su kaynakları (PDF)

T. C. Selçuk Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü (Normal Öğretim)

2011-2012 Bahar Yarıyılı Seçmeli B grubu Uygulamaları 1204813 Su Kaynakları Uygulaması

Uygulama Sorumlusu Yrd. Doç. Dr. Mustafa ONÜÇYILDIZ Arş. Gör. Nuri PEKÇETİN Uygulamayı Hazırlayan Nagihan GÖK 071204059

KONYA-2012

ÖNSÖZ Türkiye nüfusunun

yaklaşık

yarısı geçimini tarımdan karşılar. Fabrikaların

çoğunluğunun hammaddesi tarımdan sağlanır bunlarla birlikte ülkemiz ihracatında tarım büyük rol oynar. Milli gelirin yaklaşık %27 si tarımdan sağlanır. Tarımda verimi etkileyen faktörleri ise sulama, gübreleme, tohum ıslahı, makineleşme, toprak bakımı, ilaçlama ve zirai mücadele olarak gruplandırmak mümkündür. Tarım yapabilmenin şartı toprağın nemli olmasıdır. Kuraklık görülen bölgelerde sulama ile tarım yapılabilir. Sulanan tarım arazilerinde üretim ile birlikte ürün çeşitliliği de artmaktadır. Türkiye için tarım ne kadar önemli ise Türkiye’deki tarım içinde sulama o derece önemlidir. Tarım yapılan tarlalar için sadece sulama ve su temini önemli değil drenaj da en az sulama kadar önemlidir.

Sel baskınları ve sahalardaki kar ve yağmur sularının

atılamamasının sebebi drenaj eksikliğidir. Bu proje, yer altı ve yerüstü su kaynakları bakımından çok zengin olan ülkemizde sudan en iyi şekilde yararlanılması öğretti. Su kaynakları projesini yapılırken daha önce alınmış olan su kaynakları dersinde yapılan hesaplar, verilmiş olan paftalardaki hesaplamalar ve çizimlerden yararlanılmıştır. Çizimler sırasında autocad programı kullanılmıştır. Bu proje daha önce sadece tek parça olarak verilen bir problem yerine tüm bir sistemin adım adım nasıl çözüleceği, sulama projesi hesapları ve çizimlerin nasıl yapılacağını öğretmiştir.

SU KAYNAKLARI PROJESİ VERİLERİ DONELER 1. 1/5000 ölçekli topoğrafik harita paftası 2. Ana sulama kanalının: 2.1 Başlangıç kilometresi

4+000 km

2.2 Başlangıç su kotu

864.018 m

ABAKLAR 1. Standart paftaların hazırlanmasında uyulacak çizim esasları 2. Trapez kesitli sulama kanallarından su derinliği(h) ile taban genişliği(b) ilişkisi abağı 3.

Kanallarda hava payı abağı

4.

Kati projede kullanılacak işaretler

5. Proje bölgesine ait bitki deseni

PROJEDE İSTENENLER 1. Ana, yedek ve tersiyer sulama kanalları güzergah çalışmaları, 2. Ana ve yedek sulama kanalları kapasite hesapları ve her kesit için hidrolik çizelge değerlerinin hesaplanması, 3. Ana ve yedek sulama kanallarına ait standart paftaların hazırlanması 4. Proje dosyasının hazırlanması

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

1

1)MESKÜN BÖLGENİN TANITIMI (YOZGAT-BOĞAZLIYAN) Çizelge 1.1 Yozgat- Boğazlıyan bilgileri.

Yüzölçümü

2129 km²

Genel Nüfusu (2010)

476096

İlçe Merkezi nüfus (2010)

40159

Rakım

1050

Kasaba sayısı

10

Köy sayısı

23

Mahalle sayısı

32

Yozgat'a uzaklığı

92 km

1.1)BOĞAZLIYAN İLÇESİNİNİN TARİHİ 1.1.1)CUMHURİYET DÖNEMİ Boğazlıyan İlçesi’nin kurulmuş olduğu bu bölge bir takım ünlü uygarlıklara sahne olmuştur. Anadolu’nun birçok uygarlıklara beşiklik yaptığı kesindir. Boğazlıyan ise bu önemli bölgenin kavşak noktalarından biridir. Bu bölgede yeni Kızılırmak çayı içerisinde kurulan ilk önemli uygarlığın Hitit Devleti olduğu bilinmektedir. Hitit Devleti’nin ardından bölgeye Medler egemen olmuştur. Bu sırada İran’da Pers devleti (MÖ.559) kurulmuştur. Güçlenmeye başlayan Pers Devleti tüm ön Asya ve Anadolu dolayısıyla da Boğazlıyan’ın da yer aldığı topraklara egemen olmuştur. Pers Devletinin ardından fırsatları değerlendiren Romalılar yönetimi ele geçirdi. XV. yüzyılda Yozgat ve komşu yörelere yerleşen ve Bozok adıyla anılan birden fazla oymak vardır. Bu oymaklardan Çiçeklu Oymağı, Boğazlıyan ve çevresine yerleşmiştir. 1558-1559 tarihli deftere göre Bozok sancağına bağlı Boğazlıyan nahiyesinde 199 köy ve ekinlik vardı. Bu deftere göre Boğazlıyan da 594 vergi nüfusu vardır ve hepsi Türktür. XVII. yüzyılın ortalarında Boğazlıyan, Bozok Sancağının kazası haline gelmiştir.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

2

XX. yüzyılın başında Bozok, Yozgat sancağı adıyla Ankara vilayetine bağlanmış üç kazadan meydana gelmiştir. Yozgat (Merkez kaza), Boğazlıyan, Akdağmadeni (1272/1854-1328/1900) tarihli Ankara vilayeti salnameleri yıllık) Boğazlıyan son asırlarda gelişmiş bir yerleşim merkezidir. Burada bir Bey ailesi yaşamaktadır. Aile mensuplarının hatıralarına göre ailenin en eski ceddi Deli Mehmet Bey olup Sivas’tan (veya o bölgeden ) gelmiştir. Yine bu hatıralara göre Kasabanın kurulması Mehmet Bey ile başlar. (Boğazlıyanlı oğulları) Mehmet Bey Bağdat’a tayin edilmiştir. Onun oğulları Ahmed ve Osman Beyler babalarının yurduna dönerek yörenin idaresini ellerine almışlar, oğul ve torunları da yörenin ayanları olarak tanınmışlardır. Boğazlıyan Osmanlı İmparatorluğu döneminde daha büyük yerleşim merkezi olmaya doğru adım atmıştır. Boğazlıyan’ın kaderi Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Savaşı için doğuya giderken ordularından bir kısmı Boğazlıyan toprakları üzerinden geçmişlerdir ve geçtikleri ırmak ve dereler üzerinde köprüler yapmışlardır. İşte bu geçiş Tek Göz (Kayseri Köprüsü ) Paşaköy köprüleri ve Erkilet Bağları üzerinde yaptırılan “Toprakhan” Boğazlıyan’ın önemini artırmıştır. Tek Göz ve Paşaköyü Köprüleri’nin yapılması ticaret yolunun güneye kaymasına ve Boğazlıyan üzerinden geçmesine sebep olmuştur. Bağdat ticaret yolu Kayseri-Erkilet Yazıçepni KarakoçBoğazlıyan Yenipazar (Keller)- Yozgat üzerine kaymıştır. Ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamak için Boğazlıyan’a Jandarma Karakolu kurulmuştur. Boğazlıyan’da ilk belediye teşkilatı 1879 tarihinde kurulmuştur. 1909 tarihinde Bidaye Mahkemesi kurulmuştur. 1.1.2) BOĞAZLIYAN İLÇESİNİN İSİM TARİHİ Halk arasındaki söylentilere göre Boğazlıyan’ın yerinin kurulduğu dönemde bir bataklık halinde sazlıklarla kaplı olduğu, bu nedenle buraya girmek isteyenlerin birçoklarının boğulduğu o sebeple bölgeye Boğazlıyan dendiği, sonradan ilçenin adı da bu isimden dolayı Boğazlıyan olarak kaldığı sanılmaktadır. Boğazlıyan adı teberi tarihinde “ barış içinde yaşanan yer “ anlamına geldiği ve isminin bundan ötürü verildiği kaydı bulunmaktadır.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

3

Sayın Prof. Dr. Mustafa AKDAĞ’a göre; Boğazlıyan Türkçe bir kelimedir. Kelime anlamı boğazına sarılan, kucaklayan, birbirine kavuşan anlamına gelir. Bu kavuşma iki yönlü değerlenmekte; birincisi üç akarsuyun bu topraklar üzerinde birleşmesi, kucaklaşması yani Kozan Özü, Karacaali Özü ve Karakoç Özünün Bahariye “Cavlak” köyünün önünde bir boğazda birleşmesidir. İkincisi kervanlarla ticaret yapan tacirlerin bu topraklar üzerinde birleşip buluşmaları bu ismin doğmasına sebep olmuştur. 1.2) İLÇENİN NÜFUSU Boğazlıyan’ın 1997 yılı genel nüfus sayım sonuçlarına göre nüfusu 26614 kişidir. Boğazlıyan belediyesi Boğazlıyan’da 1970-2000 sayım nüfuslarını temel alarak farklı metotlarla nüfus projeksiyonları hesaplamıştır. Hesaplanan yöntemler de beş yıllık dönemler baz alındığı için 1995 nüfusu 1990-1997 nüfus artış hızı temel alınarak 23830 kişi olarak hesaplanmıştır. Ayrıca nümerataj cetvellerinden çıkan sonuçlara göre Boğazlıyan’ın 2000 yılı nüfusu 27100 kişi olarak kabul edilmiştir. Projeksiyon hedef yılı 2015 olarak alınmış, her beş yıllık dönem için veriler hesaplanmıştır. Belediyenin hesapladığı nüfus değerleri şöyledir. Çizelge 1.2 Boğazlıyan’ nın yıllara göre ortalama nüfus değerleri.

Yıllar

küçük Bileşik faiz Aritmetik

Üssel

En

yöntem

kareler

yöntemi

yöntem

Ortalama

yöntemi 2005

34838

31593

34626

31327

33096

2010

44785

36054

44242

35554

40159

2015

57573

40514

56528

39781

48599

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

4

1.3) İLÇENİN COĞRAFİ KONUMU

Şekil 1.1 Boğazlıyan İlçesinin Sınırları

İl merkezinin güneyinde yer almaktadır. Kuzeyde; Sarıkaya, kuzeybatıda; Şefaatli ve merkez ilçe, batıda; Yenifakılı, güneybatıda; Nevşehir ve güneyde ise; Kayseri ve Felahiye ile komşudur. Kendisine bağlı 10 kasabayla birlikte, toplam 33 yerleşim birimi mevcuttur. Mahalle sayısı ise, kasabalarla birlikte toplam 32’dir. İlçe, yer şekilleri bakımından hafif dalgalı düzlüklerin geniş yer kapladığı bir alandır. Dağlık arazi, ilçenin kenarlarında olup, kuzeyde Akdağ - Karababa dağlarının devamı sayılan Yazır Dağı (1683), güneydoğuda; Keklicek (1369 m) ve Akdağlar’ın uzantısı durumundaki Çal Dağı (1750) en önemli yükseltilerini oluşturmaktadır. Huriye, Eğri, Sırçalı, Danakıran, Kayseri sınırındaki Kurşunlu ve Nohutlu tepeleri ilçenin diğer yükseltilerini oluşturmaktadır. İlçenin kuzeybatısında, geniş bir düzlük olan Boğazlıyan Ovası bulunmaktadır. Çevredeki tepelerden inen dere ve çaylar, ovanın alüvyonlarla örtülmesine yol açmıştır. Ayrıca, vadi tabanlarında irili ufaklı küçük düzlükler de yer almıştır.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

5

1.4) YERYÜZÜ VE TOPOĞRAFİK YAPISI İlçemiz İç Anadolu Bölgesi ile üst Eosen, Oligesen’de karalaşmasını bitirmiştir. Bu zaman su yüzüne çıkan genç oluşumlar, başta Kırşehir olmak üzere eski kütleleri sararak onları ara kütlesi biçimine getirmiştir. III. Jeolojik devir sonuna değin aşağının yontuk düz durumuna gelen bölge, son büyük yer kabuğu hareketleri yayılması bütün olarak yükselmiştir. Türkiye’nin kenarları çok yükselip, ortası az yükseldiği için, bölge kenarlara göre aşağıda kalmıştır. Bu hareketler sırasında yeryüzüne taşan magma, bölgeyi geniş bir biçimde etkisi altına almıştır. İç Anadolu ile birlikte ilçenin büyük bir bölümü Erciyes volkanlarının etkisinde kalmıştır. Çevresinde platolar ile kalın tüf yığmaları geniş yer kaplar. Bozok platosu üzerinde yer alan Boğazlıyan’da doğudan gelen Kozan özü kuzeyinden gelen Karacali özü ve güney doğusunda Karakoç özü yer alır. İlçe sınırları içerisinde bulunun Uzunlu Barajı Kozan özü üzerinde kurulmuştur. Sulama amaçlıdır. Uzunlu Barajı’nın suları yaklaşık 80.000 dekar arazi sulamaktadır. İlçenin arazisinde düzlük ve dalgalı düzlükler geniş yer tutar. Bu nedenle büyük tarım imkanlarına sahiptir. Engebeli araziler daha çok ilçe sınırlarının kenarlarında yer kaplar. Boğazlıyan İlçesi kuzeybatısında 1089 metre yükseltisindeki Üç Huriye Köyü, daha ortada Eğri tepeleri, güneydoğusunda 1369 metren Kekliçek Dağları ile engebeli bir hal almıştır. Doğudan batıya Kurşunlu ve Nohutlu Yükseltileri arazilerin düzgünlüğünü bozucu görünüşlerdedir. Yine kuzeyde 1683 metre yüksekliğindeki Yazır dağı yer alır. Akdağ’ın uzantısı durumundaki Çal dağı 1750 metre ile en yüksek yeridir. Boğazlıyan ovası ilçenin Kuzeybatısında yer alır. Bölgeye göre çukurda kalmıştır. Doğu-Batı istikametinde uzunluğu 7 kilometre, genişliği 6 kilometredir. Ovanın ortasından Boğazlıyan Çayı (Kozan özü ve kolları geçer. Ovanın büyük bir bölümünü sular. Ayrıca vadi tabanlarında irili ufaklı küçük düzlükler vardır.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

6

1.5) İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ Boğazlıyan ve çevresinde karasal iklim görülür. Ancak ilçe de ovada kurulu ve çevrenin açık olması yüzünden rüzgârlar daha etkilidir. Bu rüzgârlar hem kışın soğuk yapar, hem de tarım arazileri ve bitkileri için zararlıdır. Kış mevsimleri uzun ve soğuk kar yağışlı, yaz mevsimleri; sıcak ve kurak, buharlaşma fazladır. Genellikle ilkbahar mevsimi yağışlıdır. Yaz mevsiminde oldukça düşük kış mevsiminde yüksek basınçlar etkisini sürdürür. Dolulu ve sisli günler fazladır. Sıcaklıklar arasındaki fark büyük olur. Karasal iklimlerde olduğu gibi, doğal bitki örtüsünde bozkır bitki örtüsü hakimdir. Dağların üzeri çıplak olup ağaç toplulukları gelişmemiştir. Dere ve çay kenarlarında söğüt ve kavak türü ağaç toplulukları görülür. Yozgat’ın Coğrafi konumu sebebi ile hakim rüzgar yönü doğuya yakın kuzeydoğu (ENE)’dir. Bu yönden yılda 7743 saat rüzgar eser. Ortalama rüzgar hızı 2.03 m/s. En hızlı rüzgar 19.1m/s’dir. Ortalama kuvvetli rüzgar (hızı 15.05 m/sn. ile 7.2 m/s arası) gün sayısı 46.1 gün; fırtınalı (17.2 m/s ve üzeri) gün sayısı 4.6’dır. Meteorolojiden uzun yıllar sonucunda alınan veriler çizelge 1.3’de verilmiştir. İllerin çeşitli iklim sınıflarına göre iklimleri belirlenmiştir. Bunlara göre Boğazlıyan ilçesinin iklimi şöyledir: 1) Uzun Yıllık Verilere Göre: Ortalama sıcaklık -2.4, termometrede görülen sıcaklık19.3,yıllık ortalama sıcaklık 8.7dir. Yıllık yağış 602.7. 2) Trewartha İklim Tipine Göre: Kışları soğuk, yazları sıcak. 3) Aydeniz İklim Tipine Göre: Yarı nemli. 4) Erinç İklim Tipine Göre: Nemli. 5) De Martonne Tipine Göre: Step- Yarı nemli arasında.

Çizelge 1.3 Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama ve En Yüksek Değerler(1975-2010)

AYLAR

O

Ş

M

N

M

H

T

A

E

E

K

A

Ortalama Sıcaklık(ᵒC) Ortalama En Yüksek Sıcaklık(ᵒC) Ortalama En Düşük Sıcaklık(ᵒC) Ortalama Güneşlenme Süresi(saat) Ortalama Yağışlı Gün Sayısı Aylık Toplam Yağış Miktarı Ortalaması(kg/𝐦𝟐 En Yüksek Sıcaklık(ᵒC) En Düşük Sıcaklık(ᵒC)

-2.0

-0.9

3.0

8.4

13.0

16.8

19.7

19.7

15.6

10.2

4.3

0.0

2.1

3.6

8.3

13.9

18.6

22.7

26.1

26.4

22.8

16.8

9.9

4.1

-5.5

-4.6

-1.4

3.4

7.2

10.5

13.0

13.1

9.6

5.5

0.3

-3.3

3.1

4.1

5.4

6.4

8.3

10.1

11.2

10.8

9.1

6.7

4.7

3.0

12.9

12.9

13.0

14.3

14.0

9.1

3.8

3.1

4.7

8.1

9.8

13.3

64.5

62.3

61.5

69.8

61.6

41.7

16.4

13.0

21.5

42.5

65.2

77.7

15.4

16.4

24.2

27.6

30.0

33.1

38.8

37.2

33.9

30.1

22.2

18.2

-20.8

-24.4

-20.6

-12.6

-3.0

1.7

4.5

3.9

-1.2

-6.8

-14.1

-20.2

Günlük Toplam En Yüksek Yağış Miktarı

(25.02.1983) Günlük En Yüksek Rüzgar 68.0 kg/m2

(14.03.1971) En Yüksek 108.0 km/sa Kar

(26.02.1983) 79.0 cm

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

7

1.6) AKARSULARI VE GÖLETLERİ Kozan

Özü:

Çayıralan,

Çandır,

Uzunlu,

Güveçli,

Çalapverdi

ve

Boğazlıyan’dan geçerek Cavlak Kaplıcası suyu ile karışarak, Karacaali ve Karakoç özü ile birleşerek Yenifakılı istikametinde akar ve Kızılırmak’ın büyük kollarından olan Delice Çayı’na dökülür. İlçenin en önemli akarsuyudur. Karakoç Özü: Felahiye sınırlarından doğar Yazıkışla, Oğulcuk, Karakoç Boğazlıyan’ın güneyinden geçerek Cavlak yakınlarında Kozan özü ile birleşir. Karacaali Özü: Yapalak, Yoğunhisar’dan geçerek Boğazlıyan’ın kuzeyinden geçer ve Cavlak yakınlarında Kozan özü ile birleşir. İlçe sınırları içerisinde yer alan, Uzunlu ve Fehimli barajları, sulama amaçlı büyük göletlerdir. Ayrıca, Güren, Ömerli ve Yenipazar göletleri de, tarım arazilerinin sulanması için yapılmış olan önemli çalışmalardandır. Çizelge 1.4 Boğazlıyan İlçesi’nin sulama ihtiyacını karşılayan barajlar ve sulama alanlar

BARAJ-GÖLET ADI

DEPOLAMA HACMİ SULAMA ALANI(ha) (m3)

Boğazlıya-Güren 1683000

546

698286

138

1323000

585

49000000

7800

10000000

1430

Boğazlıyan-Ömerli Boğazlıyan-Yenipazar Boğazlıyan-Uzunlu Boğazlıyan-Fehimli

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

8

1.7) BOĞAZLIYAN İLÇESİNİN GEÇİM KAYNAKLARI 1.7.1) TARIM İlin ekonomisi büyük oranda tarıma dayalıdır. Yer şekilleri %98,8 oranında tarıma imkân vermektedir. İlde, yarı kurak iklim şartlarından dolayı, kuru tarım yaygınlaşmış ve ürün çeşitleri azalmıştır. İlde yoğun olarak, tahıllar ve baklagiller yetiştirilmektedir. Bunların yanı sıra sulu tarım alanlarında şekerpancarı, ayçiçeği, patates ve soğan türü ürünler yetiştirilmektedir. Sulanabilir alanlar sınırlı olduğu için, il tarımında sebze üretiminin önemi azdır. İklimin sert oluşu ve depolama olanaklarının azlığından dolayı, meyve üretimi büyük boyutlarda değildir. Elma, armut, kayısı, vişne, üzüm, ayva, badem ve ceviz yetiştirilen başlıca meyvelerdir. Kullanılan toplam tarım alanı: 5784750

dir.

Tarımsal Alanlar a) Tarla Arazisi 811.848 ha b) Bağ Arazisi 1.998 ha c) Meyvelik Arazisi 5.884 ha d) Sebzelik Arazisi 5.403 ha İlçenin ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri buğday, patates, şekerpancarı, fasulye ve mercimektir. Çizelge 1.5 Yozgat Yöresinde Yetiştirilen Bazı Tarım Ürünlerinin 2011 Yılı Fiyatlarıyla Maliyet

ORTALAMA

SATIŞ

VERİM(kg/da)

FİYATI(TL)

Buğday

183

0.61

Şeker pancarı

4175

0.13

Mercimek

90

2.61

Nohut

92

2.80

ÜRÜNLER

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

9

Bölge de yetiştirilen bitkilerin ekim alan yüzdeleri ve verim değerleri şöyledir. Çizelge 1.6 2011 yılına ait baklagillerin ekiliş ve üretim miktarları (İl Tarım Müdürlüğü Verileri)

Ürünler

Ekiliş alanları(ha)

Verim (kg/da)

Üretim (ton)

Nohut

28616

101

28948

Mercimek

4869

90

4347

Kuru fasulye

1206

100

1206

Çizelge1.7 2011 yılına ait yem bitkisinin ekiliş ve üretim miktarları(il Tarım Müdürlüğü Verileri)

Ürünler

Ekiliş alanları(ha)

Verim (kg/da)

Üretim (ton)

Yonca

2308

785

1830

Çizelge1.8 2011 yılına ait endüstriyel bitkilerin ekiliş ve üretim miktarları(il Tarım Müdürlüğü Verileri)

Ürünler

Ekiliş alanları(ha)

Verim (kg/da)

Üretim (ton)

Şeker pancarı

25255

5020

1268010

Ayçiçeği

475

197

939

Patates

1204

3856

46435

Çizelge 1.9 2011 yılına ait buğdaygillerin ekiliş ve üretim miktarları(il Tarım Müdürlüğü Verileri)

Ürünler

Ekiliş alanları(ha)

Verim (kg/da)

Üretim (ton)

Buğday

388397

219

848893

Arpa

81078

228

184669

Çavdar

2186

163

3566

Yulaf

217

130

258

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

10

1.7.2) HAYVANCILIK İl ekonomisinde tarımın yanı sıra hayvancılıkta önemli bir gelir kaynağıdır. Bozkırların geniş yer kaplaması küçükbaş hayvancılığın yaygınlaşmasına ortam hazırlamıştır. Hayvancılık genelde tarımsal faaliyetlerle bir arada yapılmakta olup, mera hayvancılığı biçimindedir. Son yıllarda hayvan soylarının ıslahı çalışmaları ve hayvansal ürünleri değerlendirmeye yönelik sanayi faaliyetleri ile hayvancılık alanında canlanma olmuş, modern işletmeler kurulmaya başlamıştır.

İlde, küçükbaş

hayvanlardan; akkaraman koyunu, kıl ve tiftik keçisi, büyükbaş hayvanlardan sığır ve manda

gibi

cinsler

beslenmektedir.

Deri

üretimi

Yozgat'ın

önemli

gelir

kaynaklarındandır. Son yıllarda kümes hayvancılığında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Tavuk çiftliklerinde, modern yöntemlerle üretim yapılmakta ve özellikle 1995 yılından itibaren yumurta üretiminde belirgin artışlar olmuştur. İlçe de hayvancılık gelişmiştir. En çok koyun ve sığır yetiştirilir. Yün ve yapağı üretimi önemli gelir kaynağıdır. Deri fabrikası başlıca sanayi kuruluşudur. 1.7.3) SANAYİ Yozgat ilinde sanayi gelişmemiştir. İmalat sanayiinde büyük ölçekli ve modern teknolojiyle üretim yapan işletmelerin sayısı çok azdır. İl genelinde toplam 20 imalat sanayii işyeri bulunmaktadır. Bunların birisi (Tekel Bira Fabrikası) devlete, 19'u ise özel sektöre aittir. İIin önemli sanayi kuruluşlarından olan Tekel Fabrikası'nda üretilen biranın % 80'i İzmir, Bursa, Ankara, Balıkesir ve Antalya illerine pazarlanmakta olup, % 5 kadarı Yozgat'ta satılmaktadır. Yöre bağcılığını geliştirmek için tesiste gıda üretilerek, çevre illerdeki şarap fabrikalarına satılması ile ilgili proje düşünce aşamasındadır. Yozgat şeker Fabrikası ile Entegre Et ve Süt işletme Tesisleri diğer önemli sanayi yatırımlarını oluşturmaktadır. Özel imalat sanayi kuruluşlarının çoğu ise, gıda üretimi alanında faaliyet göstermektedir. Çok sayıda Un Fabrikası bulunan ilde ay çiçek yağı, süt işleme, yemeklik tuz ve yem fabrikaları yer almaktadır. Özel işletmeler içerisinde taş ve toprağa dayalı sanayi ikinci sırada olup, çimento fabrikası ve tuğla fabrikaları bulunmaktadır. Bunların yanı sıra küçük esnaf ve sanatkarların daha uygun koşullarda çalışmalarını ve küçük ölçekli işyerlerinin gelişmesini sağlamak

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

11

amacıyla Küçük Sanayi Siteleri (KSS) kurulmuştur. Boğazlıyan’da sanayi sektörünün, Kayseri iline çok yakın olması ve bu sektörün bu ilde oldukça gelişmiş olması sebebi ile önemli bir gelişme gösterdiği söylenemez. Bu sektörde faaliyet gösteren kuruluşlar arasında en önemlileri yem ve un fabrikalarıdır. 1.7.4) TİCARET YAPISI İlin, tarım sektörünün ağırlık taşıdığı bir ekonomiye sahiptir. Sanayi ve tarım sektöründeki gelişmemişlik, ticari hayatı daha çok kapalı ekonomi biçimine bürünmüştür. Ticari faaliyetler, çarşı ve semtlerde bulunan mağaza ve dükkânlardan yapılmaktadır. Haftanı belirli günlerinde kurulan pazarlarda, tüketim maddelerini daha ucuza temin etmektedir. İç ticari hayatın göze çarpan özelliği köy ve kasabalarda üretilen mevsimlik sebze meyve, tahıl ürünleri canlı hayvan ve ürünleridir. İI de tarımın hakim olması sebebiyle çevre illere, baklagiller, hububat ve canlı hayvan satışı yapılmakta, çevre illerden mevsimlik olarak sebze ve meyve ile giyecek maddeleri, dayanıklı sair tüketim maddeleri, ağır sanayi ürünleri alınmaktadır. Son yıllarda İl de sanayi sektöründeki gelişmeler kayda değerdir. Daha çok inşaat sektörüne hitap eden, toprağa dayalı sanayi kuruluşları kendini göstermektedir. Yozgat ili genelinde, 75 adet çeşitli dallarda üretim yapan fabrika mevcuttur. Bunlardan Tekel Bira Fabrikası ile şeker Fabrikası Devlet sektörüne ait, diğerleri özel kuruluş veya şahıslara aittir. Halk, sebze ihtiyacını, Belediye Sebze Hali'nden temin etmektedir. Diğer ilçelerimizde de sebze halleri mevcuttur. İlçemizin ihtiyacına cevap vermektedir. Sebze hallerinde mevsiminde yetişen sebze ve meyveler sergilenmekte, diğer zamanlarda ise komşu illerden getirilen sebze ve meyveler satılmaktadır.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

12

1.8) ULAŞIM Boğazlıyan ilçesi Yozgat ilinin güneyinde yer almaktadır. Yozgat Kayseri yolu üzerine kurulmuştur. İlçenin Yozgat’a olan uzaklığı Sarıkaya-Sorgun güzergahın dan 125 km’dir. Atatürk yolundan ise 85 km’dir. Kayseri il merkezine olan uzaklığı ise 80 km’dir. Yine Kayseri il merkezine Erkilet ilçesi üzerinden 45 km’dir. Doğudan çandır, kuzeyinden Sarıkaya, Yozgat, batıdan Yenifakılı, Kozaklı (Nevşehir) güneyinden ise, Kayseri Felehiye ile çevrilidir. İlçe Kayseri-Ankara demir yolunun Yenifakılı istasyonuna 23 km’lik kara yolu ile bağlıdır. 1.9) TURİZM Boğazlıyan (Cavlak) Kaplıcası: Yozgat'ın 90 Km. güneyinde, Boğazlıyan ilçesinde olan kaplıca suyu Bikarbonatlı, Klorürlü, Sülfatlı sular grubundan olup, 32ᵒC -44ᵒC arasında 320 lt/s. debiye sahiptir. Kaplıca alanı; Bakanlar Kurulu kararıyla Turizm Merkezi ilan edilmiştir. İç turizmin yanında dış turizme de hizmet verebilecek bir kaynağa sahip olan Boğazlıyan-Bahariye (Cavlak) kaplıcası yatırımcıların ilgisini çekmektedir. 2) AYLIK SU İHTİYACININ BULUNMASI Bitkilerin aylık su ihtiyacını bulmadan önce bitkilerin ekim alan yüzdelerinin belirlenmesi gerekmektedir. Ekim alan yüzdelerinin belirlenmesinde en önemli unsur ekonominin canlanmasını sağlamaktır. Ekonominin canlanabilmesi için bölgenin kalkınmasında önemli olan fabrikalara ürün vermek gerekir. Yozgat Boğazlıyan ilçesinin ekonomisini ayakta tutan fabrikaların başında un fabrikası gelmektedir. Un fabrikasını Boğazlıyan Şeker Fabrikası takip etmektedir. Bunların ardından baklagiller, sebze ve meyvelerde bölgenin iklim şartlarına uygun olarak seçilir.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

13

Bölgede yetişen ürünlerin ekim alan yüzdeleri şu şekildedir. Çizelge 2.1 bitkilerin ekim alan yüzdeleri

BİTKİLER EKİM

ALAN

YÜZDELERİ(%) BUĞDAY

%30

ŞEKER

%20

PANCARI

Aylık

su

YONCA

%12

PATATES

%10

AYÇİÇEĞİ

%8

FASULYE

%6

DOMATES

%5

HIYAR

%5

BİBER

%4

ihtiyacının

hesaplanabilmesi

içinde

bitkinin

su

tüketim

miktarının(mm) ve etkili yağış miktarının(mm) bilinmesi gerekir. Bitkinin su tüketim miktarı(mm) etkili yağış miktarından(mm) büyük ise bitkinin o ay için suya ihtiyacı yoktur. Aksi taktir de bikinin su ihtiyacı, bitkinin su tüketim miktarından(U) etkili yağış miktarı(r) çıkartılarak bulunur. Aylık su ihtiyacının bulunması= U-r

(2.1)

Bitkilerin aylara göre su ihtiyaçları (çizelge 2.2) de verilmiştir. 2.1) SULAMA MODÜLÜNÜN BULUNMASI Sulama modülü 1 hektara 1 saniyede gelen debidir. Sulama modülünü bulmadan önce sulama alanı sulama suyu ihtiyacı(S.A.S.İ)ve şebeke sulama suyu ihtiyacı(Ş.S.S.İ) hesaplanır. Sulama alanı suyu ihtiyacı, sulama suyu ihtiyacının(S.S.İ) uygulama randımanına bölünmesiyle elde edilip; şebeke sulama suyu ihtiyacı, sulama alanı suyu ihtiyacının su iletim randımanına bölünmesiyle elde edilir.

Çizelge 2.2 Bitkilerin aylara göre su ihtiyaçları ve bitkilerin sulama modülü değerleri.

Bitkiler

Su tüketimi(U) ve etkili yağış(r)

AYLAR Ş 23,19 43,9 -

M 24,08 40,16 -

N 109,6 48,7 60,9

M 157,75 40,9 116,85

H 91,42 34,1 57,32

T 30,05 2,8 27,25

A 2,7 -

E 12 -

E 29,83 15,1 14,73

K 15,93 35 -

A 60,69 62,3 -

Toplam

U r U-r

O 55,7 -

0.30(U-r)

-

-

-

18,27

35,05

17,2

8,2

-

-

4,42

-

-

83,14

U

-

-

-

65,98

96,35

168,11

264,19

291,14

164,26

40,07

-

-

20% (1 Nisan31 Ekim)

r U-r 0.20(U-r)

55,7 -

43,9 -

40,16 -

48,7 17,28 3,46

40,9 55,45 11,1

34,1 134 26,8

2,8 261,4 52,3

2,7 288,44 57,68

12 152,3 30,46

15,1 24,97 5

35 -

62,3 -

186,80

Yonca 12% (1 Mart31 Ekim)

U r U-r 0.12(U-r)

55,7 -

43,9 -

38,44 40,16 -

75,95 48,7 27,25 3,27

106,84 40,9 65,94 7,91

221,26 34,1 187,16 22,47

241,65 2,8 238,85 28,66

240,76 2,7 238,1 28,57

108,38 12 96,38 11,56

213,67 15,1 198,57 23,82

35 -

62,3 -

126,26

Patates 10% (1 Nisan30 Eylül)

U r U-r 0.10(U-r)

55,7 -

43,9 -

40,16 -

39,41 48,7 -

51,91 40,9 11 1,1

123,6 34,1 89,5 8,95

243,22 2,8 240,42 24,04

169,45 2,7 166,75 16,67

58,65 12 46,65 4,66

15,1 -

35 -

62,3 -

55,42

Ayçiçeği 8% (1 Nisan31 Ağustos) Fasulye 6% (1 Nisan 20 Eylül)

U r U-r 0.08(U-r) U r U-r 0.06(U-r)

55,7 55,7 -

43,9 43,9 -

40,16 40,16 -

61,22 48,7 12,52 1 30,1 48,7 -

80,82 40,9 39,92 3,2 47,8 40,9 6,9 0,41

81,65 34,1 47,55 3,8 136,8 34,1 102,7 6,61

172,63 2,8 169,83 13,58 211,6 2,8 208,8 12,53

93,88 2,7 91,18 7,3 67 2,7 64,3 3,86

12 22,4 13,9 8 5,9 0,35

15,1 15,1 -

35 35 -

62,3 62,3 -

Domates 5% (1 Mayıs31 Ekim)

U r U-r 0.05(U-r)

55,7 -

43,9 -

40,16 -

48,7 -

63,56 40,9 22,66 1,13

96,38 34,1 62,28 3,11

147,12 2,8 144,32 7,22

148,35 2,7 145,65 7,28

91,42 12 79,42 3,97

29,83 15,1 14,73 0,74

35 -

62,3 -

23,45

Buğday 30% (1 Şubat31Tem.) (1 Ekim31 Aralık) Şeker pancarı

28,88

23,76

Hıyar 5% (1 Mayıs 30 Eylül)

U r U-r 0.05(U-r)

55,7 -

43,9 -

40,16 -

48,7 -

58,67 40,9 17,77 0,88

90,3 34,1 56,2 2,81

114,1 2,8 111,3 5,56

138,19 2,7 135,49 6,77

52,49 12 40,49 2,03

15,1 -

35 -

62,3 -

18,05

Biber 4% (1 Mayıs31 Ekim)

U r U-r 0.04(U-r)

55,7 -

43,9 -

40,16 -

48,7 -

59,81 40,9 18,91 0,76

93,47 34,1 59,37 2,37

141,54 2,8 138,7 5,54

145,13 2,7 143,43 5,7

93,51 12 81,51 3,26

32,33 15,1 17,23 0,69

35 -

62,3 -

18,32

TOPLAM

%(U-r)

-

26

61,54

94,12

145,1

133,83

56,29

34,67

-

-

-

-

Sulama Suyu İhtıyacı(mm)

-

-

-

26

61,54

94,12

145,1

133.83

56,29

34,67

-

-

Sulama Alanı Sulama Suyu İhtiyacı(mm)

-

-

-

37,14

87,91

134,46

207,29

191,18

80,41

49,53

-

-

Şebeke Sulama Suyu İhtiyacı(mm)

-

-

-

49,52

117,22

179,28

276,38

254,91

107,22

66,04

-

-

Sulama Modülü q(l/s/ha)

-

-

-

0,09

0,43

0,69

1,03

0,95

0,41

0,25

-

-

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

14

S.A.S.İ= S.S.İ/uygulama randımanı

(2.2)

Ş.S.S.İ= S.A.S.İ/su iletim randımanı

(2.3)

q = (Şebeke sulama suyu ihtiyacı*10.000) / (Ayın gün sayısı*86400)

(2.4)

Bitkilerin sulama modülü değerleri (çizelge 2.2) de verilmiştir. Nisan ayı için buğday bitkisinin S.S.İ, S.A.S.İ ve Ş.S.S.İ değerlerinin bulunması: Bitkinin su tüketimi(U) = 109.6mm Etkili yağış(r)

= 48.7mm

S.S.İ= U-r= 109,6-48,7 = 60.9mm buğday bölgede %30 oranında ekildiği için; S.S.İ= 0,30*60,9

= 18.27mm

Tüm bitkilerin sulama suyu ihtiyaç değerleri hesaplandıktan sonra her ay için toplam sulama suyu ihtiyaç değerleri hesaplanır. Daha sonra sulama alanı su ihtiyacı ve şebeke sulama suyu ihtiyacı bulunur. Nisan ayı için toplam sulama suyu ihtiyacı S.A.S.İ= S.S.İ/uygulama randımanı =

= 26.00 mm

26/0.70 = 37.14 mm

Ş.S.S.İ = S.A.S.İ/su iletim randımanı= 37.14/0.75= 49.52 mm q = (Şebeke sulama suyu ihtiyacı*10.000) / (Ayın gün sayısı*86400) q = (49.52*10000)/(30*86400) = 0.09 l/s/ha Bu işlem her bitki ve her ay için yapılıp bütün aylar için sulama modülü hesaplanır. En yüksek değer aranan sulama modülü değeridir. 3) ANA SULAMA KANALI 3.1) GÜZERGAH ÇALIŞMASI Ana sulama kanalının güzergah çalışmasına, başlangıç su kotu ve seçilen eğimle başlanır. Sulama suyu miktarı ve sulanacak alana göre eğim 0.0004 olarak belirlenir. Sıfır çizgisi geçirilir. Sıfır çizgisi (sıfır poligonu) geçirilirken düzeç eğrileri arasındaki farktan ve kanal eğiminden yaralanır. Projede düzeç eğrileri arasındaki

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

15

mesafe 1m ve kanal eğimi 0.0004’dür. Düzeç eğrisi açıklığı 2cm olan pergelle akış yönünde işaretlenir. İşaretlenen her noktanın kotu eğimden ve kottan yararlanılarak belirlenir ve poligonların yerleri bulunur. Noktalar kırıklı çizgilerle birleştirilerek sıfır çizgisi belirlenmiş olur. Bu işlemlerden sonra sıfır çizgisine yakın aliyman ve kurplardan oluşan güzergah harita üzerine yerleştirilir. Kurp yarıçaplarına suyun akış yönü düşünülerek karar verilir. Çünkü kurplar sayesinde sular o bölgeden rahat bir şekilde akmaya devam eder. 3.2) KURB HESABI Kurp yerlerinin belirlenmesinin ardından uygun kurp yarıçapının belirlenmesi için merkezleri ortak olan en küçüğü 2cm ve 0.5cm artırılarak aydınger kağıdına çizilen dairelerden yararlanılır. Kurp yarıçapı belirlendikten sonra ilk işlem olarak tepe açısı (S) bulunur. Ardından tepe açısının(S) bütünleri olan (A) açısı hesaplanır. Yarıçap ve tepe açısından yararlanılarak teğet boyu (T), developman boyu (D) ve bisektris uzunluğu (B) hesaplanır. A=360-S

(3.1)

D=2*∏*R*A/ 360

(3.2)

T=R*tan(A/2)

(3.3)

B=R*[(1/cos(A/2))-1]

(3.4)

Çizelge 3.1 Ana Kanal Kurp Değerleri

S1

S2

A

53ᵒ

49ᵒ

R

450.00m 325.00m

T

224.36m 148.11m

D

416.26m 277.9m

B

52.83 m 32.15m

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

16

3.3) ANA KANAL KAPASİTE HESABI Sulama kanalları kapasite hesapları kaynaktan akıntı yönüne doğru yapılır. Her prizin sulama alanı belirlenirken en son prizden başlanarak kanyağa doğru alanlar toplanır. Bulunan alanlar kısmi alan olduğu için net alana çevrilir. Net alan= alan*0.94*0.9

(3.5)

formülü ile net alan hesaplanır. Bulunan net alana göre fleksibilite(esneklik) katsayısı abaktan okunur. Bulunan esneklik katsayısı(F) ile sulama modülü(q) ve net alan(A) çarpılarak debi(Q) hesaplanır. Q=F*A*q

(3.6)

Çizelge 3.2’de hesaplanan debi(Q) değerleri verilmiştir. 3.4) ANA SULAMA KANAL BOYUTLANDIRILMASI Ana sulama kanalının debisi(Q) hesaplandıktan sonra kesit faktörü hesaplanır. Hesaplanan kesit faktörü değerine göre Manning abağından(şev eğimi 1/1.5 olan kanallar) kanal taban genişliği(b) değeri seçilerek, su derinliği(h) okunur. Okunan derinlik değeri, trapez kesitli sulama kanallarından su derinliği(h) ile taban genişliği(b) ilişkisi abağından kontrolü yapılır. Seçilen derinlik aralıkta kalıyorsa işleme devam edilir aksi taktir de kanal taban genişliği(b) değiştirilerek aynı işlemler tekrarlanır. Kanal derinliğinin okunan kanal derinliğinden her zaman daha büyük olması istenir. Böylece hesaplanan debiden bir miktar daha fazla debinin kanalda emniyetle taşınması sağlanır. Derinliğin okunan değerden büyük olması hava payları ile sağlanır. Sulama kanallarındaki boşluk, beton kaplama ve toprak hava payından oluşur. Hava payları, sulama kanallarında hava payı abağından, bulunan debi ile okunur. Beton kaplama hava payı(P2); su üst kotu ile kaplama betonu arasındaki düşey mesafedir. Toprak hava payı(P1); su üst kotu ile banket arasındaki düşey mesafedir. P1 ve P2 değeri belirlendikten sonra su derinliğine her ikisi ayrı ayrı eklenir. Bulunan değer 5 cm’in katları olacak şekilde düzeltilir.

SEÇMELİ B GRUBU UYGULAMALARI Su Kaynakları Uygulaması

Q: Debi (m3/s)

R: Hidrolik yarıçap

A: Akış kesit alanı (m²)

J: Kanal taban eğimi

V: Ortalama hız (m/s)

P: Islak çevre (m)

17

n: Manning pürüzlülük katsayısı Q*n / j½ = A * R⅔ ( Kesit Faktörü)

(3.7)

P= A/R

(3.8)

Pürüzlülük katsayısı Manning pürüzlülük katsayısı değerleri abağından 0.016 alınır. 1.Kesit boyut hesabı Q*n / j½ = A *R ⅔ Q= 7.952 m3/s

j=0.0004

n=0.016

Q*n / j½ = 6.36 b = 2.5m

h = 1.44 m ( 1.20< h 6.36

P=7.18 m R=0.93 P1=0.31 m

h= 1.44+0.31=1.75m

P2=0.56 m

h=1.44+0.56=2.00m

2.Kesit boyut hesabı Q= 5.996 m3/s

j=0.0004

n=0.016

Q*n / j½ = A * R⅔ Q*n / j½ = 4.79 b = 2m

h = 1.33 m ( 1.00 < h