Tarih Felsefesi-1

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2453 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1425

TAR‹H FELSEFES‹-I

Yazar Ö¤r.Gör.Dr. Hüseyin F›rat fiENOL (Ünite 1-6)

Editör Prof.Dr. Do¤an ÖZLEM

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Atilla Tekin Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Gönül Yüksel Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Tarih Felsefesi-I

ISBN 978-975-06-1122-3 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................

v

Tarih Felsefesi Nedir?..............................................................

2

“TAR‹H FELSEFES‹” HANG‹ ANLAMA/ANLAMLARA GEL‹R? ..................... Res Gestae Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi ................................................ Historia Rerum Gestarum Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi......................... TAR‹H FELSEFES‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI ....................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

3 7 8 9 12 14 15 15 16 17

Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl› ......................... 18 ANT‹KÇA⁄ YUNAN DÜNYASINDA EFSANEYE DAYALI TAR‹H ANLAYIfiI Homeros ve Hesiodos................................................................................... Pindaros ......................................................................................................... SOF‹STLERDEN SONRA YUNAN TAR‹HÇ‹L‹⁄‹ VE TAR‹H YAZICILI⁄I ... Herodotos ...................................................................................................... Thukydides .................................................................................................... PLATON’UN TAR‹H ANLAYIfiI..................................................................... Ruh, Tarihteki Konumu ve Toplumsal Tarihe Etkisi .................................. Platon’da Tarih Metafizi¤i ve Tarihin Yorumlan›fl›...................................... THEOR‹A-H‹STOR‹A KARfiITLI⁄ININ OLUfiMASI VE YERLEfiMES‹.......... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

ÜN‹TE 2

19 19 21 22 23 24 25 25 26 28 31 34 35 35 36 37

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus........................................... 40 ORTAÇA⁄ AVRUPA KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ ................................................................................................. H›ristiyanl›k Temelli Ortaça¤ Felsefesi......................................................... Kilise Babalar› Dönemi, Yahut Patristik Felsefe.......................................... HIR‹ST‹YAN TAR‹H DÜfiÜNCES‹ VE TAR‹HÇ‹L‹K ..................................... AUGUST‹NUS: ‹LK TAR‹H F‹LOZOFU ........................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

ÜN‹TE 1

41 42 43 43 45 48 50 51 52 52 53

ÜN‹TE 3

iv

‹çindekiler

ÜN‹TE 4

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn ........................................................................... 54 ORTAÇA⁄ ‹SLÂM DÜfiÜNCES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ ......................... Evren Kavray›fl›.............................................................................................. Toplum ve Siyaset Anlay›fl›........................................................................... Bilgi ve “‹lim” Anlay›fl›.................................................................................. Tarih ve Tarihçilik Anlay›fl›........................................................................... ‹BN HALDÛN’UN YAfiADI⁄I DÖNEMDE ‹SLÂM MEDEN‹YET‹N‹N DURUMU VE ‹BN HALDÛN’UN YAfiAMI.................................................... 14. Yüzy›lda Kuzey Afrika ‹slâm Co¤rafyas›ndaki Genel Görünüm.......... ‹bn Haldûn: Yaflam› ve Yap›tlar›.................................................................. MUKADD‹ME’N‹N ‹ÇER‹⁄‹: ‹BN HALDÛN’UN TAR‹H FELSEFES‹............ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

ÜN‹TE 5

62 63 64 65 72 74 75 75 76 77

Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›....................................................................... 80 RÖNESANS VE YEN‹ÇA⁄ AVRUPASINDA B‹LG‹ VE TAR‹H ................... Yeniça¤da Bilgi Anlay›fl›n›n De¤iflmesi........................................................ Rönesans ve Sonras›nda Tarih Anlay›fl› ....................................................... Macchiavelli ve Bodin............................................................................. 16.-17. Yüzy›llarda Tarihsel Bilgi Sorunu: Bacon ve Hobbes .............. 17. YÜZYIL: USÇULUK, DESCARTES VE TAR‹HE BAKIfi .......................... Descartes ve Descartesç›lar .......................................................................... 16.-17. Yüzy›l Tarih Anlay›fllar› Üzerine De¤erlendirme ............................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

ÜN‹TE 6

55 55 56 57 58

81 83 84 84 85 87 88 90 92 95 96 97 98 99

Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl› ....................................................... 100 AYDINLANMA DÖNEM‹ KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ .................................................................................... Us ve Do¤a Bilimlerine Dayanan Epistemolojinin Tekelleflmesi ............... Ayd›nlanma’da Tarih Anlay›fl› ..................................................................... VICO: ‹LK MODERN TAR‹H F‹LOZOFU ..................................................... “TAR‹H FELSEFES‹” ADININ KULLANILMASI: VOLTAIRE ......................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

101 102 103 104 108 110 113 114 115 115 116

Önsöz

Önsöz “Tarih Felsefesi”, “tarih” sözcü¤ünün anlamlar›na koflut olarak, ikili bir anlam içeri¤ine sahiptir. Bu anlamlardan ilki, yaflanm›fl geçmiflin tümü olarak tarih iken, ikincisi, bu geçmifli konu edinen bir bilime iflaret eder. Dolay›s›yla tarih felsefesi yaparken, hem tarihi yaflanm›fl geçmifl olarak bir bütün halinde kavramaya ve insan yaflam›n› anlamland›rmada tarihsel varl›k alan›n›n yerini ve konumunu belirlemeye, hem de bu yaflanm›fl geçmiflte olup bitenlerin anlat›ld›¤› yaz›l› yap›tlar›n do¤ru, nesnel, bilimsel vb. bilgi verme özelli¤ine sahip olmas› için sa¤lanmas› gereken ölçütleri ortaya koymaya çal›fl›r›z. Ne var ki, Ortaça¤ bafllar›nda Augustinus’un ve Ortaça¤’›n sonlar›na do¤ru ‹bn Haldûn’un gerçeklefltirdi¤i istisnai ç›k›fllar› dikkate almazsak, gerek tarihe yönelik olumsuz yaklafl›mlar›n azalmas› ve tarihe ilginin artmas›, gerekse tarihi varl›k ve bilgi sorunlar› çerçevesinde irdeleyen görüfllerin “tarih felsefesi” ad›yla an›lmas› için, Avrupa kültürü ve insanl›¤›n, 1700’lü y›llara dek beklemesi gerekti¤ini söyleyebiliriz. Elinizdeki ders kitab›n›, tarih felsefesi disiplininin temel kavramlar›, sorunlar› ve bu disiplinin ortaya ç›k›fl süreci ile ilgili bilgileri alt› ünite halinde derleyen bir girifl çal›flmas› olarak de¤erlendirebilirsiniz. Bu ba¤lamda, ilk ünitede, tarihin ve tarih felsefesinin anlamlar›na, res gestae, historia rerum gestarum gibi Latince kökenli kavramlar›n anlamlar›na ve tarih felsefesinin hangi tarihsel-kültürel koflullarda ortaya ç›kt›¤›na iliflkin bir özet sunulmufltur. ‹kinci üniteden itibaren, bu disiplinin farkl› ça¤larda farkl› medeniyetlerde nas›l ve hangi sorular alt›nda ortaya ç›kt›¤› ele al›nmaya bafllanm›flt›r. ‹lkin Antikça¤ Yunan medeniyetindeki efsane temelli tarih anlay›fl›, buna karfl› bilimselli¤i ve nesnelli¤i öne ç›karan yeni anlay›fl ve en sonunda Platon’un tarih kavray›fl› verildikten sonra, Aristoteles’in ça¤lara damga vuran theoria-historia ayr›m› çerçevesinde tarihe karfl› tutumu irdelenmifl ve bu tutumun etkisini yüzy›llar boyunca sürdürece¤i sav›yla ünite tamamlanm›flt›r. Üçüncü ünitede, H›ristiyanl›¤›n damga vurdu¤u Avrupa kültürünün Ortaça¤’daki genel özellikleri, H›ristiyan tarih anlay›fl› ve “ilk tarih filozofu” olarak an›lan Aurelius -ya da Aziz-Augustinus’un tarih ontolojisi kurma denemesi ifllenirken; dördüncü ünitede yine Ortaça¤ kültürü, bu kez ‹slâm medeniyetindeki izdüflümleriyle aç›klanm›flt›r. Bu ünitede tarih felsefesine katk›lar› yads›namayacak olan ünlü ‹slâm düflünürü ‹bn Haldûn, hem yaflad›¤› dönemin koflullar›, hem öz yaflam öyküsü, hem de dünya çap›nda tan›nm›fl olan yap›t› Mukaddime’yi özgün k›lan yönleriyle tan›t›lm›fl, bugüne dek pek çok ders kitab›nda-çeflitli nedenlerden dolay›atlanan ya da gözden kaçan pek çok bilgi ve önemli ayr›nt›, baflar›l› flekilde bir araya getirilmifltir. Beflinci ve alt›nc› üniteler, Yeniça¤’dan itibaren Avrupa’y› dönüfltüren kültür çerçevesinde tarihin konumunu ifllemeye ayr›lm›flt›r. Bu ba¤lamda, Rönesans düflünürlerinden bafllanarak, Descartes ve ona ba¤l› kalan düflünürlerin tarihe karfl› tutumlar› ve tarihle ilgili yap›tlar›n “Modern” olarak adland›r›lan dönem içerisinde dahi, yüzy›llardan gelen al›flkanl›kla nas›l “k›ssadan hisse” anlay›fl› çerçevesinde bir yaz›n ürününden öte de¤er görmedi¤ine dikkat çekilmektedir. Son ünitedeyse Vico’nun Descartesç› anlay›fla meydan okumas› ve Voltaire’in as›rlar önce felsefi düflünce içinde do¤mufl olan bir çal›flma alan›n›n ad›n› koymas› anlat›lm›flt›r ve böylelikle tarih felsefesinin yüzy›llar içerisindeki geliflim süreci, bafll›ca unsurlar› ve önde gelen düflünürlerin görüflleriyle yo¤rularak elinizdeki kitap ortaya ç›km›flt›r.

v

vi

Önsöz

Verdi¤i tüm bu bilgilerin yan›nda, elinizdeki ders kitab›n›n ünitelerinde, hem metin içinde hem de kaynakça listelerinde, tarih felsefesi üzerine Türkçe’de yay›nlanm›fl baflar›l› çeviriler ve özgün telif eserlerin de bibliyografik bilgileri verilmifl, böylelikle bu alanda literatür taramas› yapmak ve temel kaynaklara ulaflmak isteyen ö¤rencilerimize bir yol aç›lm›flt›r. Yo¤un çal›flma program›n› bir bahane kabul etmeksizin, k›sa zamanda bu denli yo¤un ve karmafl›k bilgileri derleyen ve anlafl›l›r bir dille siz de¤erli ö¤rencilerimize sunan yazar Dr. Hüseyin F›rat fienol’a gösterdi¤i titizlik ve özen için çok teflekkür ediyor, Tarih Felsefesi 1 ders kitab›n› keyifle ve merakla okuman›z› diliyorum.

Editör Prof.Dr. Do¤an Özlem

1

TAR‹H FELSEFES‹-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Res gestae, historia, historia rerum gestarum gibi terimleri tan›mlayabilecek, Tarih felsefesinin ne oldu¤unu aç›klayabilecek, Tarih felsefesinin temel soru ve sorunlar›n› tan›yabilecek ve ay›rt edebilecek, Tarih felsefesinin ortaya ç›k›fl koflullar›n› anlatabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Historein Tarihselcilik Historia Tarih Metafizi¤i Res Gestae

• • • • •

Tarih Ontolojisi Historia Rerum Gestarum Tarih Epistemolojisi Elefltirel-Bilimsel Tarih Analitik Tarih Felsefesi

‹çindekiler

Tarih Felsefesi-I

Tarih Felsefesi Nedir?

• “TAR‹H FELSEFES‹” HANG‹ ANLAMA/ANLAMLARA GEL‹R? • TAR‹H FELSEFES‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI

Tarih Felsefesi Nedir? “TAR‹H FELSEFES‹” HANG‹ ANLAMA/ANLAMLARA GEL‹R? Tarih nedir? Bu soruyu insan kendi yap›p ettiklerini yaz›l› olarak kayda geçirmeye bafllad›¤› zamandan bu yana s›k s›k kendisine sormufltur denilse, herhalde bu bir abart› olmaz. Bu soru, tarih için bir çerçeve çizme gereksiniminden, onu di¤er çal›flma alanlar›ndan ay›rma çabas›ndan kaynaklanan, felsefi yönü de olan bir sorudur. “Nedir?” sorusunun yap›sal nitelik tafl›d›¤›n› ve asl›nda sorgulad›¤› fleyin erek nedenini, yani o fleyin ne için var oldu¤unu ortaya koymay› amaçlad›¤›n› daha önceki derslerinizden hat›rl›yorsunuz. Öyleyse tarihe felsefî bir bak›flla yönelmenin düflünce tarihindeki bafllang›c› sand›¤›m›zdan daha uzak, daha köklü bir geçmifle dayan›yor demektir. ‹flte biz, bu ünitemizde, önce tarihe ve tarih felsefesine yönelik çeflitli yaklafl›mlar› gözden geçirecek, tarih felsefesini felsefe k›lan temel soru ve sorunlara iflaret edecek ve bu disiplinde s›kl›kla kullan›lan baz› kavramlar› ayd›nlatacak, böylelikle “tarih felsefesi” adl› çok yönlü ve yeni bir felsefe disipliniyle daha tan›flm›fl olaca¤›z. “Tarih ne demektir?” sorumuza geri dönecek olursak, ilk olarak, Sami dillerinde daha çok zamanla ilgili anlamlar yüklenmifl olan ve Türkçe’de böyle bir kullan›m› da bulunan “tarih”in, ‹slâm tarihçili¤inde, tan›k olunmufl olaylar› kay›t alt›na almak üzere y›ll›klar (annales) yazma anlam›nda kullan›ld›¤›n› söyleyebiliriz (Rosenthal 1952, s. 14). Bat› dillerinde history, historia, vb. biçimlerde karfl›m›za ç›kan ve Türkçemizdeki “tarih”in karfl›l›¤› olan sözcük de Yunanca historeinden gelmektedir. Historein, Yunanca’da “araflt›rma yoluyla bilme/ö¤renme” anlam›nda, ayr›ca “hikâye” ve “tarih” anlamlar›nda kullan›lm›flt›r (B›çak 2004, s. 16-17). ‹çinde bulundu¤umuz ça¤da ise, tarihin kullan›ld›¤› üç farkl› anlamdan söz edilebilir. Bunlar›n ilki, zamanla iliflkili olan; yani belli bir takvimlemeye göre herhangi bir olay›n ne zaman gerçekleflti¤ini söylerken kullan›lan anlamd›r (a.y.). Sözgelimi, 29 May›s 1453 “Miladi” takvime göre ‹stanbul’un fethinin “tarihi”dir. ‹kincisi, geçmiflin tümü olarak tarihtir. fiimdiye dek olan biten, üretilmifl, yap›lm›fl her fleyi kapsayan zaman dilimine “geçmifl” dendi¤inde, tarih etkisiz bir olaylar deposu olarak görülebilir, fakat tarihi böyle alg›lamak yanl›flt›r; çünkü bugünkü eylemlerin ve olaylar›n kökleri ya da nedenleri hep bu “geçmifl” denen alanda bulunmaktad›r (a.y.). Üçüncüsü, geçmifle iliflkin araflt›rmalar yapan bir çal›flma alan› olarak tarihtir; yani Ayhan B›çak’›n deyifliyle “....flimdi ile geçmifl aras›ndaki iliflkilerin nas›l ol-

Bat› dillerinde history, historia biçimlerinde karfl›m›za ç›kan ve Türkçe’de “tarih” olarak karfl›laflt›¤›m›z kavram›n kökeni, Eski Yunanca’daki historein sözcü¤üdür. Historein, Eski Yunanca’da 1. araflt›rma yoluyla bilme ve ö¤renme, 2. hikâyeleme ve tarih anlamlar›na gelmektedir.

4

Tarih Felsefesi-I

Ça¤›m›zda, tarihin üç farkl› anlam›ndan söz edilebilir: 1. Zamandizinsel (kronolojik) anlam, 2. Geçmiflin tümü olarak tarih, 3. Geçmifle iliflkin araflt›rmalar yapan bir çal›flma alan› olarak tarih. Tarih yaz›c›l›¤›, üçüncü anlam›yla tarihin bir ürünüdür.

du¤unu gösteren bir yol haritas›d›r” (a.y.). Konu edilen alanda görülen sorunlar›, nedenleri, geliflim seyirleri ve sonuçlar›yla ele alma amac›n› gütmek anlam›nda kullan›ld›¤›nda-ki B›çak bu terimi tam da bu anlamda kullanmakta oldu¤unu ifade eder- “yol haritas›” çok uygun bir tan›mlama olarak görünmektedir (a.y.). Üçüncü anlamdaki tarihin ürünü olan tarih yaz›c›l›¤›, yine B›çak’a göre, ilgili kültürün “yol haritas›”n› ç›karmakla, ayr›ca söz konusu kültürün yak›n iliflkide oldu¤u di¤er kültürlerle iliflkilerini de ortaya koymakla yükümlüdür (a.y.). Tarihi, insan› anlaman›n ve onun neyi neden yapt›¤›na iliflkin bilgi ortaya koyabilmenin ya da ortaya konmufl bilgileri kavrayabilmenin olmazsa olmaz koflulu diye tan›mlamak da olanakl›d›r. Tarihin konu edildi¤i yerde insandan, insan›n konu edildi¤i yerde tarihten söz etmeden geçmek olanaks›zd›r; çünkü insan› insan yapan, insana bir kimlik veren, onun geçmiflinden baflkas› de¤ildir. Bu geçmifl, “kimlik kart›” olarak sürekli peflimizden gelir ve ne durumda bulunursak bulunal›m, yan›m›zdad›r (a.y., s. 18). Baz› düflünürlerin tarihe bak›fllar›n› özetle aktarmak gerekirse, flunlar söylenebilir: Bat›’da tarih felsefesinin kurucusu olarak görülen Giambattista Vico’ya göre tarih, insan topluluklar›n›n ve onlar›n kurumlar›n›n tarihidir. Vico ilkel insan›n bafllatt›¤› geliflmelerden ne ç›kaca¤›n› önceden gördü¤ü fikrini temelsiz bulur (Collingwood 2010, s. 80). Tarih insan yap›p etmelerinden olufltu¤undan onda bir plan varsa da bu plan bütünüyle insana aittir (B›çak 2004, s. 119). Vico’nun düflüncesinde tarih salt insan zihninin bir ürünü de¤ildir, aksine, insan do¤as› ancak tarih arac›l›¤›yla anlafl›labilmektedir (a.y.). Çünkü tarih, insanlar›n farkl› zamanlarda de¤iflik biçimlerde kendilerini ifade etmelerini kapsamakta, insan›n bir bak›ma karakterini oluflturmaktad›r (Gardiner 1962, s. 10). Tarihi yapan insan oldu¤u için, tarih insan taraf›ndan bilinebilir (a.y., s. 11), hatta Yeni Bilim’de do¤rulu¤un bilgisi için tek sa¤lam kalk›fl noktas›, verum ile factum’un-yani do¤ru ile olgunun- birbirlerine geçti¤i ve dönüfltü¤ü “toplumsal-sivil dünya”n›n bizzat kendisi olarak gösterilmektedir (Löwith 2004, s. 267). Raymond Aron tarihe, dar anlam›yla insan geçmiflinin bilimi, genifl anlam›yla kültürün, türlerin, gökyüzünün ve yeryüzünün araflt›r›lmas› tan›m›n› getirmifl ve bu tan›mlamada do¤a-insan iliflkisini göz önünde bulundurmufltur (Aron 1961, s. 13). Do¤a-insan iliflkisini göz önünde tutan bir baflka yaklafl›m da Teoman Dural›’ya aittir. Dural›’ya göre tarih, “‹nsan›n biyolojik olarak eksikli¤ini duydu¤u fleyin yerine geçmek üzere giriflimde bulunup kazand›¤› olayd›r....evrimin oldukça kendine özgü bir devaml›l›¤› olarak görülür” (Dural› 1991, s. 95). Karl Jaspers de do¤a-insan iliflkisini-her ikisi de zaman süreci içinde var olando¤a tarihi ve insan tarihi biçimlerinde ele almaktad›r (Jaspers 1953, s. 235). ‹nsan, do¤ada bulunmayan bir ayr›cal›¤a kendine özgü olan bilinci ve amaçl›l›¤› sayesinde kendi kültürel sürecini dönüfltürme ve kendini bir tarih varl›¤› olarak var k›lma ayr›cal›¤›na sahiptir ve tam da bu bak›mdan do¤a tarihsiz, insan tarihlidir (a.y.). Tarih, Jaspers’e göre insan›n kendisini onaylamas› bak›m›ndan en güçlü nesnel gerçekliktir ve insanl›¤› en genifl haliyle tabloya aktar›r, ça¤dafl insan için gerekli ölçütleri ortaya koyar ve ça¤a bilinçsizce bir ba¤l›l›ktan insan› kurtar›r; k›sacas›, insana kendini ‘görmeyi’ ö¤retir (Jaspers 1986, s. 110). Öyleyse insan›n kendini nas›l görece¤i, daha da önemlisi, nas›l bilece¤i sorusu yan›t bekleyen bir soru olarak önümüzde durmaktad›r. ‹nsan›n kendini bilmesi için temel flart kökenlerini bilmesiyse, insan›n kendini bilmesinin flart› evren anlay›fl›n›n oluflturulmas›yla iliflkilidir demek yanl›fl olmayacakt›r; çünkü insan kökleri-

Karl Jaspers’e göre tarih, insana kendini görmeyi, de¤erlendirmeyi ö¤retmesi bak›m›ndan, onu kendi ça¤›na ba¤nazca ve bilinçsizce ba¤lanmaktan kurtar›r.

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

nin ne oldu¤u sorusuna yan›t ararken, ayn› zamanda evrenin ve dünyan›n nas›l olufltu¤u sorular›na da yan›t aramakta, bu yan›tlar›n toplam› da bir evren anlay›fl› olarak ortaya ç›kmaktad›r (B›çak 2004, s. 19). Evreni kavramada temel sorun insan›n yarat›l›fl›, yaflad›¤› ortam›n düzenlenifli, bu dünyaya geliflindeki amaçlar, bu dünyada nas›l yaflamas› gerekti¤i ve öldükten sonra gidece¤i yerin özelliklerini belirlemektir (B›çak 2004, s. 31). Din temelli medeniyetlerde evren anlay›fl›n›n s›n›rlar› din taraf›ndan çizilir ve insan›n yap›p etti¤i her fley için din temelli bir aç›klama bulmak olanakl›d›r (a.y). Özellikle de tek Tanr›l› dinler insana kendini görmeyi ö¤reten birer evren modeli sunarak insanlar›n kökenleriyle ilgili tereddütlerini gidermifl, dolay›s›yla bir tür tarihçilik yapm›fl ve onlara kurtulufl vaadi vererek belli amaçlar do¤rultusunda insan hayat›n› düzenlemifllerdir. Tek tanr›l› dinler aras›nda özellikle Hristiyanl›¤›n tarih anlay›fl›, önce Yeniça¤ Avrupa medeniyetinin ve gitgide günümüz Bat› toplumlar›n›n oluflumunda önemli ölçüde etkilidir (a.y.). Braudel, Avrupa düflüncesinin Hristiyanl›kla sürdürülen diyalog ve fliddetli tart›flmalar çerçevesinde kavranabilece¤ini ileri sürmüfltür (Braudel 1996, s. 352). Karl Popper’e göre, insan›n tarihinin en önemli k›sm› felsefeyi ve dini de içeren insan düflüncesi ve bilgisinin tarihidir (Popper 1975, s. 185); çünkü Popper tarihin insanl›¤›n bilgisi ve bu bilgi üzerine ortaya at›lan kuramlar›n toplam›ndan olufltu¤u görüflündedir (a.y., s. 286). Yani tarih, düflünce ve kuramlar›n geniflli¤iyle s›n›rlanm›fl, çerçevesi çizilmifltir (a.y., s. 300). Böyle bir yaklafl›m, tarih anlay›fl›n›n evren, dünya, canl›l›k ve insan›n geçmiflini kapsayacak boyutlarda ve tarih kuram›n›n da bu derinli¤i ve geniflli¤i aç›klayabilecek nitelikte olmas›n› gerekli k›lar (B›çak 2004, s. 20). Ortega y Gasset fleyler için do¤a ile insan için tarihin ayn› anlama geldi¤ini ileri sürmüfl, insan›n kendi yapt›klar› d›fl›nda do¤as›n›n olmad›¤›n› söylemifltir (Gasset 1941, s. 217). Geçmifli insan›n yaflam›n›n kendisi olarak de¤erlendiren Gasset’e göre tarih, “....içinde yaflad›¤›m›z en kesin güncelli¤in bilimidir” (Gasset 1992, s. 113). Öyleyse geçmifl anlam›nda kullan›lan tarihin, insan› önemli ölçüde belirlemekte ve günlük hayat› da etkilemekte oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda günlük hayat›n sorunlar›n›n da tarih araflt›rmalar›na konu olmas› neredeyse kaç›n›lmazlafl›r (B›çak 2004, s. 20). Braudel’in tarihe iliflkin düflüncesi de tarihin insanlar, insanlar›n da tarih taraf›ndan yap›ld›¤› ve kaderlerinin onun taraf›ndan biçimlendirildi¤i yönündedir (Braudel 1992, s. 31). Braudel’e göre tarih, olanakl› tüm tarihlerin-dünün, bugünün, gelece¤in ö¤retilerinin-bir toplam›d›r ve en büyük hata, bu toplam› oluflturan parçalardan herhangi birini di¤erlerini d›fllayacak biçimde tercih etmektir (a.y., s. 64-65). Böyle bir tercih yap›p ona saplanmak tarihçinin di¤er ö¤retilerin yaklafl›mlar›n› gözden kaç›rmas› sorunuyla karfl›laflmas›na neden olur (a.y.). 20. yüzy›l düflünürlerimizden Takiyettin Mengüflo¤lu ise tarihi, “tarihi varl›k sahas›” ad› alt›nda ontolojik bir tabaka olarak tan›mlam›flt›r: “Do¤al varl›k alan›n›n tam karfl›t› olan baflka bir varl›k alan› da ‘tarihsel varl›k-alan›’d›r. Bu varl›k-alan› da birçok bilimlerin kendisiyle u¤raflt›¤› bir aland›r. Bu varl›k alan›na ‘tarihsel varl›k-alan›’ ad›n›n verilmesinin nedeni, bir yandan bu alan›n insan gruplar›, sosyal-birlikler aras›nda olup biten olaylar›n alan› olmas›; öte yandan bütün insan eylemlerinin sonucunda ortaya ç›kan baflar›lar›n bu alan›n içinde yer almas› ve bütün bunlar›n da olufl ve geliflme içinde bulunmas›d›r” (Mengüflo¤lu 2005, s.158).

5

Karl Popper’e göre tarih, insanl›¤›n bilgisi ve bu bilgi üzerine ortaya at›lan kuramlar›n toplam›ndan oluflur; bu yüzden de insan›n tarihinin en önemli k›sm› felsefeyi ve dini de içeren insan düflüncesi ve bilgisinin tarihidir.

6

Tarih Felsefesi-I

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

‹nsan varolufluna dayanak oluflturan her türlü ilke, düflünce, de¤er, gelenek ve kurum ve bunlar dolay›s›yla ortaya ç›kan her türlü kültür verisi, Mengüflo¤lu’ya göre tarihsel varl›k alan›n›n oluflumunu sa¤lar ve bu varl›k sahas›n› anlamam›z›n en önemli rehberi olarak karfl›m›za ç›kar (a.y.). Buraya kadar özetledi¤imiz tan›m ve de¤erlendirmeler de gösteriyor ki, tarih insan olman›n temel dayanaklar›ndan biridir. Felsefî düflünce ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, tarih düflüncesi ortaya ç›k›fl zaman› bak›m›ndan da öncedir. Felsefî düflüncenin ortaya ç›k›fl›yla tarihin yeni bir kullan›m alan› buldu¤unu söylemek olanakl›d›r (B›çak 2004, s. 22-23). Felsefenin bafllang›c›na neden olan farkl›l›klar›n, de¤iflimlerin ve çeflitlili¤in arkas›nda yatan fleyi ya da fleyleri araflt›rmak ve bulmak üzere yap›lmas› gereken çal›flma yine tarih çal›flmas› olmufltur (a.y., s. 23). Antik Yunan do¤a filozoflar›nca ele al›nan ilk sorun olan arkhenin ne oldu¤unun anlafl›lmas› ile insana ve onu çevreleyen evrene iliflkin di¤er unsurlar›n da aç›klanmas›n›n kolaylaflaca¤› beklenebilir (a.y.). Genellikle tüm varl›¤›n oluflumundaki “ana madde”-”ilk madde” olarak anlafl›lan arkhenin, felsefenin ifl gördü¤ü “ilkeler” olarak da anlafl›labilmesi olanakl›d›r. Hatta bu biçimde anlafl›l›nca, felsefenin, önce inceledi¤i soruna ve/veya alana iliflkin ilkeleri bulup sonra buldu¤u ilkeler temelinde aç›klama yapmay› yöntem haline getirdi¤i daha aç›k olarak anlafl›labilir (a.y.). ‹lkelere varma, ilk olan› keflfetme kayg›lar›n›n sonucu olan böyle bir yöntem de tarih düflüncesi içerisinde- onun baflka bir çal›flma alan› olarak-düflüncenin oluflumunu ve geliflimini bir süreç halinde ele alan düflünce tarihinin ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlam›flt›r (a.y.). Düflünce tarihi günümüzde de hem tarihin hem de felsefenin en önemli konular›ndan biri olarak kabul edilmektedir. B›çak’a göre, tarih düflüncesinin felsefe alan›ndaki yerinin sa¤lamlaflmas›, felsefenin gündemine ahlâk, devlet, toplum vb. sorunlar›n girmesiyle birlikte olmufl; arkhe, devlet, toplum sorunlar› ve felsefenin kendi tarihi, felsefe ile tarih aras›nda içten içe bir ba¤lant› oluflmas›na yol açm›flt›r (a.y.). Felsefenin tarihe yapt›¤› önemli katk›lardan biri geçmifle iliflkin bilgilerin güvenilirli¤i sorunudur (a.y.). Tam da bu noktada, Collingwood’un tarihçiye yükledi¤i felsefeci gibi düflünebilme, düflünS‹ZDE gibi ödevlerin ne anlama geldi¤i ve tarih felsefesinin neden me üzerineSIRA düflünme gerekli oldu¤u sorular›n› sormay› daha fazla erteleyemeyece¤imiz bir konumday›z. Tarih ve felsefe, yukar›daki aç›klamalar ve görüfllerin de iflaret etti¤i gibi, iç içe D Ü fi Ü N E L ‹ M geçmifl iki önemli insan etkinli¤i olarak hem birbirinden besleniyor hem de birbirini besliyor. Bu durumda, felsefenin disiplinleri aras›nda, bafll› bafl›na tarihi inceO R U ve bilgi alanlar›ndaki konumunu bir bütünlük içerisinde ortaya leyen, onunSvarl›k koymay› amaçlayan, yer yer sorgulayan ve elefltiren, yer yer de tarihsel varl›k alan›n› ve tarihD bilgisini ‹ K K A T temellendirmeye çal›flan bir çal›flma alan›n›n bulunmas›n› bir zorunluluk olarak görmek de abart›l› bir tutum olmaz. fiimdi “Tarih Felsefesi nedir?” sorusuna verilen iki temel yan›t› ve bu yan›tlar›n SIRA S‹ZDE Tarih Felsefesi’ni bafllang›c›ndan günümüze nas›l biçimlendirdi¤ini anlamaya çal›flaca¤›z. Bu yan›tlardan ilki düflünce ufkumuzu tarihin ontolojik bir yorumlan›fl›na do¤ru açarken, ikincisiyse tarihi, bir bilgi, hatta bilimsel bilgi sorunu olarak görmeAMAÇLARIMIZ mize olanak sa¤l›yor.

N N

Ayhan B›çak’›n K ‹ Tarih T A P Düflüncesi I: Tarih Düflüncesinin Oluflumu adl› yap›t›, insan›n tarihle olan buluflmas›n› ve tarih disiplininin dayand›¤› düflünsel temellerin keflfini aç›klayan, kapsaml› bir çal›flmad›r (‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›, 2004).

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

7

Res Gestae Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi Tarih sözcü¤ünün, ça¤›m›zda göndermede bulundu¤u üç anlamdan söz edilebilece¤ini ve bu anlamlardan birinin de yaflanm›fl geçmiflin tümü olarak tarih oldu¤unu yukar›da dile getirmifltik. Bu anlam, tarihe oldu¤u kadar tarih felsefesine de yüklenmifltir ve tarihe felsefenin gözüyle yaklaflmaktan anlafl›lan fley, geçmiflte kalm›fl olaylar›n ne anlam ifade etti¤ini sorgulamaktan bafllayarak gitgide insanl›¤›n tüm yaflanm›fl geçmifline -yani bir tür “dünya tarihi”ne- yönelmifl bir çal›flma olmufltur (Özlem 2004, s. 13). Bu çal›flma giderek tüm insanl›k tarihine yönelik bir öte/üst bak›fl edinmeye ve insanl›k tarihinin bütününü kavramay› ve aç›klamay› hedefleyen bir felsefe sistemi kurmaya, tüm insanl›k tarihini de böyle bir felsefe sistemi üzerinden aç›klamaya kadar uzan›r (a.y.). Geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n› bir bütün olarak ifade eden Latince terim res gestae, niteliklerini k›saca ifade etti¤imiz türden bir çal›flmay› da içerir. Tam da bu bak›mdan, res gestae, ayn› zamanda tarihin bir tür ontolojisinin yap›lmakta oldu¤una, yani, geçmifli bir bütün halinde kavramaya ve yorumlamaya yönelen tüm tarih ve tarih felsefesi çal›flmalar›n›n, asl›nda tarih ontolojisi oldu¤una iflaret etmektedir. Zaten 19. yüzy›lda özellikle Alman ‹dealizmi’ni karakterize eden düflünürlerin tarih felsefesi çal›flmalar›, birer tarih metafizi¤i ya da ontolojisi niteli¤i tafl›m›flt›r. Tarih ontolojisi ekseninde yap›lan tarih ve felsefe çal›flmalar›, 20. yüzy›l bafllar›ndan bu yana her ne kadar tarihi bir bilim olarak görmeyi ve tarih felsefesini bilgi kuram›n›n bir uzant›s›, hatta bir tür bilim felsefesi ya da bilim felsefesinin bir uygulama alan› olarak kurmak isteyenler taraf›ndan yo¤un biçimde elefltirilse de bu yo¤un ve ço¤u kez hakl› elefltirilerin tarihe ontolojik yaklaflmay› bütünüyle ortadan kald›rmad›¤› da görülür (a.y., s. 15). Bunun nedeni, Do¤an Özlem’e göre, geçmiflin ve gelece¤in ne anlam ifade etti¤ini sorman›n ve bu sorular›n yan›t›n› araman›n insan için vazgeçilmezli¤idir (a.y.). Zaten geleneksel tarih felsefesi çal›flmalar›n›n önemli ço¤unlu¤u da insanda hiçbir zaman eksilmeyen bir merak› gidermeye, en genel ve basit ifade biçimiyle “Nereden geldik, nereye gidiyoruz?” sorular›na yan›t vermeye yöneliktir. Ne var ki, insan›n kendi yaflam›n› anlaml› ve de¤erli k›lma çabalar›n›n bir ifadesi olan bu genel sorulara verilmesi denenmifl yan›tlar hem çok çeflitlidir hem de bu yan›tlar› dile getirmifl düflünürler aras›nda belirli bir uzlafl›dan söz etmek hemen hemen olanaks›zd›r. Tarihte var oldu¤u ileri sürülen ereklilik konusunda ortaya at›lan savlar, bu söylediklerimize iyi bir örnek oluflturur. Kimi düflünürlere göre, 1. Tarihte bir ereklilik vard›r, 2. Tarihteki ere¤in ne oldu¤unu geçmifle bakarak saptayabiliriz ve 3. Bu sayede gelecek hakk›nda öndeyilerde (prediction) bulunabiliriz. Bu söylenenlere karfl› ç›karak, tarihte san›lan›n aksine ereklilik ad›na en küçük bir fleyin bile bulunmad›¤›n› ve bu yüzden gelecek hakk›nda söz söylemeye hakk›m›z›n olmad›¤›n› söyleyen düflünürler de bulunur. Bir baflka örnek de çizgisel ve döngüsel zaman anlay›fllar›n› savunan düflünürler aras›ndaki karfl›tl›k üzerinden verilebilir. Kimi düflünürlere göre, tarih belirli bir ere¤e do¤ru ilerleyen ve bir daha tekrar› gerçekleflmeyecek olaylardan örülü bir süreçtir, bu bak›mdan da çizgisel olarak ilerler. Kimi düflünürlere göreyse, tarih belli dönemler hâlinde devinip duran döngüsel bir süreçtir-yani daha bilinen bir ifadeyle, “tarih tekerrürden ibarettir.” Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, insan›n geçmifline ve kendi yaflam›na ait böylesine derinlikli bir sorun, yaln›zca filozoflar aras›ndaki anlaflmazl›klar gerekçe gösterilerek, insan düflüncesinden kopar›lamaz (a.y., s. 16). Fakat bu, tarihin genel an-

Res gestae, Latince’de yap›lm›fl ifller/fleyler anlam›nda kullan›lan bir tamlamad›r. Bu tamlama, zamanla, geçmiflte yap›lm›fl tüm ifllere göndermede bulunmak üzere kullan›lm›fl ve bu kullan›m, bizde ‘tarih’ sözcü¤üyle karfl›lanan ‘historia’ sözcü¤ünün ilk anlam›n› oluflturmufltur. Geçmifli bir bütün hâlinde kavramaya giriflen felsefe sistemleri, tarihe ontolojik bir yaklafl›m›n ifadeleri olarak yorumlanabilir. Ontoloji, daha öncesinde de metafizik, varl›¤› tek tek nitelikleriyle de¤il de bir bütün olarak kavramay› ve anlamland›rmay› amaçlayan felsefe disiplinidir.

8

Tarih Felsefesi-I

lam›, nereden gelip nereye gitti¤imiz, gelece¤in neler getirebilece¤i gibi soru ve sorunlar›n kesin ve doyurucu yan›tlara kavufltu¤u anlam›na da gelmez. Bu durumda, “Tarihe felsefece yaklaflman›n biricik yolu ontolojik sorular m›d›r?” sorusuna yan›t vermemiz gerekir-ki tarih felsefesindeki geliflmeler, böyle bir sorunun olumsuz yan›tlanmas› gerekti¤ini gösterir. Tarihi, geçmifl hakk›nda bilgi veren, dahas›, sistemli, düzenli ve güvenilir bilgi veren bir çal›flma alan›, hatta bilim olarak tan›mlad›¤›m›zda, ona yüklenen ikinci anlamla da karfl›laflm›fl oluruz, yani historia rerum gestarumla. fiimdi ikinci anlam›yla tarihi anlamaya çal›flal›m. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Sizce tarihsel varl›k alan› diye do¤adan ayr› bafl›na bir varl›k alan› olabilir mi? Bu soruya SIRA S‹ZDE verilebilecek olumlu ve olumsuz yan›tlar üzerinde düflünün, aran›zda gruplar oluflturarak tart›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M

Historia Rerum Gestarum Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi S O R U Historia rerum gestarum, D ‹ K K Ayap›lm›fl T Latince’de ifllerin/fleylerin anlat›m›, öykülenmesi anlam›nda kullan›lan bir tamlamad›r. SIRA S‹ZDE Bu tamlama, geçmiflte yap›lm›fl tüm ifllerin yaz›ya geçirilmesi anlam›nda AMAÇLARIMIZ kullan›l›r ve bu kullan›m, bizde ‘tarih’ sözcü¤üyle karfl›lanan ‘historia’ sözcü¤ünün ikinci temel anlam›n› K ‹ T oluflturur. A P

Tarihi bir bilim görmek de onu geçmiflin bütününü kavray›p yorumlamak S O Rolarak U amac›yla bir varl›k sorunu olarak ortaya koymak da “tarihsel olaylar›n bilinebildi¤i” varsay›m›n› gerektirir (Özlem 2004, s. 14). Historia rerum gestarum anlam›yD‹KKAT la tarih felsefesi, tarih yazan kiflinin bilgi etkinli¤ini as›l sorun olarak öne ç›karan bir tür “bilim felsefesi”, bir “metodoloji elefltirisi”dir (a.y.). Geçti¤imiz yüzy›lda, yuSIRA S‹ZDEnedenlerden dolay›, bu “bilim felsefesi” yönelimli tarih felsekar›da da de¤inilen fecileri, tarih metafiziklerinden, tarihin ontolojik olarak yorumland›¤› çerçeveden ba¤›ms›zlaflma iste¤i duymufllar, yer yer bu isteklerinde bir hayli ileri de gitmifllerAMAÇLARIMIZ dir (a.y., s. 15). Fakat bu, tarih biliminin felsefesinin, tarihin genel ve bütünlüklü yorumlan›fllar› içinden ç›karak geliflen, dayand›¤› temel ve elefltirel görüfllerin ço¤unu tarih ontolojisi K ‹ T A P yapm›fl olan düflünürlerden ald›¤› gerçe¤ini de¤ifltirmez (a.y.). Bir bilim olarak tarihin felsefesi, her ne kadar bin y›llara uzanan köklere sahipse de bir felsefe disiplini olarak ancak 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra ortaya ç›km›flt›r (a.y., T E L E Vs.‹ Z14). Y O N Özellikle Herder’e ba¤l› kalan Alman Tarih Okulu’nun çal›flmalar›yla büyük bir geliflme gösteren tarih bilimi, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan sonlar›na do¤ru, Wilhelm Dilthey’›n “tin bilimleri”ni temellendirme çal›flmalar› s›ras›nda sa¤lam bir elefltiri ve sorgulama süzgecinden geçirilmifltir ve Dilthey, tin bi‹ N T E R Nölçüde ET limlerini önemli Alman Tarih Okulu’nun tarihçili¤inde ifade bulan tarih bilimi örne¤i üzerinden temellendirme çabas› içinde olmufltur (a.y.). Dilthey’a göre, tarih/toplum gerçekli¤ini kendilerine konu edinen bilimler, uzun zamandan beri, di¤er bilimler (Dilthey do¤a bilimlerini kastetmektedir) aras›ndaki yerlerini ve dayand›klar› temelleri aramakla meflgul olmufllard›r (Dilthey 2011, s. 21). ‹flte Dilthey, bu tarih/toplum gerçekli¤ini kendisine konu edinen bilimleri “tin bilimleri” (Geisteswissenschaften) bafll›¤› alt›nda toplar (a.y.). Dilthey, do¤a bilimlerinin de ortaya ç›kmas›n› olanakl› k›lan fleyin “tinsel” olgular, yani insan yap›p etmeleri oldu¤unu ve bu yap›p etmelerin de tarih içerisinde geliflti¤ini, yani tinsel dünyan›n tarihsel bir temele sahip oldu¤unu savunmufltur (a.y., s. 22). Bu görüflleri ›fl›¤›nda, Dilthey’›n her fleyi tarihsel ba¤lam içerisinde anlamland›rd›¤›n› ve bu yönüyle yaln›zca historia rerum gestarum anlam›nda bir tarih felsefesinin de¤il, ayn› zamanda bilime yönelik yaklafl›mlarda etkili olan tarihselcili¤in de bir temsilcisi oldu¤unu söylememiz kolaylafl›r. 20. yüzy›l›n önemli tarih felsefecilerinden Robin George Collingwood, tarihin tan›m›na, nesnesine, yöntemine ve ere¤ine iliflkin dört temel soru sorarken, asl›nda tarihin epistemolojik yönünü öne ç›karmakta, yani historia rerum gestarum anlam›yla tarih felsefesi yapmaktad›r (Collingwood 1994, s. 9). Collingwood’a gö-

N N

Alman Tarih Okulu, kökeni ve geliflimi bak›mlar›ndan Tdaha E L Eçok V ‹ ZAlman Y O N ‹dealist filozof Johann Gottfried von Herder’e ba¤l› olan ve seçkin düflünürleri aras›nda Wilhelm von Humboldt’un (1767-1835) ‹ N T E R N E Tbulundu¤u tarih okuludur. Bu okulun yaklafl›m›na göre tarih bilgisi, bir halk›n kendisiyle ilgili bilincinin ne oldu¤unun belirlenmesi yoluyla yaln›zca o halk için geçerli olabilecek türden bir bilgidir. Wilhelm Dilthey (18331911), Alman Tarih Okulu’ndan etkilenerek tarih bilimini temellendiren, ça¤›nda geliflip yayg›nl›k kazanarak “bilimsel bilgi” tart›flmalar›n› kuflatm›fl olan pozitivist anlay›fla fliddetle karfl› ç›km›fl ve onlar›n öne sürdüklerinin aksine, do¤a bilimleri yan›nda, insan›n ve yap›p ettiklerinin inceleme konusu k›l›nd›¤› baflka bir bilimsel araflt›rma sahas›n›n var oldu¤unu ›srarla savunmufltur.

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

9

re tarihin ne oldu¤u sorusuna verilecek en uygun yan›t, ilk etapta onun bir çeflit araflt›rma oldu¤udur (a.y.). Bilimi bilmedi¤imiz bir fleyleri keflfedip ortaya ç›karma etkinli¤i olarak gördü¤ümüzde, tarih ayn› zamanda bilimdir de (a.y.). Öyleyse bu bilimin neyi keflfetti¤i sorusu da sorulabilir. Collingwood bu sorunun yan›t›n› Latince’de res gestae tamlamas› ile ifade edilen, geçmiflte gerçeklefltirilmifl tüm insan edimleri, diye vermifltir (a.y.). Dolay›s›yla tarih biliminin nesnesi geçmiflteki insan edimleri olarak belirlenmifl olur. Tarih biliminde ilerleme nas›l olur, sorusuna Collingwood’un verdi¤i yan›t, “kan›tlar›n yorumlanmas›” diye ifade edilebilir (a.y., s. 9-10). Burada “kan›t” derken Collingwood tek tek belgelerin oluflturdu¤u bir toplulu¤u kastetmifl oldu¤unu da söyleyerek, tarihte yöntemin temel olarak bu kan›tlar›n yorumlanmas›ndan ibaret oldu¤u yönlü düflüncesini yineler (a.y., s. 10). Geriye kalan sorunun, yani tarihin ne için oldu¤u sorusunun yan›t› Collingwood’a göre “insan›n kendisini bilmesi için”dir (a.y.). Collingwood’un insan›n “kendisini bilmesi” ile kastetti¤i, insan›n insan olarak do¤as›n›- yani insan› insan yapan fleyi ya da fleyleri- bilmesidir ve tarihin de¤eri de insan›n ne yap›p etti¤ini dolay›s›yla da ne oldu¤unu bize ö¤retmesindedir (a.y.). Yukar›da söylenenlerden de anlayabilece¤imiz üzere, tarih felsefesi, felsefenin iki temel sorusunu, varl›¤a ve bilgiye iliflkin sorular› temel alan ve bu sorular ekseninde tarihi anlamaya ve yorumlamaya çal›flan bir disiplindir. Fakat geçmifli ne kadar eskiye ve derinlere uzan›rsa uzans›n, bu disiplinin günümüzde and›¤›m›z gibi, yani “Tarih Felsefesi” ad›yla ortaya ç›k›fl› ancak Ayd›nlanma Dönemi’ne kadar geri gider. Ünitemizin bundan sonraki bölümünde, “Tarih Felsefesi” disiplininin ortaya ç›k›fl serüvenini, düflünce tarihi çerçevesinde görmeye çal›flaca¤›z.

Tarihselcilik (historismus/historism), insan›n düflünce ve eme¤inden ç›km›fl her fleyin tarih içerisinde, bir birliktelik-toplumsall›k ortam›nda olufltu¤unu ve bu fleylerin tarihin her döneminde de¤iflikli¤e u¤rad›¤›n› savunan görüfltür. Bu görüfle göre, bilim, sanat, meslekler, hatta felsefe bile, tarihsel bir temele sahiptir; insan›n bu düflünce ve eylem ürünlerinin her biri, insan ve toplum tarih sürecinde de¤ifltikçe de¤iflim gösterir.

Tarihe ontolojik olarak yaklaflmakla, epistemolojik olarak tarihi çözümlemek SIRA S‹ZDE aras›ndaki farklar üzerinde düflünün. Günümüz aç›s›ndan hangisi daha geçerli? Birinin daha geçerli olmas›, öteki üzerinde düflünmeyi anlams›z k›lmak için gerek ve yeter neden midir, araD Ü fi Ü N E L ‹ M n›zda tart›fl›n.

TAR‹H FELSEFES‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI

Collingwood, tarihe iliflkin dört temel soru sorar: 1. Tarihin tan›m› nedir?, 2. Tarihin nesnesi nedir-yani tarih neyi araflt›r›r?, 3. Tarihin yöntemi nedir? ve 4. Tarihin (hem geçmiflin tümü olarak hem de bir bilim olarak) ere¤i nedir? Collingwood’a göre tarihin de¤eri, insan›n ne yap›p etti¤ini dolay›s›yla ne oldu¤unu, yani do¤as›n› bize ö¤retmesindedir.

2

S O R U

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

“Tarih Felsefesi” bir çal›flma alan›n›n ad› olarak ilkin 18. yüzy›lda telaffuz edilmifltir (B›çak 2004, s. 23). Collingwood’a göre bu terimi ilk kullanan düflünür Voltaire D‹KKAT olmufltur (Collingwood 1994, s. 1). Voltaire bu terimi-tarihçinin eski kitaplarda buldu¤u hikâyeleri tekrar etmektense kendi düflüncelerini gelifltirmeye çal›flt›¤› bir taSIRA S‹ZDE rih düflünüflünü kastederek-elefltirel ya da bilimsel tarih anlam›nda kullanm›flt›r (a.y.). Yani insanl›k tarihinin elefltirel bir bak›flla ele al›nmas›n› ve ilkelerinin belirlenmesini amaçlayan bir çal›flmaya-baflka bir söyleyiflle, geleneksel tarih anlay›fl›nAMAÇLARIMIZ dan kopmaya- duyulan gereksinim ancak 18. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r (B›çak 2004, s. 23-24). Öyleyse, tarih felsefesini tarih düflüncesinden ay›ran temel ölçütün ne ya da neler oldu¤u sorusuna yan›t aramak kaç›n›lmaz görünmektedir. K ‹ T A P Collingwood’a göre bu soruya Voltaire’in verece¤i yan›t elefltirel yöntem ve özgün düflünüfl, Hegel’in verece¤i yan›t evrensel bir tarih ya da dünya tarihi, pozitivistlerin verece¤i yan›t ise tarih biliminin aç›klamakla yükümlü T E Loldu¤u E V ‹ Z Y O Nve geçmiflteki olaylar› belirleyen genel yasalar›n keflfedilmesi yönündedir (Collingwood 1994, s. 1). B›çak’a göre de bu sorunun yan›t› elefltirel yöntem ve sistematik kurgudur (B›çak 2004, s. 24). Collingwood tarih felsefesi üzerine gelifltirdi¤i kendi gö‹ N T E RHegel’in NET rüflünü, bu terime yükledikleri anlamlar çerçevesinde Voltaire’in, ve pozitivistlerin görüfllerinden ay›rmaktad›r (Collingwood 1994, s. 1). Ona göre 18. yüzy›la gelindi¤inde matematik yöntem, teolojik yöntem ya da do¤a bilimlerinin yön-

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

10

Tarih Felsefesi-I

Collingwood’a göre, 18. yüzy›la gelindi¤inde matematik yöntem, teolojik yöntem ya da do¤a bilimlerinin yöntemi gibi yöntemler kullan›larak anlafl›lamayacak yeni bir soru ya da sorunlar grubu karfl›m›za ç›kmakta ve düzenlenmifl-örgütlenmifl ve sistemlefltirilmifl tarih araflt›rmalar›n›n varl›¤›yla ortaya ç›kan felsefî sorunlar grubu, ayr› ve kendine özgü bir çal›flma alan›n›n, yani tarih felsefesinin varl›¤›n› zorunlu k›lmaktad›r

temi gibi yöntemler kullan›larak anlafl›lamayacak yeni bir soru ya da sorunlar grubu karfl›m›za ç›kmakta ve bu sorunlar grubu da-yani düzenlenmifl-örgütlenmifl ve sistemlefltirilmifl tarih araflt›rmalar›n›n varl›¤›yla ortaya ç›kan felsefî sorunlar grubuayr› ve kendine özgü bir çal›flma alan›n›n varl›¤›n› zorunlu k›lmaktad›r: ‹flte “Tarih Felsefesi” tam da bu çal›flma alan›n›n hak etti¤i isimdir (a.y., s. 6). Sözü geçen tarzda sorunlarla ilgilenen tarih felsefesi, bu niteli¤iyle, yaln›zca geleneksel tarih anlay›fl›na de¤il geleneksel felsefeye de karfl› ç›kmaktad›r; çünkü genel bir kural gibi kabul edilen herhangi bir felsefenin kabul etmedi¤i ya da öne sürmedi¤i bir düflünceyi yads›d›¤› gerçe¤i, tarih felsefesinin “tarihsel bilgi olanakl› de¤ildir” yarg›s›n› içeren geleneksel felsefelere karfl› ç›kmas›n› ve hatta tarihin ve tarih bilgisinin nas›l olanakl› oldu¤una iliflkin ba¤›ms›z bir kan›tlama gelifltirmedi¤i sürece, geleneksel felsefe ile aras›na mesafe koymas›n› gerektirmektedir (a.y.). Pitirim Sorokin’e göre, derin ve uzayan bunal›m koflullar›nda insan›n, toplum ve insanl›¤›n nas›l›, niçini, nereden gelip nereye gitti¤i üzerinde düflünme ve inceleme e¤ilimi artmaktad›r (Sorokin 1972, s. 15). Hatta Sorokin anlaml› tarih felsefelerinin, anlafl›labilir tarihsel olay yorumlar›n›n ve toplumsal-kültürel süreçler üzerine yap›lan önemli genellemelerin ço¤u bunal›m-felâket ya da geçifl-çözülme dönemlerinde, yahut bu tür dönemlerin hemen öncesinde ve sonras›nda ortaya ç›kt›¤›n› savunur (a.y. , s. 15-16). Bu sav›n› da Eski Çin ve Hint kültüründen Bat› kültürüne kadar pek çok örnekle gerekçelendirmeye çal›fl›r. ‹bn Haldûn’un Mukaddimesi de bu genifl örnek yelpazesinde yerini alm›flt›r:

Sorokin’e göre, anlaml› tarih felsefeleri, anlafl›labilir tarihsel olay yorumlar› ve toplumsal-kültürel süreçler üzerine yap›lan kaydade¤er genellemelerin önemli ço¤unlu¤u, bunal›m ya da geçifl, bazen çözülme dönemlerinde, yahut bu tür dönemlerin hemen öncesinde ve sonras›nda ortaya ç›kmaktad›r. Sorokin, bu tezine ‹bn Haldûn’un Mukaddime adl› yap›t›n› örnek olarak gösterir.

“....gelmifl geçmifl tarih felsefelerinin en büyüklerinden biri olan ‹bn Haldûn’un Mukaddime’si de derin bir bunal›m ve çürüyüflün Arap kültürünü etkisi alt›na ald›¤› on dördüncü yüzy›lda ortaya konulmufltur. ‹bn Haldûn’un kendisi bu bunal›m dönemini ve çekti¤i s›k›nt›lar› Berberîler’in Tarihi’nde, kendi hayat hikâyesinde ve Mukaddime’sinde parlak bir biçimde anlatmaktad›r” (a.y., s. 17).

19. yüzy›ldaki pozitivistler gibi tarihten hakikati arama ve aç›klama yönleriyle do¤a biliminden beklenenler ayn› biçimde beklenecekse, bugün de tarih felsefesinin bilim felsefesinin bir kolu gibi görülmesinin olanakl› oldu¤u söylenebilir. Ronald Field Atkinson’a göre tarihi sorun olarak ele alan düflünürler as›l olarak anlam, tarih ifadelerinin do¤rulu¤u-nesnelli¤i, aç›klama, nedensellik gibi sorunlarla da ilgilenmifllerdir (Atkinson 1978, s. 4). Tarih, hakikati arama ve aç›klama yönleriyle her ne kadar do¤a bilimine benzerlik gösterse de sözü edilen özellikleri do¤a bilimlerinden farkl› bir yöntemle ele almaktad›r (a.y., s. 5-6). Öncelikle tarihçinin ilgilendi¤i sorunlar alan› ile tarih felsefesinin sorunlar›n›n birbirinden uzak oldu¤u bilinmelidir (a.y., s. 6). Bu uzakl›¤›n nedenini Atkinson flöyle aç›klamaktad›r: “....tarihçi olaylar› ve nedenleri oldu¤u gibi kavraman›n peflindeyken, tarih felsefesi, tarihçilerin yapt›klar› çal›flmalar› da dikkate alarak olaylar› belirleyen ilkeleri ortaya koymay› amaçlar” (a.y.).

Tarihteki ilkeleri yads›man›n filozofu/(lar›) en k›sa zamanda hataya götürece¤ini düflünen Atkinson, felsefeye tarihe bakma ve onu di¤er düflünce alanlar› aras›nda do¤ru bir biçimde konumland›rma görevini yüklemifltir (a.y.). Bu ba¤lamda Hegel, Marx, Toynbee gibi önemli düflünürlerin, tarih felsefesinin tarihle iliflkisi bak›m›ndan birinci s›rada gelmesi anlam kazanmaktad›r: Bu düflünürlere göre tarih felsefesi tarih sürecini bir bütün olarak konu edinmekte ve tarihin özünü kavramay› amaçlamaktad›r (a.y., s. 8-9).

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

11

Tarih felsefesi Walsh’a göre kendi içinde ikiye ayr›l›r: bunlardan ilki, tarihte anlam, bütünlük, yasa, amaç gibi sorunlar› inceleyen tarih metafizi¤i; ikincisi de tarih çal›flmalar›nda ortaya ç›kan sorunlar›, tarihte araflt›rma yöntemi/yöntemleri, bilginin güvenilirli¤i, aç›klama, kan›tlama vb. sorunlar› konu edinen analitik tarih SIRA S‹ZDEe¤ilmesiyle, felsefesidir (Walsh 1976, s. 26). Analitik tarih felsefesini, bu konulara bilim felsefesinin bir kolu olarak de¤erlendirmek olanakl›d›r. Atkinson tarih metafizi¤ine flu nedenlerden dolay› çok fazla elefltiri yöneltildiD Ü fi Ü N E L ‹ M ¤ini ve tarih metafizi¤inin güvenilmez bulundu¤unu ileri sürmüfltür: 1. Genifl genellemeler tarihsel kan›tlar kullan›lmadan yap›lmaktad›r; 2. Tarih zorunlu ilkelere S O RdesteklenemeU dayanarak aç›klanmaya çal›fl›lmakta fakat bu çaba tarihten verilerle mektedir (Atkinson 1978, s. 9). Atkinson’un bildirdi¤i nedenler ve pozitivist bilim anlay›fl› 20. yüzy›lda tarih metafizi¤inin gerilemesine neden olmufl, taD ‹ K K Adolay›s›yla T rih dar alan çal›flmalar›ndan, tarih felsefesi de tarih çal›flmalar›n›n epistemolojisi olmaktan öteye gitmemifltir (B›çak 2004, s. 25). SIRA S‹ZDE fiimdiye kadar söylediklerimizden hareketle, flu de¤erlendirmeyi yapabiliriz: Tarih ve felsefe, insan›n kendini anlamas› ve varl›¤›n› temellendirmesi bak›mlar›ndan, ortaya ç›k›fl zamanlar›ndaki fark› göz önünden kaç›racak ölçüde birbirlerine AMAÇLARIMIZ içten içe ba¤lanm›fl ve birbirlerini sürekli besleyen iki çal›flma alan›d›r.

Walsh’a göre tarih felsefesi, tarihte anlam, bütünlük, yasa, amaç gibi sorunlar› inceleyen tarih metafizi¤i ve tarih çal›flmalar›nda ortaya ç›kan sorunlar›, tarihte SIRA S‹ZDE araflt›rma yöntemi/yöntemleri, bilginin güvenilirli¤i, aç›klama, kan›tlama gibi sorunlar› D Ü fi Ü Ntarih EL‹M konu edinen analitik felsefesi olmak üzere, kendi içinde ikiye ayr›l›r. S O R U

D‹KKAT

N N

Do¤an Özlem’in Tarih Felsefesi adl› yap›t›, tarih felsefesinin iki temel K ‹ sorun T A Palan›n› oluflturan tarih ontolojileri ve tarih epistemolojilerini bafllang›c›ndan 20. yüzy›l sonlar›na dek kapsamakta, tarih epistemolojilerinin tarih ontolojilerinden nas›l ç›kt›¤›n›n ilginç öyküsünü sunmaktad›r (‹stanbul: Say Yay›nlar›, 2010). TELEV‹ZYON Tarih felsefesinin ne oldu¤u ve nas›l ortaya ç›kt›¤›yla ilgili belli bafll› görüflleri SIRA S‹ZDE art›k tan›yorsunuz. Sizce “Türkiye’de tarih e¤itimi nas›l verilmelidir?” sorusu, tarih felsefesi kapsa‹NTERNET m›nda de¤erlendirilebilir mi, nas›l? Tart›fl›n.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

3

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

12

Tarih Felsefesi-I

Özet

N A M A Ç

1

Res gestae, historia, historia rerum gestarum gibi terimleri tan›mlamak. ‹lk olarak, Sami dillerinde daha çok zamanla ilgili anlamlar yüklenmifl olan ve Türkçe’de böyle bir kullan›m› da bulunan ‘tarih’in, ‹slâm tarihçili¤inde, tan›k olunmufl olaylar› kay›t alt›na almak üzere y›ll›klar (annales) yazma anlam›nda kullan›ld›¤› söylenebilir. Bat› dillerinde history, historia, vb. biçimlerde karfl›m›za ç›kan ve bizdeki ‘tarih’in karfl›l›¤› olan sözcük de Yunanca historeinden gelmektedir. Historia Yunanca’da araflt›rma yoluyla bilme/ö¤renme anlam›nda, ayr›ca hikâye ve tarih anlamlar›nda kullan›lm›flt›r. Res gestae, Latince’de yap›lm›fl ifller/fleyler anlam›nda kullan›lan bir tamlamad›r. Bu tamlama, zamanla, geçmiflte yap›lm›fl tüm ifllere göndermede bulunmak üzere kullan›lm›fl ve bu kullan›m, bizde ‘tarih’ sözcü¤üyle karfl›lanan ‘historia’ sözcü¤ünün ilk anlam›n› oluflturmufltur. Historia rerum gestarum, Latince’de yap›lm›fl ifllerin/fleylerin anlat›m›, öykülenmesi anlam›nda kullan›lan bir tamlamad›r. Bu tamlama, geçmiflte yap›lm›fl tüm ifllerin yaz›ya geçirilmesi anlam›nda kullan›l›r ve bu kullan›m, bizde ‘tarih’ sözcü¤üyle karfl›lanan ‘historia’ sözcü¤ünün ikinci temel anlam›n› oluflturur. Historia rerum gestarum anlam›yla tarih felsefesi, tarih yazan kiflinin bilgi etkinli¤ini as›l sorun olarak öne ç›karan bir tür bilim felsefesi, bir metodoloji elefltirisi özelli¤i tafl›r.

N A M A Ç

2

Tarih felsefesinin ne oldu¤unu aç›klamak. Tarih nedir? Bu soruyu insan kendi yap›p ettiklerini yaz›l› olarak kayda geçirmeye bafllad›¤› zamandan bu yana s›k s›k kendisine sormufltur ve bu soru, tarih için bir çerçeve çizme gereksiniminden, onu di¤er çal›flma alanlar›ndan ay›rma çabas›ndan kaynaklanan, felsefi yönü de olan bir sorudur. “Nedir?” sorusunun yap›sal nitelik tafl›d›¤› ve asl›nda sorgulad›¤› fleyin erek nedenini, yani o fleyin ne için var oldu¤unu ortaya koymay› amaçlad›¤› da göz önüne al›nd›¤›nda, bu felsefî yön daha da belirginleflir. Öyleyse tarihe felsefî bir bak›flla yönelmenin düflünce tarihindeki bafllang›c› daha uzak, daha köklü bir geçmifle dayan›r. Tarihe felsefenin gözüyle yaklaflmaktan anlafl›lan fley, geçmiflte kalm›fl olaylar›n ne anlam ifade etti¤ini sorgulamaktan bafllayarak gitgide insanl›¤›n tüm yaflanm›fl geçmifline -yani bir tür “dünya tarihi”ne- yönelmifl bir çal›flma olmufltur. Bu çal›flma, giderek tüm insanl›k tarihine yönelik bir öte/üst bak›fl edinmeye ve insanl›k tarihinin bütününü kavramay› ve aç›klamay› hedefleyen bir felsefe sistemi kurmaya, tüm insanl›k tarihini de böyle bir felsefe sistemi üzerinden aç›klamaya kadar uzan›r. Geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n› bir bütün olarak ifade eden Latince terim res gestae, nitelikleri k›saca dile getirilen türden bir çal›flmay› içerir. Tarihi bir bilim olarak görmek de onu geçmiflin bütününü kavray›p yorumlamak amac›yla bir varl›k sorunu olarak ortaya koymak da “tarihsel olaylar›n bilinebildi¤i” varsay›m›n› gerektirir. Historia rerum gestarum anlam›yla tarih felsefesi, tarih yazan kiflinin bilgi etkinli¤ini as›l sorun olarak öne ç›karan bir tür “bilim felsefesi”, bir “metodoloji elefltirisi”dir.

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

N A M A Ç

3

Tarih felsefesinin temel soru ve sorunlar›n› tan›mak ve ay›rt etmek. Geleneksel tarih felsefesi çal›flmalar›n›n önemli ço¤unlu¤u, insanda hiçbir zaman eksilmeyen bir merak› gidermeye, en genel ve basit ifade biçimiyle “Nereden geldik, nereye gidiyoruz?” sorular›na yan›t vermeye yöneliktir, fakat filozoflar›n üzerinde uzlaflt›¤› tek bir yan›ttan söz etmek de olanaks›zd›r. Tarihte var oldu¤u ileri sürülen ereklilik konusunda ortaya at›lan savlar, bu söylenenlere iyi bir örnek oluflturur. Kimi düflünürlere göre, 1. Tarihte bir ereklilik vard›r, 2. Tarihteki ere¤in ne oldu¤unu geçmifle bakarak saptayabiliriz ve 3. Bu sayede gelecek hakk›nda öndeyilerde bulunabiliriz. Bu söylenenlere karfl› ç›karak, tarihte san›lan›n aksine ereklilik ad›na en küçük bir fley bile yoktur, bu yüzden gelecek hakk›nda söz söylemeye de hakk›m›z yoktur, diyen düflünürler de bulunur. Bir baflka örnek de çizgisel ve döngüsel zaman anlay›fllar›n› savunan düflünürler aras›ndaki karfl›tl›kt›r: Kimi düflünürlere göre, tarih belirli bir ere¤e do¤ru ilerleyen ve bir daha tekrar› gerçekleflmeyecek olaylardan örülü bir süreçtir, bu bak›mdan da çizgisel olarak ilerler. Kimi düflünürlere göreyse, tarih belli dönemler halinde devinip duran döngüsel bir süreçtir-yani daha bilinen bir ifadeyle, “tarih tekerrürden ibarettir”. Bu çokseslilik, tarih felsefesini bir bilgi etkinli¤i olarak gören ve gösteren düflünürler taraf›ndan elefltirilir. Collingwood, tarihin tan›m›n›, nesnesini, yöntemini ve ere¤ini, sorgularken, asl›nda tarihin epistemolojik yönünü öne ç›karmakta, yani historia rerum gestarum anlam›yla tarih felsefesi yapmaktad›r. Öyleyse, tarih felsefesinin, daha çok felsefenin varl›k ve bilgi temelli sorular›ndan beslendi¤i, tarihi olaylar y›¤›n› olarak ele al›rken ontolojiye, olaylar›n kayda geçirilmesi olarak yorumlarken de epistemolojiye dayal› bir araflt›rma etkinli¤i oldu¤u söylenebilir.

N A M A Ç

4

13

Tarih felsefesinin ortaya ç›k›fl koflullar›n› anlatmak. “Tarih Felsefesi” bir çal›flma alan›n›n ad› olarak ilkin 18. yüzy›lda, Voltaire taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Voltaire bu terimi-tarihçinin eski kitaplarda buldu¤u hikâyeleri tekrar etmektense kendi düflüncelerini gelifltirmeye çal›flt›¤› bir tarih düflünüflünü kastederek-elefltirel ya da bilimsel tarih anlam›nda kullanm›flt›r. Yani insanl›k tarihinin elefltirel bir bak›flla ele al›nmas›n› ve ilkelerinin belirlenmesini amaçlayan bir çal›flmaya-baflka bir söyleyiflle, geleneksel tarih anlay›fl›ndan kopmaya- duyulan gereksinim Avrupa’da ancak 18. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r. Collingwood’un da belirtti¤i gibi, 1. 18. yüzy›la gelindi¤inde matematik yöntem, teolojik yöntem ya da do¤a bilimlerinin yöntemi gibi yöntemler kullan›larak anlafl›lamayacak yeni bir soru ya da sorunlar grubu karfl›m›za ç›km›flt›r, 2. Düzenlenmifl/örgütlenmifl ve sistemlefltirilmifl tarih araflt›rmalar›n›n varl›¤›yla ortaya ç›kan felsefî sorunlar grubu ayr› ve kendine özgü bir çal›flma alan›n›n varl›¤›n› zorunlu k›lmaktad›r, 3. “Tarih Felsefesi”, tam da bu çal›flma alan›n›n hak etti¤i isimdir. Sözü geçen tarzda sorunlarla ilgilenen tarih felsefesi, bu niteli¤iyle, yaln›zca geleneksel tarih anlay›fl›na de¤il geleneksel felsefeye de karfl› ç›kmaktad›r; çünkü genel bir kural gibi kabul edilen herhangi bir felsefenin kabul etmedi¤i ya da öne sürmedi¤i bir düflünceyi yads›d›¤› gerçe¤i, tarih felsefesinin “tarihsel bilgi olanakl› de¤ildir” yarg›s›n› içeren geleneksel felsefelere karfl› ç›kmas›n› ve hatta tarihin ve tarih bilgisinin nas›l olanakl› oldu¤una iliflkin ba¤›ms›z bir kan›tlama gelifltirmedi¤i sürece, geleneksel felsefe ile aras›na mesafe koymas›n› gerektirmektedir.

14

Tarih Felsefesi-I

Kendimizi S›nayal›m 1. “Tarih”, afla¤›daki medeniyetlerin hangisinin tarih anlay›fl›nda, “tan›k olunmufl olaylar› kay›t alt›na almak üzere y›ll›klar (annales) yazma” anlam›nda kullan›lm›flt›r? a. M›s›r b. Yunan c. Fenike d. Roma e. ‹slâm 2. “Araflt›rma yoluyla bilme, ö¤renme” ve “öyküleme, tarih” anlamlar›nda kullan›lan sözcü¤ün kök hali ve ait oldu¤u dil afla¤›dakilerden hangisidir? a. Geschichte-Almanca b. History-‹ngilizce c. Historia-Latince d. Historein-Yunanca e. Tarih-Arapça 3. Geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n› bir bütün olarak ifade eden Latince terim afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rerum natura b. Res cogitans c. Res gestae d. Historia rerum gestarum e. Res extentia 4. Tarihi bir varl›k sorunu olarak yorumlayan bir felsefeciyle, onu bir bilgi etkinli¤i olarak gören felsefecinin ortak varsay›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tarihte ereklilik vard›r. b. Tarihsel olaylar bilinebilir. c. Tarih tekerrürden ibarettir. d. Tarihte yasalar vard›r. e. Tarih geçmifl olaylar›n konu edildi¤i bilimdir. 5. Tarihselcilik (historicism) afla¤›dakilerden hangisini savunmaz? a. Tüm insan bilimlerinin do¤a bilimi yöntemine göre kurulmas› gerekti¤ini b. ‹nsan›n düflünce ve eme¤inden ç›km›fl her fleyin tarih içerisinde olufltu¤unu c. ‹nsan ürünü her fleyin tarihin her döneminde de¤iflikli¤e u¤rad›¤›n› d. Bilimin, mesleklerin, hatta felsefenin bile, tarihsel bir temele sahip oldu¤unu e. ‹nsan›n düflünce ve eylem ürünlerinin toplumlar de¤ifltikçe de¤iflti¤ini

6. “Tarih Felsefesi” terimini bir çal›flma alan›n›n ad› olarak kullanan ilk düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Voltaire b. Vico c. Rousseau d. Hegel e. Herder 7. Anlaml› tarih felsefelerinin ço¤unun bunal›m ya da geçifl dönemlerinde ortaya ç›kt›¤›n› savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Collingwood b. Sorokin c. Atkinson d. Walsh e. Gasset 8. Tarihten hakikati arama ve aç›klama yönleriyle do¤a biliminden beklenen aç›kl›¤› ve kesinli¤i ayn› ölçüde bekleyen yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Marxizm b. Tarihselcilik c. Pozitivizm d. ‹dealizm e. Hegelcilik 9. Walsh’a göre analitik tarih felsefesi, afla¤›daki sorulardan hangisinin yan›t›n› aramaz? a. Tarihin araflt›rma yöntemi nedir? b. Tarihten elde edilen bilginin güvenilirli¤i nas›l anlafl›l›r? c. Belgelerin tarih olaylar›na iliflkin bilginin güvenilirli¤ine katk›s› nedir? d. Tarihte yasa var m›d›r? e. Tarih olay›na iliflkin bilginin sa¤laml›¤› kan›tlanabilir mi, nas›l? 10. Afla¤›dakilerden hangisi bir tarih metafizi¤i sorusu de¤ildir? a. Tarihte zorunlu yasalar var m›d›r? b. Tarihin anlam› nedir? c. Tarih bir ere¤e do¤ru ilerlemekte midir? d. Tarih tekerrürden mi ibarettir? e. Tarih güvenilir bilgi verebilir mi?

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

15

Okuma Parças› ...Benim ‘tarih felsefesi’ terimini kullan›fl›m bunlar›n hepsinden farkl›d›r; ondan ne anlad›¤›m› aç›klamak için de, önce felsefe anlay›fl›ma iliflkin bir fleyler söyleyece¤im. Felsefe kendine dönük düflünmedir. Felsefe yapan zihin hiçbir zaman yaln›zca bir nesne hakk›nda düflünmez; herhangi bir nesneyi düflünürken, ayn› zamanda hep o nesneye iliflkin kendi düflüncesi hakk›nda düflünür. O zaman, felsefeye ikinci dereceden düflünce, düflünce hakk›nda düflünce denebilir. Örne¤in, Dünya’n›n Günefl’ten uzakl›¤›n› keflfetmek, düflünce için birinci dereceden bir ifli, bu durumda gökbilimin iflidir; Dünya’n›n Günefl’ten uzakl›¤›n› keflfederken bizim yapt›¤›m›z›n tam olarak ne oldu¤unu keflfetmek ikinci dereceden düflünce ifli, bu durumda mant›¤›n ya da bilim kuram›n›n iflidir. Bu, felsefe zihin bilimi ya da psikolojidir demek de¤ildir. Psikoloji birinci dereceden düflüncedir; zihni t›pk› biyolojinin yaflam› inceledi¤i gibi inceler. Düflünce ile nesnesi aras›ndaki iliflkiyle u¤raflmaz, nesnesinden tamamen ayr› bir fley olarak, yaln›zca dünyada olup biten bir fley olarak, kendi bafl›na tart›fl›labilen özel türden bir fenomen olarak do¤rudan do¤ruya düflünceyle u¤rafl›r. Felsefe hiçbir zaman kendi bafl›na düflünceyle ilgili de¤ildir; hep onun nesnesiyle iliflkisine bakar, dolay›s›yla düflünceyle oldu¤u kadar nesneyle ilgilidir. Felsefeyle psikoloji aras›ndaki bu farkl›l›k, flimdilik geçmifl diye tan›mlayaca¤›m›z özel türden bir nesneyle ilgili özel türden bir düflünme olan tarihsel düflünme konusunda bu disiplinlerce benimsenmifl farkl› tutumlara bakarak betimlenebilir. Psikolog tarihsel düflünmeye ilgi duyabilir; tarihçide sürüp giden zihinsel olay›n özel türlerini çözümleyebilir; örne¤in, tarihçilerin, gerçek dünyada do¤ru dürüst yaflayamayacak kadar nevrotik olduklar›ndan, sanatç›lar gibi bir düfl dünyas› kurmufl insanlar olduklar›n› ama sanatç›lar›n tersine, bu düfl dünyas›n› geçmifle yans›tt›klar›n›, çünkü nevrozlar›n›n köklerini çocukluklar›ndaki geçmifl olaylara ba¤lad›klar›n›, bu nevrozlardan kurtulmak için bofl bir çabayala hep geçmifle döndüklerini ileri sürebilir... Filozof için dikkat isteyen olgu, ne tarihçi için oldu¤u gibi kendi bafl›na geçmifltir ne de psikolog için oldu¤u gibi tarihçinin kendi bafl›na geçmifle iliflkin düflüncesidir; karfl›l›kl› iliflkileri içinde her ikisidir. Nesnesiyle iliflkisi içinde düflünce, salt düflünce de¤il, bilgidir; o zaman psikoloji için salt düflünce kuram›, herhangi bir nesneden soyutlanm›fl zihin olaylar› kuram› olan fley,

felsefe için bilgi kuram›d›r. Psikologun “Tarihçiler nas›l düflünür?” diye sordu¤u yerde, filozof “Tarihçiler nas›l bilir? Geçmifli nas›l kavrarlar?” diye sorar. Buna karfl›l›k, geçmifli kendinde bir fley olarak kavramak örne¤in, flu kadar y›l önce flu flu olaylar›n gerçekten oldu¤unu söylemek, filozofun de¤il, tarihçinin iflidir... Kaynak: Collingwood, R.G. (2010). Tarih Tasar›m›, çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat› (4. Bask›), s. 36-38.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e

2. d

3. c

4. b

5. a

6. a

7. b

8. c

9. d

10. e

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi Hangi Anlama/Anlamlara Gelir?” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi Hangi Anlama/Anlamlara Gelir?” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi Hangi Anlama/Anlamlara Gelir?” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi Hangi Anlama/Anlamlara Gelir?” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi Hangi Anlama/Anlamlara Gelir?” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz.

16

Tarih Felsefesi-I

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Tarihsel varl›k alan› üzerine tart›fl›rken, iki temel tutum tak›n›labilir. Bunlardan ilki, flöyle bir önermeler dizisi biçiminde ifade edilebilir: 1. Do¤adan ayr› bafl›na bir varl›k alan›, düflünülebilir olsa da bizi çevreleyen do¤ayani denizler, da¤lar, hava, azot vb.-gibi somut bir gerçekli¤i yoktur, 2. Do¤adan ayr› bafl›na bir varl›k alan›, düflünce düzeyinde kurgulanabilir, 3. Toplumlar›n kültür ürünleri ve bunlar›n insanl›¤a katk›lar› hakk›nda, suyun deniz seviyesinde 100 santigrat derecede kaynad›¤›n›n bilindi¤i gibi aç›k ve kesin bilgi elde etme olana¤› yoktur çünkü insan ve toplumla ilgili her fley de¤iflken ve görelidir, 4. Öyleyse kesin olarak bilinebilecek olan, yaln›zca do¤aya iliflkin hakikatler olabilir. Bu, tarihsel varl›k alan›na iliflkin olumsuz bir tutumdur. Olumlu olarak nitelenebilecek ikinci tutumu da ayn› biçimde, önermeler dizisi olarak ifade edecek oldu¤umuzda flunlarla karfl›lafl›r›z: 1. ‹nsan›n en iyi bilebilece¤i fleyler, kendi yap›p-ettikleridir, 2. Bizi çevreleyen do¤aya iliflkin yapt›¤›m›z tüm incelemeler, ölçümler vb. insan›n alg›lar›na göredir, 3. ‹nsan›n alg›s› her fleyin ölçüsü oldu¤unda, do¤an›n oldu¤u gibi-Kant’›n ifadesiyle “kendinde fley”- olarak bilinmesi olanaks›zd›r, 4. Öyleyse, insan›n toplumlar hâlinde tüm yap›p ettikleri, insanlar aras› iliflkilerde somut olarak gözlenebilecek ve do¤adan ayr› bir varl›k alan›n›-yani tarihsel varl›k alan›n› oluflturur. Bu tutumu benimsemek, ayn› zamanda insan›n özgürlü¤ünü ve toplum içindeki eylemlerini, hatta sorumlulu¤u ve ödev duygusunu temellendirmede de bize yard›mc› olur. Aksi durumda, yaln›zca do¤a yasalar›n›n hükmetti¤i otomatlar oldu¤umuzu kabul etmek kaç›n›lmazlafl›r.

S›ra Sizde 2 Bu ünitenin ilk bafll›¤› kapsam›nda okuduklar›n›z üzerine düflündü¤ünüzde, tarihi bir bilgi etkinli¤i, geçmifl hakk›nda do¤ru bilgi vermesi beklenen bir bilim olarak görmenin ve sa¤lam temelli, do¤ru bilginin rivayetlerden ya da safsatadan nas›l ay›klanaca¤› üzerindeki tart›flmalar›n 20. yüzy›ldan itibaren daha ön planda tutuldu¤unu hat›rlayacaks›n›z. Bu da tarihi epistemolojik bir sorun hâline getirmenin, tarih felsefecilerince daha yayg›n olarak benimsenmifl bir tutum oldu¤una iflaret ediyor. Fakat bu kayg› ve sorular ortaya ç›kmadan çok daha önce, geçmiflin tümü olarak tarihin insan için ne anlama geldi¤i, nas›l yorumlanaca¤›, tarihte zaman, çizgisel olarak tarihsel sürecin belirli bir ere¤e do¤ru ilerlemesi ya da döngüsel biçimde ayn› olaylar›n farkl› görünümlerle tekrar etmesi gibi ontoloji kapsam›nda de¤erlendirilebilecek soru ve sorunlar›n gündeme geldi¤ini de göz önüne alacak olursak, bu sorunun yan›t›n›n san›ld›¤› kadar kolay verilemeyece¤ini de görürüz. ‹nsan›n “Nereden geldik? Nereye gidiyoruz?” sorular›yla ifade bulan merak›n›n, dahas›, kendi yaflam› için sa¤lam bir temel ve/veya anlam aray›fl›n›n, felsefededaha do¤rusu tarih felsefesinde- ontolojik sorular›n ön plana ç›kmas› biçiminde bir izdüflümü oldu¤unu gördü¤ümüzde, flu uslamlamaya varmak için gerekli malzemeyi sa¤lam›fl oluyoruz: 1. ‹nsan tarihi kendi yap›p ettiklerinin bir kayda geçirilifli olarak anlay›p yorumlamadan önce, ona bir varl›k alan› ve varl›k sorunu olarak yaklaflm›fl; 2. Buna ba¤l› olarak, tarihin verdi¤i bilgiye iliflkin sorular, ço¤u kez, tarihin bir bütün olarak anlam›na, ere¤ine, ya da tarihsel zamana iliflkin sorular›n içinden türeyerek ancak zamanla ba¤›ms›zlaflm›flt›r; 3. Öyleyse, günümüzde tarihi bir bilgi sorunu olarak çözümlemeyi ön plana ç›karan tart›flmalar, ne kadar yayg›n ve geçerli olurlarsa olsunlar, tarih metafizikleri ya da tarihe ontolojik yaklafl›m, insan için anlam›n› kaybetmez.

1. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

S›ra Sizde 3 Türkiye’de tarih e¤itiminin nas›l verilmesi gerekti¤i sorusu, buna aranacak yan›tlarla birlikte, bir olmas› gerekene iflaret edece¤inden, bir felsefe sorusu olmaya uygundur. Fakat tarih felsefesi kapsam›nda böyle bir sorunun sorulup sorulamayaca¤› üzerinde düflünmek, tarih felsefesiyle ilgili söylenenler üzerinde tekrar düflünmeyi gerektirir. Göz önünde bulundurulmas› gereken bir baflka önemli konu da tarih felsefesinin ortaya ç›k›fl›na ve geliflmesine yön veren sorular›n ve bu sorulara önerilen yan›tlar›n, tarih felsefesinin içinde geliflti¤i kültürlerdeki tarih yaz›mlar›na yapt›¤› katk›d›r. Bu durumda Türkiye’de tarih e¤itiminin nas›l verilmesi gerekti¤i sorusu, tarih felsefesinin baz› temel sorular›n›n Türkiye örne¤iyle iliflkilendirilerek tart›fl›labilir ve Türkiye’de verilen tarih e¤itimi, olmas› gereken aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, hem tarih felsefesi hem de e¤itim felsefesi yap›labilir. Baz› örnek sorular› flöyle dile getirebiliriz: 1. Türkiye’de tarih nas›l kavranmaktad›r: bir varl›k sorunu olarak m›, bir bilgi sorunu olarak m›, yoksa yaln›zca geçmifl hakk›nda baz› olgu bilgileri toplamas› beklenen bir bilim dal› olarak m›?, 2. Türkiye’de ilk ve ortaö¤retimde tarih derslerinin içeri¤i ve bu içeri¤in ö¤rencilere sunulufl biçimi nas›ld›r; bu içerik ve içeri¤in aktar›m biçimi, ö¤rencinin tarih bilgisinin güvenilirli¤i ve de¤eri, ya da kendi toplumunun varoluflunu ve dönüflümünü bir süreç biçiminde kavramas› için yeterli midir?, 3. Türkiye, akademik bak›mdan dünya çap›nda tarihçi/tarihçiler yetifltirebiliyor mu, dahas› bunu önemsiyor mu; önemsiyorsa tarih araflt›rmac›lar›n›n yetiflmesi için izledi¤i siyaset nas›ld›r ve böyle bir ifl için ay›rd›¤› kaynak ne kadard›r?, vb. Özellikle ilk iki örnek soruda, tarih felsefesinin temel sorular›n›n etkisi aç›kça görülebilir.

Yararlan›lan ve Baflvurululabilecek Kaynaklar Aron, R. (1961). Introduction to the Philosophy of History, çev. George J. Irwin, Boston: Beacon. Atkinson, R.F. (1978). Knowledge and Explanation in History: An Introduction to the Philosophy of History, Hong Kong: MacMillan. Aysevener, K. (2001). “Bir ‹lerleme Tasar›m› Olarak Tarih”, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCo¤rafya Fakültesi Dergisi 41, Ankara: Ankara Üniversitesi Yay›nlar›, s. 171-186.

17

B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi III: Tarih Felsefesinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. B›çak, A. (2005). Tarih Düflüncesi IV: Tarih Metafizikleri, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Braudel, F. (1992). Tarih Üzerine Yaz›lar, çev. M. Ali K›l›çbay, Ankara: ‹mge Kitabevi. Braudel, F. (1996). Uygarl›klar›n Grameri, çev. M. Ali K›l›çbay, Ankara: ‹mge Kitabevi. Cevizci, A. (derl.) (2005). Felsefe Sözlü¤ü, (6. Bas›m) ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›. Collingwood, R. G. (1994). The Idea of History, ed. Jan van der Dussen, Oxford: Oxford University Press (Revised Edition). Collingwood, R.G. (2010). Tarih Tasar›m›, çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat› Yay›nlar› (4. bask›). Dilthey, W. (2011). Hermeneutik ve Tin Bilimleri, çev. Do¤an Özlem, ‹stanbul: Notos Kitap. Gardiner, P. (ed.) (1962). Theories of History, A.B.D.: The Free Press of Glencoe. Gasset, O. (1941). Toward A Philosophy of History, New York: W.W. Norton and Company. Gasset, O. (1992). Tarihsel Bunal›m ve ‹nsan, çev. Neyire Gül Ifl›k, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Jaspers, K. (1953). The Origin and Goal of History, Londra: Routledge&Kegan Paul. Jaspers, K. (1986). Felsefe Nedir?, çev. ‹smet Zeki Eyübo¤lu, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Löwith, K. (2004). “Vico”, Tarih Felsefesi içinde, ‹stanbul: ‹nk›lâp Yay›nlar› (8. Bask›), s. 261-276. Mengüflo¤lu, T. (2005). Felsefeye Girifl, ‹stanbul: Remzi Kitabevi (9. Bask›). Özlem, D. (2004). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp Yay›nlar› (8. Bask›). Özlem, D. (2010). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: Say Yay›nlar› (1. Bask›). Popper, K.R. (1975). Objective Knowledge, Londra: Oxford University Press. Popper, K. R. (1985). Tarihselcili¤in Sefaleti, çev. Sabri Orman, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›. Rosenthal, F. (1952). A History of Muslim Historiography, Leiden: E.J. Brill. Walsh, W.H. (1976). An Introduction to Philosophy of History, New Jersey: Humanities.

2

TAR‹H FELSEFES‹-I

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Antikça¤ Yunan toplumunda ortaya ç›kan efsaneye dayal› tarih anlay›fl›n› özetleyebilecek, Sofistler’den sonra Yunan toplumunda tarihçili¤in ve tarih yaz›c›l›¤›n›n kazand›¤› yeni özellikleri ve yönelimleri de¤erlendirebilecek, Platon’un kurdu¤u felsefe sisteminin tarih anlay›fl›na nas›l yans›d›¤›n› yorumlayabilecek, Platon ve Aristoteles’in felsefe sistemlerini Antikça¤ Yunan kültüründeki theoria-historia karfl›tl›¤›yla iliflkilendirebilecek, Theoria-historia karfl›tl›¤›n›n, tarihin Bat› kültüründeki konumu üzerine etkilerini de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Historein Evren Anlay›fl› Efsane/Mythos Ak›lc›l›k

• • • •

Ça¤lar Ö¤retisi Yöntem Kehanet Theoria-Historia Karfl›tl›¤›

‹çindekiler

Tarih Felsefesi-I

Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

• ANT‹KÇA⁄ YUNAN DÜNYASINDA EFSANEYE DAYALI TAR‹H ANLAYIfiI • SOF‹STLER’DEN SONRA YUNAN TAR‹HÇ‹L‹⁄‹ VE TAR‹H YAZICILI⁄I • PLATON’UN TAR‹H ANLAYIfiI • THEOR‹A-H‹STOR‹A KARfiITLI⁄ININ OLUfiMASI VE YERLEfiMES‹

Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl› ANT‹KÇA⁄ YUNAN DÜNYASINDA EFSANEYE DAYALI TAR‹H ANLAYIfiI Bat› felsefesini bafllatan Antikça¤ Yunan medeniyeti, nas›l bir tarih anlay›fl›na sahiptir? Homeros, Hesiodos, Pindaros gibi ozan-düflünürlerin ve Herodotos, Thukydides ve Platon gibi düflünürlerin Antik Yunan medeniyetinde tarih düflüncesine ve genelde düflünce tarihine katk›lar› nelerdir? Bu ünitemizde, iflte bu sorular›n yan›tlar›n› arayaca¤›z. Bu yan›tlar› verebilmek için, ilkin efsaneyi temel olarak alan tarih anlay›fl›ndan yola ç›karak ozan-düflünürlerin yapt›klar›n› yak›ndan tan›maya çal›flacak, daha sonra günümüzde de “tarihin babas›” olarak an›lan Herodotos’un ve onunla birlikte Thukydides’in efsane temelli tarih anlay›fl›na yönelik elefltirilerini ve yeni tarzda tarihçilik aray›fllar›n› tan›yacak, sonraki ad›mda sistemli felsefecilerin öncüsü olan Platon’un kendinden önceki evren anlay›fl›n› aflmak isterken tarihten nas›l yararland›¤›n› anlamaya çal›flacak ve son olarak, dikkatimizi Antik Yunan felsefesinde Platon’dan ve Aristoteles’ten sonra yayg›nlaflan theoria-historia ayr›m› ekseninde tarihe ve tarihçili¤e verilen de¤ere yöneltece¤iz.

Antik Yunan medeniyetinde tarihle iliflkilendirerek yorumlanabilecek ve tarih olaylar›na iliflkin veri olma özelli¤i gösteren en genifl malzeme, Homeros, Hesiodos ve Pindaros gibi ozan-düflünürlerin yap›tlar›nda bulunur.

Homeros ve Hesiodos Antikça¤ Yunan medeniyetinde tarih konusunun, di¤er pek çok medeniyette oldu¤u gibi, efsaneler taraf›ndan ifllendi¤i söylenebilir (B›çak 2004, s. 50). Herodotos’un bafllatt›¤› tarihçilik gelene¤ine kadar etkili olan efsaneye dayal› bu dönemde etkili olmufl bafll›ca isimler Homeros ve Hesiodos’tur. Hatta Yunanl›lara göre Homeros ve Hesiodos’un insanl›¤›n ilk ça¤lar› için yetkili tarihçiler olduklar› da öne sürülür (Sikes 1914, s. 2). Homeros’un kendi destanlar›nda kültüre, toplumun de¤er ve yaflama biçimlerine yer vermesi, hatta tanr›lar›n, kahramanlar›n, soylu ailelerin soykütüklerini aktarmas›, tarihçilik aç›s›ndan önemli veriler olarak yorumlanmaya uygundur (B›çak 2004, s. 50). Homeros ve Hesiodos’un destanlar›nda din, kahramanl›k ve gelenek gibi konular›n a¤›rl›kl› yer tutmas›n› ve her iki ozan-düflünürün de konular› ifllerken tarihe s›kl›kla gönderme yapm›fl olmalar›n›, onlar›n tarihçilik görevini yerine getirmek gibi bir kayg›ya da sahip olduklar›n›n bir belirtisi olarak yorumlayabiliriz (Forsdyke 1956, s. 138). M.Ö. 8. yüzy›lda yaflam›fl olan Hesiodos, Antik Yunan tarih düflüncesini ana hatlar›yla ortaya koyan ilk düflünürdür, demek yanl›fl olmaz. Hesiodos, tarih düflüncesini içeren iki ayr› yap›t›nda, tarihi iki ana bölüme ay›rm›flt›r: Theogonia’da

Homeros’un bilinen en büyük yap›tlar›, ‹lyada ve Odysseia adl› iki destan›d›r. Bu destanlarda din, kahramanl›k ve gelenek a¤›rl›kl› yer tutar. Hesiodos’un Theogonia ile ‹fller ve Günler yap›tlar›nda da bu konular›n ön plana ç›kt›¤› görülebilir.

20

Tarih Felsefesi-I

Hesiodos, zaman ilerledikçe insanlar›n tanr›lardan uzaklaflt›klar›, bozulduklar› ve kötülefltikleri görüflündedir. SIRA S‹ZDE

(2006), evrenin olufl sürecini, tanr›lar›n özelliklerini ve görevlerini, insan›n ortaya ç›k›fl›n› ele alm›fl, daha çok tanr›lar›n tarihini anlatmaya yo¤unlaflm›flt›r. Works and Days’de (2006) (Türkçesi: ‹fller ve Günler, 1977) ise, insan›n tarihi a¤›rl›kl› yer SIRAHesiodos S‹ZDE tutmufl, hatta bu yap›t›nda kendinden önceki ve sonraki nesilleri kapsayacak flekilde insan›n geçmiflini ve gelece¤ini-daha do¤rusu insan›n geçmifli ve gelece¤i konusunda kendi öngörülerini- ele alm›flt›r. Hesiodos, zamana ba¤l› olaD Ü fi Ü N E L ‹ M rak insanl›¤›n kötüye gitti¤i, insan›n özelliklerinin olumsuza do¤ru de¤iflti¤i görüfllerini “Ça¤lar Ö¤retisi” de denilebilecek bir temellendirme çerçevesinde ortaya koymufltur. S O R U

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Hesiodos’un Deserleri ‹ K K A T için verilecek referans numaralar› sayfa de¤il, fragman numaralar› olarak anlafl›lmal›d›r. Örne¤in (Works and Days, 155-160), ‹fller ve Günler eserinin 155. ilâ 160. fragmanlar› aras›ndaki anlat›ma iflaret eder. SIRA S‹ZDE

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Hesiodos’un ça¤lar ö¤retisinde, alt›n ça¤› insanlar› en mükemmel, alt›nc› soyun insanlar› ise en bozulmufl ve en kötü toplumu olufltururlar.

Hesiodos’un ça¤lar ö¤retisine göre, ça¤lar ve özellikleri flöyle s›ralanabilir: • Alt›n Soylular Ça¤›/Alt›n Ça¤: Khronos’un gökleri tuttu¤u zamanlarda, inAMAÇLARIMIZ sanlar, ac› ve kayg› tafl›madan, rahat, hatta ihtiyarlamadan yaflay›p uykuya dalar gibi ölürlermifl. Dünyada var olan her fley bu insanlar›nm›fl ve öldükK ‹ TZeus’un A P lerinde, da onay› ve iste¤iyle, topra¤› ve insanlar› koruyan iyi cinler olmufllar (Works and Days, 2006, 110-125). • Gümüfl Soylular Ça¤›/ Gümüfl Ça¤: Bu ça¤da do¤an çocuklar yüz y›l boyunT E L E V ‹ Zkald›ktan YON ca çocuk sonra, bafllar› dertten kurtulmayan, ölçüsüz, sayg›s›z, tap›naklara dahi gitmeyen, kavgac› kifliler olurlarm›fl-Hesiodos’a göre tüm bunlar, medenî insan›n ahlak de¤erleri olmas›na karfl›n, gümüfl soylular bunlara uymam›fl, Zeus da ceza olarak, bu ça¤›n insanlar›n› yer alt› cinleri‹NTERNET ne çevirmifl (a.y., 126-140). • Tunç Soylular Ça¤›: Hesiodos’a göre tunç soylular, iflleri güçleri sald›rmak ve öldürmek olan, korkunç, kuvvetli, sonunda birbirini yok etmifl olan insanlard›r (a.y., 145-155). • Dördüncü Soy: Zeus’un yaratt›¤› yeni nesil, tunç ve gümüfl ça¤›n›n insanlar›ndan daha do¤ru, daha yürekli, yar› tanr›sal özelliklere sahip olmufl, çetin savafllarda, büyük kargaflalarda yaflama veda etmifllerdir. Hesiodos’a göre bu nesilden baz›lar›n› Zeus Okeanos’un çevresindeki adalara yerlefltirmifl ve mutlu bir yaflam sürdürmelerine vesile olmufltur (a.y., 155-170). • Beflinci Soy (Demir Soyu): Hesiodos’un yaflad›¤› dönemdir. Hesiodos, kendi ça¤›n›n insanlar›n› gündüzleri didinip ezilen, geceleri k›vranan, sürekli belalarla u¤raflan, çok az sevinç yaflayan kimseler olarak anlatm›flt›r (a.y., 175180). • Alt›nc› Soy: Hesiodos, kendinden sonra gelen soyu, insanl›¤›n çöküflü olarak öngörmüfltür. Bu öngörüye göre, baba-o¤ul benzerli¤i, akraba ve dost sevgisi, yafll›ya gösterilmesi gereken sayg›-sevgi, Tanr›ya sayg›, yemin etmenin, do¤runun ve iyinin de¤eri tamam›yla ortadan kalkacak; güçlü olan›n hakl› say›ld›¤›, kötülerin ve ahlaks›zlar›n sürekli artt›¤› bir ortamda utanma duygusu kalanlar tanr›lara s›¤›n›rken insanlar ac›larla bafl bafla kalacaklard›r (a.y., 185-200). Hesiodos, Works and Days’de yer verdi¤i bu anlat›yla, 1. ‹çinde yaflad›¤› Yunan toplumunun ahlâkî de¤erlerindeki yozlaflmay›, 2. Sürekli savafllarla toplumdaki kaotik, düzensiz ve güvenden uzak yap›y› vurgulam›fl olur. Yaflad›¤› toplumun sorunlar›n›, efsane temelli de olsa, bir tarih kurgusu ve sistemati¤i içinde aktaran He-

21

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

siodos, ça¤lar ö¤retisiyle, tarihte “kötüye gidifl” fikrinin ilke olarak kabul edilmesinde ve tarih felsefesinin oluflumunda öncü olmufltur. Efsaneye dayal› tarih anlay›fl›n›n Homeros ve Hesiodos ile birlikte bir baflka temsilcisi de Pindaros’tur. fiimdi Pindaros’un Yunan tarihçili¤ine katk›lar›n› daha yak›ndan tan›yal›m.

Pindaros Pindaros (M.Ö. 518-438) da Homeros ve Hesiodos gibi, Antik Yunan medeniyetinin ozan-düflünürlerindendir. Starr’a göre, Pindaros’u, Yunan tarihçili¤inde efsane etkisinden kurtuluflun örneklerinden biri olarak, “bilimsel” tarihi bafllatt›¤› ileri sürülen Herodotos için de bir haz›rlay›c› -yani bir geçifl dönemi tarihçisi-olarak yorumlamam›z olanakl›d›r (Starr 1967, s. 403). Pindaros, Olympian Odes’ da (VII. Kitap), Rodos’un efsaneye dayal› tarihini anlatm›flt›r ve bu anlat›da geçmifl, de¤iflmeyen gerçeklik olarak anlafl›lm›flt›r (a.y., s. 394). Geçmiflin Pindaros için önemi büyüktür; fakat Pindaros’un fliirlerinde genel olarak zaman, her üç boyutuyla da (geçmifl, bugün, gelecek) önemli yer tutmufltur. Hatta ilk olarak tarih olaylar›n› zaman boyutunda de¤erlendirenin de Pindaros oldu¤unu söyleyebiliriz (Olympian Odes X, 1997, 115). Yine de Pindaros, ailelere, olimpiyatlara, devlete fazlas›yla yer ay›rd›¤› tarih anlat›lar›nda, ele ald›¤› konular çerçevesinde ortaya ç›kan sorunlar›, konuyla ilgili efsaneleri tekrarlayarak aflmaya çal›flm›flt›r (Starr 1967, s. 394). Pindaros’un fliir biçiminde dile getirdi¤i tarih düflüncesinin zamanla iliflkili boyutu da oldu¤unu söylemifltik. fiimdi Pindaros’un düflüncesinde ön plana ç›kan di¤er temel özellikleri s›ralayal›m: • Pindaros’a göre, geçmifl yaflam›n niteli¤i ve özü, kendi günündekinden çok farkl› de¤ildir, hatta Pindaros geçmifl insanlar›n “k›skançl›k ve nefret” ile yönlendirilmifl oldu¤unu bile söylemifltir (Nemean Odes VII, 1997, 399). • Pindaros, eski dithrambos yazarlar›n› hem kulland›klar› terimler hem de uzun ve zor anlafl›l›r cümle kurduklar› gerekçeleriyle elefltirimifl ve yeniliklerin, yenilikçilerin-kendisi dahil- ortaya ç›kaca¤›n› savunmufltur. Fakat yeniliklerin de¤iflikli¤i de getirdi¤inin fark›nda bir ozan-düflünür olarak, de¤ifliklik konusunda zaman›n etkisini dikkate alm›flt›r (Starr 1967, s. 394-395). • Pindaros’a göre, insanlar›n gelecek hakk›nda kehânette bulunmalar› yersiz ve anlams›zd›r (Olympian Odes XII, 1997, 129). • Efsaneler Pindaros’a göre bizi aldatan ustaca düzenlenmifl hikâyelerdir, oysa flairin görevi hakikati araflt›rmakt›r (Starr 1967, s. 399). Pindaros, bu düflüncelerine karfl›n, efsanelerin güvenilirli¤ini de gerekçelendirmeye çal›flm›fl, çünkü yeni olaylar› aç›klamada temel malzeme olarak yine efsanelerden yararlanm›flt›r (B›çak 2004, s. 54). • Pindaros, zamandaki ve tarihteki de¤iflikliklere iliflkin fark›ndal›¤›n› yap›tlar›na yans›tan, Starr’›n vurgusuyla, “tarihsel bir dünyada yaflad›¤›n› aç›kl›kla dile getiren” bir ozan olmufltur (Starr 1967, s. 400). • Pindaros, geleneklerin de¤iflken oldu¤unun fark›ndad›r ve gelene¤in dünyan›n yöneticisi oldu¤u görüflünü ileri sürmüfltür (a.y.). Yukar›da s›ralad›¤›m›z temel özelliklerle bezenmifl olan Pindaros’un baz› düflüncelerinden-sözgelimi gelenek hakk›ndaki görüfllerinden Herodotos (Herodot Tarihi, 1983, III/38) ve Platon (Gorgias, 484b) taraf›ndan yararlan›lm›fl oldu¤unu görebiliriz. fiimdi de efsane temeline dayanmayan, daha do¤rusu, Antik Yunan’da felsefenin ortaya ç›kmas›ndan ve geleneksel de¤erlerin kapsaml› bir sorgulamadan geç-

Pindaros’un fliirlerinde ön plana ç›kan önemli unsurlardan biri de tüm boyutlar›yla zamand›r.

Dithrambos: Tanr› Dionisos onuruna söylenen, onun yaflam›ndan, ac› ve tatl› serüvenlerinden söz eden, kimi kez ciddi kimi kez de aç›k saç›k ezgiler. Tanr› olmas›na karfl›n, Dionisos da ölmüfl, ama Zeus ona yeniden can vermifltir. Böylece, Dionisos, “iki kez do¤an” anlam›na gelen dithrambos niteli¤ini kazan›r. Sonradan onun için koro ile söylenen ezgilere de dithrambos denilmifltir. Bu da, dithrambos teriminin zaman içinde birden fazla anlama kavufltu¤una iflaret eder.

Pindaros’a göre, insanlar›n gelecek hakk›nda kehânette bulunmalar› yersiz ve anlams›zd›r. Pindaros, tarihsel bir dünyada yaflad›¤›n› aç›kl›kla dile getiren bir ozandüflünürdür.

22

Tarih Felsefesi-I

mesinden sonra ortaya ç›kan tarih anlay›fl›n› ele alaca¤›z. Bu dönemin tarih anlay›fl›na damga vuran bafll›ca düflünürler olarak da Herodotos ve Thukydides’i tan›maya çal›flaca¤›z. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SOF‹STLERDEN SONRA YUNAN TAR‹HÇ‹L‹⁄‹ VE S O R U TAR‹H YAZICILI⁄I

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Geçmiflinizi SIRA anlamak S‹ZDEve birine anlatmak için efsanelerden, söylenceden baflka bir malzemeniz olmasayd›, kendi toplumunuzun tarihini nas›l anlat›rd›n›z? Bu anlat›n›n sizden sonra gelecek kuflaklar taraf›ndan dikkate al›nmas› için hangi yollara baflvururdunuz? DüflüD Ü fi Ü N E L ‹ M nün.

Antikça¤ Yunan toplumunun tarih düflüncesi, Cole’a göre, efsaneye dayanan aç›kD‹KKAT lama biçimi ve ‹yonya bilim anlay›fl› çerçevesindeki araflt›rma esas› üzerine kurulan empirik bak›fl aç›s› olmak üzere, iki temel zihniyetten oluflmaktad›r (Cole 1967, SIRA S‹ZDE s. 1). Ünitemizin bundan önceki bölümünde efsaneye dayal› anlay›fl›n temel nitelikleri ve bafll›ca temsilcileri üzerinde durmufltuk. fiimdiyse, felsefenin Antikça¤ Yunan toplumunda ortaya ç›k›fl›ndan itibaren, felsefe ve bilim zihniyetinin yön AMAÇLARIMIZ verdi¤i tarih anlay›fl›n› yak›ndan tan›maya çal›flaca¤›z. Böyle bir tan›ma için Antikça¤ Yunan düflüncesinde felsefe ile tarih aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤unu, bundan da önce, felsefenin K ‹ T A Portaya ç›k›fl koflullar›n› yeniden hat›rlamaya ihtiyac›m›z olacak. Felsefe tarihinin Thales ile bafllat›lmas›, Antikça¤ Yunan toplumunun o ça¤daki (yaklafl›k M.Ö. 7. yüzy›l) yönelimleri hakk›nda fikir vericidir. ‹nsan›n evrendeki konumu, nas›l bir varl›k oldu¤u, efsaneye dayal› evren anlay›fl›n›n da felsefenin de TELEV‹ZYON çözüme kavuflturmay› amaçlad›¤› bafll›ca sorunlardand›r. ‹flte bu bak›mdan, felsefenin ortaya ç›k›fl› da varl›k sorunuyla iliflkilidir (B›çak 2004, s. 110). Bu durumda, varl›¤›n neden bir sorun teflkil etti¤ini sormam›z gerekir. Bu so‹ N Tve E RTarih N E T (Tarih Düflüncesi-II) bafll›kl› çal›flmas›nda Ayhan B›çak tararuya, Felsefe f›ndan önerilen yan›t flu olmufltur:

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

“‹nsan›n düflünce ve eylemlerinin dayand›¤› de¤er dizilerini temellendirebilmek, evrenin düzenlili¤i ve insan›n ortaya ç›k›fl›yla mümkün olabilmektedir. Dolay›s›yla de¤er dizilerini temellendirmek için evren tasavvuru içinde ontolojiyi kurmak zorunlu bir durumdur” (a.y.). Kozmogoni: Antik Yunan dilinde “evren”, “düzen” anlamlar›na gelen kosmos ile, “do¤um”, “oluflum”, “köken” gibi anlamlar› karfl›layan goneia sözcüklerinin birlefliminden oluflan, “evrenin kökeni hakk›nda ortaya at›lm›fl bilimsel kuram ya da efsane temelli aç›klama” anlam›nda kullan›lan terim.

Evrenin nas›l olufltu¤u sorusuna aranan ve önerilen yan›tlar, bafll› bafl›na tarihli olduklar›ndan, tarih düflüncesinin Antikça¤ Yunan medeniyetinin evren anlay›fl›n›n merkezine oturmas›na yol açm›fllard›r. Felsefeye dayal› evren anlay›fl› da efsaneler ve kozmogoniler gibi, oluflu aç›klarken evrenin olufl tarihini de konu edinir (a.y., s. 111). Toplumsal sorunlar›n çözümünde de sorunu ortaya ç›karanlar› ve sorunlar›n kaynaklar›n› araflt›rma yolunun izlenmesi, geçmifle ilgiyi art›rm›fl ve sorunlar› geçmifli göz önüne alarak çözme giriflimleri, insan ve kültür hakk›nda çeflitli düflüncelerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (a.y., s. 111). ‹nsan› ve onunla ilgili olarak ahlak, toplum, devlet gibi sorunlar› felsefenin temel sorunlar› aras›nda kal›c› biçimde konumland›rm›fl olan Sofistler, Guthrie’ye göre, insan›n evrimini görmüfl, kültüre ve toplumun geliflmesine yönelik ilgileri ve görüflleri olan, bunlar› ele almada felsefeciler aras›nda ilk olan düflünürlerdir (Guthrie 1969, s. 46). Dahas›, günlük hayatla iç içe olan, flairlerin-baflta Theognis’in, Simonides’in ve Pindaros’un- izleyicileri olarak, erdemin ö¤retilip ö¤retilemeyece¤i vb. konular› ayr›nt›l› biçimde ve felsefî düflünme olanaklar› içerisinde tart›fl›p gelifltirmifllerdir (Jaeger 1965, s. 295-296).

23

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

“‹nsan her fleyin ölçüsüdür; olanlar›n olduklar›n›n, olmayanlar›n, olmad›klar›n›n” sözünün sahibi Protagoras, tanr›lar› d›flar›da tutup, kültürü oluflturan her tür de¤erin üreticisi olarak insana iflaret etmifltir. Protagoras’›n bak›fl aç›s›, B›çak’a göre, kültürdeki de¤erleri temellendirmek üzere kültürlerin köklerinin araflt›r›lmas›na duyulan gereksinime ba¤l› olarak, tarih düflüncesinde yeni bir bak›fl aç›s›n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r (B›çak 2004, s. 113). M.Ö. 5. yüzy›lda tarihçiler, kendi ça¤lar›ndaki sorunlara odaklan›rken, felsefeciler, sorunlara yaklafl›m için farkl› bir yola yönelmifltir: Toulmin’e göre, Pythagoras ve Parmenides’in etkileriyle felsefenin metafizik yoluna girmesi, do¤a bilimlerinin tarihsel görünüflten ziyade kuramsal fizik-matematik yönünde geliflmesine zemin haz›rlam›flt›r (Toulmin 1965, s. 40). Felsefe ve tarihin birbirine paralel geliflimi, iki alandaki düflünürlerin benzer sorunlara farkl› tarzda aç›klamalar getirmeleri, fakat her iki alan›n da birbirini beslemesi ve birbirinden kopuk düflünülememesi, Herodotos ve Thukydides gibi tarihçilerin, daha çözümleyici bir bak›fl aç›s›yla, günümüzdeki “bilimsel” tarih anlay›fl›n›n ilk örneklerini serimlemelerine yol açm›flt›r. fiimdi bu iki tarihçinin, s›ras›yla, hangi ilkleri baflard›¤›na yak›ndan bakal›m.

Herodotos Herodotos’un tarih yaz›m›nda tafl›d›¤› kayg›y› ve yazd›¤› malzemeyi nas›l de¤erlendirdi¤ini kendi sözlerinden okuyarak ifle bafllayaca¤›z: “Bu, Halikarnassos’lu Herodots’un kamuya sundu¤u araflt›rmad›r. ‹nsano¤lunun yapt›klar› zamanla unutulmas›n ve gerek Yunanl›lar›n gerekse Barbarlar›n meydana getirdikleri harikalar bir gün ads›z kalmas›n, tek amac› budur; bir de bunlar birbirleriyle neden dövüflürlerdi diye merakta kal›nmas›n...” (Herodotos 1983, I/21).

Afla¤› yukar› tüm tarihçilerin, tarih anlatan yap›tlar kaleme almadan önce ve yazarken, benzer kayg›lar tafl›d›¤› söylenebilir. Fakat Herodotos’u özgün k›lan, yaln›zca bu kayg›lar› m›d›r? Bu soruya olumlu yan›t vermemiz olanakl› de¤ildir. Olaylara bak›fl aç›s› da Herodotos’u özgün ve ilk k›lan unsurlardan biridir. Herodotos, tarih araflt›rmas›nda ve aktar›m›ndaki bak›fl aç›s›n›, “Ödevim, bana anlat›lan neyse onu vermektir. ‹nanmaya gelince, hiçbir fley beni buna zorlayamaz ve bunu bütün anlatt›klar›m için söylüyorum” sözleriyle dile getirir (a.y., VII/52). Herodotos, bu bak›fl aç›s›na sad›k kalarak, anlatt›¤› konuyla ilgili birbirinden farkl› söylentilerin tümünü yap›t›na almaya çal›flm›flt›r. Ayr›ca, birbirine karfl›t düflünceleri görmezden gelmemesi, anlatt›¤› konuyla ilgili yaz›l› belgeler elde etti¤i zaman belgeye ba¤l› kalarak de¤erlendirme yapmas›, bilgisinin yetersiz kald›¤› durumda bunu aç›kça dile getirmesi, kiflisel yorumlar›n› iflin içine katt›¤›nda yaln›zca be¤enilerine ve hayranl›klar›na de¤il de çirkin ve tuhaf buldu¤u olaylara da yer vermesi, Herodotos’u özgün ve öncü bir tarihçi k›lan di¤er yönleridir, diyebiliriz. Bury’ye göre, Herodotos’un elefltirel olarak da nitelenebilecek tavr›n›n geneline yay›lan üç temel nitelikten söz etme olana¤› vard›r: 1. S›radan, gündelik deneyimler d›fl›nda ortaya ç›kan tüm insanüstü ya da mucize olaylara flüpheyle yaklaflm›fl, fakat kehânet ve rüyalar›, bu tip olaylar kapsam›nda görmemifltir; 2. Ayn› olaya iliflkin farkl› söylentileri ve dayanaklar›n› karfl›laflt›r›rken elefltirel olmas›na karfl›n, Atina gelene¤ine muhalif olan önyarg›l› e¤ilimden kendisini bütünüyle s›y›rmay› baflaramam›flt›r; 3. Do¤rudan kayna¤›ndan, yani birinci elden/a¤›zdan al›nm›fl her tür bilgiyi, yaz›l›-sözlü ay›rt etmeksizin, ikincil verilerden üstün tutmufltur (Bury 1958, s. 69-70).

Protagoras’a göre insan ve onun yetileri, var olanlar›n olduklar›, var olmayan fleylerin ise olmad›klar› konusunda biricik ölçüttür.

Herodotos’un Halikarnassos olarak and›¤› yer, günümüzde Mu¤la ilinin Bodrum ilçesidir. Barbar, her ne kadar günümüzde “medeniyet bilmeyen”, “vahfli”, “önüne geleni öldüren” gibi anlamlar yüklenerek ve çeflitli toplumlar için bir niteleme olarak kullan›lsa da, sözcük, Eski Yunanca’da, “yabanc› bir devletten/toplumdan”, “Yunanca konuflmayan” anlamlar›na gelecek biçimde kullan›lm›flt›r. Herodotos, edindi¤i bilgiyi de¤ifltirmeden aktarma ve gerekmedikçe kiflisel görüfllerini aktard›¤› olaylara katmama gibi özellikleriyle, tarih yaz›c›l›¤›nda rastlanan ilk farkl› modeli oluflturur. Herodotos, yaz›l› belgelere dayanarak tarih olaylar›n› de¤erlendirme konusunda da bir ilktir. Herodotos, birincil kaynaklar› her durumda ikincil olanlara üstün tutmas› ve farkl› söylentileri karfl›laflt›r›rken elefltirel olmas›na karfl›n, Atina gelene¤ine karfl› tutumunun etkisinden tamam›yla kurtulamam›flt›r; bu yönü de zaman zaman onun nesnelli¤ine-tarafs›zl›¤›na gölge düflürür.

24

Tarih Felsefesi-I

Herodotos ile bafllayan elefltirel, araflt›rmac› ve belgeleri önemseyen tarihçilik tutumu, Thukydides ile devam etmifltir. fiimdi de Thukydides’i Yunan tarihçili¤inde önemli k›lan yönleri tan›maya çal›flal›m.

Thukydides

Tyrannos, ya da daha bilinen biçimiyle tiran, halk›n› silah gücüyle yöneten, kendini toplumunun üzerinde görerek vatandafl›na karfl› sorumluluk duygusuyla hareket etmeyen, zorba bir yönetici olarak tan›mlanabilir. Günümüzdeki karfl›l›¤›, kökeni Latince olan diktatördür. Platon ve Aristoteles’e göre tiranl›k, monarflinin, yani tek kiflinin yönetimine dayal› siyasal sistemin bozulmuflyozlaflm›fl biçimidir.

Günümüze ulaflan ve dolay›s›yla bilinen tek eseri Peloponnesos Savafl› olan Thukydides de yukar›da belirtti¤imiz gibi, Herodotos ile birlikte Yunan tarihçili¤inin önemli isimlerinden biridir. Thukydides, Herodotos’tan farkl› olarak, gezdi¤i yerler hakk›nda pek bilgi vermez; yaln›zca Peloponnesos Savafl›’n›n nedenlerini ayr›nt›l› biçimde vermekle yetinir. Hatta savafl›n nedenlerini öylesine detayl› vermifltir ki, Peloponnesos Savafl›’n›n 1. kitab›n›n önemli bir k›sm› yaln›zca Yunan co¤rafyas›n›n bu savafla nas›l sürüklendi¤inin anlat›lmas›na ayr›lm›flt›r. Thukydides’e göre savafl›n bafll›ca nedeni, iç huzursuzluk ve flehir devletleri aras›nda patlak veren kavgalardan kaynakl› göçlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan bunal›mlard›r (Thukydides 1976, I/2 vd.). Thukydides, ekonomik etkenleri de¤iflimlerin ve iç savafllar›n nedeni olarak gören belki de ilk tarihçidir. Ekonominin de¤iflimler ve savafllar üzerindeki etkilili¤i yönlü sav›n› gerekçelendirmek üzere, Truva savafl› sonras›nda müstemleke olay›n›n artmas›n› araflt›rm›fl, bu olay› ekonomik nedenlere ba¤lam›flt›r: Thukydides’e göre müstemleke say›s›ndaki art›fl, gelirlerin de artmas›na, gelir art›fl› toplum yap›s›nda de¤iflime, siyasette de tiranlar›n (zorbalar›n) yönetimi ele alarak savafl sanayini gelifltirip yay›lmac› bir tutumu benimsemelerine kadar uzan›p giden olaylara yol açm›flt›r (a.y., I/12-13). Thukydides, tarih olaylar›n› incelerken ak›lc› bir tutum tak›nm›fl, buna ba¤l› olarak tarih olaylar› karfl›s›nda kuflkucu olunmas› ve öne sürülen her aktar›ma ve delile inan›lmamas› gerekti¤ini flu sözleriyle savunmufltur: “Bu insanlar eski zamanlar›n olaylar› hakk›nda söylenenleri, hattâ bunlar kendi öz vatanlar› olsa bile, yine ayn› flekilde araflt›rmadan al›veriyorlar” (a.y., I/20). Thukydides’in bu sözlerinde ortaya ç›kan flüpheci tav›r, Thompson’a göre onun tarih yaz›m›na, araflt›rma ve delillerini derleyip denetlerken ça¤dafl› tarihçilerde rastlanmayan bir karfl›laflt›rma yöntemi gelifltirip uygularken de yans›m›flt›r; bu karfl›laflt›rma üslubu da Thukydides’in bir baflka özgün yönünü ortaya ç›kar›r (Thompson 1958, s. 29). Thukydides de Herodotos ile benzer biçimde, öncelikle birincil kaynaklara, olay›n do¤rudan kendisine iliflkin belgelere baflvurmay› ye¤lemifltir (a.y., s. 30). Olaylar›n ard›ndaki neden ve ilkeleri araflt›r›p bulma iste¤i, Thukydides’in, inceledi¤i olaylarda ortaya ç›kan sonuçlara, amaçlara ve motiflere odaklanmas›na yol açm›flt›r. Bu da Thukydides’in tarihçili¤indeki pragmatik yöne iflaret eder (a.y.). Thukydides, bu say›lan yönleriyle Yunan tarihçili¤inde bilimsel yöneliflin zirveye ç›kt›¤› bir düflünür olmufltur. ‹nsan eylemlerini konu alan bilim olan tarih ya da tarihe böyle bir özelli¤in-beklentinin yüklenmesi, Yunan tarih yaz›m›nda efsanelerin etkisinin azalarak olaylar›n araflt›r›lmas›n›n ön plana ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r (B›çak 2004, s. 129-130). 20. yüzy›l›n ünlü tarih felsefecisi Robin George Collingwood (1889-1943), Yunan tarihçili¤inin Thukydides ile birlikte hemen hemen tüm özelliklerini kazand›¤› düflüncesindedir ve ona göre bu temel özellikler flunlard›r: 1. Geçmifli anlamak ve yorumlamak isteyen tarihçinin, ifle sorunlarla bafllayarak, bilimsel olmas› gerekti¤i düflüncesi oluflmufltur; 2. Geçmiflte insanlar›n yapt›klar› hakk›nda sorular sorulmaya bafllanm›flt›r; 3. Tarihçi için ak›lc›l›k özelli¤inin kaç›n›lmazl›¤› ve zorunlulu¤u vurgulanm›fl, tarihçinin ele ald›¤› soru ve sorunlar› baz› temellere oturtmas› ve

25

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

kan›tlara baflvurmas›, onun vazgeçilmez özellikleri aras›nda yer alm›flt›r; 4. Tarih çal›flmas›n›n yap›lmas›nda, insan›n geçmiflteki yap›p etmelerini tespit edip kendini a盤a vurmas› yahut kendini baflkalar›na anlatmas›yla insan›n varolufl özelliklerini dile getirme, temel kayg› olarak de¤erlendirilmifltir (Collingwood 2010, s. 65-67). Bu özelliklerden 1, 2 ve 4’te belirtilenler Herodotos’ta, 3’te dile getirilenlerse belli ölçülerde Thukydides’te kendisini göstermifltir (a.y., s. 67). Antikça¤ Yunan medeniyetinde tarihçili¤in ve tarih olaylar›n›n yorumlan›fl›n›n, efsaneleri temel alan ozan-düflünürlerde ve efsanelerle yetinmeyerek olaylar›n kendisine yönelmeye çal›flan elefltirel-bilimsel tutumlu düflünürlerde nas›l ifade buldu¤unu ana hatlar›yla gördük. fiimdi de sistem filozoflar›n›n ilki kabul edilen, felsefenin her alan›nda eser vermifl büyük Yunan düflünürü Platon’un tarihi nas›l yorumlad›¤›n› ve tarihten nas›l yararland›¤›n› anlamaya çal›flaca¤›z. Herodotos, neden “tarihin babas›” olarak an›l›r? Herodotos ile Thukydides’in SIRA S‹ZDE baflard›klar›n›n, günümüz tarih anlay›fl›n›n oluflumuna katk›s› nedir? Düflünün.

PLATON’UN TAR‹H ANLAYIfiI

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Platon’un yaflad›¤› dönemde (M.Ö. 427-347), Atina ve genelde Yunan medeniyeti ciddi bunal›mlar içindedir ve Platon da bu bunal›mlardan kaç›n›lmaz S O R U olarak etkilenmifltir. Dostu ve hocas› Sokrates’i (M.Ö. 469-399) ölüme mahkum eden Atina demokrasisine karfl› olumsuz tutum tak›nmas›, Republic’te (Devlet) ideal bir devlet D‹KKAT yönetimi aray›fl›na girerken, demokrasiyi “bozuk” yönetim biçimlerinden saymas›, 20. yüzy›lda kendisinin “totaliter” siyaset zihniyetinin düflünsel temellerini atmakla SIRA S‹ZDE suçlanmas› gibi sonuçlar do¤urmufltur (Popper 1966). Platon, kendi ça¤›nda tan›k oldu¤u toplumsal ve siyasi çalkant›lar karfl›s›nda, flu iki tutum aras›nda bir seçim yapma zorunlulu¤uyla bafl bafla kalm›flt›r: 1. PoliAMAÇLARIMIZ si, daha do¤rusu Atina’y› tüm kurum ve gelenekleriyle geçmifle gömme gayreti içinde olan y›k›c› güçlerle bir olup yepyeni bir devlet ve yepyeni bir din oluflumuna katk›da bulunmak, 2. Karfl›t görüfltekilerin yanl›fllar›n› ortaya koyup çürüterek K ‹ T A P Polis’i ayakta tutmak için ne gerekiyorsa yapmak. Platon, bu tutumlardan ikincisini benimsemifltir ve Guthrie’nin de belirtti¤i gibi hocas› Sokrates’in Sofistlerle mücadelesini devam ettirerek Polis’i sonuna kadar savunmufltur (Guthrie 1988, s. T E L E sorunlarla V‹ZYON 103). Bu seçimi, Platon’un ömrü boyunca din, siyaset, kültür gibi u¤raflmas›na yol açm›fl, bu sorunlara önerdi¤i çözümleri temellendirirken de felsefeyi ön planda tutmakla birlikte, malzemesini tarihten derlemifltir (B›çak 2004, s. 139). fiimdi biz, ünitemizin bu bölümünde, Platon’un tarih anlay›fl›na ‹ N T E R Nyön E T veren temel görüflleri ve bu görüflleri temelinde Platon’un tarihi nas›l yorumlad›¤›n› anlamaya çal›flaca¤›z.

S O R U

D‹KKAT

N N

Ruh, Tarihteki Konumu ve Toplumsal Tarihe Etkisi Platon’un felsefesinin oldu¤u kadar, tarih anlay›fl›n›n da anahtar kavramlar›n›n bafl›nda ruh gelir, denilse herhalde abart› olmaz. Ruh, idealar ö¤retisi, ideal devlet gibi Platon düflüncesinin özgün unsurlar› için de önemli bir kavram olma özelli¤i tafl›r. Platon’a göre ruh, hem ilk yarat›lan varl›klardan biridir hem de tüm de¤iflim ve dönüflümlerin bafll›ca nedenidir (Laws, 892a). Ruh, bütün eylemlerin, iyi ve kötü olarak nitelenen her fleyin ard›ndaki nedendir, yani insanlar›n tüm eylemleri asl›nda ruhun etkinlikleridir (a.y., 904a). Bu bak›mdan ruh, tarihin de itici gücüdür ve ister do¤a, ister kültür tarihinden söz ediyor olal›m, her ikisinin de malzemesinin ortaya ç›kmas›n›n ard›nda ruh vard›r; Ayhan B›çak’›n ifadesiyle, “hareketin kayna¤›n›n arkas›nda tarihin yap›c›s› olan ruhun itici gücü vard›r” (B›çak 2004, s. 169).

SIRA S‹ZDE

Polis, Yunanca’da as›l anlam› flehir AMAÇLARIMIZ olan, fakat Antikça¤ Yunan dünyas›nda “flehir devleti” anlam› da yüklenmifl bir sözcük ve ayn› zamanda siyasal K ‹birT A P terimdir. Antikça¤ Yunan medeniyetinin en önemli flehir-devletlerinin bafl›nda da Atina gelir.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

26 AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Platon’un Devlet (Politeia) adl› yap›t›n›n 8. ve 9. kitaplar›nda, kurumlar›n ve yönetimlerin bozulufllar› anlat›l›r ve bu yönüyle yap›t›n, belli aç›lardan tarih felsefesinin sorunlar›n› da kapsad›¤› düflünülebilir.

Tarih metafizi¤i, temelde, insan› bütünlüklü bir yap› olarak ele al›p tarih ba¤lam›nda ortaya koyan düflünce tarz›d›r. Tarih metafizikleri, evreni kavramada ve aç›klamada ortaya ç›kan sorunlara çözüm getirmeyi ya da yeni bir evren kavray›fl› gelifltirmeyi hedefleyen düflünce ürünleri olarak, evren kavray›fl›nda içerilen tüm sorular› da yan›tlama çabas›ndad›r.

SIRA S‹ZDE

Tarih Felsefesi-I

AMAÇLARIMIZ

Platon’un felsefesiyle K ‹ T A P ilgili bilgilerinizi tazelemek için, ‹lkça¤ Felsefesi (Serdar Uslu, editör: ‹skender Tafldelen, Eskiflehir: Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›-No:1025, 2010) ders kitab›n›z›n 6. ve 7. ünitelerini tekrar okuyun. TELEV‹ZYON

Ruh nas›l bir varl›kt›r, özellikleri nelerdir? Platon’un ruha yükledi¤i temel özellikleri ölümsüzlük, maddesizlik ve görünmezlik olarak sayabiliriz (Phaedo 78b79b; Republic 435e-444e). Ayn› zamanda ruh, tutku, cesaret ve ak›l olmak üzere üç ana bileflene ‹ N Tsahip E R N E T bir yap›d›r; hatta ruhun söz konusu bölümlerinin toplumlarda görünümü de bulunur. Platon bu görünümler için flu örnekleri vermifltir: ‹nsan›n zevk ve haz arama e¤iliminin temelindeki tutkular Fenikeliler’e, flan ve flöhrete kavuflma iste¤ini karfl›lamak için sald›rganl›k kuzeydeki yabanc›lara ve nihayet, bilgelik-do¤ruluk gibi kal›c› fleyler peflinde olan ak›l da Yunanl›lar’a verilmifltir (Republic, 435e). Ruhun bölümlerinin farkl› toplumlarda farkl› düzeylerde ortaya ç›kmas›, tarihte bir çeflitlili¤i kaç›n›lmaz k›lmakta ve bu çeflitlili¤in nedeni olarak da yine insan ve toplumlar›n de¤iflik ruhlara sahip olufllar› gösterilmektedir. Öyleyse ruh, iyileflmeden sorumlu oldu¤u ölçüde, toplumdaki bozulmadan da ayn› ölçüde sorumludur denilebilir. Bu durumda, B›çak’a göre, tarih olaylar›n›n tümünü, ruhun çeflitli biçimlerde ortaya ç›karak kendini gerçeklefltirmesi diye yorumlamam›z olanakl› olur (B›çak 2004, s. 174). Platon’a göre insan›n mutlu yaflamas›, 1. Ruhun bölümleri aras›nda, 2. Devlette ve kurumlar›nda düzen ve uyumun olmas›na ba¤l›d›r. Bu iki unsurda ortaya ç›kan düzensizlik ve uyumsuzluklara tarihten derledi¤i, s›k› bir elefltiri ve sorgu süzgecinden geçirdi¤i malzemeyle aç›klama getirme girifliminin, yani geçmifli önemseyerek tarih olaylar›n› efsanelerden ay›klamas›n›n, Platon’u toplumsal tarih anlay›fl›na yöneltti¤ini söyleyebiliriz (B›çak 2004, s. 175-176). Toplumsal tarihte de yaln›zca kötü olaylar yer almaz, aksine zenaatlar›n, sanatlar›n, bilimin ve felsefenin ortaya ç›kmalar› ve geliflmeleri gibi iyi olaylar da tarihte yer al›r. Platon, bu düflüncesiyle bir ilerlemeyi kabul etti¤inin iflaretini vermifl, hatta bu iyimser ve umutlu tavr›n›, felsefî temellere dayal› bir siyaset düzeninin kurularak kötüye gidiflin durdurulabilece¤i düflüncesinde de korumufltur, diyebiliriz. Bu felsefî temellere dayal› düzeni kuracak olan da Platon’a göre, ruhunun ak›l bölümünün rehberli¤inde, yine insandan baflkas› de¤ildir. Ruhun tarihte bozulmaya da ilerlemeye de neden oldu¤u yönlü görüflü, Platon’un, tarihte bir ilerlemenin olup olmad›¤›, insan›n kökeninin ve tarihteki amac›n›n ne oldu¤u ya da olmas› gerekti¤i gibi sorular› da sormas›n› gerektirmifl, bu sorulara verdi¤i yan›tlar da Platon’un tarih metafizi¤i yapmas›n›n yolunu açm›flt›r. fiimdi Platon’un tarih metafizi¤indeki ana unsurlar›n neler oldu¤u ve bunun nas›l bir tarih yorumuna götürdü¤ü üzerinde düflünelim.

Platon’da Tarih Metafizi¤i ve Tarihin Yorumlan›fl› Platon’un tarih anlay›fl›na yön veren anahtar kavramlardan birinin ruh oldu¤unu yukar›da dile getirmifltik. Platon’a göre ruhun iyi eylemleri geliflmeye-ilerlemeye, kötü eylemleri de bozulmaya yol açmaktayd›. ‹flte Platon’un tarih metafizi¤inin temelinde de “belirleyici ilke”, “insan›n kökeni”, “insan›n amac›” ve “tarihte ilerleme olup olmad›¤›” sorular›na felsefece temellendirilmifl yan›tlar bulma kayg›s› vard›r (B›çak 2004, s. 204).

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

27

fiimdi bu kayg›n›n Platon’da nas›l ifade buldu¤una biraz daha yak›ndan bakal›m. Platon, Timaios (Timaeus), Kritias (Critias) ve Devlet Adam› (Statesman) diyaloglar›nda, kendi yaflad›¤› dönemin insanlar›n›, bir felâket sonras›nda yaflama tutunmay› baflarabilen kiflilerin torunlar› (descendants) olarak nitelemifl, felâket gelmeden önceki medeniyetin ya da düzenin felâketle yok olmas› sonras›nda sa¤ kalanlar›n yaflamlar›n› sürdürmek için gerekli tüm fleyleri ad›m ad›m fakat bir hayli zahmete katlanarak elde etti¤ini savunmufltur. Bu savunmaya uygun bir örnek, Timaios ve Kritias diyaloglar›nda geçen “Atlantis” efsanesi olabilir (Timaeus, 22b25d; Critias, 109b-110d). Bu söylenenler, B›çak’a göre, Platon’un kültürü ve tarihi ilerlemeci bir tarzda yorumlad›¤› düflüncesini uyand›rabilir (B›çak 2004, s. 197). Fakat kültürde ilerleme, flu aflamalar temelinde görüldü¤ünde, ruhta bozulmalar› da beraberinde getiren bir süreç olur: 1. ‹nsan›n yaflam›n› sürdürmesi için toplumlar hâlinde yaflamalar› zorunludur, toplum yaflam› da iflbölümünü beraberinde getirir, 2. Toplumlarda zenginlik ve kurumlaflma art›nca, ahlâkta bozulma bafl gösterir ve bu bozulma gitgide artar, 3. Toplum bir yandan insan olman›n gere¤iyken, öte yandan insan› her yönüyle bozar, bu da bir çeliflki do¤urur. Platon, tüm bu aflamalar›n zorunlu oldu¤unun, tarihin bafllang›c›ndan kendi yaflad›¤› zamana kadar belirli ölçüde bir ilerlemenin sürdü¤ünün fark›ndad›r ve insana-topluma iliflkin iyimserli¤ini temellendirmek üzere, felsefeyi kullan›r. Platon’a göre, 1. ‹nsan, ahlâkta bozulman›n getirdi¤i olumsuzluklar›, ilerleme sürecinde gelifltirdi¤i kurumlar› ve bilgileri kullanarak saf d›fl› edebilir, 2. Devlet aflamas›na ulaflma ve felsefenin do¤ufluyla, kültürde ilerleme zirveye ç›km›fl olur, 3. Ruhta sakl› olan Tanr› ö¤ütleri-yani do¤rulu¤un bilgisinin kayna¤›, ruhun arkeolojisi yap›larak (Phaedrus, 249 c-d) felsefe sayesinde ortaya ç›kar›l›p, do¤ru bilgi temeline uygun devlet kurulunca, çeliflki ortadan kalkar. Platon’un ahlâk ile tarihteki kültürel ilerleme aras›nda oldu¤una iflaret etti¤i çeliflkiyi aflma çabas›, onun tarihi yorumlama üslubuna da yans›m›flt›r. Devlet ile Yasalar adl› yap›tlar›nda, Platon, insanl›¤›n tarihin çeflitli aflamalar›nda bozulmufl olmalar›na karfl›n insan›n gerçekte mükemmel oldu¤una iflaret eden düflünceler ortaya koymufltur. Bu düflünceler ekseninde, tarih olay›n›n betimlenmesi ve aç›klanmas›yla ilgili her bir aflaman›n, afla¤›dan yukar›ya do¤ru bir diyalektik sürecin aflamalar› oldu¤u ileri sürülebilir. Bu diyalektik süreç, ad›m ad›m devlet ve felsefe aflamas›na kadar uzanan siyasal ve zihinsel geliflmelerin bütünüdür (B›çak 2004, s. 206). Bu geliflmelerin her bir aflamas›n›n ve sürecin tamam›n›n Platon’daki dile getiriliflleri, B›çak’a göre, tarih felsefesiyle uyumluluk gösterir (a.y.). Platon’un tarihi yorumlay›fl üslubu, tarihçilik ve tarih yaz›m› aç›lar›ndan bak›ld›¤›nda, Timaios, Kritias ve Yasalar gibi yap›tlar›nda, Devlet ve Devlet Adam› gibi daha genç oldu¤u zamana ait yap›tlar›na k›yasla farkl›d›r (a.y.). Timaios, Kritias ve Yasalar’da yaln›zca “bozulma” ilkesinin tarihin geneline yay›lmas›yla kal›nmaz, insanla ilgili daha önceki yap›tlarda gündeme gelmemifl baflka somut unsurlar da ortaya ç›kar ve bu tarih sorunu, enine boyuna incelenir (Gunnell 1968, s. 173-174). Fakat bu incelemeyi daha çok felsefece kayg›lar yönlendirdi¤inden, Platon’u bir tarihçi olarak göremeyiz; çünkü tarih sorununu enine boyuna irdeledi¤i söz konusu yap›tlar›nda bile, Platon, tek tek tarih olaylar›n›n detay›na-gerekli görmedikçegirmemifltir (a.y., s. 174). Platon, düflüncesinde gitgide daha bask›n olarak belirecek biçimde, geçmifli, insanl›¤›n kendini gerçeklefltirdi¤i bir alan, anlaml› bir bütünlük olarak de¤erlendirmifltir, denilebilir (a.y.).

‹lerleme, de¤iflme, geliflme gibi olgulara yer yer olumlu yaklaflmas›, Platon’u “ilerlemeci” bir “tarih filozofu” saymam›z için yeterli de¤ildir; çünkü Platon ilerlemenin olanakl›l›¤›n› teslim etti¤i ölçüde, bozulmadan duydu¤u kayg›lar› da ifade etmekten geri durmam›flt›r.

Toplumsal yaflam hem insan›n varl›¤›n› sürdürmesi için zorunlu olmas› hem de refahta art›fl ve kurumlarda geliflmifllikle birlikte insan› bozmas› nedeniyle çeliflki do¤urmaktad›r.

Dialektike, ya da Türkçe yaz›l›fl›yla diyalektik, Platon’da felsefece düflünmenin bilgisine, bilginin gerçek nesneleri olan idealar› kavrama yoluna yönelten bir yöntemdir. Sokrates de diyalekti¤i, karfl›tl›klar içinde yol alan bir karfl›l›kl› konuflma ve bizi ahlak kavramlar›n›n tan›mlar›na vard›racak bir yol olarak görmüfl ve bu biçimde kullanm›flt›r.

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

28

AMAÇLARIMIZ

N N

Tarih Felsefesi-I

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

Platon’un tarihten yararlanarak felsefesine nas›l bir yön verdi¤ini ve insan› tarihte nas›l konumland›rd›¤›n› gördükten sonra, ortaya ç›kmas›nda ve yerleflmesinde Platon’un felsefe sisteminin büyük pay› oldu¤u bir ayr›mla, yani theoria-histo‹ N T Antikça¤ ERNET ria ayr›m›yla, Yunan düflüncesinde tarihin konumu üzerine bir de¤erlendirme yapmak, baflta da belirtti¤imiz gibi, bu ünite kapsam›nda ataca¤›m›z son ad›m› oluflturacakt›r.

‹NTERNET

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

AMAÇLARIMIZ

Art›k Platon’un anlay›fl›na hangi kayg›lar›n yön verdi¤i konusunda temel bir fikir saSIRAtarih S‹ZDE hibisiniz. Siz Platon’un yerinde olsayd›n›z, tüm de¤erleri y›k›p yepyeni bir sistem mi kurmaya çal›fl›rd›n›z, yoksa içinde bulundu¤unuz toplumdaki yap›y› yaln›zca gereksinilen ölD Ü fi Ü N E L ‹ M geçirmenin yolunu mu arard›n›z? Neden? Aran›zda gruplar olufltuçüde bir dönüflümden rarak tart›fl›n. S O R U

THEOR‹A-H‹STOR‹A KARfiITLI⁄ININ OLUfiMASI VE YERLEfiMES‹ D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Ayhan B›çak’›n K ‹ Tarih T A PDüflüncesi II: Felsefe ve Tarih adl› yap›t›, tarihin ve felsefenin iç içe geçme ve birbirini besleyen çal›flmalar olma sürecinin ayr›nt›l› bir çözümlemesini içerir (‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›, 2004).

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

Platon’un yaln›zca tarih görüfllerine de¤il, felsefesinin bütününe yay›lan ve etkili olan bir kavram olarak ruhun önemine yukar›da de¤inmifltik. Platon felsefesinin S‹ZDE önemli unsuru daha vard›r ki, o da Platon düflüncesinin büruh d›fl›ndaSIRA bir baflka tününde etkisini göstermifl, Platon, yaln›zca gençlik de¤il, olgunluk ve yafll›l›k dönemindeki yap›tlar›nda da bu unsurla defalarca hesaplaflm›fl, kendi düflüncelerini AMAÇLARIMIZ de sorgulamaktan geri durmam›flt›r. ‹lkça¤ Felsefesi dersinizden de hat›rlayabilece¤iniz üzere, bu unsur idealar ö¤retisinden baflka bir fley de¤ildir. Platon’da K ‹idealar, T A P yaln›zca varl›k sorunu ba¤lam›nda de¤il, bilgi sorunu ba¤lam›nda da anahtar kavramlardan biridir. ‹dealar, zaman ve mekandan ba¤›ms›z, sonsuz-ölümsüz, ne ise o olarak kalan, hiçbir zaman de¤iflmeyen soyut varl›klard›r ve ancak T E Lsalt E V ‹ Zak›lla, Y O N düflünce yoluyla bilinebilirler. Platon, idealarla ilgili düflüncelerini ne kadar gözden geçirmifl olursa olsun, idealara yükledi¤i bu temel nitelikler hep ayn› kalm›flt›r, demek yanl›fl olmaz. Nitekim ideal bir toplum ve devlet düzeni de ancak adalet, iyilik, ölçülülük, bilgelik gibi erdemlerin idea düzeyindeN T E R N E T olanakl› olacakt›r ve Platon bu olana¤›n insanda var oldu¤uki bilgisini ‹edinmekle nu hemen hemen her diyalo¤unda farkl› ifadelerle dile getirmifltir. Fakat burada ünitemizin amaçlar› do¤rultusunda as›l vurgulanmaya de¤er nokta, Antikça¤ Yunan düflüncesinin bütününde kendisini gösteren bir zihniyettir: Bu zihniyet, felsefeyi, kal›c› ve temel olan, deneyimlere ve alg›lara ba¤l› olarak de¤iflmeyen fleyleri araflt›rmaya yönelen bir etkinlik olarak kabul etmifl ve rastlant›sal, tekil olaylara iliflkin bilgi edinmeyi ayn› ölçüde önemsememifltir; çünkü bu zihniyet içerisinde hem do¤ada, hem de insan ve toplumda genel bir düzen varsay›m› egemendir. 19. yüzy›l düflünürlerinden Paul Yorck von Wartenburg, bu zihniyetin Herakleitos’tan Aristoteles’e kadar tüm Yunan düflüncesinde var olan hakiki bilgiyani episteme ile san› bilgisi, historik bilgi-yani doxa ayr›m›nda ifade buldu¤unu ileri sürmüfltür (aktaran: Özlem 2004, s. 24). Wartenburg’un historik bilgiyle san› bilgisini efl anlaml› olarak ortaya koyan bu saptamas›na de¤inmiflken, Antikça¤ Yunan düflüncesinde historein kavram›n›n anlam içeri¤inden bir kez daha söz etmek yerinde olur. Do¤an Özlem’e göre, historein sözcü¤ü Yunanca’n›n ‹yon leh-

N N

‹dea, K ‹ felsefe T A Pliteratürüne Platon’un arma¤an etti¤i bir kavramd›r. Asl›nda, tekili biçim, form anlam›na gelen eidos sözcü¤ünün ço¤ul Thalinin, E L E V ‹yani Z Y Oeide’nin, N Platon taraf›ndan de¤ifltirilmesiyle ortaya ç›km›flt›r. Platon’a göre idealar, de¤iflmeyen fleylerdir ve sa¤lam temelli, ‹ N T Ebilgi R N E(episteme), T do¤ru yaln›zca idealar› bilme yoluyla elde edilebilir.

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

çesinde “bildirme”, “haber alma yoluyla bilgi edinme” anlam›nda kullan›l›rken, Attika lehçesinde “görerek, tan›k olarak bilme” anlam›n›n yan› s›ra fizikten co¤rafyaya, astronomiye, botanik ve zoolojiye, hatta gitgide do¤a bilgisini kuflatacak ölçüde genifl bir anlam içeri¤ine sahip olmufltur (Özlem 2004, s. 21). Bu kadar zengin anlam içeri¤ine ek olarak, Özlem, historein’in bir anlam›ndan daha söz eder, o da (içinde bulunulan an için) aç›klanmas› olanakl› olmayan ve bu bak›mdan ola¤an d›fl› say›lan do¤a olgular› hakk›nda tan›kl›k bilgisidir (a.y.). Bu anlam, Platon’un Phaidon diyalo¤unda, “genel bir aç›klamaya sokulamayan, ancak gözlenen, ya da tan›k olunan (historein) olaylar›n bilgisine verilen isim” anlam›nda da kullan›lm›flt›r (Phaedo, 96a). Fakat bütün bu anlat›lanlar, historein kavram›n›n yaln›zca do¤a olaylar›na, insan›n d›fl›nda kalan olaylara iliflkin bir anlam tafl›d›¤› izlenimi verir. Oysa yukar›da Yunan tarihçili¤inde pek çok ilki baflard›¤›n› anlatt›¤›m›z “tarihin babas›” Herodotos’un, historein kavram›n› insanlar›n ve toplumlar›n bafl›ndan geçenleri kaydetme yoluyla edinilen bilgi anlam›na gelecek biçimde kullanma konusunda da bir ilk oldu¤u söylenmeden geçilemez (Herodotos 1983, I/1-2). Herodotos’un bu tavr›, onun kendi yazd›¤› tarih yap›t›na, “tan›k olunan ve haber al›nan fleylerin anlat›m›” demek olan Historias Apodeiksis ad›n› vermesinde de kendini gösterir (a.y., 11b). Thukydides de historein sözcü¤ünün anlam içeri¤ine bir katk›da bulunur: Ona göre historein, yaln›zca geçmiflteki olaylar›n aktar›m› ve kayd›ndan ibaret de¤ildir, ayn› zamanda geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n› de¤erlendirme ve yorumlama etkinli¤i olarak da anlafl›lmal›d›r. Bu durumda, historein sözcü¤ünün Bat› dillerindeki karfl›l›¤› olan Historie, histoire, historia, history gibi sözcüklerin günümüzdeki anlamlar›n›n kökleri Herodotos ve Thukydides’e uzan›yor, diyebiliriz. Historein sözcü¤ünün anlam içeri¤i sand›¤›m›zdan ne kadar zengin ve tarihçilikle ilgili Antikça¤ Yunan düflünürlerinin baflard›klar› ilkler ne kadar çok olursa olsun, Antikça¤ Yunan medeniyetinin düflünce yap›s›nda, kosmos ile dile getirilen düzen fikri belirgin biçimde etkilidir ve bu düzenin kal›c›, de¤iflmeyen fleylerinin bilgisinin, deneyim s›n›rlar›n› aflan, ak›l temelli bir düflünme yoluyla edinildi¤i anlay›fl› da yayg›nd›r. Bu anlay›fl, Milet Okulu’na kadar geri götürülebilir, fakat theoria kavram›yla ifade bulan araflt›rma etkinli¤i ve bu etkinli¤in karfl›s›na gelip geçici fleylerin de¤iflken bilgisini-yani historik bilgiyi ya da doxay› koyarak bir ikilik oluflturma, ne yaln›zca Milet Okulu’ndan Sofistlere dek uzanan do¤a filozoflar› taraf›ndan ne de yaln›zca Sofistler ve Sokrates taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Bu tarz bir ikili¤in, dolayl› da olsa, en yetkin ifade buldu¤u metinler, kendilerinden önce gelen düflünce miras›n› ustaca sentezleyen ve bu sentezin üzerine kendi düflüncelerini de katan büyük sistem filozoflar› Platon’un ve Aristoteles’in yap›tlar› olmufltur. Özellikle Platon’u felsefe yapmaya yönelten, toplumunun evren anlay›fl›n› sars›lmaz temellere yaslamak ve Sofistlerin görecili¤inin aksine genel-geçer ahlak ölçütlerini bulup temellendirmek gibi kayg›lar oldu¤undan, Platon’un felsefeyi ele al›fl ve iflleyifl biçiminin de kal›c› bir varl›k düzenini ve bunun bilgisini ortaya ç›karmay› hedefleyen yap›da olmas› flafl›rt›c› de¤ildir. Aristoteles de (M.Ö. 384-322), Akademia’s›ndan mezun oldu¤u hocas› Platon’un pek çok konuda izinden gitmifl, fakat yer yer onu aflan, bilimsel düflünüfle, bilimler s›n›flamas›na yol açan, bütün bunlardan öte, mant›k adl› yepyeni bir bilgi alan›n›n varl›¤›n› keflfeden ve temellendiren bir filozof olmufltur. Aristoteles, theoria-historian›n birbirine karfl›t olarak konumlanmas› konusunda, Platon’dan daha aç›k bir söyleme sahiptir, denilebilir. Aristoteles, bilgi alanlar›n› flöyle s›n›fland›r›r:

29

Theoria’n›n Yunanca’daki temel anlam› “görme” olsa da felsefede bu kavrama daha çok “akl›n gözüyle görme”, “deneyimden ba¤›ms›z olarak düflünülenler alan›ndaki de¤iflmeyenleri görme” anlamlar› yüklenmifltir.

Platon da Aristoteles de varl›k ve bilgi konusunda, “de¤iflmeyen varl›¤›n/varl›klar›n sa¤lam bilgisi”ni elde etmeyi bafll›ca hedef olarak görmüfllerdir. En az›ndan felsefe gibi theoriaya dayal› bir etkinlik söz konusu oldu¤unda, gündelik deneyimlerin ya da tek tek do¤a olaylar›n›n deneyimlenmesinin pek bir önemi yoktur.

30

Tarih Felsefesi-I

Aristoteles’e göre bilgi alanlar› üç temel s›n›fa ayr›l›r: 1. Teorik bilgi, 2. Pratik bilgi, 3. Poietik bilgi. Bu ayr›m, genellikle Aristoteles’in “Bilimler s›n›flamas›” olarak da bilinir, fakat Aristoteles’in yaflad›¤› dönemde günümüzdeki gibi bir felsefe-bilimler ayr›m› oluflmam›flt›r. Bu yüzden, “bilimler” yerine “bilgi alanlar›” terimi kullan›lm›flt›r.

1. Teorik bilgi, 2. Pratik bilgi, 3. Poietik bilgi. Bunlardan ilkini, bilgiyi baflka bir fleyin arac› de¤il de bafll› bafl›na kendisi için bir amaç olarak gören fizik, matematik ve metafizik gibi disiplinler oluflturur (Ross 2002, s. 83). ‹kincisi kapsam›na etik, politika, ekonomi gibi insan yaflam›ndaki eylemlerle iliflkili, iyinin nas›l elde edilebilece¤ini araflt›ran disiplinler girer (a.y., s. 220). Son olarak, poietik bilimler, anlamca bilimlerin karfl›s›na konulmufl olan güzel sanatlar›, yani insan ürünü fleyleri kapsar-yani bilgiyi bilgi olarak de¤il, güzel fleyler yapmak için bir araç olarak görür ve kullan›r. Poietik bilgi alan›na tragedya, müzik, resim, heykel gibi sanatlar girer (a.y., s. 319; Arslan 2007, s.41). Aristoteles, bu bilgi alanlar› s›n›flamas› çerçevesinde, Herodotos ve Thukydides’in kazand›rd›¤› anlamlar› tafl›yan historeini historiografya (tarih yaz›m›) olarak adland›rm›fl ve bu disiplini Peri Poietikes (fiiir Sanat› Üzerine) adl› yap›t›nda bir edebiyat türü olarak fliirin alt›nda s›n›flam›flt›r; çünkü Aristoteles’e göre fliir sanat› imgelem (phantasia) yoluyla bile olsa bir genelli¤i hedeflerken, tarih yaz›c›l›¤› bireysel, rastlant›sal olaylar› edebî bir dille aktar›rken böyle bir genelli¤i hiçbir zaman yakalayamaz ve bu da felsefenin peflinde oldu¤u genellik ile tarih yaz›m›n›n yaln›zca rastlant›sal› yakalayabilmesi aras›nda giderilemez biçimde bir karfl›tl›k oluflturur (Poietika, 1451b). Aristoteles’te en yetkin ve aç›k ifadesini bulan theoria-historia-ya da felsefe-tarih karfl›tl›¤›, Antikça¤ Roma medeniyetinde de aynen korunmufl, olaylar› kaydetmek için y›ll›klar tutma (annales) ve tarih yaz›c›l›¤› aras›nda yaln›zca edebî ölçütler temelinde ayr›m yap›lm›flt›r (Özlem 2004, s. 25): Bu ayr›ma göre y›ll›k yazarlar›, Osmanl›’daki vak’anüvisler gibi memurken, tarih yaz›c›lar›, Cicero’nun ifadesiyle “insanlar için geçmiflten dersler ç›karan” edebiyatç›lard›r (a.y.). Ünitemizin son bölümünde ele almaya çal›flt›¤›m›z bu karfl›tl›k, tarih felsefesinin gidifline yön verecek ölçüde belirgindir ve tarih felsefesinin özel bir tarihi yaz›lacak olsa, sayfalar›n önemli ço¤unlu¤unu bu karfl›tl›¤› aflma denemelerinin kaplayaca¤›n› söylemek herhalde abart› olmaz.

Aristoteles, bugün bildi¤imiz ve kulland›¤›m›z anlam›yla historeini fliir sanat›n›n alt›nda bir edebî tür olarak görmüfl ve theoria etkinli¤i olan felsefenin karfl›s›na koymufltur. Onun bu anlay›fl›, yüzy›llar boyunca geçerlili¤ini korumufltur.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

4

Do¤ay› anlamaya odaklanan ve yaln›zca bu yöndeki çabalar› bilgi ad›na de¤erli bulan yakSIRA S‹ZDE lafl›m, günümüzde de tarih bilgisinin sa¤laml›¤›, temellendirilebilirli¤i gibi konularda ortaya koyulan görüflleri etkiliyor mu? Düflünün ve aran›zda gruplar oluflturarak tart›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

31

Özet

N A M A Ç

1

Antikça¤ Yunan toplumunda ortaya ç›kan efsaneye dayal› tarih anlay›fl›n› özetlemek. Antikça¤ Yunan medeniyetinde tarih konusunun, di¤er pek çok medeniyette oldu¤u gibi, efsaneler taraf›ndan ifllendi¤i söylenebilir. Herodotos’un bafllatt›¤› tarihçilik gelene¤ine kadar etkili olan efsaneye dayal› bu dönemde etkili olmufl bafll›ca isimler Homeros ve Hesiodos’tur. Homeros’un kendi destanlar›nda kültüre, toplumun de¤er ve yaflama biçimlerine yer vermesi, hatta tanr›lar›n, kahramanlar›n, soylu ailelerin soykütüklerini aktarmas›, tarihçilik aç›s›ndan önemli veriler olarak yorumlanmaya uygundur. Hesiodos, tarih düflüncesini içeren iki ayr› yap›t›nda, tarihi iki ana bölüme ay›rm›flt›r: Theogonia’da (2006), evrenin olufl sürecini, tanr›lar›n özelliklerini ve görevlerini, insan›n ortaya ç›k›fl›n› ele alm›fl, daha çok tanr›lar›n tarihini anlatmaya yo¤unlaflm›flt›r. ‹fller ve Günler’de ise insan›n tarihi a¤›rl›kl› yer tutmufl, hatta Hesiodos bu yap›t›nda kendinden önceki ve sonraki nesilleri kapsayacak flekilde insan›n geçmiflini ve gelece¤ini-daha do¤rusu insan›n geçmifli ve gelece¤i konusunda kendi öngörülerini- ele alm›flt›r. Hesiodos, zamana ba¤l› olarak insanl›¤›n kötüye gitti¤i, insan›n özelliklerinin olumsuza do¤ru de¤iflti¤i görüfllerini “Ça¤lar Ö¤retisi” de denilebilecek bir temellendirme çerçevesinde ortaya koymufltur. Pindaros, Rodos’un efsaneye dayal› tarihini anlatm›flt›r ve bu anlat›da geçmifl, de¤iflmeyen gerçeklik olarak anlafl›lm›flt›r. Geçmiflin Pindaros için önemi büyüktür; fakat Pindaros’un fliirlerinde genel olarak zaman, her üç boyutuyla da (geçmifl, bugün, gelecek) önemli yer tutmufltur. Hatta ilk olarak tarih olaylar›n› zaman boyutunda de¤erlendirenin de Pindaros oldu¤unu söyleyebiliriz. Bunun d›fl›nda, Pindaros, zamandaki ve tarihteki de¤iflikliklere iliflkin fark›ndal›¤›n› yap›tlar›na yans›tan, Starr’›n vurgusuyla, “tarihsel bir dünyada yaflad›¤›n› aç›kl›kla dile getiren” bir ozan olmufltur. Pindaros, zamandaki ve tarihteki de¤iflikliklere iliflkin fark›ndal›¤›n› yap›tlar›na yans›tan, geleneklerin de¤iflken oldu¤unun fark›nda ve gelene¤in dünyan›n yöneticisi oldu¤u görüflünü benimseyen bir ozan olmufltur.

N A M A Ç

2

Sofistler’den sonra Yunan toplumunda tarihçili¤in ve tarih yaz›c›l›¤›n›n kazand›¤› yeni özellikleri ve yönelimleri de¤erlendirmek. Evrenin nas›l olufltu¤u sorusuna aranan ve önerilen yan›tlar, bafll› bafl›na tarihli olduklar›ndan, tarih düflüncesinin Antikça¤ Yunan medeniyetinin evren anlay›fl›n›n merkezine oturmas›na yol açm›fllard›r. Felsefeye dayal› evren anlay›fl› da, efsaneler ve kozmogoniler gibi, oluflu aç›klarken evrenin olufl tarihini de konu edinir. Toplumsal sorunlar›n çözümünde de sorunu ortaya ç›karanlar› ve sorunlar›n kaynaklar›n› araflt›rma yolunun izlenmesi, geçmifle ilgiyi artt›rm›fl ve sorunlar› geçmifli göz önüne alarak çözme giriflimleri, insan ve kültür hakk›nda çeflitli düflüncelerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. M.Ö. 5. yüzy›lda tarihçiler, kendi ça¤lar›ndaki sorunlara odaklan›rken, felsefeciler, sorunlara yaklafl›m için farkl› bir yola yönelmifltir: Toulmin’e göre, Pythagoras ve Parmenides’in etkileriyle felsefenin metafizik yoluna girmesi, do¤a bilimlerinin tarihsel görünüflten ziyade kuramsal fizik-matematik yönünde geliflmesine zemin haz›rlam›flt›r. Herodotos, edindi¤i bilgiyi de¤ifltirmeden aktarma ve gerekmedikçe kiflisel görüfllerini aktard›¤› olaylara katmama gibi özellikleriyle, tarih yaz›c›l›¤›nda rastlanan ilk farkl› modeli oluflturur. Ayr›ca, birbirine karfl›t düflünceleri görmezden gelmemesi, anlatt›¤› konuyla ilgili yaz›l› belgeler elde etti¤i zaman belgeye ba¤l› kalarak de¤erlendirme yapmas›, bilgisinin yetersiz kald›¤› durumda bunu aç›kça dile getirmesi, kiflisel yorumlar›n› iflin içine katt›¤›nda yaln›zca be¤enilerine ve hayranl›klar›na de¤il de çirkin ve tuhaf buldu¤u olaylara da yer vermesi, Herodotos’u özgün ve öncü bir tarihçi k›lan di¤er yönleridir, diyebiliriz. Thukydides de Herodotos ile birlikte Yunan tarihçili¤inin önemli isimlerinden biridir. Thukydides, ekonomik etkenleri de¤iflimlerin ve iç savafllar›n nedeni olarak gören belki de ilk tarihçidir. O, tarih olaylar›n› incelerken ak›lc› bir tutum tak›nm›fl, buna ba¤l› olarak tarih olaylar› karfl›s›nda kuflkucu olunmas› ve öne sürülen her aktar›ma ve delile inan›lmamas› gerekti¤ini savunmufltur. Thukydides, olaylar›n ard›ndaki neden ve ilkeleri araflt›r›p bulma iste¤iyle ba¤lant›l› ola-

32

Tarih Felsefesi-I

sana-topluma iliflkin iyimserli¤ini temellendirmek üzere, felsefeyi kullan›r. Platon’a göre, 1. ‹nsan, ahlâkta bozulman›n getirdi¤i olumsuzluklar›, ilerleme sürecinde gelifltirdi¤i kurumlar› ve bilgileri kullanarak saf d›fl› edebilir, 2. Devlet aflamas›na ulaflma ve felsefenin do¤ufluyla, kültürde ilerleme zirveye ç›km›fl olur, 3. Ruhta sakl› olan Tanr› ö¤ütleri-yani do¤rulu¤un bilgisinin kayna¤›, ruhun arkeolojisi yap›larak (Phaedrus, 249 cd) felsefe sayesinde ortaya ç›kar›l›p, do¤ru bilgi temeline uygun devlet kurulunca, çeliflki ortadan kalkar. Platon’un tarihi yorumlay›fl üslubu, tarihçilik ve tarih yaz›m› aç›lar›ndan bak›ld›¤›nda, Timaios, Kritias ve Yasalar gibi yap›tlar›nda, Devlet ve Devlet Adam› gibi daha genç oldu¤u zamana ait yap›tlar›na k›yasla farkl›d›r. Platon, düflüncesinde gitgide daha bask›n olarak belirecek biçimde, geçmifli, insanl›¤›n kendini gerçeklefltirdi¤i bir alan, anlaml› bir bütünlük olarak de¤erlendirmifltir.

rak, olaylarda ortaya ç›kan sonuçlar›, amaçlar› ve motifleri gözeten ve bu unsurlara odaklanan, pragmatik bir tutum sergilemifltir. Bu say›lan yönleriyle, Yunan tarihçili¤inde bilimsel yöneliflin zirveye ç›kt›¤› bir düflünür olmufltur.

N A M A Ç

3

Platon’un kurdu¤u felsefe sisteminin tarih anlay›fl›na nas›l yans›d›¤›n› yorumlamak. Platon, kendi ça¤›nda tan›k oldu¤u toplumsal ve siyasi çalkant›lar karfl›s›nda, flu iki tutum aras›nda bir seçim yapma zorunlulu¤uyla bafl bafla kalm›flt›r: 1. Polisi, daha do¤rusu Atina’y› tüm kurum ve gelenekleriyle geçmifle gömme gayreti içinde olan y›k›c› güçlerle bir olup yepyeni bir devlet ve yepyeni bir din oluflumuna katk›da bulunmak, 2. Karfl›t görüfltekilerin yanl›fllar›n› ortaya koyup çürüterek Polis’i ayakta tutmak için ne gerekiyorsa yapmak. Platon, bu tutumlardan ikincisini benimsemifltir ve hocas› Sokrates’in Sofistlerle mücadelesini devam ettirerek Polis’i sonuna kadar savunmufltur. Bu seçimi, Platon’un ömrü boyunca din, siyaset, kültür gibi sorunlarla u¤raflmas›na yol açm›fl, bu sorunlara önerdi¤i çözümleri temellendirirken de felsefeyi ön planda tutmakla birlikte, malzemesini tarihten derlemifltir. Platon’un felsefesinin oldu¤u kadar, tarih anlay›fl›n›n da anahtar kavramlar›n›n bafl›nda ruh gelir. Platon’a göre ruh hem ilk yarat›lan varl›klardan biridir hem de tüm de¤iflim ve dönüflümlerin bafll›ca nedenidir. Ruh, bütün eylemlerin, iyi ve kötü olarak nitelenen her fleyin ard›ndaki nedendir, yani insanlar›n tüm eylemleri asl›nda ruhun etkinlikleridir. Platon’un ruha yükledi¤i temel özellikler ölümsüzlük, maddesizlik ve görünmezliktir. Ayn› zamanda ruh, tutku, cesaret ve ak›l olmak üzere üç ana bileflene sahip bir yap›d›r. Ruh, iyileflmeden sorumlu oldu¤u ölçüde, toplumdaki bozulmadan da ayn› ölçüde sorumludur. Platon’a göre insan›n mutlu yaflamas›, 1. Ruhun bölümleri aras›nda, 2. Devlette ve kurumlar›nda düzen ve uyumun olmas›na ba¤l›d›r. Toplumsal yaflam, hem insan›n varl›¤›n› sürdürmesi için zorunlu olmas› hem de refahta art›fl ve kurumlarda geliflmifllikle birlikte insan› bozmas› nedeniyle çeliflki do¤urmaktad›r. Platon, tüm bu aflamalar›n zorunlu oldu¤unun, tarihin bafllang›c›ndan kendi yaflad›¤› zamana kadar belirli ölçüde bir ilerlemenin sürdü¤ünün fark›ndad›r ve in-

N A M A Ç

4

Platon ve Aristoteles’in felsefe sistemlerini Antikça¤ Yunan kültüründeki theoria-historia karfl›tl›¤›yla iliflkilendirmek. Antikça¤ Yunan düflüncesinin bütününde kendisini gösteren zihniyet, felsefeyi, kal›c› ve temel olan, deneyimlere ve alg›lara ba¤l› olarak de¤iflmeyen fleyleri araflt›rmaya yönelen bir etkinlik olarak kabul etmifl ve rastlant›sal, tekil olaylara iliflkin bilgi edinmeyi ayn› ölçüde önemsememifltir; çünkü bu zihniyet içerisinde hem do¤ada, hem de insan ve toplumda genel bir düzen varsay›m› egemendir. Paul Yorck von Wartenburg, bu zihniyetin Herakleitos’tan Aristoteles’e kadar tüm Yunan düflüncesinde var olan hakiki bilgiyani episteme ile san› bilgisi, historik bilgi-yani doxa ayr›m›nda ifade buldu¤unu ileri sürmüfltür. Antikça¤ Yunan düflüncesinde historein kavram›n›n anlam içeri¤i, iki yönlü olmufltur. Bunlardan ilki, do¤ada gözlenen olaylara tan›kl›k etme anlam›n› içeren, deneyimsel bilgiye karfl›l›k gelir. Herodotos, historein kavram›n› insanlar›n ve toplumlar›n bafl›ndan geçenleri kaydetme yoluyla edinilen bilgi anlam›na gelecek biçimde kullanma konusunda bir ilktir. Thukydides’e göreyse, historein, yaln›zca geçmiflteki olaylar›n aktar›m› ve kayd›ndan ibaret de¤ildir, ayn› zamanda geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n› de¤erlendirme ve yorumlama etkinli¤i olarak da anlafl›lmal›-

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

d›r. Historein sözcü¤ünün anlam içeri¤i sand›¤›m›zdan ne kadar zengin ve tarihçilikle ilgili Antikça¤ Yunan düflünürlerinin baflard›klar› ilkler ne kadar çok olursa olsun, Antikça¤ Yunan medeniyetinin düflünce yap›s›nda, kosmos ile dile getirilen düzen fikri belirgin biçimde etkilidir ve bu düzenin kal›c›, de¤iflmeyen fleylerinin bilgisinin, deneyim s›n›rlar›n› aflan, ak›l temelli bir düflünme yoluyla edinildi¤i anlay›fl› da yayg›nd›r. Platon’u felsefe yapmaya yönelten, toplumunun evren anlay›fl›n› sars›lmaz temellere yaslamak ve Sofistlerin görecili¤inin aksine genel-geçer ahlak ölçütlerini bulup temellendirmek gibi kayg›lar oldu¤undan, Platon’un felsefeyi ele al›fl ve iflleyifl biçiminin de kal›c› bir varl›k düzenini ve bunun bilgisini ortaya ç›karmay› hedefleyen yap›da olmas› flafl›rt›c› de¤ildir. Platon’da idealar, yaln›zca varl›k sorunu ba¤lam›nda de¤il, bilgi sorunu ba¤lam›nda da anahtar kavramlardan biridir. ‹dealar, zaman ve mekandan ba¤›ms›z, sonsuz-ölümsüz, ne ise o olarak kalan, hiçbir zaman de¤iflmeyen soyut varl›klard›r ve ancak salt ak›lla, düflünce yoluyla bilinebilirler. Platon, idealarla ilgili düflüncelerini ne kadar gözden geçirmifl olursa olsun, idealara yükledi¤i bu temel nitelikler hep ayn› kalm›flt›r. Aristoteles, theoria-historian›n birbirine karfl›t olarak konumlanmas› konusunda, Platon’dan daha aç›k bir söyleme sahiptir, denilebilir. Aristoteles, bilgi alanlar›n› flöyle s›n›fland›r›r: 1. Teorik bilgi, 2. Pratik bilgi, 3. Poietik bilgi. Aristoteles, s›n›flamas› çerçevesinde, Herodotos ve Thukydides’in kazand›rd›¤› anlamlar› tafl›yan historeini historiografya (tarih yaz›m›) olarak adland›rm›fl ve bu disiplini bir edebiyat türü olarak fliirin alt›nda s›n›flam›flt›r; çünkü Aristoteles’e göre fliir sanat› hayal gücü (phantasia) yoluyla bile olsa bir genelli¤i hedefler, oysa tarih yaz›c›l›¤› bireysel, rastlant›sal olaylar› edebî bir dille aktar›rken böyle bir genelli¤i hiçbir zaman yakalayamaz ve bu da, felsefenin peflinde oldu¤u genellik ile tarih yaz›m›n›n yaln›zca rastlant›sal› yakalayabilmesi aras›nda giderilemez biçimde bir karfl›tl›k oluflturur.

N A M A Ç

5

33

Theoria-historia karfl›tl›¤›n›n, tarihin Bat› kültüründeki konumu üzerine etkilerini de¤erlendirmek. Aristoteles’te en yetkin ve aç›k ifadesini bulan theoria-historia-yani felsefe-tarih karfl›tl›¤›, Antikça¤ Roma medeniyetinde de aynen korunmufl, olaylar› kaydetmek için y›ll›klar tutma (annales) ve tarih yaz›c›l›¤› aras›nda yaln›zca edebi ölçütler temelinde ayr›m yap›lm›flt›r. Hatta bu karfl›tl›k, tarih felsefesinin gidifline yön verecek ölçüde belirgindir ve tarih felsefesinin özel bir tarihi yaz›lacak olsa, sayfalar›n önemli ço¤unlu¤unu bu karfl›tl›¤› aflma denemeleri kaplar.

34

Tarih Felsefesi-I

Kendimizi S›nayal›m 1. Antikça¤ Yunan toplumunun gün geçtikçe kötüye gitti¤ini düflünen Hesiodos, bu düflüncesini afla¤›dakilerden hangisiyle temellendirmifltir? a. ‹nsanlar›n yaflanm›fl tarihiyle b. Tanr›lar›n tarihiyle c. ‹fller ve Günler’le d. Theogonia’yla e. Ça¤lar Ö¤retisiyle 2. Zaman unsurunu tüm boyutlar›yla tarihinde kullanan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Herodotos b. Pindaros c. Homeros d. Hesiodos e. Thukydides 3. “Evrenin kökeni hakk›nda ortaya at›lm›fl bilimsel kuram ya da efsane temelli aç›klama” anlam›na gelen terim afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kozmoloji b. Kozmon Psykhe c. Kozmogoni d. Kosmos e. Logos 4. “‹nsan her fleyin ölçüsüdür; olanlar›n olduklar›n›n, olmayanlar›n, olmad›klar›n›n” sözünün sahibi düflünür, afla¤›dakilerden hangisidir? a. Protagoras b. Gorgias c. Platon d. Sokrates e. Hippias 5. Afla¤›dakilerden hangisi, Herodotos ile Thukydides’in ortak yönlerinden biri de¤ildir? a. Elefltirel tutum b. Nesnellik kayg›s› c. Birincil kaynaklara önem verme d. Gezilen co¤rafyalar›n anlat›m› e. Ak›lc›l›k

6. Ruh hakk›nda afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Ruhun kendisi de bir idead›r. b. Ruh ölümsüzdür. c. Ruh maddesizdir. d. Ruh, tutku, cesaret ve ak›ldan oluflan bir bütündür. e. ‹yiliklerden de, kötülüklerden de ruh sorumludur. 7. Platon, toplumsal yaflam ile ahlâk aras›nda gördü¤ü çeliflkinin afla¤›dakilerden hangisiyle afl›laca¤›n› savunur? a. Kurumlar›n geliflmesiyle b. Toplumdaki zenginli¤in artmas›yla c. Do¤ru bilgi temelinde ideal devletin kurulmas›yla d. Zenaatlar›n geliflmesiyle e. Savaflmak için cesaretin artmas›yla 8. Platon’da felsefece düflünmenin bilgisine, bilginin gerçek nesneleri olan idealar› kavrama yoluna yönelten yöntemin Yunanca ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Dikaiosyne b. Sophrosyne c. Alethes Doxa Meta Logou d. Dialektike e. Aletheia 9. Historein kavram›n› ilk kez “insanlar›n ve toplumlar›n bafl›ndan geçenleri kaydetme yoluyla edinilen bilgi” anlam›nda kullanan tarih düflünürü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sokrates b. Herakleitos c. Aristoteles d. Thukydides e. Herodotos 10. Afla¤›dakilerden hangisi Aristoteles’in, Herodotos ve Thukydides’in kazand›rd›¤› anlamlarla historeine karfl› tutumunu dile getirir? a. Empeiria ad›n› vermifl ve do¤a bilimleri aras›nda s›n›flam›flt›r. b. Historiografya ad›n› vererek fliir sanat›n›n alt›nda bir edebi tür olarak s›n›flam›flt›r. c. Pratik bilimler aras›nda s›n›flam›flt›r. d. Teorik bilimlerden biri olarak görmüfltür. e. Felsefeden beklenen genelli¤in bilgisine ulaflmay› tarihten de beklemifltir.

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

35

Okuma Parças› AT‹NALI: Ad› ruh olan fleyin tan›m› nedir? fiimdi söyledi¤imizden baflka, yani “kendili¤inden hareket eden hareket”ten baflka bir tan›m› var m›? KLEINIAS: Hepimizin ruh dedi¤i varl›¤›n “kendili¤inden hareket” olarak tan›mland›¤›n› m› söylüyorsun? AT‹NALI: Evet; e¤er bu böyleyse, ruhun, bütün varl›klardaki her de¤iflikli¤in ve hareketin nedeni oldu¤u ortaya ç›kt›ktan sonra, flimdi var olan, daha önce var olmufl ve ileride var olacak bütün nesnelerin ve karfl›tlar›n›n ilk oluflum ve hareket ilkesiyle ayn› fley oldu¤una yeterince kan›t getirilmedi¤inden hâlâ yak›n›yor muyuz? KLEINIAS: Hiç de de¤il, bütün varl›klar içinde ruhun, hareket ilkesi olarak en eski oldu¤u en doyurucu biçimde kan›tland›. AT‹NALI: Öyleyse, kendi d›fl›ndaki bir fleyden kaynaklanana ve hiçbir fleyi kendi içindeki güçle harekete geçiremeyen hareket ikinci s›rada de¤il mi? Ya da asl›nda ruhsuz bir maddenin u¤rad›¤› de¤ifliklik olarak kaç›nc› s›raya koymak istiyorsan, o s›rada yer almas› gerekmiyor mu? KLEINIAS: Do¤ru. AT‹NALI: Ruh yönetti¤ine, madde de do¤al olarak onun yönetiminde oldu¤una göre, ruhun maddeden önce oldu¤unu, maddenin ise ondan sonra ikinci s›rada geldi¤ini söylerken kesinlikle hakl›yd›k ve son derece do¤ru ve eksiksiz konuflmufl olduk. KLEINIAS: Evet, çok do¤ru. AT‹NALI: Daha önceki konuflmam›zda, e¤er ruhun bedenden önce oldu¤u ortaya ç›karsa, ruha iliflkin fleylerin de maddeninkinden daha eski olaca¤› üzerinde uzlaflt›¤›m›z› an›msayal›m. KLEINIAS: Elbette. AT‹NALI: Ruh maddeden önce oldu¤una göre, karakterler, töreler, istenç, muhakeme, do¤ru san›, dikkat ve an›lar da, maddelerin uzunlu¤undan, geniflli¤inden, yüksekli¤inden ve gücünden öncedir. KLEINIAS: Zorunlu olarak. AT‹NALI: Bundan sonra da flu konuda uzlaflmak zorunlu de¤il mi? Ruhu her fleyin nedeni olarak koyacaksak, iyinin ve kötünün, güzelin ve çirkinin, adaletin ve adaletsizli¤in ve bütün karfl›tlar›n da nedeni de¤il midir? KLEINIAS: Kuflkusuz. AT‹NALI: Ruh hareket eden her fleyin içinde bulundu¤una ve onu yönetti¤ine göre, gökyüzünü de yönetti¤ini söylemek zorunlu de¤il mi? KLEINIAS: Elbette.

AT‹NALI: Bir tek ruh mu, birden fazla ruh mu? Ben ikinizin yerine cevap vereyim: birden fazla. ‹kiden az oldu¤unu düflünmeyelim: biri iyilik yapan, öteki de bunun tersini yapacak güçte olan. KLEINIAS: Çok do¤ru söyledin. Kaynak: Platon, Yasalar (2. cilt), çev. Candan fientuna-Saffet Babür, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›, 1998, 896a896e7.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e

2. b

3. c

4. a

5. d

6. a 7. c 8. d 9. e

10. b

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Efsaneye Dayal› Tarih Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Efsaneye Dayal› Tarih Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Sofistlerden Sonra Yunan Tarihçili¤i ve Tarih Yaz›c›l›¤›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Sofistlerden Sonra Yunan Tarihçili¤i ve Tarih Yaz›c›l›¤›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Sofistlerden Sonra Yunan Tarihçili¤i ve Tarih Yaz›c›l›¤›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Platon’un Tarih Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Platon’un Tarih Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Platon’un Tarih Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Theoria-Historia Karfl›tl›¤›n›n Oluflmas› ve Yerleflmesi” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Theoria-Historia Karfl›tl›¤›n›n Oluflmas› ve Yerleflmesi” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz.

36

Tarih Felsefesi-I

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yaz›l› kültürün olmad›¤›, insanlar›n yapt›klar›n› gelecek kuflaklara yaln›zca söz ve anlat›yla aktard›¤› bir ortamda, flüphesiz, efsaneler geçmiflle ilgili en önemli malzeme y›¤›n›n› oluflturur. Bu efsaneler, ayn› zamanda, toplumlar›n ve o toplumun üyesi insanlar›n varl›klar›n›, yaflamdaki amaçlar›n›, toplumun de¤erlerini aç›klama ve temellendirme amac›yla da kullan›l›rlar. Dolay›s›yla, bir kiflinin, geçmiflini anlatmak için dayanabilece¤i hiçbir yaz›l› kaynak ya da belge vb. malzeme bulunmuyorsa, kendi toplumuna ait bildi¤i en eski söylencelerden bafllay›p kendi zaman›na en yak›n söylencelere kadar gelerek geçmiflini anlamaya ve anlatmaya çal›flmas›, onun için kaç›n›lmaz olacakt›r. Belki bu anlat›lar, geçmiflten kalan eflyalar, giysiler ya da tarihi anlat›lacak olan toplumun geçmifline iliflkin ipucu verebilecek nesnelerin yorumlanmas›yla desteklenebilir; fakat bu, anlat›lan geçmiflin, daha çok anlatan aç›s›ndan inan›l›rl›¤›n› güçlendirmeye yarar. fiimdiki bak›fl aç›s›yla, tarih hakk›nda bu yarg›lara varmak kolay olsa da Herodotos öncesi dönemde yaflam›fl bir Yunanl› için tarihini anlaman›n ve anlatman›n efsanelerden ve kozmogonilerden daha geçerli baflka bir yolu bulunmad›¤› da gözden kaç›r›lmamal›d›r. S›ra Sizde 2 Ünitemizde Herodotos ile ilgili yaz›lanlar bir kez daha dikkatle okundu¤unda, Herodotos’un historein kavram›na “insan-toplum olaylar›” anlam›n› kazand›ran ve bu kavram›n günümüzde de bu anlama gelecek flekilde kullan›lmas›n›n yolunu ilk açan kifli oldu¤u fark edilecektir. Herodotos, historein kavram›nda böylesine önemli bir içerik dönüflümü gerçeklefltirmesinin yan› s›ra, ilk kez tarafs›z kalma kayg›s› tafl›yarak olaylar› anlatmas›, abart›l› anlat›mlara kuflkuyla ve elefltirel yaklaflmas›, belgelere, daha da önemlisi herhangi bir olay hakk›nda olanaklar elverdi¤i ölçüde birincil kayna¤a dayanarak aç›klama yapmaya çal›flmas› gibi özellikleriyle, kendisinden sonra tarihle u¤raflanlara yol göstermifltir. Hatta, Herodotos’un tarih yaz›m›nda uygulad›¤› bu ilkler, gelifltirilerek sürdürülmektedir de diyebiliriz. Thukydides de yine bu ünitede yaz›lanlardan hat›rlanaca¤› üzere, Herodotos ile bafllayan bu ilkleri devam ettiren bir tarihçidir. Thukydides, ekonomik nedenlerin iç savafllara ve göçlere do¤rudan etkisi oldu¤unu düflünen ve bunu temellendirmeye giriflen ilk tarihçi olarak, olaylar›n ard›ndaki nedenleri görmeye çal›flm›flt›r. Bu

tutumu, onun olaylar›n gerçekleflmesinde güdülen amaçlar›, sonuçlar› daha derinden anlamaya yönelmesine yol açm›fl ve onu pragmatik yönleri öne ç›kan bir tarihçi k›lm›flt›r. Tarihi insan eylemlerinin bilimi olarak görme, geçmiflle ilgili kan›t olarak öne sürülen her fleyi kabul etmeme ve kabul edenlere karfl› elefltirel olma, Thukydides’i özgün k›lan yönlerdir. Herodotos ile ortak olan yönleri, belgelere ve birincil kaynaklara dayanma, elefltirellik, ak›lc›l›k ve tarafs›zl›kt›r. K›sacas›, günümüzde tarihin verdi¤i bilginin bilimsel olarak kabul edilmesi için gerekli görülen ölçütlerin yolunu, Herodotos ve Thukydides’in açt›¤› söylenebilir. S›ra Sizde 3 Toplumsal çalkant›lar›n yo¤un oldu¤u bir ortamda yaflamak ve böyle bir ortamda düflünür olmak, a¤›r sorumluluklarla yüzleflmeyi de beraberinde getirir. Platon için de böyle olmufltur. Kuflkusuz, bir insan›n, çocuklu¤undan itibaren edindi¤i, benimsedi¤i koca bir de¤er sistemini y›kmaya ve toplumunca benimsenecek yepyeni bir de¤erler a¤› örmeye yeltenmesi kolay bir ifl de¤ildir-bu kifli Platon gibi bir deha bile olsa! Fakat yine de toplumu daha fazla yozlaflmadan ve nihayet yok olmaya sürüklenmekten kurtarmak için baflka çare bulunmuyorsa, bu çareyi üretmek ve temellendirmek de düflünürün-ya da düflünürlerin- sorumlulu¤undad›r. Düflünür(ler) aç›s›ndan mevcut de¤er sistemini y›kmak, toplumun birikmifl ve çözümsüz görünen sorunlar›na neden olan yanl›fllar› belirleyip bu yanl›fllar›n ortadan kald›r›lmas› için yap›lmas› gerekenleri ortaya koymay› gerektirir. Fakat insanlar›n ve toplumlar›n al›flkanl›klar›ndan ve geleneklerinden bir anda vazgeçmeleri pek olanakl› olmad›¤›ndan, toplumun mevcut de¤erler sistemine meydan okumak, o de¤erleri kendilerine ç›kar arac› k›lm›fl kesimlerce “bozgunculuk” hatta “hainlik” olarak da yorumlanabilir ve toplum, kendi yarar›na çal›flan düflünürlerin aleyhine k›flk›rt›labilir. Öte yandan, yaln›zca çözülmesi acil görünen toplumsal sorunlar› ön plana alarak baz› dönüflümlerin gerçekleflmesi için çaba göstermek, daha gerçekçi ve sonuç al›nabilir bir tutum gibi görünmektedir. Tüm de¤erlerin sil bafltan inflas› tutumuyla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, böyle bir çaban›n, toplumda oluflacak bir hoflnutsuzlu¤a yol açma olas›l›¤› daha düflüktür. Platon da ünitede yaz›lanlardan anlafl›laca¤› üzere, daha gerçekçi olan bu ikinci tutumu benimsemifltir ve kendi ça¤›nda bir tür de¤erler anarflisine yol açan Sofistlere ve y›k›c› gördü¤ü di¤er

2. Ünite - Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl›

düflünürlere karfl› mücadele etmifltir. Fakat bu, Platon’u, Atina demokrasisini ve kendi ça¤›ndaki yönetim yanl›fllar›n› a¤›r biçimde elefltirmekten de al›koymam›flt›r. Platon düflüncesinin idealar ö¤retisi, ruh görüflü, devlettoplum felsefesi ve tarih metafizi¤i gibi bafll›ca unsurlar›n›n tümü, hem ça¤›n›n sorunlar›n› hem de bu sorunlara Platon’un önerdi¤i çözümleri anlamam›z aç›s›ndan benzersiz bir malzeme sunmaktad›r. S›ra Sizde 4 Do¤ay› anlamaya odaklanan ve yaln›zca bu yöndeki çabalar› bilgi ad›na de¤erli bulan yaklafl›m, Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nde yüzy›llar içinde gitgide pekiflmifl, bu yaklafl›m›n etkileri de günümüze kadar uzanm›flt›r. Hatta bu ünitede Aristoteles ile ilgili yaz›lanlar hat›rlanacak olursa, Aristoteles’in de Yeniça¤’daki düflünce yap›s›ndan tamamen farkl› kayg›larla da olsa, bu yaklafl›ma yak›n durdu¤u söylenebilir. Yaln›zca gözlenebilir, deneye tâbî tutulabilir do¤a olgular›n› bilginin gerçek malzemesi olarak kabul eden bu yaklafl›m›n 19. yüzy›lda “pozitivizm” ad›yla neredeyse tüm bilgi alanlar›n› etkisi alt›na alacak noktaya gelmesi, ayn› yüzy›l içerisinde Alman düflünür Wilhelm Dilthey taraf›ndan da elefltirilmifltir: Dilthey, pozitivizmin tarihtoplum olaylar›n› aç›klamakta yetersiz oldu¤u görüflünü temellendirmeye çal›flm›fl, hatta do¤a bilimci yaklafl›m›n kendisinin dahi Avrupa’n›n belirli bir tarihsel-kültürel döneminin ürünü olmaktan öteye geçemeyece¤ini savunmufltur. Fakat bu elefltiriler, ne Dilthey’›n yaflad›¤› dönemde ne de 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda dikkate al›nm›flt›r. Aksine, pozitivizmin salt bilimci rüzgâr›, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na dek pek çok düflünürün ve düflünce okulunun yelkenini doldurmaya yetmifltir. Dolay›s›yla, Ayd›nlanma’dan günümüze kadar uzanan süreçte, bilimlerin kendi ba¤›ms›z araflt›rma nesnelerini edinmeye ve kendilerini bununla s›n›rlamaya yönelik tutumlar› belirginleflirken, insan-toplum olaylar›n› araflt›rma konusu edinen ve bazen “kültür bilimleri”, bazen “tin bilimleri”, bazen de “befleri-sosyal bilimler” adlar› alt›nda s›n›flanan sosyoloji, psikoloji, ekonomi, tarih gibi disiplinlerin do¤a bilimlerindeki “yasal›l›k” ya da “kesinlik” ölçütlerine uydurulmas›na çal›fl›lm›flt›r. Dahas›, do¤a bilimlerinde öngörülen yöntemlere ayk›r› görülen ya da çizilen s›n›rlar› yer yer aflan yöntemlerle ifl görmek, “bilimsel” tutuma ayk›r› görülmüfltür. 1950’den sonra postmodernizm ba¤lam›nda ortaya ç›kan pek çok elefltiriye karfl›n, pozitivist zihniyet, tarih bilgisinin bilimsel de¤ere sahip olup olmad›¤› ya da olmas› için ne yap›lmas› gerekti¤i gibi konularda ortaya ç›kan tart›fl-

37

malarda hâlâ belli bir a¤›rl›k noktas›n› oluflturmaktad›r. Ne var ki, pozitivisit yaklafl›m, özellikle tarihçiler ve di¤er insan-toplum bilimleri alanlar›nda çal›flanlar aras›nda, kendisine geçen yüzy›ldaki ölçüde taraftar bulamamaktad›r.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aristoteles (2005). Poietika (fiiir sanat› Üzerine), çev. Nazile Kalayc›, Ankara: Bilim ve Sanat. Barnes, H.E. (1963). A History of Historical Writing, New York: Dover Publications. Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers, London: Routledge& Kegan Paul. B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi II: Felsefe ve Tarih, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. B›çak, A. (2004a). Tarih Düflüncesi I: Tarih Düflüncesinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Borst, A. (1997). Computus: Avrupa Tarihinde Zaman ve Say›, çev. Zehra Aksu Y›lmazer, Ankara: Dost. Bury, J. B. (1958). The Ancient Greek Historians, New York: Dover Publications. Cole, T. (1967). Democritus and The Sources of Grek Anthropology, Michigan: The American Philological Association. Cornford, F. M. (1965). Thucydides: Mythiscoricus, London: Routledge& Kegan Paul. Durant, W. (1954). The Story Of Civilization, New York: Simon and Schuster Press. Edelstein, L. (1967). The Idea of Progress In Classical Antiquity, Baltimore: The Johns Hopkins Press. Eliade, M. (2003). Dinsel ‹nançlar ve Düflünceler Tarihi (I-II), çev. Ali Berktay, ‹stanbul: Kabalc›. Forsdyke, J. (1956). Greece Before Homer: Ancient Chronology and Mythology, London: Max Parrish. Gunnell, J. G. (1968). Political Philosophy and Time, Connecticut: Wesleyan University Press. Guthrie, W.K.C. (1957). In The Beginning, London: Methuen. Guthrie, W.K.C. (1965). A History of Greek Philosophy vol. II, London: Cambridge At The University Press. Guthrie, W.K.C. (1969). A History of Grek Philosophy vol. III, London: Cambridge At The University Press. Guthrie, W.K.C. (1975). A History of Grek Philosophy vol. IV, London: Cambridge At The University Press.

38

Tarih Felsefesi-I

Guthrie, W.K.C. (1978). A History of Greek Philosophy vol. V, London: Cambridge At The University Press. Guthrie, W.K.C. (1988). ‹lkça¤ Felsefesi Tarihi, çev. Ahmet Cevizci, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›. Herodotos (1983). Herodot Tarihi, çev. Müntekim Ökmen, ‹stanbul: Remzi. Hesiod (2006). Theogony-Works And DaysTestimonia, ed.&trans. Glenn W. Most, Cambridge: Harvard University Press (Loeb Classical Library). Hesiodos (1977). ‹fller ve Günler, çev. Sabahattin Eyubo¤lu-Azra Erhat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Hesiodos (1977). Theogonia-Tanr›lar›n Do¤uflu, çev. Sabahattin Eyubo¤lu-Azra Erhat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Jaeger, W. (1965). Paideia: The Ideals of Grek Culture-I, Oxford: Basil Blackwell. Kranz, W. (1994). Antik Felsefe, çev. Suad Y. Baydur, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Özlem, D. (2004). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp (8. Bask›). Pindar (1997). Olympian Odes-Pythian Odes (All Works-vol.1), ed. Jeffrey Henderson, Cambridge: Harvard University Press (Loeb Classical Library). Pindar (1997). Nemean Odes- Isthmian Odes (All Works-vol.2), ed. Jeffrey Henderson, Cambridge: Harvard University Press (Loeb Classical Library). Plato (1997). Plato: Complete Works, ed. John M. Cooper, Indianapolis: Hackett Publishing Co. Platon (1998). Yasalar (2 cilt), çev. Candan fientunaSaffet Babür, ‹stanbul: Kabalc›. Popper, K.R. (1966). The Open Society and Its Enemies (2 vols.), London: Routledge (Fifth edition-revised) Ross, W.D. (2002). Aristoteles, çev. Ahmet Arslan vd., ‹stanbul: Kabalc›. Sikes, E.E., M.A. (1914). The Anthropology of The Greeks, London: David Nutt. Starr, C.G. (1967). “Pindar and The Greek Historical Spirit”, Hermes, 95. Band, November. Thompson, J.W. (1958). A History of Historical Writing, New York: Mac Millan. Thukidides (1976). Peloponnesos Savafl›, çev. Tanju Gökçöl, ‹stanbul: Hürriyet Yay›nlar›. Toulmin, S.-J. Goodfield (1965). The Discovery of Time, New York: Harper and Row.

3

TAR‹H FELSEFES‹-I

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ortaça¤ Avrupa kültürünü ana hatlar›yla özetleyip aç›klayabilecek, H›ristiyanl›¤›n temel savlar›n›n Ortaça¤ Avrupa kültürüne ve felsefesine etkilerini yorumlayabilecek, H›ristiyan tarih anlay›fl›n› kaynaklar› ve etkileriyle birlikte de¤erlendirebilecek, Augustinus’un ilk tarih filozofu ve teologu olarak görülmesinin ard›ndaki nedenleri saptayabilecek, Antikça¤’da ortaya ç›kan theoria-historia karfl›tl›¤› ekseninde Augustinus’un tarih felsefesine katk›s›n› de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

‹nkarnation Çizgisel Zaman Kilise Eskaton Kurtulufl

• • • • •

Tarihsel Süreç Tanr› Kayras› Iustus Dei Tarihsel Zaman Patristik

‹çindekiler

Tarih Felsefesi-I

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

• ORTAÇA⁄ AVRUPA KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ • HIR‹ST‹YAN TAR‹H DÜfiÜNCES‹ VE TAR‹HÇ‹L‹K • AUGUST‹NUS: ‹LK TAR‹H F‹LOZOFU

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-1: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus ORTAÇA⁄ AVRUPA KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ Tarih felsefesi, geçen ünitede gördü¤ümüz gibi düflünce dünyas›na önemli ölçüde yay›lan theoria-historia karfl›tl›¤›ndan sonra, Ortaça¤’da bafllayabilmifl midir? H›ristiyanl›k, Avrupa’da tarihe yaklafl›m› nas›l etkilemifl ve yeni olan neyi ya da neleri düflünce dünyas›na katm›flt›r? Ortaça¤ kültürü ve felsefesinin Avrupa’da bir “H›ristiyan Felsefesi” olarak ortaya ç›k›p geliflmesini nas›l yorumlayabiliriz? E¤er tarih felsefesini Augustinus ile bafllatacaksak, onun iflaret etti¤i çözüm yollar›n› theoria-historia ayr›m› aç›s›ndan nas›l de¤erlendirece¤iz? ‹flte bu ünitemizde, bu ve benzeri sorular›n yan›tlar›n› arayaca¤›z. Bu yan›tlar› ararken, ilkin Ortaça¤ Avrupa kültürünün ve felsefesinin temel özelliklerine de¤inerek Ortaça¤ hakk›ndaki bilgilerimizi tazeleyecek, ikincileyin, H›ristiyanl›k arac›l›¤›yla gelen tarih anlay›fl›n› ve bu anlay›fl›n nas›l bir tarih yaz›c›l›¤›na meydan verdi¤i üzerinde duracak, üçüncü ad›mda Augustinus’u ilk tarih filozofu-ya da teologu- k›lan unsurlar› tart›flacak ve son olarak da Augustinus’un gelifltirdi¤i H›ristiyan tanr›bilimi odakl› tarih felsefesinin theoria-historia karfl›tl›¤›n› aflma konusunda düflünce tarihine sundu¤u katk›y› de¤erlendirece¤iz. Ortaça¤’›n din temelli düflünce yap›s›n›n, baz› felsefe tarihçilerince, bir geçifl dönemi düflünürü say›labilecek olan Plotinos’tan (203-270) bafllat›ld›¤›n› söyleyebiliriz (Çotuksöken-Babür 2000, s. 21). Plotinos, mistik-panteist bir düflünce ortaya koyarak her türlü maddecili¤e tutarl› biçimde karfl› ç›km›fl düflünürlerdendir (Gökberk 2005, s. 118). Plotinos’a göre gerçek maddeden oluflmaz, salt tinsel niteliktedir (a.y.). Ayr›ca, gerçek varl›¤a daha yak›n özellikler sergileyen ruh, Plotinos’ta, bedeni bir araç olarak kullanan, bölünemez bir birli¤e sahip, an›msamalar›na ba¤l› olarak hep kendisiyle özdefl, bileflik bir yap› olan bedenden önce var olmufl bir temel neden ya da ilkedir (a.y., s. 118-119). Dinlerin de insanlara benimsetmeye çal›flt›¤› varl›k anlay›fl›n›n ve ruh ö¤retisinin de Plotinos (ve ö¤rencisi olmakla kendisinin her zaman övündü¤ü Platon) hakk›nda buraya kadar söylediklerimizle oldukça tutarl› oldu¤unu hat›rlatmakta yarar var. Fakat Plotinos’un varl›k anlay›fl›, yaln›zca ruh ö¤retisi bak›m›ndan de¤il, tüm var olanlar›n var olmas›na olanak tan›rken, kendisi baflka hiçbir varl›¤a gereksinmeden var olan “Bir” (To H˜en) sav› bak›m›ndan da özellikle H›ristiyanl›¤›n faydaland›¤› bir felsefe sistemi olmufltur. Bu “Bir”in alg› ve düflünceyle kavranamamas›, Onun hakk›nda yaln›zca ne olmad›¤›na iliflkin fleylerin söylenebilir olmas› ve

Mistik terimi, daha çok, kifliye özel, duyu deneyimlerinin s›n›rlar›n› aflan ve metafizik boyutu olan deneyimleri kapsayacak biçimde kullan›l›r. Panteizm ise, kökeni Yunanca’ya dayanan panta-yani her fley ve theos-yani tanr› sözcüklerinden oluflan, dilimize tümtanr›c›l›k biçiminde de çevrilen bir metafizik anlay›fl›n ad›d›r. Bu anlay›fl›n felsefe tarihinde bilinen bafll›ca temsilcilerinden birisi de Plotinos’tur.

Plotinos, gelifltirdi¤i düflünceler için her zaman Platon’u model ald›¤›n› ve ö¤retisini Platon’un felsefe sisteminden yola ç›karak oluflturdu¤unu ifade eden bir düflünürdür. Bu dile getiriflleri, Plotinos’un, YeniPlatonculuk ad› verilen bir ak›m›n bafll›ca filozofu olarak an›lmas›na neden olmufltur.

42

Tarih Felsefesi-I

Plotinos’a göre, tüm varolanlar, “Bir”in kendisinden taflmas› sonucu ‹lk Ak›l’› (Nous), onun Evren Ruhunu (Kosmon Psykhe), evren ruhunun tek tek ruhlar› ve son olarak ruhlar›n da maddeyi meydana getirmesi sayesinde oluflmufllard›r ve varl›k hiyerarflisinde en alt basamak kabul edilen maddî her fley, asl›nda Bir’den bir zerre tafl›maktad›r. Bu ö¤retiye türüm ya da sudûr teorisi de denir.

Onun her fleyin kendisinden türedi¤i yarat›c› ilke, “salt iyi”, “en yüksek” olmas›, çoktanr›c›l›¤› korumak isteyenler kadar H›ristiyanlar›n da Tanr› inançlar›n› temellendirmede Plotinos’tan yararlanmalar›na yol açm›flt›r (a.y., s. 122). fiimdi H›ristiyanl›¤›n Avrupa’da Rönesans’a, yani Antikça¤ Yunan kültürünün yeniden keflfedildi¤i “yeniden do¤ufl” dönemine kadar sürdü¤ü savunulan “düflünceyi dondurucu” etkilerini ve Bat›’da Ortaça¤ için olumsuz nitelemeler kullan›lmas›n›n temellerini anlamaya çal›flal›m. Böyle bir anlama çal›flmas›n›, iki ad›mda gerçeklefltirece¤iz: Bu ad›mlardan ilkini, H›ristiyanl›¤›n Ortaça¤ kültürü üzerindeki etkilerine iliflkin genel bir özet, ikincisiniyse, Ortaça¤ düflüncesinin ilk dönemini simgeleyen Kilise Babalar› (ya da Patristik) döneminin düflünce yap›s›n›n tan›nmas› oluflturacak.

M.S. 529’da Iustinianus’un Akademia’y› kapatmas›, baz›lar›nca Ortaça¤’›n aç›kça bafllad›¤› tarih olarak da görülür. E¤er Ortaça¤ bafllang›c› için bu kapatma ve yasaklama olaylar›n› temel al›rsak, din-temelli bir dünya kavray›fl› oluflturmak için H›ristiyanl›¤›, Plotinos’tan sonraki ikinci giriflim olarak yorumlayabiliriz.

Platon ve Aristoteles gibi büyük sistem filozoflar›n›n yap›tlar›yla bir tür zirveye ulaflan Antikça¤ Yunan düflüncesi ve buna ba¤l› geliflen Yunan kültürü, M.S. 5. yüzy›la kadar etkilerini sürdürse de ünlü felsefe tarihçimiz Macit Gökberk’e göre, art›k eski gücünü yitirmifl ve zay›flamaya bafllam›flt›r (a.y.). M.S. 529 y›l›nda Bizans (Do¤u Roma) ‹mparatoru Iustinianus’un, Platon taraf›ndan kurulan ve o s›ralarda Yeni-Platoncu (Plotinosçu) e¤ilimi benimsemifl olan Akademia’ y› kapatarak, H›ristiyanl›¤a ayk›r› gördü¤ü Yunan felsefesinin okutulmas›n› yasaklamas›, düflünce özgürlü¤ü ve farkl› görüfllere tahammül aç›s›ndan H›ristiyan Ortaça¤›n›n genel tutumuna iliflkin benzersiz bir örnektir. Gökberk, bu olay›, “Antik Felsefenin sona erdi¤inin d›fltan belirtisi” olarak yorumlam›flt›r (a.y.). Yaklafl›k M.S. 375 y›l›ndaki Kavimler Göçü ve yaklafl›k M.S. 476 y›l›nda Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl› gibi olaylar›n da Ortaça¤’›n siyasi-toplumsal anlamda bafllang›c› olarak yorumland›¤›n› “Tarih” derslerinizden hat›rlayacaks›n›z. ‹flte bu büyük ve kitlesel olaylar, Antikça¤ Yunan medeniyetinde serpilip geliflmifl ve felsefî-bilimsel niteli¤i a¤›r basan kültürün de varl›¤›n› tehlikeye atm›flt›r (a.y., s. 129). Antikça¤daki kültür de¤erlerini gelecek için korumaya alan da Katolik Kilisesi olmufl, Kilise’nin bu kültürde kendine uygun buldu¤u düflünceler korunurken, ayk›r› bulduklar› da uzun yüzy›llar boyunca tarihin karanl›k sayfalar›na terk edilmifltir (a.y.). Kilise’nin Antikça¤ felsefesine iliflkin benimsediklerini, “barbar” kabul ettikleri Roma-Germen toplumlar›na ö¤retmesiyle, Antikça¤ düflüncesi, H›ristiyanlaflarak Avrupa’da yay›lmaya bafllam›flt›r (a.y.). Ne var ki, Antikça¤’da Yunan toplumunun tart›flmalarla, çat›flmalarla gelifltirdi¤i düflünce, önce dinden uzaklafl›p salt bilmenin kendisi için bilmeden-yani theoria etkinli¤inden- duyulan mutlulukla bafllay›p gitgide praxis ’in ahlâk ödevlerinin ve dinsel özlemlerin yörüngesine do¤ru evrilirken; Ortaça¤ H›ristiyan dünyas›ndaki düflüncenin geliflimi, Yunan düflüncesiyle ilgili söylediklerimizin tam tersine bir yolu izlemifltir: Ortaça¤ düflünürleri, Antikça¤’a iliflkin benimsenen düflünceleri ve felsefeyi, “bulunmufl bir do¤ru” olarak benimseyip, deyim yerindeyse “haz›r paket program” kabul ettikleri bilgi toplam›n›n baz› tutars›zl›klar›n› gidererek bu toplam›n çeflitli k›s›mlar›nda onar›mlar, düzeltmeler yaparak iflleme yolunu seçmifllerdir (a.y., s. 130). fiimdi, Augustinus’a kadar H›ristiyan a¤›rl›kl› düflünce yap›s›n›n nas›l temellendirildi¤ini yak›ndan görelim.

Katolik Kilisesi, merkezi Vatikan’da bulunan ve Ortaça¤ boyunca tüm devletlerin otorite olarak tan›d›klar›, e¤itimden kültüre, ekonomiye, hatta savafllara dek Avrupa’y› ilgilendiren her fley üzerinde bafll›ca söz sahibi olmufl bir kurumdur. Kendilerini Tanr›’n›n ve ‹sa’n›n yeryüzündeki temsilcileri olarak gören Kilise, Avrupa’da uzun bir süre Antikça¤ Yunan düflüncesinde örne¤i görülen tarzda bir düflünce gelene¤i oluflmas›n› engellemifltir.

Kilise’nin Roma-Germen toplumlar› için kulland›¤› “barbar” terimi, Yunanca’dakinden farkl› olarak, günümüzdeki anlam›na daha yak›nd›r: Barbar›n, “henüz H›ristiyanl›¤› benimsememifl, dolay›s›yla medeniyetten ve kültürden nasibini almam›fl” anlam›na gelecek biçimde kullan›lmas›, büyük ölçüde Kilise taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.

H›ristiyanl›k Temelli Ortaça¤ Felsefesi

43

3. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

Kilise Babalar› Dönemi, Yahut Patristik Felsefe Kilise Babalar›, Ortaça¤’a temel karakterini veren H›ristiyan felsefesinin zeminini haz›rlayan düflünürler için kullan›lan bir add›r. Kilise Babalar›’n›n H›ristiyan dogmalar›n› Antikça¤ Yunan felsefesinin araçlar›yla biçimlendirerek inanc› da kavramsal bir forma dönüfltürdükleri bu döneme Patristik Felsefe de denir (a.y., s. 125126). Ortaça¤ felsefesinin ilk ana bölümünü oluflturan bu dönemde yaz›lanlar›n önemli ço¤unlu¤unu H›ristiyanl›¤› di¤er inançlara karfl› savunan, genel dinler tarihi ve H›ristiyan dogmalar›n›n tarihini ilgilendiren metinler oluflturmufl olsa da Kilise Babalar› Dönemi’nin felsefeye de¤inen, felsefeyle ilgili yönlerin de bulundu¤u bir düflünce 盤›r› oldu¤unu söyleyebiliriz (a.y., s. 126). Bu dönemin bafll›ca düflünce ak›m› olarak gnostisizm, bafll›ca düflünürleri aras›ndaysa Kartacal› Tertullianus (160-222), ‹skenderiyeli Clemens (150-215), Origenes ve Skolasti¤e geçiflin de sembolü olarak kabul edilebilecek Augustinus yer al›r. Ana hatlar›yla görmeye çal›flt›¤›m›z H›ristiyanl›k merkezli Ortaça¤’›n, flimdi de tarihi nas›l ele ald›¤›n› ve tarih felsefesinin bafllang›c› için hangi malzemeleri sundu¤unu anlamaya çal›flaca¤›z. Antikça¤ Yunan felsefesinin düflünce yap›s›yla Ortaça¤ felsefesinin düflünce yap›s› aras›nSIRA S‹ZDE daki benzerlik ve farkl›l›klar üzerine düflünün: tarih felsefesi ve temel sorular› aç›s›ndan, hangisinin daha verimli sonuçlar do¤urdu¤u söylenebilir? Aran›zda tart›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M

HIR‹ST‹YAN TAR‹H DÜfiÜNCES‹ VE TAR‹HÇ‹L‹K S O R U tarih anlaOrtaça¤ Avrupa düflüncesinin bütününü belirlemifl olan H›ristiyanl›¤›n y›fl›, önemli ölçüde Yahudili¤in tarih anlay›fl›ndan etkilenmifltir (B›çak 2004, s. 35). Yahudilik, insan›n yarat›l›fl›n› bafllang›ç noktas› kabul eden ve ‹srailo¤ullar› topluD‹KKAT munun Tanr› taraf›ndan yönlendirilmesiyle iliflkili biçimde gelifltirilmifl, dolay›s›yla tarihsellik temeline oturtulmufl bir din olma özelli¤i gösterir (a.y.). SIRA S‹ZDE Kutsal Kitap Eski Ahit’in (Tevrat) içeri¤inde ifade bulan dünya tarihi, Dinkler’e göre, Tanr› ile fieytan aras›ndaki bir mücadeleyi temel alan soyut bir yaratmada köklerini bulabilece¤imiz, insan›n ilk günah nedeniyle yeryüzüne düflmesiyle deAMAÇLARIMIZ vam eden ve tarihin gidiflini belirleyen bir anlat› içerir (Dinkler 1966, s. 178). H›ristiyanl›k da Yahudiler aras›nda ortaya ç›km›fl bir din olarak, bu tarih anlay›fl›ndan etkilenmifl; ‹sa Peygamber, Tanr›’n›n bedene bürünmüfl bir K ‹ T(Inkarnation) A P görünümü olarak tarihsel sürecin içinde yer almas› fleklinde yorumlanm›flt›r (B›çak 2004, s. 35). Yahudiler Tanr›’y› tarihe d›flar›dan müdâhil bir mutlak varl›k, temel güç olarak yorumlarken, H›ristiyanlar Tanr›’ya tarihsellik de atfetmifllerdir T E L E V ‹ Z Y O N (a.y.). 19. yüzy›l düflünürlerinden Wartenburg’a göre Yahudilik ve H›ristiyanl›k, insantoplum yaflam›na iliflkin Antikça¤ Yunan düflüncesinin tan›fl›k olmad›¤› yeni ve özel bir zaman anlay›fl› gelifltirmifltir ve bu zaman anlay›fl›, Yeniça¤ ile birlikte ne ‹ N T E Rtarih N E T felsefecilekadar dünyevîleflmifl olsa da, Bat› düflüncesindeki neredeyse tüm rinin düflüncelerine sinmifltir (aktaran: Özlem 2004, s. 26). “Çizgisel” olarak da tan›nan bu zaman anlay›fl›, fiziksel olmaktan çok, belirli bir bafllang›c› ve bitimi olan, sonunda insan›n yarg›lanarak ödüllendirilip cezaland›r›laca¤›, bafllang›çtan bitime kendi içinde bir süreklilik ve geliflim tafl›yan, tanr›bilimsel (teolojik) bir anlay›flt›r ve Bat›’da “tarih bilinci”ni uyand›rmak gibi önemli bir etkiye sahiptir (a.y., s. 27).

Kilise Babalar› dönemine ya da Patristik Felsefe’ye verilen bir baflka ad da Apolojik Dönem olarak bilinir. H›ristiyanlar, M.S. 313 y›l›nda ‹mparator Constantinus’un H›ristiyanl›¤› da di¤er dinler yan›nda resmî bir statüye kavuflturmas›na kadar, tektanr›c› inanc›, çoktanr›c›l›¤a dayal› resmî Roma dinine karfl› savunmak ve kendilerine yöneltilen sald›r›lar› yan›tlamak zorunda kalm›fllard›r. H›ristiyanlar›n yaklafl›k 250 y›l süren kovuflturmaya ve iflkenceye u¤rama dönemindeki çal›flmalar›n› en iyi özetleyen de Yunanca’da “özür, gerekçelendirme” gibi anlamlar tafl›yan apologia sözcü¤üdür.

1

SIRA S‹ZDE

Yunanca bir sözcük olan gnosis, D Ü fi Ü“Tanr›’y› NEL‹M Ortaça¤’da “bilgi”, duygu ile bilmek” gibi anlamlarda kullan›lm›flt›r. Fakat gnostisizm, fantastik S O Rdüflünce U ö¤elerinin çoklu¤undan, Augustinus sonras› H›ristiyanl›¤›n resmî görüflünden D‹KKAT çok uzak say›lacak din görüfllerini de içinde bar›nd›ran bir 盤›r olmufltur (Gökberk 2005, s. 127). SIRA S‹ZDE

N N

Kartacal› Tertullianus, gnostiklere karfl› olan bir AMAÇLARIMIZ düflünürdür. Felsefe tarihinde en iyi bilinen sözü, “Credo quia absurdum est”-yani “Ak›l almaz oldu¤u için inan›yorum” olan Tertullianus’a Kgöre‹ gerçek T A îman, P kiflinin Tanr› önünde kibrini k›rmas› ve nefsini alçaltmas›d›r. Bu anlay›fla göre, tanr›sal s›rlar›n bilinçte veya ak›lda TELEV‹ZYON do¤mas›n› beklemek, Tanr›’ya karfl› en büyük küstahl›kt›r. H›ristiyan Gnostiklerinden olan ‹skenderiyeli Clemens’e göre, ‹ N T E önce R N Egelir T ve inanmak, bilmekten bilmenin temelini oluflturur, fakat insan›n nihai ere¤i, Tanr› hakikatini anlamakt›r. Felsefe ile din, yahut ak›l ile aç›nlama (vahiy) aras›nda bir uzlaflma aray›fl›n›n tarihi olarak da görülebilecek olan Ortaça¤ Avrupa felsefesinin neredeyse bütününe sinen bu anlamaya yönelik yaklafl›m› en iyi ifade eden de Clemens’in, “Credo ut intelligam”, yani “Anlayay›m diye inan›yorum” sözüdür.

44

Tarih Felsefesi-I

“Çizgisel Zaman”, YahudiH›ristiyan tarih anlay›fl›yla flekillenen yeni zaman anlay›fl› için s›k kullan›lan bir add›r. Bu anlay›flta, tarih olaylar›n›n bir daha tekrar etmeyen, düz bir çizgi üzerinde sürekli belirli bir sona ya da hedefe ilerleyen yap›da olduklar› düflüncesi ön plandad›r.

Mircea Eliade’ye göre, ‹sa’n›n Tanr›’n›n bedenlenifli olarak yorumlanmas› ve tarihin Tanr›’n›n varl›¤›n›n baflka bir boyutu olarak görülmesi, tarihin yeniden “kutsal tarih” hâline gelmesine neden olmufltur, fakat bu “kutsal tarih”, eski dinlerde anlafl›ld›¤› biçimiyle efsânevî bir bak›fl aç›s›n› bar›nd›rmaz (Eliade 1991, s. 92). Böyle bir kutsal tarih, yine Eliade’ye göre, bir felsefeden çok bir tanr›bilime ulaflm›flt›r; çünkü “insanl›¤›n kurtuluflu” diye ifade edilen tarihin ere¤i, bu dünyadaki tarihin kendisini araçlaflt›rm›flt›r: “Kurtulufl” ile insan›n ilk yaflad›¤› cennet efl anlaml› görüldü¤ünde, “tarihin sonu”, tarih felsefesinden çok tanr›bilimin bir sorunu hâline gelir (a.y.). Ortaça¤ düflüncesine iliflkin dikkat çekici incelemeleriyle tan›nm›fl düflünür Etiénne Gilson, Ortaça¤ Felsefesinin Ruhu adl› çal›flmas›nda, H›ristiyan tarih anlay›fl›n›n bafll›ca niteliklerini flöyle özetlemifltir: 1. H›ristiyanl›¤›n getirdi¤i tarih anlay›fl› daha çok ereklidir. H›ristiyanl›k, do¤an›n bir SIRAparças› S‹ZDE olan insan› do¤aüstü bir amaca yönlendirerek, kendi zaman›ndaki tarih kavray›fl›n› ve tarihsel bak›fl aç›s›n› de¤ifltirmifltir (Gilson 2003, s. 439), zaman anlay›fl› da bu erek temelinde oluflturulmufltur (a.y., s.441442);D Ü fi Ü N E L ‹ M 2. H›ristiyanl›k, Tanr›’n›n bafllang›çs›zl›¤› ve sonsuzlu¤u ile varl›klar›n gelip geO R U çicili¤iS aras›nda sal›n›p duran insana, ‹sa Peygamber arac›l›¤›yla, sonsuzlu¤a kavuflman›n yolunu açm›flt›r (a.y., s. 442-443); 3. Yunan düflüncesindeki döngüsellik ve sonsuz dönüflün yerini süreklilik kavD‹KKAT ram› alm›flt›r: zaten ere¤in-amac›n olmad›¤› bir yerde, geliflme sürecinden söz etmenin anlam› olmaz (a.y., s. 445); SIRA S‹ZDE 4. H›ristiyan düflüncesinde, insanl›k tarihinin toptan bir geliflme sürecinde oldu¤u fikri bask›nd›r. Fakat bu, belirsiz ve s›n›rs›z bir süreçte geliflen de¤il, kusursuz bir ere¤e do¤ru ilerleyen, düzenli olaylardan örülü bir tarihtir (a.y., AMAÇLARIMIZ s. 446).

H›ristiyanl›¤›n tarih anlay›fl›n›n bafll›ca esin kayna¤›, Yahudili¤in tarih anlay›fl› olmufltur. Tarihin insan›n SIRA bafllang›c›, S‹ZDE tarihteki amac›, zaman›n ve tarihin sonu gibi düflünce unsurlar›, Yahudili¤in de D Ü fi Ü N E L ‹ Mda tarih H›ristiyanl›¤›n düflüncesinin ›ralay›c› (karakterize edici) yönlerini oluflturmufltur. S O R U Eliade, “kurtulufl” ile insan›n cennetin D ‹ K ilk K Ayaflad›¤› T eflanlaml› görülmesi durumunda, “tarihin sonu”nun tarih SIRA S‹ZDE felsefesinden çok tanr›bilimin bir sorunu olma yoluna girdi¤i düflüncesindedir. AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Etiénne Gilson’un Felsefesinin Ruhu adl› kitab›, Ortaça¤ felsefesi ve kültürü üzeK ‹ T Ortaça¤ A P rine son y›llarda yay›nlanm›fl en baflar›l› çözümlemelerden birisidir (çev. fiamil Öçal, ‹stanbul: Aç›l›m Kitap, 2003). TELEV‹ZYON

Ünlü ‹ngiliz tarih felsefecisi Robin George Collingwood da H›ristiyan tarih anlay›fl›n›n sonraki tarih tasar›mlar›na yönelik etkilerini yorumlarken, Gilson ile yer yer benzer düflünceler öne sürmüfltür. Fakat Collingwood, tarih sürecinin, Ortaça¤ ‹NTERNET H›ristiyan dünyas›nda 1. Temel amac› insan›n iyili¤i olan, 2. ‹nsan›n temel eylemci oldu¤u bir “Tanr› murâd›” olarak görüldü¤ünü de savunmufltur (Collingwood 2010, s. 92-93). Collingwood, H›ristiyan tarih düflüncesine iliflkin bu görüflleriyle birlikte, bu tarih düflüncesinin Ortaça¤’da yayg›n olan tarih yaz›c›l›¤›n› nas›l etkiledi¤i konusunda da flu ana noktalar› vurgulama gere¤i duymufltur: 1. H›ristiyan bir anlay›fl do¤rultusunda yaz›lan tarih, insan›n kökenine kadar uzanan, çeflitli insan topluluklar›n›n ortaya nas›l ç›k›p dünyan›n yaflamaya uygun bölgelerini nas›l canland›rd›klar›n›, uygarl›klar›n ve yönetimlerin yükselifl ve çöküfllerini betimleyen evrensel (oecumenical) bir tarih ya da dünya tarihidir; 2. H›ristiyan tarih, olaylar› insan eylemcilerin bilgeli¤i yerine Tanr› kayras›n›n olaylar›n ak›fl›n› önceden düzenleyen iflleyifline ba¤layacakt›r ve bu kayrac› anlay›fl, tarihi, hiçbir karakteri yazar›n gözdesi olmayan, Tanr› taraf›ndan yaz›lm›fl bir piyesmifl gibi yorumlayacakt›r;

3. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

45

3. Anlat›, ‹sa Peygamber’in tarihsel yaflam›n› önceki ve sonraki tüm tarih olaylar›n›n kendisine göre yorumlanaca¤› bir ölçüt olarak kabul edecek ve tarihi, bu bak›fl aç›s›yla, vahiy öncesi ve vahiyden sonra olmak üzere iki ana bölüme ay›racakt›r (a.y., s. 94); 4. Geçmifli vahiy öncesi ve sonras› olarak ikiye ay›rmak, di¤er alt bölümlere ayr›m›n da yolunu açacak; böylelikle tarih, her biri kendine özgü nitelikleri olan ve her birinin kendisinden öncekiyle s›n›r›, bu çeflit tarih yaz›m›n›n dilinde, “ça¤ açan olay” denen bir olayla çizilmifl ça¤lardan/dönemlerden ibaret bir olaylar zinciri olarak anlafl›lacakt›r (a.y., s. 95). H›ristiyanl›¤›n, Yahudili¤in etkisi alt›nda gelifltirerek benimsedi¤i tarih anlay›fl›, yukar›da da dile getirdi¤imiz üzere, Antikça¤’›n yabanc›s› oldu¤u bir zaman anlay›fl›n›, fakat bundan da önemlisi, tarih bilincini getirmifltir ve bu tarih bilinci, H›ristiyanl›k’tan sonra artan bir ivmeyle, Avrupa kültüründe insanl›¤›n tarihsel bir gerçeklik, insan›n kendisinin de bir tarih varl›¤› olarak anlafl›lmas›n› yayg›nlaflt›rm›flt›r (Wartenburg’dan aktaran: Özlem 2004, s. 29). Ortaça¤ Avrupa düflüncesinin ve kültürünün temel özelliklerini, buna yön veren ana unsur olan H›ristiyanl›¤›n nas›l bir tarih ve zaman anlay›fl› getirdi¤ini gördük. fiimdi de dikkatimizi tüm bu düflünsel altyap›n›n Augustinus taraf›ndan nas›l bir aç›l›ma dönüfltürüldü¤üne, dahas›, Augustinus’un nas›l ilk tarih filozofu ya da tarih teologu oldu¤una yöneltelim.

Collingwood, günümüzde de zaman› kendisine göre ölçtü¤ümüz Miladi takvimin “‹sa’dan Önce” ve “‹sa’dan Sonra” ayr›m›n›, H›ristiyan tarih düflüncesinin bir etkisi olarak yorumlamaktad›r.

Yahudilik, H›ristiyanl›k ve ‹slâm dinlerinin ortak özellikleri üzerinde SIRAdüflünün: S‹ZDE Sizce her üç tektanr›l› dinin getirdi¤i tarih ve zaman kavray›fl› da ayn› m›d›r, yahut benzer midir? Günümüzde hâlâ bu zaman anlay›fl›n›n etkilerinin sürdü¤ünü düflünüyor musunuz? AraD Ü fi Ü N E L ‹ M n›zda gruplar oluflturarak tart›fl›n.

AUGUST‹NUS: ‹LK TAR‹H F‹LOZOFU

Wartenburg’a göre, H›ristiyanl›¤›n getirdi¤i tarih ve zaman anlay›fl›, Antikça¤ kültürüne yabanc›d›r ve bu tarih anlay›fl›, insan›n ve toplumun tarihsel bir temeli oldu¤u yönlü önkabulün Yeniça¤ Avrupas›’nda da yayg›nlaflmas›n›n temel nedenidir.

2

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

Ünitemizin bir önceki bölümünde ayr›nt›lar›na de¤indi¤imiz tarih anlay›fl›, asl›nda, Kilise Babalar› Dönemi’nden Skolastik Felsefe’ye geçiflin sembolü kabul edilebileD‹KKAT cek Aurelius Augustinus (M.S. 354-430) taraf›ndan temellendirilmifltir, demek yanl›fl olmayacakt›r (Özlem 2004, s. 29). SIRAba¤l› S‹ZDEkalarak geAugustinus’un H›ristiyan tanr›biliminden yararlanarak ve ona lifltirdi¤i tarih anlay›fl›, tüm Ortaça¤ boyunca Kilise’nin de resmî tarih görüflü olmufltur (a.y.). AMAÇLARIMIZ Augustinus’a göre Tanr›, zaman›n d›fl›nda, O’nun taraf›ndan yarat›lm›fl her fley zaman›n içindedir. Zaman, içinde bulunulan anda var olmayan geçmifl, bir boyuttan yoksun olan flimdi ve henüz var olmam›fl gelecek aras›ndaK bulunan ‹ T A P ve bundan dolay› yaln›zca flimdi yaflamakta olan kiflinin an›msamas› ve beklentisi sayesinde anlam kazanan bir yap›d›r (a.y.). ‹nsan, Tanr› taraf›ndan özgür yarat›lm›fl olsa da güdüleri Tve E L gururu, E V ‹ Z Y O N Adem’den bu yana onu günaha sürüklemifl, ilk günahtan bu yana insan hep kötüye yönelmifltir. Bu günah bata¤›ndan insan› yaln›zca Tanr› Kayras› (Gratia) kurtarabilir. Iustus Dei, yani Tanr›’n›n adaleti, insan› yapt›klar›ndan dolay› ödüllendirecek veya ‹ N T E R N Eve T “Tanr›’n›n cezaland›racak olan en yüksek ölçüttür. Ödül, günahtan kurtulmad›r o¤lu” ‹sa Peygamber, “seçilmifl” insanlara-yani H›ristiyanlar’a kurtuluflu müjdelemek ve kurtuluflun yolunu göstermek için yeryüzünde beden olarak görünmüfltür (bedenlenme-Inkarnation). Bu görünme, sonu Eskaton (Tanr› mahkemesi, k›yâmet) olan tarih sürecinin de bafllang›c›d›r.

H›ristiyan tarih anlay›fl›n›, tanr›bilimden de faydalanarak enD yetkin ‹KKAT biçimde temellendirmifl düflünür Augustinus’tur. Ona “ilk tarihSIRA filozofu” S‹ZDE yak›flt›rmas› yap›lmas›n›n nedeni de H›ristiyanl›¤›n ana unsurlar›ndan yararlanarak tarih düflüncesini kendine AMAÇLARIMIZ özgü bir yorumla temellendirmede gösterdi¤i baflar›d›r.

N N

K ‹ T A P Augustinus, zaman›n tanr› de¤il, insan için var olan bir yap› oldu¤u düflüncesindedir. T E L EBu V‹ZYON anlay›fla göre Tanr›, yaratt›¤› fleyler gibi, zaman›n bir parças› de¤ildir.

N T E‹sa RNET Augustinus’a ‹göre Peygamber’in H›ristiyanlar’a kurtuluflu müjdelemek ve kurtuluflun yolunu göstermek için yeryüzünde beden olarak görünmesi, sonu Eskaton olan tarih sürecinin bafllang›c›d›r.

46

Tarih Felsefesi-I

Augustinus, tanr›bilimsel unsurlarla örülü bu görüflleriyle, tarihi “tekerrürden ibaret” olmaktan ç›kararak, onun bir daha tekrar etmeyecek olaylar›n oluflturdu¤u bir defal›k bir süreç olarak anlafl›lmas›na zemin haz›rlam›flt›r (a.y., s. 30). Resim 3.1 Aziz Aurelius Augustinus (M.S. 354-430). Kaynak: http://www.prca.org /books/portraits/300 pxAugustine_of_Hipp o.jpg

Augustinus, gelifltirdi¤i tarih ve zaman ö¤retisiyle, tarihin “tekerrürden ibaret” olmak yerine, tekrar› olmayan olaylardan örülü bir defal›k bir süreç oldu¤u düflüncesini Avrupa kültürüne yerlefltirmifltir. Augustinus, H›ristiyanl›¤›n ö¤retisi do¤rultusunda yaflayan temiz ahlâkl› insanlar›n, gelecekte kurtulmufllar aras›nda yer alarak, bir “Tanr› Devleti”nin yurttafllar› olaca¤›n› savunmufltur. Augustinus’un tarih görüflünde tarih olaylar›n›n kendi bafllar›na bir anlam› yoktur, tarihteki olaylar yaln›zca Eskaton’da kararlaflt›r›lacak ödülün veya cezan›n temeli olmalar› bak›m›ndan bir anlam ifade eder. Bu yönüyle, Augustinus’un tarih görüflü, bir felsefe olmaktan çok, bir tanr›bilim (teoloji) olma özelli¤i gösterir.

Augustinus’un tarih felsefesinin ya da teolojisinin izlerini sürmek için kendisine ait en önemli yaz›l› metin, De Civitate Dei’dir. (Tanr› Devleti Üzerine). Augustinus, Tanr› Devleti’ni, “gelecekte kurtulufla ermifl olan insanlar›n kuraca¤› devlet” olarak tan›mlar (St. Augustine 1960, I). Buna karfl›l›k, Yeryüzü Devleti (Civitas Terrana) ya da fieytan›n Devleti (Civitas Diaboli), bu dünyada güdülerinin ve gururunun peflinden giden, kötüye uyanlar›n devletidir (a.y.). ‹flte tarih, tam da bu iki tür devletin aras›ndaki çat›flman›n ve bu iki devletin birbirinden kopufllar›n›n süreci olarak anlam kazan›r (a.y., II-III). Tarih süreci kör bir kaderin ürünü de¤il, aksine, hem do¤ay› hem de kurdu¤u devletlerle birlikte insan› belirleyen Tanr›’n›n evrensel öngörüsünün egemen oldu¤u bir süreçtir (a.y., III vd.). Asl›nda Augustinus’un bu anlatt›klar›ndan, sonu ve galibi bafl›ndan belli bir mücadeleyi ç›karsamam›z hiç de güç de¤ildir. Öyleyse, “f›rlat›ld›¤›m›z” bu dünyadaki mücadelenin anlam› nedir, sorusunu sormam›z uygun olur. Augustinus’a göre böyle bir sorunun yan›t› flu flekilde verilebilir: ‹nsan için bu dünyada Tanr› Devleti gibi tam ve salt yetkin bir devlet kurma olana¤› bulunmasa da insanlar, böyle bir devleti örnek alarak, “iman dolu bir savafl vererek”, güdülerin ve bedenin yönlendirdi¤i kötülüklere de¤er vermeyerek, bu dünyadaki hayatlar›n› “kurtulufl” ile noktalayacaklar› eylemleri seçebilirler, çünkü Tanr› insan› en bafl›ndan özgür yaratm›flt›r. Bu durumda dünyada yaflad›¤›m›z olaylar›n, Tanr› Adaleti yoluyla ödülle veya cezayla sonuçlanacak olmalar› d›fl›nda, bafll› bafl›na bir anlam ve de¤ere sahip oldu¤unu söyleyemeyiz; tarih denilen bir defal›k süreci meydana getiren tüm olaylar›n toplam›, kendi bafllar›na, olsa olsa bir historiadan ibaret olur (Özlem 2004, s. 31). ‹flte bu tanr›bilimsel tarih felsefesi, yaln›zca H›ristiyan Ortaça¤›nda de¤il, Rönesans, Reform, Ayd›nlanma gibi süreçlerden geçerek gitgide dünyevî-lâik bir niteli¤e bürünen Yeniça¤ Avrupa kültüründe ortaya ç›km›fl tarih metafiziklerinde de etkisini göstermifltir (a.y., s. 32). Fakat bu teolojik yaklafl›m, Do¤an Özlem’in de hakl› olarak belirtti¤i gibi, felsefe düzleminde Aristoteles’in yerlefltirip yayg›nlaflt›rd›¤› theoria-historia aras›nda-

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

3. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

SIRA S‹ZDE

N N

ki karfl›tl›¤› aflamam›flt›r. Hatta Augustinus’un kendisi dahi, bilgi alanlar›n› s›n›flarken, tarih yaz›m›na (historiografya) gramerin yan›nda yer ay›rm›flt›r. Bu etki, tüm AMAÇLARIMIZ Ortaça¤’da da görülür (a.y., s. 36). Augustinus’un dilimizde çevirisine en çok rastlanan kitab› ‹tiraflar’d›r K ‹ T (Confessiones). A P Bu kitap, Augustinus’un yaflam›nda geçti¤i süreçlerin ve çeflitli felsefe konular›na nas›l yaklaflt›¤›n›n kendi a¤z›ndan ak›c› bir anlat›m›n› içerir (çev. Dominik Pamir, ‹stanbul: Temuçin Yay›nlar›, 1997). TELEV‹ZYON Augustinus’un tarihe yaklafl›m›n› art›k tan›yorsunuz. Sizce Augustinus, SIRAkendi S‹ZDEdininin dogmalar›n› malzeme olarak kullanarak, baflar›l› bir tarih felsefesi ortaya koymufl mudur? ‹NTERNET Aran›zda tart›fl›n.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

47

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M

Lâiklik, din ifllerini dünya ifllerinden ay›rmaya S Odayal› R U bir siyaset anlay›fl›n›n ad›d›r. Avrupa’da Reform sonras›nda yerleflmeye D ‹ K Katolik KAT bafllayan bu anlay›fl, Kilisesi’nin ulusal yönetimler üzerindeki tahakkümünü sona erdirmek SIRA kayg›s›ndan S‹ZDE do¤mufltur. Atatürk’ün Cumhuriyet’in temel ilkelerinden biri olarak belirledi¤i lâiklik, 1937 AMAÇLARIMIZ tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasas›’nda da devleti tan›mlayan niteliklerden biri olarak yerini alm›flt›r. K ‹ T A P

N N

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

48

Tarih Felsefesi-I

Özet

N A M A Ç

1

Ortaça¤ Avrupa kültürünü ana hatlar›yla özetleyip aç›klamak. Ortaça¤’›n din temelli düflünce yap›s›n›n, baz› felsefe tarihçilerince, bir geçifl dönemi düflünürü say›labilecek olan Plotinos’tan bafllat›ld›¤› söylenebilir. Plotinos, her türlü maddecili¤e tutarl› biçimde karfl› ç›km›fl düflünürlerdendir. Plotinos’a göre gerçek maddeden oluflmaz, salt tinsel niteliktedir. Ayr›ca, gerçek varl›¤a daha yak›n özellikler sergileyen ruh, Plotinos’ta, bedeni bir araç olarak kullanan, bölünemez bir birli¤e sahip, an›msamalar›na ba¤l› olarak hep kendisiyle özdefl, bileflik bir yap› olan bedenden önce var olmufl bir temel neden ya da ilkedir. Dinlerin de insanlara benimsetmeye çal›flt›¤› varl›k anlay›fl›n›n ve ruh ö¤retisinin de Plotinos (ve ö¤rencisi olmakla kendisinin her zaman övündü¤ü Platon) hakk›nda buraya kadar söylediklerimizle oldukça tutarl› oldu¤unu hat›rlatmak yararl›d›r. Platon ve Aristoteles gibi büyük sistem filozoflar›n›n yap›tlar›yla bir tür zirveye ulaflan Antikça¤ Yunan düflüncesi ve buna ba¤l› geliflen Yunan kültürü, M.S. 5. yüzy›la kadar etkilerini sürdürse de art›k eski gücünü yitirmifl ve zay›flamaya bafllam›flt›r. M.S. 529 y›l›nda Bizans (Do¤u Roma) ‹mparatoru Iustinianus’un, Platon taraf›ndan kurulan ve o s›ralarda Yeni-Platoncu (Plotinosçu) e¤ilimi benimsemifl olan Akademia’y› kapatarak, H›ristiyanl›¤a ayk›r› gördü¤ü Yunan felsefesinin okutulmas›n› yasaklamas›, düflünce özgürlü¤ü ve farkl› görüfllere tahammül aç›s›ndan H›ristiyan Ortaça¤›n›n genel tutumuna iliflkin benzersiz bir örnektir. Yaklafl›k M.S. 375 y›l›ndaki Kavimler Göçü ve yaklafl›k M.S. 476 y›l›nda Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl› gibi büyük ve kitlesel olaylar, Antikça¤ Yunan medeniyetinde serpilip geliflmifl ve felsefî-bilimsel niteli¤i a¤›r basan kültürün de varl›¤›n› tehlikeye atm›flt›r. Kilise’nin Antikça¤ felsefesine iliflkin benimsediklerini, “barbar” kabul ettikleri Roma-Germen toplumlar›na ö¤retmesiyle, Antikça¤ düflüncesi, H›ristiyanlaflarak Avrupa’da yay›lmaya bafllam›flt›r. Ortaça¤ H›ristiyan dünyas›ndaki düflüncenin geliflimi, Yunan düflüncesinin tam tersi bir yol izlemifltir: Ortaça¤ düflünürleri, Antikça¤’a iliflkin benimsenen düflünceleri ve felsefeyi, “bulunmufl

bir do¤ru” olarak benimseyip, deyim yerindeyse “haz›r paket program” kabul ettikleri bilgi toplam›n›n baz› tutars›zl›klar›n› gidererek, bu toplam›n çeflitli k›s›mlar›nda onar›mlar, düzeltmeler yaparak iflleme yolunu seçmifllerdir.

N A M A Ç

2

H›ristiyanl›¤›n temel savlar›n›n Ortaça¤ Avrupa kültürüne ve felsefesine etkilerini yorumlamak. Kilise Babalar›, Ortaça¤’a temel karakterini veren H›ristiyan felsefesinin zeminini haz›rlayan düflünürler için kullan›lan bir add›r. Kilise Babalar›’n›n H›ristiyan dogmalar›n› Antikça¤ Yunan felsefesinin araçlar›yla biçimlendirerek inanc› da kavramsal bir forma dönüfltürdükleri bu döneme Patristik Felsefe de denir. Ortaça¤ felsefesinin ilk ana bölümünü oluflturan bu dönemde (ikinci ana bölümü Skolastik Felsefe Dönemi oluflturur) yaz›lanlar›n önemli ço¤unlu¤unu H›ristiyanl›¤› di¤er inançlara karfl› savunan, genel dinler tarihi ve H›ristiyan dogmalar›n›n tarihini ilgilendiren metinler oluflturmufl olsa da Kilise Babalar› Dönemi’nin felsefeye de¤inen, felsefeyle ilgili yönlerin de bulundu¤u bir düflünce 盤›r› oldu¤u söylenebilir. Bu 盤›r›n en dikkate de¤er düflünürlerinden biri Augustinus ise, herhalde bir di¤eri de ‹skenderiyeli Clemens’tir. Clemens’e göre, inanmak, bilmekten önce gelir ve bilmenin temelini oluflturur, fakat insan›n nihai ere¤i, Tanr› hakikatini anlamakt›r. Felsefe ile din yahut ak›l ile aç›nlama (vahiy) aras›nda bir uzlaflma aray›fl›n›n tarihi olarak da görülebilecek olan Ortaça¤ Avrupa felsefesinin neredeyse bütününe sinen bu anlamaya yönelik yaklafl›m› en iyi ifade eden de Clemens’in “Credo ut intelligam”, yani “Anlayay›m diye inan›yorum” sözüdür.

3. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

N A M A Ç

3

H›ristiyan tarih anlay›fl›n› kaynaklar› ve etkileriyle birlikte de¤erlendirmek. H›ristiyanl›¤›n tarih anlay›fl›n›n bafll›ca esin kayna¤›, Yahudili¤in tarih anlay›fl› olmufltur. Tarihin bafllang›c›, insan›n tarihteki amac›, zaman›n ve tarihin sonu gibi düflünce unsurlar›, Yahudili¤in de H›ristiyanl›¤›n da tarih düflüncesinin ›ralay›c› (karakterize edici) yönlerini oluflturmufltur. Wartenburg, Antik Yunan düflüncesinin fazlaca önemsemedi¤i ya da sorunlaflt›rmad›¤› zaman›n, Yahudilik ve H›ristiyanl›k taraf›ndan önemli bir sorun olarak görüldü¤ü ve hatta Bat›’da serimlenen tarih felsefelerinin neredeyse temeline yerlefltirildi¤i görüflündedir. “Çizgisel Zaman”, Yahudi-H›ristiyan tarih anlay›fl›yla flekillenen yeni zaman anlay›fl› için s›k kullan›lan bir add›r. Bu anlay›flta, tarih olaylar›n›n bir daha tekrar etmeyen, düz bir çizgi üzerinde sürekli belirli bir sona ya da hedefe ilerleyen yap›da olduklar› düflüncesi ön plandad›r. Eliade, “kurtulufl” ile insan›n ilk yaflad›¤› cennetin efl anlaml› görülmesi durumunda, “tarihin sonu”nun tarih felsefesinden çok tanr›bilimin bir sorunu olma yoluna girdi¤i düflüncesindedir. Gilson’a göre H›ristiyan tarih anlay›fl›n›n getirdi¤i çizgisel zaman kavray›fl›n›n temelinde, ereklilik düflüncesi vard›r. Collingwood, günümüzde de zaman› kendisine göre ölçtü¤ümüz Miladi takvimin “‹sa’dan Önce” ve “‹sa’dan Sonra” ayr›m›n›, H›ristiyan tarih düflüncesinin bir etkisi olarak yorumlamaktad›r. Yine Wartenburg’a göre, H›ristiyanl›¤›n getirdi¤i tarih ve zaman anlay›fl›, Antikça¤ kültürüne yabanc›d›r ve bu tarih anlay›fl›, insan›n ve toplumun tarihsel bir temeli oldu¤u yönlü önkabulün Yeniça¤ Avrupas›nda da yayg›nlaflmas›n›n temel nedenidir.

N A M A Ç

4

N A M A Ç

5

49

Augustinus’un ilk tarih filozofu ve teologu olarak görülmesinin ard›ndaki nedenleri saptamak. H›ristiyan tarih anlay›fl›n›, tanr›bilimden de faydalanarak en yetkin biçimde temellendirmifl düflünür Augustinus’tur. Ona “ilk tarih filozofu” yak›flt›rmas› yap›lmas›n›n nedeni de H›ristiyanl›¤›n ana unsurlar›ndan yararlanarak tarih düflüncesini kendine özgü bir yorumla temellendirmede gösterdi¤i baflar›d›r. Augustinus, zaman›n Tanr› de¤il, insan için var olan bir yap› oldu¤u düflüncesindedir. Bu anlay›fla göre Tanr›, yaratt›¤› fleyler gibi, zaman›n bir parças› de¤ildir. Augustinus’a göre ‹sa Peygamber’in H›ristiyanlar’a kurtuluflu müjdelemek ve kurtuluflun yolunu göstermek için yeryüzünde beden olarak görünmesi, sonu Eskaton olan tarih sürecinin bafllang›c›d›r. Augustinus, gelifltirdi¤i tarih ve zaman ö¤retisiyle, tarihin “tekerrürden ibaret” olmak yerine, tekrar› olmayan olaylardan örülü bir defal›k bir süreç oldu¤u düflüncesini Avrupa kültürüne yerlefltirmifltir. Augustinus, H›ristiyanl›¤›n ö¤retisi do¤rultusunda yaflayan temiz ahlâkl› insanlar›n, gelecekte kurtulmufllar aras›nda yer alarak, bir “Tanr› Devleti”nin yurttafllar› olaca¤›n› savunmufltur. Augustinus’un tarih görüflünde tarih olaylar›n›n kendi bafllar›na bir anlam› yoktur, tarihteki olaylar yaln›zca Eskaton’da kararlaflt›r›lacak ödülün veya cezan›n temeli olmalar› bak›m›ndan bir anlam ifade eder. Bu yönüyle, Augustinus’un tarih görüflü, bir felsefe olmaktan çok, bir tanr›bilim (teoloji) olma özelli¤i gösterir. Antikça¤’da ortaya ç›kan theoria-historia karfl›tl›¤› ekseninde Augustinus’un tarih felsefesine katk›s›n› de¤erlendirmek. Augustinus’un gelifltirdi¤i teolojik yaklafl›m, Do¤an Özlem’in hakl› olarak belirtti¤i gibi, felsefe düzleminde Aristoteles’in yerlefltirip yayg›nlaflt›rd›¤› theoria-historia aras›ndaki karfl›tl›¤› aflamam›flt›r. Hatta Augustinus’un kendisi dahi, bilgi alanlar›n› s›n›flarken, tarih yaz›m›na (historiografya) gramerin yan›nda yer ayr›m›flt›r. Bu etki, tüm Ortaça¤’da da görülmüfltür. Zaten Augustinus’un bafll›ca düflünsel kayg›s›, bir tarih felsefesi gelifltirmekten çok, yaflam›n her alan›nda H›ristiyan tanr›biliminin (teolojisi) ilkelerini temellendirmek ve benimsetmek oldu¤undan, onun theoria-historia ayr›m›n› benimseyerek sürdürmesini flafl›rt›c› olarak görmemek gerekir.

50

Tarih Felsefesi-I

Kendimizi S›nayal›m 1. Gerçek îman›n, kiflinin Tanr› önünde kibrini k›rmas› ve nefsini alçaltmas› oldu¤unu savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Augustinus b. Kartacal› Tertullianus c. Origenes d. Plotinos e. ‹skenderiyeli Clemens 2. “Anlayay›m diye inan›yorum” yaklafl›m›n› savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹skenderiyeli Clemens b. Etiénne Gilson c. Augustinus d. Kartacal› Tertullianus e. Mircéa Eliade 3. Wartenburg ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Yahudilik ve H›ristiyanl›k, çizgisel-teolojik bir zaman anlay›fl› gelifltirmifltir. b. H›ristiyanl›k, zaman anlay›fl› bak›m›ndan Antikça¤›n bir ard›l›d›r. c. Antikça¤ Yunan düflüncesi çizgisel zaman anlay›fl›yla tan›fl›k de¤ildir. d. Çizgisel-teolojik zaman anlay›fl›, Yeniça¤ Avrupas›’nda dünyevîleflmifltir. e. Çizgisel zaman anlay›fl›, neredeyse tüm Bat›l› tarih filozoflar›nda görülür. 4. Mircea Eliade’ye göre, “tarihin sonu”, en çok afla¤›dakilerden hangisine ba¤l› olarak tarih felsefesinden çok tanr›bilimin bir sorunu haline gelir? a. ‹sa’n›n Tanr›’n›n bedenlenifli olarak yorumlanmas›na b. Tarihin Tanr›’n›n varl›¤›n›n baflka bir boyutu olarak görülmesine c. Kutsal tarihin tanr›bilime ulaflm›fl olmas›na d. Tarihin din ekseninden ç›kar›lmas›na e. “Kurtulufl” ile insan›n ilk yaflad›¤› cennetin eflanlaml› görülmesine

5. Etiénne Gilson’a göre afla¤›dakilerden hangisi, H›ristiyan tarih anlay›fl›n›n temel niteliklerinden biri de¤ildir? a. Döngüsellik ve sonsuz dönüflün yerini süreklilik kavram›n› almas› b. ‹nsanl›k tarihinin, kusursuz bir ere¤e do¤ru ilerlemesi c. ‹nsanlara, asla sonsuzlu¤a kavuflamayacaklar› düflüncesini dayatmas› d. ‹nsanl›k tarihinin toptan bir geliflme sürecinde oldu¤u fikrinin bask›n olmas› e. ‹nsanl›k tarihinin, düzenli olaylardan örülü bir tarih olmas› 6. Günümüzde de zaman› kendisine göre ölçtü¤ümüz Miladi takvimin “‹sa’dan Önce” ve “‹sa’dan Sonra” ayr›m›n›, H›ristiyan tarih düflüncesinin bir etkisi olarak yorumlayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Collingwood b. Gilson c. Eliade d. Wartenburg e. Dinkler 7. Augustinus’a göre zamanla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Tanr› zaman›n d›fl›ndad›r. b. Tanr› taraf›ndan yarat›lm›fl her fley zaman›n içindedir. c. Zaman, geçmifl-flimdi-gelecek aras›nda bulunan bir yap›d›r. d. Zaman, flimdi yaflamakta olan kiflinin an›msamas› ve beklentisiyle anlam kazan›r. e. Zaman›n varl›¤›n›n anlaml›l›¤›, insan›n an›msama ve beklentisine ba¤l› de¤ildir. 8. ‹nsan› yapt›klar›ndan dolay› ödüllendirecek veya cezaland›racak olan en yüksek ölçüt, Augustinus’a göre afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gratia b. Iustus Dei c. Eskaton d. Civitas Diaboli e. Civitas Dei

3. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

9. Augustinus’a göre tarih sürecinin sonunda afla¤›dakilerden hangisi yer al›r? a. Îmân b. Kilise c. Eskaton d. Cehennem e. Kurtulufl 10.Augustinus’un tarih görüfllerinin, afla¤›daki yarg›lardan hangisinin y›k›lmas›na yol açt›¤› söylenebilir? a. Tarihin ere¤i vard›r. b. Tarihteki olaylar bir defal›kt›r. c. Tarihte ilerleme vard›r. d. Tarih tekerrürden ibarettir. e. Tarih de zaman da sonlu süreçlerdir.

Okuma Parças› ...xxv. Hakiki Dinin Bulunmad›¤› Yerde Hakiki Erdemlerin de Bulunmayaca¤› Üzerine. Her ne kadar ruhun beden üzerinde ve akl›n zaaflar üzerinde egemen olmas› övgüye de¤er olsa da, e¤er ruh ve ak›l Tanr›’ya O’nun kendisine hizmet edilmesini emretti¤i biçimde hizmet etmiyorlarsa, bedeni ve zaaflar› do¤ru dürüst yönettiklerinden söz etmek hiçbir flekilde olanakl› olmaz. Çünkü hakiki anlamda Tanr›’y› bilmeyen ve O’nun emirleri yerine en kötü cinlerin bafltan ç›kar›c›l›¤›na kendini teslim eden bir zihnin, beden ve zaaflar üzerinde ne tür bir egemenli¤i yahut sahipli¤i olabilece¤ini sormak bile anlams›z olur. Bununla birlikte, zihnin sahip oldu¤unu ve onlar arac›l›¤›yla bedene ve zaaflara egemen oldu¤unu sand›¤› erdemlerin kendileri, e¤er Tanr›’n›n emrine tâbî de¤ilse, erdem olmaktan çok zaaft›rlar. Her ne kadar baz›lar› erdemlerin yaln›zca kendilerine ba¤l› olduklar› ve baflka bir amaç için araçlaflt›r›lmad›klar› zaman hakiki ve flerefli oldu¤unu varsay›yor olsa da, o zaman bile erdemler bir fliflinme ve gurur biçiminde kendini gösterir, böyle bir durumda da onlara erdemden çok zaaf demek uygun düfler. Çünkü eti canl› k›lan fley etin kendisinden de¤il, daha üstün bir fleyden kaynaklan›r, öyleyse insana kutsanm›fl bir yaflam sürdürten fley de insan›n kendisinden de¤il, ondan daha üstün bir fleyden kaynaklan›r; bu yaln›zca insan için de¤il göklerdeki egemenlik ve güç için de böyledir...

51

...xxvii. Tanr›’ya Hizmet Edenlerin, Kusursuz Sükûneti Bu Geçici Yaflamda Elde Edilemeyen Huzuru Üzerine. Fakat flimdi sahip oldu¤umuz huzurun tad›n› almam›z bile inanç yoluyla ve Tanr› sayesinde oldu¤una göre, bu huzurun tad›na sonsuza dek varabilmemiz de yine O’nun sayesinde olacakt›r. Fakat, ister tüm insanl›kta ortak ister yaln›zca kendimizin özel olarak sahip oldu¤u bir fley olsun, bu yaflamdaki huzura, kutsanm›fll›ktan kaynaklanan bir keyif almadan çok, sefilli¤imizden kaynaklanan bir avuntu gözüyle bakmak uygun düfler. Bu dünyada sahip oldu¤umuz adalet de, ba¤l› bulundu¤u hakiki son ere¤e ba¤l› olarak, ne kadar hakiki olursa olsun, bu yaflam içerisinde, erdemlerin mükemmellefltirilmesinden ziyade, günahlar›m›z›n hafiflemesinden, azalmas›ndan ibarettir. Bu dünyada sürgünde olan Tanr› devletinin tüm yurttafllar›n›n duas›na tan›k olunuz. Bu dua Tanr›’ya flöyle yakar›r: “Bize karfl› ifllenen günahlar› ba¤›fllad›¤›m›z gibi, sen de bizim günahlar›m›z› ba¤›flla”. Bu dua, ölüler ve inanc› körü körüne olanlar için de¤il, yaln›zca inanc› sevgi dolu ifller (eylemlerç.n.) ortaya ç›karan kifliler için tesirlidir. Bunun böyle olmas›n›n nedeni, akl›n, her ne kadar Tanr›’ya ba¤l› olsa da, bu fânî koflullarda ve ruha a¤›r basan, bozulabilir beden içerisinde, adaletli kiflilerin de böyle bir duaya gereksinim duydu¤u konusunda kötü e¤ilimler üzerinde eksiksiz biçimde ve mutlak bir egemenlik kuramamas›d›r... Kaynak: St. Augustine, The City Of God (3 cilt), ‹ng. çev. G. MacCracken-W. Grene, Cambridge, Massachusets: Harvard University Press, 1960, Kitap XIX-Bölüm 25 ve 27’den çevrilmifltir (çeviren: H. F›rat fienol).

52

Tarih Felsefesi-I

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d

2. a

3. b

4. e

5. c

6. a

7. e 8. b 9. c 10. d

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Ortaça¤ Avrupa Kültürünün ve Felsefesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Ortaça¤ Avrupa Kültürünün ve Felsefesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “H›ristiyan Tarih Düflüncesi ve Tarihçilik” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “H›ristiyan Tarih Düflüncesi ve Tarihçilik” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “H›ristiyan Tarih Düflüncesi ve Tarihçilik” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “H›ristiyan Tarih Düflüncesi ve Tarihçilik” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Augustinus: ‹lk Tarih Filozofu” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Augustinus: ‹lk Tarih Filozofu” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Augustinus: ‹lk Tarih Filozofu” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Augustinus: ‹lk Tarih Filozofu” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Antikça¤ Yunan dünyas›n›n düflünce yap›s›na bundan önceki ünitede daha çok tarih ve tarihçilik ba¤lamlar›nda de¤inilmifltir. Yunan kültürü, felsefenin ortaya ç›k›fl›na zemin haz›rlam›fl, yani elefltiriye, sorgulamaya, ak›lc›l›¤a ve çeflitlili¤e önem veren bir düflünce iklimine sahip olmufltur. Çeflitlilik ve düflüncelerin bir tart›flma zemininde ilerlemesi, Antikça¤ Yunan felsefesinin en tipik özellikleri olarak karfl›m›za ç›kar. Oysa Ortaça¤ felsefesi ve düflünce yap›s› için ayn› fleyleri söylememiz pek olanakl› de¤ildir. Ortaça¤’da din eksenli bir dünya görüflü ve bu dünya görüflünün temellendirilmesi ön plana ç›kt›¤›ndan, insan yaflam›n› ilgilendiren tüm unsurlar-yani kurumlar, devlet, toplum yaflam›, ekonomi ve nihayet bilim ve felsefe araflt›rmalar›, dinin (daha do¤rusu Katolik Kilisesi’nin dayatt›¤›

anlamda H›ristiyanl›¤›n) öngördü¤ü çerçeveye göre yeniden yap›land›r›lm›flt›r, denilse herhalde bu bir abart› olmaz. Ortaça¤ düflünürlerinin hemen hemen tümü Tanr› kan›tlamalar›, tümeller tart›flmas›, insan›n yetilerinin s›n›rlar› ve insan›n bu dünyadaki görev ve sorumluluklar› gibi sorunlarla u¤rafl›rken H›ristiyan inanc›n›n dogmalar› d›fl›na ç›kmamaya özen gösterse de sorunlara önerdikleri çözümlerde-en az›ndan ayr›nt›larda farkl›l›klar görmek olanakl›d›r. Ne var ki, bu görüfl, Ortaça¤’›n Bat› Avrupa medeniyetinin düflünce yap›s› için Antikça¤ Yunan kültürünün açt›¤› yolda bir gerilemeye neden oldu¤u yönlü yarg›lara karfl› ç›kmak için tek bafl›na yeterli olmaz. Yine de en az›ndan theoria ve historia’y› birbirine karfl›t etkinlikler olarak konumlamak bak›m›ndan, Ortaça¤’›n Antikça¤ Yunan felsefesindeki zihniyeti devam ettirdi¤ini söyleyebiliriz. Tarih felsefesi ve temel sorular› aç›s›ndan Antikça¤ ve Ortaça¤’› karfl›laflt›rd›¤›m›zda, Antikça¤’daki tüm çeflitlili¤e ve tarihçilik ad›na kaydedilmifl tüm ilklere karfl›n, Ortaça¤’›n, en az›ndan tarih bilincinin ve tarihsel zaman›n geliflimi aç›lar›ndan daha verimli sonuçlar do¤urdu¤unu söylemek olanakl›d›r. Aristoteles’in bilgi alanlar›n› s›n›flarken belirginlefltirdi¤i theoria-historia karfl›tl›¤›n› aflma denemesinin, ilk kez Augustinus’un tanr›bilim odakl› tarih ontolojisiyle gerçekleflmifl oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda, flunlar da aç›kça görülür: 1. Ortaça¤’daki din odakl› insan görüflünün tarihselli¤e ve zamana yapt›¤› vurgu, Antikça¤’daki tarih kavray›fl›n›n yaratt›¤› etkiden daha belirgindir, 2. Avrupa kültüründe tarih felsefesiyle ve sorunlar›yla tan›fl›kl›k olufltu¤una iliflkin ilk kayda de¤er belge, Augustinus’un Tanr› Devleti Üzerine adl› yap›t›d›r. S›ra Sizde 2 Yahudilik, H›ristiyanl›k ve ‹slâm dinlerinin bafll›ca ortak özellikleri, en baflta tüm evrenin yarat›c›s› ve egemeni olarak tek bir varl›¤a iflaret etmeleriyse, ikinci ortak özellikleri de herhalde, yeryüzünde yayg›nlaflmas›na yol açt›klar› tarih ve zaman anlay›fllar›d›r. Kutsal kitaplar›n dilleri, ön plana ç›kar›lan temel kavram ve aç›klama biçimleri ve kutsal kitaplar›n emirleri üzerinden temellendirilmesine çal›fl›lan kurumlaflmalar ve yaflam biçimleri her ne kadar farkl›l›klar gösterse de Yahudilik de H›ristiyanl›k da ‹slâm da oldukça benzer bir tarih ve zaman kavray›fl›na iflaret etmektedir. Bu tarih ve zaman kavray›fl›na göre de 1. Her insan bu

3. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I: H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus

dünyaya sonsuz tinsel yaflam›n›n s›n›rl› bir parças›n› yaflamak ve çeflitli s›navlardan geçmek üzere gelir, 2. Tarih, tekrar› olmayan bir defal›k olaylardan meydana gelen sonlu bir süreçtir ve buna ba¤l› olarak tarihsel zaman da çizgisel olarak bir ere¤e do¤ru-insanlar›n yarg›lanmas›n›n bafllayaca¤› ana do¤ru-ilerler, 3. Tarihin ve zaman›n sonu k›yâmetin kopmas›yla gelir, 4. ‹nsanlar bu dünyada yapt›klar›n›n hesab›n› Tanr›’n›n/ Allah’›n huzurunda vereceklerdir, 5. ‹yilerin ödüllendirilmesi ve kötülerin cezaland›r›lmas›yla son bulacak olan yarg›lama süreci kaç›n›lmazd›r. Günümüzde de tarihin ve zaman›n ço¤unlukla bu biçimde (s›ralanan befl madde do¤rultusunda) alg›lanmas›n›n, tarih olaylar›n›n ya da dünya gündemindeki çeflitli konular›n bu düflünce yap›s›na uygun yorumlanmas›n›n temelinde, Yahudilik, H›ristiyanl›k ve ‹slâm dinlerinin ortak varsay›mlar› bulunmaktad›r. Bu üç tektanr›l› dinin öngördükleri tarih ve zaman kavray›fllar›, insan›n bu dünyadaki yaflam›n›n bofl ve anlams›z olmad›¤›n›, insanlar›n bu dünyada hem birbirlerine hem de Yaratan’a karfl› görev ve sorumluluklar› oldu¤unu, gerçeklefltirilen her eylemin belirli bir sonucu oldu¤unu, dolay›s›yla hiçbir eylemin de amaçs›z olmad›¤›n› temellendirmek üzere oluflturulmufl, ahlâk sahibi insan›n ve toplumun/toplumlar›n, böyle bir tarih kavray›fl› üzerinden inflâ edilmesi hedeflenmifltir. S›ra Sizde 3 Augustinus’un ortaya koydu¤u tarih görüflüne felsefe mi, yoksa tanr›bilim mi denmesi gerekti¤inin tart›flmal› oluflu, Augustinus’un yapt›¤› ifli de belli ölçüde tart›flmal› k›lar. Augustinus’un din dogmalar›n› kullanarak da olsa, felsefe tarihinde daha önce denenmemifl bir ilki denemesi, kuflkusuz baflar› ve özgünlük olarak yorumlanabilir. Çünkü Augustinus, Tanr› Devleti Üzerine adl› yap›t›nda, tarih konusunu bafll› bafl›na felsefece bir soruflturman›n konusu k›larak, hem tarihi insan›n içindeki iyili¤in ve kötülü¤ün çat›flt›¤› bir zemin olarak, hem de zamanla iç içe var olan sonlu bir süreç olarak konumlam›fl, tarih üzerine ontolojik bir düflünüflün de olanakl› oldu¤unu göstermifltir. Fakat ayn› Augustinus, tarihin verdi¤i bilgiye güvenme, onu bafll› bafl›na önemi ve de¤eri olan bir çal›flma disiplini olarak konumlama konular›nda ayn› ölçüde yenilikçi olmam›fl, Aristoteles’te en belirgin ifadesini bulan theoria-historia karfl›tl›¤›n› sürdürmüfltür. Dolay›s›yla Augustinus’un söz konusu eserinin tarih düflüncesi alan›nda açt›¤› yol, daha çok ontolojik bir karakteristi¤e sahiptir.

53

Augustinus’un tarih görüflünde dayand›¤› H›ristiyan dogmalar›, belki de tarihe ontolojik yaklafl›m›n yolunu açan esas malzeme olarak yorumlanabilir. Çünkü Augustinus, insan›n tarihsel bir varl›k oldu¤u, onun hem tarih taraf›ndan belirlendi¤i hem de eylemleriyle tarihin seyrini belirleyebildi¤i gibi temel düflünceleri H›ristiyanl›k sayesinde edinmifl, yine H›ristiyan dogmalar›n›n yönlendirmesiyle tarihe önem vermeyi ve tarih üzerinde düflünmeyi ilke edinmifltir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Augustinus (1997). ‹tiraflar, çev. Dominik Pamir, ‹stanbul: Temuçin Yay›nlar›. B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi III: Tarih Felsefesinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Collingwood, R.G. (2010). Tarih Tasar›m›, çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat›. Çotuksöken, B. ve S.Babür (2000). Metinlerle Ortaça¤da Felsefe, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi (3. Bask›). Dinkler, E. (1966). “Earliest Christianity”, The Idea of History In The Ancient Near-East, ed. Robert Dentan, London: Yale University Press. Eliade, M. (1991). Kutsal ve Dind›fl›, çev. Mehmet Ali K›l›çbay, Ankara: Gece Yay›nlar›. Gilson, E. (2003). Ortaça¤ Felsefesinin Ruhu, çev. fiamil Öçal, ‹stanbul: Aç›l›m Kitap. Gökberk, M. (2005). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi (16. Bask›). Özlem, D. (2004). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp Yay›nlar› (8. Bask›). St. Augustine (1960). The City Of God (3 cilt), ‹ng. çev. G. MacCracken-W. Grene, Cambridge, Massachusets: Harvard University Press.

4

TAR‹H FELSEFES‹-I

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ortaça¤ ‹slâm Medeniyeti’nin ve düflüncesinin temel özelliklerini özetleyip aç›klayabilecek, 14. yüzy›lda ‹slâm Medeniyeti’nin Kuzey Afrika’daki durumunun ‹bn Haldûn üzerindeki etkisini saptayabilecek, ‹bn Haldûn’un yaflam› ve yap›tlar›n› hat›rlayabilecek ve s›ralayabilecek, Mukaddime’nin içeri¤ini özetleyebilecek, ‹bn Haldûn’un tarih felsefesine katk›s›n› Mukaddime adl› yap›t› temelinde de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Allah Kifli Elefltirisi-Metin Elefltirisi Kur’ân Umran Hikmet

• • • • •

Bedevî ‹lim Asabiyet Siyer-Me¤âzî Hadarî

‹çindekiler

Tarih Felsefesi-I

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

• ORTAÇA⁄ ‹SLÂM DÜfiÜNCES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ • ‹BN HALDÛN’UN YAfiADI⁄I DÖNEMDE ‹SLÂM MEDEN‹YET‹N‹N DURUMU VE ‹BN HALDÛN’UN YAfiAMI • MUKADD‹ME’N‹N ‹ÇER‹⁄‹: ‹BN HALDÛN’UN TAR‹H FELSEFES‹

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn ORTAÇA⁄ ‹SLÂM DÜfiÜNCES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ Geçen ünitemizde H›ristiyanl›k taraf›ndan karakterize edilen Avrupa Ortaça¤›n›n temel özelliklerini ve Ortaça¤ Avrupas›n›n düflünce ikliminde Augustinus’un ilk tarih felsefesi denemesini nas›l gerçeklefltirdi¤ini görmüfltük. Bu ünitemizde ‹slâm Medeniyeti’nin ve kültürünün genel özelliklerini, bu özelliklerin nas›l bir düflünce altyap›s› haz›rlad›¤›n› ve ‹bn Haldûn’un, Mukaddime’sini kaleme al›rken bu düflünsel altyap›dan nas›l faydaland›¤›n› ve ‹slâm düflüncesine nas›l katk›da bulundu¤unu anlamaya çal›flaca¤›z. Ünitemizde öncelikle ‹slâm Medeniyeti’ni, evren kavray›fl›, toplum ve siyaset anlay›fl›, bilgi ve “ilim” anlay›fl›, tarih ve tarihçilik anlay›fl› gibi temel dinamikleriyle tan›maya çal›flaca¤›z. Sonraki ad›mda ‹bn Haldûn’un do¤du¤u dönemde ‹slâm Medeniyeti’nin Kuzey Afrika’daki genel durumunu gözden geçirecek, ‹bn Haldûn’u Mukaddime yap›t› d›fl›ndaki yönleriyle de ele alaca¤›z. Son olarak, Mukaddime’nin özgün ve “tarih felsefesi” disiplini çerçevesinde incelenebilecek yönlerini ön plana ç›karan bir özet sunaca¤›z.

Evren Kavray›fl› Evren kavray›fl› denildi¤inde, insan›n yarat›l›fl›n›, yaflad›¤› ortam›n düzenleniflini, bu dünyaya gelmesindeki amac›/amaçlar›, bu dünyada nas›l yaflamas› gerekti¤ini ve öldükten sonra gidece¤i varsay›lan yerin özelliklerini belirlemeyi amaçlayan bir düflünce ürünü anlafl›l›r (B›çak 2004, s.31). Temelinde din olan medeniyetlerde evren kavray›fl›n›n ilkelerinin Tanr›, peygamber ve kutsal kitap taraf›ndan belirlendi¤i tezi do¤rultusunda (a.y.), afla¤›da ‹slâm inanç sistemindeki evren kavray›fl›n›n dayand›¤› ilkeler üzerinde durulmakta, bu ba¤lamda Allah, kâinât ve insan k›saca incelenmektedir. Izutsu’ya göre, ‹slâm’›n gelifliyle, varl›klar aras›nda yeni bir iliflkinin kuruldu¤u ve kavramlar›n yüklendikleri anlamlarla birlikte birbirleriyle tamamen farkl› iliflkilendirildi¤i yeni bir sistem-yani yepyeni bir evren kavray›fl›-ortaya ç›km›flt›r (Izutsu 1975, s.18). ‹slâm’›n evren kavray›fl›nda Allah, en genel anlat›m›yla, bütün evreni yaratt›¤›na, var olmak için baflka bir varl›¤a gereksinmedi¤ine, zaman ve mekân›n d›fl›nda oldu¤una ve de¤iflmedi¤ine, mükemmel-kusursuz olma özelli¤ini tafl›yan tek varl›k oldu¤una inan›lan (ya da inan›lmas› gereken) güçtür. Bu evren kavray›fl›nda, Allah, insan›n bir parças› oldu¤u kâinat›n nas›l yarat›ld›¤›n›n aç›klanmas› için de

Toshihiko Izutsu, ‹slâm’›n gelifliyle, varl›klar aras›nda yeni bir iliflkinin kuruldu¤u ve kavramlar›n yüklendikleri anlamlarla birlikte birbirleriyle tamamen farkl› iliflkilendirildi¤i yeni bir sistemin, yani yepyeni bir evren kavray›fl›n›n ortaya ç›kt›¤›n› savunur.

‹slâm evren kavray›fl›n›n temelinde, 1. Yaln›zca Allah’›n yarat›c› oldu¤u-yani yoktan var etme gücü bulundu¤u, 2. Allah d›fl›ndaki her fleyin yarat›lm›fl oldu¤u ve 3. Allah’›n yaratt›¤› her fleyin onun emrine boyun e¤di¤i varsay›mlar› yer al›r.

56

Tarih Felsefesi-I

Bu dünyadaki mutluluk, eski bilgelerin ö¤retilerinde, Eski Yunan’dan Platon’un Devlet’inde, Aristoteles’in Nikomakhos’a Etik’inde ve Politika’s›nda gösterdikleri yollara benzer yollardan gidilerek, ak›l, bilgelik ve bunlar üzerinde temellenen bir yönetimle sa¤lanabilir.

tek do¤ru kaynakt›r. Yaln›zca Allah’›n yarat›c› oldu¤u-yani yoktan var etme gücü bulundu¤u, Allah d›fl›ndaki her fleyin yarat›lm›fl (mahlûk) oldu¤u ve Allah’›n yaratt›¤› her fleyin onun emrine boyun e¤di¤i varsay›mlar›, ‹slâm evren kavray›fl›n›n temellerini oluflturur. Evren kavray›fl› çerçevesinde insana iliflkin sorular›n yan›tlanmas›, Kur’ân d›fl›nda, baz› din bilginleri ve filozoflar taraf›ndan da üstlenilmifltir. Sözgelimi, Fârâbî’ye göre, insandaki nihâî mükemmellik mutluluktur (Fârâbî 1997, s. 90). Toplumlar da insanlar› mutlulu¤a ulaflt›rma bak›m›ndan mükemmeldirler ya da mükemmellikten uzakt›rlar: insanlar› mutlulu¤a ulaflmak için birbirine yard›m eden toplum mükemmel toplumdur, böyle bir toplumu oluflturmay› amaçlayan flehir de erdemli, mükemmel bir flehirdir (el-medîne al-fâdh›lâ) (Fârâbî 1997, s. 100-101). Bu durumda, Fârâbî için insan›n varolufl amac›n›n, hem bu dünyada, hem de âhirette mutlu olmak oldu¤u söylenebilir. K›sacas›, Fârâbî düflüncesinde insan›n amac› daha çok ahlâkî ve siyasi bir bak›fl aç›s›ndan de¤erlendirilmifltir. ‹bn Sînâ ise insan›n varolufl amac›na iliflkin daha çok metafizik nitelikli ve Allah-insan iliflkisine göndermede bulunan bir aç›klamay› tercih etmifltir: ‹bn Sînâ, Ruh Kasidesi adl› yap›t›nda, insan›n bu dünyaya geliflini, yarat›l›fl ö¤retisini ve kutsal kitaplara da geçen baz› efsaneleri kendi felsefi görüflü do¤rultusunda yorumlayarak aç›klamaya çal›flm›flt›r. ‹bn Sînâ, insan bedenine hayat vermek ve onu yönetmek üzere ait oldu¤u kutsal âlemden dünyaya inen ve -kendi ifadesiyle- “ten kafesine konuk olan” ruhun, ak›l gözüyle bakanlara göre varl›¤› apaç›k, duyular›yla alg›lamakta ›srar edenler içinse bir s›r oldu¤unu ifade etmifltir (‹bn Sînâ 2003, s.325-326). Gazzâlî’ye göre de insan bu dünyada kal›c› de¤ildir; bu yüzden gerek duydu¤undan fazlas›n› istememeli, kazanc›n› hak yolda harcayarak dünyadaki yaflam›n› dîni için araç k›lmal›d›r (Gazzâlî 2004, s. 46). Bu biçimde yaflayan insan için sonsuz hayatta mutluluk, gereksiniminden fazlas›n› elde etmekten ve çokça mal-mülk edinmekten uzak durmayan içinse sonsuz azap söz konusudur (a.y.). Kayna¤› Allah’a dayand›r›lan ilkelerin etkisi ‹slâm toplum yaflam›nda öylesine büyük olmufltur ki, adaletle yönetme vaadiyle ortaya ç›kan her devlet örgütü kendisine temel olarak dîni seçmifl, zamanla din ve devlet birbirinden beslenen ve birbirini besleyen iki büyük kurum olarak insanl›k tarihinde de izler b›rakm›fllard›r. ‹nsan›n eylemlerini belirleyece¤i ahlâkî çerçeveyi çizen ‹slâm dininde-tüm insanlar›n örnek alabilecekleri bir model olarak-Peygamber, önemli bir yere sahiptir. fiimdi, Peygamber’in ahlâkl› toplumun oluflumundaki etkisini, ‹slâm’daki toplum ve siyaset anlay›fl› kapsam›nda daha aç›k biçimde görece¤iz.

Toplum ve Siyaset Anlay›fl› SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Peygamber’in kendisi ve ö¤retisi hakk›nda fazla bir bilgiye sahip olunup olunmamas›ndan ba¤›ms›z olarak, ‹slâm, siyâsî anlamda da-pek çok devrimle karfl›laflt›r›lSIRA S‹ZDE d›¤›nda-az›msanmayacak bir baflar›ya ulaflm›fl ve ‹slâm’›n kuruluflu insan›n toplum ve siyaset anlay›fl›nda belirgin bir k›r›lma meydana getirmifltir (Black 2001, s. 9). ‹slâm, dayand›¤› ilâhî kayna¤a ve do¤rudan Peygamber’e gelen vahyi ön plana ç›D Ü fi Ü N E L ‹ M karmas›na karfl›n, di¤er kabilelerin kültürleriyle, özellikle de tarihi boyunca ArapBedevî kabilecilik anlay›fl›yla ve ‹ran- Sâsânî’de tan›k olunan erkek (baba)-egemen S O R U bir monarfliyle/saltanatla içli d›fll› olmufltur (a.y., s. 10). Metinde “Peygamber” D ‹ K K A T terimi hep büyük harfle bafllamaktad›r; çünkü bu terim bu ünite boyunca yaln›zca ‹slâm’›n Peygamberi Hz. Muhammed’e (s.a.v.) gönderme yapmak üzere kullan›lacakt›r.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

57

‹slâm’›n kendi toplum yap›s›n› üzerinde temellendirdi¤i en önemli ilke, zay›f›n güçlüye karfl› varl›¤›n› güvenceye almakt›r (Hodgson 1993, s.121; Ebû Zehra 1993, s. 307). Bu güvencenin en önemli uygulama alan› da ekonomi olmufltur. Adaleti temel alan siyaset anlay›fl›, ‹bn Haldûn’un umran› devletle ba¤lant›l› ele al›rken sergiledi¤i tutumda da belirgindir. Bu durumda, adaletin uygulanmas›n›n nas›l bir dayana¤› oldu¤unu sormam›z gerekir. Bu sorunun yan›t›, Platon’da oldu¤u gibi, daha çok bilgi sahibi olmakta ve bilgelikte odaklanmaktad›r. Bu bilginin ilk sahibi ve uygulay›c›s› olarak görülen Peygamber ve onun uygulamalar›, ‹slâm’›n 632’den sonraki tüm uygulamalar› için temel bir baflvuru kayna¤› olmufltur, denilse herhalde abart› olmaz. Öyleyse, ‹slâm’da bilgiden ve bilgelikten ne anlafl›ld›¤›na da yak›ndan bakmam›z gerekiyor.

“Hepiniz Adem’densiniz. Adem ise topraktand›r. Arap’›n Acem’e üstünlü¤ü yoktur. Üstünlük takvâ iledir” hadisi ve “Ey insanlar, Biz sizi bir erkekle bir difliden yaratt›k. Sizi, s›rf birbirinizle tan›flas›n›z diye, büyük büyük cemiyetlere ve küçük küçük kabilelere ay›rd›k. fiüphesiz sizin, Allah nezdinde en flerefliniz, takvâca en ileride olan›n›zd›r. fiüphesiz Allah, herfleyi bilen, herfleyden haberdar oland›r.” ifadesiyle dilimize çevrilen Hucûrat suresinin 13. âyeti, insanlar aras›ndaki eflitli¤i vurgulamak üzere kullan›lm›flt›r.

Bilgi ve “‹lim” Anlay›fl› ‹slâm Medeniyeti’nde bilgi, daha çok hikmet ile yani El-‹sfahânî’nin tan›mlamas›yla “ilim ve ak›l ile gerçe¤i yakalama” durumu ile iliflkili olarak de¤erlendirilmifltir (aktaran: Karl›¤a 2004, s.16). Kur’ân’da da hikmet ve iyilik (hayr) birbiriyle iliflkilendirilmifltir; bu iliflkiye göre bir insan ancak hikmet sahibi ise hay›rl›d›r, yani bilgi sahibiyse iyidir. ‹nsana verilen gücü ölçüsünde her fleyi bilme ödevi, sistemli bir ö¤renimle olanakl› hâle gelir; bunun da bafll›ca arac› ilimlerin ö¤renilmesidir. ‹lim ya da Arapça’daki yaz›l›fl›yla ‘ilm, ö¤renme anlam›na gelen ‘alleme eyleminin edilgen ortac› olup, “ö¤renilmifl olan ya da ö¤renilebilecek olan her fley” anlam›n› tafl›r (Baalbaki 1996; Kutluer 2000, s. 109). ‹limlerin ö¤renilmesini kolaylaflt›ran en önemli unsur, her bir bilgi alan›n›n neyi araflt›rd›¤›n›n, yani nesnesini hangi yöntemle kavrayaca¤›n›n bilinmesidir. Öyleyse, farkl› bilgi alanlar›n›n ve bu alanlarda kullan›lan farkl› yöntemlerin birbirinden aç›k seçik s›n›rlarla ayr›lmas› gerekmektedir. Bu ayr›m kayg›s›, ‹slâm’da ilimler s›n›flamas›n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Felsefî ilimler-fleriât ilimleri, aklî-naklî ilimler ve bunun gibi ayr›mlar›n, daha belirgin bir söyleyiflle, ilimlerin s›n›flanmas›n›n ‹slâm Medeniyeti’ndeki bafllang›c›, El-Harezmî’de (780-850) örne¤i görülece¤i üzere, ‹slâm âlimlerinin yaklafl›k 10. yüzy›lda ilimleri, Arap ilimleri (Ulûmu’l-Arabiyye) ve Arap olmayan ilimler (Ulûmu’l-Evâîl ya da Ulûm-u Gayr› Arabiyye) biçiminde ay›rd›klar› zamand›r (ElHarezmî 1895, s. 3). Bu s›n›flamada ilk grubun içine dil, f›k›h, kelâm, tarih ve edebiyat; ikinci gruba ise felsefe, do¤a bilimleri ve t›p dahil edilmifltir (a.y.). Hârezmî ilimleri s›n›flarken fizi¤i ‘afla¤›’, matemati¤i ‘orta’, metafizi¤i de ‘yüce’ olarak nitelemifl ve ‹bn Sînâ’y› etkilemifltir (Hârezmî 1989, s. 154). ‹slâm düflünürlerinin ilimleri s›n›flarken, ontolojik (varl›k-temelli) ve epistemolojik (bilgi temelli) olmak üzere iki temel ölçütü gözettikleri söylenebilir. Ontolojik temelde yap›lan ilimler s›n›flamas›nda ilimlerin konular›, inceledikleri varl›k alanlar›na göre belirlenir. Sözgelimi, metafizik ilimler akledilir alan›n, fizik/do¤a ilimleri duyulur (deneyimlenebilen, befl duyu ile ifl görülebilen) alan›n bilgisini vermeyi amaçlar. Bu tarz bir ayr›ma ‘Meflflâî’ olarak adland›r›lan ‹slâm filozoflar›nda rastlanmaktad›r. Örne¤in Kindî, metafizik ilimleri ‘yüksek’, günümüzde do¤a bilimlerinin kapsam›na giren fizik ilimleri ‘afla¤›’ ilimler olarak birbirinden ay›rm›flt›r (Kindî 2002, s. 17). ‹limler s›n›flamas›ndaki ontolojik temelin ya da ilimler s›n›flamas›-ontoloji iliflkisinin en belirgin ortaya koyuldu¤u yap›t olarak Fârâbî’nin Siyaset El-Medeniyye’si gösterilebilir; çünkü Fârâbî bu yap›t›nda siyaset konusuna girmeden önce var olanlara iliflkin ayr›mlar yapm›fl, bunlar› araflt›ran bilgi alanlar›n› bir ilimler s›n›flamas› biçiminde ifade etmemifl olsa da anm›flt›r (Fârâbî 1980, s. 1-35). Fârâbî’ye göre ilimler dil ilimleri yani sarf (morfoloji), nahiv (gramer-dilbil-

“Allah, kat›nda bulunan hikmeti diledi¤ine verir.” (Bakara, 269) ve “Kime hikmet verilmiflse ona hay›rdan pek çok fley verilmifltir.” (Bakara, 129, 151; ‘Âl-i ‹mrân, 48, 164) âyetleri, bilgi ve iyili¤in birbiriyle s›k› bir ba¤lant› içinde oldu¤una iflaret etmektedir. Zaten Kur’ân da “..hikmeti anlatmak üzere gönderilmifltir.” (‹sra, 29). Hârezmî ilimleri s›n›flarken fizi¤i ‘afla¤›’, matemati¤i ‘orta’, metafizi¤i de ‘yüce’ olarak nitelemifl ve ‹bn Sînâ’y› etkilemifltir.

58

Tarih Felsefesi-I

Ülken’e göre, ‹bn Sînâ, ilimler s›n›flamas›nda Aristoteles ve Fârâbî’nin etkisinde kalm›fl ve ilimleri madde ve fleklin iliflkisi bak›m›ndan üçe ay›rm›flt›r: ilkin maddesinden ayr›lmam›fl flekillerin ilmi olarak do¤a ilimleri gelir (Ülken 1998, s.86). ‹kincileyin, maddesinden tamamen ayr› olan flekillerin ilimleri olan metafizik ve mant›k yer al›r-‹bn Sînâ bunlara yüksek ilimler (el-ilmu’l-âlî) demifltir (a.y.). Üçüncü ve son olarak, maddesinden ancak zihinde ayr›lan, bazen onunla bir bazen ayr› flekillerin ilmi olarak da matemati¤i göstermektedir (a.y.). Yukar›da al›nt›lanan metinden, Ülken’in ‹bn Sînâ’n›n s›n›flamas›n› ona ba¤l› kalarak aç›klad›¤› anlafl›lmaktad›r.

gisi); içeri¤ini Aristoteles’in Organon kapsam›ndaki 8 kitab›n oluflturdu¤u mant›k ilimleri; aritmetik, geometri, optik, astronomi, müzik ve mekanikten oluflan matematik ilimler; do¤an›n incelenmesini konu edinen ve Aristoteles’in Fizik adl› yap›t›n› temel alan, ayr›ca, varl›¤› varl›k olarak inceleyen fizik ve metafizik ilimler; ahlâk, siyaset, f›k›h ve kelâm› içeren medenî ilimler olarak befl s›n›fta toplan›r (Fârâbî 1986, s. 1-23). ‹limler s›n›flamas›nda, sözü edilen metafizik (ilâhî) ilimlerin ‘yüksek’, fizik ilimlerin ‘afla¤›’ ilimler olarak nitelenmesi örne¤ine ‹bn Sînâ’da da rastlanmaktad›r: “...Varl›klar bu üç k›s›m üzere oldu¤unda, nazarî ilimler de onlara göre üç k›sma ayr›l›rlar; ilk k›sma mahsus ilim tabiî, ikinci k›sma mahsus ilim riyâzî, üçüncü k›sma mahsus ilim ilâhî diye isimlendirilir” (‹bn Sînâ 1867, s. 82-83). ‹slâm’da felsefeye ak›lc› bir baflka yaklafl›m örne¤i sundu¤u daha önce belirtilen ‹hvânu’s-Safâ’n›n Risâlelerinde de felsefî ilimler ve dînî ilimler ayr›m›na rastlamak olanakl›d›r: Çocuklar›n, yetiflme ça¤›ndaki insanlar›n, din e¤itimi görmemifl olanlar›n, dînî hükümleri kendisine yetecek kadar dahi bilmeyenlerin ve dinen yükümlü olduklar› görevlerden habersiz olanlar›n felsefî ilimlerle u¤raflmalar›n› do¤ru bulmayan ‹hvânu’s-Safâ, felsefî ilimlerden de psikolojiyi, ‘matematik ilimler’ olarak niteledi¤i aritmetik, geometri, astronomi ve müzi¤i, en son amaç olarak gördükleri metafizik ilimleri önemsemifltir (‹hvânu’s-Safâ, 2003: 221). Gazzâlî, El-Müstasfâ adl› yap›t›nda ilimleri salt aklî, salt naklî ve hem aklî hem naklî ilimler olarak genel aç›dan üçe ay›rm›fl; özellikle matematik, mant›k, do¤a bilimleri ve felsefeyi kapsayan aklî ilimleri hakikate ulaflt›rmakta yetersiz kald›klar› gerekçesiyle elefltirmifl, bu elefltirilerini Dalâletten Kurtulufl’ta yinelemifltir (Gazzâlî, 1937; 2003a; Ülken 1998, s.112). El-Hârezmî d›fl›nda klasik say›lan filozoflar›n hemen hiçbirinin ilimler s›n›flamas›nda “tarih”e yer vermedi¤i anlafl›l›yor. Peki, tarih bir ilim midir, e¤er ilimse, aklî bir ilim midir, naklî mi? ‹slâm’da belirli bir tarih ve tarihçilik anlay›fl› oldu¤una göre, tarihin de bilgi de¤eri aç›s›ndan belirli bir konuma sahip olmas› gerekir. ‹flte biz bu ve benzeri sorunlara, flimdi “Tarih ve Tarihçilik Anlay›fl›” bafll›¤› alt›nda de¤inece¤iz.

Matematik, geometri, astronomi ve müzik, Ortaça¤ H›ristiyan dünyas›nda trivium-quadrivium olarak ikiye ayr›lan ve gramer, retorik ve mant›ktan oluflan trivium ile bir arada say›ld›¤›nda septem artes liberalesi (yedi özgür sanat) ortaya ç›karan quadrivium grubundaki bilgi alanlar›d›r. Bu bilgi alanlar›n›n ‹slâm dünyas›na yabanc› olmamas›, 8.-9. yüzy›ldaki ‹slâm düflünürlerinin Harran, fiam, Ba¤dat gibi dönemin sayg›n ilim merkezlerinde, baz› H›ristiyan düflünürlerden ö¤renim görmesi sayesinde mümkün olmufltur.

Tarih ve Tarihçilik Anlay›fl› Bir medeniyetin düflünce yap›s›, onun hangi de¤er dizilerinden hareketle nas›l bir toplumsal yaflama zemin haz›rlad›¤›n›n anlafl›lmas›na yard›mc› olur ve bu düflünce yap›s› içerisinde tarihin önemli bir rolü vard›r. Bir medeniyetin tarihi, onun temsil etti¤i de¤erleri ve bu de¤erleri yans›tan düflünce ürünlerini kapsamal›, yani düflünce yap›s›n› yans›tmal›d›r. ‹slâm tarihi yap›tlar›nda da yukar›da vurgulanan bilgi anlay›fl›n›n yans›malar› görülmektedir. Bu ad›mda, ‹slâm’›n temel tarih görüflünün ne oldu¤u ve ‹slâm Medeniyeti’nde ‘tarih’ ile neyin anlafl›ld›¤›, ‹slâm’da tarihçili¤in nas›l bir geliflim izledi¤i ve tarih düflüncesinin beslendi¤i kaynaklar›n neler oldu¤u, tarihin konular› olarak nelerin ele al›nd›¤› ve tarihçilikte hangi yöntemin/yöntemlerin izlendi¤i sorular›n› yan›tlamaya çal›flaca¤›z. Tarihin neden yararl› bir bilgi alan› oldu¤u sorusuna birincil kaynaktan verilecek bir yan›t, ‹slâm’›n tarihe ve tarihçili¤e verdi¤i önemi yans›t›r: Tarih, ‹bnü’lEsir’e göre, geçmifle iliflkin “önemli” olaylar›n detaylar›yla aktar›lmas›d›r (‹bnü’lEsir 1985, s.2). Tarihin dünyadaki yararlar›, ‹bnü’l-Esir’e göre, flöyle s›ralanabilir: 1. Ölümsüzlü¤ü seven insan› geçmiflin olaylar›yla tan›flt›r›r, bir araya getirir, 2. Hükümdarlar tarih sayesinde geçmiflten ders alarak toplumu yönetme biçimlerini gözden geçirirler, 3. Tüm insanlar, tarih okuyunca, geçmiflten ders al›r ve gelecek için kendi hayatlar›nda izleyecekleri yola ›fl›k tutar, geçmiflin deneyim ve birikiminden

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

yararlan›rlar, 4. ‹yi bir ifade ve güzel bir dil ile anlat›lan tarih, kiflilerin ahlâk duygular›n› canland›rarak, insanlar› iyiyi benimseme, kötüyü de reddetme konumuna getirir (‹bnü’l-Esir 1985, s. 4-5). ‹bnü’l-Esir’e göre tarihin sonsuz yaflam (âhiret) için yararl› yönleri de flunlard›r: 1. Dünyadaki hayat›n çalkant›lar›n›, de¤iflkenli¤ini ve sonlulu¤unu görüp ders alabilen insan, kendini sonsuz yaflam yolculu¤u için kurtar›c› bir biçimde donatmaya‹bnü’l-Esir’in ifadesiyle “âhiretin mutluluk evine girmeye”-yönelir; 2. Peygamber ya da kral bile olsa her insan›n ölümlülü¤ü göz önüne al›nd›¤›nda, tarihte gerçekleflti¤i görülen olaylar›n kendi bafl›na da gelebilece¤i ç›kar›m›nda bulunan insan, k›yâmetle birlikte bafllayaca¤› sonsuz yaflam› için en iyi ahlâk özelliklerini kazanmaya, yani dünyadaki zor ve s›k›nt›l› durumlara sab›rla katlanmaya yönelir (‹bnü’lEsir 1985, s.6). Muhsin Mehdî, ‹slâm’›n tarihe ya da tarihçili¤e verdi¤i önemi, Peygamber’in vurgulam›fl oldu¤u flu yarg›ya dayand›r›r: Dünyan›n, önceden Allah taraf›ndan belirlenen, dolay›s›yla, bak›ld›¤›nda aç›kça görülebilecek tarihî bir düzeni vard›r (Mehdî 1964, s. 133). ‹slâm Tarihi: ‹lk Dönem bafll›kl› çal›flmas›nda Sabri Hizmetli’nin, ‹slâm toplumlar›nda tarihçilik etkinli¤inin ve tarih araflt›rmalar›n›n esas›n› neyin ya da nelerin oluflturdu¤u sorusuna, “Peygamber’in ‹slâm’a davetinin içerdi¤i tarihî bilgiler oluflturur.” biçiminde verdi¤i yan›t, Mehdî’nin yapt›¤› vurguyla uygunluk göstermektedir (Hizmetli 1999, s. 31-33). Peygamber’in yaflay›fl› ve kiflili¤i, kendi döneminde ve sonras›nda her türlü tarihsel ak›fl›n yolunu, ayr›ca Müslümanlar’da ilk tarih yaz›m›n›n da merkezini oluflturmufltur (a.y.). Josef Horovitz, ‹slâmî Tarihçili¤in Do¤uflu adl› çal›flmas›nda, ‹slâm’da tarih yaz›c›l›¤›n›n ilk örneklerine Siyer-Me¤âzî literatüründe rastlanabilece¤ini öne sürmüfltür (Horovitz 2002, s. 7). Horovitz’e göre ‹slâm tarihi hakk›nda nitelikli bilimsel-akademik araflt›rmalar›n yap›labilmesi için, ‹slâm’da her türlü tarih yaz›c›l›¤›n›n ç›k›fl noktas›n› oluflturan Siyer-Me¤âzî literatürünün ve bu literatüre geçmifl çal›flmalar› yapan düflünürlerin bilinmesi önemlidir (Horovitz 2002, s. 7). Ünlü ‹slâm tarihçisi ve co¤rafyac›s› Mes’ûdî Mürûcu’z-Zeheb’de Siyer-Me¤âzî yazarlar› aras›nda flu önemli isimleri saym›flt›r: Vehb ‹bn Münebbih, Muhammed ‹bn ‹shak, El-Vâk›dî (Mes’ûdî 2004, s. 21). Mes’ûdî bu yazarlardan “ilk tarih yazarlar›” olarak bahsetmifltir (a.y.). Horovitz’e göre, Arap literatüründe Peygamber’in söz ve davran›fllar›n›n kaynaklar› say›lmas› gereken üç alan, hadis, siyer ve tefsirdir (Horovitz 2002, s. 19). Bu alanlar›n her birinde ana unsur, gönderimli (isnâdl›-referansl›) rivâyet sistemidir; her üç alanda da referans› (rivâyetin sahibi) metinden önce gelen biçim kullan›lm›flt›r (a.y.). Siyer kitaplar›nda, hadisler taraf›ndan iflaret edilen olaylar›n oldu¤u zamana göre rivâyetler zamandizinsel (kronolojik) olarak verilmektedir (a.y.). K›sacas›, tarih haberleri ve bu haberleri okuyarak elde edilen bilgi temelde kaynaklardan nakil ölçütü ile de¤erlendirilmifltir. Tâberî, Vâk›dî, Mes’ûdî, Belâzurî gibi tarihçilerin kendilerinden sonra gelen ‹bnü’l-Esir, ‹bn Kesir, hatta ‹bn Haldûn gibi tarihçiler için kaynak de¤erine sahip olmas› da bu bak›fl aç›s›yla aç›klanabilir. Tâberî, Kur’ân’da gökler, yer ve bunlar aras›ndaki varl›klar›n-insan dahil- yarat›lm›fl oldu¤unu bildirdi¤i alt› günün her birinde neler yarat›ld›¤› sorusunu toplad›¤› rivâyetlerle yan›tlam›flt›r (Tâberî 1965a, s.55-73). Tâberî’nin bu konudaki rivâyetlerden ç›kard›¤› bir yorum flöyledir: “...Bu rivâyetlerden kabule flayan ve do¤ru olan›, Tanr›’n›n yeri Pazar günü, gö¤ü Perflembe günü, y›ld›zlar›, günefli ve ay› cuma günü yaratm›fl oldu¤una dair olan rivâyettir. Çünkü, ‹bn Abbas’›n Tanr› elçisinden rivâyet etti¤i hadis sahih bir hadistir” (Tâberî 1965a, s.58). Bu durumda sorulmas› uygun olan soru, insan›n ne zaman yarat›ld›¤› ve yarat›l›fl sürecinin neresin-

59

Peygamber’in yaflay›fl› ve kiflili¤i, kendi döneminde ve sonras›nda her türlü tarihsel ak›fl›n yolunu, ayr›ca Müslümanlar’da ilk tarih yaz›m›n›n da merkezini oluflturmufltur. Sîre (ço¤ulu Siyer), ‹slâm dünyas›nda Peygamber’in biyografisi için kullan›lan bir ortak add›r (›st›lâh). Ma¤zâ (ço¤ulu Me¤âzî) ‘savaflsavafl yeri’ anlam›nda kullan›lan bir sözcük olarak, Peygamber’in savafllar›n›n tarihine verilen bir ad hâline gelmifl olup zaman zaman Siyer ile birlikte eflanlaml› olarak kullan›lm›flt›r ve bu iki ortak ad-bazen ayr›, bazen birlikte- Peygamber’in hayat› ile ilgili yaz›lm›fl yap›tlara isim olarak verilmifltir. Horovitz’in yap›t›n›n Arapça çevirisinde çeviriyi yapan Hüseyin en-Nassâr, SiyerMe¤âzî yazarlar›n›n anlat›m ve yorumdaki üsluplar›n› göstermesi için çevirinin sonuna bu yazarlardan örnek metinler eklemifltir. Bu ekler yap›t›n Türkçe çevirisinde de aynen Arapças›ndaki gibi, çevirinin sonuna eklenmifltir (Rivâyet aktar›mlar›nda izlenen yöntem örnekleri için bkz. Horovitz 2002, s. 115-138). ‹bn Haldûn, rivâyete dayanan tarihçili¤i elefltirmesine karfl›n, kendisi de zaman zaman bu yönteme baflvurmufltur. Geleneksel tarihçili¤i ve tarihçileri elefltirdi¤i Mukaddime’de bile “...Seyf’in nakline göre...” gibi ifadelere yer yer rastlamak mümkündür (MRI, s. 17; MU-I, s. 167).

60

Tarih Felsefesi-I

de oldu¤u sorusudur. Tâberî’nin bu soruya verdi¤i yan›t fludur:”Tanr›, Cuma gününün son saatinde, alelacele, Âdem’i yaratt›. K›yamet de bu saatte kopar..” (Tâberî 1965a, s.56, 67). “” imleri aras›nda yer alan son iki al›nt› metin birlikte düflünüldü¤ünde, Allah’›n, ilk insan ve ilk Peygamber olan Âdem’i, meleklerinden, gökteki ve yerdeki di¤er varl›klar› yaratmas›ndan sonra yaratm›fl oldu¤unu ç›karmak olanakl›d›r. Âdem’in ne vakit yarat›ld›¤›; cennette ne kadar kald›¤› ve ne zaman yeryüzüne inmifl oldu¤u sorular›n›n yan›t bulmas›, insan›n bu dünyadaki serüveninin, dolay›s›yla tarihlili¤inin bafllang›c› hakk›nda bir aç›klamaya kavuflmay› sa¤layacakt›r. Tâberî’ye göre: “Tanr› Âdem’i cuma günü yaratm›fl, ayn› günde onu cennetten yere indirmifl; Âdem cuma günü tövbe etmifl ve ölmüfltür...” (Tâberî 1965a, s.144). Pek çok ‹slâm tarihçisi için kaynak de¤eri tafl›yan Tâberî’nin (yakl. 838-923) Tarihu’r-Rusûl ve’l-Mülûk (Peygamberler ve Melikler/Krallar Tarihi) yap›t›nda önsözünü tamamlayan flu sözleri, onun tarihte izledi¤i yöntemi yans›tmas›na ek olarak, bu yöntemin ‹slâm Medeniyeti’nde fazlas›yla önem verilen “kökene yak›nl›k” ve “hakikatin de¤iflmezli¤i” çerçevesine ne kadar uygun oldu¤u hakk›nda da bize önemli bir ipucu sa¤lar: Tâberî’nin Tarihu’r-Rusûl ve’l-Mülûk adl› yap›t›, Zakir Kadiri Ugan ve Ahmet Temir taraf›ndan dilimize Milletler ve Hükümdarlar Tarihi bafll›¤›yla çevrilmifltir (çev. Zakir Kadiri Ugan, Ahmet Temir, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar› (2. Bask›), 1965).

“Bu kitab›m›z› çal›flan bilsin ki; burada anlatmaya karar verdi¤im konular hakk›nda söyledi¤im her fley, aç›kça belirlenmifl haberlere ve isim isim râvîlerine nispet etti¤im rivâyetlerden (âsâr) naklettiklerime dayan›yor. Ben, çok s›n›rl› durumlar d›fl›nda, ne aklî deliller yoluyla anlamaya girifliyorum ne de sezgilerimle ç›kar›mlar yap›yorum. Çünkü geçmifl insanlarla ilgili bilgi ve flimdikiler hakk›ndaki mevcut haberler bu insanlar› bizzat görmeyen ya da yafl› itibar› ile onlara yetiflmemifl olan kimse taraf›ndan elde edilemez. ‹kinci durumda bilgi, rasyonel ak›l yürütme ya da sezgisel ç›kar›mla de¤il, râvîlerin ya da nakledenlerin sözlerinden elde edilebilir. E¤er biz bu kitapta okuyucunun hiçbir flekilde kendisine sa¤l›kl› bir amaç ya da hakikat bulamayaca¤› ölçüde, duydu¤unda kabul edilemez ya da rahats›z edici oldu¤unu düflündü¤ü bir haberi zikredecek olursak bilsin ki bu bizim hatam›z de¤ildir; aksine bu, haberi bize nakledenlerin birisinin sorumlulu¤undad›r. (Bu tür haberleri) biz, onlar›n bize sundu¤u flekilde, yaln›zca naklettik” (Tâberî 1965a, s.7-8).

Tâberî’nin kendi ad›na konuflmama ya da elefltirel tavr›n› ortaya koymama tercihi, ‹slâm Tarih Metodolojisi’nin yazar› Stephen Humphreys’e göre, o dönemde ilim adam› gözüyle bak›lan pek çok yazar›n asl›nda derleyici olmaktan öteye gidemedi¤i kan›s›na da vard›r›labilir (Humphreys 2004, s. 102-103). Fakat, yine Humphreys’e göre, Tâberî’nin bu tavr›n› dindar bir alçakgönüllülük ya da kat› nesnellik yerine, erken dönem ‹slâm kültüründeki bilgi anlay›fl›yla iliflkilendirmek daha uygun görünmektedir: ‹lk dönem ‹slâm kültüründe tarihçinin yapmas› beklenen as›l görev, genel olarak hukuk, din ya da siyaset aç›s›ndan önemli oldu¤una inan›lan geçmiflin olaylar›n›n nesnel bilgisinin aktar›lmas›d›r. Bu tür bilgi-yani ilim- güvenilir otoritelere kadar götürülen olaylar›n anlat›lar›ndan oluflur (a.y, s. 103). Robert Simon da Tâberî’nin kendi ad›na konuflma cesareti sergilememesini ya da elefltirel tavr›n› ortaya koymama tercihini de¤erlendirirken, Joseph Schacht’›n göstermifl oldu¤u üzere, kökleri ‹mam fiâfiî’ye dayanan “naklî ilim” gelene¤ine iflaret eder ve Tâberî’nin tarihe iliflkin yap›t›n› Kur’ân tefsirine destek oluflturmak üzere planlad›¤› düflüncesinden hareketle, Tâberî’nin yukar›daki al›nt›da örneklenen tavr›na getirilebilecek aç›klamada Humphreys’e kat›l›r (Simon 2002, s. 109). Tâberî’nin temsil etti¤i anlay›fltaki sorun flu biçimde özetlenebilir: Metin elefltirisi, olay› aktaran tarihçinin kiflilik özellikleri (güvenilirlik, dürüstlük vb.) ile birlik-

61

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

te baz› temel niteliklere, yani zekâ, deneyim, neden-sonuç iliflkileri ekseninde olaylar›n birbiriyle ba¤lant›s›n› kurma yetene¤ine, k›sacas›, aktard›¤› tarih olay›n› de¤erlendirmek için gerekli altyap›ya sahip olmas›n› gerektirmektedir. ‹flte ‹slâm tarihçili¤inde ve bilinen tarihçilerin yap›tlar›nda ço¤u kez bu altyap› zay›f kalm›fl, as›ls›z pek çok rivâyet de kifli elefltirisinin yöntemde yeterli görülmesinin bir sonucu olarak tarih kitaplar›nda yer alm›flt›r (Humphreys 1991; 2004; Y. Y›ld›r›m 1990, s. 47). Asl›nda metin elefltirisi, sistematik bir düzende, bafll› bafl›na bir yöntem oluflturacak biçimde olmasa da uygulama örneklerine rastlanm›fl bir yöntemdir. Gustave Edmund Von Grunebaum, Medieval Islam bafll›kl› çal›flmas›nda, Mes’ûdî (öl. 956), ‹bn Miskeveyh (öl. 1029) ve Bîrûnî (öl. 1061) gibi tarihçilerin yap›tlar›nda bu yöntemin uygulanmas›na yer yer rastland›¤›n› öne sürmüfltür; Zeki Velidi Togan da Tarihte Usûl adl› yap›t›nda Grunebaum ile ayn› düflünceyi paylaflmaktad›r (Grunebaum 1953, s. 339-340; Togan 1985, s. 147, 154 vd.). Tâberî’nin Tarihu’r-Rusûl ve’l-Mülûk yap›t›n›n The History of Al-Tabari ad›yla ‹ngilizce’ye çevrilmesi projesinde editör olarak görev yapan Ehsan Yar-Shater, ‹ngilizce çeviri dizisi için yazd›¤› önsözde Tâberî’nin yarat›l›fltan 915 y›l›na kadar gerçekleflmifl olaylar›, ‹slâm’›n do¤uflu, Peygamber’in hayat› vb. unsurlar› da kapsayacak biçimde anlatt›¤›n›; bu arada, yap›t›n 3. yüzy›ldan 915 y›l›na kadarki Sâsânî ‹mparatorlu¤u tarihini de kapsad›¤›n› belirtmifltir (Yar-Shater 1989, s. ix-x). Bu belirleme, Tâberî’nin ‹slâm tarihinden önceki dönemler için Sâsânî kaynaklar›ndan yararland›¤› izlenimini uyand›rmaktad›r. Tarih olaylar› hakk›nda yer verdi¤i hadis rivâyetlerinin hacmi Tâberî’ninkine göre bir hayli az say›labilecek olan ‹bnü’l-Esir’in anlat›m›nda, yeryüzünde farkl› insan tiplerinin görülmesinin alt›nda yatan nedene de dikkat çekilmifltir (‹bnü’l-Esir 1985, s.2122). El-Kâmil fi’t-Târih adl› yap›t›n›n önsözünde ‹bn’ül-Esîr, kayna¤›n›n Tâberî oldu¤unu söylemifl, onu “anlaflmazl›k hâlinde araflt›rmac›lar›n baflvurdu¤u büyük bilgin ve tarihçi”, ayr›ca “..gerçek önder bir imam, büyük bir bilgin, her yönü ile dikkat ve do¤ruluk timsali, tam inanç sahibi bir zat..” olarak nitelemifl ve ona büyük güven duydu¤unu bildirmifltir (‹bn’ül-Esîr 1985, s. 2-3). Tâberî’de eksik kalan noktalar› di¤er ünlü tarih kitaplar›ndan tamamlad›¤›n› bildiren ‹bnü’l-Esir’in tarih yaz›m›nda izledi¤i yol flöyle özetlenebilir: 1. Önemli olaylar bütünlü¤ünden kopar›lmayacak ve detayl› olarak anlat›lacak, 2. Olaylar›n aktar›m›nda zamandizin s›ras› korunacak, 3. Daha az önemli olaylar, geçti¤i y›l›n önemli olaylar›n›n arkas›na eklenecek, 4. Her y›l sonunda o y›l ölen bilginler ve önde gelen kimseler bildirilecektir (‹bn’ül-Esîr 1985, s. 2-3). Bir baflka ‹slâm tarihçisi ‹bn Kesir’in El Bidâye ve’n-Nihâye adl› yap›t› da yarat›l›fl›n bafllang›c›, tüm yarat›klar, Peygamberler tarihi, Peygamber dönemine kadarki ‹srailo¤ullar› ve cahiliye Araplar›nda ortaya ç›km›fl olaylar, kendi zaman›na dek meydana gelmifl ve etkili olmufl olaylar gibi konulardan oluflmufltur. ‹bn Kesir, El Bidâye ve’n-Nihâye adl› yap›t›nda yaz›m için izleyece¤i yolu, yani yöntemini ve temel kaynaklar›n› flu sözlerle dile getirmifltir: “...Bu konularla ilgili kitab, sünnet, yap›tlar ve âlimler nezdinde menkul bulunan haberlerden nakiller yapaca¤›m. O âlimler ki, peygamberlerin mirasç›lar›d›rlar...Biz, ‹srailiyat haberlerinden ancak...fleriat sahibi taraf›ndan izin verilenleri nakledece¤iz...Asl›nda dayan›lacak yer, Allah’›n kitab› ile Resûlullah’›n sünnetidir. Sünnetten de nakli sahih veya hasen olanlar› nakledece¤iz...” (‹bn Kesir 1994-I, s. 3).

Tarih olaylar›n› bölüm bölüm, devir devir, hatta belirli bir konu çerçevesinde ele almas› bak›m›ndan Mes’ûdî’yle benzeflen El-Belâzurî de yaln›zca ‹slâm fetihlerini anlatt›¤› tarih yap›t› Fütûhu’l-Buldân’da, Tâberî’nin izledi¤i söylenen yönteme uymufl-

‹bnü’l-Esir “ünlü tarih kitaplar›” olarak and›¤› yap›tlar›n aç›k adlar›n› vermemifltir, dolay›s›yla Tâberî sonras›ndaki tarih olaylar› için hangi kaynaklar› kulland›¤› belirsiz kalm›flt›r.

Cahiliye, Araplar›n ‹slâmiyet’ten önceki toplumsal koflullar›na ve çeflitli al›flkanl›klar›na gönderme yapan, ‹slâm öncesindeki Arap toplumu için olumsuz içermeyle kullan›lan bir terimdir.

62

Tarih Felsefesi-I

El-Belâzurî’nin di¤er önemli yap›t› Ensâbu’l-Eflrâf ad›n› tafl›r. Fütûhu’l-Buldân’› çeviren Mustafa Fayda’ya göre Ensâbu’l-Eflrâf, Peygamber’in hayat›yla bafllay›p, onun bir parças› oldu¤u Kureyfl kabilesinin ileri gelenlerinin, Dört halîfenin, Emevî ve Abbâsî hanedanl›klar›nda geliflen olaylar›n kapsand›¤› genifl kapsaml› bir Tabâkât kitab› olup, benzeri di¤er kitaplardan zamandizinsel tarih bilgileri içermesi dolay›s›yla ayr›lmaktad›r (Fayda 2002, s. xx-xxi).

tur. El-Belâzurî, bu durumu ad› geçen yap›t›n›n bafl›nda flöyle ifade etmifltir: “..Hadis, Siyer ve ülkelerin fetihleriyle u¤raflan bilginlerden bir topluluk bana haber verdi; ben de onlar›n sözlerini bazen aynen naklettim veya k›saltt›m, bazen de bir k›sm›n› di¤eriyle karfl›laflt›rarak bütünlemeye çal›flt›m” (El-Belâzurî 2002, s.1). Fütûhu’l-Buldân’ ›n bütününe bak›ld›¤›nda, gerek ayn› gerek farkl› konularla ilgili 1000’in üzerinde rivâyetin topland›¤› ve rivâyetlerin aktar›m›ndan önce kimlerden rivâyet edildi¤ininyani kaynaklar›n-s›raland›¤› görülmektedir (El-Belâzurî 2002). Dolay›s›yla El-Belâzurî’nin, yarat›l›fltan kendi zaman›na kadar gerçekleflen olaylar› hadis rivâyetleri biçiminde ve zamandizini içerisinde aktaran Tâberî’den tek fark›n›n, yap›tlar›nda belirli bir konuya-yani ‹slâm’›n geliflinden sonra ‹slâm ad›na fethedilen ülkeler üzerine-yo¤unlafl›p tarih olaylar›n› o konu çerçevesinde anlatmas› oldu¤u öne sürülebilir. Humphreys, ad› an›lan tarihçilerin, erken dönem tarih gelene¤inde üretilen çok say›da hacimli ve farkl› malzemeyi s›k›ca örülmemifl ama tutarl› tek bir anlat› çizgisine oturtmaya çal›flt›klar›; bunu yaparak da ‹slâm tarihinin belirsiz olmayan, yeterince aç›k bir yorumunu oluflturmay› amaçlad›klar› görüflündedir (Humphreys 2004, s. 101). ‹slâm Medeniyeti’nin bafllang›c›ndan ‹bn Haldûn’a kadarki dönemde geliflen tarihi ve tarihçili¤i, tarih tan›mlar›, tarihçili¤in geliflimi, tarih yap›tlar›nda ele al›nan konular ve izlenen yöntem(ler) aç›lar›ndan ele ald›k. Bu ba¤lamda, ‹slâm tarihçili¤inde-ilk dönemde ve sonras›nda etkisini koruyan bilgi anlay›fl› temelinde- örneklerine s›kl›kla rastlanan yöntemin, rivâyet toplama ve derleme yöntemi oldu¤unu da görmüfl olduk. Bu yönteme göre, rivâyetlerin dayand›¤› kaynaklar›n sa¤lam-yani rivâyeti aktaran›n kifli özelliklerinin yeterli- olmas›, o rivâyetlerden derlenen tarih haberlerinin de do¤rulu¤unun temellendirilmesi için gereklidir. Öyleyse tarihin, ‹bn Haldûn öncesindeki ‹slâm düflünce gelene¤inde daha çok “bir va’z edenden ö¤renilen ve nesilden nesle aktar›lan” (MR II, s. 436; MU II, s. 781)- yani, naklî ilimler kapsam›nda de¤erlendirilmesi uygun görünmektedir. ‹slâm Medeniyeti ve düflünce yap›s›yla ilgili bu noktaya kadar ele ald›klar›m›zdan yola ç›karak, 1. Dînî bir temelden beslenen ve dinin öngördü¤ü de¤erler üzerine kurulan ‹slâm Medeniyeti’nin Araplar’a ve bu dîni benimseyen di¤er toplumlara yeni bir toplum ve yaflam modeli sundu¤unu, 2. Bu yaflam modelinin halîfelikle bafllay›p saltanatla devam eden devlet örgütlenmelerinde ve devletin çeflitli ifllerini yürütmek üzere oluflturulan kurumlarda köklefltirilmesine çal›fl›ld›¤›n›, 3. ‹slâm ile gelen de¤erlerin bilgiyi ve onun edinilmesini belirleyen esaslar› derinden etkiledi¤ini ve bu etkinin tarihçili¤e de yans›d›¤›n› söyleyebiliriz.

Tabâkât, ‹slâm Medeniyeti’nde Peygamber ve yak›n çevresinin bafl›na gelen önemli olaylar›n anlat›ld›¤›, yani içeri¤i özel s›n›rlarla belirlenmifl tarih kitaplar›na verilen genel add›r. Fütûhu’l-Buldân ad› da ele al›nan konuya uygun olarak seçilmifltir: Fütûhu’l-Buldân, beldelerin-Belâzurî’nin yaflad›¤› dönemde, ‘ülkelerin’- fethedilmesi anlam›na gelmektedir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

1

‹slâm Medeniyeti’nin SIRA S‹ZDEtemel varsay›mlar›yla H›ristiyan Ortaça¤’›n temel varsay›mlar› aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar üzerinde düflünün. Sizce Ortaça¤, özellikle de 8.-12. yüzy›llar aras›, gerçekten Avrupa için “Karanl›k Ça¤” iken, ‹slâm Medeniyeti için bir “Alt›n Ü fi Ü N E L ‹ Mtart›fl›n. Ça¤” m›d›r?DAran›zda

‹BN HALDÛN’UN YAfiADI⁄I DÖNEMDE ‹SLÂM S O R U MEDEN‹YET‹N‹N DURUMU VE ‹BN HALDÛN’UN YAfiAMI D‹KKAT

fiimdi ‹slâm Medeniyeti’nin yukar›da özetledi¤imiz düflünce yap›s›n›n ‹bn Haldûn düflüncesinde nas›l ifade buldu¤unu anlamaya çal›flal›m. Böyle bir anlama çabas›nSIRA‹bn S‹ZDE da, öncelikle Haldûn’un ve içinde yaflad›¤› dönemdeki ‹slâm Medeniyeti’nin koflullar›n›n bilinmesi, iflimizi kolaylaflt›racakt›r. Sonraki ad›mda da Mukaddime’nin özgün yönlerine dikkat çeken bir özet sunaca¤›z.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

63

14. Yüzy›lda Kuzey Afrika ‹slâm Co¤rafyas›ndaki Genel Görünüm ‹bn Haldûn’un do¤du¤u ve yetiflti¤i dönemde Endülüs ve Kuzey Afrika’da siyâsî ve medenî yaflam ile ilim ve düflünce faaliyetleri gerileme aflamas›ndad›r (De Boer 2004, s. 239). De Boer, Endülüs’te felsefenin gitgide kenara itildi¤i ve genel kültüre ve ifllere etki etmesine izin verilmeyen bir çal›flma alan› olmas› sonucunda, asl›nda H›ristiyanlar ile yap›lan ve kaybedilen savafllar öncesinde ‹slâm Medeniyeti’nin maddî varl›¤›n›n ve mânevî kültürünün gittikçe geriledi¤ine iflaret etmekte; Bat›’daki ‹slâm Medeniyeti’nin, ‹bn Haldûn’un do¤du¤u ve yetiflti¤i dönemde büyük bir istikrars›zl›k içinde, biraz ilerleyen biraz gerileyen bir yap›ya sahip oldu¤unu öne sürmektedir (a.y., s. 239-240). Hodgson’a göre; 1259’daki Mo¤ol fetihlerinden sonra ‹slâm toplumlar› içinde çok küçük bir kültürel yenilenmenin gerçekleflebildi¤i bir duraklama-gerileme, hatta çöküfl döneminden söz edilebilir (Hodgson 1993a, s.408). Hitti’ye göre, 14. yüzy›lda Kuzey Afrika parçalanm›fl bir görünüm sergilemektedir: M›s›r’da Memlûk Sultanl›¤›, ‹frikiye’de (Tunus) Hafso¤ullar›, Orta Ma¤rib’de (Cezayir) Abdülvado¤ullar› ve Bat›/uzak Ma¤rib’de (Fas) Merînîler egemenli¤ini sürdürmektedir, fakat bu devletler gerek kendi içlerinde gerekse birbirleriyle sürekli çat›flmaktan y›pranm›fllard›r (Hitti 1980-III, s. 849 vd.; Y.Y›ld›r›m 1990, s. 8). 14. yüzy›lda-yani 1300’lü y›llarda- ‹slâm dünyas›n›n genel durumunu özetlemek üzere Hitti flunlar› söylemifltir: 1. ‹slâm dünyas›, 11. yüzy›l sonlar›ndan 13.-14. yüzy›la uzanan Haçl› Seferleri ve 13. yüzy›ldaki Mo¤ol istilas› gibi olaylar›n sonucunda sars›lm›flt›r (Hitti 1980-IV, s. 1017 vd.); 2. Söz konusu sars›nt› ‹slâm dünyas›n›n önemli bir bölümünü iktisâdî, siyâsî ve ilmî-kültürel bak›mlardan olumsuz etkilemifltir (Hitti 1980-IV, s. 1099 vd.). Örne¤in Fârâbî’nin yaflad›¤› dönemde (870-950) önemli ilim merkezlerinden biri olan Ba¤dat, Mo¤ol istilas› sonras›nda ününü yitirmifl ve bir daha eski düzeyini yakalayamam›flt›r (Hitti 1980-IV, s. 1099 vd.). Hitti’nin bu belirlemelerine Umer Chapra da kat›lmaktad›r: Chapra, ‹slâm Medeniyeti’nin 14. yüzy›lda gerileme sürecinde oldu¤unu, bunu yaln›zca Abbâsî Halîfeli¤i’nin Mo¤ol sald›r›lar› sonras›nda son bulmas›yla de¤il, Haçl› sald›r›lar› (10951396) ve ‹bn Haldûn’un ilk gençlik döneminde Kuzey Afrika dahil genifl bir co¤rafyay› etkileyen veba salg›n› gibi etkenlerle de aç›klama olana¤› bulundu¤unu; tüm bu geliflmelerin, baflka baz› tarih olaylar›yla birleflti¤inde, ‹slâm dünyas›n›n merkezî bölgelerinin zay›flamas›na yol açt›¤›n› söylemektedir (Chapra 2006, s. 206). Hodgson’a göre, Afrika ve Avrasya’y›, yani ‹bn Haldûn’un yaflad›¤› ça¤da dünyan›n önemli ço¤unlu¤unu kapsayan her yerde, 14. ve 15. yüzy›llarda iktisâdî genifllemenin azalmas›ndan etkilenme görülebilir (Hodgson 1993a, s.410). Çin’deki ve Hindistan’daki üretim düzeylerinin düflmesi bir yana, 1346-1348 y›llar› aras›nda tüm dünyay› etkileyen veba salg›n› nüfus dengesini önemli ölçüde sarsm›fl ve nüfustaki azalmadan kaynaklanan eksiklik pek çok yerde giderilememifltir (a.y.). Nüfustaki azalman›n etkileri, 14. ve 15. yüzy›llarda, kentleflme derecesi ve düzeyinde, ticaret hacminde, eriflilebilir sosyal kaynaklarda vb. unsurlarda bir “bunal›m”› (crisis) and›racak biçimde hissedilmifltir. ‹bn Haldûn’un ömrünün son 25 y›l›n› geçirdi¤i Kahire’yi de içine alan, Nil nehri ile Mezopotamya ovas› aras›ndaki bölgede baz› yerleflimler nüfus ve kültürel etkinlik bak›m›ndan belirgin biçimde ‘çökmüfller’, çok say›da kasaba dereceli olarak küçülmüfl, hatta köy biçimini alm›fl görünmektedir (a.y.). Hodgson, ‹bn Haldûn’un do¤du¤u ve yetiflti¤i yer olan Kuzey Afrika’da (Ma¤rib’de), 14. ve 15. yüzy›llarda, önceki yüzy›llara oranla ekilip biçilen

Ma¤rib/Ma¤rip (Türkçe’de Ma¤rip kullan›m› daha yayg›nd›r), Arapça’da “bat›” anlam›na gelen garbdan türetilmifl ve Ortaça¤’dan günümüze uzanan zaman diliminde, Libya ve Tunus’tan Fas’a kadar uzanan, Kuzey Afrika’n›n bat› bölgesine verilmifl isimdir. M›s›r, yani Kuzey Afrika’n›n do¤usu için kullan›lan isim de Arapça’da “do¤u” anlam›ndaki flark sözcü¤ünden türetilmifl Meflr›k olmufltur.

64

Bilinen ilk yap›t› Fahreddin Râzî’nin El-Muhassal Fî ‹lmi’l-Kelâm yap›t›n›n aç›klamal› bir özeti niteli¤indeki Lubâbu’l-Muhassal Fî Usulü’d-Dîn olan ‹bn Haldûn’un Mukaddime, Kitâbu’l-‹ber, Et-Tâ’rîf ve fiifâu’s-Sâîl d›fl›ndaki yap›tlar› günümüze ulaflmam›flt›r (Uluda¤ 1993, s. 17-18). Fakat Lisânuddîn ‹bnü’l-Hatîb’in El-‹hâtâ Fî Ahbar-i G›rnâta adl› yap›t›nda, sözü geçen yap›tlar› d›fl›nda ‹bn Haldûn’un ‹bn Rüfld’ün yap›tlar›ni özetleyen yaz›lar›, mant›k hakk›nda baz› notlar›, hesap üzerine bir kitab›, Lisânuddîn ‹bnü’l-Hatîb’in F›k›h Usulü hakk›nda yazd›¤› bir manzum yap›t›n yorumu ve Kasîde-i Bürde üzerine bir yorumu bulundu¤undan söz edilmektedir (a.y., s.18). Sahâbe (ço¤ulu: ashâb), Arapça’da “yoldafl”, “arkadafl” anlamlar›na gelen, ‹slâm’›n yay›ld›¤› dönemde ilk kez Müslüman olan ve do¤rudan Peygamber’in kendisiyle konuflmufl, bir arada bulunmufl kimselere iflaret etmek üzere kullan›lan bir terimdir. ‹bn Haldûn, alâmet kâtipli¤i görevinin, besmele ile sonras›ndaki yaz› ya da ferman aras›na kal›n bir kalemle “el-hamdu lillâh ve’flflükrü lillâh” ibaresini koymak oldu¤unu söylemifltir (‹bn Haldûn 2004, s. 55). G›rnâta, Endülüs’te (günümüzde ‹spanya’da), ‹spanyolca ad› Granada olan flehrin Arapça’daki sesletime uydurulmufl hâlidir. ‹bn Haldûn, “G›rnâta”dan Endülüs’e ilk yolculu¤u çerçevesinde bahsetmifltir.

Tarih Felsefesi-I

alan›n kayda de¤er biçimde azald›¤›na da dikkat çekmifltir (a.y., s. 411). 14. yüzy›lda Kuzey Afrika’daki çalkant›l› koflullar için temel neden iktisâdî yap›n›n zay›flamas› gibi görünse de bu zay›flaman›n birer uzant›s› olarak daha az say›da yazar›n-düflünürün desteklenmesi, daha az zaman harcanarak üretilen yap›tlar›n kabulü vb. unsurlara da rastlanabilir. Fakat bu, kültürel etkinliklerdeki duraklama ya da zay›flaman›n, yaln›zca iktisâdî etkenlerce belirlendi¤i biçiminde bir yorumu hakl› ç›karmaz (a.y., s. 418-419). fiimdi 1332 y›l›nda, yukar›da anlat›lan koflullar içinde ‹frikiye’de (bugünkü Tunus) do¤an ‹bn Haldûn’un yaflam›na ve yap›tlar›na de¤inece¤iz.

‹bn Haldûn: Yaflam› ve Yap›tlar› ‹bn Haldûn, Et-Tâ’rîf’ te kökeninin Hadramut’taki (Yemen) Arap kabile reislerinden ve Peygamber’in sahâbesinden Vâîl bin Hucr’a kadar uzanan bir aileye dayand›¤›n› anlatm›flt›r (‹bn Haldûn 2004, s.17). ‹bn Haldûn’un köklerinin dayand›¤› aile, devlet ifllerinde yer alm›fl, tan›nan ve içinde ço¤unlukla iyi e¤itimli insanlara rastlanan bir ailedir (a.y.). ‹bn Haldûn’un içinden geçti¤i ve burada detaylar›na girmeyece¤imiz e¤itim süreci, ‹slâm Medeniyeti’nde pek çok düflünürün daha önce gördükleri e¤itim gibi, ça¤›ndaki tüm ilimlerin ö¤renimini kapsar; bunun da temelinde yatan fley ‹slâm’da egemen olan ilim ö¤renmenin ve ö¤retmenin amac›, yani, ahlâkl› bireyin, dolay›s›yla ahlâkl› toplumun oluflturulmas›n› sa¤lamakt›r. Elbette, ‹bn Haldûn’u Mukaddime gibi özgün çözümlemeler içeren bir yap›t› yazmaya yönelten bilgi ve deneyim birikimi, yaln›zca e¤itim sayesinde oluflmam›flt›r. ‹bn Haldûn, yaklafl›k 20 yafl›ndan 45 yafl›na, 4 y›ll›k bir aradan sonra da 49 yafl›ndan 74 yafl›na-yani ölümüne dek siyasetin ve bürokrasinin çeflitli kademelerinde görev yapm›fl, önemli deneyimler kazanma ve ayr›nt›l› gözlem yapma olana¤› bulmufltur. 1352 senesinde Tunus Sultan› Ebû ‹shak’›n yan›nda alâmet kâtipli¤i ile devlet ifllerine ve siyaset hayat›na at›lan ‹bn Haldûn, siyasetteki deneyimlerini anlatmaya Ebû ‘‹nân’dan bafllar (‹bn Haldûn 2004, s. 56-57). Endülüs’ten Ma¤rip bölgesine do¤ru iktidar›n› geniflletme iste¤iyle Merînî fleyhlerinden, Hatip ‹bn Merzuk’tan ve ‹bn Haldûn’dan yard›m gören Sultan Ebû Salim, ‹bn Haldûn’u Ebû ‘‹nân döneminde at›ld›¤› hapisten serbest b›rakan Vezir El-Hasan bin Ömer’in de kendisine ba¤l›l›¤› kabul etmesiyle birlikte, Fas’a girdikten sonra 1359’da ‹bn Haldûn’u, ad›na resmî mektup yazma (tersîl) ve taleplerini yazma (infla) gibi görevlere atam›flt›r (a.y., s. 63-64). Hatta Ebû Salim, iktidar›n›n son dönemlerinde ‹bn Haldûn’u yüksek yarg› ve denetim (hattatu’l-mezâlim) görevine atam›fl; ‹bn Haldûn da kendi anlat›m›na göre- bu görevi pek çok olumsuz fleyi ortadan kald›rarak, lây›k›yla yerine getirmifltir (a.y., s. 71). 1362-1364 y›llar› aras›nda G›rnâta’da Sultan ‹bnu’l-Ahmer ve Vezir ‹bnu’l-Hatib’in yan›na giden ‹bn Haldûn, burada meclis yüksek üyeli¤inden Ma¤rip sahili hükümdarlar› ile Kafltâle (Castilla) kral› “Zalim” Pedro aras›nda bar›fl anlaflmas›n›n görüflmelerine kadar pek çok görev üstlenmifl; kendi anlat›m›na göre G›rnâta dönemi, vezir ‹bnu’l-Hatib ile aras› bozulana kadar oldukça rahat, bolluk içinde ve huzurlu geçmifltir (a.y., s. 78-79). ‹bn Haldûn G›rnâta’dan sonra Bicâye’ye, Tilimsan’a, Fas’a, sonra tekrar Endülüs’e yolculuk etmifl, gitti¤i ve bir biçimde görevlendirildi¤i her yerde siyâsî sorunlarla ve istikrars›zl›klarla karfl›laflm›flt›r. ‹bn Haldûn’un siyaset hayat›ndaki deneyimleri, bir hükümdar lehinde propaganda yapma, propagandas›n› yapt›¤› hükümdara iktidar›ndan sonra da görev ald›¤› alan(lar)da yard›mc› olma, anlaflmazl›k

65 SIRA S‹ZDE

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› SIRA S‹ZDE ve ‹bn Haldûn

içinde olan devlet ya da yönetimler için arabuluculuk biçiminde özetlenebilir. ‹bn D Ü fi Ü N E L ‹ M Haldûn’un M›s›r’a yerleflmesinden sonra Ma¤rib ile ba¤lant›s›n› koparmad›¤›na dikkat çeken Walter Joseph Fischel, onun özellikle M›s›r ve Kuzeybat› Afrika araS Ogeçen R U önemli kis›ndaki diplomatik iliflkilerde, hediye de¤iflimlerinde ve M›s›r’dan flilerin karfl›lanmas›nda ve a¤›rlanmas›nda bir dan›flman olarak yararl› oldu¤unu söylemifltir (Fischel 1951, s. 115-117). D‹KKAT 1374-1378 aras›ndaki 4 y›l› ‹bn Selâme kalesinde siyasetten ve siyasetle ilgili her türlü iflten uzak olarak, ilim çal›flmalar› ile geçiren ‹bn Haldûn, Araplar›n, BerberîSIRA S‹ZDE lerin ve Zenâte kabilesinin tarihini anlatt›¤› Kitâbu’l-‹ber’i bu kalede yazmaya bafllad›¤›n› ve bu yap›t›na bir girifl olarak tasarlad›¤› Mukaddime’yi de yine burada kald›¤› s›rada bitirdi¤ini ifade eder (‹bn Haldûn 2004, s.135-136). fiimdi de MukadAMAÇLARIMIZ dime’nin içeri¤ini özetleyerek, ‹bn Haldûn’u özgün k›lan bafll›ca unsurlar› görelim.

Bicâye, Tilimsan, Fas, D Ü fi Ü flehir NEL‹M Kuzeybat› Afrika’da devletlerinin birbiri ard›na kurulup y›k›ld›¤› 14. yüzy›l›n bafll›ca bölgeleridir. S O R U

‹bn Haldûn’un Et-Tâ’rîf bî-‹bn Haldûn Ve R›hletûhu Garban ve fiarkan K ‹ T adl› A P otobiyografi yap›t›, Prof. Dr. Vecdi Akyüz taraf›ndan Türkçe’ye Bilim ‹le Siyâset Aras›nda Hat›ralar bafll›¤›yla çevrilmifltir (‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›, 2004). Bu yap›t› okuyarak, hem büyük bir düflünürün deneyimleriyle birinci a¤›zdan tan›flacak hem de ‹bn T EHaldûn’un L E V ‹ Z Y O N Mukaddime’yi yazarken dayand›¤› engin bilgi birikimiyle tan›flacaks›n›z.

K ‹ T A P

D‹KKAT

N N

‹slâm Medeniyeti’nin 14. yüzy›ldaki koflullar›n› ve ‹bn Haldûn’u art›k daha yak›ndan tan›SIRA S‹ZDE ‹ N T E R N E T yorsunuz. ‹bn Haldûn’un kayg›lar›, sizce, ikinci ünitede Platon ile ilgili de¤indi¤imiz kayg›larla benzefliyor mu, nas›l? Düflünün.

AMAÇLARIMIZ

TELEV‹ZYON

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M

MUKADD‹ME’N‹N ‹ÇER‹⁄‹: ‹BN HALDÛN’UN TAR‹H FELSEFES‹ S O R U Mukaddime ‹bn Haldûn’un kapsaml› bir dünya medeniyetleri tarihi projesi olarak tasarlad›¤› ve yazd›¤› Kitâbu’l-‹ber’in Girifl bölümü ile Birinci Kitap’›n toplam›ndan D‹KKAT oluflan k›sm›d›r ve bu k›s›mda ortaya koyulmufl düflünceler zamanla Kitâbu’l-‹ber’i gölgede b›rakm›fl; ‹bn Haldûn’un ölümünden sonra onun üzerine yap›lan hemen SIRA S‹ZDE tüm çal›flmalarda dikkatler daha çok Mukaddime üzerinde yo¤unlaflm›flt›r, demek herhalde abart› olmaz. Mukaddime’nin Girifl’inde tarih ilmine iliflkin de¤erlendirmelerini ortaya koyaAMAÇLARIMIZ rak ifle bafllayan ‹bn Haldûn, Birinci Kitap’a da dünyadaki umrân›n do¤as›, ona SIRA S‹ZDE iliflkin olan bedevîlik (göçebe ya da yerleflik ayr›m› yap›lmaks›z›n, k›rdaki, arazideki yaflam), hadarîlik (kentlerdeki yerleflik yaflam), tagallübK (savaflta ‹ T A P zafer elde ederek egemenlik kurma), kazanç, geçim, ilimler, sanatlar vb. konular› ve bunlara D Ü fi Ü N E L ‹ M iliflkin nedenleri genel bir aç›dan ele alarak bafllam›flt›r (MR-I, s. 71-84; MU-I, s. 199-210). Daha sonra bu genel içeri¤i alt› bölüme ay›rarak T-yak›flt›rma uygunsaELEV‹ZYON S O R U “ansiklopedik” detaylar›yla ele alm›fl ve tart›flmaya açm›flt›r.

SIRA S‹ZDE

S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

‹bn Haldûn “dünyadaki AMAÇLARIMIZ umran›n do¤as›” ifadesini kullan›rken, umrân SIRA S‹ZDE sözcü¤ünü, yeryüzünde insan topluluklar›n›n ‹ T A P kurdu¤u veya Kkurabilece¤i medeniyetlerinin tümünü, Ü fi Ü N E L ‹ M yani bir bütünDolarak medeniyet kavram›n› içerecek biçimde TELEV‹ZYON kullanmaktad›r.S O R U

Ünitemiz boyunca ‹bn Haldûn’un Mukaddime adl› yap›t›n›n çeflitli sayfalar›na D ‹ K K A T s›k s›k gön‹ N T olacakt›r: ERNET dermede bulunuldu¤undan, flu k›saltmalar›n dikkate al›nmas› yararl› 1. Franz Rosenthal çevirisine yap›lan göndermeler için MR ve cilt numaras› (MR-I, MR-II vb.), 2. SIRA S‹ZDE Süleyman Uluda¤ çevirisine yap›lan göndermeler için MU ve cilt numaras› kullan›lacakt›r (MU-I, MU-II vb.). K›saltmalar›n hangi kaynaklara ait oldu¤unu, ünitenin sonundaki Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar bafll›¤› alt›ndaki listede bulabilirsiniz. AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

‹lk bölüm genel çerçeve ile insana ait medeniyetin, bu medeniyetin s›n›flar›n›n K ‹ T A P ve dünya üzerinde kaplad›¤› yerlerin ne kadar oldu¤unun anlat›lmas›ndan olufl-

K ‹ T A P

N N

TELEV‹ZYON

D‹KKAT ‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

66

Tarih Felsefesi-I

Bedevî teriminin aç›klamas› temel al›narak, bedevî-hadarî ayr›m›n›n göçebelik-yerlefliklikten çok, k›rsal ve kentsel toplum aras›ndaki ayr›ma yak›n oldu¤u sonucuna var›labilir.

mufltur (MR-I, s. 83, 87-246; MU-I, s. 209, 213-320). ‹kinci bölümde, k›rsal-yani göçebelik ya da yerlefliklik fark› gözetilmeksizin, geçimlerini tar›mdan, hayvanc›l›ktan, ilkel biçimlerde sa¤layan ve flehirde de¤il, arazide yaflayan-topluluklar›n medeniyetleri (‹bn Haldûn’un ifadesiyle ‘bedevî umrân’), kabileler ve ilkel ya da ‘vahflî’ topluluklar gibi konular ele al›nm›flt›r (MR-I, s. 83, 247-310; MU-I, s. 209, 323-369). Üçüncü bölüm, devletleri, hanedanl›klar›, hilâfeti, yönetimi ve devlet örgütlenmesindeki aflamalar› ve çeflitli konumlar› konu alm›flt›r (MR-I, s. 83, 311-481;MR-II, s. 3-232; MU-I, s. 209, 373-624). Dördüncü bölüm, ‹bn Haldûn’un flehirlerdeki topluluklar›n medeniyetleri-yani ‘hadarî umrân’, memleketler ve flehirler üzerine görüfllerini içermektedir (MR-I, s. 83; MR-II, s. 235-308; MU-I, s. 209; 2005b: 629-690). Beflinci Bölüm ilimler, sanatlar, geçim, kazanç ve kazanç yollar› üzerine bir tart›flmadan oluflmufltur (MR-I, s. 83; MR-II, s. 311-408; MU-I, s. 209; 2005b: 693-762). Son olarak alt›nc› bölüm, ilimleri, ilimlerin elde edilmesini ve ö¤renilmesini konu alm›flt›r (MR-I, s. 83; MR-II, s. 411-463; MR-III, s. 3-480; MU-I, s. 209; 2005b: 765-1090). ‹kinci bölüm, yukar›da da dile getirdi¤imiz gibi, ‹bn Haldûn’un bedevî topluluklar› gözlemesi sonras›nda vard›¤› yarg›lar›n temellendirilmesine ayr›lm›flt›r. ‹kinci bölümde ‹bn Haldûn bedevî umrân›n temel niteliklerini incelerken, ilk bölümde ele ald›¤› umrân›n genel niteliklerini de göz önünde bulundurmakta, böylelikle insan do¤as› unsurunu aç›klamalar›n›n zemininde tutmay› baflarmaktad›r. ‹nsan do¤as›n›n en önemli özelliklerinden biri de korunmaya-varl›¤›n› sürdürmeye duydu¤u gereksinimdir. Bu gereksinimi karfl›lamak üzere de insanlar, toplum halinde yaflar ve birbiriyle dayan›flma içinde olurlar. Bu dayan›flma ruhu için ‹bn Haldûn, asabiyet terimini kullan›r. Asabiyet nedir? ‹bn Haldûn’a göre asabiyetin temelinde hem iyili¤i hem de kötülü¤ü insanlara iflleyen Allah bulunmaktad›r (MR-I, s. 261; MU-I, s. 333). ‹nsan›n en önemli özelli¤i de az önce söyledi¤imiz gibi, toplumsal örgütlenmeye gereksinmesidir. ‹nsan için, toplum halinde yaflamaya bafllad›ktan sonra, umran kurmak da bir zorunluluk hâlini al›r. Fakat, bu umran kurulunca dainsan do¤as›nda bulunan sald›rganl›k ve haks›zl›k etme gibi sorunlu özelliklerden dolay›- insanlar› birbirine karfl› koruyacak bir güce gereksinim duyulur (MR-I, s. 91; MU-I, s. 215). ‹bn Haldûn üzerine yap›lm›fl baz› çal›flmalarda da asabiyet kavram› üzerine aç›klama ve yorumlara rastlamak olanakl›d›r. Sözgelimi, Ziyaettin Fahri F›nd›ko¤lu ve Hilmi Ziya Ülken’in haz›rlad›klar› ‹bn Haldûn bafll›kl› çal›flmada yer alan etimolojik çözümlemeye k›saca de¤inilecek olursa, bu kavram›n “asabe” kökünden türetildi¤i, “asabe”nin sözcük anlam› aç›s›ndan “ba¤l›l›k” demek oldu¤u, yani asabiyeti enerji ve dinamizm kayna¤› fleklinde tan›mlaman›n do¤ru olaca¤› düflünceleri ile karfl›lafl›labilir (F›nd›ko¤lu-Ülken 1940, s. 62). Yine asabiyet kavram›n›n “ço¤ul niteli¤i”nden hareketle, F›nd›ko¤lu ve Ülken, ba¤l›l›k yani birlik/ortakl›k ve enerji kayna¤›n›n birden fazla olaca¤›na iflaret etmektedir. Nitekim ‹bn Haldûn nesep ve sebep olmak üzere iki farkl› asabiyet türünden söz etmifltir (a.y.). Ahmet Arslan’a göre ise, ister nesep, isterse sebep asabiyeti olsun, bütün asabiyet türleri ortak ifllevlere sahiptir: Bir kimlik arac› olmak; insanlar› birbirlerine ba¤lamak, onlar› birbirinin yard›m›na koflturmak, anlaml› ve nitelikli birliktelikler oluflturmak ve ortak hedefler çerçevesinde bütün üyelerin dayan›flmalar›n› sa¤lamak, bu ifllevlerin en önde gelenlerindendir (Arslan 2002, s. 237). Arslan, asabiyeti, toplumdaki her türlü geliflim ve dinamizmin öncelikli flart› olarak de¤erlendirmifltir (a.y., s. 93). Francesco Gabrieli’ye göre ‹bn Haldûn asabiyet kavram›n› tarihi yorumlarken ve devlet modelini temellendirirken kullanmaktad›r. Gabrieli’nin ‹bn Haldûn yorumunda, asabiyet, insan toplumunun temel ba¤› ve tarihin itici gücüdür (motive for-

Umran kavram›n›n genellikle “medeniyet” anlam›nda kullan›m›na rastlan›r. ‹bn Haldûn’un Mukaddime’de tarihin temeline bir medeniyet kuram› yerlefltirdi¤i düflüncesi de kavram›n bu anlam içeri¤ine dayand›r›l›r. ‹bn Haldûn umran terimini “medeniyet” anlam›na gelecek flekilde kulland›¤›nda, insan›n di¤er canl›lardan ayr›ld›¤› bafll›ca özelliklerinden birini imlemektedir: “umran toplumla kaynaflmak ve ihtiyaçlar› gidermek maksadiyle flehre veya bir konaklama yerine inmek ve orada birlikte ikâmet etmekten ibarettir” (MU-I, s. 208). ‹bn Haldûn nesep ve sebep olmak üzere iki farkl› asabiyet türünden söz etmifltir. ‹bn Haldûn’un “nesep” ve “sebep” olarak adland›rd›¤› asabiyet türleri, s›ras›yla, “soya ba¤l› dayan›flma” ve “gerekçeye ba¤l› dayan›flma” biçimlerinde de ifade edilebilir. Asabiyet, ‹ngilizce’ye “group feeling” (F.Rosenthal), “group solidarity” (M.Halpern), “social solidarity” (M.Mehdî) olarak çevrilmifltir. Bu çevirilere karfl› da Gabrieli’nin tavr›n›n benzer olaca¤› düflünülmektedir; çünkü onun asabiyete kendi yorumu çerçevesinde yükledi¤i anlam, hiçbir çeviride tam karfl›l›¤›n› bulmamaktad›r.

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

ce). Bu anlay›fltan hareketle bu kavram›n Frans›zca’ya “esprit de corps” (De Slane), Almanca’ya “Gemeinsinn” ya da “Nationalitätsidee” (Von Kremer) biçiminde çevrilmesi ise, Gabrieli’ye göre, ‹bn Haldûn’u temelleri zay›f bir biçimde modernlefltirme girifliminden baflka bir fley de¤ildir (Gabrieli 1960, s. 681). Asabiyet söz konusu oldu¤unda, tarihin itici gücü olma özelli¤i, ‹bn Haldûn taraf›ndan kan ba¤›ndan daha fazla vurgulanmaktad›r ve bu itici güç, insanlar› kendini ortaya koyarak egemenlik için savaflt›ran, hanedanl›klar ve devletler kurduran temel bir etkendir (a.y.). Asabiyetin do¤al temelinden kopmas›, mülkün belli bir ailenin eline geçmesinden sonra bu ailenin asabiyet yerine kendi egemenliklerini köklefltirecek baflka tedbirleri uygulamaya koymas›yla; bu tedbirlerin uygulanmas› da bedevî (ilkel, olgunlaflmam›fl, k›rsal) yaflamdan hadarîli¤e (geliflmifl, karmafl›klaflm›fl, kentsel) geçifl tamamland›ktan sonra gerçekleflir (a.y.). Öyleyse, mülkün ve hükümdar›n yani tek elden yönetime dayal› ve kal›c› bir devlet örgütlenmesinin- temelinde neyin ya da nelerin oldu¤unu sormak uygundur. Hükümdar›n/hükümdarl›¤›n varl›¤›n› olanakl› k›lan en temel unsur ‹bn Haldûn’a göre asabiyettir (MR-I, s. 313; MU-I, s. 373). ‹bn Haldûn’a göre kal›c› bir egemenli¤in temelinde yak›n kan ba¤›ndan olan ya da ayn› amaç do¤rultusunda mücadele ederken güçlerini birlefltiren insanlar›n yo¤un bir dayan›flmas› oldu¤unu söylemek uygundur. ‹flte asabiyet tam da bu bak›mdan siyasi içerikli bir kavram olmaktad›r. ‹bn Haldûn, devlet sorununu tart›fl›rken, bedevî umran aflamas›nda kabilelerin ya da afliretlerin saltanattan (mülkten) çok önderlik (riyaset) alt›nda birleflmelerinin yayg›n oldu¤una da iflaret etmektedir (MR-I, s. 269-271; MU-I, s. 338-339). ‹bn Haldûn, insan›n toplum hâlinde yaflamas›n›n yarat›l›fl›ndan kaynaklanan bir nitelik oldu¤unu vurgulad›ktan sonra, umran›n iki aflamada gerçekleflti¤ini ortaya koymufltur. Bu aflamalar, asl›nda insanlar›n gereksinimlerinin niceli¤ine ve çeflitlili¤ine ba¤l› olarak de¤iflen iki temel yaflam tarz›d›r. ‹bn Haldûn zorunlu gereksinimlerin ön planda tutuldu¤u k›rsal yaflam tarz›n› (göçebe-yerleflik ayr›m› yapmaks›z›n) ‘bedevî’; gereksinimlerin ço¤ald›¤›, çeflitlendi¤i ve gitgide lükse vard›¤›, kasaba ve kentlerde geliflen yaflam tarz›n› da ‘hadarî’ olarak adland›rm›fl ve umran›n unsurlar›n› bu iki temel aflama çerçevesinde incelemifltir. ‹nsan do¤as›n› tarih ve toplum üzerine yap›lan belirleme ve aç›klamalarda temel alan bu anlay›fl›n, ‹bn Haldûn’u ve kendisinin kurdu¤unu ifade etti¤i umran ilmini özgün k›lan önemli unsurlardan biri oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Bedevî umrân ile ilgili çözümlemelerden sonra yani üçüncü bölümde ‹bn Haldûn devletler, hanedanl›klar, hilâfet, yönetim ve devlet örgütlenmesindeki aflamalar, devletteki çeflitli görev alanlar›/konumlar üzerine görüfllerini temellendirmeye çal›flm›flt›r. Üçüncü bölümde genel olarak mülkten-yani kal›c› devlet örgütlenmelerinden ve niteliklerinden söz eden ‹bn Haldûn’un bundan sonraki baz› çözümlemelerinin bir k›sm› hilâfeti yani din devleti baflkanl›¤›n› ve halîfeli¤in genel devlet anlay›fl›yla ba¤lant›lar›n› kapsamaktad›r. Üçüncü bölümün kendi içinde izledi¤i son iki aflama, ‹bn Haldûn’un devlet örgütlenmelerindeki dereceler makamlar ve bunlar›n aç›klanmas› ile devletin y›k›lmas›na iliflkin görüfllerinin aç›klanmas›ndan oluflmufltur. K›sacas›, ‹bn Haldûn Mukaddime’nin üçüncü bölümünde, sa¤lam temelli ve güçlü bir devlet için gerekli koflullar›n aray›fl›na girmifltir. ‹bn Haldûn’a göre güçlü bir devletin sa¤lam bir asabiyet kadar, belki de ondan çok, ça¤›n ve toplumun gereksinimlerini karfl›layan sa¤lam temelli bir siyaset anlay›fl›na sahip olmas› gerekmektedir; aksi durumda devletin gücü ve kal›c›l›¤› tehlikeye düflmektedir. ‹bn Haldûn’un bu bölümde ortaya koyduklar›, yaklafl›k yirmi y›ll›k siyaset deneyimleri sonucunda uzun ömürlü ve istikrarl› bir siyâsî oluflum

67 Gabrieli’nin belirlemeleri daha çok siyaset çerçevesinde yo¤unlaflsa da asabiyeti, “insan toplumunun temel ba¤› ve tarihin itici gücü” olarak aç›klayan bir görüflün, medeniyet anlam›nda kullan›lan “umran”› daaç›kça söze dökmemekle birlikte-hesaba katt›¤›n› söylemek olanakl›d›r.

Mülk terimi, bu ünitede, ‹bn Haldûn’un kendi kullan›m› izlenerek, “mutlak monarfli” anlam›nda kullan›l›yor. ‹bn Haldûn, devleti (devlet çat›s› alt›ndaki kurumlar dahil), umran›n varl›¤›n› sürdürmesi için en önemli unsur olarak görürken, farkl› devlet tiplerini aç›klarken halîfelik ve saltanat çerçevesi d›fl›na ç›kmaz (MR-I, s. 313-MR-II, s. 135; MU-I, s. 373-581). “Umran”›n, “medeniyet” anlam› yan›nda, “medeniyetin ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlayan toplumsal örgütlenme” anlam›nda kullan›ld›¤›na da rastlamak olanakl›d›r.

68

‹bn Haldûn’un sanat ile kastetti¤i daha çok Yunanca’da τεχνη (techne) kavram› ile ifade edilen ve ekonomide de de¤eri olan farkl› meslek bilgi ve becerilerinin toplam›, yani zanaatt›r. Mimarl›k ve müzik-yani ‘mûsikî’- bu duruma istisna oluflturabilir (MU-II, s.730; 754). Franz Rosenthal çevirisinde bu terimi karfl›lamak üzere ‘craft(s)’ kullan›lm›flt›r (MRII, s. 352-408; 426). Bu durum, Türkçe çeviride kullan›lan ‘sanat’ teriminin ‘zanaat’ anlam›n› karfl›lamak üzere çevirmenin tercih etti¤i bir ifadelendirifl oldu¤unun da göstergesi olarak yorumlanabilir.

Tarih Felsefesi-I

aray›fl›n›n bir ifadesi olarak da görülebilir. Bu bak›mdan, Mukaddime’nin üçüncü bölümünün “‹bn Haldûn’un devlet ve/veya siyaset felsefesi” olarak yorumlanmas› da olanakl›d›r. ‹bn Haldûn Mukaddime’nin dördüncü bölümüne flu savla bafllar: “Hanedanl›klar devletler, flehirler ve kasabalardan öncedir. fiehir ve kasabalar, mülkün ikinci derecedeki ürünü olarak ortaya ç›kar” (MR-II, s. 235-237; MU-II, s. 629). Bu savdan, ‹bn Haldûn’un kentsel toplumlara ve burada geliflen umrana daha az de¤er verdi¤i yönlü bir yarg› ç›kar›labilir; fakat böyle bir yarg›n›n do¤rulu¤unun tart›fl›lmas› için, ‹bn Haldûn’un bu sav›n›n arkas›ndan neleri ele ald›¤›n›n bilinmesi gerekir. ‹bn Haldûn yerleflik kültüre iliflkin unsurlar› ele al›rken bunlar› göçebelik ve bedevîlikteki kültürel al›flkanl›klarla karfl›laflt›rmay› ihmal etmemifl; fakat daha da önemlisi, yukar›da belirtildi¤i gibi, insan›n do¤as›ndan gelen niteliklerinin insan eliyle kurulmufl bedevî ya da hadarî umranda belirleyici oldu¤u gerçe¤ini göz ard› etmemeyi baflarm›flt›r. Mukaddime’nin her bölümünün her fasl›nda insan ve di¤er canl›lar aras›ndaki ayr›mlar› da göz önünde bulunduran ‹bn Haldûn, bedevî ve hadarî umrânlar›, bunlar›n oluflumunun, gelifliminin, olgunlu¤a erip yok olmalar›n›n nedenlerine genel olarak de¤indikten sonra, Mukaddime’nin son iki bölümünü, insan›n di¤er canl›larda olmayan iki önemli niteli¤ini incelemeye ay›rm›flt›r. Daha aç›k bir ifade ile, ‹bn Haldûn, Mukaddime’nin beflinci bölümünde çeflitli yollardan geçimini sa¤lamak için çal›fl›p-çabalamas› ve geçiminin kaynak ve araçlar›n› elde etmesi bak›m›ndan; alt›nc› ve son bölümünde ise düflünce gücüyle ilimlere ve sanatlara sahip olmas› bak›m›ndan insan› incelemifltir. Mukaddime’nin beflinci bölümü, az önce söz edildi¤i gibi, insan›n hayat›n› sürdürmek için gerçeklefltirmek zorunda oldu¤u etkinlikleri, yani geçimi ve geçimin kaynaklar›n› ele al›r. ‹bn Haldûn r›zk› ve kesbi-yani yararlan›lan mallar›, ürünleri ve maddi kazanç elde etmeyi-insan›n üretti¤i bir de¤er olarak gördü¤ünü aç›klayarak beflinci bölüme bafllam›fl (MR-II, s. 311-315; MU-II, s. 693-698); bu aç›klaman›n devam›n› iktisatla ilgili temel konular› ele alarak getirmifltir. ‹bn Haldûn, temel iktisâdî görüfllerini ortaya koyduktan sonra özel olarak sanat konusuna e¤ilmifl, kendi zaman›nda geçerli olan sanatlar›-geçim yollar› olduklar›n› da göz ard› etmeden-tan›tm›flt›r (MR-II, s. 355-356; MU-II, s. 729, 730-762). “Toplumdaki ve umrandaki ekonomik iflleyiflin de aç›kl›¤a kavuflturulmas›, insan›n belki de en önemli yetisinin ve farkl›l›¤›n›n, yani düflünme olana¤› ve yetene¤i sayesinde elde etti¤i ilimlerin tart›flmaya aç›lmas› için uygun zemini oluflturmufltur” biçiminde ifadelendirilebilecek bir varsay›mdan yola ç›kan ‹bn Haldûn, Mukaddime’nin alt›nc› ve son bölümünü ilimler konusunu incelemeye ay›rm›flt›r. K›sa bir giriflle bölüme baflland›ktan sonra, insan düflüncesine genel olarak de¤inilmifltir (MR-II, s. 411-413; MU-II, s. 765-767). ‹limlerin ancak büyük bir umrân›n ve yüksek bir yerleflik kültürün bulundu¤u yerde geliflece¤ini öne süren ‹bn Haldûn, kendi ça¤›ndaki umranda varl›¤› bilinen ilimlerin çeflitlerini de s›ralam›flt›r (MR-II, s. 434-436, 436-463; MR-III, s. 3-246; MU-II, s. 780-781, 784-950). ‹bn Haldûn’un alt› bölüme ay›rarak inceledi¤i insan toplumlar› ve medeniyetlerikendi ifadesiyle “umranlar›”- ile ilgili olarak kendi ça¤›na iliflkin hemen hiçbir boyutu göz ard› etmedi¤ini; dolay›s›yla, “ansiklopedik detay” yak›flt›rmas›n›n Mukaddime için uygun düfltü¤ünü rahatl›kla söyleyebiliriz. Konular›n ele al›n›fl› ve s›ralan›fl› bak›m›ndan Mukaddime’nin kendi içinde bir düzen izledi¤ini, hatta bu yap›t›n sistematik bir yap›ya sahip oldu¤unu öne sürmek de olanakl› görünüyor. Mukaddime’yi umran ilmini incelemeye ay›ran ‹bn Haldûn’un, umran kavram›na yükledi¤i anlam-

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

lardan birinin “tarihe yard›mc› olacak, onun kuramsal zeminini oluflturacak bir ilim”, günümüzdeki kavray›flla, bir tür “sosyal bilim felsefesi” oldu¤unu söylemek de yukar›da özetledi¤imiz içerik do¤rultusunda, yerinde bir saptama olur. ‹bn Haldûn, 5 ayda ilk yaz›l› versiyonunu tamamlad›¤› Mukaddime’den sonra (1377), hedefledi¤i üzere, Araplar’›n, Berberîler’in ve Zenâte kabilesinin tarihini yazmaya bafllam›flt›r (Enan 1984, s. 52). Her ne kadar amac› bir insanl›k tarihi yazmak olmasa da fikrini de¤ifltirmifl ve tarihinin Araplar ve Berberîlerle ilgili k›sm›n› tamamlad›ktan sonra 1378 y›l› ortalar›nda zengin kütüphane olanaklar›ndan yararlanma ve araflt›rmalar›n› geniflletme amac›yla Tunus’a gitmifltir (a.y., s. 53). Bu aflamada, Kitâbu’l-‹ber’in içeri¤i hakk›nda da k›sa bir bilgi vermek yararl› olacakt›r. ‹bn Haldûn Mukaddime’de tarihe iliflkin yazd›¤› yap›t›n bedevî-hadarî ayr›m› yap›lmaks›z›n Araplar›n ve Berberîlerin haberlerini, tarihlerini, onlarla ça¤dafl olan büyük devletlere iflaret etme özelli¤ini içermekle birlikte, yarat›l›fl›n bafllang›c› ve ondan sonraki haberler aras›ndan ders al›nmas› gereken unsurlar› aç›k bir biçimde dile getirdi¤ini; bu yüzden de yap›t›na Kitâbu’l-‹ber ve Divânu’l-Mübtedei ve’l-Haber Fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve Men Âserehum min Zevi’s-Sultanu’l-Ekber ad› verdi¤ini söylemifltir (MR-I, s. 11; MU-I, s. 162). Bu yap›t›n giriflini ve birinci kitab›n› oluflturan Mukaddime’de ilkin tarih ilminin erdemi, yararlar›, tarihte izlenen yöntemlerin çözümlenmesi ve tarihçilerin hata yapt›klar› konular, daha sonra umrân ve mülk, hükümdarl›k, geçinme, kazanç, ilimler, sanatlar›n nedenleri ve ilkeleri-yani umrân›n özüne ait yasalar; ikinci kitapta yarat›l›fltan ‹bn Haldûn’un yaflad›¤› zamana dek uzanan Arap nesilleri ve devletleri ile ilgili haber ve rivâyetler; üçüncü kitapta ise Berberîler ve Zenâte kabilesi, bafllang›çtaki durumlar›, özellikle Ma¤rip bölgesindeki egemenlik ve devletleri ele al›nm›flt›r (MR-I, s. 10; MU-I, s. 161). ‹bn Haldûn’un yukar›da Kitâbu’l-‹ber’e iliflkin verdi¤i bilgilerin 1868’deki Bulak bask›s›na nas›l yans›d›¤›n› anlatan Süleyman Uluda¤, ikinci kitab›n dört, üçüncü kitab›n ise iki ciltten olufltu¤unu dile getirir (Uluda¤ 2005, s.80). Bu ciltlerde hangi konular›n ne ölçüde yer ald›¤› sorusuna Uluda¤’›n verdi¤i yan›t maddeler halinde flöyle ifade edilebilir: 1. Mukaddime’den sonraki ilk ciltte, yarat›l›fl›n asl›, çeflitli milletlerin kökenleri-soylar› anlat›larak bafllanm›fl, eski milletler, kavimler, hanedanl›klar, tarih olaylar› hakk›nda bilgi verilmifltir; 2. ‹kinci kitab›n ilk cildinin büyük bir k›sm› yarat›l›fltan ‹slâm öncesindeki döneme kadar olan olaylar hakk›nda bilgi vermeye ayr›lm›flken, bu ilk cildin sonlar›nda ‹slâm devletleri ve onlarla iliflkileri bulunan di¤er devletlere iliflkin bilgi verilmeye bafllan›r; 3. ‹kinci kitab›n geriye kalan üç cildi de ‹slâm devletleri ve onlarla iliflkileri bulunan di¤er devletlere iliflkin bilgileri içermektedir (a.y.); 4. Kitâbu’l-‹ber’i yazmaya bafllad›¤›nda ‹bn Haldûn’un do¤udaki ‹slâm devletlerini anlatma düflüncesi yoktur, fakat ‹bn Haldûn sonradan bu kitab›n kapsam›n› bir dünya tarihini içerecek biçimde geniflletmeyi düflünmüfl ve M›s›r’da yaflad›¤› dönemde ikinci kitaba eklemeler yapm›fl, eksik bilgileri tamamlamaya çal›flm›fl ve yanl›fl bilgilerini düzeltmifltir (‹bn Haldûn 2004, s.151, 183, 232); 5. Kitâbu’l-‹ber’in ikinci kitab›nda ‹bn Haldûn kendisinden önceki ‹bn ‹shak, Vâk›dî, Belâzurî, Tâberî ve Mes’ûdî gibi pek çok tarihçinin nakil yoluyla aktard›klar› uydurma haberleri umrân›n yasalar›na göre yorumlayarak reddetmifltir (Uluda¤ 2005, s.80);

69

Türkçe karfl›l›¤› flöyle verilebilir: Araplar, Acemler, Berberîler ve Onlar›n Ça¤dafl› Büyük Sultanl›klar Hakk›ndaki ‹bretler Kitab› ve Haberler Dîvân› (‹bn Haldûn, 1977, çev. Turan Dursun, Ankara: Onur Yay›nlar›, iç kapak). ‹bn Haldûn ikinci kitapta Araplar ile ça¤dafl olan Süryânîler, K›ptîler, ‹srailo¤ullar›, Farslar, Yunan, Roma, Türk ve Franklar gibi önemli devletlere ve bunlar›n kurduklar› devletlere de de¤indi¤ini belirtir-MU-I, s. 161. Berberî, Kuzey Afrika’da, özellikle Ma¤rip bölgesinde yaflayan kabilelerin genel ad› olarak kullan›lmaktad›r.

70

Tarih Felsefesi-I

Kitâbu’l ‹ber ile ilgili yaz›lan 5. maddede gördü¤ünüz “reddetmifltir” ifadesini oldukça kesin bir sav gibi yorumlarsak, W.Barthold’un ‹bn Haldûn’un Kitâbu’l-‹ber’i hakk›ndaki yorumu üzerinde bir kez daha düflünmemiz gerekir. Ayr›ca, Kitâbu’l-‹ber’de Uluda¤’›n kulland›¤› bu “reddetme” ifadesini yanl›fllayacak yerler de vard›r. Hatta, Mukaddime’nin ‹ngilizce çevirisine yazd›¤› Girifl k›sm›nda Franz Rosenthal dahi, bir düflünür olarak ‹bn Haldûn’u ve yap›t›n› savunmas›na karfl›n, Kitâbu’l-‹ber’in eksiklikleri oldu¤unu kabul etmekte; fakat bu eksiklikleri ‹bn Haldûn’un kendisinden çok, içinde yaflad›¤› dönemin siyâsî ve toplumsal koflullar›na ba¤lamaktad›r (F. Rosenthal, 1958: lxiv-lxv). SIRA S‹ZDE

6. Kuzey Afrika ve özellikle Berberîler’in tarihinin anlat›ld›¤› üçüncü kitap iki ciltten oluflur ve Bulak bask›s›n›n da alt›nc› ve yedinci ciltlerini oluflturur, hatta ‹bn Haldûn’un tarih yap›t› yazma iste¤ini uyand›ran, en baflta yaln›zca bu kitab› yazmak olmufltur (a.y.); 7. Üçüncü kitapta verilen bilgiler, özellikle de Endülüs hakk›nda verilen haberler-gerek ‹bn Haldûn’un yapt›¤› çapta ve kapsamda bir araflt›rman›n baflkas› taraf›ndan yap›lmam›fl olmas›ndan, gerekse ‹bn Haldûn’un kiflisel gözlemlerini ve günümüze ulaflmam›fl pek çok kayna¤› kullanmas›ndan-di¤er tarihlerin hiçbirinde verilmemifltir ve yap›t bu bak›m›ndan da çok önemlidiröyle ki yaln›zca bu üçüncü kitap 1852’de Baron MacGuckin De Slane taraf›ndan Frans›zca’ya çevrilmifltir (a.y., s.80-81); 8. ‹bn Haldûn, tarih yap›t›nda olaylar› zamandizin s›ras› temeline oturtmak yerine-kendisinden önce Belâzurî ve Mes’ûdî’nin de yapt›¤› gibi- bölümlere ve devirlere ay›rarak ele almay› ye¤lemifltir; fakat anlatt›¤› ve aç›klad›¤› olaylar› tarihsel çerçeveye oturtmak konusunda bu say›lan tarihçilerden daha baflar›l› olmufltur (a.y., s.81). Enan’a göre ‹bn Haldûn, tarihi üzerinde çal›flmaya de¤er bir bilgi alan› olarak görmesi dolay›s›yla yaln›zca ‹slâm tarihçilerinden de¤il, kendisini önceleyen tüm ‹slâm düflünürlerinden de ayr›lmaktad›r (Enan 1984, s. 109). Yeni bir aç›klama ve ak›l yürütme tarih yazmak isteyen ‹bn Haldûn’un kiflisel deneyimleri SIRAyöntemiyle S‹ZDE ve çal›flmalar›, onu bir toplum felsefesi kurmaya da yöneltmifltir (a.y.). Mukaddime, toplumsal olgular› anlama ve aç›klama, tarihi anlama, elefltirel süzgeçten geD Ü fi Ü N E L ‹ M çirme ve çözümleme hakk›nda daha önce örne¤ine rastlanmam›fl yeni bir sistem öneren, bu yüzden de özgünlü¤ü dikkate de¤er bir yap›tt›r (a.y.). S O R U göre tarihçi, baflka baz› yorumlara göre medeniyet-kültür tarihBaz› yorumlara çisi ya da tarih kuramc›s› ve sosyolog, ya da ekonomist, kamu hukukçusu, siyaset düflünürü olarak ele al›nan ‹bn Haldûn’un düflüncesi bir bütün olarak incelendiD‹KKAT ¤inde, sisteminin ak›lc›l›¤› ve gerçekçili¤i nedenleriyle bu farkl› ve çeflitli yorumlar›n tamamen haks›z ve temelsiz olmad›¤› sonucuna var›labilir (Uluda¤ 1993: 3). SIRA S‹ZDE ‹bn Haldûn’un Mukaddime’de serimledi¤i düflüncelerini sözü edilen disiplinlerin salt birinin ya da bir kaç›n›n bak›fl aç›s› ile s›n›rlamak, bu düflünüre haks›zl›k olaca¤› gibi, Mukaddime’nin bütünlü¤ünden kopar›lmas› tehlikesini de do¤uracakt›r AMAÇLARIMIZ (Hassan 1998).

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Umran ilmi, bir bilgi alan› olarak tarihin epistemolojisi, bir varl›k alan› olarak tarihin ontolojisidir; çünkü bu ilim, insan ‹ N T EveR toplumu NET genelli¤inde kavramay› amaçlayan bir ilim olarak, en genel ve en temel olan›n kuram›yla ilgilenen felsefe içerisinde temellendirilebilir. Zaten ‹bn Haldûn’a göre umran ilmi sayesinde hikmet ilimlerinden say›lmay› hak eden tarihin felsefî yönü tam da buradad›r.

Ümit Hassan’›n tez çal›flmas› olan ‹bn Haldûn’un Metodu ve Siyaset Teorisi, K ‹ Tdoktora A P bir yandan ‹bn Haldûn’un Mukaddime adl› yap›t›na iliflkin de¤erlendirmelerde bütüncül bir yaklafl›m sergilenmedi¤ine ve bu durumun ‹bn Haldûn düflüncesini de¤erlendirmede sorun dikkat çeken, di¤er yandan da Mukaddime’deki siyasetle ilT Eoluflturdu¤una LEV‹ZYON gili unsurlar› baflar›yla çözümleyen bir yap›tt›r (‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›, 2. Bask›, 1998). ‹ N T E R N E T öte, ‹bn Haldûn’u tarih felsefesi aç›s›ndan de¤erlendirmemize Tüm bunlardan olanak tan›yan umran ilmi, sergiledi¤i özellikleriyle günümüzde sosyolojinin, ekonominin, siyaset kuram›n›n, hatta kültürel antropolojinin kapsam›na girecek konular›, genel bir çerçeveyle ve tarihteki olaylar›n neden-sonuç iliflkileri biçiminde kavranmas›na yard›mc› olaca¤› kadar›yla ele alm›flt›r. Ayr›ca bu ilim, bilgi veren bir disiplin olarak tarihin çerçevesini çizmeye, tarih yaz›c›lar› için sa¤l›kl› ve güvenilir bilgileri kayda geçirmeyi sa¤layacak bir yöntem belirlemeye de yarayan bir meta-ilimdir. Öyleyse umran ilmi, bir bilgi alan› olarak tarihin epistemolojisi, bir

71

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

varl›k alan› olarak tarihin ontolojisidir; çünkü bu ilim, insan ve toplumu genelli¤inde kavramay› amaçlayan bir ilim olarak, en genel ve en temel olan›n kuram›yla ilgilenen felsefe içerisinde temellendirilebilir (Özlem 2004, s. 40). ‹flte umran ilmi sayesinde hikmet ilimlerinden say›lmay› hak eden tarihin felsefî yönü tam da buradad›r. ‹bn Haldûn’un, ilkelerini oluflturdu¤unu söyledi¤i bu ilimle, hem “geçmiflte olan olaylar›n bütünü”-ya da res gestae, hem de “geçmiflte yaflanm›fl olaylar›n anlat›m›”-yani historia rerum gestarum anlam›ndaki tarihe katk›da bulundu¤u ileri sürülebilir (fienol 2009, s. 171). ‹bn Haldûn’un Mukaddime’de gelifltirdi¤i umran kuram›n› Kitâbu’l-‹ber’deki SIRA S‹ZDE tarih yaz›m›na uygulamad›¤› elefltirileri hakl› m›, neden? Düflünün ve aran›zda tart›fl›n.

3

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

72

Tarih Felsefesi-I

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Ortaça¤ ‹slâm Medeniyeti’nin ve düflüncesinin temel özelliklerini özetleyip aç›klamak. ‹slâm Medeniyeti ve düflünce yap›s›yla ilgili olarak, 1. Dînî bir temelden beslenen ve dinin öngördü¤ü de¤erler üzerine kurulan ‹slâm Medeniyeti’nin Araplar’a ve bu dîni benimseyen di¤er toplumlara yeni bir toplum ve yaflam modeli sundu¤u, 2. Bu yaflam modelinin halîfelikle bafllay›p saltanatla devam eden devlet örgütlenmelerinde ve devletin çeflitli ifllerini yürütmek üzere oluflturulan kurumlarda köklefltirilmesine çal›fl›ld›¤›, 3. ‹slâm ile gelen de¤erlerin bilgiyi ve onun edinilmesini belirleyen esaslar›, yani bilgi sorununa yaklafl›mlar› derinden etkiledi¤ini ve bu etkinin tarihçili¤e de yans›d›¤› söylenebilir. 14. yüzy›lda ‹slâm Medeniyeti’nin Kuzey Afrika’daki durumunun ‹bn Haldûn üzerindeki etkisini saptamak. ‹bn Haldûn’un do¤du¤u ve yetiflti¤i dönemde Endülüs ve Kuzey Afrika’da siyâsî ve medenî yaflam ile ilim ve düflünce faaliyetleri gerileme aflamas›ndad›r. Hodgson’a göre; 1259’daki Mo¤ol fetihlerinden sonra ‹slâm toplumlar› içinde çok küçük bir kültürel yenilenmenin gerçekleflebildi¤i bir duraklama-gerileme, hatta çöküfl döneminden söz edilebilir. Hitti’ye göre, 14. yüzy›lda Kuzey Afrika parçalanm›fl bir görünüm sergilemektedir: M›s›r’da Memlûk Sultanl›¤›, ‹frikiye’de (Tunus) Hafso¤ullar›, Orta Ma¤rib’de (Cezayir) Abdülvado¤ullar› ve Bat›/uzak Ma¤rib’de (Fas) Merînîler egemenli¤ini sürdürmektedir, fakat bu devletler gerek kendi içlerinde gerekse birbirleriyle sürekli çat›flmaktan y›pranm›fllard›r. Chapra, ‹slâm Medeniyeti’nin 14. yüzy›lda gerileme sürecinde oldu¤unu, bunu yaln›zca Abbâsî Halîfeli¤i’nin Mo¤ol sald›r›lar› sonras›nda son bulmas›yla de¤il, Haçl› sald›r›lar› (1095-1396) ve ‹bn Haldûn’un ilk gençlik döneminde Kuzey Afrika dahil genifl bir co¤rafyay› etkileyen veba salg›n› gibi etkenlerle de aç›klama olana¤› bulundu¤unu; tüm bu geliflmelerin, baflka baz› tarih olaylar›yla birleflti¤inde, ‹slâm dünyas›n›n merkezî bölgelerinin zay›flamas›na yol açt›¤›n› söylemektedir.

N A M A Ç

3

‹bn Haldûn’un yaflam› ve yap›tlar›n› hat›rlamak ve s›ralamak. ‹bn Haldûn, Et-Tâ’rîf’ te kökeninin Hadramut’taki (Yemen) Arap kabile reislerinden ve Peygamber’in sahâbesinden Vâîl bin Hucr’a kadar uzanan bir aileye dayand›¤›n› anlatm›flt›r. ‹bn Haldûn’un köklerinin dayand›¤› aile, devlet ifllerinde yer alm›fl, tan›nan ve içinde ço¤unlukla iyi e¤itimli insanlara rastlanan bir ailedir. ‹bn Haldûn’u Mukaddime gibi özgün çözümlemeler içeren bir yap›t› yazmaya yönelten bilgi ve deneyim birikimi, yaln›zca e¤itim sayesinde oluflmam›flt›r. ‹bn Haldûn, yaklafl›k 20 yafl›ndan 45 yafl›na, 4 y›ll›k bir aradan sonra da, 49 yafl›ndan 74 yafl›nayani ölümüne dek siyasetin ve bürokrasinin çeflitli kademelerinde görev yapm›fl, önemli deneyimler kazanma ve ayr›nt›l› gözlem yapma olana¤› bulmufltur. Bilinen ilk yap›t› Fahreddin Râzî’nin El-Muhassal Fî ‹lmi’l-Kelâm yap›t›n›n aç›klamal› bir özeti niteli¤indeki Lubâbu’l-Muhassal Fî Usulü’d-Dîn olan ‹bn Haldûn’un Mukaddime, Kitâbu’l-‹ber, EtTâ’rîf ve fiifâu’s-Sâîl d›fl›ndaki yap›tlar› günümüze ulaflmam›flt›r. Fakat Lisânuddîn ‹bnü’l-Hatîb’in El-‹hâtâ Fî Ahbar-i G›rnâta adl› yap›t›nda, sözü geçen yap›tlar› d›fl›nda ‹bn Haldûn’un ‹bn Rüfld’ün yap›tlar›n› özetleyen yaz›lar›, mant›k hakk›nda baz› notlar›, hesap üzerine bir kitab›, Lisânuddîn ‹bnü’l-Hatîb’in F›k›h Usulü hakk›nda yazd›¤› bir manzum yap›t›n yorumu ve Kasîde-i Bürde üzerine bir yorumu bulundu¤undan söz edilmektedir.

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

N A M A Ç

4

Mukaddime’nin içeri¤ini özetlemek. Mukaddime’nin Girifl’inde tarih ilmine iliflkin de¤erlendirmelerini ortaya koyarak ifle bafllayan ‹bn Haldûn, Birinci Kitap’a da, dünyadaki umrân›n do¤as›, ona iliflkin olan bedevîlik (göçebe ya da yerleflik ayr›m› yap›lmaks›z›n, k›rdaki, arazideki yaflam), hadarîlik (kentlerdeki yerleflik yaflam), tagallüb (savaflta zafer elde ederek egemenlik kurma), kazanç, geçim, ilimler, sanatlar vb. konular› ve bunlara iliflkin nedenleri genel bir aç›dan ele alarak bafllam›flt›r. Daha sonra bu genel içeri¤i alt› bölüme ay›rarak-yak›flt›rma uygunsa-”ansiklopedik” detaylar›yla ele alm›fl ve tart›flmaya açm›flt›r. ‹lk bölüm genel çerçeve ile insana ait medeniyetin, bu medeniyetin s›n›flar›n›n ve dünya üzerinde kaplad›¤› yerlerin ne kadar oldu¤unun anlat›lmas›ndan oluflmufltur. ‹kinci bölümde, k›rsal-yani göçebelik ya da yerlefliklik fark› gözetilmeksizin, geçimlerini tar›mdan, hayvanc›l›ktan, ilkel biçimlerde sa¤layan ve flehirde de¤il, arazide yaflayan-topluluklar›n medeniyetleri (‹bn Haldûn’un ifadesiyle ‘bedevî umrân’), kabileler ve ilkel ya da ‘vahflî’ topluluklar gibi konular ele al›nm›flt›r. Üçüncü bölüm, devletleri, hanedanl›klar›, hilâfeti, yönetimi ve devlet örgütlenmesindeki aflamalar› ve çeflitli konumlar› konu alm›flt›r. Dördüncü bölüm, ‹bn Haldûn’un flehirlerdeki topluluklar›n medeniyetleri-yani ‘hadarî umrân’, memleketler ve flehirler üzerine görüfllerini içermektedir. Beflinci Bölüm ilimler, sanatlar, geçim, kazanç ve kazanç yollar› üzerine bir tart›flmadan oluflmufltur. Son olarak alt›nc› bölüm, ilimleri, ilimlerin elde edilmesini ve ö¤renilmesini konu alm›flt›r.

N A M A Ç

5

73

‹bn Haldûn’un tarih felsefesine katk›s›n› Mukaddime adl› yap›t› temelinde de¤erlendirmek. Baz› yorumlara göre tarihçi, baflka baz› yorumlara göre medeniyet-kültür tarihçisi ya da tarih kuramc›s› ve sosyolog ya da ekonomist, kamu hukukçusu, siyaset düflünürü olarak ele al›nan ‹bn Haldûn’un düflüncesi bir bütün olarak incelendi¤inde, sisteminin ak›lc›l›¤› ve gerçekçili¤i nedenleriyle bu farkl› ve çeflitli yorumlar›n tamamen haks›z ve temelsiz olmad›¤› düflünülebilir. ‹bn Haldûn’un Mukaddime’de serimledi¤i düflüncelerini sözü edilen disiplinlerin salt birinin ya da bir kaç›n›n bak›fl aç›s› ile s›n›rlamak, hem bu düflünüre haks›zl›kt›r, hem de Mukaddime’yi bütünlü¤ünden koparmak tuza¤›na düflürür. Tüm bunlardan öte, ‹bn Haldûn’u tarih felsefesi aç›s›ndan de¤erlendirmemize olanak tan›yan umran ilmi, sergiledi¤i özellikleriyle günümüzde sosyolojinin, ekonominin, siyaset kuram›n›n, hatta kültürel antropolojinin kapsam›na girecek konular›, genel bir çerçeveyle ve tarihteki olaylar›n neden-sonuç iliflkileri biçiminde kavranmas›na yard›mc› olaca¤› kadar›yla ele alm›flt›r. Ayr›ca bu ilim, bilgi veren bir disiplin olarak tarihin çerçevesini çizmeye, tarih yaz›c›lar› için sa¤l›kl› ve güvenilir bilgileri kayda geçirmeyi sa¤layacak bir yöntem belirlemeye de yarayan bir meta-ilimdir. Öyleyse umran ilmi, bir bilgi alan› olarak tarihin epistemolojisi, bir varl›k alan› olarak tarihin ontolojisidir; çünkü bu ilim, insan ve toplumu genelli¤inde kavramay› amaçlayan bir ilim olarak, en genel ve en temel olan›n kuram›yla ilgilenen felsefe içerisinde temellendirilebilir. ‹flte umran ilmi sayesinde hikmet ilimlerinden say›lmay› hak eden tarihin felsefî yönü tam da buradad›r. ‹bn Haldûn’un, ilkelerini oluflturdu¤unu söyledi¤i bu ilimle, hem “geçmiflte olan olaylar›n bütünü”-ya da res gestae, hem de “geçmiflte yaflanm›fl olaylar›n anlat›m›”yani historia rerum gestarum anlam›ndaki tarihe katk›da bulundu¤u ileri sürülebilir.

74

Tarih Felsefesi-I

Kendimizi S›nayal›m 1. Gramer, retorik ve mant›ktan oluflan bilgi alanlar› grubu için Ortaça¤ H›ristiyan dünyas›nda afla¤›daki terimlerden hangisi kullan›lm›flt›r? a. Theologia b. Septem artes liberales c. Trivium d. Magister e. Quadrivium

6. ‹bn Haldûn’un kendi yaflam›n› ve deneyimlerini anlatt›¤› yap›t› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mukaddime b. Et-Tâ’rîf bî-‹bn Haldûn ve R›hletûhu Garban ve fiarkan c. Kitâbu’l-‹ber d. fiifâu’s-Sâîl e. Lubâbu’l-Muhassal Fî Usulü’d-Dîn

2. Matematik, mant›k, do¤a bilimleri ve felsefeyi kapsad›¤›n› düflündü¤ü aklî ilimleri hakikate ulaflt›rmakta yetersiz kald›klar› gerekçesiyle elefltiren ‹slâm düflünürü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Fârâbî b. ‹bn Sînâ c. Hârezmî d. ‹bn Rüfld e. Gazâlî

7. ‹bn Haldûn, geçimlerini tar›mdan, hayvanc›l›ktan, ilkel biçimlerde sa¤layan ve aç›k arazide yaflayan topluluklar›n medeniyetlerine afla¤›daki terimlerden hangisiyle göndermede bulunur? a. Bedevî umran b. Asabiyet c. Hadarî umran d. Mülk e. Tagallüb

3. Afla¤›dakilerden hangisi, ‹bnü’l-Esir’e göre, tarihin dünyadaki yararlar›ndan biri de¤ildir? a. Hükümdarlar›n toplumu yönetme biçimlerini gözden geçirmelerini sa¤lamas› b. ‹nsan› âhiretin mutluluk evine girmeye yöneltmesi c. Ölümsüzlü¤ü seven insan› geçmiflin olaylar›yla tan›flt›rmas› d. Hükümdarlar›n geçmiflten ders almalar›n› sa¤lamas› e. ‹nsanlar› iyiyi benimseyip kötüyü reddetme konumuna getirmesi

8. ‹bn Haldûn’un asabiyet kavram›n› “insan toplumunun temel ba¤› ve tarihin itici gücü” biçiminde yorumlayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rosenthal b. Von Kremer c. Ülken d. Arslan e. Gabrieli

4. 14. yüzy›lda Kuzey Afrika’n›n parçalanm›fl bir siyasi görünümü oldu¤unu vurgulayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hitti b. De Boer c. Hodgson d. Chapra e. Ülken 5. Afla¤›dakilerden hangisi, ‹bn Haldûn’un günümüze ulaflabilmifl yap›tlar›ndan biri de¤ildir? a. Mukaddime b. Kitâbu’l-‹ber c. Lubâbu’l-Muhassal Fî Usulü’d-Dîn d. Kasîde-i Bürde üzerine yorumu e. fiifâu’s-Sâîl

9. Mukaddime’nin üçüncü bölümü için afla¤›daki nitelemelerden hangisi uygundur? a. ‹bn Haldûn’un tarih epistemolojisi b. ‹bn Haldûn’un tarih ontolojisi c. ‹bn Haldûn’un siyaset felsefesi d. ‹bn Haldûn’un hukuk felsefesi e. ‹bn Haldûn’un kent toplumu kuram› 10. Mukaddime de¤erlendirmelerinde bütüncül bir yaklafl›m sergilenmedi¤ini ve bu durumun ‹bn Haldûn düflüncesini de¤erlendirmede ciddi sorunlara yol açt›¤›n› savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ülken b. F›nd›ko¤lu c. Arslan d. Hassan e. Uluda¤

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

75

Okuma Parças› ...I. R›zk ve kesbin hakikatine, bunlar›n aç›klanmas›na ve kesbin, insan eme¤inin k›ymetinden ibaret oldu¤una dair Bilmek gerekir ki insan, hayat›ndaki bütün hal ve tav›rlar›nda (do¤ma ve) yetiflme ça¤›ndan erginlik ça¤›na ve ihtiyarl›¤a kadar kendisi için g›da ve nafaka olacak fleylere tabiat› icab› ihtiyaç duyar. “Ve Allah zengindir, siz ise fakirsiniz” (Muhammed 47/38, O’ndan baflka her fley fakr ve ihtiyaç içindedir). fian› yüce olan Allah, âlemde var olan fleylerin tümünü insan için yaratm›fl ve bunlar›, bir çok âyetlerde insan için minnet vesilesi yapm›flt›r... ‹nsan, elini (ve gücünü) Allah’›n onu istihlaf etmesi sebebiyle âleme ve orada bulunan fleylerin üzerine yaym›flt›r (ve onlar üzerinde hakimiyet kurmufltur). Bütün insanlar›n elleri (var olan fleyleri elde etmek için yeryüzüne ve oradaki eflyaya) yay›lm›flt›r. Bu hususta bütün insanlar müflterektir (Bütün beflerî kuvvet ve imkânlar ayn› durumdad›r). Belli bir kiflinin eli (ve mülkiyeti) alt›na giren bir fley art›k di¤erinin eline geçmez, onu ancak bir bedel karfl›l›¤› elde edebilir. ‹mdi kendine hâkim olmak durumuna gelen ve (küçüklükten ileri gelen) zay›fl›k safhas›n› geçen bir kimse, kazanç, (kâr ve fayda) elde etmek için çabalar. Maksad› ise, Allah’›n kendisine ihsan etti¤i mallar› (Talâk, 65/7), bunlar›n bedellerini ödeyerek mutad ve zarurî ihtiyaçlar›n› temin etmek için harcar. Yüce Allah, “Allah indinde r›zk talep ediniz” (Ankebut, 29/17) buyurmufltur. (Kazanç peflinde olan) bir kimse için, bu durum, çaba harcamadan da elverebilir. Meselâ ekin için ya¤mur ve benzeri hallerde bu durum vard›r (Emek harcamadan tarla sulanm›fl ve bol mahsul al›nm›fl olabilir). Fakat bu durum sadece belli (ve s›n›rl›) olarak bahiskonusu olur. ‹lerde görülece¤i gibi bu durum (ve tabii imkânlar)la birlikte insan›n mutlaka çaba harcamas› icab eder. ‹mdi bahiskonusu kazançlar, flayet zaruret ve ihtiyaç kadar olursa, buna “meafl” (maiflet, geçim) denir. Bu miktardan fazla olursa, o vakit de “servet ve sermaye” (müterakim mal) ad›n› al›r. Sonra sözkonusu hâs›lan›n ve biriktirilmifl mal›n menfaati flayet insana ait olup ç›karlar›nda ve ihtiyaçlar›nda harcamak suretiyle bunun semeresi onun için husule gelirse, buna; “r›zk” (nasip, k›smet, sustenance) ad› verilir. Haz. Peygamber (s.a.), “Mal›ndan sana ait olan sadece yiyip de tüketti¤in, giyip de eskitti¤in ve tasadduk edip de (ahirete) gönderdi¤indir”, buyurmufllard›r (Müslim, Zühd 3, Tirmizî, Zühd 31, Nesaî, Vesayâ 1). O halde r›zk, fiilen kullan›lan, faydalan›lan ve istihlâk edilen mald›r. fiayet bir insan (sözkonusu kazan›lm›fl ve biriktirilmifl maldan), kendisiyle ilgili maslahatlar›n ve ihtiyaçlar›n

hiç birinde faydalanmazsa bu durumda sahibine nazaran bu mala “r›zk” ismi verilemez. ‹nsan›n çabas› ve gücü ile mülkiyetine sahip oldu¤u (ama fiilen istifade etmedi¤i) mal “kesb” (kazanç, profit) ad›n› al›r. Buna misâl mirast›r. Ölene nisbetle mirasa “kesb” simi verilir ama “r›zk” ad› verilemez. Çünkü ölen (muris) bundan (fiilen) faydalanmam›flt›r, faydalanmalar› halinde, varislere nazaran o mala “r›zk” ad› verilir... Kaynak: ‹bn Haldûn, Mukaddime (2. cilt), çev. Süleyman Uluda¤, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar› (4. Bask›), 2005, s. 693-694.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c

2. e

3. b

4. a

5. d

6. b

7. a

8. e

9. c

10. d

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Ortaça¤ ‹slâm Medeniyeti’nin ve Düflüncesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Ortaça¤ ‹slâm Medeniyeti’nin ve Düflüncesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Ortaça¤ ‹slâm Medeniyeti’nin ve Düflüncesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹bn Haldûn’un Yaflad›¤› Dönemde ‹slâm Medeniyetinin Durumu ve ‹bn Haldûn’un Yaflam›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹bn Haldûn’un Yaflad›¤› Dönemde ‹slâm Medeniyetinin Durumu ve ‹bn Haldûn’un Yaflam›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹bn Haldûn’un Yaflad›¤› Dönemde ‹slâm Medeniyetinin Durumu ve ‹bn Haldûn’un Yaflam›” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mukaddime’nin ‹çeri¤i: ‹bn Haldûn’un Tarih Felsefesi” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mukaddime’nin ‹çeri¤i: ‹bn Haldûn’un Tarih Felsefesi” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mukaddime’nin ‹çeri¤i: ‹bn Haldûn’un Tarih Felsefesi” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mukaddime’nin ‹çeri¤i: ‹bn Haldûn’un Tarih Felsefesi” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz.

76

Tarih Felsefesi-I

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 H›ristiyanl›k ve ‹slâm dinleri, egemen olduklar› co¤rafyalarda önemli dönüflümlere yol açm›flt›r. Ne var ki, tarih bilinci ve tarihlilik, tek bir yaratana ve tek bir peygambere inanma, k›yâmet günü ve tüm insanlar›n eylemlerinden dolay› yarg›lanmas› gibi pek çok ortak paydaya sahip olan bu iki dinden H›ristiyanl›k, Avrupa’da Antikça¤ Yunan dünyas›ndan gelen düflünce birikiminin tektiplefltirildi¤i, düflüncedeki dinamizmin ve çeflitlili¤in adeta “donduruldu¤u” bir “Karanl›k Ça¤”a yol açarken, ‹slâm, özellikle 8. yüzy›lda siyasi ve ekonomik etki alan›n› geniflletmesine paralel olarak, yay›ld›¤› bölgelerde çeviri, araflt›rma ve yaz› etkinliklerinin ço¤ald›¤› ve çeflitlendi¤i bir kültür ve medeniyetin oluflmas›na yol açm›flt›r. Ne var ki, bu savlar, ne kadar yayg›n olurlarsa olsunlar, felsefe tarihi aç›s›ndan birer “klifle” olmaktan öteye de geçmezler. Çünkü Ortaça¤, özellikle tarihsel zaman, tarih bilinci ve tarihlili¤in önemi gibi konularda, Avrupa kültüründe yeni aray›fllar›n bafllad›¤› bir dönemdir ve ‹bn Haldûn’dan yaklafl›k 900 y›l önce, ilk tarih felsefesi denemesi, bir H›ristiyan düflünür olan Augustinus taraf›ndan yap›lm›flt›r. H›ristiyan Ortaça¤›n›n özgün hiçbir fley ortaya koyamad›¤›n› ileri sürmek, ilk üniversitelerin Ortaça¤’da Avrupa’da aç›ld›¤›n›, bilgi alanlar› ayr›m›nda dine hizmet etmesi amac›yla da olsa H›ristiyanlar›n felsefeye önemli bir yer verdi¤ini ve etkileri Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’ne kadar uzanan çizgisel zaman, tarihte ilerleme gibi düflüncelerin temellerinin Ortaça¤’da at›ld›¤›n› görmezden gelmeyi gerektirir-ki bu da felsefece düflünme aç›s›ndan hiç de uygun ve verimli de¤ildir. Ayr›ca, Ortaça¤’›n tamam›n›n ‹slâm Medeniyeti için bir ilerleme, bir “alt›n ça¤” oldu¤unu ileri sürmek de güçtür. Özellikle 13. yüzy›ldan sonra, ‹slâm Medeniyeti’nin daha içine kapal› bir yap›ya büründü¤ü ve düflünce alan›ndaki çeflitlili¤ini ve zenginli¤ini kaybetti¤i yönlü düflünceler hâlâ yayg›n kabul görmektedir. Oysa ayn› yüzy›llarda, öncelikle sanat alan›nda ‹talya’da aray›fllar bafllam›fl, 14., 15. ve 16. yüzy›llarda co¤rafi kefliflerin, farkl› ticaret yollar›yla zenginleflmenin, bilimsel bulufllar›n ve Kilise boyunduru¤undan bunalm›fll›¤›n etkisiyle, Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketleriyle bafllayan ciddi dönüflümler meydana gelmifltir.

S›ra Sizde 2 ‹slâm Medeniyeti’nin 14. yüzy›ldaki genel görünümü, ünitenin ilgili bölümü tekrar okundu¤unda da görülece¤i üzere, pek iç aç›c› de¤ildir. ‹bn Haldûn, birbirleriyle sürekli çat›flmalara giren afliret-kabileye dayal› flehir devletlerinin siyaset gündeminin merkezine oturdu¤u bir dönemde dünyaya gözlerini açm›fl bir düflünür olarak, yaflad›¤› co¤rafyadan ‹slâm Medeniyeti’nin bütününe bir genelleme yapm›fl, adaletin yoksunlu¤u kayg›s›n› derinden duymufltur. Bu kayg›lar›, onu, ideal bir yönetim aray›fl› üzerindeki düflüncelerini yazmaya itmifltir. Mukaddime’nin üçüncü bölümünün neredeyse tamam› devlet yönetimi ve bürokrasiyle ilgili konulara ayr›lm›flken, ‹bn Haldûn’un halîfelik ve saltanat (monarfli) d›fl›ndaki yönetim biçimlerine de¤inme gere¤i bile duymad›¤›n› saptamak mümkündür. Platon da ‹bn Haldûn gibi, bozulman›n etkilerinin Atina’y› sarmaya bafllad›¤› bir dönemde yetiflmifl ve çok de¤er verdi¤i hocas› Sokrates’in haks›z yere idam edilmesine seyirci kalmak zorunda kalm›fl bir düflünür olarak, toplumundaki kötüye gidifli de¤ifltirmenin çarelerini aram›flt›r. Bu bak›mdan, her iki düflünürün de devletteki bozulmalardan kayg› duyduklar›n› ve bozulmalar›n önüne geçecek ideal bir devlet yönetimi için kafa yorduklar›n›, yani Platon ile ‹bn Haldûn aras›nda kurulabilecek bir iliflkinin öncelikle siyaset felsefesi alan›nda kurulabilece¤ini söyleyebiliriz. Fakat flunu da göz önünde tutmakta yarar vard›r ki, Platon’un kayg›lar›, kendisini metafizikten epistemolojiye, eti¤e, siyaset felsefesine ve hatta esteti¤e kadar uzanan konular› kapsayan büyük bir felsefe sistemine do¤ru yöneltirken, ‹bn Haldûn, daha çok gözlenebilen ve deneyime aç›k olan›n, en çok da insan›n yap›p etmelerinin alan› olan tarihin bilgisine yönelmifl, dolay›s›yla Mukaddime’deki siyaset ve tarih felsefesini, toplumu ve medeniyeti temel alarak ortaya ç›karm›flt›r. S›ra Sizde 3 ‹bn Haldûn’un Mukaddime’de gelifltirdi¤i umran kuram›n› Kitâbu’l-‹ber’deki tarih yaz›m›na uygulamad›¤› elefltirilerinin hakl› olup olmad›¤› konusunda kesin bir yarg›ya varmak güçtür; çünkü dünyadaki klasik eserler aras›nda, Kitâbu’l-‹ber’in dört ciltlik ikinci kitab›n›n Arapça d›fl›nda baflka bir dile çevirisi bulunmamaktad›r. Kitâbu’l-‹ber’in Berberîler’in ve Zenâte kabilesinin tarihinin anlat›ld›¤› iki ciltlik üçüncü kitab› ise, özetlenmifl bir biçimde ‹spanyolca’ya, tam metin olarak da Frans›z-

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

ca’ya çevrilmifltir (Baron W.M. De Slane taraf›ndan 18521856 y›llar› aras›nda Histoires des Berberes bafll›¤›yla) ve bu diller d›fl›nda baflka bir dile çevirisi bulunmamaktad›r. ‹bn Haldûn’un Mukaddime’de gelifltirdi¤i umran kuram›n› Kitâbu’l-‹ber’deki tarih yaz›m›na uygulamad›¤› elefltirisinde bulunanlar, Kitâbu’l-‹ber’in Mukaddime kadar ilgi görmemifl olmas›n› kendi savlar›na gerekçe olarak gösterebilmekte olsalar da böyle bir sav› ileri sürmek daha fazla tarihsel veri gerektirir. Her fleyden önce, böyle bir tart›flman›n ortaya ç›kmas› bile, Kitâbu’l-‹ber’in de Mukaddime gibi çeflitli dünya dillerine çevrilmesinin ve bu kitap üzerinde akademik incelemeler yap›lmas›n›n ne kadar önemli oldu¤unu göstermektedir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Arslan, A. (2002). ‹bn-i Haldûn, Ankara: Vadi. Baalbaki, M. ve Dr. R. Baalbaki (derl.) (1996). Al-Mawrid Al-Waseet: Concise Dictionary, Beyrut: DarEl ‹lm Lilmalayin. Batsieva, S.M. (1977). “‹bn Haldûn’un Tarihsel-Felsefî Ö¤retisinin Toplumsal Temelleri”, ‹bn Haldûn: Mukaddime I içinde, çev. Turan Dursun, Ankara: Onur. B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi III: Tarih Felsefesinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh. Black, A. (2001). The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present, Edinburgh: Edinburgh University Press. Chapra, M. U. (2006). “‹bn Haldûn’un Geliflme Teorisi Günümüz ‹slâm Dünyas›n›n Düflük Performans›n› ‹zahta Yard›mc› Olur mu?”, ‹ng. çev. Tahsin Özcan, ‹slâm Araflt›rmalar› Dergisi 16 (‹bn Haldûn Özel Say›s› II), ‹stanbul: ‹SAM, s. 205-243. De Boer, T.J. (2004). ‹slâm’da Felsefe Tarihi, çev. Yaflar Kutluay, ‹stanbul: Anka (4. Bask›). Dhaouadi, M. (1997). New Explorations Into The Making Of Ibn Khaldun’s Umran Mind, Kuala Lumpur: E.S. Noordeen. Ebû Zehrâ, M. (1993). ‹slâm’da ‹tikadi-Siyâsî ve F›khî Mezhepler Tarihi, çev. S›b¤atullah Kaya, ‹stanbul: fiura. El-Belâzurî (2002). Fütûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara: Kültür Bakanl›¤›. El-Hârezmî (1895). Mefâtihu’l-Ulûm, çev. ve yay.haz. G. Van Vloten, Leiden: E.J. Brill.

77

El-Hârezmî (1989). Mefâtihu’l-Ulûm, yay. haz. ‹brahim El-Ebyari, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî. El-Mes’ûdî (2004). Mürûcu’z-Zeheb (Alt›n Bozk›rlar), Arapça’dan çev. D. Ahsen Batur, ‹stanbul: Selenge Yay. Enan, M. A. (1984). Ibn Khaldun: His Life And Work, yay. haz. Nusret Ali Nasri, Yeni Delhi: Prince Offset. Falay, N. (1978). ‹bni Haldûn’un ‹ktisâdî Görüflleri, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi. Fârâbî (1980). Es-Siyaset ul-Medeniyye veya Mebâdîu’l-Mevcûdât, çev. M. Rami Ayas-Mehmet Ayd›nAbdülkadir fiener, ‹stanbul: Kültür Bakanl›¤›. Fârâbî (1986). ‹limlerin Say›m› (‹hsâu’l-Ulûm), çev. Ahmet Atefl, ‹stanbul: M.E.B.. Fârâbî (1997). ‹deal Devlet (El-Medinetü’l-Fâz›la), çev. Ahmet Arslan, Ankara: Vadi. Fârâbî (2003). “Felsefe Ö¤reniminden Önce Bilinmesi Gereken Konular”, ‹slâm Filozoflar›ndan Felsefe Metinleri içinde, çev. ve derl. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. Fârâbî (2003a). “Medînetü’l-Fâz›lâ”, ‹slâm Filozoflar›ndan Felsefe Metinleri içinde, çev. ve derl. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. Fârâbî (2003b). “Felsefenin Temel Meseleleri”, ‹slâm Filozoflar›ndan Felsefe Metinleri içinde, çev. ve derl. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. Fayda, M. (2002). “El-Belâzurî’nin Hayat› ve Yap›tlar›”, Fütûhu’l-Büldân içinde, çev. Mustafa Fayda, Ankara: Kültür Bakanl›¤›, s. xi-xxvii. F›nd›ko¤lu, Z. F. ve H. Z. Ülken (1940). ‹bn Haldûn, ‹stanbul: Kanaat. Fischel, W. J. (1951). “Ibn Khaldûn’s Activities In Mamlûk Egypt (1382-1406)”, Semitic and Oriental Studies Presented to William Popper, Berkeley: University of California Press, s. 103-124. Fischel, W. J. (1952). Ibn Khaldûn and Tamerlane, Berkeley and Los Angeles: University of California Press. Gabrieli, F. (1960). “Asabiyya”, Encyclopedia of Islam I, derl. H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, J. Schacht, Leiden: E.J. Brill, s. 681. Gazzâlî (1937). El Mustasfâ Fî Usûl-i ‹lm, Beyrut (yay›nevi bilinmemektedir). Gazzâlî (2003). “Dalâletten Kurtulufl”, ‹slâm Filozoflar›ndan Felsefe Metinleri içinde, çev. ve derl. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. Gazzâlî (2004). Devlet Baflkan›na Ö¤ütler (Özgün Ad›: El-Tibru’l-Mesbûk Fî Nasihâtu’l-Mülûk), çev. Osman Arpaçukuru, ‹stanbul: ‹lke.

78

Tarih Felsefesi-I

Gibb, H. A. R. (1933). “The Islamic Background of Ibn Khaldun’s Political Theory”, Bulletin of the School of Oriental Studies VII, London (yay›nevi belirtilmemifl), s. 23-31. Görgün, T. (2006). “‹bn Haldûn’un Toplum Metafizi¤inin Güncelli¤i ve Günümüzde Toplum Araflt›rmalar› Aç›s›ndan Önemi”, ‹slâm Araflt›rmalar› Dergisi 16 (‹bn Haldûn Özel Say›s› II), ‹stanbul: ‹SAM, s. 169-204. Grünebaum, G. E. von (1953). Medieval Islam: A Study In Cultural Orientation, Chicago: The University of Chicago Press (2nd Edition). Gutas, D. (1999). “Ibn Khaldun”, Cambridge Dictionary of Philosophy, (2. Bask›), derl. Robert Audi, Londra: Cambridge University Press. Hassan, Ü. (1998). ‹bn Haldûn’un Metodu ve Siyaset Teorisi, ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm (2. Bask›). Hitti, P. K. (1980). Siyasal ve Kültürel ‹slâm Tarihi IIV, çev. Salih Tu¤, ‹stanbul: Bo¤aziçi. Hizmetli, S. (1999). ‹slâm Tarihi: ‹lk Dönem, Ankara: Ankara Okulu. Hodgson, M. G. S. (1993). ‹slâm’›n Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih I: ‹slâm’›n Klasik Ça¤›, çev. ‹zzet Akyol, Senai Demirci vd., ‹stanbul: ‹z. Hodgson, M. G. S. (1993a). ‹slâm’›n Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih II: Orta Dönemlerde ‹slâm’›n Yay›l›fl›, çev. Alp Eker, Mutlu Bozkurt vd., ‹stanbul: ‹z. Horovitz, J. C. (2002). ‹slâmî Tarihçili¤in Do¤uflu, çev. Ramazan Alt›nay-Ramazan Özmen, Ankara: Ankara Okulu. Humphreys, R. S. (2004). ‹slâm Tarih Metodolojisi, çev. Murtaza Bedir-Fuat Ayd›n, ‹stanbul: Litera. Ibn Khaldûn (1869). Histoire des Berberes, çev. W.M. De Slane, Paris: Geuthner (4 cilt). ‹bn Haldûn (1954). Mukaddime I-III, çev. Zâkir Kâdirî Ugan, Ankara: MEB. Ibn Khaldûn (1958). The Muqaddimah I-III, çev. Franz Rosenthal, New York: Routledge&Kegan Paul. [Metin içinde: MR-I, MR-II ve MR-III] ‹bn Haldûn (1977). Mukaddime I, çev. Turan Dursun, Ankara: Onur Yay. ‹bn Haldûn (1996). Tarikh-i Ibn Khaldûn, yay. haz. Halil fiehhadeh-Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dâr-el Fikr (7 cilt ve Fihrist). ‹bn Haldûn (1998). Tasavvufun Mâhiyeti: fiifâu’s-Sâîl, haz›rlayan: Süleyman Uluda¤, ‹stanbul: Dergâh (3. Bask›)

‹bn Haldûn (2004). Bilim ile Siyaset Aras›nda Hat›ralar (Et-Tâ’rîf bî-‹bn Haldûn ve R›hletuhu Garben ve fiarken), çev. Vecdi Akyüz, ‹stanbul: Dergâh. ‹bn Haldûn (2005). Mukaddime I-II, çev. Süleyman Uluda¤, ‹stanbul: Dergâh Yay. (4. Bask›) [Metin içinde: MU-I ve MU-II] ‹bn Kesîr (1994). El Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük ‹slâm Tarihi) I-III, çev. Mehmet Keskin, ‹stanbul: Ça¤r›. ‹bn Sînâ (1867). Risâle Fî Aksâm el-Hikme, (yay›nlayan belirtilmemifl), ‹stanbul: Matbaatu’l-Cevâib. ‹bn Sînâ (2003). “Ruh Kasidesi”, ‹slâm Filozoflar›ndan Felsefe Metinleri içinde, çev. ve derl. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. ‹bnü’l-Esîr (1985). El-Kâmil fi’t-Târih I, çev. Beflir Eryaysoy, Ahmet A¤›rakça vd., ‹stanbul: Bahar. Izutsu, T. (1975). Kur’ân’da Allah ve ‹nsan, çev. Süleyman Atefl, Ankara: Ankara Üniversitesi ‹lâhiyat Fakültesi. ‹hvânü’s-Safâ (2003). “Risâleler”, ‹slâm Filozoflar›ndan Felsefe Metinleri içinde, çev. ve derl. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. Karl›¤a, B. (2004). ‹slâm Düflüncesi’nin Bat› Düflüncesi’ne Etkileri, ‹stanbul: Litera. Kayap›nar, A. (2006). “‹bn Haldûn’un Asabiyet Kavram›: Siyaset Teorisinde Yeni Bir Aç›l›m”, ‹slâm Araflt›rmalar› Dergisi 15 (‹bn Haldûn Özel Say›s› I), ‹stanbul: ‹SAM, s. 83-114. Kindî (2002). Felsefî Risâleler, çev. Mahmut Kaya, ‹stanbul: Klasik. Kutluer, ‹. (2000). “‹lim”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi XII, ‹stanbul: Türkiye Diyanet Vakf›, s. 109-114. Lacoste, Y. (1993). ‹bn Haldûn: Üçüncü Dünyan›n Geçmifli, Tarih Biliminin Do¤uflu, çev. Mehmet Sert, ‹stanbul: Sosyalist. Lakhassi, A. (1982). The Epistemological Foundations of the Sciences in Ibn Khaldun’s Muqaddimah (yay›nlanmam›fl doktora tezi), Manchester: University of Manchester. Lakhassi, A. (2007). “‹bn Haldûn”, ‹slâm Felsefesi Tarihi I, derl. Oliver Leaman ve Seyyid Hüseyin Nasr, çev. fiamil Öçal-Hasan Tuncay Baflo¤lu, ‹stanbul: Aç›l›m Kitap, s. 413-428. Lawrence, B. B. (1984). Ibn Khaldun and Islamic Ideology, Leiden: E.J. Brill. Mehdî, M. (1964). Ibn Khaldun’s Philosophy of History, Chicago: The University of Chicago Press.

4. Ünite - Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤› ve ‹bn Haldûn

Mehdî, M. (2000a). “‹bn Haldûn I”, Klâsik ‹slâm Filozoflar› ve Düflünceleri içinde, çev. Mustafa Arma¤an, derl. M. Muhammed fierif, ‹stanbul: ‹nsan. Mehdî, M. (2000b). “‹bn Haldûn II”, Klâsik ‹slâm Filozoflar› ve Düflünceleri içinde, çev. Yusuf Ziya Cömert, derl. M. Muhammed fierif, ‹stanbul: ‹nsan. Okumufl, E. (2008). Osmanl›’n›n Gözüyle ‹bn Haldûn, ‹stanbul: ‹z. Özlem, D. (2004). Tarih Feslefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp (8. Bask›). Rabîc, M. M. (1967). The Political Theory of Ibn Khaldûn, Leiden: E.J. Brill. Rosenthal, E. I. J. (1940). “Ibn Khaldûn: A North African Muslim Thinker of the Fourteenth Century”, Bulletin of The John Raylands Library XXIV, Manchester: John Raylands Library, s.1-14. Rosenthal, F. (1958). “Translator’s Introduction”, Muqaddimah I içinde, çev. F. Rosenthal, New York: Routledge&Kegan Paul, s. xxix-cxv. Rosenthal, F. (1989). “The Life and Works of Al-Tabari”, The History of al-Tabari I: From The Creation to the Flood içinde, çev. Franz Rosenthal, ed. Ehsan Yar-Shater, New York: SUNY Press, s. 5-134. Saab, H. (1967). “Ibn Khaldûn”, The Encyclopedia of Philosophy IV, derl. Paul Edwards, New York: Mac Millan, s. 107-209. Simon, R. (2002). “Ibn Khaldun: History As Science And The Patrimonial Empire”, Biblioteca Orientalis Hungarica XLVIII, derl. György Hazai, Budapeflte: Akademia Kiado. Sorokin, P. A. (1972). Bir Bunal›m Ça¤›nda Toplum Felsefeleri, çev. Mete Tunçay, Ankara: Bilgi. fienol, H.F. (2008). “Asabiyet Umran›n Önkoflulu mudur?”, Yeditepe’de Felsefe 7, Editör: saffet Babür, ‹stanbul: Yeditepe Üniversitesi (yay›n no:53), s. 231245. fienol, H.F. (2009). ‹bn Haldûn’da Tarih ve Umran Sorunu (yay›nlanmam›fl doktora tezi), ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dal›.

79

fienol, H.F. (2011). “‹bn Haldûn’da Tarih-Umran ‹liflkisi”, Kutadgubilig 19, Editör: fi. Teoman Dural›, ‹stanbul: Dergâh, s. 431-442. fientürk, R. (2006). “Medeniyetler Sosyolojisi: Neden Çok Medeniyetli Bir Dünya Düzeni ‹çin Yeniden ‹bn Haldûn?”, ‹slâm Araflt›rmalar› Dergisi 16 (‹bn Haldûn Özel Say›s› II), ‹stanbul: ‹SAM, s. 89-122. Tâberî (1965a). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi I, çev. Zakir Kadiri Ugan, Ahmet Temir, 2. Bask›, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay. Tâberî (1965b). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi II, çev. Zakir Kadiri Ugan, Ahmet Temir, 2. Bask›, ‹stanbul: MEB. Tâberî (1989). The History of al-Tabari I: From The Creation to the Flood, çev. Franz Rosenthal, ed. Ehsan Yar-Shater, New York: SUNY Press. Talbî, M. (1971). “‹bn Khaldun”, Encyclopedia of Islam III, derl. H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, J. Schacht, Leiden: E.J. Brill, s. 825-831. Togan, Z. V. (1985). Tarihte Usûl, ‹stanbul: Enderun (4. bask›). Uluda¤, S. (1993). ‹bn Haldûn, Ankara: Türkiye Diyanet Vakf›. Uluda¤, S. (2005). (haz.) “Girifl: ‹bn Haldûn ve Mukaddime”, ‹bn Haldûn: Mukaddime I içinde, çev. Süleyman Uluda¤, ‹stanbul: Dergâh (4. Bask›). Ülken, H. Z. (1998). Eski Yunan’dan Ça¤dafl Düflünceye Do¤ru ‹slâm Felsefesi: Kaynaklar› ve Etkileri, ‹stanbul: Ülken (5. Bask›). Yar-Shater, E. (1989) (derl.) “Foreword”, The History of al-Tabari I: From The Creation to the Flood, New York: SUNY Press. Y›ld›r›m, Y. (1990). ‹bn Haldûn’un Metodu ve Umran Teorisi (yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi), ‹stanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ‹slâm Tarihi Anabilim Dal›. Y›ld›r›m, Y. (1998). ‹bn Haldûn’un Bedâvet Teorisi (yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), ‹stanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ‹slâm Tarihi ve Sanatlar› Anabilim Dal›.

TAR‹H FELSEFES‹-I

5 Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Rönesans’ta ve Yeniça¤ Avrupas›’nda ortaya ç›kan yeni zihniyeti özetleyip aç›klayabilecek, Yeniça¤’da de¤iflen bilgi anlay›fl› ve Antikça¤’dan miras kalan theoria-historia karfl›tl›¤› çerçevesinde tarihin konumunu de¤erlendirebilecek, Macchiavelli, Bodin, Grotius, Bacon, Hobbes gibi düflünürlerin tarihe yaklafl›mlar›n› aç›klayabilecek, Usçulu¤un, Descartes’›n ve Descartesç› tarih yaz›c›l›¤›n›n 17. yüzy›ldaki etkilerini ve bu etkilerin tarihe nas›l yans›d›¤›n› yorumlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Rönesans Usçuluk Hümanizm Epistemoloji

• • • •

Mekanistik Do¤abilimcilik Descartesç›l›k Historia Civilis Historik Bilgi

‹çindekiler

Tarih Felsefesi-I

Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

• RÖNESANS VE YEN‹ÇA⁄ AVRUPASINDA B‹LG‹ VE TAR‹H • 17. YÜZYIL: USÇULUK, DESCARTES VE TAR‹HE BAKIfi

Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar› RÖNESANS VE YEN‹ÇA⁄ AVRUPASINDA B‹LG‹ VE TAR‹H Ortaça¤’da H›ristiyan ve ‹slâm gibi tek tanr›l› dinlerin, egemen olduklar› co¤rafyadaki medeniyetleri nas›l biçimlendirdi¤ini geçti¤imiz iki ünitede gördük. Bu ünitemizde, Ortaça¤’›n H›ristiyan odakl› Avrupa medeniyetinin bu din boyunduru¤undan kurtularak yeni düflünsel ufuklara yelken açt›¤›, bunun sonucu olarak da yepyeni bir medeniyet ve de¤erler sistemi oluflturmaya do¤ru yola ç›kt›¤› büyük dönüflüm sürecinin bir k›sm›n›, tarih felsefesine ve Antikça¤’da temelleri at›l›p yerleflen theoria-historia ayr›m›na-daha do¤rusu karfl›tl›¤›na karfl› tak›n›lan tutumlar› esas alarak tan›maya ve yorumlamaya çal›flaca¤›z. Böyle bir çal›flma için, öncelikle Rönesans dönemindeki kültürün ve genel düflünce yap›s›n›n özellikleriyle ilgili bir hat›rlat›c› özet sunarak ifle bafllayaca¤›z. Bu ba¤lamda, Yeniça¤ Avrupa medeniyetinde Ortaça¤’dan farkl›laflan bilgi anlay›fl›n› ve Rönesans ile sonras›nda tarihe yönelik yaklafl›mlar› da ele alaca¤›z. ‹kinci ve son ad›mda, günümüzde “Modern” olarak nitelenen dönemin bafllang›c› olarak 17. yüzy›la, yani us ça¤›n› ve bu ça¤› karakterize eden baflat düflünür Descartes ve izleyicilerini mercek alt›na alarak, 16. ve 17. yüzy›llarda Avrupa kültürünün ve düflünürlerin genel olarak tarih bilgisine karfl› tutumlar›n› de¤erlendirece¤iz. Felsefe tarihi ve genel tarih derslerinizden de hat›rlayaca¤›n›z üzere, Rönesans’›n aralar›nda köprü kurdu¤u ça¤lardan biri Ortaça¤, di¤eri de Yeniça¤d›r. Her iki ça¤da da kendine özgü bir de¤erler sistemine, bir dünya görüflüne ve bu dünya görüflü ekseninde oluflturulmufl kurumlara rastlamak olanakl›d›r. Rönesans, Ortaça¤ düzeninin çözülerek Yeniça¤’› oluflturacak ilkelerin ve düflünce yap›s›n›n kendini belli etmeye bafllad›¤› bir dönemin ad›d›r (Gökberk 2005, s.161). Kökleri 14. yüzy›la kadar geri götürülebilecek olan Rönesans hareketi, Ortaça¤’›n tek boyutlu dünya anlay›fl›ndan ve bu anlay›fl karfl›s›nda insan›n edilgenli¤inden kurtulma aray›fl› içerisinde pek çok düflünce ak›m›n› bar›nd›ran birkaç yüzy›ll›k bir süreçtir (Özlem 2004, s. 45). Bu sürecin en dikkate de¤er ak›m›ysa hümanizmdir. Hümanizm, insan›n, gitgide de uluslar›n, birey olma, bireysellik kazanma çabalar›n› içeren, temel slogan› “daha çok insan, daha az tanr›” olan bir ak›md›r (Özlem 2004, s. 45-46). Hümanizm ile öne ç›kan bu çabalar›n etkileri, dinde de Reform isteklerinin artmas›na, hatta bu sürecin sonunda Protestanl›k ad› verilen yeni bir H›ristiyan mezhebinin do¤mas›na kadar uzan›r (a.y.).

Rönesans (Renaissance), Frans›zca’da “yeniden do¤ufl” anlam›nda kullan›lan bir sözcüktür. Avrupa’n›n Antikça¤ Yunan kültürünü keflfederek yeniden kendisini infla etmesi sürecinin de ad›d›r.

82 Rönesans ile ilgili dikkati çeken dört ana nokta: 1. Çok seslilik, 2. Bireyselli¤in ön plana ç›kmas›, 3. Araflt›rmac›lar›n ve felsefecilerin kimlikleri ve 4. Ulusal dillerde yap›t yaz›m›n›n bafllamas› olarak say›labilir.

Rönesans’ta insan tekrar evrenin merkezine, hem de bir mikrokosmos olarak yerleflmifl, uluslar da birer birey gibi kendine özgülükleri olan yap›lara kavuflmaya çal›flm›fllard›r.

Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin insan›n denetimini Tanr› yerine do¤aya teslim etmesi anlay›fl›n›n temelleri de Rönesans döneminde at›lm›flt›r.

Rönesans’ta geliflen otoritelerden ba¤›ms›zlaflma talebinin Hümanizm ve Reform hareketleriyle birlikte artmas›n›n etkileri, özgürlü¤ün Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin temel kavramlar› aras›na girmesine kadar uzan›r.

Tarih Felsefesi-I

Rönesans’ta karfl›lafl›lan düflünce sistemleri ve ö¤retiler, ‹lkça¤’›n ve Ortaça¤’›n evren ve hayat görüfllerindeki tüm renkleri tafl›salar da, art›k Ortaça¤’daki gibi tek seslilik de¤il, ‹lkça¤’daki gibi çok seslilik söz konusu olur. Ayr›ca, düflünürler de yap›tlar›nda kifliliklerini, kendisini özgün k›lan unsurlar› aç›kça belirtmeye ve yavafl yavafl yaz› dili olarak Latince yerine kendi ulusal dillerini kullanmaya bafllam›fllard›r (Gökberk 2005, s. 164). Ayr›ca Rönesans’ta felsefeyi yapanlar ve iflleyenler Ortaça¤’daki gibi din adam› de¤il, yazarlar, araflt›rmac›lar, üniversitelerin ö¤rencileri olmufltur (a.y.). Rönesans’ta, kültürün hemen hemen tamam›nda görüldü¤ü gibi, felsefenin de temel yönelifli kendini her türlü otoriteye ba¤l›l›ktan kurtarmak, yaln›zca kendine ve kendi yetilerine dayanmak, k›sacas›, kendini aray›p bulmak olmufltur. Bunun için de dünya ve hayat üzerindeki görüflleri yaln›z deneyimin ve akl›n sa¤lad›¤› do¤rulara dayanarak biçimlendirmeye çal›fl›lm›flt›r. Ortaça¤’›n “bulunmufl, haz›r bilgi paketi” muamelesi yapt›¤› do¤ruluklar, Rönesans’ta insan için “aranmas› ve bulunmas› için u¤runa mücadele verilmesi gereken, sonsuz bir görev” olarak görülmeye bafllanm›flt›r (a.y., s. 163). Rönesans’›n temel parolas› olan otoritelerden ba¤›ms›zlaflma iste¤i, insan›n tekrar evrenin merkezine, hem de bir “küçük evren” (mikrokosmos) olarak yerleflmesine, uluslar›n da birer birey gibi kendine özgülükleri olan yap›ya kavuflma yoluna girmelerine yol açm›flt›r. Bu tav›r, felsefeye de yans›m›fl, felsefe de art›k tek yolla tek amaca yönelmifl bir bilgi türü olmaktan ç›karak, insan düflüncesini meflgul eden her türlü sorunu ele almaya, bu sorunlar› çözmek üzere o zamana kadar bilinen-bilinmeyen yöntemleri kullanmaya giriflmifltir (a.y., s. 166). Rönesans, ayr›ca, Ayd›nlanma ile zirveye ulaflan evrimin sa¤lamlaflt›rd›¤› bir anlay›fl›n, yani Tanr› yerine do¤an›n belirleyici ilke kabul edilmesi zihniyetinin oluflmaya bafllad›¤› dönem olarak da önemlidir. Bu zihniyet, insan›n denetimini-yönetimini Tanr›’dan alarak do¤aya vermeye dayal›d›r (B›çak 2004, s. 58). Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti, Ortaça¤ H›ristiyan Medeniyeti’nin dönüfltürülmesiyle ortaya ç›km›flt›r. Din temelli medeniyetin sundu¤u kavramsal çerçeve, felsefe taraf›ndan sorgulanm›fl ve elefltirilmifltir. Ortaça¤ H›ristiyan Medeniyeti’nin ekonomik ve siyasi yönlerinde, tarihsel süreçte ortaya ç›kan flartlarla ba¤lant›l› olarak, kökten bir de¤iflim ve dönüflüm gerçekleflmifltir. De¤iflme sürecinde ortaya yeni de¤erlerin ç›kmas›, yeni bir evren kavray›fl›n›n oluflumuna, dolay›s›yla yeni bir medeniyetin do¤ufluna yol açm›flt›r: Bu evren kavray›fl›nda Tanr› ve Kilise’nin yerini, insan ve onun yap›nt›s› olan kültür dünyas› al›rken, tüm di¤er de¤erler de insan›n yetenekleri ve gereksinimleri do¤rultusunda betimlenmifl ve belirlenmifltir (B›çak 2004, s. 57). ‹nsan anlay›fl›nda bireyin temel unsur olmas›, bireycili¤in geliflmesine yol açm›flt›r. Buna ba¤l› olarak, Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin temel kavramlar›ndan biri de özgürlük olmufltur. Özgürlük, yaln›zca dînî ve ahlâkî denetimlerin niceli¤ini ve fliddetini azaltmakla kalmam›fl, bilimdeki devrimler dönemi boyunca bilimsel özerklik aray›fllar›nda, siyasi devrimler sürecinde kendi kaderini belirleme taleplerinde, ekonomik etkinliklerde de mutlakiyetçi bir devletin denetim ve düzenlemelerinden ba¤›ms›z olma iste¤inde kendisini gösteren bir tür “temel kategori” olmufltur (Wagner 2003, s. 28). “Daha az tanr›, daha fazla insan” parolas›yla özetlenebilecek olan Rönesans ve 16. yüzy›l düflünce yap›s›, böyle bir güveni ve tanr›sal otoritelerden ba¤›ms›zlaflma iste¤ini nas›l elde etmifltir? fiimdi bu temel sorunun yan›t›n› arayaca¤›z. Bu sorunun yan›t bulmas›, Rönesans’tan bafllayarak 17. yüzy›l›n sonlar›na dek tarih çal›flmalar›na nas›l yaklafl›ld›¤› konusunda da fikir sahibi olmam›z› kolaylaflt›racakt›r.

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

83

Yeniça¤da Bilgi Anlay›fl›n›n De¤iflmesi Yukar›da farkl› ifadelerle dile getirdi¤imiz gibi, Rönesans, bir çokseslilik ortam›nda hem Antikça¤ Yunan kültür hazinesinin yeniden keflfi, hem de Ortaça¤’da çözümü tatmin edici olmayan fakat üzerinde derinleflilmesinin engellendi¤i pek çok bilimsel sorunun bir yöntem çeflitlili¤i içerisinde, usa ve deneyime-alg›ya daha uygun flekilde çözülmeye baflland›¤› bir dönem olmufltur. Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin evren kavray›fl›, Rönesans ile bafllayan Yeniça¤ felsefesi ve bilim anlay›fl› ekseninde oluflmufltur. Bilimdeki geliflmeler, dünyan›n evrenin merkezi olmad›¤›n› ortaya ç›karm›fl, fizik biliminin kabul etti¤i ilkeler çerçevesinde, mekanik bak›fl aç›s› yeni bir anlay›fl olarak benimsenmifl ve yerleflmifltir (B›çak 2004, s. 57-58). Fizik biliminin do¤a hakk›nda sa¤lad›¤› bilgiler, kültür alan›nda da aranmaya bafllanm›fl, böylelikle yaflam›n bütün yönleri madde ve mekanik iliflkisi temelinde de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. Hatta madde temelli evren de, deneyim ve usun bilebildi¤iyle s›n›rland›r›lm›flt›r (Dural› 2006, s. 88). ‹ngiliz felsefesindeki deneycilik ve buna ba¤l› geliflen bilgi anlay›fl›, Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin felsefe anlay›fl› üzerinde oldu¤u kadar, ekonomi ve siyasetteki temel yönelimleri üzerinde de büyük ölçüde belirleyici olmufltur (B›çak 2004, s. 58). Matematik fizi¤in ilerlemesi, do¤an›n yap›s›n›n matematik kavramlarla anlafl›l›p çözümlenebilece¤i, do¤an›n kendisi yerine zihinden türetilmifl kesin kavramlara dayanarak do¤a yasalar›n›n bulunabilece¤i düflünceleri için güçlü bir zemin haz›rlam›flt›r. Bu düflünceleri do¤a ile us, evren ile zihin aras›nda uygunluk oldu¤u, hatta 17. yüzy›ldaki usçulara göre, bu uygunlu¤un, ayn› anda hem evrenin tümüne hem de insan ruhuna ayn› ilkeleri yerlefltirmifl olan Tanr›’dan kaynakland›¤› yönlü kabuller izlemifltir. 17. yüzy›l felsefesi, matematik fizi¤e duyulan güvenin yaratt›¤› güçlü rüzgar› arkas›na alarak, yaln›zca do¤an›n de¤il, felsefenin konular›n›n da salt us arac›l›¤›yla bilinebilece¤ini temellendirme çabalar›na sahne olmufltur (Gökberk 2005, s. 222). Günümüzde “epistemoloji” ad›yla tan›nan felsefe disiplini, her ne kadar felsefe tarihinin bafllang›c›ndan bu yana filozoflar› meflgul etmifl sorunlardan olufluyor olsa da felsefe içinde do¤mufl bu çocu¤un ad›, Yeniça¤’da John Locke (1632-1704) taraf›ndan konulmufltur (Özlem 2008, s. 41). Locke, bilginin kayna¤›, do¤rulu¤u ve s›n›rlar› sorunlar›yla çerçevesini çizdi¤i epistemolojiyi özel bir felsefe disiplini olarak öne ç›kar›r ve tanr›, evren, yarat›l›fl, ruh-madde iliflkisi gibi konular üzerinde spekülasyonlar yapmadan önce, insan bilgisinin kaynaklar›n›n, s›n›rlar›n›n araflt›r›lmas›, yani epistemolojinin temel sorunlar›yla hesaplafl›lmas› gerekti¤ini savunur (Locke 1992, II. ve III. Kitaplar). Asl›nda Descartes’ta da kesin bilgiye ulaflmak öne ç›kan bir kayg› olmufltur, fakat Descartes’›n yap›tlar›nda bilgi ve varl›k sorunlar› s›k› bir ba¤lant› içinde ve bir bütünlük arz edecek flekilde ele al›nm›fl, Locke’a kadar filozoflarda bilgi sorunlar›n› felsefenin di¤er sorunlar›ndan ayr› bafl›na inceleme kayg›s› ön plana ç›kmam›flt›r (Özlem 2008, s. 43). Böylelikle 16. yüzy›lda geliflen ve Galileo Galilei, Nicolaus Copernicus gibi düflünürlerin somut yaflamda etkileri görülen bilim ürünleriyle perçinlenen matematik fizi¤in, K›ta Avrupas›nda usçulu¤un, Ada’da (‹ngiltere) ise deneycili¤in yelkenlerini dolduran güçlü bir rüzgar oldu¤unu söyleyebiliriz. Kant’a kadar sürecek yaklafl›k 150-200 y›ll›k bir dönemde Bat› Avrupa felsefesinin iki ana gelene¤i de ciddi görüfl ayr›l›klar›na karfl›n, bilgi edinme iflinin temeline insan yetilerini koymalar› bak›m›ndan, Rönesans’tan gelen yeni ve otoriteden kurtulmay› amaçlayan düflün-

Epistemoloji teriminin de kökü, Eski Yunanca’ya dayan›r. “Sa¤lam temelli, hakiki bilgi” anlam›nda kullan›lan episteme ile, günümüzde de pek çok disiplinin sonunda “bilim”, “araflt›rma”, “yasa”, “aç›klama, kuram” gibi anlamlarda kullan›lan logos sözcüklerinin birlefliminden oluflan epistemoloji, dilimizde “bilgi kuram›”, “bilgi felsefesi” gibi terimlerle karfl›lanmaktad›r.

84

Tarih Felsefesi-I

ce yap›s›n› devam ettirdikleri söylenebilir. Bu iki ak›m›n di¤er ortak yönü de tarih ve tarih yaz›c›l›¤› söz konusu oldu¤unda, Antikça¤ Yunan düflüncesinde yerleflen ve Ortaça¤’da Augustinus’un tanr›bilimsel denemesine karfl›n afl›lamam›fl theoriahistoria karfl›tl›¤›n› devam ettirmeleridir, diyebiliriz. Bu anlay›fla ilk aç›k itiraz Vico’dan gelecektir. fiimdi de Rönesans’ta ve sonras›nda tarihe nas›l yaklafl›ld›¤›n› yak›ndan görelim. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Rönesans’ta SIRA Avrupa kültürünün genel özelliklerinin nas›l bir de¤iflimden geçmeye bafllaS‹ZDE d›¤›n› tekrar hat›rlad›n›z. Sizce bunun tek nedeni bilimde ve felsefedeki geliflme midir, neden? Aran›zda tart›fl›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M

Rönesans ve Sonras›nda Tarih Anlay›fl› S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P Rönesans ve Reform gibi süreçlerden geçen TAvrupa’da, E L E V ‹ Z Y16. O Nve 17. yüzy›llarda, tarihin henüz bir “bilim” statüsüne yükselmedi¤i, aksine yaln›zca geçmiflten ders ç›karmak ‹ N T E R Niçin E Tyararlan›lan bir yaz›c›l›k türü oldu¤u saptanabilir.

MAKALE

HümanizmleS Reform hareketlerinin ayn› yüzy›l›n (16. yüzy›l) iki ana karakteristi¤iO R U ni oluflturdu¤unu söylemifltik. Buna ba¤l› olarak, 16. yüzy›lda tarih yaz›c›l›¤› bir yandan tanr›bilimsel e¤ilimlerin etkisinde kalmay› sürdürürken, öte yandan laikleflD‹KKAT me sürecine de girmeye bafllam›flt›r (Özlem 2004, s. 46). Laikleflme süreci içinde, Historia’n›n 15. yüzy›l ortalar›nda art›k üniversitelerde okutulan bir ders, yani akaSIRA demik yönü deS‹ZDE olan biri disiplin olma kimli¤ine kavufltu¤u, fakat bu disiplinden anlafl›lan fleyin, yine Antikça¤ ve Ortaça¤ etkileriyle, retorik ve fliir sanat›n›n yan›nda yer verilen bir yaz›n türü oldu¤u, ilk bak›flta saptanabilir (a.y., s. 46-47). AMAÇLARIMIZ Baflka bir söyleyiflle, bizim bugün anlad›¤›m›z anlam›yla tarih, henüz bilimler s›n›flamas›ndaki yerini almam›fl, yaln›zca “k›ssadan hisse” ç›kar›lmas› amac›yla kendisine yer K ‹ bulan T A P bir yaz›c›l›k türünün ad›d›r (a.y., s. 47). Yine de Luder, Celtis gibi baz› tarihçilerin yap›tlar›nda örnekleri görülen türde bir tarihçili¤in, yani ulusal tarihçili¤in de Rönesans ve Reform dönemlerinde geliflti¤i görülür: bunun nedeni, Reform ile birlikte gelen laikleflme ve Kilise’den kopufl sürecinde, gitgide TELEV‹ZYON kentlerin (kent-devletlerinin), prensliklerin ve krall›klar›n kendi tarihlerinin yaz›lmaya bafllanmas›d›r (a.y.). Yaln›z bu ulusal tarihçilerde de “k›ssadan hisse” anlay›fl›n› aflma belirtileri ya da çabas›n› görmek pek olanakl› de¤ildir (a.y.). ‹ N T tarihin E R N E T daha nesnel bir tutumla olan›-biteni anlatmas› gerekti¤ini ileNe var ki, ri süren, k›sacas› o dönemde sergilenen tarih anlay›fl›ndan hoflnutsuzluk duyan düflünürler de vard›r. fiimdi Rönesans’tan Vico’ya kadar uzanan tarih anlay›fl›n›, döM A K A Lvurmufl E neme damgas›n› baz› düflünürlerin görüflleri temelinde biraz daha yak›ndan tan›yal›m.

Macchiavelli ve Bodin Tarih yaz›c›l›¤›n›n ahlâk dersleri vermeye ve k›ssadan hisse ç›karmaya yönelik tutumdan kurtulup olaylar› “gerçek nedenleriyle” anlatmas› gerekti¤ini ileri süren ilk düflünür, devlet ve siyasetle ilgili kuramlar›ndan hat›rlayaca¤›m›z Niccolo Macchiavelli’dir (1469-1527). Macchiavelli, tarih yaz›c›l›¤›n›n “devletler aras›ndaki düflmanl›k ve ikiliklerin nedenleri”ni siyasi aç›dan araflt›rmas› gerekti¤ini savunmufltur (Özlem 2004, s. 47). Macchiavelli’ye göre olaylar› gerçek nedenleriyle anlatan böyle bir siyasi tarih yaz›m›, her fleyden önce geçmifli do¤ru olarak bilmeye fliddetle gereksinim duyan devlet yöneticilerine pragmatik bir hizmet sunacakt›r (a.y.). Macchiavelli’nin bu görüflleriyle siyasi tarihin kurucusu oldu¤u söylenebilir (a.y.). 15. ve 16. yüzy›llarda Rönesans, Reform ve co¤rafi kefliflerin, çeflitli bulufllar›n birbiriyle yaklafl›k ayn› zaman diliminde ortaya ç›kt›¤›n› biliyoruz. Bu yüzy›llarda Avrupa, kendi içine kapal›l›ktan ç›karak dünyan›n çeflitli bölgelerine düzenledi¤i deniz seferleri sayesinde Yak›ndo¤u ve Uzakdo¤u kültürleriyle tan›flma, iliflki kur-

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

ma ve böylelikle bu bölgelerdeki ülkelerin tarihleri hakk›nda bilgi edinme olana¤›na kavuflmufl; bu etkiler sayesinde kendi tarih anlay›fl›ndaki ‹ncil tekelini sorgulamaya bafllam›flt›r (a.y., s. 48). Bu sorgulama, önce Kilise tarihçilerinin Yahudi, Yunan, Roma ve H›ristiyan olarak dört ana tarihsel dönem ayr›m›n›n inand›r›c›l›ktan uzak olarak görülmesine, sonras›nda da tarihsel dönemlerin günümüzde hâlâ kullan›lagelen Antikça¤, Ortaça¤ ve Yeniça¤ biçimindeki yeniden belirlenmesine yol açm›flt›r (a.y.). ‹flte bu yeni ayr›m›, 16. yüzy›l düflünürü Jean Bodin’e (15301597) borçluyuz. Do¤rudan tarihin ya da tarihçili¤in kendisi u¤runa olmasa da tarihselli¤in önemine de¤inen bir baflka düflünür Hollandal› Hugo Grotius’tur (1583-1645). Hugo Grotius, hukuk felsefesinde önemli bir milat olarak kabul edilen De Iure Belli et Pacis (Savafl ve Bar›fl Hukuku Üzerine) adl› yap›t›nda, pozitif (insan›n koydu¤u) hukuk ile do¤al hukuk aras›nda bir ayr›m yapar. Bu ayr›ma göre, do¤al hukuk, akl›n bir buyru¤u ve insan do¤as›n›n özü olarak, tarihteki de¤iflimlerle birlikte de¤iflmez, felsefe arac›l›¤›yla kavranabilir ve her türlü pozitif hukuktan önce ve üstündür; oysa pozitif hukuk, insan›n kendisi taraf›ndan tarihsel süreç içinde herhangi bir neden veya nedenlere ba¤l› olarak kurulmufl bir hukuktur ve bu hukuku kavramak, ancak tarihsel zeminde, onun konuldu¤u yerin, zaman›n ve durumun koflullar›n› bilmekle olanakl› olur (Gökberk 2005, s.187). Fakat gelenekselleflmifl bir ayr›ma ya da karfl›tl›¤a alternatif olarak yorumlanabilecek bu çabalar›n, 16.-17. yüzy›l Avrupas›’nda tarihin bafll› bafl›na bilgi de¤eri olan bir disiplin olmas› sonucunu do¤urdu¤unu söylemek pek olanakl› de¤ildir. Yine de en az›ndan theoria ile deneyimden edinilen alg› bilgisi anlam›na gelen empeiria aras›nda bir ayr›m›n oluflmas› ve historia’n›n empeiria’dan ayr›larak yaln›zca insan›n yap›p etmelerini kapsayacak biçimde anlam›n›n daralt›lmas›, 17. yüzy›l›n önemli at›l›mlar›ndand›r, diyebiliriz. fiimdi 16.-17. yüzy›l Avrupa düflüncesinde tarihsel bilginin nas›l sorunsallaflt›¤›n› ve Francis Bacon (1561-1626) ve Thomas Hobbes (15881679) gibi filozoflar›n tarihe nas›l yaklaflt›klar›n› anlamaya çal›flaca¤›z.

16.-17. Yüzy›llarda Tarihsel Bilgi Sorunu: Bacon ve Hobbes Reform döneminde yeni bir tür Kilise tarihçili¤inin geliflmekte olmas›na karfl›n, 16. ve 17. yüzy›llarda tarih yaz›m›n›n tanr›bilimden giderek ba¤›ms›zlaflmaya bafllad›¤›n› söyleyebiliriz (Özlem 2004, s. 48). 17. yüzy›l bafllar›nda “tarihsel bilgi” sorununun ortaya ç›kt›¤› ve bu soruna kuramsal (teorik) ve yöntembilgisel (metodolojik) aç›lardan yaklaflma denemelerinin yap›ld›¤› da saptanm›flt›r (J. Hennig’den aktaran: Özlem 2004, s. 48-49). 16. yüzy›l sonu ile 17. yüzy›l bafllar›nda tarihsel bilgi konusunda Antikça¤’daki theoria-historia karfl›tl›¤› anlay›fl›ndan beslenen bir etkinlik vard›r. 16. yüzy›lda üç türlü historiadan söz edilmifltir: 1. Historia Divina-yani tanr›sal tarih, 2. Historia Naturalis-yani do¤a olaylar›n›n bilgisi ve 3. Historia Civilis ya da Historia Humana-yani insan-toplum olaylar›n›n bilgisi (a.y., s. 49). Bu s›ralamada, tanr›bilimsel gelene¤in zoruyla tanr›sal tarihe yer verilmifl olsa da asl›nda 16. yüzy›l›n do¤a olaylar›n›n bilgisi anlam›ndaki historia naturalis’ten Antikça¤’daki empeiria’y›, insan-toplum olaylar›n›n bilgisinden de Herodotos ve Thukydides’in kazand›rd›¤› anlam›yla historein’i anlad›klar› söylenebilir (a.y.). Historia civilis, kentler tarihi, devletler tarihi, önemli kifliler tarihi-ya da biyografi, sanat tarihi vb. adlarla an›lan çeflitli tarih yaz›c›l›klar›n›n genel ad› olarak kullan›lm›flt›r. Historia’n›n bilgikuramsal anlamda bir yere oturtulmas› yönündeki ilk ciddi giriflim, Francis Bacon’da bulunabilir. Bacon, “insan tini”nin, alg›lanan olgularla iliflki s›ras›nda hep etkin durumda olan, 1. Us (ratio), 2. ‹mgelem (phantasia) ve 3.

85

Hugo Grotius, tarih sürecinin önemine, pozitif hukukun kavranmas› ba¤lam›nda de¤inmifltir. Ona göre pozitif hukuk, ancak konuldu¤u zaman, yer ve durumdaki insan-toplum koflullar›n›n bilinmesiyle, yani tarihsel zeminde kavranabilir.

Empeiria, ‹ngilizce’deki “empiricism” teriminin ve ak›m›n›n kökenindeki Yunanca sözcüktür. Empeiria, alg› kapsam›na giren, duyumlar›m›zla eriflebildi¤imiz san› bilgisinin temelini oluflturur.

86

Bacon’a göre us, imgelem ve an›msama, insan tininin olgularla iliflki s›ras›nda hep etkin durumda olan üç temel yetisidir. Felsefe usa, fliir imgeleme ve geçmiflte olup bitenler-yani tarih ise, an›msamaya dayan›r.

Tarih Felsefesi-I

An›msama (memoria) olmak üzere üç temel yetisinden söz eder ve insan›n felsefe, fliir ve tarih etkinliklerini bu üç yetiyle efllefltirir: buna göre felsefe usa, fliir imgeleme ve geçmiflte olup bitenler-yani tarih, an›msamaya dayan›r (a.y.). Felsefe, olgular› olduklar› gibi ve zorunluluk kipi içinde görmeye çal›fl›rken, imgelem serbestçe ifller, an›msama da olgular›n yeniden akla getirilmesine katk›da bulunur. Ne var ki, Bacon, zorunluluk fikrini evrenin bütününe tafl›ma hakk›n› tek bafl›na usa tan›mam›flt›r; çünkü us, zorunlulu¤u ancak alg›lama ve an›msama yoluyla önümüzde duran olgular aras›nda arayabilmektedir. ‹flte bu yönüyle Bacon, empeiria ve historia (rastlant›sal olarak olup biten olaylar bütünü) olarak deneyimden gelen bilginin felsefe için önemsiz say›ld›¤› Antikça¤’›n usçu tutumuna karfl›t bir noktada durmufltur. Baflka bir söyleyiflle, Bacon, Aristoteles’te salt usu temel alan (rasyonalist) bir felsefe etkinli¤i oldu¤unu düflündü¤ü “bilim”in temeline deney bilgisi olarak historia’y› koyar (a.y., s. 50). Bacon’a göre “bilim”, salt us temelindeki düflünmeyle varl›¤a yönelme yerine, “historik veriler”in, olgular›n, planl› ve düzenli bir incelemesini gerektiren bir etkinliktir (a.y.). Bu görüflleriyle, Bacon, historia ile empeiriadan ayn› fleyi anlayarak, historein’in Herodotos’tan önceki anlam›na geri dönmüfl oluyor; fakat di¤er yandan, Yeniça¤’daki “bilim” (scientia) kavray›fl›n›n da ilk temellendiricisi oluyordu (a.y.). 16. yüzy›lda historia’ya iliflkin bir üçlü ayr›ma yukar›da de¤inmifltik. ‹flte Bacon, “bilim” kavram›n› tam olarak historia naturalis’e dayand›rmakla, felsefeciler için de bir yol çizmifl olur: bu yol, elbette “do¤a bilimleri”nden baflkas› de¤ildir, çünkü “yasa” elde etmeye olanak tan›yan düzenli olgular yaln›zca do¤adaki olgulard›r ve bir theoria etkinli¤i de yaln›zca böyle olgulara yönelebilir. Oysa historia civilis ile iflaret edilen olaylar y›¤›n›, Bacon’da düzenlilikten uzak, rastlant›sal ve bireysel olgular olarak yorumlanm›fl ve böyle olgulardan yasalar›n elde edilemeyece¤i sonucuna var›lm›flt›r. Böylelikle Bacon, bir yandan “bilim” kavray›fl›nda Antikça¤ ve Ortaça¤ düflüncesini karfl›s›na al›rken, di¤er yandan insan-toplum olaylar›n›n bilgisi anlam›na gelen historia’y› (civilis) bilimsel bilgi s›n›f›ndan ç›karm›fl olur, yani theoria-historia karfl›tl›¤›n› kendi bilim anlay›fl›na tafl›m›fl olur. Thomas Hobbes da, Bacon ile benzer biçimde, historik bilgiyi “do¤an›n etkileri (effects of nature)” hakk›ndaki deneyim bilgisi ile “insan›n toplu yaflam içindeki istençli eylemleri (voluntary actions of men in commonwealth)” hakk›ndaki deneyim bilgisi olarak ikiye ay›rm›flt›r. ‹kinci anlam›yla historik bilgi-yani historia civilis, Hobbes’a göre de düzenli olgular içermeyen, theoria etkinli¤ine uygun olmayan, yaln›zca ahlâk ve e¤itim aç›s›ndan dersler ç›kar›lmak üzere tarih yaz›c›lar› taraf›ndan yönelinmifl düzensiz malzeme y›¤›n› olmaktan öteye geçmez (Hennig’den aktaran: Özlem 2004, s. 51). fiimdiye kadar, yer yer etkileri 17. yüzy›la taflan düflünürler olsa da daha çok 16. yüzy›l çerçevesinde sözünü etti¤imiz bilgi anlay›fllar› ve historia’ya ya da onun verdi¤i bilginin de¤erine iliflkin yaklafl›mlar, daha çok deneyci (empiricist) bir epistemolojiden beslenmekteydi. Oysa 17. yüzy›l, Avrupa’da belirgin ölçüde bir usçuluk (rationalism) yüzy›l› olmufltur. Bu yüzy›la damgas›n› vuran ve kendisinden sonra gelenleri de bir hayli etkileyen René Descartes (1596-1650), düflüncesindeki özgün ve sentezci yönleriyle “Modern Felsefenin Babas›” nitelemesiyle de an›l›r. fiimdi 17. yüzy›l›n genel özelliklerine ve bu yüzy›la damga vuran usçulu¤a k›saca de¤inecek, sonras›nda da Descartes ve Descartes’› izleyen düflünürlerdeki tarih ve tarihçilik anlay›fllar›n› yak›ndan tan›maya çal›flaca¤›z.

87

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

Bacon, Hobbes ve Macchiavelli’nin tarihe yaklafl›mlar›n› art›k ana hatlar›yla tan›yorsunuz. SIRA S‹ZDE Sizce, bu üç filozoftan hangisinin tarih görüflü, içinde yaflad›¤› ça¤a göre daha ilerici ve yap›c› olma özelli¤i tafl›maktad›r, neden? Aran›zda tart›fl›n.

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

17. YÜZYIL: USÇULUK, DESCARTES VE TAR‹HE BAKIfi Rönesans’›n elde etti¤i kazan›mlar› derleyip düzenleyen, bu kazan›mlar› temel alaS O R U rak kendi içinde birlik ve bütünlük tafl›yan farkl› bir dünya görüflüne varmay› deneyen bir yüzy›l olarak 17. yüzy›l, bir “durulma” dönemidir, denilebilir (Gökberk D‹KKAT 2005, s. 221). Rönesans taraf›ndan ortaya konulmufl araçlar› iflleyen 17. yüzy›l felsefesi, Rönesans’a göre, daha tek sesli bir dönemdir; çünkü bu yüzy›lda, formülSIRA S‹ZDE lerde tam bir ›fl›¤a, sa¤laml›¤a ulafl›ld›¤›na inan›lm›fl, Rönesans’tan gelen yeni görüfller, bulufllar ve ilkeler ba¤lant›l›, kendi içinde birli¤i olan tutarl› bir düflünce yap›s› içine yerlefltirilmifltir (a.y.). AMAÇLARIMIZ 17. yüzy›l, bu özellikleriyle temel rengini usçuluk (rationalism) ad› verilen bir ö¤retide belli etmifltir. Felsefe Sözlü¤ü’ne bakt›¤›m›zda, usçulu¤un, “yaflama yön vermede biricik araç olarak usun do¤ru ve gere¤i gibi çal›flmas›n› gören, usa uyK ‹ T A P gun yaflam› tek do¤ru yol olarak gören anlay›fl ya da yaflama felsefesi” fleklinde aç›kland›¤›n› görürüz (Cevizci 2005, s. 56). Gerçekten de, usçular, 1. Dünyan›n anlafl›l›r ve düzenli bir yap›s› oldu¤una, 2. ‹nsan usunun bu düzeni ve düzenlili¤i TELEV‹ZYON saptayarak kavrama yetene¤ine neredeyse “îmân etme” düzeyinde bel ba¤lam›fl, bunu yaparken de son dura¤›nda “yeryüzü cenneti” bulunan çizgisel bir tarih taS‹ZDE sar›m›n›n belirledi¤i bir iyimserli¤i tafl›m›fl olan düflünürlerdir SIRA (a.y.). Usçular, bilgi sorunlar›yla ilgili olarak da yukar›da k›smen de¤inildi¤i gibi, 1.‹ NDo¤ufltan (innata) TERNET gelen baz› do¤ruluklar›n bulundu¤u, 2. Bilimin dahi malzemesinin bu do¤ufltan D Ü fi Ü N E L ‹ M kavramlardan tümdengelimle türetildi¤i, 3. Gerçeklik hakk›nda kesin ve apaç›k bilginin matematikte görülen modeli temel alarak edinilebilece¤i M A Kyönlü A L E önkabulleO R Avrupa’da U re sahiptirler. Usçuluk o denli etkili olmufl bir düflünce 盤›r›d›rS ki, 17. yüzy›l ortalar›ndan 19. yüzy›l›n ilk yar›s›n›n sonuna (1850’lere) uzanan zaman dilimi, ço¤u felsefe tarihçisince, “Us Ça¤›” olarak adland›r›lm›flt›r (a.y., D ‹ K Ks. A T59). Bu adla nitelenen ça¤da, 1. Bafllang›çs›z-sonsuz do¤ruluklardan oluflan ussal bir düzen oldu¤una, 2. ‹nsan usunun ve anl›¤›n›n (mens) bu do¤rular› anlay›p bunlar›n bilgisiSIRA S‹ZDE ni edinmede yetkin oldu¤una ve 3. ‹nsan›n bu do¤ru bilgilerin rehberli¤inde eylemeye istekli ve uygun bir istenci oldu¤u önkabulleri yayg›n olarak benimsenmifltir ve us sahibi insandan, do¤a bilimlerini temel alarak, bilimlerin ortaya koydu¤u AMAÇLARIMIZ tüm do¤rular›, oldu¤u gibi gündelik yaflama uygulamas› beklenmifltir (a.y.).

N N

N N

K ‹ T A P modernizm Ünlü felsefe tarihi uzman› John Cottingham’›n Ak›lc›l›k adl› yap›t›, Descartes, ve 17. yüzy›la ana rengini veren düflünce olan usçulu¤un baflar›l› bir çözümlemesini içerir (çev. Bülent Gözkân, ‹stanbul: Sarmal Yay›nlar›, 1996). TELEV‹ZYON

17. yüzy›l›n genel özellikleri ve usçulukla ilgili dile getirdiklerimiz eflli¤inde, bu yüzy›l›n karakterini yans›tan bafll›ca temsilci düflünürün Descartes, hatta 17. yüzy›l felsefesinin de bir tür Descartesç›l›k oldu¤u söylenebilir. Fakat ünitemizin amaçla‹NTERNET r› do¤rultusunda, Descartes’›n ve onu izleyen düflünürlerin tüm felsefe sorunlar›na yaklafl›mlar› yerine, bu düflünürlerin tarihten ne anlad›klar›n› görmekle kendimizi s›n›rlayaca¤›z. MAKALE

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M

MAKALE S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

88

Tarih Felsefesi-I

Descartes ve Descartesç›lar Descartes’›n, tarihin bir bilgi dal› oldu¤una inanmad›¤›n› belirterek söze bafllamak ve onu kendi sözlerinden izlemek, bu bafll›k kapsam›nda atabilece¤imiz en uygun ilk ad›m gibi görünüyor (Collingwood 2010, s. 104). “...Kendi gelenek ve göreneklerimiz hakk›nda daha sa¤lam bir yarg›ya varmak ve hiçbir fley görmeyenlerin yapt›¤› gibi, modalar›m›z›n tersi olan her fleyin gülünç ve akla ayk›r› oldu¤unu sanmamak için, baflka uluslar›n âdetleri ve ahlâk› hakk›nda baz› fleyler bilmekte yarar vard›r. Fakat, insan seyahatlere çok zaman harcay›nca, sonunda kendi ülkesine yabanc› olur; ve geçmifl yüzy›llarda yap›lan fleylere fazla merak gösterince, kendi yüzy›l›nda olup bitenlerden pek bilgisiz kal›r...” (Descartes 1994, s. 11).

Descartes’›n düflünce alan›ndaki ilgileri matematik ve fizi¤e öylesine yönelmifltir ki, tarih hakk›nda yazarken, tarihteki yanl›fl yöntemleri düzeltmek gibi bir kayg›s› da olmam›flt›r.

Descartes, Metot Üzerine Konuflma adl› yap›t›n›n ilk bölümünde tarihe iliflkin serimledi¤i bu ve benzeri yaklafl›mlarla, Collingwood’a göre birbirinden ayr›lmas›nda yarar bulunan dört noktay› vurgulam›fl olur: 1. Tarihsel Kaçakç›l›k: Tarihçi yurdundan uzakta yaflarken kendi ça¤›na yabanc›laflan bir gezgindir; 2. Tarihsel Pyrrhonculuk/Kuflkuculuk: Tarihsel anlat›lar geçmifle iliflkin güvenilir aç›klamalar de¤ildir, 3. Faydac›l›¤a Karfl› Tarih Tasar›m›: Güvenilmez anlat›lar gerçekte neyin olanakl› oldu¤unu anlamam›za ve dolay›s›yla flimdide etkin bir biçimde eylememize yard›mc› olamaz-ki bu düflünce, 19. yüzy›l filozofu Hegel’in Tarih Felsefesi’ne Girifl adl› yap›t›n›n bafl›nda yer alan: “Tarihten ö¤renilecek en temel ders, insanlar›n tarihten hiçbir flekilde ders almad›klar›d›r.” sözlerinde tekrar ifade bulmufltur; 4. Düfl Kurma (Phantasia) Olarak Tarih: En iyi tarihçiler bile, oldu¤undan daha görkemli göstermek yoluyla geçmifli çarp›t›rlar (a.y., s. 105). Descartes’›n düflünce alan›ndaki ilgileri matematik ve fizi¤e öylesine yönelmifltir ki, tarih hakk›nda yazarken, tarihteki yanl›fl yöntemleri düzeltme konusunda kendisine yap›lacak bir öneriyi yanl›fl anlama olas›l›¤› büyüktür (Collingwood 2010, s. 107). Descartes için her “tarihsel haber” kuflku götürür, çünkü historik bilgi, “seçilmifl” tarihsel olaylar›n bilgisidir. Böyle bir seçimde tarihçinin öznel ilgileri kadar bilgi ve malzeme eksikli¤inin de pay› vard›r. Bu yüzden Descartes için historia’n›n de¤eri, geçmifl yüzy›llarda kalm›fl “büyük adamlarla konuflmam›z› sa¤lamas›”nda ve geçmiflin olaylar›ndan ders ç›kar›lacak düflüncelerin elde edilmesinden öte de¤ildir (Özlem 2004, s. 52). Descartes’›n tarihe yönelik az önce dile getirdi¤imiz bu kuflkucu tavr›, tarihçilerin cesaretini k›rmak flöyle dursun, aksine artt›rm›flt›r. Hatta, Collingwood’un ifadesiyle, “...tarihçiler onu bir meydan okuma, elefltirel tarihin olanakl› oldu¤undan emin bir biçimde kendi ifline bakmaya ve kendi yöntemlerini ortaya koymaya, sonra da ellerinde yeni bir bilgi dünyas›yla yeniden filozoflar›n karfl›s›na ç›kmaya bir ça¤r› olarak görmüfllerdir.” (Collingwood 2010, s. 107). Yine Collingwood’a göre, 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Descartes’›n felsefesindeki sistemli kuflkuculu¤u ve elefltirel ilkeleri oldu¤u gibi tan›maya dayanan, Descartesç› bir tarih yaz›m› okulu ortaya ç›km›flt›r (a.y.). Bu okulun temel bak›fl aç›s›, yaz›l› otoritelerin tan›kl›¤›n›n elefltirel bir süzgeçten geçirilmeden kabul edilmemesi esas›na dayanm›flt›r. Söz konusu elefltirel süzgeç de flu yöntem kurallar›na dayal›d›r: 1. Descartes’›n hiçbir otoritenin bizi, gerçekleflmesinin olanaks›z oldu¤unu bildi¤imiz fleye inanmaya zorlama hakk› yoktur fleklindeki örtük kural›, 2. Farkl› otoritelerin birbiriyle karfl›laflt›r›larak uyumlu k›l›nmas› gerekti¤i kural› ve 3. Yaz›l› otoritelerin edebî olmayan kan›tlar›n kullan›larak s›nanmalar› gerekti¤i kural›. Tüm bu kurallara karfl›n, hâlâ yaz›l› otoritelere ve Bacon’›n “an›” olarak adland›raca¤› unsura dayanan bu tarih ya-

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

z›c›l›¤› okulu, tarihçiler için tüm kaynaklar›na ve otoritelerine tamam›yla elefltirel bir gözle bakma anlay›fl›n› da beraberinde getirmifltir, diyebiliriz (a.y., s. 108). Descartesç› tarih yaz›m› okulu için iki örnekten biri Tillemont, di¤eri de Bollandistlerdir (a.y.). Tillemont taraf›ndan kaleme al›nan Roma ‹mparatorlar› Tarihi, farkl› otoritelerin dile getirifllerini uzlaflt›rmak için çaba harcayarak Roma tarihi yazmaya yönelik ilk giriflimdir (a.y.). Bollandistler ise, kaynaklar sorununda ve rivâyetlerin geliflme biçimlerindeki bütün abart›l› ögeleri devre d›fl› b›rakarak ve kendi zamanlar›na kadar kimsenin inmedi¤i ölçüde derine inerek, azizlerin yaflamlar›n› elefltirel bir bak›fl aç›s› temelinde yeniden yazmay› denemifllerdir (a.y.). Bir rivayeti bize ulaflt›ran arac›n›n çarp›tmas› olas›l›¤›n› gözden kaç›rmadan, onu çözümleme ve böylelikle onu ya oldu¤u gibi do¤ru kabul etme ya da yanl›fll›¤› kan›s›na vararak reddetme aras›ndaki ikilemden kurtulma anlay›fl›n› da Bollandistlere borçlu oldu¤umuz söylenebilir (a.y.). Descartes’›n özce birbirinden ayr› iki töz sorununu “ara nedenci” (occasionalism) bir yaklafl›mla çözmeyi deneyen Descartesç›lardan Nicholas Malebranche (1638-1715), historik bilgiye “yüzeysel bilgi” yak›flt›rmas›n› yapar, hatta Adem’in bir tarihi olmad›¤›n› ve bir tarihe de gereksinmedi¤ini belirtir (a.y., s. 53). Çünkü Malebranche, 1. Tarihçilerin, kendileri düflünme zahmetine katlanmaktansa baflkalar›n›n ne düflündüklerini anlatan kimseler oldu¤unu, 2. Adem’in, tarih bilmemesine karfl›n, mükemmel bilgiye sahip olmufl oldu¤unu; 3. Bu durumda mükemmel bilginin tarihten ibaret olamayaca¤›n›, tarihin kendisinin de mükemmel bilginin kayna¤› olamayaca¤›n›, 4. ‹flin en bafl›ndan, do¤rulu¤un-do¤ru bilginin, bir tarih sorunu de¤il, metafizik bir sorun oldu¤unu savunmufltur (B›çak 2004, s. 78). Descartes’›n matematik-geometri temelli kesin bilgi anlay›fl›n› kendisine rehber edinerek, Etika adl› yap›t›n› geometrik düzen içerisinde kaleme alan Benedictus Spinoza da (1632-1677) do¤ru bilginin “geçmiflte olup bitmifl olanlara inanmakla” de¤il, her zaman “genel kavramlara dayanmakla” elde edilebilece¤ini savunmufltur (a.y.). 17. yüzy›l›n tipik usçu filozoflar›ndan biri de ayn› zamanda matematik ve di¤er bilim alanlar›nda da çal›flm›fl ve yap›tlar üretmifl olan Gottfried Wilhelm Leibniz’dir (1646-1716). Leibniz’e göre ussal (rational) bilmenin yan›nda historik bilme de vard›r. Historia tekil önermelerden yola ç›kar, bu tekil önermeler de gözleme iliflkindirler ve bunlardan tümevar›m (induction) yoluyla tümel önermelere geçilir. Historia ile observatio (gözlem), tam da bu ba¤lamda Leibniz’in efl anlaml› kabul etti¤i terimlerdir. Böyle bir efl anlaml›l›k, Leibniz’in historik bilme ile Bacon ve Hobbes’un bilimden anlad›klar› fleyi anlad›¤›n›n göstergesi olarak yorumlanabilir. Oysa Leibniz, tipik bir 17. yüzy›l düflünürü olarak, ussal bilmeyi historik bilmeden üstün tutar ve ussal bilmenin kendi do¤rusunu varl›¤›n kendisinde (essentia), historik bilmeninse do¤rusunu varl›¤›n görünümünde, yani varoluflta (existentia) buldu¤unu savunur. Bu anlay›fla göre varl›¤›n kendisi hakk›nda bilgi edinmenin biricik arac› ustur ve as›l varl›k bilgisi, yani zorunlu olan›n bilgisi, ussal bilgidir. Yine bu anlay›fla göre, historik bilgi de varolufltaki olgular›n bilinmesi ya da olumsal (contingent) alan›n bilgisidir (a.y., s. 51-52). Böylelikle Leibniz, tarih bilgisini mant›ksal aç›dan olas›l›k kavram› çerçevesinde de¤erlendirmeye uygun bir konuma indirgemifl olur (a.y., s. 55-56). Leibniz, tüm bu nitelikleri yan›nda, genel olarak 17. yüzy›l filozoflar›n›n fazlaca önemsemedi¤i Bollandistlerden etkilenen bafll›ca filozof olmas›yla da tarih felsefesi aç›s›ndan dikkate al›nabilecek bir düflünür profili çizmifltir (Collingwood 2010, s. 109). Leibniz, Bollandist okulun etkileriyle, tarih bilgisinin yeni yöntemle-

89

Descartes’›n ruh ve beden olarak afl›lmaz s›n›rlarla birbirinden ay›rd›¤› iki sonlu tözün insanda nas›l bir araya gelebildi¤i sorununu çözmek üzere yola ç›kan Arnold Geulincx ve Nicholas Malebranche, bu iki tözün birbirini etkilemesi için Tanr›’y› bir ara neden (occasion) olarak göstermeye çal›flm›flt›r. Bu görüfle ara nedencilik (occasionalism) ad› verilir.

90

Tarih Felsefesi-I

rini önemli sonuçlar olarak felsefe tarihine uygulam›flt›r (a.y.). Felsefe tarihi konusunda uzun uzun yazm›fl birisi olmamas›na karfl›n, Antikça¤ ve Ortaça¤’›n felsefesine iliflkin bilgileri Leibniz’in yap›tlar›n›n hemen her yan›na yerlefltirilmifl buluruz (a.y.). Hatta, “her zaman bilinmifl olan de¤iflmez do¤ruluklar›n korunup gelifltirilerek yeni ilerlemenin sa¤land›¤› sürekli bir tarihsel gelenek” biçiminde anlafl›lan felsefe anlay›fl›n›n da kayna¤›, Leibniz’den baflkas› de¤ildir (a.y.). Descartes, bilim ve felsefe alan›nda yapt›¤› ifller ve bunlar›n di¤er düflünürler üzerindeki etkileriyle, Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin düflünce aç›s›ndan çerçevesini çizmifl bir düflünürdür. Felsefe ve bilime getirdi¤i anlay›fl, insan anlay›fl›n›n dolay›s›yla da evreni kavray›fl biçiminin büyük ölçüde de¤iflmesine yol açm›flt›r. En bilinen sözü “Düflünüyorum, öyleyse var›m” (“Cogito, ergo sum”-bkz. Descartes 1994, s. 33), insan› evrenin merkezine yerlefltiren Yeniça¤ evren kavray›fl›n›n temel bir aksiyomu olmufltur (B›çak 2004, s. 74). Descartes’›n tarih düflüncesine katk›s›ysa, ünitemizin bu k›sm›nda de¤indi¤imiz konular temelinde gördük ki, ancak dolayl› olmufltur: onun getirdi¤i usçu bilgi anlay›fl› ve kesin bilgi tan›mlamas›n›n tarih alan›nda uygulanabilir olmad›¤› zaten aç›kça biliniyor. Fakat Descartes’›n tarih belgelerinden ve bu belgelere dayal› bilgilerden de kuflku duymas›, tarih araflt›rmalar›nda yöntemin ciddi biçimde ele al›nmas›n› gerektirmifltir (a.y., s. 80). fiimdi de 16. ve 17. yüzy›llarda yayg›nlaflan tarih anlay›fl›n› de¤erlendirece¤iz.

16.-17. Yüzy›l Tarih Anlay›fllar› Üzerine De¤erlendirme Yukar›da “Yeniça¤’da Bilgi Anlay›fl›n›n De¤iflmesi” bafll›¤› alt›nda da dile getirdi¤imiz 16. ve 17. yüzy›llarda matematik fizi¤e duyulan güvenin düflünürler aras›nda yayg›nlaflmas›, 17. yüzy›lda en yetkin örnekleri Descartes, Spinoza, Leibniz gibi düflünürlerin yap›tlar›nda görülebilecek olan düflünce 盤›r›n›n yani usçulu¤un (rationalism) ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r (Gökberk 2005, s. 222). Bu düflünce ak›m›, us (ratio) ad› verilen, kendisinde tümel olarak kavramlar›n, aç›k-seçik bilgilerin ve kurallar›n bulundu¤u varsay›lan yetimizin, insan d›fl›ndaki gerçekli¤i bilmek ve aç›klamak için en temel araç oldu¤unu savunmufltur (a.y.). 16. yüzy›l›n deneyci filozofu Bacon’dan sonra, 17. yüzy›lda Hobbes’da, hatta Locke’da bile, her ne kadar “baz› durumlarda” historik bilgiye baflvurmadan eyleme geçmenin yanl›fll›¤›na iflaret etmifl olsa da bu tür bilgiyi “do¤a bilimi”ni model alan bir bilim kavray›fl› ekseninde “güvenilmez” bulan anlay›fla rastlamak olanakl›d›r (G. Scholtz’dan aktaran: Özlem 2004, s. 53). Ne var ki, 16. yüzy›lda Herodotos öncesindeki anlam› yeniden hat›rlanan ve empeiria ile efl anlaml› k›l›nan historia kavram›n›n anlam içeri¤inin tekrar daralmas› da yine bu yüzy›llar içinde gerçekleflmifltir: Bacon, “bilim” kavram›n› empeiria anlam›ndaki historia’ya dayand›rmakla, en az›ndan theoria-empeiria karfl›tl›¤›n› aflm›fl ve empeiria’y›, bizzat bilimsel etkinli¤in dayand›¤› temel olmas› bak›m›ndan, do¤a araflt›rmalar›na yönelen insan için 16. yüzy›la kadar rastlanmam›fl özel bir öneme ve de¤ere kavuflturmufltur (Özlem 2004, s. 53-54). Böyle bir do¤abilimsel bak›fl, historia’dan, do¤adaki düzenli olgular›n d›fl›nda kalm›fl, da¤›n›k, tekil ve rastlant›sal insan-toplum olaylar›n›n anlafl›lmas›na da yol açm›flt›r (a.y., s. 54). Özellikle 17. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, historia’dan yaln›zca insan-toplum olaylar›n›n bilgisinin anlafl›ld›¤›n› söylemek mümkündür (a.y.). Fakat historia teriminin anlam içeri¤inin yaln›zca insan-toplum olaylar›n›n bilgisini içerecek flekilde de¤iflmesini yaln›zca do¤abilimci yaklafl›ma ba¤lamak da do¤ru de¤ildir. Yukar›da da sözünü etti¤imiz hümanist düflünür Jean Bodin, bu terimin yaln›zca insan-toplum olaylar›n›n bilgisi anlam›nda kullan›lmas›n› önerme

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E Tarih L ‹ M Anlay›fllar› 5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda

D Ü fi Ü N E L ‹91 M

konusunda bir ilk olmufltur: Bodin, terimi özellikle de bu anlam s›n›rlaS Oiçeri¤iyle R U mak istedi¤ini ve historia’y› “rerum ante gestarum vera narratio”-yani “geçmiflte olup bitmifl olaylar›n do¤ru olarak anlat›lmas›” yoluyla edinilen bilgi olarak ortaya D‹KKAT koyma çabas›nda oldu¤unu bildirmifltir. Yine Bodin taraf›ndan kullan›lan ve ilk ünitemizde de anlam içeri¤ine de¤indi¤miz “historia rerum gestarum”, yani yap›lSIRA pek S‹ZDE m›fl ifllerin anlat›m›, daha sonra Hegel’in de aralar›nda bulundu¤u çok tarih fiSIRA S‹ZDE lozofunun “tarih bilimi” dendi¤inde anlad›klar› fley olmufltur (a.y.). Yukar›da sözünü etti¤imiz, deneyci ya da usçu tüm düflünürler, 16.-17. yüzy›lAMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M larda tarihe yaklafl›m› belirleyen etkilere sahip olmufllard›r ve özellikle theoria-historia karfl›tl›¤› aç›s›ndan, bu düflünürlerin etkileri, bu karfl›tl›¤› aflma çabas› yerine, S O ve R U17. yüzy›llar, onu koruma çabas›na zemin haz›rlam›flt›r. Baflka bir ifadeyle, 16. K ‹ T A P bir yandan do¤abilimini merkeze alan bilgi kuram›, öte yandan usçu felsefe anlay›fl› taraf›ndan, bizim bugün anlad›¤›m›z ve kulland›¤›m›z anlam›yla historia’ya D‹KKAT karfl› olumsuz bir tutuma sahip yüzy›llard›r (a.y.). Tarih felsefesi ve onun ilkeleriTELEV‹ZYON ne uygun kurulabilecek bir bilimsel tarih, ortaya ç›kmak için, yaklafl›k bir yüzy›l SIRA S‹ZDE daha bekleyecektir.

S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA

AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U K ‹ T A P D‹KKAT

TELEV‹ZYON

N N

SIRA S‹ZDE

‹ N T E R Nsizi E T Gary Hatfisitesi, http://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/descartes/ webAMAÇLARIMIZ eld taraf›ndan kaleme al›nan ayr›nt›l› bir Descartes incelemesine yönlendirecektir.

‹NTERNET AMAÇLARIMIZ

Alexandre Koyré’nin Bilim Tarihi Yaz›lar› I adl› kitab›, bir makaleler A TK AAL EP olup, YeniK M‹ toplam› ça¤ Avrupas›’nda bugünkü bilim zihniyetinin ad›m ad›m nas›l infla edildi¤i konusunda çarp›c› çözümlemeler içeren bir yap›tt›r (çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Tübitak Yay›nlar›, 2000). TELEV‹ZYON

K M‹ ATK AAL EP

Descartes ve di¤er usçu düflünürlerin tarihe nas›l yaklaflt›klar› hakk›nda art›k fikir sahibiSIRA S‹ZDE siniz. Usçulu¤u savunan bir düflünür olsayd›n›z, bir bilgi alan› olarak tarihe karfl› tutumu‹NTERNET nuz ne olurdu, hangi gerekçelerle? Düflünün.

TELEV‹ZYON

3

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

MAKALE S O R U

MAKALE S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

MAKALE

MAKALE

92

Tarih Felsefesi-I

Özet

N A M A Ç

1

Rönesans’ta ve Yeniça¤ Avrupas›’nda ortaya ç›kan yeni zihniyeti özetleyip aç›klamak. Rönesans’›n aralar›nda köprü kurdu¤u ça¤lardan biri Ortaça¤, di¤eri de Yeniça¤d›r. Her iki ça¤da da kendine özgü bir de¤erler sistemine, bir dünya görüflüne ve bu dünya görüflü ekseninde oluflturulmufl kurumlara rastlamak olanakl›d›r. Rönesans, Ortaça¤ düzeninin çözülerek Yeniça¤’› oluflturacak ilkelerin ve düflünce yap›s›n›n kendini belli etmeye bafllad›¤› bir dönemin ad›d›r. Kökleri 14. yüzy›la kadar geri götürülebilecek olan Rönesans hareketi, Ortaça¤’›n tek boyutlu dünya anlay›fl›ndan ve bu anlay›fl karfl›s›nda insan›n edilgenli¤inden kurtulma aray›fl› içerisinde pek çok düflünce ak›m›n› bar›nd›ran birkaç yüzy›ll›k bir süreçtir. Rönesans’ta karfl›lafl›lan düflünce sistemleri ve ö¤retiler, ‹lkça¤’›n ve Ortaça¤’›n evren ve hayat görüfllerindeki tüm renkleri tafl›salar da art›k Ortaça¤’daki gibi tek seslilik de¤il, ‹lkça¤’daki gibi çok seslilik söz konusu olur. Ayr›ca, düflünürler de yap›tlar›nda kifliliklerini, kendisini özgün k›lan unsurlar› aç›kça belirtmeye ve yavafl yavafl yaz› dili olarak Latince yerine kendi ulusal dillerini kullanmaya bafllam›fllard›r. Ayr›ca Rönesans’ta felsefeyi yapanlar ve iflleyenler Ortaça¤’daki gibi din adam› de¤il, yazarlar, araflt›rmac›lar, üniversitelerin ö¤rencileri olmufltur. Ayr›ca, Ortaça¤’›n “bulunmufl, haz›r bilgi paketi” muamelesi yapt›¤› do¤ruluklar, Rönesans’ta insan için “aranmas› ve bulunmas› için u¤runa mücadele verilmesi gereken, sonsuz bir görev” olarak görülmeye bafllanm›flt›r. Yeniça¤’›n bütününde de bu anlay›fl izlenmifltir. Bilimdeki geliflmeler, dünyan›n evrenin merkezi olmad›¤›n› ortaya ç›karm›fl, fizik biliminin kabul etti¤i ilkeler çerçevesinde, mekanik bak›fl aç›s› yeni bir anlay›fl olarak benimsenmifl ve yerleflmifltir. Fizik biliminin do¤a hakk›nda sa¤lad›¤› bilgiler, kültür alan›nda da aranmaya bafllanm›fl, böylelikle yaflam›n bütün yönleri madde ve mekanik iliflkisi temelinde de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. Hatta madde temelli evren de deneyim ve usun bilebildi¤iyle s›n›rland›r›lm›flt›r. ‹ngiliz felsefesindeki deneycilik ve buna ba¤l› geliflen bilgi anlay›fl›, Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin felsefe anlay›fl› üzerinde oldu¤u kadar, ekonomi ve siyasetteki temel yönelimleri üzerinde de büyük ölçüde belirleyici olmufltur.

N A M A Ç

2

Yeniça¤’da de¤iflen bilgi anlay›fl› ve Antikça¤’dan miras kalan theoria-historia karfl›tl›¤› çerçevesinde tarihin konumunu de¤erlendirmek. Matematik fizi¤in ilerlemesi, do¤an›n yap›s›n›n matematik kavramlarla anlafl›l›p çözümlenebilece¤i, do¤an›n kendisi yerine zihinden türetilmifl kesin kavramlara dayanarak do¤a yasalar›n›n bulunabilece¤i düflünceleri için güçlü bir zemin haz›rlam›flt›r. Bu düflünceleri do¤a ile us, evren ile zihin aras›nda uygunluk oldu¤u, hatta 17. yüzy›ldaki usçulara göre, bu uygunlu¤un, ayn› anda hem evrenin tümüne hem de insan ruhuna ayn› ilkeleri yerlefltirmifl olan Tanr›’dan kaynakland›¤› yönlü kabuller izlemifltir. Günümüzde “epistemoloji” ad›yla tan›nan felsefe disiplini, her ne kadar felsefe tarihinin bafllang›c›ndan bu yana filozoflar› meflgul etmifl sorunlardan olufluyor olsa da felsefe içinde do¤mufl bu çocu¤un ad›, Yeniça¤’da John Locke taraf›ndan konulmufltur. Locke, bilginin kayna¤›, do¤rulu¤u ve s›n›rlar› sorunlar›yla çerçevesini çizdi¤i epistemolojiyi özel bir felsefe disiplini olarak öne ç›kar›r ve tanr›, evren, yarat›l›fl, ruh-madde iliflkisi gibi konular üzerinde spekülasyonlar yapmadan önce, insan bilgisinin kaynaklar›n›n, s›n›rlar›n›n araflt›r›lmas›, yani epistemolojinin temel sorunlar›yla hesaplafl›lmas› gerekti¤ini savunur. Asl›nda Descartes’ta da kesin bilgiye ulaflmak öne ç›kan bir kayg› olmufltur, fakat Descartes’›n yap›tlar›nda bilgi ve varl›k sorunlar› s›k› bir ba¤lant› içinde ve bir bütünlük arz edecek flekilde ele al›nm›fl, Locke’a kadar filozoflarda bilgi sorunlar›n› felsefenin di¤er sorunlar›ndan ayr› bafl›na inceleme kayg›s› ön plana ç›kmam›flt›r. Böylelikle 16. yüzy›lda geliflen ve Galileo Galilei, Nicolaus Copernicus gibi düflünürlerin somut yaflamda etkileri görülen bilim ürünleriyle perçinlenen matematik fizik, K›ta Avrupas›nda usçulu¤un, ‹ngiltere’deyse deneycili¤in yelkenlerini dolduran güçlü bir rüzgar olmufltur. Kant’a kadar sürecek yaklafl›k 150-200 y›ll›k bir dönemde Bat› Avrupa felsefesinin iki ana gelene¤i de ciddi görüfl ayr›l›klar›na karfl›n, bilgi edinme iflinin temeline insan yetilerini koymalar› bak›m›ndan, Rönesans’tan gelen yeni ve otoriteden kurtulmay› amaçlayan düflünce yap›s›n› devam ettirmifl-

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

lerdir. Bu iki ak›m›n di¤er ortak yönü de tarih ve tarih yaz›c›l›¤› söz konusu oldu¤unda, Antikça¤ Yunan düflüncesinde yerleflen ve Ortaça¤’da Augustinus’un tanr›bilimsel denemesine karfl›n afl›lamam›fl theoria-historia karfl›tl›¤›n› devam ettirmeleridir.

N A M A Ç

3

Macchiavelli, Bodin, Grotius, Bacon, Hobbes gibi düflünürlerin tarihe yaklafl›mlar›n› aç›klamak. Macchiavelli, tarihçilerin “devletler aras›ndaki düflmanl›k ve ikiliklerin nedenleri”ni siyasi aç›dan araflt›rmalar› gerekti¤ini savunmufltur. Siyasi tarih yaz›m›, geçmifli do¤ru olarak bilmeye gereksinim duyan devlet yöneticilerine pragmatik bir hizmet sunacakt›r. Günümüzde de kullan›lan tarih ça¤lar› ayr›m›n›yani tarihin Antikça¤, Ortaça¤ ve Yeniça¤ adl› dönemlere ayr›lmas›n› borçlu oldu¤umuz kifli, Jean Bodin’den baflkas› de¤ildir. Hugo Grotius, tarih sürecinin önemine, pozitif hukukun kavranmas› ba¤lam›nda de¤inmifltir. Ona göre pozitif hukuk, ancak konuldu¤u zaman, yer ve durumdaki insan-toplum koflullar›n›n bilinmesiyle, yani tarihsel zeminde kavranabilir. Bacon’a göre us, imgelem ve an›msama, insan tininin olgularla iliflki s›ras›nda hep etkin durumda olan üç temel yetisidir. Felsefe usa, fliir imgeleme ve geçmiflte olup bitenler-yani tarih ise, an›msamaya dayan›r. Historia civilis ile iflaret edilen olaylar y›¤›n›, Bacon’a göre düzenlilikten uzak, rastlant›sal ve bireysel olgulard›r, böyle olgulardan da de¤iflmez yasalar elde edilemez. “‹nsan-toplum olaylar›n›n bilgisi” anlam›na gelen historia’y› kendi bilimsel bilgi s›n›flamas›na dahil etmeyen Bacon, böylelikle kendi bilgi kuram› içerisinde theoria-historia karfl›tl›¤›n› sürdürmüfltür. Thomas Hobbes da Bacon ile benzer biçimde, historik bilgiyi “do¤an›n etkileri” hakk›ndaki deneyim bilgisi ile “insan›n toplu yaflam içindeki istençli eylemleri” hakk›ndaki deneyim bilgisi olarak ikiye ay›rm›flt›r. Historia civilis, Hobbes’a göre de düzenli olgular içermeyen, theoria etkinli¤ine uygun olmayan, yaln›zca ahlâk ve e¤itim aç›s›ndan dersler ç›kar›lmak üzere tarih yaz›c›lar› taraf›ndan yönelinmifl düzensiz malzeme y›¤›n› olmaktan öteye geçmez.

N A M A Ç

4

93

Usçulu¤un, Descartes’›n ve Descartesç› tarih yaz›c›l›¤›n›n 17. yüzy›ldaki etkilerini ve bu etkilerin tarihe nas›l yans›d›¤›n› yorumlamak. Rönesans taraf›ndan ortaya konulmufl araçlar› iflleyen 17. yüzy›l felsefesi, Rönesans’a göre, daha tek sesli bir dönemdir; çünkü bu yüzy›lda, formüllerde tam bir ›fl›¤a, sa¤laml›¤a ulafl›ld›¤›na inan›lm›fl, Rönesans’tan gelen yeni görüfller, bulufllar ve ilkeler ba¤lant›l›, kendi içinde birli¤i olan tutarl› bir düflünce yap›s› içine yerlefltirilmifltir. 17. yüzy›l, bu özellikleriyle temel rengini usçuluk (rationalism) ad› verilen bir ö¤retide belli etmifltir. Usçular, 1. Dünyan›n anlafl›l›r ve düzenli bir yap›s› oldu¤una, 2. ‹nsan usunun bu düzeni ve düzenlili¤i saptayarak kavrama yetene¤ine neredeyse “îmân etme” düzeyinde bel ba¤lam›fl, bunu yaparken de, son dura¤›nda “yeryüzü cenneti” bulunan çizgisel bir tarih tasar›m›n›n belirledi¤i bir iyimserli¤i tafl›m›fl olan düflünürlerdir. Ayr›ca, usçular, bilgi konusunda, 1. Do¤ufltan gelen baz› do¤ruluklar›n bulundu¤u, 2. Bilimin dahi malzemesinin bu do¤ufltan kavramlardan tümdengelimle türetildi¤i, 3. Gerçeklik hakk›nda kesin ve apaç›k bilginin matematikte görülen modeli temel alarak edinilebilece¤i yönlü önkabullere sahiptirler. 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Descartes’›n felsefesindeki sistemli kuflkuculu¤u ve elefltirel ilkeleri oldu¤u gibi tan›maya dayanan, Descartesç› bir tarih yaz›m› okulu ortaya ç›km›flt›r (a.y.). Bu okulun temel bak›fl aç›s›, yaz›l› otoritelerin tan›kl›¤›n›n elefltirel bir süzgeçten geçirilmeden kabul edilmemesi esas›na dayanm›flt›r. Söz konusu elefltirel süzgeç de flu yöntem kurallar›na dayal›d›r: 1. Descartes’›n hiçbir otoritenin bizi gerçekleflmesinin olanaks›z oldu¤unu bildi¤imiz fleye inanmaya zorlama hakk› yoktur fleklindeki örtük kural›, 2. Farkl› otoritelerin birbiriyle karfl›laflt›r›larak uyumlu k›l›nmas› gerekti¤i kural› ve 3. Yaz›l› otoritelerin edebî olmayan kan›tlar›n kullan›larak s›nanmalar› gerekti¤i kural›. Tüm bu kurallara karfl›n, hâlâ yaz›l› otoritelere ve Bacon’›n “an›” olarak adland›raca¤› unsura dayanan bu tarih yaz›c›l›¤› okulu, tarihçiler için tüm kaynaklar›na ve otoritelerine tamam›yla elefltirel bir gözle bakma anlay›fl›n› da beraberinde getirmifltir. Descartesç› tarih yaz›m› okulu için iki örnekten biri Tillemont, di¤eri de Bollandistlerdir.

94

Tarih Felsefesi-I

Özetle, Descartes, bilim ve felsefe alan›nda yapt›¤› ifller ve bunlar›n di¤er düflünürler üzerindeki etkileriyle, Yeniça¤ Avrupa Medeniyeti’nin düflünce aç›s›ndan çerçevesini çizmifl bir düflünürdür. Felsefe ve bilime getirdi¤i anlay›fl, insan anlay›fl›n›n dolay›s›yla da evreni kavray›fl biçiminin büyük ölçüde de¤iflmesine yol açm›flt›r. En bilinen sözü “Düflünüyorum, öyleyse var›m”, insan› evrenin merkezine yerlefltiren Yeniça¤ evren kavray›fl›n›n temel bir aksiyomu olmufltur. Descartes’›n tarih düflüncesine katk›s›ysa ancak dolayl› olmufltur: onun getirdi¤i usçu bilgi anlay›fl› ve kesin bilgi tan›mlamas›n›n tarih alan›nda uygulanabilir olmad›¤› zaten aç›kça biliniyor. Fakat Descartes’›n tarih belgelerinden ve bu belgelere dayal› bilgilerden de kuflku duymas›, tarih araflt›rmalar›nda yöntemin ciddi biçimde ele al›nmas›n› gerektirmifltir.

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

95

Kendimizi S›nayal›m 1. Rönesans ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Rönesans, Ortaça¤ ve Yeniça¤ aras›nda bir köprüdür. b. Rönesans, Ortaça¤ düzeninin çözüldü¤ü bir dönemdir. c. Yeniça¤’daki düflünce yap›s› kendini Rönesans’ta belli etmeye bafllar d. Rönesans’›n kökleri 10. yüzy›la kadar uzan›r. e. Rönesans, içerisinde pek çok düflünce ak›m›n› bar›nd›ran birkaç yüzy›ll›k bir süreçtir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Ortaça¤’›n bir özelli¤idir? a. Düflüncede tek seslilik bask›nd›r. b. Düflünürler kendi özelliklerini belli etmeye bafllam›fllard›r. c. Düflüncede çok seslilik kendisini belli eder. d. Yaz› dili olarak Latince yerine ulusal dillerin kullan›m›na bafllanm›flt›r. e. Felsefeyi yapanlar ve iflleyenler yazarlar, araflt›rmac›lar, üniversitelerin ö¤rencileridir. 3. Rönesans’›n ve hümanizmin temel slogan› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Daha az din, daha az sorun! b. Daha az tanr›, daha fazla insan! c. Yok olsun Kilise, varolsun özgür toplum! d. Daha fazla din, daha az bilim! e. Daha fazla tanr›, daha az insan! 4. Matematik fizi¤in ilerlemesi afla¤›dakilerden hangisinin geliflmesine yol açmam›flt›r? a. Do¤an›n yap›s›n›n matematik kavramlarla anlafl›labilece¤i düflüncesinin b. Do¤a ile insan usu aras›nda uygunluk oldu¤u düflüncesinin c. Evren ile zihin aras›nda uygunluk oldu¤u düflüncesinin d. Felsefenin konular›n›n da salt us arac›l›¤›yla bilinebilece¤i düflüncesinin e. Evrenin asla çözülemeyecek gizemleri oldu¤u düflüncesinin

5. Tarihçilerin “devletler aras›ndaki düflmanl›k ve ikiliklerin nedenleri”ni siyasi aç›dan araflt›rmalar› gerekti¤ini savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Francis Bacon b. Jean Bodin c. Niccolo Macchiavelli d. Hugo Grotius e. Thomas Hobbes 6. Usçular›n savunduklar› düflünceler ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Dünyan›n anlafl›l›r ve düzenli bir yap›s› vard›r. b. ‹nsan usunun dünyadaki düzenlili¤i saptayarak kavrama yetene¤i vard›r. c. Duyumlar bilgi edinme sürecinde ustan önce gelir ve daha temeldir. d. Do¤ufltan gelen baz› do¤ruluklar bulunur. e. Gerçeklik hakk›nda kesin ve apaç›k bilgi edinilebilir. 7. Avrupa’da yaklafl›k 1650-1850 aras›na denk gelen zaman dilimi için afla¤›daki tan›mlamalardan hangisi kullan›l›r? a. Us Ça¤› b. Töz Ça¤› c. Matematik Ça¤› d. Metafizik Ça¤› e. Bilim Ça¤› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Descartes’›n, Metot Üzerine Konuflma adl› yap›t›n›n ilk bölümünde tarihe iliflkin serimledi¤i yaklafl›mlarla birbirinden ayr›lmas›nda yarar gördü¤ü dört noktadan biri de¤ildir? a. Tarihsel Kuflkuculuk b. Spekülatif-Metafizik Tarih Tasar›m› c. Tarihsel Kaçakç›l›k d. Düfl Kurma Olarak Tarih e. Faydac›l›¤a Karfl› Tarih Tasar›m›

96

Tarih Felsefesi-I

Okuma Parças› 9. Do¤ru bilginin geçmiflte olup bitmifl olanlara inanmakla de¤il, her zaman genel kavramlara dayanmakla elde edilebilece¤ini savunan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. N. Macchiavelli b. G. Vico c. W. Dilthey d. B. Spinoza e. G. W. F. Hegel 10. Descartes’›n, insan› evrenin merkezine yerlefltiren ve Yeniça¤ evren kavray›fl›n›n temel bir aksiyomu olan Latince sözü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ratio non est res extentia. b. Historia est magistra vitae. c. Verum et factum convertundur. d. Iustitia est fundamentum regnorum. e. Cogito ergo sum.

...Daha çocukken edebiyat ve bilimle beslenmifltim; ve onlarla hayata yararl› her fleyin aç›k ve sa¤lam bilgisinin edinilebilece¤ine inand›r›ld›¤›m için, onlar› ö¤renmeye sonsuz bir istek duyuyordum. Fakat, sonunda âdet oldu¤u üzere insan› bilginler s›ras›na sokan bu okuma süresini bitirir bitirmez, görüflümü tümüyle de¤ifltirdim. Çünkü, öylesine içinden ç›k›lmaz flüphe ve yanl›fll›klar içine düflmüfl bulunuyordum ki, okumaktan edindi¤im biricik yarar, bilgisizli¤imi gittikçe daha iyi görmek olmufltu âdeta. Oysa, Avrupa’n›n en ünlü okullar›ndan birinde bulunuyordum; ve e¤er yeryüzünün herhangi bir yerinde bilgin insanlar var idiyse, onlar›n da herhalde benim bulundu¤um okulda okumufl olduklar›n› san›yordum. Orada baflkalar› ne ö¤reniyor idiyse, ben de hepsini ö¤renmifltim; hattâ bize okutulan bilimlerle yetinmiyerek, elime geçen, en merakl› ve en nadir de¤erde say›lan bilimler üzerine yaz›lm›fl baz› kitaplar› da gözden geçirmifltim. Bununla birlikte, baflkalar›n›n hakk›mdaki yarg›lar›n› da biliyor; ve her ne kadar, s›n›f arkadafllar›mdan baz›lar› hocalar›m›z›n yerini doldurmak için seçilmifl idiyseler de gene de onlardan afla¤› tutulmad›¤›m› görüyordum. Nihayet, güçlü zihinler bak›m›ndan yüzy›l›m›z bana önceki yüzy›llar›n herhangi biri kadar geliflkin ve verimli görünmekteydi. Bu da, bana, bütün öbür yüzy›llar hakk›nda yarg›ya varmak cesaretini, ve ald›¤›m telkinlerle daha önceleri varl›¤›n› umdu¤um bir doktrinin yeryüzünde bulunmad›¤›n› düflünmek serbestli¤ini veriyordu. Böyle olmakla birlikte, okullarda okutulan dersleri be¤enmiyor de¤ildim. Biliyordum ki, okullarda okutulan diller eski kitaplar›n anlafl›lmas› için gereklidir; masallar›n nefaseti zihni açar; tarihlerin ünlü olaylar› onu yüceltir ve anl›yarak okuyunca bunlar muhakemenin geliflmesine yard›m ederler; bütün iyi kitaplar› okumak, onlar› yazm›fl olan geçmifl yüzy›llar›n en kültürlü insanlar›yla bir konuflma gibidir; hattâ, onlar›n bize, fikirlerinin sadece en iyilerini gösterdikleri, üzerinde inceden inceye düflünülmüfl bir konuflmad›r bu. Belâgatin eflsiz güçleri ve güzellikleri; fliirin pek çekici ve büyüleyici incelik ve tatl›l›klar›; matematik bilimlerinin, merakl›lar›n merak›n› gidermek için oldu¤u kadar bütün sanatlar› kolaylaflt›rmak ve insanlar›n iflini hafifletmek için çok ifle yarayabilen pek ince bulufllar› vard›r. Ahlâktan söz eden yaz›larda ise, pek yararl› birçok ö¤retilerle erdem yönünde birçok özendirmeler de yer al›r; ilâhiyat cennete gitmenin yollar›n› ö¤retir; felsefe insana, her fleyden do¤ruya benzer flekilde söz etmek ve kendisini daha az bilgili kiflilere be-

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

97

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ¤endirmek imkân›n› verir, hukuk ve hekimlikle ilgili öteki bilimler de mensuplar›na itibar ve servet sa¤larlar; ve nihayet, bütün bilimleri, hattâ en hurafeli ve en yanl›fllar›n› bile, gerçek de¤erlerini tan›mak ve aldatmalardan sak›nmak için, incelemek gerekir. Fakat, dillere; hattâ eski kitaplarla tarihleri ve masallar› okumaya oldukça zaman verdi¤imi san›yorum. Çünkü, geçmifl yüzy›llar›n yazarlar›yla konuflmak seyahat etmekle hemen hemen ayn› fleydir. Kendi gelenek ve göreneklerimiz hakk›nda daha sa¤lam bir yarg›ya varmak ve hiçbir fley görmeyenlerin yapt›¤› gibi, modalar›m›z›n tersi olan her fleyin gülünç ve akla ayk›r› oldu¤unu sanmamak için, baflka uluslar›n âdetleri ve ahlâk› hakk›nda baz› fleyler bilmekte yarar vard›r. Fakat, insan seyahatlere çok zaman harcay›nca, sonunda kendi ülkesine yabanc› olur; ve geçmifl yüzy›llarda yap›lan fleylere fazla merak gösterince, kendi yüzy›l›nda olup bitenlerden pek bilgisiz kal›r...

1. d

2. a

3. b

4. e

5. c

6. c

7. a Kaynak: René Descartes. Metot Üzerine Konuflma, çev. K. Sahir Sel, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar› (2. Bask›), 1994, s. 9-11.

8. b

9. d

10. e

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rönesans ve Yeniça¤ Avrupas›nda Bilgi ve Tarih” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rönesans ve Yeniça¤ Avrupas›nda Bilgi ve Tarih” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rönesans ve Yeniça¤ Avrupas›nda Bilgi ve Tarih” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rönesans ve Yeniça¤ Avrupas›nda Bilgi ve Tarih” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rönesans ve Yeniça¤ Avrupas›nda Bilgi ve Tarih” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “17. Yüzy›l: Usçuluk, Descartes ve Tarihe Bak›fl” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “17. Yüzy›l: Usçuluk, Descartes ve Tarihe Bak›fl” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “17. Yüzy›l: Usçuluk, Descartes ve Tarihe Bak›fl” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “17. Yüzy›l: Usçuluk, Descartes ve Tarihe Bak›fl” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “17. Yüzy›l: Usçuluk, Descartes ve Tarihe Bak›fl” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyunuz.

98

Tarih Felsefesi-I

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Rönesans’›n Avrupa kültürü için “yeniden do¤ufl” anlam›n› ifade etti¤i herkesçe bilinse de bunun hangi anlamda bir yeniden do¤ufl oldu¤u sorusuna verilen yan›tlar ço¤u kez tatmin edici ölçüde belirgin olmaz. Yeniden do¤uflun Antikça¤ Yunan kültürüne bir gönderme oldu¤unu da öne süren vard›r, bilimin ve do¤aya yönelik araflt›rma coflkusunun artmas›n› bir yeniden do¤ufl olarak yorumlayan da bulabiliriz, vb. Fakat “yeniden do¤an”, ço¤ulcu, elefltirel, sorgulay›c›, tart›flmac› ve otoritelere körü körüne ba¤lanmayan insan/birey tipidir ve Avrupa toplumlar›n›n bu birey anlay›fl›na göre yeniden biçimlendirilmesinin olanakl› oldu¤u yönlü iyimser hava, Kilise’nin tüm direnifllerine karfl›n önüne geçemedi¤i bir ilerlemenin fitilini atefllemifltir. Bilim ve felsefe, az önce sayd›¤›m›z özellikleri tafl›yan bireylerin ve bu bireylere sahip ç›kan kültürün en göze çarpan, en kayda de¤er ürünleri olmakla birlikte, Rönesans’›n tek getirisinin bilimdeki baflar›lar ve felsefedeki ilerleme oldu¤unu söylemek uç noktada bir yaklafl›md›r; çünkü az önce de dile getirdi¤imiz gibi, hoflgörüden, tart›flmadan, elefltiriden, araflt›rmadan ve sorgulamadan yoksun olan bir kültürel ortamda, b›rak›n bilimi ve felsefeyi, hiçbir insan etkinli¤inin lây›k oldu¤u ölçüde geliflme olana¤› yoktur. K›sacas›, bilim ve felsefe, Rönesans’taki ilerlemelerin önemli göstergeleri olsalar da, birer neden olmaktan çok, zihniyet de¤ifliminin do¤urdu¤u dikkat çekici sonuçlard›r. S›ra Sizde 2 Bacon, Hobbes ve Macchiavelli aras›nda tarihe ve tarihçili¤e yönelik olumlu katk›da bulunma bak›m›ndan ön plana ç›kmas› beklenen filozof, kuflkusuz, Macchiavelli’dir. Bacon ve Hobbes, bilgi alanlar›n› daha çok do¤a bilimlerini, yani gözlenebilir olgular› ve bu olgulardan ç›karsanabilecek “kesin”, “de¤iflmez” ve “genel” yasalar› temel alarak s›n›flad›klar›ndan, insan-toplum olaylar›n›n bilgisini oldukça “tikel”, “olumsal” ve “rastlant›sal” olarak görmüfller ve bu özelliklere sahip bir anlat›n›n bizi yasalara de¤il, yaln›zca düzensiz olaylar y›¤›n›na götürece¤i yönlü olumsuz düflüncelerini sergilemifllerdi. Ne var ki, Macchiavelli, Bacon ve Hobbes’dan daha önce yaflam›fl bir düflünür olmas›na karfl›n, tarihe ve tarih yaz›c›l›¤›na bu iki düflünürden daha olumlu ve yap›c› biçimde yaklaflm›flt›r. “Siyaset Felsefesi” dersinizden de hat›rlayaca¤›n›z üzere, Macchiavelli’nin bafll›ca kayg›s›, güçlü bir devletin kuramsal temellerini bulmakt›r. Tari-

he de¤inifli de siyaset ve sorunlar› ekseninde olan Macchiavelli, geçmifl tarihçileri elefltirirken, tarihin nas›l yaz›labilece¤ine iliflkin bir ölçüt de sunmufl, olaylar aras›nda neden-sonuç iliflkisi kuran ve devletler aras›ndaki anlaflmazl›klar›n, savafllar›n vb. kayna¤›na inen bir tarihçili¤in yararl› ve verimli olaca¤›n› belirtmifltir. Macchiavelli’nin bu tutumu siyasi tarihçili¤in ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlar ve onu bu tür özel bir tarihin öncüsü k›larken, ayn› zamanda, tarihin verdi¤i bilgiye iliflkin de daha olumlu bir tutumu içerir niteliktedir. Oysa tarihe bir bilgi alan› olarak de¤er verme ve belirli epistemolojik ölçütleri sa¤lamas› durumunda tarihin kendisine bilim muamelesi yapman›n Macchiavelli’den sonraki en erken iflaretleri, Avrupa’da 18. yüzy›lda yani Ayd›nlanma döneminde görülecektir. S›ra Sizde 3 Usçu bir düflünür olmak, pek çok önkabulü beraberinde getirir. Yeniça¤’da ilk ortaya ç›kt›¤› ve etkili oldu¤u düflünsel iklimde bu önkabullerin etkisi daha belirgindir. ‹nsan usuyla do¤a aras›nda birebir uygunluk varsaymak, gerçeklik hakk›ndaki tüm bilgimizin usumuzda do¤ufltan bulunan do¤ruluklardan tümdengelim yoluyla türetildi¤ini savunmak ve insan›n bu yetisiyle dünyan›n efendisi olmay› hak etti¤ine îmân ölçüsünde inanmak, 17. yüzy›lda yaflayan ve kendine “usçu” diyen her düflünürün benimseyece¤i tutumlard›r. Fakat bu tutumlar› benimseyen düflünürler, felsefe tarihindeki bilgi hazinesinin bize gösterdi¤i gibi, tarihten gelen bilgiyi “genellikten uzak, yasa olmaya uygun olmayan düzensiz olaylar y›¤›n›” olarak nitelemifller ve tarih yaz›c›l›¤›n› bir “k›ssadan hisse” olmas›ndan öte bir yarara sahip görmemifllerdir. Usuna Tanr›’n›n koydu¤u do¤ruluklar sayesinde kendisini çevreleyen do¤ay› ve evreni oldu¤u gibi anlay›p yönetme, yani bu dünyada kendisine yeryüzü cenneti oluflturma olana¤› bulunan insanlar›n, kendi yap›p etmelerini kayda geçirirken hangi hatalara düfltükleri ve bu hatalar›n nedenleri üzerinde derin düflünen ve kafa yoran pek fazla usçuya rastlanmaz. Özellikle de, matematik-geometri temelli bir do¤a bilimi anlay›fl›n›, insan›n edinebilece¤i tüm bilginin oda¤›na yerlefltirmenin nas›l olanakl› oldu¤u ya da “zorunlu” k›l›nabildi¤i sorusu, matematik-fizi¤in sa¤lad›¤› bilginin “kesin”li¤ine “îmân etmifl” bir düflünür grubuna sorulabilse bile, b›rak›n doyurucu bir yan›t almay›, sorunun ciddiye bile al›nmayaca¤› “cogito ergo sum” kadar apaç›kt›r.

5. Ünite - Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›nda Tarih Anlay›fllar›

99

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Oysa, usçulu¤un insan›n yetileriyle ilgili temel varsay›mlar›na dayanarak, nesnel-elefltirel ve do¤ru bilgi üreten bir tarih yaz›m›n›, dolay›s›yla bilimsel tarihi temellendirmek de mümkündür. Do¤ay›, yani kendisi d›fl›nda bir gerçekli¤i oldu¤u gibi kavramaya ve bu gerçeklik hakk›nda do¤ru bilgi edinmeye yetene¤i olan usun, insan›n do¤rudan kendisi taraf›ndan gerçeklefltirilen olaylar› nas›l do¤ru kaydedemeyece¤ini, olaylar› neden-sonuç iliflkisi eksenine nas›l oturtamayaca¤›n› ve insan eylemlerini nas›l de¤erlendiremeyece¤ini anlamak oldukça güçtür.

B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi III: Tarih Felsefesinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh. Collingwood, R.G. (2010). Tarih Tasar›m›, çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat›. Dural›, T. (2006). Ça¤dafl Küresel Medeniyet: Anlam›-Geliflimi-Konumu, ‹stanbul: Dergâh (3. Bask›). Gökberk, M. (2005). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: Remzi (16. Bask›). Locke, J. (1992). ‹nsan Anl›¤› Üzerine Bir Deneme, çev. Vehbi Hac›kadiro¤lu, ‹stanbul: Kabalc›. Özlem, D. (2004). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp (8. Bask›). Özlem, D. (2008). Felsefe ve Do¤a Bilimleri, Ankara: Do¤uBat›. Wagner, P. (2003). Modernli¤in Sosyolojisi, çev. Mehmet Küçük, Ankara: Doruk.

6

TAR‹H FELSEFES‹-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ayd›nlanma Dönemi’ndeki kültürün ve düflüncenin genel özelliklerini aç›klayabilecek, Ayd›nlanma’da egemen bilgi anlay›fl›yla tarih anlay›fl›n› iliflkilendirebilecek, ‹lk modern tarih filozofu olarak Vico’nun Avrupa düflüncesine katk›lar›n› yorumlayabilecek, “Tarih Felsefesi” ad›n› ilk kez kullanan Voltaire’in, tarihe ve tarih yaz›m›na katk›lar›n› de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Us Corso Do¤abilimcilik Ricorso Upuygunluk (correspondence) Kuram›

• • • • •

Verum Sivil Factum Kayra ‹lerleme

‹çindekiler

Tarih Felsefesi-I

Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

• AYDINLANMA DÖNEM‹ KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ • ‹LK MODERN TAR‹H F‹LOZOFU: VICO • “TAR‹H FELSEFES‹” ADININ KULLANILMASI: VOLTAIRE

Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl› AYDINLANMA DÖNEM‹ KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ 18. yüzy›l›n Avrupa’da “Ayd›nlanma” yüzy›l› olarak kabul edildi¤ini önceki derslerinizden de hat›rl›yorsunuz. Bu ünitede Ayd›nlanma’y›, 1. Tarih Felsefesi’nin bir disiplin olarak ortaya ç›kt›¤›, daha da önemlisi, ilk kez “Tarih Felsefesi” ad›n›n kullan›ld›¤›, 2. Tarihten edinilen bilgiye ve tarihsel varl›k alan›na yönelik yaklafl›mlar›n de¤iflti¤i bir dönem olarak ele alaca¤›z. Ayd›nlanma’n›n Avrupa düflüncesine katk›lar›n› daha önceki derslerinizden hat›rlasan›z da bu ünite kapsam›nda da Ayd›nlanma döneminin genel özelliklerini ve bu dönemde öne ç›kan baz› temel kavramlar› gözden geçirmek, ilk tarih felsefesi örneklerinin hangi düflünsel ortamda serimlendi¤ini anlamakta bize fayda sa¤lar. Böylelikle, Vico, Voltaire gibi tarih filozoflar›n›n Avrupa düflüncesine katk›s›n› de¤erlendirmek de kolaylafl›r. Ayd›nlanma’n›n en belirgin özelliklerinden birini, Paul Hazard flöyle dile getirir: “fiüphe bilimin bafllang›c›d›r; hiçbir fleyden flüphe etmeyen bir insan, hiçbir fleyi tetkik edemez; hiçbir fleyi tetkik etmeyen hiçbir fleyi keflfedemez; hiçbir fleyi keflfedemeyen kördür ve hep kör kal›r.” (Hazard 1973, s.14). ‹flte tam da Hazard’›n dile getirdi¤i bu anlay›fl, Ayd›nlanma’y›, baflta birey ve toplum gelmek üzere temel kurumlar›n ve onlar› belirleyen de¤erlerin tümünün kapsaml› bir sorgulamadan geçti¤i bir dönem hâline getirir (B›çak 2004, s. 81). Gökberk’e göre Ayd›nlanma, do¤a karfl›s›nda baflar› kazanan insan usunun kültür dünyas›na bir uygulamas› olmas›, matematik do¤a bilimine paralel kültür bilimlerinin de kurulmas›n›n amaçlanm›fl olmas› ve kültür dünyas›na da yine us arac›l›¤›yla egemen olman›n amaçlanmas› bak›mlar›ndan, 17. yüzy›lda “evrensel bilim” görünümüne bürünmüfl olan felsefeden farkl› olarak, bir kültür felsefesidir (Gökberk 2005, s. 291). Gökberk, Ayd›nlanma adland›rmas›yla, ayd›nlanmas› beklenenin insan, ayd›nlat›lmas› gerekeninse insan yaflam›ndaki anlam ve düzen oldu¤unu da ileri sürer (a.y., s. 289). Ayd›nlanma’n›n öne ç›kard›¤› en önemli de¤er olan usun da s›n›rlar› olan bir yeti oldu¤unu göstererek felsefe tarihinde yeni bir 盤›r açan Kant, bu elefltirisine karfl›n, Ayd›nlanma’y› tan›mlarken yine us kavram›na flöyle dayanm›flt›r: “Ayd›nlanma, insan›n kendi suçu ile düflmüfl oldu¤u bir ergin olamama durumundan kurtularak usunu kendinin kullanmaya bafllamas›d›r” (Kant 1992, s.41). Ayd›nlanma’n›n temel özelliklerinden biri de laik bir dünya görüflüne dayan›p bu görüflü hayat›n her alan›nda tutarl› biçimde uygulamaya koyma çabas›d›r. Ya-

Ayd›nlanma hem ilk kez Tarih Felsefesi ad›n›n kullan›ld›¤› hem de tarihsel varl›k alan›na ve tarihin verdi¤i bilginin de¤erine iliflkin düflüncelerin de¤iflti¤i bir dönemdir.

Hazard’a göre Ayd›nlanma’daki bilimsel ve kültürel at›l›mlar›n tümünün alt›nda flüphe etme, sorgulama, elefltiri gibi vazgeçilmez unsurlar yer al›r.

Gökberk’e göre Ayd›nlanma evrensel bilimin do¤ruluklar›n›n kültür dünyas›nda da yans›malar›n› arayan ve usun do¤aya ve kültüre egemen olmas›n› öngören bir kültür felsefesidir.

Ayd›nlanma’y› “insan›n usunu kendisinin kullanma cesareti göstermesi” olarak tan›mlayan Kant, bu yetiyi elefltirmekten de geri durmam›fl, usun kendisinin de s›n›rlar› olan bir yeti oldu¤unu savunarak, felsefe tarihinde önemli bir 盤›r açm›flt›r.

102

Collingwood, Ayd›nlanma’y› düflüncede ve kültürde bir laiklefltirme çabas› olarak tan›mlarken, bu çaban›n yaln›zca kurumlaflm›fl dine de¤il, ayn› zamanda dinin kendisine karfl› bir baflkald›r›y› içerdi¤ini vurgular. Bu çaba, Ayd›nlanma insan›n›n kendi usuna ve do¤a bilimlerinin baflar›s›na duydu¤u güvenin zirve yapmas›yla iliflkili de düflünülebilir.

Tarih Felsefesi-I

ni, Ortaça¤’da insanlara ‘öteki dünya’, ‘ölüm sonras› yaflam’, ‘Tanr› krall›¤›’ gibi soyut fleyler u¤runa feda edilmesi ö¤ütlenen dünyevi mutluluk, Ayd›nlanma’n›n öne ç›kard›¤› bir de¤er olmufltur; eflitlik, özgürlük, kardefllik gibi idealler de bu mutluluk için gerekli koflullar olarak ön plana ç›km›fllard›r. Fakat burada da usa duyulan güven, as›l rolü oynamaktad›r; çünkü insan, usu arac›l›¤›yla geleneklerin boyunduru¤undan kendini kurtaracak, kaderini kendisi biçimlendirecek, böylelikle özgürlü¤ünü ve mutlulu¤unu gitgide artt›racakt›r. Hatta bu mutluluk, tek bir intellektüel (ussal) kültür üzerinde tüm insanl›¤›n tek bir toplum hâlinde birleflmesine kadar uzanacakt›r. Ayd›nlanma düflüncesinin laik idealleri öne ç›kard›¤›n›, yani devletin din ifllerine kar›flmad›¤› bir toplum düzeni aray›fl›nda oldu¤unu söyledik. Bu anlay›fla göre, devletin vatandafllar›na sa¤lamakla yükümlü oldu¤u mutluluk, en aç›k biçimde, vatandafllar›n hak ve özgürlük s›n›rlar›n›n olabildi¤ince geniflletilmesiyle gerçekleflebilir. “Ayd›nlanma’dan, 18. yüzy›l için çok kendine özgü olan, insan düflüncesinin her yan›n› laiklefltirme çabas› anlafl›l›r”, diyen Collingwood, bu çaban›n yaln›zca kurumsal dinin gücüne de¤il, dinin kendisine karfl› da bir baflkald›r› oldu¤unu savunur (Collingwood 2010, s. 124). Ayd›nlanma’y› öne ç›karan temel düflünceleri ve baz› kavramlar› k›saca yeniden hat›rlad›k. Ünitemizin amaçlar› çerçevesinde, burada Ayd›nlanma’ya ait iki ana özelli¤i ön plana alaca¤›z: Bunlardan ilkini, us ve do¤a bilimlerine dayal› bilgi anlay›fl›, ikincisini de tarih anlay›fl› biçiminde ifade edebiliriz.

Us ve Do¤a Bilimlerine Dayanan Epistemolojinin Tekelleflmesi Ayd›nlanma, do¤ay› anlaman›n fazlas›yla önemsendi¤i ve do¤a araflt›rmalar›ndan elde edilen gözlem ve deneye dayal› bilginin kesin oldu¤una inan›ld›¤› bir dönemdir. Yeniça¤ bilgi kuram›na (epistemolojisine) yön veren bafll›ca savlardan birisi, d›fl dünyan›n nesneleriyle insan usu aras›nda birebir uygunluk, denklik (correspondence) bulundu¤u yönlü düflüncedir. Bu düflünce baz› felsefecilerce “denklikçi do¤ruluk kuram›” (“correspondence theory of truth”) olarak da an›l›r. Usçulara göre insan usu ve kavramlar›yla evrendeki nesneler aras›nda upuygunluk vard›r, bu durumun apaç›k oldu¤unu görmek için matemati¤i göz önünde bulundurmak yeterlidir. Deneycilere göre us yaln›zca duyu verilerini iflleyen, düzene oturtan bir ifllemcidir; duyu verileri olmadan us tek bafl›na evreni bilemez.

Ayd›nlanma’n›n en önemli özelliklerinden birinin, do¤a incelemeleri ve bu incelemelerden elde edildi¤i savlanan kesin bilgi oldu¤unu hat›rlayacaks›n›z. Do¤ay› anlama ifli Ayd›nlanma’da öylesine önemsenmifltir ki, 17. yüzy›l Protestan bilimcilerinin, Tanr›’n›n do¤ada ortaya koydu¤una inan›lan plan› keflfetme çabalar› s›ras›ndaki duygu durumlar›yla, ilk H›ristiyanlar›n ‹sa’n›n yaflam› ve çarm›ha gerilmesinden ibaret olan “tarihsel drama”y› anlamay› bir ibadet saymalar› aras›nda benzerlik bulundu¤u söylenebilir (Toulmin&Goodfield 1965, s. 56). Do¤a bilimleri ve yöntemleri aç›s›ndan, Ayd›nlanma’da, insan usu ve kavramlar›yla d›fl dünyan›n nesneleri aras›nda birebir uygunluk-ya da denklik- olup olmad›¤› tart›flmas›, belki de Yeniça¤’daki do¤abilimci yönelime efllik eden en önemli tart›flma olmufltur. Yeniça¤ epistemolojisinin Kant’a kadar etkisini sürdürmüfl iki ana kamp› olan usçuluk (rationalism) ve deneycilik (empiricism), bu tart›flmada, birbirine karfl›t görüfller savunmufllard›r. Descartes, Spinoza, Leibniz gibi usçular, matemati¤i model alarak, 1. ‹nsan›n do¤a hakk›nda düflünsel yoldan genel-geçer ve kesin bilgilere ulaflabilece¤ini, 2. Evrenin matematik bir yap›s› oldu¤unu, 3. O halde, usumuz ve kavramlar›m›zla evrendeki nesnelerin kendileri aras›nda tam bir upuygunluk oldu¤unu savunmufllard›r (Özlem 2010, s. 74-75). Maddeler hâlinde s›ralad›¤›m›z bu üç temel inanç, 18. yüzy›l›n ilk yar›s›nda dahi etkilerini hissettirmifl, hatta Yeniça¤ biliminin gidiflini belirlemifltir. Öte yandan, Locke, Berkeley ve Hume gibi deneyciler, usçular›n aksine, do¤a hakk›ndaki bilgimizin duyu verilerinden ç›kt›¤›n›, usun yaln›zca duyu verilerini düzenleme ifllevine sahip oldu¤unu, dolay›s›yla usun evreni tek bafl›na bilmekte yeterli olmad›¤›n› savunmufllard›r (a.y., s. 75).

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

103

‹flte Yeniça¤’da baflta fizik olmak üzere tüm do¤a bilimleri, bir yandan do¤ayla insan usu aras›nda tam bir upuygunluk (correspondence) oldu¤una inan›rken, di¤er yandan da usun tek bafl›na do¤ay› bilemeyece¤ini, do¤a hakk›ndaki bilgimizin temelinde duyu verilerinin bulundu¤unu, dolay›s›yla da bilimlerin bilgi elde etmek üzere gözlem ve deneye baflvurmas›n› zorunlu gören bir anlay›flla, k›sacas› hem usçu hem de deneyci bir tutumla ifl görmüfllerdir (a.y.). Do¤an Özlem’e göre, Yeniça¤ do¤a bilimi, deneyci ve usçu yöntemlerle elde etti¤i baflar›lar sayesinde, felsefede spekülatif-metafizik düflüncelerin ve bu yöndeki aray›fllar›n tamam›n› olmasa da hat›r› say›l›r bir k›sm›n› dizginlemekte etkili olmufltur (a.y.). Bilimin elde etti¤i baflar›larla kesin bilginin olanakl›l›¤›, insan bilgisinin s›n›rlar›, alg› ve deneyimin d›fl dünyay› bire bir yans›t›p yans›tamad›¤›, gibi bilgi kuram›yla ilgili sorunlara iliflkin tart›flmalar›n ön plana ç›kt›¤› bir dönem olan Ayd›nlanma, baz› deneycilerin tarihe do¤a bilimi temelinde yaklaflma denemelerinin saptand›¤› bir dönem olma özelli¤i de gösterir (Özlem 2004, s. 56). Örne¤in ‹skoç deneyci David Hume’a göre (1711-1776), tarihsel olaylara nüfuz edebilmek, bu olaylar›n tafl›y›c›s› olarak “insan do¤as›”n›n öne al›nmas›n› gerektirir (a.y.). ‹nsan do¤as›n›n bilimi olarak “psikoloji”ye iflaret eden Hume’a göre, tarih, psikolojiye ba¤›ml›d›r ve do¤an›n kendisi gibi, do¤an›n bir parças› olan insan da nedensellik (causality) yasalar›na ba¤l›d›r. Bu durumda, insan psikolojisinin ba¤l› oldu¤u yasalar›n bulunmas›, tarih olaylar›n›n niteli¤inin de aç›k biçimde anlafl›lmas› için bir ön koflul olur (J. Hennig’den aktaran: Özlem 2004, s. 57). fiimdi Ayd›nlanma’da do¤a bilimi eksenli bilgi anlay›fl›n›n tarihe nas›l yans›d›¤›n› görmeye çal›flal›m.

Yeniça¤’da baflta fizik olmak üzere tüm do¤a bilimlerinin hem usçu hem de deneyci bir tutumla ifl gördükleri söylenebilir.

Ayd›nlanma’da Tarih Anlay›fl› Ayd›nlanma, Harry Elmer Barnes’a göre, bir aray›fl, bir sorgulama ve kimlik belirleme gibi unsurlar› bir bütün olarak kapsayan, bu yüzden tarih anlay›fl› ve tarih yaz›c›l›¤› bak›mlar›ndan da Avrupa kültürü için önemli bir dönemeçtir (Barnes 1957, s. 151). Usçulu¤un etkisinde kalm›fl olan tarihçiler, tarihteki olaylar› en genifl boyutlar›yla incelemeyi amaçlad›klar› için, tarih üzerine çal›flmalarda köklü de¤ifliklikler ortaya ç›km›fl ve “Modern” olarak nitelenebilecek yeni bir tarih anlay›fl›n›n temellerini atm›fllard›r (a.y.). Do¤an Özlem, Ayd›nlanma döneminde, önceki yüzy›llar›n tarih karfl›s›ndaki kuflkucu tutumunun belli oranlarda gözlenmeye devam etse de önceki yüzy›llarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda bu kuflkuculu¤un azalmaya bafllad›¤›, hatta tarihe özel bir önem ve ilginin oldu¤u görüflündedir (Özlem 2004, s. 57). Tarihe yönelik bu özel ilgi, Hazard’a göre, Katolik-Protestan mezhep çat›flmas› sayesinde yo¤unlaflm›fl, her iki taraf da tarih verilerini kendi mezheplerinin savunusu u¤runa kan›t biçiminde düzenlemeye çabalarken, geçmifle iliflkin konular›n daha nitelikli araflt›r›larak, araflt›rmalarda yeni tekniklerin ve yorumlar›n gündeme gelmesine yol aç›lm›flt›r (Hazard 1973, s. 37). Fakat tarihçilik aç›s›ndan olumlu say›labilecek bu geliflmelerin yan›nda, tarihin ifle yaramaz bir yük oldu¤u gibi olumsuz görüfllerin etkisi de sürmüfltür (B›çak 2004, s. 89). Usçu Tarih Okulu’nun en önemli yenili¤i, Barnes’a göre, tarihi en genifl boyutlara tafl›y›p Kilise ve devlet entrikalar›n›n ötesine geçerek, toplumu, sanayiyi, ticareti ve medeniyetleri detayl› ve kapsaml› bir incelemeden geçirmifl olmas›d›r (Barnes 1957, s. 149). Hatta bu okul, dini d›flar›da b›rakan bir tanr›c› (Deist) anlay›fl ile

Ayd›nlanma, önceki yüzy›llara oranla tarihe yönelik kuflkuculu¤un azald›¤›, hatta tarihe özel bir ilginin gösterilmeye baflland›¤› bir zaman dilimidir.

Herhangi bir dine ba¤l› olmadan, evreni tek bir varl›¤›n yaratt›¤›n› ve bunun da Tanr› oldu¤unu öne sürmek, Tanr›c›l›k olarak adland›r›l›r. Tanr›c›l›¤›n Bat› Avrupa dillerindeki karfl›l›¤› olan Deizm’in kökeni, Latince’de Tanr› anlam›na gelen Deus’tur.

104

Tarih Felsefesi-I

Usçu Tarih Okulu’nun tarihçileri, tarihi en genifl boyutlara tafl›y›p Kilise ve devlet entrikalar›n›n ötesine geçmifller ve toplumu, sanayiyi, ticareti ve medeniyetleri kapsaml› bir incelemeden geçirmifllerdir.

Newtoncu gökfizi¤ini ç›k›fl noktas› alarak, evreni ve toplumu genel mekanik kuram› çerçevesinde de¤erlendirmifl, buna paralel olarak, insanl›k tarihindeki her fleyin neden-sonuç iliflkisi sayesinde ortaya ç›kt›¤› yönlü bir anlay›fl› benimsemifller; dolay›s›yla do¤an›n tarihte etkili oldu¤unu da dikkate alm›fllard›r (a.y.). Do¤an Özlem, Ayd›nlanma’da tarihe karfl› uyanan özel ilgi ve meraka karfl›n, 18. yüzy›l genelinde tarihin yine de bir edebi tür, ahlak bak›m›ndan pratik de¤eri olan bir u¤rafl olarak görülmesi durumunun azalmas›na karfl›n sürdü¤ü görüflündedir (Özlem 2004, s. 57). Fakat önceki yüzy›llara k›yasla tarihe yönelik çal›flmalar gözle görünür oranda artm›flt›r ve tüm olumsuz görüfllere karfl›n, 18. yüzy›l, tarih felsefesinin do¤um yüzy›l› olmufltur. Bunun alt›nda yatan tarihsel nedenler, flöyle s›ralanabilir: 1. 16. ve 17. yüzy›llarda do¤a bilimlerinin ve bu do¤rultuda uygulanan teknik bulufllar›n yaflam› kolaylaflt›rma ve iyilefltirmedeki tart›fl›lmaz baflar›lar›, 18. yüzy›l Avrupa toplumlar›n›n tamam›na yay›lan bir ilerleme (Progress, Fortschritt) inanc›n› do¤urmufl, 2. Avrupa ülkeleri, hümanizm ve Ayd›nlanma etkileriyle, ulusal farkl›l›klar›n› yeniden keflfederek, kendilerini dil, kültür ve tarih bak›mlar›ndan farkl› uluslar olarak görmeye bafllam›fllar, 3. Farkl› uluslar hâlinde de olsa, do¤ada ve toplumlarda, yani uluslarda da ilerleme oldu¤u düflüncesi tüm Avrupa’ya yay›lm›fl ve bu da, tarihte bir ilerleme oldu¤u inanc›n› getirmifltir (a.y., s. 58). Fakat ilerleme inanc›, tam anlam›yla bilimsel/bilgikuramsal zeminde geliflmemifltir; aksine, Ortaça¤’da Augustinus’un felsefe-tarih karfl›tl›¤›n› tanr›bilimle aflmak istemesine benzer biçimde, ilerlemeyle beslenen laik inanç, bu düflüncenin yerleflerek tarih felsefesinin do¤ufluna yol açm›flt›r (a.y., s. 59). fiimdi “Tarih Felsefesi” ad›n› kullanmadan tarih felsefesi yapan ilk Avrupa düflünürü Giambattista Vico’yu (1668-1744) ve düflüncelerini yak›ndan tan›yal›m.

Usçu Tarih Okulu’nun önceki tarih yaz›c›lar›ndan bir baflka önemli fark›, do¤an›n tarihe etkisini göz önünde bulundurmas›d›r. Avrupa toplumlar›nda 18. yüzy›lda ilerleme inanc›n›n yayg›nlaflmas›, tarih felsefesinin ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlay›c› etkenlerden birisidir. ‹lerleme, 19. yüzy›ldaki tarih metafiziklerinin vazgeçilmez kavramlar›ndan biri olacakt›r.

SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ayd›nlanma’n›n SIRAtarihe S‹ZDE yaklafl›m aç›s›ndan önceki yüzy›llardan baz› farklar› oldu¤u ölçüde, önceki iki yüzy›lla düflünsel benzerlikleri de oldu¤unu art›k biliyorsunuz. Siz ideal bir Ayd›nlanmac›’n›n tarihe nas›l yaklaflmas›n› beklersiniz? Tart›fl›n ve önerdi¤iniz yan›tlar› teD Ü fi Üçal›fl›n. NEL‹M mellendirmeye

VICO: ‹LK TAR‹H F‹LOZOFU S O RMODERN U

S O R U

D‹KKAT

Giovanni Battista ya da daha bilinen biçimiyle Giambattista Vico, 1668 y›l›nda Napoli’de do¤mufl ve çal›flma yaflam› boyunca do¤du¤u kentin üniversitesinde retoD‹KKAT rik profesörü olarak ders vermifltir. Ömrü önemli ölçüde sefalet içinde geçen Vico, ayn› zamanda, yaflad›¤› ça¤da söylediklerinin de¤erinin anlafl›lmamas› gibi bir taS‹ZDE Magnum opusu, Yeni Bilim’i ilk kez 1725’te, ayn› yap›t›n lihsizli¤i deSIRA yaflam›flt›r. gözden geçirilmifl ikinci düzenlemesini 1730’da yay›nlayan ve son biçimini 1744’te yay›na haz›rlad›ktan sonra bu dünyadan göçen Vico, bu yap›t›nda iflledi¤i temel AMAÇLARIMIZ savlarla, kendi görüflüne göre yeni bir bilimin temelini atm›flt›r; uluslar›n ortak do¤as›n› araflt›rmaya yönelen bu yeni bilim, sonraki yorumlardan da anlayaca¤›m›z gibi, tarih felsefesinden baflkas› de¤ildir. fiimdi Vico’nun Yeni Bilim’de ileri sürdüK ‹ T A P ¤ü bafll›ca savlar› inceleyelim. Vico’nun yap›t›, insanl›k tarihi üzerine (din, toplum, egemenlik biçimleri, hukuk kuramlar› ve diller tarihini de kapsayacak biçimde) gelifltirilen ilk empirik-teTELEV‹ZYON melli kuramd›r ve bu kuram ne ilerlemeci-tarihsel ne de döngüsel-kozmolojik aç›dan kavranabilir olan felsefî bir ilkeden hareket etmektedir: ‹nsanl›k tarihi, tanr›sal

N N

SIRA S‹ZDE Magnum opus: Baflyap›t anlam›nda kullan›lan Latince tamlama. Vico söz konusu oldu¤unda, onun AMAÇLARIMIZ magnum opusu, dilimize Yeni Bilim olarak çevrilen La Scienza Nuova’d›r. K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

kayra (Providanz, Vorsehung, ‹nâyet) ile ayn› fley olan sonsuz bir geliflim yasas›na göre yönlenmektedir (Löwith 2004, s. 263). Yeni Bilim eserinin niteli¤ini bafll›¤›n kendisinden çok, kitab›n içinde yer alan “Yeni Bir Bilimin ‹lkeleri” adl› alt bafll›¤› ifade etmektedir. Vico, bu bölümde Yeni Bilim (bundan sonra, YB) ile ilgili flu tan›mlamalar› yapar: 1. YB, “tanr› kayras›n› ussal-sivil (uygarl›k-temelli) yoldan kavramak isteyen usçu-sivil bir teolojidir”; yani tanr› kayras›n›n toplumsal tarih içinde us arac›l›¤›yla kavranabilir olan iflaretlerini, örne¤in, evlilik, defnetme usulleri, yasa koyma, yönetim biçimleri, s›n›f savafllar› gibi sivil olgular› ele alacakt›r. 2. YB, bir egemenlik felsefesi, özellikle de özel mülkiyetin kökenlerine yönelik bir felsefedir; çünkü insan toplumunun ilk kurucular›, ayn› zamanda özel mülkiyetin de kurucular› ve buna ba¤l› olarak da yasalar›n ve göreneklerin temellendiricileri (auctores) olmufllard›r. 3. YB, “insânî idelerin bir tarihidir” ve özellikle de en eski kozmolojik-dinsel tasar›mlar›n tarihidir. 4. YB, en eski dinsel geleneklerin, özellikle de theogonialar›n bir ‘felsefî elefltirisi’dir. 5. YB’in konusu, “tüm uluslar›n tarihlerinin onun içinde ve zaman olarak ak›p gitti¤i ideal sonsuz tarih”tir; buna göre YB, sivil süreçlerde her zaman tekrar eden tipik flemay› bulup ortaya ç›karacakt›r. 6. YB, “uluslar›n do¤al hukuklar›n›n bir sistemi”dir; çünkü sivil haklar, uluslar›n birincil gereksinimlerine ve yararlar›na göre-yani do¤all›k gözetilerek düzenlenmifl haklar olarak- kayna¤›n› insan do¤as›nda bulurlar. 7. YB, pagan dünyan›n profan tarihinin dayand›¤› “ilkeler”i, bu dünyan›n en eski ve en karanl›k bafllang›ç dönemlerini, bu dünyan›n mitoslara dayal› tarihine egemen olan döngücü do¤ruluk anlay›fl›n› yorumlar. Bu 7 tan›mdan ç›kacak genel sonuç, YB’in tarihsel dünyan›n (mondo civile) us yoluyla temellendirilmifl teolojisi oldu¤udur. YB teolojidir çünkü tarihsel dünyan›n her köflesinde kahramanca ve flairce etkide bulunan tanr›sal tinin sesi duyulur (Löwith 2004, s. 263-264). Tek pekin (certain) bilim olarak matematik-fizik do¤a bilimini kabul eden 18. yüzy›l bafllar›nda böyle bir YB’i de¤il dile getirmek, düflünmek bile söz konusu olamazd›. (Löwith 2004, s. 264-265). Vico’nun biliminde “yeni” olan fley, ancak içinde yaflad›¤› ça¤›n bilim anlay›fl›na-yani Descartesç› bilime- bak›l›nca anlafl›labilir. Gerek Yöntem Üzerine Konuflma gerekse ‹lk Felsefe Üzerine Düflünceler’in ilk bölümlerinde, Descartes, tarihe, mutlak do¤rulu¤a eriflmek için gerekli olan yöntemli bir kuflku ile yaklafl›r. Vard›¤› sonuç, tarihin verdi¤i bilgilerden sonuna kadar flüphe edilmesi gerekti¤i yönünde oldu¤undan, tarihin bir bilim olarak kurulmas›na pek de destek olaca¤› söylenemez. Ona göre, tarih hakk›ndaki bilgimiz anlamland›rma ve haber almaya dayan›r ki, bu hâliyle bir kenara at›lmal›d›r; çünkü bizi ço¤u kez yan›ltan geleneklerde ve anlamlarda hiçbir mutlak aç›k-seçiklik yoktur. Do¤rulu¤u apaç›k ve kesin olarak ortada olan Cogito ergo sum, do¤ufltan idelerle birlikte verilmifltir. ‹flte buradan hareketle, fizik dünya, “do¤an›n do¤ru dili” olarak matemati¤in ve matematik idelerin yard›m›yla bilim temelinde yeniden kurulabilir. Descartes’›n tüm çabas›, bu modele göre matematik bilimi ve ona ba¤l› kesinlik ölçütlerine göre felsefeyi bir reforma tâbî tutmak olmufltur (Löwith 2004, s.265). Vico’ya göre biz ancak kendimizin neden oldu¤u ve kendimizin yapt›¤› fleyi do¤ru ve temelli olarak bilebiliriz. “Kuflkunun muazzam okyanusu” ortas›ndaki “biricik ve küçücük ada”, Vico’ya göre, “toplumsal-sivil dünya”dan baflkas› de¤il-

105

Sivil, Vico’nun Yeni Bilim’i boyunca, do¤adan ayr› bafl›na insan›n var etti¤i kültür dünyas›n›n, medeniyetlerin tümüne iflaret edecek flekilde kullan›lan anahtar kavramd›r.

Theogonia: Yunanca’da “Tanr›” anlam›na gelen theos ile “do¤um”, “oluflum”, “köken” gibi anlamlar› karfl›layan goneia sözcüklerinin birlefliminden oluflan, varl›ktaki tüm unsurlar›n varolufllar›n›n kökenini Tanr›’ya ba¤layan aç›klama tarz›.

Vico, yaflad›¤› ça¤da egemen olan do¤a bilimci bilgi anlay›fl›na ve Descartesç› bilim ve felsefeye aç›kça meydan okuyan ilk düflünürdür: Vico’ya göre, insan yapmad›¤› fleyi tam olarak bilemez. Buna göre, insan do¤ay› de¤il, ancak toplumlar dünyas›n› ve tarihi tam olarak bilebilir.

106

Tarih Felsefesi-I

Vico’nun Yeni Bilim’de dile getirdi¤i en önemli savlardan birisi de Latince’de “Do¤ruluk ile olgu birbirine dönüfltürülür” anlam›na gelen “Verum et factum convertundur” olmufltur. Bu sav, insan›n en iyi kendi yap›p etmelerini bilebilece¤ini dile getiren düflünceyle birebir örtüflür, çünkü do¤ruluk ile olgunun iç içe geçti¤i yer, toplumsalsivil dünyad›r.

dir; çünkü insan ayaklar›n› ancak bu ada üzerinde sa¤lamca yere basabilir. Üstelik Vico, bu sonuca var›rken Descartes’›n kulland›¤› yöntemli flüpheyi kullanm›flt›r. Böylelikle, YB’de do¤rulu¤un bilgisi için tek sa¤lam kalk›fl noktas›, verum ile factum’un-yani do¤ruluk ile olgunun- birbirlerine geçti¤i “toplumsal-sivil dünya”n›n bizzat kendisi olmufltur (Löwith 2004, s. 266-267; Gardiner 1962, s. 10). Do¤al dünyay› Tanr› yaratt›¤› için, bu dünya ancak O’nun taraf›ndan tam olarak bilinebilir; halbuki bilim, do¤al dünyadan daha iyi tan›yabilece¤imiz-çünkü yapan bizleriz“toplumlar dünyas›”n› hep ihmal edegelmifltir. Bu yüzden YB bir felsefedir ve ayn› zamanda bir insanl›k tarihidir ve olanakl›d›r (Löwith 2004, s.267; Gardiner, a.y.). Vico, daha sonra Hegel’in yapaca¤› gibi, kuramsal do¤ruluk ile insânî-pratik alan›n bilgisinin olas›l›¤› aras›nda Descartes’›n yapm›fl oldu¤u ayr›m›, do¤ru-olgu aras›ndaki diyalektik ile aflmak ister. Dolay›s›yla, Vico, Descartes’›n aç›k aç›k küçümsedi¤i filolojiyi-tarihsel olaylar hakk›nda haber almam›z› sa¤layan bilimi- felsefî bilim düzeyine yükseltir ve Hegel’den bu yana an›lan ad›yla tin felsefesinin modern do¤a bilimlerine önceli¤ini vurgularken, modern do¤a biliminin önceli¤ini savunan Descartesç› düflünceyi elefltirir (Löwith 2004, s.269-270). Vico’ya göre tüm tarihsel ve toplumsal yaflam, insanlar›n do¤aya ve kendilerine egemen bir tanr›y› gözeterek yapt›klar› düzenlemelerle doludur. Her insan kendi bencilli¤inin doyumu peflindedir ve tutkulardan, vahfletten açgözlülük ve kinden bir toplumsal do¤al hukuka geçifli sa¤layan fley, ilkel insan›n önce korku yoluyla tan›m›fl oldu¤u tanr›n›n bir yasas›d›r, tanr› kayras›d›r (Löwith 2004, s.271). Vico Yeni Bilim’de ça¤lar› üçe ay›r›r: 1. Tanr›lar ça¤›: Pagan insanl›k tanr›sal bir egemenlik tasar›m› alt›nda yaflar ve tüm giriflimlerinde fala ve kehânete baflvurur. Bu ça¤, Teokratik ve poetiktir (insan›n hayal gücü ak›ldan daha egemendir), dili kutsald›r; 2. Kahramanlar ça¤›: Aristokratik yasalar›n hüküm sürdü¤ü ça¤d›r. Mitolojik ve poetiktir, dili simgeseldir. 3. ‹nsanl›k ça¤›: ‹nsanlar›n do¤adan eflitli¤ine inan›lan, özgür cumhuriyetlerin ve monarflilerin ça¤›d›r. Rasyoneldir (usçu), yani bir us ça¤›d›r, dili de dünyevîdir. Vico, bu üç ça¤a göre, üç tip do¤al hukuk, üç tip siyasal topluluk, vb. ay›r›r. Tüm ça¤lar tarihin ak›fl› içinde kendi içlerinde dönenirler. ‹nsanl›¤›n bu kurall› ve tipik ak›fl›, anarfliden düzene, ilkel ve kahramanca göreneklerden ak›lc›laflt›r›lm›fl ve medenilefltirilmifl göreneklere geçildi¤i sürece, ilerleyen bir süreçtir. Tarihin gerçek telos’unun düflüfl ve bat›fl oldu¤unu kabul eden Vico’ya göre, ilerleyen bir süreçten (corso) bir geriye dönüfle geçilir (ricorso) ve yine bir barbarl›k ortaya ç›kar-fakat bu barbarl›k da yeniden bir yükselifle geçer (Löwith 2004, s.273-274). Vico’nun tarih felsefesinin güçlü yanlar›ndan biri, tarih bilgisinin özelliklerinin tan›mlanm›fl olmas›d›r. Leon Pompa’ya göre, Vico, bilginin tam bilimsel olmas› gerekti¤ini düflünmüfltür (Pompa 1975, s. 170). Bilginin bilimselli¤iyle paralel biçimde, tarih, bilimsel araflt›rma temeline dayanmal›, nesnellik aranmal› ve sistematik bir yap› biçiminde serimlenmelidir (a.y., s. 176). Tarih bilgisinin güvenilirli¤i sorunu da Vico’nun gözden kaç›rmad›¤› sorunlardan biridir. Vico, tarih bilgisinin güvenilir olmas› için tarihçinin kendisini sak›nmas› gereken baz› hatalara ayr›nt›lar›yla de¤inmifltir. Collingwood da Tarih Tasar›m›’nda bu hatalar› ve ayr›nt›lar› anlafl›lmas› kolay maddeler hâlinde flöyle dile getirmifltir:

Vico, felsefede Descartesç›l›¤a tam bir tutarl›l›kla karfl› ç›karken de Tanr› inanc›ndan asla vazgeçmemifl inançl› bir Katolik olarak tan›n›r. Bu yüzden, Yeni Bilim’in anahtar kavramlar›ndan birinin de kayra olmas›na flafl›rmamal›d›r. Vico’nun s›k s›k vurgulad›¤›-daha sonra elefltirilmesine de neden olacak olan- kayra anlay›fl›, kayran›n asl›nda tarihsel geliflimin sivil yasalar›ndan baflka bir fley olmad›¤›n› söylemeye var›r; hatta Vico kayran›n kan›t ve iflaretinin tarihsel olgunun ta kendisi oldu¤unu da kabul ederçünkü böyle olmasayd› YB tanr› kayras›n› ve tarihsel olguyu us yoluyla kavrayamazd›. Uzun sözün k›sas›, YB’de mûcizevî niteliklerinden ar›nan kayra, Vico taraf›ndan toplumsal düzen flemas›na indirgenmifl olup en önemli içeri¤i de tarih sürecinin evrensel ve kal›c› düzeni hâline gelmifltir (Löwith 2004, s.272).

Resim 6.1 Vico’nun Yeni Bilim adl› yap›t›n›n en bafl›nda yer alan resim. Kaynak: http://www3.niu.e du/acad/english/vi co/big_vico.jpg

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

107

1. Eskiça¤’a iliflkin yüceltici önyarg›lardan kurtulunmal›d›r. 2. Uluslar›n kendini be¤enmiflli¤i, tarihçileri kendi tarihlerini yazarken nesnellikten uzak bir tutuma sürükler; oysa, olabildi¤ince uzak durulmas› gereken fley, öznelliktir. 3. Tarihçi bilginin kendini be¤enmiflli¤i: Akademik kafalar, Vico’ya göre, ilgilendikleri dönem ve kiflilerin, tarihçinin yaflad›¤› dönemdeki fikir ve eylemlere sahip oldu¤u yan›lg›s›na s›k s›k düflerler. Bu yan›lg›y› önlemek için, tarihte her fleyin yeniden oluflturuldu¤u görüflünü benimsemek gerekir. 4. Kökenler konusundaki yan›lg›: Farkl› toplumlar benzer fleylere sahip olduklar›nda, tarihçi di¤er ulusun kendi ulusunu taklit etti¤i yarg›s›na kolayl›kla var›r; bu da di¤er toplumlar› küçümsemeye/de¤ersizlefltirmeye yol açar. 5. Eskilerin, kendilerine daha yak›n ça¤lar hakk›nda bizlerden daha bilgili olduklar› önyarg›s› vard›r. Bu önyarg›dan kurtulmak, tarih verilerini bilimsel bir yaklafl›mla yeniden de¤erlendirme olana¤› sunmakta, bir bak›ma, otoritelerin yönlendirmelerinden s›yr›larak nesnel/tarafs›z karar vermeyi kolaylaflt›rmaktad›r (Collingwood 2010, s. 115-117). ‹flte Vico’ya göre ancak bu hatalardan kendini koruyabilmifl birS‹ZDE tarihçi taraf›nSIRA dan verilen bilgiler güvenilir olma özelli¤i tafl›r (a.y., s. 117). Yine Collingwood, Vico’nun tarih alan›nda çok önemli iki ifli baflard›¤›n› savuD Ü fi Ü N E L ‹ M yaz›l› otonur: 1. Elefltiri yöntemini sonuna kadar kullanan Vico, tarih düflüncesini ritelere ba¤l›l›ktan kurtararak, özgün, ba¤›ms›z, bilimsel veri çözümlemesiyle, unutulan do¤ruluklar›n yeniden ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›fl, 2. YeniS Bilim’inde ortaya O R U koydu¤u ilkelerden yola ç›karak, bilgi kuram›na daha genifl bir yer ay›rm›fl, yayg›n felsefi kan›n›n darl›¤›yla soyutlu¤unu elefltirmifl ve Descartesç›l›¤›n bilimsel-metaD‹KKAT fizik düflüncesine misilleme yapabilecek düzeye eriflmifltir (a.y., s. 118). Tarih düflüncesine getirdi¤i tüm yeniliklere karfl›n, yukar›da da ifade etti¤imiz SIRAfelsefesine S‹ZDE gibi, Vico’nun genelde Avrupa düflüncesine ve özel olarak tarih katk›lar›, yaflad›¤› dönemde hak etti¤i ilgiyi ve de¤eri görmemifltir. Vico’nun ve Yeni Bilim’in bu hak edilmifl de¤ere kavuflmas›, 19. yüzy›l ortalar›nda ve ikinci yar›s›nda AMAÇLARIMIZ Alman Tarih Okulu’nun çal›flmalar› sayesinde gerçekleflecektir.

Vico’nun tarih felsefesinin döngüsel olarak yorumlanmas›na yol açan iki anahtar kavram, corso ve ricorso’dur. Bu kavramlardan ilki, insanl›k ad›na ilerlemeleri ve iyileflmeleri içerirken, ikincisi de y›k›mlara, felaketlere göndermede bulunur. Vico’nun kayra kavram›na yükledi¤i anlam, tarihsel geliflim içinde kendini gösteren medeniyet yasalar›d›r; zaten Vico, yeni biliminin tanr› kayras›n› ve tarihsel olguyu us arac›l›¤›yla kavrayabilece¤ini söylerken, kayraya dünyevi bir anlam yükledi¤inin ipucunu vermifltir. Vico, tarihteki ça¤lar› üçe ay›rarak, her birini SIRA S‹ZDE karakteristik özellikleriyle betimlemifltir. Bu betimlemeye göre, Avrupa ‹nsanl›k Ça¤›’ndad›r. Fakat Ü fi Üzamanda NEL‹M her medeniyetDayn› ayn› süreçlerden geçmek zorunda olmad›¤›ndan, Avrupa’da ‹nsanl›k S OÇa¤› R U yaflan›rken, söz gelimi, Çin’de hâlâ Kahramanlar Ça¤› yaflan›yor olabilir. D‹KKAT Vico, tarihçilerin s›kl›kla SIRA S‹ZDE düfltükleri hatalar› grupland›rarak aç›klam›fl ve bu hatalar›n tarih bilgisinin güvenilirli¤ine gölge düflürdü¤ünüAMAÇLARIMIZ savunmufltur.

N N

Giambattista Vico’nun Yeni Bilim adl› yap›t›, yak›n zamanda dilimize (çev. K de ‹ T çevrilmifltir A P Sema Önal, Ankara: Do¤uBat› Yay›nlar›, 2007). fiimdi bu ünitenin son ad›m›n› atacak ve Voltaire’in tarih Tgörüfllerini E L E V ‹ Z Y O N yak›ndan tan›maya çal›flaca¤›z. Bu ayn› zamanda Tarih Felsefesi-1 ders kitab›n›zda tarih felsefesinin geliflimiyle ilgili kapsanan sürecin de son aflamas› olacakt›r. Voltaire, 18. yüzy›l yani Ayd›nlanma boyunca tarihe çeflitli düzeylerde yönelmifl olan ilgiyi fark ‹NTERNET eden ve felsefece bir tarih yaz›m›na, dolay›s›yla da bir “Tarih Felsefesi”ne gereksinim duyuldu¤unu aç›kça dile getiren ilk düflünür olmas›yla ön plana ç›kar. Vico’nun Yeni Bilim’i ile ‹bn Haldûn’un Mukaddime’si aras›ndakiSIRA benzerlikler ve farkS‹ZDE l›l›klar üzerinde düflünün. Sizce Vico, ‹bn Haldûn’dan etkilenmifl olabilir mi? Aran›zda tart›fl›n.

K ‹ T A P

T E L E Vgöre, ‹ZYON Vico, Collingwood’a Descartesç› bilim-metafizik anlay›fl›na meydan okuma düzeyine eriflen bir bilgi kuram› gelifltirmeyi baflarm›flt›r. ‹ N T E R N E T

2

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

108

Tarih Felsefesi-I

“TAR‹H FELSEFES‹” ADININ KULLANILMASI: VOLTAIRE

Voltaire, ayd›nlanmac› insan›n, tarih yazma ifli için filozofça bir etkinli¤e gereksinim duyuldu¤unun fark›nda oldu¤u görüflündedir.

“Nesnel” ve “do¤ru” bir tarih yazmak, Voltaire’e göre, tarih üzerine felsefe yapmay›, yani tarih felsefesini zorunlu k›lar. Voltaire, tarihle masal› karfl›t anlam içeri¤ine sahip olarak konumlam›flt›r. Buna göre, tarih, yaln›zca do¤ru olaylar›n anlat›m›n› içerir.

Voltaire, tarihte uluslar›n kökenlerine iliflkin anlat›mlar›n, zamanla araya inan›lmaz olaylar›n kat›lmas› yüzünden, saçma unsurlara buland›¤› görüflündedir.

Voltaire’e göre gerçek ve do¤ru tarih, ancak belgelere dayan›larak yaz›labilir.

Francois Marie Arouet’nin ya da herkesin bildi¤i takma ismiyle Voltaire’in (16941778), Frans›z Devrimi ve Ayd›nlanma hareketine büyük katk›s› olmufltur. Din ve ifade özgürlüklerinin yan› s›ra, insan haklar› konusundaki düflünceleri ve felsefi yaz›lar› ile ünlenmifltir. Eserlerinde Kilise dogmalar› ve döneminin Frans›z kurumlar›n› yo¤un olarak hicvetmifltir. Zaman›n en etkili isimlerinden biri olarak tan›nan Voltaire’in haz›r cevap ve sivri dilli tutumu, ömründe bafl›na çeflitli belalar açm›flt›r. Voltaire, savundu¤u görüfllerle, tipik bir Ayd›nlanma düflünürü oldu¤unu ortaya koymufltur. 1764 y›l›nda David Hume’un Genel ‹ngiltere Tarihi adl› yap›t› üzerine yazd›¤› bir yorumunda, Voltaire, felsefece yaz›lm›fl bir tarihe gereksinim duyuldu¤unu söylemifltir. Voltaire’e göre, kiflisel ve keyfi de¤erlendirmeler ve din dogmalar›yla dolu tarih yaz›m› karfl›s›nda, ayd›nlanmac› insan, tarih yazma iflinin “filozofça bir etkinli¤i gerektirdi¤ini” anlam›flt›r (Özlem 2004, s. 60). Voltaire, sözünü etti¤i tarzda bir tarih yaz›c›l›¤› için Hume’u örnek olarak seçmifl, “nesnel” ve “do¤ru” bir tarih yazmak için, filozofun, 1. Ba¤›ms›z karakterine, 2. Olaylara derinli¤ine bakma yetene¤ine gerek duyuldu¤unu savunmufltur (a.y.). ‹flte bu flekilde tarih yazmak, Voltaire’e göre, öncelikle tarih üzerine felsefe yapmay›, yani bir “tarih felsefesi”ni gerektirir (a.y., s. 61). Voltaire’in tarih konusundaki görüfllerini içeren en k›sa ve derli toplu metni, herhalde Denis Diderot editörlü¤ünde ç›km›fl olan Ansiklopedi (Encyclopédie) için kaleme ald›¤› “Tarih” maddesidir. “Tarih” bafll›kl› bu yaz›s›nda, Voltaire, tarihi, masal›n karfl›t› olarak, do¤ru olan kavray›fllar›n anlat›m› biçiminde tan›mlam›flt›r (Voltaire 1991, s. 442). Voltaire, bu tan›mlamadan sonra tarihi kendi içinde flu alt dallara ay›rm›flt›r: 1. ‹nsan hatalar›n› toplayan düflünceler tarihi, 2. Sanat yap›t›n›n betimleniflinde, sanatlardaki ilerleme ve yarat›c›l›¤›n bilgisi olarak sanatlar tarihi, 3. Fizik biliminin geliflimini konu edinen do¤a tarihi, 4. Olaylar Tarihi-a. Kutsal Olaylar Tarihi: Kaderimizi belirleyen, Yahudileri tarihleri boyunca koruyup yönlendirmifl olan Tanr›’n›n mucize eylemleri ve kutsal fleyler üzerine bir öyküleme, b. Kutsal Olmayan Olaylar Tarihi: Toplumlar›n, devletlerin, krall›klar›n, savafllar›n ve insanlara ait dünyevi her fleye iliflkin bir anlat›md›r (a.y.). Voltaire’e göre tarihin ilk kuruluflu, babadan o¤ula ve bir nesilden ötekine geçiflin hikayesiyle olmufltur; fakat zamanla aktar›lan fleyler aras›na pek çok inan›lmaz olay kat›l›nca, aktar›mda do¤rular azalm›fl, bu yüzden de uluslar›n kökenlerini anlatan hikayeler saçma unsurlarla dolmufltur (a.y., s. 442-443). Voltaire, bu saçma unsurlara örnek olarak M›s›rl›lar› göstermifltir: Yüzy›llar boyu tanr›larca yönetilmifl olan M›s›r’da daha sonra yönetime yar› tanr›lar geçmifl, en sonra krallar ülkeyi on bir bin üç yüz k›rk (11340) y›l boyunca yönetmifllerdir ve bütün bu zaman zarf›nda günefl dört kez do¤up batm›flt›r (a.y., s. 443). Bu tür anlat›larla dolu tarihe güven duyulamayaca¤› aç›kt›r. Voltaire, örnek yelpazesini Fenikelilerden Yunanl›lara, Romal›lara, hatta modern kabul edilen devletlerin ilk y›ll›klar›na (annales) kadar geniflletmifl, saçma buldu¤u tüm unsurlar› “san›lar›n tarihi” olarak nitelemifltir (a.y.). Oysa Voltaire’e göre gerçek ve do¤ru tarih, belgelere dayan›larak yaz›land›r (a.y., s. 443, 445). Voltaire, eski tarihin belirgin fleylerini bilmenin tek yolu bulundu¤unu, bunun da bilinen ve devam eden süreçleri görmek oldu¤unu savunmufl ve eski ça¤lar hakk›nda üç tip belge oldu¤unu belirtmifltir. Bu belgeler: 1. Büyük ‹skender’in Ba-

109

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

bil’den gönderdi¤i, Ptolemaios’un kulland›¤›, 1900 y›l boyunca yap›lan astronomi gözlemleri koleksiyonu, 2. H›ristiyan döneminden 2155 y›l önce Çin’de hesaplanm›fl olan ve Bat›l› astronomlar›n da do¤ru kabul etti¤i, güneflin eliptik seyri, 3. Arundal Kitabesi’dir. Hatta Arundal Kitabesi, Voltaire’e göre, tüm eski ça¤ tarihçilikleri için en büyük ve birincil bilgi kayna¤›d›r (a.y., s. 443). Bilgi eksikli¤i yüzünden, eski ça¤lara iliflkin 3000 y›ll›k tarihin yeterince bilinmemesi bir flaflk›nl›k yaratmamal›d›r, düflüncesinde olan Voltaire, bu bilinmezli¤in nedenleri olarak devrimlere ve bu devrimler s›ras›nda tamamen yok edilen belgelere iflaret etmifltir (a.y.). Yine Voltaire’e göre, 15. yüzy›l sonunda Yeni Dünya’n›nyani Amerika k›tas›n›n- keflfedilmesiyle, Avrupa’daki siyaset ve sanat yeniden biçimlenmifl, bu dönemden sonra Avrupa’daki her ulus kendi tarihçisine sahip olmaya çabalam›flt›r (a.y., s. 444). Tarihteki süreçler ve onlarla ilgili edinilebilecek bilgi konusunda yukar›daki görüflleri ortaya koyan Voltaire, tarih gibi bir çal›flma yapman›n yararlar›n› da aç›klam›flt›r. Voltaire’in tarihin yararlar› hakk›ndaki aç›klamas›, maddeler hâlinde flöyle özetlenebilir: 1. Siyasetçiler ve halk, tarih sayesinde kendi toplumlar›yla di¤er toplumlar› karfl›laflt›rma olana¤›na kavuflur ve sanat, ticaret, tar›m gibi konularda bilgi sahibi olur, 2. Tarihin yard›m›yla, geçmiflte yap›lan büyük hatalar ö¤renilir ve yeni hatalar›n önüne geçilmesi için örnek oluflturur, 3. Eski ça¤lar hakk›nda modern tarihin bütün yarar›, eski yöneticiler üzerine her fleyi ö¤retmesindedir, 4. 15. yüzy›ldan itibaren tarih, büyük güçlerle birleflmede katk› sunmufl, Roma’n›n baflar›s›na yol açan denge sisteminin daha eski dönemlerde bilinmedi¤i ortaya ç›km›flt›r (a.y., s. 445). Voltaire, tarihin baz› özelliklerini ele al›p onlar hakk›nda yarg›ya var›rken, tarih bilgisinin kesin olmad›¤›n›, belgelerden ve var›lan sonuçlardan kuflku duyulmas›, ama kan›tlara da baflvurulmas› gerekti¤ini bildirmifltir (a.y.). Son olarak, usu insan do¤as›n›n özü olarak konumlayan, ilerleme düflüncesinin ateflli bir taraftar› olan tipik Ayd›nlanmac› Voltaire hakk›nda, bir yandan “Tarih Felsefesi” ad›n› kullan›p yepyeni bir felsefe disiplinine içerik kazand›rma çal›flmalar›yla Ayd›nlanma’da tarih düflüncesine yönelik ilgiyi ve olumlu tutumlar› beslemifl, öte yandan, kuflkucu tutumu tamam›yla b›rakmam›fl, tarih bilgisine güvenmek için kan›tlar› olmazsa olmaz görmüfl ve bu yönleriyle de theoria-historia karfl›tl›¤›n› aflma konusunda, 19. yüzy›l tarih filozoflar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çekingen bir düflünür profili çizmifltir, diyebiliriz. Art›k Voltaire’in tarih felsefesine katk›lar›yla ilgili daha fazla bilgi SIRA sahibisiniz. S‹ZDE Sizce Voltaire, tarihin ontolojik yönüne mi, yoksa epistemolojik yönüne mi a¤›rl›k vermifltir, neden? Yan›t›n›za gerekçe(ler) göstermeye çal›fl›n.

15. yüzy›l sonunda Amerika k›tas›n›n keflfedilmesi, Voltaire’e göre, Avrupa’daki her ulusun kendi tarihçisine sahip olma çabas›na yol açan etkenlerdendir.

3

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

110

Tarih Felsefesi-I

Özet

N A M A Ç

1

Ayd›nlanma Dönemi’ndeki kültürün ve düflüncenin genel özelliklerini aç›klamak. Ayd›nlanma, 1. Tarih Felsefesi’nin bir disiplin olarak ortaya ç›kt›¤›, daha da önemlisi, ilk kez “Tarih Felsefesi” ad›n›n kullan›ld›¤›, 2. Tarihten edinilen bilgiye ve tarihsel varl›k alan›na yönelik yaklafl›mlar›n de¤iflti¤i bir dönemdir. Hazard’a göre Ayd›nlanma’daki bilimsel ve kültürel at›l›mlar›n tümünün alt›nda flüphe etme, sorgulama, elefltiri gibi vazgeçilmez unsurlar yer al›r. Gökberk’e göre Ayd›nlanma, do¤a karfl›s›nda baflar› kazanan insan usunun kültür dünyas›na bir uygulamas› olmas›, matematik do¤a bilimine paralel kültür bilimlerinin de kurulmas›n›n amaçlanm›fl olmas› ve kültür dünyas›na da yine us arac›l›¤›yla egemen olman›n amaçlanmas› bak›mlar›ndan, 17. yüzy›lda “evrensel bilim” görünümüne bürünmüfl olan felsefeden farkl› olarak, bir kültür felsefesidir. Ayd›nlanma’y› “insan›n usunu kendisinin kullanma cesareti göstermesi” olarak tan›mlayan Kant, bu yetiyi elefltirmekten de geri durmam›fl, usun kendisinin de s›n›rlar› olan bir yeti oldu¤unu savunarak, felsefe tarihinde önemli bir 盤›r açm›flt›r. Ayd›nlanma’n›n temel özelliklerinden biri de laik bir dünya görüflüne dayan›p bu görüflü hayat›n her alan›nda tutarl› biçimde uygulamaya koyma çabas›d›r. Yani, Ortaça¤’da insanlara ‘öteki dünya’, ‘ölüm sonras› yaflam’, ‘Tanr› krall›¤›’ gibi soyut fleyler u¤runa feda edilmesi ö¤ütlenen dünyevi mutluluk, Ayd›nlanma’n›n öne ç›kard›¤› bir de¤er olmufltur; eflitlik, özgürlük, kardefllik gibi idealler de bu mutluluk için gerekli koflullar olarak ön plana ç›km›fllard›r. Fakat burada da usa duyulan güven, as›l rolü oynamaktad›r; çünkü insan, usu arac›l›¤›yla geleneklerin boyunduru¤undan kendini kurtaracak, kaderini kendisi biçimlendirecek, böylelikle özgürlü¤ünü ve mutlulu¤unu gitgide artt›racakt›r. Hatta bu mutluluk, tek bir intellektüel (ussal) kültür üzerinde tüm insanl›¤›n tek bir toplum halinde birleflmesine kadar uzanacakt›r. Collingwood, Ayd›nlanma’y› düflüncede ve kültürde bir laiklefltirme çabas› olarak tan›mlarken, bu çaban›n yaln›zca kurumlaflm›fl dine de¤il, ayn› zamanda dinin kendisine karfl› bir baflkald›r›y› içerdi¤ini vurgular. Bu çaba, Ayd›nlanma insan›-

n›n kendi usuna ve do¤a bilimlerinin baflar›s›na duydu¤u güvenin zirve yapmas›yla iliflkili de düflünülebilir.

N A M A Ç

2

Ayd›nlanma’da egemen bilgi anlay›fl›yla tarih anlay›fl›n› iliflkilendirmek. Ayd›nlanma, do¤ay› anlaman›n fazlas›yla önemsendi¤i ve do¤a araflt›rmalar›ndan elde edilen gözlem ve deneye dayal› bilginin kesin oldu¤una inan›ld›¤› bir dönemdir. Do¤a bilimleri ve yöntemleri aç›s›ndan, Ayd›nlanma’da, insan usu ve kavramlar›yla d›fl dünyan›n nesneleri aras›nda birebir uygunluk-ya da denklik- olup olmad›¤› tart›flmas›, belki de, Yeniça¤’daki do¤abilimci yönelime efllik eden en önemli tart›flma olmufltur. Yeniça¤ epistemolojisinin Kant’a kadar etkisini sürdürmüfl iki ana kamp› olan usçuluk (rationalism) ve deneycilik (empiricism), bu tart›flmada, birbirine karfl›t görüfller savunmufllard›r. Usçulara göre insan usu ve kavramlar›yla evrendeki nesneler aras›nda upuygunluk vard›r, bu durumun apaç›k oldu¤unu görmek için matemati¤i göz önünde bulundurmak yeterlidir. Deneycilere göreyse, us yaln›zca duyu verilerini iflleyen, düzene oturtan bir ifllemcidir; duyu verileri olmadan us tek bafl›na evreni bilemez. ‹flte Yeniça¤’da baflta fizik olmak üzere tüm do¤a bilimleri, hem usçu hem de deneyci bir tutumla ifl görmüfllerdir. Bilimin elde etti¤i baflar›larla kesin bilginin olanakl›l›¤›, insan bilgisinin s›n›rlar›, alg› ve deneyimin d›fl dünyay› bire bir yans›t›p yans›tamad›¤›, gibi bilgi kuram›na sorunlar›na iliflkin tart›flmalar›n ön plana ç›kt›¤› bir dönem olan Ayd›nlanma, baz› deneycilerin tarihe do¤a bilimi temelinde yaklaflma denemelerinin saptand›¤› bir dönem olma özelli¤i de gösterir. Örne¤in David Hume’a göre, tarihsel olaylara nüfuz edebilmek, bu olaylar›n tafl›y›c›s› olarak “insan do¤as›”n›n öne al›nmas›n› gerektirir. ‹nsan do¤as›n›n bilimi olarak “psikoloji”ye iflaret eden Hume’a göre, tarih, psikolojiye ba¤›ml›d›r ve do¤an›n kendisi gibi, do¤an›n bir parças› olan insan da nedensellik yasalar›na ba¤l›d›r. Bu durumda, insan psikolojisinin ba¤l› oldu¤u yasalar›n bulunmas›, tarih olaylar›n›n niteli¤inin de aç›k biçimde anlafl›lmas› için bir önkoflul olur.

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

Ayd›nlanma, bir aray›fl, bir sorgulama ve kimlik belirleme gibi unsurlar› bir bütün olarak kapsayan, bu yüzden tarih anlay›fl› ve tarih yaz›c›l›¤› bak›mlar›ndan da Avrupa kültürü için önemli bir dönemeçtir. Usçu Tarih Okulu’nun tarihçileri, tarihi en genifl boyutlara tafl›y›p Kilise ve devlet entrikalar›n›n ötesine geçmifller ve toplumu, sanayiyi, ticareti ve medeniyetleri kapsaml› bir incelemeden geçirmifllerdir. Usçu Tarih Okulu’nun önceki tarih yaz›c›lar›ndan bir baflka önemli fark›, do¤an›n tarihe etkisini göz önünde bulundurmas›d›r. Ayd›nlanma’da tarihe karfl› uyanan özel ilgi ve meraka karfl›n, 18. yüzy›l genelinde tarihin yine de bir edebi tür, ahlak bak›m›ndan pratik de¤eri olan bir u¤rafl olarak görülmesi durumunun azalmas›na karfl›n sürdü¤ü görülür. Avrupa toplumlar›nda 18. yüzy›lda ilerleme inanc›n›n yayg›nlaflmas›, tarih felsefesinin ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlay›c› etkenlerden birisidir. ‹lerleme, 19. yüzy›ldaki tarih metafiziklerinin vazgeçilmez kavramlar›ndan biri olacakt›r.

N A M A Ç

3

‹lk modern tarih filozofu olarak Vico’nun Avrupa düflüncesine katk›lar›n› yorumlamak. Vico’nun yap›t›, insanl›k tarihi (din, toplum, egemenlik biçimleri, hukuk kuramlar› ve diller tarihini de kapsayacak biçimde) ilk empirik-temelli kuramd›r ve bu kuram ne ilerlemeci-tarihsel ne de döngüsel-kozmolojik aç›dan kavranabilir olan felsefî bir ilkeden hareket etmektedir: ‹nsanl›k tarihi, tanr›sal kayra ile ayn› fley olan sonsuz bir geliflim yasas›na göre yönlenmektedir. Sivil, Vico’nun Yeni Bilim’i boyunca, do¤adan ayr› bafl›na insan›n varetti¤i kültür dünyas›n›n, medeniyetlerin tümüne iflaret edecek flekilde kullan›lan anahtar kavramd›r. Yeni Bilim ile ilgili Vico’nun s›ralad›¤› ilkelerden ç›kacak ilk sonuç, “Yeni Bilim”in tarihsel dünyan›n us yoluyla temellendirilmifl teolojisi oldu¤udur. Bu “Yeni Bilim” teolojidir çünkü tarihsel dünyan›n her köflesinde kahramanca ve flairce etkide bulunan tanr›sal tinin sesi duyulur. Vico, yaflad›¤› ça¤da egemen olan do¤a bilimci bilgi anlay›fl›na ve Descartesç› bilim ve felsefeye aç›kça meydan okuyan ilk düflünürdür: Vico’ya göre, insan yapmad›¤› fleyi tam olarak bilemez. Buna göre, insan do¤ay› de¤il, ancak toplumlar dünyas›n› ve tarihi tam olarak bilebilir. Vico’nun Yeni Bilim’de dile getirdi¤i en önemli savlardan birisi de Latince’de “Do¤ruluk ile olgu birbirine

111

dönüfltürülür” anlam›na gelen “Verum et factum convertundur” olmufltur. Bu sav, insan›n en iyi kendi yap›p etmelerini bilebilece¤ini dile getiren düflünceyle birebir örtüflür, çünkü do¤ruluk ile olgunun iç içe geçti¤i yer, toplumsal-sivil dünyad›r. Vico, felsefede Descartesç›l›¤a tam bir tutarl›l›kla karfl› ç›karken de Tanr› inanc›ndan asla vazgeçmemifl inançl› bir Katolik olarak tan›n›r. Bu yüzden, Yeni Bilim’in anahtar kavramlar›ndan birinin de kayra olmas›na flafl›rmamal›d›r. Vico’nun kayra kavram›na yükledi¤i anlam, tarihsel geliflim içinde kendini gösteren medeniyet yasalar›d›r; zaten Vico, yeni biliminin tanr› kayras›n› ve tarihsel olguyu us arac›l›¤›yla kavrayabilece¤ini söylerken, kayraya dünyevi bir anlam yükledi¤inin ipucunu vermifltir. Vico Yeni Bilim’de ça¤lar› üçe ay›r›r: 1. Tanr›lar ça¤›: Pagan insanl›k tanr›sal bir egemenlik tasar›m› alt›nda yaflar ve tüm giriflimlerinde fala ve kehânete baflvurur. Bu ça¤, Teokratik ve poetiktir (insan›n hayal gücü ak›ldan daha egemendir), dili kutsald›r; 2. Kahramanlar ça¤›: Aristokratik yasalar›n hüküm sürdü¤ü ça¤d›r. Mitolojik ve poetiktir, dili simgeseldir. 3. ‹nsanl›k ça¤›: ‹nsanlar›n do¤adan eflitli¤ine inan›lan, özgür cumhuriyetlerin ve monarflilerin ça¤›d›r. Rasyoneldir (usçu), yani bir us ça¤›d›r, dili de dünyevîdir. Vico, bu üç ça¤a göre, üç tip do¤al hukuk, üç tip siyasal topluluk, vb. ay›r›r. Tüm ça¤lar tarihin ak›fl› içinde kendi içlerinde dönenirler. ‹nsanl›¤›n bu kurall› ve tipik ak›fl›, anarfliden düzene, ilkel ve kahramanca göreneklerden ak›lc›laflt›r›lm›fl ve medenilefltirilmifl göreneklere geçildi¤i sürece, ilerleyen bir süreçtir. Tarihin gerçek telos’unun düflüfl ve bat›fl oldu¤unu kabul eden Vico’ya göre, ilerleyen bir süreçten (corso) bir geriye dönüfle geçilir (ricorso) ve yine bir barbarl›k ortaya ç›kar-fakat bu barbarl›k da yeniden bir yükselifle geçer. Vico, tarihçilerin s›kl›kla düfltükleri hatalar› grupland›rarak aç›klam›fl ve bu hatalar›n tarih bilgisinin güvenilirli¤ine gölge düflürdü¤ünü savunmufltur. Tarih düflüncesine getirdi¤i tüm yeniliklere karfl›n, Vico’nun genelde Avrupa düflüncesine ve özel olarak tarih felsefesine katk›lar›, yaflad›¤› dönemde hak etti¤i ilgiyi ve de¤eri görmemifltir. Vico’nun hak etti¤i de¤ere kavuflmas›, 19. yüzy›l ortalar›nda ve ikinci yar›s›nda Alman Tarih Okulu’nun çal›flmalar› sayesinde gerçekleflecektir.

112

N A M A Ç

4

Tarih Felsefesi-I

“Tarih Felsefesi” ad›n› ilk kez kullanan Voltaire’in, tarihe ve tarih yaz›m›na katk›lar›n› de¤erlendirmek. 1764 y›l›nda David Hume’un Genel ‹ngiltere Tarihi adl› yap›t› üzerine yazd›¤› bir yorumunda, Voltaire, felsefece yaz›lm›fl bir tarihe gereksinim duyuldu¤unu söylemifltir. Voltaire’e göre, kiflisel ve keyfi de¤erlendirmeler ve din dogmalar›yla dolu tarih yaz›m› karfl›s›nda, ayd›nlanmac› insan, tarih yazma iflinin “filozofça bir etkinli¤i gerektirdi¤ini” anlam›flt›r. “Nesnel” ve “do¤ru” bir tarih yazmak, Voltaire’e göre, tarih üzerine felsefe yapmay›, yani tarih felsefesini zorunlu k›lar. Voltaire, tarihle masal› karfl›t anlam içeri¤ine sahip olarak konumlam›flt›r. Buna göre, tarih, yaln›zca do¤ru olanlar›n anlat›m›n› içerir. Voltaire, tarihte uluslar›n kökenlerine iliflkin anlat›mlar›n, zamanla araya inan›lmaz olaylar›n kat›lmas› yüzünden, saçma unsurlara buland›¤› görüflündedir. Voltaire’e göre gerçek ve do¤ru tarih, ancak belgelere dayan›larak yaz›labilir. Bilgi eksikli¤i yüzünden, eski ça¤lara iliflkin 3000 y›ll›k tarihin yeterince bilinmemesi bir flaflk›nl›k yaratmamal›d›r, düflüncesinde olan Voltaire, bu bilinmezli¤in nedenleri olarak devrimlere ve bu devrimler s›ras›nda tamamen yok edilen belgelere iflaret etmifltir (a.y.). Yine Voltaire’e göre, 15. yüzy›l sonunda Yeni Dünya’n›n-yani Amerika k›tas›n›n- keflfedilmesiyle, Avrupa’daki siyaset ve sanat yeniden biçimlenmifl, bu dönemden sonra Avrupa’daki her ulus kendi tarihçisine sahip olmaya çabalam›flt›r. Voltaire, tarihin baz› özelliklerini ele al›p onlar hakk›nda yarg›ya var›rken, tarih bilgisinin kesin olmad›¤›n›, belgelerden ve var›lan sonuçlardan kuflku duyulmas›, ama kan›tlara da baflvurulmas› gerekti¤ini bildirmifltir.

Usu insan do¤as›n›n özü olarak konumlayan, ilerleme düflüncesinin ateflli bir taraftar› olan tipik Ayd›nlanmac› Voltaire, bir yandan “Tarih Felsefesi” ad›n› kullan›p yepyeni bir felsefe disiplinine içerik kazand›rma çal›flmalar›yla Ayd›nlanma’da tarih düflüncesine yönelik ilgiyi ve olumlu tutumlar› beslemifl, öte yandan, kuflkucu tutumu tamam›yla b›rakmam›fl, tarih bilgisine güvenmek için kan›tlar› olmazsa olmaz görmüfl ve bu yönleriyle de, theoria-historia karfl›tl›¤›n› aflma konusunda, 19. yüzy›l tarih filozoflar›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çekingen bir düflünür profili çizmifltir.

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

113

Kendimizi S›nayal›m 1. Ayd›nlanma’y›, “insan›n kendi suçu ile düflmüfl oldu¤u bir ergin-olamama durumundan kurtularak usunu kendinin kullanmaya bafllamas›” olarak tan›mlayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. John Stuart Mill b. Francois Marie Arouet (Voltaire) c. Jean-Jacques Rousseau d. Immanuel Kant e. Giambattista Vico 2. Ayd›nlanma düflüncesinde us, insan›n afla¤›dakilerden hangisini sa¤lamas› için bir araç olamaz? a. Geleneklerin boyunduru¤undan kendini kurtarmas›n› b. Ahlak aç›s›ndan Kilise’nin mutlak otoritesine ba¤lanmas›n› c. Kaderini kendisinin biçimlendirmesini d. Özgürlü¤ünü artt›rmas›n› e. Mutlulu¤unu artt›rmas›n› 3. Denklikçi do¤ruluk kuram› ba¤lam›nda, usçulu¤un afla¤›dakilerden hangisini savunmas› beklenemez? a. Us ve evrenin nesneleri aras›nda birebir uygunluk oldu¤unu b. Evrenin yap›s›n›n matematik oldu¤unu c. Usun yaln›zca duyu verilerini ifllemekten ibaret oldu¤unu d. Evrendeki nesnelerin us yoluyla kavranabilece¤ini e. Usun do¤a hakk›nda genel-geçer bilgilere ulaflabilece¤ini 4. Vico’nun Yeni Bilim’i boyunca, do¤adan ayr› bafl›na insan›n varetti¤i kültür dünyas›n›n tümüne iflaret eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kayra b. Corso c. Ricorso d. Teoloji e. Sivil 5. Vico’ya göre afla¤›dakilerden hangisi insan›n tam, do¤ru ve temellendirmeli olarak bilebilece¤i bir fley de¤ildir? a. Dünyan›n günefl çevresindeki dönüfl süresi b. Hukuk kurallar› c. Savafllar›n tarihleri d. Devlet politikalar› e. Ekonomide al›nan kararlar

6. ‹nsan›n en iyi kendi yap›p etmelerini bilebilece¤ini dile getiren düflünceyle birebir örtüflen, Vico’nun ünlü Latince sav› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Cogito ergo sum. b. Historia est magistra vitae. c. Verum et factum convertundur. d. Deus est substantia. e. Ratio non est res extentia. 7. Vico’ya göre afla¤›dakilerden hangisi, tarih bilgisinin güvenilirli¤ine gölge düflüren hatalardan biri de¤ildir? a. Tarihçinin kendini be¤enmiflli¤i b. Her ça¤› ve toplumu tarafs›z bir gözle inceleme c. Uluslar›n kendini be¤enmiflli¤i d. Kökenler konusundaki yan›lg› e. Eski ça¤lar› gereksiz yere yüceltme 8. Voltaire’in zihnindeki ayd›nlanmac› insan modeli, tarih yaz›c›l›¤›n›n afla¤›dakilerden hangisine gereksindi¤inin bilincine varm›flt›r? a. Ulusçulu¤a b. Dindarl›¤a c. Gelenekçili¤e d. Muhafazakarl›¤a e. Filozofça bir etkinli¤e 9. Voltaire’e göre tarih felsefesi yapmak, en çok afla¤›dakilerden hangisi için gereklidir? a. Tarihin anlam›n› kavramak için b. Tarihteki ilerlemeyi temellendirmek için c. Tarihin ere¤ini kavramak için d. Nesnel ve do¤ru bir tarih yaz›m› için e. Tanr›’n›n insan ve do¤a üzerindeki plan›n› anlamak için 10. Voltaire’e göre afla¤›dakilerden hangisi, hem günümüze daha yak›n olup hem de eski ça¤lar hakk›nda en çok bilgiyi içeren belgedir? a. Arundal Kitabesi b. Astronomi gözlemleri koleksiyonu c. Güneflin eliptik seyri d. Çin’deki astronomi hesaplamalar› e. Ptolemaios’un astronomi gözlemleri

114

Tarih Felsefesi-I

Okuma Parças› ESER‹N ANA F‹KR‹ ESER‹N SUNUfiUNA YARDIM EDECEK OLAN RES‹ML‹ SAYFANIN AÇIKLANMASI 1. Nas›l Thebli Cebes, ahlâki kurumlar›n bir tablosunu yapm›flsa, biz de burada sivil kurumlardan birini sunuyoruz. Eserimizin bafl›ndaki resimli sayfan›n, eserin ana fikri hakk›nda okuyucuya yard›m edece¤ini umuyoruz. Okuyucu, bu kitab› okurken zihninin arka plan›nda bu resmi tutarak bir canland›rma yapabilecektir. 2. Resimde, göksel kürenin veya tabiat dünyas›n›n üstünde duran ve flakaklar›nda kanat olan bayan, metafiziktir. Metafizik ad› çok fley ifade eder. ‹çinde göz olan parlak üçgen, kendi inayetinin bir yönünü sunan Tanr›’y› simgeler. Tanr›’ya dönük duran ve ekstaz hâlinde görünen Metafizik, Tanr›’y› flimdiye kadar, filozoflar›n temafla ettikleri do¤al kurulufllar›n düzeni üzerine yükselerek temafla eder. Çünkü, bu eserde, o bayan (yani Metafizik), sivil dünya veya uluslar›n dünyas›n› teflkil eden insan ruhlar›n›n dünyas›nda hüküm süren Tanr›’n›n inayetini göstermek için daha yüksekte durur ve böylece, metafiziksel dünya olan insan zihinlerinin dünyas›n› Tanr›’da temafla eder. Sivil dünyay› meydana getiren bütün kurumlar›n elemanlar› resmin alt›nda gösterilen hiyerogliflerle temsil edilmifltir. Küre veya fiziksel do¤al dünya, yaln›zca, bir k›sm›yla resimdeki sunak taraf›ndan desteklenir. Zira, flimdiye kadar filozoflar ilahî inayeti, yaln›zca do¤al düzen içinde gözlemledikleri için onun ancak bir k›sm›n› göstermifllerdir. Bunun gibi insanlar, tap›nma, kutsama ve di¤er ilahî flerefleri, özgür bir Zihin ve tabiat›n mutlak hâkimi olan Tanr›’ya sunmufllard›r. Çünkü, sonsuz ö¤üdüyle Tanr›, bize, tabiat içinde varolufl vermifltir ve tabiat yoluyla var olmakta oluflu muhafaza eder. Fakat filozoflar, Tanr›’n›n inayetinin insanlara en uygun olan yan›n›, yani, insanlar›n temel özelli¤i olan sosyal olma tabiat›n› henüz temafla etmemifllerdir. Tanr›, insan›n sosyal olma özelli¤ini sa¤larken, insani kurumlar› öyle takdir etmifltir ve öyle düzenlemifltir ki, ilk günahla, mutlak adaletten uzaklaflm›fl olan ve çok farkl› ve çok z›t bir fley yapmaya meyleden insanlar-yaln›z kendi yararlar› için ve t›pk› vahfli hayvanlar gibi yaln›z yaflayacaklard›-yine yaln›z kendi yararlar› için yukar›da sözü geçen farkl› ve z›t yollar›n içinden geçerek adalet içindeki insanlar gibi yaflamaya ve kendilerini bir toplum içinde korumaya ve böylece de kendi sosyal tabiatlar›n› yerine getirmeye bafllam›fllard›. ‹flte, bu eserde de gösterilece¤i üzere sosyal olufl, insanlar›n gerçek sivil tabiat›d›r ve bu nedenle

de bu kanun, tabiat içinde var olur. ‹lahî inayetin sivil ifllerdeki idaresi ve onun ak›lsal taraf›, bizim Bilimimizin bafll›ca iflidir. Bu bak›mdan bizim Bilimimiz, ‹lahî ‹nayetin Ak›lsal Sivil Teolojisi olmaktad›r [342]. 3. Gök küresini çevreleyen burçlar (zodiac) kemerinde Aslan (Leo) ve Baflak (Virgo)’›n iflaretleri, di¤erlerinden daha görkemli ya da denildi¤i gibi derinlikli (perspektif) görünür. Aslan, fluna iflaret eder: Bilimimizin ilk olarak belirledi¤i gibi her eski gentil ulusun kendi kurucusu olarak övündü¤ü bir Herkül’ü vard›r, yine, Bilimimizin belirledi¤i gibi Herkül’ün yapt›¤› en önemli ifl, atefl püskürerek Nemean orman›n› atefle veren aslan›n öldürülmesi ve öldürdü¤ü aslan›n derisiyle süslenen Herkül’ün y›ld›zlara yükselmesidir. Aslan, burada, askerî kahramanlar› önceleyen siyasi kahraman tipi olarak buldu¤umuz Herkül taraf›ndan yak›lan ve ekilebilir alan hâline getirilen eski büyük yeryüzü orman›na iflaret etmektedir. Bu iflaret, zaman›n [say›m›n›n] bafllang›c›n› da temsil eder... Kaynak: Giambattista Vico. Yeni Bilim, çev. Sema Önal, Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›, 2007, s. 23-24.

6. Ünite - Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve Tarih Felsefesinin Ortaya Ç›k›fl›

115

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 Öncelikle flunu belirtmek gerekir ki, Ayd›nlanma’n›n kendi içinde de bu dönemi karakterize eden düflünürler aras›nda da önemli ölçüde benzerlikler bulunsa bile, bir tek seslilikten söz etme olana¤› yoktur. Fakat bu dönemde ço¤u düflünür taraf›ndan benimsenen düflünceleri benimsemifl bir düflünürü “ideal Ayd›nlanmac›” olarak kabul etti¤imizde, bu Ayd›nlanmac› düflünür modelinin, 1. Kesin bilgiden daha çok do¤a bilimleriyle elde edilen bilgiyi anlayaca¤›n›, 2. Tarih bilgisinin apaç›k belgelere ve kan›tlara dayanmad›kça kuflkuyu hak etti¤ini, 3. Tarihin de do¤a bilimleri örne¤ine göre düzenlenmesi gereken bir çal›flma alan› oldu¤unu, 4. Tarih yaz›m›nda mutlaka nesnel olunmas› ve do¤a yasalar›n›n da göz önünde tutulmas› gerekti¤ini varsayacak bir tutum sergileyece¤ini söyleyebiliriz. Bu varsay›mlar ekseninde, “ideal Ayd›nlanmac›”, tarih bilgisinin kesinli¤i ve güvenilirli¤i konusunda “k›l› k›rk yaracak”, tarih bilgisinin de¤erini, yaln›zca kültür birikimine katk›s› üzerinden de¤il, do¤a bilimlerinin verdi¤i ölçüde kesin ve do¤ru verip veremedi¤ine göre biçecektir. Toplumsal yaflam›n ve kültürün insan›n kesin olarak bilebilece¤i yegâne fleyler olaca¤› görüflünün Ayd›nlanma döneminde pek yank› bulmad›¤›n› da hesaba kat›nca, ideal Ayd›nlanmac› olarak çizdi¤imiz düflünür profilinin de Ayd›nlanma’da tarihe karfl› tak›n›lan farkl› tutumlardan etkilenmesinin kaç›n›lmaz olabilece¤ini söyleyebiliriz.

2. b

3. c

4. e

5. a

6. c

7. b

8. e

9. d

10. a

Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ayd›nlanma Dönemi Kültürünün ve Felsefesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ayd›nlanma Dönemi Kültürünün ve Felsefesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Ayd›nlanma Dönemi Kültürünün ve Felsefesinin Temel Özellikleri” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹lk Modern Tarih Filozofu: Vico” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹lk Modern Tarih Filozofu: Vico” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹lk Modern Tarih Filozofu: Vico” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “‹lk Modern Tarih Filozofu: Vico” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi” Ad›n›n Kullan›lmas›: Voltaire” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi” Ad›n›n Kullan›lmas›: Voltaire” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felsefesi” Ad›n›n Kullan›lmas›: Voltaire” bafll›kl› bölümünü yeniden okuyun.

S›ra Sizde 2 Vico’nun Yeni Bilim’i ile ‹bn Haldûn’un Mukaddime’si aras›nda baz› benzerlikler oldu¤u fark edilebilir. Her iki düflünür de tarihin temeline bir medeniyet kuram› yerlefltirmifl, tarihi oluflturan ve anlaml› k›lan süreçler olarak insan ve toplumun tüm ürünlerini ele almay› denemifltir. ‹bn Haldûn umran kavram›na tüm di¤er anlamlar› d›fl›nda bir “yeni (b)ilim” anlam› da yüklemifl, hatta tarihin ancak bu “(b)ilimle” daha iyi anlafl›labilece¤ini savunmufltur. Öte yandan, umran› oluflturan, ekonomiden siyasete, k›rsal ve kentsel yaflam tarz›ndan bilgi alanlar›na kadar tüm unsurlar›n kendi içinde tarihlili¤i vard›r. K›sacas›, ‹bn Haldûn’da umran ve tarih birbirini karfl›l›kl› olarak içerir. Vico ile ilgili olarak ünitemizde söylenenleri göz önüne ald›¤›m›zda, benzerlikler daha da aç›k biçimde anlafl›l›r. Fakat iki düflünür aras›nda benzer yönlerin bulunmas›,

116

Tarih Felsefesi-I

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar sonraki düflünürün öncekinden do¤rudan etkilendi¤i yönlü bir düflünceyi hakl› ç›karmak için yeterli de¤ildir. Vico’nun ‹bn Haldûn’dan etkilendi¤ini iddia etmek, onu tan›d›¤›n› ve Mukaddime adl› eserini okudu¤unu temellendirmeyi de gerektirir. Oysa Mukaddime’nin Avrupa dillerinden birine ilk çevirisinin 19. yüzy›lda Etiénne Quatremere taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i de bilinen bir gerçektir. Yaln›zca bu bile, iki düflünür aras›nda bir köprünün varl›¤›n› kan›tlamak için elimizde hiçbir yeterli tarihsel veri olmad›¤›n› anlamam›za yeter. Üstelik ‹bn Haldûn 14. yüzy›lda yaflam›fl Kuzey Afrikal› bir ‹slâm düflünürüyken, Vico 18. yüzy›lda yap›t vermifl H›ristiyan bir Avrupa düflünürüdür. Düflünürlerin farkl› yüzy›llarda farkl› medeniyetler içerisinde farkl› kayg›lar ba¤lam›nda öne sürdükleri aras›nda yer yer kesiflme noktalar› bulunsa da bu bize Vico’nun ‹bn Haldûn’dan etkilendi¤ini söylemek için yeterli gerekçeyi sa¤lamaz. S›ra Sizde 3 Ünitenin Voltaire ile ilgili bafll›¤›n› tekrar okursan›z, fark edece¤iniz ilk fley Voltaire’i tarihe felsefe penceresinden yaklaflma kayg›s›na iten temel sorunlar›n bilgiyle ilgili sorunlar oldu¤udur. ‹lk ünitede tarih ontolojisi ve epistemolojisiyle ilgili söylenenler, en baflta da her iki alan›n tarihe uyarlayarak sorduklar› temel sorular tekrar hat›rland›¤›nda, görülecektir ki, Voltaire’in gündeme getirdi¤i sorular ve bunlara önerdi¤i yan›tlar, daha çok epistemolojik niteliktedir. Voltaire, daha sonraki yüzy›lda Fichte’nin, Schelling’in, Hegel’in, Schiller’in ya da Schleiermacher’in yapaca¤› gibi tarihi bir bütün hâlinde kavramay› de¤il, tarihin güven verici, sa¤lam temelli bilgi üreten bir çal›flma disiplini olmas› için yap›lmas› gerekenleri sorgulamay›, tarih bilgisiyle ilgili olarak kendinden önceki geleneksel düflünce unsurlar›yla hesaplaflmay› denemifl bir düflünür özelli¤i göstermektedir. Ayd›nlanma’n›n bilgi sorunlar›n›n ön plana ç›kt›¤› ve felsefenin de a¤›rl›kl› gündem maddesini oluflturdu¤u bir dönem oldu¤u da göz önüne al›nd›¤›nda, zaten Voltaire’in tarihe felsefece yaklaflmaktan bilgikuramsal ve elefltirel bir yaklafl›m› anlayaca¤› düflüncesine varmak kolaylafl›r.

Bacon, F. (1999). Novum Organum, çev. Sema Önal Akkafl, Ankara: Doruk. Barnes, H. E. (1957). A History of Historical Writing, New York: Dover (2nd Edition). B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi III: Tarih Felsefesinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh. Collingwood, R. G. (2010). Tarih Tasar›m›, çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat›. Gardiner, P. (1962). Theories of History, USA: The Free Press of Glencoe. Gökberk, M. (2005). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: Remzi (16. Bask›). Hazard, P. (1973). Bat› Düflüncesindeki Büyük De¤iflme-I, çev. Erol Güngör, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤›. Horkheimer, M. (1990). Ak›l Tutulmas›, çev. Orhan Koçak, ‹stanbul: Metis. Kant, I. (1992). “An Answer to the Question: What Is Enlightenment? (1784)”, Perpetual Peace and Other Essays, trans. Ted Humphrey, Indianapolis: Hackett. Löwith, K. (2004). “Vico”, Tarih Felsefesi içinde, çev. ve haz. Do¤an Özlem, ‹stanbul: ‹nk›lâp (8. Bask›), s. 261-276. Özlem, D. (2004). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp (8. Bask›). Özlem, D. (2008). Felsefe ve Do¤a Bilimleri, Ankara: Do¤uBat›. Özlem, D. (2010). Bilim Felsefesi, ‹stanbul: Notos. Pompa, L. (1975). Vico: A Study of the New Science, New York: Cambridge University Press. Toulmin, S. (2002). Kozmopolis: Modernitenin Gizli Gündemi, çev Hüsamettin Arslan, ‹stanbul: Paradigma. Toulmin, S.& Goodfield, J. (1965). The Discovery of Time, New York: Harper&Row. Vico, G. (2007). Yeni Bilim, çev. Sema Önal, Ankara: Do¤uBat›. Voltaire (1991). “Histoire”, in Encyclopedie (ed. Denis Diderot)-aktaran: D.R. Kelley (ed.), Version of History, London: Yale University Press, s. 442-445.