Stari Rim - 09.Dioklecijan

Xegan Marija

DIOKLECIJAN

(284 – 305)

Izvori O Dioklecijanovom ivotu i vladavini svedoqe, uglavnom, hrixanski pisci: Arnobije, Adversus nationes; Laktancije, De mortibus persecutorum; Eusebije, Historia ecclesiastica; Aurelije Viktor, Caesares. Zatim, veliki je broj dokumenata koji osvetljavaju vladu Dioklecijana: Edikt iz Serdike (tekst o nagraivanju veterana), Edikt o cenama... Napokon, posebnu vrstu teksta predstavlja spis poznat pod nazivom Notitia dignitatum ili Spis o qinovima. Laktancije Laktancije, rodom iz severne Afrike, bio je latinski crkveni pisac. Pre nego xto je prexao u hrixansku veru, car Dioklecijan ga je poslao u svoj novi grad Nikomediju kao uqitelja govornixtva. Izmeu ostalih, navodno je sastavio spis O smrti progonioca ili De mortibus prosecutorum. U ovom delu on, kao svedok i savremenik, pixe o velikom progonu hrixana. Jedan odeljak je posvetio i abdikaciji Dioklecijana, kao i borbi za carsku vlast posle Dioklecijana. Zbog qistote jezika i uglaenosti stila, humanisti renesanse prozvali su ga hrixanskim Ciceronom. Moderni istoriografi mu zameraju da se nije drao objektivnosti. Eusebije Eusebije (260 - 339) iz Palestine je bio grqki crkveni pisac. U Cezareji je stekao nauqno obrazovanje; prilikom progona hrixana 303. morao je da bei; posle toga postao je biskup u Cezareji. Bio je prijatelj cara Konstantina, koga je slavio u panegiriku (tzv. itije Konstantinovo). Njegovo najvee ostvarenje predstavlja jedna crkvena istorija Historia ecclesiastica, koja nam slui kao glavni izvor za prva stolea hrixanstva do Konstantinove vlade. Aurelije Viktor Aurelije Viktor, IV vek n. e., rodom iz severne Afrike, bio je rimski dravni qinovnik. Sastavio je istoriju careva ili Caesares, a koja obuhvata period od Avgusta do Konstancija (360). Arnobije Arnobije Stariji (300) iz Sike u severnoj Africi, bio je latinski crkveni pisac. Napisao je delo Protiv neznaboaca ili Adversus nationes.

–1–

Panegiriki Panegiriki je kolektivni naziv za jedanaest pisaca panegirika u qast rimskih careva IV veka. Spis o qinovima — Notitia Dignitatum Notitia Dignitatum je zvaniqna lista svih civilnih i vojnih zvanja u antiqkom Rimu. Original danas nije saquvan, ali ga prepoznajemo u qetiri prepisa koji se quvaju u Oksfordu, Parizu, Bequ i Minhenu. Notitia Dignitatum predstavlja glavni izvor o administrativnoj organizaciji Poznog rimskog carstva, naroqito za period IV/V veka.

Uvod Dioklecijan je vladao od 284. do 305. godine. Od vremena njegove vlade pratimo period u istoriji poznat kao period Poznog Carstva. Dioklecijan je raskinuo sa starom ustavnom tradicijom, sa Avgustovim principatom. U principatu car je bio prvi graanin, uivao je najvei autoritet i niz specijalnih zvanja. Dioklecijan e sada obrazovati nov politiqki sistem, tzv. dominat, gde je naziv izveden od latinske reqi dominus, koja oznaqava gospodara. U stvari, Dioklecijan i njegovi naslednici zavrxie proces pretvaranja rimske drave u neograniqenu monarhiju.

Poreklo. Okolnosti dolaska na vlast Dioklecijan je rodom bio iz Dalmacije, a poticao je iz neugledne porodice. Jedni izvori tvrde da mu je otac bio osloboenik, dok drugi pisar. Kako bilo, o njegovoj karijeri do Numerijana ne znamo nixta. U vreme Numerijana bio je zapovednik carske strae. Po ubistvu cara, vee vojnih starexina izabralo ga je za novog vladara. Tom prilikom Dioklecijan se zakleo da nije imao nikakve veze sa ubistvom svog prethodnika i potom je liqno ubio Numerijanovog zeta, a koji je uqestvovao u zaveri. Poxto je porazio Numerijanovog brata Karinata u dolini reke Morave, Dioklecijan 285. ostaje jedini gospodar Carstva.

Dioklecijan i Maksimijan Dioklecijan je od svojih prethodnika nasledio prostrano Carstvo; Carstvo koje su potresali unutraxnji nemiri i kome je pretila spoljna opasnost. Poxto sam nije mogao upravljati velikom dravom i ujedno u njoj odravati mir, Dioklecijan pribegava instituciji savladarstva. Godine 285. kako nije imao sina, titulu Cezara daje svom prijatelju Maksimijanu, koji je poreklom bio iz okoline Sirmiuma i koji je, kao i Dioklecijan, poticao iz neugledne porodice. U periodu koji sledi Dioklecijan i Maksimijan uloie brojne napore da oquvaju jedinstvo Carstva. Godine 285. Maksimijan e biti zauzet guxenjem ustanka bagauda u Galiji1 i 286. Dioklecijan e ga nagraditi titulom Avgusta, zatim u periodu od 286. do 288. vodie operacije na Rajni i napokon 289. organizovae bezuspexan pohod protiv Karauzija2 . U meuvremenu, Dioklecijan je zauzet opercijama na Istoku: 1 2

Bagaud je keltska req za borca, a bagaude su predvodili Elijan i Amand

Karauzije, poreklom Gal, u vreme ustanka bagauda pomagao je Maksimijana. U jednom trenutku Maksimijan mu je poverio zadatak qixenja Engleskog kanala od piraterije. Meutim, ovaj umesto da onemogui podstiqe gusarenje, a qesto i prisvaja razbojniqki plen. Maksimijan, uredivxi prilike na Rajni, organizuje kaznenu ekspediciju protiv Karauzija. Sa flotom je preko Rajne prodro u Severno more, ali ga je Karauzije saqekao u zasedi i naneo mu poraz. Maksimijan je odluqio da se za sada povuqe.

–2–

ratom protiv Sarmata na Dunavu, pregovorima sa persijskim kraljem Varhamom i guxenjem ustanka seljaka u Egiptu.

Tetrarhija I Dioklecijan i Maksimijan imali su dosta problema sa oquvenjem mira i jedinstva Carstva. Da bi vrhovna kontrola bila xto efikasnija, Dioklecijan uvodi vladalaqki kolegijum od qetiri qlana,: ...dva avgusta i dva cezara. Jedan avgust imao je da upravlja istoqnom, a drugi zapadnom polovinom Carstva; uz svakog avgusta stajao je po jedan cezar, koji nije bio sa njim u krvnom srodstvu, ve izabran prema zaslugama i adoptiran. Bilo je predvieno da vremenom cezari zamene avguste a da se vladalaqki kolegium popuni izborom dva nova cezara... 3 Naime, godine 293. Domicijan titulu Cezara dodeljuje Galeriju Maksimijanu, a njegov kolega Maksimijan isto dodeljuje svom prefektu pretorija Konstanciju Hloru. Galerije je bio zet Dioklecijana, dok je Hlor bio zet Maksimijana. Raspravlja se o pitanju kada su Galerije i Hlor postali zetovi, pre izbora za Cezara ili posle. Kako bilo, oblik vladavine qetvorice careva naziva se tetrarhija. Svaki od vladara imao je punu carsku vlast i sada su odluke donoxene u ime svih qetvorice. Interesantno, Dioklecijan ipak uiva najvei autoritet i uticaj. Rim i dalje ostaje prestonica Carstva, ali Dioklecijan kao rezidenciju uzima grad Nikomediju, Galerije Sirmium, Maksimijan Mediolanum, a Hlor Trier.

Spoljna politika (293 - 300) Godine 293. Konstancije Hlor na sebe preuzima obraqun sa Karauzijem. Karauzije je bio prinuen pobei u Britaniju, gde ga je ubio tamoxnji namesnik za finansije — Avest. Do 296. Hlor se obraqunao i sa Avestom, te je Zapad umiren. Godine 287. Dioklecijan je sklopio sporazum sa persijskim kraljem Varhamom, kojim ovaj poslednji Rimljanima priznaje pravo na provinciju Mesopotamiju i pravo da postavljaju kraljeve Jermenije. Ovaj sporazum naruxie persijski kralj Narses, koji je na prestolu smenio Varhama. Godine 296. Dioklecijan i Galerije organizovae jedan bezuspexan pohod protiv Narsesa. Sledee godine Dioklecijan je produio u Egipat da bi uguxio ustanak koji je tamo izbio, dok je Galerije godinu proveo u pripremama za novi pohod protiv Persijanaca. Do 298. godine Galerije je zauzeo Ktesifon, a zarobio je i Narsesovu blagajnu i harem. Pod uslovom da mu Rimljani vrate porodicu, Narses priznaje provinciju Mesopotamiju i pravo Rimljana da postavljaju kraljeve Jermenije.

Abdikacija (305) Poqetkom IV veka, posle brojnih napora, Dioklecijan je uspeo da Carstvu obezbedi mir. Stoga 303. godine, smatrajui da je njegov zadatak zavrxen, a moda i odve umoran, odluquje da abdicira. Na ovakav potez nagnao je i svog kolegu Maksimijana. Na sveqanosti povodom 20ogodixnjice Dioklecijanove vladavine odranoj u Rimu, i jedan i drugi poloili su zakletvu da e se odrei vlasti. Maja 305. dva Avgusta napuxtaju slubu. Cezari su imenovani Avgustima i potom oni sebi biraju savladare. Ovo je jedini primer kada je tetrarhijski sistem funkcionisao. 3

G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, II fototipsko izdanje, 54.

–3–

Upravna politika Dioklecijanove upravne mere inspirisane su eljom da se uqvrsti carev autoritet, kao i vrhovna vlast. Monarhija. Car — boji izabranik Dioklecijan uvodi nov politiqki sistem — dominat — u kome car nije,: samo vrhovni zapovednik vojske, vrhovni sudija i zakonodavac ve... je izabranik boji i kao takav ne samo gospodar nego i ivi simbol Carstva koje mu je bog poverio. Uzdignut iznad svega ljudskog i zemaljskog, on stoji u direktnoj vezi sa boanstvom i postaje predmet naroqitog versko-politiqkog kulta. Iz dana u dan taj kult se manifestuje kroz impresivne cermonijalne obrede na carevom dvoru... Svi podanici Carstva su njegove sluge. Qim ga ugledaju svi ga oni, i najvixi i najnii, pozdravljaju proksinezom4 , padajui pred njim niqice. Naroqita raskox... cermonijala qesto je tumaqena ugledanjima na obiqaje persiskog dvora Sasanida...5 Dakle, Dioklecijan je naglaxavao boansko poreklo carske vlasti,: ...Jupiter Optimus Maximus smatran je za glavnog carevog zaxtitnika i izvor najvixe njegove vlasti nad svetom. Dioklecijan je nosio titulu Jovije... a Maksimijan Herkulije... Ove su titule podvlaqile versko sankcionisanje carske vlasti... 6 Administrativna reforma U vremenu posle Avgustove smrti Carstvo je bilo podeljeno na oko 20 provincija. Provincijama su upravljali ili senatori ili vitezovi, a koji su u svojim rukama drali i vojnu i civilnu vlast. Dioklecijanovim preureivanjem provinciske uprave uqinjen je kraj privilegisanom poloaju Italije, ukinuta je razlika izmeu carskih i senatskih provincija, koja je ve odavno izgubila svaki znaqaj. Otsada sve provincije bile su potqinjene caru, a i Italija, koja je nekada gospodarila Imperijom, podeljena je, kao svaka dravna teritorija, u provincije i podvrgnuta poreskoj obavezi. Karakteristiqno je takoe da su vee provincije podeljene u manje jedinice. Tako se broj provincija znatno poveao: u Dioklecijanovo doba Carstvo je brojalo oko 100 provincija... Istovremeno Dioklecijan je podelio teritoriju Carstva na 12 dijeceza... 7 Naime, kao dijezece se pominju: 1) Britanija, 2) Galija, 3) Viennensis (juna Galija), 4) Xpanija, 5) Italija, 6) Panonija, 7) Mezija, 8) Trakija, 9) Azijana (zapadna Mala Azija), 10) Pont (istoqna Mala Azija), 11) Orijent (Sirija, Palestina, Egipat, Libija) i 12) Afrika. Dijecezom je upravljao vikar. Dijeceza Italija bila je podeljena na provinciju Italiju Suburbikarij, koja je obuhvatala i ostrva Sardiniju, Siciliju i Korziku, i provinciju Italiju Anonarije, sa sedixtem u Milanu. 4 5 6 7

Proksineza je grqka req, dok adoratio latinska za odavanje boanskih poqasti G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, II fototipsko izdanje, 51 - 52. N.A. Maxkin, Istorija Starog Rima, Beograd, 494. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, II fototipsko izdanje, 55.

–4–

Naroqito znaqajna crta Dioklecijanovog... upravnog sistema jeste naqelno odvajanje vojne i civilne vlasti. Civilna uprava provincije nalazi se otsada iskljuqivo u rukama njenog namesnika, a vojnu vlast ima duks (dux), koji stoji na qelu vojske u jednoj ili vixe provincija... [Jedini organ vlasti koji je pod Dioklecijanom zadrao obe nadlenosti je pretorska prefektura.] Carska vlast nastoji da unekoliko obuzda vlast prefekata time xto e podii znaqaj njihovih vikara, namesnika dijeceza... 8 Zahvaljujui ovoj meri oteana je svaka mogunost pobune protiv centralne vlasti. Poreska reforma U vremenu do Dioklecijana porez je sakupljan uglavnom u novcu. Meutim, kako novac poqev od sredine III veka gubi vrednost, same novqane dabine postaju beznaqajne. S druge strane, sve vei znaqaj dobija anona, porez u naturalnom obliku. Dioklecijan e ustanoviti nov poreski sistem zvani capitatio iugatio. Ovaj sistem usklaivao je dve osnovne komponente anone — glavarinu i zemljarinu. Naime, poresku jedinicu s jedne strane qini komad zemlje odreene veliqine i kvaliteta iugum i s druge strane qovek koji ga obrauje caput. Na primer, u Siriji jedan jugum obuhvatao je 5 jugera zemlje pod vinovom lozom ili 20 jugera zemlje viskog kvaliteta ili 40/60 jugera zemlje slabijeg kvaliteta ili 225 obiqnih ili 450 planinskih maslina. Radno sposoban muxkarac stariji od 12 godina, a koji je obraivao tu zemlju, raqunao se kao jedna glava. ena je ponekad raqunata kao jedna glava, ponekad kao pola, a ponekad se uopxte nije raqunala. Sva stoka na zemlji takoe se raqunala kao glavarina. Pri razrezivanju poreza zemljarina i glavarina brojani su posebno, ali su oporezivani zajedno. Da bi procenio imovinu podanika svoga carstva i u skladu s tim razrezao porez, Dioklecijan je svake pete godine sprovodio cenz. Posledica Dioklecijanove mere bila je vezivanje seljaka za zemlju koju obrauju. Seljaci, sada, predstavljaju glavnu proizvodnu snagu u poljoprivredi poznorimskog carstva i vlada im ne dozvoljava da tek tako napuste zemlju. Napokon, padaju u naslednu zavisnost od svojih gospodara. Kurijali ...Tokom prva tri veka rimsko je carstvo izgledalo kao ,,savez gradova”, ustanovljen prema obrascu xto ga je pruao Rim. Svaki grad je bio slika Rima u malom, pa su njime upravljali magistrati i dekurioni (senatori), taqno po ugledu na rimsku gradsku hijerarhiju... 9 Dekurioni ili kurijali su poticali iz redova bogatih zemljoposednika i njihova obaveza sastojala se u sakupljanju poreza. Poqev od III veka, usled stalnih ratova i inflacija, sakupljanje poreza bejaxe oteano, te su ljudi stali izbegavati zvanja dekuriona. U ta vremena vojne jedinice na sebe preuzimaju ubiranje poreza, xto je naravno dovelo do brojnih zloupotreba. Dioklecijan e uvesti obavezno vrxenje slube dekuriona za one koji raspolau potrebnim sredstvima: ...Tada je intervenisala drava, da bi odredila koje su kategorije graana dune, na osnovu svojih prihoda, da podmiruju 8 9

G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, II fototipsko izdanje, 56.

Pol Lemerle, Konstantinova hrixanska i istoqnjaqka monarhija, Vojskovoa, car, svetac: Izbor tekstova o liku i delu Konstantina Velikog, [priredio] Nebojxa Ozimi, Nix 20022 , 62. –5–

obaveze kurije, odnosno da prihvate odgovornost za to: tako je nastala nasledna klasa kurijalaca. ”Nasleujui imanje, sin nije mogao izbei da nasledi i obaveze. Kurijalac je, dakle, postajao nasleem... a kurijalac je kao liqnost postao vezan za kuriju, kao xto je seljak postao vezan za zemlju” (F. Lot).10 Vojna reforma Vojnim reformama do prve polovine III veka n. e. vojne jedinice dobijaju zemljixta, a vojnici pravo na zakoniti brak. Ovim vojska postaje vezana za svoje logore i texko pokretljiva. Od druge polovine III veka, taqnije od vremena Galijena (253 - 268), uvodi se tzv. elastiqna odbrana — rezervne vojne trupe okupljene oko cara u mogunosti su za kratko vreme da se s jednog dela Carstva prebace na drugi i spreqe potencijalnu opasnost. U vreme Dioklecijana prihvaen je princip i statiqne i elastiqne odbrane. Naime:, ...utvruje se podela vojske na dve osnovne kategorije: na pograniqne trupe (limitanei), koji se stalno nalaze u odreenoj pograniqnoj zoni, i na mobilne jedinice [comitatenses], koje se prema potrebi mogu prebaciti sa jedne granice na drugu... 11 Ovakva podela dala je pozitivne rezultate. U vreme Dioklecijana povean je broj vojnika, kao i broj legija (u skladu sa novom podelom administrativnih jedinica). Uvode se propisi za obavezno popunjavanje vojske. Monetarna reforma Kriza III veka pogodila je ne samo politiku, ve i vojsku i ekonomiju Carstva. Do vlade Konstantina II Gotskog pratimo konstantno kvarenje novca, tako da u jednom trenutku denar sadri jedva 0,02 procenata srebra. Posledica bejaxe naglo skakanje cena. Na primer, u II veku mera ita koxtala je 7/8 drahmi, dok u III qak 120 000. Ovo ukazuje na inflaciju od qak 15 000 procenata. Dioklecijan, kao i njegov naslednik Konstantin I, uloie brojne napore da stabilizuju cene, ekonomiju uopxte. U tu svrhu Dioklecijan je sproveo reformu novca; njom je utvrena punopravna zlatna moneta (aureus)... osim toga, izdat je srebrni i bronzani novac. Ova reforma nije imala nekog naroqitog uspeha... punovredna je moneta nestajala iz opticaja i pretvarala se u kovane poluge, a cene robi ne samo da nisu opadale, ve su i dalje rasle. U cilju borbe protiv sve vee skupoe izdat je 301. g. edikt koji je utvrivao maksimalne cene za raznu robu, kao i maksimalnu tarifu za plaanje rada (Edictum de pretiis rerum venalium). Saquvano je nekoliko natpisa koji sadre znatne fragmente iz ovog edikta. U uvodnom delu, napisanom visokoparnim stilom, deklarisana je nunost ove mere i izraeno negodovanje prema ljudima koji u koristoljubive svrhe diu cene... Za povixavanje cena predviena je stroga mera — smrtna kazna. 10

Pol Lemerle, Konstantinova hrixanska i istoqnjaqka monarhija, Vojskovoa, car, svetac: Izbor tekstova o liku i delu Konstantina Velikog, [priredio] Nebojxa Ozimi, Nix 20022 , 63. 11 N.A. Maxkin, Istorija Starog Rima, Beograd, 489. –6–

U drugom delu edikta sadran je dug spisak svakovrsnih predmeta potroxnje i najraznovrsnije robe, uz naznaku maksimalnih cena. Predviena je takoe i nagrada za razne vrste rada, poqev od nadniqara, pa sve do honorara za arhitekte i advokate. ...zakonodavac [je] proizvoljno utvrdio cene; one su bile jedinstvene za qitavo Carstvo, u ediktu nije voeno raquna o osobenostima pojedinih oblasti... Usled svega toga, edikt nije imao nekih naroqitih praktiqnih posledica, i, po svoj prilici, ubrzo posle njegovog izdavanja ljudi su prestali da ga se pridravaju.12 Verska politika Da bi uqvrstio poloaj Carstva, Dioklecijan za sve stanovnike Carstva predvia poxtovanje starih rimskih bogova, a zaxtitnike Rima. Budui da je naglaxavao i boansko poreklo carske vlasti, ti bogovi bili su i zaxtitnici cara. Smatralo se da ako neko uskrati poxtovanje rimskim bogovima i to poxtovanje pokloni kakvim novim boanstvima, taj je svojim qinom uskraivao poxtovanje Carstvu, pa i samom caru. U toku svoje vlade Dioklecijan e izdati niz edikata koji e zabranjivati ispovedanje novih religija. Na primer, saquvan je jedan edikt protiv manihejaca, a koji je objavljen u Aleksandriji. Manihejizam je uqenje persijskog jeretika Manesa ili Mani [koji je iveo u III veku n. e.] i njegovih pristalica, neka mexavina staropersijskog dualizma i hrixanskog gnosticizma, po kojem je od samog poqetka postojalo carstvo svetlosti i carstvo mraka; potpuni manihejci strogo su se uzdravali od svakog qulnog uivanja, ruqnog rada i zemaljskog poseda.13 Za dokazane manihejce, Dioklecijan je propisao straxnu kaznu: da se ivi zapale sa svojim grexnim spisima. O Dioklecijanovim progonima hrixana veoma smo dobro obavexteni,: Hrixanstvo se veoma raxirilo u raznim slojevima rimskog druxtva, ono je i dalje bilo u svojoj suxtini opozicionarsko uqenje prema Carstvu. Osobito je opasno bilo njegovo xirenje u vojsci. Hrixanski izvori navode niz primera da su vojnici odbijali da odaju verske poqasti carevima. Rimsko svextenstvo, qiji je autoritet Dioklecijan nastojao da uzdigne, podbadalo ga je protiv hrixana. U istom pravcu uticao je na njega i njegov savladar na Istoku — Galerije. 303. i 304. godine objavljena su qetiri edikta protiv hrixana. To je bio najsvirepiji progon. Osobitom svirepoxu obeleene su mere protiv hrixana na Istoku, u oblastima koje su se nalazile pod vlaxu Galerija i samog Dioklecijana. 14 Prvi Dioklecijanov edikt protiv hrixana objavljen je februara 303. godine, a predviao je zatvaranje hrixanskih crkava, unixtavanje hrixanskih spisa, zabranu ispovedanja hrixanstva i brojne sankcije za one koji odbiju da se odreknu hrixanstva. Drugi je objavljen samo nakon 16 dana od objavljivanja prvog, poxto je palata u Nikomediji dva puta stradala od poara, a za koje su okrivljeni hrixani. Tom prilikom zatvoreni su i muqeni velikodostojnici hrixanske crkve. Trei edikt je izdat na dan vicennalia ili dvadesetogodixnjice Dioklecijanove vlade. Ovim ediktom car je bio spreman da amnestire 12 13 14

N.A. Maxkin, Istorija Starog Rima, Beograd, 493. M. Vujaklija, Leksikon stranih reqi i izraza, Beograd 1988, fototipsko izdanje N.A. Maxkin, Istorija Starog Rima, Beograd, 494.

–7–

sve zatvorene hrixane pod uslovom da odaju qast rimskim bogovima. Napokon, qetvrti edikt je izdat u prvim mesecima 304. godine i propisivao je da svaki stanovnik Carstva oda rtve rimskim bogovima. Kako bilo, Dioklecijanovi napori protiv hrixana bili su uzaludni, kao xto e se uskoro i pokazati. Internet — Graditeljska delatnost Diocletian’s apparent love of ritual was accompanied by a passion for building. Lactantius, a professor of Literature appointed by Diocletian at Nicomedia, writes of his extravagance in building: ”Diocletian had a limitless passion for building, which led to an equally limitless scouring of the provinces to raise workers, craftsmen, wagons, and whatever is necessary for building operations. Here he built basilicas, there a circus, a mint, an arms-factory, here he built a house for his wife, there one for his daughter. Suddenly a great part of the city [Nicomedia] was destroyed, and all the inhabitants started to migrate with their wives and children, as if the city had been captured by the enemy. And when these buildings had been completed and the provinces ruined in the process, he would say: ”They have not been built rightly; they must be done in another way.” They then had to be pulled down and altered - perhaps only to come down a second time” (Lactantius 1984, 7, 2-10). Kao najznaqajnije Dioklecijanove graevine pomenuemo: Kupatila u Rimu i palatu u Splitu. Baths of Diocletian — The Baths of Diocletian were built by Emperor Diocletian in 302 A.D, and was later turned into the church by Michelangelo. In order to make a better use of solar energy, the Baths were built on the north-south axis, so that the calidarium, or hot bath, faced southwest, and frigidarium, or cold bath faced northeast. The apodyteria or dressing rooms, and other halls which served for private baths were located on each side of the calidarium. Large exedra used as a theater was located in the center of the south-west side. The Baths of Diocletian also contained gymnasiums, art galleries, gardens, libraries, and concert halls. The Baths of Diocletian was the largest Roman baths, it could hold up to 3000 people at once. The central hall of the building was 280 by 160 meters. The exterior of the building was decorated with marble of various colors, painted stucco and statues Comparison of the great baths in Rome: Titus, Trajan, Caracalla and Diocletian...

Literatura — http://www.ualberta.ca/csmackay * Christopher S. Mackay, Diocletian 1 * Christopher S. Mackay, Diocletian 2: Administration * Christopher S. Mackay, Diocletian 3: Unity in the Empire — N.A. Maxkin, Istorija starog Rima, Beograd — G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, II fototipsko izdanje — M. Mirkovi, Rimska drava u doba principata i dominata (27. pre Hr. – 337. n. e., Od Avgusta do Konstantina, Beograd 2003. — Pol Lemerle, Konstantinova hrixanska i istoqnjaqka monarhija, Vojskovoa, car, svetac: Izbor tekstova o liku i delu Konstantina Velikog, [priredio] Nebojxa Ozimi, Nix 20022 . — V. Buhvald, A. Holveg, O. Princ, Reqnik grqkih i latinskih pisaca antike i srednjeg veka, Tuskulum leksikon, preveo Albin Vilhar, Beograd 1984. — http://www.fordham.edu * Ancient History Sourcebook: Diocletian (284-305 CE) and Constantine (308-337 CE): Efforts to Stabilize the Economy * Medieval Sourcebook: Notitia Dignitatum (Register of Dignitaries), c. 400 — http://www.britannica.com

–8–