SUFIJOS AYMARA Elhin Paola V

November 24, 2023 | Author: Anonymous | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

Download SUFIJOS AYMARA Elhin Paola V...

Description

ELHYN PAOLA LUJAN GUTIERREZ SAPHINAKA (SUFIJO) - sa- Pregunta de información ➢ Kuna-s sutipaxa. ➢ Phisimax qawqha-sa. -sa Catalogador ➢ Pedro-s Maria-s naya-s sarapaxañäni. ➢ Muxa achux tunka- pä tunk-s aljasiñakiwa. - sa Indefinido ➢ Janiw khithi-sa. ➢ Akans janiw anu-s phisi-s utjkiti. - sa Definitivo ➢ Jani-s manq´kpan ➢ Jani-s umakam. - ti Interrogativo ➢ Juma-t saräta. ➢ Paulox thuqhuni-t-i. - ti Negativo – interrogativo ➢ Nayax janiw mark sarañ munkt-ti. ➢ Janiw manq´añ wakar churkäta. - sti Doble interrogativo ➢ Juma-sti. ➢ Mamapa-sti. - ya- ~ -lla- Enfatizador, cortesía, vocativo, atenuador, afectivo ➢ Jayllit´añäni-y jilata satayna-ya. ➢ Janiki-y janiw samti. pi- ~ -pu- Reafirmativo ➢ Akax chiqapini-pi yatirïskixa.

➢ Ukax ukjam-pi. -: Exclamativo ➢ Chiqasä. ➢ Kunarakïpacha. - cha- ~ -sha- ~ -lla- Interrogativo ➢ Jupax raulawa, kamsatäxi-lla. ➢ Jallälla, kamsaña-lla. -ra- ~ -ña- Retardativo ➢ Tatajax jani-ra-w purkiti. ➢ Pamelax jani-ra-w sarkiti. -m Desconocedor ➢ Nayax sarä, jupachi-m jutchini. ➢ Nayachi-m markajar sarchï. - chu- ~ -itu- Afectivo (-ito, -ita, -cito) ➢ Pala-ku-x luraski. ➢ Waynu-chu-x wali jaqiwa. - chu- ~ -chi- ~ -itu- Peyorativo ➢ Akax warmix muxsa-chu-wa. ➢ Carlosax jallch´u-chu-wa. - :ña- ~ -ita- Intensificación ➢ Suma-ña-tak lurïta. ➢ Manq´añax suma-ña-piniwa. -chhapi- ~ -piri- ~ -:ri- De duda (el que, la que…) ➢ Kawk-chhapi-pachas uka jaqixa. ➢ Kawki-ri-pachas utajäxa. - ch’a Tamaño, extensión ➢ Mä uk-ch´a-s muntha. ➢ Qawq-ch´a-s ikiñamaxa.

/mama/ > -c mma- ~ -mla- Adultez femenina ➢ Mä jach´a-mmax laüna. ➢ Jisk´a-mla-x jutatayna. /tata/ > -c tta- ~ -tla- ~ -vta- Adultez masculina ➢ Tiwula-tta-x manq´i. ➢ Jach´a-tta-x qillqi. -lla- ~ -ita- ~ -:- Afectivo (-itu, -ita...) ➢ Wawallax jachaski. ➢ Mama-lla-x ikir saraski. - lla- ~ -ita- ~ -itu- ~ -situ- Peyorativo ➢ Anu-itux waki qhuruwa. ➢ Aka jaqi-situ-x ukjampuniwa. -lla- ~ -ita- ~ -itu- ~ -situ- ~ -sillu- Diminutivo ➢ Uka lluqu-ll-pax qullawa. ➢ Ch´uqi-situ-x t´unakiwa. -la- ~ -lu- ~ -ø- Afectivo (-itu, -ita...) ➢ Jila-la-x ch´uñ alji. ➢ Kulla-la-x mä misa askichaski. -la- ~ -nchu- Peyorativo, ausencia de ➢ Aka mama-la-x janiw saraskiti. ➢ Uka tata-la-x janiw irnaqiti. -li- Afectivo ➢ Awki-li-xäw manaq´i. ➢ Tayka-li-xäw t´ant´a nayar churi -li- ~ -ri- Peyorativo ➢ Aka warmix awki-li-wa.

➢ Rosax janiw q´a ñu tayka-li-kiti. -ku- ~ -su- Afectivo ➢ Aka mama-ku-x mä ikiñ luri. ➢ Asu-ku-jax jisk´awa. -ku- Peyorativo ➢ Paolax p´axp´a-ku-wa. ➢ Mä tawaqux tixi-ku-wa.

- ja- ~ -xa- Cantidad ➢ Uka-ja-kiw qullqixnitwa. ➢ Aka-ja-k manq´atha. - kipa- Intercalador, alternador (de…en) ➢ May-kipa-w iluntaña. ➢ Kims-kip kims-kipa-w sarasipktan. - :ka- Localizador general (por) ➢ Jawirä-nka janiw kunas utjkiti. ➢ Sorata marka-ka-n sarnaqaskäsna. - layku- ~ -rayku- Causativo (a causa de, por causa de, debido a, porque, por) ➢ Sara-layku-w manq´i. ➢ Anu-rayku-w saraski. - pura- ~ -pariju- Reciprocidad, exclusividad (entre, exclusivamente) ➢ Chacha-pura-w irnaqasipxi. ➢ Jupanak-purax anapxi. - qata- ~ -kuti-~ -ratu- Adv. Temporal ➢ Kuna-ratu-s juttha. ➢ Estelax sapa-kuti- uñi. - rara Intensificador, pluralizador

➢ Tatajax ali-rar ch´uq ali. ➢ Akax mä ch´akha-rar markawa. - räma ~ -äma- ~ -näma- Adv. de lugar (por ahí) ➢ Omarux patxa-räm-pan juti. ➢ Uk-äm saratayn siwa. - wisa- Insuficiencia ➢ Tatapax nayra-wisa-wa. ➢ Aka awichax kayu-wisa-wa. - mana- ~ -mana- ~ -kasta- Adv. de diversidad (toda clase) ➢ Jiwasanakax taqi-man pit lurapxi. ➢ Kuna-yman ch´uñuw utji. - pita- Adv. solamente, de una vez ➢ Kuna-pita-pin jakchi. ➢ Uma-pita-ki sarnaqi. - maya- ~ -mä- Adv. Solamente ➢ Pamelax wila phunqhu-mä-k api. ➢ Warmi-mä-kiw purinxi. - lanti- Reemplazativo (en vez de) ➢ Nayax juma-lanti-t lurtha. ➢ Jupax naya-lanti-t iki. - iru- Nominalizador ➢ Nänakax is-irü-ptwa. ➢ Marix mich-iru-niwa. - ista- Nominalizador ➢ Jupax piryur-ista-wa. ➢ Tatamax kumun-ista-wa.

-sa- Adv. De lugar (lado) ➢ Jipasa naya-sa sarapxañaniwa. ➢ Jupax khay-sa-rut juta - kata- ~ -kati- ~ -khati- ~ -jati- Adv. de lugar ( en frente) ➢ Pedrox utapa-kata-wa. ➢ Jhonnyx punku-kata-wa. - wja- ~ -wxa- ~ -:ka- Adv. de lugar aproximado ➢ Mamajax autu-wja-nawa. ➢ Sarax yatiñ uta-wj qami - jita- Exactamente en un lugar ➢ Uk-ji-tapuniw munta ➢ Uk-jita-puniri yanak ucham - qata- ~ -qita- ~ -rina- Adv. Posicional (en principio, detrás) ➢ Marthax layra-qata-njiwa. ➢ Qhipha-rina-n risapxarakiwa. -xa- ~ -ja- Adv. Colocativo (encima, sobre) ➢ Uksaru-xa uchañani. ➢ Kha jach'a kala uñjtati, ukha-xa utajawa - :xa- ~ -:- Adv. de cercanía y lejanía ➢ Ukayuqi-x nayankituwa ➢ uka tuqi-x waly piñasiriwa - tuqu- ~ -tuqi- ~ -thuqhi- Adv. Direccional ➢ Jupanaka-tuqu-n aymar arsupxi. ➢ Mariax khaysa-tuqi-n qami. - ja- ~ -xa- Adv. de lugar ➢ Kuysa-ja walaxa uywanakaniwa

➢ Uta-xa jach'awa. - chiqa- ~ -chaqa- ~ -chaqi- Adv. indicativo (lugar, parte) ➢ Wasürux tiyujax aka-chiqa-n tuqisitayna ➢ Jumax khar-chiq-rämpun qiwt’aniwayata - ri- Adv. de Lugar ➢ Jach’a qullunakax uywi-ri-nakat uñt’atawa ➢ Julikux thuqhu-ri-t uñt’atawa -ni- Poseedor (tener, dueño o amo, con) ➢ Nayax mä anu-ni-twa. ➢ Jupax jach´a uta-ni-wa. -ni- Enumerador, aditivo (entre, y) ➢ Alonsox suxta-n qarwaniwa. ➢ Jupanakax tunka pä-ni-w sarapxi. - ja- ~ -xa- ~ -:- ~ -ña- ~ -nha- Primera persona ➢ Uta-ja-x jach´awa. ➢ Phisi-jax q´illuwa. -ma- Segunda persona ➢ Mama-ma-x larurawa. ➢ Panka-ma-x jisk´awa. -pa- Tercera persona ➢ Awtu-pa-x wilawa. ➢ Chiliriri-pa-x wali sumawa. - sa- Cuarta persona ➢ Uywa-sa-x jach´anakawa. ➢ Jiwa-sa-x kamisäsktasa. - naka- ~ -nakha- ~ -nuka- ~ -naki-

➢ Jawir qala-naka-x wali ch’ullqhinakapuniwa. ➢ Juma-naka-x manq’ phayapxäta. -ña- ~ -na- Infinitivizador (-ar-, -er-, -ir-) ➢ Nayax manq´a-ñ muntha. ➢ Nayax jupar inja-ñ muntha. -ña- ~ -na- Nominalizador (-ar-, -er-, -ir-) ➢ Mamajax iki-ñ ali. ➢ Tatapax tanqa-ñ alji. - ri- Agentivo, propósito, nominalizador. ➢ Yatichi-ri intikur sañawa. ➢ Thuqhu-rix-x jaqusiwa. -: ri- ~ -yri- ~ -nïri- ~ -:ka- Posibilidad ➢ Jupax maq'i-r jutanaini ➢ Jiwasax anati-ri- sarañani -: wi- ~ -:mi- Adv. de lugar y modo ➢ Aka yatiya-wi-x wali jach´awa. ➢ Mamapax tantacha-wi-nkiwa. -mpi- ~ -nti- ~ -ndi- Conjuntor, compañía, instrumental, aditivo, causativo - mpi- Conjuntor ➢ Jalatamp kullakampix sarxiwa. ➢ Phisimp anumpi anasipki. - mpi- Compañía ➢ Rosamp luciampix t´ant´a lurapxani. ➢ Mamajax tataña-nti-w juti. -mpi- Instrumental ➢ Nayax amparaja-mp manq´ä.

➢ Nayax piqutaja-mp punku p´aktha. - mpi- Aditivo ➢ Aka llaxwax juk’a-mp jaxuwa. ➢ Ququrux irxata-mp chiñt’asiwayata - mpi- Causativo ➢ Tisis usu-mpi-w mamapax jiwi. ➢ Jupax jan wali amta-mpi-w juti. -na- Adv. de lugar y tiempo ➢ Khaysa qullu-n khithis phichpacha. ➢ Achakachi-n suma uywanakax ujkatayn siwa. -na- Posesivo ➢ Qala kayitux tatapa-n utji. ➢ Jiwasanakax Tupak katar-n allchhinakapapxtanwa. -ru- ~ -ra- ~ -ri- Adv. Direccional ➢ Nayax utaja-r sartha. ➢ Jupax markaja-r puri. -tha- ~ -ta- Adv. de procedencia ‟de, desde‟ ➢ Luisax Ururu marka-ta-wa. ➢ Tatajax Perú marka-t juti. -taki- ~ -taji- Destinativo y benefectivo ➢ Akanakax pankanakaw juma-taki-pxiwa. ➢ Juanax juma-tak manq´añ ali. - taqi- ~ -man- Aumentativo ➢ Uka manq’ax jupa-taki-puniwa. ➢ Aka pankax jilaja-taki-wa. - kama- Adv. limitativo de tiempo y lugar, agrupador

➢ Giovanax utaja-kam sari. ➢ Awichajax yapu-kam jalani. - pacha- Inclusivo, mismo, tiempo y espacio ➢ Ut-pacha-w yap lurir sarapxi. ➢ Naya-pacha-w juchar purt’astha. - jama- ~ -ama- ~ -jima- ~ -ma- ~ -:ama- ~ -jamu- ~ -a?ma- ~ -mja- Comparativo ➢ Kullakapax jup-jam-puniwa. ➢ Khayax tiyj-jam uñt’asirirakisa. - kuti- ~ -ratu- Adv. Reiterativo ➢ Khä autux sapa-kuti-w akar juti. ➢ Jupanakampix sapa-ratu-w anatañ yatiptha. -ka- ~ -ja- Verbalizador defectivo ➢ Waqutix ukan-ka-kipuniwa. ➢ Tatamp mamampix yapun-ka-skataynaw siwa. -pta- Verbalizador completo (volverse) ➢ Tiyunakajax llamp’u-pta-tawa. ➢ Jupax asir wil umasinx wayna-pta-ñ munatayna. -kipta- ~ -kipsta- Verbalizador acelerado (volverse) ➢ Jasakis wajchar-kipta.ñaxa. ➢ Jupanakax irnaqasakiw qamir-kipta-pxi. -cha - ~ -sha- ~ -chi- Verbalizador, simetría ➢ Taqiniw uta-cha-wirkam sarapxañasa siwa. ➢ Aymar ar sullkawirinakar yati-cha-ñax wakisisphawa -ta Estado completo o participio -ado, -ido ➢ Nayax ala-t t´ant´a aptha. ➢ Ikiñajax t´arwat lura-ta-wa.

-cha- ~ -sha- ~ -chi- Causativo ➢ Zulemax yati-cha-ñ munti. ➢ Jupax janiw wani-cha-ña munkiti. -ja- ~ -xa- Divisor ➢ Wayit payarur ch´iy-j-i. ➢ Iwijitanakax sam samiw lak-ja-ña. -su- ~ -sa- Direccional eductivo, completivo ➢ Chacha warm irp-su-pxi. ➢ Jupanakax ap-su-pxi. -ra- ~ -ri- Distributivo, acción en serie ➢ Taykax t´ant´ laki-r-i. ➢ Nayax chinu jara-r-tha. -thapi- ~ -tapi- Aglutinativo, disgregativo ➢ Taqi jaqipiniw parl-thapi-pxi. ➢ Wasaw ap-tapi-sxatatyna. -kipa- Revertor, cobertivo ➢ Mamajax ikiñajaw llint´a-kip-i. ➢ Tatapax utaj uña-kip-i. -kipta- ~ -kipsta- Regresivo ➢ Nänakax japu-kispta-ñ munaptha. ➢ Kuti-kipst-xaptwa. -nuqa- ~ -naqa- Dejativo, cesador de acción, distributivo, partitivo ➢ Kullakax ch´uq wara-nuq-i. ➢ Jilatax akanak iqa-nuq-ski. -qa- ~ -qi- Descentivo ➢ Laurax nayar al-q-i.

➢ Jilatax k´ichi-q-i. -xata- ~ -jata- Adv. Colocativo ➢ Nayax janiw misaw qun-xat-tha. ➢ Qarpax pur-xat-karakiwa. -ta- Hacia arriba, incoativo ➢ Jupax sar-t-i. ➢ Tatajax sar-ta-wayxapxiwa. -ch’uki- Acción detenida, sostenida ➢ Nayax yatichirir is-ch´uki-tha. ➢ Kullaka janiw uñ-ch´uki-kkiti. -kata- ~ -kati- ~ -jata- Adv. Atravesativo ➢ Jupanakax ma-kati-pxi. ➢ Jumax qululuw an-kata-niskta. -naqa- ~ -nuqa- Acción difusa ➢ Jichurüx jallux pur-naq-kiwa. ➢ Uksar aksaruw sar-naq-i. -nta- ~ -nda- ~ -mta- Inductivo, incoativo, excesivo ➢ Jupax phuqha-nta-nitawa. ➢ Juchurüx chhijchhiw puri-nt-i. - tata- Desparramador, dispersador ➢ Urunakax lupix qhana-tat-iwa. ➢ Ch´unux alli-tata-ñawa. -xaru- ~ -xara- ~ -jara- Acción incoativa ➢ Imillanakx um way-xaru-wayi. ➢ Jupax walp ich-xara-siwayiwa. -xäsi- Estático, cesador de movimiento

➢ Kullakajax jupar irq-xäs-i. ➢ Nayax pank nul-xäsi-tha. -xaya- Acompañador ➢ Jupax parl-xaya-skitu. ➢ Jupax nayar ark-xay-i. -t’a- Momentáneo ➢ Parl-t´a-pxam. ➢ Jiwasanakax punch-t´a-sipktan. - paya- ~ -pä- ~ -qa- ~ -yati- Compasivo, mofador, prolongativo, distanciador ➢ Tatitukiw khuya-q-itu. ➢ Qmaqix iwijar muyu-paya-niri. -rpaya- ~ -rpä- Multiplicador, distanciador ➢ Kullkanakax willi-rpä-s wili-rpä-sa. ➢ Mamajax chuq laki-rpay-i. -nki- ~ -li- Oscilativo ➢ Umax ayti-nki-sjiwa. ➢ Quqanakax kiwi-nki-sipki. -chi- ~ -shi- ~ -ich- Posibilidad o no involucrador ➢ Inas aksar mistunxarak-chi. ➢ Inas ju-chi. -thalta- Adv. de pronto ➢ Makiw q´ip-thalta-wayxi. ➢ Umax qhuch-thaliwa. -si- ~ -sa- ~ -sha- Recíproco, reflexivo, enfatizador ➢ Jiwasankax ukjam sa-si-pktan. ➢ Uk qulla-si-smawa.

-ya- ~ -: - Causativo, enfatizador ➢ Chachax parin katu-ya-tayna. ➢ Kullkar jacha-ya-tayna. -ni- ~ -ñi- ~ -na- Translocativo, sislocativo ➢ Taqiniruw sa-ni-ña. ➢ Jupax ala-na-san qunuyi. - waya- ~ -wä- ~ -wa- -wiya- ~ -wï- ~ -wi- ~ -wiyi- ~ -yi- ~ -wya- Distanciador, enfatizador, de paso, atenuador ➢ Sintix lupinta-wï-xana. ➢ Mamajaw yaticha-wï-xana. - rapi- ~ -raqa- Benefactivo, intensificador ➢ Apani-rapi-tanya. ➢ Sa-raqa-tawa. - raqa- Intencionativo “se lo‟ ➢ Kikpak yatiqa-raqa-tayna. ➢ Aka anu apa-raqa-ñäni. - ka- ~ -ja- ~ -ya- ~ -sa- Adelantador, incompletivo, continuo ➢ Jupax janiw mu-k-xiti. ➢ Janirakiw sum irnaqap-ka-rakiti. - xa- ~ -qha- ~ -ja- Reflexivo, completivo ➢ Jilatanakax jachäs-x-i. ➢ Yatiqañ utarus jut-ja-raliwa. - pa- ~ -pha- ~ -pxa- ~ -pka- ~ -psa- Plural verbal ➢ Qharurux janiw lurk-p-chiti. ➢ Jupax uyjiw sa-pha-kirakiwa. - pana Conectivo o subjuntivo (cuando o sí) ➢ Nayax jup sari-pan sarä.

➢ Jilatanakx puri-pan apañan. -ña Obligativo (tener que, tengo que) ➢ Nayax walja lura-ña-janitwa. ➢ Paulomp mayampix pank uñapxa-ña-pawa. - sa Gerundio, terminativo (habiendo...) ➢ Jupax ullara-sa-w qunt´asxi. ➢ Paolax qillqt´a-waya-saw sarxäna. - pacha Inferencial (posiblemente, quizás, tal vez) ➢ Jilatax qhathur jut-pacha-niti. ➢ Nayax ch´uq sat-pacha-niwa. - s- ~ -j- Condicional (quisiera) ➢ Nayax jachiri-s-tha. ➢ Nayax jutiri-s-ta. - m- ~ -ma- Imperativo ➢ Maq´a-m ➢ Anatam - ska- ~ -shka- ~ -shja- ~ -sqa- ~ -sha- Progresivo ➢ Jumax ikir sara-sk-ta. ➢ Nayax lurawija lura-sk-tha. -sina- ~ -sana- Subordinador ➢ Puri-san-x man´añäni. ➢ Umantasi-sina-w qurumxatayna. -is Sujeto de 4ta persona ➢ Jumax mä pank nayar irxaruy-is-ta. ➢ Jumax jupar arxay-is-ta. - sma Sujeto de 3ra persona

➢ Nayax mä ut jumar chur-sma. ➢ Nayax jumar allxaya-sma. -tam Sujeto y objeto de 2da persona ➢ Jupax uñch-kï-tan. ➢ Jupax chikachä-tam. - ki- ~ -ji- ~ -lla- ~ -ña- Limitativo/atenuador ➢ Akax mä tuxpi-ki-rakiwa. ➢ Jani-ch-jaw utj-ki-ti. - puni- ~ -pini- ~ -pani- ~ -lla- Enfatizador ➢ Markamat parlapxa-puni-wa. ➢ Nayax Chiqa-puni qulqiw muntha. - raki- ~ -riki- ~ -raji- ~ -riji- Agregador ➢ Kipka-raki-wa. ➢ Pirmirux naya-raki-yätpï - jama Comparativo y variantes ➢ Janq’u qullp-jama-kichiy. ➢ Pusi qal-jama-kiw akham siqi. -xa- -: - ~ -ja- Tópico atenuador/afirmativo ➢ Awichaja-x siwär yawiski. ➢ Yatichjasmaw sumpach-ja. - ka- ~ -: ka- Tópico resumidor ➢ Phisinakapa-ka-x likïwa. ➢ Pablox janiw munkit iki-ka. - wa- ~ -xa- Afirmativo ➢ Jayllipxiri-wa. ➢ Aymar yatichijax suma jaqi-wa.

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF