosyalveekonomikaçdanhükümetiçinanlamnyitirmiti (Cumhuriyet,3Mays1929;Tezel,1994:418).

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 129

Bu yüzden hükümet, yeni önlemler almak zorunda kalmtr. Hükümet, 10 Haziran 1930’da TBMM’den geçen 1710 sayl “Ziraat Makinelerinde Kullanlan Mevâdd Mütaile Hakkndaki 752 ve 1527 Sayl Kanunlara Müzeyyel Kanun” ile tarm makinelerinde kullanlan petrol ve benzin üzerindeki muafiyeti kaldr mtr.Yasa,petrolileçalantraktörkullananlarn,artkbunlarkullanmayacakla r için, traktörlerinin tazmin edileceini de hükme balamt (Resmi Gazete, 19 Haziran1930).BudurumdakitraktörsaysktisatVekiliakirBeyin10Haziran 1930’daTBMM’deverdiibilgiyegöre1844idi(TBMMZabtCeridesi,Devre:3,C: 20,1930:175).Tanzimatkapsamnatraktörvebiçerdöverlerinyansra,traktörle rintamamlaycskabuledilenpulluk,diskpulluk,tulumbaveçayrmakineside girmekteydi. Verilecektazminatlarsözkonusumakineveâletlerinsatnaldeerikadar idi.Ancak,yenimakinefiyatlaresasalnacakvesatnaltarihinegöreheryliçin %10 indirim yaplacakt. Kanun tazminat nakden ödemeyi hükme balamtr (ResmiGazete,19Haziran1930).Hükümettarmmakineleriiçintoplam3.5mil yonliratazminatödemitir(Gökgöl,1935:221).Benzinleçalantraktörleregöre çokazyaktharcayanaryayakantraktörlerlekömürleçalangazojenlitrak törler bu kanunla tevik edilmitir (Resmi Gazete, 19 Haziran1930). Yaplande neylerde mazot ve ar yala çalan traktörlerin benzinli traktörlerin harcad yaktnancak1/3’ünüyaktanlalmtr(ZiraatÂletleriEncümenRaporu,1931: 1347). Ancak Hükümet, çiftçinin ar yala çalan yeni traktörler almasndan çok tarlalarnsürmekiçinatkullanmasnistiyordu.Buyüzden1710saylkanunla, traktörçaltrançiftçilerdenbeylsüreyleatlaziraattaahhütedenlereverilecek tazminatmiktar%10artrlmtr(ResmiGazete,19Haziran1930). Hükümetintarmdamekanikgücedayalmakinelemektenuzaklamapoliti kas etkisini göstermi ve traktör says 1933’de 1382’ye gerilemitir (Tekeli vd., 1988:85).Bugerileyiteyaktfiyatlarkonusundaizlenenpolitikakadaretkiliolan birdierfaktör,Türkiye’nintarmdamakinelemeiçingereklimakinistleriyetiti rememesivebakmaltyapsnkuramamasyüzündenülkedebirmakinemezar ldomuolmasdr(smailHüsrev,1934:44).19231930yllararasndayaanan birincimakinelemehareketidenilenbutarmdamakinelemeçabasböyleceson bulmutur. Türkiye tarmnda makineleme çabalarnn devam ettirilemeyiinin en önemli nedenlerinden biri Dünya Ekonomik Buhranyla younlaan döviz skntsidi.ÖteyandanogününtraktörlerinintekniközellikleriTürkiye’detop ran nitelii ile badamamaktayd. 1920’lerde traktör kullananlar bu araçlar çekimhayvanlariletakviyeetmegereiduymulardr.Butarihlerdetraktörtek nolojisi yeterince gelimemiti. Engebesiz düz arazilerde yol alabilmekteydi. Çe kimgücütalk,serttopraklarayetmemekteydi.Bunlarailaveolarak,Türkiye’de küçük üreticiliin yaygn oluu traktör gibi yüksek maliyetli üretim girdisinin kullanmncaydrcbiretkiyapmtr(Toprak,1988:3334).

130 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Hükümet1930tarihindenitibaren,yukardadabelirtildiigibi,traktörsahip leriniatkullanmayatevikedicitedbirleralmayabalamtr.1914ylnda626000 olan at saysnda uzun süren sava yllarnda büyükdüüler olmutu (Osmanl DönemiTarmstatistikleri,1997:20).Buteviksayesinde1929’de454500olanat says, 1934 ylnda 739 000’e, 1937’de ise 1 058 000’e çkmtr (statistik Yll 19321933, 1933: 218; statistik Yll 19401941, 1941: 316). Çiftçinin traktör ve öküz yerine at ikame etmesinde devletin bu konuda uygulad politikann bü yük etkisi olmutur. Atn bir çift hayvan olarak öküzden daha avantajl olduu çiftçiyeanlatlmayaçallmtr.Atöküzenispetledahahzligörmektedir.Çift çi,öküzleikigündesürdüüaraziyiatilebirgündesürebilmektedir.Buyüzden ekim ve hasat dönemlerinde ürünün daha az zarar görmesi ve atl topraklarn üretimesokulabilmesiiçinatntercihirasyonelbirseçimdi.ButercihAtatürk’ün demeçlerindede“Herhaldeenküçükbirçiftçiailesibirçifthayvanasahipkln maldr,bundaidealolanöküzdeil,beygir(at)olmaldr”sözleriyleyeralmakta dr(Atatürk’ünSöylevveDemeçleriI,1945:379;Tekelilkin,1988:86).Yalnzca 1930’luyllariçindeil,1950’densonradaküçükçiftçiiçinatntavsiyeedildiive köylünün atla çekilen âlet ve vastalarla donatlmaya çalld görülmektedir (TBMMZabtCeridesi,1952:Devre:IX,C:12/2:1127). 1927ZiraatSaymnagöre,Türkiye’debulunanbütüntarmmakineleri15711 olarak tespit edilmitir. Bu tarm makinesi tanm içine traktör, çayr makinesi, trmk,mibzer,biçerbalar,harmanmakinesivetriyörlergirmektedir(1927Tarm Saym,1970:110).1927’dekitarmmakinelerisays1914ylsaylarylakarlat rldnda%30düzeyindebirartolduugörülmektedir(Tekelivd.,1988:84). 1927TarmsaymnagöreTürkiye’de1187000karasabanakarlkancakbu nunaltdabirikadar,210000adethayvanlaçekilenpullukvard.Ülkeninheryö resindepullukmevcudununkarasabananispetiayndeildi.BatAnadolu’da167 100karasabanakar65000pulluk,Trakya,stanbul,KocaeliveBursa’da108000 karasabanakar60000pullukbulunuyordu.BunagöreBatAnadolu’dapulluk karasabanoranyaklak1/3,Trakya,stanbul,KocaeliveBursa’da1/2’denbiraz fazla idi. Orta ve Güney Anadolu’da ise bu oran 1/1015’e, Dou Anadolu’da 1/30’aveKaradenizbölgesindeise1/40’akadarinmekteydi(Gökgöl,1935:215). Türkiye’de karasabann yannda demir pulluun en fazla kullanld, dört bindenyukarpulluuolanillertablo1’degösterilmektedir. 

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 131

Tablo1 Dörtbininüzerindepulluasahipolanillervepulluksaylar lad

Pulluksays

lad

Pulluksays

Konya

23476

Eskiehir

6536

Bursa

17984

Denizli

6528

zmir

15922

Aydn

6494

Afyon

14984

Tekirda

6257

Manisa

13478

Çanakkale

6003

Kocaeli

13458

stanbul

5379

Edirne

10087

Ankara

4798

Balkesir

8956

Kütahya

4413

Krklareli

7516

Isparta

4087

Kaynaklar:(statistikYll1930,1930:163;smailHüsrev,1934:43)  Cumhuriyet döneminin bu ilk makineleme hareketinde balca üç özellik dikkat çekmektedir. lk olarak makineleme hareketi, Osmanl Devleti’nin son dönemlerinde,pazariçinüretiminyaygnlatbölgelerdesnrlsaydakiillerde görülmütür(EsatAhmetveReatRakm,1931:1316).Tarmdamakinelemeha reketininikinciözelliitoplamtraktörithaliiçindeAmerikanyapmtraktörlerin çounluktaoluudur.Makinelemeileilgiliüçüncüözellikisebusüreçtedevletin yansraözelyabancirketlerindeönemliroloynamasdr.Ancakyabancirket lerinmüterikitlesiortaveküçükiletmesahibiköylüleridi(Silier,1981:21). Tarmda makinelemenin dönüm noktas 1929 ylnda younlaan Dünya ekonomikbunalmolmutur.Butarihtenitibarentarmdamakinelemehareketi ninhzkaybettiivebirkaçylsonradaneredeysedurmanoktasnageldiitarm makinelerivearaçlarithalatrakamlarngösterentablo2’denanlalmaktadr.  Tablo2 thaledilentarmmakinevearaçlar(traktörhariç) Yllar

Kilo

Yllar

Kilo

1924

3969939

1929

3040636

1925

5261142

1930

2406490

1926

4730389

1931

1515195

1927

4749584

1932

1466455

1928

4435486





Kaynak:(smailHüsrev,1934:43)  1930’lu yllarda tarmda atn özendirilmesiyle birlikte, atla çekilen pulluk ve âletlerin ülke çapnda yaygnlamasna çallmtr. Bu amaçla, 2 Haziran 1930 tarihve1681saylkanunlaktisatVekâleti’nepullukveziraatâletleritedarikiiçin ZiraatBankasnda2000000liralkbirsermayetesisineyetkiverilmitir.Butarih lerdeülkenindeiikyerlerindepullukvebasittarmmakineleriyapabilenima

132 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

lathanelerinsaysçoalmtr.1930ylndaaçlanZiraatSergisine99yerlipulluk imalathanesi katlmtr. Bu imalathaneler ülke ihtiyac için 100 000 pulluk imal edebilecekbirkapasiteyeulamlardr.Yerliüretimiyabancrekabetindenkoru makiçin2255numaralgümrüktarifekanunuileithalpulluklarnkentaline10lira gümrükvergisikonulmutur(Gökgöl,1935:217). Ayrcayerlipulluküretiminitevikiçin26Mart1931tarihinde1797saylPul luk Kanunukabul edilmitir. Bu kanuna göre yllk sat miktar asgari 250 adet olanvemamulatnn“fennivasflarderecesikafigörülen”yerlipullukimalatha nelerineprimverilecekti.HerylbumaksatlaktisatVekâletibütçesinekafimik tarda tahsisat konulacakt. Yllk sat miktarlar 2000 adedin üzerinde olan ima lathanelereherpullukiçinsatfiyatnn%15’ikadarprimödenecekti.Yllksat miktar2502000pullukarasndaolanimalathanelereisepullukbanasatfiyat nn %12.5’u prim olarak verilecekti. Prim alan müesseselerde imal edilen ziraat âletlerindenmuamelevergisialnmayacakt.Bunlarailaveolarakistenilenözellik lere sahip yerli pulluklarla birlikte dier ziraat âletleri imalathanelerinde imalat slah ve geniletmek amacyla yaplacak harcamalar için imalathane sahiplerine faizsiz10000lirayakadarborçvermeyektisatVekâletiyetkiliklnmtr.Ayrca, pullukkanunununuygulamatarihindenitibarenktisatVekâleti’ninveVekâlete bal bütün müesseseler ve genel bütçeye bal sair resmi müesseseler, hususi idarelerle belediyeler satn alacaklar pulluk, tohum temizleme makinesi ve sair bilumum ziraat âletlerini yerli firmalardan tedarik edeceklerdi (Resmi Gazete, 2 Nisan1931). Sözüedilenbuteviklerinksasüredeetkisigörülmü,ülkedekipullukmikta r ihtiyac karlamaktan uzak olsa da, önemli ölçüde artmtr. 1927’de 210 000 olan pulluk says (smail Hüsrev, 1934: 42) 1936 ylnda 410 360’e yükselmitir (statistikYll19401941,1941:286). Çiftçininmodernâletlerledonatlmaskonusundapullukdndadierziraat âletlerinin de ülke çapnda yaygnlatrlmaya çalld anlalmaktadr. Üretim artndabüyüketkisiolantohumlarnmekanikekildetemizlenmesiniteminiçin TarmBakanl65000liralk912adetkalburmakinesialmvebirksmnuzun vadelerle ödemek artyla çiftçilere datmtr.Bakanlk bu makinelerin geri ka lanlarntohumtemizlemetekilathizmetinevererekköylününtohumunutemiz lemeye çalmtr. 19231933 yllarnda temizlenen tohum miktar 20 000 tonu amtr(Gökgöl,1935:258).Hububattohumlarnarlkvehacimyönüylesnf landranvetemizleyenselektörmakinelerininyaygnlamasiçinTarmBakanl nnçalmalarolmutur.Bakanlkbumakinelerden1930’luylardaçeitliillere 185 adet datmtr (Ziraat Âlet ve Makineleri Raporu, 1939: 88). 1933 tarihinde traktör,pullukvekarasabandndakidiertarmmakineveâletleriunlard;54 000adetherçeittrmk,2770tohumekmemakinesi,4668orakmakinesi,2235 biçerbalar,728harmanmakinesive2947adettnazvekalburmakinesi(statis tikYll19401941,1941:287).

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 133

1931 ylnda düzenlenen Birinci Ziraat Kongresine sunulan ziraat âletleri en cümenraporu,otarihlerdeTürkiye’deköylününmodernmakineveâletlerledo natlabilmesiiçinyaplmasgerekenleriuekildeözetlemektedir:  Traktör ve tarmda kullanlan motorlu araçlarn mümkün olduu ölçüde ucuzveyerliyaktkullanmas, Resmivehususiziraatmakinistiyetitirenmüesseselerinhimayeveteviki ilekurslaraçlmas, BuharlpulluklarnsarfedecekleriyerlimadenkömürlerininDevletnakilva stalarylaindirimlitarifeilenakledilmesi, Ziraatkooperatifleritekiliileköylününmüterekentraktör,harmanmaki nesivetohumtemizlememakinelerinialmalarnnsalanmas, Tarmmakineveâletlerisatanacentelerinsatfiyatlarnnkontrolüveyedek parçabulundurmalarnnmecburiyetaltnaalnmas, Yerliziraatâletlerininithalmallarakarhimayeverekabetekarmuhafaza s için benzeri olan yabanc ziraat âletlerine konulmu olan koruyucu muafiyet kanununkaldrlmasveyerliüretimihimayeedertarzdatedbirleralnmas, ÜrettikleriziraatâletlerininbelirlenenözellikleresahipolduuktisatVekâle ti’nce tasdik edilen yerli imalathane ve müesseselere mükafat verilmesi (Ziraat ÂletleriEncümenRaporu,1931:1349). Özetleyerekvermeyeçaltmzziraatâletleriencümenraporundadabelir tildiigibi1930’luyllardaTürktarmülkeiçindeüretilmesiplanlanantarmma kine ve âletleriyle donatlmaya çallmtr. Bu uygulama, o tarihlerde Devletin içinde bulunduu mali skntlar ve ödemeler dengesi açklarnn neden olduu dövizktldikkatealndndarasyonelbirtedbirolarakgörülmektedir. Sonuç ncelenendönemde,Türkiye’deçiftçininmodernmakinelerledonatlmasiçin verilen teviklerden, daha çok büyük iletme sahipleri yararlanmtr. Özellikle traktörgibimotorlutarmaraçlarnnsaysnartrmakiçinDevletin,teviklerve muafiyetleradaltndamilyonlarcalirafedakarlktabulunduuçiftçisaysikibini pekamamtr.1923’tebalayantraktöradediniartrmatemelinedayananmaki nelemeprogram1929tarihindeDünyaEkonomikKriziilesonbulmutur.Çok ksaömürlüolanmakinelemehareketininbaarszlklasonaermesiilerikiyllar içinçiftçiüzerindecesaretkrcbiretkiyaratmtr.Bubaarszlkçiftçiyiyirmiyl makinelemektenuzaktutmutur.1920’lerinsonlarndaülkedeyaklak1750000 çiftçiailesinekarlksadece1187000karasabanve210000pullukbulunuyordu. Her bir köylü ailesine 0.67 karasaban isabet etmekteydi. Bu, ortaça tarm âleti olan karasabana dahi sahip olmayan yüz binlerce çiftçi ailesi olduu anlamna gelmektedir.ncelenendönemdeizlenentarmâletlerinimodernletirmepolitika sndan ne yazk ki nüfusun %75’ini oluturan bu çiftçi aileleri pek yararlanama mtr.1930’dabalatlanTürkköylüsününatileçekilenmodernpullukveâletler le donatm program Türkiye tarmnn yapsna uygun rasyonel bir uygulama

134 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

olmutur.Cumhuriyetinkurulduuyllardanitibarenyerlipullukvetarmâletleri üretimihimayevetevikedilerekköylününpullukvebasitâletlerleteçhizikonu sunda,traktörlemeyedenkyounbirçabaharcansaveçekimhayvanolanatla rnslahedilereknitelikvenicelikleriartrlsaidi,Türktarmdahahzlilerleme imkânnasahipolabilirdi. 

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 135

KAYNAKLAR  Akman,Arif,“AtatürkveTarmsalÖretim”,AtatürkveTarm,TarmveOrmanBakanlYayn lar,Ankara,1981,ss.3751. Aruoba, Çelik, Cumhuriyetin Kurulu Yllarnda Türkiyenin Tarmsal Yaps ve Tarma Yönelik Politikalar,AtatürkDönemiEkonomiPolitikasveTürkiye ninEkonomikGelimesiSemi neri,AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYaynlar,Ankara1982,ss.7987 Aruoba, Çelik, “Tarmda Teknolojinin Deimesinin Gelir Dalmna Etkisi”, Türkiye’de Tarmsal Yaplar(19232000),Der:evketPamukZaferToprak,YurtYaynlar,stanbul1988,ss.197 207. Atasaun, Y. Saim, Türkiye’de Ziraî Borçlanma ve Ziraî Kredi Politikas, Ziraat Bankas Yaynlar, stanbul,1943. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, TBMM Meclisinde ve CHP Kurultaylarnda (19191938, Türk nklapTarihiEnstitüsüYaynlar,stanbul,1945. Atatürk’ünSöylevveDemeçleriII(19061938,TürkTarihKurumuBasmevi,Ankara,1952. Avcolu,Doan,Türkiye’ninDüzeni(Dün,Bugün,Yarn),BilgiYaynevi,stanbul1969. Aydeniz,Akgün,“AtatürkveTarmdaVerimlilik”,AtatürkveTarm,TarmveOrmanBakanl Yaynlar,Ankara,1981,ss.121149. Bulatay,TuncerTezel,YahyaS.Yldrm,Nuri,TürkiyeMilliGeliri(19231948),AnkaraÜniversi tesiSiyasalBilgilerFakültesiYaynlar,Ankara1974. CumhuriyetGazetesi,3Mays1929. DevletstatistikEnstitüsü,1927TarmSaymlar,Ankara1970. DevletstatistikEnstitüsü,Türkiye’deToplumsalveEkonomikGelimenin50Yl,Ankara1973. DevletstatistikEnstitüsü,Ziraî statistikÖzetleri19411963,Ankara1963. Dinler,Zeynel,TarmEkonomisi,EkinKitabevi,Bursa1996. Esat AhmetReat Rakm, “Memleketimizde Ziraat Âlet ve Makinalar”, 1931 Birinci Ziraat KongresihtisasRaporlar,C:I,MilliktisatveTasarrufCemiyetiYaynlar,stanbul1931,ss. 13141325. Faik,“ZiraatMakineciliininTarihçesiII”,ZiraatGazetesi,Say:9,Austos1934,ss.267271. Faik,“ZiraatMakineciliininTarihçesi”,ZiraatGazetesi,Say:8,Austos1934,ss.235241. Gökgöl,Mirza,TürkiyeBudaylar,C:I,T.C.ZiraatVekâletiYaynlar,stanbul1935. smail Hüsrev, Türkiye Köy ktisadiyat, Matbaaclk ve Neriyat Türk Anonim irketi, stanbul 1934. statistikUmumMüdürlüü, statistikYll1930,C:3,Ankara1930. statistikUmumMüdürlüü, statistikYll19321933,C:6,Ankara1933. statistikUmumMüdürlüü, statistikYll19401941,C:12,Ankara1941. Kerecteciolu,eydaZiya,“BizdeZiraatÂletleriMeselesi”,Dönüm,Say:28,Kasm1934,ss.198 202. Keyder,Çalar,DünyaEkonomisi çindeTürkiye(19231929),TarihVakfYurtYaynlar,stanbul, 1993. Kurmu,Orhan,EmperyalizminTürkiye’yeGirii,BilimYaynlar,stanbul1977. MecitMamumi,“ZiraataÂlet”,1931BirinciZiraatKongresi htisasRaporlar,C:I,Milliktisatve TasarrufCemiyetiYaynlar,stanbul1931,ss.13261339. OsmanlDönemiTarm statistikleri1909,1913ve1914,3.Cilt,Hazl:TevfikGüran,Devletstatistik EnstitüsüYay.,Ankara,1997. Öz,.Hakk,TürkiyeveZiraatMakinalar malat,.T.Ü.MakinaFakültesiZiraatMakinalarMua yeneveAratrmaMerkeziYaynlar,stanbul,1960. Pamuk,evket,OsmanlEkonomisindeBamllkveBüyüme(18201913),TarihVakfYurtYaynla r,stanbul1994. ResmiGazete,3Haziran1929.

136 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Silier,Oya,Türkiye’deTarmsalyaplarnGeliimi(19231938),BoaziçiÜniversitesidariBilimler FakültesiYaynlar,stanbul1981. Sözen,NurArl,Mustafa,“Atatürk,UlusalEkonomiveTarm”,AtatürkveTarm,TarmveOr manBakanlYaynlar,Ankara,1981,ss.5377. T.C.ZiraatVekâleti,BirinciKöyveZiraatKalknmaKongresiRaporlar,Ankara1939. TBMMZabtCeridesi,Devre:3,C:20,1930:175. Tekeli,lhanlkin,Selim,“DevletçilikDönemiTarmPolitikalar(ModernlemeÇabalar)”,Türkiye’de TarmsalYaplar(19232000),Der:evketPamukZaferToprak,YurtYaynlar,stanbul1988, ss.3789. Tekeliolu, Yavuz, Türkiye’de Tarmsal Mekanizasyonunun Temel Sorunu: Traktör, Türkiye Zirai DonatmKurumuYaynlar,Ankara1983. Tezel,YahyaS.,CumhuriyetDönemi ktisadiTarihi(19231950),TarihVakfYurtYaynlar,stanbul 1994. Toprak,Zafer,“TürkiyeTarmveYapsalGelimeler19001950”,Türkiye’deTarmsalYaplar(1923 2000),Der:evketPamukZaferToprak,YurtYaynlar,stanbul1988,ss.1935. Türkiye’deZiraîMakinalama,AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYay.,Ankara,1954. ZiraatÂletleriEncümenRaporlar,1931BirinciZiraatKongresi htisasRaporlar,C:I,Milliktisatve TasarrufCemiyetiYaynlar,stanbul1931,ss.13441349. 



TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:136149

Year:2010,Issue:3 Page:136149



    “ÇARSKTLER”ÜZERNE   SaadettinGÖMEÇ  TülayYÜREKL

  Özet Bilindiigibi,dünyadakitarihçilerinençoküzerindedurduutarihikavimlerdenbirisiskitlerdir.Buyazda, hâlâkökenlerininnerdengeldiikonusundabirliinsalanamadbuhalknTürklüünüortayakoymak üzereyaynlanmolan“Çarskitler”adlkitabntenkidiyaplmtr.  AnahtarKelimeler skitler,TürkskitTeorisi,TürkKültürü  ONTHEÇARSCYTHANS  Abstract Asisknown,oneofthethemostwidelydweltuponbyhistoriansinhistoricalsocietiesintheworldisIskts. Inthisarticle,thebooktitled“Çarskitler”publishedforbringingupamatterofTurkishofthispublic,which isstillcontroversialwheretheirorigincamefromwascritisized.  KeyWords Scythians,TurkScythiansTheory,TurkishCulture



Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected] Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman. [email protected]

138 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 TürkDünyasTarihAratrmalarVakf’nn,birAzerbaycanTürküolanZaur Hasanov’un“Çarskitler”adlkitablyasTopsakal’nTürkiyeTürkçesinegüzel birekildeaktarmyla,toplam422sayfahalinde,2009ylndastanbul’dabasld. Esasnda kitabn yazarnn dilci mi, yoksa tarihçi mi olduu konusunda bir bilgimizyok.Fakat,eseriincelediimizdeSaynHasanov’unbirtarihçiolmadn gördük.Çünküdahaçokdilmeselelerineveetimolojiyearlkvermi,Türktari hineaitbilgileriksmenyanl,yüzeyselveeksikkalmtr.Yazar,böylebirçal maya Amerika Birleik Devletlerinde bulunduu bir srada, Hunlar ve skitler hakknda birkaç kitap okuduunda niyetleniyor. Ama böyle derin ve çetrefilli mevzularagirmedenevvelçokiyibiraltyapnnolmasgerekir. Hereydenönceunubelirtmekgerekirki,skitlerinTürklüühususundabiz deZaurHasanovgibidüünmekteyiz.Ancaktakipettiimizusullerçokfarkldr. MalûmolduuüzereGrekYunan,LatinBizanseserlerindeAsya’danveyadou dangelenkabileleriifadeiçinskskkullanlanbirskitetnonimimevzubahistir. Bunlarnkimliimeselesindedebugünekadarçokeylersöylenmitir.AmaBat llarumumiyetleskitlerindoGermenbirkavimolarakgörürler1.Esasndaonla rnTürkolduklarnadairdefikirlermevcutsada,bunlaraznlktadr.Dahaçokbir veyabirkaçkaynakilebazarkeolojikmalzemelerdenyolaçklaraktahminlerde bulunulmaktadr.Birtakmgelenek ve görenekleri, kadnerkek ilikileri, kadnn toplumdakiyeri,giyimkuamveyiyecekkültürüaçsndandafarkllklarvardr. Ama bununla beraber gözden kaçrlmamas gereken bir noktaya iaret etmek istiyoruz.GünümüzdeskitlerinyurduolarakgenellikleAzakçevresivedilUral bölgesi kabul görür. Buralar ise hem Türk destanlarnda ki, bata Oguz Kagan Destan gelmektedir2, hem de dier yazl vesikalara göre Türk hâkimiyet alan içindedir. Yani Batllarn skitlerle birletirdii ran halklarnn yaad bir co rafya deildir. Bizim düüncemiz ise, skit denilen bu dürüst kavmin TürkHun devletininbatdakiuçbeyliiolmasdr.Hunbirliizayfladzamanskitlerön planaçkp,DouAvrupa’dakihalklartehditetmeyebalaynca,henüzTürkismi bilinmediinden ve Hun ad da unutulmaya yüz tuttuu için kaynaklarda hep skitleri görüyoruz. Bunun en büyük delillerinden biri 1112. asrlarda bile halâ Kafkasya,Karadeniz’inkuzeyi,BalkanlargibibölgelerdefaaliyettebulunanTürk lerinskitadylaanlmalardr.Bazenise,Bizanskroniklerindetamtersi,yaniskit leriçinHundenilmektedir3.Budurumbiryanaskitlerle,KökTürklerinbirsnr beyliiolanHazarlarbirbirlerinebenzetebiliriz.

1 2 3

Herodotos, skit yurdunun ilk idarecisi olarak bir Targitos isimli adamdan söz eder ki (baknz, Herodotos, Herodot Tarihi, Ter. M.Ökmen, stanbul 1991, s. 194), bu adn Tarkan unvanna karlk gelmesi söz konusu olabilir. Sadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatlar, Ankara 2006, s. 197-198, 209-215. J.W.Johnson, “The Scythian: His Rise and Fall”, Journal of the History of Ideas, 20/2, London 1959, s. 251; Bahaeddin Ögel, Büyük Hun mparatorluu Tarihi, C. I-II, Ankara 1981, s. 189-198; M. Psellos, Mihail Psellos’un Khronographia’s, çev. I. Demirkent, Ankara 1992, s. 63; N. Khoniates, Historia, çev. F. Iltan, Ankara 1995, s. 9-12, 64; Peter B. Golden, Hazar Çalmalar, çev. E. Ç. Mzrak, stanbul 2006, s. 41.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 139

KökTürkKaganlgüçlüolduusralardaonlarnbatdakisnrlarnHazar larveBulgarlarkoruyordu.KökTürkbirlii8.asrnilkyarlarndadalmayayüz tutunca,yavayavaHazarlarortayaçktlarveKökTürklerinmirasçs,devletin sahibiolduklarnilerisürerek,bayradevraldklarnbildirdiler.Zatenbundada haklar vard. Çünkü onlar da Kök Türk Devletinin yönetici ailesi Börülüler ile akrabaydlar.Bunlarbiryana,TürkHunlarnbatucudurumundakiskitlerene oldu sorusu da aklmza gelebilir. Onlar M.Ö. 4. asrda yine doudan gelen ve SakalarladairtibatlgörülenSarmatlarntaarruzlarylabüyükbirsarsntyaad lar. çerisinde yabanc halklardan da topluluklar bulunan skit konfederasyonu dald.BirbölümüAvrupa’ya,birksmdamuhtemelenAsya’yageridöndüler. Deiikboytekilatlarileilyaplariçerisinegirdiler.Öylesanyoruzkieskiva tanlarnagelenbuskitlerinbirksmburadaTokuzOguzkonfederasyonunada hiloldular.MuhtemelenTokuzOguzkabilelerindensileryadaApasileritebu skitlerin bakiyeleridir. Çünkü tarihte bu gibi olaylara çok skça rastlamaktayz. Oguzlarn yirmidört boy halinde tekilatlanmalar da esasnda böyledir. Çalar içindebubirlieçeitligirmelerveçkmalarolmutur.KagarlMahmud’unese rindevedierkaynaklardakiipuçlarbudurumuçokgüzelbirekildeizaheder. Mesela Alayuntlu, Peçenek, Eymür vs. boylar Oguzlara sonradan dahil olduu gibi,belkideeskidenOguzgrubununiçerisindeolantayfalardanbazlardaon lardanayrlp,Oguzlarndabirbölümünübünyelerinekatarak,kendiiltekilatla rnkurmulardrki,bunaörnekolarakdaUygurlargösterilebilir.Tabiîkigenel ifadeileskitdediimizvekollararasndaKimmer,Saka,Sarmat,Massagetgibi gruplarnbulunduubutopluluunbütüninsanlarnnTürkolduunudakesin likle söyleyemeyiz. Günümüz millet yaplarna benzer ekilde onlarn içinde de deiikrklardaninsanlarvard.Fars,Mogol,Hint,Tibetvs4.Bununlabirliktes kitlerin dünya tarihinde gerçekletirdikleri tesir asla unutulmad. Bu da adlarn dalmalarndanyüzlerceylsonrabile,özellikleTürkmenelikabilelervastasyla yaatmalarnabalanmaktadr5.Bununyansraileride,Türkskitmeselesihusu sundagenibirçalmahazrlndaolduumuzudabelirtmekisteriz. SaynZaurHasanov’uniddialarnntemeliHerodotTarihi’ninIV.Bölümün deki skitlere dair bilgilerdir. Esasen bu kavme ait en eski kaytlar da bunlardr. Fakatmalzemeazlndandolayskitproblemitammanasylaaydnlakavutu rulamyor. Kimi ilim adamlar srf arkeolojik buluntulardan yola çkarak6, kimi sadeceHerodot’takikaytlargözönünealarakskitlerhususundasonuççkarma yaçalyorlarki,budayaplanaratrmalarnmutlakabirayanneksikkalma

4 5 6

Ögel, age., s.185; Sadattin Gömeç, “Oguz Kagan’n Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlar Üzerine Bir-ki Deneme”, DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 22/35, Ankara 2004, s. 116-118. Hatta stemi Yabgu’nun Bizans sarayna gönderdii mektubun bile skit harfleriyle yazldna dair olan kaytlar bile bu durumu ispatlamaktadr. Baknz, Sadettin Gömeç, Kök Türk Tarihi, 3. bask, Ankara 2009, s. 53-54. Özellikle batda yaygn olan bir kanaat; Asya ve Sibirya’da bulunan bütün milattan önceki kurganlarn ve sanat eserlerinin skitSaka dönemine ait olduudur. Dolaysyla zaman tam belirlenemeyen ne varsa skitlere mâl edilmektedir. Baknz, Sadettin Gömeç, Türk Destanlarna Giri, Ankara 2009, s. 277.

140 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

snayolaçyor.Doruolan,eldekimalzemeninhepsininbiraradadeerlendiril mesidir.Buiyaplrkende,skitörneindeolduuüzere,bölgeninözellikleriile Türktarihivekültürühakkndakiincelemelerçokiyitetkikedilmelidir.Eerbu ie soyunan kii tarih formasyonundan yoksun ise, bazen vard neticeler veya ilerisürdüügörülergülünçolabilir. Yazar hemen I. Bölümün giriinde, skitlerin M. Önce 9 ile 7. asrda Kimmerleriyenerek,Karadeniz’inkuzeyiveAzakçevresineyerletiklerini,anava tanlarnnAsyabozkrlarolduunuyineler7.BununlaberaberbizeskiTürktarihi ve hususiyetle de Hun çana baktmzda söz konusu corafyann Bat Tölös Ogur Türk boylarnn iskân sahas olduunu görürüz. lk defa Chou Shu isimli ÇinyllndaadlarnarastladmzTölöslerin,tarihteTingling,T’ieleveKaoche gibi isimlerlezikredildikleri bilinmektedir. Ayrcabuadlandrmalarn da Türkçe “tekerlek”veyahutda“kagn”kelimesiyleilikilendirilmesisözkonusudur.Ama Türkçe kitabelerde Tölös isminin dorudan yazlyor olmas dikkatten kaçmaktadr. Yani o çada Türkler kagn ve tekerlek kelimelerini de biliyorlard. Hem metinlere, hem de arkeolojik kazlarda ele geçen resimlere baktmzda, kagnyTürklerçokeskiçalardanberitanmaktaydlar.AyrcaOguzKaganDes tanbunaengüzeldelildir.Tölösleriçin,buadlarkullanmadklarnagöre,baka biranlamifadeediyorolmal! Çin kaynaklarnda T’iele, T’iehle (belki çok eskilerde Ti) ekillerinde yazlan Tölöslerin bir yanl anlalmayla, Hunlarn neslinden geldikleri de söylenmitir. Aslndabuksmendorudur.Çünküdieryandandüündüümüzde,Hunlarda Tölöslerdendir. Çin belgelerindeki bu yanl bilgiden dolay belki de, Tölöslerin Hunlardan ayr olduklar, Kök Türk olmayan fakat Türkçe konuan bütün Türk boylarnn Tölös ad altnda toplandklar bildirilmitir. Bu görü de doru olmaklaberaber,67.yüzyllardaAsya’dakienkalabalketnikkuvvetTölöslerin, tekilatszTürkgruplarolduunuartkbiliyoruz. Çin yllklarnda bu Tölöslerin, Kuzey Çin’den balayarak, Dou Avrupa’ya kadar uzanan bir saha içerisinde yaadklar hakknda malûmatlara rastlanmaktadr.BuTürkkabilelerievvelaimdikiÇin’indekuzeyindekiOrdos Kansu, daha yukarda SelengeOrkunTogla vadileri ve biraz daha kuzeyde YeniseySayan hatt ile batdaTürkistan, HazarAral çevresi, sonraKaradeniz ve dilTen havalisinde, ayrca Orta Macaristan’a kadar yaylan bölgelerde, konar göçerbirhayatsürdürmekteidiler.Ksaca,TölöslerOrkunNehrinindousundan balayp, Dou ve Orta Avrupa’ya kadar uzanan geni bir corafyada hayvanlarn otlatyorlard. Hunlar çanda ise Türk yurdunun bu kuzey bölgelerindeki Tölös tayfalar henüz kendi birliklerini kuramamlard8. Buna binaenskitlerinde,Tölösleriniçindençktnsöylemekmümkündür. 7 8

Z. Hasanov, Çar skitler, Aktaran . Topsakal, stanbul 2009, s. 3. Wei Shu adl Çin yll, Çin’in kuzey ve kuzey-batsnda Türk-Tölöslerin alt grubunu saymtr. Buna dayanarak Tölösleri alt bölüme ayrrlar: 1- Togla grubu. 2- Tanr Dalar grubu. 3- Altay grubu. 4- Maveraünnehir grubu. 5- Aral-Kafkas grubu. 6- Dou

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 141

Hemen burada unu da iaret etmek istiyoruz: Yazarn kitabna Çar skitler adn vermesinin sebebi, Herodot’ta skit halknn yöneticilerine “Skolot” dendiine9vurguyaplmasveonungörüüncebuismin“Çar”manasnagelmesi yüzündendir10.Bizce,böylebirbenzetirmemantkldeildir. Heredot Tarihi’nden de yola çkarak, Anadolu’ya kadar uzanan skitlerin Asurlular ve Medlerle olan savalarna deiniliyor11 ki, bu bize hemen Oguz Kagan’n Anadolu seferini hatrlatyor. Oguznâme’de bu olaylara geni yer verilmesine ramen, zaman zaman tarihi sra kaybolmakta ve baz Selçuklu aknlar ile fetihleri Oguz’un Ön Asya’daki faaliyetlerine katlmaktadr12. Ancak bizöylesanyoruzki,M.Ö.54.asrlardaTürkHunordularnndilUralsahasna seferleri olduu gibi, muhtemelen ran’n güneyinden de hücumlar söz konusudur.teTürktarihininbuerkendevirlerindedahaöncedebahsettiimiz üzere, büyük Hun Devletinin öncü birliklerini meydana getiren skit kabileleri Karadeniz’in kuzeyi, Kafkasya, Anadolu ve hatta Arap Yarmadas’na kadar indiler. BirmüddetsonraHunlarnAsya’dakihakimiyetlerizayflad.Buisteristemez devletin hududunu koruyan skitleri de etkiledi. Buna binaen M.Ö. 5. yüzylda onlar Perslerle savatlar. Heredot’ta bu hadiseler anlatlrken, onlarn at sava vastasolarakkullandklarnvediniayinlerdebuhayvankurbanettiklerinede ahit olmaktayz13. Zaten Türkler hakknda en eski bilgileri sunan Çin kaynaklarnda, Türklerin M. evvel 98. asrlarda attan harp arac eklinde yararlandklarn öreniyoruz. Bununla birlikte yazar, onlarn oka da maharetle hükmetmeleri,klkkyafetlerininHunlarabenzemesigibimeselelerüzerindede durmutur14, ancak bunlar erken dönem dier vesikalarla da destekleseydi, çok dahaiyiolurdu. Yukarda da belirttiimiz üzere Batllar skitlerle Hunlar, Hunlarla skitleri kartrdklargibi,bunabalolarakdazamanzamanslamkaynaklarTürklerle, Hunskitleri bir tutmulardr. Yazar kitabnn 9192. sayfalarnda bizim de desteklediimizbugörüeksmenyervermektedirki,balangçtadasöylediimiz üzereskitmeselesinebupenceredenbakmakdahayararlolur. Bunun yansra hiçbir tarihi kaynakta Hunlarn skitlerden geldiine dair bilgilerbulunmazken,“bizHunlarefsaneviskithanlarnnvarislerisayyoruz”15, demekilmibirçkarmolmadgibi,konuHasanov’unanlattnntamtersidir ki, buna ksmen evvelki satrlarmzda deindik. Çince vesikalarda Tümen’den

9 10 11 12 13 14 15

Avrupa grubu. Sui Shu isimli Çin kaynanda ise, Tölöslerin elli kabilesinin ad zikredilmi ve kaynaklarn ifadesine göre, kurttan türemilerdir. Baknz, Sadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi, 3. bask, Ankara 2009, s. 31-32 Herodotos, age., s. 194. Hasanov, age., s. 61. Hasanov, age., s. 8-9. Baknz, Gömeç, Türk Destanlar…, s. 76-92 Herodotos, age., s. 211. Hasanov, age., s. 13. Hasanov, age., s. 224.

142 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

(Tuman) söz ederken, ona gelene kadar binyldan fazla bir zamann geçtii ve Hunlarn M.Ö. 2200’lerde yaayan Büyük Yabgu’nun neslinden türediklerini16 vurgulayanbilgilermevcuttur.DolaysylaHunadvebirliiskitlerdençokdaha eskiolmaldr. SaynHasanov,kitabnnIII.Bölümününbanda,yineHerodot’adayanarak “ÇarskitlereDairMitolojikAnlay”diyebirparagrafaçmveburadakimitleri sralamtr.Bunlar; 1skitlerinTargitaos’tantüreyii. 2skitlerinHerakles’tentüreyii. 3 skitlerin Asya’da ortaya çktktan sonra, Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleregöçmesi. 4Koloksais’inskitya’yüçhanlabölmesi. 5Kimmerlerinhalkmuharebesi. 6skitlerinikikolaayrlmalar. 7skitlerinJüpiterdentüremesi17. Yine yazar, Herodot’un eserinin,dördüncü ksmndaki bilgilerdenhareketle, skit toplumunda çok dillilik olduunu söyler ki, biz de buna katlyoruz. Zaten daha öncede belirttiimiz gibi ana kitlesi Türklerden oluan bu kabilenin içerisinde MogolranFin kavimlerinin bulunmas gayet normaldir. Bu durum Hundönemininkarakteristiközelliidir.HemAsya,hemdeAvrupaHunalann incelediimizde, Türk Devletinin hudutlar dahilinde Türk, Mogol, Tibet, Çin, Sogd,ran,Rum,Alan,FinUgor,Got,Frank,Vandalvs.halklargörülüyorduve onlar muhtemelen kendi aralarnda ana dillerini konuuyorlard. Fakat devletin resmidilininTürkçeolduunukimseinkaredemez. Bu arada Herodot Tarihinin 7. kitabna baktmzda, Hasanov’un da vurgulad üzere Sakalar, skitlerin soyundan gelirler18. Fakat buna kar Saka kelimesi için; sasalim, saf, sa taraf, akll, inek ya, samak vs. manalar ileri sürülmektedir19.HâlbukibumeseledeSaka~Yakabenzerliinedeinilsebizegöre dahayerindeolurdu. Bu izahn arkasndan Oguz kelimesinin etimolojisine geçilir ki, tpk dierlerine benzer bir ekilde yazar burada da bazan ilmi verilere çok aykr zorlamalarda bulunmutur. Mesela ona göre; og= oul, uz= ardndan gitmek, izlemek demektir. Bizce Ogu, Ogul, Ogur, Oguz kelimelerinin hepsi aile, soy, nesilmanasnifadeederki20,buradaüzerindedurulmasgerekenkonu“og”kö küdür.Herhalde–u,ul,ur,uzdaçoklukekleridir.HerodotTarihi’ndeskitlerin atalar olarak gösterilen Targitaos’un21 çocuklar Lipoksais, Arpoksais ve 16 17 18 19 20 21

B.Watson, Record of the Grand Historian of China, Volume II, Third edition, New York 1968, s. 155. Hasanov, age., s. 35. Herodotos, age., s. 211. Hasanov, age., s. 40. Gömeç, age., s. 62. Bize göre, Tarkan unvanndan gelebilir.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 143

Koloksais’den22skitkabileleritüremitirki,yazarbunlarOguzKagan’nikiha nmndandoanevlatlarylabirletiriyorveneredeyseOguzKaganDestan’nda skitlerebalyor23.skitlerinTürklüüispataçallrken,kekedahatutarldelil lerortayakonabilseydi.Kitabyazantarihçiisedilformasyonu,dilciiseneyazk ki tarih formasyonu eksiktir. Hele hele Türk tarihini ve kültürünü yeterince bil mediiaçktr. Yunan mitolojisinde Zeus’un sembolünün öküz olmas, Türklerin efsanevi kahraman Oguz’un da öküzden geldii fikri de ispatlanmam bir iddiadr24. Hem öküz erkektir, dosadosa Oguzbir inekten doar, ki bizim kanaatimizce Oguzismininöküzlehiçbirilgisiyoktur.SadeceOguzKaganDestan’ndakahra man Oguz’un birtakm fiziki özelliklerinin öküzebenzemesi, adnn da öküzden geldiini göstermez. Ayrca bütün Türklerin ulu atas öküz deil börüdür. Her haldearatrmacbunubiliyorolmaldr.EsasndaOguzkelimesininetimolojisin deneyekararvereceinibilmiyor.Bununyansrabizimdestanlarmzdahiçbir vakitöküzanatemaolmamtr.Ayrcadere,rmak,akarsumanasndaki“ögüz” kelimesiyle,öküzündebiralâkasyoktur. Oguz’unetnonimiüzerinde98100ve253.sayfalardadaduruluyor.Oguz’un deiik milletlerin dillerindeki yazllarn dönüp, dolatrlp skitlere balama cesaretinigöstermitir.Tarihilmindebelgeye,kaynaavebilgiyedayanmayanbir yöntem yoktur. Yine bütün tarihçiler ve dier Türklük Bilimcilerce malûm olan TürkçeOguzKökTürkçekitabelerdeaynenböyleyazlrkelimesiniyoköyley di,yokböyleydidiyeeipbükmeninneanlamvar?ArapçadaGuz,RusçadaUz veyaTork,LatincedeyineUzgibiekillerdegeçer. Bununla birlikte yazarn skitTürk birliine destek mahiyetinde burada bir saptama yapabiliriz ki, baz slam kaynaklarnda Oguzlar, Hun ve skit diye de anlr.Budabizegösteriyorki,saynZaurHasanovbelgeleriyeterinceinceleme mi, kafasnda ekillendirdii iddiaya göre kendince klf uydurmutur. Ayrca AsurvesikalarndakiAkuzay’n“kuz”ksmnOguz’labirletirmesi,bunuispat içinAbukaLugatinemüracaat25vezorlamaspekmantkldeildir.Ayrcaku zeyyönündekikuzileOguz’unguzudabirdeildir.skitadnnhemHerodot’ta, hem de Bizans kaynaklarnda yanl okunduunu26, skit ve Akuzay’n Guz ile aynfonetiksesdeerindeolduunusöylemeside27dorudeildir.ddiasndes teklemekamacyladeersizgerekçelerilerisürmektedir.EminizkisaynHasanov 2030 yl sonra bu yazdklarna gülecektir. Çünkü bu süre zarfnda eer gayret ederse,Türktarihini,kültürünüvedolaysyladilinidedahaiyiörenecek.

22 23 24 25 26 27

Herodotos, age., s. 194. Hasanov, age., s. 62-63. Hasanov, age., s. 162, 255. Hasanov, age., s. 105-106. Hasanov, age., s. 108. Hasanov, age., s. 109.

144 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Targitaos’unçocuklarnnadlarnaçklarkendebavurulmayaneyyok,an cak meseleye tarihi Türkçe, örnek olarak da yaztlar noktai nazarndan hiç eilinmemitir. YukardadaandmzüzereHasanovskitleriTargitaos’unüçolundanço alan snflara bölüyor ki28, Türk kültüründe böyle bir ey yoktur. Belki bey ile vatandan arasnda bir fark vardr, fakat kesinlikle Türklerde Bat usulünde bir aristokrasi bulunmuyordu. Herhalde buna en güzel delillerden birisi de “el mi yaman,beymiyaman”atasözüdürki,üzerindedurulanelhemdevleti,hemde umumen milleti karlamaktadr29. Yazar ayrca bu üç çocuun skitlere birer meslek kazandrdklarn söylüyorsa da30, Herodot’ta buna dair bir ipucu olmad gibi, skitlerin ortaya çkyla alâkal anlatlan efsane de gökten inen saban, boyunduruk, balta ve kupayla31 ilgili, yine Türk tarihi ve kültürüyle badamayanizahlaragirmitir32.Herhaldegöktengelenbudörteyekarlküç kardein olmas, gözden kaçmtr. Hereyden önce gökten düen bu nesnelerin hiyerarik yapda göün önemine iaret ettiini, madenciliin ve maden ilemeciliin Türklerin geleneksel ii ve ayrcalklar olduuna, kupann hakimiyeti çartrdna deinmesini beklerdik. Fakat bunlarn üzerinde pek durulmamtr. Yazar kitabnn 4346. sayfalarnda Sarmat ve Massagetler hakknda bilgiler sunmaktadr. Özellikle 45’ten itibaren etimolojik zorlamalara daha çok yönenilmitir. Herodot’ta geçen Oirpata33 kelimesinin Yunanca karl “erkek öldürenler” demektir ve Hasanov bunu Türkçe ile açklamaya çalyor ki, güya “oyur”er,“pata”dabatrmakfiilindengeliyor.NeDedeKorkut’ta,nedebaka birkaynakmetindeböylebirsözyoktur.Bununyansrabazyabancaratrmac larn da söz ettii ve bizim de evvelce vurguladmz gibi skit toplumu çeitli etnik gruplardan meydana geliyordu. Muhtemelen bunlarn pek çou birbirine uzakdeildi.AncakesashakimkitleTürk’tenbakasolamaz. Bizimdüüncemiz,nebuinsanlarillaTürkyapmak,nedeTürklüündna atmakiçinilimdzorlamalaragerekyoktur.Yazar,ilkskitlereaitahsisimleri ninsonundagördüümüz–tayekininTürkçe“soy”manasndaolduunusöylü yor ki, biz böyle bir ey bilmiyoruz. Ayrca “tayfa” kelimesi de sayn Zaur Hasanov’unsandgibiTürkçedeildir34. skit tanrlar arasnda saylan Tabiti35 Kagarl’daki “tim”, yani arap tulu muylaaynyaplmtr.Kanaatimizceyazaryeryertezatlaradadümektedir.Çe itli ekillerde Türkçeletirmeye çalt skit dilinin bugünkü Osetlerde devam 28 29 30 31 32 33 34 35

Hasanov, age., s. 62-63. Gömeç, Türk Kültürünün…, s. 55. Hasanov, age., s. 65. Herodotos, age., s. 194. Hasanov, age., s. 66-67. Herodotos, age., s. 221. Hasanov, age., s. 55. Hasanov, age., s. 56.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 145

ettiinisöylemesideanlalamyor36.EerbunlarTürk,dillerideTürkçeise,izleri herhangibirTürklehçesindeyaamaslazmdeilmi?Bumeseleyebalolarak deinmemiz gereken bir dier husus da, eski Türk inancnda birden fazla Tan r’nn bulunmaddr. Ve bu Tanr kadiri mutlaktr. Hâlbuki yazar yine Herodot’tan yola çkarak, skitlerde görüldüü söylenen ilahlar, daha sonraki Türk dönemleriyle de ilikilendirmeye kalkyor ki37, bu tamamen yanltr. Ne Çinkaynaklarnda,nedeBizanskroniklerindeTürkHunlarnbirçoktanrsoldu unu gösteren delile rastlanmaz. Günümüz amanizmindeki baz terimleri geç mitekiadveunvanlarlabenzetirmekpekdorusaylmaz.AyrcaÇincevesika lardaTürklerin“klçmabedi”diyedebiryeryoktur38veÇinkroniiHanShu’da, GeneralLiKuangli’ninidamhadisesiyazarnveyapekçokkiininsandgibi39 birkurbanolaydeildir.BuradabirtakmÇinlicasuslarndalaverelerisonucunda öldürülenbiresirsözkonusudur. Meselayazar,skitlerdekiyasayinleriniHerodot’agöretespitetmitir40.Bun larnbirksmTürklerdedemevcuttur,amaHunlariçinkelleavclarydgenelle mesiniyapmak41,pekgerçeklerleörtümüyor. Bunun ötesinde kendisinin tarih eitimiolduunu sanmadmz bir kiinin, birçoktarihçiyideyanlyapmaklasuçlamas42bizceinsafszlktr.Busözlerinden sonra “kut” kelimesini “Tanr’nn olu” yahut “Tanrlarn ruhunun taycs” olarakanlamas43vearkasndanda,DedeKorkut’unadnaçklarken;Korkutis minin“TanrKor’unruhununvücutbulmas”gibibiryorumdabulunmas44,biz ce biraz gülünç kaçmaktadr. Ayrca bizim Dede Korkut’umuzun sayn yazarn ileri sürdüü yar Tanr, yar insan ahsiyetlerle45 hiçbir ilgisi bulunmamaktadr. Türklerde insan kurban da yoktur46, hatta Türkler emirleri altndaki kavimlere bunuyasaklamtr.Türkler,birTanr’danbakahiçbirvarlaibadetetmediler. Bir baka husus da, eski Türklerde atee tapma veya böyle bir gelenek yok 47 tur . Kök Tengri inanc ya da dininde atei mübarek görme veyahut sayg du yulmasbakabireydir.O,buiddiasnndevamndaTürklerdebiranailahenin varlndan da söz etmektedir ki48, bunlarn tamam uydurma, geç Sibirya amanizmiyleilgiligeleneklerdir. DolaysylaZaurHasanovTürkkültürünüveKökTengriinancnbilmemek tedir.Hatta“tapmak”fiiliyle,YunantanrlarndanHestia’nnskitlerdekikarl 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

Hasanov, age., s. 63. Hasanov, age., s. 76, 149. Hasanov, age., s. 225. Hasanov, age., s. 225. Hasanov, age., s. 227. Hasanov, age., s. 231. Hasanov, age., s. 200. Hasanov, age., s. 201. Hasanov, age., s. 209. Hasanov, age., s. 212. Hasanov, age., s. 217. Hasanov, age., s. 274. Hasanov, age., s. 274-275.

146 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Tabiti’yi49aynköktengetirmeyeçalmasda50,skçagördüümüzzorlamalardan birisidir.Tabiti’nin“abi”sinden“apa”yaulamasdabunlardanbirtanesidir. Ayrca, kitapta gereksizce uzun uzun eski Yunan hikâyeleri anlatlp, durul maktadr.Bununyerinegerçeklerleilgisibulunmayanbuefsanelerinözetlenmesi dahadoruolurduveksacümlelerleskitlereaittirveyadeildirdenilebilirdi. Yazarntarihkonusundakibilgisininyeterliolmadnevvelcevurgulamtk. BunabinaenonunKtay~KtanDevletiniTürkolarakgörmesi,bununRusçakar lnn Çin olduunu söylemesi51, hep bu eksiklikten kaynaklanmaktadr. leriki sayfalarda bu iddialarn o kadar uç noktalara götürmektedir ki; bugün Kazak Türklerininboy,kabilemanasnakullandklarcüzkelimesinibileüçskitkarde Lipoksais,ArpoksaisveKoloksais’edayandryor52.HalbukibütünTürktopluluk larndagördüümüzkabiletekilatlartamamenzarurettenortayaçkmtr.nsan vehayvansaysartkça,Kazakbeyleritarihiteekkülsürecindeairetvecemaat lerin yaylaklar ile klaklarn belirlemilerdi. Buna binaen cüz, yüz veya orda terimini bölge, corafya olarak da almak gerekir ki, bu usûl ta Hunlar çandan berivardr.HalknSaKol,SolKol,çOguz,DOguz,Tölös,Tarduekillerinde yaplandrlmalarnnLipoksais,ArpoksaisveKoloksais’lehiçbirilgisiyoktur. skitkabilelerindenbirisiolanKatiar’,kendirkelimesiylebirletirmek53,sade ceHerodot’taskitlerkendilerineketenelbisedikiyorlard54sözündençkarlmak tadrki,bizegörebudabirzorlamadr. Kitapokunduundagörüleceiüzeredahaçokdilmevzularnayerverilmi tir. skit sahasnn Hun çandan itibaren Türkler tarafndan iskan meselesine, dolaysyla buralarn Türk yurdu olduuna pek deinilmemektedir. Halbuki in sanlaryaradllargereibünyelerineuygunmekânlarseçerler.Türklerdetarih boyuncaKaradeniz’inkuzeyi,Krmcivar,dilUral,DonNehrihavalileriniken dilerine yurt tutmulardr. O sebepten, skitlerin buralarda yaamalar veya gö rülmeleribounadeildir. Sayfa115’teTraspismiaçklanrkende,“asp”kompenentini,BulgarTürkhan Asparuh’unadndagörüyoruzdiyorki,BatkaynaklarnaIbaraunvannnböyle yanl bir ekilde geçtiini bilmemektedir. Bunun gibi barmak fiili de tek bana varmakdemektir55,ölümise“uçmaabarmak”eklindesöylenir.Yazarnsand üzere,barmaktekbanaölümüifadeetmez. skitlerin idareci kesimi denilen Skolot adnn izahnda, sondaki –ot eki de Türkçedekiod/otileyaniatelebirletirilmektedir56.Meselebukadarbasitolmasa gerek.Kol’dankur’a,kur’dandaçar’anaslgidiliyor,bundandapekbireyanla 49 50 51 52 53 54 55 56

Herodotos, age., s. 208. Hasanov, age., s. 78. Hasanov, age., s. 93, 172. Hasanov, age., s. 97. Hasanov, age., s. 149. Herodotos, age., s. 212. Hasanov, age., s. 156. Hasanov, age., s. 161.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 147

lmyor. Yazar, Herodot zamannda skitler kendilerini Kurlar olarak adlandr yorlard57diyor,amabizbunadairhiçbirbelgeyesahipdeiliz.Hasanov’undü ündüügibi,BatTölösleriniifadeedenOgurteriminindeKur’labirilgisiyok tur. Saha Türklerinin atas eklinde görülen Kurkanlarn isimlerinin manas çok farkldr58.SalaretnoniminindeiikbiryazmolanSalgur’daki“gur”ile,Türkçe “kur”,yanibelebalanankuak59birdeildir.Bubakmdanaratrmacnn,Türk tarihini ve kültürünü yeterince incelemeden fikirler beyan etmesi, biraz ilimden uzakkalyor. Belkieseriyiniyetlehazrlanmbirçalmadr,amaetimolojikpekçokzorla manndaolduukimseningözündenkaçmyor.Bununyansra,bizsaynara trmacnn söyledii60 gibi, kesinlikle skitlere ait olduunu sandmz paralar bilmiyoruz. YazarskitlerinatalarndanbiriolanArpoksais’inadndaki“ar”nsuilealâkal Türkçebirkelimeolduunu,bugörüünüdesteklemekiçindeAttila’nnisminin “büyük nehir”, Çingiz’in adnn da “okyanus” anlamna geldiini vurguluyor61. Ancak biz bunlarn “ar” kelimesiyle nasl bir ilgisi bulunduunu anlayamadk. Bunun gibi, Boris ismi de Türkçe meneli deildir, fakat Bulgar beyi Bars’n din deitirdiktensonraBorisadnaldsöylenir62.BerideHasanov’undediiüze re herhalde Bars’tan gelmiyor63. Bizim kanaatimizce bu bermek~vermek fiiliyle ilgili bir isimdir. Dolaysyla Herodot’ta geçen Borisfen Irmann ad, kurt veya börüilebalantlolamaz. Bizce sayn Hasanov’un en mantkl yaklamlarndan birisi, Targitaos’un is miniTarkanunvanylabirletirmesidir64ki,bizdebunakatlyoruz.Amabumev zu da yllar önce dile getirildiinden, yeni bir ey deildir. AyrcaTargitaos’taki “Targt”Türkeklindeokunamayacagibi,Tengriyazlnadabenzemez65.Eer KökTürkçeninhususiyetlerindenhaberdarolsayd,buyanlladümezdi. Kitabn 174. sayfasnda bir Manichaean Kagan ismi geçmektedir ki, bunun kimolduunutespitedemedik.Bununyansrakurkan(kurgan)sözcüükültürel vekökenitibarylaskitmeneilidirdeniyor66,amabunukiminvenaslispatlad meçhulolup,TürkçeGurHan(esasKürHan)ileKurgan’nhiçbirilgisideyoktur. Herhaldebudayazarndikkatindenkaçmtr.AyrcaAzerbaycanTürkleritara fndançokönemsenenBabek’inHürremunvanyla67,Kur~KüryadaGur’unbir 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

Hasanov, age., s. 161-162. Baknz, Sadettin Gömeç, “Sahalarn Atalar veya Kök Türkçe Yaztlarn Kurkanlar”, Ana Yurttan Ata Yurda Türk Dünyas, 1/3, Ankara 1993. Kagarl Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, Çev. B.Atalay, C. I, s. 35; C. II, s. 249; C. III, s. 84, 2. bask, Ankara 1985; A.von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, Çev. M.Akaln, Ankara 1988, s.284. Hasanov, age., s. 163. Hasanov, age., s. 164. S.Gömeç, Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, 3. bask, Ankara 2006, s. 260. Hasanov, age., s. 165. Hasanov, age., s. 171. Hasanov, age., s. 172. Hasanov, age., s. 185. Hasanov, age., s. 188.

148 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

baolmadgibi,KülveyaKürsanndabiz,Koloksais’inadndagöremiyoruz. TarihibirkiilikeklindedeerlendirilenvekendisiniTanrsayanBabek’in68kim liibilemeçhuldür.AyrcaeskiTürkdinindeahslarhiçbirzamanTanryerine kendilerinikoymazlar.Türkhükümdarancakonunadnayeryüzündeadaletive düzenisalayankiidir69.Yaniböylemesnetsiz,aklavemantauymayacakey lerleuramak,bounavakitkaybdr. SaynZaurHasanov’undierbiryanlgsda,635senesindeisminizikrettii Türk beyi Izbara deil70, Ibara Tölös ad’dr.BatdakiOn Oklarn idarecilerinin hepsideÇurveC’için71unvanyerineÇorverkindiyeanlrlar72.AyrcaEmir TemürzatenÇingizHan’nunvanntayamazd,çünküodorudanÇingizso yundangelmiyorduvesayfa195’teverdiiterimlerinhepsifarklanlamlariçerir. GurHandayazarnsandgibi73isimdeil,unvandr.Bukonuyabalolarak, UygurTürklerindehükümdarlarTirekyahutlÖgesiunvanlartamazlar74.On larndireksanlar,kagandr.Bunev’ibasiteyleribütünTürktarihçileribilir;çor ile gur kelimesinin ayn olmad gibi75. Bundan baka Temür’ün san olan Gurgan, bizim kanaatimizce Küregen unvannn deiik bir yazmdr. Çünkü Çingizliailesinedamatolduundan,güvey(küdegü~küyegü)anlamndabusan almtr. skitlerinatalarndanArpoksais’inadileOrHanismidebalantlolamaz76. Or kelimesinin genel manas “merkez, ordugâh, ortada” olan demektir. Ayrca yazarnsandgibi,Herodot’takitBalkavim77ileOguzKaganDestan’ndaki tbaraklardaayndeildirveReideddin’deaktarlanSuriyeMsrseferi,Selçuk ludevriylealâkaldr.YineReideddinOguznâmesi’ndeOguzlarn,Azerbaycan diyebirdevletkurmalar78geçmez.OguzKagantarafndanAzerbaycan’nfethive burayaadverilmesivardr. Neticeolarak;büyükiddialarlakalemealnan“Çarskitler”adlkitabnilmi dayanaklardanyoksun,belgelereinmeyenbirçalmaolduusöylenebilir. 

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78

Hasanov, age., s. 197. Baknz, Sadettin Gömeç, amanizm ve Eski Türk Dini, Ankara 2008, s. 47 Hasanov, age., s. 191. Hasanov, age., s. 191. Bunun için baknz, Gömeç, Kök Türk Tarihi, s. 125. Hasanov, age., s. 195. Hasanov, age., s. 196. Hasanov, age., s. 196. Hasanov, age., s. 261. Herodotos, age., s. 263. Hasanov, age., s. 265.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 149

KAYNAKÇA  Gabain,A.Von,EskiTürkçeninGrameri,çev.M.Akaln,Ankara1988, Golden,PeterB.,HazarÇalmalar,çev.E.Ç.Mzrak,stanbul2006. Gömeç,Saadettin,KökTürkTarihi,3.bask,Ankara2009. _______________,amanizmveEskiTürkDini,Ankara2008. _______________, “OguzKagan’n Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan DestanlarÜzerine Birki Deneme”,DTCF.TarihAratrmalarDergisi,22/35,Ankara2004. _______________, “Sahalarn Atalar veyaKökTürkçeYaztlarn Kurkanlar”,Ana YurttanAta YurdaTürkDünyas,1/3,Ankara1993. _______________,TürkCumhuriyetleriveTopluluklarTarihi,3.bask,Ankara2006. _______________,TürkDestanlarnaGiri,Ankara2009. _______________,TürkKültürününAnaHatlar,Ankara2006. _______________,UygurTürkleriTarihi,3.bask,Ankara2009. Hasanov,Zaur,Çarskitler,Aktaran.Topsakal,stanbul2009. Herodotos,HerodotTarihi,çev.M.Ökmen,stanbul1991. Johnson,J.W.,“TheScythian:HisRiseandFall”,JournaloftheHistoryofIdeas,20/2,London1959. KagarlMahmud,DivanüLûgatitTürk,çev.B.Atalay,C.IIII,2.bask,Ankara1985. MihailPsellos,MihailPsellos’unKhronographia’s,çev.I.Demirkent,Ankara1992. NiketasKhoniates,Historia,çev.F.Iltan,Ankara1995. Ögel,Bahaeddin,BüyükHunmparatorluuTarihi,C.III,Ankara1981. Watson,B.,RecordoftheGrandHistorianofChina,VolumeII,Thirdedition,NewYork1968. 



TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARA TIRMALARDERGS

THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:151171

Year:2010,Issue:3 Page:151171

    KAPTÜLASYONLARKALDIRILDIKTANSONRAOSMANLIDEVLE T’NDEKECANBNDURUMU (R.1333/M.1917SENESECANBSTATSTKLER)   SalimGÖKÇEN  AbdülkadirGÜL

  Özet Buçalma,OsmanlDevletininhudutlardâhilindeikâmetveseyahatedenecanibindurumunukonuedin mitir.I.DünyaSavadönemindedevletinecanibemahsusyaptyenidüzenlemelerinyansra,incelenen dönemdekiecanibinnüfusmiktarlar,dinidurumlar,yalar,meslekleri,vilâyetvesancaknüfusuiçerisinde kioranlarvehangiülkevatandaolduklargibiönplanaçkanbirçokhususincelenmitir.  AnahtarKelimeler Ecanib,Kapitülasyon,Nüfus,OsmanlDevleti.  THESTATUSOFFOREIGNERSINTHEOTTOMANSTATEAFTERTHEABOLITIONOFCAPITU LATIONS (THE1333/1917STATISTICSOFTHEFOREIGNERS)  Abstract ThisstudyconcernsthestatusofforeignerswhowereaccommodatingandtravelingwithintheOttoman Statesborders.Somanysignificantissuesonforeignerssuchastheamountoftheirpopulation,religious status,ages,professions,ratiosinthetotalpopulationofprovincesandsanjaks,andtheirnationalitiesaswell asthenewregulationsarrangedforforeignersbythestateperiodWorldWarIwereanalyzedinthisstudy.  KeyWords Foreigner,Capitulation,Population,OttomanState 



Doç.Dr., Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected] Yrd.Doç.Dr., Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öretim Üyesi. [email protected]



152 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 GR Bu aratrma ile XX. yüzyln balarnda Osmanl Devletinde bulunan ecanibin; vilâyetlere göre nüfus miktarlar, dini durumlar, yalar, meslekleri, seyahat ve ikâmetleri gibi birçok konu ele alnmtr. Günümüze kadar Osmanl Devletindekiyabanclarnhukukîveekonomikdurumunuinceleyenbirçokara trma yaplmtr. Ancak, tarih bilimi açsndan yukarda belirtilen konular ince lenmemitir. Bu konunun aratrmaya deer olmas ile ilgili dier bir husus ise konununbugündahigüncelliinikaybetmemiolmasdr. OsmanlDevletininyabancdevletleretandimtiyazlarileecanibarasnda dorudanbirilikivardr.OsmanlDevleti,tarihisüreçiçerisindebirçokdevletle ticarianlamalaryapmvebuülkevatandalarnnOsmanltopraklarndaseya hatveikâmetlerihususundabirçokimtiyazlarvermitir.Ahidnâme1olarakadlan drlanbuanlamalarileyabanclarabazkiiselayrcalklartannmtr.Buekil de OsmanlDevletine girme, ülke içinde seyahat etme, can ve mal güvenliinin korunmas, ikâmet edinme, ikâmetlerine izinsiz girilememesi, dini ibadetlerini yapabilme gibi konulardayabanclarn temel hak veözgürlüklerigüvence altna alnmtr2. Yabanc devletlerle yaplan anlamalara, ahidnâme denildii gibi uhudu atika veya imtiyazât ecnebiyye3 isimleri de verilmitir. XIX. yüzyln ikinci yarsndan itibarenkapitülasyontabirideliteratüregirmitir.slamHukukundayabanckav ram milliyete göre deil, kiinin mensup olduu dine göre belirlenmektedir. Hangi milletten olursa olsun Müslümanlar yabanc kabul edilmemektedirler4. slamnhâkimolmadbirülkeden,slamtopraklarnagirerekbellibirsüreiçin buralardayaamaküzereizinalmolan,yaniamaneldeetmiolanlarhakknda müstemen tabiri kullanlmtr. slam Hukukunda müstemenlere siyasal haklar dnda,canvemalgüvenliivedinözgürlüüileilgiliolarakpekçokhaklarta nnmtr5. slamHukukununhâkimolduuOsmanlDevletinde,yabanckavramniki ayrdönemdeincelemekmümkündür.Tanzimatöncesidönemde,yabancdenil diizamanmüstemenadverilengayrimüslimleranlalmaktaidi.Tanzimatson rasdönemdeiseOsmanlHukukliteratüründeyabanclaradlandrmakiçinecne bi tabiri kullanlmaya balanmtr. Tanzimat sonrasnda, Müslüman olup olma

1 2 3 4

5

Halil Cemaleddin / Hrand Asador, Ecânibin Memâlik-i Osmaniye'de Haiz Olduklar mtiyâzât- Adliye, Dersaadet, 1331, s.1; Mübahat S. Kütükolu, "Ahidname", DVA, c.1, (stanbul 1988), s.536–540. Ylmaz Altu, Yabanclarn Hukuki Durumu, stanbul 1963, s.21. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, c.2, stanbul, 1993, s.178. Gülnihal Bozkurt, "slâm Hukuku'nda Müste'menler", Prof. Dr. Fadl H.Sur'un Ansna Armaan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yaynlar:522, (Ankara 1983), s.361–379. Colin mber, eriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanl'da slami Hukuk, (çev: Murteza Bedir), stanbul, 2004, s.77. Halil Cin - Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Konya, 1989, s.311; Pierre Arminjon, Etrangers et Protegés Dans L'Empire Ottoman, Paris, 1903, s.9.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 153

masna baklmakszn Osmanl tebaasndan olmayan herkes için ecanib tabirinin kullanldgörülmektedir.  MÜRÛRTEZKERESVEPASAPORTNZAMNÂMELER Osmanl Devletinde, Osmanl tebaas, bir yerden baka bir yere gidebilmek içinellerindemürûrtezkeresidenilenizinbelgesitamakzorundaydlar.Osmanl Devletinin,kendivatandaiçinözellikleXIX.yüzyldaskbirekildeuygulad bukural,bakadevletlerinvatandalariçindezorunluhalegetirmesigerekiyor du.NitekimyabanclarsadecebirkaçilemdengeçtiktensonraOsmanltoprakla rnda dolaabilme iznini almaktaydlar. Yabanclarn, Osmanl Devleti dâhilinde güvenleseyahatedebilmeleriiçinBâbÂlidenyolemriveyatezkeresialmalarge rekiyordu.Yolemriolarakadlandrlanbubelge,vazifelikiileregösterilmeksure tiyleseyahatserbestçeyapabiliyordu6. Osmanltopraklarnda,ecanibinseyahatveikâmetlerinedairdeiiktarihler debirçokdüzenlemeyaplmtr.Mürûrtezkeresi1831ylnakadarkazavekasa balardakadveyanaiblercedüzenlenerekverilmekteydi.10 ubat1841tarihinde MeniMürûrNizamnâmesiçkarlarakülkeiçindekidolam,kurallarabalanm tr.Bunizamnamenin5,8ve9.maddeleriyabanclarnseyahatleriyleilgilidir7.Bu maddelerde,müstemenlerdenkarayoluylagelecekolanlarnyolemirlerinihudut larda veya ikâmet edecekleri yerlerdeki görevli memura, stanbula gelmi ise htisab Nezâretine ellerindeki pasaportlar onaylatmalar gerekiyordu. Ülkeye de nizyoluylagelenleriseHaliçte,gemidebekleyipsorumluolanmemurapasaport larn imzalattrmak mecburiyetindeydiler. Gerekli evrak ilemlerini yaparak se yahatedecekolanahslarakarherhangibirengellemeolmamasveyolculukla rnnrahatgeçmesiiçingörevlileruyarlmaktaydlar8. Yabanclarn seyahat ve ikâmet durumlar, 1844 tarihinde yürürlüe giren Mürûr Talimatnn ikinci maddesinde açkça düzenlenmitir. Bu düzenlemeye görealnanpasaportlarbirylsüreilegeçerliolup,yabancbirkiisnrageldii zamanpasaportunupasaportservisine,eerdenizyoluilegelmiisepasaportunu gemininkaptannaemanetederveonaylatrd.Karayaçkmaannda,kaptan,bu belgeyipasaportservisigörevlisineteslimedervegörevliyabanckiiyebasklve pullubirmürûrbelgesiverirdi.Bubelgegeçiciolarakpasaportyerinitutard.Pasa 6

7 8

18. ve 19. yüzyllarda Osmanl hudutlar dâhilinde seyahat etmek isteyen yabanc uyruklu bir kii, stanbul'daki elçilikler aracl ile bavuru yapabilmekteydiler. Elçilik yetkilileri, seyahat edecek vatandann adn, amacn, nereye gideceini, beraberinde seyahat edecek kiileri ve izin talebini içeren bir dilekçe yazmakta ve bu dilekçeye istinaden buyruldusu da alnan talep için bir emir çkmaktayd. Seyahat için bavurup izin alan ahslar, elçilikten aldklar yaz ve padiahtan aldklar yol emri ile seyahat etmekteydiler. Her geçtikleri yerde yetkili kiilere ellerindeki belgeleri göstermekte ve mürûr tezkeresi almaktaydlar. Geni bilgi için bkz. Hamiyet Sezer, "Osmanl mparatorluu'nda Seyahat zinleri (18.19.Yüzyl)", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Aratrmalar Dergisi, c.21, S:33, (2003), s.106-111. Belks Konan, Osmanl Devletinde Yabanclarn Kapitülasyonlar Kapsamnda Hukuki Durumu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 2006, s.6-10. Osmanl topraklarnda Men-i Mürûr Nizamnâmesi çkarlarak yalnz yabanclar deil, Osmanl tebaasnn da seyahatleri belirli kurallara balanmtr. Bkz. Ein er'iyye Sicili, 6. 78/35–36, 79/36–37, 80/37, 81/37, 82/37, 83/38, 84/38, 85/38, 86/38, 87/38. Musa Çadrc, "Tanzimat Döneminde Çkarlan Men'i Mürûr ve Pasaport Nizâmnâmeleri", Belgeler, c.XV, (1993), S.19, s.173– 178.

154 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

port servisince incelenen pasaport, yabancnn uyruu olduu ülkenin konsolos luunayirmidörtsaatiçindeteslimedilirdi.Yabanc,yirmidörtsaatsonrapasa portunukendikonsolosluundanteslimalrdveeeryabanc,limandaveyabu lunduu yerde kalmak ister ise yerel makamlarca düzenlenen bir oturma belgesi almakzorundayd. 1844senesindekitalimatndördüncümaddesibuoturmabelgesininkiiselol duunu ve 10 yandan küçük çocuklara verilemeyeceini düzenlemekteydi. Bu talimatnâmeyegöre,tezkeresizdolaanyabanc,refakateliindeçktyerinen yaknna götürülürdü. Ayn zamanda bu madde ile 10 yandan küçük olan ço cuklarn aileleri olmadan Osmanl ülkesinde kalmalar yasaklanyordu. Talimatnâmenin 13. ve 14. maddeleri, pasaportu olmayan veya geçerli pasaport tamayankiilerinhemensnrdedileceinidüzenleyenserthükümlerinede niyleAvrupadevletlerinceeletirilmitir.9 1869ylndaTabiiyetiOsmaniyeKanunnamesininkabulündensonrakidönem de Osmanl Devletindeki yabanclarn hak ve özgürlüklerinin belirlenmesinde, Tanzimatöncesidönemdeuygulananbazkurallarterkedilmivebunlarnyerine yenikanunvenizamnâmelerhazrlanmtr.Osmanltopraklarnagirmekisteyen heryabanc,yetkilimakamlarausulüneuygunolarakaldpasaportugöstermek zorundayd. Yetkili makamn tespitinin, yabancnn Osmanl ülkesine gitmek is temesi veya ülkesi dnda baka bir devlette bulunurken Osmanl topraklarna gitmek istemesi olaslklar göz önünde bulundurularak yaplmas gerekmektey di10. Eeryabanc,tabiiyetindebulunduudevlettenOsmanlDevletinegitmekis tiyorisepasaportalacayetkilimakam,kendiidarimakamveyaOsmanlKon solosluuidi.Yabanc,ülkesiniterketmivefarklbirülkesnrlariçindebulunu yor ise yetkili makam, kendi ülkesinin konsolosluu veya bulunduu ülke idari makamyadaOsmanlKonsolosluuidi.Yabanc,pasaportunuOsmanlKonso losluundanalrisehiçbirformaliteileuramakzorundadeildi.Pasaportunu OsmanlKonsolosluudndabirmakamdanalmiseki,budurumdaikiolaslk söz konusudur. Pasaportunu kendi ülkesinin idari makamndan ald takdirde pasaportunuvizeettirmekzorundaidi.Eerpasaportbakabirülkeninidarima kamndanalnmisepasaportsahibininOsmanlKonsolosluunabavurmadan öncekendiülkesininkonsolosluundanvizealmasgerekmekteydi11.

9

10 11

1844 tarihli Mürur talimatnâmesinin 2. maddesine göre; Osmanl Devleti'ne gelmek isteyen ve Osmanl Devleti'nin dostu veya müttefiki olan bir ülkenin uyruu olan her yabanc, pasaportunu çkt ülkenin konsolosluunda ve Osmanl Devleti'nin yurt dndaki konsolosluunda vize ettirmeliydi. Yabancnn bulunduu ülkede Osmanl Konsolosluu olmamas halinde doduu ülkenin konsolosluundan alnan vize geçerli olacakt. Yine ad geçen madde, eer pasaport sahibinin yolculuu srasnda Osmanl konsolosluu olan bir ülkeden geçer ise, vizesini göstermek zorunda olduunu da düzenlemektedir. Madde için bkz: Aristarchi Bey, Légistation Ottomans Recueil des Lois, Règlements, Ordonantes, Traités, Capitulations et des autres Documents Officiels de L'Empire Ottoman, c.III, stanbul, 1874, s. 95. Gündüz Ökçün, Yabanclarn Türkiye'de Çalma Hürriyeti, Ankara, 1962, s.25–27. Belks Konan, age., s.10–20.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 155

Osmanl Devletinde günümüzdeki anlamda pasaport kavramnn ortaya çkmas ise ilk olarak 1867 tarihli Pasaport Odas Nizamnâmesi ile görülür. Bu nizamnâmeninilkmaddesi“Memalikimahrusaiahaneyedâhilolmakveyahutharice çkmakveyahutdâhilimemlekettegetügüzeretmekarzusundabulunanherkimolurise olsunmemuruhakikisitarafndanusulvekaideyemuvafkbirktapasaportahznamec burola”,eklindedüzenlenmitir.12Bunagöre,Osmanltopraklarnagiriçkve hattaseyahatetmehakknn,pasaportalmaartnabalolduugörülmektedir. 1867 tarihinde yaplan Pasaport Odas Nizamnâmesi; 1844 tarihinde uygula nanMürûrTalimatndakipasaportsuzveyageçerlipasaportuolmayanherahsn snrdedileceihükmünüyumuatmt.1867tarihlinizamnâmeyegöre,pasa portolmamasveyageçerlipasaporttanmamasdurumlarnda,snrdedilme kaldrlaraknizamnâmenin13.maddesiuyarnca yabancnnbalolduukonso losun görüünün alnmas zorunlu hale geldi13. Bununla birlikte, snr d etme yerineparacezasgetirilerekpasaportuolmayanveyageçersizpasaporttayanla rnparacezasödemelerisaland14. Bunun dnda, Osmanl Devleti dâhilinde yolculuk yapmak isteyen bir ya bancnnstanbulveyabakabirvilâyetinmülkiamirliincedüzenlenenvesüresi bir yl olan bir tezkere almas gerekiyordu. 1867 tarihli yönetmeliin dördüncü maddesine göre 10 yandan küçüklere, tezkere verilmeyecei belirtilmitir. Ya banc,Osmanlülkesiniterketmekisterise,yine1844ve1867tarihliyönetmelikler uyarnca pasaportunu pasaport bürosuna vize ettirerek ülkeden ayrlabiliyordu. EerbuformaliteyiyerinegetirmeziseOsmanlpolisiyabancnngemiyebinme sineveyasnrgeçmesineizinvermeyebilirdi15. 1867tarihliPasaportOdasNizamnâmesi,1884tarihliPasaportNizamnâmesi yaynlanana kadar yürürlükte kalmtr. 1884 tarihli Pasaport Nizamnâmesi ile bütün yabanclarn Osmanl ülkesine pasaportsuz girii yasaklanm ve geçersiz pasaportbulunduranlaradolandrclksuçuilemiolanlarileayncezaverilecei belirtilmitir.Yaplanbudüzenleme,yabancdevletlertarafndançoksertbuluna rakprotestoedilmitir.1884tarihliPasaportNizamnâmesinde,pasaportsuzolma durumundauygulanacakesaslarnsadeceyabanclariçinsözkonusuolduu,bu hükmünyeraldbölümünbalnn“EcnebilereAitMuamelât”olmasndanan lalmaktadr16. 12 13

14 15 16

Düstur, I.Tertip, c.1, s.776. 1867 tarihli Pasaport Odas Nizamnâmesi'nin 13. maddesi; "Yedinde pasaportu olmayan veyahud olup da usûl ve kaideye muvafk bulunmayan her bir yolcu vusûlü anda Der'aliyyede ise salifü'zikr Liman odasna ve Dâhil'i eyalette ise me'mur- mahsusuna bizzat gidip isbât- vucud ede ve bu bâbda beyan edecei esbab ve mazereti kabul olduu halde kançlarya ve konsoloslar tarafndan tahrirat verilecek bir kefaletnâme kâfiad oluna ve aksi takdirde yani o misûllü pasaportsuz gelen yolcu bir sebeb-i makul beyan edemez ve kançlarya tarafndan bir kefaletnâme ibraz eyleyemez ise heman memalik-i mahruseden tard ve ihraç olunmak üzere ahz ve tevkif olunarak kançlaryas ile bi'l müzakere bilâ tehir def oluna" eklinde düzenlenmitir. Düstur, 1. Tertip, c.1, s.778. Bu durumda olan kiiler Bidayet ve stinaf mahkemelerinde davalar görülerek genellikle para cezasna çarptrlmlardr. BOA. EUM. ECB. 17/21, DH, EUM. MTK. 80/25 vd. 1867 tarihli Pasaport Odas Nizamnâmesi'nin 4. maddesinin sözü edilen hükmü u ekildedir; ".....ve i bu ikâmet kâtlar her bir ahsa baka verileceinden on yandan yukar ricalden her ahsa birer kad verile". Düstur, 1. Tertip, c.1, s. 776. 1884 tarihli Pasaport Nizamnâmesi için bkz: Düstur, 1. Tertip, zeyl 4, s. 4–8.

156 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1894 tarihli Pasaport Nizamnâmesi, 1884 tarihli nizamnâmeyi yürürlükten kaldrmtr.AncaknizamnâmeincelendiizamanyabanclarnOsmanlDevleti negiriiveçkkonusunda1884tarihlinizamnâmeilebenzerhükümleriiçerdii görülmektedir17. 1911tarihliPasaportKanunununbirincimaddesinde; “MemâlikiOsmaniyeden diyar ecnebiyeye gidenler pasaport ahznda muhtardr.”18 ifadesi yer almaktadr. Bu maddeile1867tarihliPasaportOdasNizamnâmesiilebalayan,yurtdnaçkar ken pasaport alma zorunluluu ihtiyari bir hale getirilmitir. Ayn kanunun 13. maddesiiseyabancnnpasaportuolmamashalindeuygulanacakusulüvesnr dedilmedurumunudüzenlemektedir:“Pasaportuolmadyahudusulünegayr muvafkbirpasaportuhamilolduuhaldeMemâlikiOsmaniyeyegelenlerinhuduveya sevahili Osmaniyede memurini müteallikas tarafndan hüviyetleri tahkik olunacaktr. Bumisüllülertebaiecnebiyedenolduunubeyaneylediihaldepolisnezâretialtndabu lunmaküzerekrksekizsaatzarfndamensubolduukonsoloshanedenbirpasaportyahud pasaporta muadil tabiiyyet ilmu haberi istihsal etmeye bade vize harcnn iki mislini tediyeye mecburdur. cab hale göre mezkûr 48 saat müddet konsoloshane ile bil ittifak uzatlabilir.Bumüddetlerinmürûrundatebaiecnebiyedenolanahspasaportveyapasa porta muadil tabiiyyet ilmu haberi istihsal edemedii halde memâliki Osmaniyeden ihracolunur.”19 2Mart1915tarihliPasaportKanunMuvakkatileOsmanlülkesinegirmekve ülkednaçkmakiçinyabanclarnpasaportibrazetmelerizorunluhalegetiril mitir20. Daha sonra düzenlenen, 20 Kasm 1918 (15 Safer 1337) tarihli Pasaport Kanunundadayabanclaraülkeyegiriveülkedençkiçinpasaportibrazetme zorunluluugetirilmitir21.  KAPTÜLASYONLARIN KALDIRILMASI VE ECANBE MAHSUS DÜ ZENLEMELER XIX. yüzyln sonlarndan itibaren Osmanl Devletinde kapitülasyonlara en büyük muhalefeti ttihad ve Terakki göstermitir. ttihad ve Terakki, Osmanl Devletinin yürütme ve yarg yetkilerini yabanclara vermek sureti ile egemenlik haklarn kstladn düünüyordu. ttihad ve Terakki ayrca kapitülasyonlar, Osmanl Devletine adlî, siyasî ve ekonomik anlamda zarar veren bir uygulama olarakgörmekteydi.II.Merutiyetinilanndansonrakapitülasyonlarakarmuha lefetini açk bir ekilde ifade etmeye balam ve kapitülasyonlarn kaldrlmas içinüstünbirçabagöstermitir22. 17 18 19 20 21 22

Düstur, 1. Tertip, c.6, s. 1530–1535. Düstur, 2.Tertip, c.3, s.462–467. Düstur, 2. Tertip, c.11, s. 53–58. Söz konusu Muvakkat Kanun'un 1. maddesi öyledir: "Memalik-i Ecnebiyye'den Memalik-i Osmaniye'ye gelenler ve Memalik-i Osmaniye'den Memaliki Ecnebiyye'ye gidenler pasaport ibrazna mecburdurlar." Düstur, 2. Tertip, c.11, s. 53–58. Ozan Arslan, "I.Dünya Sava Banda Kapitülasyonlarn ttihad ve Terakki Yönetimi Tarafndan Kaldrlmas ve Bu Gelime Karsnda Büyük Güçlerin Tepkisi", Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.10, S:1, (Temmuz 2008), s.263-265.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 157

ttihadveTerakkininkapitülasyonlarnkaldrlmasnayönelikçalmalaran cak,OsmanlDevletininsavaneiinegelmesiileuygulamazeminibulabilmi tir.5Eylül1914tarihindeHeyetiVükelâtoplantsilegerekiktisadîgerekadlîtüm kapitülasyonlarn kaldrlmasna karar veren Osmanl Devleti, 9 Eylül 1914 tari hinde tek tarafl bir nota yaynlayarak kapitülasyonlar 1 Ekim 1914 tarihinden itibarengeçerliolmaküzerekaldrdnduyurmutur23.Ancaknota,antlamalara dayananbirdüzenintektaraflbirilemleortadankaldrlamayacanilerisüren Fransa, ngiltere, talya ve Rusyann sert protestolaryla karlamtr24. Savata Osmanl Devletinin müttefiki durumundaki Almanya ve AvusturyaMacaristan dahiOsmanlDevletininbukararnakarçkmlarancakAlmanyadahasonra danOsmanlDevletiileyaptgizlibirantlamaile(11Ocak1917),dierdevlet lerindekabuletmesiartyla,kendikapitülasyonhaklarndanvazgeçeceinikabul etmitir25. Kapitülasyonlarnkaldrlmasndansonrahükümetinilkçkardyasa,20Ey lül1914tarihligümrükresminintadilihakkndakikanunolmutur.Bukanunu,24 Eylül tarihli temettu vergisinin yabanclara da uygulanmas ve 13 Ekim tarihli “Mehakimi eriyeveNizamiyeninTefrikiVezaifiHakkndakiNizamnâme”26izlemive bu kanunla eriyye Mahkemelerinin ve Nizamiye Mahkemelerinin görevleri ayrl mtr. Busrada,“mtiyazâtEcnebiyyeninlgasÜzerineEcanibHakkndacraOlunacak Muameleye Dair Talimatnâme” hazrlanarak bir kitapçk eklinde bastrlm ve 3 Ekim 1914 (20 Eylül 1330) tarihinde tüm vilâyetlere gönderilmitir27. Talimatnâmedeilkolarakyabanclarnmüdahilolduklaradlîilerle,dinî,eitim vesalkkurulularhakkndauyulmasgerekenyenikurallaraçklanmtr. Talimatnâmenin birinci bölümü tamamen adlî ilere ayrlmtr. Buna göre, yabancuyruklusuçlularnhertürlüilemlerinin,dorudankonsoloslukmemuru olmaksznyaplacagibi,avukatyabancolduuhaldebilesuçunaratrlmas srasndakonsoloslukmemuruaracolarakbulunmayacakt.Ayrcaadlîevraklar dorudan doruya Osmanl Mahkemesi araclyla suçluya gönderilecek ve tu tuklamavehapisilemlerideOsmanltutukevivehapishanelerindeyaplacakt. Mahkemesrasndayabancuyrukluahitler,konsoloslararacetmeksizindavet edilecekti. Birincibölümünikinciksm,konsoloslarvemaiyetindekimemurlarnmuha kemesiyle ilgilidir. Buna göre: general konsolos, konsolos, konsolos vekili, ajan konsulervebakasfatlarlakonsolosluklardaçalankiilerceilenecekcinayetten

23 24 25 26 27

Düstur, Tertibisani, 6.cilt, No.554, s.1330. Aybars Pamir, "Kapitülasyon Kavram ve Osmanl Devleti'ne Etkileri", Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c.51, S:2, (Ankara 2002), s.112. Hüseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, Ankara, 1998, s.79. Düstur, Tertibisani, c. 6, no.554, s.1334. BOA. DH. HM. 9–71. Osmanl Hariciye Nezareti, mtiyazât- Ecnebiyyenin lgasndan Dolay Memurine Tebli Olunacak Talimatnâme, Matbaa-i Amire, stanbul, 1330.

158 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

vesuçtandolaybukiilerindavalar,dorudanOsmanlmahkemevedairelerin de görülecekti. Ancak bu kiiler, mensup olduklar devletlerce ilem yaplmas artylaOsmanlmahkemelerindeyarglanmayacaklard.Cezannuygulanmasn da bavurulacak durumlarda konsolosun ahsi tanr mallar hakknda hüküm uygulanacak, devletine ait eyaya dokunulmayacakt. Bir konsolosun ahitliine veyabilgisinegereksinimduyulduunda,birhükümetmemuruadgeçenkonso losa bizzat giderek sözlü veya yazl bilgi talep edecek, buna karlk konsolos hiçbirnedenebalolmadanbuilemiredveyatehirhakknasahipolamayacakt. Buksmdakisonmaddedeise,konsolosluklardagörevlikâtipler,kavaslar,tercü manlar ve ruhani memurlar ile onlarn maiyetindeki mütevelliler ister Osmanl vatanda isterse yabanc uyruklu olsun hiçbir imtiyazdan yararlanamayacaklar d28. Birincibölümünüçüncüksmnda,yabancticaretgemilerindekiadliilersöz konusudur.Bunagöre,yabancticaretgemilerindebirsuçilenecekolursadevlet memurlar ancak ilenen suçun limanda veya karada asayii ihlâl etmesi, ihlâl etmedii durumda, yerleik halktan birini veya dardan baka birini ilgilendir mesidurumundamüdahaleedebileceklerdi.Budurumlardasuçileyenyabanc nn takibi halinde Osmanl memuru dorudan yabanc gemiye girerek her türlü ilemiyapmayayetkiliydi. kincibölüm,ticarîvehukukîilereayrlmtr.Bölümünilkksm,cezaîiler dndaki ticarî ve hukukî davalarda yabanc uyruklularn durumunu ortaya koymaktadr.15.maddedehukukîveticarîilerdeyabanclara,Osmanlvatanda larna davranld gibi ilem yaplaca belirtilmi ve yabanclarn konsoloslar olmadanmahkemelerdeyarglanacaklaryinelenmitir.AyrcaOsmanlmemurla rhertürlüadlîevrakbildirmekiçinyabanclarnbinalarna,otel,dükkânvema azalarna,kanununemrettiiartlardagirmehakknasahipolacaklard. kincibölümünikinciksmise,ailehukukuvemirasileilgilidir.Yabanclarn aile hukuku ile ilgili nikâh, evlenme, velâyet, vesayet, boanma gibi davalarda yabanclarnbalbulunduklardevletlerinkurallarnngeçerliolduuveOsmanl kanunlarndabuilerinyürütülmesiiçinyaplacakkanunvetekilâtyaynlann cayakadar,ailehukukununOsmanlmahkemelerindegörülmeyeceibelirtilmi tir. Yabanclarn tanmaz mallarnn mirasndan doan davalarda ise Osmanl kanunlarnagöreilemyaplacaayrcaifadeedilmitir. kinci bölümün üçüncü ksmnda da, konsoloslarn ve memurlarnn hukukî veticarîilerdeyabancuyruklulargibiOsmanlmahkemelerindeyarglanmalar söz konusudur. Ancak konsoloshanede görevli memurlarn borçlar nedeniyle hapsedilmeleriuygungörülmemi,yalnzticaretileuramalardurumundaor taya çkan borçlarnn hapis için geçerli olaca belirtilmiti. Bu durumda ancak konsoloslarnahsimallarhakkndakanunlaryürürlükteolacakt. 28

BOA. HR. HM. ISO. 64/10.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 159

Üçüncü bölümde ceza mahkemeleri, hukuk, ticaret ve sulh mahkemelerinde yabanclardan alnacak harç, vergi ve masraflarn Osmanl uyruklularndan al nanlarileaynolacabelirtilmitir. Dördüncübölümdeise;28,29,30,31.maddelerdecezaî,hukukîveticarîdava larda yine konsoloslarn bulunmayaca belirtilmi ve o güne kadar konsolos mahkemelerinde görülen ilerin o bölgedeki Osmanl mahkemelerine, konsolos luktutukevivehapishanelerindekitutuklularnvemahkûmlarndaOsmanltu tukevivehapishanelerinegeçiininsalanacaeklenmitir29. Talimatnâmenin vilâyetlere gönderilmesi ile birlikte karklk ve sorunlarn yaanmayabaladgözlenmektedir.Resmibiraçklamaile1Ekim1914tarihin denitibarenkapitülasyonlarkaldrldiçinbutarihtenöncekapitülasyonlardan yararlanmakta olanlara, bundan böyle yeni kurallar gerei Osmanl vatandala rndanayrdavranlmayacabildirilmiti30.Oysaoluanbuyenidurumyabanc devletlertarafndansürekliprotestoyamaruzkalyorveuygulamadaeskisitem dekigibidavranmayadevamediyorlard. Osmanl Hükümeti, kapitülasyonlarn kaldrlmasnn ardndan ülkedeki ya banclarnkonumunuyenidentanmlamaihtiyacduymutur.Bunedenle8Mart 1915(23 ubat1330)tarihinde“MemalikiOsmaniyedeBulunanEcnebilerinHukukve VezaifineDairKanunMuvakkat”isimlikararnameyiyaymlamtr31. KararnameileOsmanlhudutlardâhilindekiyabanclarnKanunEsasivedi erkanunlarnOsmanlvatandalarnagetirdiisiyasîvebeledîhaklardanyarar lanamayacaklar kanunlatrlm ancak yine devletin özel kanunlar ile Osmanl vatandalarna verilmeyen baz özel haklardan yararlanabilecekleri belirtilmitir. YinebukararnameileyabanclarnticarîvehukukîilerindeOsmanlmahkeme lerine bavurmalar art getirilmitir. Ayrca, güvenlik ve kamu düzeninin sa lanmasileilgilikanunlaryabanclaradauygulanacakveOsmanlvatandalarn danalnantarhveresimleraynekildeecanibdendealnacakt.Bununlabirlikte OsmanlHükümeti,gümrükvergisini,yabanchükümetleredanmadanbelirle yebilme hakkna kavumu ve ülke içinde yabanclarn ayr birhukuk sistemine balolmasndankaynaklanançokhukuklulukkarmaasbuekildeortadankal drlmtr. Yasada,OsmanlDevletindekitababetileuraanyabanclarnhaklardadev letkurallarnabalolmasartylakorunmutur.Dahasonrahükümet,Osmanl da doktorluk yapma ölçütlerini de belirlemitir. Buna göre daha önce yabanc doktorlar, diçi ve ebelerin girmek zorunda olduklar Kolokyum adndaki snav kaldrlmvebununyerineDarülfünunTpFakültesindenmezunolup,doktorluk snavna girenlerin tercih edilecei belirtilmitir. Yabanc doktorlarn ise ancak Dâhiliye Nezaretinin izniyle ve eer kendi memleketlerinden alnm 29 30 31

BOA. HR. HM. ISO. 64/10. BOA. HR. HM. ISO, 59/1–3. BOA. DH. HM. 9–76. Takvim-i Vekayi', (27 Rebiülahir 1333).

160 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

beyannâmeleri varsa, Osmanl snrlarnda doktorluk yapabilecekleri kararlat rlmtr. Talimatnâmedeki dini kurulular, eitim kurulular ve salk binalar hakkndaki özel maddeler ile bu kurulularn imtiyazlar ortadan kaldrlm ve hükümetebalklnmlardr. KanunungeçicimaddesindeisebukanununyaynlanndanitibarenOsman lDevletindekidavavekillii,tabiplik,eczaclk,mühendislik,öretmenlikmeslek vesanatlarylauraan,okulaçan,gazetevemecmuaçkartanyabanclarnhakla r,Osmanlkanunlarnabalolmakartylasaklkalacakt.BöyleceOsmanltop raklarndakiyabanclarnstatüleriyenidenbelirlenmioluyordu. Ecanibin Osmanl hudutlar dâhilindeki seyahatlerini düzenlemek amac ile çkarlan kararnameler sras ile; “Pasaport Kanun Muvakkat”, “Ecnebilerin MemalikiOsmaniyedeSeyahatvekâmetleriHakkndakiKanunMuvakkat”ve “Hali harp dolaysyla memaliki Osmaniye dâhilinde getü güzar edeceklere seyahat varakas itas hakknda kanun muvakkat””32 isimlerini tamaktadr. 1911tarihliPasaportKanunundagiriçkilemlerininihtiyariolduu,hemiçe ridendaryagidenlere,hemdedardaniçeriyegelenlerepasaportzorunluluu getirildii belirtilmitir33. Sava ortam içinde alnan önemli kararlardan birisi de dümandevletlerintebaalarna,Osmanltebaalarnnborçvetaahhütlerininerte lenmesidir.7Aralk1914(24Terinisani1330)tarihli“TebayOsmaniyenindü veli muhasma ve müttefikleri tebaasna kar olan düyun ve taahüdât hakkn dakikanunmuvakkat”iledümandevletlerintebaalarnaolanborçlarertelendi i gibi, bundan dolay hukukî sorumluluk da kabul edilmeyecekti. Nitekim bu kararnâmedahasonra23Mart1916(10Mart1332)tarihindekanunhalinegetiril mitir34.  1333(1917)SENESNEATECANBSTATSTKLER 15Mart1915(2Mart1331)tarihindeçkarlankanunnâmemucibince,Osmanl topraklarndaseyahatveikâmetedenecanibindurumlarnvehareketlerinitakip etmekiçinherayvilâyetlerdenecanibemahsusistatistikcetvellerinintanzimedi lip Emniyeti Umum Müdürlüüne gönderilmesi istenmitir35. Dâhiliye Nezareti bünyesindeEmniyetiUmumMüdürlüünde,Ecanib ubesioluturulmutur.Bu ubearaclylamatbuistatistikcetvellerivilâyetlerdekiemniyetmüdürlüklerive jandarma komutanlklarna gönderilerek, her idarî bölgede ne kadar ecanib ikâmet ediyorsa haklarndaki bilgilerin bu istatistik cetvellerine kayt edilmesi istenmitir. Bununla birlikte belirtilen esaslar çerçevesinde hazrlanan cetvellerin her ay düzenli olarak gönderilmesi emredilmitir. Ancak tüm uyarlara ramen cetvellerin tanzimi ve gönderilmesinde bir takm aksaklklar yaanmtr. Bütün 32 33 34 35

Ecanibin Memalik-i Osmaniye'de kamet ve Seyahatleri Hakkndaki 2 Mart 1331 Tarihli Kanun-u Muvakkatn Sur-u Tatbikiyesine Dair Talimat, stanbul, 1331. Rona Aybay, "Pasaportlar" Tarih ve Toplum, c. III, S:13, (Ocak 1985), s. 52. Düstur, Tertibisani, c.8; Takvim-i Vekayi', (18 Mart 1332). BOA. DH. EUM. MTK. 72/37.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 161

olumsuzluklararamengeçteolsaecanibemahsusbuistatistikcetvellerininDâhi liyeNezaretineulatrldvebunlarnkaytaltnaalndincelenenbelgelerden ortayaçkmaktadr36. 30Mart1915(17Mart1331)tarihindemülkîerkântarafndan,ecanibinvere cei beyannâme ile buna mukabil alacaklar ikâmet tezkerelerinin suretleri ve beyannâme suretlerinin muhafaza usûlleri, 30 Mart 1915 tarihli ve 14 numaral evrakileDâhiliyeNezaretitarafndanvilâyetleretebliedilmitir. DahiliyeNezaretitarafndanoluturulanusûlleregöre: 1. Beyannâmedeki açklamalar ve beyannâme suretlerinin tutulduu defter lerdekibilgilerdorultusunda,gönderilenistatistikcetvellerininkaytedilmesi, 2. Beyannâmedeki numaralarn, beyannâme defterindeki mahal mahsus ks mnayazlmas, 3.BuekildekalemealnancetvellerinsuretleribirpakethalindeMüdüriyeti Umumiyeyegönderilmesi, 4. statistik cetvelleri kaytedilirken vilâyet isimleri yazlmas ve bilahare bir isim tahririnde kolaylk olacandan defterlerin bu usûl üzerine tanzim edilmesi istenmitir37. Tebliedilenbuusûlleregöre,1915senesindevilâyet,sancakvemutasarrflk lardangönderilenecanibmiktarlar,EmniyetiUmumMüdürlüünebalEcanib ubesitarafndanperiyodikolarakyekûnlarmufassalveicmalcetvellerhalinde tasnifedilmitir.  Tablo.1.OsmanlDevletininBazVilâyetlerindeEcanibinNüfusaOran(1917)38 Vilâyet MaraSancak SuriyeVilâyeti AdanaVilâyeti AnkaraVilâyeti KonyaVilâyeti SivasVilâyeti HalepVilâyeti KütahyaSancak çelMutasarrfl UrfaSancak KaresiSancak EskiehirMutasarrfl KayseriSancak Çanakkale(KaleiSultaniye)Sancak HüdavendigarVilâyeti MenteeSancak KastamonuVilâyeti ÇatalcaSanca 36 37 38

Nüfus 196252 969427 426477 960417 170305 1176615 708062 323923 137111 176070 483438 156164 268927 169114 623257 212894 768805 60684

EcanibMiktar 24 959 1682 85 657 165 153 61 29 44 1319 515 248 193 534 40 201 189

Nüfusa%Oran 0,01 0,09 0,39 0,0089 0,38 0,01 0,02 0,01 0,02 0,02 0,27 0,32 0,09 0,11 0,08 0,01 0,02 0,3

BOA. DH. EUM. ECB. 35/1; 34/24; 3/22. Belge. 1, 2. BOA. DH. EUM. ECB. 34/27. Bu Tablo, BOA. DH. EUM. ECB. 17/39, Belge:31, 32, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 34, 29, 30, 25, 33, 24, 22, 16, 27, 28, 78. nolu belgelerden oluturulmutur.

162 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

zmitSancak EdirneVilâyeti AydnVilâyeti Toplam

332777 596251 1711215 10628185

338 1931 45014 54381

0,1 0,32 2,6 0,511

 Grafik1.OsmanlDevletininBazVilâyetlerindeEcanibinNüfusaOran(1917) 1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000

zmit Edirne Aydn

Mentee

Kastamonu

Hüdavendigar

Kayseri

Çanakkale

Karesi

Eskiehir

çel

Urfa

Halep

Kütahya

Sivas

Konya

Ankara

Suriye

Mara

Nüfu s Ecan ib

0

Adana

200000

Çatalca

400000

  Tablodavegrafiktegörüldüüüzere;10vilâyet,9sancakve2mutasarrfla aitidaribölgelerdekiMüslimvegayrimüslimnüfusveecanibinmiktarverilmi tir.1914tarihliOsmanlnüfussaymndaülketopraklarvilâyet,sancakvemuta sarrflk olarak 35 idari bölgeye ayrlmt39. Ancak 1917 tarihli bu istatistikte 21 idaribölgeyeaitkaytbulunmaktadr. Söz konusu dönemde, igaller dolays ile elden çkan topraklar ve muhtelif sebeplerdendolaysaymyaplamayanidaribölgelerindeolduusanlmaktadr. Oluturulmuolanbuicmaltabloyagöre,OsmanlDevletinebalidaribölgele rin toplam nüfusu 10.628.185 kiidir. Ayrca bu idari bölgelerde toplam 54.381 ecanibnüfusbulunmaktadr. 45.014kiiileecanibinenfazlaikâmetettiiidaribölgeolanAydnvilâyetini 1.931kiiileEdirnevilâyeti,1.682kiiileAdanavilâyetive1.319kiiileiseKaresi vilâyetitakipetmektedir.Ecanibinenazbulunduuvilâyetveyasancaklarise,24 kiiileMarasanca,29kiiileçelmutasarrflve40kiiileMenteesanca dr.Dikkatiçekenhususise,ecanibinyounolarakMarmarahavzasveBatAna doluBölgesindebulunmasdr.Ecanibmiktarnnvilâyetveyasancaknüfuslarile dorudan bir ilikisinin olmad da yine bu istatistikten ortaya çkmaktadr.

39

Kemal H. Karpat, Osmanl Nüfusu (1830–1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri, stanbul, 2003, s.208- 224.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 163

Ecanibinvilâyet,sancakvemutasarrflklardakitoplamnüfusiçerisindekioranda %0,5civarndadr.  Tablo.2.OsmanlDevletindekiEcanibeMahsusstatistikCetveli(1917)40

4 708 79  110 5 86 577 1334 1700 35  623 17 11 11 341  11 711 42 268    1 8622 1113

SairMeslek

8 573 42 2 114 2 72 327 893 1494 18  324 13 7 5 331  8 313 21 247     7371 712

Serbest Mes lek

13 389 41 3 115 6 54 314 716 1504 18  314 8 22 6 429  14 332 31 328    1 7586 551

Zanaat

25 2587 335  607 27 348 2418 6764 953 117  1380 71 3 68 1200  57 3209 216 547    2 53493 4716

Ziraat

 3 1 5    116 10 5318   601  40  582  14 126 1 301     271 211

Tüccar

25 2590 336 5 607 27 348 2534 6774 6271 117  1981 71 43 68 1782  71 3035 217 948    2 53764 4927

Meslei

3. +40

2 826 145  179 12 120 1015 2887 1159 43  619 24 3 34 616  33 1254 95 100    1 20770 2097

2. 30–40

G.Müslim

23 1764 191 5 428 15 228 1519 3887 5112 74  1362 47 40 34 1166  38 1781 122 848    1 32994 2830

1. 20–30

Müslim

YaAral

Toplam

Arjantin Almanya Amerika Afganistan spanya sveç sviçre ngiltere talya ran Belçika Brezilya Bulgaristan Portekiz Çin Danimarka Rusya Japonya Srbistan Fransa Felemenk Karada Lüksemburg Meksika Monako Norveç Yunanistan Avusturya Macaristan Toplam

Dini

Kadn



Cinsiyeti

Erkek

Ülkesi

8 275 29 1 95  51 153 329 1451 7  327 3 11 7 148  2 171 21 34    1 2144 532

 5 2   2 2 15 88 479   219  1  92   42 2 128     1546 64

9 790 28  72  30 293 769 1155 11  239 10 12 5 255  9 369 6 102     5864 617

4 409 42 4 62 4 82 215 407 685 19  181 5 1 6 158  2 292 22 137     2028 415

4 256 70  119 8 61 544 1008 1265 34  288 20 15 8 462  22 466 44 440    1 8517 816

54509 32034 86543 7600 78943 12795 12897 16409 5800 2687 10645 5180 14468

 Ayntarihtetanzimedilmiolan(Tablo2)dekiecanibemahsusistatistikcetve lindeiseOsmanltopraklarndakibütünidariünitelerdengeldiianlalanistatis tik cetveller esas alnarak genel bir icmal cetveli oluturulduu görülmektedir. Osmanltopraklarndaikâmetedenyabanclarnhangidevletvatandaolduklar, yaaralklar,meslekleri,dinvecinsiyetleribelirtilmitir.Buaçdanbakldnda ayntarihteoluturulmuolanecanibemahsusikiayristatistikcetvelininiçerdii bilgileritibariylebirbirinitamamladanlalmaktadr. 40

BOA. DH. EUM. ECB. 19/8. Belge 110.

164 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1917senesindetutulanistatistikcetvellerininiçerdiibilgilerarasnda,vatan dalar ecanib olarak kabul edilen devletlerin isimleri de yer almaktadr. Bunlar; Arjantin,Almanya, Amerika, Afganistan, spanya, sveç, sviçre, ngiltere, talya, ran, Belçika, Bulgaristan, Portekiz, Çin, Danimarka, Rusya, Japonya, Srbistan, Fransa,Felemenk,Karada,Lüksemburg,Meksika,Monako,Norveç,Yunanistan veAvusturyaMacaristanolmaküzere28ülkeninkaydbulunmaktadr.28ülke den23tanesininvatandaOsmanltopraklarndaikâmetveseyahatetmektedir. AncakBrezilya,Japonya,Lüksemburg,Meksika,Monakogibi5ülkeyeaitecanib kaydbulunmamaktadr.Buülkelerinvatandalarnn,erkekvekadnolarakcin siyet, Müslim ve gayrimüslim olarak da dinî durumlar kaydedilmitir. Ayrca, birincidereceyaaral;20–30,ikincidereceyaaral;30–40veüçüncüderece ya aral olarak da; 40 ya üzeri toplam saylar verilmek üzere ülke dâhilinde bulunanecanibinyagruplarsnflandrlmtr.Ayrcaecanibinmensupolduu meslek gruplar da tüccar, ziraat, zanaat, serbest meslek ve sair meslek eklinde snflandrlaraktoplamsaylarverilmitir.Buekildehazrlananecanibeaitista tistikcetvellerivilâyet,sancakvemutasarrflklaragöreaylkolaraktanzimedil mekteydi41. Bucetvellerinyansra,idaribölgelerdekimülkîerkântarafndaoluturulan pastavesütungrafiklerdendeistifadeedilerekvilâyetinnüfusu,oidaritaksimat takiecanibinOsmanltebaasnaoran,ülkeleregöreecanibindalmveoranlar tektekbelirtilmitir42.Biristatistikcetvelindeisedierlerindenfarklolarakose neyeaitOsmanltopraklarndayaamakiçinikâmettezkeresialmolanecanibin dalmverilmitir43. Bucetvelegöreecanibsays,1917senesinde54.509erkek,32.034kadnolmak üzeretoplam86.543kiidir.Bunlarn7.600ününMüslüman,78.943ününisegay rimüslim olduu anlalmaktadr. Yabanclar yalarna göre; birinci derece ya aralnda12.795, ikinciderece ya aralnda 12.897ve üçüncüderece ya aral nda ise 16.409 kii olarak snflandrlmlardr. Meslekleri itibariyle ise 5.800 tüccar,2.687ziraat,10.645zanaat,5.180serbestmeslekve14.468sairmeslekmen subuyabancolduukaydedilmitir. Bu istatistik cetvellerinden Osmanl topraklarnda hemen hemen her meslek dalnamensupecanibinikâmetettiianlalmaktadr.Özelliklesairmeslekolarak adlandrlangrubuniçerisindedoktor,hemire,öretmen,asker,dinadam,ma kinist,mühendis,ajan(istihbaratç),fahie,hastabakc,çercivedilencigibibirçok farklikolundafaaliyetgösterenecanibbulunmaktadr.Ecanibiçerisindeçokiyi artlardayaayanlarolduugibihanlar,tekkelervebarnaklardaçoksefilbirha yat sürenler de azmsanmayacak saydadr. Bunun yan sra Osmanl tebaasyla 41 42 43

BOA. DH. EUM. ECB. 17/39. Belge: 1, 91,68–83, 85, 84, 88, 76–90, 96, 11–94, 74–95, 92–112, 67–86, 87, 93, 79, 35–89, 81, 80. vd. aralarnda-olanlar ayn bilgileri içeren belgelerdir. BOA. DH. EUM. ECB. 19/8. Belge 110, 3, 5 vd. BOA. DH. EUM. ECB. 17/39, Belge:31, 32, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 34, 29, 30, 25, 33, 24, 22, 16, 27, 28, 78. "Memalik-i Osmaniye 1333 Senesi Ecanibe Mahsus statistik Cetveli" gibi; BOA. DH. EUM. ECB. 19/8. Belge:110.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 165

evlenipbutopraklardakalanbirçokecanibdebulunmaktadr. Ayrcadinadam ve öretmen olarak Osmanl topraklarnda faaliyet gösteren, yabanc okullarda çaltklar görülen ecanibe de rastlanmaktadr. Ecanibden hrszlk, sarkntlk, adam öldürme veya yaralama gibi birçok suçtan dolay Osmanl mahkemeleri tarafndanyarglanarakhapishanelerdemahkûmolanlardabulunmaktadr44. 1917ylndaOsmanltopraklardâhilindebulunanecanib,tabîolduklarülke leraçsndanbirtasnifetabitutulduunda;53.764kiiileYunanistanvatandalar nn ilk sray ald görülmektedir. Yunanistan vatandalarn srasyla talya (6.774),ran(6.271),AvusturyaMacaristan(4.927),Fransa(3.035),Almanya(2.590), ngiltere (2.534), Bulgaristan (1.981), Rusya (1.782) vatandalar takip etmektedir. 23 ülke içerisinde sadece Afganistan vatanda ecanibin tamam erkektir. Dier ülkeleretabiiecanibintamamndaerkeklerinyansrakadnlarndaOsmanltop raklarnda yaad görülmektedir. Kadn ecanibin says bakmndan da; Yuna nistan(20.770),talya(2.887),Fransa(1.254),ran(1.159),ngiltere(1.015),Almanya (816),Bulgaristan(619)veRusya(616)vatandalarsralanmaktadr.Erkekveka dn oranlarnn birbirine en yakn olduu ülkeler ise; Danimarka (34 erkek, 34 kadn),Srbistan(38erkek,33kadn),sveç(15erkek,12kadn),Flemenk(122er kek,95kadn)veBelçika(74erkek,43kadn)danmeydanagelmektedir. YabanclardinîaçdantasnifetabîtutulduundaiseiçlerindeMüslümanva tandalarnnenfazlabulunduuülkelersrasyla;ran(5.318),Bulgaristan(601), Rusya(582),Karada(301),Yunanistan(271),AvusturyaMacaristan(211),Fransa (126)vengiltere(116)yeralmaktadr.Osmanltopraklarndabulunanbütünva tandalarMüslümantekülkeAfganistandr.Çindevletinin43vatandann40 Müslüman, 3ü ise gayrimüslimdir. 23 devlet vatandalar arasnda Müslüman bulunmayanülkelerise;Arjantin,spanya,sveç,sviçre,Belçika,Portekiz,Dani markaveNorveçtir.  SONUÇ OsmanlDevletininkuruluveyükselidönemlerindedebirçokyabancülke vatandann çeitli maksatlarla Osmanl topraklarnda seyahat ve ikâmet etmi olmasbir vakadr.Özellikle kapitülasyonlarn geniletilerek birçok ülkeye imti yazlartannmas,imtiyaztannanülkevatandalarnnOsmanltopraklarnadaha younseyahatveikâmetetmelerinesebepolmutur. slam hukukunda Müslüman olmayan bir devletin vatandann slam ülke sindekidurumumüstementabiriileifadeedilmitir.Tanzimatdönemiileberaber butabirinkullanlmasnnyansrayounolarakOsmanltebaasolmayanlariçin ecanibtabirikullanlmayabalanmtr.BudönemdenitibarenOsmanlyönetimi nin,yabanclarnseyahatveikâmetlerihususundadevamlbirtanzimvedüzen lemeiçerisindeolduugörülmektedir.lkolarak1831tarihindeMürûrTezkeresi, 44

BOA. DH. EUM. ECB. 12/49, DH. EUM. ECB. 17/39, DH. EUM. ECB. 11/1, DH. EUM. ECB. 17/21 vd.

166 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1841deMeniMürûrNizamnâmesiyaymlanarakuygulanmtr.1844senesinde bunizamnâmeyenidendüzenlenmitir.Ecanibinseyahatveikâmetleriileilgilien kapsamldüzenlemeise,1867tarihliPasaportOdasNizamnâmesiileyaplmtr. 1884tarihindePasaportNizamnâmesiyenidendüzenlenmitir.1894tarihindeise Pasaport Nizamnâmesi çkarlarak 1884 tarihli nizamnâme yürürlükten kaldrl mtr.Nihayet1911tarihindePasaportKanunu,2Mart1915tarihliPasaportKa nuniMuvakkat,20Kasm1918tarihliPasaportKanunuyaynlanarakyabancla rnseyahatveikâmetlerineaituygulanacakkurallarasonekilverilmitir. Osmanl yönetimi, savan en iddetlidönemlerinde;baz vilâyet, sancakve mutasarrflklarda nüfus istatistikleri oluturarak ecanibin bu nüfusa orann, e hirlerde polis tekilatlar, tarada ise jandarma komutanlklar vastasyla tespit etmekistemitir. ttihadveTerakkininkapitülasyonlar1Ekim1914tarihindenitibarengeçerli olmak üzere kaldrmasna ramen oluturulan istatistiklerden anlaldna göre Osmanltopraklarnda1917senesinde23ülkevatandandanoluan86.543kiilik ecanib nüfusunun bulunduu görülmektedir. Bunun yan sra deiik ülkelerin vatanda olan birçok Müslümann da Osmanl topraklarnda ecanib olarak bu lunduuanlalmaktadr.Osmanltopraklarndaticaretyapmakveikurmakiçin belirli bir gelir düzeyine sahip ecanib olduu gibi, vatanda olduklar ülkelerde isiz ve vasfsz birçok kiinin de Osmanl topraklarna aileleriyle birlikte gelip yeni ümitler peinde kotuklar da bir gerçektir. Osmanl topraklarnda ikâmet edenyabanclar,yalnzcaehirmerkezlerindedeilkasabahattaköylerdedebu lunmaktaydlar.Bazecanibkadnlar,stanbulunsosyalekonomikdüzeyiyüksek vemuhtemelendeAvrupagörmüOsmanltebaasolandevletadam,muharrir ve i adamlar ile evlenip,Beyolu, Kadköy ve Üsküdar gibi yerlerde yaamay tercihetmilerdir.BudönemOsmanlaydnlararasndaAvrupalkadnlarlaevli liinbirmodahalinialdndasöylemekmümkündür.Bununlabirlikte,dünya nndeiikülkelerinintebaasolankiilerinOsmanltopraklarndaticaret,zanaat, ziraat,serbestvesairmeslekmensubuolarakgenelbirtasnifetabitutulanbirçok ikolunda,ya,dinvecinsiyetayrmolmadanseyahatveikâmetettiklerigörül mektedir. Sonuçolarak;OsmanlDevletininfarkldönemlerdebirçokdevletevermiol duukapitülasyonlar,kendisiningerekilerlemesinegerekseegemenlikhaklarnn zamaniçerisindesnrlanmasnayolaçançokönemlibirengelitekiletmitir.Bu imtiyazlartabiiki,sadeceülkehükümetlerineverilenbirayrcalkolarakkalma m,aynzamandaoülkevatandalarnndasnrszbirekildekullandklarbir imtiyazhalinialmtr. Osmanl topraklarnda serbest olarak dolaan yabanc ülke vatandalarna kar, buradailemi olduklar suçlar veya maruz kaldklar hadiseler karsnda uygulanançokhukuklusitemindebuayrcalnboyutunugöstermesibakmn danönemibüyüktür.Görüntüitibariylekendiülkesininvatandalarnntabiiol

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 167

duuhukuksisteminekarayntopraklardaseyahatedenyabanclarnfarklbir hukuksiteminetabîolmalarnn,kendisinekarkamuvicdanndahakveadalet konusundabirgüvensizliinortayaçkabileceinisöylemekmümkündür. Böylebirortamda,19.yüzylboyuncabazOsmanlaydnvedevletadamlar nnsüreklidilegetirdiiyadakalemealdyabanclaratannanimtiyazlarnkal drlmasnailikintalepler,nihayetI.DünyaSavaarifesindeyerinegetirilmitir. Verilen ayrcalklarn tek tarafl olarak kaldrlmas ile gerek devlet içerisindeki yabanclara ilikin çok hukukluluk ortadan kaldrlm gerekse vatandalar ara sndakiadaletedayalgüvenduygusu,yenidentesisedilmeyeçallmtr.Herne kadar sava dönemi olmas nedeni ile yabanc ülkelerin bu durumu protestolar çokönemliolmasadadahasonraLozanAntlamasilekapitülasyonlarnveayr calklarn tamamen kaldrlmas ve yabanclarn Türkiye Cumhuriyeti snrlar dâhilindeki hukukî statüleri, uluslararas hukuka ve mütekabiliyet esasna daya nananlamalarileyenibirekilalmtr. 

168 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

KAYNAKÇA I.ArivKaynaklar BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezareti,EmniyetiUmumMüdüriyeti,EcanibKsm(BOA.DH. EUM.ECB). Babakanlk Osmanl Arivi, Dâhiliye Nezareti, Emniyeti Umum Müdüriyeti, Muhaberât ve Tensîkât Kalemi(BOA.DH.EUM.MTK). BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezareti,HukukMüavirliiKalemi(BOA.DH.HM ). Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye Nezareti, Hukuk Müavirlii, stiare Odas Ksm (BOA. HR. HM .ISO). Düstur. Ecanibin Memaliki Osmaniyede kamet ve Seyahatleri Hakkndaki 2 Mart 1331 Tarihli Kanunu MuvakkatnSuruTatbikiyesineDairTalimat,stanbul,1331. Ein eriyyeSicili,6. Halil Cemaleddin / Hrand Asador, Ecânibin Memâliki Osmaniyede Haiz Olduklar mtiyâzât Adliye,Dersadet,1331. Osmanl Hariciye Nezareti, mtiyazât Ecnebiyyenin lgasndan Dolay Memurine Tebli Olunacak Talimatnâme,MatbaaiAmire,stanbul,1330. TakvimiVekayi.  II.AratrmaEserler Altu,Ylmaz;YabanclarnHukukiDurumu,stanbul,1963. AristarchiBey,LégistationOttomansRecueildesLois,Règlements,Ordonantes,Traités,Capitulations etdesautresDocumentsOfficielsdeLEmpireOttoman,c.III,stanbul,1874. Arminjon,Pierre;EtrangersetProtegésDansLEmpireOttoman,Paris,1903. Cin,HalilAkgündüz,Ahmet;TürkHukukTarihi,Konya,1989. mber,Colin; eriattanKanunaEbusuudveOsmanldaslamiHukuk,(çev:MurtezaBedir),stan bul,2004. Karpat,KemalH.;OsmanlNüfusu(1830–1914),DemografikveSosyalÖzellikleri,stanbul,2003. Konan,Belks;OsmanlDevletindeYabanclarnKapitülasyonlarKapsamndaHukukiDurumu,(Ya ynlanmamDoktoraTezi),Ankara,2006. Ökçün,Gündüz;YabanclarnTürkiyedeÇalmaHürriyeti,Ankara,1962. Pakaln,MehmetZeki;OsmanlTarihDeyimleriveTerimleriSözlüü,stanbul,1993. Pazarc,Hüseyin;UluslararasHukukDersleri,Ankara,1998. III.Makaleler Arslan,Ozan; I.DünyaSavaBandaKapitülasyonlarnttihadveTerakkiYönetimiTarafn dan Kaldrlmas ve Bu Gelime Karsnda Büyük Güçlerin Tepkisi , Sakarya Üniversitesi FenEdebiyatFakültesiDergisi,c.10,S:1,(Temmuz2008),s.261278. Aybay,Rona; Pasaportlar ,TarihveToplum,c.III,S:13,(Ocak1985),s.5259. Bozkurt,Gülnihal; slâmHukukundaMüstemenler ,Prof.Dr.FadlH.SurunAnsnaArmaan AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYaynlar:522,(Ankara1983),s.361–379. Çadrc, Musa; Tanzimat Döneminde Çkarlan Meni Mürûr ve Pasaport Nizâmnâmeleri , Belgeler,c.XV,S:19,(1993),s.173–178. Kütükolu,MübahatS.; Ahidnâme ,DVA,c.1,(stanbul1988),s.536–540. Pamir,Aybars; KapitülasyonKavramveOsmanlDevletineEtkileri ,AnkaraÜniversitesiHu kukFakültesiDergisi,c.51,S:2,(Ankara2002),s.79119. Sezer,Hamiyet; OsmanlmparatorluundaSeyahatzinleri(18.19.Yüzyl) ,AnkaraÜniversitesi DilveTarihCorafyaFakültesiTarihBölümüTarihAratrmalarDergisi,c.21,S:33,(2003),s.105 124.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 169

 Ek1.ÇatalcaSanca,1333SenesiNüfusveEcanibMiktar(DH.EUM.ECB.17/3923)

170 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 Ek2.AydnVilayeti,1333SenesiNüfusveEcanibMiktar(DH.EUM.ECB.17/3929)

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 171

 Ek3.MemalikiOsmaniyede1333SenesiEcanibeMahsusstatistikCetveli(DH.EUM.ECB.19/8110)

 

172 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3



TARHNPENDE

THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:173195

Year:2010,Issue:3 Page:173195



    KÜRESELLEMEEKSENNDE TÜRKYEVEJAPONYAÖRNEKLERNDEALE   ayanULUSAN   Özet Küresellemeylebirliktedeiendünyadüzenipekçoktoplumsalyapydaetkilemektedir.Bunlarekonomik olarakgörünmeklebirliktesiyasivekültürelyapüzerindedeetkilerigörülmektedir.Küresellemekavram nntartldgünümüzdepekçoktoplumsalyapüzerindedetartmalarortayaçkmaktadr.Bunlarn bandaözellikleailegelmektedir.Türkdevletyapsndadaenönemliikiunsurorduveailedir.Türklerde orduveaile,devletintemelinioluturmutur.Herikisidedevletindayanaolmutur.Çünküherikiside salamolmazsadevletinbekasndansözedilemezdi. JaponlardakiaileyapsTürkaileyapsilebenzerliklergöstermektedir.Tekelilik,ailereislii,kadnn,çocuk larndurumugibikonularbenzerliklergöstermektedir. 20.yüzylnsonlarve21.yüzylnbalarndadeiendünyaartlardierkonulardaolduugibiaileyapsndadoal olaraketkilemitir.Teknikimkânlarngelimesinebalolarakbusonuçdoalbirsüreçolarakgörülebilir.Ancakküresel lemeninortayaçkarddeiikliklerinolumluyadaolumsuzolduukonusundafarklgörülerdeerlendirmeyetabi tutulmaldr. BöylebirgelimenindorultusundagerekTürkgerekseJaponailesindedeiikliklerortayaçkmaktadr.Bu gelimelervedeiikliklerinherikimilletteyaptolumluyadaolumsuzetkilerbatllamavekalknma kavramlardorultusundaöneminiortayakoymaktadr.  AnahtarKelimeler Türk,Japon,Aile,Küreselleme,Modernleme.  FAMILY:INTHEEXAMPLEOFTURKEYANDJAPANONTHEAXISOFGLOBALISATION ȱ Abstract Theworldorderwhichhaschangedwiththeglobalizationhasalsoaffectedthesocialstructure.Theseeffectscanbe observedonpoliticalandculturalvaluesaswellasoneconomy.Nowadaysasthediscussionsexistsonglobalizationthere isalsodiscussionsonanumberofsocialstructuresintheworld.Theprimaryitemofthisdiscussionfocuseson“family”. FamilyandarmyarethemostimportantvaluesofthestructureofTurkishState.Thesetwo;armyandfamily formedthebasisoftheTurkishStates.Itwouldnothavebeenpossibletomentionthecontinuationofthe Stateifbothhavenotbeendurable. ThestructureofJapanfamilyhassomesimilaritieswithTurkishfamily.Themonogamy,theexistenceofthe headofthefamily,thepositionofwomenandchildrenresembleseachotherinthetwosocieties. Attheendofthe20thandatthebeginningofthe21stcenturiesthechangesontheconditionsoftheworld,affectedthe familystructureasaffectedtheotherissues.Thesecanbeacceptednaturalunderthetechnologicalcapability.Yetdiffering ideasonthefavorableandunfavorableeffectsofglobalizationcanbeevaluated.

Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected]

174 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

UndertheeffectofthesedevelopmentsthechangesoccurinTurkishandJapanfamilies.Thefavorableand unfavorableeffectsofthedevelopmentsandevolutions,theirimportanceappearintermsof“Westernization” and“Reconstruction”oftheworld.  KeyWords Turk,Japanese,Family,Globalization,Modernism.  

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 175

 I.Giri a.Küreselleme ModernlemeBataçsndanbirsüreçolarakgörülmektedir.Busüreçteüçbe lirleyicitarihvardr.Birincisi,14.18.yüzyllarkapsayandönemdirvebudönemin önemliunsurlarnüfusartveehirlemedir.kincisiise,Franszdevrimiyleba layansiyasalisyanlarnortayaçktdönemdir.Sonuncusuda,Bat’nnegemenli i, modernlemenin global bir ekilde yaylmas ve modernizmin artk dünya kültürü haline gelmesidir. Ayrca günümüzde, ülkeleraras ticaretin ve sermaye hareketlerinin hzl bir ekilde ilerlemesini, dünya ekonomisinin etkinliinin art masn göz önüne alan iktisat tarihçileri, 19.yüzyl bir küreselleme ça olarak deerlendirmektedirler. Aklvebilimingenelgeçerliolarakkabuledilmesiikisonucuberaberindege tirmitir. lki, Bat’nn edindii tecrübe evrenseldir; dieri de tek mümkün olan gerçeklik Bat Medeniyeti’dir. Eer bu ikisini kabul ediyorsanz, bunlarn tüm insanla uygulanmasn da kabul edeceksiniz. Dolaysyla, üçüncü sonuç olan ‘ totalitarizm’ de kendiliinden ortaya çkacaktr1. Bazen de modernleme aslnda, gelimitoplumlarnözelliklerininazgelimilertarafndanalnmasolarakaçk lanmaktadr2. Modernlemenin, modernletiren liderlerin salamlatrlmas, ekonomik sosyal dönüüm ve toplumun bütünlemesi gibi temel aamalar vardr. Hatta bütünleme aamasna ulaan toplumlar, insan kaynaklarn çok daha etkin bir ekilde kullanabilmektedir. Türkiye ise, 19081923 yllar arasnda modernleme liderlii aamasnn tamamlam, 1923 ylndan itibaren de ekonomik ve sosyal dönüümaamasnbalatmtr.AncakTürkiyetoplumunbütünlemesisafhas nahenüzulaamamtr3. ModernlemeTürklerdezamaniçerisindefarkllklargöstermektedir.Mesela, 1555 de Busbecq, “Dünyada hiçbir millet Türkler kadar faydal bir icad benimsemekte gönüllüdeildir.Meselabizimküçükbüyüktoplarmzvediericatlarmzderhalkabul etmilerdir”demektedir.AncakXVI.yüzylnikinciyarsndanitibarenhereyde enileriyesahipolduklarndüünenOsmanlTürkleri,artkdeimekdeilmu hafazaetmekkaygsndaolmulardr. Davrantadeiiklik,deimeveislâhihtiyaczorunlulukkarsnda1699da kendinigöstermitir.Busadeceaskerivetekniksahadadeilhayatfelsefesindede kendini göstermitir. Bat beenilmeye ve hayranlk duyulmaya balanlmtr. Artk19.yüzyldadevletidaresindedeBattaklitedilmeyebalanmtr.Edebiyat sahasndadaaydnlararasndabatlhayatgörüüyaygnlamayabalamtr4. 1 2 3 4

Mustafa Güçlü, “Küresellemenin Tarihi Seyri”, Türkiye Günlüü, say.86, Güz 2006, s.112; evket Pamuk, “Küreselleme Çanda Osmanl Ekonomisi (1820-1914)”, Türkler, c. 14, Ankara, 2002, s.242. lber Ortayl, Gelenekten Gelecee, stanbul, 2002, s.13. Orhan Türkdoan, Kültür-Deime ve Toplumsal Çözülme, stanbul, 2007, s. 97. Halil nalck, “Atatürk ve Türkiye’nin Modernlemesi”, Atatürkçü Düünce El Kitab, Ankara, 1998, s. 126-127.

176 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

20.yüzyl balarnda Ziya Gökalp’de modernleme, sadece Bat’nn ilim ve teknolojisinialmakeklindekendinigöstermitir.Atatürkmodernlemesiise,top yekûnbirihtilaldir.O,Bat’ybütünsembollerivehayatfelsefesiilebenimsemek tedir.1925ylndaki, “MedeniyimdiyenTürkiyeCumhuriyetihalkzihniyetiylemedeniolduunuispatve izhâr etmek mecburiyetindedir… Aile hayatyla, yaay tarzyla medeni olduunu gös termekmecburiyetindedir”sözleriylebunuifadeetmektedir. Atatürk’ekadarTürkiye’demodernlemeninsadecetekniktemümkünvear zu edilir olduunu görmekteyiz. Atatürk ile birlikte Türk cemiyetinde attitude’i belirleyen hayat görüünde topyekûn modernleme karar kendini göstermekte dir. Modernleme Atatürk tarafndanasrîleme, muasr medeniyet seviyesine ulama veyaGarpllamakavramlarylaifadeedilmektedir5. Küresellemeileilgilitanmlariseçeitlilikarzetsede,bukavramabakaç snikigruptatoplamakmümkündür; lkolarakküreselleme,insanhaklarn,liberaldemokrasiyi,teknolojikgeli meyi,piyasaekonomisini,yoksulluu,açlortadankaldrmaygarantiedenbir süreçolarakgörülmektedir.nsanlarnhzlbilgialveriindebulunarakdünyay bütün insanlk için mutlu bir yer haline getirmek için kullanlan bir araç olarak ifadeedilmektedir. kinci grup ise küresellemeyi, uluslararas sermayenin dünyay fethettiini, dünyay‘tekbirköy’halinegetirmekiçinortayaatlansüslübiraraç,yenibirisim olarakgörmektedir6. Küreselleme aslnda kapitalist sistemin var olduundan beri yeryüzünde olan,ancakfarklboyutlavefarklgörüntülerlekarmzaçkanbirolgudur.Em peryalizminileriaamasdr.Balangçtabumeselesömürgeciliklekarmzaçk mtr. Sömürgecilik asker, silah kullanlarak, ülkelerin zapt edilmesiyle ortaya çkmtr.Sonralariseekonomikilikilerdekarmzaçkmtr.Günümüzdeise, hemüretim,hemfinansalalanlargüçlüsermayeninhegemonyasaltnagirmitir. Küreselleme, üretimin planlanp yürütülmesi, tüketimin belirlenmesi, finansal operasyonlarn yönlendirilmesi yani bütün dünyann bir merkezin emri altna girmesidir.Dolaysylazayfdevletvezayftoplumbilincininoluturulmasdr7. Küresellemegüçlüdevletlerinortayaçkardvedünyayaempozeettiibir sistemdir.Busistemegörebütündünyatekbirülkehalinegelecektir.Dünyatek birülkehalinegelincedefakirlerdahafakirolacaktr.Msr,Türkiyegibiülkeler dahafakir,bunakarlkAmerika,Almanyagibiülkelerdahazenginolacaktr8. b.Aile “Aile”yitanmlayanaçklamalargenellikleortakbirpaydadabulumaktadr; 5 6 7 8

nalck,agm., s. 126-128. Güçlü, agm., s. 116. zzettin Önder, “ Küreselleme, ‘Yeni’ Ekonomik Düzen ve Uluslar aras likiler”, Deien Dünya ve Türkiye’nin D Politika Gündemi, (der: Murat Metinsoy- Mustafa Erolu), stanbul, 2001, s. 41-42; 44. Önder, agm., s. 46-47; 49.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 177

Cemiyetibeeriyyeninenküçüknumunesiailedir.Biraileninenönemligö revi milletinin gelecei olan çocuklarn eitimi ve terbiyesidir. Aslnda aile hem herkiininkendisaadetineveterbiyesinehemdetoplumundevamveilerlemesi nehizmetetmektedir.Ailelerinterbiyesitoplumunterbiyesidemektir.Huzurluve mutluailelerdenhuzurluvemutlutoplumlarmeydanagelir9. Devlet Planlama Tekilatnda ise; “ Aile, kan ball, evlilik ve dier yasal yollardan aralarnda akrabalk ilikisi bulunan ve çounlukla ayni evde yaayan fertlerden oluan, fertlerinin cinsel, psikolojik, sosyal, kültürel ve ekonomik ihti yaçlarnn karland, fertlerin topluma uyum ve katlmlarnn saland ve düzenlendiitemeltoplumsalbirimdir”10eklindetanmlanmaktadr. Yine baka bir tanma göre, insan türünün sürekliliini salayan, toplumsal lamasürecininilkortayaçkt,karlklilikilerinkurallarabaland,maddi, manevideerlerinzenginliklerinnesildennesileaktaranbiyolojik,psikolojik,eko nomik,toplumsal,hukuksalyönleribulunantoplumsalbirbirimdir11. Ailehaklndayaplantanmlamalarfazladr.Butanmlamalardadikkatiçakan temelhususlaröyleözetleyebiliriz; Aileninvarlnkoruyan,neslindevamnsalayan,nüfusuarttrmaveyeni lemefonksiyonununyerinegetirenbiyolojikfaktör, Aileye dtan gelebilecek maddi ve manevi zararlara kar aile bireylerinin korunmasnsalayankoruyuculukgörevi, Aile üyelerinin davranlarn, duygusal dengelerin gelitirilmesini salayan psikolojikgörev, Aileüyelerininsosyalletirilmesi,yetitirilmesi,millikültürütamavegele ceknesileaktarmaysalayaneitimgörevi, Aileüyelerininhertürlümaddiihtiyaçlarnkarlayanekonomikgöreviye rinegetirmek12. Bununlaberaberaileninenönemligörevi‘bedenveruhsalyerindeolannesil leryetitirmek’olarakkarmzaçkmaktadr.Yenidoançocukiletoplumarasn daki ilk köprü ailedir. Dolaysyla aile çocuun ilk sosyalleme yeridir. Gelimi toplumlarda ailenin eitim, salk gibi baz fonksiyonlarn devlet üstlenmekle birlikte,aileninsevgi,biyolojikveçocuunsosyalletirilmesigibifonksiyonlarnn önemideözelliklegünümüzdegittikçeartmaktadr13. Toplum,bireyveailedenolumaktadr.Aileiçindebireyiçgüdüleriniörenir. Bunlar,ballk,büyükleresaygveküçüklereiyiliktir.Neticeolarakaile,bireyile toplumarasndabirköprüvazifesigörmektedir14.

9 10 11 12 13 14

“Aile”, Ümran, nr.25, c.1, 1 Muharrem 1306, s. 5. Mehmet Ziya Binler, Türk Dünyas Aile ve Akrabalk Terimleri Sözlüü, stanbul, 2007, s. 356. Mahmut Tezcan, Türk Ailesi Antropolojisi, Ankara, 2000, s.13-14. M.Said Doan- M.Cihangir Doan, Modernleme Sürecinde Türk Köy Ailesi Aratrmas, stanbul, 2005, s. 17; Aydan Gülerce, Dönüümsel Aile Modeli ve Türkiye’de Ailelerin Psikolojik Örüntüleri, stanbul, 2007, s. 13. Doan-Doan, age., s. 18. Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Türkiye Gerçei, stanbul, 2008, s. 95.

178 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Kiiliinolumasndailkgörevaileyedümektedir.Ailedensonraisedevlet, aile ile devlet arasndaki kurulular çocuun gelimesinde katkda bulunmakta dr15. Nitekim Ziya Gökalp aileyi ‘ toplumun en küçük modeli olarak görmekte, güçlü aileyi güçlü millet ve devletin temeli olarak kabul etmektedir’. Gökalp’ e göretoplumunüçönemliöesiolanaile,devletvemilletintemelinidekadnve erkekbirliktemeydanagetirmektedir.Yani,ailenintemelinikadn,devletinteme linierkek,milletintemelinidekadnveerkekmeydanagetirmektedir16.  II.TürklerdeAile OrhunkitabelerindeslamiyetöncesiTürktoplumyapsnoluturanözellik lerin en banda aile (oguugu) gelmektedir. Çok geni bir corafyaya yaylan Türklerin varlklarn korumalar sahip olduklar güçlü aile yaplar sayesinde olmutur. Türklerde akrabalk ba güçlü olduu için ‘geni aile tipi’ yaygndr denilebilirken, hane ve konargöçer bozkr hayat dikkate alndnda ‘çekirdek ailetipi’nindeyaygnolduusöylenebilir.Ayrcaçekirdekailetipindeyaayan eskiTürklerdahahürfertleryetitirmekimkannasahipolmulardr17. EskiTürklerdeözgürolanveAsyaHunlarndanberiatabinip,okatt,güre gibisporlaryapt,namusveiffetinedükünlüüyabanckaynaklardabelirtilen Türkkadn,aileiçindedegüçveitibarsahibiolmutur.YineeskiTürklerdekul lanlankan(baba)veög(anne)kelimeleri9.yüzyldansonraataveanaolarakde imitir18. Türk ailesinde baba hukuku geçerlidir. Evlenen oullar, hisselerini alp yeni aile kurmak üzere çkmlar , babaevi ise en küçük oula ( odtegin=ocak, ate prensi) kalmtr Yani oca tüttüren dir. Ayrca eski Türklerde tekelilik (monogamie) yaygndr. Ölen erkek kardein dul ei ile veya dul fakat genç ve çocuksuzüveyanneileevlenmeekilleriçoknadirolarakkarmzaçkmaktadr19. Türk toplumunun en küçük ve en temel birimi olan aile, eski Türklerde uruglar(ailelerbirlii)oluturmulardr.Yani,aynisoydanolanailelerbirleerek, boylar’meydanagetirmilerdir20.AileninbutemelözelliiTürkDevletyapsnn olumasnsalamtr. EskiTürklerdeailesistemiiçindeailereisibabaolmaklaberaber,evdebirkoca basksgörülmemektedir.Karkocailikilerindebirbirlerinekaroldukçasamimi ve saygldrlar. Kocalar gerektiinde elerinden akl danabilmektedirler21. Aile içindeTürkkadnkocasnasadakatli,iyieveevkadnolmaklayükümlüdür22. Eski Türklerde aile içinde baba, annenin rzasn almadan çocuklarn evlendire 15 16 17 18 19 20 21 22

Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Yönünden Aile ve Kültür, Ankara, 1994, s.327. Latife Kabakl Çimen, Türk Töresinde Kadn ve Aile, stanbul, 2008, s. 19; 303. brahim Kafesolu, Türk Milli Kültürü, stanbul, 1986, s. 216. Kafesolu, age., s. 217; Binler, age., s.170; 225. Kafesolu, age., s. 216. Kafesolu, age., s. 217-219. Sevinç,., Eski Türkler’de Kadn ve Aile, stanbul, 1987, s. 18. Sevinç, age., s.45.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 179

mezdi. Hatta, babann ölümünden sonra çocuklarn yetitirilmesinden anne so rumlu olmutur. Anne, babadan sonra aileyi temsil etmekteydi. Babann ölümü halindemirasanneyedüer,dolaysylaçocuklarndavarisianneolurdu.Ayrca, Türkailesindebirbabakorkusuveyabababasksolamamtr.Anababaveço cuklararasndakiilikiyihimaye,sevgivesaygdüzenlemekteydi23. Toplumveaileiçindekadnnyeriçokönemlidir.Kadnnsözünekulakasl mad gün kahramann ölümü ile sonuçlanmaktadr.Türklerde kadnn statüsü yüksektir ve tek elilik mevcuttur24. Kadn erkein yardmcsdr. Dede Korkut destanlarnda,“yazdanyabandanevebirudlukonukgelse,eradamevdeolmasa,(evin kadn)olanyedürür,içürür,arlar,azizlergöndürür”eklindekadnnönemibah sedilmektedir.YineerkeinkadnadayakatmasTürklerdegörülmemibirolay dr.YineçocukeskiTürkailesindeçokönemlidir.Kadnnçocuuolduundaaile içindeonaolansevgiçokyükselmektedir25.Türklerdekzveerkekçocukarsnda birayrmyoktur.Buna,kzbabasolmakiçinBayBicen’inOuzbeylerinindua snistemesiörnekolarakverilebilir26. Türkaile/yuvasistemindedemokrasioldukçaönemlidir.Evlilikkararndaai lebüyüklerininolduukadarkzveerkekçocuklarnndasözsahibiolduugö rülmektedir27. Türklerde kadn, daima ahlâk, eref, kahramanlk ve fedakarlk sembolü ol mutur.Hatta“Türkmuhayyilesindekadn,çouzamaninsandeil,karanlklar aydnlatan bir k manzumesi, dokunulmas, koklanmas, ksaca be duyu ile kavranmasmümkün olmayan ilâhi bir nur huzmesi, iyilii, yiitlii telkin eden bir melektir”28. ‘Anne hakk Tanr hakk’ ile e tutulmutur. Ana ve baba isimleri Türklerdedevletvevatanolaraknitelendirilmitir.Devletbabahamidir,koruyu cudur.Vatananaisebütünevlatlarnbarndayetitirmektedir29. Türklerde kadnn otorite sahibi olduu görülmektedir. Mesela bir kabilenin reisiöldüünde,yenireisseçilinceyekadargüçvefatedenreisineinegeçerdive herkesinonagözünübilekrpmadanitaatettiibilinmektedir30. Osmanlailesistemiiçindeise,erkeklerinyadababalarnailereisliinitemsil etmektedir,hattabudurumhukukendetasdikedilmitir.Babannölümüduru mundabugörevidedeler,amcalaryadadaylarüstlenmektedir31. XVIII.yüzylOsmanltoplumundaçocuklarn,devlettarafndankorumaalt naalndngörmekteyiz.Ailesinikaybeden,kimsesizkalançocuklarsokaaterk edilmemitir. Bu çocuklarn aile terbiyesi almalar ve geleceklerinin hazrlanabil 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Sevinç, age., s. 52-53; 73-74. Sevinç, age., s.21; 28. Nirun, age., s.23-24. Kabakl Çimen, age., s. 170-171. Sevinç, age., s.75. Necdet Sevinç, age.,s. 11; Kabakl Çimen, age., s. 182. Kabakl Çimen, age., s. 119; 139. Kabakl Çimen, age., s. 208-209. brahim Güler, “ XVIII.Yüzylda Aile: Sinop Örnei”, Türkler, c. 14, Ankara, 2002, s. 29.

180 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

mesiiçinbirdüzeninkurulduuanlalmaktadr.Budüzen“vasîlik”ve“nazrlk” adylatoplumavetutanaklarayansmtr. Bu düzen içinde bu amaç için dürüst, dindar, ehliyetli ve vasilik görevini yapmayamuktedirolankimselerküçükkzveerkekçocuklarnnvasîleriolarak atanyorlard.Böylecebuçocuklarngeleceklerigarantialtnaalnmoluyordu. Vasîlikgöreviniyapabilecekolanlardahaçokilkolarakçocuklarnyaknlarn dan seçilmitir. Bunlar, anneanne, babaanne, dede, amca, day, hala , teyze gibi yaknakrabalarolmulardr.Babadanyetimkalmbirçocukiçinbabasaolma sna ramen baba tarafndan birisi, anneden yetim kalm çocua da anne sa olmasnaramenvasîtayinedilebilmitir. Devlet çocuklara vasî tayin ettii bu kiileri yakndan takip etmekteydi. Bu denetlemeiini“nazr”adverilendevlettarafndanatanankiilerceyaplmtrve bunazrlardadevlettarafndangüvenilirkiilerarasndanseçilmekteydi32. Ayrca,çocuuneitimiönplandatutulmuturvebugörevöncelikleanneve büyükanneye aittir. Modernleme döneminin aydnlar bu sebepledir ki kadnn yaniannenineitimliolmasnnüzerindeönemledurmulardr33. Osmanltoplumundageniailetipigörülmektedir.Bugeniaile,üçkuan biraradayaad,amayaknakrabavekardelerinailelerinideiçerendahageni birbirleiktopluluunüyesidir.Osmanltahrirdefterlerindekikaytlaragörehane nüfusubekiicivarndadr.Ancakbuhaneninherzamanbamszbiraileoldu unudüünmekdoruolmaz.Çünkübiravluetrafndakikonutlardaayniailenin üç kuandan oluan haneler sosyal bir ekonomik topluluk halinde yaamakta drlar.Küçükailelerindevarlbilinmekleberaber,biravluetrafndabirkaçnesil biraradayaayangeniailelerdeyaygndr34. Türkailesistemiiçerisindeevlerinyapsnnkalabalkailelerirahatlklabarn drabildiibilinmektedir.Çünküiçindeduvarlarboydanboyakaplayanyüklük ler, raflar, gusülhane, hücreler ve oca bulunduran eski Türk evi, kalabalk bir evde bir ailenin yaamn rahat bir ekilde idame etmesini salamaktayd. Hatta aileyaamnmüstakilolarakbirodadabilerahatlklasürdürebilmekteydi35.Ka labalkailesistemininTürklerdesalklbirekildedevamedebilmesininönemli etkenlerinden biri de bu olmaldr. Ancak günümüzde ehir hayatnn getirdii arartlarveçokkatlbinalarnartmasbuözelliindeortadankalkmasnasebep olmutur. Türklerde kalabalk aile yaam içinde yallara da ayr bir önem verilmitir. Kalabalk aile düzeni içinde yallar, aile fertleri arasnda ömürlerini mutlu bir ekilde tamamlamaktaydlar ve çocuklar tarafndan bunun salanmas da bir vazifeolarakaddedilmitir36.YanibiranlamdayallarTürkailesistemiiçerisinde 32 33 34 35 36

Güler, agm., s. 31-32. lber Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, stanbul, 2007, s. 83. Ortayl, Osmanl Toplumunda…, s. 61-73. Halûk Sena Ar, Osmanl’da Aile Hayat, stanbul, 2007, s. 44. Ar, age., s. 118.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 181

yalnzlabraklmamtr.Ancakgünümüzitibariylebununpekmümkünoldu unu ifade etmek oldukça zordur. Yallarn ihmal edilmesi günümüz Türki ye’sindehuzurevleridenilenkurumlarnortayaçkmasnasebepolmutur. Osmanltoplumuiçindeçokeliliinkanundveahlakdbiruygulamaol madbilinmektedir.Ancakbununtoplumdapekhokarlanmaddabilinen birdiergerçekolarakkarmzaçkmaktadr.HattattihatveTerakkihükümeti nin çkard1917tarihli ‘Hukuku AileKararnamesi’ ile çokeliliekar ilginç bir tedbiralndngörmekteyiz.Bunagöre,evlilikakdisrasndakonanbirartile, eerkumagetirilirsezevceninboanmahakkdomaktadr.Hattaböylebirsöz lemeyapanilkçiftHalideEdib(Advar)ileSalihZekiBeyolmutur.SalihZeki Bey ikinci evliliini yapnca Halide Edib Hanm boanma hakkn kullanmtr. Ancak bu kararnamenin ömrü çok uzun olmamtr. 1919 ylnda yürürlükten kaldrlmtr37.Yani,çokeliliktoplumiçindekabulgörsedehokarlanmam tr. Konukseverlik de Türk aile sistemi içerisinde önemli bir deer tamaktadr. Bunagüzelbirkarlatrmalörnekolarak, Dünyadaengüzeleynedir?Sorusunaverilencevaplarverilebilir; Fransziçin:Espriligençkadn ngiliziçin:Gemi talyaniçin:Aklszgüzel Almaniçin:Askerigeçitresmivetören Amerikaniçin:Dolariçini Türkiçin:Buyrunoturalm38.KonukseverlikgöçebeTürklerdebileçokönem liydi.KagarlMahmut,“Konukgelincekut(uur)gelir”,DedeKorkuthikayele rindede,“Misafirigelmeyenkaraevleryklsadahaiyi”demektedir.Yineiyibir ev kadnnn özellikleri arasnda misafirine iyi davranmak olarak belirtilmekte dir39. Günümüz itibariyle de misafire verilen deer Türk toplumunda özellikle krsalkesimdedevametmektedir.Ancakkenthayatnnartmasvekadnnçal ma hayatna etkin bir ekilde girmesiyle, kentlerde konukseverliin daha resmi boyutlariçindekaldgörülmektedir. Geleceinidüünenbirmilletinçocuaönemvermesigerektiidüünülmek tedir.Hattabiraileninsahipolduuçocuksays,milletingeleceininokadarsa lamolacasonucunavarlmaktadr.Ancakbuçocuksays,onlaraverilecekei timiledoruorantlolmaldr.Busebeple,evlilikkurumununönemivurgulan maktaveböyleyapanmilletlerinyaamaansnasahipolabileceisonucunava rlmaktadr40.Ayrca,çocuklarntoplumhayatnaterbiyelivenamuslubirekilde yetitirilmelerindendeaileiçindekadnsorumluolarakgörülmütür41. 37 38 39 40 41

Ortayl, Osmanl Toplumunda…, s.75; 77; 131-132. Tezcan, age., s. 201. Tezcan, age., s.202. Bçakczade A.Hakk, lmin, Hayatn Pençesi, zmir, 1340, s. 39-40. Bçakczade A.Hakk, age., s. 94.

182 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

19961999yllararasndaJaponya’nnAnkarabüyükelçisiolarakçalmolan Toyama Atsuka, Türkiye hakknda ki gözlemlerinde Türklerin aile balarn önemsediklerini,tanmadklarkiilerebilehogörülüolduklarn,neeliveumut doluolduklarnifadeetmektedir42. Türkköyailesistemigeniaileyapsolarakgörülsebilesonzamanlardabu nun da deitii görülmektedir. Mesela lokantalarn açlmas misafir arlama geleneininazalmasnasebepolduudikkatçekmektedir.Türkköylerindekonut larntarzlardeimi,masadayemekyemeyaygnlam,evlerehertürlüelekt rikli eya girmi ve böylece pek çok alkanlklar terk edilmitir. Bunlara paralel olarakaileninbüyüklüü,otoritesi,eitimseviyesi,beslenme,hayattarz,çocukla rnbakmgibibirçokmaddivemanevideerlerderindenetkilenmitir43. Son dönemlerde Türk ve Amerikal gençler üzerinde yaplan bir çalmada TürkgençlerininAmerikalgençlereoranladahafazlaailedenetimialdklarorta yaçkmaktadr.YineTürkveBelçikagençliiüzerindeyaplanbirbakaaratr mada ise, Türk gençlerinin aileye ve topluma ‘sadakat’ ve kendinigerçekletirme’ tercihlerinin bir bütün olarak alglandn, Belçika gençlerinde ise bu durumun sadece‘kendinigerçekletirme’olarakortayaçktvurgulanmaktadr.Yani‘benlik’ kavramBattoplumlarndaherzamandahaönplandakarmzaçkmaktadr44.  III.Japonlardaaile Japonya’da Tokugava döneminde yüce deerler, hükümdara, efendiye yada varolaniradeyeveanababayabalyd.Aileiçindeanababayasayggelenein temeltaolmuturvebudurumdaailereisinetambiritaatigerektirmekteydi45. Meijidönemindeisebireycilervetoplumaayakuyduramayanlarçounlukla hokarlanmamtr.Bireycilikiddiasnnvatanseverlikileçelitiidüünülmü tür.Ancakbudurumbuülkedekahramanlarnyadaönemlibireylerinolmad anlamna gelmemektedir. Japonya toplumdan ayr kalamayan insanlarn ülkesi deildir.Sadecetoplumaballkdereceleridierülkeinsanlarnagöredahafaz ladrdiyebiliriz46. 1890tarihineeserinihazrlayanve1892tarihindebueseribaslanBabaliter cüme odasnda çalan ve Franszca hocas olan Mehmed Zeki, bu dönemlerde Japonyakadarçokçocuklubirülkedenbahsedilemeyeceiniifadeetmektedir47. Japonya’daailemerasimlerindendebahsedenMehmedZekiözelliklenian lanmaadetiüzerindedurmaktadr.Bununüzerindedurmasnnsebebibuadedin artlarnn kendisine ilginç gelmesi olabilir. Çünkü Japonya’da çocuklar küçük yalarda nianlanmaktadrlar. Erkekler çok önemli mazeretleri olmadkça nian 42 43 44 45 46 47

Hüseyin Can Erkin, Geçmiten Günümüze Japonya’dan Türkiye’ye Bak, Ankara, 2004, s.134-135. Doan-Doan, age., s. 31-32. Çidem Katçba, Kültürel Psikoloji, Kültür Balamnda nsan ve Aile, stanbul, 2007, s. 50; 103. Janet E. Hunter, Modern Japonya’nn Douu, 1853’ten Günümüze, çev: Müfit Günay, Ankara, 2002, s. 102-103. Hunter, age., s.110. Mehmed Zeki, Japonya’nn Mazisi, Hali, stikbali, Dersaadet, 1308, s. 72.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 183

bozamaz.Çocuklarevlendirmekeerakrabalardanbirinedüerseveeerbunla rnrzasolmazsa,halkiçinbelediyereislerinden,samuraylariçinvaliden(eskiden derebeylerden) ve üst düzeyden olanlar için ise Mikado’dan (eskiden shogunlardan)izinalmakartvardr48. Japonya’daailereisliitamamylaerkeinelindedir49.Kadnlaraiseaileiçinde büyük sorumluluklar yüklenmitir. Özellikle de çocuklarn yetitirilmesinde ka dnlar birinci derecede sorumlu olduklarndan kz çocuklarnn da yetitirilmesi bukonudaJaponlariçinçokönemlidir.BusebepleJaponya’dakadlarnokuma yazmabilmesineçokönemverilmitir50. JaponyailengilterearasndabirkarlatrmayapanMehmedZeki,Japonla rndangilizlergibimillihatralarna,örfveadetlerineonlargibibalolduklarn dan bahsetmektedir. O’na göre Japonlarn idare usullerinde “ngilizlik” kokusu nunolduunuvurgulamaktadr.Hattaailevetoplumhayatlarndadahibukoku nungittikçearttn,hattaaçlanJaponyaparlamentosununbileksmenngiltere parlamentosununkopyasolduunuifadeetmektedir51. Japonkadnlarhakkndaoldukçaövgüdoluifadelerpekçokkaynaklardayer almaktadr. Mesela, bu konuda dikkate deer 1858 ylnda Çin’den Japonya’ya geçen MösyöDeMoj’unJaponyaseyahatidir.Buseyahatnamedönemindepekçokdile çevrilmitir. Bu eser bizde de 1906 ylnda Türkçe olarak yaynlanmtr. Burada Japonkadnlarhakkndabilgilereulalabilmektedir.YazarJaponya’dakadnlarn mükemmelbirterbiyegördüklerindenvehatta‘kzmektepleri’ninvarlndansöz etmektedir.Kzilekadnlarnbirbirindenayrlabilmesiiçinuyguladklarbiryön temdenbahsetmektedir.Buyöntem,kadnlarnkirpiklerinikesmeleri,dilerinide siyaha boyamalardr. Ayrca yazar Japonya’da kadnlarn sokaklarda dolaabil diklerindendebahsetmektedir52. Japonkadnlarçocuklarndaimaarkalarndabalolarakçalrlarveuyur lard. Bu sistemle çocuklar annelerinin ilerine engel tekil etmiyorlard. Japon ya’daenkibarailelerdebilebuadetinuygulandbilinmektedir53.

48 49

50 51 52 53

Mehmed Zeki, age., s.75-76. Aile içindeki erkein hakimiyeti konusunda Japon efsaneleri güzel birer örnek tekil etmektedir. Mesela iki genç Tanrnn evliliinde evlilik teklifini kadn Tanr yapt için hiç salkl, güzel çocuklar olmaz. Ancak daha sonra eski Tanrlarn sözünü dinleyip erkek Tanr evlilik teklifini yapnca doan çocuklar düzelir. lk konuann erkek olmas ve eski Tanrlarn sözünü dinlemelerinden dolay ödüllendirilirler: bkz: Félicien Challaye, Japon Efsaneleri, (Japon Söylenceleri), çev: Eray Canberk, stanbul, 1997, s. 18. Mehmed zeki, age., s. 76-78. Mehmed Zeki, age., s.80-81 Ali Muzaffer, Japonya’da Seyahat, Dersaadet, 1322, s.2-3; 50. Abdürreid brahim, 20.Asrn Balarnda slam Dünyas ve Japonya’da slamiyet, (Haz:Mehmed Paksu), c.1, stanbul, 1987, s.241.

184 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 Japonyalbiraile54  Kadnlar büyük adamlarn, babalarnn ve elerinin isimlerini söylemekten utanrlar, genel ifadeler kullanmay tercih etmilerdir. Mesela bu konu da Abdürreidbrahim,Japonkadnlarnnsaygdandolaykendisindenismiylede il‘Asya’nnbüyükpederi’diyebahsettikleriniifadeetmektedir55. Evlilikkonusundaiseadetlerioldukçasadedirveherikitarafndavelilerinin iznigerekmektedir.JaponlardatesettüryokturamaerkekkadnilikileriBatllar gibi de deildir. Kadnlar erkeklerine hürmet etmekle mükelleftirler. Kadn ev içindedavranlarndaoldukçaserbesttir.Kocasnnizniolmadanbabasnnevine bilegidemezdi.Evinbütünileridekadnüzerindedir.Çocuklarnterbiyesianne yeaittir.Kadnkendimalnbilekocasnnizniolmadankullanmahakknasahip deildir. Erkekler için ikinci evlilik caiz görülmütür. Boanmalarda ise her iki tarafnrzasnnolmasgerekmektedirveayrcavelilerdehakemlikgöreviniyap maktadrlar. lk ee de nafaka verilmesi art uygulanmtr. Japon kadnlar bu durumdaAvrupalhemcinslerikadarserbestdeillerdirancakbuyllardakiTürk kadnlarkadardakapaldeillerdir.Aileiçindenamus,iffetçokönemlidir56.Ja ponkadnaileiçindeeininemirleriniyerinegetirmeklemükellefgörünmektedir. HattaJaponkadneininbirhatasngörsebilebunuolgunluklakarladklariçin aile içinde herhangi bir dargnln, soukluun meydana gelmedii ifade edil mektedir.BöylebirdavrannsonucundaJaponerkeinineinidahaçoksevdii ve‘ailesaadeti’nindeböylecekorunduuvearttüzerindedurulmaktadr57. YineTokyo’dabulunan‘MilliKzlarOkulu’(SicoaKekuKzlarOkulu)Japon kzlariçinmilliahlakkorumakiçineitimvermektedir.Japonmilletiiçinzararl

54 55 56 57

Malumat, 16 Teirin-i sanî 1311-11 Cemaziye’l-âhir 1313, nr.23, s. 504. A.brahim, age., s. 434. A.brahim, age., s.342-343. Namk Ekrem, Japonlar, Dersaadet, 1322, s.43.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 185

olan eyleri gelecekte anne olacak olan kzlara imdiden gösterildii ve gelecek neslinahlaknböylecekorumayaçalldifadeedilmektedir58. Japonya’dabirkznevliliisrasndaannesitarafndanverilen‘12nasihat’bu konudadikkatedeerdir; “1 Kzm! imdi sen evleniyorsun. Baka bir aleme giriyorsun. Ebeveynine naslitaatediyorsanbundansonrazevcine,kaynpeder,kaynvalidenedeöylece inkyatvehürmetet. 2Zevcinekarherzamanbeâet,mülayemet,muhabbetgöster. 3Edepveterbiyedenhariçbirharekettebulunma.Vakarneseviyyetinimu hafazaeyle. 4Çoklakrdsöyleme.Çokdadüünme. 5Daimazevcininnasihatlerinidinle.Emirleriniicradakusurveihmaletme. Hasbelbeeriyyebirkabahatinzuhurederseaftalebindebulun. 6 ayet kabahat zevcinden sudur ederse derakab yüzüne vurma. Bil’âhire yoluylaonaanlat. 7 Zevcinin hiddetli zamannda zaîd söz söyleme. Tetyibi hatrna, teskini infiâlineçal. 8 Hileden, yalandan, gybetten, iftiradan sakn! Zevcinin yannda herkesin aybnaçma. 9Geçyat,erkenkalk. 10Enidaresinibil.Lüzumundanfazlasüsümeraknadüme. 11Taharetvenezafetisev.Temizgiyin. 12Çolukçocuunolursa,validelikanndanolanrefikvemerhamet,nevaze vemuhabbet,dikkatverikkatgibifezâiliâliyeilemuttasfol.Yavrucaklarngü zelbüyüt,güzelbesle”59.BunasihatlereJaponkadnlarnnriayetetmesiyleJapon lardaailehayatnnsaadetiçindegeçtiivurgulanmaktadr60. AileiçindekadnndurumudaJaponlardadikkatedeerbirkonudur.Japon tarihinde kadnlar balarda sanld kadar tamamen itaatkar olmamlardr. Za man zaman iktidar da söz sahibi olmular ve edebi sahalarda etkili yazlaryla hayata dahil olmulardr. Ancak her dönem için geçerli olan bir toplum kural vardkiodakadnnailenindevamveerkeinbakmndan,hotutulmasndan sorumluolmasdr. Dahasonralarsamuraykadnnnkonumuise,erkeesaygvekadnküçük görme (danson Cohi) temelinde biçimlenmitir. Japonlarda bir kadn yücelten deeritaakatkarlolmuturveyaam‘üçitaat’olarakbilinentoplumsalkurallar tarafndanekillenmitir.Buüçitaat,çocukluundababasnayadaenbüyükerkek kardeine,evliliindekocasnavedulkaldndadaolunaeklindeolmaktadr61. 58 59 60 61

A.brahim, age., s. 387-388. Namk Ekrem, age., s. 43-45. Namk Ekrem, age., s. 45. Hunter, age., s. 194-195; Bozkurt Güvenç, Japon Kültürü, Ankara, 1980, s. 181.

186 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Japonya’da ev dnda çalan kadn says Meiji döneminde art göstermi tir .1948medenikanunukadnnailereisiveerkekkarsndakiikincildurumu nasonvermitir.Aileiçindekadnnerkeegöredurumundabirdüzelmeolmas na karlk i, politika, hatta eitimdekadn büyük ölçüde geri planda kalmtr. Japonkzlarndanbeklenen‘iyievemüfikanne’olmalardurumudevametmi tir63. Japonya’dakadnnevdndakirolününmeruluununkabuledilmesindeki isteksizlik devam etmektedir. Kadnn ortalama hizmet süresi erkee göre çok daha ksadr. Kadn zorunlu eitimin ardndan ilk çocuunun dourana kadar geçensüreiçindeçalrveenküçükçocuuokulabalayncaancakokulabala dndatekrariyerinedönebilir.Çocukküçükkeniedönmek,aileveevsorum luluklarnnihmaliolarakdüünüldüüiçinkadnbudurumdasuçlanabilmekte dir64. Japonya Bat’ya açlma sürecinde Bat’nn bütün teknik imkanlarn tanmak vealmakisterken,kadnaaithaklarkonusunauzakdurmutur.1860ylndaimza lanan ticaret antlamasn kutlamak için Amerika’ya resmi bir ziyarette bulunan Japonheyeti,Amerikankültürününgünlükyaamdakiuzantlarkarsndahay retedümülerdir.Buülkedeinsanlarbalolardadansediyor,‘zarifhanmlar’top lum yaamnda erkeklerle bir arada bulunabiliyordu. Japonlarbuülkenin bütün gelimilikleriniülkelerinetarlarken,kadnlarhakkndakigözlemlerinisaklam lardr65. SamizadeSüreyya(Erdoan)ise,1917debaslaneserindeJaponlarnmillide erlerine sahip çktklarn ifade etmektedir. Japonlarn Bat’nn her eyini taklit etmediklerinibelirtmektedir.Meselangiltere’ninOxford,Amerika’nnKolombiya üniversitelerindeonseneokuyanbirJaponoralardakiBattarzndakihayataal masnaramen,ülkelerinedöndüklerindederhalAvrupagiysileriniüzerlerinden attklarnvemilikyafetleriolankimonoyugiydikleriniifadeetmektedir.Kendi sine göre Avrupa’nn pek çok yerlerinde uzun zaman kalm olan bir Japon ile Japonya’danhiççkmambirJaponarasndahiçbirfarkyoktur66. 1930’lardansonraJaponya’dasanayilemeninartmasylabirlikte,kentlereyer leim bir hayli artnca aile balar oldukça zayflamaya balamtr. Bu durum özellikleyallarnçocuklarndanayryaamalarnnbirsonucuolarakdayorum lanabilir. Buna ramen özellikle II.Dünya sava sonras Japon toplumunun en çarpcözelliiBatileolanbenzerliideiltamtersinefarkllklarolmutur. 1945’tensonrakiyllardaJaponya,‘Japonolma’duygusunuzedeleyecekfazla göçmen almamtr. Japonya’daki en büyük aznlk grup olan Burakuminler bile nüfusun yüzde 2’sini oluturmaktadr.Burakumin’ler Koreli aznlktr. Bunlar 62

62 63 64 65 66

Hunter, age., s. 199. Hunter, age., s. 210. Hunter, age., s214-215. Edwin P.Hoyt, Japonya, Asker Bir Ulusun ntihar, stanbul, 1995, s. 10. Samizade Süreyya, Büyük Japonya, (haz:Ali Ergun Çnar), stanbul, 2001, s.55-56.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 187

JaponolmayanbirmilletolarakJaponya’dayaamanngüçlüünüçekmilerdir67. YaniJaponlarkendilerindenolmayanlarkolaykolayiçlerinesindirememektedir ler.YukardabahsettiimizKorelilerJaponya’dayaayabilmekiçinzamanzaman kimlikleriniteyitettirme,parmakizivermegibiuygulamalaramaruzkalmlardr. 1980’lerdensonraJaponya’dakentselyaamdahadaetkinolmayabalamtr. Ayrca kentin cazip gelenyaantsndan etkilenen krsal kesimin gençleri budu rumdan etkilenmektedirler. Bu durum krsal bölgelerde oturanlarn tüketim ve kültürelgereksinimlerininkarlanlmasnnsalanlmayaçallmasylabirölçüde olsaçözümlensedebueilimdevametmitir68. AncakherneolursaolsunJaponya’daJaponlukgerçekanlamdaailedenba lamaktadr. nsanlar bu ülkede , ülkelerini büyük bir aile olarak görmektedirler. Aile bireyi olarak davranlmas çekirdek aile ilikisini yumuatmtr. Küçük ev lerde anne, baba ve çocuklardan oluan çekirdek aile düzeninde yaayan Japon kentlisiyle,ailebüyükleriilekrsalalandabüyükevlerdeyaayanJaponköylüsü dekendisiniaynaileninüyesisaymaktadr69. KentkültürüiçindeküçükevlerdeyaamakzorundakalançekirdekJaponai lesinin,birbirleriylegeçirdiklerizamanBatlaileleregöredahaazdr.Çünkümer kezdeki pahal evlerden ziyade merkeze uzak olan daha ucuz evlerde oturmak zorunda kalan baba, iine vaktinde gidebilmek için erken saatlerde evden ayrl makta ve geç saatlerde de eve gelebilmektedir70.Bu sebeple ailenin reisi baba ol makla beraber, aile içindeki hakim anne olarak karmza çkmaktadr. Çünkü Japonkadnnnbakayapacakbireyiyoktur.Japonkadnevliliköncesiçalsa bileevlendiktensonraihayatnasonverir,hattasonvermekzorundakalr.Bu nunsebebiJaponirketlerininevlikadnçaltrmakistemeyileriveJaponkadn larnndaevleninceçalmakistemeyileridir.Japonirketlerikadnlarnevlenince çocuk sahibi olacaklarn ve ii brakacaklarn düündüklerinden kadnlara pek önem vermezler.irket içi yükselme ans erkek meslektalarna göre çok düük olankadnlarancakhizmetsektöründeçalmakzorundakalrlar.Buyüzdende çouevleninceçalmakistemezler.DurumböyleoluncaJaponkadnnntekha kimiyetbölgesievkalmaktadr.Gününçounudardaçalarakgeçirenbabada olmaynca bu i tamamyla anneye kalmaktadr. Ayrca Japon kültüründe evde misafirarlamageleneininolmamasndandolayJaponkadnbugörevidar dayerinegetirdiindengiyimkonusundaerkeeoranladahafazlaharcamayap maktadr71. Japon aile sistemi ile Bat aile sistemi arasnda çocuk yetitirme konusunda dikkat çekici konular karmza çkmaktadr. Mesela, Japonya’da bir sebzeyi ye meyiistemeyençocuunaJaponanneileBatlanneninyaklamfarkldr.Japon 67 68 69 70 71

Hunter, age., s. 117-120. Hunter, age., s.151-152. Erdal Güven, Samuray Sam Amca’nn Tahtn stiyor, Ankara, 1999, s. 30. Güven, age., s. 31. Güven, age., s.31-32.

188 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

annenin bu durum karsnda, ‘ Pekala, öyleyse yemek zorunda deilsin’ anlayyla çocuunadavrannBatllar,anneninçocuunosebzeyiyemekzorundaolma d onun yerine baka bir ey yiyebilecei anlaynda olduu sonucunu çkar maktadrlar. Halbuki Japon anne böyle davranarak, ‘birbirimize çok yakn olduk. Ancakimdisenkendibildiiniyapmakistiyorsun,bendearamzdakibaçözeceim.Se ninneyaptnlailgilenmeyeceim.Senartkbenimbirparçamdeilsin’tehdidindebu lunmaktadr.YaniböyledavrananJaponanneler,çocuklarnnibirliiyapmasn salamaktaenbaarlyolunbuolduunuifadeetmektedir72.Amerikalannelerin sorumluluklardahaksasüreligibigörünmektedir.Onlarnsorumluluklarkoca larnnyardmileçocuklarnngençlikçanakadardrvefizikselbakmilesevgi ye yöneliktir. Japon annelerin sorumluluklar ise ataerkil bir yap içinde ömür boyu sürmektedir ve saygl, baarya yönelmi bir çocuk yetitirilmesi gayreti vardr73. Bu anlay Japonlarn masallarnda da kendini göstermektedir. Mesela, ‘yurdunu sevmek, destek olmak, paylamak, kskançln kabul görmemesi, aç gözlüolmamak,kibirliolmamak,iyilik,dürüstlük,doruluk,dostluk,alçakgönül lülük, cesaret, yürekli olmak, temizlik, düzenli olmak, verilen sözü tutmak’ gibi deerlerikonualanmasallarnJaponçocuklartarafndançoksevildiigörülmek tedir74. GünümüzJaponailesindeçocuunönemlibiryerivardr.AileçocuklarnJa ponkültürüiçindeiyibireitimalmasnistemektedir.Busebepledirkiçocuklar üzerindeçokfazlabirbaskvardr.Çocuklarzamanzamanbubasknnaltndan kalkamamaktadrlar. Çocuklar kat bir eitim programna dahil edilirler. Bu kat kurallaraltndaezilençocuklarnbirbirleriyleolanilikilerindeçounluklaacma szdr.Mükemmelliyetçibirsisteminiçindeyetiençocuklardaintiharoranlarda yüksekolarakkarmzaçkmaktadr75. Japontoplumhayatndavedolaysylaailehayatndakarmzadikkatedeer bir baka konu daha çkmaktadr. Bu ise, ehirlerde ve krsal alanlardaki polis güçlerinindurumudur.Güvenliisalamaklasorumluolanpolisleraynizamanda sorumluluk alanlar içindeki evlerden de yükümlüdürler. Bu polisler sorumlu olduklarevleribelirlizamanlardaziyaretederler,ev halkilekonuurlar,çevre dekigelimelerleilgilibilgialrlar.Buradakienönemliolaybiraileninyaantsn dagörülenanideiikliklerinizlenmeyealnmasdr.Buyüzdendirkipolisinma hallesindekiherolaydanhaberiolabilmektedir76. 

72 73 74 75 76

Katçba, age., s. 48. Katçba, age., s. 61. Florence Sakade, Japon Çocuklarnn En Sevdii Masallar, (çev: Erhan Kuzhan),Ankara, 2006, s. 10-13; 28; 34; 41; 44; 47; 82; Japon Masallar, (çev: Temel Keolu), Ankara, 2000, s. 58; 73; 89; 163; 171; 200-201; 203; 206; 237. Güven, age., s. 32. Güven, age., s.53-54; Hoyt, age., s. 42.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 189

Sonuç Toplumunenküçüksosyalbirimiolanailedoalolaraksosyalveekonomik gelimelerdenetkilenmektedir.DünyadaolduugibiTürkiye’dedebugelime lerdendolayaileninyaps,akrabalkveaileiçiilikilerdeimektedir.Geleneksel aileyapsçekirdekaileyapsnadönümekte,aileiçiilikilerdeesneklikvehogö rü ön plana çkmakta, aile içinde kiisel tercihler ve bireyci davranlar belirgin lemektedir77. Japonlariçin‘önceJaponluksonrainsanlkgelir’ifadesinikullanmakaslndaçok daabartyakaçmayabilir.ÇünküonlariçinJaponlukduygusuhereyinüstünde dir.HerkesJaponya’nnhizmetindedir.Herbireyülkeçkarlarnahsiçkarlarnn önündetutmaktadr.BirJaponiçinülkesikendisindençokçoköndegelmektedir. Japonlarda ‘ben’ kavram gelimemitir, ‘biz’ kavram ön plandadr. Ayrca Japonlarferdiolarakdeil,içindebulunduklarsosyalgrubahareketetmeyisev mektedirler.YineJaponkültüründebaarszolandlamageleneindendolay, üstlendikleriiieniyiolarakyapmayaçalrlar.Sistemiçindebaarszlklarayer yoktur.Hattazamanzamanbununsonucuintiharlarakadargitmektedir.Japon ya’dabaarszlklarnintiharlasonuçlanmasnnnedenisorundankaçyolude il,aksineyaplanbirhatannonurlucezasdr78. Yabancaratrmaclarvebilimadamlar1970’liyllarnbandanitibarenJa ponya’nndeimesigerektiini,aksitakdirdeböylesinekapalbirtoplumundaha fazla yaayamayacan ve çökeceini iddia etmeye baladlar. Ancak Japonya Batllaacana,Batlülkeler‘istemeselerde’Japonyagibidüünmeyebaladlar. 2000’liyllarnbandaJaponya’daBatkültürübekleneninçokaltndakabul görmütür.Japonlartümdünyakültürlerineaçkolduklarnsöylemektedirler.Bu bir ölçüde dorudur. Fiziksel olarak Japon toplumu yüzyllar öncesinden günü müzebüyükdeiikliklergöstermitir.ehirlerdahaAvrupaibirgörünümalm, sokaklardadünyannünlümaazalar,restoranlariledonatlmtr.Japoninsan ise geleneksel giysilerini sadece özel günlerde giymek için dolaplara kaldrm, dünyamarkalarnyakndantakipetmeyebalamtr. BufizikseldeiikliklerisayarsakJaponlarmodernbirmilletolmuturdiyebi liriz.AncakgerçekanlamdaJaponyaveJaponlarasladeiimeuramamlardr. Yüzyllaröncenasldüünüyorlarsagünümüzdedeayndüünceyapsnasahip tirler.ÇünküJaponlar‘Bat’danaldk’dediklerikültürleriancakJaponlatrdktan sonrasistemlerineentegreetmektedirler.Batkültürünü,kendikültürleriilekar trpyourarakJaponlatrdktansonrauygulamayakoymaktadrlar.Mesela,dille rine yabanc ülkelerden giren kelimeleri ayrt edebilmek için bu tip kelimelere özgüayrbiralfabekullanrlar.Kataganadenilenbualfabesadeceyabancdiller den gelen kelimelerin yazmnda kullanlmaktadr.Bu uygulamayla hem yabanc

77 78

Doan-Doan, age., s. 38. Güven, age., s. 18-21.

190 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

kelimelerhemenbelliolurhemdekelimelerveseslerJapondiksiyonunauygun halegetirilir.YineJapontakvimsistemidekendilerineözgüdür.mparatorlarnn tahtaçkylnesasalrlar.Mesela,mparatorAkihito’nuntahtaçknn10.yl olmas sebebiyle Japonlar için 1998 yl 10. yl olarak kabul edilmektedir79. Yine, Japoninsannnevyaamdünolduugibibugündeyerdegeçer.Yerdeoturur; yerdeokur,çalrvegeneyerdeyatar.Ancak,buyeryaamnabugünteknoloji nin salad tüm kolaylklar ile harmanlanmtr. Mesela, mangal ile stlan ve bizdeki tandra çok benzeyen kotatsu, bugün elektrikle stlmaktadr. Yine ayn ekilde nemekar elektrikli hal,minderve yatak gelitirilmi, en yeni izolasyon vesnmateknikleriuygulanmayabalanmtr.Amadeimeyeneygeleneksel yer yaamdr80. Yani bir anlamda Japonya Batllamadan kendi kültürünü ve ruhunukoruyarakBatileentegreolmayaçalmaktadr81.Böylece1800’liyllarda etkili bir ekilde ortaya çkan ‘Japonlar Avrupallar haline getirmek’ düüncesinin asla gerçekletirilemedii günümüz itibariyle de görülmektedir82. Üstelik Bat’ya eitimalmakiçingidenJaponçocuklarnngöstermiolduubaarlar,Batlülke lerin Japon kültürüyle yakndan ilgilenmesine sebep olmutur (Japon yönetimi, Japonçocukyetitirmeyöntemleri,Japoneitimigibi.)83. TürkailesiileJaponailesininenbelirginortaközelliiise,kadnnaileiçinde evveçocuklarneitimikonusundakisorumluluklarolarakkarmzaçkmakta dr. Türk ve Japon kadnlar bu yüzden aile içinde reis konumundadr84. Ancak göz ard edemeyeceimiz bir konu da günümüz de Türk kadnlarnn Japon ka dnlarna oranla daha fazla i ortam içerisinde bulunduklardr. Türk kadnlar pekçoksahadaerkekmeslektalarilebirlikteçalabilirken,Japonkadnlariçin bunusöylemekpekmümkündeildir85.Bununyannda,20.yüzylnortalarndan itibarenTürkiye’desanayilemeninartmasylabirlikteTürkkadnnnihayatna girmesi doum orann etkiledii gibi aile içi ilikileri de etkilemitir. Bu etkinin olumsuzyöndeolduunuifadeetmekçokdayanlolmaz.DolaysylaTürkailesi küçülmütür.Küçükailesanayilemeehirlemeüçgenindeskpkalmtr. TürkveJaponailesistemiiçindeherikitoplumdadabenzerözelliklerdikka timizi çekmektedir.Ev her iki kültürdede kutsal saylmtr. Evineikleri kutsal saylmtr.Eiküzerinebaslmas,oturulmasuygungörülmemitir.Eikteduran larn,oturanlarnkötüruhlartarafndançarplacainanchakimolmutur.Yine

79 80 81 82 83 84 85

Güven, age., s. 55-57. Mete Tuncoku, “Modernlemede Japon Modeli ve Türkiye”, http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&SayiNo=32, (eriim tarihi: 05.09.2009). Güven, age., s.58. Büyük Miletlerden Japonlar, Almanlar, 1329, Konferans Kütüphanesi, s. 21. Katçba, age., s. 36. Sumiko Iwao, “The Modernization of Japanese Society”, Turkish-JapaneseRelations: Prospects for Development, 5 June 1986, stanbul, 1986, s. 33. Japonya’da istisnai durumlar da karmza çkabilmektedir. Mesela Japon kadnlarnn kamyon oförlüü yapmas gibi. Bkz: Caner Gürellier, Pedalmn Altnda Japonya, stanbul, 2008, s. 112. Ancak bunlar çok nadir karlalan durumlardr. Çünkü Türkiye’de de kamyon oförlüü yapan kadnlarn says da bir yada ikiyi geçmez.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 191

ortakkültürolarakeikteniçeriayakkabçkarmadangirilemeyeceidir.Japonlar dadaevdeTürklerdekinebenzeyenterliklergiyilmektedir86. Gerek Türk ailesinde gerekse Japon ailesinde hiyerarik bir yap mevcuttur. Odada oturma ve yemek yeme düzeni ailenin en yal erkeine göre düzenlen mektedir.TürklerdeveJaponlardayallarasaygönemliolduuiçin,büyüklerin yanndasigara,içkiiçilmezdi.Herikitoplumdadakadnlarnerkeklerinesaygs sonsuzdur.Yürümeesnasndaherikitoplumunkadnlardaerkeklerininönüne geçmezlerdi. Her iki ülkenin krsal kesimlerinde bu adet ksmen devam etse de ehirlerdekalmamtr87. Yineherikitoplumdadayaknakrabalarileevlenmeadetiyoktur.Japonlarda yedigöbekuzakakrabalarakadarolanlarlaevlenilmez.TürklerdedebuadetOrta Asya Türklerinde ve Balkanlardan Anadolu’ya göç eden Türklerde günümüz itibariyleyaygndr.Ortakbirbakagelenekdeaileiçindebirdenfazlaerkekço cukvarsa,evlenençocuunayrbirevaçmasdr.Ancaktekbirerkekçocukvarsa genelliklebuçocukevleninceevdekalmaktadr.Yinekzçocuklarnnevlenirken götürdükleri çeyiz gelenei de benzeyen gelenekler arasndadr. Bunun yannda gelinkzlarnçeyizlerinin,hediyelerin,daryagötürülenyiyeceklerinbohçadeni len kumalarla sarlarak tanmas gelenei de benzemektedir. Japonlar da bu bohçalaraFuroiki(Huroiki)adverilmektedir.GünümüzdebuadetJaponlarda varlnkorurken,Türkiye’deunutulmaküzeredir88. Türklerde klasik toplum düzeninde çocuk üzerinde ailenin, akrabalarn, ma halleninkontrolüvardr.Bubirçeittoplumkontrolü,dayanmasolarakkar mzaçkmaktadr.Baarnnövüldüü,ödüllendirildii,kötüdavranniseyeril dii ve knand bir toplumda çocuk, ailenin ve toplumun arln üzerinde hissetmekte ve davranlarnn buna göre düzenlemekteydi89. Günümüzde ise hemenherkonudaolduugibiçocukdadeientoplumkurallariçindekendini bulamayabilmektedir.Türktoplumuehirhayatilebirliktedierkonulardaol duugibiaileninönemliöesiolançocuküzerindedeetkisinikaybetmigörün mektedir.Köy,kasabakültüründebuetkihissedilsedeeskisigibiarlgörüle memektedir. Bunda Bat’nn etkisinin olduunu düünmek yanl bir kanaat ol masagerekir. SonyüzyldaTürkiye,bulunduucorafyadaekonomik,sanayi,tarmvekül türelsahalardaoldukçahzlbirgelimegöstermitir.Bütünbugelimelerolurken ailenin de bunlardan etkilenmemesi düünülemez. Dolaysyla, eski toplumun ‘hane’, ‘komuluk’, ‘mahalleli’ gibi anlaylar artk kaybolmaya yüz tutmaktadr. 20.yüzyln ehirleen ailesi kendi eski yapsn da, karkoca ilikilerini de kay betmeyebalamtr.Geniailegittikçehzlbirekildeçekirdekaileyedönümek 86 87 88 89

Mehmet Bayraktar, Türkler ve Japonlar, Ankara, 2007, s. 113; 115. Bayraktar, age., s. 114. Bayraktar, age., s. 116-117 Ortayl, Osmanl Toplumunda…, s. 84.

192 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

teveikikuakbiraradaoturmamakiçingayretsarfetmektedir.Kaynvalidegelin gibiaileiçiçekimelerhuzurevlerininartndahzlandrmaktadr.sizlikaileiçi dayanmayla çözümlenebildii için henüz Bat Avrupa toplumlarndaki kadar ykc sonuçlar karmza çkmamaktadr. Bununla birlikte boanma oranlar da gittikçeartgöstermektedir.ToplumusarscdeimelergösterenTürkiye,buna ramenailebirliinikoruyabilenülkelerinbandagelmektedir90.Ancakbukoru yabilmeözelliininnekadardayanabileceikonusugözardedilmemelidir.Çün kügeniailesisteminesahipolanTürkaileyapsgittikçeküçülmekte,annebaba ve çocuktan oluan ailenin toplam says zamanla daha da azalmaktadr. Hatta öncelerisadeceevleninceailedenayrlan,ayrbiryuvakurançocuklar,günümüz deiveyaokuliçindeartkevdenayrlabilmekteveayrbirevkurabilmektedir. Günümüzehirhayatnnortayaçkardbudurum,artkçekirdekailenindaha daküçüldüünüve‘tek’‘yalnz’yaayanlarnsaysnnarttngöstermektedir. Sanayilemeilebirlikteetkisinigösterençekirdekaileninart,battoplumla rndaeskidenberivarolanbiraileeklidiryargsnavarmakyanldeildir.Bat, kendisinin de çekirdek aileye geçiinin sanayilemenin bir sonucu olduunu ve Batlolmayan,sanayileentoplumlarndabugeçitenetkilenmemelerininmüm kün olmadn iddia etmektedir. Oysa,Bat da özellikle de ngiltere’de endüstri devrimi öncesinde de çekirdek ailenin ve bireyciliin mevcut olduu bilinen bir gerçektir91. ‘Batllamatarafndanbozulmamolan“Japonruhu”nakarlk,heralanda batllamaTürktoplumundabüyükzihniyetdeimelerinesebepolmutur.Hat ta bu konuyla ilgili olarak Ziya Gökalp, milli kültürü kazanmadkça medenile menin mümkün olamayacan ifade etmekte, ‘Japon ruhu Bat bilimi’ tarzndaki Japon kalknmasna yaklak olarak ‘Türk ruhu Bat Bilimi’ sentezini ortaya koy maktadr92. Yani, Japonlarn kendi benliklerini kaybetmeden Baty örenebilme yeteneklerininTürklertarafndanuygulanmasgerektiinivurgulamaktadr. Bir toplumda ‘yaratc aydn snf’ kendi kökeninden olmas çok önemlidir. JaponyaMeijidönemiilebirlikteulusalaydnkadrosunuyetitirmivebudurum günümüz Japonya’snn gücünün temellerini oluturmutur. Türkiye’de ise Tan zimat ile balayan Batllama modeli Cumhuriyetle devam etmi, Bat deerleri etkisini göstermitir. Böyle bir yaklam yozlamay da beraberinde getirmitir. ToplumudisiplinaltnaalacakolankontrolmekanizmalardaBatnormlartara fndandüzenlenmesibusürecihzlandrmtr.Türktoplumundameydanagelen bu dejenerasyon genç kuaklarda uyumsuzluk problemini ortaya çkarmakta ve toplumunumudunukaybetmesinesebepolmaktadr93.Köydenkentegöçünpek

90 91 92 93

Ortayl, Osmanl Toplumunda…,s.132-134. Katçba, age., s. 110; Gülerce, age., s.10-11; Jack Goody, Avrupa’da Aile, (çev:Serpil Arsoy), stanbul, 2004, s. 28; 58; 72. Türkdoan, age., s. 121-122. Türkdoan, age., s. 557-558.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 193

çokkonudaolumsuzetkisiolduugibiaileüzerindedebuetkininmeydanagel diigörülmektedir. Tanzimat ile balayan modernleme süreci Batllama ile edeer tutulmu tur.BuanlayCumhuriyetdönemindededevametmi,böylecemillideerlerin den soyutlanan Türk toplumu, Batl toplumlarn adeta uydusu haline gelmitir. Küresellemesürecindedünyamzgittikçebirköyedönümektedir.AvrupaBirli i,Nato,IMF,BirlemiMilletlergibiBatkökenlikurulularnDoutoplumlar nn hakimiyetleri altna almalar gayretleri karsnda sessiz kalnmas mümkün deildir94. GünümüzTürkailesiBatgörünümlüamagelenekselözelliklerideiçindeba rndranbir‘geçi’dönemiailesitablosuçizmektedir. Netice olarak, Batnn ‘Düünüyorum, öyleyse varm’(Descartes)düüncesine karlk,Japonlarda‘Bizbiraileyiz,öyleysevarz’95anlayortayaçkmaktadr.Tür kiye’nin ise bu iki anlayn arasnda skp kald kanaatine varlabilir. Bu du rumdaTürkiye’ninyapmasgerekenbiranöncearadakidengeyikurmasdr. 

94 95

Türkdoan, age., s. 473; 533. Güvenç, age., s.159.

194 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

KAYNAKLAR Abdürreid brahim, 20.Asrn Balarnda slam Dünyas ve Japonya’da slamiyet, (Haz:Mehmed Paksu),c.1,stanbul,1987,YeniAsyayaynlar. “Aile”,Ümran,nr.25,c.1,1Muharrem1306. AliMuzaffer,Japonya’daSeyahat,Dersaadet,1322,HanmlaraMahsusGazeteMatbaas. Ar,HalûkSena,Osmanl’daAileHayat,stanbul,2007,Nesilyaynlar. Bayraktar,Mehmet,TürklerveJaponlar,Ankara,2007,minimayaynlar. BçakczadeA.Hakk,lmin,HayatnPençesi,zmir,1340,HafzAliEfendiMatbaas. Binler, Mehmet Ziya ,Türk Dünyas Aile ve Akrabalk Terimleri Sözlüü, stanbul, 2007, Selenge yaynlar. BüyükMiletlerdenJaponlar,Almanlar,1329,KonferansKütüphanesi. Challaye,Félicien,JaponEfsaneleri,(JaponSöylenceleri),çev:ErayCanberk,stanbul,1997,Okya nusYaynclk. Doan,M.Said–Doan,M.Cihangir,ModernlemeSürecindeTürkKöyAilesiAratrmas,stanbul, 2005,Kzlelmayaynlar. Erkin,HüseyinCan,GeçmitenGünümüzeJaponya’danTürkiye’yeBak,Ankara,2004,Vadiyayn lar. Goody,Jack,Avrupa’daAile,(çev:SerpilArsoy),stanbul,2004,Literatüryaynlar. Güçlü,Mustafa,“KüresellemeninTarihiSeyri”,TürkiyeGünlüü,say.86,Güz2006,Ceditya ynlar. Güler,brahim,“XVIII.YüzyldaAile:SinopÖrnei”,Türkler,c.14,Ankara,2002,YeniTürkiye Yaynlar. Gülerce, Aydan, Dönüümsel Aile Modeli ve Türkiye’de Ailelerin Psikolojik Örüntüleri, stanbul, 2007,Boaziçiüniversitesiyaynlar. Gürellier,Caner,PedalmnAltndaJaponya,stanbul,2008,Truvayaynlar. Güven,Erdal,SamuraySamAmca’nnTahtnstiyor,Ankara,1999,Bilgiyaynevi. Güvenç,Bozkurt,JaponKültürü,Ankara,1980,TürkiyeBankasKültürYaynlar. Hoyt,EdwinP.,Japonya,AskerBirUlusunntihar,stanbul,1995,SabahKitaplar. Hunter, Janet E., Modern Japonya’nn Douu, 1853’ten Günümüze, çev: Müfit Günay, Ankara, 2002,mgekitabevi. Iwao,Sumiko,“TheModernizationofJapaneseSociety”,TurkishJapaneseRelations:Prospectsfor Development,5June1986,stanbul,1986,Sisav. nalck, Halil “Atatürk ve Türkiye’nin Modernlemesi”, Atatürkçü Düünce El Kitab, Ankara, 1998,AtatürkAratrmaMerkeziyaynlar. JaponMasallar,(çev:TemelKeolu),Ankara,2000,DorukYaymclk. KabaklÇimen,Latife,TürkTöresindeKadnveAile,stanbul,2008,IQKültürsanatyaynclk. Kafesolu,brahim,TürkMilliKültürü,stanbul,1986,Boaziçiyaynlar. Katçba, Çidem, Kültürel Psikoloji, Kültür Balamnda nsan ve Aile, stanbul, 2007, Evrim yaynlar. Kongar,Emre,ToplumsalDeimeKuramlarveTürkiyeGerçei,stanbul,2008,RemziKitabevi. Malumat,16Teirinisanî131111Cemaziye’lâhir1313,nr.23. MehmedZeki,Japonya’nnMazisi,Hali,stikbali,Dersaadet,1308,MahmudBeyMatbaas. NamkEkrem,Japonlar,Dersaadet,1322,HanmlaraMahsusGazeteMatbaas. Nirun,Nihat,SistematikSosyolojiYönündenAileveKültür,Ankara,1994,AtatürkKültürMerkezi Yayn. Ortayl,lber,GelenektenGelecee,stanbul,2002,Ufukkitaplar. Ortayl,lber,OsmanlToplumundaAile,stanbul,2007,Panyaynlar. Önder,zzettin“Küreselleme,‘Yeni’EkonomikDüzenveUluslararaslikiler”,DeienDün yaveTürkiye’ninDPolitikaGündemi,(der:MuratMetinsoyMustafaErolu),stanbul,2001, Donkiotyaynlar.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 195

Pamuk,evket,“KüresellemeÇandaOsmanlEkonomisi(18201914)”,Türkler,c.14,Ankara, 2002,YeniTürkiyeYaynlar. Sakade,Florence,JaponÇocuklarnnEnSevdiiMasallar,(çev:ErhanKuzhan),Ankara,2006,mge Kitabevi. SamizadeSüreyya,BüyükJaponya,(haz:AliErgunÇnar),stanbul,2001,Kitabeviyay. Sevinç, Necdet, Eski Türkler’de Kadn ve Aile, stanbul, 1987, Türk Dünyas Aratrmalar Vakf yaynlar. Tezcan,Mahmut,TürkAilesiAntropolojisi,Ankara,2000,mgekitabevi. Tuncoku, Mete, “Modernlemede Japon Modeli ve Türkiye”, http://www.atam.gov.tr /index.php?Page=DergiIcerik&SayiNo=32,(eriimtarihi:05.09.2009). Türkdoan,Orhan,KültürDeimeveToplumsalÇözülme,stanbul,2007,IQyaynclk.

 

196 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 

TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:197217

Year:2010,Issue:3 Page:197217



    TANZMATFERMANI’NADARBAZIDÜÜNCELER   TanerASLAN   ÖZET TürkyenilemetarihiaçsndanoldukçamühimbirmevkiehaizolanTanzimat,OsmanlDevleti’nin;idarî, malî,adlî,eitim,sosyalvekültürelsahalarndaslahatlarnkapsamlbirbiçimdegerçekletirilmeyeçalld dönemdir.Budönem,MustafaReitPaa’nnGülhaneMeydan’ndaokuduuTanzimatFermanilebala mtr.Yaplacakköklüslahatlarneticesindedevlet,görkemliveanlgücünekavuturulacakt.Çalma, Tanzimat’nmeydanagetirdiiyeniliklerüzerinebaztespitlerielealmaktadr.  AnahtarKelimeler Tanzimat,TanzimatHayriye,TanzimatFerman,MustafaReitPaa.ȱ  SOMETHOUGHTTHATTANZMATTOFERMAN  ABSTRACT TheTanzimat,whichhasanimportantpositioninthehistoryofTurkishinnovation,isaperiodofextensive developmenteffortsintheareasoftheGovernmentAdministration,Finance,Juridicalsystem,Education, Socialandculturallives.ThisperiodbegunwiththedeclarationoftheTanzimatEdictbyMustafaRitPasha. ItwasplannedtorestorethegloryoftheOttomanEmpirebytheextensivereforms.Thisstudydealswith somefindingsabouttheinnovationswhichoccuredasaresultoftheTanzimat.  KeyWords TheTanzimat,BeneficialReforms(TanzimatHayriye),TheTanzimatEdict,MustafaReitPasha. 

Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. [email protected]

198 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 GR TanzimatFerman,bilindiiüzereTürkyenilemetarihiiçinsonderecebüyük birönemarzetmektedir.TanzimatFerman’nadairbazdüüncelerinelealnd bu çalmada, Ferman’n ilan, balangç ve biti meselesi, muhtevas ve tahlili deerlendirilmeyeçallmtr.Ayrca,Türkyenilemetarihinebirmethalyapla rak,Tanzimat’agidensürecedeyerverilmitir. Klasik slam medeniyetinin temel karakterlerinden biri, kendisinin üstünlü ünevekendikendineyeterliineinanmolmasyd.Buinan,Osmanllarainti kal etmi ve Osmanl ordularnn Bat karsndaki üstünlüüyle daha da peki mitir(Lewis,2000:34;Meriç,1985/I:235).Ancakbugeneleilim,BatMedeniye ti’ne kar bir çeit ruhî körlük meydana getirmitir. Osmanllardaki bu hâkim anlay,Bat’nnreform,Rönesansvecorafîgelimelerlebirliktebilimedayanan birmedeniyetinasngörmesiniengellemitir(Turhan,1987:315). Osmanl Devleti’nin askerî yapsnn yozlamaya balamas, bata askerî sa hadaolmaküzereBat’yakarüstünlüünükaybetmesinenedenolmutur.Ayr cabunabalolarakmerkezîotoriteninnüfuzunuvekudretinimuhafazaedeme mesi,mevcutmüesseselerindevletin;siyasî,idarî,malîvesosyalihtiyaçlarngide rememesi,ortayaçkanproblemleriçözememesi,devletricalinibirtakmaraylara yöneltmitir(Ongunsu,1940/I:67). Osmanlklasikyorumcular,devletinidarî,malî,askerîvesosyalsorunlarnn farknavararakbirtakmçözümönerilerihazrlamlardr1.Ancakhalihazrdaki problemlerin halline yönelik ilk slahat teebbüsleri, kendi aksaklklarn kendi metotlardorultusundagidermeeklindeolmutur.lkslahatteebbüsleri,harici bir bask olmadan, devletin kendi çabasyla ortaya koyduu faaliyetlerdir (Lapidus,1996:18,64;Küçükömer,1994:17). Avusturya ile yaplan Peter Varadin Sava’nn malubiyetle neticelenmesi üzerineimzalananPasarofçaMuahedesi,OsmanlDevleti’ndekalcveköklüçö züm yollarnn aranmas gereini hissettirmitir (Ongunsu, 1940:67). Pasarofça sonras devlette yeni bir yaplanmann zorunluluuna dair inan, Lale Devrini ortayaçkartmtr(AhmetRefik,1973).Serbestkültürdeiimi(Turhan,1987:193) olarakisimlendirilenLaleDevrindenIII.Selim’ekadaryaplanslahatlarnmerke zinde askerî slahatlar vardr. Devletin içinde bulunduu problemlerin kayna; devletin zaaflarnda, karlat zorluklarda, askerî malubiyetlerde ve mevcut düzenin bozulmasnda aranmtr. Devletin bu aksayan yönlerinin Avrupa’ya teknolojianlamndagerçekletirilecek biryönelmeylehalledilecei düüncesi ha kim olmutur (Haniolu, 1985:8; Kuran, 1994:99100). Bu nedenle, 18. yüzyln balarnda Bat’nn askerî teknik ve sava stratejisinin imparatorlua getirilmesi

1

lk slahat layihalar için u esere baklabilir. Öz, Mehmet, Osmanl’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumlar, Dergah Yay., stanbul 1997.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 199

meselesi devletin öncelikleri arasna girmitir (Karal, 1940/I:15). “Gerek modern orduilegerekbumodernorduyaekolarakteknolojikveekonomikkalknmann da salanmas ile varlmak istenen hedef devletin güçlendirilmesidir.” (Köker, 1995:126).Osmanlordusunu,Avrupaordularnnyeniusulsavatekniiveyön temine göre düzenlemekle, Bat ile aradaki farkn ortadan kalkacana inanlm vebuinanTanzimat’akadarfaslalarladevametmitir(Turhan,1987:296). Ordudayaplacakslahatladevletineskigücüneyenidenkavuacainancve düüncesi,18.yüzylnsonlarnagelindiindedahidevletidarecilerininbelleine adetakaznmtr.Bat’nnaskerîüstünlüünedairyanlkanaatveanlay,devle tiiçindebulunduumenfidurumdankurtarmakiçinyaplmasdüünülenyenilik teebbüslerinden istenilen seviyede verim elde edilememesine sebep olmutur (Meriç,1985/I:1326). Ortayakoyduuslahatpolitikasiledevletintemelproblemleriniçözmekten uzakbirgörüntüçizenLaleDevrinin,kültürelvesosyalhayatüzerindebazhafif tesirler uyandrmaya balamas, askerî slahatn tedricen farkl sahalara kaymas açsndandikkatemuciptir(Lewis,2000:47).Budönemdegerçekletirilenyenilik lerin,çadalamannilkadmlarolduuhususundatarihçilerhemfikirdir(Tur han, 1987:150). Avrupa’daki gelimeleri yakndan takip etmek amacyla Paris’e sefir gönderilmitir (Unat, 1968:1420). Ayrca Bat’dan ilk teknik istianemiz olan matbaadöneminenmühimyeniliklerindendir(Karal,1940/I:1329).Budönemde stanbul’a gelen Batl diplomatlarn mahiyetlerinde getirdikleri bilim adamlar, edipler ve ressamlar azda olsa Osmanl düünce hayatna yeni bir anlay getir milerdir(Karal,1995/5:56). Batllamann bu ilk evresi olarak kabul edilen Lale Devrinde, 17271728’de ordununksmenyeniAvrupaçizgisindeeitiminebalanr.Buhususileilgiliilk nizamname brahim Müteferrika tarafndan hazrlanr (Mehmet Esat, 1312:56). Ordunun Avrupaaskerîusul ve tekniinegöre eitimine dairFransz Rochefort adndabirsubaynDamatbrahimPaa’yasunduuteklif,devletricalitarafndan kabulgörür(Kuran,1994:100;Berkes,1975:49;Unat,1941/I:107121). Devletin ve toplumun yaad skntlarn bir türlü giderilememesi, üstelik devletricali,sarayçevresiveüstsnfinsanlarndebdebeveelenceyedümesiile ransavalarnnyarattkaosuntoplumsalgerginliikörüklemesi,bunlarnya nndaDamatbrahimPaa’nnyapmolduubirtakmsu–iistimallerindehal kntepkisiniçekmesiüzerine,PatronaHalilsyanpatlakvermi,neticedebudö nemsonaermitir(1730)(Kuran,1976:492). LaleDevrindensonra;I.Mahmut,III.MustafaveI.Abdülhamitdönemlerinin devletadamlarda,öncelikleaskerîreformlarayönelmilerdir(Sakaolu,1999:387, 396). BuamaçlaOsmanlDevleti’neilticaederekihtidaedenComtedeBonneval (AhmetPaa),HumbaracOca’nslahetmeklegörevlendirilmitir.Yineecnebi bir mütehasss olan Baron de Tott’un tecrübelerinden faydalanma yoluna gidil mitir(Kuran,1976:492).1773’teHaliç’tetekiledilenRiyaziyeMektebi’ndeBaron

200 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

deTottilebirliktengilizasllMüslümanKampelMustafailebazyabanchocalar tarafndan dersler verilmeye balanmtr. 1775 ylnda Mühendishanei Bahri Hümayunaçlarak denizsubaylarnn yetitirilmesinegayretgösterilmitir.Ober adndakibirFranszsubaydaSüratTopçularOca’ngelitirmitir.Dahasonra gelenFranszmühendislertarafndan1776’daTersane’deTersaneMühendishane si açlmtr. 1784’te açlan stihkam Okulu’nda Fransz mühendisi De La Fayette’nin yannda Gelenbevi smail Efendi riyaziye dersleri vermitir (Ahmet Rasim,1987:10).III.Selim’insaltanatzamannakadar,slahatlarngenelkarakteri askerîalanlasnrlkalmtr. OsmanlDevleti,19.yüzyladâhiliveharicipekçoksorunlarlabirliktegirmi tir.Devletricali,busorunlarngiderilmesininvedevleteeskikudretininkazand rlmasnnyolununköklüslahatlaryapmaktangeçtiineinanmtr.Ancakyap lan slahatlar, hali hazrdaki problemleri çözmede yeterli olamamtr. Islahat anlay; aceleci, günü birlik, plan ve programdan uzak bir görüntü çizmitir. 1789’daI.Abdülhamit’invefatüzerinetahtaçkanIII.Selim,dâhilivehariciçok güçbirmanzarailekarkaryakalmtr(AhmetRasim,1987:11).Tahtaçkma dan önce Avrupa’daki gelimeleri yakndan takip etme frsat bulan III. Selim, yenileme programn bu minval üzerine ina etmitir (Uzunçarl, 1936/II:196 197;Zürcher,1993:39). DevletiniçvedmeselelerininfarkndaolanSultanSelim,dahaköklüslahat larn yaplmasnn gereinden hareketle; bürokrat, ulema ve askerlerden oluan birgruptan,yaplmakistenilenslahatnmahiyetiüzerinebirraporhazrlamalar nistemitir(Karal,1942/I:25;Lewis,2000:59;Zürcher,1993:40).Padiaharaporlar da birikadimgeleneedönmek,dieri deBatusulüaskerî tedbirleralmakek linde iki görü bildirilmitir. Sultan, kendisinin de taraftar olduu ikinci görüü seçmitir (Çataltepe, 1999/7:242; Beydilli, 1999/19:177). III. Selim, devlet ricalinin slahatlarda desteini almak istediinden dolay bu yola bavurmutur (Karal, 1988:35). III.Selim,slahatyanlsRumeliKazaskeriesSeyyidbrahimsmetEfendi’nin (AhmetCevdetPaa,1943/6:56;Eren,1960/10:446)bakanlndaslahattaraftar lararasndanonkiidenmüteekkilküçükbirgruptekiletti(Çataltepe,1997:91). 1792 ve 1793’te ve dier yllarda Nizam Cedid (Unat, 1968:158161; Gökbilgin, 1997/9:310)olarakadlandrlanbirdiziHattHümayunlaryaynlad.Buhatlarda, vezirlerinvazifeveyetkileri,eyaletvergileri,devletadamlarnnhediyeverüvet almamalar,Avrupatarzndaeitilmivedonatlmmuntazampiyadebirlikleri ninkurulmasnsalayanhükümleröngörüldü(Karal,1942/I:25;Lewis,2000:59). Bundanevvelkislahatlardaolduugibi,III.Selim’inbirincisorunuordunun modernlemesisorunuydu.Buamaçlayenikara ve denizokullarkurmakla ie balad (Gencer, 1985:4650; Gencer, 2001/I:601). Levent Çiftlii’nde Yeniçeriler arasndanseçilenbirgrupasker,Batusulüaskerîeitimalmayabalad(Beydilli, 1987:431). Bu askerlere Nizam Cedid ad verildi (Çataltepe, 1997:9596; Çadrc,

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 201

1972:35).Askerîokullarnaçlmasnadahzverilerek1795ylndayenibirnizam name hazrlanarak Mühendishanei Berri Hümayun kuruldu (Uzunçarl, 1988:36;Akyüz,1989:125). III.Selim,1793ylndaLondra,1796’daParis,ViyanaveBerlingibihükümet merkezlerindedaimielçilikleraçlmasnsalad.Böylece,asrlardrdevletintakip ettiikarlkszdiplomasianlayterkedildi(Akylmaz,2000:5667).Daimielçi likler ile Avrupa’ya gönderilen devlet adamlar, Bat’nn ilim ve tekniinin Os manl’ya giriinde müspet rol oynamlardr (Akylmaz, 2000:5667). Bunlarn yannda meveret usulü yeniden canlandrlarak Meclîsi Meveret  oluturul mutur(Kubal,1960:4).III.Selim’indevletiinktadankurtarmakiçinortayakoy duureformlar,Bat’yabirpencereaçmsada(Shaw,1983/I:180),yenilikler,çkar larolançevrelerdetepkiyesebepolmutur(Lewis,2000:60).III.Selim’in,slahata muhalif Kabakç Mustafa isyan neticesinde katledilmesi (Aktaran, 1996:54), re formprojesininakimkalmasnavebüyükümitlerlebalatlanNizamCedidDö neminindekapanmasnanedenolmutur(Karal,1996/5:8083). çvedkarklklarilemerkezihükümetinsarsntyauradbirzamandi limindeiktidaraII.Mahmutgeçmitir.Islahatlarainanm,devletinköklüslahat larneticesindeayaktakalabileceinihissetmibirpadiaholanII.Mahmut,mer keziotoriteyisalamlatrmakiçinayanlarlaSenedittifak’imzalayarak,ayanlar devlete balamtr (Mantran, 1995/II:29). II. Mahmut, Bat usulünde Muallem AsakîriMansûreiMuhammediyeadylayenibirordununtemeliniatm,ancak Yeniçerilerinmuhalefetiylekarlamtr(Lewis,2000:80).Devletinmerkeziotori tesinizaafauratanveslahatlarnkarsndayeralanYeniçeriOca’ndiniotori telerdendefetvaalarak,17Haziran1826’daortadankaldrmtr(Mardin,1994:11; Engelhardt,1976:17). II.Mahmut,yalnzcaorduyuveaskerlikleilgilikurumlarmodernletirmekle sorunun hallolmayacan, devletin bütün kurumlarnn yeniden düzenlenmesi gerektiinifarketmitir(nalck,1967:589).II.Mahmut,saltanatboyuncadevletin dâhili veharici problemlerini bertaraf etmekleuramve slahatlarda da birta km ilerlememeler kaydetmitir. Ortaya koyduu deiim, bir sonraki dönemin ekillenmesindedeetkiliolmutur.Eitimde,idarede,diplomasidevesosyokültü rel alanda yenilikler balatmtr. Bat’ya örenci göndermi, rütiyeler açm, ilk örenimi zorunlu hale getirmi, devlet ilerinin salkl görüülmesi için çeitli kurullar oluturmu (Mantran, 1994:5154), Dahiliye, Hariciye, Maliye, Evkaf ve Ticaret Nazrlklar ile tercüme odasn kurmutur (Zürcher, 1993:6368; Sencer, 1984:2144;Bilim,1990:2943).1829’datoplumunbütününükapsayanklkkyafet reformunu çkartm, redingot, pantolon ve ceket giyilmesini de öngörmütür (Engelhardt,1976:20;Kololu,1995:202).Yenibirbalkolanfesi,ordumensupla rna ve bürokraside çalanlara mecburî tutmutur (Karal, 1996/5:158). Ayrca, Sultann resminin okullarda, resmi yerlerde aslmas (Engelhardt, 1976:91), Per

202 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

embenin tatil günü ilan edilmesi ve Sultann baz yerleri halka açk bir ekilde ziyaretetmesiönemlideiikliklerarasndadr(Lewis,2000:100). Budönemdebaz Avrupaseremonilerinin deOsmanllarda belirmeye bala dgörülmektedir.AyrcaSarayprotokolkurallarnaönemliyeniliklergetirilmi, resepsiyonlarverilmeyebalanmtr(Okay,1991:62). LaleDevrindenbalayanyenilemeteebbüsü,III.SelimveII.Mahmutilebir likte daha sistemli hale getirilmeye çallmtr. Yenileme projesi Tanzimat Dö nemininhazrlanmasnayolaçmtr.Tanzimatöncesidönemdevarolangelime ler ve tecrübeler ile beraber insan kaynaklar ve maddî imkânlar Tanzimat’a ta nmtr.  TANZMATFERMANI’NADARBAZIDÜÜNCELER TanzimatFerman’nnlan Tanzimat Hayriye Ferman2, devleti çöküten kurtarmak amacyla Gülhane Meydan’nda,26aban1255/3TeriniSani1839(3Kasm1839)Pazargünü,Padi ah,Bakanlar,Ulema,devrinbüyükleri,askervesivilbüyükmemurlar,Rumve ErmeniPatrikleri,YahudiHaham,esnaftekilattemsilcileri,herderecedeneyh ler,hatipler,imamlar,elçilervedierdavetlilerinhuzurundaHariciyeVekiliMus tafa Reit Paa tarafndan büyük bir merasim ve olaanüstü bir debdebe (Abdurrahman eref, 1328/8:390) ile okunmu bir radei Seniyye’dir (Ongunsu, 1940/I:1,11;Bilsel,1940/II:662;Baysun,1940/II:73;Ünal,1978:235). M.ReitPaa,oldukçabasitbirüslupvesadebirlisanlakalemealnm(Aba dan,2006:43)olanFerman’ner’ierifeuygunluunutespitiçinBabali’deMeclisi Vükela ile ileri gelen kiilerden oluan bir mecliste, Ferman’ Padiahn emriyle tetkik ettirdikten sonra er’i erife muvafk olduuna dair bir mazbata almtr (Bilsel,1940/II:667).Babali’devükelatoplanpuzunmüzakerelerdensonraslaha tner’ivemülkînoktalartetkikedilerek,bazslahatlüzumunakararverilmitir (Baysun,1940/II:731). Fermanokunduktansonrakurbanlarkesildi,toplaratldveenliklerdüzen lendi. Bu azametli törenin ertesi günü yemin fasl balad; bata Padiah olmak üzere, devletin büyükleri, Hatt Hümayun’un hükümlerine sadk kalacaklarna dairyeminettiler(Karal,2006:65;Bilsel,1940/II:664). ParisveLondrasefirliklerindegörevyapm,devletinmutlaksuretteslahata ihtiyac olduuna inanm olan M. Reit Paa’nn maksad, Avrupa’y temin et mek,yattrmak,onungüveninikazanmak(Baysun,1940/II:731;Engelhardt,1976: 28) ve “iktizay asr üzere lazm olan slahat mülkiyenin devamn tesîs eyle mek”ti(ZiyaPaa,1978:9596).BununlaAvrupadevletlerinde,Osmanllehineiyi birtesiruyandrmakistemitir(Erylmaz,1992:90).AyrcaPaa,Avrupasiyasetin

2

Tanzimat Ferman’nn orijinal metni için bkz. BOA, Tanzimat- Hayriye Defteri, no 1, s. 1-3; Düstur 1. tertip, 1.cilt, stanbul 1289, s. 124-126.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 203

degeçenmuvazeneprensibindenfaydalanmakvedevletinkuvvetlenmesinisa lamak amacyla Tanzimat Ferman’n hazrlamtr (Karal, 1995/5:171). Aslnda ReitPaa’nnaslistei,Avrupausulünebenzerbirslahattertipetmekti(Bilsel, 1940/II:666). Bata Padiah ve Reit Paa olmak üzere önemli devlet adamlar, “Osmanl Devleti’nin mevcudiyetini muhafaza lüzumunu Avrupa devletlerine kabul ettirmenin ve umumî muvazenede faydal bir unsur olmasn temin eyle menin Tanzimat’la olabileceine inanmlardr.” (Bilsel, 1940/II:665). Fermann hazrlanp ilan edilmesinin bir dier amac da, devletin Msr Paas’nnki kadar liberalbirrejimkurulabileceiniAvrupa’yagöstermekti(Lewis,2000:107). MustafaReitPaa,HattHümayun’unhalktauyandracatepkidenkorktu u için mütereddit idi (Karal, 1940/II:65). Ancak o, devletin “deimez esaslara müstenit bir iç idare”nin tesis edilmesi ile kurtulacana inanmtr. Paa, “hü kümdarnhareketlerinitahditedecekbazmüesseselerinkurulmas”namaçlam tr(Mardin,2006:94,97).OsmanlDevleti’niçokiyitanyanmüahitlerdenUbicini, slahatn mahiyetini ve asl gayesini u ekilde ortaya koymutur; “Islahatn asl gayesi, en eski zamanlardan beri bu milletin adet, örf ve ananelerinde mevcut olanlarkanuneklinesokmakveimdiyekadarmüphembirformülünveyabir tesadüfüneseriolanlarbirvakahalinegetirmektir.”(Ubicini,1998:132). lanedildiktensonrasaraydaHrkayerifdairesinekonanHattHümayun (Karal,1995/5:171),ilanndan20günsonraTakvimiVekayi’deyaynlanm(nal ck, 2006:109), birçok dile çevrilerek yabanc devletlerin stanbul temsilcilerine yollanm(Eren,1993:719),ayrcaAvrupagazetelerinedebirernüshasgönderil mitir(Bilsel,1940/II:662). HattHümayun,eyaletvalilerinevesancakmütesellilerinebirfermanhalinde tebli olunmutur. Gülhane Hatt’nn “büyük ve küçük umum ahali ve reayaya güzelce anlatarak” açklanmas, Ferman’n prensiplerine uyulmas ve derhal uy gulanmasistenmitir(Kaynar,1985:180184). Tanzimat Ferman’na oluabilecek tepkilere kar da önemleler alnmtr. Halkn“iteartkpadiahmztekâlifvesalyaneyibütünbütünaffetmiveyahut öyleböyleolacakimideyüyanlanlaypdabirgunadedikoduetmekveihsani hümayunumolanemniyeticanvemalvenamuskeyfiyetlerindendolayküçük vebüyüktentaenednayakadaralelumumzabitanvesairmemurlarazerrekadar itaatsizlikeylemekmisilluuygunsuzluklarvukubulacakolurise”bunlarncezala ra çarptrlaca bildirilmitir. Yanl yorumlara yol açmamak için Tanzimat’n olumlutaraflarndandabahsedilmitir(nalck,2006:109).  Tanzimat’nBalangcveBitiiMeselesi II. Mahmut Döneminden itibaren tasavvur edilen Tanzimat’n alt yaps, II. Mahmut’unsaltanatyllarnda atlmtr (Sencer,1984:17,46). Tanzimatad, mez kûrdönemdeteebbüsedilenslahatlarvedüzenlemeleritanmlamakiçinkulla nlmtr(Kaynar,1985:99119,191vd).

204 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

DöneminilkresmigazetesiTakvimiVekayi’nin11Muharrem1254tarihlive 163numaralnüshasnda,TanzimatHayriyyeismigeçmektedir.Bunedenlebaz tarihçilerimizTanzimat’nbalangcolarakII.Mahmutzamannkabuletmiler dir.Bunadelilolarakda,II.MahmutDönemindeortayakonanreformlargöster milerdir(Karal,1940/II:594). II.MahmutveTanzimatdönemlerinitahliledenBatltarihçivediplomatlar danUbiciniveEngelhardt,II.Mahmut’unTanzimat’birprojeolarakhazrlad n,fakat bunugerçekletirmeyeömrününyetmediini belirtmektedirler(Ubicini, 1998:3139;Engelhardt,1976:16).TanzimatFerman’nnII.Mahmutilebaladn, ancak Akif Paa’nn “hukuk ahaneniz tahdid olunacak” demesiyle Sultan’n, Tanzimat Hayriye’yi ilan ve tatbik etmekten vazgeçtii ifade edilmitir (Abdurrahman eref, 1980:48;  Birsel, 1940/II:665666; Kaynar, 1985:110111; Yaltkaya,1940/I:466). Abdurrahmaneref,Tanzimat’III.SelimveII.Mahmut’unbalattslahat larndevamolarakgörür(Abdurrahmaneref,1980:5354).AhmetRefikiseSul tanMustafaveSultanAhmet’ekadargötürür(Kuran,1956:17).Hatta,Tanzimat, Lale Devrinin bir neticesi olarak da gösterilir (Karal, 1940/I:16; Fndkolu, 1940/II:625). Tanzimat’nAbdülmecit’insaltanatnnilkyllarndahemenhayatageçirilme sini, Tanzimat’n II. Mahmut zamannda hazrlanm bir proje olduu görüünü güçlendirmektedir (Ubicini, 1998:3536). Karal’da, Tanzimat’n II. Mahmut’un ölümünden az önce hazrlandn söylemektedir (Karal, 1940/I:78). nalck ise Tanzimat Hayriyye’nin, II. Mahmut’un son zamanlarnda hayli geni ölçüde uygulanmaya baladn belirtmektedir (nalck, 2006:114). II. Mahmut’un emir namelerinde ortaya koyduu yenilikler, Tanzimat’n bu dönemde balad ek lindeyorumlanmtr.“Bundanböylesaltanatnmilletiçinbirsebebidehetdeil, bir destek olmasn isterim. Haczi, müsadereyi ilga ederim. Asilerin evlatlarna kalanemvalinintikalinibilearzuederim.Bugündenitibarenmüsaderelavoluna rak, bundan böyle ne Müslümanlara ne reayaya tatbik edilmeyecektir.” (Fndkolu, 1940/II:626). Bilsel’de esasl bir reform program olarak Tanzimat’ Hayriyye’nin ilannn bir yl önce kararlatrldn belirtmektedir (Bilsel, 1940/II:665). TanzimatDevrininbalangckadarnezamansonbulduumeselesindedebir ittifak yoktur. Ongunsu, “Bir intikal devresi olduunda üphe olmayan Tanzi mat’nmebdevemüntehasntayinetmekvehududunuçizmekiçinkatitarihler zikretmekbittabikolaydeildir.”desede,TanzimatDevrinin,1908Merutiyetine kadar devam ettiini ifade etmektedir  (Ongunsu, 1940/I:10,11). Ongunsu, “Ab dülhamittarafndanilanedilenilkKanunuEsasi’ninadnavekullanlanilkme rutiyet tabirine bakarak, intikal devresi saydmz Tanzimat’n sona erdiine hükmetmek kabule ayan görülmese gerektir.” (Ongunsu, 1940/I:12) ifadesiyle Tanzimat’nII.Merutiyetekadardevamettiigörüünüdesteklemeyeçalmtr.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 205

Fndkolu, Ongunsu’nun Tanzimat’n II. Merutiyet Dönemine kadar devam ettiigörüünüdesteklemektedir(Fndkolu,1940/II:619).Butarihlerinyansra 1876 ve 18713 tarihleri de zikredilmektedir. Enciclopedie de l’slam’da, Tanzimat Devrinin1880’edoruAbdülhamit“istibdadnn”baladtarihlerdesonbuldu ubelirtilmektedir(Karal,1940/I:4).  TanzimatHayriye’ninMuhtevasveTahlili Osmanldevlet ve toplum hayatndaönemli deiikliklerinyaanmasnayol açanTanzimat’ortayaçkaranolgu,1789’daParis’teilanedilen17maddelikinsan haklarbeyannamesidir.TanzimatFerman,Franszinsanhaklarbeyannamesinin okunmasndanyarmasrsonraonuneksikbirtaklidivekababirtaslaolmakla birlikte(Baysun,1940:73;Kaynar,1985),teminettiisalahvetekamülbakmndan hereydenevvel,evvelkilerinenispetledahaümullüyenibirslahathareketidir (Ongunsu,1940/I:9). HattHümayun,devletekanunvedüzengetirilmesini,idarîveadlîyapnn slahedilmesinivemüesseselerinyenidendüzenlenmesiniöngörenbirfermandr (Hourani,1969:15).Buhareketledevletinyenidenihyasiçin“usûliatîkaybütün bütün tayîr ve tecdîd” edilmesi gerekliydi (Akarl, 1978:12). Tanzimat, devlet idaresinenizamvermekle,mal,canvenamusemniyetitesisetmekle,medenîdev letlerledaimimünasebetegirmeiteminetmitir(Birsel,1940/II:694). Bircharte(Yazan,1992:233234)olarakgörülenFerman’ngenelhükümlerine bakldnda biranayasam?artnamemi? Beratm?olduumeselesitartmal birmevzudur.ekilbakmndanbirfermanolanHattHümayun’unbirartname olduu,anayasaniteliitamadilerisürülmektedir(Versan,1986:146;Abadan, 1940/I:4243;Bilsel,1940/II:703;Eren,1993:719).Padiahtarafndantektaraflola rak çkarlm olan Ferman, gerektiinde Padiah tarafndan deitirilebilecekti. Bundan dolay, Ferman’n bir artname nitelii tad öne sürülmütür (Aldkaçt,1982:40;Versan,1986:146). Karal,Ferman’nanayasaniteliitadn belirtmektedir.Bugörüüne delil olarak,Padiah’nFerman’asadkkalacanadairyeminetmesiilebirtakmhakla rnn snrlandrlmasn göstermektedir (Karal, 1940/II:599600; Savc, 1995:283). Ferman’da“Canibihümayunumuzdanhilafnahareketvukubulmayacanaahd ü misak olunup Hrkai erif’e odasnda cemi ulema ve vükelâ hazr olduklar halde kasemi billah dahi olunarak...” (Tanör, 1988:74) denmektedir. Bozkurt, ilk defa bir fermanda modern anayasalarda yer alan can, mal ve rz güvenlii gibi temelprensiplerinsaylmasnn,Ferman’nöneminiortayakoyduunubelirtmek tedir(Bozkurt,1996:48). Tanzimat Ferman, Osmanl Devleti’nin adaletname denilen benzeri hatt hümayunlar yaynlama geleneinin bir devamdr (nalck, 2000:75; nalck, 3

Tanzimat’n önemli devlet adamlarndan sadrazam Ali Paa’nn vefat tarihi.

206 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1963/27:611). Ayrca, Ferman’n sosyal bir mukavele (kontrat) olduu da ifade edilmektedir(Karal,1995/5:193).BuaçdanGözlerveEroul,Ferman’nbiranaya saolduunuilerisürmülerdir(Gözler,2006:13). Ferman’da,eksikolmasnaramen,kiitemelhakveözgürlüklerialanndailk derli toplu bir liste yer almaktadr (Tanör, 1998:73). Bu açdan Gözler, Üçok ve Mumcu,Ferman’ilk“temelhaklarbeyannamesi”olarakdeerlendirmektedirler (Gözler,2006:16;ÜçokveMumcu,1985:313). Engelhardt,Ferman’ntebaannhaklarngarantialtnaalmasnnonunbirbe ratolduunuortayakoyduunubelirtmektedir(Engelhardt,1976:39).NamkKe mal’deEngelhardtilebenzergörüütamaktadr.“Gülhanehattbazlarnnzan ngibiDevletiAliyyeiçinbirartnâmeiEsasideildir.”(NamkKemal,6Kasm 1872).Kapani,Fermaniçin“tespitveilanettiiesaslarngerçeklemesinisalaya cak kanunlarn yaplmas için bir program, bir yasama direktifi niteliindedir.” (Kapani,1993:97)der.Gözler’inkiisedahadikkatçekicidir;“‘Tektaraflüstünve bamsz bir irade’nin niçin kanuna veya anayasaya vücut veremeyeceini anla makmümkündeildir.Kanmzca,butektarafliradeyasamaiktidarnasahipse yapteykanundur;kurucuiktidarasahipiseyapteyanayasadr.”(Gözler, 2000:35). Gözler ve Kapani’ye göre Ferman, bir anayasa nitelii tamaktadr. Gözler, Ferman’n muhtevas bakmndan anayasa olarak kabul edilmesi gerektiini dü ünmektedir (Gözler, 2000:46; Gözler, 1999:57; Kapani, 1993:95). Ferman’da “mahfuziyeti rz ve namus” u tanmakla “hiç kimse tarafndan dierinin rz ve namusuna tasallut vuku bulmamas” yer almtr (Abadan, 1940/I:53; Kapani, 1993:95). “Teb’a Saltanat Seniyemizden olan ehli slâm ve mileli saire bu müsaadat ahanemize bilâistisna mazhar olmak üzere can ve rz ve namus ve malmaddelerindenhükmier’iiktizasncakâffei memalikimahrusamzahali sinetarafahanemizden emniyetikamileverilmi”tir.Bumadde,modernesas tekilat hukukunun temellerindendir. Bu prensipler, modern anayasalar çar trmaktadr.Ferman’dayeralankiihaklarnnkanunlarlagarantialtnaalnmas anayasalbirnitelikdüüncesinebizigötürmektedir.“öylekidünyadacandanve rzu namustan eazz bir ey olmadndan bir âdem anlar tehlikede gördükçe, hilkatizatiyevecibiliyetiftriyesindehiyanetemeyilolmasabilemuhafazaican ve namusu için baz suretlere teebbüs edecei ve bu dahi devlet ve memlekete muzr olageldii müsellem olduu misullû bilakis can ve namusundan emin ol duuhaldesdkuistikamettenayrlmayacaveiivegücühemendevletvemil letine hüsni hizmetten ibaret olaca dahi bedihi ve zahirdir.” (Gözler, 2006:15). Ferman’daayrca“vezirdençobanakadarherkesineitolduu”davurgulanm tr(Gözler,2006:15;Tanör,1998:72). ltizamusulüilememleketin“umurmaliyesinibirâdeminyediihtiyarnave belki pençei cebrü kahrna teslim”i ifadesiyle ortadan kaldrlmtr (Gözler, 2006:12).Ayrcahalktan“herferdinemlakvekudretinegörebirvergiimünasip

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 207

tayinolunarakkimsedenziyadeeyalnmamasnn”emredilmesiilede,herferdin gücü nispetinde vergi vermesi kabul edilmitir (Gözler, 2006:13; Abadan, 1940/I:3138).“Devletinhüsniidaresiiçinkavaninicedidenin”yaynlanmasge rektiinin belirtildii Ferman’n hükümleri arasnda her ferdin malî gücü nispe tindevergivermesi,devletgiderlerininyaplmasnailikinkanunîlikilkesi,asker almadaadilolma,yarglamadaeitlik,rz,namusvecanemniyeti,mülkiyethakk, müsadereninkaldrlmas,eitlikilkesi,kanunlarnhazrlanmas,kanununüstün lüügibitemelilkeleryeralmtr.”(Gözler,2006). Devrinidarîdüzenindevehayatnizamndaenbüyüketkiyesahipolguüp hesiz dindir. Müslümanlar için slam’dr. Ferman’da dinî temayüllere vurgu ya plmasulemadangelecektenkitleriönlemekamactadilerisürülürsede,dev rindevletadamlarnndinebalolduklarvegelenekselfermanhazrlanndada dinemutlakyervermekidarîanlaytanilerigelmektedir.Ferman’ngiriksmn da, “Devleti aliyemizin bidayeti zuhurundan beru ahkâm celîlei kuraniye ve kavaninier iyeyekemaliyleriayetolunduundansaltanatseniyyemizin kuvvet vemiknetvebilcümletebaasnnrefahvemamuriyetirütbeigayetevaslolmu iken yüzelli sene vardr ki gavaili müteakibe ve esbab mütenevveaya mebni ne er’ierifevenekavaninimünifeyeinkiyadveimtisalolunmamakhasebiyleev velki kuvvet ve mamuriyet bilâkis zaaf ve fakre mubeddel olmu ve halbuki kavanini er iyye tahtnda idare olunmayan memalikin payidar olamayaca.” ibaresiilegelenekselyapnnmuhafazaedilmekistenmesi,er’iyasalarauyulma diçingerikalndn,terakkietmeninyolunun daer’ieriferiayetetmek ve avdet etmekle mümkün olaca savunulmutur (Kili, Gözübüyük, 1985:11). Fer man’dabutürifadelerinyeralmolmas,üphesizulemakesiminimemnunet mitir. Ulema veonlarndestekçileri, dininFerman’da yer tekil etmiolmasile devletileolanmünasebetleriniüstseviyeyeçkartmtr.  Tanzimat’nDeerlendirilmesi Türkiye’nin canlan ve kendine geli tarihinde çok önemli bir hadise olarak deerlendirilen Tanzimat Hayriyye (Ubicini, 1998:31), Osmanl Devleti’nin re formtarihinintemellibirsafhas,birdevrinadvebalangcdr.Birasrönceba lam slahat içte ve dtaümullü vedebdebelisurette ilk ilan eden Tanzimat Hayriyyedir(Bilsel,1940/II:661). Devlet,Tanzimat’laoldukçauzunvefelaketlibirzaafvetecerrütdevresinden sonra, yeni tekilata ve deiikliklere teebbüs etmitir. Bu tecerrüt devresinde Avrupa,yeniartlareldeetmi,bütündünyadasiyasîveiktisadîtefevvukvehâ kimiyetinikabul etmitir. Tanzimat,Osmanl Devleti’ninyeniartlaraintibak et mek teebbüsü, “hâkim unsuru Türk olan Osmanl Devleti’nin bir tezahürü, ya amakta devam edebilmek için, silkinip kalknma teebbüsü, yaama kudretini haiz olduunu gösteren bir merhalesi” olarak deerlendirilmektedir (Ongunsu,

208 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

1940/I:910). Bu hareket “yalnz bir müessesenin deil, bütün devletin yeniden tensiknistihdafediyorvehersahayatemilediliyordu.”(Ongunsu,1940/I:10). Mecburî kültür deiimi eklinde nitelendirilen (Turhan, 1987:193) Tanzimat hareketiiledevletinvarlnndevamiçin,Avrupa’nnküllhalindealnmasge rektiidüüncesihâkimolmayabalamtr.çvedproblemlerinAvrupamede niyeti olmadan katî surette ortadan kaldrlamayaca (Erylmaz, 1992:124) inan cndaolanM.ReidPaa,“Bizmedeniyetsizhiçbireyolamayz.Omedeniyetde, sadece Avrupa’dan bize gelir...” (Kodaman, 1987:73) ifadesinde bu düüncesini açk bir ekilde ortaya koymutur. Dönemin önemli devlet adamlarndan Ali ve FuatPaalar,asrngereklerinialmakladevletiniçindebulunduuzevaldenkurtu laca ümidini tamlardr (Akarl, 1978:1215). O nedenle Bat Medeniyeti’ne girmektesrarcolmulardr(Gökalp,1976:64). Tanzimat, sadece Batllama hareketinden ibaret olmayp, imparatorluun bütün19.asrtarihiniizahedentemelbirhadisedir(nalck,2006:14).“Esassal tanatAvrupatoprandatesisvetakvim”ve“iktizayasrüzerelazmolansla hatmülkiyenindevamntesiseylemek”(ZiyaPaa,1978:9596)içinilanedilmi olanTanzimatFerman,devlethayatndaözlenilenbiryeniliinammefaaliyetle rineaitesaslardaistenilendeiikliklerintarihîvehukukîbirvesikasdr.Tanzimat hareketiyledevletbakavemevcudiyetinigüçlendirmek,memleketieskirefahve satvetineulatrmay amaçlamtr (Abadan,2006:61,62). Ayn zamandaOsmanl sosyalveekonomikyapsnaoldukçasüratlibirdönüümkazandrm(Türköne, 1995:6870)veTürkiyeiçinmemleketinyeniden“tensikveihyasnamüessiryeni biryolaçmtr.”(Abadan,1940/I:38). Abadan’nAvrupa’danmülhemprogramlbirslahathareketiolarakgördüü (Abadan,1940/I:32)Tanzimat,OsmanlDevleti’neAvrupatarzbirnizamveidare ekli verme teebbüsüdür (Eren, 1970/11:710; Uçarol, 1995:180). Osmanl cemiye tinde köklü deiimler meydana getirmesi açsndan da siyasî bir eser olarak da deerlendirilmektedir(Çalk,1989:35). Ongunsubirazdahaileriolarak,“siyasîrejimbakmndanTanzimat,keyfive müstebitmutlakiyetlemillîhakimiyetrejimiarasndabirintikaldevresi”dir(On gunsu, 1940/I:9) demektedir. Mardin’de Tanzimat Ferman’nn siyasî tefekkür tarihimizin çok mühim bir merhalesini tekil ettiini ifade etmektedir (Mardin, 2006:91). Osmanl çadalamasnn en önemli aamasn tekil eden Tanzimat; idarî, adlîalanlardameydanagetirdiireformlarla,Osmanlsiyasîdüüncesindeolduu kadar, sosyal ve kültürel hayatnda da önemli deiim meydana getirmitir. Bu deiim, toplum ve devlet müesseselerinde de kendini göstermitir (Kuran, 1981:14521453;Turhan,1987:150).Ancak,Tunaya’yagörebalangçtaTanzimat’n hedefi topyekün devlet müesseselerini ortadan kaldrmak deildi (Tunaya, 1999:30).Tanzimatçlar,toplumkatmanlarnkendiistekleridorultusundadei tirmehissiyatile(Tezel,1995:143)toplumayenibir teceddüdühayat kazandr

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 209

mak istemilerdir (Akgül, 1999:121). “Dahildeki icraata, vazolunan kanunlara, kyafettekiveyaaytakiazçokdeiikliklerebakarak,Tanzimat’,arkMedeni yeti dairesinden Garp Medeniyeti dairesine geçi devresi” (Ongunsu, 1940/I:9) olarak deerlendirmek gerekir. “Devleti Osmaniyenin tekilat hazrasnn esas sahibi” (Mehmet Memduh, 1326:4) olan ve ortaya koyduu gelimelere binaen mebdei saadet (Türköne, 1994:75; kr. Ongunsu, 1940/I:11) olarak anlan Tanzi mat’akadaryaplanslahatteebbüsleribirprogramdâhilindehazrlanmamtr. Osmanlslahathareketleri,Tanzimat’akadaraksakbirbiçimdedevameder ken, Tanzimat’la birlikte hz kazanmtr (Berkes, 1975:207). Tanzimat hareketi, devleti kurtarmak için her eyin enine boyuna tartld geni kapsaml slahat hareketidir (Uyank, 1999/II:184). Tanzimat, yenileme hareketinin derli toplu ilk slahatprogramözelliinidetamaktadr(Abadan,1940/I:38).Osmanlmpara torluu’nu Avrupa’ya yaklatracak bir slahat hareketi olarak tasarlanmtr (Abadan, 1940/I:39). Ayrca devlet ve toplum hayatna Bat usul ve kaidelerinin iktibas edilerek, devlette Avrupa’ya benzer bir idare tarz tesis etmekten ibaret programl bir reform (Eren,1970/11:710),kültürve slahat hareketiolarak deer lendirilmektedir(Gencer,1970:78).Tanzimatreformlar,devletinmaddisorunla rnabirçözümbulmakmaksadndanöteyegiderek;sosyalvefikriyapdadabir takmdeiimlerhusulegetirerek(Koray,1991:116117),Batfikirlerinekapara lamtr (Ülken, 1948:23). Ancak devletin çöküüne bir çare bulmak için, gerekli tedbirlerialmadabalangçtaprensipsizlieveçelikiiçinedüülmütür(nalck, 1963:27,614vd).AhmetCevdet,devletinslahatlaramutlaksuretteihtiyacoldu unu,ancakyaplacakslahatlarn“bizimbazahvâlihusûsiyemizvarki,baka devletlere nâfî olan bize zarârl” (Turan, 1985:16) olacan düüncesinden yola çkarakTanzimatçlaruyarmtr. Tanzimat yenilikleri ile devletin bozulan düzeni yeniden slah edilerek, eski anl devirlerine ulamak hedeflenmitir (Eren, 1970/11:710). Dier bir ifadeyle ihkâk hak  yeniden temin edilmek istenmitir. Tanzimat, bu istein bir neticesi olarakhazrlanmtr(nalck,1964/18:603623;Karal,1964/18:561601;Gökbilgin, 1967/21:83111). “AkvamOsmaniye’yebaholunanhukukîhürriyetveteminatnmuhtevibir berat”(Engelhardt,1976:39)olanTanzimat,enazikiasrdanberidevletiihyaet mek maksadyla ihtiyaç duyulan slahatn ve temayüllerinin tatbikat sahasna intikalettirilmibiraamadr(Gökbilgin,1967:93;Velidedeolu,1940:167;nalck, 1992:2).Devleti,Avrupa’nnmodernusullerinegöreyenidentanzimetmekiddia sndaolanTanzimat,nalck’agöretambirBatllamahareketiolmutur(nalck, 1992:12).

ihkâk- hak: bir hakk usulü dairesinde yerine getirme, bir hakk murâfaa ve mûhakeme neticesinde ispat ve îzhar etme. Bkz; Develliolu, 2001:416.; Yein, 1992:257. Fertlerin uradklar hakszllarn ortadan kaldrlmas ve padiahn hakem rolünü üstlenmesi demektir. Mardin, 2002/I:48.

210 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

TanzimatDönemiyenilemeanlayndaikihâkimgörüvardr;ilkiAvrupa kültür ve medeniyetinden etkilenerek (Eren, 1993:710), Batl kurumlar hiçbir süzgece ve deerlendirmeye tabi tutmadan bütünüyle iktibas etmek, dieri de devletinkenditarihinivekültürünübazalmak(ÖmerRza,1335:120122).Buiki görü,bütünBatllamatarihimizboyuncadevametmitir.Liberalveözgürlükçü düüncelerin gelmesi ve gelimesine zemin hazrlamakla, yeni bir aydn snfn olumasndadabüyükroloynamtr(Klçbay,1992:78). Tanzimat, ilevini kaybeden ve ar, aksak bir ekilde ilerleyen idareye yeni birdüzengetirmekiçinidarîalandabirtakmyeniliklermeydanagetirmitir(Sen cer,1984:3839).Batlmanadamüesseselerinihdasedilmesibudönemdegerçek lemitir. Yeni kurulan müesseslerin yannda mevcut müesseselerin varl da devamettirilmitir.Tanzimat,buyapgereibirdualiteyaamtr.Geleneebal olantutucuçevrelerigözetmekamacylatelifçiveikicibirharekettarzbenimse mekdurumundakalnmtr(nalck,1963/27:618).Buizahdoruolmaklabirlikte, odevrinyapsnveartlarngözönünealarak,oekildebiryorumatabitutmak dahadoruolurkanaatindeyiz.DevrinönemlidevletadamlarndanveTanzimat Hayriyye’ninmimarlarndanMustafaReitPaa,zamannnartlarnahaizolmas bakmndan,TanzimatHayriyye’niner’ierifeuygunluununtespitedilmesini Abdülaziz’den istemitir (Bilsel, 1940/II:667). Reit Paa, Tanzimat’n tatbik edil mesiiçinBatlmüesseselerinihdasedilmesiilebirlikte,mevcutmüesseselerinilga edilmesini düünüpdüünmediini bilemiyoruz.Buhusustaherhangi birmalu mattandasözedilmemektedir.Düünmüdahiolsa,döneminkoullarnnbuna hazr olmad bilincinden hareketle, yumuak bir geçi yapmay daha uygun görmüolabilir.ReitPaa,Tanzimat’hazrlarkenaceleciolmam,enineboyuna düünmü,müzakereleryapm,er’ierifeuygunluunuinceletmivebütünbu gelimelerinneticesindeilanedilmesinekararvermitir. Tanzimat,hukuktadabirtakmdeiimgetirmitir.Türkiye’deteknikanlam da kanunlatrma hareketleri, Tanzimat ile birlikte balamtr (Edi, 1979:47). “Tanzimat, Osmanl tarihinde yazl kanunlar hazrlama çabalarnda önemli bir dönüm noktas olmutur.” (Gökbilgin, 1967:95). Hukukta Bat’ya benzemenin temellerinin atlmas (Ahmet Cevded Paa, 1281 (1865):158) ve Osmanl hukuk tarihindeiktibashareketiTanzimat’labalamtr.Tanzimat’la“yarglanmahakk” tannm,“yarglanmadankimseyecezaverilemez”ilkesikabuledilmitir(Gözler, 2000:9;Üçok,Mumcu,1985:313). Avrupa’dan çada hukuk kaideleri iktibas edilerek, hukuk sistemimiz mo dern bir görünüme kavumaya balamtr. Fransz hukuk kurallarnn tercüme sinden Batl usullere göre kanunlar oluturulmutur. Ancak geleneksel er’i ka nunlarvemahkemelerlavedilmemitir.Kanunlardavemahkemelerdeer’ihu kuk kurallar ile Batl modern hukuk kurallarna bal mahkemelerin bir arada bulunmas, hukukta bir ikilik yaanmasna neden olmutur. Bu iki ballk, idarî anlamdabirtakmskntlaryaanmasnayolaçmtr.Hukukkurallar,er’ikaide

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 211

leregöremiyoksaBatlmodernhukukkurallarnagöremioluacakt?er’imah kemelervehukukkurallarTanzimat’tansonrakaldrlabilirmiidi?Köklüslahat larnyaplmayabaladbirdönemdebununyaplmasbeklenebilir.Ancakyüz yllarboyuyerlemikurumvealkanlklarbirandadevletvetoplumhayatn dansöküpatmaksosyolojikaçdanmümküngözükmemektedir.Tanzimat’nya psgerei mevcutmüesseselerya muhafazaedilecek yadamodern halegetiril meye çallacakt. Eskinin kaldrlarak yeninin getirilmesi anlay hâkim olma mtr. Geleneksel müesseselerin kaldrlmamasn birkaç nedene balayabiliriz; devrinidarecileriningelenekselveyerleikdüzeneolaninançveballklar,bu nunyanndatoplumuneskidüzenibenimsemiolmas,dardangelecekbirdei imikabuletmedekiisteksizlii,devrinköklüdeiimlerikaldracakyapyahenüz hazr olmay ile M. Reit Paa’nn Matternich’in etkisinde kalmas. Matternich, Reit Paa’ya Avrupa’dan alnacak yeniliklerin ve kaidelerin kendi bünyesine uygunolupolmamasnagörealnmasveadapteedilmesininyollarnnaranmas gereinitavsiyeetmitir(Timur,1940/II:703708). Tanzimat’la,mevcuthukukkurallarnnmuhafazaedilerekslahedilmelerinin ilkadm;CezaKanunnamesi,KanunnameiArazi,MecelleiAhkamiAdlîyeve Hukuku Aile Kararnamesi hazrlanarak atlmtr. Hukuk kurallarnda slamî referanslardikkatealnarakçaauygunhukukkurallaroluturulmayaçallm tr. Ancak bu hukuk kaideleri mevcut hukuk sorunlarn tam anlamyla ortadan kaldramamtr.Buradausoruaklagelebilir;Bat’danyaplanhukukadairikti baslarilegelenekselhukuknizamayrtrlmayarak,birbirinitamamlayarak,tüm tebaaya uygulanabilecek bir hukuk düzeni gelitirilebilir miydi? Böyle bir çal mayateebbüsedilmemesi,busoruyacevapvermemizigüçletiriyor. Tanzimat Ferman’nda eitim öretime dair bir madde yer almamasna ra men,slahatnendikkatedeerolaneitimveöretimalanndayaplanslahat lardr(Antel,1940:446).Batleitimkurumlarnnaçlmasnnyanndamedresele redokunulmam,hattamedreselerinslahnayönelikteebbüslerdeyaplmtr. Gelenekseleitiminyanndamoderneitimkurumlarnnaçlmas,eitimdeikilik meydana getirmitir. Böylece eitim sahalar birbirinden ayrlmtr (Unat, 1964:93119).Ancak,yeniaçlaneitimkurumlarnntedrisiiçinlazmgelenhoca larnbüyükçounluumedresehocalarndantedarikedilmitir. Tanzimatslahatlarndamedreselerinanibirinktaauratlmas,bataslahat kartlarn, ulemay, talebei ulumu ve medrese zihniyetini benimsemi halkn tepkisiniçekecekti.Devletricalincebudüünülmüolacakkimevcutmüessesele rinortadankaldrlmasyolunagidilmemitir.Klasikkurumlarnbirandaortadan kaldrlmas,slahatçlarzordurumdabrakabilirdi.19.yüzylnbalarndaköklü slahatlarn lüzumuna inanm slahatç padiah III. Selim’in karlat menfur hadiseninüzerindençokçabirzamandageçmemitir.Butürhadiselerinörnekleri apaçkortadadururken,köklübirslahatagirimekyerinedahatemkinlibirsla hat yapmann daha doru bir hareket olaca düünülmü olsa gerektir. Reit

212 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Paa, TanzimatFerman’n Gülhaneadyla matufmeydandaokumaya giderken, Karal’n hakl olarak belirttii “mütereddiddi” ifadesi, Reit Paa’nn çekimser olduunugöstermesibakmndandikkatedeerdir(Karal,2006). TanzimatFerman,telifçibiryaklamortayakoymutur.Biryandanyeniya salarn gerekliliinden ve bu yasalarla yaplacak olan düzenlemelerden söz edil mekte,dieryandandabuyeniyasalarn,er’iyasalarnbirparçasolduuanla mnagelecekifadelereyerverilmektedir.Buyaklamtarzn,ogününtoplumve devletyaamnaegemenolananlayiçerisindedoalkarlamakgerekir(nalck, 1963/27:617618).Ferman,bugeleneebalolantutucuçevrelerigözetmekama cyla telifçi ve ikici bir hareket tarz benimsemek durumunda kalmtr (nalck, 1964:618).  SONUÇ Osmanl Devleti,görkemli vekudretlimevcudiyetinin kaybolmaya balad 17. yüzylda, devletin ileri gelenleri, devletinsorunlarn bulmak ve busorunlar çözmekiçinlayihalarhazrlamlardr.Buçözümönerileriiledevletinaksaklklar kendimetotlarnagörehalledilmeyeçallm,ancakmuvaffakolunamamtr. Devletin askerî baarszlklar ve buna bal olarak, devletin dâhili ve harici problemlerigiderekartm,mevcutproblemlerinhalliiçinLaleDevrindenbala yarak II. Mahmut’a kadar bir dizi slahat teebbüslerinde bulunulmu, ancak bu faaliyetlerdesorunlarortadankaldramamtr. 1839’da Gülhane Meydan’nda okunan Hatt Hümayun ile Osmanl Devle ti’ndeBatllamadayenibirdönembalamtr.TanzimatDönemiadverilenbu devir, Batllama tarihimizin mebdeî olarak deerlendirilmitir. Bata padiah olmaküzere,MustafaReitPaavedierdevletricali,zamanlarnakadaraksakta olsa ilerleyen slahatlara bir çeki düzen vermeye çalmlardr. Devleti kudretli olduueskigücünebiranevvelkavuturmakmaksadndanhareketle,köklübir slahatreformunagitmilerdir. Tanzimat Dönemini balatan Hatt Hümayun, muhteva ve ekil açsndan muhtelifyorumlaratabitutulmutur.Onunberat,artname,charte,fermanyada anayasa olduu ileri sürülmütür. Ferman, muhteva ve ekil bakmndan hangi yoruma tabi tutulursa tutulsun, meydana getirdii reformlar, Osmanl devlet ve toplumyapsndabüyükdönüümlervedeiimleryaatmtr. Tanzimat,OsmanlDevleti’ninidarî,malî,ilmî,fennî,sosyalvekültürelsorun larnbirandaortadankaldramam,ancakmevcutproblemlerintespitiaçsndan önemli bir adm olmutur. Devletin sadece yönetim ve iktisadî açdan yeniden tekiledilmesidüünülmemi,tebaannmüsavatnnvekanunönündeeitliinin hukukîbakmdanteminataltnaalndilkesidebenimsenmitir.Bununyannda vergilerin düzenlenmesi, herkesin geliri nispetinde vergi vermesi, angaryann kalkmas,canvemalgüvenliininsalanmasmaddeleri,çadalamaadnason derece dikkate muciptir. Ferman’da, tebaann devletesadakatle balanmasn te

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 213

minetmek,Avrupa’yyattrmakveonungüveninikazanmakdüüncesinisa lamakamacdayeralmaktadr. Devlet; idarî,hukukî vemalîalanlardaBat’dan iktibasyoluylabirdeiimegitmitir.Bununlamodernbirdevletmüessesesiolu turmakamaçlanmtr.Ancakyenimüesseselerteekküledilirken,gelenekselmü esseselere dokunulmayarakbirikilemyaanmtr. Bu ikilyap hukukta ve idarî mekanizmada birtakmkarklklarmeydanagetirmitir. Tanzimat ricali, deii mi,geçmiedokunmamaprensibindenhareketlegerçekletirmeyeçalmtr. NeticelerineolursaolsunTanzimat,ülkemizdemoderndevletkurumlarnn temellerinin atlmasn salad gibi, hukuk devletine giden yolu da açmtr (Kabolu,1998:101).Hatt Hümayun,OsmanlgelenekselhukuksistemininBat hukuku ile deitirilmesine ön ayak olmutur. Açk yarg usulünün getirilmesi, tebaaya eit haklar verilmesi, devlet müesseselerinde dinsel olgularn yerini mo dernuygulamalarngetirilmesiilelaikdevletanlaynnilkadmatlmtr(Or tayl,1994:167).AncakBat’daniktibasedilenkanunlar,YeniOsmanllarcatenkit edilmitir. Namk Kemal, “slam dininin medeniyetin her türlü ihtiyaçlarn kafi gelecek yönleri varken, gidildi Bat’nn kanunlar kodifike edildi.” diyerek, Bat orijinlikanunlaramenfîbaknortayakoymutur(Sungu,1940/I:802).Fransa’dan ithaledilenkanunlarn,mevcuter’iveörfîkanunlarlaçatmolmas,YeniOs manllargibidüünenlerihaklçkartmtr(Davison,1968:83). Tanzimat,bütünaksaklklarnaramen,ortayakoyduureformlarla,meruti yetin vecumhuriyetin temelleriniatmtr. Bu açdan Tanzimat; Türkfikir, idarî, malîvehukukîyapsnnçadalamasnnmihenktadr. 

214 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Kaynakça Abadan, Yavuz, “Tanzimat Ferman’nn Tahlili”, Tanzimat, (yay. haz. Halil nalck – Mehmet Seyitdanlolu),PhoenixYay,stanbul2006. Abdurrahmaneref,“laveiNair”,TarihiLütfi.C.8,SabahMatbaas,stanbul1328. Abdurrahman eref, Tarih Söyleileri (Muhasebei Tarihiyye), (sad. Mübeccel Nami Duru), SucuoluMatbaas,stanbul1980. AhmetCevdetPaa,KavâidiOsmânîye,MatbaaiAmire,stanbul1865. AhmetCevdetPaa,TarihiCevdet,C.3,ÜçdalNeriyat,stanbul1943. AhmetRasim,Osmanlmparatorluu’nunReformÇabalarçindeBatEvreleri,(hazl.HfzVeldet Velidedeolu),ÇadaYaynlar,stanbul1987. Altnay,AhmetRefik,LaleDevri,BabakanlkKültürMüstearlKültürYaynlar,Ankara1973. Akarl,EnginDeniz,BelgelerleTanzimat,BoaziçiÜniversitesiYaynlar,stanbul1978. Akgül,Mehmet,TürkModernlemesiveDin,ÇizgiKitapevi,Konya1999. Aktaran, lyas, Türkiye’de Demokratikleme Süreci ve Sorunlar, (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), Ankara1996. Akylmaz,Gül,OsmanlDiplomasiTarihiveTekilat,Konya2000. Akyüz,Yahya,TürkEitimTarihi,A.Ü.E.F.Yay.,Ankara1989. Aldkaçt,Orhan,AnayasaHukukumuzunGelimesive1961Anayasas,stanbulÜniversitesiHukuk FakültesiYaynlar,stanbul1982. Antel,S.Celal,“TanzimatMaarifi”,TanzimatI,MaarifVekaletiYay.,stanbul1940. Baysun,Cavit,“MustafaReitPaa”,Tanzimat,C.2,MaarifBasmevi,stanbul1975. Berkes,Niyazi,Türkiye’deÇadalama,DouBatYay.,stanbul1975. Beydilli,Kemal,“Islahat”,T.D.V..A.,C.19,T.D.V.Yay.,stanbul1999. Beydilli,Kemal,“SeyyîdMustafaRisalesi”,TarihEnstitüsüDergisi,S.13,stanbul1987. Bilsel,Cemil,“Tanzimat’nHaricîSiyaseti”,Tanzimat,C.2,MaarifMatbaas,stanbul1940. BOA,TanzimatHayriyeDefteri,no1,s.13. Bozkurt, Gülnihal, Bat Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, (18391939), T.T.K. Yay., Ankara 1996. Çadrc, Musa, “Ankara Sancanda Nîzâm Cedîd Ordusunun Teekkülü ve Nîzâm Cedîd AskerîKanunnâmesi”,Belleten,C.36,S.41,1972. Çalk,Sadk,“Tanzimat”,TürkiyeGünlüü,S.8,Ankara1989. Çataltepe,Sipahi,“III.SelimDevriAskerîIslahat,NîzamCedîdOrdusu”,Osmanl.C.7,Yeni TürkiyeYaynlar,stanbul1999. Çataltepe, Sipahi, 19. Asr Balarnda Avrupa Dengesi ve Nizam Cedid Ordusu. (yay. haz. Yaar Selçuk),GöçebeYaynlar,stanbul1997. Davison,Roderic,Turkey,PrenticeHail,Newyork1968. Develliolu,Ferit,OsmanlcaTürkçeLügat,AydnKitapevi,Ankara2001. Düstur1.Tertip,1.Cilt,stanbul1289,s.124126. Edi,Seyfullah,MedenîHukukaGiriveBalangçHükümleri,A.Ü.H.F.Y.,Ankara1979. Engelhardt,Eduard,Tanzimat,(çev.AylaDüz),MilliyetYayn,stanbul1976. Eren,A.Cevat,“Tanzimat”,slâmAnsiklopedisi,Cilt11,MEB,stanbul1993. Eren,A.Cevat,“SelimIII”,.A.,C.10,M.E.B.Yay.,stanbul1960. Eren,A.Cevat,“Tanzimat”,.A.,C.11,M.E.B.,stanbul1970. Erylmaz,Bilal,TanzimatveYönetimdeModernleme,aretYaynlar,stanbul1992. Fndkolu,Z.Fahri,“Tanzimat’taçtimaîHayat”,Tanzimat,C.2,MaarifBasmevi,stanbul1940. Gencer,Alihsan,“OsmanlTürklerindeDenizcilik”,YeniTürkiyeOsmanlÖzelSays,C.1,An kara2001. Gencer, Ali hsan, “Tanzimat Ferman’nn lan ve Tatbiki Meseleleri”, 150. Ylnda Tanzimat, AydnlarOcaYayn,stanbul1970.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 215

Gencer,Alihsan,Bahriye’deYaplanIslahatHareketleriveBahriyeNezâretininKuruluu,17891967, .Ü.E.F.Yay.,stanbul1985. Gökalp,Ziya,TürklemekslamlamakMuasrlamak,(haz.brahimKutluk),K.B.Y.,Ankara1976. Gökbilgin,Tayip,“NizamCedîd”,.A.,C.9.,M.E.B.,Ankara1997. Gökbilgin,Tayip,“TanzimatHareketininOsmanlMüesseselerineveTekilatnaEtkileri”,Belle ten,C.21,1967. Gözler,Kemal,AnayasaHukukunaGiri,EkinKitabevi,Bursa2006. Gözler,Kemal,AnayasaNormlarnnGeçerliliiSorunu,EkinKitapevi,Bursa1999. Gözler,Kemal,TürkAnayasaHukuku,EkinKitapevi,Bursa2000. Haniolu,M.ükrü,BirSiyasalDüünürOlarakDr.AbdullahCevdetveDönemi,letiimYay.,s tanbul1985. Hourani, Albert, The Ottoman Background of the Modern Middle East, The University of Essex, London1969. nalck,Halil,“Tanzimat’nUygulanmasveSosyalTepkileri”,Belleten,C.27,1963. nalck,Halil,“GülhaneHattHümayûnundaBat’nnEtkisi”,Belleten,C.XXVII,S.112,1967. nalck,Halil,“SenedittifakveGülhaneHattHümayunu”,Belleten,C.18,1964. nalck, Halil, “Tanzimat Nedir?”, Tanzimat, (yay. haz. Halil nalck – Mehmet Seyitdanlolu), PhoenixYay.,stanbul2006. nalck,Halil,“Tanzimat’nUygulanmasveSosyalMeseleler”,Tanzimat,(yay.haz.Halilnalck –MehmetSeyitdanlolu),PhoenixYay.,stanbul2006. nalck,Halil,“Tanzimat’nUygulanmasveSosyalTepkileri”,Belleten,C.18,1964. nalck,Halil,Osmanl’daDevlet,Hukuk,Adalet,ErenYay.,stanbul2000. nalck,Halil,TanzimatveBulgarMeselesi,ErenYay.,stanbul1992. Kabolu, brahim Ö., “Türkiye’de Hukuk Devletinin Geliimi”, Hukuk Devleti. (der. Hayrettin Ökçesiz),AfaYaynlar,stanbul1998. Kapani,Münci,KamuHürriyetleri,YetkinYaynlar,Ankara1993. Karal,E.Ziya,“GülhaneHattHümayunundaBat’nnEtkisi”,Belleten,C.18,1964. Karal,E.Ziya,“GülhaneHattHümayunundaBat’nnEtkisi”,Tanzimat,(yay.haz.Halilnalck –MehmetSeyitdanlolu),PhoenixYay.,stanbul2006. Karal,E.Ziya,“NizamCedîd’eDairLayihalar”,TürkTarihVesikalar,S.1,2,3,1942. Karal,E.Ziya,“Tanzimat’tanEvvelGarpllamaHareketleri”,Tanzimat,C. 1,MaarifBasmevi, stanbul1940. Karal,E.Ziya,OsmanlTarihi,C.5,T.T.K.,Ankara1995. Karal,E.Ziya,SelimIII’ünHattHümâyûnlar,T.T.K.,Ankara1988. Kaynar,Reat,MustafaReitPaaveTanzimat,T.T.K.,Ankara1985. Klçbay,MehmetAli,DoununDevletiBatnnCumhuriyeti,GeceYay.,Ankara1992. Kili,Suna–A.erefGözübüyük,TürkAnayasaMetinleri,TürkiyeBankasYaynlar,Ankara 1985. Kodaman,Bayram,“MustafaReitPaa’nnParisSefirlikleriEsnasndaTakipEttiiGenelPoliti kas”,M.ReitPaaveDönemiSemineri(Bildiriler),1314Mart1985,T.T.K.Yay.,Ankara1987. Kololu, Orhan, Türk Çadalamas, 19191938 / slam’a Etki – slam’dan Tepki, Boyut Kitaplar, stanbul1995. Koray,Enver,Türkiye’ninÇadalamaSürecindeTanzimat,MarmaraÜniversitesiYaynlar,stan bul1991. Köker,Levent,ModernlemeKemalizmveDemokrasi,letiimYaynlar,stanbul1995. Kubal,H.Nail,TürkEsasTekilatHukukuDersleri,TanMatbaas,stanbul1960. Kuran,A.Bedevi,Osmanlmparatorluu’ndanklâpHareketleriveMillîMücadele,BahaMatbaas, stanbul1956. Kuran,Ercüment,“Osmanl mparatorluu’nda nsan HaklarveSadk Rfat Paa”,TürkTarih Kongresi,Ankara1981.

216 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Kuran,Ercüment,“OsmanlYenilemeHareketleri”,TürkDünyasElKitab,TürkDünyasAra trmalarVakfYaynlar,Ankara1976. Kuran, Ercüment, Türkiye’nin Batllamas ve Millî Meseleler, (der. Mümtaz er Türköne), T.D.V. Yaynlar,Ankara1994. Küçükömer,dris,DüzeninYabanclamasBatllama,AntYay.,stanbul1994. Lapidus,raM.,ModernizmeGeçiSürecindeslamDünyas,.F.A.V.,(çev.smailS.Üstün),stan bul1996. Lewis,Bernard,ModernTürkiye’ninDouu,(çev.MetinKratl),T.T.K.,Ankara2000. Mantran,Robert,“PreludeAuxTanzimat:PresseEtEnseignement,DeuxDomainesDeReforme De Mahmut II”, Tanzimat’n 150. Yldönümü Uluslararas Sempozyumu, Ankara 31 Ekim  3 Kasm1989,T.T.KYay.,Ankara1994. Mardin,erif,SiyasalveSosyalBilimler:Makaleler,letiimYaynlar,stanbul1994. Mardin, erif, “Tanzimat Ferman’nn Manas: Yeni Bir zah Denemesi”, Tanzimat, (yay. Haz. Halilnalck–MehmetSeyitdanlolu),PhonixYay.,stanbul2006. MehmetEsat,MiratMühendishaneiBerriiHümayun,KarabetMatbaas,stanbul1312. MehmetMemduh,HukukuEsasiyeve erhiKanunuEsasiOsmanl,stanbul1326. Meriç,Cemil,“Batllama”,C.D.T.A.,C.I,letiimYay.,stanbul1985. NamkKemal,“Tanzimat”,bret,no46,25Terinievvel1286. Okay,Orhan,BatMedeniyetiKarsndaAhmetMidhatEfendi,M.E.B.Yaynlar,stanbul1991. Ongunsu, A. Hamit, “Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bak”, Maarif Vekaleti, Tanzimat I, stanbul1940. Ortayl,lber,mparatorluunEnUzunYüzyl,HilYaynlar,stanbul1994. ÖmerRza,“ttihadMillî”,Sebilürread,C.16,aded402403,1994. Sakaolu,Necdet,BuMülkünSultanlar36OsmanlPadiah,OlakYay.,stanbul1999. Sander,Oral,SiyasîTarih(lkçalardan1978’e),mgeKitapevi,Ankara1989. Savc,Bahri,“AnayasaclmznGeliimÇizgisiÜzerine”,TuranGüne’eArmaan,A.Ü.S.B.F.D. C.50,no.34,Ankara1995. Sencer, Muzaffer, “Osmanl mparatorluu’nda TanzimatSonrasSiyasalveYönetselGelime ler”,AmmedaresiDergisi,C.17,S.3,1984. Sencer,Muzaffer,“Tanzimat’aKadarOsmanlYönetimSistemi”,A..D.,C.17,S.2,1984. Shaw, Standford, Osmanl mparatorluu ve Modern Türkiye, (çev. Mehmet Harmanc), C. II, E Yay.,stanbul1983. Sungu,hsan,“YeniOsmanllar”,Tanzimat,C.1,MaarifMatbaas,stanbul1940. Tanör,Bülent,OsmanlTürkAnayasalGelimeleri,Cogito,YapKrediYaynlar,stanbul1998. Tezel, Y. Sezai, “Jakoben Yenilemecilik”, Türk Aydn ve Kimlik Sorunu, (der. Sabahattin en), BalamYay.,stanbul1995. Timur,Hfz,“Metternich’tenstanbul’aBaronvonStürmer’e”,Tanzimat,C.1,MaarifMatbaas, stanbul1940. Timur, Hfz, “Türkiye’de Abdülmecid’in Islahat Hakknda”, Tanzimat, C. 2 Maarif Basmevi, stanbul1940. Tunaya, T. Zafer, Türkiye’nin Siyasî Hayatnda Batllama Hareketleri II, Cumhuriyet Gazetesi, Ankara1999. Turan, erafettin, “Cevdet Paa’nn Kültür Tarihimizdeki Yeri”, Ahmet Cevdet Paa Semineri, Bildiriler,.Ü.T.A.M.,stanbul1985. Turhan,Mümtaz,KültürDeimeleri,.F.A.V.,stanbul1987. Türköne, Mümtazer, Bir Siyasal deoloji Olarak slamcln Douu, letiim Yaynlar, stanbul 1994. Türköne,Mümtazer,OsmanlModernlemesininKökleri,YeniafakYaynlar,stanbul1995. Ubicini,M.A.,Osmanl’daModernlemeSancs,TimaYay.,(çev.CemalAydn),stanbul1998. Uçaral,Rfat,SiyasîTarih,17891924,T.T.K.Yay.,stanbul1995.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 217

Unat,F.Reit,“III.AhmetDevri’neAitBirIslahatTakriri”,TarihVesikalar.C.1.,1941. Unat,F.Reit,OsmanlSefirleriveSefaretnameleri,(yayl.BekirStkBaykal),T.T.K.Yaynlar,An kara1968. Unat,F.Reit,TürkiyeEitimSistemininGelimesineTarihiBirBak,M.E.B.,Ankara1964. Uyank,Mevlüd,“Türkiye’ninUluslamaveYeniKimliiniOluturmaSürecindeOsmanlKül türümüzünYeri”,DinîAratrmalar,C.2,S.5,EylülAralk1999. Uzunçarl,.Hakk,OsmanlTarihi,T.T.K.,Ankara1988. Uzunçarl,.Hakk,“Selim3’ünVeliahtkenFransaKralLui16.leMuhabereleri”,Belleten,C. 2,S.5/6,1936. Üçok,CokunAhmetMumcu,TürkHukukTarihi,AnkaraÜniversitesiHukukFakültesiYaynla r,Ankara1985. Ülken,H.Ziya,“Tanzimat’tanSonraFikirHareketleri”,Tanzimat,C.2,MaarifBasmevi,stanbul 1940. Ülken,H.Ziya,MilletveTarih uuru,.Ü.E.F.,stanbul1948. Ünal,Tahsin,TürkSiyasiTarihi,EmelYaynlar,Ankara1978. Velidedeolu,H.Veldet,KanunlatrmaHareketleriveTanzimat,MaarifVek.Yay.,Ankara1940. Versan,Vakur,KamuYönetimiSiyasîvedarîTekilat,ktisadîveTicarîlimlerAkademisi,stanbul 1986. Yaltkaya,erafettin,“Tanzimat’tanEvvelveSonraMedreseler”,Tanzimat,C.1,MaarifMatbaas, stanbul1940. Yazan,Ü.Meriç,CevdetPaa’nnDevletveToplumGörüü,ÜlkenYaynlar,stanbul1992. Yein,Abdullah,YeniLügat,HizmetVakfYaynlar,stanbul1992. ZiyaPaa,“Hatrat(Tanzimat’nTenkidi)”,YeniTürkEdebiyatAntolojisiII.(haz.MehmetKap lan),.Ü.E.F.Yaynlar,stanbul1978. Zürcher,EricJ.,ModernleenTürkiye’ninTarihi,letiim,stanbul1993.



218 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3



TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS

THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH

Yl:2010,Say:3 Sayfa:219262

Year:2010,Issue:3 Page:219262



    KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADAIZLARINAÖZGÜSESLK FARKLILIKLARINKIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES   UfukDenizAÇI   Özet BumakaledeKrgzTürkçesininCalalAbadazlarileKrgzedebîdiliarasndakiseslikfarkllklarortaya çkarlmvebufarkllklarÖzbekedebîdiliilemukayeseedilmitir.GüneyKrgzazlargrubunadâhil olanCalalAbadeyaletindekiazlardagörülenfarkllklarnekseriyleÖzbekedebîdilindebulunanözellik lerleuyutuugörülmütür.19’uncuyüzylnsonlarndaÇarlkRusyayönetimitarafndanbalatlanve20’nci yüzyldaSovyetyönetimitarafndandevamettirilenpolitikalarneticesindesuniolarakoluturulmuTürk devletlerivelehçelerininaslndabirbütününparçalarolduu,dierpekçokbilimselçalmadaolduugibi bizimçalmamzdadabelgelenmitir.GünümüzdeartkayredebîdilleresahipolanKrgzveÖzbekTürk çeleri,ayndevletçatsaltndakalsalarvetekedebîdilikullansalard(Çaatayyazdilindeolduugibi), DouTürkçesininikiayrazolarakdeerlendirilmelerigerekecekti.Bugünsadecesnrlarlaayrlmbuiki Türkhalknnberaberyaayaninsanlar,dilözellikleribakmndanbirbirlerindenziyadesiyleetkilenmitir. GüneyKrgzazlarndakisesliközellikler,butezimizidorularniteliktedir.  AnahtarSözcükler KrgzTürkçesiCalalAbadAzlarKrgzEdebîDili,ÖzbekEdebîDili,GüneyKrgzAzlar,SesBilgisi  THECOMPARISONOFTHEPHONETICALVARIETIESOFDCALALABADACCENTSOFKYRGYZ TURKISHTOTHEUZBEKLITERARYLANGUAGE  Summary Inthisstudy,differencesbetweentheDcalalAbadaccentsofKyrgyzlanguageanditsliterarylanguageare revealedandthesedifferencesarecomparedtoUzbekliterarylanguage.Differencesobservedintheaccents oftheprovinceofDcalalAbad,includedintheSouthKyrgyzaccentgroup,areseentocorrelatewiththe characteristicsofUzbekliterarylanguage.Itiscertifiedinourstudyasinmanyotherscientificstudiesthat artificiallycreatedTurkishstatesanddialectsthroughthepoliciesinitiatedinthelate19thcenturybyRussian EmpireandcarriedonbytheSovietRuleareactuallyapartofawhole.IfKyrgyzandUzbekTurkishwith differentliterarylanguagestodayremainedunderthesamestateandusedthesameliterarylanguages(asin Chagataywrittenlanguage),theywouldhavetobecategorizedastwodifferentaccentsofEasternTur kish.Separatedbyonlyborders,themembersofthesetwoTurkishpeopleslivingtogetherwereconsiderably affectedbyeachotherasregardsthefeaturesoftheirlanguages.PhonologicalfeaturesinSouthKyrgyzaccent areinnaturetoverifythishypothesis.  KeyWords KyrgyzTurkishCalalAbadAccents,KyrgyzLiteraryLanguage,UzbekLiteraryLanguage,SouthKyrgyzAccents, phonetic

Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Öretim Üyesi. [email protected]

220 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

 I.GR I.1.CalalAbadEyaletiveDemografikYap: CalalAbad eyaleti 21 Kasm1939 ylnda kurulmutur. Eyalet, Krgzistan’n güneybatsndayeralmaktadr.Ferganavadisininkuzeyine,Aladatarafnayer lemitir. Doudan Narn, kuzeyden Talas, güneyden ve güneybatdan Özbeksitan’n Namangân, Andican eyaletleri ve O eyaletinin Özgön bölgesi ile snrdatr (KSA 1983: 3236). CalalAbad eyaleti bir dönem eyalet statüsünden çlarlp O’a balanmtr. Sovyetler Birlii dalp Krgzistan bamsz bir ülke olduktansonra(1991)CalalAbadbölgesineyenideneyaletstasüsüverilmitir. KrgzistanCumhuriyeti,BakentBikekdâhilsekizeyaleteayrlmtr.Paran teziçindeverilenisimler,oeyaletinmerkezehridir:1.Bikek(Bikek),2.Batken (Batken), 3. Çüy (Tokmok), 4. CalalAbad (CalalAbad), 5. Narn (Narn), 6. O (O),7.Talas(Talas),IskKöl(Karakol). CalalAbad eyaleti Aks, AlaBuka, BazarKorgon, Nooken, Suzak, ToguzToro, ToktogulveÇatkalolmaküzeresekizbölgeyeayrlmtr.AksbölgesindeAvletim, AkCol,AkSuu,CañCol,CergeTal,KaraCgaç,KaraSuu,KakaSuu,Kerben,Kzl Tuu,KoDöbö,Nazaraliyevyerleimbirimlerimevcuttur.AlaBukabölgesindeAla Buka, AkKorgon, AkTam, BirinçiMay, KökSerek, KökTa, Örüklü, Izar yerleim birimleri vardr. BazarKorgon bölgesi bünyesinde Akman, Arstanbap, Bazar Korgon,BeikCon,Keñe,KzlÜñkür,Mogol,Seydikum,TaldBulakadlarntayan birimleri barndrmaktadr. Nooken’de Aral, Bürgöndü, Dostuk, Mas, Mombekov, Nooken,Sakald,aydan;SuzakbölgesindeS.Atabekov,Bag,Barp,KaraAlma,Kara Darya,KökArt,Kurmanbek,KzKöl,KzlTuu,Lenin,Suzak,BaBulakveIryerle im yerleri vardr. TuguzToro bölgesinde Atay, KaraSuu, Kargalk, ToguzToro; Toktogul bölgesinde BelAld, CazKeçüü, KetmenTöbö, KzlÖzgörü, NiçkeSay, SarKam, Toluk, Torken, ÜçTerek, ÇolponAta yerleim yerleri bulunmatadr. ÇatkalbölgesindeiseKanKyaveÇatkalehirleribelirginikiyerleimmerkezi dir. Toktogul,CanCol,OktyabrveKaravangibidaeteklerineserpilmibölgelerde Krgzlarnnüfusyounluubirhaylifazladr(%87).AlaBukabölgesindebirkaç Özbekyerleimmerkeziolmasnaramen,Krgzlarnyounluuyineçounluk tadr.Özbekistansnrnayaknbölgelerde,meselaLenin,BazarKorgongibiyer lerde, Krgzlar çounlukta olmalarna ramen, nüfus oranlar nispeten azalr (%85)(Otorbayev1956:6567). YounlukolarakdahaseyrekyaadklarbölgelerdeKrgzlarnkonumalar dafarkllkgösterir.LeninbölgesininbatsndayeralanPaktabadbölgesi,Kokon KlakadlbölgemerkeziylesnrdaolanSakald’dakiStalinkolhozundabulunan Krgzlarnkonumalar,aynbölgenindaeteklerinedüenLeninkolhozundaki Krgzlarnkonumalarndanfarkldr.Özbekistan’ayaknbölgelerdekiKrgzlar,

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 221

ÖzbekTürkçesininbazsözcüklerini,sesveyapözelliklerinidillerindebarndrr lar. KrgzTürkçesininazlarndakifarkllklarbelirlerkensadecebölgeselözel liklerideilaynzamandaboyfarkllklarnveazlarndakoruduklarözellikleri degözönündebulundurmakgerekir.Budurumaengüzelörnek,güneyKrgzla rndanolançkilikboyudur. Bölgelere göre Krgz boylarnn yaadklar yerleri göstermek, çalmamz dahaanlalrklacaiçin,bellibalboylarveyaadklaryerleriaadavermeyi uygungördük. CalalAbadeyaletininbirincibölgesiolarakbelirlediimizKetmenTöbövadi sindeSayak,Saruu,Ktay(KaraKtay),Kutçu,Bag,Sarbag,Moñoldor,Azk,Cediger boylaryaamaktadr.Bölgeinsannnverdiiecereyegöre,Saruuboyunamen sup gruplar unlardr: Kürküröö, Teñesin veya Teñeçin, Satkey, Maçaktar, Tökö, Br Tökö. Sayak boyu ise Çakr Sayak, Seyit Sayak, Kölöp Sayak, Üçpöy Sayak, Tokmok Sayak, Camantk Sayak, Tüntöy Sayak, Kurman Koco, Öydöçöktü alt gruplarndan olumutur. Daha küçük gruplar ise unlardr: Kökümbay, Asan Tukumu, Sadr, Sargaka.Kutçu’yaiseTöböygrubudâhildir.Toktogulbölgesindepekçokboybu lunduu,bunlarnenbüyüününSayakveSaruuboylarolduugörülmektedir. Toktogulbölgesinde,GüneyKrgzistan’daheryeredalançkiliklerveBasz, Mungu boylar bulunmaz. Bölgenin merkezi olan Agronom’da Özbekler (Kocalar diyeadlandrlr.),Kagarllar,Ruslardayaamaktadr. ÜçTerekbölgesindeÇoñkoboyuyaamaktadr.Yerelhalkagörebuboyunsöz ustal ünlüdür. CañCol bölgesinde genellikle Saruular vardr. Karavan, Ala Buka,ÇatkalbölgelerindeSaruu,Bag,Kutçu,Ktay,Çerik,Moñol(Moñoldor)boyla r kark olarak bulunur. Sadece Tömönçekti boyu Karavan bölgesinde vardr. ToktogulbölgesindeÖydöçöktüadlboyadarastlanr.BuboyCumgalbölgesinde Öydöçektiadylabilinir.Yukardaadlarnverdiimizboylardnda,halknbilgi lerinegörebölgedeÇotkara,Kurmuu,Kalpak,Barn,Çiye,Atana,Sargaka,Ondokoy, Teñeçimadlküçükboylardavardr. KaravanbölgesiönceleriSaruuveBagadylaikibölümdenoluuyordu.Böl ge halk eskiden, Karavan’n bat tarafna Nayman bölgesi dermi. Bu bilgi bize, eskidenboyadlarnnbölgeadlarolarakkullanldngöstermektedir. AlaBuka bölgesinde genellikle Naymanlar, az sayda da Kañdlar bulunur. Çatkal’da Kpçaklara da rastlanr. Öte yandan Çatkal bölgesine snr olmalarna ramenAlaBuka,Karavan,CañColbölgelerindeKpçaklaryaamazlar. CalalAbad eyaletinin tam ortasnda yer alan Lenin bölgesinde Kulcgaç (Sayak),Cediger(Sayak),Orustar,Kutçu,ÇoñBag,BagveKpçakboylaryaamak tadr. BazarKorgonbölgesindeçounluklaMunduzboyununüyeleribulunur.Böl gedekiFrunzekolhozundaçkiliklerinbirbölümüolanKdralardavardr.Saylar azdrveazözelliiolarakçkiliklerinözelliklerinikorurlar.

222 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

SuzakbölgesindeBag,ÜçBagveKutçuboylaryaar.Ayrcabubölgeçki liklerinyounolarakyaadklaryerlerdendir. YineSuzakbölgesinekomuolanKögartderesiboyundakiOktyabrbölgesin deçounluklaBag,Baszboylaryerlemitir.BubölgedeartkçkiliklerinveKut çularntemsilcileriçokazdr. AlaBuka,BazarKorgonveSuzakbölgelerindeÖzbekveKrgzlarnkolhoz laryounluktaiken,OktyabrbölgesindeKrgzlar,RuslarveUkraynallar(%40) yaamaktadr. Görüldüügibi,Krgzboylarherbölgeyeyaylmdurumdadr.Budurum da boylarn az yaplar sadece çkiliklerde belirleyicidir. Dier boylar, bölgele rindekisesözelliklerineuyumsalamlardr(Bakinovavd.1958:59).  I.2.KrgzTürkçesininCalalAbadEyaletiAzlarHakkndaYaplanÇa l malar: 1946ylndabalatlanveOeyaletindekifolklorikmalzemeleritoplamayve bunlar üzerinden dil bilgisi çalmalar yapmay amaçlayan proje, CalalAbad eyaletindeki baz azlar hakknda bilgiler veren ilk bilimsel projedir. Bu proje dorudanCalalAbadeyaletindekiazlarayönelikbalatlmbirprojedeildir. OGovorloruadntayanprojemaalesefderlemeleryapldktansonrayarmb raklm,incelemelerbitirilmemivekitapolarakhazrlanpbaslmamtr. 1950’lerde Krgzistan’da balatlan az aratrmalar dorultusunda, Calal Abad eyaletindeki azlar hakknda çalmalar da balatlmtr. 1952 ylnda G. Bakinova’nnOktyabrbölgesihakkndayaptçalmalar(KrgzTilininOktyabr’ RayonununGovoruBoyunçaMateriallar,Frunze:TrudYALKrigizFANSSSR,v.III.) CalalAbadazlarnayönelikilkbilimselemektir. Bakinova’nn çalmasndan sonra, B.M. Yunusaliyev’in Krgz azlar hak knda yapt genel deerlendirmeler dikkati çekmektedir. Onun 1954 ylnda çkard Krgzstan Cogorku Okuu Caylarnn Filologiyalk Fakultetteri Üçün Krgz DialektologiyasBoyunçaProgrammave1956ylndaTilcanaAdabiyatnstitutudergi sinin VI. cildinde yaymlanan “K voprosu o formirovanii obçenarodnogo kirgizskogoyazka”adlmakalesi,KrgzazlarvedolaysylaCalalAbadaz larhakkndaçokdeerlibilgileriçermektedir.AyrcamakaledeÇatkalbölgesinde görülentuura//tuyrakullanmlarnnaçklandönemlibirbölümdevardr. C. Mukambayev’in Aks bölgesindeki CergeTal’da yaayan Krgzlarla ilgili aratrmas,bilimselmetotvemuhtevaolarakdikkatealnmasgerekendierbir çalmadr.1955ylndaKrgzTilininCergeTalGovoruadylabaslaneser(Frunze, KrgzSSRlimlerAkademiyasTilcanaAdabiyatnstitutu)sesbilgisi,ekilbilgisive sözcükbilgisihakkndadeerlibilgileriçermektedir. BakinovaveYunusaliyev’densonraE.Abduldayev’inÇatkalbölgesiazile ilgili çalmalar bilimsel deer tamaktadr. Abduldayev, 1954 ylnda bölgede derlemeleryapm,topladbilgilerisesbilgisi,ekilbilgisi,sözcükbilgisiaçsn

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 223

dan incelemi ve çalmalarn kitap hâlinde bastrmtr (Krgz Tilinin Çatkal Govoru, 1956, Frunze: Krgz SSR limler Akademiyas). nceleme bölümlerinin yan sraderlenenmetinlerdenbirbölümdekitabnsonunaeklenmitir. CalalAbadeyaletininsekizbölgesinidekapsayan,günümüzedeinyaplm en deerli çalmay 1955 ylnda Krgz SSR limler Akademiyas Til cana Adabiyat nstitutuyaptrmtr.EnstitününCalalAbadazlarnaratrmasiçinkurduu, G.Bakinova,S.KonduçalovaveS.Sdkov’danoluanekip,ikiylboyuncaeyalette derlemeler yapmtr. Yaptklar derlemeleri kâda geçirdikten sonra içinde ses bilgisi, ekil bilgisi, sözcük bilgisi ve metinlerden örnekleri ihtiva eden kapsaml bir çalma çkarmlardr. 1958 ylnda Krgz Tilinin CalalAbad Oblastnn Govorloru (1958: Frunze Krgz SSR limler Akademiyas, Til cana Adabiyat nstitutu yaynlar,)adylabaslaneser,bölgedekonuulanbütünazlarhakkndadoyuru cubilgileresahiptir.Çalmamzntemelinidebueseroluturmaktadr.  I.3.CalalAbadEyaletindekiAzlarnSnflandrlmas: CalalAbadeyaletindeyaayanKrgzlarnfarklazlarasahipolduklar,ya planbilimselçalmalarlaortayakonmutur.Bufarkllklargenelanlamdabölge sel etkenlerin eseridir. Sadece Suzak ve dier baz bölgelerde az sayda yaayan çkiliklerinazözellikleribölgeleregörefarkllkgöstermemekte,farklbölgelerde kendiboylarnaözgübirazlakonumaktadrlar. Eyaletin geneline yaylm belli bal boylar olan Bag, Basz, Ktay, Kutçu, Saruu,Moñol,Sayakboylarnnazözellikleriisebölgeleregörefarkllklargöste rebilmektedir. Söz konusu farkllklardan yola çkarak CalalAbad eyaletindeki azlarüçgrubaayrmakmümkündür: Birinci Grup (KetmenTöbö Grubu): Eyaletin kuzedousundaki KetmenTöbö vadisindeyaayanKrgzlarnazözellikleribalbanabirgrubuoluturur. kinciGrup(BatGrubu):EyaletingüneybatvebatsndayeralanÇatkal,Ala Buka,KaravanveCañColbölgelerindekiazlarikincigrubuolutururlar. Üçüncü Grup (Güneydou Grubu): Eyaletin güneyinde yer alan Lenin, Bazar Korgon, Suzak ve doudaki Oktyabr bölgesindeki azlar üçüncü grubu olutu rurlar(Bakinovavd.1958:13).  II.KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADAIZLARINAÖZGÜSESLK FARKLILIKLARINKIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES Çalmamzda,CalalAbadeyaletindekiazlarnKrgzedebîdilindenfarkl olan özelliklerini çkardk. Bu özelliklerinin Krgz ve Özbek edebî dillerindeki durumunutespitettikvearalarndabirmukayeseyapmayaçaltk.Mukayesemi zinazlarlailgilitemelini,1955ylndaCalalAbadeyaletindearatrmalaryapan ve1958ylndaKrgzTilininCalalAbadOblastnnGovorloruadylayaymlayanG. Bakinova,S.KonduçalovaveS.Sdkov’unçalmalaroluturmaktadr. 

224 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

II.1.ÜNLÜLER CalalAbad eyaletinin birinci bölümünde yer alan azlardaki (KetmenTöbö vadisindeki)ünlülerinyapsKrgzedebîdilivekuzeyazlarylaayndr.Bune denle, ünlüler bahsinde çounlukla ikinci ve üçüncü grupta yer alan azlarn farkllklarnadeineceiz. CalalAbad eyaletinin ikinci ve üçüncü grubunu oluturan azlarn ünlüler sistemi dokuz ksa, yedi uzun olmak üzere on alt ünlüden ve dört diftongdan olumutur(Bakinovavd.1958:23).Krgzedebîdilindesekizksa,altuzunünlü vardr(Kudaybergenov1980:15) Özbek edebî dilinde dokuz ksa, bir yarm uzun ünlü vardr (åäbdurahmanov1980:48).ÖzbekTürkçesininünlülersisteminiayrntlolarak deerlendirenVolkanCokun,ögitveortåqsözcüklerindeki/o/ve/ö/seslerininkör veoglånsözcüklerindeki/o/,/ö/’leregöredahakapalolduunubelirtmitir.Ayr cadüz/a/veyuvarlak/a/ünlülerininvarlnadikkatiçekmitir.Cokun,çada ÖzbekTürkçesindeonikiksaünlüvebiryarmuzunünlü(å)olduunusöyle mektedir (Cokun 2000: 3). Özbek edebî dilini temel aldmz ve yazl kaynak lardan mukayese yaptmz için Cokun’un ayrntl snflandrmasn çalma mzda temel almayacaz. Özbek Türkçesi yaz dilinde kullanlan dokuz ksa ve biryarmünlününvarlngözönündebulundurupmukayeseyapacaz.  Krgz,ÖzbekedebîdiliveCalalAbadazlarndakiünlülerunlardr:  KsaÜnlüler UzunÜnlüler Diftonglar

KrgzEdebîDili a,e,,i,o,ö,u,ü aa,ee,oo,öö,uu,üü 

ÖzbekTürkçesi a,ä,e,,i,o,ö,u,ü å 

CalalAbadAzlar a,ä,e,,i,o,ö,u,ü aa,ee,ää,oo,öö,uu,üü ow,öw,uw,üw

 Yukardakitablodananlalacaüzere,CalalAbadeyaletindekiazlarünlü lersistemibakmndanhemKrgzhemdeÖzbekedebîdilindenzengindir.Krgz Türkçesindekiuzunünlüler,ÖzbekTürkçesindeki/ä/sesininksaveuzunekliile KazakTürkçesindeskçakullanlandiftonglarbuazlardakullanlmaktadr.Ün lüler bakmndan CalalAbad eyaletindeki azlar, sanki bu eyaletin corafi ko numunuteyitederniteliktedir. II.1.1.Kaln/a/ünlüsü:Kaln,düzvegenibirsestir.CalalAbadazlarnda kullanlan/a/sesi,Krgzedebîdilindeki/a/sesiyleaynözellikleresahiptir:aç“aç, tokolmayan”,alakan“avuç”,alman“vergi,haraç”,kat“mektup”,kanat“kanat”vb. (KasapoluÇengel2005:42).Özbekedebîdilindekikaln,geni,düz/a/sesiilede aynözelliesahiptir:Îand“eker,Îarz “borç,alacak”,ÌaÎÎat“hakikat,gerçek” vb.ÖzbekTürkçesininalfabesistemindeki“A,a”harfiikisesikarlamaktadr.lki, yukarda tarifini yaptmz /a/ sesidir.kincisi ise/a/ ve /e/ sesinin ortasnda bir  sesolangeni,ince,açk,öndamakünlüsü/ä/sesidir(Reedov1959:114).

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 225

CalalAbad azlarnda /a/ sesi sözcüün her hecesinde bulunabilir: Balann sürötün gördük deyviz. “Çocuun resmini gördük diyoruz.”(AlaBuka, Moñol); kulag ker, ker gulak “kula sar, sar kulak” (CañCol, Saruu), Çavktn aldndadabirsuveret.“Çayrnönündebirsuveriyor.”(AlaBuka,Beçel). II.1.2.nce/ä/ünlüsü:Ksa/ä/sesinitelaffuzederkendilinucuöndiindibine deer. Dilin ortas biraz yukar doru kaldrlp, dudan uçlar iki yana yaylr. Azboluu/e/sesinintelaffuzunagöredahageni,/a/sesinegöredahadardr. ÖzbekTürkçesiedebîdilindeskçakullanlrve“A,a”harfiylegösterilir.Kr gzedebîdilindebusesyoktur.SadecegüneyKrgzazlarnda,ÖzbekTürkçesi ninetkisialtndakibölgelerdekullanlmaktadr. Krgzdiliningüneyazlarnkuzeyazlarndanayranenönemlisesözelli indenbiriolan/ä/sesi,KetmenTöbövadisindekiKrgzlarndnda,CalalAbad eyaletinde yaayan Krgzlarn azlarnda çokça kullanlr. /ä/ sesinin kullanm sklnagöreCalalAbadveOazlarnnhemenhemenbenzerözellikleresahip olduklarnsöyleyebiliriz. Bu ses, Özbek Türkçesinden baka dier Türk lehçelerinin (Azerbaycan, Ka zak,Özbek,Türkmen,Uygur,Tatar,Bakurt)edebîdillerindedevarolan,alfabe lerindeayrbirharflegösterilenbirsestir.KazakTürkçesinde/ä/sesi,yalnveya kök sözlerin ilk hecesinde, genellikle Arapça ve Farsçadan alnan sözcüklerde görülür. Eklerde ise yerini /e/ sesine brakr. Tatar, Bakurt Türkçelerinde bu ses Kazak Türkçesine göre daha çok kullanlr: bäri, ädet, sälem, sälemet, bälkim, bälki, tätti, ädebiyet, däpter, därece vb (TTAS 19791981, BTH 1993). /ä/ sesi Yeni Uygur TürkçesindeTatarveBakurtTürkçelerinegöredahafazlakullanlr:bäri(fayda), ädät//adät,salam//sälam,salamät//sälamät,bäklim//bälki,ädäpsiz,ädäbiyat,däricä, däptä(r)(Necip2008). KrgzTürkçesinde/ä/sesisadecegüneyazlarnaözgüdürvesözcüünher yerinde görülebilir. KetmenTöbö vadisinde yaayan Krgzlarn aznda /ä/ sesi çokyaygndeildir.Bunedenle/ä/sesininKetmenTöböKrgzlarnaözgübirses olmadn söylemek mümkündür. Bu bölgede belirli sözcüklerde rastlanmakta dr:Därininküçücetalvad.“lacngücüyetmedi.”Tegeleberbegilemundaydärvizdi, baldar ooruyt “Çocuklara sürekli karpuz vermeyin hastalanyorlar.”(Toktogul Töböy). Sovet ökmötü çkkandan giyin zälimder cok boldu. “Sovyet hükûmeti kurul duktansonrazalimleryokoldu.”(ToktogulKuçu).Açuuörügübar,tättiörügübar. “Eki erii var, tatl erii var.” Alardn bäri ketip kald. “Onlarn hepsi git ti.”(ToktogulSarttar). KetmenTöbö vadisiyle snr olan CañCol’da bulunan Esay kolhozundan Toktogul bölgesindeki evçenko kolhozuna göçen Krgzlarn aznda /ä/ sesi KetmenTöbö Krgzlarndan daha fazla kullanlr: Ärmiyege barp kerek. “Askere gitmekgerek.”Tookkäpä,“kümes”,kämpir“yalkadn”. CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügruplarnda/ä/sesiçokyaygnvebe lirgindir.Ayrca sözcüklerde anlamfarkllklarnada yol açar: ägät “su kanal” ~

226 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

agat “(su) akyor” ~ eget “(tohum) ekiyor”(LeninMoñol). Ägär “ayet, eer” ~ eger“eyer”(KaravanKuçu)vb. /ä/sesiCalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenbölgelereözgü birsestirvebütünsözcüklerde,eklerde,alntsözcüklerde,dierTürklehçelerin dengirensözcüklerde,RusçadanveRusçakanalyladierdünyadillerindengiren sözcüklerdebulunabilir. /ä/sesiÖzbeklereuzakbölgelerdeyaayanKetmenTöbövadisindeçoknadir kullanlrken,Özbeklereyakn,snrda,ÖzbeklerleberaberyaayanveyaÖzbek kolhozlarna yakn bölgelerde yaayan ikinci ve üçüncü gruba giren AlaBuka, Karavan,CañCol,Lenin,BazarKorgon,Suzak,OktyabrbölgelerindekiKrgzla rnazlarndaçokçakullanlr./ä/sesininCalalAbadeyaletindekiikinciveüçün cü grubuna giren azlarndaki kullanm ile Krgz edebî dilindeki ve Özbek Türkçesindekikullanmlaraadagösterilmitir:  II.1.2.a.Tekhecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm:1 CalalAbad (ikinci,üçüncügrup) därt käl käm kär näk päs säl,sälpäl

Krgz EdebîDili dart taz kem,az dülöy//kereñ//ker almurut capz az,salpal

Özbek EdebîDili därd tåz,käl käm,åz kär näk päs säl,sälpäl

Sözcüünanlam “dert” “kel,kellik” “az” “sar” “armut” “alçak,aa” “az,seyrek”

 II.1.2.b.kihecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm: CalalAbad (ikinci,üçüncügrup) cädräm äyran äyri kälä kämpir kämtik känäp kättä mälä mäydä nää pärdä säri älçä 1

Krgz EdebîDili cardam ayran ayr galo kempir kemtik kenep çoñ mala mayda naa parda sar alça

Özbek EdebîDili yårdäm ayrån//äyrän äyri käli kämpir kämtik känåp kättä mällä mäydä nää pärdä säriW ålçä

Sözcüünanlam “yardm” “ayran” “anadut,yaba” “galo” “kocakar” “eksiklik,noksan” “salamurgan” “büyük,iri” “koyukrmz,kumral” “ufak,küçük” “haha,esrar” “perde” “sar(renk)” “çul,birtürhal”

Burada ve dier konularda tablo hâlinde gösterilen örnekler, temel olarak u kaynaklardan yararlanlarak oluturulmutur: K.K.YUDAHN (1988) Krgz Sözlüü I-II (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yaynlar; Z.M. MÅRUFOV (Red.) (1981) Özbek Tilining zåhli Luäti I-II, Moskva: Rus Tili Näriyåti; G. BAKNOVA, S. KONDUÇALOVA, S. SIDIKOV (1958) Krgz Tilinin Calal-Abad Oblasnn Govorloru, Frunze: Krgz SSR limder Akademiyas Til cana Adabiyat nstitutu.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 227

tändir zärnä

dandr zarna

“tandr,ocak” “mideyanmas,safraçoalmas”

tändir zärdä

 II.1.2.c.Üçhecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm: CalalAbad (ikinci,üçüncügrup) bäräbär däriyä därväzä älbättä//älvättä ärä ärävä kästämä ökümät äkär

Krgz EdebîDili barabar darya darbaza albette ara araba kezdeme ökmöt eker

Özbek EdebîDili bäräbär//birUil där’yå därbåzä älbättä årä ärävä//arba gäzlämä//gäzmol Uukumät äkär

SözcüünAnlam “beraber” “nehir” “sokakkaps” “elbette,tabi” “ara” “araba” “manifatura” “hükûmet” “eker”

 II.1.2.ç.Eklerdeinceünlülerdensonra/ä/sesinerastlanabilir: CalalAbad (ikinci,üçüncügrup) cäkä därilärdi düynädän ätçän künäkär

Krgz EdebîDili caka darlard düynödön açtan künökör

Özbek EdebîDili yåkä dåriläri dünyådän åtçän günåhkär

SözcüünAnlam “yaa” “ilaçlar” “dünyadan” “atal,süvari,ataiyibinenkii” “günahkâr”

 II.1.2.d.CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenÇatkalazndada/ä/se siçokkullanlr(Abduldayev1956:3234): CalalAbad ÇatkalAz ädäm ämäl gämpir gäp käm käsäl mäktäp mäyli täläp

KrgzEdebîDili

ÖzbekTürkçesi

SözcüünAnlam

adam amal kempir kep kem kesel//ooru mektep meyli talap

ädäm ämäl kämpir gäp käm käsäl mäktäp mäyli täläp

“insan,adam” “i,faaliyet” “yalkadn” “söz,sözcük” “az” “hastalk” “okul” “arzu,istek” “talep,istek”

 II.1.2.e.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarndabaz /ä/sesleri,ÖzbekTürkçesindeki/å/sesineyakntelaffuzedilir: CalalAbad(ikinci,üçüncügrup) çäy dän däri kän ägird tä

ÖzbekEdebîDili çåy dån dåri kån ågird tå

SözcüünAnlam “çay” “tane,tohum;tahl” “ilaç” “kan(yaamsvs)” “örenci” “ta”

228 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

II.1.2.f. CalalAbad eyaletindeki ikinci ve üçüncü gruba giren azlardaki /ä/ sesi,sadeceKrgz,ÖzbekveÖzbekTürkçesikanalylaFarsçaveArapçadangiren sözcüklerdedeil;aynzamandaDevrim’densonraRusçadanalnansözcüklerde degörülür: Rusça

CalalAbad (ikinci,üçüncügrup) armiya ärmiyä banka pänke botinka pätiñkä brigadir pirgät çaynik çaynäk kartoka kärtikä kilogramm kilägiräm//kilä kolhoz kälhoz//kälkos maina mäiynä parnik pärnik

KrgzEdebî Dili armiya banka botinka brigadir Çaynik,çaynek kartoka kilogramm kolhoz maina parnik

ÖzbekEdebî Dili ärmiyä bänkä bätinkä//botinka brigädir çåynäk kärtåkä kilågrämm kolÌoz mäinä pärnik

SözcüünAnlam “asker” “ie,bardak” “potinayakkab” “grupefi” “çaydanlk” “patates” “kilogram” “Büyükdevletçiftlii” “araba;makine” “camekân,camlk;sera”

 II.1.3.Açk/e/ünlüsü:nce,düzvegenibirsestir.Dilucuöndileredeerve dudaklaratemasolmadansesçkarlr./a/sesineoranlaçeneçokaçlmaz.Krgz veÖzbekedebîdillerindeki/e/sesiileayndr:et“et”,el“halk”,tez“tez,çabuk”,ee //egä“sahip,iye”vb. CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Aylayn,kaglayn degen sös baldard erkeletkende däyima oozdon çga veret. “Canm, tatlm, güzelim sözleriçocuklarseverken,onlarokarkenherzamansöylenir.”(AlaBuka,Kuçu). Dooumepkelveyt.“Sesimdüzelmiyor.”(BazarKorgonMunduz). II.1.4.Açk//ünlüsü:Kaln,düzvedarbirsestir.Sesçkarlrkendudakdev redkalr.Dilgeriyeçekilirvedilinucuöndileredemez.Çenegeniaçlmaz. KrgzveÖzbekedebîdilllerindeki//sesigibidir.ÖzbekTürkçesinde“ , ”harfi hem/i/hemde//sesinigöstermekiçinkullanlr.“ , ”harfi/Î/,//ve/Ì/ünsüz leriylebirliktekullanldnda//sesinigösterir:Wårn“karn”,ylW“at,ylk”,WrW “krk(40)”,tolW“dolu”vb. CalalAbad azlarnda sözcüün her yerinde kullanlr: Ilay katp kavlasn. “Çamurabulamasn.”Menmiymandarmenenbolupkaldm.“Benmisafirlerlekal dm.”CiydebütKpçak,arasndagmäydesibaru,köpçülügüKpçak.“Hünnaplarn hepsi Kpçak cinsi (iri), aralarnda ufa var ama çou Kpçak cinsidir.”(Suzak Bag). II.1.5.Açk/i/ünlüsü:nce,düzvedarbirsestir.Sesçkarlrkendilönedoru uzatlr,dilucuöndileredeer.Çeneçokaçlmaz.KrgzveÖzbekTürkçesindeki /i/sesigibidir.KrgzveÖzbekyazdilinde“ , ”harfiilegösterilir.ÖzbekTürk çesinde bu harf ince ünsüzlerle kullanldnda /i/ sesini gösterir (Reedov 1959:131):kii“kii,insan”,ti“di”,til“dil”,i“i”,bilim“bilim,bilgi”vb. CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunur:Cünbolsodag,paUta bosodag,känäpbosodagiyikeçozuviyriyt“Yünolsun,pamukolsunketenolsun

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 229

ile ip hâline getiriyor.”(LeninCediger). Bu kiinin eiginde ceti cl cürdüm. “Bu kininkapsndayediylçaltm.”(KaravanBag). II.1.6.Dudakünlüsü/o/sesi:Kaln,yuvarlakvegenibirsestir.Busesçkar lrken dudakiirilip yuvarlanr. Dil geriye doruçekilir. Krgz veÖzbek edebî dillerindeki /o/ sesi gibidir. Krgz Türkçesinde “O, o” harfiyle gösterilir. Özbek Türkçesinde“, ”harfiylegösterilir.“, ”harfihem/o/hemde/ö/seslerinigös terdiiiçin,yazdakalnünsüzlerleberaberkullanldnda/o/sesinikarlar:oW “ok”,soWr“kör”,çoçka“domuz”,Woz“kuzu”,Soråz“horoz”vb.(Mirzayev1970: 60). CelalAbad azlarnda sözcüün her hecesinde bulunur: orpo glp turup, nantuurayt,nanorpodepkoyot.“Çorbayapldktansonraekmekdoranr,(bu na) ekmek çorbas denir.” Kudu oo sozogluk, makst oo sozogluk. “O tpk Suzakllargibi,MakstdaSuzaklgibi.”(SuzakSarttar). II.1.7.Dudakünlüsü/ö/sesi:nce,yuvarlakvegenibirsestir.Sesçkarlrken dudak yuvarlanr ve iirilir, dilin ucu ön dilere dayandrlr. Krgz ve Özbek edebîdilindeki/ö/sesigibidir.KrgzTürkçesinde“ ,”harfiyle,ÖzbekTürkçe sinde“, ”harfiylegösterilir.Buharfhem/o/hemde/ö/seslerinigösterdiiiçin, yazda ince ünsüzlerle beraber kullanldnda /ö/ sesini karlar: kök “mavi”, köl “göl”,hökiz“öküz”vb.Yazdabuharfinnaslokunacaünsüzlerdençkarlam yorsa, metindeki anlamdan yararlanlr: öç “öç”, söz “söz”, tö “dö, bar”, tört “dört”vb.(Mirzayev1970:6061). CalalAbad azlarnda sözcüün her hecesinde bulunabilir: Sovet ökmötü çkkandn giyin zälimder cok boldu. “Sovyet hükûmeti kurulduktan sonra zalimler yok oldu.” (ToktogulKuçu). Banan öydö çgat “Bandan (daha) yukar çk yor.”(ToktogulSayak). II.1.8.Dudakünlüsü/u/sesi:Kaln,yuvarlakvedarbirsestir.Dilgeriyeçeki lir ve dudan yardmyla ses çkarlr. Bu ses çkarlrken dudak daha etkindir. Yanakdaraltlr.KrgzveÖzbekTürkçesindeki/u/sesigibidir.KrgzveÖzbek yazdilinde“,”harfleriylegösterilir.ÖzbekTürkçesindebuharfaynzamanda /ü/sesinidekarladiçin,kalnünsüzlerleberaberkullanldyerlerde/u/sesi nikarlar:buWa“boa”,suyW“sv”,uyW“uyku”vb.(Mirzayev1970:61). CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Asruylarorudan sow “u sralar srlar hastalktan kurtuldu.”(KaravanSaruu). Biyerde negizinen Kutçucaayt“BuralardaeskidenberiKutçuboyuyayor.”(LeninKutçu). II.1.9. Dudak ünlüsü /ü/ sesi: nce, yuvarlak ve dar bir sestir. Dilin ucu öne doruuzatlrvedilöndileredayandrlaraksesçkarlr.Dudakçokyuvarlanr ve büzülür. Krgz ve Özbek Türkçesindeki /ü/ sesi gibidir. Krgz yaz dilinde “Y,”harfiyle,Özbekyazdilinde“,”harfleriylegösterilir.ÖzbekTürkçesinde buharfaynzamanda/u/sesinidekarladiçin,inceünsüzlerleberaberkulla nld yerlerde /ü/ sesini karlar: küz “güz”, küçük “”, küç “güç, kuvvet, zor”, bügün “bugün” vb. Harfin hangi sesi karlad ünsüzlerden anlalmad du

230 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

rumlarda, metindeki anlamdan yararlanlr: üy “ev”, ün “ses”, cün “yün” vb (Mirzayev1970:62). CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Süttönmunogual t yüz elüw litir, rayonduku toguz yüz elüw litir, uundan akandan giyin määnetine çavandargaitöwçülörgöberet.“Buradakisütaltyüzellilitredir.Bölgedekidokuz yüz elli litredir. Fazlasn emeine göre çobanlara ve içilere veriliyor.” Cügörü “msr”(KaravanSaruu).  II.2.UZUNÜNLÜLER Krgzedebîdilindevekuzeyazlarndaaltuzunünlüvardr:/aa/,/ee/,/oo/, /öö/, /uu/, /üü/. Bu uzunluklar, sözcüün anlamna etki ederler: tala “soymak, yamalamak”,talaa“bozkr,çöl,tarla”;cek“husumet,nefret”,ceek“kenar,ky”;en “genilik, en”, een “ssz”; sol “sol yan, sol taraf”, sool “tükenmek, kurumak”; or “çukur, hendek”, oor “ar”; kön “mein, sahtiyen”, köön “gönül”; suk “kskanç, haset”,suuk“souk”;cün“yün”,cüün“eklemyerleri”vb.(Dykanov1959:50). KrgzTürkçesindekiuzunünlülerinçounluuaslîdeil,ikinciluzunluklar dr(KasapoluÇengel2005:44).YazdiliolarakkullanmhenüzyeniolanKrgz Türkçesi,konumadilindekibazünsüzlerindüürülmesiyleuzunünlülertüret mitir.ÖzbekTürkçesindebuünsüzlerdüürülmediiiçinuzunünlüleroluma mtr. KrgzTürkçesinde/e/sesininbulunduuhecelerde/y/,/g/,/h/seslerinindü ürülmesineticesindeuzun/ee/ünlüsüolumutur:eer(Kr.)//ägär(Özb.)“eyer”, eek (Kr.) // iyäk “çene”, meer (Kr.) // mehr (Özb.) “mehir”, meenet (Kr.) // mehnät (Özb.)“azap,mihnet”vb. KrgzTürkçesinde/ü/sesininbulunduuhecelerde/y/,/g/,/v/seslerinindü ürülmesineticesindeuzun/ee/ünlüsüolumutur:döö(Kr.)//dåv(Özb.)“dev”, sööm(Kr.)//sugäm(Özb.)“kar”,töö(Kr.)//tüyä(Özb.)“deve”,köö(Kr.)//küyä (Özb.)“kurum,is”,cöö(Kr.)//yayåv(Özb.)“yayan”vb. KrgzTürkçesinde/a/sesininbulunduuhecelerde/h/,//,/v/seslerinindü ürülmesineticesindeuzun/aa/ünlüsüolumutur:boo(Kr.)//bå(Özb.)“ba”, booz(Kr.)//boåz(Özb.)“boaz”,ooz(Kr.)//åz(Özb.)“az”,muzoo(Kr.)//buzåW (Özb.)“Buza”vb. KrgzTürkçesinde/a/sesininbulunduuhecelerde,busestensonraki/v/sesi düürüldüündeuzun/oo/ünlüsütürer:doo(Kr.)//dåv(Özb.)“dava”,coop(Kr.) //cävåb(Özb.)“cevap,yant”,ooWat(Kr.)//åvWat(Özb.)“yemek”vb. KrgzTürkçesinde//,/i/,/u/,/ü/ünlülerininbulunduuhecedekisözsonuÎ /k,g/seslerinindümesineticesindeuzun/uu/veuzun/üü/ünlülerioluur: açuu(Kr.)//aççW(Özb.)“açk”,ayuu(Kr.)//ayW(Özb.)“ay”,Woyuu(Kr.)//WoyuW (özb.) “koyu”; tirüü (Kr.) // tirik (Özb.) “diri, canl”, keçüü (Kr.) // keçik (Özb.) “Ir maktakardankaryageçilecekyer,geçit”,kiçüü(Kr.)//kiçik(Özb.)“küçük,kü çücük”vb.(Kudaybergenov1980:1837).

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 231

A.N. Kononov Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazka (Moskva,1960)adlçalmasndaÖzbekTürkçesindeaslîuzunünlülerinolmad n,ikinciluzunluklarniseüçekildeolutuunugöstermektedir: a. Arapça ve Farsçadan alnan sözcüklerdeki ayn ve hemzenin düürülmesi neticesindeoluanuzunünlüler:da‘va>davå“dava”,f‘il>fääl“i,eylem”,te’s r> tääsir“etki,tesir”,te’m n>täämin“temin”vb. b. Alnt sözcüklerde ünlülerden sonraki h sesinin düürülmesiyle oluan uzunünlüler:ehr>ähär>äär“ehir”,seSer>sähär>säär“seher”,zehr>zähär> zäär“zehir”vb. c.Söziçivesonundakidiftonglarnuzunünlüyedönümesiyleoluanlar:oWuv >oWuu“okuma,okumak”,sovuW>soouW“souk”vb. Kononov’un gösterdii uzunluklar Özbek edebî dilinde deil, çeitli azla rndabulunanuzunünlülerdir(Dykanov1986:34). ÇadaÖzbekedebîdilindeyarmünlüdenilen/å/sesindenbakauzunünlü yoktur.GenellikleArapçaveFarsçadanalnansözcüklerdekiuzunluklarkarla yanbuses,Krgzedebîdilindeuzunünlüleredenkgelir: SözcüünKökeni Farsçad n > Farsçan m> Arapças ‘at> Arapçama‘ rif> Arapçateb >

ÖzbekEdebîDili dånä nåm såät mäårif täbå

KrgzEdebîDili daana naam saat maarif tabaa

 /å/sesigüneyKrgzazlarndavarolanbirsestir.CalalAbadazlarndada buseseyaknuzun/ää/sesiile/ä/sesiarasbirseskullanlr(bk./ä/sesi).Buses güneyKrgzazlarnaÖzbekTürkçesininetkisiylegirmitir:caza(edb.dil.)//cäzå (az)“ceza”,dar(edb.dil)//dår(az)“daraac”,adam(edb.dil)//ådäm(az)“kii, insan”; ant (edb.dil) // ånt (az) “yemin, ant”, ta (edb.dil) // tå (az) “ta”, bay (edb.dil)//båy(az)“zengin”vb. /å/ünlüsüdnda,CalalAbadeyaletindekiazlardagörülenuzunünlüleriki grubaayrlmaktadr:“açkuzunluklar”,“dudakuzunluklar”.   II.2.1.AçkUzunÜnlüler: II.2.1.1. CalalAbad Eyaletinin Birinci Grubunu Oluturan Azlardaki Açk Uzun Ünlüler: II.2.1.1.a.CalalAbadeyaletininbirincigrubunuoluturanKetmenTöbövadi sindeki Krgzlarndilindeki “açk”ve “dudak” uzunluklar, Krgz edebî dili ve kuzeyazlarndakigibidir:Kavanaakit“srgan”,Egintalaas.“Ekinekilentar la.”Sanaabaspcüröt,oybaspcüröt.“Düünüp,fikirtartpduruyor.”Kstnbalas ceendeyt.“Kzkardeininçocuunayeendiyor.”(ToktogulKtay).Murapsuunun banagetti,Murapaltnbanagettideyt“Muratsuyunbanagitti,Murapbüyük

232 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

kanaln bana gitti, diyor.” (ToktogulSarttar). Getgen gii cüs bolso, carm gelse, elüüsügeldideyvista“Gidenleryüzkiiise,yarsgeldiinde,ellitanesigeldi,diyo ruz.”(ToktogulKtay). II.2.1.1.b. KetmenTöbö’de yaayan Krgzlardaki açk ve dudak uzunluklar IskKölKrgzlarnnkullandgibidir:köörük“demircikörüü”,zaattayt“iz zetikramdabulunuyor”,köpüröö“köprü”vb.(Bakinova1955a:38). II.2.1.1.c.CalalAbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzla rnda An +AAk, E+gEn sfatfiil ekleri ile oluturulan sözcüklerde uzun ünlüler son hecede (kavanaak, tavanaak, bereneek gibi), IskKöl aznda ise ikinci hecede bulunur (Bakinova 1955a: 39). Edebî dildeki kullanmda ekte uzunluk yoktur (Kudayvergenov1980:231):süzöönökuy“boynuzlatoslayaninek”,süzöögön“tos vurmay seven koyun”, teveenek at “tekmeleyen at”, köröögön “iyi gö ren”(Bakinovavd.1958:31). II.2.1.1.ç.Dierikigrubaoranla,CalalAbadeyaletininbirincigrubunuolutu ran KetmenTöbö vadisindeki Krgzlarn dillerinde uzun /ää/ ünlüsü sayl söz cüklerde vardr. Krgz edebî dilinde bu uzun ünlü yoktur: Akld däänä deyvis. “Akl, zeki diyoruz.”. Alardn bääri getip kald. “Onlarn hepsi gitti.” Oy kääpir, gaydabarasñdep,ayuununadlnaçktm.“Oykâfir,nereyegidiyorsundiyipaynn karsna çktm.” Därviz tättü irin eken deyviz. “Karpuz tatal, ho imi diyo ruz.”Däämiirinekendeyviz.“Yemeitatlymdiyoruz.”Näälätcaman.“Naalet kötü(ey).”Määsi/määzi“Mestvegalou.”(ToktogulSarttar). II.2.1.1.d. KetmenTöbö vadisindeki Krgzlarn dilinde uzun ünlülerin ksal dörneklerdevardr.Buörnekleredebîdildegörülmez:kaçanakuy“(sürüden) kaçan sr”, kavanak it “srgan köpek”, cügörü arçp… “msr temizle yip…”(ToktogulTöböy). Elü kiyla bata tugan ökmöttün gav “Devletin torbasna elli kilogramsyor.”(ToktogulKaraSokuçu). II.2.1.1.e. Pepee gelen iki sözcüün birincisinin sonu uzun ünlü ile bitiyor, ikincisözcükünlüilebalyorsa;ikincisözcüünbandakiünlününetkisiyle,ilk sözcüün sonundaki uzun ünlü ksalr. Bu özellik edebî dilde görülmez. Sadece konumadilindegörülmektedir:taruaydaçu“Darekti.”,arpaaydaçu“Arpaekti.”, konogaydaçu“talyandarsekti.”(ToktogulSayak). II.2.1.2. CalalAbad Eyaletinin kinci ve Üçüncü Gruplarn Oluturan Azlardaki AçkUzunÜnlüler: II.2.1.2.a.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügruplarnoluturanazlar dakullanlanaçk/aa/,/ee/ünlüleri,Krgzedebîdilivekuzeyazlarndakiözel liklere sahiptir: ayuu, ayuunun balasn kördük deer elek. “Ay ve aynn yavrusunu gördük,diyedüündük.”Titeekat“dileyenat”,teveelat“Tepikleyen,çiftevu ranat”,Kaçaaguy“(sürüden)kaçansr”,uruçaakayal“kavgackadn”(Lenin Kuçu). Beenin sütü “aygrn sütü”. Eek “çene”, ceek “kenar, ky”. Oozoozuna tiybegen,eegeeginetiybegensüyleek“Azazna,çenesiçenesinedemeyengeve ze.”(SuzakKuçu).Saarmenengeldi“Sehervaktigeldi.”(AlaBukaBag).Saançlar

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 233

süt saap aluwga tiyi “Süt saan kadnlarn südü samas gerekir.” (CañCol Saruu). II.2.1.2.b.Krgzedebîdilindeolmayan,CalalAbadeyaletininikinciveüçün cü gruplarndaki azlara özgü /ää/ ünlüsü, her iki grupta da benzer özellikleri sergiler. Edebî dilde bu sesin karl uzun /aa/ ünlüsü, Özbek Türkçesinde ise yarm uzun ünlü /å/ sesidir: Burunza äär deyvis ta. “Frunze’ye ehir diyoruz.” Määlimät“bilgi”,määlim“bilinen,belli,malûm”.lgärimäälda“öncekizaman larda”. Täärät alat ta “Abdest alyor.” (LeninKuçu). Bir säät däm aldk “Bir saat dinlendik.”(BazarKorgonMunduz). Iylaak bala, mitääm bala deyviz “Çok alayan çocuaaçkgöz,kurnazçocukdiyoruz.”(SuzakBag). II.2.1.2.c.kinciveüçüncügrubagirenazlardaaçkuzun/aa/,/ee/ünlüleri ninksasöylendiiörneklerdevardr:Çnarterekcaynknbäindädänituraveret, karcagçadelevolot,ktadelevolotdäni.“Dakavannyazn,knbandatohu mu duruyor. Kn kar yaana kadar da duruyor.” (BazarKorgonMunduz). Kaçaganuy,umuydeyvis“(Sürüden)kaçansrakurnazsrdiyoruz.”(Lenin Munduz). Tavagan gii “Hazrcevap kii”. Sat alt, segizder uwakta i çgp kald “ Saatalt,sekizsularndaibitti.”(LeninOrustar).Meviz(edb.dil:meebiz)(CañCol Saruu).Birnerseemp…“Bireyiemip…”(edb.dil:eemp)(AlaBukaKtay).Kesi“ba zs”(edb.dil:keesi)(AlaBukaMoñol). Benzer özellik O azlarnda da vardr: Ar tamn prp, pit däriniduz sevip pitinöltüröm,emesemölüpölüpkalatede“Yaadbütünyeritemizleyipbitilacn, tuzuserpipbitiniöldürüyorum.Yoksaölüpgider.”(Bakinova1955b:28). II.2.1.2.ç. CalalAbad eyaletin ikinci, üçüncü grubuna giren azlardaki açk uzun/ee/ünlüsüherzamanuzunsöylenmez.Bazenünlülerinarasndabulunan /g/, /y/ sesleri düürülmeden söylenir: Uulum öydün egesi (edb.dil: eesi) “Olum evinsahibidir.”(AlaBukaKtay),Egerdi(edb.dil:eerdi)abdansazglasz,kupaegerdi tokuysus, basmayld tartass “Eeri çok güzel yapyorsunuz, ho eyer dokuyorsu nuz. Eyer üzerinden geçen kolan çektiriyorsunuz.” (LeninKuçu). Suu meylüün (edb.dil:meelün,melüün)bolupkalptr.“Sudurulmu.”Meye(edb.dil:mee)ekibölü nüpkald“Beyinikiyeayrld.”(KaravanBag).  II.2.2.UzunDudakÜnlüleri: II.2.2.1.DudakünlüleriCalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagiren azlarnda,edebîdildeolduugibiuzunünlülereklindesöylenir:Taoor.“Ta ar.”Biyerlerdemal:tööbolot,clkbolot,koy,eçkibolot“Buralardakievcilhayvanlar deve, at, koyun ve keçidir.” (AlaBukaKuçu). Kartökönü tuurayvs, kuuravs. “Papatesidoruyoruz,kurutuyoruz.”Kuuraybicerdecok“Kuray(içikofbirbitki) buralarda yok.” (KaravanÇotkara Bag). Et köp bolso, külçötay tuurayt ta. Etti da tuurayt.“Etçoksa,küçükÖzbekekmeigibidoruyor,etidedoruyor.”Tuura aytvatr.“Dorusöylüyor.”Unducuurupkamrglat“Unuyouruphamurhâline getiriyor.” (CañColSaruu). Öödö çk balam. “ yile yavrum.” Küyöögö bergen

234 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

kzgaçaçpäpüktünsegiz,ontalduusuntakkan“Gelinolankzasaçsaçannsekizon tanesinitakt.”(BazarKorgonMunduz). II.2.2.2.EskiTürkçedönemineözgü–Ig/Ikekleri,çadaKrgzedebîdilinde –g/ksesleridüürülüpuzunünlüeklindekullanlr.FakatOazlarveCalal Abad’nikinci,üçüncügrubunagirenazlardahembueklerhemdeuzunluklar kullanlr: Açg (//açuu) alma degende… “Eki elma dediinde…”(CañColSaruu). Cuda, kara suuk katg (//katuu). “Son derece sert kara souk.” Ellik (//elüü) “elli (50).” (LeninMunduz). Savz, pyaz aka salavz, koyuk (//koyuu) bolso yam salavz, suyukookatbolsoyamsalavz“Havucu,soanyemeekatarz.Katyemekolsada svyemekolsadakatarz.”(BazarKorgonMunduz).Kattk(//katuu)birnesrebolot. “Sertbireyolur.”Dänicudakatg(//katuu)bolot“Tohumuçoksertolur.”(Suzak Kuçu). II.2.2.3.CalalAbadazlarnnikinciveüçüncügrubunda,dudakünlüsüses lerinortasndabulunan/g/sesininkorunduuvedüürüldüüörneklerberaber kullanlr.Edebîdildesadeceuzunünlüekillerikullanlr:Basmaçlarçkkanuvakta tündesibaylarözününuglun…(//uul)“syanclarnolduuzamandazenginlergece leyin kendi oullarn… (LeninBag). Biröün niçke, biröün cogon (//coon) deyvis, ononunkolucogon(//coon)ekendeyvis“Birineincedierinekalndiyoruz.Onuneli kalndiyoruz.”(SuzakKuçu).  II.3.DFTONGLAR ÖzbekTürkçesiedebîdilindemåÎmastarekiKrgzTürkçesinde–oo/öö, uu/üüeklindekullanlr.CalalAbadazlarnda–ow/öw,uw/üwdiftonglar mastarekigörevindedir.EskiTürkçedekiau/egüekleriÖzbekTürkçesinde–k /åv, Krgz edebî dilinde –oo/uu, CalalAbad azlarnda ise –ow/öw ekline dönümütür. BuözelliklerbakmndanCalalAbadazlarKrgzedebîdiliveÖzbekedebî diliarasndabiryerdebulunur. II.3.1.CalalAbadeyaletininikincigrubunagirenazlarndadudakuzunluk larylabirliktedudakdiftonglar(/ow/,/öw/,/uw/,/üw/)dakullanlr.Krgzedebî dilindediftongyoktur.Diftonglarnyerineuzunünlülerkullanlr(/oo/,/öö/,/uu/, /üü/).DiftonglarCalalAbadeyaletininbirincibölgesiolanKetmenTöbövadisin deki Krgzlara ve üçüncü gruba giren azlara özgü bir özellik deildir. Krgz azlarndauzunünlülerdiftonglaraoranladahabasknolarakkullanlmaktadr. CalalAbad (kincigrup) açuw altow auw aydow aytuwçu ayuw

KrgzEdebîDili

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

açuu altoo auu aydoo aytuuçu ayuu

äççW åltåv åmåW aylamåW aytmåWçi äyW

“hiddet,öfke;ac” “alttane” “geçmek;geçit” “kovma,kovalama” “hikâyeanlatc,konumac” “ay”

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 235

belbow beöw biröw calkow caylow celbow

belboo beöö biröö calkoo cayloo celboo

belbå beåv biråv tänbäl,iyåWmäs yäylåv (yel)bå

cetöw colovçu çulgow darow egüw eköw elüw izildöw kançow ktow kiçüw korow kösöw

cetöö colooçu çulgoo daroo egüü eköö elüü izildöö kançoo ktoo kiçüü koroo kösöö

yettåv yolåvçi çulamåW därråv ekmåW ikkåv ellik izlämåW  Wlåv,WlåW kiçik Worä 

küyöw muzow okuw sakow saktow sow suw aylow tanow taruw tirüw tow törtöw töw tüzüw uluw uruw üçöw üzüw

küyöö muzoo okuu Sako saktoo soo suu ayloo//sayloo tanuu taruu tirüü too törtöö töö tüzüü uluu uruu üçöö üzüü

küyåv buzåW oW,oWmåW såWåv saWlamåW så,esän suv säylåv inkår tarW tirik tå törtöw tüyä tüzüv ulu uru üçåv uzmåW

“kuak,kemer” “betane” “birtane” “tembel” “yaylak” “Rüzgâr ba, Krgz çadrlarnda rüzgârakarçadrtutanba.” “yeditane” “yolcu” “kuatma,sarma” “çabuk,tez” “tohumekmek,serpmek” “ikitane” “elli” “aratrma,inceleme” “bircilthastal” “klamak,klak” “küçük,yaçaküçük” “koyunal,barna” “ocak ateini kontrol etmek için kullanlandenek” “güveyi,damat” “buza” “okuma” “peltek,pepe” “koruma,saklama” “sa,esen” “su” “seçim,seçme” “inkâretmek” “dar” “diri” “da” “dörttane” “deve” “derleme,düzenleme” “büyük,ulu;ejder” “kabile,boy” “üçtane” “koparma,kesme”

 II.3.2. CalalAbad eyaletinin üçüncü grubunagiren azlarnda dudak uzun luklar baskn olarak kullanlr. Bununla beraber, ayn grupta yer alan Lenin, BazarKorgonbölgelerinde,ÖzbeklerlesnrolanyerlerdeveSuzakbölgesindeki çkiliklerdediftonglaradarastlanmaktadr:  CalalAbad (ÜçüncüGrup) aydow

Krgz EdebîDili aydoo

Özbek EdebîDili aylamåW

SözcüünAnlam “kovma,kovalama”

236 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

büröw cuw çöwöt

büröö cuu çööt

biråv yuvmåW 

darow krgowul owkat palow sowdager suw taruw tow uruw

daroo krgool ookat paloo soodager suu taruu too uruu

därråv Wråvul åvWat palåv sävdågär suv tarW tå uru

“biri,birtane” “ykamak” “yamur sularnn biriktii küçük oyuklar” “çabuk,tez” “sülünkuu” “yemek,a” “pilâv” “tüccar” “su” “dar” “da” “kabile,boy”

 II.3.3. Diftonglar sadece yaln veya kök sözcükte deil, eklerde de görülür: Onowçoñtowmunogueçkilüwdegentow.“Oradakibüyükda,itebukeçilideni lendadr.”Tämäkinitayarlapkoyduk,birinciüzüwnükütüpturavs“Türünühazr layp koyduk. lk kesimi bekliyoruz.” (AlaBukaKuçu). Cetimiten cetöwdü berdi. “Yetmitanedenyedisiniverdi.”Uulüçöwele.“Buüçüidi.”Törtöwgöcettiokoyt. “Dördüncüyeyedibenziyor.”(KaravanBag).Üçerkek,üçkzaltow“Üçerkeküç kzalttanedir.”(CañColSaruu). Benzerörneklerseyrekdeolsaüçüncügruptadavardr:büröw,ököw,üçöw, törtöw,beöw,altow,cetöw(LeninBag).Kariçegi“karnbarsak”,mayluwiçegi “yalbarsak”(BazarKorgonMunduz). II.3.4.Diftonglar,CalalAbadeyaletininikincigrubunagirenazlardabaskn olarak kullanlmaktadr. BazarKorgon ve Suzak bölgelerinde çok yaygn olan diftong kullanm, ikinci gruba giren dier bölgelerde daha seyrektir. Bazar KorgonveSuzakkadarolmasadaLeninbölgesindediftongkullanmAlaBuka veKaravanbölgelerinegöredahayaygndr. II.3.5. kinci ve üçüncü gruba giren azlarda dudak diftonglarnn ünsüzü (/w/ sesi) konuma dilinde düürülür. Bu durumda onlar tam diftonglara veya Krgzedebîdilindekidudakuzunluklarnadenkgelmez;ksadudakünlüsüola raktelaffuzedilir:Bororudegenkäsälbarele.“Karacierarsdenilenbirhastalk var.” Arpa, buuday, sulu yam aydayt, tölkü taru cok “Arpa, buday, yulaf ekiyor. Tohumluk dar yok.” (AlaBukaKuçu). Kzmn küyösü keldi “Kzmn damad geldi.”(LeninBag).Budayaydayt,taruparuooleleeginbat“Budayeker,dar mar gibi ekinler yetiir.” (BazarKorgonöydöçekti). Todun banda bolgon “Dan tepesindeolur.”(CañColSaruu). II.3.5. Krgz edebî dilindeki –uu+r eklerinin diziliinde görünen uzunluk, CalalAbad eyaletinin ikinci grubunda –u+y+r eklinde kullanlr. Bu kullanm ikinci grubu, birinci ve üçüncü gruptan ayran en önemli özelliklerden biridir: tuyra // tuura (Özb. Tor)“doru” (AlaBuka). Kuyruyvuz, kämpir menen kuyruyvuz,(Özb.Wavur)pravz.“Kzartyoruz,kocakarylakzartyoruz,piiriyo

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 237

ruz.” Kln suyruyt.(Özb. Suur) “Kln çekip çkaryor.” Bel oruwga tuz kuyrup tartçuele“Belarsnatuzkavurup(srtnaie)çekerdi.”(AlaBukaMoñol).  II.4.ÜNLÜUYUMU(DüzlükYuvarlaklk) Krgz Türkçesi edebî dili, bütün Türk lehçeleri içinde düzlükyuvarlaklk uyumuna en sadk olan lehçedir. Öte yandan Özbek Türkçesi edebî dilinde bu uyumunolmadngörüyoruz.GerekTürkçegereksealntsözcüklerde;sözcük kök ve gövdelerinde, eklerle kök ve gövde arasnda düzlükyuvarlaklk uyumu bozulmutur:ölik,hökiz,Woin,WorWnç,oyn,ögit,uzunlW,üzüksiz,uçi;Uuddi,håsl, isbåt,müdir,nåzik,müfti;turd,bolib,köz+i,pul+ning,yåmån+mivb.(Cokun2000: 2324). CalalAbad eyaletindeki azlarda düzlükyuvarlaklk uyumu temel olarak korunmaktadr.BuyönüyleKrgzedebîdilivekuzeyazlarylabenzeirler.Bu na ramen baz durumlarda düzlükyuvarlaklk uyumunun bozulduu bölgeler devardr:Cügen(cügön)salat,eertokumdusalpcudayamcazapalarele.“Gemigeçi rir, eyer takmn hemencecik yapar, takp çkverirdi.” üyler (üylör) “evler”, Cügürgen (cügürgön) bala kelatr. “Kouturan çocuk geliyor.” Kelin bolup tüken (tükön)cerivisüyer“Gelinolduumuzyerburasdr.”(AlaBuka,Moñol).Ömürde (Ömürdö)özübüzdündostuvuz“Ömürdebizimdostumuzdur.”(AlaBukaKuçu). Bizdinatabavavzkoygütken(kütkön)emes,karamal,clk,azraakeçkipeçkikütembiz (kütömbüz)“Bizimatalarmzdedelerimizkoyungütmemi.Sr,at,birazdakeçi falan güderiz.” (BazarKorgonMunduz). Ookatt üyden (üydön) barp içevis “Yeme imizi evde yeriz.”(LeninBag). Kara goyundümpüldek (dümpüldök) “kurt ve ko yunoyunu”(LeninKpçak).  II.5.ÜNLÜDEMELER CalalAbadazlarndabazünlülerinkendiaralarndadeitiklerigörülmü tür.BudeiimlerigruplaragöreayrpKrgzveÖzbekedebîdiliilekarlatrl mtr: II.5.1.BirinciGruptakiÜnlüDei meleri: II.5.1.1. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/u/ ilesöylenmektedir:  KrgzEdebîDili akn akr laaçn mkt mnday



CalalAbad Grup) akun akur laçun mktu munday

(Birinci ÖzbekEdebîDili åkn åUr låçin mWt bundåy

SözcüünAnlam “ozan” “son,nihayet” “doan(ku)” “kuvvetli,salam” “böyle,bunungibi”

238 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

II.5.1.2.Krgzedebîdilindebulunan“birok”sözcüündeki/o/ünlüsü,Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/a/ ilesöylenmektedir.BuözellikitibariylebirincigrubagirenazlarKrgzedebîdili ileÖzbekedebîdiliarasndabiryerdedir:birok(edb.dil)~birak(az)~biråW(Özb.) “ama,lâkin,fakat”. II.5.1.3. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /e/ ünlüsü, Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/a/ ilesöylenmektedir:  KrgzEdebîDili

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

dokument ekiaçekey kementay

CalalAbad (BirinciGrup) dokuman ekaçakey kemantay

dokumen,hüccät  

mektep

maktep

mäktäb

“dokuman,belge.” “ikiyeayrlm” “keçeden yaplan üst giyim.” “okul”

 II.5.1.4. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /a/ ünlüsü, Calal Abad eyaletinin birinci grubuna giren KetmenTöböKrgzlarnnazlarnda /e/ ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili çatak magazin medal

CalalAbad (BirinciGrup) çatek megezin medel

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

çatåW mägäzin medäl

“kavgac,kavga” “maaza” “madalya”

 II.5.1.5. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /ö/ ünlüsü, Calal Abad eyaletinin birinci grubuna giren KetmenTöböKrgzlarnnazlarnda /e/ ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili cügön cügörü übölük

CalalAbad (BirinciGrup) cügen cügeri üvelik

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

yügän mäkkäcuUåri oklåv

“oyan,gem” “msr” “oklava”

 II.5.2.kinciveÜçüncüGruptakiÜnlüDei meleri: II.5.2.1. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/a/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

cgaç cñaylak//clañayaW

CalalAbad (kinci,ÜçüncüGrup) yagaç cañaylak

yååç yälängåyåW

çgm mnakey

çgan manakey

çm mänäkey

“aaç” “baldr çplak, yaln ayak” “masraf,eksilme” “ite”

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 239

tkar

takar

täWari

“dar”

 II.5.2.2. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /a/ ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda//ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili akak badrañ karaiçegi tata tuura

CalalAbad (kinci,ÜçüncüGrup) akk badrñ kariçegi tta tur

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

åkik,kähräbå bådring içäk tälä tor

“kehrübar,akikta” “salatalk” “karnbarsak” “atmak,dlamak” “doru”

 II.5.2.3. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/u/ilesöylenmekte dir: KrgzEdebîDili

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

akn akr barkt çlgay(tur) ktt

CalalAbad (kinci,ÜçüncüGrup) akun akur barkut çulgay(tur) ktut

åkn åUr bärUt çula(tur) hiWçåWtut

mkt mnday

mktuu munday

mWt bundåy

“ozan” “son,nihayet” “kadife” “kuatmak,sarmak” “hçkrmak, hçkrk tutmak” “kuvvetli,salam” “böyle,bunungibi”

 II.5.2.4. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/i/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

Abdraym

CalalAbad (kinci,ÜçüncüGrup) Abdiräyim

Äbdirähim

çk ras

çik iräs

çiy//näm UåWiWåt//råst

“Abdurrahim, erkek ad” “nem,rutubet” “doru,hakikat”

 II.5.2.5. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /ö/ ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/e/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili cügön cügörü cürök çüpörök düynö kögüçkön köpürö künöö

CalalAbad (kinci,ÜçüncüGrup) cügen cügeri cürek çüperek düyne kögüçken köpire küne

ÖzbekEdebîDili

SözcüünAnlam

yügän cuUåri yüräk lätäpüttä//çüpräk dunyå käptär köprik günåh

“oyan,gem” “msr” “yürek” “paçavra” “dünya” “güvercin” “köprü” “günah”

240 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

kürök mürdö süzmö üzöñgü

kürek mürde süzme üzeñgi

küräk mürdä süzmä üzängi

“kürek” “kabir,mezar” “birpeynirtürü” “üzengi”

 II.5.2.6.. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /e/ ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/i/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili deyre eçnerse erece

CalalAbad (kinci,ÜçüncüGrup) deyri içnerse irece

Özbek Dili Wädär heçnärsä 

içege meyman

içegi miyman

içäk mehmån

Edebî SözcüünAnlam “kadar” “hiçbirey” “marangoz ve dülgerlerin çizgi yaptklar tebeirli ip; çrp,kaide.” “barsak” “misafir,konuk”

 II.6.ÜNSÜZLER ÖzbekTürkçesiedebîdilindekiünsüzlerunlardr:/b/,/v/,/g/,/d/,/c/,/z/,/y/, /k/,/l/,/m/,/n/,/p/,/r/,/s/,/t/,/f/,/Ì/,/ç/,//,//,/Ê/,/Î/,/ts/. KrgzTürkçesiedebîdilindekiünsüzleriseunlardr:/b/,/v/,/g/,/d/,/c/,/z/, /y/,/k/,/l/,/m/,/n/,/ñ//p/,/r/,/s/,/t/,/f/,/h/,/ç/,//,/ts/,/ç/. ki lehçe arasnda ünsüzleri gösteren harfler bakmndan farkllklar vardr. Krgz Türkçesi edebî dilinde “,” harfiyle gösterilen /ñ/ sesi, Özbek Türkçesi edebîdilindeÇaatayyazdiligeleneininetkisiyleikiharfle()gösterilir. Krgzedebîdilinde/g/ve//sesleritekharfle(,)gösterilirken,Özbekede bîdilindeikiharfle(/g/sesiiçin“,”,//sesiiçin“,”)gösterilir.Aynekilde Krgzedebîdilinde/Î/ve/k/sesleriiçintekharf(,)kullanlrken,Özbekedebî dilindeikiharf(/Î/sesiiçin“,”,/k/sesiiçin“,”)kullanlr. Krgz edebî diline Rusça sözlerin yazlm kanalyla giren “” harfi Özbek edebîdilininalfabesistemindeyoktur.Busesiçinikiharf( )kullanlr. Özbek edebî dilinin alfabe sistemindeki “!,"” harfi ve bu harfin karlad “Ê”sesiKrgzedebîdilindekullanlmaz. Ünsüzlerinsnflandrlmasherikilehçededeayndr: Tonlular: /b/, /c/, /d/, /g/, // (Krgz edebî dilinde harf yok ama ses var.), /j/ (Rusçasözcükleriçin),/l/,/m/,/n/,/ñ/(Özbekedebîdilindeharfyokamasesvar.), /r/,/v/,/y/,/z/. Tonsuzlar:/ç/,/f/,/Ì/,/k/,/Î/(Krgzedebîdilindeharfyokamasesvar.),/p/,/s/, //,/t/,/ts/,(Krgz/ç/),(Özbek/Ê/). Çiftdudakünsüzleri:/b/,/m/,/p/. Didudakünsüzleri:/f/,/v/. Dietiünsüzleri:/d/,/l/,/n/,/r/,/s/,/t/,/z/,/ts/. Dietiöndamakünsüzleri:/c/,/ç/,/j/,//,/ç/,/y/.

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 241

Öndamakünsüzleri:/k/,/g/. Artdamakünsüzleri://,/Ì/,//,/ñ/. Küçükdilünsüzü:/Î/. Grtlakünsüzü:/Ê/. KrgzveÖzbekedebîdilininalfabesisteminde/j/sesiiçinayrbirharfkulla nlmaz.kilehçededeözellikleRusçakanalylagirensözcüklerde“#,$”harfi/j/ sesinikarlar.ÖzbekTürkçesindeäcdär“ejder”,mücdä“müjde”sözcüklerindebu harf/j/sesineçokyakndr(Cokun2000:1118;KasapoluÇengel2005:5355). CalalAbadeyaletindekiazlardabulunanünsüzlerileKrgzedebîdilindeki ve kuzey azlarndaki ünsüzler temelde ayndr. Fakat CalalAbad eyaletinin ikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda,edebîdildenfarklüçünsüzsesvar dr:/w/,/Ê/,/Ì/. II.6.1.Çiftdudak/w/sesi: /w/sesiçkarlrkendudaklarbirbirinedeergibidurur.Dudaklaryuvarlanr, dilinortabölümüyukarkaldrlrveileridoruuzatlr.Hava,azboluundan szpçkar./b/sesinegöre,/w/sesiçkarlrkenhavadahaetkindir.KrgzveÖz bekedebîdilindebusesherhangibirharflegösterilmezvekullanlmaz. KrgzedebîdilindeRusçakanalylagirendidudak/v/sesivegüneyazla rndakullanlançiftdudak/w/sesivardr(Dykanov1986:61).ÖzbekTürkçesinde deRusçakanalylagirendidudak/v/sesi(vagon,arUivvb.)ileArapçaveFarsça alnt sözcüklerden giren çift dudak /w/ sesi mevcuttur. Ancak edebî dilde çift dudak ünsüzü, didudakünsüzü eklinde telaffuz edilir ve yazdilinedede bu ekilde gösterilir. Azlarda ise çiftdudak ünsüzünün kullanm korunmaktadr: wåUt “vakit, zaman”, dåwål “davul”, kåwn “kovun” vb. (åäbduräÊmänov 1962: 79). BusesKrgzTürkçesindegüneyazlarnaözgübirsestir.CalalAbadeyale tininikinciveüçüncügrubunagirenazlarndaanlamfarkllklarndadaetken dir:wak“zaman,vakit”,bak“ba,bahçe”. CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenazlardadiftongbelirginolma d için /w/ sesi genellikle söz banda görülür. Kuzey Krgz azlarndaki gibi kullanmlarnadarastlanabilir. CalalAbadeyaletininbirincigrubunuoluturanazlardakiToktogulveÜç Terekbölgesindeki;ikinciveüçüncügrubagirenbütünazlardakidiftonglarda bulunur: Oonun birtuugan ecesi bolom, menen küçüw. “Onun ablasym, benden küçük.”Celbowüydünbowu,onogularbilbeyt,bozüytikkenderbiletko“Rüzgâripi çadrn badr. Onlar bilmezler, boz ev(Krgzçadr) kuranlarbilir.”(AlaBuka Bag). Mayda uruw köp. “Küçük kabileler çoktur.” Aflatunda baka saruw uruusu depkoyot.KzlTuwolsaruwbolot.“EflatunboyundaolandierSaruuboyu,di yor.KzlTuwboyubuSaruuboyunamensuptur.”(KaravanBag). 

242 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

II.6.2./Ê/sesi:Grtlakünsüzüdür.ÖzbekedebîdilindekullanlanbusesKrgz edebîdilindevekuzeyazlarndakullanlmaz.BusesintamkarlArapçave Farsçadan alnan sözcüklerdeki /Ê/ ve /h/ sesleridir. Söz banda kullanldnda Krgzedebîdilibusesidüürür: SözcüünAsl ArapçaÊ&l> Farsçaher> ArapçaÊarf> ArapçaÊel&l>

ÖzbekEdebîDili Sål Sär Särf Sälål

KrgzEdebîDili al ar arip alal//adal

SözcüünAnlam “hâl,durum” “her” “harf” “helal”

 Sözortasndabazendüerbazende/Î/,/y/,/Ì/seslerinedönüür: SözcüünAsl ArapçamuÊkem> ArapçaraÊmet> FarsçamiÊr> Arapçazihn> ArapçaseÊer> Arapçamühr> Farsçamihm&n>

ÖzbekEdebîDili mäSkäm räSmät meSr zeSn säSär müSr meSmån

KrgzEdebîDili bekem raUmat meer zeen//zeyin saar möör meyman

SözcüünAnlam “salam,güçlü” “teekkür” “mihir” “zihin,akl” “seher” “mühür” “misafir,konuk”

 Sözsonundabazendüerbazende/Î/,/Ì/olur: SözcüünAsl Farsçasiyåh> Farsçaåh> Arapçar'Ì>

ÖzbekEdebîDili siyåS åS ruS

KrgzEdebîDili sya aW ruU

SözcüünAnlam “siyah,kara” “ah” “ruh”

 CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlardaseyrekolarak rastlanr ve Özbek Türkçesindeki gibi söylenir: Emi zahar boldu “imdi seher ol du.” (AlaBuka). Har kim oyloyt caklk… “Her kim iyilik düünüyorsa…”, …degendengiyinhammacogunaytat.“…dediktensonraheptenarkonuuyor.” (BazarKorgonMunduz). Hazr yigirmä altga çktm “imdi yirmi alt yana gir dim.”(LeninÇoñBag).  II.6.3./Ì/sesi:Artdamakünsüzüdür.KrgzedebîdilindeveRusçada“x”har fiylegösterilensesebenzer.Fakatbusestendahahrltlçkarlr.ArapçaveFarsça sözcüklerdeki/Ì/sesininaynsdr.Özbekedebîdilindekullanlanbuses,Krgz edebîdilinde/Î/sesinedönütürülür: SözcüünAsl ArapçaÌaber> ArapçaÌalÎ> ArapçaÌam*r> ArapçaÌancer> ArapçaÌin&> Arapça&Ìir> ArapçaiÌl&s>

ÖzbekEdebîDili Uäbär UälW Uämir Uäncär Uinä äUir iUlås

KrgzEdebîDili Wabar WalW Wamr kancar Wna aWr Wlas

SözcüünAnlam “haber” “halk,ahali” “hamur” “hançer” “kna” “son,nihayet” “ihlâs”

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 243

ArapçaiÌtiy&r> Arapçam*zåÌ>

iUtiyår mäzäU

Wtyar mazaW

“ihtiyar;irade;arzu” “mizah”

 Krgzdiliningüneyazlarnaözgübirsestir.CalalAbadazlarndadabu sesigörmekmümkündür./Ì/sesigüneyKrgzazlarnakomulehçeolanÖzbek Türkçesiaraclyladierdillerden(Arapça,Farsça,Tacikçe)girmitir: :…ÌoÌonegeridegenbolot“Hokandeyeridenilir.”(AlaBukaKuçu).KökTatn suurukarabolot,suusarkandaybolsoÌuduoondoybolot.“KökTa’ndasçankara olur, zardava nasl ise o da ona benzer.” Ìat keldi “Mektup geldi.”(AlaBuka Moñol).Co,nemedepÌapaboldum.“Yahu,nediyeüzüldüm!”AÌunadamekendedik “Akn(ozan)imi,dedik.”(LeninÇoñBag).  II.6.4.ÇiftDudak/b/Sesi:CalalAbadazlarndakisözba/b/sesininkulla nm,kuzeyKrgzazlar,KrgzveÖzbekedebîdillleriileayndr:Bylbütün cüsmaldbölbödük,krkmaldganaböldük.“Buylyüztanemalnhepsiniayrma dk. Krk tanesini ayrdk.” Andan baka käsäl bolot, emi iç käsäl bolot, öpködön bolot“Ondansonrabakabirhastalayakalanyor.imdikiiçhastal,akcier hastal.”(KaravanSaruu). II.6.4.1.CalalAbadazlarndagenelolarak/b/basknolarakkullanlr:Burun (murun) aytlgan da. “Önceden söylendi ki.” Böön (möön) içegi deyvis. “Krkbayr barsa diyoruz.” (AlaBukaSaruu). Be banca (mança) “be parmak”, koldun buunu(muunu)“elinboumlar”(LeninKuçu). Bununyannda,edebîdildevekuzeyazlarndasözba/b/sesi,CalalAbad azlarndaki baz kullanmlarda /m/ sesine dönümütür: Menden cl moyunça kolumdabecüsotusbamalbar.“Ylboyuncabenimelimdebeyüzotuzbüyükba hayvanolur.”(KaravanSaruu).Kökmörübolgon.“Bozkurtidi.”(LeninCadiger). II.6.4.2.ArapçadanalnanvegüneyKrgzazlarnaÖzbekTürkçesiaracl yla giren “mäkkäm (oWuvat,saylapal>saylaval vb.(Öztürk1997:102). Çlvrlardüzüvalat(edb.dil:üzüpalat)bürküt“Kartaldizginlerikoparyor.”Çoñ suudan süzüvötöt (edb.dil: süzüp ötöt) “Büyük sudan yüzüp geçiyor.” (Toktogul Sarttar).Çulowdev(edb.dil:dep)özüvüzdünKrgzdaraytat“ÖzKrgzlarkonuurken yanl telaffuz kullanyorlar.”(LeninKuçu). Paytaman oroval deyt, paypakt bolso kiyivaldeyt“Paytamansarver,çorabisegiyiver,diyor.”(edb.dil:oropal,kiyipal) (BazarKorgonMunduz).Äyräñgätalkandçayat,çayviçet(edb.dil:çaypiçet)“Ayrana kavutu katp çalkalyor, çalkalayp içiyor.” (SuzakKuçu). Gepiç maas kiyiv cür, kelinçilik sürüv cür (edb.dil: kiyip cür, sürüp cür) “Mest giy, gençliini koru.” (Ala BukaMoñol). II.6.5.4.Özbekedebîdilindetekharflegösterilen(-)amaikiayrkaynaktan alnan/f/sesivardr.BunlardanilkiArapçaveFarsçaalntsözcükleraraclyla alnan çift dudak /f/ sesidir. kincisi ise Rusça sözcükler kanalyla dile giren di

246 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

dudak/f/sesidir.BolevikDevrimi’ndensonraetkisiniÖzbekTürkçesiüzerinde iyicehissettirenRusçannetkisiyle,ArapçaveFarsçadanalnançiftdudak/f/sesi dedidudak/f/sesigibisöylenmeyebalanmtr(åäbduräÊmänov1962:101). ArapçaveFarsçadanalnansözcüklerdeki/f/sesiÖzbekTürkçesiedebîdilin dekorunurkenKrgzedebîdilindesüreksizleerek/p/sesine,bazendeyumua yarak/b/sesinedönümütür:f tiS >fåtiUä(Özb.),bata(Kr.)“dua,fatiha”,fikr> fikir(Özb.),pikir//bikir(Kr.)“fikir”;‘ulfet>uflät(Özb.),ülpöt(Kr.)“ülfet”;eref> äräf (Özb.), arap (Kr.) “eref, onur”; i]r f > isråf (Özb.), srap (Kr.) “israf”. (KasapoluÇengel2005:81,95). Rusçasözcüklerdeki/f/sesi,RuslarndilpolitikalarylaveRusçannyounet kisiyleherikilehçededekorunmutur. Krgz Türkçesine giren alnt sözlerdeki /f/ sesi,bütün Krgz azlarnda ol duu gibi CalalAbad azlarnda da süreksizleerek /p/ sesine dönümütür: Prunza’ga barganm cok “Frunze’ye gitmiyorum.” (AlaBukaNayman). Känäp cip (c  m>n 

çncr çöcö çgm mitaam

cncr cöcö çgn Mtaan//mitaan 

zäncir cöcä çWm müttäSäm

frtna” “zincir” “civciv,piliç” “masraf,gider” “dolandrc, açk göz”

 II.7.2.kinciGrubaGirenAzlardakiÜnsüzDei meleri: Deiim

KrgzEdebîDili

ÖzbekEdebîDili

daam dagra dalay

CalalAbad (kinciGrup) tääm tagra talay

d>t   

danekerle

tänäkärlä

dånäkärlä

  

darbz dayar daynda

tarvs tayar täyinda

tårvuz täyyär tåyinlä



degi

tegi

tegi

     t>d  t>d

dele dilde doomat döbö duman atlas at tablg//tobulgu

tele tilde toomat tövö tuman ädlas ad dovulgu

 tillä tuSmät tepä duman ätläs ådi dåvul

     ç>c  s>c s>  d>l

talaa tereze testiyer topu tozok çncr çöcö szgr sorpo ayda

dala,dalaa derese destiyer dopu dozok cncr//cancr cöcö cskr orpo//orvo ayla

dälä deräzä dästiyär döppi dozaU zäncir cöcä szr orva ayla

 y>d

zorduk süyrö

zorluk südürö//süyrö

zorlW südrä



täåm dåvul täläy

SözcüünAnlam  “yemek,yiyecek” “davul,darbuka” “çok önemli, bir hayli” “tutkallamak, le himlemek” “karpuz” “hazr” “ortaya çkarmak, hazrlamak, belirle yen” “mutlaka, tama men” “ve,keza” “altnsikke,altn” “töhmet,iftira” “tepe” “düman” “atlaskuma” “elmerdiveni” “iddetli dolu, frtn” “bozkr,step,tarla” “pencere” “muavin,çrak” “takke” “cehennem;azap” “zincir” “civciv,piliç” “eritmek” “çorba” “gezmek, dola mak” “zorluk,eziyet” “sürüklemek”

2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 253

II.7.3.ÜçüncüGrubaGirenAzlardakiÜnsüzDei meleri: Deiim

ÖzbekEdebîDili

d>t    

KrgzEdebîDili CalalAbad (ÜçüncüGrup) daam tääm daarat täärät dag tag dandr tandr danekerle tänäkärlä

        t>d  t>d       

darbz dayarda daynsz degiele den dñ(suupkal) drkra duman atlas at döü talaa tastorkon tebelet tereze teste testiyer tolorsuk

tarvz tayarla täyinsiz tegele tän tñ(suupkal) trkra tuman ädlas ad töü//döü dala dastorkon develet dereze deste dästiyar dolorzuk

tårvuz täyyårlä täyinsiz  tänä tng trWra duman ätläs ådi töi dälä dästurUån tepälä deräzä dästä dästiyär 



tompoy

dompoy

dompäy

   ç>c  ç>  s>ç   s>  >ç

topu tozok tukaba çncr çöcö çama szk sz soz sorpo ake

dopu dozok dukava cncr cöcö//çöcö ama çzk çz çoz orpo//orvo çake

döppi dozaU duUåbä zäncir cöcä ama çzW çz çoz orva 

>s d>l

ayloo terdik

sayloo terlik

aylamåW terlik

 y>d

zorduk süyröbö

zorluk südürövö süyrövö

täåm täSårät täi tändir dånäkärlä

zorlW // südrä

SözcüünAnlam  “yemek,yiyecek” “abdest,taharet” “dahi,da” “ocak,tandr” “tutkallamak, lehim lemek” “karpuz” “hazrlamak” “hazrlksz,belirsiz” “mutlaka,tamamen” “ten” “hemen(soumak)” “paramparçaolmak” “düman” “atlaskuma” “elmerdiveni” “örs” “bozkr,step,tarla” “sofrabezi” “ezmek,çinemek” “pencere” “deste,tutam” “muavin,çrak” “bir tür küçük ke mik” “(srn) ak kemi i” “takke” “cehennem;azap” “kadife” “zincir” “civciv,piliç” “kuvvet,kudret” “çizik,çizgi” “çizmek” “uzatmak,çekmek” “çorba” “sabah ile öle aras zamanaral” “seçim,seçmek” “atn terini emmesi için eyerin altna konan kumatan gereç” “zorluk,eziyet” “sürüklememek”

254 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

II.8.ÜNSÜZTÜREMES Krgzedebîdilindevekuzeyazlarndabulunanbazsözcükler,CalalAbad eyaletinin ikinci ve üçüncü grubunda ünsüz türetilerek söylenirler. Özellikle üçüncü gruba giren azlarda ünsüz türemesi sklkla görülür: Kölöñkö (edb.dil: kölökö såddä“sade”(Cokun2000:29). Rusçadanalnansözcüklerdebulunançiftünsüzlerdeteklemegörülmez.Bu durum Krgz, Özbek edebî dilive azlar için geçerlidir:alleya “iki taraf aaçl yol”, ballon “konteynr; balon; iç lastik”, vanna “banyo; tekne”, kristall “kristal”, gramm“gram”,klass“snf”,metall“metal”. Krgzedebîdilindeçiftünsüzlerinteklemediidurumlardaaykrlamagö rülür: llet > ildet “illet, hastalk”, moll  > moldo “okuryazar kii; imam”, çille > çilde “en,zirve,üst”,bismillah>bsmlda“Allah’nadyla”,cell d>celdet“cellat”,tille> tilde“altn”,kelle>kelde“kelle”,domulla>damblda“müderris”vb. Aykrlamasonucundasözcüklerinanlamlarndabirkarklkolacaksa,Kr gz Türkçesi bu olay gerçekletirmez. Mesela, cennet sözcüü Krgz edebî dili kuralna göre ikiz ünlü aykrlap candat olmalyd. Fakat candat (Üstü kapal, kinayelisöylemek)diyebirfiilolduundan,herhangibirkarklönlemekiçin, yaaslnasadktelaffuzeder(cannat)yadadüürür(canat).Millet“ulus,millet”, mildet“görev,sorumluluk”örneinidegösterebiliriz(Dykanov1986:83). II.10.1. Krgz edebî dilinde ve kuzey azlarnda görülen, söz içi /ld/ aykr lamaolay,CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlardagö rülmez. Özbek edebî dilinde de çift ünsüz /ll/ korunmaktadr: tillä, ällä, Abdillä, sällä,bäräkällä,mullä

256 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3

Altnmenentille(tilde)ököwbirsös“altn’ve‘tilde’sözlerininanlamlarayn dr.”(AlaBukaKuçu).Alley,alley(aldey)depsoorotovusbalan“Çocuklar“ninni, ninni” diye sakinletirip uyutuyoruz.” (AlaBukaTöölös). Abdillä (Abdulda) sopu uluu ämmäsinän… “Abdullah sofu olan büyük amcasndan…” (BazarKorgon Munduz).Sällä(selde)namazokugandaçalat“Sarnnamazklarkensaryor.”(Le ninKuçu). Bäräkällä (barakelde) ulum. Eñ aldda mollo (sk

KrgzEdebîDili alakst

CalalAbadAzlar alaskat

pk>km(p) ry>yr kb>pk ks>sk pr>rp

çepken krgy kökbörü böksö topurak

çekmen kygr köpkörü//kökmörü pöskö turpak

SözcüünAnlam “oyalamak, dikkatinibaka eylereçekmek.” “erkeküstgiyimi.” “birtüratmaca” “bozkurt” “daetei;etek” “toprak”

 II.12.ÜNSÜZDÜMES: II.12.1.CalalAbadeyaletininbirincigrubunagirenazlarda,“min”sözünde kisözba/m/sesi;sözortasnda/ñ/ve/r/sesleri;sözsonunda/l/sesi,genellikle kuzey azlarnda olduu gibi korunmaktadr. Fakat baz örneklerde bu sesler düürülmütür. Düürülen örneklerdeki ekillerin çou, Özbek edebî dilindeki gibidir(min,birdänigä,tugän,ubu,oä,bu):Çoñunimip(min)delecamanbolgom, bamaylanpketet.“Büyüünebindiimdefenaoluyorum,bamdönüyor.”Atka imem (min). “Ata biniyorum.” (ToktogulSadr). Çaç moyuñça tübes üçün birdeke (birdeñke) baylayt. “Saç boyuna dümemesi için top yapp balyor.” (Toktogul Kuçu).Birdençptaberet.“Birdenkonumayabalad.”Elükiylabatatugan(turgan) ökömöttün gav “Hükûmetin çuval elli kilogram alyor.” (ToktogulKara Sokuçu). Uu(uul)taptadagerekcarakaoo(ool)clkcaravatat.“imdiolanihtiyacageçen yln faydas yok.”(ToktogulKuçu). Bu (bul) nemne glp cüröt? “Bu ne yapyor?” (ToktogulSarttar). II.12.2.GüneyKrgzazlarnntamamndaolduugibi,CalalAbadazlar nnikinciveüçüncügrubundabol,al,sal,kal,kl,kelfiillerine–p,sa,gan,g, la,ba,sneklerieklendiinde;bufiillerinsonundaki/l/ünsüzüdüürülür. Buözellikkonumadilindeyaygndr.FakatÖzbekveKrgzedebîdillerinde rastlanmaz. Buna benzer bir ses olay Yeni Uygur Türkçesi edebî dilinde vardr. UygurTürkçesindebirleikfiillerinoluumundabazsesdeimevebenzemele rininyansra/l/dümeleridegörülür:apçiW