Srpska Pravoslavna Crkva i Fasizam

Biblioteka POSEBNA IZDANJA

dr.

Urednici MIRKO VALENTIĆ dr. JURE KRIŠTO

CIP Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveučilišna biblioteka, Zagreb UDK 322(497.11)"1941/1945" 281.96(497.11):329.18 323.14(497.11)"1941/1945"

ŠTEFAN, Ljubica Srpska pravoslavna crkva i fašizam / Ljubica Štefan. Zagreb : Nakladni zavod Globus, 1996. 348 str. : ilustr. ; 24 cm. (Biblioteka Posebna izdanja) Str. 5 10: Svetosavlje kao ishodište velikosrpstva / Željko Krušelj. str. 331 334. Kazalo. ISBN 953 167 066 8 951204027

Bibliografija:

Ljubica Štefan

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I FAŠIZAM

NAKLADN I ZAVOD GLOBU S

© Ljubica Stefan, 1996.

SVETOSAVLJE KAO ISHODIŠTE VELIKOSRPSTVA

U beogradskoj se politici proteklih stoljeća mnogo toga mijenjalo, ma hom u krvavim unutar srpskim obračunima i prevratima, ali velikosrp stvo kao temeljno nacionalno opredjeljenje nitko nije ozbiljnije dovodio u sum nju. Razlog je tome u činjenici da je glavno uporište te ekspanzionističke ideologije u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, zasigurno najvećem moralnom autoritetu srpskoga naroda. Upravo je ta konstanta omogućavala srpskim vlastodršcima da prema susjednim narodima vode najrazličitije politike, od otvorene agresije pa do varljivih savezništava, a da strateški plan ujedinjenja »svih Srba u jednu državu« ne bude ugrožen, a kamoli zaboravljen u ropotarnicama povijesti. Polazeći od teze da je upravo on jedini autentični tumač narodne svijesti i savjesti, srpska je crkvena hijerarhija bezrezervno prihvaćala sve režime, pa tako i Nedićev kolaboracionizam tijekom Drugoga svjetskoga rata, a i komunistički ateizam poslije njega, samo ako je to u danim okolnostima bilomase«. sukladno velikosrpskim ciljevima ili, barem, »oču vanju srpske biološke Zato se u analizama djelovanja Srpske pravoslavne crkve manje može govoriti o duhovnosti i pravoslavnoj dogmatici, a to bi trebao biti smisao religijskog poslanja, kao i o raznim oblicima socijalne skrbi za vjernike, budući daje na prvome mjestu briga o naciji. I to ne samo u granicama srpske države, već »svuda gdje ima Srba i srpskih grobova«. Štoviše, sadašnji je srpski patrijarh više puta javno upozoravao da njegova Crkva »ne priznaje Brozove granice«, otvoreno tražeći od beogradskog režima proširenje agre sije na sva područja u kojim a su »ugroženi srpski interesi«. Zanimljiv o je da u tom krugu nisu samo prostori bivše jugoslavenske federacije, već i druge »povijesne srpske zemlje«.

Zastoje baš Srpska pravoslavna crkva, nasuprot rimokatoličkom univer zalizmu, inspirator i poticatelj ekstremne velikonacionalne ideologije? Od govor na tu dilemu logično proizlazi iz specifičnog povijesnog naslijeđa, po čemu je Srpska pravoslavna crkva već stoljećima svojevrstan kršćanski fenomen u svijetu. Naime, glavni objekt crkvenog štovanja nije Isus Krist, nego njezin utemeljitelj Rastko Nemanjić, poznatiji kao sveti Sava . Kako je, pak, taj prvi srpski arhiepiskop propovijedao agresivnu proturimsku politiku, to je sukob s katoličanstvom još od početka 13. stoljeća bio usađen u srpsko duhovno naslijeđe. Takvu tvrdnju nije teško braniti povijesnim činjenicama. Preokret u životu monaha Save, inače najmlađeg sina srpskog vladara Stefana Nema nje, nastupio je kad se njegov brat i prestolonasljednik Stefan Nemanjić oženio unukom mletačkoga dužda Henrika Dandola, zahvaljujući čemu je 1217. od rimskoga pape dobio kraljevsku krunu. Odgajan kao pravoslavac i latinofob, razočarani je Sava nakon toga napustio Srbiju i otišao u Niceju, gdje je od bizantskog cara i carigradskog patrijarha zatražio dozvolu za organiziranje samostalne pravoslavne crkve, pravdajući to opasnošću od širenja rimskog utjecaja. Rekonstruirajući ta politička zbivanja, srpski su povjesničari zapisali daje »po Savinoj koncepciji Srbija imala biti jedinstve na pravoslavna država, u kojoj će vjera, u oskudici još nerazvijene nacional ne ideje, biti kohezioni element svih plemena i pokrajina«. Srpskom su monahu tada išle u prilog i političke okolnosti, s obzirom da je u Carigradu bilo oformljeno Latinsko carstvo, pod vlašću katoličkih vitezova, tako daje i bizantskom caru i patrijarhu trebalo srpsko savezništvo. Zato je Sava 1219. dobio titulu srpskog arhiepiskopa, sa sjedištem u mana stiru Žici. Srpske je zemlje tada podijelio na osam episkopija, zamijenivši i grčko svećen stvo srpskim, a na ru bnim je prostorima pojačao prozelitski rad, tako da je i u nekada katoličkoj Zeti prevladalo pravoslavlje. Možda je i važniji od toga bio Savin ideološki rad, budući daje svećenstvu i vjernicima usađ ivao spo znaju o organskom jed inst vu pravo slavl ja sa srpskom državno šću i kulturom. Od toga je vremena teško bilo razlučiti što su državna, a što crkvena prava i obveze. Na posljetku, karizmu svetoga Save osnažili su Turci, koji su 1594. njegove ostatke iz manastira Mileševo prenijeli u Beograd i tu ih javno spalili. Ovostoljetno viđenje svetosavlja, kao neospornog izvorišta srpskog ek skluzivizma i velikodržavlja, najotvorenije je 1935. izrazio žički episkop i Ijotićevski ideolog Nikolaj Velimirović u brošuri »Nacionalizam Svetoga Save«. Ključna je autorova teza, naime, bila daje »nacionalizam srpski... najstariji u Evropi«, odnosno daje Adolf Hitler u osmišljavanju njemačkog nacionalsocijalizma preuzeo 700 godina stare ideje toga srpskog »svetitelja, genija i heroja«. Iako je više nego jasno da Velimirovićevo uspoređivanje dva toliko udal jena povijesna razdoblja nema realno pokriće, izvjesno je da

je svetosavlje, obavijeno i plaštem mitologije i misticizma, stoljećima bilo simbol netolerancije prema nesrpskim narodima i njihovim vjerskim zajed nicama.

Uz to, vjekovno svetosavsko zalaganje za velikosrpske ciljeve nije potpuno razumljivo bez poznavanja historijata Pećke patrijaršije, koja je i danas »putokaz i inspiracija« beogradskog ekspanzionizma. Kako je u pravoslavnim zemljama bilo pravilo da crkvena organizacija prati razvoj i širenje države, tako je kratkotrajno stvaranje Dušanova carstva imalo za posljedicu i diza nje srpske arhiep iskopi] e na razinu patrijaršije. Budući d aj e to išlo na štetu carigradskog vaseljenskog patrijarha, sporno odobrenje za stva ranje pa trij aršije sti glo je 1346. jed ino od bugarsk og patrijarha Sim eona. Prvi je pećki patrijarh bio Janićije II. koji je odmah po imenovanju obavio i ceremoniju proglašenja dotadašnjeg kralja Dušana »carem Srba i Grka«. Zauzvrat, car se u svim službenim prilikama klanjao patrijarhu, obasipao ga svakovrsnim povlasticama i redovito ga konzultirao u svim važnijim držav nim poslovima. Dušanova smrt, praćena i brzim raspadom carstva, značila je, dakako, i naglo slabljenje Pećke patrijaršije, na koju je ojačali carigradski patrijarh, zbog nelegalnog proglašenja, bacio i prokletstvo. Tako se srpska crkva našla u procijepu između turskih osvajanja i otvorenog neprijateljstva grčke pravoslavne hijerarhije, koja je preko Ohridske arhiepiskopije ponovno preuzimala crkvenu jurisdikciju na prostorima Pećke patrijaršije. Ta je agonija trajala do 1463., kada nakon pada Smedereva umire i patrijarh Arsenije II., a sav je teritorij ponovno pripao ohridskom arhiepiskopu. Razdoblje te prvotne Pećke patrijaršije značilo je i potpuno prepletanje crkvenih i državnih ovlasti, zahvaljujući čemu će svetosavlje dobiti snažan biljeg državotvornosti, presudno utječući na srpsku državnu politiku. Crkve ni su sudovi gotovo bez iznimaka rješavali i laičke sporove, uključujući i one krivične, služeći se odredbama Dušanova zakonika. Nadalje, crkva je kao veleposjednik bila i najveća gospodarska snaga srednjovjekovne Srbije, pa je i na taj način imala dominantnu ulogu u oblikovanju lokalne vlasti i razvoju specifične svetosavske kulture. Ali, i državne su vlasti imale ade

kvatan utjecaj na crkvenu hijerarhiju. Pećkoga su patrijarha, primjerice, birali državni sabori, sastavljeni od crkvenih i svjetovnih velikodostojnika, uvijek s odobrenjem vladara. Isto su tako i sve važnije odluke Arhijerejskog sabora ili sinoda bile usklađene s državnim interesima. Nakon što su Turci zavladali srpskim zemljama, a to je dovelo do rasapa državnog mehanizma, crkvena je hijerarhija u cijelosti preuzela lokalnu upravu i po sredovanj e prema novim vlast ima. Nije, stoga , pretjerano zaklju čiti da se srpstvo iduća četiri stoljeća održalo zahvaljujući ponajprije sveto savskoj ideji, nadograđujući je i nekim iskustvima i dosezima iz turskoga razdoblja. Jer, iako je turska okupacija bila bolna i ponižavajuća, stanovito

vrijeme praćena i rušenjem pravoslavnih crkava i manastira, u velikoj je mjeri iskorištena da bi se cjelovito oblikovala svetosavska ideja, ovaj put nošena i srpskim stanovništvom, u kojem je bilo i mnogo pravoslavnih Vla ha što ih je sultan sustavno preseljavao na rubna područja svoga carstva. Dio njih prebjegao je i na teritorij susjedne Habsburške Monarhije. U ovom posljednjem su slučaju za službovanje u Vojnoj krajini dobivali zemlju od Bečkoga dvora. Značajni se pomak u razvoju srpske samosvijesti ponajprije odnosi na obnavljanje Pećke patrijaršije, i to u granicama kakve ona prvobitno nije imala. Zaslužan je za to veliki vezir Mehmed paša Sokolović, poturčeni Srbin, koji je omogućio svom bratu, monahu Makariju, da 1557. postane patrijarh. U sastav Pećke patrijaršije nisu ušle samo zemlje prije uključene u Dušanovo carstvo, nego i teritoriji na kojima je pravoslavno stanovništvo živjelo pod raznim gospodarima, pa čak i područja na kojima su jedva bili zastupljeni. Tako je, uz cijelu Srbiju i Crnu Goru, patrijaršija obuhvatila i današnju Bosnu i Hercegovinu, veći dio Hrvatske, Srijem, Banat, Bačku, dijelove Mađarske, ali sve do slovačke granice, rumunjsko područje oko Temišvara i Arada, te dvije bugarske eparhije. Golemi zemljovid te sveto savske tvorevine i danas dominira predvorjem beogradske patrijaršije. Iako je bila riječ samo o crkvenoj jurisdikciji na tim prostorima, političke posljedice ob nav lja nja tako uvećane Pe ćke patrijaršije razorn o su se osjetile u novije doba, kad je Srpska pravoslavna crkva dala nacionalni identitet etnički heterogenim pravoslavnim vjernicima zapadno od Drine i Dunava, usađujući im i svetosavsku ideologiju. Dakle, teritorijalni okvir Pećke patrijaršije poslije je sustavno nadograđivan Dositejevim i Vukovim jezič nim velikosrpstvom, poznatijim po sintagmi »Srbi svi i svuda«, Garašanino vim »Načertanijem«, tim čudnovatim spojem srpskog povijesnog i nacio nalnog prava, crnorukaškim projektima nasilnog objedinjavanja »srpskih zemalja«, jugounitarističkim snoviđenjima o »troplemenom narodu«, s ina čicom o »Srbo Hrvatima« kao jedinstv enoj naciji, te n ajnovijim »memoran dumskim« projektima »svih Srba u jednoj državi«, koji su bili i podloga za srpsku agr esiju na Hrvatsku te Bosnu i Hercegovinu. Vratimo se, međutim, u doba obnovljene Pećke patrijaršije. Ona se, kao što je poznato, nije održala jer je jačanje srpstva iskorišteno za učestale pobune protiv turskih vlasti. Primjer je toga bila 1690. i često spominjana »seoba Srba« pod vodstvom patrijarha Arsenija III. Čarnojevića na habsbur ški teritorij, ali ona je višestruko uvećana da bi se moglo konstatirati kako se tek tada na veći dio kosovskog teritorija naseljuju Arnauti, kako su Srbi nazivali Albance. Patrijaršija je definitivno ukinuta 1766., i to ponajprije zbog finan cijskih razloga, budući da se konkurentska carigradska patrijaršija obvezala da će sultanu platiti njezine nagomilane dugove. Tako je povijest Pećke patrijaršije neslavno završena, ali je svetosavlje postalo nezamjenjivi 8

dio »srpske duševnosti«, postupno pripremajući stanovništvo za realizaciju državotvornih planova. Početkom prošloga stoljeća, kad nakon Karađorđeva i Miloševa ustanka Srbija postaje nasljedna kneževina, pojedine se eparhije postupno osamosta Ijuju od »vaseljenskog« patrijarha. Sretenjskim ustavom iz 1835. utvrđeno je da mitropolit i episkopi dobivaju plaću iz državne blagajne, postajući tako i u formalnom smislu državnim službenicima. Na tim je osnovama godinu dana poslije usvojen »ustav autonomne pravoslavne crkve u Srbiji«. Najviša je crkvena vlast postaoOrganizacijska Sinod koji potkraj stoljeća gubi tomijenjala mjesto u sve korist Arhijerejskog sabora. se shema nije bitnije do nastanka jugoslavenske države, s time da su srpski episkopi sustavno, a pogotovo nakon balkansk ih ratova, zam jenjiva li grčke, ovlada vajuć i i tadaš njom Makedonijom i Starom Srbijom. Crkva je od 1833. dobila od kneza Miloša i pravo osnivanja vjerskih škola na svim razinama, a to je poslije prošireno i na Srbe koji su živjeli u Dvojnoj Monarhiji. Kad je hrvatski ban Ivan Mažuranić reformirao školstvo, odva jajući ga od nadzora crkvenih vlasti, snažan mu je otpor pružila upravo pravoslavna hijerarhija, smatrajući to negiranjem crkvenoškolske autonomi je. Hrvatski sabor nije, međutim, popuštao iz principijelnih razloga, pa je to bio uvod u srpsko priklanjanje Khuenovu režimu i naglo oživljavanje svetosavskih koncepata. U trenutku proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na teritoriji te države našle su se tri autokefalne pravoslavne crkvene oblasti u rangu mitropolije (beogradska, karlovačka i crnogorsko primorska), kao i dijelovi nekih kojih su sjedišta bila na teritoriju susjednih zemalja, dok je područje Bosne i Hercegovine izravno bilo pod »vaseljenskim« patrijarhom. Ujedi njavanjem svih tih crkava u svibnju 1919. stvorena je jedinstvena Srpska pravoslavna crkva, kakva postoji i danas, i to sa statusom patrijaršije. Želeći zadržati svoj privilegirani položaj državne crkve, visoka se hijerarhija Srpske pravoslavne crkve 1937. oštro protivila potpisivanju konkordata između S toj adino viceve vlade i Vatik ana. Budući da je patrijarh V arna va Rosić tijekom toga sukoba preminuo u naizgled nejasnim okolnostima, u Beogradu su izbile i krvave demonstracije, nakon čega je beogradska vlada definitivno odustala od sporazuma. Tvrdoglavo suprotstavljanje rješavanju hrvatskog pitanja, tipično za svetosavsko poimanje vječnoga sukoba s katoličanstv om, smatra se i glav nim razlogom aktivn oga sudje lov anj a novo ga patrijarha Gavrila Dožića u vojnome puču 27. ožujka 1941., a to je bio i neposredan povod za travanjski napad osovinskih sila na Kraljevinu Jugo slaviju. Stoje, na koncu konca, zajednička karakteristika svetosavskog naslijeđa? Zacijelo je, s jedne strane, riječ o već spomenutoj fanatičnoj vjeri u veliko srpsko poslanje, ali i, s one druge, nakon neuspjeha u realizaciji tih planova 9

naglo mirenje sa svim režimima koji su stjecajem političkih okolnosti nametnuti srpskome narodu. Karakterističan su primjer te radikalne opreke dva dobro znana događaja, posebno njegovana u svetosavskoj tradiciji, koja su bitno utjecala i na tijek srpske povijesti. Prvi se zbiva uoči kosovske bitke 1389., kada se u desetercu opjevani knez Lazar suočava sa sudbinskom dilemom: »Kome ćeš će privoleti carstvu... Zemaljsko je maleno carstvo, a nebesko uvek i do veka«. Sveto savlju je, dakako, prihvatljivo samo ovo posljednje, koje Lazara i njegove vojnike neizbježno vodi u smrt. Slično je, imajući u vidu Lazarevu sudbinu, uoči vojnoga puča 1941. razmišljao i patrijarh Gavrilo, patetično se mireći sa spoznajom da »ako je mreti, da umremo za svetinju i slobodu, kao i milioni proslavljenih predaka naših«. I, kako se to povijest obično zna cinički šaliti, knez Lazar doista je dohvatio »carsko nebesko«, ali njegovo se plem stvo i svećenstvo odmah do zemlje poklonilo Turcima, vjerno im služeći kao vazali u daljim osvajanji ma. Još je manje dvojbe imala hijerarhija Srpske pravoslavne crkve nakon kapitulacije Jugoslavije, kada je »u interesu srpstva« ponizno služila jednom od najbrutalnijih kvislinških režima u okupiranoj Europi. O toj političkoj i moralnoj kaljuži svetosavlja uvjerljivo govori knjiga koja je pred vama. Željko Krušelj

10

PREDGOVOR

Ova knjiga — zbirka samo dostupnih mi dokumenata i svjedočanstava o Srpskoj pravoslavnoj crkvi i Srbiji u Drugom svjetskom ratu — pokušaj je da se odškrinu teška željezna vrata koja su 50 godina uspješno krila istinu i baci bar malo svjetlosti na pravu sliku toga vremena. Prijeko su potrebna dalja sustavna istraživanja, mada je to sve teže: gotovo sva dokumentacija nalazi se, dobro čuvana, izvan Hrvatske. A povijest se, na žalost, ponavlja. Brutalna neofašistička srpska agresija na Hrvatsku te Bosnu i Hercegovinu — uz blagoslov SPC, pola stoljeća poslije povijesnog razdoblja samo djelomično osvijetljenog u ovoj knjizi — potpuno je razotkrila stoljetnu konstantu imperijalističke politike velikosrpskog svetosavlja. Prije više od sto godina, Rus Vladimir Solovjev upozorio je daje u Srba »dosta poznata njihova manija da upotrebljavaju pravoslavlje kao politički instrument u njihovoj bratoubilačkoj borbi protiv Hrvata katolika«. Glavni ideolog militantnog svetosavlja, »sveti« episkop Nikolaj Velimirović, član Ljoti ćeva fašističko g »Zbora« i istakn uti antisemit, ovako je još 1935. godine učio svoj »nebeski« (neuki) narod daje »oslobađanje svoje domovine« nauk SPC, vjernog sljedbenika sv. Save: »Duša je Srbinova disala osnovnim načelima Svetosavskog nacionalizma kroz svih sedam minulih stoleća. Njemu je odvratno imperijalističko zavo jevanje tuđe zemlje i otadžbine u onolikoj meri u koliko mu je mila srcu svoja narodna država i slobodna otadžbina. 'Svoje čuvaj, tuđe ne diraj' za njega je sveta reč. Voj sku smatra naro dnom odbrano m, i sam vo juje kao lav, ali samo onda — i jedino onda — kad mu je savest mirna da ne otima tuđe nego da brani ili oslobađava svoju otadžbinu. Takav nacionalizam Sveti Sava je svome narodu kao ostvareni ideal u amanet ostavio.« I danas, 1995. godine, poslije oslobođenja zapadne Slavonije u munjevi toj akciji »Bljesak«, Sveti sinod Srps ke pravoslavne crkve i jedan od nj ezini h 11

glavnih jastrebova, vladika Atanasije Jevtić, vjerni tome svetosavskom amanetu (i zato mirne savjesti) pozivaju svoju pastvu na dalja osvajanja i etnička čišćenja: »Srbi moraju braniti svoj narod ne gledajući na granice koje je povukao Broz.« I plaše — ionako već izmanipuliranog njihovim dezin formacijama — običnog srpskog čovjeka u Hrvatskoj iznoseći mu svoje »točne« podatke: »U prva dva dana hrvatskog napada na zapadnu Slavoniju pobijeno je više od 1.500 ljudi, a masakr se nastavlja...« Isto takve, »točne« podatke koristile su komisija SPC i Nedićeva promidžba u Drugom svjet skom ratu pa se tako navodilo i ovo: »Srez Pakrac — 20.915 Srba — nijedno dete nije preživelo«. za kotare Donji Lapac, Kostajnica, Bosanska Gradiška Iitd., itd. objavljeno je isto: »nema Bosanska nijednog Dubica, Srbina, nijedne srpske kuće«, »i poslednji je istrebljen« itd. Takvu »istinu« otprije pola stoljeća SPC, eto, širi po svijetu i danas. Za mnoge časne (i hrabre) ljude u srpskoj povijesti istina je, ma koliko gorka i bolna za njih, bila najsvetiji dio njihove savjesti. Svjetski poznati srpski pisac Mirko Kovač naziva SPC »duhovnom JNA« pa kaže i ovo: »Zar nisu pravoslavni popovi prvi otrčali da posvećuju tobožnje temelje novih pravoslavnih crkava u Vukovaru i na drugim hrvatskim teritorijima?« »Ustaša« (kako ga zove Beograd) Bogdan Bogdanović zgraža se: »Pravili su izložbu u Parizu. Zamislite tu perverziju, umjetničkom fotografijom pokazati grad Vukovar, grad koji ste razorili. Čovjeka hvata užas...« A Srđa Popović, koji jeporaženi, emigriraodau dozive SAD, ovako razmišlja: »Za bi najbolje bilo da budu vojno katarzu. Bez toga se Srbe ne mogu osvijestiti, jer toliko je strašnih stvari počinjeno. Ti su ljudi opijeni uništavanjem. Sruši crkvu, sruši džamiju, zapali biblioteku, sruši grad... Srbija je duhovna pustinja. Mislim da će Srbi jedno stoljeće plaćati ovo što se dogodilo.« Suludi san o stvaranju Velike Srbije — u granicama Pećke patrijaršije u doba turske vladavine gotovo do Zagreba — zbog kojega je SPC tako zdušno surađivala tijekom Drugoga svjetskog rata i s nacistima, vjerujući u Hitlero vu pobjedu i nagradu za svoju vjernost — ne odbacuje ni danas... Mnoge izjave iz onoga doba kao da su izrečene danas. Mnoge fotografije otprije pola stoljeća popraćene su (neuobičajeno, možda) u ovoj knjizi asocijacijama koje izazivaju danas u nama. Davno, prije više od 80 godina, Dimitrije Tucović, jedna od najsvjetlijih ličnosti srpske povijesti, savjest Srbije, gledajući — užasnut i bespomoćan — genocid koji u osvajačkom balkanskom ratu provode nad nedužnim nesrpskim stanovništvom srpske vojne i građanske vlasti, i to uz blagoslov SPC, zavapioje: »Srbijo, kuda ćeš s njima i gde ćeš se zaustaviti?«

Kada će njegov vapaj doprijeti do savjesti onih kojima je upućen? Jedan dio ove knjige, bez sada unijetih izmjena i mnogih dopuna novim materijalima, napisala sam još u prvoj polovici 1990. godine i objavljenje u Zagrebu ožujka 1991. pod naslovom »Mozaik izdaje«. Tomislav Vuković, 12

tada novinar »Glasa koncila«, stavio je na tu knjigu — u dogovoru sa mnom, a po savjetu našeg uglednog znanstvenika (koji želi ostati anoniman) — svoje ime kao autora radi zaštite moje osobne sigurnosti, jer sam tada još živjela u Beogradu. Zahvaljujem posebno Tomislavu Vukoviću na toj pomoći. Hvala mu i za izvršenu lekturu mojega rukopisa, za naslov knjige (mogući u to vrijeme), za izradu kazala imena, za pronalaženje nakladnika i posao oko tiskanja. Moja anonimnost omogućila mi je da nastavim istraži vanje i skupljanje materijala za knjigu »Pregled srpskog antisemitizma«, objavljenu u izdanju »Alatira« 1992. godine u Zagrebu. Još uvijek zbog moje sigurnosti, na toj je knjizi uz ime koautora Tomislava Vukovića stavljen samo moj pseudonim Edo Bojović. Zahvaljujem i prof. Radovanu Grgeču stoje — hrabro za početak 1991. godine — stavio na »Mozaik izdaje« kao izdavača Hrvatsko književno

društvo sv. Ćirila i Metoda, kojega je on ravnatelj. Dr. Mirko Valentić, direktor Instituta za suvremenu povijest u Zagrebu, iskazao mi je veliku čast svojim povjerenjem i pozitivnom ocjenom mojega rada. Tom našem istaknutom znanstveniku dugujem najdublju zahvalnost za dragocjene savjete koji su mi bili neprocjenjiva pomoć u pripremanju ove knjige. Iskreno sam zahvalna i dragoj Sanji Vunarić iz Ministarstva vanjskih poslova RH na njezinoj podršci pri objavljivanju ove knjige. Zahvaljujem »Glasu koncila« (urednik je tada bio Živko Kustjć) stoje — primivši od mene, posrednim putem, još sredinom 1989. godine neke dijelove tek skupljanog materijala za moju knjigu — prvi pridonio početku razot kriva nja istine o polust oljetno j tabu temi o SP C i Srbiji uopće u Drugom svjetskom ratu. Naime, »Glas koncila« objavio je početkom 1990. godine u nekoliko nastavaka feljton koji je od mojega materijala priredio njegov novinar Tomislav Vuković, dakako — bez spominjanja mojeg imena. Moja suradnja s Nakladnim poduzećem »Globus« počela je još sredinom 1989. godine, premda direktor g. Tomislav Pušek ni itko drugi u Zagrebu nije znao da sam ja autor trilogije »Srbija i Albanci« (o stogodišnjem srpskom genocidu nad Albancima), koju su u Ljubljani tiskali Časopis za kritiko znanosti i poduzeće »Magellan«. Na knjigama uopće nema imena autora, jer sam zbog sigurnosti (živjela sam u Beogradu!) morala ostati anonimna.

»Globus« je tada hrabro, kada su se svi drugi bojali, preuzeo distribuciju tih knji ga na cijelom te ritoriju Jugosl avije , pa su se one pojavile čak i u Beogradu! Teškoće na koje je nailazio »Globus« kulminirale su oduzimanjem knjiga distributerima i na kraju podmuklim ubojstvom jednoga od njih. Zahvaljujući »Globusu« na našoj sadašnjoj suradnji u slobodnoj Hrvat skoj, ja mu istovremeno zahvaljujem i na pomoći u širenju istine u ono olovno vrijeme 1989. godine. Ljubica Štefan

13

U spomen našim besmrtnim vitezovima poginulima u domovinskom ratu Autorica

v. '

'

PREDSTAVNICI SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE I »APEL«

Kvislinškim vlastima u Srbiji stalo je bilo da po svaku cijenu dobiju moralnu potporu ne samo crkvenih vlasti nego i širokih narodnih slojeva. U tu svrhu pojavio se 13. VIII. 1941. »Apel srpskom narodu«, a potpisalo ga je oko 500 onodobnih najuglednijih srpskih znanstvenika, političara, kultur nih i crkvenih djelatnika, privrednika i drugih. Bio je to jedinstveni doku ment javne, masovne i pismene potpore Nijemcima u porobljenoj Europi 1941., a isto tako domaćoj kvislinškoj vlasti. Sira javnost nije saznala tko je autor toga teksta koji poziva na lojalnost ondašnjom ustaljenom formulom o očuvanju »mira i reda«. Također je teško ustvrditi tko ga je potpisao pod prisilom ili prijetnjom protiv svoje savjesti i uvjerenja, a tko ga je potpisao u uvjerenju da pripomaže ostvarenju sna o Velikoj Srbiji, uz pomoć velikog njemačkog Reicha. Historiografija, poglavito srpska, šutjela je o apelu i stoga je s njim u svezi ostalo još mnogo toga nerasvijetljeno. Cjelovit tekst »Apela«, kojemu su onodobna glasila u Srbiji posvetila iznimno veliku pozornost, glasi:

•

»Srpski narod doživljava teške dane. U ovim sudbonosnim časovima, dužnost je svakog Srbina, svakog pravog rodoljuba, da svim svojim snagama pomogne da se u zemlji sačuvaju mir i red, jer je samo tako moguće da se uspešno izvrši veliko delo nacionalne obnove otadžbine i našem napaćenom narodu obezbedi bolja budućnost. U trenutku kada ogromna većina našeg naroda jasno uviđa daje to jedini put našeg nacionalnog spasenja, šaka tuđinskih plaćenika i sabotera po naredbama zločinačkog boljševizma svojom bezumnom akcijom dovodi u pitanje sve napore na sređivanju naših prilika i namerno pokušava da u zemlji izazove požar uništenja i istrebljenja, u varljivoj nadi da će time nešto pomoći svojim gospodarima.

51

Razbojničke bande, sastavljene od komunista i odbeglih robijaša, koji su se odmetn uli od vlasti, upropa šćuju narodnu imov inu , ub ija ju i pljačka ju naš e sugrađane i ugrožavaju živote nevinih žena i dece. Ovim svojim nedelima ti zločinci dovode u pitanje opstanak celokupnog našeg stanovništva, ćele srpske nacije. Svaki trezven i pametan Srbin, svaki dobronameran sin ove zemlje koji misl i svojom glavom shvata opasnosti koje nam prele. Njegova su strahovanja opravdana kada se imaju na umu opasnosti kojima je jedna pobedena zemlja izložena se u njoj pomuti za mir.lojalnu Njegovo je gnušanje izazvano naročitoiz kada se kad na aponudu pobednika saradnju, odgovara pucanjem zasede. Ovakav mučki i nedostojan način borbe ne odgovara viteškom duhu našeg naroda, i baca tešku ljagu na ceo srpski narod.

Naš narod nije komunista, niti ima ma kakve veze sa ovim međunarodnim rušiocima najsvetijih tekovina evropske kulture. Zbog toga ne smemo više skrštenih ruku gledati kako nas oni na naše oči guraju u ponor. Ne smemo dopustiti da usled njihovih zločina i ovaj deo naše zemlje, ovo ostrvo spasenja celokupnog srpskog naroda, bude ugroženo, a naš narod desetkovan i prognan iz svojih domova. Kucnuo je poslednji čas da se prenemo i ustanemo u odbranu svoga opstanka. Dužnost je svakog pravog srpskog rodoljuba da svima silama nastane da se onemoguće paklene namere komunističkih zločinaca. Zato pozivamo cei okupan srpski narod da odlučno u svakoj prilici i svima sredstvima pomogne naše vlasti u borbi protivu ovih zlotvora srpskog naroda i njegove budućnosti. Ovaj Apel su potpisali:...« (Slijede potpisi — op. a.) 67

Tadašnji beogradski tisak obasuo je potpisnike Apela hvalospjevima: »Srpski narod je mogao pravilno da shvati potrebu da pruženu ruku za loja lnu saradnju poš teno pri hva ti. Nikad on nije iskren i korektan stav do čekao iz zasede i nikada se nije služio nedostojnim sredstvima. ...Iz opštepojavila želje srpskog naroda za konačnim tuđinskim plaćenicima se neodložna potreba da se uputiobračunom jedan apel sa celokupnom našem narod u od st rane na ji st ak nu ti ji h ja vn ih radnika, inte lektual aca, pr etstav nika svih društvenih slojeva i svih staleža.« 68 »Apel srpske elite pokazuje da cvet srpske inteligencije nije sa komunisti ma, kao što nikad nije ni bio. Apel je, uostalom takav da će ga potpisati ne 300, nego 1000, nego stotine hiljada Srba, koji drže u svojim rukama našu nauku, našu umetnost, našu crkvu, naš javni život, naše sudove, našu prosvetu, naše radinosti. Zato je taj apel i o stavio tako dubok ut isak na naše jav no mn enje.«

»Apel, objavljen u jutrošnjoj štampi i preko beogradskog radia nije nikakvo iznenađenje. Ovaj apel pretstavlja ne samo stav i mišljenje nadlež 67 »Novo vrem e«, 13. VIII. 19 41., dnigi dio potp isn ika obj av lje nj e 14. VI II. 1941. 68 »Novo vreme«, 13.VIII. 1941. 69 »Obnova« , 14. VIII. 1941. 52

69

nih faktora, već i iskonsko tvrdo ubeđenje najelitnijih beogradskih građana, najb olji h i naji stakn utij ih Srba. Tr i stotine odab rani h potpisa pokazuje jasno da se svi oni koji vole svoju zemlju stavljaju beskompromisno u front protiv komunističkog vršljanja. Proglas su potpisali vladike, kao pretstavnici sve štenstva, najeminentniji naši politički ljudi, generali i senatori, pretstavnici uni verz itet a i nauke, na jbo lji lekari , inženjeri, novina ri, industrijalci, ra dnici, trgovci i pretstavnici svih ostalih staleža i profesija. Tekst Apela i sva ona poštena imena, koja su svojim ugledom i autoritetom potvrdila glavne misli njeg ovog teksta — garantija su pre d našom vlastitom savešću, a zati m i pred okupatorskim vlastima i pred celim svetom.« 70 Plakati s tekstom i imenima potpisnika bili su nalijepljeni po cijelom Beogradu. Broj se potpisnika povećavao, a počele su stizati i poruke s izrazima podupiranja od različitih ustanova iz Srbije. »Na konferenciji članova Adv okatsk e komore u Beogradu, održano j dana 13 avgusta 1941 godine u 17 časova, doneta je jednoglasno sledeća odluka: ,

' Članovi Advokatske komore u Beogradu slažu se sa osudom komun ističke i terorističke akcije uperene protiv naših i nemačkih vlasti, kao i protiv opštih J interesa... Celoku pni srpski narod treba pozvati da odlučno u svakoj prilici ''.' pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvor a srpskog naroda i njegove buduć ; nosti. Zamenik pretsednik a Advok atske komore Milan Z. Živa dinović, sekre ,71 *

tar Nikola Radovanović.' Pridružile su se i Lekarska, Inženjerska i Apotekarska komora. '' Nij e zaostao ni Srps ki loptački savez. U svom apelu sportsko j omladini njegov potpredsjednik dr. Jovan Spasojević, između ostaloga, kaže: »Savez osuđuje sve ono što šteti zdravom nacionalnom životu i što nema veze sa utvrđenim pojmovima viteštva i sportske časti. Savez poziva sve svoje članove da pomognu našim vlastima u borbi radi suzbijanja ove štetne akci je. .72

sj; Oglasio se i Savez srpskih zeml joradn ičkih zadruga: •

»Zemaljski savez poziva pripadni ke zemljoradničkog staleža da se ne daju 73

zavesti ni na kakvo učestvovanje u sličnim poduhvatima.« Mnogi od tih »poštenih imena« i »najelitnijih Srba«, kako su im povla đivale Ljotićeve novine, koji su »svojim ugledom i autoritetom« pozvali srpski narod na »lojalnu saradnju« s okupatorom, ostali su i poslije rata na uglednim položajima u znanosti, kulturi, prosvjeti, a neki su bili obasuti i posebnim počastima. Nekim a potpis nije uopće smeta o u nji hov u poslij erat nom usponu, čak i političkom . . ;, , 70 71 72 73

»Obnova«, 13.VIII. 1941. »Obnova«, 14. VIII. 1941. »Novo vreme«, 16.VIII. 1941. »Obnova«, 20. VIII. 1941. 53

Od predstavnika Srpske pravoslavne crkve Apel su potpisala tri člana Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve: »episkop niski dr. Jovan«, »episkop zvorničko tuzlanski Nektarije« i »episkop budimljanski Valerijan, vikar Nj. Sv. Patrijarha«. Sigurno ne bez razloga njihovi su potpisi na prvom mjestu. A to nije neočekivano, niti je posrijedi samo njihov ugled u javn ost i. N aime, kao s to je poznato, episkop i Jovan i Nektarije posjetili su mjesec dana ranije, 7. srpnja 1941., u manastiru Rakovica patrijarha Gavrila povodom pismene izjave Sv. sinoda o lojalnosti. Također, lojalnost su ponovili i sutradan, 8. potpisima srpnja, prilikom vojnom zapovjedniku Schroderu. Prema tome, u Apeluposjeta oni su samo još jednom potvrdili svoj odnos prema onda šnjim vlast ima. Ali , kako protumačiti njihovo kasn ije veličanje, skupa s mitropolitom Josifom i ostalim članovima Sv. sinoda, »oslobodilačke partizanske vojske i braće Rusa«, nakon što su ovi pobjedo nosno ušli u Beograd u listopadu 1944.? U tom svjetlu, teško je shvatljivo i njihovo sudjelovanje u proslavi dana pobjede protuhitlerovske koalicije 9. svibnja 1945. Od pravoslavnih svećenika Apel su potpisali i protojereji: Dušan Vasić, Milorad Mihailović, Mihailo Popović i M. Krsmanović. Potpis akademika, sveučilišnih profesora i umjetnika — potpisnika Apela — doista je dug. O njima na svoj način govori i podatak daje sedamdesetak njih poslije, nakon rata, ušlo u enciklopediju, da je tridesetak njih u novoj Jugoslaviji postalo članovima Srpske akademije nauka i umetnosti, te da su neki od njih nagrađivani visokim državnim odličjima, pa i Sedmojulskom nagradom, koja se dodjeljuje u čast ustanka u Srbiji 1941., i nagradom AVNOJ a!

Dva »trezvena Srbina«

Teško je izdvojiti neke od tih »pravih srpskih rodoljuba« koji su svojim potpisima u Apelu pozvali »celokupan srpski narod da pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvora srpskog naroda«. Ali sljedeća dva primjera sama za sebe dovoljno govore. Enciklopedijski podaci o dr. Jovanu Ðorđeviću (1908. 1989.) jesu slje deći: profesor Pravnog fakulteta u Beogradu, predsjednik Ustavnog suda Srbije, tajnik Komiteta za zakonodavstvo i organizaciju SIV a, predsjednik 74 Pravnog savjeta SIV a, sudac Ustavnog suda Jugoslavije, član SANU. Taj ugledni beograd ski znan stve nik izv ijestio je javn ost kao tajni k porat ne Komisije za obnovu Beogradskog univerziteta daje ta Komisija »predlo žila da se izvrši izbor jednog suda časti« i daje taj sud »izglasan i odobren... 75 dobio zadatak da ispita držanje i rad svih nastavnika za vreme okupacije«. 74 »Opšta encikl opedij a«, treće izdanje . Presveta, Beograd , 1978. 75 »Pol itik a«, 14. XII. 1944. 54

Potpisnik Apela, potpisan kao »profesor univerziteta«, istražuje poslije rata druge potpisnike istog Apela! To mu je, čini se, povjereno zato što on »među teške životne trenutke ubraja i onaj iz avgusta 1941. u kabinetu kvislinškog ministra Jonića, kad je prinudno potpisao antikomunistički i antipartizanski Apel srpskom narodu«.76 Dr. Ðorđević i sam je opisao taj događaj:

»...Jednog ranog jutra dolaze dva agenta i kažu da moram hitno da idem u Ministarstvo prosvete. Pitao sam da li je još netko pozvan, oni su odgovorili: jeste, profesori, kao i vi. Nije bilo druge, odem s njima... Zatekao sam tamo petnaestak, možda i 20je nas ljudi,intelektualce neke sam i za lično poznavao. Tu naroda'. je Jonić To održao neki govor, optuživao 'tragediju srpskog se događa neposredno posle prvih partizanskih akcija u Srbiji kad su poginuli i prvi nemački vojnici. Jonić je vikao, urlao, pretio zatvorom, Gestapoom... Onda su nam podneli neki papir na potpis, ne veru jem d aj e u toj atmosferi iko gledao što potpisuje.« 77 •• Međutim, na vjerojatnije je da mu je povjerena ta dužnost po kratkom postupku, bez administrativne ili bilo kakve procedure, po želji ondašnjih moćnika:

»Postao sam sekretar Komisije za obnovu Univerziteta, neka vrsta rektora. A posle dva tri meseca pozvao me Kardelj... Tada sam prvi put čuo za Kardelja... Odem u... Predsedništvo nacionalnog komiteta. Upoznam se sa Kardeljom. — Druže Jovo, hoćeš li da budeš moj pom oćn ik? Nalaz imo se pre d izradom našeg prvog ustava, ja ću biti ministar za Konstituantu, a ti moj pomoćnik. Primim se. Tako je počelo. .78 Dakako, u ono doba tako odgovornu dužnost nije mogao netko obavljati a da nije bio član KPJ. Zato je i dr. Jovan Ðorđević nešto kasnije »član KPJ formalno (sic) postao tek posle Informbiroa (1949)«.79 Nisu svi potpisnici Apela prošli kao dr. Ðorđević, koji je uz predsjednika i članove spomenute komisije za ispitivanje djelatnosti sveučilišnih profeso ra tijekom okupacije dao svoj potpis na »Saopštenje Komisije za obnovu Univerziteta«. Javnost je u tom (i Ðorđevićevu) »Saopštenju«, između ostalog, saznala koji su nastavnici rješenjem Suda časti »izgubili moralno pravo na to zvanje, jer su se ogrešili... pružajući... intelektualnu i moralnu 80 potporu okupatoru i domaćim izdajicama« (istaknuo a.).

Drugi »pravi srpski rodoljub«, potpisnik Apela, jest i dr. Viktor Novak (1889. 1977.). Taj povjesničar — kao »dobronameran sin ove zemlje, koji misli svojom glavom«, kako to doslovno stoji u Apelu — poslužio se svojim 76 77 78 79

»Nin«, br. 2033., 17. XII.1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989.,str. 67. »N in« , br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67.

80 »Poli tik a«, 23. V. 1945. 55

znanstvenim ugledom »da se izvrši veliko delo nacionalne obnove i obezbedi bolja budućnost«. Međutim, zagonetan je onda njegov nastup pred partizan skim vlastima u veljači 1945. na beogradskom sveučilištu, kad je prigodom 27 godišnjice Crvene armije rekao: »Kad je osloni pobednik najvećeg dela Evrope objavio rat Sovjetskom Save zu — oč ajanje i pesimizam ustup ili su mesto nadi i optimiz mu , a moral no probuđena i unižena snaga stala je da organizuje otpor prema Golijatu... Goloruki jugoslovenski David započeo je borbu sa nadmoćnim i besnim Golijatom, verujući misiju. Verovalo se olebljivo to kro z sedam pun da ih će ofa Sovjetski nz iva moSavez ćno izvršiti g neprijsvoju atel ja, ček alo se nepok pune tri godine, ne obazirući se na žrtve i stradanja koja prevazilaze svu legendarnu lepotu čojstva i junaštva kakve nam je sačuvala istorija i njen 81 guslarski interpret.«

Tako se »razbojničke bande«, na koje se ugledni znanstvenik okomio u kolovozu 1941., pretvaraju pomoću njegove znanstvene čarolije, nakon tri i pol godine, u velikoj dvorani beogradskog sveučilišta u primjer »čojstva i junaštva«. Vjerojatno u tim trenucima nitko nije ni trepnuo: ni bivši pobornik »loja lne suradnje« s okupatorom, ni biv ša »ša ka tuđ ins kih plaćenika«. Ubrzo je počelo još uspješnije uzdizanje dr. Novaka na društvenoj ljestvici; postao jeSedmojulsku član SANU,nagradu dobio je— zau životno djelo najvišu republike Srbije, čast ustanka 7. srpnjanagradu 1941! — itd. Široj jugoslavenskoj javnosti poznat je po knjizi »M agnum crimen«, u kojoj je optužio Katoličku crkvu u Hrvata za — kolaboraciju tijekom posljednjeg rata! Potpisnici »Apela«

• ';

I dr. Ðorđević i dr. Novak uvršteni su poslije u Malu enciklopediju »Prosvete« zajedno s još sedamdesetak srpskih potpisnika Apela. Njihovi kratki podaci iz enciklopedije po redoslijedu u Apelu jesu: 1. dr. JOVAN RADONJIĆ (1873. 1956.), senator i član Srpske kraljev ske akademije nauka, povjesničar, prof. na beogradskom sveučilištu i član SANU 2. dr. ALEKSANDAR BELIĆ (1878. 1960.), predsjednik Srpske kra ljevske akademije nauka, lingvist, prof. na beogradskom sveučilištu, pred sjednik SANU od 1937., ugledan slavist, član svih slavenskih akademija, počasni profesor Moskovskog sveučilišta 3. ing. PETAR MICIĆ (1889. 1956.), rektor beogradskog sveučilišta, prof. na Tehničkom fakultetu, kao inženjer direkcije državnih željeznica radio na trasiranju većeg broja pruga 81 »Po liti ka« , 23. II. 1945.

56

4. TOMA ROSANDIĆ (1878. 1958.), kipar i prvi rektor Umetničke likovne akademije u Beogradu, od djela značajna mu je skupina »Igrali se konji vrani« pred Narodnom skupštinom u Beogradu 5. PETAR KONJOVIĆ (1883. 1970.), rektor Muzičke akademije u Beogradu, skladatelj i upravitelj kazališta u Zagrebu, Splitu, Osijeku, No vom Sadu, član SANU i upravitelj njezina Muzikološkog instituta, najzna čajniji srpski operni skladatelj 6. VELIKO PETROVIĆ (1884. 1967.), književnik i član Srpske kralj,

akademije, predsjednik Matice srpske u Novom Sadu i Srpske zadruge u Beogradu, dugo god išn ji upravi telj Narodnog muzejaknjiževne u Beogr adu, član SANU, dobitnik nagrade Savezne vlade FNRJ i Saveza književnika 7. DOKA JOVANOVIĆ (1861. 1953.), kipar, član Srpske kralj, akade mije, profesor i direktor Umetničke škole u Beogradu 8. dr. LJUBOMIR S. DUKANAC (1910. 1949.), sveučilišni profesor, ekonomist, docent Pravnog fak ultet a u Beogradu 9. dr. LAZA STANOJEVIĆ (1873. 1973.), liječnik, prof. na Medicin skom fakultetu u Beogradu 10. dr. SVETOMIR RISTIĆ (1886. 1971.), filozofi leksikograf, prof. na Višoj pedagoškoj školi u Beogradu 11. dr. MILOŠ MOSKOVLJEVIĆ (1884. 1968.), književnik i prevodi telj, prof. na Višoj pedagoškoj školi i narodni poslanik Zemljoradničke stranke, poslije I I. svj . rata savezni naro dni poslanik, ministar i diplomat 12. dr. MILAN KAŠANIN (1895.), književnik i povjesničar umjetnosti, prije rata direktor Narodnog muze ja u Beo gradu, organizirao i vodio M uzej kneza Pavla, poslije rata Galeriju fresaka 13. JOVAN TOMIĆ (1891. 1946.), mineralog i petrograf, prof. na beogradskom sveučilištu 14. dr. BRANKO MILETIĆ (1900. 1949.), lingvist, prof. na Filozof skom fakultetu u Beogradu 15. dr. IVAN ARNOVLJEVIĆ (1869. 1951.), prof. na Tehničkom fakul tetu 16. SIMAPANDUROVIĆ (1883. 1960.),književnikiprevoditelj,jedan od osnivača srpske moderne 17. dr. MILAN BUDIMIR (1891. 1975.), prof. klasične filologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dopisni član ANUBiH, dobitnik Sedmojulske nagrade 18. dr. VOJA MLADENOVIĆ (1884. 1964.), prof. na Višoj pedagoškoj školi, urednik časopisa »Naša škola« 19. dr. MILOŠ TRIVUNAC (l 876. 1944.), dekan i prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, napisao nekoliko rasprava iz njem. književnosti 20. dr. MIHAILO RADOVANOVIĆ (1902.), prof. na Višoj pedag. školi u Beogradu, izradio veći broj zemljopisnih karata i atlasa 57

I.

SVETI SINOD SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE I PUČ 27. OŽUJKA 1941.

»Bolje grob nego rob!« Premda je Kraljevina Jugoslavija službeno ostajala neutralna u početku Drugog svjetskog rata, kolebajući se između Saveznika i sila Osovine, vlada je ipak 25. ožujka 1941. godine potpisala protokol o pristupanju Trojnom paktu, koji su 27. rujna 1940. sklopili u Berlinu Njemačka, Italija i Japan, a kojemu su se već bile priključile Madžarska, Slovačka, Rumunjska i Bugar ska. Nakon potpisivanja protokola u bečkom dvorcu Belvedere, predsjednik jugoslavenske vlade Dragiša Cvetković u prigodnom je govoru, između ostaloga, rekao:

»Glavni i skoro jed ini c ilj spoljne politike Jug oslav ije bio je i ostaje sačuvati jugo slav en skom narodu mir i pojačati mu njegovu sigurnost. Sa velikim Nemačkim Rajhom Jugoslavija je i pre kao i posle vezivanja zajedničkom granicom održavala najbolje odnose, prožete prijateljstvom i punim povere njem. ...Danas, kada Jugoslavija pristupa Paktu triju sila, ona to čini u nameti da obezbedi svoj mir i budućnost u saradnji sa potpisnicima Nemačkom, Italijom i Japanom. Doprinoseći svoj deo u organizaciji nove Evrope, ona vrši na ovaj način najvišu dužnost, kako prema samoj sebi, tako i prema evropskoj zajed nici.« 1 Nakon Cvetkovića govorio je njemački ministar vanjskih poslova Joa chim von Ribbentrop, koji je istaknuo:

l »Poli tika«, 26. III. 1941. 17

»Od zaključenja pakta triju sila naovamo bila je težnja osovine da se okupe evropske države i pridobiju za ideju novog i pravičnog poretka u Evropi (...)

Prirodna i neminovna posledica današnjeg pristupanja Jugoslavije berlinskom paktu trij u sila bit će da će Jugoslav ija, z ahv aljuj ući novom uređenju u budućoj 2 procvaloj Evropi, zauzeti na Balkanu mesto koje joj pripada.«

No događanja n is u tekl a onako kako su po tpisnic i proto kola očekivali , jer jeta skup ina zrakoplovnih Markovića, pod26. vodstvom komandan zrakoplovstva generala časnika Dušana Bore T. Simovića, u noći na 27. ožujka 1941. državnim udarom srušila vladu Dragiše Cvetkovića i Vladka Mačeka, smijenila kraljevske namjesnike, prognala kneza Pavla i dovela na vlast malodobnoga sedamnaestogodišnjega Petra II. Karađorđevića. Na vijest o puču u Beogr adu p očel e su velike protunjemač ke manifest acije s gla sov itim sloganima protiv Trojnoga pakta: »Bolje rat nego pakt!« i »Bolje grob nego rob!«

Vodstvo Srpske pravoslavne crkve, s patrijarhom Gavrilom Dožićem, akt ivno je sudjelovalo u tim burn im događanjima, priklon ivši se potpuno na stranu generala Simovića. Zrakoplovni časnici Kraljevine Jugoslavije Dušan Simović i Bora Marković bili su anglofilski orijentirani, i to je bio njihov mo tiv za izvršenje pu ča koji m su srušili vladu sto je potpisivanjem Troj nog pakta vezala zemlju za Njemačku. Srpska pravoslavna crkva imala je svoj razlog da se pridruži pučistima. Cilj joj je bio — podrška onima koji ruše vladu, ali ne stoga stoje pristupila Trojnom paktu, nego zato stoje ta vlada 26. kolovoza 1939. godine bila prisiljena, zbog unutarnje situacije u Kralje vini Jugoslaviji, pristupiti djelomičnom rješavanju hrvatskog nacio nalnog pitanja. Na osnovi sporazuma predsjednika kraljevske vlade Dragiše Cvet kovića, Srbina, i vođe hrvatskog naroda u to vrijeme Vladka Mačeka, a uz podršku i suglasnost kraljevskog namjesnika kneza Pavla Karađorđevića, stvorena je Banov ina Hrvatska koja je dobila odre đenu aut ono mij u i u sastav koje su ušli i neki dijelovi hrv ats kih krajeva iz drugih banovina. Srpska pravoslavna crkva dočekala je stvaranje Banovine Hrvatske — početak rješavanja hrvatskog pita nja — krajnj e neprijatel jski, ne priznajući uopće prava hrvatskom narodu. Tako je 27. ožujka 1941. u Beogradu sazvan Sveti arhijerejski sabor, vijećanje najvišeg tijela SPC, a to svakako nije bila slučajnost: »Saziv Svetog Arhijerejskog Sabora Odlukom Svetog Arhijerejskog Sinoda od 23/10 marta 1941, Pov. br. 42/zap. 403, a na osnovu cl. 53 al 2 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, Sveti Arhijerejski Sabor sazvan je u svoje vanredno zasedanje za četvrtak27/14 3 marta 1941 godine u 9 časova pre podne u Patrijaršiskom dvoru u Beogradu.« 2 3

»Pol itika «, 26. III. 1941. »Gla snik «, Službeni list Srpsk e prav osla vne crkve, 1. IV. 1941., br. 7., str. 153.

Da je to zasjedanje Sabora zaokupljalo široku javnost, najbolje svjedoči

napis u beogradskoj »Politici« pod naslovom »Sveti Arhijerejski sabor sastao se u vanredno zasedanje«:

»Juče se u Beogradu u Patrijaršiskom dvoru sastao Sveti Arhijerejski Sabor SPC.

(...) Pred Patrijaršiju je stigla povorka manifestanata sa slikama Njegovog Veličan stva Kralja i Njegove Svetosti Partijarha, pjevajući državnu him nu i klič ući Nj. Ve l. Kralju i Njegovoj Svetosti Pa trija rhu. Manifestanti su želeli da vide Njegovu Svetost Patrijarha i skandirali su njegovo ime. Posle nekog vremena Njegova Svetost Patrijarh se zaista i pojavio na prozoru Patrijaršije i obratio se manifestantima ovim rečima: 'Draga braćo, neka vas Bog blagoslovi. Ja vas molim da se stavite u službu našem uzvišenom Kralju i mil oj nam domovini'. Nešto kasnije stigla je pred Patrijaršiju druga povorka, a zatim i treća. Pros tor pred Patrijaršijom bio je ispun jen m anifestan tima, m eđu kojima je bila uglavnom omladina. Na ponovn o i dug o klica nje Njegova Svet ost Patri jarh se ponovo pojavio, ovog pu ta na balko nu: — Draga braćo, obraćam se vama kao sinovima i kćerima Svetosavske srpske crkve. Njegova Svetost Patrijarh je zatim izrazio uverenje da će i ovoga puta pobediti ona velika moralna snaga našeg naroda, koja je vekovima časno i pošteno nosila zastavu naše časti i slobodne misli, zastavu vekovnih amaneta. 'U ime svete srpske crkve molim vas da budete na svojim dužnostima i da se stavite u službu našem uzvišenom kralju, uvereni da će vas pratiti blagoslov Sv. Save i srpske crkve.' Uz klicanje rodolju bive om ladine N jegova Svet ost Patrija rh se povukao sa balkon a i vratio na sednicu Svetog Arhijerejskog sabora.« 4 Uz vijest objavljene su i dvije slike s potpisima: »Njegova Svetost Patrijarh blagosilja narod sa balkona Patrijaršije« i »Slike Njegovog Veli čanstva Kralja i Njegove Svetosti Patrijarha na čelu jedne povorke«.

»Da umremo za svetinju i slobodu!« I sljedeći članak svjedoči o sudjelovanju SPC u onodobnim previranjima. Naslovljen je: »Pozdrav Njegove Svetosti Patrijarha narodu povodom uzi manja kraljevske vlasti od strane Njegovog Veličanstva Kralja Petra II«, a u cijelosti glasi:

»Juče u 5 sati po podne Njegova Svetost Patrijarh g. dr. Gavrilo održao je na radiu sledeći govor: 4

»Politika«, 28. III. 1941.

'Pomozi nam Bog, braćo — deco svetosavska! U ime vladika srpskih, sakupljenih na Svetom Arhijerejskom saboru ovde u prestonici, i u ime svoje, hita m da vam se jav im , da vas pozdravim i blagoslo vim. Pred našu naciju u ove dane sudba je ponovo stavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor: privoleli smo se carstvu nebeskom, to jest carstvu Božje istine i pravde, narodne sloge i slobode. Taj većni ideal nošen u srcima svih pravih Srba i Srpkinja, čuvan i razgorevan u svetilištima naših pravoslavnih hramova i ispisan na našim narodnim krstašima barjacima, jutros je osvanuo čist i svetao kao sunce. Glavni toga narodnog od jutros naš mladi i mili I, Kralj Petarnosilac II Karađorđević, sinideala Viteškog Kraljaje postao Mučenika Aleksandra dostojni potoma k slavn og V ožda Karađ orđa, koji je prvi digao oboreni koso v ski krstaš barjak za slobodu balkanskih naroda. Proviđenje nas je upravilo na pravi put, koji je sveti Sava davno i davno ukazao srpskom narodu. Bog p ravde koji n as je do sada čuvao od propast i, čuo ja glas i molitve naše i ponovo nas je spasao. Slava i hvala Bogu! Čeda moja u Duhu Svetome, ponizimo se svi pred Bogom i uspravimo se pred ljudima. Ak o je Bog s nama, šta nam mogu ljud i? Ak o je živeti, da živimo u sve tinj i i slobodi; ako je mreti, da umr em o za svet inj u i slobodu, kao i mnogi milioni proslavljenih predaka naših. Pobožni i složni, svi kao jedan čovek, vršimo svoju dužnost verni svome uzvišenom i lju blje nom kralju, isp unjen i poštovanjem p rema vlastima, i voj nim i građanskim, ispu njen i lju ba vl ju jedan pr ema drug ome, ka o i pre ma našoj braći druge vere. Svi Bogu predani i Kralju odani, zagrljeni i zbrati mljeni, potrudimo se da brod našeg narodnog i državnog života srećno prebrodi bure sadašnjeg vremena i prebrodiće ih s Božjom pomoću. Pozdravlja vas i blagosilja vaš molitvenik pred Bogom Patrijarh srpski Gavrilo.'« 5 U beogradskoj Sabornoj crkvi služena je povodom tih događaja liturgija zahvalnica 28. ožujka 1941.

Crkva državnih vlasti Tijekom sljedećih nekoliko godina u istoj će crkvi najviši predstavnici SPC služiti liturgije za nove vlasti, koje će dolaziti i odlaziti s pozornice povijesnih zbivanja u Srbiji. U te nepune četiri godine, od ožujka 1941. do listopada 1944., SPC stalno je nastojala biti Crkvom državnih vlasti. Srpski arhijereji služili su u tom vremenu liturgije i za kralja Petra, i za njemačku vojsku i za nedićevce, Ijotićevce, četnike, crvenoarmejce i partizane. Liturgiju zahvalnicu nakon puča zabilježio je i ondašnji tisak:

5 20

»Politika«, 28. III. 1941.

»Na blagodarenju činodejstvovao je Njegova Svetost Patrijarh sa mitropo litima dabrobosanskim g. Petrom, skopskim g. Josifom (...) Posle zakletve Patrijarh je prišao Kralju, čestitao i rekao: 'Neka Vas milostivi i svemogući Bog prati u svim vašim dužnostima i neka Vaša vladavina bude dugotrajna i srećna na slavu Vaše uzvišene dinastije, a na napredak celog našeg naroda. Neka je srećno i dugovečno! Da bog da'. Posle blagodarenja sa oltara Kralja je pozdravio Patrijarh Gavrilo ovim govorom: '...Svemoguća milost Božjeg proviđenja i jednodušna želja Vašeg

odanog naroda pozvala Vas je po pravu nasleđa da preuzmete kraljevski Skiptar... Poznavajući duboko narodnu svest, Vi ste poznali i pogodili pravu volju celog našega naroda, kad ste jučerašnjim krupnim i vrlo značajnim aktom izvr šili jed an veliki is toriski potez. Vi preuzim ate kraljevsku vlast u teškom trenutku... u vreme ozbiljno, kad se točak istorije suviše brzo okreće. Istina je da su svuda oko nas crni oblaci i stra šne oluje, ali je jug oslo ven sko nebo ved ro i čisto... Vaše Veličanstvo! Danas šesnaest miliona duša, sinova i kćeri našeg Slovenskog Juga, jedno dušni i prožeti mišlju: 'za krst časni i slobodu zlatnu', 'sve za Kralja i Otadžbinu' gotovi su da na zapovest Vašeg Veličanstva pođu u vatru i smrt... gotovi da po cenu života i smrti čuvaju svoju slobodu i neuvelu slavu našeg

pobedonosnog oružja. Njegovi su ideali čast i sloboda...'. Pošto je održao govor Njegova Svetost Patrijarh prišao je Njegovom Veličanstvu Kralju, bla goslovio ga i čestitao mu. Nj. Vel. Kralj poljubio je krst i patrijarhovu ru ku. N jegov a Svetost Patrij arh polj ubio je Nje govo Veli čans tvo Kralja tri puta u lice...'« 6

Sljedećeg dana: »Pretsednik vlade g. Dušan Simović posetio je sinoć Nj. Sv. Patrijarha Gavrila u patrijaršiskom dvoru. Posle dužeg srdačnog razgovora Nj. Sv. je sa g. Simovićem prešla u svečanu salu, gde su ih očekivali arhijereji, članovi Arhijerejskog sabora. Nj. Sv. Patrijarh pretstavio je sve preosvećene mitropo lite i episkope g. Dušanu Simoviću, koji se s njima zadržao izvesno vreme u 7

razgovoru.«

»Sretni dani« Crkve i naroda

Srpski je patrijarh tih dana bio vrlo aktivan, zaokupljen i necrkvenim poslovima: »Njego va Sveto st Patrij arh Ga vrilo primio j e juče u 11 časova u Patri jarši skom dvoru m ini stra vo jske i mornaric e armiskog gener ala g. B ogoljuba Ili ca. 6 1

»Po liti ka« , 29. III. 1941. »Politika «, 31. III. 1941.

21

U podne je Njegova Svetost patrijarh u pratnji episkopa bačkog g. Irineja Girica vratio posetu pretsedniku Kraljevske vlade generalu g. Dušanu Simo 8

viću s kojim je ostao u razgovoru oko pola sata.«

I dok se patrijarh Gavrilo susretao s generalom Simovićem, tih je dana jedan drugi general, dotadašnji ministar vojske i mornarice, uklonjen iz javnoga života. No uskoro će se vidjeti da je uklonjen samo privremeno. Kratka novinska vijest glasila je:

»Ukazom Nj. V. Kralja od 31. marta 1941. stavljeni su u penziju... Milan Dj. Nedić, ministar na raspoloženju...

.9

Zbog svega što je duhovni pastir poduzeo narod mu je bio zahvalan, a to potvrđuju i brojni brzojavi:

»Pozdravni telegrami Njegovoj Svetosti Patrijarhu

Njegova Svetost Patrijarh g. dr. Gavrilo primio je poslednjih dana povodom uzimanja kraljevske vlasti od strane Njegovog Veličanstva Kralja Petra II mnogobrojne telegrame iz raznih naših krajeva. U tim telegramima pojedinci i razne organizacije, ustanove i opštine upućuju pozdrave i žele dug život poglavaru Srpske pravoslavne crkve 'povodom srećnih dana i naše crkve i naroda'. Iz inostranstva je takođe stiglo Njegovoj Svetosti Patrijarhu više 10

radiograma — pored ostalog i od naših iseljenika.

8 9

»Poli tika« , 3. IV. 1941. »Polit ika«, 1. IV . 1941.

10 »Politi ka«, 3 . I V. 1941 . 22

II.

SRPSKI ARHIJEREJI I NJEMAČKI VOJNI ZAPOVJEDNIK

A onda... U rano, sunčano nedjeljno jutro 6. travnja 1941. sjene smrti nadvile su se nad Beograd. Njemački zrakoplovi bombama su zasipali grad, koji je ostao napušten i sam. Radio je ostao nijem, novine nisu izašle, nitko se građanima nije obratio čak ni letkom. Kralj i vlada pobjegli su iz zemlje, a i patrijarh je odmah, već 6. travnja, napustio Beograd i stigao u manastir Oštrog u Crnoj Gori. Tjedan dana nakon toga u grad su ušle njemačke trupe, a Jugoslavija je kapitulirala 17. travnja. Srbija je postala područje pod njemačk om vojn om upravom.

U stožer u njemačke 2. armije Beogradu p. otpi san a je 17. trav nja 1941. godine bezuv jetna kapitulacija vojske Kraljev ineuJugoslavije

23

Sinod obećava lojalnost okupatoru Najviši predstavnici Srpske pravoslavne crkve ponovno su aktivni. Nji hov odnos prema novoj vlasti, kao i prema prijašnjoj, ostao je nepromijenjen: izražavaju punu lojalnost i pozivaju narod na pokornost. Sastali su se u Beogradu i izdali službeno priopćenje:

»Sin. br. Sinoda 585 zap.Srpske 3 OD prav. 8/25 Crkve jula godine I Raspis Sv. Arhijerejskog sveštenstvu i narodu

Redovni članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve: Preosvešteni Episkop bački Gospodin Irinej, Preosvešteni Episkop timočki Gospodin Em ilijan , Preosvešteni Episkop ni ski Gospodin Jovan i Preo svešteni Episkop zvorničko tuzlanski Gospodin Nektarije, sastali su se u saglasnosti s okupatorskim vlastim a u Beogradu 7 julija /24 ju ni ja 1941 god ine i učinili su posetu Njegovoj Svetosti Arhiepiskopu Pećkom, Mitropolitu Beogradsko Karlovačkom i Patrijarhu Srpskom Gospodinu Gavrilu u manastiru Rakovici. Posle te posete sastali su (se) u konferenciju, na kojoj je konstatovano da su i nemačke okupatorske vlasti izjavile da je potrebno da se, koliko je moguće, održi jedinstvo Srpske Pravoslavne Crkve

(podcrtao a.) pod upravom propisa

nom njenim Ustavom. Posle konferencije molitvom je otvorena sednica Svetog Arhijerejskog Sinoda, na kojoj je utvrđeno da Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavril o nije u položaju da vrš i svoje služb ene duž nosti te da je nastupio slu čaj iz člana 55. Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, i da prema tome Njegovu Svetost Patrijarha ima za men jivat i u Svetom Arhije rejskom Sinodu na jstar iji po episkopskom posvećenju Episkop član Svetog Arhijerejskog Sinoda. Pošto je na osnovu toga otvoreno sinodsko zasedanje, Sveti Arhijerejski Sinod, kao naj viš a izvršna (upravna i nadzorna) vlas t ćele Srpske Pravoslavne Crkve (cl. 53 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve) u prvoj svojoj sednici našao je za potrebno da objavi ovo: 'Sveta Srpska pravoslavna Crkva, koja se nikad nije odvajala od sudbine svojega naroda,mnogo i u ovim vremenima snosi sSveti njim Arhijerejski njegovu tešku sudbinu, koja mu je donela patnje i teške žrtve. Sinod s dubokim bolom i toplom molitvom Gospodu seća se sviju čeda Svete Srpske pravoslav ne Crkve, koja su pretrpela patnje, i sinova i sveštenoslužitelja njenih iz sviju redova koji su izgubili živote svoje. Sveti Arhijerejski Sinod činiće sve ono što god može da se olakša sudbina prečasnoga sveštenstva, monaštva i blago častivoga naroda i da se omogući da mu Sveta Crkva njegova bez smetnje propoveda Reč Božju, predaje božanstvenu blagodat i rukovodi ga na putu večnog spasenja. U brizi za sudbin u srpskog naroda i u uverenju da će Sveta Srpska pravos lavna Crkva u s vojim eparhij ama i dalje moći bez smetnje vršiti svoju božanstvenu misiju, i da će njena stečena i zakonima priznata prava, zajedno s njenim tradicijama, i dalje biti poštovana i čuvana, Sveti Arhijerejski Sinod će lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti,

24

i uticaće preko svojih organa na potpuno održanje reda, mira i pokornosti

(podcrtao a.). Sveti Arhijerejski Sinod smatra za potrebno da pozove sav blagočestivi narod da se naročit o u ovim burn im vremenima čuva svih onih struja koje se dižu pro tiv vere, Svet e Crkve, i svega duhov nog a života i koje mogu izazvati pometnju, i da ostane veran svojoj Svetoj pravoslavnoj Crkvi, koja je večna,

i koja gaje kroz vekove čuvala. Za predsednika član Sv. Arhijerejskog Sinoda

Episkop Bački Irinej S. r.'«

11

Riječi srpskih arhijereja od 8. srpnja 1941. — »...Sinod će izvršavati naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti...« — podsjećaju na slične riječi upućene »deci svetosavskoj« samo tri i pol mjeseca ranije. I tada su, naime, patrijarh i Sv. sinod pozvali srpski narod da bude »ispunjen poštovanjem prema vlastima, i vojnim i građanskim«. Samo stoje tada on bio pozvan na »vernost svome uzvišenom i ljubljenom kralju«. Ali tempora mutantur... »Novo vreme«, jedine novine koje su u prvim mjesecima okupacije izlazile u Beogradu, donijele su 8. srp nja 1941. kratku vije st o tom zasjedanju Svetog arhijerejskog sinoda SPC. Sljedećeg dana, 9. srpnja, novine na prvoj stranici velikim slovima objavljuju: »SAOPŠTENJE SINODA Srpske pravoslavne Crkve«, o SVETOG kojem seARHIJEREJSKOG kaže: »Redovni članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve sastali (su) se u Beogradu, kao što je već objav ljeno, na svoju redovnu sednicu . Prvo su posetili Njegovu Svetost Patrijarha Srpskog Gavrila, koji se sada nalaziujednommanastiru. Sa svoje sednice je Sveti Arhijerejski Sinod, kao najviša izvršna vlast cele Srpske pravoslavne Crkve, izdao jedno saopštenje u kome se nalazi, između ostalog:« (Slijedi naprijed citirani tekst iz »Glasnika« — op. a.)

Srpskog patrijarha Gavrila Dožića Nijemci su našli potkraj travnja 1941. u crnogorskom manastiru Ostrogu, kamo je pobjegao ostavivši narod koji je pozvao na puč 27. ožujka, doveli su ga u Beograd i zatočili najprije u manastir Rakovicu, u predgrađu Beograda, a zatim u manastir Vojlovicu nedaleko od Pančeva, u Banatu. Gavrilo je bio zatočen ne zbog toga što je bio poglavar Srpske pravoslavne crkve, nego zato jer je bio jedan od glavnih

Povjesničari SPC i velik broj srpskih historiografa ističu također da je patrijarh Gavrilo, zajedno s episkopom Nikolajem Velimirovi ćem, mučenički proveo ratne godine u zloglasnom logoru Dachauu, stvara jući mit o njihovu mučeništvu, a to uopće nije istina (vidi poglavlje XV.). Iz spomenute novinske vijesti vidi se da su članovi Svetog arhijerejskog sinoda posjetili patrijarha prije priopćenja, te se opravdano može pretposta sudionika puča.

11 »Glasn ik SPC«, 1. III. 1942., br. 2 i 3, str. 10. 25

viti da je ono objavljeno s njegovim znanjem i dopuštenjem. Najblaže rečeno, čudan je taj misaoni obrat vrha SPC od izjava nakon puča do »Saopštenja«. Priopćenje je zasigurno, bez obzira na pravnu valjanost po crkvenim zakonima SPC, imalo velik odjek u širokim slojevima vjernika i cjelokupnom onodobnom javnom mnijenju.

Njemačka skrb za jedinstvo srpske Crkve

Potpisnik priopćenja, episkop bački Irinej Ćirić, bio je samo tri mjeseca prije toga s patrijarhom G avrilom na razgovor u kod preds jednika kraljevske pučističke vlade generala Dušana Simovića. Bilo je to samo četiri dana prije početka rata. Skrb njemačkih vlasti za jedinstvo SPC, uočljiva iz priopćenja, bila je živa tijekom svih ratnih godina, a to je očigledno po tome što je devet eparhijskih središta na području njemačko talijanske okupacije: Beograd, Vršac, Šabac, Požarevac, Zaječar, Kraljevo, Niš, Prizren i Cetinje — imalo sačuvanu crkvenu organizaciju i episkope (osim dvojice: patrijarha Gavrila Dožića i episkopa Nikolaja Velimirovića).

Povlastice za arhijereje

Izjava lojalnosti srpskih arhijereja okupatorskim vlastima nije ostala samo na deklarativnoj razini, nego je posvjedočena i posjetom njemačkom vojnom zapovjedniku u Beogradu, generalu protuzračne artiljerije Ludwigu von Schro'deru. To je bila i vijest na prvim stranicama novina 10. srpnja 1941. »Novo vreme« donijelo je krupan naslov na više od tri stupca: »Poseta srpskih arhijereja Glavnom Vojnom Zapovedniku«, s podnaslovom: »Cr kvenim velikodostojnicima obećane su sve moguće povlastice u vršenju njihove duhovne dužnosti«. Iznad naslova objavljena je velika slika s potpisom: »Nemačka straža odaje počast srpskim arhijerejima kada izlaze s glavnim Vojnim zapovednikom u Srbiji, generalom protivavionske artiljeri je g. fon Šrederom i državnim savjetnikom g. dr. Turnerom (foto 'Beograd ska fotoagencija', Sindler)«. Novinsko izvješće doslovce glasi: »Povodom sastanka Sv. Sinoda Glavni Vojni Zapovednik u Srbiji, general fon Šreder, primio je u svojim službenim prostorijama najviše pretstavnike srpsko pravoslavne hijerarhije.

26

Protivnici, ali ne neprijatelji...

Na ulasku u zgradu Narodne Skupštine arhijereje su sa nekoliko reci pozdravili načelnik upravnog štaba Glavnog Vojnog Zapovednika, državni savetnik dr. Turner i jedno i zasl anst vo oficira. Potom su arhijereji uvedeni kod Glavnog Vojnog Zapovednika, sa kojim su vodili razgovor u najužem krugu koji je trajao skoro pola sata. Gla vn i V ojn i Zapove dnik naglasio je da su Nemc i ovaj rat vodili, doduše, kao protivnic i, ali ne kao nepr ijat elji Srba, i da se on nada da će, s obziro m na ovak av stav Nema ca, crkva sa svoje strane doprin eti da zemlja koj aje pretrp ela teška iskušenja dođe do sređenih i mirnih prilika. Državni savetnik dr. Turner obećao je crkvenim velikodostojnicima najve će moguće olakšice za vršenje njihove duhovne dužnosti. Vojne počasti arhijerejima

Arhijereji su sa zahvalnošću odali priznanje dosadašnjem radu Glavnog Vojn og Zapovednika na obnovi zemlje i ponovili su svoju izjavu lojalnosti, danu već jučerašnjom odlukom Sv. Sinoda. Potom je general fon Šreder lično ispratio svoje goste do njihovih automo bila, pri čemu je straža pred zgradom Narodne Skupštine, gde se nalaze službene prostorije Glavnog Vojnog Zapovednika, odala počast.« Ispod teksta objavljena je i druga slika, pod kojom piše:

»Srpski arhijereji u razgovoru sa glavnim Vojnim zapovednikom u Srbiji, generalom protivavionske artilje rije g. fon Šrede rom«. Na toj slici vid e se von Schroder i četiri arhijereja, ali se u vijes ti ni gdje ne navo de nji hov a imena. No, na osnovi citiranoga »Raspisa« od 8. srpnja 1941., to su vjeroja tno bi li član ovi Sinoda, episkopi: bački Irinej, timočki Emilijan, niski Jovan i zvorničko tu zlanski Nektarije. A Irinej je, svakako, onaj episkop koji je, kao najstariji član Svetog sinoda, snimljen na gornjoj slici na počasnom mjestu između Schrodera i SS generala Haralda Turnera, načelnika njegova Upravnog štaba. Zanimljivo je da sve u »Glasniku«, službenom glasilu inačeposjetu. pomno kronološki bilježi važnije događaje, nema ni SPC, riječikoji o tom Kronolog SPC kao da gaje htio izbrisati iz povijesnog pamćenja. Stoga je teško saznati koje su to »najveće moguće povlastice« što ih je visoki SS oficir Turner obećao arhijerejima. Ne zna se ni koje su to zasluge u »dosadašnjem radu« glavnog njemačkog vojnog zapovjednika u Srbiji arhi jereji počastili »zahvalnošću« i »priznanjem«. Izjava Svetog sinoda o lojalnosti i poziv narodu da slijedi primjer svoje Crkve naišli su, dakako, na odobravanje i pohvalu ne samo Nijemaca nego i njihovih kvislinga. Tako je u »Obnovi«, glasilu fašističke organizacije »Zbor«, koju je vodio Dimitrije Ljotić, objavljen napis »Srpska crkva i srpski

narod«, vlastima:istoga dana kad je objavljena i vijest o posjetu arhijereja njemačkim 27

Njemačka straža odaje počast srpskim arhijerejima, njemačkom vojnom zapovjedniku u Srbiji generalu von Schroderu i savjetniku generalu Turneru.

Članovi Svetog sinoda obećavaju lojalnost generalu von Schroderu (9. srpnja 1941.). 28

»...Ako nam ni pre 6 aprila nije pomagalo herojstvo, nego samo mudrost, kako nam do danas nije ušlo u glavu daje samo mudrost put našeg opstanka. Komini ke koji je izdao srp ski prav osla vni episkopat ima od prilike tu sadržinu i to je ono što on preporučuje srpskom narodu. A naši arhijereji imaju svakako ozbiljne razloge da nam se obraćaju sa apelom na zdrav razum, jer su i oni svesni svoje odgovornosti i jer im je stalo da svojoj pastvi kažu ćelu i ni malo prikrivenu istinu . G. G. arhijerejima se mo ra biti zahval an što nisu h teli da ostanu ni u k akvo j rezervi prema savremen im doga đaji ma i što su iskoris tili svoje prav o da svome narodu svojim tome u pogledu srpskeime pravoslavne crkve neprethode može više bitiprimerom. nikakvog Prema dvoumljenja, niti u njeno može iko 12 govoriti drugačije nego stoje sama Crkva progovorila.« Tako su srpski arhijereji bili obasuti pohvalama »da svome narodu prethode svojim primerom« od njihova sunarodnjaka oduševljenog Hitlerom i nacionalsocijalizmom, a to je tih dana on i javno potvrdio u svom govoru što gaje emitirao beogradski radio:

»Neobično sam zahvalan viteškim Nemcima... Moja duboka blagodarnost Nemcima koji se tako viteški ponašaju.« 13

Srpska upravna vlast O radu gla vnog voj nog zapovjednika u Srbiji von Sc hrodera i državnog

savjetnika dr. Turnera u prva tri četiri mjeseca okupacije srpski arhijereji i javnost mogli su saznati iz njihovih javnih nastupa. Tako je esesovac Turner još 21. svibnja 1941. izjavio njemačkoj novinskoj agenciji DNB govoreći o »svojim mnogobrojnim zadacima«:

»...Nije zadatak nemačke vojne uprave da uzme u svoje ruke unutarnju upravu okupirane zemlje, to je dužnost srpskih upravnih vlasti, koje imaju da rade pod nadzorom i shodno uputstvima i naredbama nemačke vojne uprave. Pri tome važi kao načelo da treba čuvati interese Velikonemačkog Rajha, voditi računa o onome što iziskuje rat i starati se o potrebama okupacione sile.«14 Samo mjesec dana nakon kapitulacije Jugoslavije Turner je mogao izjaviti daje obavljen jedan od najvažnijih zadataka njemačke vojne uprave:

»Trudio sam se da naročitom brzinom uspostavim rad policiskog aparata. Danas izvršnu vlast u srpskoj zemlji vrši srpska policija i žandarmerija, kojoj je dato oružje... Ne može biti boljeg dokaza za tačnost činjenice da Nemac želi 12 »Obnova«, 10. VII. 1941. 13 »Novo vreme«, 6.IV I. 194 1.

14 »N ovo vreme«, 2. VI

. 1941 .

29

da se čak i u zemlji koju je on vojnički okupirao, unutrašnji odnosi regulišu

preko domaćih organa, bez nemačkog mešanja.«

15

O osobama koje su ušle u te »domaće organe« Turner je rekao: »Radi se o ljudima koji su se godinama, pa i uz lične žrtve borili za pribl iženj e Jugoslavije Velikom nemačkom Rajh u.«

Odmah nakon okupacije njemačke su vlasti uz pomoć vojnog zapovjed nika u Srbiji, zrakop lovnoga generala Helmu tha For stera, kojeg je naslijedio general Schroder, ustanovile komesarsku predvođenu Ministarstva unutrašnjih poslova Milanomvladu, Aćimovićem. On jekomesarom od 1936. godine bio upravitelj grada Beograda i načelnik beogradske policije. Osim Aćimovića, ostalih devet komesara imali su nadležnost nad ministarstvima: prosvjete, prometa, pravde, financija, pošte i telegrafa, građevinarstva, prehrane, narodne privrede, socijalne politike i narodnog zdravlja. Imenovavši komesare, general Forster priredio je za njih svečano prima nje, na kojem su i oni, poput srpskih arhijereja u sličnoj prigodi, izjavili zahvalnostilojalnost: »U im e prisutnih kom esara g. M ilan Aćimo vić izr azio je zahvalnos t svojih

kolega i srpskog naroda. Zatim je izjavio da će on i ostali komesari lojalno 16

sarađivati sa nemačkim vlastima.«

0 uspostavi Savjeta komesara Aćimović je rekao: »Odlukom Vojnog zapovednika u Srbiji uspostavljena je civilna uprava u našoj zem lji i nam a je povereno da vodimo pojedine str

toga teškog zadatka.

uke. Prihvatil i smo se

...Verujemo da će ceo narod odobriti našu odluku, jer on je bio za iskrenu i lojalnu saradnju sa svojim velikim susedom, nemačkim narodom, sa kojim

je bio u prijateljstvu i vazda održavao prisne privredne i kulturne veze.« 17

Objasnivši povijest srpsko njemačkih odnosa, Aćimović je u istoj izjavi optužio sudionike prevrata 27. ožujka 1941.: »Stoje naš narod doveden sada u ovaj položaj prema nemačk om Rajh u, to nije b ila želj a nem ačkog Rajn a, koji je uvek isti cao prijatel jske namere prema naš oj otadžbin i, nit i je to pak krivica n ašeg n aroda, n ego je to krivica nekolicine njegovih upravljača, koji su ga uveli u rat bez potrebe i protiv njegovih interesa.«

1 Aćimović već u tom svom prvom javnom obraćanju srpskom narodu poziva na lojalno st i izražava zahvalnost okupatoru: 15 »Novo v reme«, 2. VI. 1941. 16 »Novo vreme«, 1 5. V. 194 1. 17 »Nov o vreme«, 15. V. 1941. 30

»...Imamo obećanje vojnog zapovednika da će nas on u našem budućem naporu volj no i svesrdno pomoći. Mi smo mu zahval ni na ovom obećanju, kao i na izjavi da se od nas neće ništa zahtevati, što bi se protivilo našoj nacionalnoj časti i dostojanstvu, da nam se saradnja u upravi poverava kao nacionalnim ljud ima, da naša služb a treba da bude zemlji i narodu, a prema nemačkoj upr avi iskrena i loj al na . Dali smo r eč da ćemo tako pos tup ati u ime svoje i u ime svoga naroda. Zahvalni smo na korektnom držanju nemačke vojske prema našem narodu, sa punim uverenjem da isto osećanje gaji ceo narod.«

Suradnja s Njemačkom— jedina politika I dok se tih dana Beogradom još širio zadah poginulih pod ruševinama zgrada, žrtava njemačkog bombardiranja, i dok su mnogi još pokušavali iskopati tijela svojih bližnjih, Aćimović u istoj izjavi poziva na »novi život«:

»Obraćamo se stoga Srbima da nas pomognu u izvršenju teškog zadatka koji stoji pred nama... Pružena nam je prilika da sami, bez ikakvih prisilnih mera, uputimo svoju zemlju novom životu. Iskoristimo priliku i prihvatimo pruženu nam ruku, sa onom visokom nacionalnom svešću, koja je naš narod krasila kroz svu njegovu istoriju.« Uskoro se saznalo kome taj Savjet komesara odgovara za svoj rad: »Komes ari privrednih mini stars tava radiće po direktivama g. Nojhauzena (generalni opunomoćenik za privredu). Ostali komesari spadaju u nadležnost g. Turnera i radiće po njegovim uputstvima.« 18 Preuzevši vlast, Aćimović se trudio opravdati njemačko povjerenje pozi vajući neprestano srpski narod da pođe njegovim putem. Tako je i 25. svibnja 1941. u radioemisiji isticao:

»Neophodno je da što pre ujedinimo sve narodne snage da i mi Srbi postanemo jedna misao i jedna volja... Ako budemo umeli da se pravilno opredelimo... uveren sam da ćemo zaista uspeti da ponovo sagradimo svoj narodni dom, kako bi sutra u novom evropskom poretku, koji se stvara pod okriljem velikog Nemačkog Rajha, zauzeli ono mesto koje nam prema našoj snazi i v rednosti pripada. Uveren s am da će nas u svim tim našim nas toj anj ima i naporima Nemačka i njeni pretstavnici svesrdno pomoći, čime će se još jednom na delu potvrditi d a je prijateljska saradnja sa Nemačkom bila i da 19 ostaje za naš narod najbolja i jedina politika.« Slušajući pozive Aćimovićeve, ubrzo i Ljotićeve, Nedićeve..., te gleda jući što se oko njih događa, ljudi su se opredjeljivali prema okupatoru i njegovim pomagačima. Neki su, kao i Sv. sinod Srpske pravoslavne crkve, 18 »Novovreme«, 15 . V. 1941. 19 »Novo vreme«, 26. V. 194 1. 31

pošli putem lojalnosti, ali su neki već od prvih dana okupacije Nijemcima pravili probleme. Stoga su već u drugoj polovici svibnja beogradske ulice osvanule oblijepljene plakatima, u kojima okupator upozorava i prijeti: »STANOVNIŠTVU BEOGRADA Od strane nem ačkih oružanih sila sv e češće su žalbe da civil no stanovn ištvo u odnosu sa nemačkim oficirima i vojnicima ne pokazuje njima dužnu pažnju

i poštovanje. Naročito se sve više primećuje da jedan veliki deo stanovništva unapešačkom saobraćaju ne pokazuje nimalo sklonosti da se skloni, nego često drzak način preprečava put. Krajskomandatura upozorava stanovništvo da će se ubuduće protiv istupa ove vrste postupiti sa svom strogošću. Beograd, maja 1941. Krajskomandatura.« 20

Mnogi od tih nikada porobljenih i drskih pamtili su riječi svoga patrijarha upućene »sinovima i kćerima Svetosavske srpske crkve«, kojima ih je »u ime vladika srpskih i u svoje ime« prije samo dva mjeseca zaklinjao: »Ideali su čast i sloboda«, »Po cenu života i smrti čuvati slobodu!« Vjerovali su ti ljudi, kojima je zaprijetila Krajskomandatura, da njihove vladike i sada čvrsto stoje iza tih svojih poziva... Ali stvarnost je bila drukčija, a oni se na ulicama nisu htjeli uklanjati na ali: tim »Bolj istimebeogradskim ulicama blago slivl jao nji ho vokupatoru patrijarh jer dokihsu jeklikt grob nego r ob!« Milan Aćimović s ostalim je komesarima posjetio i novog vojnog zapo vjednika Schrodera i SS generala Turnera — samo dan nakon što su to učinili i srpski arhijereji. Tom im je prigodom general Schroder odao priznanje: »Svojim radom vi ste ispunili obećanje koje ste dali mom prethodniku, naime izjavu da ste voljni da lojalno sarađujete sa okupacijskom vlašću.«

21

Vojni zapovjednik podsjetio ih je još jednom na njihovu zadaću i obećao pomoć: »Zadatak vam je... da svome narodu ukažete na put kojim... može doći do novog poretka. Svaki pojedini Srbin mora da vam se stavi na raspoloženje. Ja sam lično voljan da vas, zajedno sa potčinjenim mi organima, pomažem

pri tome radu.«

22

Obećao je Schroder potporu »i prema eventualnom otporu koji bi se možda mogao pokušati iz redova vlastitog naroda usled nerazuma ili zle volje«, izražavajući ipak nadu »da će srpski narod... pokazivati samodisici 20 »Novo vrem e«, 23. V. 1941 . 21 »Novo vreme«, 11. VII. 1941.

22 »No vo vreme«, U. VII. 1941. 32

pline i da će mi time omogućiti da po mogućstvu ne moram pribegavati teškim merama. U velikoj je meri u vašoj ruci da li će se one moći da izbegnu«. ^ Na kraju je podsjetio komesare da nikada ne smetnu s uma svoju zadaću, bodreći ih: »Budite u ovom teškom vremenu uzor i vođe svom narodu.« U svom odgovoru Milan Aćimović zaklinjao se, obećavao i zahvaljivao:

»Gospodine Generale, ja želim da ponovim... da ćemo mi, pretstavnici srpske uprave, svoje poslove voditi u punoj lojalnosti prema nemačkoj vojnoj upravi. Mi smo Vama i Vašim saradnicima veoma zahvalni na sve ono što ste uč in il i i činite za srps ki naro d. Mi Vas mo limo da i u buduće budete naklon jeni prema srpskom narodu i tako mu pomognete... kako bi mogao vedrija čela i radosnija srca gledati u novi evropski poredak koji se stvara pod vodstvom Firera, a za koji poredak i srpski narod vezuje svoju budućnost. Srpski narod biće Vam odan i zahvalan.« 23 Onodobni moćnik Aćimović, pristalica potpune suradnje s Hitlerovom Njemačkom, nalazio se 27. ožujka 1941. među poraženim protivničkim snagama u odnosu na Sv. sinod. Nakon tri mjeseca doživio je čast: isti taj Sinod priznao je njegovu »zemaljsku vlast«, izjavljujući zajedno s njime lojalnost okupatoru. Čini se da su Sv. sinodu ovakva Aćimovićeva opravda nja za takav odnos bila uvjerljiva:

»Kao što smo na početku našeg radajasno kazali, mi smo prihvatili saradnju sa nemačkom vojnom upravom u želji da našem narodu pomognemo. Mislim da nije potrebno isticati sve koristi od naše saradnje sa nemačkim vlastima.«

24

Stoga je i razumljiv muk Sv. sinoda na priopćenja koja je tih dana objavljivala srpska novinska agencija »Rudnik«:

»Sa merodavne strane saopštava se daje danas streljano 13 funkcionera komunističkog pokreta i jevreja (pisano malim slovima — op. a.) zbog priprema akata nasilja i sabotaže. Skreće se pažnja na to da će dalji, pa i na jma nj i p oku šaji izvr šen ja akata sabotaže i nasilja naići na još oštrije m ere.« 25 »Sa merodavne strane se saopštava: 'Na osnovu događaja poslednjih dana 26 streljani su 28 VII1941 ujutro u Beogradu 122 jevreja i komunista'.« »Sa nadležne strane se saopštava: 'Zbog dela nasilja, pokušanog 18 jula sa komunističke strane u okolini Valjeva streljan je 20 jula veći broj istaknutih komunista i jevreja'.« 27 23 24 25 26 27

»Novo vreme«, 11. VII. 1941. »Obnova«, 14. VII. 1941. »Novo vreme«, 5. VII. 1941. »Obnova«, 29. VII. 1941. »Obnova«,22. VII. 1941. 33

III.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I UPRAVITELJ BEOGRADA

Suradnja srpske i njemačke policije Od samog osnutka Aćimovićeva srpska policija izvršavala je poslušno sve rasističke naredbe njemačkih naredbodavaca, »lojalno« pomažući uni štenju Židova i Cigana. U isto vrijeme, svoju krvavu vladavinu u Beogradu učvršćivao je jedan od vjernih, još predratnih Aćimovićevih suradnika — Dragomir Dragi Jovanović. Taj zloglasni predratni policajac imenovan je odmah nakon ulaska njemačke vojske u Beograd predsjednikom općine i upraviteljem grada. Na toj dužnosti ostao je do posljednjih dana okupacije, zavijajući u crno tisuće obitelji, i to ne samo u Beogradu nego i diljem cijele Srbije. Kako je organizirao upravu grada, obznanio je i u novinskom izvješću: »Upravnik grada Beograda, g. Drag. Lj. Jovanović, izdao je s odobrenjem Feldkomandature naredbu o vas pos tav ljan ju i organizo vanju područja Uprave grada Beograda u policiskom delokrugu. ...Kvartovi i komesarijati policije... vrše policisku vlast na određenom prostoru područja Uprave grada Beograda. Kvartovi i komesarijati vrše policisku vlast u saradnji, zajednički, sa utvrđenim nemačkim otsecima. ...Sve starešine kvartova i komesari dužni su da održavaju najtešnju sarad nju sa svojim komandantima (Abšnitskomandama), a u vezi dosadašnjeg naređenja, i starati se da u pogledu vršenja svih poslova vlada potpuna 28 koordinacija i saglasnost između naših i nemačkih vlasti.«

28 »Novo vreme«, 18. V. 1941. 34

Brojni su Beograđani, i to ne samo oni koji su znali za predratnu policijsku Jovanovićevu djelatnost, sa zebnjom i strahom primili vijest o njegovu imenovanju za upravitelja grada. Za razliku od njih, mitropolit Josif Cvijović, koji je tijekom svih ratnih godina i do kraja 1946. zamjenjivao patrijarha Gavrila, uspostavio je s Dragim Jovanovićem od prvih dana srdačne odnose. Oni se nisu prekidali sve do Jovanovićeva bijega iz Srbije listopada 1944. Kao upravitelj grada, Dragi Jovanović proglasio je 29. svibnja, Spasovdan, za slavu beogradske općine. Kako je općina proslavila svoju slavu u prvoj godini okupacije, zabilježio je ondašnji tisak.

»Držeći visoko zastavu srpstva« »U dvorani gradskog veća na pretsednikovom stolu bila je slavska sveca, ukrašena srpskom trobojkom, slavski kolač, koljivo i vino. Crkveni obred izvršio je mit ropo lit g. Josif uz asist enciju prot e g. Milivoja Pet rovića i đakona Uglješe Jelića. Mitropolit g. Josif presekao je zatim slavski kolač sa pretsed nikom g. Drag. Lj. Jovanovićem. Mitropolit g. Josif čestitao je slavu recima: 'Srećna vam slava za mnogo godina i da je slavite po starom srpskom običaju, držeći visoko zastavu Srpstva!' Mitropolit Josif poškropio je zatim osvećenom vodicom svečare. Posle čestitke mitropolita Josifa, pretsednik opštine g. Drag. Lj. Jovanović održao je sledeći govor: 'Visokopreosvećeni Gospodine Mitropolite, Gospodo, ...Srpski narod koji je vekovima rasistički odgajan, sa svojom sjajnom hiljadugodišnjom istorijom, oduvek je vaspitavan da pravo istini u oči gleda. Sa tom svojom rasnom osobinom on i njegov Beograd sa pravom smeju da se na današnji dan slave upitaju, zašto su nas oni koji su dužni bili da nam uvek is ti nu govore — lagali? Zar je to bila zahvalno st njihovom narodu za sve ono st oj e narod n jim a pružio i dao? Ne, to je bila nenarodna rabo ta, to je bio posao pun neistina, podmetanja, ogavnog politiziranja i demagogisanja, svega onog što Inije svojstvenotome Srbinu i srpskom narodu. radu, srpski narod i Beograđani blagodareći i takvom nenarodnom našli su se u ovom položaju koji oni po svojim svojstvima ne zaslužuju. Verujući uvek u hr išćansk a na če la da is tin a mora laž pobediti, da svetlost mora nad mrakom carovati... mi i danas na dan slave našeg glavnog grada ostaj emo u tom uveren ju. Kao domaćin slave ja vas mo lim... da primite i m oju p oru ku da svi zajedno... radom svaki u svom delokrugu pružite pun dokaz da smo mi narod rada, pošten, vredan i sposoban da u zajednici s ostalim narodima, u prvom redu sa narodom velikog Nemačkog Rajha kročimo putem preporoda i obnove, put 29 nove Evrope i time vratimo sebi staru slavu i veličinu.«

29 »Nov o vrem e«, 30. V. 1941.

35

Dragi Jovanović ljubi blagoslo vljeni slavski kolač u ruka ma mitro polit a Josifa koji mu u jedno čestita »Srećna vam slava za mnogo godina!« i poziva sve na »lojalnost prema svim vl as tima« .

Glavni čelnici srpske zločinačke policije: Milan Aćimović i Dragi Jovanović 36

Dragi Jovanović sa SS časnicima

Bilo bi zanimljivo proniknuti u osjećaje i misli mitropolita Josifa za vrijeme toga patriotskoga govora upravitelja Jovanovića. Jesu li mu u sjećanje navirale riječi patrijarha Gavrila, izgovorene na zasjedanju Sv. sinoda i upućene puku 27. ožujka 1941.? Kako su ga se dojmile upraviteljeve riječi »ogavno politiziranje i demagogisanje«, »nenarodna rabota«, »neisti na«, »podmetanje« i si.? Ili se i on za dva mjeseca pokajao, ili, možda, odrekao patrijarha? Ili mu je sam patrijarh rekao da treba promijeniti smjer za 180 stupnjeva i krenuti s Nijemcima u »novu Evropu«? Bilo kako bilo, mitropolit je zaželio sretnu slavu upravitelju grada i načelniku beogradske policije, kao što će to učiniti i 1942., i poslije 1943. i 1944., kada su u slavljima bili nazočni i predstavnici njemačkih vlasti. Esesovac Harald Turner, organizator srpske policije, bio je zadovoljan uspjesima Dragog Jovanovića pa gaje na kratko vrijeme oslobodio dužnosti predsjednika općine kako bi još pospješio rad beogradske policije: »Dosadašnji pretsednik opštine grada Beograda g. Drag. Jovanović, uprav nik grada, predao je dužnost novopostavljenom pretsedniku. Svečanost je počela govorom g. Drag. Jovanovića. On je pročitao pismo koje je u ime Vojn og za po vedn ika Srbije šef Upr avno g štaba SS brigadefirer drž av ni sa ve tn ik g. dr. Hara ld Tu rner u putio k om esaru Min is ta rs tv a unutr ašn jih poslova . Ovo pismo glasi: 'Prilike u Beogradu su se normalizovale. Iz ovog razloga moguće je da se upravnik g. Jovanović rastereti od poslova komesarskog vršioca dužnosti pretsednika opštine. Isti će biti u mogućnosti sada da se isključivo posveti va žn oj zadaći re or gan izac ije i vođe nja beogradske pol ic ij e.' Za ovim g. Jovanović pročitao je pismo koje mu je uputio komesar Ministarstva unutrašnjih poslova g. Milan Aćimović: 'Prema zah tevu up ravnog štaba Vojn og zapove dnika u Srbiji Broj 1638/41 od 17 o.m. doneo sam odluku kojom se Vi oslobađate dužnosti pretsednika Beogradske opštine, koju ste do danas pored svoje redovne dužnosti obavljali. Upravni štab je doneo ovu odluku da biste Vi mogli sada sve svoje vreme i poznate sposobnosti i energiju uložiti kako bi se u Beogradu što pre policiski aparat organizovao i osposobio za važne i ozbiljne zadatke koji pred njim

stoje.'« 30 Nedugo nakon toga, Dragi Jovanović počeo je prijetiti: »Obznana upravnika grada Beograda o održavanju reda i suzbijanju neisti nitih glasova G rađani ma Beogr ada! N a osno vu odobrenj a nadležnih nemačkih vla sti Uprava grada Beograda sa svoji m na or už an im organima preuzela je, pored nemačke vojne sile, i službu bezbednosti po danu i noći. ...Da ne bi bilo nikakvog dvoumljenja... obznanjujem: 30 »Novo vreme«, 22. VI. 1941.

37

1) Uniformisani i civilni organi Uprave grada Beograda će prema svim licima koja širenjem neistinitih glasova remete red i mir postupati sa svom

strogošću. 2) Svi organi su dobili izričito naređenje da prema svakome onome, ko ma u kom vidu pokuša da naruši red i mir i time ugrozi naše najhitnije narodne interese, nastupe vatrenim oružjem. Upravnik grada Beograda .3 1 Drag. Lj. Jovanović, s. r.

Uskoro su Beograđani saznali iz novina još jednu novost: »Beograd dobio moderno naoružanu policisku stražu«. Ispod toga naslova objavljena je i slika s potpisom: »Feldkomandant pukovnik g. fon Kajzenberg i upravnik grada g. Drag. Jovanović vrše smotru policiske straže na Kraljevom trgu (Foto Grdijan).« Vijest je glasila: »Pre kratkog vremena beogradska policiska straža primila je oružje od nemačke vojne vlasti i juče... jedan odred izveo je svoju prvu smotru. ...Feldkomandant Beograda pukovnik g. fon Kajzenberg u pratnji upravni ka grada g. Drag. Jovan ović a pojavio se na tr gu tačno u devet sati. Kajzenberg je izvršio sm otru i uputio po zdrav na srpskom: — Pomoz Bog! Odjeknuo je gromki otpozdrav: — Bog ti pomogao! Potp ukov nik g. Radu lović odao je sabljom počast Feldkomandantu. Odmah zatim feldkomandant u pratnji g. Jovanovića pozdravljeni nemačkom poča snom stražom odvezli su se na Obilićev venac, gde su sačekali defile. Pred sam početak defilea stigao je g. Milan Aćimović. ...G. Jovanović primio je novinare i dao ovu izjavu: '...Od strane nadležnih nemačkih vlasti nama samima je povereno da se 32 staramo o redu i miru i bezbednosti građana u Beogradu.'«

Specijalna policija najuspješnija u Europi Tako je, eto, Dragi Jovanović započeo, i uz mitropolitov blagoslov »Srećna vam slava za mnogo godinal«, svoj tro i polgodišnji teror u Beogradu. Zato nije čudno da najugledniji predstavnici Srpske pravoslavne crkve nisu uputili tom nemilosrdnom srpskom policajcu nijedan prosvjed protiv njegovih zlodjela. O tom »hrišćaninu«, s kojim su se oni gotovo do 31 »Novo vreme«,25. VI. 1941. 32 »Obnova«, 14.VII. 1941. 38

poslj ednjeg dana okupaci je poj av lji va li u javn osti , govo re i sljedeć e činjeni

ce: »Određivanje Dragog Jovanovića za šefa policije i pretsednika beogradske opštine nije bilo nimalo slučajno. Zašto je baš on, a ne neki drugi policiski funkcioner bivše Jugoslavije postavljen na to mesto, najbolje je objasnio pom oćnik šefa upra vno g štaba vojn og zapovednika za Srbij u dr. Georg Kisel: Poveravanje položaja specijalnog komesara grada Beograda Dragom Jo va noviću bilo je prvo služ be no po stav ljen je jedn og dom aćeg funkcione ra posle oma Jugosla Jovan ovići K imaarlu da Krausu, zahv ali koji za ovo imenovan je svojim stari mslpozn anicim avije. Hansu Helmu su ga za ovaj položaj predložili feldkom andan tu u Beogr adu pukovnik u fon Kajzenbergu.' Hel m i Kraus bi li su istaknu ti predratni nem ački obave štajci u Beogr adu i prv ih dana okupacije odlučujuće su uticali na izbor kvislinške garniture. Helm je postao šef Gestapoa u centrali za okupiran u Ju go sla vij u, a Kraus šef centrale Gestapoa za okupiranu Srbiju... Izbor Dragog Jo va no vić a bio je sa stanovišta okupacione vlasti izvanredan. K ao v an re da n o rg an izator i im pro viz ato r sa vla dao je znatn e teškoće koje su se postavljale pred Upravu grada Beograda za vreme okupa cije, a kao pretsednik policije i kasnije kao šef srpske bezbednosti bio je zaslužni egz ekutor nem ačkih po liciskih vlasti... U gestapovskom dosijeu o Dragom Jovanoviću koji je vođen pod šifrom 'J 55', stoji: ranije šef političkog odeljenja, nađenaDragi, je i beleška u kojoj 'Jovanović šef policije Beograda, izvrsni po licijski stručnjak, o dluč ujuće je sar ađivao 1936. godine na uspostav ljan ju saradnje između nemačke i jugoslo vens ke policije i u mnogim slučaje vima učinio dobre usl uge nem ačkim po licijskim organima... On je policajac po ubeđen ju... putem dugo god išnjih veza s a odgovor nim nemački m mestima čvrsto j e vezan za Nemačku... ' Sam Jovanović u jednom svom izveštaju Gestapou kaže: 'Na beogr adsku polic iju, ja to mogu smelo da tvrdim , okupacione sile su se mogle uve k osloniti da će sva ki nalo g izv ršit i, onako k ako je tražen o. I nika d ni u kojoj prilici on an ije otkazala. Naprotiv, njeni uspes i su vid ljiv i i očigledni. Te svoje zadatke Specijalna policija je o bavljala s velikim elanom i uspehom, kao nijedna druga policija u gradovima okupirane Evrope' (podcrtao a.). Posle r ata je pre d is led nic im a dodao: '... ti rezultati su bili bolji i veći nego 33 rezultati i samog Gestapoa u Beogradu.'«

33 Svetozar L ozo, »Crv eni Beograd«, Narodna knjiga, Beog rad, 1981.

39

rv.

SVETI SINOD I KONCENTRACIJSKI LOGOR

NA B ANTICI

O banjičkom logoru u Beogradu u historiografiji se mnogo pisalo i šira je javnost saznala o njemu mnogo. Ali on se uglavnom prikazuje kao njemačkikoncentracijski logor. Istina je, ipak, drukčija i žalosnija... Odmah nakon formiranja Savjeta komesara u svibnju 1941., Aćimoviće vo Ministarstvo unutrašnjih poslova izdalo je naredbu »da se restauriraju 34

evidencije i kartoteke«. U istom dokumentu nalazi se i ovo: »Studira se pitanje jednog eventualnog koncentracionog logora«. Taje zamisao i ostvarena:

»U zapisniku sa konferencije u Ministarstvu unutrašnjih poslova, koja je održana 19 jun a u prisu stvu nemačkih visokih policiski h i kolaboracioni stičkih funkcionera stoji: ...Određene su hitne mere... izabraće se 150 200... koji će se odmah pohapsiti, a kasnije poslati u logor kad ovaj bude gotov. Učinjen je korak na nadležnom mestu da se dobiju podaci o ustrojstvu sličnih logora u Nemačkoj. Tri dana kasnije, 22. juna, Turner, načelnik Upravnog štaba nemačkog komandanta Srbije, šalje poverljivo pismo Milanu Aćimoviću, komesaru za

unut rašnje p oslove Srbije... U ovom pismu Turne r zaht eva: 'Na osnovu poslednjih ratnih događaja (počeo je napad na SSSR — op. a.) molim da se odmah izvrši, prema ranijem sporazumu sa Vama, hapšenje svih vodećih komunista i da se naredi šefu policije da još noćas izvrši hapšenja. Ove osobe treba zatvoriti na Adi Ciganliji. Docnije treba kako ove i ostale u zemlji uhapšene zločinačke elemente i komuniste sprovesti u koncentracioni logor koji, prema naređenju, treba da organizujete.« 35 34 »Banjica«, Istorijski arhi v Beograda, 1967., str. 18. 35 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 18. 40

M.

Ha O C H O BV § 94 Sa KO Ha o rpa^CK H.I. l ype^6e OM, 20 C. Bp. 1188

H M . OII I II TH

cenreMČpa

J939

Ja će no ipa>KeH>y Vnpase Fpaja Beo XH TH O HSBPLUH on pa BKa ocnocoč.'baBatt.e arpaaa K aca pne H KVIHC 18 nvna 3a norpeSe

B_a H

'Tpe6e VnpaBe H aaTBOpa I paja Kao beorpa^a. H flpyrHX

srpai^a sa no 4) fla ue;ioKynaH Hs^aiaK y npH6^H)KHOj Bpe^HDCTH OA 2.000.000.— A HHap a na^a na re per (J)OH'Aa sa jasne padoše Ha repHTOpHJH y npase rpa^a Beorpa^a KO^ ZlpjKasHe XHnoie Kapne BaHKe c THM % a će sa OBy Hcn.Jiaiy H3^ej CT B yje H aAJie>K H o OAO^pef ce K OA r. r K oiu eca pa MH H H ci apCTBa Fp a{)eBHH a H MH H H cr ap CTBa OH HaHCHJa.

y O n iiJT H H H

11. VII. 1941 ron. Ing.

B. a. fliipeKTopa M. JaH>yujeBiih, c.

Hp p.

BeorpaAa Ha

O niijTH H er pa ^aBeo rp aa a MHJI. CrojaffHHOBHh, c.

p.

rpaja Beorpa^a Jlpar. Jb. JoBanoBHh, c.

p.

Upravitelj grada Beograda naređuje pretvaranje vojarne u koncentracijski logor (Banjica).

41

Ulaz u logor Banjica Ali stari zatvor na Adi Ciganliji, otoku na Savi, nije bio, po prosudbi komisije, najpogodnije mjesto. Ada Ciganlija »bila je nesigurna«, te je konačnu odluku o osnutku logora donio sam Dragi Jovanović. Za to je određena bivša vojarna, a Jovanović je naredio »da se izradi plan za osiguranje logora i spolja«. O tome je sačuvan i dokument:

»Uprava grada Beograda Odeljenje specijalne policije Pov.br. 27 1941

10 jula 1941 Beograd

Predsedniku opštine grada Beograda Odluk om nemačkog kom andanta mesta i Nemač ke ta jne po lici je (Gestapo) naređeno je da se organ izuje ko ncen tracio ni logor na Ban jici (u zgradi kas arne bivšeg 18 pešadiskog puka) u najkraćem roku. Istom odlukom svi materijalni izdaci oko opravke... kao i izdržavanje krivaca pada na teret beogradske opštine. ...U vezi našeg usmenog razgovora molim Vas da se potrebni radovi što više fo rsiraju, tako da sve bude gotovo najd alje do kraja ovog meseca. ...Vrlo je hitno... Upravnik grada Beograda 36

D. Jovanović« 36 »Ban jica« , Isto rijs ki arhiv Beograda, 1967., str. 25. 42

Izabran je i upravitelj logora:

»Odlukom o osnivanju logora na Banjici rečeno je da se uprava poveri Svetozaru Vuj ko vić u, prokušanom i ovejanom policijskom komesaru, ranijem šefu antikomunističkog odseka Uprave grada Beograda. Ovaj izbor nije uči njen slučajno. Dovoljno je pogledati karton s podacima i preporuke Dragog Jovanovića, upravnika grada Beograda, za Vujkovićeva unapređenja kao i njegova napredovanja u službi pa da se odmah uoči da su Gestapo i Aćimović, ministar unutrašnjih poslova u okupiranoj Srbiji, vrlo dobro znali da za taj specijalni zadatak izaberu jednog od svojih najproverenijih policajaca. On se doista trudio da tu 'čast' i opravda. Činjenica da je on ostao šef logora od njegovog osnivanja 5. jula 1941. godine pa sve do momenta kada je morao da ga napusti, bežeći krajem septembra 1944. godine, dovoljno jasno govori da je ovaj zlikovac vršio svoju dužnost na zadovoljstvo Gestapoa i Specijalne 37

policije.«

Upravitelj Vujković preuzeo je dužnost 5. srpnja, a prvi zatvorenici, prema sačuvanim spisima, dovedeni su već 9. srpnja 1941. Zatvorenike su čuvale jake straže:

»Na kupolama su postavljeni mitraljezi i reflektori. S njih su danju i noću osmatrale dvostruke straže — po jedan esesovac i jedan žandar Specijalne policije. Kasnije, kad je38ta policija stekla veće poverenje okupatora, nemačke straže su povučene.« »Aparat logorske uprave sačinjavali su i ključari sa svojim komandirom na čelu. Oni su odabirani iz redova bivših žandara, sada pripadnika Srpske 39

straže.«

Popisi logoraša na ćirilici Zapravo, poslije su svi policajci u logoru bili Srbi, osim komandanta i njegova pomoćnika, koji su bili Nijemci. Velik broj nesretnika koji su prošli kroz ulazna vrata banjičkoga logora nikada se nije vratio u svoje domove:

»Spisk ovi za streljanje sastavlje ni su u Specijalnoj p oliciji. Sastavljao ih je Vujković kao šef logora, zatim gestapovski komandant logora i pomoćnik 40

Kriger.« Zatim:

37 »Ba njic a«, Istorijski arhi v Beograda, 1967. , str. 21 . 38 »Banjica«, Istorijski arhi v Beograda, 1967., str. 20. 39 »Ba njica «, Istorijski arhiv Beograda, 196 7., str. 23. 40 »Banji ca«, Istorij ski arh iv Beograda, 1967 ., str. 58. 43

f, e,.t

t*

Prva stranica knjige s popisom logoraša na Banjici: osobni podaci, dan dolaska u logor, od koga je upućen, dalja sudbina (strijeljan, prebačen u drugi zatvor, pušten i si.). Svi podaci pisani su sa mo na ćirilici!

»U sobe je upadao Vujković, u pratnji naoružanih logorskih stražara i Nemaca. Vujković je prozivao iz spiska.« 41 Sačuvani su neki popisi logoraša koji sadrže osnovne podatke o uhićeni cima: ime, prezime, ime roditelja, datum rođenja, adresu, a na mnogo mjesta i bilješka »streljan« s datumom. Svi su popisi pisani rukom, isključivo ćirilicom.

Zločini srpske policije bili su zajednički s gestapovcima:

»Za streljanje zato čenika iz logora na Banjici Gest apo i Specija lna polic ija koristili su tri stratišta: bivše strelište u Jajincima, Centralno i Jevrejsko groblje. Za kopanje raka na Jajincima Nemci i Specijalna policija koristili su grobare, stalne radnike groblja. Grobari se sećaju da su gestapovci i agenti Specijalne policije izvlačili iz blindiranih automobila žene jednu po jednu. Dvojica bi svaku držali za ruke, a treći, kad bi je priveli do ivice rake, pucao je u glavu i onda bi je gurnuli u nju. Prilikom izvođenja na streljanje Gestapo i Specijalna policija nastojali su da obezbeđenje od bekstva bude potpuno. Streljanja na Centralnom groblju, a kasnije i na Jevrejskom groblju, vršili su agenti Specijalne policije i žandari Srpske državne straže.« 42 Na Banjicu je dolazio i Dragi Jovanović:

»Kada je Vujković avgusta meseca 1941. ranjen, istog dana... u sobu je s Nemcima upao Dragi Jovanović u uniformi nemačkog oficira, sa šlemom na glavi i mašinkom.« 43 Koliko je tijekom okupacije bilo uhićenih u banjičkom logoru, teško je točno utvrditi, kao i broj ubijenih u logoru ili strijeljanih izvan njega. Ali i poznati su podaci stravični: 4! »Banjica« , Istorijski ar hi v Beograda, 1967., str. 59. 42 »Banjica« , Istorijski arh iv Beograda, 1967., str. 71 . 43 »Banj ica«, Istorijski arh iv Beograda, 1967. , str. 82. 44

»Prema knjigama logora i evidenciji koju je vodila Uprava, kroz logor je prošlo 23.679 zatvorenika, među kojima je bilo 171 dete do 14 godina, 627 do 17 godina, 2.673 staraca preko 50 godina, 2.267 osoba ženskog pola, 6.065 radnika, 4.471 intelektualac, 38 sveštenika itd. U stvari, broj zatvorenika bio je znatno veći, s obzirom da u knjigama i evidenciji kvislinške uprave logora nisu uneti zatvorenici u nemačkom delu logora.« 44 Još od prvih dana postojanja logora cijeli je Beograd znao za njega. Priče o njemu išle su šaptom od usta do usta. Za nj je uskoro saznala i cijela Srbija jer su »u logor na Banjici upućivani uhapšenici Uprave grada Beograda, predstojništava gradskih policija, Srpske državne straže, Ljotićevih dobro voljačkih odreda, prekih sudova, okružnih i sreskih načelnika iz ćele Srbi 45

je«. Beograd i cijela Srbija znali su i za brutalnost srpske policije:

»Prilikom izdvajanja za streljanje ljudi iz uprave logora na čelu sa Vujko vićem maltretirali su zatvorenike, t ukli ih, svirepo im lomili ruke i noge, rebra, kičme, tukli ih pendrecima i gvozdenim predmetima.« 46 Nijemci i uprava logora počeli su već u drugoj polovici 1943. uništavati tragove svojih zločina: uništavali su dokumentaciju, popise logoraša i strijeljanih, iskapali su i spaljivali leševe strijeljanih u Jajincima i dr. Ipak, nisu uspjeli zametnuti sve tragove:

»Interesantni su podaci delimično preostale logorske arhive sa Banjice, koja nije bila uništena, sa 3.849 streljanih. (...) Iz ovih podataka se vidi koje sve upućivao zatvorenike u logor: NemačkeSS trupe

Nem ačka vojs ka Uprava grada Beograda Krivična policija Srpski oruž ani odredi Sreska načelstva i policijska predstojništva

2.392

105 977 93 141 47

241.«

»Patriotska« slavlja umjesto prosvjeda Nevjerojatno je da za užase i zvjerstva na Banjici Sv. sinod Srpske pravoslavne crkve nije znao jer, kao što je navedeno, u logoru je bilo i 38

44 Branisl av Bož ović Mla den Stefano vić, »Milan Aćimov ić, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 178. 45 Branislav Božo vić Mladen Stefanović, »Milan Aćim ović, Dragi Jovanović, Dimi trij e Ljotić«, CI P, Zagreb, 1985., str. 178. 46 Sretenije Zork ić, »T eror u Beog radu za vreme neprija teljske okup acij e«, Godišnjak grada Beogr ada, 1959., knj. VI., str. 481. 47 Sretenije Zorkić, »T eror u Beogradu za vreme nepr ijat elj ske okupacije«. Godišnjak grada Beograda 1959., knj. VI., str. 490. 45

uhićenih svećenika. Prema jednom dokumentu, i među strijeljanima bilo je 4g

»sveštenih lica — 15«.

To su bili srpsk i pravo slavn i svećenici, stoga i začuđuje šutnja Sv. sinoda i mitropolita Josifa o banjičkom logoru. Nemoguće je da uglednici Srpske pravoslavne crkve nisu znali imena onih pravoslavnih Srba koji su upravljali logorom i s kojima su se često susretali u raznim prigodama. Namjesto prosvjeda ili zauzimanja za logoraše, povijest je zabilježila mnogo svečanih i »patriotskih slavlja« u kojima su sudjelovali srpski velikodostojnici i kvislinzi, kao npr. na Spasovdan 1942. u Beogradu: »Mitropolit Josif uz činodejstvovanje Milivoja Petrovića i Uglješe Jelića izvr šio je slav ski obred . Posle obreda mitropolit Josif obratio se pretsedniku opštine Drag. Lj. Jovanoviću i prisutnima, čestitajući im slavu: 'Vam a kao Srbim a čest itam da ne zabo ravimo da sl ava Srbi nova pot am net i 49

neće.'«

Predsjednik beogradske općine, obraćajući se mitropolitu Josifu i gosti ma, rekao je: »Upućujemo svoje molbe i nade Svevišnjem, da u ovim istoriskim trenucima očuvamo mir i održavanjem reda doprinesemo podiza nju srpskog naroda. Poći ćemo putem koji će Beogradu i srpskom narodu

omogućiti da sebi obezbedi mesto u novom svetu koji se stvara.« 50 I službeno glasilo Srpske pravoslavne crkve zabilježilo je tu proslavu, ali s jednom zanimljivom pojedinošću više: »Kako je Spasovdan sl ava i grada Beograda, to je Njegovo Visoko preosve štenstvo g. Josif uzeo učeš ća i u slav i k oja je održ ana u O pštini beogradskoj. U prisustvu pretstavnik a Sr pske vlade, pretstavn ika Opštine i ostali h zva ničnih pretstavnika, visokopreosvećeni g. Josif prerezao je slavski kolač a posle toga održao govo r u kome je između osta log rekao i ovo: 'Va ma, gradu Beogradu i ovoga puta presekos mo kolač, naš sta ri običaj ne samo da se ne zaboravi, nego da nam Gospod pomogne. Naš narod u svojoj

i kaž e:veruje, »VeratakoSrbverujemo inov a propadnuti neće, slavaverovati.'« Srbinova pot tiprostoj neće!«pesm Tako narod i mi i tako moramo

amne

51

A onda je zamjenik poglavara Srpske pravoslavne crkve ponovno izja vio ono što je ondašnja vlast od njega očekivala, koristeći, zapravo, riječi načelnika policije Jovanovića: »Vera nas je s ačuv ala, vera nas je očuval a, vera nas je uputila na stalan mir, (Istaknuo a.) 52

red, rad i lojalnost prema svima vlastima.«

48 Sretenije Zorkić, »Te ror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Go dišnja k grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 490.

49 »Novo vreme«, 50 »Novo vreme«,15.15.V. V.1942. 1942. 51 »Glasnik SPC«, 1. VI. 1942.,br. 6.,str. 39.

52 »G la sn ik SPC«, 1. VI. 1942., br. 6., str. 39. 46

Memorandumi Srpske pravoslavne crkve i selektivna skrb prema Srbima

Sveti arhijerejski sinod, dakle, nije intervenirao za progonjene Srbe u Srbiji, ali je zato zamolio u memorandumu od 24. srpnja 1941. njemačkog vojnog zapovjednika u Srbiji generala Ludwiga von Schrodera da se »inter vencijom moćnog Nemačkog Rajh a obustavi nacionalni i verski teror nad 53 Srpskim narodom u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj«. Taj, svakako pohvalni pothvat Sv. sinoda Srba u NDH učinjen je iz sljedećih »Smatrajući sebeglede zaštitnikom tog dela pravoslavnog življa,pobuda: Sveti arhije rejski Sinod SPC pokušavao je na razne načine da pomogne narodu. Jedan od načina bile su intervencije kod nemačkih vojnih komandanata 54 na Balkanu, prvo verbalne, a kasnije i u obliku memoranduma.« Sv. sinod je svjestan da se njegova skrb »odnosi na krajeve... izvan Srbije...« (istaknuo 55

a.).

Mjesec dana poslije toga, u kolovozu 1941., drugi, prošireni memoran dum Srpske pravoslavne crkve predan je novom vojnom zapovjedniku u Srbiji generalu Heinrichu Danckelmannu (koji je naslijedio generala Schrodera). Konačni tekst memoranduma napisao je prof. Pero Slijepčević, hercegovački Srbin, a njega je u London u kolovozu 1941. prenio dr. Miloš Sekulić i predao ga izbjegličkoj vladi. 56 Čudno je da se Sv. sinod, zauzimajući se s punim pravom (a to je i bila njegova obveza) za Srbe — ustaške žrtve, nije sjetio napisati ni riječi o Srbima — njemačkim žrtvama i Srbima — četničkim, Ijotićevskim, nedi ćevskim žrtvama u Srbiji. Zar se Sv. sinod nije smatrao »zaštitnikom i pravoslavnog življa« u Srbiji? Ono što posebno kompromitira Sv. sinod u memorandumima jest činje nica da u svom, inače plemenitom, zahtjevu za zaštitom podmeće tezu »da 57 hrvatski narod u cjelini treba snositi odgovornost za ustaško nasilje«. Ta monstruozna ideja provlači se u srpsko hrvatskim odnosima sve do današ njih dana, pola stoljeća nakon memoranduma SPC iz 1941.! Zatim, »Memo randum, uperen protiv hrvatskog naroda, imao je taj politički cilj da srpsko javno mnijenje ogorči protiv Hrvata i da ono lakše primi Nedićevu vladu«.58 Isto tako, »umnožavanje ratnih žrtava — i to gotovo isključivo na račun ionako golemih zlodjela Pavelićeve NDH — započelo je s dva memorandu ma Srpske pravoslavne crkve... Tu se navodi daje do početka kolovoza — 53 Ve ljk o Ðurić, »Ustaše i pravos lavlj e«, Beletra, Beogr ad, 198 9., str. 10 2. 54 Ve lj ko Ðurić, »Ust aše i pravo slavlje «, Beletra, Beo grad, 198 9., str. 9 8. 55 Ve lj ko Ðurić, »Ustaše i prav osl avlj e«, Beletra, Beogr ad, 1989., str. 99. 56 Franjo Tuđman, »Bespuća«, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1989., str. 80.84. i Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 204. 241. 57 Jozo Tomasev ich, »Četn ici u Drugom svje tsk om ratu« , Liber, Zagreb, 1979 ., str. 240. 241. 58 Franjo Tuđman, »Bespuća«,Nakladn i zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1989.,str. 80. 84. 47

tj. za prva četiri mjeseca ustaške vlasti — ubijeno više od 180.000 Srba...« Ubrzo je taj broj »u proširivanju protuhrvatske kampanje sa srpske strane udvostručen na 360.000 poubijanih Srba«. 59 Čini se da je već tada rođena teza o »genocidnosti hrvatskog naroda« zbog ustaških zločina. Ta svojevrsna »selektivna skrb« vrhova Srpske pravoslavne crkve tije kom rata bila je prepoznatljiva i u poslanici mitropolita Josifa, koju je uputio »Svemu sveštenstvu Arhiepiskopije Beogradsko Karlovačke«. U njoj, isti čući zadaću svećenika, on poručuje: »Naročitu brigu obratiti na sirotinju, inokosne i obezglavljene porodice, kojima su domaćini pali na polju časti za Kralja i Otadžbinu ili su u internaciji.« 60 Misli se na internaciju vojnika i oficira bivše jugoslavenske vojske u zarobljeništvu u Njemačkoj. Mitropolitov poziv zaslužio bi puno priznanje daje pozvao na pomoć i onim obiteljima kojih su domaćini pali od Ljotićevih dobrovoljaca, Nedićeve Srpske državne straže, četnika ili njemačkih vojnika. Pomoć je sigurno bila potrebna i onim »porodicama« koje su »obezglavljene« na Banjici. Izjava lojalnosti »okupatorskim i zemaljskim vlastima« i poziv narodu na red, mir i pokornost, koji su objavljeni 9. srpnja 1941., vjerojatno nisu imali željenog učinka u javnosti pa ih je Sv. sinod odlučio ponoviti:

»Sveti Arhijerejski Sinod Srpske Pravoslavne Crkve Br. 1356/Zap. 61

4. VIII. 1941 godine u Beogradu

II RASPIS SVETOG ARHIJEREISKOG SINODA SRPSKOM PRAVOSLAVNOM SVEŠTENSTVU Sveti Arhijerejski Sinod svojim saopštenjem od 8 jula t. g. Sin. br. 585 pozvao j e naše svešten stvo i ce o naš narod da se nar očito u dan ašnjim b urnim vrem enim a čuva sv ih onih struja koje se d ižu protiv vere , sv. C rkve i svega duhovnog života i koje mogu izazvati pometnju, a da ostane veran svojoj Sv. Pravoslavnoj Crkvi koja je ve čna i koja g a je uvek čuv ala. Prateći, pak, teške prilike i mučan život u kojima se naš narod sada nalazi, došlo nam je do saznanja: da se neki sinovi našeg naroda, ne shvatajući ozbiljnost vremena u kojem živimo, nisu odazvali u potpunosti našem očin skom po zivu, j er se u naš em narodu dešavaju m noge pojave koj e nem aju veze ni sa našim narodnim tradicijama ni sa našim hrišćanskim učenjem o među sobnoj ljubavi, slozi i milosrđu, već prelaze u obična zločinstva i druga nedopuštena dela. Ovakvim radom se nan osi štet a ne samo ugledu i dostojan stvu našeg naroda i naše Crkve, nego se inače teške prilike još više pogorša v aju , a crkveni i narodni živo t većm a otežava i dovodi u bezizlazan položaj. Stoga je Sveti Arhijerejski Sinod odlučio: 59 Franjo Tuđm an, »Bespu ća«, Na klad ni zavod Mati ce hrvatske, Zagreb, 1989., str. 80. 60 »Glasnik SP C«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 24. 48

Da u smislu ranijeg saopštenja Svetog Arhijerejskog Sinoda od 8 jula t. g.

Sin. br. 585 umoli G. G. Eparhiske Arhijereje za preporuku i naređenje svemu sveštenstvu: da se najozbiljnije preda svojim svetim dužnostima sveštenoslu žitelja i duhovnih pastir a i da svoju p astvu i svoje verne sin ove op et pozov e i pouči da se u ovim mučnim vremenima pokažu mudri, okupljajući se oko svoje MatereSv. Crkve i nastojeći da se održi vera u Boga , međusobna sloga, red i mir (istaknuo a.), ljubav i poštenje. Za pretsednika:

član Sv. Arhijerejskog Sinoda Episkop EMILIJAN s. r.« 61

l'

Svakako, svećenik treba biti prvotno »sveštenoslužitelj« i »duhovni pastir«, ali teško je shvatljivo uvlačenje svećenika u političku sferu, pogoto vu ako se političke smjernice, kojih bi se oni trebali pridržavati, promijene za samo nekoliko mjeseci. Naime, 27. ožujka 1941. Sinod je pozivao »privoleti se carstvu nebeskom, dižući kosovski krstaš barjak« pre ma nepri jatelju, a nedugo poslije toga poziva na »mir, red i pokornost« prema istom tom neprijatelju. Tako je u javnosti vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve ostalo do kraja okupacije na strani srpskih kvislinških vlasti. To potvrđuju brojni apeli, kojih je leksik i stil često istovjetan s onim u apelima kvislinških vlasti. U jednom pismu svećenstvu Sinod, između ostalih, ističe i ovu zadaću:

»Crkva stalno propoveda: red, rad, mir i dobru volju među ljudima. Ona od svog postanka uvek ističe: caru carevo, a Bogu Božje. Ovo je naš narod pravilno shvatio i revnosno u životu praktikovao. Ako nikada, sada mu je ovo 52 najpotrebnija briga.« I u uskrsnoj poslanici ponovljen je isti poziv:

,

; ;

»Traži se da i u svakom našem poslu i poduhvatu provejava duh zrele promišljenosti i hladnog prosuđivanja i odmerenosti i da se svuda i na svakom 63

mestu očuva red i mir.« Ne može biti mira ako je narod porobljen i ugnjetavan. Moralno je ne samo pravo nego i dužnost svakog pojedinca da se bori za slobodu svog naroda.

Sprovodi — političke manifestacije Poslije napada njemačke vojske na SSSR 22. lipnja 1941. u Srbiji se sve više rasplamsavao ustanak. Ginuli su pripadnici svih vojski, te su se pojav 61 »G lasn ik SPC«, 1. III. 1942., br. 2/3., str. 10. 23.24 . 62 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 63 »G las ni k SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 20. 49

ljivale prve vijesti o sprovodima žandara i Ijotićevaca. Iako su ta izvješća bila kratka, iz njih se lako moglo prepoznati kako su svećenici u svagdašnjici ostvarivali spomenute pozive Sinoda. Tako su sprovodi često bili političke manifestacije: »U Čačku je svečano sahranjen Mihailo Nikolić, trgovac i sekretar mesne organizacije Narodnog pokreta 'Zbor', koji je poginuo u borbi protiv komu nističkih zlikovaca. ...Po završenom opelu sa pokojnikom se najpre oprostio g. Milan Bulić, sveštenik. On je izneo 64vrline i zasluge Nikolića. Ispred Crkve govorio je pretstavnik 'Zbora'.«

»Veličanstveni pogr eb mučki ubije nog narednika Aranđela Jovanovića« jedna je od prvih vijesti o zajedničkom sudjelovanju predstavnika Srpske pravoslavne crkve i njemačke vojske u sprovodima, kojih je bilo doista mnogo: »Na čelu povorke nošeno je koljivo s krstom, za krstom je išlo svešten stvo, a za njima počasna četa sa šlemovima. U sprovodu su uzeli učešće 65 predstavnici nemačke oružane sile i organa javne bezbednosti.« Iz takve vijesti javnost je mogla saznati i o zajedničkim oružanim pothvatima njema čkih i srpski h oruž anihpodatkom. odreda . ToNaime, je vjeroja bila i jedna od prvih javno obznanjenih vijesti s takvim natno sprovodu jednog »čačanskog nacionaliste« govorio je komesar Ministarstva narodne privr ede Milosav Vasiljević : »Ovi odlj udi u bi ja ju Srbe ... pa čak i Nemc e koji su... nam i pak ostavil i da sami upravljamo zemljom preko svojih vlasti... Napadači su kukavički uma kli, ali su za njima upućena jaka poterna odelj enja nemačkih vlasti l naše 66

žandarmerije.«

64 »Obnova«, 12. VIII. 1941. 65 »Obnova«, 3 1. VII. 1941.

66 »Novovreme«, 13. VII. 1941. 50

v. '

'

PREDSTAVNICI SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE I »APEL«

Kvislinškim vlastima u Srbiji stalo je bilo da po svaku cijenu dobiju moralnu potporu ne samo crkvenih vlasti nego i širokih narodnih slojeva. U tu svrhu pojavio se 13. VIII. 1941. »Apel srpskom narodu«, a potpisalo ga je oko 500 onodobnih najuglednijih srpskih znanstvenika, političara, kultur nih i crkvenih djelatnika, privrednika i drugih. Bio je to jedinstveni doku ment javne, masovne i pismene potpore Nijemcima u porobljenoj Europi 1941., a isto tako domaćoj kvislinškoj vlasti. Sira javnost nije saznala tko je autor toga teksta koji poziva na lojalnost ondašnjom ustaljenom formulom o očuvanju »mira i reda«. Također je teško ustvrditi tko ga je potpisao pod prisilom ili prijetnjom protiv svoje savjesti i uvjerenja, a tko ga je potpisao u uvjerenju da pripomaže ostvarenju sna o Velikoj Srbiji, uz pomoć velikog njemačkog Reicha. Historiografija, poglavito srpska, šutjela je o apelu i stoga je s njim u svezi ostalo još mnogo toga nerasvijetljeno. Cjelovit tekst »Apela«, kojemu su onodobna glasila u Srbiji posvetila iznimno veliku pozornost, glasi:

•

»Srpski narod doživljava teške dane. U ovim sudbonosnim časovima, dužnost je svakog Srbina, svakog pravog rodoljuba, da svim svojim snagama pomogne da se u zemlji sačuvaju mir i red, jer je samo tako moguće da se uspešno izvrši veliko delo nacionalne obnove otadžbine i našem napaćenom narodu obezbedi bolja budućnost. U trenutku kada ogromna većina našeg naroda jasno uviđa daje to jedini put našeg nacionalnog spasenja, šaka tuđinskih plaćenika i sabotera po naredbama zločinačkog boljševizma svojom bezumnom akcijom dovodi u pitanje sve napore na sređivanju naših prilika i namerno pokušava da u zemlji izazove požar uništenja i istrebljenja, u varljivoj nadi da će time nešto pomoći svojim gospodarima.

51

Razbojničke bande, sastavljene od komunista i odbeglih robijaša, koji su se odmetn uli od vlasti, upropa šćuju narodnu imov inu , ub ija ju i pljačka ju naš e sugrađane i ugrožavaju živote nevinih žena i dece. Ovim svojim nedelima ti zločinci dovode u pitanje opstanak celokupnog našeg stanovništva, ćele srpske nacije. Svaki trezven i pametan Srbin, svaki dobronameran sin ove zemlje koji misl i svojom glavom shvata opasnosti koje nam prele. Njegova su strahovanja opravdana kada se imaju na umu opasnosti kojima je jedna pobedena zemlja izložena kad a se u njoj pomuti mir. Njegovo je gnušanje izazvano naročito kada se na ponudu pobednika za lojalnu saradnju, odgovara pucanjem iz zasede. Ovakav mučki i nedostojan način borbe ne odgovara viteškom duhu našeg naroda, i baca tešku ljagu na ceo srpski narod.

Naš narod nije komunista, niti ima ma kakve veze sa ovim međunarodnim rušiocima najsvetijih tekovina evropske kulture. Zbog toga ne smemo više skrštenih ruku gledati kako nas oni na naše oči guraju u ponor. Ne smemo dopustiti da usled njihovih zločina i ovaj deo naše zemlje, ovo ostrvo spasenja celokupnog srpskog naroda, bude ugroženo, a naš narod desetkovan i prognan iz svojih domova. Kucnuo je poslednji čas da se prenemo i ustanemo u odbranu svoga opstanka. Dužnost je svakog pravog srpskog rodoljuba da svima silama nastane da se onemoguće paklene namere komunističkih zločinaca. Zato pozivamo cei okupan srpski narod da odlučno u svakoj prilici i svima sredstvima pomogne naše vlasti u borbi protivu ovih zlotvora srpskog naroda i njegove budućnosti. Ovaj Apel su potpisali:...« (Slijede potpisi — op. a.) 67

Tadašnji beogradski tisak obasuo je potpisnike Apela hvalospjevima: »Srpski narod je mogao pravilno da shvati potrebu da pruženu ruku za loja lnu saradnju poš teno pri hva ti. Nikad on nije iskren i korektan stav do čekao iz zasede i nikada se nije služio nedostojnim sredstvima. ...Iz opštepojavila želje srpskog naroda za konačnim tuđinskim plaćenicima se neodložna potreba da se uputiobračunom jedan apel sa celokupnom našem narod u od st rane na ji st ak nu ti ji h ja vn ih radnika, inte lektual aca, pr etstav nika svih društvenih slojeva i svih staleža.« 68 »Apel srpske elite pokazuje da cvet srpske inteligencije nije sa komunisti ma, kao što nikad nije ni bio. Apel je, uostalom takav da će ga potpisati ne 300, nego 1000, nego stotine hiljada Srba, koji drže u svojim rukama našu nauku, našu umetnost, našu crkvu, naš javni život, naše sudove, našu prosvetu, naše radinosti. Zato je taj apel i o stavio tako dubok ut isak na naše jav no mn enje.«

»Apel, objavljen u jutrošnjoj štampi i preko beogradskog radia nije nikakvo iznenađenje. Ovaj apel pretstavlja ne samo stav i mišljenje nadlež 67 »Novo vrem e«, 13. VIII. 19 41., dnigi dio potp isn ika obj av lje nj e 14. VI II. 1941. 68 »Novo vreme«, 13.VIII. 1941. 69 »Obnova« , 14. VIII. 1941. 52

69

nih faktora, već i iskonsko tvrdo ubeđenje najelitnijih beogradskih građana, najb olji h i naji stakn utij ih Srba. Tr i stotine odab rani h potpisa pokazuje jasno da se svi oni koji vole svoju zemlju stavljaju beskompromisno u front protiv komunističkog vršljanja. Proglas su potpisali vladike, kao pretstavnici sve štenstva, najeminentniji naši politički ljudi, generali i senatori, pretstavnici uni verz itet a i nauke, na jbo lji lekari , inženjeri, novina ri, industrijalci, ra dnici, trgovci i pretstavnici svih ostalih staleža i profesija. Tekst Apela i sva ona poštena imena, koja su svojim ugledom i autoritetom potvrdila glavne misli njeg ovog teksta — garantija su pre d našom vlastitom savešću, a zati m i pred okupatorskim vlastima i pred celim svetom.« 70 Plakati s tekstom i imenima potpisnika bili su nalijepljeni po cijelom Beogradu. Broj se potpisnika povećavao, a počele su stizati i poruke s izrazima podupiranja od različitih ustanova iz Srbije. »Na konferenciji članova Adv okatsk e komore u Beogradu, održano j dana 13 avgusta 1941 godine u 17 časova, doneta je jednoglasno sledeća odluka: ,

' Članovi Advokatske komore u Beogradu slažu se sa osudom komun ističke i terorističke akcije uperene protiv naših i nemačkih vlasti, kao i protiv opštih J interesa... Celoku pni srpski narod treba pozvati da odlučno u svakoj prilici ''.' pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvor a srpskog naroda i njegove buduć ; nosti. Zamenik pretsednik a Advok atske komore Milan Z. Živa dinović, sekre ,71 *

tar Nikola Radovanović.' Pridružile su se i Lekarska, Inženjerska i Apotekarska komora. '' Nij e zaostao ni Srps ki loptački savez. U svom apelu sportsko j omladini njegov potpredsjednik dr. Jovan Spasojević, između ostaloga, kaže: »Savez osuđuje sve ono što šteti zdravom nacionalnom životu i što nema veze sa utvrđenim pojmovima viteštva i sportske časti. Savez poziva sve svoje članove da pomognu našim vlastima u borbi radi suzbijanja ove štetne akci je. .72

sj; Oglasio se i Savez srpskih zeml joradn ičkih zadruga: •

»Zemaljski savez poziva pripadni ke zemljoradničkog staleža da se ne daju 73

zavesti ni na kakvo učestvovanje u sličnim poduhvatima.« Mnogi od tih »poštenih imena« i »najelitnijih Srba«, kako su im povla đivale Ljotićeve novine, koji su »svojim ugledom i autoritetom« pozvali srpski narod na »lojalnu saradnju« s okupatorom, ostali su i poslije rata na uglednim položajima u znanosti, kulturi, prosvjeti, a neki su bili obasuti i posebnim počastima. Nekim a potpis nije uopće smeta o u nji hov u poslij erat nom usponu, čak i političkom . . ;, , 70 71 72 73

»Obnova«, 13.VIII. 1941. »Obnova«, 14. VIII. 1941. »Novo vreme«, 16.VIII. 1941. »Obnova«, 20. VIII. 1941. 53

Od predstavnika Srpske pravoslavne crkve Apel su potpisala tri člana Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve: »episkop niski dr. Jovan«, »episkop zvorničko tuzlanski Nektarije« i »episkop budimljanski Valerijan, vikar Nj. Sv. Patrijarha«. Sigurno ne bez razloga njihovi su potpisi na prvom mjestu. A to nije neočekivano, niti je posrijedi samo njihov ugled u javn ost i. N aime, kao s to je poznato, episkop i Jovan i Nektarije posjetili su mjesec dana ranije, 7. srpnja 1941., u manastiru Rakovica patrijarha Gavrila povodom pismene izjave Sv. sinoda o lojalnosti. Također, lojalnost su ponovili i sutradan, 8. potpisima srpnja, prilikom vojnom zapovjedniku Schroderu. Prema tome, u Apeluposjeta oni su samo još jednom potvrdili svoj odnos prema onda šnjim vlast ima. Ali , kako protumačiti njihovo kasn ije veličanje, skupa s mitropolitom Josifom i ostalim članovima Sv. sinoda, »oslobodilačke partizanske vojske i braće Rusa«, nakon što su ovi pobjedo nosno ušli u Beograd u listopadu 1944.? U tom svjetlu, teško je shvatljivo i njihovo sudjelovanje u proslavi dana pobjede protuhitlerovske koalicije 9. svibnja 1945. Od pravoslavnih svećenika Apel su potpisali i protojereji: Dušan Vasić, Milorad Mihailović, Mihailo Popović i M. Krsmanović. Potpis akademika, sveučilišnih profesora i umjetnika — potpisnika Apela — doista je dug. O njima na svoj način govori i podatak daje sedamdesetak njih poslije, nakon rata, ušlo u enciklopediju, da je tridesetak njih u novoj Jugoslaviji postalo članovima Srpske akademije nauka i umetnosti, te da su neki od njih nagrađivani visokim državnim odličjima, pa i Sedmojulskom nagradom, koja se dodjeljuje u čast ustanka u Srbiji 1941., i nagradom AVNOJ a!

Dva »trezvena Srbina«

Teško je izdvojiti neke od tih »pravih srpskih rodoljuba« koji su svojim potpisima u Apelu pozvali »celokupan srpski narod da pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvora srpskog naroda«. Ali sljedeća dva primjera sama za sebe dovoljno govore. Enciklopedijski podaci o dr. Jovanu Ðorđeviću (1908. 1989.) jesu slje deći: profesor Pravnog fakulteta u Beogradu, predsjednik Ustavnog suda Srbije, tajnik Komiteta za zakonodavstvo i organizaciju SIV a, predsjednik 74 Pravnog savjeta SIV a, sudac Ustavnog suda Jugoslavije, član SANU. Taj ugledni beograd ski znan stve nik izv ijestio je javn ost kao tajni k porat ne Komisije za obnovu Beogradskog univerziteta daje ta Komisija »predlo žila da se izvrši izbor jednog suda časti« i daje taj sud »izglasan i odobren... 75 dobio zadatak da ispita držanje i rad svih nastavnika za vreme okupacije«. 74 »Opšta encikl opedij a«, treće izdanje . Presveta, Beograd , 1978. 75 »Pol itik a«, 14. XII. 1944. 54

Potpisnik Apela, potpisan kao »profesor univerziteta«, istražuje poslije rata druge potpisnike istog Apela! To mu je, čini se, povjereno zato što on »među teške životne trenutke ubraja i onaj iz avgusta 1941. u kabinetu kvislinškog ministra Jonića, kad je prinudno potpisao antikomunistički i antipartizanski Apel srpskom narodu«.76 Dr. Ðorđević i sam je opisao taj događaj:

»...Jednog ranog jutra dolaze dva agenta i kažu da moram hitno da idem u Ministarstvo prosvete. Pitao sam da li je još netko pozvan, oni su odgovorili: jeste, profesori, kao i vi. Nije bilo druge, odem s njima... Zatekao sam tamo petnaestak, možda i 20je nas ljudi,intelektualce neke sam i za lično poznavao. Tu naroda'. je Jonić To održao neki govor, optuživao 'tragediju srpskog se događa neposredno posle prvih partizanskih akcija u Srbiji kad su poginuli i prvi nemački vojnici. Jonić je vikao, urlao, pretio zatvorom, Gestapoom... Onda su nam podneli neki papir na potpis, ne veru jem d aj e u toj atmosferi iko gledao što potpisuje.« 77 •• Međutim, na vjerojatnije je da mu je povjerena ta dužnost po kratkom postupku, bez administrativne ili bilo kakve procedure, po želji ondašnjih moćnika:

»Postao sam sekretar Komisije za obnovu Univerziteta, neka vrsta rektora. A posle dva tri meseca pozvao me Kardelj... Tada sam prvi put čuo za Kardelja... Odem u... Predsedništvo nacionalnog komiteta. Upoznam se sa Kardeljom. — Druže Jovo, hoćeš li da budeš moj pom oćn ik? Nalaz imo se pre d izradom našeg prvog ustava, ja ću biti ministar za Konstituantu, a ti moj pomoćnik. Primim se. Tako je počelo. .78 Dakako, u ono doba tako odgovornu dužnost nije mogao netko obavljati a da nije bio član KPJ. Zato je i dr. Jovan Ðorđević nešto kasnije »član KPJ formalno (sic) postao tek posle Informbiroa (1949)«.79 Nisu svi potpisnici Apela prošli kao dr. Ðorđević, koji je uz predsjednika i članove spomenute komisije za ispitivanje djelatnosti sveučilišnih profeso ra tijekom okupacije dao svoj potpis na »Saopštenje Komisije za obnovu Univerziteta«. Javnost je u tom (i Ðorđevićevu) »Saopštenju«, između ostalog, saznala koji su nastavnici rješenjem Suda časti »izgubili moralno pravo na to zvanje, jer su se ogrešili... pružajući... intelektualnu i moralnu 80 potporu okupatoru i domaćim izdajicama« (istaknuo a.).

Drugi »pravi srpski rodoljub«, potpisnik Apela, jest i dr. Viktor Novak (1889. 1977.). Taj povjesničar — kao »dobronameran sin ove zemlje, koji misli svojom glavom«, kako to doslovno stoji u Apelu — poslužio se svojim 76 77 78 79

»Nin«, br. 2033., 17. XII.1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989.,str. 67. »N in« , br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67.

80 »Poli tik a«, 23. V. 1945. 55

znanstvenim ugledom »da se izvrši veliko delo nacionalne obnove i obezbedi bolja budućnost«. Međutim, zagonetan je onda njegov nastup pred partizan skim vlastima u veljači 1945. na beogradskom sveučilištu, kad je prigodom 27 godišnjice Crvene armije rekao: »Kad je osloni pobednik najvećeg dela Evrope objavio rat Sovjetskom Save zu — oč ajanje i pesimizam ustup ili su mesto nadi i optimiz mu , a moral no probuđena i unižena snaga stala je da organizuje otpor prema Golijatu... Goloruki jugoslovenski David započeo je borbu sa nadmoćnim i besnim Golijatom, verujući misiju. Verovalo se olebljivo to kro z sedam pun da ih će ofa Sovjetski nz iva moSavez ćno izvršiti g neprijsvoju atel ja, ček alo se nepok pune tri godine, ne obazirući se na žrtve i stradanja koja prevazilaze svu legendarnu lepotu čojstva i junaštva kakve nam je sačuvala istorija i njen 81 guslarski interpret.«

Tako se »razbojničke bande«, na koje se ugledni znanstvenik okomio u kolovozu 1941., pretvaraju pomoću njegove znanstvene čarolije, nakon tri i pol godine, u velikoj dvorani beogradskog sveučilišta u primjer »čojstva i junaštva«. Vjerojatno u tim trenucima nitko nije ni trepnuo: ni bivši pobornik »loja lne suradnje« s okupatorom, ni biv ša »ša ka tuđ ins kih plaćenika«. Ubrzo je počelo još uspješnije uzdizanje dr. Novaka na društvenoj ljestvici; postao jeSedmojulsku član SANU,nagradu dobio je— zau životno djelo najvišu republike Srbije, čast ustanka 7. srpnjanagradu 1941! — itd. Široj jugoslavenskoj javnosti poznat je po knjizi »M agnum crimen«, u kojoj je optužio Katoličku crkvu u Hrvata za — kolaboraciju tijekom posljednjeg rata! Potpisnici »Apela«

• ';

I dr. Ðorđević i dr. Novak uvršteni su poslije u Malu enciklopediju »Prosvete« zajedno s još sedamdesetak srpskih potpisnika Apela. Njihovi kratki podaci iz enciklopedije po redoslijedu u Apelu jesu: 1. dr. JOVAN RADONJIĆ (1873. 1956.), senator i član Srpske kraljev ske akademije nauka, povjesničar, prof. na beogradskom sveučilištu i član SANU 2. dr. ALEKSANDAR BELIĆ (1878. 1960.), predsjednik Srpske kra ljevske akademije nauka, lingvist, prof. na beogradskom sveučilištu, pred sjednik SANU od 1937., ugledan slavist, član svih slavenskih akademija, počasni profesor Moskovskog sveučilišta 3. ing. PETAR MICIĆ (1889. 1956.), rektor beogradskog sveučilišta, prof. na Tehničkom fakultetu, kao inženjer direkcije državnih željeznica radio na trasiranju većeg broja pruga 81 »Po liti ka« , 23. II. 1945.

56

4. TOMA ROSANDIĆ (1878. 1958.), kipar i prvi rektor Umetničke likovne akademije u Beogradu, od djela značajna mu je skupina »Igrali se konji vrani« pred Narodnom skupštinom u Beogradu 5. PETAR KONJOVIĆ (1883. 1970.), rektor Muzičke akademije u Beogradu, skladatelj i upravitelj kazališta u Zagrebu, Splitu, Osijeku, No vom Sadu, član SANU i upravitelj njezina Muzikološkog instituta, najzna čajniji srpski operni skladatelj 6. VELIKO PETROVIĆ (1884. 1967.), književnik i član Srpske kralj,

akademije, predsjednik Matice srpske u Novom Sadu i Srpske zadruge u Beogradu, dugo god išn ji upravi telj Narodnog muzejaknjiževne u Beogr adu, član SANU, dobitnik nagrade Savezne vlade FNRJ i Saveza književnika 7. DOKA JOVANOVIĆ (1861. 1953.), kipar, član Srpske kralj, akade mije, profesor i direktor Umetničke škole u Beogradu 8. dr. LJUBOMIR S. DUKANAC (1910. 1949.), sveučilišni profesor, ekonomist, docent Pravnog fak ultet a u Beogradu 9. dr. LAZA STANOJEVIĆ (1873. 1973.), liječnik, prof. na Medicin skom fakultetu u Beogradu 10. dr. SVETOMIR RISTIĆ (1886. 1971.), filozofi leksikograf, prof. na Višoj pedagoškoj školi u Beogradu 11. dr. MILOŠ MOSKOVLJEVIĆ (1884. 1968.), književnik i prevodi telj, prof. na Višoj pedagoškoj školi i narodni poslanik Zemljoradničke stranke, poslije I I. svj . rata savezni naro dni poslanik, ministar i diplomat 12. dr. MILAN KAŠANIN (1895.), književnik i povjesničar umjetnosti, prije rata direktor Narodnog muze ja u Beo gradu, organizirao i vodio M uzej kneza Pavla, poslije rata Galeriju fresaka 13. JOVAN TOMIĆ (1891. 1946.), mineralog i petrograf, prof. na beogradskom sveučilištu 14. dr. BRANKO MILETIĆ (1900. 1949.), lingvist, prof. na Filozof skom fakultetu u Beogradu 15. dr. IVAN ARNOVLJEVIĆ (1869. 1951.), prof. na Tehničkom fakul tetu 16. SIMAPANDUROVIĆ (1883. 1960.),književnikiprevoditelj,jedan od osnivača srpske moderne 17. dr. MILAN BUDIMIR (1891. 1975.), prof. klasične filologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dopisni član ANUBiH, dobitnik Sedmojulske nagrade 18. dr. VOJA MLADENOVIĆ (1884. 1964.), prof. na Višoj pedagoškoj školi, urednik časopisa »Naša škola« 19. dr. MILOŠ TRIVUNAC (l 876. 1944.), dekan i prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, napisao nekoliko rasprava iz njem. književnosti 20. dr. MIHAILO RADOVANOVIĆ (1902.), prof. na Višoj pedag. školi u Beogradu, izradio veći broj zemljopisnih karata i atlasa 57

21. dr. BORIVOJE G. MILOJEVIĆ (l 885 1967.), sveučilišni prof., član SANU 22. dr. VUKIĆ M. MIČOVIĆ (1896.), prof. na Prirodno matematičkom fakultetu u Beogradu, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 23. dr. DIMITRIJE ANTIĆ (1874. 1955.), prof. na Medicinskom fakul tetu u Beogradu 24. dr. SLOBODAN POPOVIĆ (1896. 1977.), pedagog, prof. na Filo zofskom fakultetu u Beogradu 25. dr. RADIVOJE KAŠANIN (1892. 1989.), matematičar, sveučilišni profesor, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 26. dr. DRAG. ARANDELOVIĆ (l 873 1950.), prof. na Pravnom fakul tetu u Beogradu, neko vrijeme ministar pravde u Srbiji, novinar 27. dr. MILOJE STOJILJKOVIĆ (1879. 1962.), prof. na Prirodno ma tematičkom fakultetu o Beogradu 28. dr. JOVAN ERDELJANOVIĆ (1874. 1944.), sveučilišni profesor 29. dr. MILUTIN MILANKOVIC (1879. 1958.), sveučilišni profesor, član Srpske kralj, akademije, potpredsjednik SANU, član JAZU 30. dr. TOMA ŽIVANOVIĆ (1884. 1971.), filozof prava i teoretičar, sveučilišni profesor, član SANU 31. dr. MIODRAGIBROVAC (l885. l973.), sveučilišni profesor, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 32. VLADETA DRAGUTINOVIĆ (1894 1975.), član Narodnog pozo rišta u Beogradu 33. NIKOLA CVEJIĆ (1896.), prvak Beogradske opere, prof. na Muzič koj akademiji u Beogradu 34. dr. MILAN VLAINAC (l877. l964.), prof. na Poljoprivredno šu marskom fakultetu u Beogradu 35. dr. VOJISLAV MIŠKOVIĆ (1892. 1976.), astronom, sveučilišni profesor, član SANU 36. dr. LAZAR MIRKOVIĆ (1885. 1968.), prof. na Pravoslavnom bogoslovnom fakultetu u Beogradu 37. dr. DUŠAN BORIĆ (1889.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, član SANU 38. dr. BRANISLAV ŠLJIVIĆ (1895. 1963.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, dopisni član SANU 39. dr. ILIJA ÐURIČIĆ (1898. 1965.), fiziolog, sveučilišni profesor i rektor beogradskog sveučilišta, predsjednik SANU 40. dr. RADOSLAV GRUJIĆ (1878. 1955.), sveučilišni profesor, sku pljao građu za kulturnu, društvenu i političku prošlost Srba u Hrvatskoj 41. dr. RASTISLAV MARIĆ (1905. 1961.), sveučilišni profesor, znan stveni suradnik Nar odnog muzeja, d opis ni član SANU 58

42. dr. MILOŠ RADOJČIĆ (1903. 1975.), prof. na Prirodno matema tičkom fakultetu u Beogr adu, član SANU 43. ing. ÐORÐE DIMITRIJEVIĆ (1909.), prof. naTehnološko metalur škom fakultetu u Beogradu 44. ing. BRANISLAV KOJIĆ (l 899.), prof. na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 45. dr. VLADIMIR ČAVKA (1900.), prof. na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, član ANUBiH, dobitnik nagrade AVNOJ a 1967. 46. dr. BORIVOJE Ž. MILOJEVIĆ (1890. 1968.), biolog, sveučilišni profesor 47. dr. IVAN ÐAJA (l 884. 1975.), biolog i fiziolog, sveučilišni profesor, član SANU 48. dr. DUŠAN POPOVIĆ (1894. 1965.), povjesničar, sveučilišni pro fesor 49. dr. MILOSAV LUTOVAC (1902.), prof. na Ekonomsko komerci jalnoj školi, sveučilišni profesor, član SANU 50. dr. DUŠAN GLUMAC (1899.), prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu 51. dr. BRANISLAV STANOJEVIĆ (1893. 1967.), prof. na Medicin skom fakultetu u Beogradu 52. dr. MILAN FOTIĆ (1894. 1976.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, upravitelj Otorinolaringološke klinike u Beogradu 53. dr. MILOJE MILOJEVIĆ (1884. 1946.), skladatelj, muzikolog, glaz beni kritičar, prof. na M uzičkoj akademiji u Beogradu, osnivač i dirigent »Collegium musicum« 54. STEVAN HRISTIĆ (1885. 1958.), skladatelj i dirigent u Beograd skoj operi, jedan od osnivača i prvih profesora na Muzičkoj akademiji u Beogradu 55. KOŠTA MANOJLOVIĆ (1890. 1949.), skladatelj i prof. na Muzič koj akademiji u Beogradu i njezin prvi rektor, suradnik Muzikološkog in sti tut a SANU (jedna muzičk a škola u Be ograd u nosi njegovo ime — o p. a.) 56. dr. STEVAN MARKOVIĆ (1860. 1945.), prvi profesor elektroteh nike na Tehničkom fakultetu u Beogradu 57. ČEDOMIR T. SIMIĆ (1896. 1969.), prof. na Veterinarskom fakul tetu u Beogradu, član SANU, dobitnik nagrade AVNOJ a 1967. 58. dr. GOJKO GRÐIĆ (1907.), docent Ekonomsko komercijalne visoke škole, prof. na Ekonomskom fakultetu u Beogradu 59. ing. NIKOLA NAJDANOVIĆ (1901.), prof. na Rudarsko geološ kom fakultetu u Beogradu 60. NIKOLA BANAŠEVIĆ (1895.), sveučilišni profesor 61. BOGIĆ KNEŽEVIĆ (1891 . 1963.), sveučilišni profesor, projektirao mnoge hidrocentrale, dobitnik Sedmojulske nagrade 1961.

59

62. ŽIVOJIN ÐORÐEVIĆ (1872. 1957.), zoolog, sveučilišni profesor, član SANU 63. MILO MILUNOVIĆ (l897 1967.), slikar, prof. na Umetničkoj akademiji, prof. na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, član SANU 64. ILIJA KOLAROVIĆ (1894. 1968.), kipar, prof. na Akademiji likov nih umetnosti u Beogradu, dobitnik Sedmojulske nagrade 65. MIHAILO S. PETROVIĆ PETROV (1902.), slikar, prof. na Akade miji likovnih umetnosti, dobitnik Oktobarske nagrade 1962. (20. listopada, Dan oslobođenja Beograda — op. a.) i Sedmojulske 1971. 66. NEDELJKO GVOZDENO VIC (1902.), slikar, pro f. na Ak ade mij i likovnih um etnosti u Beogradu, član SANU, do bitnik nagrade »Politike« za slikarstvo 1959., Memorijala Nadežde Petrović i Sedmojulske 67. dr. VLADIMIR VUJIĆ (1894. 1953.), prof. na Medicinskom fakul tetu u Beogradu, dopisni član SANU, upravitelj Neuropsihijatrijske klinike u Beogradu (Klinika danas nosi njegovo ime — op. a.) 68. dr. ALEKSANDAR RADOSAVLJEVIĆ (1878. 1956.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, član SANU 69. dr. JOVAN DIMIĆ (1904.), prof. na Veterinarskom fakultetu u Beogradu 70. IVANTABAKOVIĆ (1898. 1977.), slikar, prof. na Akademiji likov nih umetnosti u Beogradu, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 1966. i nagrade AVNOJ a 1975. 71. MIHAILO TOMIĆ (1902.), kipar, prof. na beogradskoj srednjoj školi 72. MILENKO ŠERBAN (1907.), slikar scenograf u Narodnom pozori štu u Novom Sad u, Jugo slov ensk om dramskom pozorištu u Beo gradu i pr of. na Akademiji za primenjenu umetnost u Beogradu 73. SVETOLIK LUKIĆ (1908.), slikar, prof. na Školi za primenjenu umetnost u Višoj pedagoškoj školi u Beogradu. 82 Hvalospjevi Apelu i potpisnicima stizali su 1941 .još prilično dugo nakon ob jav lji va nja i od pojedinih građana: »Moram iskreno da priznam da Nemce kao pobednike nisam ovako zami šljao. Pod sug est ijam a dru gih o čekivao s am bauke koji će nas pomoriti, a došl su ljudi koji pokazuju puno razumevanja za naš položaj. ...Zadovoljan sam što su ovaj apel potpisali ugledni Srbi koji... treba da posluže kao primer nacionalne svesti. ...Svaki sin ove zemlje treba da shvati da mu se apel ne upućuje u cilju bilo čije i bilo kakve propagande... Napadati pobednika koji viteški poziva na saradnju i obnovu naše sopstvene zemlje nije neposlušnost... već zločin 82 »Opšta enciklopedija«, tr eće izdanj e, Prosveta, Beograd, 1978.

60

i

nedostojan naroda čiste prošlosti i viteških tradicija koji zna da ceni borbu i da je časno vodi.«83

Selo Skela

""

Bilo bi poželjno saznati da li je netko od potpisnika Apela ili netko od najuglednijih iz Srpske pravoslavne crkve stavio tih dana svoj potpis na prosvjed protiv stravičnog zločina »viteškog pobednika« prema mještanima jednog sela nedaleko od Beograda. Dosad se nije čulo za njega, ali selo Skela bilo je sravnjeno sa zemljom, a seljani su masovno postrijeljani. Cijela javnost u Srbiji znala je za taj zločin jer su o njemu javila i ondašnja glasila, koja su ga, dakako, nastojala opravdati:

»Naša nesloga i naše neshvatanje stvarnosti doneli su nam kobni rat koji niko trezven i pametan nije hteo... Naša nesolidarnost i neosećanje dužnosti... stvorili su nam težak položaj onda kada nam je pobednik viteški pružio ruku i tražio samo lojalno držanje: mir, red i rad. I v ećina našeg naroda prihvatila je viteški pruženu ruku. Međuti m, tuđinski plaćenici... počel i su jo š od prvog tren utk a da ruše stvorene odnose prijatel jske saradnje i poverenja naspodmukle i nemačkih vojnihnavlasti. Poredvojnike, svih reci i opomena... ti ljudi... između organizuju napade nemačke kuka vič ki, iz zasede, onako kako to ne doliku je jednom narodu, dostojnom svoje prošlosti. I kazne su morale doći. Takva kazna, stroga i primerna jeste i kazna prema selu Skeli.«84

Istoga dana objavljenje i napis koji nije mogao nikoga ostaviti ravnoduš

nim: »Vojni zapovednik u Srbiji saopštava U selu Skeli jedna k omu nist ičk a banda pucala je na nemač ki vojni automo bil... Utvrđeno je da su stanovnici sela mogli sasvim neopaženo da obaveste nemačka vojna vozila o pripremama atentata. Oni tu mogućnost nisu iskori stili. SELO SKELA JE SPALJIVANJEM SRAVNJENO SA ZEMLJOM ...Muški stanovnici sela, čije je saučesništvo utvrđeno, streljani su. Pedeset kom uni sta obeše no je na licu mesta. .. Stanovnici sela... mesto da obaveste neopaženo žandarmerisku stanicu ili nemačka vojna vozila, propustili su to da učine. To se nije smelo desiti... Selo Skela, nažalost, propustilo je tu prvu i najveću dužnost i njega je dostigla kazna.«85 83 »Novo vreme«, 16. VIII. 1941. 84 »Novo vreme«, 16. VIII. 1941. 85 »Novo vreme«, 16. VIII. 1941.

61

Vješala na Terazijama

Plakati s tim proglasom njemačkog vojnog zapovjednika bili su oblije pljeni po Beogradu kako bi se zastrašio narod. A već sutradan poslije priopćenja o selu Skela građani Beograda ugledali su na središnjem trgu, Terazijama, pet muškaraca obješenih o visoke kandelabre. Iz novina se nije moglo saznati tko su ti nesretnici: »Sa merodavne strane se saopštava: ...U nedelju 17. avgusta 1941. javno su obešena sledeća lica: M. P., student iz Beograda, J. R., seljak iz Drlupe, J. V., seljak iz Parcana, M. S., obućarski radnik iz Beograda, J. J., krojački pomoćnik iz Beograda.« 86 Nakon rata javnost je saznala imena tih pet žrtava. Svi su bili Srbi! Utvrđeno je da su bili ubijeni još u zatvoru nedaleko od trga, a zatim obješeni. Visjeli su sve do navečer. Uz kandelabre s obješenima stražarili su zajedno njemački vojnici i srpski žandari. Nije poznato da se vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve obratilo jednima ili drugima — ako ne prosvjedom, onda barem molbom ili na bilo koji drugi način. Desetak dana nakon Apela narodu se proglasom obratio još jedan »tre zven Srbin«. Neoblijepljena samo Beograd nego i kojega druga mjesta u Srbiji bila usutisku potkraj kolovoza 1941. proglasom je sadržaj objavljen i na radiju: »Proglas vojvode Koste Pećanca četnicima i srpskom narodu Komandant svih četničkih odreda u zemlji

Č. Br. 567

27 avgust 1941 godine Položaj Proglas dragom narodu... Svojim autoritetom uspeo sam, a po želji celog narod a primio sam se svete du žno sti da u n ašoj z em lji za vedeni red, da branim živote našeg naroda... i našu svetu tradicionalnu četničku čast.

Braćo i sestre,

M oja prošlost i rad pozn

ati su vam . I pored m oje star osti t ežak teret primam

na svoja staračka leđa. Resio sam da v as pozo vem pod svetu četničku za sta vu. Naređujem:

...Od danas, kada ja primam odgovornost pred na šim narodom, kazniće se smrću svaki ko bude pokušao da državne i samoupravne objekte... šteti i uništava, kao i sve što pripada okupatorskim vlastima. Bog je s nama.

Poručujem da ću za svaki zločinački rad suditi ja. 86 »Obnov a«, 18. VIII. 1941. 62

• Na posao, braćo! Trebite gub u iz svojih torova... *~ Četnici će i dalje ostati verni čuvari sv oj ih tradicija i kandilo na še slobode. Vojvoda Košta Pećanac.« 87 Taj

»čuvar slobode« nije mogao svoje zamisli ostvariti sam:

»Košta Pećanac, posle sastanka s dr. Krausom u Pločniku krajem avgusta 1941., odlazi iz Kuršumlije 15. septembra u Niš sa poručnikom Jennigom i kapetanom Engelmanom, šefom Gestapoa u Nišu, a odatle avionom na prego vore sa nemačkim vlastima i pretsednikom kvislinške vlade generalom Mila nom Nedićem. Posle toga četnici Koste Pećanca potpuno ili delimično zame njuju okupatorske snage. 88 Ubrzo su mu se pridružili njegovi istomišljenici i krenuli u svoju misiju:

»Do početka oktobra 1941. Košta Pećanac je imao oko 3000 četnika, a po izveštaju Feldkomandature 809 od decembra 1941. godine imao je 36 odreda sa oko 6100 naoružanih ljudi. U svakom srezu bio je po jedan (odred). Sa malim izuzecima svi su revnosno izvršavali obaveze koje je Košta Pećanac preuzeo... Ubijali su zarobljene partizane i masovno hapsili saradnike NOP, koji su predavani Nemcima, za što su dobijali i nagrade. U pismu jednog četn ika piše: 'Iz Niša sam došao, po sao zav ršio , pa čak od Nemaca dobio 5.000 dinara, to mije rekao da tražim vojvoda Čegarski, jer su i oni tamo dobijali.' Vojv ode su takođe tražile da im se isplati pripadajuća nagrada.'«89

Vo jvoda Košta Pećanac, »č uvar tradicio naln e četničke časti«, suborac mitropolita Josifa od mladih dana 87 »Obnova«, 29. VIII. 1941. 88 Miroslav M. Milovanović, »Logor na Crvenom krstu u Nišu«, Beograd, 1983., str. 40. 89 Miroslav M. Milovanović, »Logor naCrvenom krstu u Nišu«, B eograd, 1983., str. 41.

63

VI.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA IMILAN NEDIĆ

S tim predvodnikom čuvara Jednom tradicije«prigodom i njegovom mitropolit Josif pokazuje»vernih se u javnosti. bili pratnjom su skupa i u beogradskoj Sabornoj crkvi, gdje se okupila i nekolicina drugih episkopa, te zajedno sa svojim ministrima i Milan Nedić, predsjednik »srpske vlade 90 narodnog spasa«, kojega su Nijemci postavili na tu dužnost u rujnu 1941. Dakako, i o tom događaju javnost je bila obaviještena pomoću svih obavijesnih sredstava. Novine su izvješćivale: »Obrazovana je srpska vlada na čijem je čelu armiski general g. Milan Nedić Na molbu ministra i komesara g. Aćimovića Vojni zapovednik u Srbiji dao je generalu Nediću mandat da sastavi srpsku vladu. G. Nedić prihvatio 91

je taj i predložio listu učlanova vlade.« Maček, smijenjen nakon Tajmandat bivši ministar vojske vladi Cvetković puča 27. ožujka, jasno je na početku obrazložio zadaću nove vlade: »Obrazovao sam vladu narodnog spasa. Veliki Nemački Rajh, iako pobednik u ratu, neće da bude neprijatelj srps kog naroda. O n nam je danas povrati o pravo na upotrebu narodnih zna menja: grba i zastave. Srpski narod je svestan da je sudb insk i pov eza n za narode Ev rope i on je u ovom ratu umeo da oceni viteško držanje nemačkog vojnika. Na njegovo prijateljstvo on će odgovoriti svojim prijateljstvom. 90 »Novovreme«, 21. IX. 1941. i »Glasnik« SPC, 25. XII. 1943., br. 11. i 12., str. 91. 91 »Obno va«, 30. VIII. 1941.

64

...Kada obezbedi red, vlad a će se posvetiti i zgra điv anj u Srbije i na taj nači n spasiti jezgro srpskog naroda... za njegovo slobodno učešće u budućem mirnom izgrađivanju nove Evrope... (Vlada) mora zahvaliti u ime svoje i našeg naroda velikom Nemačkom Rajhu i njegovim pretstavnicima u Srbiji na velikoj političkoj uviđ avnosti kojom pravilno ocenjuju duh i potrebe srpskog naroda...«92 Zanimljivo je da je srpski tisak nešto prije spomenute Nedićeve izjave donio ekaviziranu izjavu Ante Pavelića (to je bila, inače, prava rijetkost), koju je on dao njemačkoj agenciji DNB. Uočljiv je njihov gotovo istovjetan odnos prema onodobnoj Njemačkoj: »Stogodišnja povezanost i drugarstvo u oružju stvorili su između Nemačke i Hrvatske prijateljstvo koje će uvek biti osnov odnosa između dveju država... To bratsko osećanje, prijateljstvo pojačava se zahvalnošću Nemačkoj za pomoć... prilikom osnivanja hrvatske države. Sasvim je prirodno da hrvatski narod mora da ulaže napore da svim snagama sarađuje na velikom delu novog poretka u Evropi.« 93 »Vlada narodnog spasa« uskoro je pokazala svoje pravo lice. Istoga dana kad je objavljen Nedićev proglas narodu, građani su čitali: »Saopštenje o streljanju 7 jevreja (tijekom cijelog rata u Srbiji pripadnici židovskog, tj. 94

jevrejskog naroda pisat će se malim slovom 'j' — op. a.) i komunista.« Priopćenje donosi da su popaljene i kuće strijeljanih. Tako je već prvih dana nove vlade određen broj srpske djece ostao i siročad bez krova nad glavom.

Arhijereji izjavljuju da će se boriti na strani generala Nedića Taj i slični događaji nisu pokolebali vrhove Srpske pravoslavne crkve da svesrdno potpomognu Milana Nedića u njegovim nastojanjima. To su srpski arhijereji nedugo nakon njegova imenovanja i pokazali — i riječju i djelom. »Arhijereji Srpske pravoslavne crkve izjavljuju da će se boriti na strani generala Nedića« jedan je od naslova koji je pobudio pozornost javnosti. Tekst stoje objavljen s naznakom »Iz kabineta pretsedništva Ministarskog saveta« glasi:

»Arhijereji Srpske pravoslavne crkve: Njegovo visokopreosveštenstvo mi tropolit skopski Josif i njihova Preosveštenstva Venijamin braničevski, Nek tarije tuzlanski, sa ostalim arhijerejima koji se ovde nalaze, posetili su Pret sednika Srpske vlade, armiskog generala gospodina Milana Nedića i ostali sa njim u dužem razgovoru. 92 »Novo vreme«, 2. IX. 1941. 93 »Novo vrem e«, 7. VI. 1941. 94 »Obnova«, 2. IX. 1941.

65

Gospod a A rhijereji pokazali su u toku razgovo ra p uno razumeva nje za sve rodoljubive napore generala Nedića koji imaju za cilj stišavanje strasti u narodu, zavođenje reda, suzbijanje nenarodnih razornih elemenata, naročito komunizma, da bi srpski narod sa što manje žrtava i patnji prebrodio sadašnja teška iskušenja. Gospoda Arhijereji izjavili su Pretsedniku Srpske vlade da će Srpska pravoslavna crkva takođe sa svoje strane, u duhu tradicija svetosavskog pra vos lav lja, n astaviti da se bori na strani genera la Ned ića kako bi se u srpskom narodu što pre povratila bratska sloga i duh ovno jedin stvo i suzbilo međusobno istrebljenje. Gospodin Pretsednik Srpske vlad e zahvalio se Ar hijer ejim a Srpske pravo slavne crkve na njihovoj poseti, kojom su prilikom izrazili svoje visoko rodoljubivo shvatanje uloge Srpske pravoslavne crkve u nacionalnom životu u ovim teški m danima. Pretsednik Srpske vlade je u isto vrem e zahva lio na tome, što se Crk va stavlja na ras položenje za provođenje n acio naln e izgradn je koju on namerava izvesti u toliko više što seje načelo saradnje između Vlade i Crkve u srpskoj istoriji pokazalo korisnim za srpski narod.« 95

Budućnost srpskoga naroda — suradnja s njemačkim Reichom

General Nedić pojasnio je svoje »rodoljubive napore«, za koje su arhije reji pokazali »puno razumevanje«, i prigodom posjeta njemačkom vojnom zapovjedniku: »Nova srpska vlada primljena je juče po podne kod glavnog vojnog zapovedni ka u Srbiji vazduh oplovn og genera la Dankelmana. Svi minist ri na čelu sa Milanom Nedić em u sveč anim od elima stig li su u Upravni štab koji se nalazi u zgradi Narodne skupštine. Prilikom dolaska članova srpske vlade jedna počasna česta nemačkih vojnika odala im je počast. Na ulazu srpske ministre dočekao je ratni upravnik savetnik g. dr. Kisel, pomoćnik šefa upravnog štaba državni savetnik g. dr. Turner. Pošto se pozdravio sa svima ministrima, on je doveo ministre u veliku salu, koja je bila ukrašena ćilimim a i zelenilom. U velikoj sali srpski mi nis tri saku pili su se u polukr ug. Odmah zatim ratni upravnik g. Kisel otišao je da bi dopratio vojnog zapovednika u Srbiji g. Dankelm ana. V oj ni zapovednik i članovi štaba bili su u sveča nim uniforma ma.« Prvi j e govo rio general Heinrich D anckelman n: »Gospodine generale, ...Resio sam se da iz redova dobronamernih ljudi, ubeđenih u opravdanost mera koje treba preduzeti prema komunistima, obrazujem vladu koja će se starati o miru, redu i bezbednosti i koja će mi time dati mogućnost da 95 »Novo vreme«, 29. X. 1941.

66

nemačke trupe povučem sa delatnosti koja treba da bude isključivo srpskih konstruktivnih snaga i srpske vlade... Izražavam nadu da ćete pravilno koristiti u duhu potrebne saradnje ovlašćenja koja vam dajem radi postizanja cilja i sa poverenjem u vašu lojalnost.« Nedić je odgovorio: »...U okviru naših mogućnosti koje nam pružate da autonomno vodimo poslove srpskog naroda, založićemo se da budućnost srpskog naroda izgra đujemo u lojalnoj i prijateljskoj saradnji sa nemačkim Rajhom kao i sa njegovim pretstavnicima u Srbiji. Nadamo se da ćemo u najkraćem roku, sprovodeći potrebne reforme i organizujući srpske oružane snage, sopstvenim sredstvima zagarantovati red i mir u zem lji i na taj način omog ućiti povlač enje nemačkih trupa , koje će se posvetiti svojim sopstvenim zadacima. Srpski narod neće zaboraviti da se nemački vojnik, iako pobednik, nikome nije svetio i korektno se ponašao prema srpskom narodu.« Nakon primanja: »G. dr. Turner i g. Kisel otpratili su zatim srpske ministre do izlaza. Tom prilikom su obišli počasnu četu zajedno sa pretsednikom srpske vlade.«

96

Te riječi zahvalnosti »neosvetoljubivom« njemačkom vojniku, uz zakle tvu vjernosti,i dan Nedić izgovorio samo desetak danaStotinjak nakon prizora na Terazijama dva jenakon spaljivanja sela Skele! metara od mjesta tih srdačnih razgovora, od Skupštine, bio je njemački zatvor, a logor na Banjici postojao je već dva mjeseca. I njemu je Sv. sinod, obećavši mu potporu, izjavio da će »nastaviti da se bori na strani g. vNedića«. A boriti se na strani Nedića značilo je boriti se na strani Hitlera! I Sinod nije pogazio zadanu riječ — ostao je na njegovoj strani do posljednjeg dana njegove vladavine. Jedan dio Srpske pravoslavne crkve ostao mu je privržen i nakon rata, sve do današnjih dana, kako to izvješćuje »Velika Srbija«, glasilo Srpskog četničkog pokreta u broju od 1. kolovoza 1990., u napisu pod naslovom »Parastos srpskim junacima (istaknuo a.) u Valjevu«: »U nedelju 22. juna u Valjevskoj crkvi, posle liturgije održanje parastos đeneralu Dragoljubu Draži Mihailoviću, đeneralu Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću...«, uz sudjelovanje šestorice svećenika. Izjavu Srpske pravoslavne crkve da će se boriti na strani Nedića odušev ljeno je dočekala propaganda tadašnje Srbije. Članci u novinama veličali su taj »patriotski« korak svojih duhovnih pastira: »Naš a javn ost saznala je ovih dana za j edan nacionaln o zn ačajan do gađaj.. . Radi se o susretu Pretsednika Srpske vlad e generala g. Nedi ća sa Arhije reji ma Srpske pravoslavne crkve, kao i o razgovorima vođenim tom prilikom po pita njim a opšte g interesa: o sm iren ju našeg nar oda i njegovoj obnovi. N ije po prvi put da Srpska pravoslavna crkva sa svojim visokim pretstavnicima i 96 »Obno va«, 30. VIII. 1941.

67

Na izlazu iz Narodne skupštine SS general Harald Turner, šef upravnog stožera vojnog zapovjednika u Srbiji Danckelmanna, odaje počast novom predsjedniku srpske vlade Milanu Ncdiću poslije svečanosti imenovanja, 29. kolovoza 1941.

Pred beogradskom prvostolnicom, poslije »blagodarenja«: vanoviSabornom ć u odori crkvom, šefa Srpske dr ža vne bezbednosti sa dva Nedićeva ministra (uDragi civiluJo) prilazi zloglasnom Augustu Mevssneru, SS generalu. 68

celokupnim sveštenstvom podupire opšte nacionalno delo, pomaže i radi na dobru, boljoj sreći i opstanku srpskog naroda. ...Arhijerejskom izjavom o pomoći koju treba da se bez poštede i svim raspoloživim silam a na svi m stranam a ukazuje i ukaže nastojanjim a i naporima vlade generala g. Nedića, Srpska pravoslavna crkva je i ovaj put svojom duh ovno m vidovitošću i moraln om snago m pritekla u pomoć s rpsko m narodu. ...Pomoć Srpske pravosl avne crkve sa njen im veliki m nacionaln o moralnim kapitalom, koju je ona voljna da ukaže i ovom prilikom, iznad svega je dragocena.« 97

S Nijemcima pod »srpskim barjakom«

»Mir, red i rad«, te »pokornost«, »sloga« i »jedinstvo« — riječi su koje je vlada Milana Nedića stalno isticala u javnim nastupima: »Mi moramo da pomognemo one koji daju svoje živote radi odbrane Evrope i nas samih od crvenih nemani. Pitaće te me kakvu pomoć m ožemo pružiti Nemcima. Reći ću vam: ostanimo u miru, redu i radu. Dajmo svu materijalnu pomoć. Dajmo radnu snagu. ...Moramo jednodušni, svi zajedno. Ko god ruši snagu srpskog ostati naroda,složni, zlotvor je. Za srpski narod najvažnije je unutrašnju da ostane jedin stven, složan , sn ažan. Zbijmo se čvrsto, ruku pod ruku, svi pod srpskim barjakom. Živela majka Srbija!« 98

Bili su to, zapra vo, zahtj evi Nijem aca od sv ih naroda po robljene Europe. Mir i red odgovarao im je u okupiranim zemljama, a rad im je trebao za njihovo gospodarstvo, vojnu industriju i dr. U tom kontekstu i u svjetlu potpore Sv. sinoda Nediću, potrebno je promatrati i istovjetne pozive vrhovništva Srpske pravoslavne crkve. Tako npr. u uskrsnoj poslanici ono ističe: »...dužni smo čuvati vekovni svoj amanet: 'Samo sloga Srbina spašava'... Traži se... da se svuda i na svakom mestu očuva red i mir.«99 Istim mislima prožet je i »III. Raspis Sv. Arhijerejskog Sinoda Srpskom pravo slavnom sveštenstvu i narodu« od 26. rujna 1941., u kojem se kaže: »Mir je jedan od glavnih uslova... za održavanje... i napredovanje pojedinca, društva, Crkve i Države. Pa i mi pastiri savjetujemo svome narodu mir... Pored mira 100 potrebna je i sloga... Naš narod veli: Samo sloga Srbina spašava.« Zbog potpore Nediću, Sinod je dobio i veliko priznanje na stranicama glasila f ašističke organizacije »Zbo r« Dim itrija Ljotića : 97 »Novovreme«, 3I.X. 1941. 98 »Novo vreme«, 26. III. 1943. 99 »Gl asnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 20. 100 »Glasnik SPC«, 1. III. 1942., br. 2. i 3., str. 10. 12.

69

»Poseta srpskih arhijereja pretsedniku vlade generalu Nediću i kominike, obj avljen o toj pos eti, ne ost av lj aj u nikakv e sum nje o tome kakav je stav Cr kva zauzela prema Vla di narodnog spasa i prema nj enoj polit ici. Crkva je na strani vlade. Crkva je rekla svoju reč. Danas ceo svet zna da srpski episkopat antikomu nističku borbu koju vodi Vlada narodnog spasa smatra za političku neophod nost, istori sku nem inovno st, ap solutno celishodnu stvar. Mora se sa zahvalnošću pozdraviti korak na solidarisanju crkvenih, druš tvenih i državnih interesa, koji je korak ujedno dokaz tome da Crkva uzima u svoje moćno okrilje pitanje naše borbe sa din dušmanima naše napaćene zemlje. Neka bi njen blagoslov bio još glasniji i njena molitva još otvorenija, da bi ceo svet čuo glas Ma jke Crkve i da bi ceo narod, u borbi sa novim avarima , 10 1 znao da se njegova crkva moli Bogu za njegovu pobedu nad komunistima.«

Krv i kost časnoga naroda Pravoslavno svećenstvo u Srbiji, upoznavši se s izjavama Svetog arhije rejskog sinoda, krenulo je disciplinirano u borbu na strani Nedića, ne samo riječju, tj. propovijedima, nego i aktivnim sudjelovanjem u srpskim oruža nim odredima:

»U subotu 27 septembra održana je svečanost u kasarni na Dedinju. Zakletvu su položili dobrovoljci Drugog srpskog dobrovoljačkog odreda. ...Stroj i raport primio je pukovnik Mušicki, komand ant srpskih do brovo ljaca. Posle primljenog raporta sveštenik Drugog dobrovoljačkog odreda očitao je molitvu, a zatim su dobrovoljci položili zakletvu. Nakon položene zakletve sveštenik odreda je održao lep govor o značaju zakletve. Između ostalog je rekao: 'Braćo dobrovoljci srpski... krv i kost naroda koji je uvek bio častan... Ispunjavajte savesno zakletvu i Bog će biti s vama.' Posle ceremonijala prva četa je otišla negde u Srbiju u borbu, da krč i no ve 102

puteve ka svetlijoj budućnosti našeg naroda.« »Poslednja pošta palom junaku

U Sapcu je na svečan način sahranjen vodnik 2 čete l bataljona III puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa Periša Bošković. Opelo je izvršio prota Danilo Milanović i sveštenici šabačke crkve... Po opelu se s pokojnikom oprostio Danilo Milanović, prosvetar Dopunske ko mande III puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji je u svom govoru pored ostalo g rekao: 'Jedan od malob rojnih idealist a rodolju ba, koji su se sa puškom u ruci u septembru 1941 godine upu stili u neravnu borbu sa brojno nadmoć

101 »Obnova«, 7. XI. 1941. 102 »Obnova«, 29. IX. 1941. 70

nij im kom unist ičkim hordama , bio je i v odnik Per iša Boškovi ć. On nije pošao za većinom, nego za istinom. Prožet žarkom ljubavlju prema svome narodu, stavio je i svoj mladi život na raspoloženje u odbrani svetlih tradicija i srpskih svetinja. Od toga puta nisu ga mogli odvratiti ni klevete ni preziri (onih) koji 103 su ga u svojoj zabludi nazivali »izdajnikom« i »petolokolonašem«.'«

Iz ovog govora »prote, prosvetara Srpskog dobrovoljačkog korpusa«, naslućuje se da srpski oružani odredi nisu svagdje nailazili na veliko poštovanje. To je priznao i jedan drugi pravos lavni svećen ik u svom govoru na »svečanosti u štabu Srpskog dobrovoljačkog korpusa«: »Od l. januara stupio je u život Srpski dobrovoljački korpus, sastavljen od dobrovoljačkih i četničkih odreda. Povodom ovog značajnog datuma održana je lepa svečanost u velik om holu Štaba Srpskog dobrovoljačkog korpusa, ko ji je bio ukrašen srpskim trobojnicama i dobrovoljačkim znacima. Svečani čin priznavanja Svetog Duha obavio je prota Aleksa Todorović uz asistenciju dvaju sveštenika. Posle verskog čina, prota Todorović je održao kratak i sadržajan govor, rekavši između ostalog: 'Kada ste krenuli u sveti boj, nazivali su vas izdajicama ipetokolonašima (istaknuo a.), kada ste pozadinu, koja je najjače groktala spasli, dobili ste samo pola priznanja... Vama koji ste svesni svog uzvišenog zadatka, nije potrebno njihovo priznanje. Vi, junaci, krećete pravim putem istine. Sa verom u Boga, 104

pod srpskom zastavom...'« Koji su razlozi prezira u narodu prema dobrovoljačkim odredima, može se zaključiti iz sljedećih činjenica:

»Srpski dobrovoljački korpus je bio 'naj elitn ija' kvislinška vojna formacija u Srbiji. Bio je pod neposrednom komandom vojnoupravnog (njemačkog — op. a.) komandanta Srbije. Nemci su u njih, kao pripadnike Ljotićeva 'Zbora', imali najviše poverenja pošto su se dobrovoljci najžešće borili protiv pripad nika oslobodilačkog pokreta... Nemci su nastojali da povećaju broj ljudstva u sastavu Srpskog dobrovoljačkog korpusa... Nacisti su insistirali da se regrutuju 10 5 u SDK mladi ljudi, a pored toga 'besprekorno odani nemačkom fašizmu'.« Stoga sui na svasvim obavijesna sredstva objavljivala poziv, koji jeulicama kao plakat bio nalijepljen istaknutijim mjestima po beogradskim u jesen 1941.:

»Srbi! Spašavajmo otadžbinu, našu kolevku! Stupajmo u dobrovoljce! Upis se vrši svakog dana od 7 i po do 10 časova u zgradi Glavnog generalšt aba, Miloša Velik og 17.« 106

103 »Obnova«, 13. i 14. IV. 1944. 104 »Obnova«, 5.1. 1943. 105 Milan Borković, »Milan Nedić«, 106 »Obnova«, 24. X. 1941.

CIP, Zagreb, 1985., str.

245.

71

I sam je Ljotić, već prvih dana nakon osnivanja dobrovoljačkih odreda, morao priznati istinu da jedan dio srpskog pučanstva, za razliku od »vođa« i najvećeg dijela svećenstva, s prezirom gleda na njih. Naime, na proslavi u Smederevu, nakon zakletve odreda dobrovoljaca i »lepe besede« prote Blagojevića, vođa fašističkog »Zbora« savjetovao je nove vojnike: »Ako vam netko kaže da pomažete okupatoru, vi mu odgovorite: Ne! Mi pomažemo svoj narod.« 10 7 Ali, bez obzira na to, većina pravoslavnih svećenika uporno je i s mnogo žara podizala borbeni moral srpskih oružanih snaga. Na žalost, često prizi vajući i Boga za svjedoka svoje »istine«: »Zakletva oružanih odreda u Smederevu ...Na prostranom dvorištu smederevske Saborne crkve sveti čin zakletve obavlja sveštenik Stevan Pešterac, prosvetar Dopunske komande Četvrtog puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa uz asistenciju đakona Krupeževića i ostalih mesnih parohiskih sveštenika. Neposredno pred zakletvu sveštenik Pešterac obraća se dobrovoljcima i stražarima sledećim recima: ...Mi, Srbi, u Njega verujemo, od Njega se nadamo. Njegovoj se volji slepo pokor avamo. Njega u pomoć prizivamo. N jegov im se imenom kunemo. Zato naša zakletva Bogu nije prazna reč. Jer, mi prizivamo Boga samo u vernosti i istini. Pod ovim plavim nebom ovom parcelu zemlje što se Srbija zove dugu jem o svoje živote. Ova nas je zemlja pravim duhom nadahnula. Ona n as je za junake oth ra nila , verno nas podizala. Pružite joj i vi vernost za vernost. Neka Gospod bude svedok naše današnje položene zakletve.'«108

Velika Srbija u novoj Europi je tijekom svojetako vladavine držao brojne koje su prenosila sva Nedić obavijesna sredstva, da je svatko mogaogovore, dobro upoznati njegove ideje i ciljeve. U govorima je bio jasan i nije ostavljao nikakve dvojbe. Zamisao kojom je bio opsjednut i kojoj je podredio svu svoju djelatnost bilo je ostvarivanje Velike Srbije: »Uveren sam da nam Veliki Nemački Rajh neće uskratiti mogućnost da i sami damo svoj prilog novom evropskom poretku. Nemačka nije bila naš neprijatelj. Ona to nije ni danas... Moramo učiniti sve da u buduće u našoj 'Velikoj Srbiji' bude krova, hleba i rada za sve dobre i čestite Srbe.«109

107 »Obnova«, »Obnova«,8.8.1. 1944.1. 108 X. 194 109 »Obnova«, 5. XII. 1941 . 72

Također, prigodom ispraćaja Petog dobrovoljačkog bataljona u borbu protiv partizana, predsjednik vlade »narodnog spasa« ističe u svom govoru vojnicima: »...Deco moja, vi idete u Šumadiju. Vaš je zadatak da sačuvate red i mir. Naići ćete i na komuni ste, njih morate da satrete. Morate ih istrebiti... Tamo u 110 Šumadiji rodice se nova velika Srbija. Vi ste njen stub.«

Velika Srbija, po Nediću, trebala je biti stvorena, dakako, uz pomoć Nijemaca. To im je Nedić i pismeno predložio i objasnio: »Milan Nedić sa svojim bratom Milutinom i ostalim saradnicima vlade sači nili su obiman memorandum i up uti li ga počet kom februara 194 2. godine generalu Baderu, vojnoupravnom komandantu Srbije... Ceo dokument bio je 'potkrepljen' ciframa, skicama, mnogim argumentima u prilog tezi da pom enute delove treba prip ojiti S rbiji, pa se u zaključno m delu memorandu ma doslov no kaže: 'Ukupno , dakle, im alo bi da se iseli sa sr pske strane preko nove granične linije katolika: iz Hercegovine — 137.140, iz Bosne — 392.591, iz Dalmacije— 111.365 iz Srema— 130.072. Svega 771.168.«111 Kako su taj p rijedlog primili Nijemci, govori sljedeći podatak: »Nedić je na saslušanju posle rata u Beogradu u vezi sa ovim izjavio: 'Ja m islimcima... da jeNemci to stauraprvo i deja pa saza m živio. tometako samsam razgovarao Nem vreme t je jao niprvi su oh teli ni daOčuju, ja izmsaenio reci »Velika Srbija« i govorio »Svesrbija«. No razvojem događaja koji su išli na štetu Nemaca, Nemci su sve više popuštali i ja verujem da bi se ta moja želja za stvaranjem Velike Srbije ostvarila da nije došlo do kapitulacije Nemačke.'« 11 2

Možda je Nedić pretjerao kad tvrdi daje zamisao o Velikoj Srbiji baš on prvi oživio, ali stoji njegova tvrdnja daje to vrlo stara ideja u jednom dijelu kolektivne (pod)svijesti srpskog naroda. Naime, kad je rat počeo, nije samo Nedić sanjao o Velikoj Srbiji: »Prvi od tih dokume nata, koji ujedn o sadrži naj pot pun iji prikaz četničkih velikosrpskih teritorijalnih aspiracija... bio je memorandum što ga je dr. Stevan Moljević pripremio u ju nu 1941, dva mjeseca prije nego sto je postao član četničkog Naciona lnog kom iteta i nje go va Izvršnog odbora, i prije nego što se uopće sastao s pukovnikom Mihailovićem... Moljevićev teritorijalni plan za 'homogenu Srbiju' bio je zasnovan na ideji da Srbi imaju pravo na polož aj vodeće nacije na Balk anu, jer su se t ako dugo boril i protiv Turaka i jer su bili jedini narod koji se odupirao nadiranju Nijemaca na Balkan. Ipak, 110 »Novo vreme«, 18. V. 1943. 111 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 270. 112 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 268. 73

da bi autoritativno mogli zauzeti taj položaj, oni prije svega moraju postati neosporno vodeća nacija u Jugoslaviji. To će učiniti tako, kaže Moljević: '...da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati ćelo etničko područje na kome Srbi žive... strateške i saobraćajne linije i čvorovi potrebni za sigurnost, život i opstanak Srbije, iako gdegde danas ne bi imali 11 3 srpsku većinu, imaju da posluže Srbiji i srpskome narodu...'« »Srpska država ima da i u buduće bude nosilac jugoslovenske misli... Srbi su tim putem pošli već onda kad su stvorili Jugoslaviju i oni s tog puta neće natrag . Samo kako je prvi korak na t om putu bio pogrešno učinjen ... ispraviće se samo ako Srbi odmah pri vaskrsu Jugoslavije, već u prvom času i bez ičijeg pitanja (istaknuo a.), stvore svoju homogenu državu, u granicama kako su napred naznačene.« 11 4 Prema Moljevićevu Memorandumu, »Velika Srbija imala bi 65 70% 115 ukupnog jugoslavenskog teritorija i stanovništva«. Dragiša Vasić, bivši potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba, član čet ničkog Centralnog nacionalnog komiteta od kolovoza 1941., u svojim primjedbama na Moljevićev Memorandum ističe svoje potpuno slaganje s jednom njegovom točkom: »II. Pitanje homogene srpske države, koja ima da obuhvati ćelo etničko U tome se slažu svi područje na kome danas Srbi žive, jeste van diskusije. 6

Srbi.«"

»Vrlo slični teritorijalnim zamislima dra Moljevića bili su i oni prijedlozi koje je Beogradski četnički pokret formulirao ljeti 1941,... Karta koja je izrađena navodno na toj osnovi nadilazi Moljevićevu, jer izlaže detalje velikih preseljavanja stanovništva, potrebnih da bi u srpskoj jedinici stanov ništvo postalo čisto srpsko. Detaljnije: iz zamišljene Velike Srbije trebalo je silom protjerati ne manje od 2.675.000 ljudi; ta brojka uključuje 1.000.000 Hrvata i 500.000 Nijemaca.« 117 Draža Mihailović također je sanjao iste snove: »Možemo pretpostaviti daje Mihailović pristajao na sve ovakve prijed loge koji su se odnosili na teritorij Velike Srbije. On na njih aludira u svom proglasu srpskom narodu slijedećeg decembra, a u nizu detaljnih instrukcija koje je 20. decembra dao svojim novoimenovanim komandantima u Crnoj Gori, majoru Lasicu i kapetanu Durišiću, posebno se poziva na njih kao na dio četničkog programa. Ciljevi su: 113 Jozo Tomasevich, »Četnici u Dragom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 155. 157. 114 Nikola Milanović, »Dragiša Vasić — Od građanskog buntovnika do kontrarevolucionara«, Nova knjiga, Beograd, 1986. str. 262. 115 Jozo Tomasevich, »Četnici u Dragom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 158. 116 Nikola Milanović, »Dragiša Vasić — Od građanskog buntovnika do kontrarevolucionara«, Nova knjiga, Beograd, 1986. str. 267. 117 Jozo Toma sevich, »Četnici u D rugom svje tskom ratu«, Liber, Zag reb, 1979 ., str. 158. 74

...Stvoriti Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etnički čistu, u granicama Srbije (misleći tu i na Makedoniju), Crne Gore, Bosne, Hercego vine, Srema, Banata i Bačke... Čišćenje državnih teritorija od svih narodnih ma nj ina i ne nacio nalnih ele menat a... Stvoriti nepos redne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore kao i između Srbije i Slovenačke čišćenjem (uklanjanjem?) muslimanskog življa iz Sandžaka i muslimanskog i hrvat skog življa iz Bosne.« 11 8

Tri četvrtine pravoslavnog svećenstva odano Draži Mihailoviću

I najvećem dijelu Srpske pravoslavne crkve Velika Srbija jedna je od glavnih preokupacija. Zato nije čudno da je ona podupirala i Nedića i Mihailovića u nadi da će se ostvariti: »Dr. D ura Ðurović , generalni sekret ar četničkog Centralnog nacion alnog komiteta od juna do septembra 1944, posvjedočio je na svom suđenju ljeti 1945. daje 'tri četvrtine pravoslavnog sveštenstva bilo privrženo pokretu 11 9

Draže se daje ovo objektivna procjena.« NisuMihailovića.' samo u SrbijiČini pravoslavni svećenici podupirali četnike: »I u Crnoj Gori i u NDH, jednako kao i u Srbiji, velika većina pravoslav nog svećenstva bila je na četničkoj strani, a u NDH su neki od njih — na primj er pop Momčilo Ðuji ć i pop Savo Božić — postali vrlo pozn ati četnički komandanti.« 120 Snovi o Velikoj Srbiji nisu, razumije se, rođeni u tom dijelu Srpske pravoslavne crkve tek početkom posljednjeg rata. Oni potječu otprije, još od XVI. stoljeća, kada se teritorijalno i jurisdikcijski Pecka patrijaršija proširila pod Turcima. U tom se stoljeću Srpska crkva najviše proširila, a o tome je istaknuti srpski povjesničar Vaša Čubrilović rekao: 121 onajestiče »Kada Pecka (istaknuo patrijaršija Carigradanavodi povlastice i svoju teritoriju« a.).1557. U dobija nastavkuodČubrilović o kojim

područjima riječ: »Pored... starih oblasti nekadašnje Pećke patrijaršije pre turske najezde, nova Pecka patrijaršija dobila je... nove dijeceze u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji sa Sremom i u Ugarskoj, čak tamo do Budima. Prema tome P ecka pat rija ršij a je posle 1557. pr oširi la svoju jurisdikciju nad pravoslavnim a u svim zemljama, gde se srpski narod naselio 118 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 159. 119 Jozo Tomasev ich, »Četnici u Drugom svj etsko m ratu« , Liber, Zagreb, 1979., str. 163. 120 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 165. 121 Vaša Čubrilović, »Odabra ni is toris ki r adovi«, Nova knj iga , Beograd, 1983., str. 95. 75

u XV i XVI veku.« 122 Poistovjećivanje crkvenoga područja patrijaršije i državnog teritorija Srbije stalno je izazov, kojemu je u povijesti Srpska pravoslavna crkva često podlijegala. Nadahnut tim mislima, protojerej Mih. L Popović još 22. ožujka 1913. (u Prvom balkanskom ratu) održao je govor srpskoj vojsci na Jedrenu: »Ustanite iz grobova junaci... Svete seni srpskih vitezova, lebdite nad srpskim narod om i up ućujte ga da dovrši sveto del o oslobođenja i ujed injen ja celoku pnog Srps tva. .. Vojsk o, uzdanico Srp stva! Srps ki nar od nije još dovrš io ujedinjenje. B rać1a2 3naša u Bosni, H ercegovi ni, Dalm aciji, Sre mu, Bačkoj isvoje Banatu još robuju.«

Ali stvarnost je sredinom 20. stoljeća bila drukčija, te je Srpska pravo slavna crkva podupirala one političke i vojne snage koje su smatrale da Veliku Srbiju mogu ostvariti u prijateljstvu s Nijemcima: »Veliki Nemački Rajh tražio je od nas jedino da ostanemo mirni — neutralni za vreme rata... Ali ovo nije bilo u računu ni Engleskoj ni mafiji čivutsko masonsko komunističkoj (očito, ove se riječi odnose na sudionike puča iz 1941. — op. a.)... Ovim činom izvršioci naređenja grobara srpskog naroda hteli su nepovratno da zavade Srbe sa Velikim Nemačkim Rajhom. Nemci nisu bili naši neprijatelji. Oni to nisu ni danas, a od nas samo zavisi da 12 4 li će nam u buduće biti prijatelji.« Bilo bi, be z sum nje, zan im ljiv o znati u koju je skupinu Nedi ć u tom svom govoru stavio vrh Srpske pravoslavne crkve: »čivutsku«, »masonsku« ili »komunističku mafiju«? Kako su se arhijereji osjećali slušajući te riječi?

»Sve za Srbiju!«

Osim Srpskih dobrovoljačkih odreda, koje je organizirao Dimitrije Ljo tić, u Srbiji je djelovala i Srpska državna straža, koju je osnovao Nedić. »Straža se sastojala od tri dijela: seoske straže u selima koja je u biti izvršavala zadatke bivše žandarmerije, policijskih snaga u gradovima, te pogranične straže.« 125 Njihov su rad nadzirali, razumije se, Nijemci: »Srpska državna straža i policija bile su u sastavu Srpske državne bezbednosti, kojom je komandovao Dragi Jovanović a kontrolisao Mevssner sa svojim policij skim aparatom.« 126 To potvrđuje i sam Nedić u dopisu svim okružnim načelnicima u Srbiji od 6. studenoga 1943.: 122 Vaša Čubrilović, »Odabrani istoriski radovi«, Nova knjiga, Beograd, 1983., str. 95. 123 Ljub ica Štefan, »Srbija i Alba nci« , knj iga I., Časopis za kritiko znanosti, L jub ljan a, 1989., str. 95. 124 »Obnova«, 26. III. 1942. 125 Milan Jozo Toma sevich»Milan , »Četnici u Drugom svjet skom tu«236. , Liber, Zagreb, 1979., str. 108. 126 Borković, Nedić«, CIP, Zagreb, 1985.,rastr.

76

»Viši vođa SS i policije gospodin general Meissner sa svojim štabom i organima u zemlji vršiće nadzornu vlast nad policijskim radom upravnog aparata kao i nad radom Srpske državne straže i preko mene činiti zamerke i potrebne sugestije kako bi se red i primeren poredak čim pre uspostavili. Preporučujem svim organima unutrašnje uprave i Srpskoj državnoj straži da svojim radom, držanjem, a naročito svojom taktičnošću i lojalnošću stvaraju kod nemačke nadzorne vlasti samo razloge za pohvalu u svakom pogledu.«

127

Zato su Nijemci bili prisutni u gotovo svim proslavama Srpske straže i

policije. je bilo i u Beogradu kad je Nedić svečano predao zastavu državnoj Tako policiji: »Oko 10.30 časova pred Upravu grada počeli su dolaziti pretstavnici nemačkih vlasti, među kojima su se nalazili vršilac dužnosti feldkomandanta major Vajs, pukovnik Rance, oberšturmfirer Hausting, pretstavnik Gestapoa. Pretsednik Milan Nedić je stigao u pratnji Milana Aćimovića, ministra 12 8 unutrašnjih poslova. Dočekao gaje Dragi Jovanović.« Koju je zadaću ondašnja vlast u Srbiji namijenila Srpskoj državnoj straži, najbolje pokazuju sljedeći ulomci:

»Junaci, Danas je na jsv eča nij i dan u vašem živo tu, kad stupate u red ove naše Sr pske državne straže. Vi postajete... branioci reda, zakonitosti i sigurnosti... ...Vi morate danonoćno bditi da niko ne poremeti red, rad i mir. Ako se nađe neko, pa ma ko to bio, da sadanji zakoniti poredak remeti, upotrebićete oružje i vođeni svojim starešinama bez obzira na žrtve i posledice vaspostavi ćete potrebnu sigurnost i bezbednost... Tu ne smete imati milosti ni prema kome. Da bi ovo izvršili vi morate biti elitna trupa... ...Nailazićete na velike teškoće, ali na muci se poznaju junaci. Srbin je za muku i stvoren... Komunisti hoće da vas zavedu. To su sada vaši najveći neprija telji. Odmah ih ubijajte. Oni su staru našu, nek ad slavn u žandarme riju, upropastili... Budite obazrivi... Oni operišu zastavom, Otadžbinom, oslobođenjem, bor bom protiv okupatora... A to su sve zlikovci... Satrite ih i ubijajte i trebite taj šljam... Vaša će se ruka posvetiti... Junaci, Ja, kao vaš vrhovni zapovednik... pozdravljam vas pozdravom srpskim: sve za Srbiju.. J« 129

127 Mil an B orkovi ć, »M ilan Nedić«, CIP, Zagre b, 1985., str. 242.

128 »Glasnik »Obnova«,Srpske 18.11.državne 1942. straže«, br. 1., li panj 1942., str. 5. 6. 129 77

»Konferencija pretsednika vlade i ministra unutrašnjih poslova sa okružnim načelnicima

Elementi nereda imaju se likvidirati ma gde se nalazili i po cenu najvećih žrtava. Red i mir moraju se po svaku cenu održati. Zato morate upotrebiti i najdra stičnije mere. ...Kad je u pit anj u održanje mira i reda , bu dit e strogi i neum oljivi . U tom pogledu dopuštena su i najdrastičnija sredstva.« 130 Osim Nedića, ti m srpskim odred ima, naoružanim njemačk im oružjem za borbu protiv Srba, upućivao je pouke iz patriotizma, dakako, i Milan Aćimović:

»Srpska držav na str aža mora biti svetio nik Srpskog nacio nalizma i Srpskog rodoljub lja. Ona mora da prod ubl juj e Srpsku naci onal nu misao i gaji poštova nje prema Srpskim tradicijama i svetinjama i odano i duboko neguje veru pradedov sku... Ona mora snaž no pomoći na putu moralne i nacionalne obnove Srbije. ,131

U tome nije zaostajao ni Dragi Jovanović, šef Srpske državne bezbedno sti:

»Od sada još vi še nego do sada n apred za bolju buduć nost našeg Beogra da 13 2 kao centra Srbije u Novoj Evropi. Moji borci, ja ću uvek pred vama!«

Milan Nedić šalje postrojbe svoje Srpske državne straže u borbu »na strani nemačkih nepobedivih trupa« za buduću »Veliku Srbiju«. 130 »Obnova«, 11.11. 1942. 131 »Glasnik Srpske državne straže«, br, 1.,lipanj 1942.,str.9. 132 »Obnova«, 18. II. 1942. 78

Obraćajući se »gospodi oficirima«, on ističe: »...Srpska državna straža na čelu sa vama mora vašim sopstvenim snagama da zagarantuje mir, red i bezbednost i spreči narušavanje tih neophodnih tekovina srpskom narodu od sviju koji bi pokušali da to naruše. Sa okupatorskim vlastima i posadama na teritoriji Srbije održavajte najko rektnije i najlojalnije odnose, jer je to bitan uslov za naš uspeh i za narodnu sreću i budućnost.« 13 3 Govorio je Dragi Jovanović u tom smislu i narodu na raznim zborovima, ali Srpsku pravoslavnu crkvu to nije sprječavalo da istupa zajedno s njim: »Govor šefa Srpske državne bezbednosti na zboru u Kraljevu

'Naše odlike: mir, red i rad svrstavaju nas i politički u front koji nosi sa sobom novi svet. Ako tako bude, a tako mora biti, onda će nas i pobedilac, Veliki nem ački nacionalsocijalistički R ajh, ceniti.' Posle min istra Jovanovića 134 govorili su još i protojerej Milan Sretenović i...«

Srbiji dopušteno ono što nije nijednoj zemlji

'"<

U tom duhu revno su govorili i ostali Nedićevi ministri. Tako je Tanasije Dinić uvjerav ao: »Nije nikakvo izdajstvo iskrena saradnja sa Nemcima. Neophodna potreba je da se svi objedinimo i najsvetija dužnost svakog Srbina je danas održanje reda i mira. Lojalnost i iskrena saradnja sa Nemci 13 5 ma... to se danas kao najsvetija dužnost svakom Srbinu nameće.« Na jakt ivn iji i n aj go vo rl jiv iji m inistar bio je Ljoti ćev vjerni , još p redratni sljedbenik Mihailo Olćan: »Šesti april doveo nas je do ivice groba, a plaćenici Moskve i Londona gurn uli su nas tada svesno u raku. ...Kao član vlade sada vam kažem: znajte, s va je sreća , što smo za okupator e 136 imali tada. sinove velikog nemačkog naroda. »Borci Nove Srbije: dobrovoljci, vladini odredi i četnici položili su mnoge žrtve... Veliki vođa Nemačkog R aj ha stvara Novu Evropu, a mi ćemo svojim žrtvama i svojom krvlju u tom poretku uspeti da stvorimo mesto koje smo zaslužili.« 137 133 »Glasnik Srpske državne straže«, br. 4., 1943., str. 301. 134 »Obnova«, 30. XI. 1942. 135 »Novo vreme«, 8. XII. 1941. 136 »Obnova«, 10. XII. 1941. 137 »Obnova«, 23. XII. 1941. 79

Hv alio se on i time da je tada šnja Srbij a, pod upravom Nij emaca, zau zela prvo mjesto u okupiranoj Europi : »Navikli su Srbi da zgradu svog života podižu na velikim i junačkim žrtvama. Zbog toga nam je i danas dopušteno ono što nije nijednoj drugoj zemlji pod okupacijom: da pomoću sopstvenih oružanih odreda zavedemo 138 red i mir tamo gde ga nema« (istaknuo a.).

Plodovi i djela tih uvjeravanja nisu izostali: »U prvim streljanjima koja su tokom jula izvršena po naređenju nacista učestvuje Srpska žandarmerija. To se sevidinavodi: iz dnevnog izveštaja nemačke ipešadijske divizije, u kome '20. VII. 1941.štaba oko 717. 10 časova Srpska žandarmerija pod nadzorom SS streljala je u Čačku 11 ljudi i jednu ženu, koje je 18. VII. 41. bila pohvatala 2. četa 1. bataljona.' O učešću Srpske žandarmerije u streljanju obavestio je Feliks Bencler svoje pretpostavljene u Berlinu u izveštaju od 23. jula 1941... 'Do sada je više stotina ovde streljala Srpska žandarmerija... kao represaliju po naredba ma nemačkih okupacionih vlasti.'« 139 U takvoj djelatnosti nije zaostajala ni obavještajna služba Srpske dobro voljačke komande koja je pomno pratila i zatvarala ne samo osumnjičene Srbe iz Srbije nego i izbjeglice u Srbiji: »Obaveštajna služba Srpske dobrovoljačke komande najviše je pričinjavala teškoća izbeglicama. Mnoge je denuncirala nemačkim i kvislinškim vlasti ma.« 14 0 »Sledeća informacija iz obaveštajne službe SDK (Srpske dobrovoljačke komande — op. a. ) od 15. ma ja govo rila je da su izbeglice, koje pristižu pr vih meseci 1942. godine mahom paraziti i neradnici, da među njima ima dosta agenata koje su uputile ustaške vlasti, a također i komunista, stoga predlaže svojoj komandi da kod nadležnih izdejstvuju oprezno ponašanje prema svima 1 41 onima koji se budu doseljavali u Srbiju.«

Primjera radi, štab Srpske dobrovoljačke komande uputio je 18. travnja 1942. izvješće Ministarstvu unutrašnjih poslova Nedićeve vlade sljedećega sadržaja: »U gostionici 'Matko' u Jovana Ristića ul. br. 22 sastaju se razne izbeglice iz Slovenije, koje su delimično poznate kao aktivni marksisti i ovde se ističu kao simpatizeri šumskih otpadnika. Primećeno je da su u ovoj gostionici više puta u zadnje vreme preko ćele noći održavani sastanci u vidu pijanke, kojima je uvek prisustvovao i sam gostioničar.« 138 »Obnova«, 21. XI. 1941. 139 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941. 1942.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, 1979., str. 64. 140M ilan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kv is li nš ka uprava 194 I. 194 2.«, kn jiga I. , Slob oda, Beograd, 1979., str. 343. 141 Milan Borkovi ć, »Kontrar evoluc ija u Srbiji — kvisl inš ka uprava I94I. I942.«, knjiga L, Slobo da, Beograd, 1979., str. 343. 80

r

S tim i takvim srpski m »patriot ima« i »d ržavnicima«, n ajveći dio vod stva Srpske pravoslavne crkve surađivao je sve do posljednjih dana njihove vladavine, pozivajući stalno narod na mir, red, rad i lojalnost. Tim svojim odnosom i djelatnošću Sveti je sinod neizravno podupirao pozive Milana Aćimovića, kao npr.: »Srbi da se uje dine i stvore čvrste i nedeljive falan ge« 142 , odobr avao Nediće ve poru ke, kao: »Mi dugu jemo blagodarnost Ve li kom Nemačkom Rajhu... što nam je pružio časno mesto saradnika... Mi izja vlju jem o da ćemo biti sve srdni saradnici Ve liko g Nemačkog Rajha.. .« 14 3 Tako je jedno o d »časnih mesta saradnika Velik og Nemačkog Ra jha« pripalo i dijelu Srpske pravoslavne crkve. Nisu izostale ni pohvale toj crkvenoj politici: »Kad država i crkva drže jedan put Obe istorije i naroda i crkve uvek su se razvijale kao jedno i gotovo nedeljivo. Naročito ovo krasi cvetni period srednjeg veka. Sevap je i pred Bogom i pred istorijom da u budućim koracima naša srpska pravoslavna crkva i država uvek drže jedan put.« 144

142 »Obno va«, 21. VII. 1942. 143 »Obno va«, 2. IX. 1942. 144 »Novo vreme«, 2. IX. 1943.

81

t.

Šestogodišnji židovski dječak Kokan, zatočenik logora Banjica. Strijeljan je u majčinom naručju na stratištu Jajinci ispod Avale. 82

vn.

SRPSKA PATRIJARSIJA I DJECA LOGORAŠI

»Držeći isti put sa državom«, vrh Srpske pravoslavne crkve pridržavao se čak i surove Nedićeve naredbe: »Ne smete imati milosti ni prema kome.« Kao što je već spomenuto, Sv. je sinod preporučio da se pomažu obitelji (samo) onih koji su poginuli »za kralja i otadžbinu«. Do sada nije objavljen dokument, ako uopće postoji, u kojem bi Sinod savjetovao svećenike da pomažu i djecu onih koji su bili u logorima ili su strijeljani, dakle, da pomognu svu djecu — žrtve rata. Ne zna se da li je u povijesti zabilježeno njegovo zauzima nje k od njemačkih i li srpsk ih vlas ti bar em kad su u pitanju bila djeca u zatvorima i logorima. A svi su znali, i u Beogradu i u cijeloj Srbiji, da su i ona u logorima i da ih čak strijeljaju. Znao je to i vrh Srpske pravoslavne crkve, kao što će se vidjeti. O toj strašnoj istini stradanja djece govore sljedeći podaci: »Među banjičkim žrtvama bilo je nekoliko hiljada dece... U podrumima banjičkog logora, u sobama u koje nije nikad dospeo ni pramen sunčevog 145 traka, na hladnom i vlažnom betonu živela su mnoga deca.« »28. maja 1942. streljano je 88 Jevreja iz Banjičkog logora, od kojih veći broj žena i dece.«146 Brojne potresne priče o to j djeci nikada nis u dospjele do javnosti, za n ji h znaju samo nijemi zidovi ćelija. Jedna je ipak uspjela probiti logorski okrug i ostala je zabilježena: »Zvao se Kokan. Tek je napunio šest godina, kad se s majkom Jevrejkom našao u Banjičkom logoru... Taj umilni dečak nije dočekao da se otvore 145 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 161. 146 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 65. 83

logorska vrata... I njega su u jednoj od poslednjih grupa koja je povedena u smrt streljali zajedno sa majkom. ...Najednom u logoru nacrtanom portretu sačuvan je njegov lik. Mira Jovanović Jaza, koja je svojim crtežom ostavila trag o uspomeni na jednu od najpotresnijih stranica logorskog života, napisala je ispod portreta: Naš mali Kokan. Ovo je moj mali drug iz najtežih dana. Sačuvajte mi ovu sliku, a ako ne izađem, sačuvajte je vi, nek se vidi kako su zatvarani samo 'opasni ljudi'.« 14 7

Strijeljana je i Mira Jovanović Jaza. Prilikom otkopavanja grobnica nakon oslobođenja Beograda u studenome 1944., identificiran je i mali Kokan. Bio je u naručju svoje majke... Kakve su prizore djeca svakodnevno gledala, opisao je jedan od preživje lih logoraša, književnik Velibor Gligorić: »U samom logoru, u njegovom dvorištu, dugo vremena su stajala i radila vešala. Pod prozorim a interniraca vršena su streljanja.« 148 U već spomenutom memorandumu od 24. srpnja 1941., upućenom glavnom vojnom zapovjedniku u Srbiji generalu Schroderu, srpski arhijereji ističu ustaške zločine u NDH: »Ekselencijo, nama se nameće strašno pitanje: da li je moguće da nemačke vo jn e vlasti ne zn aju za gornje i slične prim ere i zverstva...« 149 Dok je memorandum predavan u rake Schroderu, uprava banjičkoga logora bila je u rukama Aćimovićeve i Jovanovićeve policije. Ako je protivljenje zločinu i zaštita nedužnih univerzalan etički zahtjev, očekivalo bi se da arhijereji dignu svoj glas protiv zločina nadomak svojih pragova. Na žalost, oni to nisu učinili, iako su znali za njih. Ostali su dosljedni u potpori Nediću, a to će zorno pokazati jedan primjer koji ih teško optužuje. U logoru Banjici smrti. bile suPreživjeli zatočene logoraši i trudnice, te majke rođenom u tojnatvornici sjećaju se: s malom djecom »Ako je Banji ca za sve b ila bezmerna patnja, onda je za bud uće m ajke bila još teža. One nisu u živale nikakve privilegije... Živele su na parcelu proje i praznim čorbuljcima. Spavale su na podu ili na daskama... Dobijale su batine, rugali su im se, vređali ih, nazivali sramnim imenima. ...Buduća majka bila je za agente, stražare, Vujkovića, Krigera i za sve ostale samo broj koji će pre ili posle porođaja ući u spisak za streljanje. Događalo se, naime, ne jednom da se imena trudnica nađu na spiskovima za streljanje.« 15 0 147 Istorijski arhivBeo Beograda, Beogra d,1967., 1967.,str. str.12. 163. 165. 148 »Banjica«, »Banjica«, Is torijski arhiv grada, Beograd, 149 Veljko Ðurić, »Ustaše i pravosl avlje«, Beletra, Beograd, 1989., str. 101. 150»Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 155. 159. 84

Uvjeti u kojima su te nesretne žene rađale djecu i živjele s njima najbolje opisuju sami logoraši: »Porodilište...! Običan sobičak. Svud nered, nečistoća, ničeg nema: ni pelena, ni koritanca, ničeg sem ogromne majčine ljubavi. Godine 1941. u leto u porod ilištu se našlo nekolik o mladih maj ki sa svojom novorođenom decom. U sobu su agenti namerno ubacili i jednu ženu obolelu od galopirajuće tuberkuloze s dvoje male dece. ...Ne zna se ko je bio s uro vij i: isled nik, ko ji je u nji ma video komuni stičko g 15 1 'bandita', stražar kome su poverene na čuvanje ili Vujković...«

Patrijaršija odbija krštenje djece, ne priznajući ih Srbima Majke su bile svjesne da će ih strijeljati pa su željele da nakon njih ostane barem nekakav trag ili znak po čemu bi se prepoznalo da su one majke te djece i da ih barem nekako sačuvaju. I dosjetile su se: »Da ih krstimo, da im damo imena... tako će ih, možda, sačuvati. Teško je bilo u to zlehudo vreme krstiti dete rođeno u zatvoru. Te se dece i Crkva odricala (istaknuo a.). Majke su molbu uputile Patrijaršiji. Jedino je

crkveni poglavar mogao da da odobrenje za krštenje. Proticali su dani, a odgovor nikako nije stizao. Najzad odgovor, ali kakav?

— Ne priznajemo ih za Srbe! — poručio im je neki mlađi vojni svešte nik.«152 Međutim, nisu svi svećenici posve slušali svoje vrhovne poglavare, neki

su slušali i svoju savjest: »Jedan starisveštenik pristao je da im krsti decu.« Veliko srce i savjest toga duhovnog pastira olakšali su predsmrtne

trenutke tih nesretnih žena: »Stari sveštenik, oronuo godinama i nesrećama, nije tražio venčanice. Rekao je samo: 'Deco moja, ja vam verujem, ja ću ih krstiti.' Nikad čudnijeg i tužnijeg krštenja nije bilo. Bilo ih je u zbegovima, na opustelim ognjištima, pred spaljenim oltarom, ali ih sigurno nije bilo u odajama smrti. Majke su bile presrećne. Ve rov ale su da im niko više ne može oduze ti decu. Kada im se bude ugasio život, znale su da će postojati neko ko će ih se sećati, jer ta deca ipak imaju ime.« 153 151 »B an jica «, Istorijs ki ar hi v Beograda, Beogr ad, 1967., str. 155 . 159. 152»Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd,1967.,str. 155. 159. 153 »Ban jica«, Istor ijski a rh iv Beograd a, Beograd, 1967., str. 155 . 159. 85

Djecu su uskoro uzeli rođaci i prijatelji, a majke su strijeljane. Svakako bi bilo dobro kad bi javnost saznala tko je bio taj starac, svećenik — milosrdni Samarijanac, jer njegov to pri mjer za služu je. Trebalo bi odgovoriti i na pitanja: gdje je molba koju su majke u put ile Patr ijarši ji, tko ju je primio i tko je dao uputu vojnom svećeniku da bezdušno kaže: »Ne priznajemo ih za Srbe!« Glede datuma kad je molba napisana, sa sigurnošću se može tvrditi daje to bilo srpnja 1941. Naime, u tekstu citirane knjige »Banjica« stoji da je to bilo 1941., a nalazi se još jedan podatak: »Bilo je to leto, nesnosnay'wMa žega...« (istaknuo a.) Dakle, istog mjeseca kad je objavljeno priopćenje Svetog sinoda da će Crkva »lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti«, kad su posjetili generala Schrodera i ponovili izjavu iz mjeseca u kojem su uputili istom generalu memorandum tražeći njegovo zauzimanje: »Smatramo neophodnom dužnošću obratiti ljubazno vašu pa žnju bar na jedan deo zločina...« u NDH. Stoga se i nameće pitanje: kojim je memorandumom Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve »obra tio ljubaznu pažnju« njemačkih ili srpskih vlasti »bar na jedan deo zločina« u Banjici? A oni su također bili strašni — sve do posljednjega dana banjičkoga logora: »Uprava logora nije imala nikakvog obzira prema ženama i deci. Tako je 7. septembra 1944. godine streljana doktorka Mišić, lekar iz Loznice, sa ćerkom Verom od 4 godine i sinom Veroljubom od 6 meseci.« 154

Iz jednog od rijetko sačuvanih popisa strijeljanih može se vidjeti daje: »prema godinama streljano do 7 go din a 22 detet a od 7 14 go din a 26 deteta od 14 17 godina 76 deteta od 17 21 godine 564 lic a.« 15 5 Zašto na sva spomenuta pitanja nema odgovora, to možda najbolje naslućuje spomenuti književnik Gligorić: »Posle oslobođenja malo je pisano o banjičkom logoru, malo objavljeno.« 15 6 Vjerojatno će od srpskih povjesni čara jednoga dana netko i odgovoriti na ta pitanja, kad prođe sadašnje doba u kojem su potpuno isključili samokritičko preispitivanje idealizirane i mistificirane povijesti vlastitog naroda radi dnevnopolitičkog pragmatizma. Nakon oslobođenja Beograda iskapane su posljednje žrtve banjičkog logora, jer su one prijašnje uglavnom spaljene kako bi im se zameo trag. U studenome 1944. obavljen je svečani ukop ostataka nesretnih logoraša, među kojima je bilo i djece. Na sprovodu je govorio i — episkop Valerijan, 154 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Godišnjak grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 490. 155 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Godišnjak grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 490. 156 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 12. 86

potpisnik Apela srpskom narodu i član istog Sinoda kojemu je upućena molba da se djeca u banjičkom logoru krste! Tom je prigodom episkop

Valerijan, između ostalog, ustvrdio: »U toku tri i po godine je satirano sve što je među nama dobro, čestito i pošteno...«157

I službeno glasilo Patrijaršije pisalo je daje obavljeno »...svečano opelo posled njim žrtvama be sa nemačkog okupatora« . 15 8 Nije li to uvreda za žrtve? I nova vlast, organizator toga sprovoda, nije reagirala... Je li riječ »cinizam« grub izraz u tom slučaju? Srdačni susreti

Tijekom rat nih godina vrh ovništ vo Srpsk e pravo slavne crkve nij e imalo vrem ena za probleme banjičkih i drugih uhićenika i logoraša jer je bilo zauzeto važnijim poslovima, koji nisu prestali sve do kraja rata, kako to bilježi »K ronika« onodobnog službenog glasila SPC: »Preosvećena g. g. Arhijereji — članovi Sv. Arhijerejskog Sinoda, na čelu sa Njegovim visokopreosveštenstvom mitropolitom g. Josifom, učinili su posetuPretsedniku rSpske vlade g. Mi lanu Nediću, 7 dece mbra 1942 godine. Visokopreosvešten i g. mitrop olit i Preosvešteni g. g. episkopi zadržali su 159 se duže u srdačnom razgovoru sa g. Pretsednikom vlade.«

Uslijedio je i uzv ratn i posjet: »Pretsednik Vlade armiski đeneral g. Milan Ð. Nedić na prvi dan Božića o. g., u pratnji šefa svoga Kabineta pukovnika g. Masalovića, učinio je posetu Njegovom visokopreosveštenstvu mitropolitu g. Josifu i čestitao mu praznike Hristovog roždestva. Pretsednik Vlade zadržao se poduže u poseti kod Njegovog Visokopreo 160

sveštenstva.«

Pa opet jedan duži srdačni razgovor: »Visokopreosvećeni Mitropolit g. Josif s Preosvećenim Episkopom g. Nektarijem, 18 februara o. g. učinili su posetu Pretsedniku Srpske vlade armiskom đener alu g. Mila nu D. N ediću. Njegovo Visokopreosveštenstvo g. Josif i Njegovo Preosveštenstvo g. Nektarije zadržali su se duže vremena u srdačnom razgovoru s g. Pretsedni

157 »Politika« i »Borba«, 25. XI. 1944. 158»Glasnik SPC«, br. 10., 11. , 12., 1944., str. 89. 159»Glasnik SPC«, 1.1. 1943., br. 1., str.5. 160 »Glasnik SPC«, l.II. 1943., br. 2., str. 11. 161 »Glasnik SPC«, 15. IV.1943., br. 5., str. 40.

87

U takvu raspoloženju pretjecali su i susreti vodstva Srpske pravoslavne crkve s drugim predstavnicima vlasti: »Pretsednik Glavne kontrole, na prvi dan Božića o. g., učinio je posetu Visokopreosvećenome mitropolitu g. Josifu, radi čestitanja praznika Hristo vog rođenja. Njegovo Visokopreosveštenstvo zadržao se duže u srdačnom razgovoru sa g. Pretsednikom Glavne kontrole.« 16 2 Dužina razgovora, koja se stalno ističe u tim priopćenjima, govori vjerojatno o važnosti problema o kojima su crkveni i državni uglednici razgovarali. Srdačnost kojom su bili prožeti susreti svjedoči, valjda, o istovjetnim pogledima. Ali jedan posjet srpskih arhijereja Milanu Nediću zaslužuje posebnu pozornost. Priopćenje o njemu glasi: »Pos et kod g. P retsednika vlade. Njegovo V isokopre osvešten stvo Mit ro polit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog, s Preosvećenom g. g. Episko pima Emilij ano m, Jovanom i Nektar ijem, člano vima Sv. Sino da, 25 septembra o. g. učinili su posetu Pretsedniku Srpske vlade đeneralu g. Milanu Nediću. Preosvećena g. g. Arhijereji zadržali su se u podužem prijatnom razgo 163

voru.«

Stil i sadržaj te, zapravo agencijske vijesti i ovdje su podudarni i kratki. Međutim, sadržaj tog »prijatnog razgovora« može se lako pretpostaviti iz novinskih izvješća koja su tih dana posvetila tom događaju mnogo prostora i pozornosti. Srpsk i arhijereji p osjetili su, naime, Nedića koji se upravo vratio iz Njemačke, gdje gaje primio Adolf Hitler:

»Vođa Rajha primio pretsednika vlade generala Milana Nedića Pretsednik srpske vlade armiski general Milan Nedić po svom povratku iz Nem ačke dao je pretstavniku šta mpe sledeću izjav u: 'Jučer, 18 septembra (1943. — op. a.), imao sam osobitu čast da budem primljen u audijenciju kod Vođe Nemačkog Rajha Adolfa Hitlera. Pre toga bio sam takođe prim ljen i od strane m in istra inostranih poslova R ajh a gospo dina fon Ribentropa. Tom prilikom izložio sam želje i potrebe srpskog naroda i razgovarao o bud ućn osti Srbij e. Ujedno sam im najusrdnije zahvalio na počasti koju su mi oni prijemom ukazali kao pretstavniku Srbije i srpskog naroda.«' 64

Objavljena je i slika ispod koje piše: »Prijem pretsednika srpske vlade generala Nedića kod vođe Rajha (desno ministar inostran ih poslova fon Ribentrop).« A ispod slike Nedićev proglas svom narodu: 162 »Glasnik SPC«, MI. 1943., br. 2., str. II . 163 »Glasnik SPC«, 25. XII. 1943., br. 11. i 12., str. 89. 164 »Obnova«, 21. IX. 1943.

Milan Nedić u posjetu Adolfu Hitleru, 18. rujna 1943.

»Narode srpski! U ime otad žbine zahteva m da mir i red u zemlji nipošto ne smeš narušiti! Da se u bratskoj ljubavi složiš i ujediniš! Da bez pogovora izvršu ješ mo ja naređenja koja im aj u jed ini cilj: spas Srpst va i m ajke Srbij e. ,165

Nepoznato je što su arhijereji saznali o Nedićevu razgovoru s vođom Reicha, ali je ondašnja javnost obaviještena o blagonaklonosti koju, prema tis ku koji je izlazio tih dana, Nijemci ćute prema srp skom narod u: »Pretstavnik nemačkog ministarstva spoljnih poslova Braun fon Štum o poseti Nedića Hitleru: 'O toku razgovora koji su vođeni između Vođe Rajna odnosno fon Riben tropa i pretsednika srpske vlade ne mogu da pružim podrobnije informacije. Ali sama činjenica daj e do pomenutog sastanka došlo, da su politički razgovori trajali duže vremena i da su vođeni u srdačnom tonu pokazuje, sa koliko 166 simpatija Rajh i njegovo vodstvo gleda na srpski narod'...«

Javnosti nije bliže pojašnjeno koje su to »želje i potrebe srpskog naroda« što ih je Nedi ć prenio Hitleru, ni o k akv oj je »budućnosti Srbij e« bilo riječi. To su žitelji širom Srbije poslije saznali iz govora najviših predstavnika vlade na brojn im skupovim a. Naime, od samog početka Nedićeve vla davin e 165 »Nov o vreme«, 25. IX. 1943. 166 »Novo vreme«, 22. IX. 1943.

89

počeli su se po cijeloj Srbiji održavati masovni mitinzi, tada nazvani »zborovi«. Na njima se veličala politika vlade i Nedić, a osuđivani su neistomišljenici i si. Najednom takvom skupu jasno je rečeno što se traži od Berlina. Kako je on protekao, ostalo je zabilježeno:

»Veličanstvena nacionalna manifestacija u Kruševcu Prostrana porta između starodrevne crkve Lazarice i ruševina kneževog dvora, u kojoj je instalirano nekoliko zvučnika, bila je do poslednjeg mesta popunjena. Trubač je ispred tribine dao znak mirno. Pojavio se ministar Mihailo Olćan i zauzeo mesto na tribini. Posle dugotrajnih poklika generalu Nediću pred mikrofonom se pojavio sedi sveštenik, arhijerejski namesnik Hran islav Popović. On je, uzbuđen velič anstve nim prizorom, drht avim glasom blagosiljao početak zborovanja.« 167

»Neka nam Berlin da svetosavsku Srbiju« Gotovo da nije bilo zbora na kojemu ne bi aktivno sudjelovao barem jedan

svećenik, dokazujući tako da je Srpska crkva vjerna riječi koju je dala

Ne diću . C rkvene port e, pa i same crkve, bila su čes ta mjesta gdje su se držali politički govori, nerijetko uz sudjelovanje i njemačkih vlasti. Izvješće iz Kruševca nastavlja: »Postoje zahva lio namesniku Popoviću na blagoslovu i polju bio ga u ruku, na govornicu je stu pio minist ar Olćan, koji je kazao sle deće: '...Sudbina našeg naroda danas se ne nalazi u rukam a Londona ni Moskve. Sudb ina našeg naroda nalazi se danas u rukama Berlina. Sa ovog svetog mesta mislim da smemo da budemo izraz stava i shvatanja i želja čestitog srpskog naroda, kojim mi molimo jedno: neka nam Berlin da ono stoje naša želja, neka da svetosavsku Srbiju.' ...Po završetku veličanstvenog zbora kod crkve Lazarice održan je defile 168

srpskih snaga. Pozivanje na svetosavlje, svetosavske tradicije i si. često se susreće ne

samo u propovijedima svećenika nego i u govorima tadašnjih političara. A i Nijemci su bili svjesni da im svetosavlje može koristiti u homogenizaciji

srpskog naroda oko Nedićeve vlade, koja im je bila vjeran saveznik. Stoga su to u jednom razgovoru javno i rekli, kako to opisuje već spomenuti ministar Mihailo Olćan: »U razgovorima sa svojim novini poznanicima Nemcima naglašavao sam uvek potrebu (dobrovoljačkih) odreda kojima ćemo sami u svojoj kući zavesti red. Prilikom tih razgovora oni su mi govorili: 'Mi sa najvećom radošću 167»Obnova« , 21. IX.1943. 168»Obnova«, 21. IX. 1943 . 90

!

Ljotićevac, svećenik Aleksa Todorović predaje nakon blagoslova zastavu generalu Kosti Mušickom, zapovjedniku Ljotićeva Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

pozdravljamo vaše vraćanje u život. Morate da učinite više... Da biste stekli pravo na život i da biste dobili tapiju na svoj posed, posle likvidacije boljše vizma u Srbiji, morate da se la ti te je dnog većeg i važnijeg posla: morate se spustiti duboko uvrednosti, sebe da bisteda tamo našli svoje nacionalne, srpskekoja i će svakom od Svetosavske bi jedino samoralne, njima stvorili dobra, vas om ogućiti da živi kao pravi Srb in .'« 16 9 Na nasljedovanje »svetosavskog puta« bili su pozivani i vojnici iz štaba Srpskog doborovoljačkog korpusa, s dva bataljona, na proslavi u beograd skoj školi »Vojislav Ilić«:

»...U početku proslave održanje pomen palim četnicima i dobrovoljcima i vodoosvećenje. Činodejstvov ao je protojerej Aleksa Todorović, uz asistenciju sveštenika — dobrovoljca Jankovića. Dalji tok proslave sastojao se iz govora 169

»Obnova«,10. XII. 1941.

91

prote Alekse Todorovića, koji je ukazao na svetosavski put i ideale koje su prihvatili dobrovoljci...« 170 Sličan poziv upućen je i prisilno mobiliziranoj mladeži za »radnu služ bu«: »U nacionalnoj službi za obnovu Srbije proslava je obavljena u prisustvu nemackih vlasti i višeg radnog vođe Šepa Kragera. Slavski obred obavio je Milutin Arsić. Posle... obreda uputio je... bese du... u kojoj je istakao dajeNa srpski narodprota uvek senapredovao dok je u njemu vladao svetosavski duh... kraju... obratio obveznicima, izrazivši 17 1 želju i potrebu da i oni idu samo i jedino svetosavskim putem.«

Ljotićevci — »ponosna čeda svetosavlja« Zajedničko pojavljivanje u javnosti predstavnika Srpske pravoslavne crkve, srpske vlade i njemačkih vlasti postalo je već uobičajeno od jeseni 1941. na brojnim mitinzima i zadušnicama za poginule vojnike srpskih oružanih odreda: »Kragujevac je odao dostojnu poštu dvanaestorici srpskih oficira i dobrovoljaca, palih u borbi Već skoro mesec dana odred šumadiskih dobrovoljaca, kome na čelu stoji komandant Marisav Petrović, uspešno čisti Šumadiju. Nažalost, ova borba stajala je sk up ih žrtava i d obro voljačke i ostal e oružan e odr ede , jer je dv an aest jun ak a poginulo. K raguje vac je na vrlo vidan način odao posledn ju poštu ovim junacima.« 17 2 (Samo jedna napomena: Marisav Petrović, zapovjednik Ljotićevih do brovoljaca, sudjelovao je zajedno s Nijemcima u strijeljanju kragujevačkih žitelja samo mjesec dana prije sprovoda tih »junaka«, ali o svemu tome bit će više riječi u jednom od sljedećih poglavlja.) »Starešine i drugov i izne li su iz kapele dvanaest olovnih sa nduka i preneli ih u kamione naše i nemačke(istaknuo a.). Jastučići sa odličjem stavljeni su na čelo povorke. Sprovod se kret ao prema Sab ornoj crkvi i povorka je bila na kil ometre d uga. Pred Sabornom crkvom posmrtne ostatke palih srpskih junaka sačekali su pretstavnici nemackih vojnih vlasti, srpski niži i visi oficiri. Pri unošenju kovčeg a pretstavnici nemačke vojsk e odali su poč ast palim srpskim juna cima. Na opelu u crkvi uzelo je učešće sve sveštenstvo Kragujevca. Vojni sveštenik Dušan Nikolić održao je govor u kome je izme đu osta log rekao: 170»Obnova« , 29.1.1943.

171 »Obnova«, 28.1. 1944. 172 »Obnova«, 19. XI. 1941.

92

'Još jedan tužni oproštaj koji nam daje novi polet i novu snagu. Još jedan herojski podvig, nesebično žrtvovanje dostojno divljenja i dubokog poštova nja. Ova ponosna čeda Svetosavlja i srpskog naroda izabrali su jedini pravi i istiniti put. Po svome rasnom patriotizmu pošli su hrabro u borbu i založili su živote svoje da bi Srbin i ime Srbinovo mogli živeti u slavi i časti. Oni su postigli svoj cilj, jer su umrli za otadžbinu. Neka im je slava.' Pred crkvom su se sa palim junacima oprostili komandant Šumadiskog 17 3 dobrovoljačkog odreda Marisav Petrović i nekoliko drugova.« Razumljivo je zašto su takvi sprov odi bili veličanstveni, a zastoje u njima redovito sudjelovala i njemačka vojska — najbolje pokazuju riječi generala Turnera. Iz njih se, naime, vidi da su Nijemci pridavali veliku važnost srpskim dobrovoljcima:

»Dobrovoljci i Ljotićeve trupe koji su se stavili na raspoloženje novofor miranim policijskim snagama i koji su nepobitno odlučno dejstvovali (istaknu 174 o a.) mogli bi i dalje da vrše akciju čišćenja.« Turner je to iznio i u svom izvješću od 21. rujna 1941., u kojem je također »posebno istaknuto da se na srpske dobrovoljce može gledati sa povere 175

njem«.

Sutradan nakon sprovoda, u Kragujevcu je također održan miting:

»Šumadija je progovorila Oko 15.000 duša Kragujevčana i seljaka prisustvovalo je mitingu. Došao je i komandant Šum adijskog dobrovo ljačko g odreda Marisav Petrović. Za ovim je sa svojom pratnjom došao na miting pretsednik gradske opštine g. Strahinja Janjić. 176 Još jedna opaska — Kragujevčanka Olivera Simić Ðorđević, koje su otac i brat strijeljani tragičnoga 21. listopada 1941., svjedočila je poslije da je spomenuti Janjić uzeo prsten s odsječenoga prsta njezina mrtvog oca. Ona je prsten vidjela na njegovoj ruci i usprkos tome stoje Janjić priznao da nije njegov, nijejoj ga vratio.1771 s ljudima takva, najblaže rečeno — sumnjiva, morala srpski pravoslavni svećenici pokazuju se na počasnim mjestima, kao

što se vidi iz nastavka vijesti o kragujevačkom mitingu:

»Došao je i pretstavnik nemačkih vojnih vlasti poručnik g. Kempfe. Pred početak zbora pojavio se i komandant svih dobrovoljačkih odreda pukovnik Mušicki i... rukovao se srdačno sa pretstavnikom nemačkih vlasti... Posle 173 »Obnova«, 19. XI. 1941. 174 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941. 1942.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, str. 335. 175 Milan Borković,»Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava194I. 1942.«, knjiga I.,Sloboda, Beograd, str. 335. 176»Obnova«,20. XI. 1941. 177 »Kragujevački oktobar«, Spomen park, Kultura, 1966., str. 211.

93

sudije Avramovića govorio je sveštenik Dragoslav Veličković, koji je u svom 17 8 govoru pozvao srpski narod da istraje u borbi.« Uslijedio je najvažniji dio proslave:

»Kraj programa ovog veličanstven og zbora sastojao se u čitanju rezol ucije , kojom su osuđeni odmetnici, banditi i komunisti. U rezoluciji se kaže da je narod Šumadije gotov da rečju i delom dokaže svoju lojalnost i naklonost prema pobedničkoj nemačkoj Miting šalješalje izraze zahvalnosti nemačkoj sili za usluge učinjene srpskomvojsci. narodu. Miting i izraze zahvalnosti g. Milanu Nediću. Ova rezolucija dostavljena je vojnom zapovedniku Srbije, pretsedniku vlade i mesnim nadleštvima u Kragujevcu.« 17 9 Rezolucija koja upućuje »izraze zahvalnosti nemačkoj sili« mjesec dana nakon masovnih strijeljanja u Kragujevcu, najbolje pokazuje kakva su obraza i srca bili ti »ugledni« Srbi, među kojima i svećenik. Vrhunac je licemjerja da se zahvalnost upućuje upravo iz grada koji je još krvario. Nije li svećenikova nazočnost na tribini među Nijemcima i Ijotićevcima svojevr sno sudjelovanje u genocidu nad vlastitim narodom? Zločinci koji su strijeljali nedužne Kragujevčane bili su u očima ondašnje »elite« srpskog naroda heroji:

»Na velikom narodnom zboru ministar Olćan izložio pretstojeće mere Vlade narodnog spasa. ...Ministar je izvršio smotru postrojene čete. Posle toga održana je sveča nost razvića zastave 10 og dobrovoljačkog odreda u prisustvu krajskoman danta Uzica. Zastavi je kumovao g. Olćan, a činodejstvovali su gg. profesor Dragomir Krstić i protojerej Radosav Simić. Posle toga je g. Krstić održao govor, grehe inašeg naroda,Svetosavskim... kao i uzroke naše propasti, pozivajući Srbe daistakavši se vrate duhu tradicijama Min istar se obrati o dobro voljc ima i ogromnom broju građa na: 'Taj is ti 10. čisteći Kragujevac dobrovoljački odred ulazio je iz dana u dan u nove borbe, (sic) i ostale srpske krajeve od bandita. ...Veliki vođa Nemačkog Rajha stvara Novu Evropu, a mi ćemo... u tom 1 80 poretku da stvorimo mesto koje smo zaslužili.'« I dok su se događali brojni zločini diljem Srbije, Nedić je, potpomognut »srpskim rodoljubima« i vrhovništvom Srpske pravoslavne crkve, i dalje pozivao i obećavao: »...Poklonite mi i nadalje veru, da vas Vlada narodnog spasa povede srpskim nacionalnim putem. Taj je put isto i narodni put, kojim su Srbi vekovima išli, prav, širok, već uravnjen tolikim srpskim pokolenjima. 178 »Obnova«, 20. XI. 1941. 179 »Obnova«, 20. XI. 1941. 180 »Obnova«, 23. XII. 1941. 94

Vaistinu vam kažem: samo taj put vodi nas danas sreći, lepšoj budućnosti i večitom živ otu Srbadije.« 18 1

Pod zastavam a s ovim zn akom izvr šen i su bezb rojni zločini Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

181 »Obnova«, 5. XII. 1941.

95

vm.

SRPSKO PRAVOSLAVNO SVEĆENSTVO U OKUPIRANOM BANATU, KOSOVU I BAČKOJ

Molitve »pravih Srba i Srpkinja«

Srbiji je tijekom rata bio priključen i Banat, gdje je od ukupnog broja stanovništva, 640.000, pripadnika njemačke manjine bilo oko 120.000 ili 18,7%.182 Stoga je u velikoj mjeri lokalna njemačka manjina upravljala Banatom, ali on se nalazio u nadležnosti srpske vlade: »Uprava u Banatu, orga nizo van a prema uredbi, koja je u t om cilju don eta, ulazi potpuno u sastav srpske uprave, jer i Banat njoj pripada. Na teritoriji Ban ata pr im en ju ju se svi oni zak oni i sve one odre dbe, ko ji važe i za Srbiju .«

1 83

Zahvaljujući tome, spomenuti ministar Olćan, koji je i rođen u Banatu, bio je gost na mitinzima po banatskim mjestim a gdje je tumačio tamošnjim žiteljima koja je misija generala Nedića. Na jednom skupu u Vršcu on je rekao: »Ja va m n osim poruku pretsednika vlade generala Milana Nedića. Poruka glasi: 'Braćo Sr bi B an ać an i! K ada smo i kada s te već došli u ova j položaj z aved eni

tuđim interesima, ipak budite zahvaln i Gospodu Bogu, jer imate razl oga u nesr eći i dobro da očekujete, pošto su naši protivn ici isto tako jun ac i, vitez ovi i mučenici kakav je i naš narod od vajkada bio, što dokazuje da službu Božju

vršite danas i zbor zborujete.'« 18 4

182 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 94. 183 »Novo vreme«, 9. VII. 1941. 184»Obnova«, 6. X. 1941.

96

Na žalost, nije ostalo zabilježeno koji je svećenik »vršio službu Božju« i sudjelovao u zborovanju povodom ministrova dolaska. U Bečkereku (današnjem Zrenjaninu) održana je svečanost na kojoj su povjerene dužnosti »šefovima Upravne vlasti u Banatu«. Da su njemačke i srpske vlasti pridavale veliku važnost tom događaju, pokazali su svojom nazočnošću njihovi najugledniji predstavnici: državni savjetnik dr. Turner, upravni savjetnik Reinchold, Milan Aćimović, ban i podban Dunavske banovine i drugi. Izgovoreno je i tom prigodom mnogo lijepih riječi o povezanosti poglavito njemačkog i srpskog, a onda i drugih naroda. Milan Aćimović je rekao: »Ljudi dobre volje i iskrenih pobuda uvek se brzo sporazumevaju... Nemački narod i srpski narod u ovim krajevima već stolećimaje sudbinski povezan. Oni su upućeni jedni na druge... Ali u ovim krajevima žive i naši sugrađani Mađari i Rumuni. Mi smo vodili računa i o njihovim interesima. I 18 5 mađarski narod i rumunski narod dobiće svoje pretstavnike u upravi.« Nastupio je i general Turner:

»Nemci koji su nastanjeni izvan Rajha treba da budu uvek svesni i dobri Nemci, ali isto tako treba da budu dobri i lojalni građani države u kojoj žive i 18 6 da savesno ispunjavaju sve svoje građanske dužnosti.« Aćimović je i izaslanstvu »uglednih Srba preporučio da žive u najboljem prijateljstvu sa Nemcima i ostalim narodnosnim grupama u Banatu...« 187 Ljotićevi dobrovoljci slobodno su djelovali u Banatu gdje su pojedini svećenici, i u tim krajevima, bili usko povezani s njima. Pripadnici tih oružanih odreda bili su za Srpsku pravoslavnu crkvu »najbolji sinovi« njezini, kako je to potvrđeno na sprovodu u Bečkereku: »Poslednja pošta žrtvama mučkog prepada kod Kruševca

U Banatu su svečano sah ranje ni posmrtni ostaci bivšeg okr užnog načelnika Dušana Markovića i njegovih drugova Banaćana, koji su poginuli u okolini Kruševca. Posle opela u bečkerečkoj crkvi, k oje je služ ilo šest sveštenika, pred crkvenom portom oprostio se od svog druga i saborca Mihailo Olćan. Nad otvorenim grobom u ime Srpskog dobrovoljačkog korpusa oprostio se Vladi mi r Lenac . Zatim se u ime Srpske pravoslavne crkve oprostio jedan sveštenik, nagla šavaju ći dubo ku žalost Sr pske pravos lavne crkv e za svojim najboljim sinovi 18 5 »Novo vreme«, 9. VII. 1941. 186»Nov ovreme«,9. VII.1941. 187»Novo vreme«,9. VII.1941. 188 » Obn ova «, 2. VIII. 1943.

97

Sličn ih pr imjer a u B anatu bilo je mnogo pa se vrijedi podsjetiti još nekih. Žalost zbog pogibije pripadnika srpskih oružanih snaga iz Banata predstav nici su Srpske pravoslavne crkve izrazili u Perlezu: »U Perlezu je izvršena svečana sahrana Todora Stanisavljevića. Pred me snom crkvom povorka se zaustavila kako bi se izvršilo opelo. U crkvi se u ime Srpske pravoslavne crkve sa svojim sugrađanima oprostio mesni sveštenik, naglašavajući bol i žalost pravoslavne crkve. Pred crkvom je uzeo reč Dimitrije Ljotić.« 18 9

Slično je bilo u Kikindi: »Svečana sahrana poginulog kapetana ...U crkvi održano opelo. Posle opela prota Jovan Tatalović održao je dirljivi govor.«190 Nisu samo sprovode i zadušnice pojedini svećenici pretvarali u političke nastupe: »Jedna lepa rodoljubiva manifestacija Na dan Sretenja Gospodnjeg u Petrovgradu (također današnji Zrenjanin — op. a. ) izvr šen je pom en sv im izgin ulim d obro voljcim a i z Banata, kao i s večano

otvaranje prve dobrovoljačke čitaonice. Svečanost je počela liturgijom. Činodejstvovali su vršački prota Rada Paunović, prota Aleksa Todorović i đakon Durić iz Štaba Srpskog dobrovo ljačkog korpusa u Beogr adu uz asistencij u m esnog sveštenstva. Posle liturgije održao je prigodnu besedu prota Aleksa Todorović. Izneo je značaj ove nedelje koja je posvećena mrtvima i molitvama za njih, naglašava jući da su potrebne molitve svih pravih Srba i Srpkinja za sve one mučenike koji su u našem posleratnom (sic) životu nevini platili grehove drugih.« 191

Prota Aleksa Todorović bio je glavni Ijotićevski svećenik — »verski referent Srpskog dobrovoljačkog korpusa«. Pobjegao je zajedno s Nedićem i Ljotićem početkom listopada 1944. godine, a 21. travnja 1945. episkop Nikolaj Velimirović, koji se našao s njima u Istri, promaknuo ga je u protojereja. 19 2 Održao je toliko brojne »rodoljubive« propovijedi da bi se od njih mogla napisati cijela knjiga. Što je u njima propovijedao, vidi se već i iz spomenutog izvješća u kojem on razlikuje čak i molitve »pravih Srba i Srpkinja« od onih dru gih, vjero jatn o »nepravih«. U sput, ak o se ta svoj evrs na srpska politička terminologija usporedi s današnjom, lako je utvrditi mnogo istovjetnih izričaja. Naime, i danas se za pojedine pripadnike vlastitog i drugih naroda u određenim srpskim političkim skupinama koriste izričaji 189 »Obnova«, 2. VIII. 1943. 190 »Novo vreme«, 5. VIII. 1943. 191 »Obnova«, 16.11. 1944. 192 Branislav Božović Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 276.

98

»pravi«, »pošteni« i tome si. Zanimljiva je i Todorovićeva sintagma »posle ratni život«, koja se često nalazi i u govorima drugih svećenika i pobornika ondašnjih srpskih vlasti. To bi značilo daje rat završen za Srbiju, te da ona slobodna kroči prema boljoj budućnosti. Slijedio je drugi dio »rodoljubive manifestacije« u Petrovgradu: »Posle liturgije gosti iz Beograda i veliki broj uglednih pretstavnika uputili su se u štab banatskih dobrovoljaca, u čijim se prostorijama nalazi čitaonica, čije se osveće nje imalo da iz vrši . Verski obred obavili su obreda prota Rada prota Aleksa Torodović i đakon Ðurić. Posle verskog prota Paunović, Rada Pau nov ić uzeo j e reč: 'Draga braćo i sestre! Iskupili smo se ovde zato što smo Srbi. Bogu imamo da zahvalimo za to... Oni koji su poginuli za nas nisu nikada propali i izgubljeni. Njihova imena svetle i svetleće dok bude postojalo srpskog naroda i njegovog imena. Mi smo radosni što danas osvećujemo ovaj dom, u kome naša omladina ima da se čelici i snaži. Želimo da dana šnj i dan ovaj dom usvo ji za svoju slavu. Neka Sretenje bude dan kada ćemo se zavetovati da ćemo uvek biti Srbi i hrišćani, kao što su bili naši preci i oni mladići iz naše sredine, koji su živote svoje položili na oltar spasa svoga naroda i svoje otadžbine. Neka bi Bog dao, da delo z a koje su oni pali bude ostvareno . Neka u ovom domu srpska omladi na sprovede u delo srpske ideale.' Posle osvećenja održan je pomen palim banatskim dobrovoljcima. Zatim su gosti posluženi žitom, dok je hor bogoslova pevao poznate dobrovoljačke koračnice.« 19 3

Samo neka živi Srbija!

Poslije kapitulacije Jugoslavije Kosovo su podijelile Njemačka, Italija i Bugarska. Njemački o kupira ni dio bio je u sastavu Srbije. Aćim ović ev Savet komesara donio je — dakako, po naređenju Nijemaca — 5. kolovoza 1941. Uredbu o uređenju i upravi u oblasti Kosova. Tako je bio organiziran Kosovski okrug sa sjedištem u Kosovskoj Mitrovici, koji su tvorile općine: Podujevo, Vučitrn, Kosovska Mitrovica i Novi Pazar. Pri kraju 1941. osnovan je i Mitrovački okrug.194

Prema toj Uredbi, pom oćnikom ba na Drinske banovine postao

je pripad

nik »albanske narodnosne grupe«, činovništvo se imenovalo »između Srba i Albanaca srazmer no njih ovo m brojnom odnos u u srez u«, Alba nci su dobili pravo na škole na materinjem jeziku.195 Prvi put nakon okupacije Kosova

1912. godine od Srbije, Albanci su sada od Nijemaca dobili spomenuta 193 »Obnova«, 16. II. 1944. 194 »Opća enciklope dija« , Jug osl ave nsk i leks ikog rafs ki zavod, Zagreb, 1978. 195 »Nov o vreme«, 9. VIII. 1941.

99

prava. Prije, sve do sloma Jugoslavije, nisu imali pravo čak ni na ime albansko. Naime, u Kraljevini Jugoslaviji oni su bili priznati samo kao muslimansk i vjernici (etnička pripadnost nije im priznata, a nj ih ov im prez i menima dodavano je »ić«). Beogradski tisak povremeno je donosio vijesti s Kosova, iz kojih se može naslutiti kakva je bila onodobna situacija u toj pokrajini. Tako vijest »Prvi narodni zbor u Miloševu — na Kosovu« glasi: »Obilazeći Kosovskomitrovački okrug, delegat Ministarstva unutrašnjih poslova Jovan Brkić zadržao se u Podujevu gde gaje dočekao sreski načelnik Jahja Fuša sa građanima. Iz razgovora s građanima moglo se konstatovati da u ovom kraju vladaju red i mir i da su odnosi među građanima korektni i prijateljski. Za ovakvo stanje u prvom redu zasluga pripada energičnom i 196 objekt ivnom sr eskom n ačelniku.«

Ne spomenuti »oca Srbije« u takvoj vijesti bilo je nezamislivo pa zato novi nar ističe : »Brkić i publicista Popović otputovali su u Miloševo, gde se kao draga uspomena i danas čuva biblioteka, koju je poklonio general Nedić za vreme svogVeć službovanja u ovim krajevima...« sam naslov te vijesti pokazuje da su vlasti i na Kosovu u to doba organiziral e mitinge. I u n jim a je sudjelo vanje pravo slavnog svećen stva bilo samo po sebi razumljivo: »Održan je prvi narodni zbor u ovom mestu, kome je prisustvovao i izvestan broj Arnauta. Zbor je otvorio sveštenik Simeon Gojković, pa je reč uzeo Brkić: 'Za mene je pravo zadovoljstvo kada u vašoj sredini vidim i Arnaute. Od Kuršumlije do Podujeva čuo sam na svim stranama da vlada harmonija između Srba i Arnauta, a u Podujevu sam imao zadovoljstvo da vidim kako naš pop Novica u društvu s albanskim hodžom govori narodu o slozi i uzajamnoj trpeljivosti. Oni koji poznaju Kosovce potvrdiće, da na Kosovu nema ljudi koji pripadaju komunistima. Izvršavanje obaveza prema okupatoru predstavlja osećanje dužnosti.' Brkić je zatim govorio o zajedničkom životu Srba i Arnauta. Podvukao je daje u ovom kraju već povoljno u mnogome rešen problem izbeglica.« Razumije se da su i na Kosovu u proslavama sudjelovali, osim predstav nika vlasti i Crkve, i predstavnici vojnih snaga: »Ovogodišnja svetosavska proslava u Kosovskoj Mitrovici počela je službom Božjom u crkvi sv. Save. Posle toga priređena je proslava u sali 196 »Novo vreme«, 2. II. 1943. 100

gimnazije. O značaju rada sv. Save govorio je đakon Vojko Cvetković, pa su učenici osnovnih škola i gimnazije izveli program... Na proslavi je simpatično pozdravljeno prisustvo okružnog načelnika Ibra hima Ljut ve, koji je došao u pra tnj i pomoćnika Bajića. P roslavi su takođe prisustvovali komandant Srpske državne straže Bajazit Boljetinac, sreski 197 podnačelnik Milutin Knežević, činovnici i veliki broj građana.« Zanimljiv je slučaj srpskog oficira Bajazita Boljetinca, komandanta Srpske državne straže u Kosovskoj Mitrovici. Naime, Srpska državna straža bila je Nedićeva oružana vojna sila i on joj je bio vrhovni zapovjednik. U jednom proglasu pripadnicim a tih odreda on ističe: »Uveren sam i ubeđen da ćete biti i ostati verni sinovi naše teško pogođene Otadžbine, m ajk e Srbije, da ćet e je jun ač ki bran iti. Neće te žaliti ni svo je živote,

samo neka živi Srbija na ponos i diku srpskog naroda.«

198

Kao što se vidi, Nedić poziva očito srpske rodoljube da brane i da ne žale ni živote dati za »majku Srbiju«. Međutim, Bajazit Boljetinac nije Srbin već Albanac, pa se nameće pitanje: je li i njega ponio svetosavski duh ili je i Srpska državna straža kao Legija stranaca primala sve one koji su spremni za novac boriti se za bilo koga? Opravdano se može pretpostaviti da Boljetinac nije bio jedini A lban ac u Nedićevoj vo jsci na Kosovu, vjerojatno ni srpski časnik. povjesničari ne jedini spo minj u Ned ićevuStoga kvisl jeinščudno ku vo da jsk suvremeni u na Kosovu. Redov itouglavnom se o d kvisl in ga u Drugom svjetskom ratu na Kosovu spominju samo balisti, Albanci. Također, kao da se želi izbrisati iz povijesnog pamćenja kako je i na Kosovu u to doba jedan dio pravoslavnih svećenika aktivno i javno podupirao Milana Nedića.

Solidarnost iz »južne Madžarske«

Za razliku od Banata, koji je bio pod srpskom upravom, Bačka je bila pripojena Madžarskoj. Episkop de facto državi,Milana javno se solidarizirao s izjavom svoga bački, Sinoda,iako a samim timu i drugoj s politikom Nedića: »Pastirsko pismo srpskog pravoslavnog episkopata u južnoj Madžar skoj Vrhovni episkop pravoslavne crkve u Bačkoj, episkop Irinej Ćirić, jednom poslanicom se obratio vernicim a pravosla vne crkve i opomenu o ih da se ču va ju kom unističkih agit atora. 'Ne smete poći pute m k oji vodi razar anju porodi čnog 197 »Novo vreme«, 2. II. 1943. 198 »Glasnik Srpske državne straže«, lipa nj 1942., br. l., str. 6.

101

života i javnog reda, a time i uništenju samog naroda', rekao je u svojoj poslanici vrhovni pretstavnik pravoslavne crkve u Južnoj Madžarskoj.«

Episkop Irinej Ćirić, kao što je spomenuto, bio je prije manje od godinu dana zajedno s patrijarhom Gavrilom Dožićem, 2. travnja 1941., poslije puča, u posjetu kod generala Dušana Simovića, kojega je Sv. sinod (čiji je član bio i episkop Irinej) podupirao. A sada, slijedeći primjer ostalih srpskih episkopa u okupiranoj Srbiji, on — podanik fašističke Hortvjeve Madžarske — podupire generala Milana Nedića, kojega je Dušan Simović, vođa puča, smijenio s dužnosti ministra vojske i mornarice jer se protivio njegovoj politici. Obrat od 180 stupnjeva!

»Otac Srbije« Milan Nedić i SS general policije August Meyssner prisustvuju vojnoj

svečanosti. 199 »Obnova«, 3. II. 1942. 102

1 99

IX.

SRPSKE VLASTI I CRKVA ZAJEDNO SLAVE I OPLAKUJU U državnom i crkvenom tisku iz ratnoga doba, u fotodokumentaciji, čak i na filmskoj vrpci, ostali su zabilježeni mnogi susreti najviših crkvenih velikodostojnika Srpske pravoslavne crkve s članovima srpske vlade »na rodnog spasa«, zapovjednicima srpskih oružanih snaga i policije, te pred stavnicima njemačkih vlasti, i to prigodom mnogobrojnih crkvenih, nacio nalnih, kulturnih i sličnih događaja, na sprovodima i komemoracijama. Ta izvješća govore o srdačnim odnosima koji su vladali među njima. I veći dio nižega svećenstva održavao je takve odnose s mjesnim srpskim i njemačkim vlastim a, pojavljuju ći se i sudjeluju ći, kao i njihovi poglavari, u raznim prigodama: sprovodima, zadušnicama, kulturnim priredbama, posvećivanji ma zastava dobrovoljaca, Srpske državne straže i četnika, te njihovim vojničkim zakletvama. Sve tri godine »okupacije« — 1942., 1943. i 1944. — obilježene su svečane proslave Badnjaka crkvenim obre dima i narodnim običajima. Svaki put bili su nazočni, osim srpskih vojnih i državnih vlasti, i predstavnici njemačke vojske i uprave. Evo kako je bilo 1942. godine: ».. .Sveč ana povorka bil a je živo pisno okićena sr pskim trobojnicama. M u zika Policis ke škole izv od ila je narodne mo tive. Osvećenj e badn jaka izvršeno je u Trinaest om k vartu. Čino dejstvovao j e g. Sibin Stanković, sveštenik, koji je posle crkvenog obreda održao prigodan govor. ...Povorka badnjaka otišla je u Policisku školu u Dušanovoj ulici. Bili su prisutni ministar Mihailo Olćan, Milan Aćimović, kao i pretstavnici nemačke vojne policije u Beo gradu. Dragi Jovanovićje sta vio badnjak na vatru, pa pošto su policajci odigrali nekoliko srpskih n arodnih kola, ugledni gosti pozvani su 200 na zakusku, koju je priredila uprava grada Beograda.« 200 »Obnova«, 10.1. 1942. 103

4

za jedinstvo našeg naroda u njegovim matičnim zemljama i krajinama.« ™

Vojvoda Momčilo Ðujić kao da progovara kroz usta vrhovništva Srpske pravoslavne crkve posl ije ped eset godina od njegove strahovlade u K ninskoj krajini, drevnom hrvatskom teritoriju koji, kao i druge dijelove Hrvatske, i danas gazi četnička čizma... Jer Momčilo Ðujić (prema »Borbi« od 28. V. 1991.) šalje iz SAD a preko beogradskoga Radija »B 92«, u svom intervjuu, ovakve poruke svojoj braći i sestrama na ovim našim prostorima, a one su tako slične izjavama i današnjih »...Predsrpskih nama jevelikodostojnika: borba za slobodu i obnovu Srpske države na Balkanu, države u kojoj će biti ujedinjeno sve srpsko, sve srpske zemlje... To je naš nacionalni program i životni zadatak našeg pokolenja. Ne bojte se Hrvata. To su p lašlji ve životinje, strvinari. Ja sam se sa nji ma obračunavao u prošlom ratu... Zapa mtite, sa Hrvatim a ne sme bit i n ik ak vih razgovora , pregovor a ili nagađanja — sa njima možemo razgovarati samo kroz puščane cevi. Oni su crna vojska Vatikana, a i sami ne znaju ko su. Granice srpskih zemalja dopiru doklen su naši hramovi, naši domovi, naši grobovi... Na jugoistoku (sic) srpskih zemalja to je naša srpska Krajina, tu smo na straži i predstraži srpstva... Srbija, naša matica, treba da zna da su joj naj bol ji sin ovi na st raži u Kra jini... Držite se hrab ro, složno i ujedinjen o. Bog je s nama, jer ne otimamo ništa tuđe, nego tražimo svoje... Nek se Hrvati ispreče pred nas, pa da vidimo kom obojci kom opanci. Srbija se rađa, živeli!«

Redovnik Nikanor — djelitelj »pravde« Ne sjeća se, izgleda, taj vojvoda da je stojeći »na predstraži srpstvš« u Drugom svjetskom ratu ostavio za sobom tolike grobove nedužnih: »Uredba o prijek im sud ovim a donesena je potkraj 1942, pa je prema to me ustanovljen i stalni vojno četnički prijeki sud Dinarske oblasti, lociran najprije u Strmici, a potom u Kosovu. Taj je sud u Kosovu, smješten pokraj provizornog zatvora uz samu crkvu Lazaricu, bio pravo mučilište a ne sud. Tu je u stravičn im uvje tim a mučen o, osuđeno i pot om, najčešće pobijeno na stotine rodoljuba. Tu je, u hladu stol jetn ih stabal a, Momčilo Ðu jić potp isiva o smrtne presude i ljudske tragedije kadio svojim tamjanom izdaje. Djeljitelji 'pravde' u njegovoj đavoljoj poroti najduže su bili kaluđer Kalik i bivši 460 podoficir kraljevske ratne mornarice Marko Veber.« Glavni suradnik vojvode Ðujića bio je kaluđer (redovnik) o. Nikanor Kalik: 459b »Obraćanje javnosti patrijarha srpskog g. Pavla«, Politika, 30. IV., 1. i 2. V. 1992. (trobroj), str. 2. 460 »Slob odna Dalmac ija«, 11. IX. 1987. 200

'" Četnički koljači sami su ovjekovječili za povijest svoje strašne zločine. Snimaju li i u ovom ratu protiv Hrvatske i Bosne i Hercegovine ovakva svjedočanstva o svoj im masov nim zvjers tvima ? !„.

»On je i duhovni vođa srpskog naroda na Dalmatinskom Kosovu. '"' Od ustanka u 1941. godini protiv partizana Nikanor Kalik je priznat kao idejni vođa četničkog pokreta. Iako mu zdravlje ne dozvoljava fizičke napore, on ne ostaje nik ad u pozadini, već na prvi znak obznane uzim a pušku 461 i hrli u okršaj sa poklikom: 'Za Srbiju i Srpstvo! Napred u pobedu.'« Ni taj Ðujićev suradnik nije bio ništa manje okrutan od vojvode: »POPOVIĆ DUŠAN, veroučitelj u Trebinju. Da bi izbegao ustaški teror prelazi u Severnu Dalmaciju. Zamera se četnicima. Na skupštini učitelja i profesora održanoj na Kosovu (kod Knina — op. a.) avgusta 1944., a koju je sazvao Ðujićev prosvetno nacionalni odbor, Dušan Popović i njegova sestra Danica odbijaju da se donese predložena rezolucija sa četničkom koncepcij om. U pismenom izve štaj u četnič kog komandanta Nikanora Kali ka stoji: 'U odbijanju rezolucije naročito se ističu učiteljica Danica i Ika Popović... veroučitelj Popović.' To je bilo dovoljno da ih četnici osude na najstrašniju smrt.

461 »Obnova«, 1. 1. 1944.

201

Najpre je ubijena Dušanova majka Marija, zatim sestra Danica, on izbe zumljen tim prizorom pokušao da se spase... nije uspeo, četnici su ga uhvatili 462

i krvoločno zaklali.«

Strahovlada Ðujićevih četnika ostavila je po Kninskoj krajini mnogo srpskih grobova, masovnih stratišta i jama, zapaljenih sela. Dugačak je niz zločina: »Ðujićev izvještaj od 28. veljače 1943. o pohodu u Liku, gdje su četnici 'pljačkali i palili sve do čega su stigli', pa su tako 'čak skinuli zvona sa srpskih crk ava u Brivn u i Mazinu'... Ili izv ješ taj Ðujiću od kapeta na Vuksa novića: 'Poslao sam za sela Tupale, Ćalići i Popovići 120 ljudi, koji su uhvatili 13 simpatizerki partizanskih i sve prebili.' Među ubijenima je i Zorka Popović koja je imala 28 godina i troje djece što su ukupno imala 16 463

godina.«

»Jovana Rnjaka, Lazina, četnici ubijaju u siječnju 1943. godine u selu Maovice. Mučenje i strijeljan iskopanih očiju... U selu Žagrović četnici 16. ožujka 1943. ubijaju desetogodišnju Milicu Novković, Ðurinu... Ðujićevi egzekutori u Krčiću ubijaju listopada 1943. Stevana i Martu Jejinu, gostioničare naklonjene narodnooslobodilačkom pokretu. Leševi su nađeni s odsječenim ušima i nosevima. Lazo Purić strijeljan svi bn ja 1943. u Pla všin im borić ima. Pri je strijelja nja strahovito mučen u zatvoru. Dujić je osobno potpisao smrtnu presudu. U studenome 1944. četnici puškama ubijaju osamnaestogodišnju Anđu Dragaš i devetogodišnju Anicu Vojinović iz Golubića... Pripadnici Ðu jićev e 'leteće čete' iz Golubića u ru jn u 1943. ub ij aj u Todora Zelembabu, oca petero djece... Četnici iz Golubića u veljači 1943. godine strijeljaju Luku Plavšu i Luku Opačića... Kolovoz 1943. Gračac. Ðujićevi četnici ubijaju Danu Kneževića i četve rogodišnju Bogdanu Gubelić. Razlog — bez razloga.« 464 Itd. ... Sve su to imena (samo jednog malog dijela) Srba — četničkih žrtava. Razorili su četnici i spalili i desetine hrvatskih sela, pobili tisuće Hrvata. Spomenimo samo ubijene žene, starce i djecu, poklane 1. listopada 1942. u selu Gatima. Neki u Europi ni danas »ne znaju« da su u Drugom svjetskom ratu na teritoriju hrvatske države »goloruki« (kao i danas!) Srbi — četnici uč in ili strahovite zloči ne nad nedu žnim hrvatskim žiteljim a. On i zna ju samo o ustašama. Ne opravdav ajući nimalo ustaške zločine , ipak i staknimo ist inu koja se »zaboravlja«: u Drugom svjetskom ratu nijedan ustaša nije ni za 462 »Spome nica pra vos lav nih s veš ten ika — žrtava fašističko g terora i palih u NOB« , Beograd , 1960., str. 195. 463 »Slobodna Dalmacija«, 18. VIII. 1990. 464 »Slobodna Dalmacija«, 15. IX. 1987. 202

jednu stopu prešao na teritorij Srbije Milana Nedića i Draže Mihailovića, a kamoli ubio nekoga od građana te države na njezinoj zemlji! Iako je pop Ðujić (i ne samo on) ubijao i Srbe, to je zaboravljeno i oprošteno mu danas sa srpske strane. Kako inače razumjeti pisanje beograd skog tiska koji ga pokušava rehabilitirati prikazujući ga u drugom svjetlu (npr. »Nin« od 6. i 13. srpnja 1990.)? Kako protumačiti oduševljenje dijela Srba Kninske krajine 9. srpnja 1990., nakon gotovo pola stoljeća od spome nutih zločina, ćir iličn im strojem za tipkanje, koji je Ðujić darovao nov okom poniranom srpskom heroju Miroslavu Mlinaru, i to u jednoj od prvih Ðujićevih — Strmici Knina? Jesu li zločine vojvode« zaboravili iližupa ih žele u sadašnkod joj političkoj k limi, u kojoj »svoga se pothranjuje teza o »genocidnosti« Hrvata, pripisati hrvatskom narodu?

Ðujićeva rasna teorija o Srbima

Kad su Talijani kapitulirali i vlast u tim krajevima preuzeli Nijemci, vojvoda Ðujić nije promijenio podaničko stajalište prema njima:

>

»...9. rujna 1944. godine njemački poručnik Böhnke šalje svojoj komandi izvještaj o susretu s četničkim vojvodom Ðujićem u Donjem Lapcu. U tom raportu kaže: 'Ðujić mije rekao da se Srbi osjećaju duševno i rasno povezani s Nijemcim a (istaknuo a.) i za to oni daju svoj do prinos izgra dnji nov e Evrop e i priznaju bez 46 5 daljnjeg vodstvo Njemačkoj u Evropi...'«

Četnički pokret svesrdno su pomagali i neki manastiri, tj. njihovi članovi. Spomenut je već četnički vojvoda Blaško Mihajlović, koji je surađivao s igumanom manastira Manasija, ali takvih je slučajeva bilo mnogo: »Vrlička dolina u borbi s partizanima V rlička dolin a ig ra vrlo važnu ulogu u današn jo j borb i koju vodi Srpstvo protiv Tita. ...Od onih istinskih narodnih pastira, koji stoje s puškom od prvog dana rame uz rame s četnicimaNaum u borbi protiv komunista naročito se ističe iguman manastira Dragović Miljković. Sa hrabrim srpskim četnicima on je u nekoliko mahova od m anastira odbio i naneo strahovite por aze kom unističkim nesrpskim hordama... Sa popom Perom Stoisavljevićem, Štrbcem, Nikanorom Kalikom i drugim pravoslavnim pastirima on prednjači u davanju pravca srpskoj nacionalnoj liniji u ovim krajevima. ..466

465 »Slobodna Dalmacija«, 4. IX. 1987. 466 »Obnova«, 21.1. 1944.

203

X.

MITROPOLIT JOSIF, ZAMJENIK SRPSKOG PATRIJARHA

Mnogi javni susreti mitropolita Josifa i arhijereja s Nedićem i njegovim ministrima, s visokim njemačkim predstavnicima, kao i izjave u raznim prigodama najbolji su dokazi kako vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve i mitropolit Josif nisu pogazili obećanje dano Nediću. Da bi se Nedićeva vladavina učvrstila, bilo je potrebno osigurati mir i red, na što i mitropolit Josif često poziva: »...Mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha... otputovao je... u manastir Gračanicu kod Kraljeva. Na prvi dan Duhova... g. Josif činodejstvovao je na... liturgiji. Pri kraju svete liturgije Mitropolit g. Josif održao je vrlo lepu poučnu propoved okupljenom narodu. U svojoj propovedi naročito je naglasio i blagočastivoj pastvi na srce stavio da se svim silama trudi da u prvom redu 220 održi red i mir.« Onima koji su poginuli pri očuvanju reda i mira u »novoj Srbiji«, mitropolit Josif odavao je primjerene počasti: »Svečana proslava četvorice junački palih stražara Sahrana četvorice stražara rodom iz Beograda izvršena je juče na Novom groblju. Bili su prisutni pretstavnici nemačke oružane sile, u ime Srpske pravoslavne crkve Njegovo Preosveštenstvo mitropolit Josif, šef Srpske dr žavne bezbedno sti Drag. Lj. Jov anovi ć. Crkveni obred obav ilo je petnaest s veštenika. M eđu mn ogim vencima bio je i venac nemačkih vlasti, koji je položio pukovnik Štelcl.«221 220 »Glasnik SPC«, 1. VIII. 1943., br. 8., str. 64. 221 »Obnova«, 30.1. 1943. 111

»Sahranjen pukovnik Masalović Pre podne izvršena je sahrana mučki ubijenog pukovnika Miloša Masalo vića, šefa kabineta pretsednika srpske vlade. Prisustvovali su pretsednik vlade general Milan Nedić, ministri..., koman danti... Srpsku pravoslavnu crkvu pretstavljali su mitropolit skopski Josifsa epi skopima i mnogobrojnim višim i nižim sveštenstvom. Pomenu su prisustvovali

i izaslanici nemačkih upravnih vlasti i oružane sile

(istaknuo a.). Činodejstvo

vao je episkop dr. Nektarije Krulj uz asistenciju 14 sveštenika. Posle opela uzeo je reč prota Aleksa Todorović koji je na početku svog posmrtnog slova rekao: 'Pao je mučki ubijen jedan od najboljih sinova našeg naroda, pravi hrišćanin, Srbin, jun ak i mučenik .' Posle ovih reci prota Todo rović je izneo sve patnje koje tište naš narod u ovim posleratnim godinama, naglašavajući da je pukovnik Masalović, kao jedan od najbližih saradnika genera la Nedića, bio posvetio sav svoj ži vo t da svome nar odu pomogne. Svoje posmrtno slovo prota Todorović završio je recima: 'Hvala Ti i slava veliki Srbine.'«222

Folklor za mitropolita i ministre

>

Proslave Spasovdana, koje je Dragi Jovanović proglasio slavom beograd ske općine, bile su također prigode da mitropolit Josif posvjedoči svoju vjernost Nediću: »Proslava Spasovdana u Beogradu

•• •

...U opštini grada Beograda u Opštinskoj većnici obavljeno je vodoosveće nje. Prilikom vodoosvećenja činodejstvovao je Nj. Visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Josif uz sadejstvo nadle žnog paroha i protođakona Sabor ne crkve u Beogradu. Odmah posle vodoosvećenja izvršeno je i rezanje slavskog kolača. I pri obredu rezanja slavskog kolača činodejstvovao je Mitropolit g. Josif. Po rezanju slavskog kolača Visokopreosvećeni g. Josif čestitao je slavu g. Pretsedniku Beogradske opštine i svima Beograđanima ovim recima: — Gospodine Pretsedniče i Beograđani, svima vama, a naročito pretstav ništvu Opštine grada Beograda čestitam slavu Spasovdan. Šta znači Spasovdan, a naročito u ovim prilikama, svi mi treba to dobro da promislim o. To je centralna nauk a Hri sto va i spase nja ljud sko g; to je ona istina koja spašava.I kadaje pretsedništvo Opštine grada Beograda izabralo tu slavu znači, da ono stoji na čelu svega onoga što ova slava označava. 223

Neka vam je srećna slava!« 222 »Obnova«, 7.1.1943. 223 »Glasnik SPC«, 1. VII. 1943., br. 7., str. 54.

112

Ostalo je, eto, zabilježeno za povijest da je jedan od najuglednijih poglavara Srpske pravoslavne crkve odao priznanje Dragom Jovanoviću, osnivaču banjičkoga logora, šefu Srpske državne bezbednosti, organizatoru Specijalne poli cije, utem eljit elju beogradskog zatvora u Dušino j u lici, dakle — onome koji je odgovoran za brojne nevine srpske žrtve. Njega proglašava sljedbenikom Kristova učenja ističući da »stoji na čelu svega onoga što ova slava (Spasovdan — op. a.) označava«. (?!) U nastav ku govora , m itropolit Josif nastavio je: »A to je i prirodno, jer mi Hrista slavimo i njegovo božanstvo, njegovu slavu i večnost i nadamo se da će svi Srbi kao i do sada upreti oči u Beograd i očekivati slobo du i spas enje otuda .« 224

Dragi Jovanović u govoru je, između ostalog, ponovio po tko zna koji put svoju prvobitnu zadaću: »...Ma šta bilo, moramo uvek jedno imati na umu, a to je da moramo 22 5 sačuvati Srpstvo — srpski narod za buduću Srbiju.«

Svečana proslava nastavljena je uz glazbu i kola: »Mitropolit Josif zajedno sa ministrima prešao je zatim u kabinet pret sednika, gde ih je sačekala folklorna grupa. Mitropolit Josif, pretsednik opštine i ministri upoznali su se sa mladim gostima i u srdačnom razgovoru čestitali im na uspehu.« 226 Vrijedno je spomenuti i ovo: »Slavsk oj sveč anosti pris ustv ova li su pretstavnici nemačkih vlasti (istak nuo a.), ministri srpske vlade...« 227 Na najvišoj razini i u iznimno srdačnom raspoloženju protekla je i posljednja proslava Spasovdana Nedićeve vlade 1944. godine: »U opšt inskom domu u Uzun Mirkovoj ulic i oba vljena je proslav a krsne slave Beograda. Među prisutnima bili su pretsednik vlade general Milan Nedić , ministri, pretstavnici nem ačkih vlasti na čelu sa feldkoma ndantom . Činodejstvovao je mitropolit Josif uz asi stenciju prot e Branka Avramo vića i protođakona Uglješe Jelića. Po svršenom crkvenom obredu obratio se mitropolit Josi f domaćinu i prisu tni ma re cima: 'S lav u slavil i, Boga molili da nas sačuva od zala i bude nam na pomoći. Srećna vam slava, dragi Beogra đani!' Posle obavljene svečanosti pozvao je domaćin slave goste u svoj kabinet gde su posluženi koljivom.« 22 8 224 »Glasnik SPC«, 1. VII. 1943., br. 7., str. 54. 225 »Glasnik »Glasnik SPC«, 226 SPC«, 1. 1. VII. VII. 1943., 1943., br. br. 7., 7., str. str. 54. 54. 227 »Novo vreme«, 4. VI. 1943. 228 »Obnova«, 26. V. 1944. 113

O čemu su u kabinetu razgovarali mitropolit Josif i feldkomandant, ostala je tajna.

Ustaška i njemačka pratnja kneza Lazara Njemačke vlasti u Srbiji nastojale su se odužiti Srpskoj pravoslavnoj crkvi zbog njezine potpore. Tako su njihovim posredovanjem iz manastira na Pruskoj gori prenesene 14. travnja 1942. relikvije kneza Lazara i drugih srpskih svetitelja u Beograd. Prijenosom relikvija — najvećih svetinja Srpske pravoslavne crkve i cijeloga srpskog naroda, koje su bile u manasti rima na području Nezavisne Države Hrvatske — njemačke vlasti htjele su učvrstiti i povećati svoj ugled, te ugled Nedićeve vlade u širokim slojevima srpskog pučanstva. Zato nije čudno što se za to osobno zauzeo SS general Harald Turner: »Posle pregovora od nekoliko meseci, omogućenih posredstvom i predu sretljivošću nemačkog Upravnog štaba u Srbiji, šef Upravnog štaba državni savetnik dr. Harald Turner, svojim pismom br. 4230/1941. izvestio je daje prenos moštiju s fruškogorskih manastira u Beograd dozvoljeno, i da će se obaviti 13. ovog meseca (travnja 1942. — op. a.)... u prisustvu nemačkog izaslanika a u sporaz umu sa hrvats kim vlastima.« 229

Pri prijenosu relikv ija sudj eloval a je i ustaš ka vojska: »Od strane Upravnog odbora određenje ratni upravni savetnik dr. J. A. fon Rajsvic. Kao izaslanik srpske državne određeni su dr. Radoslav Grujić, profe sor univerziteta, koji kao svešteno lice u isti mah prisustvuje i kao izaslanik Svet og sinoda, i puno m oćnik M inista rstv a prosvete dr. M iodrag Grbi ć, kustos muzeja. Jedna hrvatska jedinica (istaknuo a.)... određena je za tu svrhu da srpska vojna doprati mosti od Zemuna do polovine mosta na Savi gde će jedinica sa svim počastima dopratiti 230svetitelje do Saborne crkve u Beogradu(isti) i predati ih crkvenim vlastima.«

Autor citiranog odlomka iz beogradskih novina Hadži Dragan Antić u svom je opisu, vjerojatno nenamjerno, nedosljedan. Naime, da bi čitateljstvo što bolje razumjelo cijeli taj pothvat, on pojašnjava izričaj »hrvatska jedini ca« (daj e riječ o ustašama), ali ne navodi što se podrazu mije va pod »srpsk om vojnom jedinicom«. Bilo kako bilo, u prvoj polovici travnja 1942. na savskom mostu kod Beograda događao se čudnovat prizor — ustaška vojska prati rel ikv ije kneza Laz ara, cara Uroša i Stevana Š tiljano vića. Osim spo me nutih dviju vojski, pri prijenosu su, dakako, sudjelovali i njemački vojni odredi: 229 »Politika«. 11. kolovoza 1990. 230 »Politika«, 11. kolovoza 1990. 114

»U zapisniku o primopredaji moštiju svetitelja, potpisanom u Zemunu, odnosno u Rumi 14. aprila 1942. od strane srpske i hrvatske komisije zapisano je, između ostalog, sledeće: '...Oba kovčega (Stevana Štiljanovića i cara Uroša — op. a.) su sa moštima prenesena istog dana u Rumu, te smještena u ovdašnju pravoslavnu Sabornu crkvu, koja je nakon toga zaklju čana , a ulaz čuva n o d SS trupe u Rumi (istaknuo a.). Dana 14. travnja 1942. godine povjereništva su se uputila u manastir Bešenovo gdje su zatekla i identificirala mosti kneza Lazara u prvobitnom kovčegu. Isti je prenijet u Rumu, jer su skupa sa ona dva kovčega iz Saborne pravoslavne crkve metnuta na teret ni samovoz koji je povjereništvima stavljen na raspolaganje od njemačke vojne sile (isti) u svrhu prijevoza svetiteljskih mošti ju. Istog dana u 13 časova vojni teretni s amovoz s a mošti ma imenovanih 231 srpskih svetitelja krenuo je u pratnji oba povjereništva u Zemun.'« Pri preuzimanju relikvija bio je nazočan i predstavnik Nedićeve vlade: »Na srpskoj teritoriji prijemu moštiju prisustvovao je i pomoćnik mini stra presvete Velmar Janković.«23 2 Taj svečani i radosni trenutak za srpski narod nije mogao proći bez zajedničkog sudjelovanja uglednika srpske vlade i Crkve: »Oko 6 časova po podne, mosti su donesene kamionima pred Sabornu crkvu. Po mosti je išao protojerej stavrofor dr. Radoslav M. Grujić, redovan profesor Pravoslavnog bogoslovnog fakulteta u Beogradu i dr. Miodrag Grbić, kustos Muzeja Kneza Pavla u Beogradu. Pred Sabornom crkvom kovčege sa moštima... sv. Kneza Lazara i Prepodobnog Stefana prihvatilo je sveštenstvo u odeždama, a kovčeg sa moštima sv. cara Uroša prihvatilo je pridvorno monaštvo Patrijaršije u Beogradu. Tu je na čelu sveštenstva bio u odjejanju Njegovo Visokopreosveštenstvo mitropolit gospodin Josif, zamenik Njegove Svetosti Partijarha, s Preosvećenom g.g. episkopima Nektarijem, Damaski nom, Arsenijem i Valerijanom. Kovčezi s moštima tri puta su obnešeni oko crkve uz pojanje sveštenstva. Zatim su uneti u crkvu i stavljeni na određena mesta... Zatim je bila kratka molitva i time je završeno toga dana. Sutradan, 2 /15 aprila o. g.... služ enj epa rak lis svetit eljima u Sa bornoj crkvi. Činodejstvovao je Njegovo Visokopreosveštenstvo mitropolit g. Josif, uz sadejstvo Njegovog Visokopreosveštenstva ruskog mitropolita g. Anastasija i Preosvećene g.g. episkope Damaskina i Valerijana, kao i mnogobrojnog sveštenstva i sveštenomonaha. U ovome svečanome činu uzeli su učešća članovi Srpske vlade na čelu s pretsednikom Vlade arm. den. g. M. Nedićem...« 233

231 »Politika«, 11. kolovoza 1990. 232»Novo vreme«, 16. IV. 1942.

233 »Glasnik SPC«, 1. V. 1942., br. 5., str. 32.

115

/ »mosti srpskih svetitelja« i sv. Sava služe novoj Europi Uskoro se pokazalo da je Nijemcima i Nediću prijenos relikvija bio potreban ponajprije radi političko propagandnog učinka. »Mosti« su stav ljene u kontekst općeg značenja onodobnog povijesnog razdoblja, u kojem se, po fašističkoj ideologiji, stvarala nova Europa: »Ovo prenošenje moštiju... ima naročiti značaj u današnjim prilikama. Ovi srpski svetitelji nisu samo nacionalni heroji srpskog naroda, nego se sa višeg istoriskog gledišta imaju smatrati i kao pobornici evropske misli. U borbama, koje su oni vodili, nisu se borili samo Srbi, već su u njima učestvovali i odredi svih balkanskih naroda, kao i zapadnoevropski vitezovi, ujedinjeni jednom velikom zajedničkom idejom. Srpski svetitelji velikomu čenici dali su svoje živote ne samo za stvar svoga naroda, nego i za stvar ćele Evrope. Prenošenjem njihovih moštiju u prestonicu srpskog naroda njihovo delo dobija opštiji značaj i to u času kada srpski narod ulaže sve svoje napore 234 da zadobije dostojno mesto u evropskoj zajednici naroda.« Spomenuto je već nekoliko primjera instrumentaliziranja religioznih vrijednosti i sadržaja radi propagiranja onodobnih vlasti u Srbiji. U tom kontekstu nije zaobiđen ni sv. Sava:

»Kolarčev narodni univerzitet proslavio je... svečano sv. Savu u prisustvu pretstavnika Srpske pravoslavne crkve, Ministarskog saveta, sviju nemačkih vlasti kao i ve likog broja građanstva. ...Pred sam početak proslave nasvečanostje došao pretsednik Ministarskog saveta armiski đeneral g. Milan Nedić. Oko 10 i po časova na svečanost jeošao d mitropolit g.Josif upratnji većeg broja sveštenstva srpske pravoslavne crkve. Svečanosti su prisustvovali pretstavnici sviju nemačkih vlasti. Između ostalih bili su prisutni državni savetnik g. dr. Turner, šef upravnog štaba, poslanik g. Bencler, zastupnik Ministarstva inostranih poslova Rajha pri vojnom zapovedniku u Srbiji, kao i zastupnik komande Beograda i ostale ličnosti. Pored pretsednika vlade proslavi su prisustvovali ministar unutrašnjih poslova g. Milan Aćimović,... ministar narodne privrede g. Mihailo Olćan... upravnikgrada Beograda Drag. Jovanović...šef državnepropagande g. Ðorđ e Perić... U 10.30 časova počela je svečanost.Najpre je izvršeno vodoosvećenje i rezanje kolača. Crkveni čin obavio je prota g. Branko Avramović sa više sveštenika... Pretsednik vlade armiski đeneral g. Milan Nedić koji je bio očigledno uzbuđen i dirnut ovako lepom proslavom sv. Save ustao je sa svoga mesta, okrenuo se prema svima prisutn — Neka živi srpski narod! ima i iskren o uzv iknu o: 234 »Novo vreme«, 16. IV. 1942.

116

..,";...

Prisutni su prihvatili ovaj pozdrav pretsednika g. Nedića i ponovili ga više puta. Istovremeno čule su se gromke manifestacije: — Živeo Ned ićL. ,;• Posle toga gosti su posluženi po starom srpskom običaju.« 235 Srbiju su uskoro preplavile slike s te proslave. Na jednoj od njih, po tko zna koji put: Nedić, Josif, Turner i nekolicina njemačkih oficira. Koji je smisao pridavan toj i sličnim proslavama, najbolje govori sljedeći ulomak: »Sa suzom u oku proslavljali smo juče slavu sv. Save... Sveti Sava ne pripada samo nama, Srbima, nego i evropskoj kulturi. Nova Evropa u stvaranju ispuniće zamisao našeg narodnog svetitelja u jednom poretku u kome će biti mesta za napredak i veličinu svim nacionalnim kulturama. Prisustvo najvećih predstavnika nemačkih vlasti u Srbiji na ovoj našoj nacionalnoj svečanosti najbolji je dokaz osećaja Nemačkog Rajha prema slobodnom kulturnom razvijanju svih nacija.«236 Omiljena tema predstavnika srpske vlasti i Crkve tijekom okupacije bila je u javnim nastupima naklonost i divljenje njemačkoga prema srpskom narodu. Tako su u već spomenutom memorandumu iz 24. srpnja 1941. srpski episkopi smatrali potrebnim istaknuti: »Nisu samo najviši pretstavnici nemačkog duha u starije vreme, kao Gete, Grim, Ranke dali o karakteru Srpskog naroda najlaskavija svedočanstva, nego 237 su to činili nemački pisci i publicisti iz najnovijih decenija...« U istom je duhu govorio i Dragi Jovanović:

»(...) Srpski narod sa svojom bogatom slavnom istorijom, vekovima rasi stički vaspitan u viteškom i herojskom duhu, bio je vazda predmet divljenja naj ku ltu rn ijih naroda i vrlo često obasipan las kav im priznan jima ... U nekoliko mahova a naročito od preuzimanja vlasti od strane nacional socijalističkih vođa Nemačkog Rajha bilo je upućeno mnogo zaslužnih priznanja srpskom narodu. Ja mislim da nikada nije na eklatantniji način učinjeno to priznanje nego st oj e to bi o slu čaj na pog rebu tragi čno poginu log kralja Aleksa ndra Kar ađor đevića od stran e jedno g od najv eći h v ojni ka današnjice, Marša la Rajha Geri n ga. Veliki muž i vojnik svoga naroda Maršal Rajha Herman Gering u ime Firera i nemačkog naroda pred katafalkom mrtvog kralja, na vojnički način, mimo svakog pro tokola, oda je dostojnu poš tu sa isuka nom sabljom vojskovo đi protivniku iz minulih ratova. Gest dostojan Ritera. Taj i takav gest bio je 238 rečitije priznanje našem narodu nego mnogi i mnogi govori.« Tu tobožnju naklonost njemačkog prema srpskom narodu tijekom povi jesti trebalo je nastaviti i opravdati u sadašnjosti. Nedićeva »vlada narodnog 235 »Novo vreme«, 28.1. 1942. 236 »Obnova«, 28.1. 1942. 237 Velj ko Ðu rić , »Ustaše i pravoslavl je«, B eletra, Beog rad, 1989., str. 101. 238 »Obnova«, 6. XI. 1941. 117

spasa« mogla je to postići jedino poslušnom provedbom njemačkih planova, a sastavni dio tih planova bilo je rješavanje rasnog pitanja. Zato su pojedini članovi srpske vlade i isticali da je »srpski narod vekovima rasistički vaspitan« da bi dokazali Nijemcima kako su na njihovoj strani. No o antisem itizm u u Srbiji bit će riječi u jednom od sljedeći h pogla vlja. Spomenuta pros lava Sv. Save 1942. g. bil a je prva u nizu tih ratnih godina , jer se ona slavila i 1943., kao i 1944. Uz vijest o proslavi 1943. objavljena je u»Svetosavska glasilima i slika s potpisom: svečanost na B eogra dskom univerzi tetu: ministar p rosv ete V. Jonić, episkop Josif i ministar Drag. Lj. Jovanović.«239 A sljedeće godine (1944.): »Proslava je održana u svečanoj sali Rektorata. Prisustvovali su pretstav nici Nema čkog posla nstva i svih nemačkih ustanova. ...U ime Svetog Sinoda ovoj proslavi prisustvovao je episkop dr. Nekta rije Krulj. Svečanost je otpočela verskim obredom koji su obavili prota Mirko Maksimović i protođakon Uglješa Jelić. Posle verskog obreda uzeo je reč rektor dr. Popović, koji je u početku pozdravio nemačke goste. ...Na kraju proslave gosti su po starom srpskom običaju posluženi žitom.«240 Toj posljednoj zajedničkoj proslavi Sv. Save srpskih i njemačkih vlasti u Srbiji prisustvovali su Velibor Jonić, Dragi Jovanović, šef državne propa gande Dor đe Perić, nekoliko članova Ak ad em ije nauka, sveu čiliš ni profesori i drugi. Mitropolita Josifa nije bilo jer nije bilo ni Nedića ni Turnera. I veliki crkveni blagdan Bogojavljenje bio je prigoda da se uz mitropolita i ostal e srpske arhijereje pojave predstavnici vla sti , oružanih snaga , policije i Nijemaca. Na prvoj proslavi 1942. godine: »Činodejstvovali su episkop zahumsko hercegovački g. Nikolaj i epi skop budimski g. Valerijan uz asistenciju đakona g.g. Uglješe Jelića i Čolovića i većeg broja sveštenstva. Bogosluženju je prisustvovao upravnik grada i pretsednik Beogradske opštine g. Drag. Jovanović. U crkvi je primećen veliki broj srpskih dobrovo ljaca. U crkvenoj porti... tribina okićena zelenilom i srpskim trobojnicama. Pred crkvenom portom bila je postrojena jedna četa prestoničkih policajaca koji su bili obučeni u svečane uniforme. Isto tako bila je prisutna i muzika Policiske škole koja je svirala tropar i druge crkvene pesme... Čin vodoosve ćenja izvršio je g. Josif uz asistenciju g. Nikolaja.« 241 Proslava 1943. godi ne bi la je posebn o svečana: '* ' '

239 » No vo vreme«, 28.1. 1943. 240 »O bn ov a« , 27.1. 1944. 241 » Obn ova «, 19.1. 1942.

118

»...Činodejstvovali su mitropolit Josif, episkop Nektarije, arhimandrit Nikon, uz asistenciju đakona Uglješe Jelića i Čolovića, kao i velikog broja sveštenika. Pred crkvom je bi la postrojena jed na počasna čet a beogradskih polica jaca u sve čanim u nifor mam a i muzi ka Policiske škol e. U crkvi je održ ao prigodnu propoved jeromonah Kirilo Vrga, profesor bogoslovije. Oko 10 časova iz crkve su iz ašl i episkopi na če lu sa mitropoli tom Josifom i ministrima. Velika svečana litija počela je svoju ophodnju. Posle litije počeo je čin vodoosvećenja koji je izvršio mitropolit Josif. Počasna četa beogradskih policajaca stajala je u stavu mirno. Mitropolit Josif održao je 242 kraći govor i blagoslovio ministre i sav prisutan svet.«

Gdje su »Ufini« žurnali? Proslava Bogojavljenja snimana je za »Ufin« filmski žurnal i uskoro se ta snimka poja vila na filmskim platnim a u europskim kinima . »UFA« je bilo njemačko filmsko poduzeće, zapravo moćno oružje nacističkog propagan dnog stroja. Bio je to prvijenac srpsko njemačke suradnje na tom području pa je izazvao pozornost obavijesnih sredstava: »Srbija na filmu Najveće evropsko filmsko preduzeće UFA iz Berlina osnovalo je pre izvesnog vremena stal nu ekspozituru za sn iman je kulturnoprivrednih m anif e stacij a u našoj zem lji. Već u toku pro šlih nedelja na fil mskom platnu re produ kovani su, u okviru redovnog dodatka 'Dojče vohenšau', prvi snimci naprav ljeni u Beogradu. Juče u prisutnosti generala Milana Nedića prikazan je ovaj žurnal u sali UFA teatra 'Beograd'. Prikazan je na jprije 'Dojče vohenšau' br. 958. Prvi deo snimljen je za vreme pos ete seoski h dom aćina generalu Nediću. Ovaj nedeljni pregled prikazuje još jednu svečanost iz Srbije: proslavu Bogojavljenja u Beogradu, zajedno sa tradicionalnim osvećenjem bogojav Ijenske vodice. Oba ova događaja, poseta srpskih seljaka pretsedniku vlade i verska svečanost bogojavljenska, snimljene su tehnički vrlo dobro.«243

Koliko ta suradnja s njemačkom »Ufom« znači za »svijetlu« budućnost Srbije u hitlerovskoj Novoj Europi, saznali su građani Srbije i iz vijesti jednog kvislin škog tjednika: 242 »Obnova«, 19.1. 1943. 243 »Obnova«, 6. III. 1943. 119

»Život Srbije na UFINOM žurnalu

Od prošle nedelje na ša publi ka ima zadovoljstvo da u Uf inom žu rnalu gleda i prizore iz našeg života. Od kolikog je to značaja biće nam jasno kad pomislimo da se Ufmi žurnali prate sa najvećim interesovanjem u desetinama hiljada bioskopa u hiljadama evropskih gradova. Pre izvesnog vremena u Beogradu je osnovan otsek Ufmog ton žurnala. Otsek je već izvršio prva snimanja i u Beogradu je prikazan prvi žurnal sa scenama iz srpskog života. U idućim filmskim žurnalima biće prikazani snimci o povratku naših zarobljenika, nošenju badnjaka, bogojavljenskom osvećenju vodice, srpskom kolu u Narodnom pozorištu itd. Naš redovni ulazak u Ufm filmski žurnal pretstavlja nesumnjivo jednu 24 4 značajnu tekovinu na kulturnom polju i radu na obnovi zemlje.« Nakon rata prikazivani su kod nas brojni njemački filmski žurnali kao dokumenti tog povijesnog razdoblja. Bilo bi zanimljivo vidjeti i prizore s Bogojavljenja te čuti snimku njemačkog popratnog teksta. Neka kopija vjerojatno postoji, ako ne kod nas, onda u nekom inozemnom film skom arhivu. I posljednja bogojavljenska proslava bila je svečana, makar i nije zabilje žena na filmskoj vrpci. Uz mitropolita Josifa, episkopa Nektarija i Valerijana te brojne svećenike, bili su nazočni: Nedić, ministri, oficirski zborovi Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa, kao i drugi uglednici. Opet je »za ćelo vreme trajanja svečanosti muzika beogradske policiske 245 straže svirala bogojavljenske pesme i srpske nacionalne marševe«. Brižlji vi kroničari zabilježili su i jednu novost: »Pred crkvom u stavu 'm irno' bio je postrojen odred Srpske garde.«246 Bio je to novi vojnički odred srpskih oružanih snaga, koji je Nedić dobio od Nijemaca pri kraju svoje vladavine. Dobio je od njih i zgradu Narodne skupštine za sjedište svoje vlade, u kojoj je do tada bio njemački vojni zapovjednik Srbije. Nedić, Aćimović, Jovanović, ministri, vojni zapovjednici i ostali pred stavnici vlasti susretali su se s arhijerejima u beogradskoj Sabornoj crkvi i prigodom proslava Vidovdana 28. lipnja. Tako je bilo 1942. godine: »Proslava Vidovdana počela je svečanim paraklisom srpskim svetitelji ma u Sabornoj crkvi. Prisustvovao je i pretsednik srpske vlade general Milan Nedić, ministar Mihailo Olćan, upravnik grada Beograda Dragi Jovanović, izvanredni komesar... Dimitrije Ljotić... Na pomenu je činodejstvovao mitropolit Josif sa episkopima Arsenijem i Valerijanom uz asistenciju đakona Jelića i Čolovića. Posle otsluženog pomena m itr opo lit Josif je održao kr aći govor u kome je podvukao znač aj i važnost Vidovdana za Srbe u današnjim trenutcima. 'Vidovdan je dan kada 244 »Srpski narod«, Beograd, br. 4., 30.1. 1943. 245 »Obnova«, 20.1. 1944. 246 »Obnova«, 20.1. 1944. 120

se procenjuju sve vrednosti ne samo po njihovoj materijalnoj suštini, već još više po njihovoj duhovnoj. Na taj dan je čestiti Knez izabrao na jpra vičniji 247 put, opredelivši se za nebesko carstvo.'« Iz dosadašnjih primjera može se, na žalost, vidjeti da su pojedini srpski crkveni velikodostojnici i političari upotrebljavali kneza Lazara i »carstvo nebesko« za različite političke i povijesne prilike. Kao da su oni uporabljivi za sva vremena. Tako su srpski arhijereji nakon puča 1941. pozivali narod da se odluči za »carstvo nebesko« protiv Nijema ca, a nak on izjave lojal nosti tim istim Nijemcima pozivaju 1942. godine opet na odluku za »carstvo nebesko«. Najblaže rečeno, čudnovato i nedokučivo jer — kako kosovski mit (priča, govor) može nadahnuti Srbe da ginu na Hitlerovoj strani? I to protiv Srba! Iste misli uputio je npr. i Nedić na »nacionalnoj i verskoj manifestaciji« u Debrcu. Prenio ih je njegov izaslanik dr. Miloš Radosavljević: »Došao sam po nalogu pretsednika srpske vlade... Vi ste odužili dug narodu i poslužili srpskoj misli, jer srpska vera i srpska slava spasli su nas do sada. Ona će nas spasti i sada, ako budemo slušali glas savesti da sačuvamo mir i 248 lojalnost prema okupatoru. Bog je s nama!«

Godine 1943. opet naslovljena vijest: »Vidovdanski pomen u sabornoj crkvi«, sa slikom Nedića i ministara u crkvi. Javnost je obaviještena da je »otslužen svečani vidovdanski pomen na kome je činodejstvovao mitropolit Josif sa episkopima Vikentijem i Valerija nom uz 14 sveštenika. Prigodnu besedu održao je protojerej dr. Miloje Ara

nicki.« 249

Vidovdan, tradicionalni spomen na kosovske junake, bio je i 1944. u službi dnevne politike: »Svečani pomen palim za veru i otečestvo Na Vidovdan održana je svečana Arhijerejska služba, a posle liturgije 250 svečan parastos svima palima od Vidovdana do danas za veru i otadžbinu.«

»U parastosu svojim prisustvom uzeli su učešća Njegovo visokopreosve štenstvo Mitropolit g. Josif i Njegovo Preosveštenstvo Episkop g. Vladimir. Od svetovnih pretstavnika učestvovali su g. Pretsednik vlade s g.g. članovi 25 1 ma ministrima i ostali paretstavnici vojnih i civilnih vlasti.« Ta zadušnica bila je svojevrsno javno pokazivanje srpskih oružanih odreda: »Na pločniku ispred zgrade Patrijaršije bila je postrojena četa Srpske garde, a pored nje muzika Uprave grada Beograda. 247 »Obnova«, 29. VI. 1942.

248 »Novo vreme«, 13. VII. 1943. 249 »Novo vreme«, 29. VI. 1943. 250 »Obnova«, 29. VI. 1944. 251 »Glasnik SPC«, 31. VII. 1944., br. 7., str. 54.

121

Pored pretsednika vlade generala Nedića pomenu su prisustvovali mini stri, komandant Srpske državne straže general Borivoje Jonić na čelu oficirskog kora Srpske državne straže, načelnik štaba Srpskog dobrovoljač kog korpusa, komandant Srpske državne granične straže, oficiri Srpske garde... Napomenu su činodejstvovali episkop zvorničko tuzlanski dr. Nektarije Krulj uz asistenciju 15 sveštenika.« 252 Očito je daje Nedićevoj vladavini kraj bio blizu pa je on vjerojatno htio u javnosti ostaviti dojam kako je još moćan. Svoju tobožnju nadmoć i konačnu pobjedu nikada nije dovodio u pitanje: »Braćo i sestre! Srbi i Srpkinje! Složno svi na oružje, u borbu protiv crvene aždaje! 253 Napred, s nama je Bog, pobeda je sigurna!«

•' '

Zadušnice na dan Hitlerova napada

U cijelom nizu redovitih susreta i međusobnih posjeta predstavnici onodobnih vlasti u Srbiji i Srpske pravoslavne crkve zajednički su se pojavljivali u javnosti prigodom godišnjica napada njemačke vojske na Sovjetski Savez. Naime, kao s to je poznato, Hitlerova Njemačka započel a je 22. lipnja 1941. napad na SSSR. Povodom toga događaja, u srpskim pravo slavnim crkvama služile su se zadušnice 1943. i 1944. za poginule vojnike u tom napadu i općenito za sve »žrtve komunizma«, kako je to isticano u javnim glasilima tih godina. Zadušnice su trebale postati tradicionalne, a zamisao o njima potekla je od šefa Srpske državne bezbednosti Dragog Jovanovića: »Inicijativom pretsednika Beogradske opštine g. Drag. Lj. Jovanovića 254

održanje Sabornoj crkvi pomen komunističkim žrtvama.« Tom jeu prigodom Jovanović uputio proglas javnosti: »Beograđani, na dan 22 juna 1943 godine zatvorite sve vaše radnje i kancelarije u znak pijeteta prema žrtvama antihrista. U 11.30 časova neka za 2 minute stane ceo saobraćaj u Beogradu, neka to bude spoljni dokaz našeg dubokog saučešća sa onima koji su sebe u toj borbi žrtvovali i za nevine žrtve crvenog terora. Slava palim u borbi protiv komunizma! 21 juna 1943 u Beogradu

Pretsednik Beogradske opštine Drag. Lj. Jovanović, s. r.« 255

252 »Obnova«, 29. VI. 1944. 253 »Obnova« , 12. VI.1944.

254 »Obnova«, 22. VI. 1943. 255 »Novo vreme«, 22. VI. 1943. 122

Dragi Jovanović u proglasu ne spominje izričito o kojim je žrtvama riječ, ali to su svi mogli shvatiti na osnovi datuma (22. lipnja) i ideje za koju su žrtve položile živote (nova Europa): »Preliva se koljivo... odjekuje pesma, molitva Svevišnjem za večan pokoj dušama sviju onih na svim stranama palih za spas kulture i civilizacije, za spas Evrope, za spas sviju naroda i ljudi.« 25 6

Šutnja na beogradskim ulicama .

,

.

. ..

.

.

' . „

• '• • • < :

vx I novinska izvješća pojašnjavaju o kojim je »junacima« riječ:

»Dva min uta ću tan ja na beogradski m ulicama Juče je ceo Beograd odao svečanu i dostojnu poštu bezbrojnim hiljadama znanih i neznanih koji su pali u herojskoj borbi protivu komunizma, za dobro i spas celog kulturnog čovečanstva. Istovremeno, odajući poštu hiljadama junaka koji su pali na ratištima širom sveta, Beograđani su se selili i svojih ponajboljih sinova...«257

Javna gla sila posvetila su mnogo prostor a tim zadušnicama u beogradsko j Sabornoj crkvi, u kojima su sudjelovali: Nedić s ministrima, mnoštvo uglednika ondašnjeg političkog, kulturnog i znanstvenog života, komandant Srpske državne straže, njegov pomoćnik, »kao i svi viši i niži oficiri koji se 258 nalaze u Beogradu, a koji su aktivno učestvovali u borbama«. Nije mogla ostati nezamijećena nazočnost Koste Mušickog, zapovjednika Srpskog do brovoljačkog korpusa, koji se pojavio s nekolicinom svojih oficira. I Srpska pravoslavna crkva pridavala je tim zadušnicama veliku važnost, a to se vidi i po sudionicima: »Na nekoliko minuta pre 11 časova prešao je iz patrijaršijske zgrade u Sabornu crkvu mitropolit Josif sa vladikama Arsenijem, Vikentijem i Vale rij anom, a tačno u 11 časova mitro poli t Josif sa 1 8 prota i sveštenika otp očeo je zaupokojenu liturgiju... Sa amvona administrator Srpske patrijaršije Njegovo Preosveštenstvo Josif... glasom punim saučešća odaje poštu žrtvama i izražava duboko saučešće Srpske pravoslavne crkve, kao člana opšte hrišćanske zajednice, i svoje kao šefa Srpske pravoslavne crkve za žrtvama palim u ovim teškim borbama protiv antihrista. Okrećući se kriptama svetaca u Sabornoj crkvi mitropolit Josif ukazuje na to da smo mi potomci Nemanje i da Nemanja i ovi srpski sveci zajedno 256 »Nov o vreme«, 23. VI. 1943. 257 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 258 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 123

sa njim mole Svevišnjeg da se svi Srbi slože, da se braća izmire i da putem mira, putem reda, putem rada pođemo put spasa. ...Istinskom predanošću ćemo ići stopama mira i reda i stopama svetosav lja.« I na kraju: »Mitropolit Josif služi se žitom, a zatim pretsednik vlade i ostali. U isto vreme u svima crkvama u svim okružnim mestima u celoj domovini Srpska pravoslavna crkva i narod odaju poštu žrtvama palim u borbi protiv komunizma.« 259 S toga je događaja obja vljeno u glasil ima i nekoliko slika: Nedić s Dragim Jovanovićem dolazi u crkvu, Josif sa svećenstvom i prizor s Terazija, kako stoji u potpisu: »Na Terazijama za vreme odavanja pošte ćutanjem žrtvama komunističkog terora«. 260 I 1944. godine obilježen je dan 22. lipnja, ali mnogo skromnije. Očito su srpska vlada i Crkva predosjećali kraj moći njemačkog Reicha i sna o »novoj Evropi« i »Velikoj Srbiji«. Promijenjen je i naglasak spomena — u prvom je planu bila Srbija. Sudjelovali su Nedić, ministri, vojni zapovjednici i drugi uglednici. Zadušnicu je predvodio episkop Nektarije s 12 svećenika. Daka ko, održanje i prigodni govor: »Nacionalni srpski Beograd odao je pomen Srbima i Srpkinjama koji su pali od zločinačke ruke najamnika Josipa Broza Tita

Posle obreda uzeo je reč prota Sibin Stanković. U svojoj besedi koja je ostavila najd ub lji utisak na sve prisutne, koji su nerazdelj ivo vezani sa svojom svetom svetosavskom crkvom, prota Stanković je između ostalog rekao: '...Dubok o i s pij etetom se kl an jaj u ći žrtvam a ko je padoše za Kralja, za veru i Otadžbinu, Srpska pravoslavna crkva i danas poziva sve svoje sinove da se slože. Jer nam samo u slozi i ljubavi leži spas.'« 261 Čelnici srpske vlade i Crkve naslućivali su da se približava kraj dotadaš njih društvenih i političkih ideja, jer su vijesti s ratišta govorile da se njihov neprijatelj polako približ ava. Zato se o neprijatelju u obavijes nim sredstvima govorilo, naravno, u crnim bojama, a istodobno pozivalo na borbu protiv njega:

»...Srpski narod je ogorčen nepomirljiv protivnik boljševizma, pa mu oglašava borbu na život i smrt. Zato je on protiv svih Šubašića, Brozova i ostalogmeđunarodnog ološa.«262 . , , Anatema je bačena i na zapadnog neprijatelj a — Englesku: 259 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 260 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 261 »Novo vreme«, 23. VI. 1944. 262 »Obnova«, 12. VI. 1944. 124

,

»Bože, kazni Englesku! Engleska nam je gora od neprijatelja. Ona je satanski mučenik srpskog naroda. Samo joj jedan odgovor dugujemo: da se svi Srbi slože, da iskorene boljševizam i satru Josipa Broza, a zatim da sve napore ulože da lažljiva i verolomna Engleska nađe svoj grob, jer samo posle smrti Engleske može nići novi svet. Bože, kazni Englesku!« 263

Jedini prijatelj i saveznik Srbije bila je i ostala sve do kraja rata Hitlerova Njemačka.

Četnički vojvode u beogradskoj Sabornoj crkvi Zadušnice za »žrtve koje padoše za Kralja, veru i otadžbinu« nisu slavljene u glasovitoj Sabornoj crkvi u Beogradu samo 22. lipnja nego i u drugim prigodama, kao što se vidi iz poziva objavljenog u dnevnom tisku: »Povodom dvogodišnjice srpskih oružanih snaga Srpska državna straža, Srpski dobrovoljački korpus, srpski nacionalni četnici Koste Pećanca i samostaln i četn ički od redi daju zajedn ički pomen svo jim poginu lim pri pad nicima koji su pali junački braneći Otadžbinu od njenih upropastitelja. 264

Pomen će se održati 20 o. m. u 12 časova u Sabornoj crkvi.« Sudjelovanjem čak četvorice episkopa sa svećenstvom, Srpska pravo slavna crkva još je jednom , po tko zna koji put, posvjedočila on dašnjo j vlasti koliko cijeni njezine napore i žrtve: »Parastos izginulim dobrovoljcima i četnicima

Dana 20 septembra 1943 god., u Sabornoj crkvi u Beogradu priređen je parastos svima dosada izginulim dobrovoljcima i četnicima. Na parastosu činodejstvovao je Njegovo Preosveštenstvo Episkop moravički — vikar Nje gove Svetosti Patrijarha g. Arsenije, uz sadej stvo 12 sveštenik a i đakona. Pri kraju parastosa održao je vrlo impresivnu propoved protojerej stavrofor o. Konstantin Luković, Arhijerejski namesnik grada Beograda. U parastosu ovom svojim prisustvom uzeli su učešća Nj. Visokopreosve štenstvo Mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha, Episkop zvorničko tuzlanski g. Nektarije i Episkop zletovsko strumički i zamenik Episkopažičkogg.Vikentije.« 26 5 »...Prisustvovali su pretsednik vlade Milan Nedić, šef Srpske državne bezbednosti Drag. Jovanović, Dimitrije Ljotić, komandant Srpskog doboro voljačkog korpusa Košta Mušicki, vojvoda Košta Pećanac sa svojim štabom i velikim brojem vojvoda četničkih« (istaknuo a.).266 263 »Obnova«, 29. VI. 1944. 264 »Obnova«, 18. IX. 1943. 265 »Glasnik SPC«, 31. XII. 1943., br. 11. i 12., str. 91. 266 »Obnova«, 21. IX. 1943. 125

Mitropolit Josif— četnik od rane mladosti Najstrašnije zločine prema nesrpskom stanovništvu od balkanskih ratova do danas počinili su i čine četnici ili, kako su ih nekad još zvali, »komite«. U I. balkanskom ratu 1912. 1913. masakrirano je albansko stanovništvo na Kosovu i u sjevernoj Albaniji, koje je tada okupirala Kraljevina Srbija pod Petrom I. Karađorđevićem. Košta Novaković, mlađi suborac vođe srpske socijalne demokracije u to doba — Dimitrija Tucovića, bio je kao pričuvni časnik u Tirani i na albanskom primorju pa je u svojim sjećanjima pod naslovom »Četiri meseca u srednjoj Albaniji« napisao, užasnut onim čemu je bio svjedok: »Može se pomisliti šta sve mogu počiniti ljudi koji su otvoreno izjavljivali, stupajući u komitske (četničke — op. a.) čete, da idu da se napljačkaju. Čovek se zgrozi kad sluša iz usta tih ljudi kako gotovo ravnodušno pričaju o klanju ljudi. Njega boli što su ti ljudi istog imena i iste narodnosti kao i on.« Ali Srpska pravoslavna crkva već se u to vrijeme ponosila četnicima iz svo jih redov a. U jednom njezinom listu čitamo: »Čini se da ni jed an re d ljudi nije tako prihvatio oduševljeno svetu stvar oslobođenja, kao srpski svešteni ci. Pohitali su sa krstom u ruci na čelo hrabre srpske vojske. Mnogi od

Skopski mitropolit Josif Cvijović, zamjenik patrijarha Gavrila, dobrovoljac četnik u balkan skom ratu 1912. godine, suradnik Nijemaca i četnika u Drugom svjetskom ratu 126

sveštenika upisivali su se u dobrovoljce i komite i sa krstom i oružjem u ruci ništiše divlje azijate.« 266a Posebnu pozorno st zasluž uje ova kratka, puna ponosa, vijest u službe nom organu SPC iz toga vremena: »Sveštenik četnik. Saradnik našeg lista g. JosifCvijović sveštenik i suplent Bo goslovije Sv. Save oti šao je u četnike. O duševljenom Srbinu, popa Josifu, želimo da se živ i zdrav vrati u našu sredinu.« 266h povijest obavijeni tajnomte»junački« podvizi — tog popaZaJosifa. A li,ostali on sesuvratio živ i zdrav, uskoro postao glavtog četnika ni urednik crkvenog organa, koji je objavljivao članke i člančiće pune mržnje prema Albancima, Židovima i katolicima. Preživio je i Prvi svjetski rat, u Kraljevini Jugoslaviji, postao episkop skopski, u od strane Srba porobljenoj Makedo niji, početkom Drugoga svjetskog rata došao u Beograd i kao zamjenik patrijarha Gavrila vodio cijelo to vrijeme SPC, pa i poslije rata, sve do 1946. To je taj mitropolit Josif, četnik u duši cijeloga života, vjerni suradnik hitlerovaca, nedićevaca, Ijotićevaca, četnika. Zato su svi oni bili česti gosti u beogradskoj prvostolnici — Sabornoj crkvi...

266a »Vesnik Srpske Crkve«, mart april 1913., str. 255. 266b »Glasni k Pravosl avne Crkve u Kr alj evi ni Srbiji «, 15. oktobar 191 2., str. 3 16. 127

XI.

PRAVOSLAVNO SVEĆENSTVO I ZLOČINI U KRAGUJEVCU I KRALJEVU

Jedan seod 21. najtežih zločina1941. nad pukom u Srbiji ukod Drugom svjetskomZaratu dogodio listopada u Šumaricama Kragujevca. 10 pogin ulih i 26 ranjenih njemačkih vojn ika, izm asakriranih, strijeljano je, po njemačkim vrelima, oko 2300 mještana i đaka Kragujevca. Po srpskim procjenama, taj je broj veći pa se govori o 4000, a neki povjesničari smatraju daje strijeljano oko 7000 Kragujevčana. Njemački pomagači u zločinu bili su dobrovoljci Petoga dobrovoljačkog odreda pod zapovjedništvom Marisa va Petrovića, zatim nedićevci te domaća policija, dakle pripadnici onih vojnih snaga kojim a je dio Srpske pravoslavne crkve davao obilatu potporu u javnosti. Ta potpora i službeno je potvrđena, samo tjedan dana nakon kragujevačkih strijeljanja, u izjavi lojalnosti čelnika Srpske pravoslavne crkve generalu Nediću, koju su objavila sva glasila (kao stoje već spome nuto). Međutim, treba istaknuti daje znakovito to što poslije rata nikada i nitko od novih jugoslavenskih vlasti u Srbiji nije objasnio kako je nedaleko od Kra guje vca došlo do tog uboj stv a (očit o iz zasj ede) i stravičnoga masa krira nja njemačk ih vojnik a. Nikad a i nitko n ije o tome re kao ili napisao ni je dn u jedinu riječ. Koji je to bio partizanski odred? Tko je izdao zapovijed? Onaj tko je naredio taj m asakr, znao je da izlaže smrtnoj opasnos ti tis uće ned užn ih građana Kragujevca. Jer Nijemci su javno, nekoliko puta prije toga, obzna nili da će za svakog ubijenog svojega vojnika strijeljati stotinu talaca, a za svakoga ranjenoga pedeset. Njemačka odmazda, dakako, ne može imati nikak vo opravdanje, to je strašan r atni zločin protiv civ ilnog a pučanstva, ali i oni koji su znali što čine također su zločinci prema svome srpskom narodu. No nji hov a su imena d o danas zatajena... 128

Enciklopedijina i Titova netočnost

Stječe se dojam da netko i z povijesnog pamćenja žel i izbrisati sudion ištvo srpskih kvislinga u tom zločinu nad vlastitim narodom. Tako npr. enciklo pedija Leksikografskog zavoda donosi nepotpune podatke kad navodi: »Zbog pretrpljenih gubitaka u borbama s partizanima u okolici, u znak represalija, nem. vojska (istaknuo a.) je 21. 23. X. 1941. izvršila masovan masakr građana, među kojima je bio veliki broj đaka, čitavi razredi Kragu jevačke gimnazije, s njihovim profesorima.« 267 Na prvu obljetnicu oslobođenja Kragujevca, 21. listopada 1945. (godiš njica se poklapa s četvrtom obljetnicom početka strijeljanja), Tito je održao prigodom posjeta tom gradu govor u kojem glede strijeljanja spominje »germanski bes«, »njemačke osvajače« koji su se nadali »da će uplašiti srpski narod« i si. Rekao je također: »Nas, koji smo se onda na la zil i na bojnom po lju, duboko je porazil a vijest 0 kragujevačkom stratištu... mi smo stisli zube i dali riječ da će njemački 26 8 osvajači skupo platiti svoja zločinstva.« Kao isključivo što se vidi,»njemačku i Tito i enciklopedija kao krivce za taj strašni navode vojsku« i »njemačke osvajače«. A to jezločin tek djelo mič na istina, jer činjenice optu žuju i mnoge d ruge : »...Najmasovniji zločin regularnih vojnih jedinica nemačke oružane sile 1 z vršen j e u Kra guj evcu 21. oktobra 1941. U toku j ednog dana ub ij eno j e v iše hiljada građana između 12 i 80 godina... Nemački pomagači u izvršavanju ovog masovnog ubijanja bili su Ijotićevci — dobrovoljci Petog dobrovoljač kog odreda pod komandom Marisava Petrovića, nedićevci i svi ostali organi nemačkih vojnih i civilnih vlasti, kao i kragujevačka policija« (istaknuo 269

a.).

»Učešće dobrovoljaca u masovnom streljanju građana Kragujevca, kao kvislinške vojne formacije, ukazuje na to, da okupatorska vlast nije vršila nasilje nad nezaštićenim stanovništvom samo svojim sopstvenim oružanim snagama, već je u velikoj meri to činila i preko svojih domaćih pomagača, plaćenika. U ovom slučaju to su bili nedićevci, Ijotićevci, pripadnici nemač ke nacionalne manjine (tzv. Volksdeutscheri) i drugih saradnika, pre svega domaće policije.«270 Kragujevački zločin bio je brižno isplaniran: 267 »Opća enciklopedija«, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1978., knjiga IV., str. 600. 268 »Kragujevački oktobar«, Kragujevac — 21. oktobar 1941., Izd. Spomen park — Kultura, 1966., Prilog. 269 Blagoje Stokić, Kragujevac 1981., »Kra str. 198.gujev ac u usta nku i rev olu cij i 1941« , Izd. Spome n park Kragujevački oktobar, 270 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 223.

129

»Hapšenju i zatvaranju građana Kragujevca prethodio je sastanak između nemačkih organa vlasti i pretsednika opštine Kragujevac, Simovića. Ovom sastanku prisustvovao je jedan broj 'uglednih građana' i specijalni izaslanik vlade M ilana Nedića inspektor Ministarstva unutrašnjih poslova Boško Pavlo vić, koji je još 13. oktobra došao u Kragujevac sa neograničenim ovlašćenjima 'za uređenje prilika u Kragujevcu'. Na ovom sastanku donesena je odluka da 27 1 se načini spisak građana koje treba izuzeti od streljanja.«

Dokument »Pov. br. 1391. 17. oktobar 1941.« Nekoliko dana prije, tijekom strijeljanja i neko vrijeme nakon toga Kragujevac je bio odsječen: nitko nije mogao ući niti izići iz grada. Za taj pothvat Nedić šalje vojna pojačanja: »U vreme blokade Kragujevca, polovinom oktobra... trebalo je pojačati snage nemačkog garnizona. U tom cilju vlada generala Nedića šalje tri čete Ijotićevaca sa ciljem da se u Kragujevcu formiraju dva dobrovoljačka odreda: peti i deseti.« 272 O sudjelovanju srpske policije govori i ovaj dokument:

»Predstojništvo gradske policije, Pov. br. 1391. 17. oktobar 1941. Direktoru I muške realne gimnazije, Kragujevac Molim, da ovom predstojništvu do 20. o. m. pošaljete spisak učenika VII i VIII razreda gimnazije... koji se nisu upisali... koji se do sada nisu ja vljali na predavanja... koji su na početku godine pohađali časove a sada ne dolaze... Hitno je!

Pretstojnik gradske policije, Dr. Karadžić.«

273

U gradu je vladao strah: »Na dan 20. oktobra zajedno sa nemačkim vojnicima vršili su hapšenja i dobrovoljci. Štav iše, oni su zalazili ponovo u kuće u kojima su nemački vo jni ci već bili i pro nalazili ljude koji su se bilo na koji način spasli od hapšenja od strane nemačkih vojnika. Čitavu noć između 20. i 21. oktobra dobrovoljci su nastavili sa hapšenjem... Na sam dan streljanja i u toku streljanja dobrovoljci su specijalnim autobusom obilazili gradske ulice, vršeći naknadna hapšenja građana. Ove uhapšene dobrovoljci su predavali nemačkim vojnicima na samom stratištu da bi ih ovi streljali.« 27 4 271 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 200. 272 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujevački oktobar, Kragujevac 121. 273 Blagoje 1981., Stokić,str. »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujevački oktobar, Kraguj evac 1981., str. 202. 203.

274 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 221. 130

Zabilježena su brojna svjedočanstva onih koji su preživjeli masakr ili koji su tih dana bili u gradu. To su »neposredna, autentična svedočanstva pojedinaca koji su preživeli oktobarsku tragediju u Kragujevcu 1941. godi ne. Njihove izjave snimljene su na magnetofonske trake, a zatim stenografi sane. Sačuvana je potpuno vernost svake izjave i u načinu kazivanja...« 275 Milan Lazarević, radnik Vojno tehničkog zavoda, izjavio je: »...Uterali su nas u krug kasarne... Posle podne došaoje Švabajedan, oficir, zajedno sa Marisavom Petrovićem... i još neki Ijotićevci i Nemci. Onda su gledali i pokazivali prstom na pojedince: 'Ti, ti, ti ustani' i te su sklonili u stranu... Go vorio je jedan Nemac, pa posle i Marisav i... odveli su ih u prav cu grada. ...Kada su izvrš ili sabi janje svi h...d oša o je Nemac sajoš nek im Ijotićev cima i počeo da proziva pojedine... ja se sećam da su pro zvali čoveka koji je bio moj komšija i nalazio se u zarobljeništvu u Nemačkoj. Kasnije sam saznao daje taj... prozvan... zbog toga st oj e pripadao pokre tu 'Zbor'... I i mam utisa k da su oni pr oziva li te Ijotićevce i druge za koje je interve nisal a polic ija ili ne ko drugi 276 ko je mogao da ima tada nekog uticaja kod nemačkih vlasti.«

Zločinac Marisav Petrović, zapovjednik Petog dobrovoljačkog odreda (poslije puka) Ljo tićeva Srpskog dobrovoljačkog korpusa — sudionik masovnog strijeljanja građana Kragu jevca2 1. listopada 1941.

275 »Kragu jevački oktobar«, Spomen park, Kultura , 1966., Napo mene 276 »Kragujevačk i oktobar«, Spomen park, Kult ura, 1966., str. 77. 131

Jovanka Petrović, profesorica Prve muške g imnazije, op tužuje Ijotiće vce: »...To veče su se čuli mitraljeski rafali. To su streljali one koji su bili pohapšeni u subotu. Ali onda to još niko nije znao... Trebalo je nešto preduzeti. Šta? Kako? Kome se obratiti i koga moliti kad se nije znalo ko je veći neprija telj, okupato r ili njegove sluge? Pripremili s mo spisak odvedenih učenika i nastavnika i rano ujutro 21. oktobra pošla sam sa nastavnic ama Jel enom Stojanov ić i Milkom Kosanović u opštinu, kod ta daš njeg predsednika Ijotićevskog, ozloglaš enog Strahinje Janjića. Zgrad a je bila opkoljena stražom u odelu jugoslavenske vojske, Ijotićevcima. Posle dugog objašnjavanja i molbi pustili su nas unutra. Janjić nas je grubo i naduveno dočekao: — Ne vredi, gospođice, kažete da su nevini, ali nevini će da plate za krive. Onda smo se uputili Krajskomandi... Petokolonaš... nije nas pustio da uđemo... Vreme je prolazilo. Onda su se oko 9 časova čuli rafali iz Šumarica. Žene su se okupile kod stražara Ijotićevca i m ol ile ga da i m kaže šta će bit i sa pohvatanima. Otresajući se grubo od njih, viknuo je grubo i bezdušno: — Šta pitate, zar ne čujete mitraljeze, sad ih streljaju. Vrisak žena prolomio se do neba... Rafali su se razlegali još dugo i dugo, sve do dva časa po podne...«277

Prema svjedočanstvu Olivere Simić Ðorđević, tadašnje učenice, Ijoti ćevci su skupa s Nijemcima pucali i na obitelji postrijeljanih, koje su htjele doći barem do tijela svojih najbližih: »Na dan strelja nja... oko 11 časova d ošao je Ivan Gušić , petokolonaš, k oji je tražio od moje sestre da mu da 20.000, a on će pustiti mog oca i brata. Sestra mu je rekla da momentalno ne može dati novac, ali neka ih spase, pa ćemo mu kuću dati. Međutim, već je sve bilo kasno, a i on je, verovatno, to znao. ...Obilazak humki i grobova Nemci su zabranili, ali ipak niko nije mogao ma jka ma i sestr ama zabrani ti da traže svoje m il e i drage. Nemačk e i Ijotićev ske patrole svakog časa su otvarale vatru na nas... Majka i ja bile smo uprljane 278

krvlju i gnojem.«

»Ležalo je hiljade mrtvih« Kako su se u tim trenucima osjećale brojne majke, teško je vjerodostojno opisati. Jedna od njih bila je i Ruža Vukićević: »Imala sam jedi nca sina... Mi smo maj ke potrč ale kad smo čule da vat aj u i kad su oterani mi smo ih videle i sutradan smo potrčale za njima. Nisu nam 279 dali prokleti Nemci ni Ijotićevci da priđemo. Samo smo piskale i plakale.« 277 »Kragujevački oktobar«, Spomen park, Kultura, 1966., str. 211. 213. 278 »Kragujevački oktobar«, Spomen park, Kultura, 1966., str. 211. 213. 279 »Kragujevački oktobar«, Spomen park, Kultura, 1966., str. 217. 132

Njemački i Ijotićevski zločinci završili su uskoro svoj posao: »...Na statistima je ležalo hiljade mrtvih. Međutim u kasarnskom krugu... bilo je još živih. Ova grupa je... bila ostavljena za taoce. Ovim ljudima je Marisav P etrović, kom andan t V dobrovoljačk og odreda održao 'd ir lj iv ' govo r, naglasivši da oni neće biti streljani. Za to treba da zahvale velikodušnosti vođe velikog Nemačkog Rajha Hitlera i komandantu kaznene ekspedicije majoru Königu . Završi vši svoj go vor, Marisav Petrović se uz naklo n poštovan ja prema Königu sagao i poljubio mu ruku. Na kraju je ovoj grupi saopšteno da će njih 350 biti nemački taoci, dok će ostali biti taoci kod dobrovoljaca, s tim da će, ako pogine jedan Nemac biti streljano njih 100, a ako pogine dobrovoljac — 280

50.«

Divljanja Marisava Petrovića i ostalih dobrovoljaca i Ijotićevaca nastav ljena su i nakon strijeljanja: »Vlast u Kragujevcu posle masovnog streljanja... uzeli su u svoje ruke Ijotićevci. Predsednik opštine je Ijotićevac, kapetan Strahinja Janjić, a predstojnik gradske policije takođe Ijotićevski oficir... U gradu koji je doživeo takvu tragediju vladalo je nasilje, pljačka i pravo jačega. Odredi dobrovoljaca pod komandom Marisava Petrovića, komandanta Petog dobro voljačkog odreda, divljali su. Pljačka, protekcija i mito vladali su neograni čeno. Porodice streljanih građana izvrgnute su maltretiranju i pljački. ...Kad je Kragujevac bio u crno zavijen i kada su mnoge kuće istakle crne barjake, to je bio putokaz za ove 'heroje' da vrše pretres baš ovih kuća, kojom prilikom su uzimali sve što im se svidi.« 281 Nameće se pitanje: kako je Srpska pravoslavna crkva reagirala u tim danima? Naime, nemoguće je da mitropolit Josif, ostali arhijereji i svećenici nisu znali što se događa i što se dogodilo. Čak su i neki pravoslavni svećenici bili zarobljeni, a to je posvjedočio i Ratibor Jovanović, službenik: »Na dan 20. oktobra 1941. godine, negde oko 16 časova vrata su se otvorila i Nemci su nas izveli napolje i postrojili... Ispred nas, ispred stroja dolazi, vidimo, jednog srpskog oficira, jugoslovenskog oficira... Otkud sadajugoslo ven sk i oficir među Nemcima? Jasno nam je odmah bilo, to je bio Ijotićevac, kapetan druge klase, čijeg se imena ne sećam i ne poznajem ga, ali mislim da bih ga mogao uvek prepoznati. On je stao ispred stroja i kazao je: 'Jesu li ovde Milanovčani?' Nemac mu je odgovorio da jesu. Pitao je da li su tu Kragujev čani i odgovoreno mu je da jesu... 'Ajde, komunisti, izlazite napolje!' — povikao je iz svega glasa. Niko mu ništa nije odgovorio. Spazio je dva popa u stroju. 'Izlazite napolje!' Njih dvojicu izdvojio je.«282 280 »Kragujevački oktobar«, Spomen park, Kultura, 1966., str. 205. 281 Blagoje Sto kić,str. »Kragujeva c u usta nku i re vol uciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., 229. 282 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ust ank u i rev oluciji 1941«, Izd. Spomen park Kragujeva čki oktobar, Kragujevac 1981., str. 28.

133

Svakako vrijedi spomenuti i primjer Miloja Pavlovića, direktora kragu jevačke Učiteljske škole, koji je odbio sličan prijedlog Ijotićevca Marisava Petrovića da izađe iz skupine određene za strijeljanje. Ostao je sa svojim đacima i strijeljan je zajedno s njima.

Prema Mitropolitu, ništa se nije dogodilo

}

Je li Srpska pravoslavna crkva pokušala spriječiti pokolj? Je li možda protestirala i zauzimala se kod Nijemaca ili predstavnika srpskih vlasti za uhićene? U dosad objavljenim sjećanjima preživjelih i članova obitelji strijeljanih nigdje se ne spominje takav pokušaj od strane predstavnika Srpske pravoslavne crkve. Ni ona sama nije nakon rata pokušala dati odgovor na spomenuta pitanja. Ako je bilo zahtjeva da se spriječi pokolj, o njima ne bi trebalo šutjeti. Ako ih nije bilo, istina također treba izaći na vidjelo. Po dosadašnjim saznanjima, čini se da je, na žalost, Srpska pravo slavna crkva u tim povijesnim događanjima pilatovski prala ruke od svega. Nema podataka da je mitropolit Josif ili netko od episkopa služio barem zadušnice za te strijeljane pravoslavce, članove Srpske pravoslavne crkve, mjesec od kojih su sedmorica bili svećenici. Umjesto toga, mitropolit Josif i pol dana nakon strijeljanja mirno posjećuje Kragujevac, kao da se ništa nije dogodilo, i susreće se svečano i srdačno s onima koji su sudjelovali u pokoljima: »Kao delegat Svetog arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve doputovao je u Kragujevac iz Beograda mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha i administrator Beogradsko karlovačke arhiepiskopije. U njegovoj pratnji nalaze se Dragutin Stanbolić i đakon Živan Stevanović. Pošto je bio protekao policiski čas, doček im je priređen pred Sabornom crkvom gde je, poredopštine svih parohiskih sveštenika grada, bio i pretsednik Kragujevačke crkvene g. Voja Stanković, sudija. Mitropolit g. Josif otseo je u domaćinskoj kući uglednog kragujevačkog trgovca Alekse Obra dovića, gde je primio dopisnike 'Obnove'... Sutradan... g. Josif je održao službu Božju u Sabornoj crkvi... Asistiralo je sve kragujevačko sveštenstvo sa svojim starim namesnikom... Mitropolit Josif... po obavljenom pričešću je održao dugu besedu. Na kraju besede izrazio je radost što vidi kragujevač ku omladinu u tolikom broju u crkv i na molitvi. Prema svom programu bavljenja u našem gradu preosvećeni mitropolit je održao zajedničku sednicu sa sveštenicima iz grada. A zatim je posetio Službu rada u zgradi Ženske učiteljske škole, gde se danas svrstala kragujevačka pod vodstvom komandanta g. Simeona Kerečkog, asistentaomladina beogradskog Tehničkogsvog fakulteta i pretstojni ka gradske policije(istaknuo a.). 134

Pred omlad incima Radne službe, k ojih je bil o preko 5 00, o vaj visoki gost Kragujevca održao je i prostosrdacan govor, upućen omladini. Izrazio je očinsko zadovoljstvo i radost što će se oni sada, pod zajedničkim krovom i pod podjednakim okolnostima, izgrađivati da bi otadžbini kao zreli ljudi korisnoposlužili... Na kraju je on blag oslo vio počet ak rada mladih Krag ujevčana u ovoj, za našu zemlju, novoj ustan ovi. Komandant Radne službe g. Kerečki zahvalio je preosvećenom mitropo litu g. Josifu na poseti.« 283 A samo četiri mjeseca prije toga posjeta mitropolita Josifa glavnom policajcu Kragujevca, taj Simeon Kerečki pisao je u tadanjim kvislinškim novinama: »Proročke reci Nikada neću zaboraviti crvenilo koje mi je, kao rezervnom oficiru, stid naterao u lice, kad sam saznao (prije rata 1941. — op. a.) da se jedan naš đeneralštabni oficir venčav ao Jevrejko m , a da im je ku m ova o Srbin — đeneral , mason. Zaista su nam zvezdu, se uvlačili i krvsvet, našu Uzdiz ali su sv oju Solomonovu i Davidovu širećiujemeso kroz ceo nastisuJevreji. učili i naučili da pljujemo na svoj krst; pa smo, eto, propali. Eto, pobedili su nas.« 284

Simeno n Kerečki bio je jedan od na jist ak nu tiji h Ljotićevih suradnika. To pojašnjava zašto mitropolit osim domoljubnih riječi nije ni pokušao zacijeliti još svježe i brojne kragujevačke rane majki, očeva i prijatelja barem utješ nom molitvom . On spok ojno prima novinare, održava sjednicu , šeće se i obilazi ustanove u gradu, izmjenjuje mnogo lijepih riječi s onima koji su okrvarili ruke nedužnom krvlju. A stoje zapravo i kakva je bila spomenuta Radna služba koju je mitropol it blagoslovio, n ajrje čitije govori podat ak tko ju je organizi rao: »Svesna srpska omladina ide novim putem U dobrovoljnu Radn u služ bu p rimljeno je 550 omladinaca Prilikom dolaska srpsk ih dobrovolja ca u Kragujevac , Peti šuma diski do brovoljački odred pod komandom Marisava Petrovića, uzeo je na sebe da organizuje dobrovoljnu radnu službu. Sva deca iznad 14 godina primljena su u d obrovolj ne radn e odrede.« 285 283 »Obnova«, 9. XII.1941. 284 »Obnova«, 2. VIII. 1941. 285 »Obnova«, 13. XII. 1941. 135

»Srednjoškolska radna služba Ministarstvo prosvete je odlučilo da u najskorijem vremenu organizuje dobrovolj nu srednjoškols ku radnu slu žbu u Čačku, Uzicu i G ornj em M ilanov cu. Kao što je to slučaj i u Kragujevcu, tako će i ova dobrovoljna radna služba biti stavljena pod nadzor srpskih vojnih vlasti, koje će o srednjoškolskoj 28 6 omladini voditi punu brigu.« »Svesna srpska omladina nalazi svoj put Kraljevo. .. Mesne nem ačke vla sti prvim darom , poklon ivši 150 šinjela i isto toliko pari odela, zatim 500 kg soli, 500 kg pasulja, pored ostalih potrebnih živo tnih namirnica , ukazale su građanstvu put kako se tre ba odnosit i prema 287 Dobrovoljnoj radnoj službi.«

Da ne bude zabune, zamisao o organiziranju mladeži potekla je od njemačkih vlasti: »Kada je reč o represalijama okupatora i kvislinga nad antifašističkom omladinom Srbije, treba istaći i Nacionalnu službu rada za obnovu Srbije. Ideju da se ova služba uvede dale su nemačke okupacione vlasti u Srbiji. Posle usaglašavanja stavova između okupatora i kvislinga, Nedićeva vlada jeza propisala 16. decembra 1941.izvršenje Uredbupopis o uvođenju nacionalne obnovu Srbije. Kao prva mera deset godišta od 17 doslužbe 27 rada godina koja su pris ilno naterana u ove radne jed ini ce, form irane na principu slične službe u nacističkoj Nemačkoj. Svrha prvih radnih jedinica bila je da se radi na jačanju nemačke ratne mašine i borba protiv antihitlerovske koalicije.« 288 S onima koji se nisu »dobrovoljno« prijavili u radne jedinice Nedić je imao druge planove: »U februaru i martu 19 43. sač inja vani su po opštin ama spisko vi. Ukolik o neki omladinac već nije bio u nacionalnoj službi rada, morao se javiti u Nedićevu vojsku. U svim selima niskog i leskovačkog okruga krstarili su pripadnici Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji po spiskovima proveravali. Onima koji su bili kod kuće naređivano je dasuse jave opštinama radi odlaska u Nedićevu vojsku.« 28 9

286 »Obnova«, 18. XII. 1941. 287 »Obnova«, 29. XII. 1941. 288 Mil an Borković, »Kontrarevolucija u Srb iji — kv isl inš ka up rava 1941. 1944.«, knj iga I., Sl oboda, Beograd, 1979., str. 332. 289 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941. 1944.«, knjiga I., Sloboda, D ~„„.. „ J i _* „1 0 Beograd, 1979., str. 335. n

136

rr»

c

Liturgije za kragujevačke »uglednike«

A mitropolit Josif samo je blagoslivljao i blagoslivljao... Zato su dobro voljci u beogradskoj Sabornoj crkvi bili uvijek dobrodošli. Tamo su slavljeni kao junaci: »Sastanak komandanata dobrovoljačkih odreda Prvi put posle pet meseci junačke borbe komandanti svih dobrovoljačkih odreda sastali su se 19. o. m. (v eljače 1942. — op. a.) u Beogradu na zajedničku konferenciju. ...22. o. m. kom and anti su pr isus tvo vali svečanom pom enu u Sabornoj crkvi 29 0 svojim drugovima koji su se nesebično stavili u službu otadžbine.«

Među njima bio je najvjerojatnije i zapovjednik Marisav Petrović. Da li ga je netko od pravoslavnih episkopa ili svećenika podsjetio na tisuće kragujevačkih žrtava od 12 do 80 godina, nije poznato. Javnost je znala da su nakon tog zločina kragujevački svećenici u zadušnicama i dalje nastavili podupirati srpske oružane snage, novu Srbiju, da su služili zahvalnice povodom ustoličenja novih predstavnika vlasti i si. Kao da se ništa nije dogodilo: »Sahrana heroja majora Šaponjića u Kragujevcu ...U crkvi je govorio sve šten ik g. Dobr ivoje Branko vić, koj i je rekao: 'Nova žrtva nove Srbije ... n ovi mu čenik stari h krvoloka...

Kad god odete na grob miloga pokojnika... ne zaboravite da se u isto vreme pomolite Bogu za skoriju propast crvene kuge u ćelom svetu, koja je vama i ćelom srpskom narodu nanela neizmernu bol. Pokojnice, mi molimo Boga za tvoju napaćenu dušu, koju grobari Srbije na najviše muke staviše, 29 1 ali koja će biti seme za rađanje nove Srbije.'« »Komemoracija trinaestorici junaka palih u borbi protiv komunističkih bandita — Kragujevac (...) Komemoracija je počela sviranjem posmrtnog marša od strane muzike dobrovolja ca Radn e služ be. Potom je vo jn i sveštenik g. D obrivoje Br ankov ić pročitao upokojenu molitvu palim herojima.« 292

Blagoslov srpske Crkve dobijali su i predstavnici policije: 290 »Obnova«, 26. II. 1942. 291 »Obnova«, 23. XII. 1941. 292 »Obnova«, 26. XII. 1941. 137

»Novom okružnom načelniku priređen srdačan doček Kragujevac. Povodom uspostavljanja Okružnog načelstva u Kragujevcu je priređena velika svečanost. U Sabornoj crkvi održano je bogoslužje na kome su učestv ovali pretstavnici n emačkih vlasti, načel nik g. Kalabić , činov ništ vo... Srpski oružani odredi bili su postrojeni ispred crkve za vreme bogosluženja. Po svršenoj službi g. Kalabić je sa svojim pomoćnikom celivao ikonu, a zatim su primili naforu.« 293

»Sahrana dobrovoljca poručnika Dušana Ðinovića Opelo u crkvi su izvršili svi kragujevački sveštenici. Pred crkvom se najpre oprostio sa pokojnik om protoj erej Milu n Jovanović, osu đujuć i akciju i nedela narodnih izroda, koji su pogazili veru i druge naše narodne svetinje. Komandant Drugog dobrovoljačkog bataljona kapetan Marisav Petrović održao je pred crkvom snažan govor. 294

»Svečana zakletva srpskih oružanih snaga u Kragujevcu Na svečanost je došao ministar pravde Bogoljub Kujundžić u društvu sa krajskomandantom nemačkih vlasti. Šusterom. Prisutni su bili i ostali pretstavnici srpskih i Mesni prota Arambašić izvršio je crkveni obred i potoni u ime svete pravoslavne crkve govorio vojnicima koji su ga pažljivo slušali... Objasnio je u kraćim crtama značaj zakletve sa verskog i nacionalnog gledišta. Izgovara jući za sveštenikom reci zakletve sa uzdignuta tri prsta uvis, dobrovoljci i stražari položili su zavet na borbu za spas i budućnost majke Srbije. Vojn a muzika dobrovoljaca otsvirala je himnu. Govorio je kapetan Marisav 295 Petrović, komandant Drugog puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa.«

Kragujevac je nakon mitropolita Josifa posjetio i episkop Nektarije: »Episkop zvorničko tuzlanski dr. Nektarije, koji se nalazi na lečenju u Vrnjačkoj Banji, doputovao je u Kragujevac na Badnji dan i na prvi dan Božića služio je arhijerejsku službu u Novoj crkvi u Kragujevcu... Posle službe naš dopisnik posetio je... dr. Nektarija koji je bio ljubazan da da sledeću izjavu: 'Srpska pravoslavna crkva je uvek delila sudbinu svoga naroda. Ni u današnjim teškoćama ona ga ne napušta. Povodom ovih praznika otačastveni arhijereji su se razišli po Srbiji da služe Božje službe i teše ojađeni srpski narod. Crkva je radosna što vidi da su poslednje nevolje pozitivno delovale na dušu narodnu.'« 296 293 »Obnova«, 10.1. 1942. 294 »Obnova«, 17. IV. 1943. 295 »Novo vreme«, 5.1. 1944. — »Obnova«, 4.1. 1944. 296 »Obnova«, 13.1. 1942. 138

Za povijest je, eto, ostalo zapisano da se srpski pravoslavni episkop dva i pol mjeseca nakon pokolja raduje zbog »poslednjih nevolja« koje su, po njemu, svakako »pozitivno delovale na narodnu dušu«. Ti posjeti uglednika Srpske pravoslavne crkve bili su samo svojevrsna priprava za dolazak ministra unutrašnjih poslova Milana Aćimovića, koji je po dolasku u Kragujevac »prvo konferisao sa okružnim načelnikom. Posle toga je primio arhijerejskog namesnika protu g. Milovana Milovanovića, koji gaje obavestio o prilikama pravoslavne crkve u okrugu. U razgovoru sa pretstavnicim a mesnih vlas ti m inist ar Aćimov ić je rekao 29 7 i ovo: 'Narod treba da ostane miran i lojalan.'« I drugoga dana toga posjeta predsta vnik Srpske pravoslavne crkve bio je na svečanostima priređenima u ministrovu čast. Kao da je već zaboravio svoje sugrađane, za kojih je smrt bio odgovoran i taj ministar policije u srpskoj vladi: »Po završenoj kon ferenc iji m inistar A ćim ovi ć otišao je u ho tel na ruč ak, koji je priredila Kragujevačka opština. Pre početka ručka arhijerejski name snik protojerej g. Milutin Jovanović pozvao je sve prisutne da se pomole 298 Bogu i pročitao molitvu Svevišnjem za spas srpskog naroda.«

Pravoslavni svećenik— vojnik i predsjednik općine

I u drugim mjestim a Srbije, k amo su s igurn o dospjeli glasovi o kraguje vačkom zločinu, suradnja jedn oga dijela Srpske pra voslavne crkve sa srp skim vlastima i Nijemcima nastavljena je. Zločin nije uspio pomutiti tu suradnju: »Uzice se vraća normalnom životu Posle likvida cije 'so vjets ke republike' Uzice tek danas poči nje da dolazi seb i. Do brovo ljci i ostal e vlasti ne um orno rade na povratku norm alnom živo tu. Naš msaradnik posetiou jeuniform danas iopštinu i našaoTozajepretsedničkim stolom jednog ladog čoveka dobrovoljca. dobrovoljac sveštenik otac Milivoje Janković, koji neumorno radi. Tom prilikom nam je rekao: 'Kada smo pre tri meseca, a na poziv generala Nedića, pošli u borbu za oslobođenje (!) našeg naroda i iz dana u dan na terenu, ne žaleći ni truda ni krvi krčili put slobodi Srpskog naroda — po našem ulasku u Uzice postavljen sam za pretsednika opštine. ...U tom poslu, kao i u svima ostalima, nailazimo na puno razumevanje i saradnju nemačkih vlasti, naročito krajskomandanta i komandanta X dobro voljačkog odreda g. Miloša Vo jno vica. Nadam se da ću sa uspehom raditi do 297 »Obnova«, 16. II. 1942. 298 »Obnova«, 17.11. 1942. 139

potpunog ozdravlj enja prilika u Uzicu tako da bi narod osetio da se Nova Srbija

rađa.«299 Zanimljiv je to povijesni podatak daje netko u ratom zahvaćenoj Srbiji imao toliko hrabrosti i energije da istodobno bude i pravoslavni svećenik i dobrovoljac i predsjednik općine. Možda i nisu bile preteške obveze onome tko je uživao »puno razumevanje i saradnju nemačkih vlasti« pa je svako čuđenje suvišno. Ali njemačke vlasti nisu imale razumijevanja za one koji ih nisu podupirali. Npr. u Naredbi šefa upravnog štaba zapovjednika Srbije pod naznakom: Tgb. br. 44/41 od 26. X. 1941. g. Harald Turner priopćuje: »Usled prilika u Srbiji, u izvesnim njenim krajevima zasad je uprava nemoguća ; ut oliko je važn ije za feld i krajskomanda ture da nastoje na tome da se ponovo uspostavi srpska uprava pod nemačkim nadzorom u krajevima 300 koje su očistile trupe odnosno srpski žandarmeriski i policiski organi.« U nastav ku priopćenja Turner daje naputke ko jim se sve postupci ma tr eba »uspostaviti srpska uprava pod nemačkim nadzorom«: »Uzimati žen e za ta oce protivn o je sh vat anj u nemačkog vojnika i činov nika. Pa ipak se moraju pritvoriti kad se radi o suprugama, odnosno člano vim a porodica ustanika koji se nalaze u planinama. U takvim je slučajevima najveća strogost ujedno i najveća blagost.« Ta je naredba obzn anjen a samo pet dana n akon strije ljan ja u Kragujevcu, a — vrijedi se podsjetiti — tri dana nakon toga Sveti sinod posjećuje Nedića i izjavljuje da će se boriti na njegovoj strani. Stoga tih dana pravoslavni svećenici često ispraćaju srpske oružane odrede u borbu blagoslovom: »Zakletva dobrovoljaca na Dedinju Danas je zakletva 12 čete 2 Srpskog dobrovoljačkog odreda. Dobrovoljački sveštenik Boško Hadži Trifunović izvršio je svečani čin zakletv e i govorio o značaju zakletve sa v erskog i nacionalnog stanovišta.«

»Dobrovoljci IV odreda odlaze u borbu Novi odr ed boraca napu stio je ju če logor na De din ju. ...Ovom prilikom je govorio i sveštenik g. Hadži Boško Trifunović, koji je ćelom odredu podelio Božji blagoslov.« 302 »Zakletva srpskih dobrovoljaca na dan pogibije kralja mučenika ...U kasarni II pešadiskog puka na Dedinju... zakletvu dobrovoljaca... izvršio je poznati kraljevački protojerej g. Aleksa Todorović. Prota Aleksa govo rio je t om prilikom o zna čaju o ve zakletv e. O tadžbinu može spasti samo 299 »Obnova«, 25. XII. 1941. 300 »Kragujevački oktobar«, Kragujevac — 21. oktobar 1941 „ Izd. Spomen park — Kultura, 1966. 301 »Obnova«, 8. XII. 1941. 302 »Obnova«, 13. XII. 1941. 140

301

Lov ili su i skrivene Žid ove po srpsk im sel ima: sveće nik blag osliv lja zastavu srps kih dobro voljaca prije nj ih ova odlaska u »nove pobede«.

junačko srpsko srce, samo rodoljubiva srpska duša, samo čista srpska savest, samo svetli srpski um i samo uspravan srpski stav... Zatim je prota zaronio u istinu Svetog Pisma i otuda napunio srca dobrom.« 303

»U krugu kasarne na Dedinju vojnici banatskog dobrovoljačkog odreda položili su zakletvu. Tom prilikom osvećenaje i njihova zastava(istaknuo a.). Ministar Olćan u lepom i uzbudljivom govoru pozvao je dobrovoljce da 304 udare temelje novoj budućnosti našeg naroda.« Na zakletvi dobrovoljaca u Smederevu bili su, uz nezaobilaznog pravo slavnog svećenika, i Dimitrije Ljotić te »vojvoda nacionalnih četnika u Podunavlju« Timotije Bijanić: »...Na čelo odreda iznesena je srpska zastava sa srpskim grbom... Posle 23 godine srpski vojnik je ponovo dočekao da se zaklinje pred svojom zastavom na kojoj su stajali amblemi srpskog naroda. Posle verskog obreda prota g. Milan Blagojević uz asistenciju kapelana g. Žike Krupeževića obavio je svečani čin zakletve. Dobrovoljci su se zakleli da će biti verni otadžbini, da će zakone, uredbe i naredbe svojih vlasti... bez pogovora izvršavati. Po završnoj zakletvi prota g. Blagojević održao je vojnicim a lepu besedu.« 305 A onda je Ljotić u nazo čnosti svećenika izgovorio i ove strašne riječi: »...Odmazda i istrebljenje komunističkih elemenata počela je s ovog kraja, od Valjeva i od Šapca. Mnoga su sela popaljena i mnogi životi uniš teni. Okupator se koristi svojim ratnim pravom (istaknuo a.). 303 »Obnova«, 10. X. 1941. 304 »Obnova«, 1.XII. 1941. 305 »Obnova«, 8. X. 1941.

141

...S verom u Boga i otadžbinu želim da vas Bog čuva!« 306 Peti dobrovoljački odred Marisava Petrovića svečano je proslavio godiš njicu svog osnutka: »(...) Izaslanik pretsednika vlade, pukovnik Košta Mušicki sa ministrom Olćanom,kom andan tom odredaMaris avomPetroviće mprisustvovalisusve toj liturgiji, posle koje je izvršeno osvećenje zastave. Posle čina osvećenja zastave koje je izvršio protojerej Milan Pavlović uz asistenciju nekoliko sveštenika , ministar Olćan kao ku m zastave održa o je velik i govor: '...Pre dajući ovo svet o zna m enje d rug u M arisav u Petrovi ću i vama, jun ac i, ja ga predajem kao sim bol ideje koja obuhvata sve divne srp ske i svetosavske vrline. Predajem vam kao simbol nacionalne ideje kojoj je udario temelj još pre 700 godina Sv. Sava.'« 307 Aktivnosti kapetana Te r žica

Jedan drugi zločin, jednako strašan kao kragujevački, manje je poznat javnosti. U Kraljevu je od 15. do 20. listopada 1941. strijeljano oko 6.000 ljudi, žena i djece. 308 O tome službeni povijesni podaci govore da nema »detalja, preciznih cifara i podataka« te da se »imena nevinih žrtava znaju samo delimično«. Također, »mnogi detalji uzroka i posledica još uvek su nedovoljno ispitani, a delom i nepoznati«. 309 Ipak, i nekoliko oskudnih podataka teško optužuje pojedine predstavnike Srpske pravoslavne crkve, kao što će se vidjeti. Prevoditelj i tumač u mjesnoj njemačkoj komandi izjavio je na saslušanju nakon rata: »Koliko se sećam sa streljanjem je otpočeto 15. ili 16. oktobra posle podne i trajalo je od prilike do 20. oktobra... Prema onom što sam čuo od nemačkih oficira naredbu za streljanje je dao vojni zapovednik Srbije. ...Streljanja su vršena pod izgovorom odmazde za njihove poginule vojn ike u borbi prilikom napada na Kraljevo vršenog od narodnooslobodi 310

lačke vojske.« Na pitanje »Da li su i kakvog učešća imale srpske vlasti u dostavljanju i prikupljanju lica za streljanje?«, on je odgovorio: »Kapetan Terzić u svo jstv u komand anta žandar merije, hapsio je, dovodio i optuživao mnoge predajući ih Nemcima... Za žene znam pozitivno da su streljane, a za decu, učenike škola i učenike zanata u fabrici vagona i aviona, čuo sam da ih ima i od 15 do 20 god ina. « 31 1 306 »Obnova«, 8. X. 1941. 307 »Obnova«, 21. IX. 1942. 308 »Kraljevo oktobra 1941., Kazivanja preživelih«. Kraljevo, 1966., str. 7. 309 »Kraljevo oktobra 1941., Kazivanja preživelih«, Kraljevo, 1966., str. 7. 310 Mihailo369 Simie, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 36Ö. . 311 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983.,

str. 36Ö. 369.

142

'

Popis popa Bulića Na osnovi svjedočenja onih koji su preživjeli strijeljanje i obitelji pobi jenih, dvojica svećenika Srpske pravoslavne crkve aktivno su u tim zbiva njima surađivala sa srpskom policijom. Imali su u svojim rukama čak i popise onih koji su bili određeni za strijeljanje. Bili su to svećenici Dragutin Bulić i Dragoslav Obućina: »Prota Sava Petrović i popadija Zora ne znaju staje sa decom... zabrinuti

su......Eto, prekjučeopet su im odveli decu. sprovode građane. Nemci ulaze u protinu kuću. Izvode ga. Popadija je izašla u dvorišt e.. . U dvo rište je doveden i pop O bućina . Poka zuje Nemcima neki papir... Popadija nije primetila kad je otišao. Samo vidi da ga nema. I shvata da je pušten. Grupu kretoše prema komandaturi, a popadija Zora se uputi kući popa Obućine. ...U kući popa Obućine ima još ljudi. — Čujete, Obućina, — kaže popadija, — što ovo znači: odvedeni ste sa mojom decom i došli, a oni su još zatvoreni. Sad ste povedeni sa Savom — on odveden, a Vi opet kući? — Upravo sam sada poslao popu Buliću, koji je u kući Ritikova, spisak sa imenima ljud i koje treb a pustiti. Na tom spisk u je i ime Vašeg m uža. Popadija o de Buliću . ...Popadija je znala da je pop Bulić, koji je pobegao iz Čačka ispred ustanika, odseo kod Ritikova, poznatog kraljevačkog Ijotićevca. Tamo gaje i našla. Rekla mu je zašto je došla i molila za decu i muža, za koga mu je pop Obućina već pisao. Bulić je saslušao. — Evo spiska koji mi je Obućina poslao, — kaže Bulić i pokazuje neku hartiju. — Na njemu nema prote... Ali, biće u redu... Za decu joj nije rekao ništa.« 31 2 Nije toliko važno za razumijevanje tih dvaju svećenika to što je jedan od njih očito slagao očajnoj majci i supruzi, nego što su oni imali tolik ugled kod njemačkih i srpskih vlasti da su mogli određivati tko jest, a tko nije za strijeljanje. To dokazuje i domaćin Ritikov, kod kojega je Bulić odsjeo i s kojim je bio u dobrim odnosima. O njemu M. Simić kaže: »An atolije Ritikov, Rus em igrant, a koji je živ eo u K raljevu stup io je odmah u službu Nemaca, nosio oružje i bio od strane Nemaca ovlašćen da može svakog a uhap siti, stoje i činio revnosn o, pa je kriv za m nog a streljanja. Primio je i novac za razne usluge.« 31 3

Slučaj Ace, rođaka svećenika Obućine, dokraja razotkriva ne samo zločinačko sudioništvo srpskih dobrovoljaca i njihovu suradnju s nacistima, 312 Miha il o Si mić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beogr ad, 1983., str. 308. 310 ., 314.

313 Mihailo Simić, »Kralje vo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska knji ževn a zadruga, Beograd, 1983., str. 369. 143

nego i ugled koji je uživao, te moć koju je imao zbog svog vjernog služenja i kvislinzima i nacistima sam pop Dragoslav Obućina: »Aca Obućina je došao u posetu kod popa Dragoslava Obućine. Sveštenik je bio nešto bolestan. Aca je sa njim bio u nekom srodstvu. — Noćas je trebalo da budeš uhapšen, — kaže pop studentu. Aca nije shvatio o čemu je reč. — Sinoć je došla do mene dobrovoljačka patrola koja je pošla da te uha psi. Vođa patrol e je video prezime i svratio da me pita da li te poznajem. Ispričao mi je daje jedan Čačanin, dobrovoljac, dao izjavu da si za vreme pobune bio sa komunistima i da si sad ovde da špijuniraš... Pocepao sam nalog i rekao da su to budalaštine.« 31 4 Poderati nalog za hapšenje u ono doba nije mogao svatko! Svoj doprinos u zločinima u Kraljevu dali su, razumije se, i četnici: »Četnici su pozvali sve koji su bili sa partizanima da se jave... Milovan se savetovao sa ljudima. Jedan učitelj mu je savetovao da se javi: četnici znaju da... nije komunista... nema razloga da ga gone. I Milovan se javio. Ali umesto da budu predati Sreskom načelstvu, četnici su ih izručili krajskomandaturi.«

31 5

Kraljevom su odjekivali jauci nesretnih žena koje su izgubile sinove, braću, muževe. Evo jednog svjedočenja, živog i bolnog i poslije četrdesetak godina od masakra: »U komandaturu nisam mogla da uđem... Naslonila sam se na zid i čekala... Naiđe jedna žena... Plakala je: ' Jao j! Nema nikog tamo! Svi su sad postr eljan i. Vi de la sam svojim očima. I moj brat...' —jaukala je žena i ode...« 3l5a Za razliku od kragujevačkih, neki kraljevački svećenici služili su zaduš nice za strijeljane: »...U crkvi se održavao pom en streljana m a. Porta je bila puna žena u crnim maramama. Sveštenici su držali zajednički pomen svima... Žene su se gušile u suzama... Naišla sam na popadiju Zoru, ženu prote Save Petrovića. Bila su jo streljana tri sina. — Prišla sam je tetka Zorijoj isinovi izjavila sa učešće.31N6 isam ni sanja la daj će je to povrediti verovala da su živi!...«

Bilo je u tim teškim događajima i drugih, svijetlih primjera:

314 Mihailo Simić, »Kra ljevo 1941. Svedoča nstva i sećanja«, Srps ka knjiže vna zadruga, Beogr ad, 1983., str. 349. 315 Mihai lo Simić, »K raljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srps ka knj iž evn a zadruga, B eogr ad, 198 3., str. 353. 315a M ihailo Simić, »Kra ljevo 194 1. Sved očan stva i sećanja«, Srpska kn ji že vn a zadruga, Beograd, 1983., str. 324. str. 316 Mihailo 340. Sim ić, »Kraljevo 194 1. Sved očanst va i sećanja«. Srpska knji 144

žev na zadru ga, Be ograd, 19 83.,

»Streljan je i Ličanin, žandarm. Ostavio je za sobom petoro dece. Kažu za grupu žandarma da je odbila poslušnost. Nije se saznalo šta se od njih zahtevalo.« 31 7 Šteta je stoje zaboravljeno njegovo ime, kao i ime njemačkog vojnika koji je odbio sudjelovati u zločinu: »Ruska Raković je sa sestrom... stajala na prozoru. Predveče je, a već je policijski čas. Nad ubije nim grado m tišina... Na ulici nemački vojnik... Znaju ga iz viđenja... Nailazi pored prozora... — Dobro veče! — kaže Nemac i uzdahne... — Znate, ja nisam želeo rat... Vidite, ovde je bilo streljanje. Jedan moj drug to nije hteo da čini. I on je ubijen...« 31 8 Široj javnosti poznatiji primjer njemačkog vojnika Josefa Schulza nije usamljen. Vojnik Schulz odbio je u Smederevskoj Palanci također strijeljati nedužn e mještane, rad ije pristavši da bude strijeljan zajedno s njima. S n jim a je i pokopan.

»Sat povijesti« episkopa Velimirovića

Prema nekimj Vel podacima, Kraljevo je danspomenuti nakon strijeljanja posjetio i episkop Nikola imi rov ić. Usput vrijedi da pojedini novokom ponirani srpski povjesničari ili srpski crkveni velikodostojnici tvrde kako je u to doba episkop Nikolaj bio interniran u manastiru Ljubostinja, ali to je teško uskladiti s njegovim posjetom Kraljevu 21. listopada 1941. Episkop Velim irović prema nekim je iz vorima sam izabrao manastir Ljubostinju, pošto je na vlastitu molbu oslobođen episkopskih dužnosti, i tamo se povukao sredinom srpnja 1941.: »Jun. Početak druge polovice meseca. (1941.) Kažu daje episkop žički Nikolaj tražio od Svetog Sinoda da ga oslobodi episkopske se da gaSinodu Nemci tražio smatrajudaengleskim čovekom. V ladika jedužnosti. u m olbiPriča Svetom se oslo bodi dužnosti... zbog 31 9 'nezdravlja...'«

»Jul. D vanaesti dan u mesecu. Pored ibarskog mosta je prošao manastirski fijaker. Vladika Nikolaj je napu stio Ži cu i ot išao u Ljub ostin ju. Svet i Sinod je uva žio n jeg ovu molbu. Za 317 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 305. 318 M iha ilo Simić, »K raljevo 1941. Svedočanstva i sećanj a«, Srpska knjiž evna zadruga, Beogr ad, 1983., str. 331. 319 Mih ailo S imić, »K raljev o 1941. Svedočanstva i sećanja«, Sr pska knjiže vna zadruga , Beogr ad, 1983., str. 126. 145

administratora je postavljen vladika Prodanov (Vikentije — op. a.), izbeglica iz Makedonije.« 320

Daje episkop Velimirović bio interniran od samoga dolaska u manastir, teško da bi mogao posjetiti Kraljevo, a to svjedoči tadašnji tridesetogodišnji profesor bogoslovije Jovan Velimirović, vladikin rođak, poslije i sam epi skop šabačko valjevski: »Vladika Nikolaj je došao iz Ljubostinje i otišao pravo u komandaturu. Primio g aje kom andant Maci eovic. Vla dika je pitao šta se dešava u gradu i da lije tačno da nevin narod strada. Komandant je odgovorio da red mora da se uspostavi po svaku cenu. 'Ne verujem da ste mogli nešto tako da učinite, — rekao je vladika misleći na priče o streljanju. — Pa vi ste Sloven! 'Ja sam poljski Nemac!' 'Vaše prezime je slovensko. Germani su se u tom podneblju stopili sa Slovenima. Prvu kulturu su dobili od njih... I vi ste hrišćanin. Ne verujem da ste mogli da streljate miran narod.' Komandant je dobio napad besa. Ali odgovor da li je streljanje zaista izvršeno ili ni je — nij e dao. Naredio je episkopu da ne napušta Kraljevo i da do daljeg bude u kući sveštenika Milovana Blagojevića. To je starinska kuća pored same komandature. Ima veliko dvorište i nekoliko razgranatih stabala. A sada još i stražara ispred kapije.« 32 1

Čud novat je, na jbla že reče no, takav postupak ep iskopa Velimirovića: n ije išao njemačkom zapovjedniku prosvjedovati ili moliti za nedužne mještane, nego tražiti istinu da li Nijemci strijeljaju ili ne. Osim toga, mogao je upitati bilo kojeg mještanina ili one kraljevačke svećenike koji su, solidarizirajući se u boli sa svojim sugrađanima i vjernicima, služili zadušnice. A on drži zapovjedniku sat povijesti o slavenstvu! Nema podataka da li je toga dana otišao u koju kraljevačku crkvu i sjetio se poginulih. Pošto je, vjerojatno, umirio svoju savjest, premda nije dobio odgovor od njemačkog zapovjedni ka, episkop Velimirović vratio se u svoj manastir: »Jed an fijaker izlazi prek o ibars kog mosta iz Kraljeva. U njem u je vladi ka 32 2 Nikolaj. Dozvoljeno mu je da se vrati u Ljubostinju.« U kakvoj je tobožnjoj internaciji on bio, najbolje govori i podatak daje u istom tom manastiru održao potkraj studenoga 1941., samo mjesec dana poslije strijeljanja u Kraljevu, savjetovanje s Ljotićevim ideologom Olća

nom. Manastir su u to doba štitili četnici vojvoda Bogdana i Milovana.* 320 Mih ail o Simić, »Kraljevo 1941. Svedoča nstva i sećanja«. Srpska kn již ev na zadruga, Beograd, 198 3., str. 157. 321 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 327. 322 Mih ailo Sim ić, »Kraljevo 1941. Svedo čanst va i sećanja«, Srps ka kn již ev na zadru ga, Beograd, 19 83., str. 337. * Vi di bilješke 478 i 479!

146

Faksimil prve stranice »Armijskih novina« 2. njemačke oklopne armije, koja i slikom i riječju potvrđuje suradnju s četnicima.

147

XII.

SRPSKA CRKVA LOJALNO IZVRŠAVA NAREDBE VLASTI

Sveti sinod o planskoj poljoprivrednoj proizvodnji Hitleru su za potrebe njemačke vojske morale sve pokorene zemlje Europe staviti na raspolaganje cjelokupnu industriju i poljoprivredu. Nare đenja u tom gospodarstvenom pogledu bila su stroga i morala su se izvrša vati. Srbija je kao agrarna zemlja morala davati što više poljoprivrednih proizvoda, ali njemačke su vlasti zahtijevale da i rudnici moraju raditi u punoj mjeri i povećavati proizvodnju. Srpska pravoslavna crkva, točnije Sveti sinod, tražili su od vjernika da ispunjavaju te zahtjeve: »Arhiepiskopija Beogradsko Karlovačka Arhiepiskop Pećki Mitropolit Beogradsko Karlovački i Patrijarh Srpski A. E. M. Br. 573

19 II 1942 godine Beograd

Svemu sveštenstvu Arhiepiskopije Beogradsko Karlovačke

...4) Seoski parosi ne smeju smetnuti s uma da su dužni posvetiti najveću

brigu da ni jedno zem lje pastve njiho vih parohijapitan ne smjeenasušn ostati og neobrađeno. Materijalno blagostparče anje njegove , a naročito hleba ima velikog uticaja na n jiho v m oraln i život. To pitanje bio bi greh prenebregnuti. 148

Tamo, gde se obrada pojedinačnom snagom ne može uspešno postići, neka se izvrši mobom, pozajmicom i drugim mogućim načinima... Zamenik Njegove Svetosti

Mitropolit Skopski, JOSIF, s. r.«323 Taj dopis svećenicima i njihovim župljanima upućen je samo deset dana nakon stoje Milan Nedić 9. veljače 1942. obznanio naredbu poljoprivredi. Taj podatak upozorava da se dopis — koji je inače za svaku pohva lu jer je u njemu izražena skrb arhijereja za vjernike u oskudici u ratnom dobu — mora promatrati u svjetlu njemačkih, tj. Nedićevih gospodarskih planova. Nedugo nakon toga, vrhovništvu Srpske pravoslavne crkve obratio se i ministar za poljoprivredu:

»Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne crkve Br. 626/zap. 113 17/4 marta 1942 godine u Beogradu

O plansko j poljoprivrednoj pro izvodnji

Gospodin Ministar poljoprivrede aktom Kab. br. RPP. 151 od 12 marta 1942 godine dostavio je Svetom Arhijerejskom Sinodu sledeće: 'Gospodin Pretsednik Srpske vlade svojom Naredbom br. 541 od 9II1942 godine obratio se ćelom Srpskom narodu i Srpskoj pravoslavnoj Crkvi skre ćući im pažnju na strašne posledice koje će nastati ako se ne bi zasejala i obradila sva obradiva zemlja u Srbiji. Stanovništvo Srbije može da se ishrani samo u tom slučaju, ako se sve oranice budu obradile i zasejale usevima. Ne možemo očekivati uvoz namir nica za ishranu ni sa koje strane. U toku ove zime okupatorske vlasti da bi spasle gladi stanovništvo u Beogradu i u većim gradovima u Srbiji, dale su jednu veću količinu hrane iz drugih krajeva izvan Srbije (istaknuo a.). Ali mi

ne možemo da očekujemo da će se moći to učiniti i za iduću zimu... Pretsednik Srpske vlade je na vreme opomenuo ceo Srpski narod, kao i sve vlasti i organizacije u zemlji, na opasnost koja nam preti u slu čaju da ne obradimo svu našu obradivu zemlju. Meni je poverena dužnost Rukovodioca planske poljoprivredne proizvod nje u Srbiji. U tu svrhu preduzeo sam sve mere koje sam smatrao potrebnim da bi se postigao što bolji uspeh.'« 32 4 Interesantno bi bilo istražiti kojim su to »drugim krajevima Nijemci uzeli hranu za pomoć Beogradu...

izvan Srbije«

323 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4.,str. 23. 2 4. 324 »Glasn ik SPC«, l . I V . 1942., br. 4., str. 21. 22.

149

Izričaj »planska poljoprivredna proizvodnja« dovoljno jasno govori kako su njemačke vlasti odredile što i koliko treba proizvoditi, tj. što će i koliko će uzimati iz Srbije. M inistar u nasta vku dopis a opisu je podrobnije zada će Sv. sinoda: »Među merama koje bi, po mome mišljenju, Sv. Arhijerejski Sinod mogao sa uspehom preduzeti bile bi sledeće:

1) Da se jednom poslanicom obrati celokupnom pravoslavnom svešten stvu i pastvi i da ih pozove, da svaki na svome mestu izvrši svoju dužnost, kako bi se svaka stopa srpske zemlje obradila radi ishrane, spasa i opstanka Srpskog plemena. Ovu poslanicu Sveti Arhijerejski Sinod mogao bi da dostavi pravoslav nom sveštenstv u a ovo u crkvama istu o bjavi i pozove narod d a zasej e sv oju zemlju i da mu tom prilikom skrene pažnju na strašne posledice gladi za naš narod ako to ne učini. Ovu poslanicu bi trebalo objaviti i preko plakata. 2) Da stavi u dužnost svima sveštenicima da svaki u svojoj eparhiji pripomogne u duhu t. IV/1 Naredbe Pretsednika o planskoj proizvodnji Msbr. 541/42, da se apsolutno svaka stopa obradive površine ovoga proleća zaseje. 3) Da preduzmu potrebne mere kako bi se sva crkvena i manastirska imanja ove godine što bolje obradila. U tu svrhu ću, po želji Sv. Sinoda ili pojedinih manastira, staviti na raspoloženje stručnjake ovog ministarstva, koji se nalaze na terenu, da pripomognu svojim stručnim uputstvima kod obrade dotičnih imanja . Pored prednjeg moli se Sv. Arhijerejski Sinod da preduzme sve one mere, za koj e se sm atra da će korisno poslu žiti navedenoj svrsi. Na završetku čast mi je napomenuti Sv. Arhijerejskom Sinodu, da će srpski narod moći da se prehrani iduće zime, samo ako se u Srbiji proizvede dovoljna količina najvažnijih životnih namirnica. Ove će moći da se proi zvedu samo tako, ako se svekolike oranice u Srbiji zaseju i obrade. To treba 325 da zna ceo Srpski narod, a dužnost je svakoga da ga o tome obavesti.« Pri kraju ministar ističe patriotizam Srpske pravoslavne crkve koja bi svojim autorit etom trebal a pomoć i u ost variva nju spomenuti h planova: »Srpska pravoslavna crkva je stolećima bila uz svoj srpski narod. Sada je došao momenat kada naša sveta Crkva treba da pritekne u pomoć narodu. Hleba nam treba ne za drugog već za naš srpski narod. Uveren u patriotizam Srpske pravoslavne Crkve i njenu ljubav prema našem narodu, kao Rukovodilac planske proizvodnje u Srbiji i Ministar poljoprivrede i ishrane dostavljam prednje Svetom Arhijerejskom Sinodu

325 »Glasnik SPC«, l. IV. 1942., br. 4., str. 21. 22. 150

Srpske Pravoslavne Crkve sa nadom da će ova izvršiti svoju dužnost prema

svom narodu. U isto vreme dostavljam 2000 komada Naredbe o planskoj poljoprivred noj proizvodnji i 2000 plakata Uputstava zemljoradnicima s molbom, da se 326 razašlju svima crkvama i sveštenicima u Srbiji.« Sveti Sinod nije razočarao ministra, preporučivši episkopima njegove želje: »Čast nam je u smislu odluke Svetog Arhijerejskog Sinoda pod gornjim brojem i datumom umoliti Vaše Preosveštenstvo da sa svoje strane izvolite preporučiti sveštenicima i manastirima želje Gospodina Ministra. Za Pretsednika Svetog Arhijerejskog Sinoda Član, Mitropolit Skopski JOSIF, s. r.« 327

A godinu dana kasnije Nedić je otvoreno otkrio istin u zašto srpski narod, a s njim i Srpska crkva, moraju obraditi »svaku stopu srpske zemlje«: »Moramo da pom ognem o one k oj i daju svoje živote r adi odbrane Evrope ... Kakvu pomoć možemo pružiti Nemcima?... Dajmo svu materijalnu po 3273

moć!«

v

Četnički vojvoda osigurava proizvodnju I ministar privrede Olćan stalno je putovao po Srbiji i, osim stoje podizao borbeni moral kvislinškim vojnicima, trudio se da srpska privreda i poljopri vreda ispune zahtjeve njemačkih vlasti. I manastiri su služili ostvarivanju tih planova: »Poseta manastiru Manasija ...24 o. m. ministar Olćan posetio je manastir Manasiju. G. Olćan se 328 koje zaimogućnos seče drva u ogromnim man astirskim šum ama, jeinteresovao prvoklasno koje treba tisključivo da bude namenjeno Beogradu.«

Može se vjerovati da je drvo manastira Manasije prvorazredno, ali Beograd se tijekom okupacije smrzavao, te nije poznato tko se njime grijao. Ali to vjerojatno nije opterećivalo Olćana u M anasiji:

»Pošto je postigao punu saglasnost g. Olćan je razgledao manastir. Dao je izjavu: 326 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 21. 22. 327 »Glasnik SPC«, l. IV. 1942., br. 4., str. 21 . 22. 327a>Novo vreme«, 26. III. 1943. 328 »Obnova«, 26. XI. 1941.

151

'...Sam man astir M anasija raspolaže i danas šum om, bolje reć i prašumom od ništa manje nego milion stabala... U čitavoj ovoj okolini toliko je uglja da možemo reći da se nalazimo u jednom velikom bazenu. Ali, drvo se ne seče, ugalj se ne kopa koliko bi bilo potrebno... i to iz razloga... što se naš narod dosad napajao na drugim tuđim duhovnim izvorima, zaboravljajući svoje srpske i svetosavske svetinje.'«

329

Svetosavlje je, eto, bilo primjenljivo i u ondašnjoj srpskoj planskoj privredi, u kojoj će i manastiri gospodarski procvjetati:

»...Naro dna i privredna politika, pošto će u buduć nos ti vođe srpsk og naroda moći da budu samo oni koji su se osposobili za časne i teške zadatke na srpskom izvoru, stvoriće mogućnost da svaki dinar koji se dobije od ovih radova ostane u ru kam a naše narodne sv etinje — svetog manastira, i neće kao dosad otići ujevrejsko kapitalističke ruke (istaknuo a.). ...Pojaviće se naša srpska omladina, svrstana u redove dobrovoljačke radne 33t službe... izgradiće drumove, prelaze i mostove...« Iguman manastira Manasija bio je, čini se, oduševljen politikom vlade Milana Nedića i na području gospodarstva pa mu je, kao što je već spome nuto, poslao iz manastirskih šuma blagoslovljeni »badnjak«. U tom »privrednom razvoju Srbije« srpski pravoslavni svećenici često su surađivali i s četnicima. Tako je u već spomenutom manastiru Manasiji proizvodnju i sjetvu osiguravao i štitio četnički vojvoda. On se u manastiru osjećao kao kod kuće pa je on bio taj koji je, usput, odnio Nediću onaj »badnjak«, manastirski dar:

»Resava mirno teče

Dopis iz manastira Manasija

'Partizani' su se prevarili. Naišli su na starog vojvodu kučajskog Blaška, koji...On iznaddanas svegačuva voli svoj namučeni narod. M ana siju . veličan stvenosrpski lep manastir Vojv oda kučajski Blaško M ihajlović zaslužuje zaseban pasus. Već više od mesec dana nije nijedan metak ispaljen u Resavi... Njegov nastup u akciji i njegova pravdoljubivost stvorili su kod naroda oseća nje velikog po štovanja . Kod njega nema krzmanja. /// dvadesetpet batina ili metak. A to se zaista mora respektovati. I nikad bez razloga, nikad neoprav dano. I kada netko dobije dvadesetpet batina, onda još poljubi vojvodu u ruku (istaknuo a.). Nema u Res avi partizan a, rudn ici rade i drva se seku. Seljaci seju posled nje 331 njive. Drenovak vojvode Blaška visi u njegovoj sobi. S tim nema šale.« 329 »Obnova«, 26. XI.1941.

330 »Obnova«, 26. XI. 1941. 331 »Obnova«, 29. XI. 1943. 152

Doista vjerodostojno svjedočanstvo o teroru četnika u ime otadžbine i svetosavlja! Nije poznato da li su se starješina manastira, iguman i kaluđeri usprotivili tom teroru. Četnički vojvoda Blaško uživao je tako velik ugled kod srpske vlade da gaje posjećivao i sam ministar: »Ministar Olćan vrši organizaciju svih pozitivnih snaga ...On je lično obišao sve resavske rudnike. Sa resavsko ravaničkim vojvo dom Blaškom, koji nam je ovom prilikom gostoljubivi domaćin, ministar g. 332 Olćan je osigurao sve rudnike koje čuvaju jaki četnički odredi.«

»Ugled« su mu donijeli ne samo batina i metak za neposlušne nego i njegova slijepa vjera u generala Nedića. To je posvjedočio i na četničkoj proslavi u Despotovcu: »Osvećenje zastave resavsko ravaničkog četničkog odreda Despotovac... Osvećen je zastave ob avljeno je na trgu pred op štinskom zgradom. Prisustvovali su, između ostalih, i izaslanik pretsednika Vlade... Obred osvećenja izvršio je mesni paroh g. Ilija Bašanić sa nekolicinom sveštenika. Posle osvećenja izaslanik pretsednika Vlade, predajući zastavu, održao je prigodan govor pozivajući četnike da se pod ovom zastavom bore svim silama za odbranu srpskog naroda... Poslednji je govorio vojvoda Blaško: '...Braćo, ...Kleknimo (svi kleče) i z aku nim o se na vernost našem Pretse d niku Vlade Narodnog spasa armiskom đeneralu g. Milanu Nediću da ćemo pod njegovom zastavom koju je visoko uzdigao u odbrani Srpskog naroda i na njegov poziv svi do jednoga izginuti da bi se Srpski narod sačuvao.' Posle govora vojvode Blaška četnici su izvršili defile pa je zatim priređen ručak. «33j Taj ručak nisu pobliže opisala tadašnja glasila, ali je velika vjerojatnost da poziv vojvode, zbog njegovih prisnih odnosa s predstavnicima Srpske pravoslavne crkve, nije zaobišao mjesnog paroha i spomenutu nekolicinu despotovačkih svećenika. A Pravoslavna crkva dostojno mu se odužila i oprostila se od njega nakon pogibije svečanim opijelom »uz učešće celoku pnog sveštenstva Paraćina«. 33 4 Javna glasila nisu u prvoj polovici 1942. zabilježila kako je protekla akcija dijeljenja 2000 Naredbi o planskoj poljoprivrednoj proizvodnji i lijepljenja 2000 plakata s Uputstvima zemljoradnicima, koje je Sveti sinod dobio od voditelja planske proizvodnje u Srbiji, ministra poljoprivrede i prehrane u srpskoj vladi »narodnog spasa«. Također je nepoznato da li je 332 »Obnova«, 26. XI. 1941. 333 »Novo vreme«, 21. III. 1942. 334 »Novo vreme«, 17. V. 1944.

153

Sveti sinod prema ministrovim uputama objavio u svezi s time svoju poslanicu koja je trebala biti pročitana u crkvama i lijepljena kao plakat.

Nedić i Crkva odgajaju novu srpsku mladež Prisilno mobilizirana srpska omladina u raznim »dobrovoljnim« udruga

ma, koja jei sudjelovala mnog radnim gradovima rudnicima poljima, bilau je stalnoim pod budnimpothvatima okom vlastiu i Crkve, koji isuseli ma, zajednički nastojali od nje stvoriti »graditelja Nove Srbije«: »Za duhovni i materijalni preporod srpskog naroda Danas pre podne svečano je otvoren ideološko vaspitni tečaj obveznika nacionalne službe, koji će se održati u Ostružnici. Svečanost je počela bogo služenjem. Služio je Gvozden Milosevic, protojerej. Posle bogosluženja pro tojerej Milosevic uputio je nekoliko toplih reci srpskim omladincima, a zatim je jeromonah Kirilo Vrga održao prigodnu propoved, u kojoj je između ostalog rekao da današnji srpski omladinci treba da pođu novim putem, putem spasa svoga naroda. Ministar dr. Jovan Mijušković je rekao: 'U ovom tečaju vi ćete primiti nove ideje. Tako ćete nastaviti formiranje novih srpskih omladinaca u vama. Vi ćete u potpunosti izvršiti preporod srpskog naroda.'« 335

Da je Srpska pravoslavna crkva svim silama i autoritetom podržavala srpsku vladu na tom području, pokazuje i njezino sudjelovanje u proslavi Nacionalne službe:

»Dve godine ra da Nacionalne slu žbe u Kostolcu ...Među mnogobrojnim gostima koji su došli specijalnim vozom naročito su zapaženi: izaslanik episkopa braničevskog Venijamina prota Milan Dimi trijević...« 336

Zajedn ička skrb sr pske vlade, Crkve, pol icije i vojs ke za mladež i njezino mjesto u »novom svetu« koji se stvara, posvjedočena je i prigodom posvete »doma radničke omladine« u Beogradu:

»Juče pre podne osvećen je dom omladine 'Srbozara' u Dalmatinskoj 37. Na ovu svečanost došli su pretsednik srpske vlade general Milan Nedić, ministri, komandant Srpske državne straže, šef Specijalne policije i drugi. U ime Svetog Sinoda osvećenju doma prisustvovao je mitropolit Josif. 335 »Obnova«, 17. VIII. 1942. 336 »Novo vreme«, 27. VII. 1944. 154

Otpevanje 'Očenaš', a zatim su četvorica sveštenika izvršili obred osveće

nja. (Prota Branković i tri sveštenika). Pretsednik vlade održao je sledeći govor: 'Draga naša deco! Budući poredak traži visoke kvalitete i u budućem društvu svaki će imati svoje mesto. Vi živite u teško doba u kome čovečanstvo

vodi rat za svoj preporod. Bije se bitk a za jedan nov svet, za svet pravde i ljubavi za sve. Pod taj barjak treba da se okupite.'« 337 Njemačkom Reichu bila je u okupiranim zemljama potrebna ne samo industrija i poljoprivreda, nego i radna snaga za rad u Njemačkoj. Stoga su bila razumljiva česta novinska izvješća tijekom rata u Srbiji, koja su isticala velik odaziv srpskih radnika na poziv vlade za rad u Njemačkoj: »Srbija u zajedničkom frontu rada

Priliv prijavljenih za rad u Nemačkoj, gde se rad obavlja u miru i sigurnosti 338

i sa izdašnom ishranom, bio je već prošlih meseci velik...«

Objavljivane su i slike iz života i rada srpskih radnika u Njemačkoj s naslovima koji su idealizirali njihov položaj: »Srpski radnici u Beču« 339 »Seoski omladinci se pripremaju za put u Nemačku« 340 »U Nemačkoj izašao prvi broj srpskog radničkog lista« »Srpski omladinci razgledaju najmodernije radionice u Nemačkoj« »Srpski rudari se usavršavaju u Nemačkoj. Nova grupa polazi oko 1. 341 XII.« 342 »Sastanak srpskih seoskih omladinaca u Vajmaru« 343 »Srpske radnice u Nemačkoj«. Objavljena je i slika kako plešu kolo u Weimaru. »Duhovni napredak srpskih radnika u Nemačkoj. U Nemačkoj danas ima 344 mnogo srpskih radnika.« »Jedna delegacija od 20 srpskih seljaka i radnika posetila je ovih dana na 345 poziv vlade Rajha mesto sovjetskih zločina u Vinici.« 346 »Brodom od Koblenca do Majnca sa srpskim seoskim omladincima.«

337 »Obnova«, 19.VII. 1943. 338 »Novo vreme« 27. III. 1943. 339 »Novo vreme« 15. IV. 1943. 340 »Novo vreme« 8. IX. 1943. 341»Novo vreme« 13. X. 1943. 342 »Novo vreme« 8. X. 1943. 343 »Novo vreme« 9. X. 1943. 344 »Novo vreme« 5. IX. 1943. 345 »Novo vreme« 4. IX. 1943. 346 »Novo vreme« 29. IX. 1943. 155

Zakletva prije odlaska u njemački Reich Nedić i Crkva posebnu su brigu posvećivali onom dijelu mladeži koji je išao na »usavršavanje« u Njemačku:

»M ilan Nedi ć prim io srpske oml adin ce koji su proveli u Nemačkoj oko še st 34 meseci na usavršavanju u poljoprivredi.« ' Ispraćaji pri polasku u Njemačku nisu mogli proći bez blagoslova Srpske pravoslavne crkve:

»Zakletva pete grupe seoskih omladinaca koji odlaze u Nemačku

Peta grupa seoskih omladinaca, koja odlazi na ogledna dobra seljaka u Nemačkoj, položila je u Sabornoj crkvi zakletvu vernosti i predanog služenja svojo j ze mlji , svom narod u. Posle zakletve prota Av ram ovi ć održao je prigod nu besedu. On im je predočio šta naš narod očekuje od njihovog bavljenja u ovoj velikoj susednoj zemlji.« 34 8 Nedić je nadopuni o predstavni ka srpske Crkve veli čajuć i Nj emačku: »Ja vas šaljem u Veliki Nemački Rajh da se tamo usavršite, da budete stubovi novog poretka. U Nemačkoj ćete videti savršenu državnu organiza ciju, savršeno društveno uređenje. Ja hoću da to korisno primenite u svojoj 349

sredini.«

Te svečanosti, razumije se, nisu prolazile ni bez njemačkih predstavnika:

»Seoski omladinci položili zakletvu vernosti Srbiji

Srpski seoski omladinci koji se spremaju na put u Nemačku gde će steći korisna znanja, imaju svečani dan. Pre podne polažu zakletvu. ...U stroju omladinci su stigli u Sabornu crkvu, gde im je prota Branko Avramović održao besedu o srpskim svetiteljima koji počivaju već drugu godinu u Sabornoj crkvi... Pred Sabornom crkvom ih je očekivao pretstavnik nemačkih vlasti koji ih vodi u Nem ačku. Tada je prota Avramović iz vršio svečani čin zakletve, zaklevsi omladince na vernost Srbiji. Po svršenoj zakletvi prota Avramović 350 čestitao je omladincima zakletvu i zaželeo im srećan put.« To njemačko iskorištavanje jeftine radne snage srpska je vlada prikazi vala kao rad za »obnovu i preporod Srbije«:

347 vreme«, X. 1943. 348 »Novo »Obnova «, 31. 21. V.19 43 . 349»Obnova«, l.VI. 1943. 350 »Obnova«, 16. IV. 1943.

156

»Naši seoski omladinci usavršavaju se u motorizovanoj poljoprivredi

...Poljoprivredno vodstvo Nemačke primilo je iz svih krajeva gde su smešteni naši omladinci najbolje izveštaje... Stručni referenti i domaćini izražavaju svuda priznanja vrednosti i držanja seoskih omladinaca. Prema svemu izgleda da nemačko poljoprivredno vodstvo posvećuje najveću pažnju baš srpskim omladincima, koji među svim ostalim narodima pokazuju najveće interesovanje za rad i nauku. ...Omladinci diskutuju u problemima Otadžbine i prave se planovi za bu duću veliku organizaciju seljačke omladine, ko ja želi da svoji m stečenim 35 1

znanjem u Nemačkoj obnovi i preporodi Srbiju.« Sva izvješća iz Njemačke bila su radi propagande nabijena oduševljenjem i optimizmom:

»Pasau — stecište srpskih seoskih omladinaca

Mala varoš Pasau doživela je jedan nesvakidašnji dan... Održali su ovde zajednički sastanak srpski seoski omladinci koji su zaposleni na uglednim dobrima u okolini Pasaua, Štraubiga, Londshuta i Rajnsburga. Sto dvadeset omladinaca u šumadiskim odelima... na svakom koraku su bili najsrdačnije primljeni. ...Nemački seljaci dive se kako su srpski seljaci u najkraćem roku savladali sve Utehničke teškoće... pozdravio je prisutne dr. Drač. ime Rajshnerstanda Odgovorio je upravnik ustanove 'Zemlja i rad' Stevan Klujić. ...Posle zajedničkog ručka u restoranu gradske većnice prikazan je film. Srpski omladinci naročito su zahvalni pretsedniku vlade Milanu Nediću. Svaki od njih moli da mu se isporuči iskrena zahvalnost, jer je on omogućio 352

da se ostvari ovaj poduhvat od koga će srpski seljaci imati velike koristi.«

Prema nekim podacima, samo do kraja kolovoza 1941. »zbog snažnog psihološkog i polit ičkog pri tiska i bijede iz Srbije je na rad u Njemačku otišlo 353

17.80 0 muškar aca i 4.800 žena«.

351 »Novo vreme«, 9. VIII . 1944. 352 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 353 Muharem Kreso, »Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941 1944«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1979., str. 185. 200.

157

XIII.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U CRNOJ GORI

Nakon travanjskog sloma Jugoslavije 1941., talijanska vojska okupirala je Crnu Goru. Talijani su od nje namjeravali stvoriti »nezavisnu« državu, blisko vezanu za Italiju. Crnom Gorom upravljao je najprije civilni admini strator, ali je zbog oružanog ustanka 13. srpnja 1941. svu vlast preuzeo vojni zapovjednik, general Alessandro Pirzio Biroli. On je bio guverner s punim ovlastima i u vojnim i u civilnim poslovima. 35 4 Zvona nakon »srbijanske tiranije i beogradske hegemonije«

Prema nekim novinskim izvješćima, dio crnogorskog naroda dočekao je talijanske vojnike kao osloboditelje Crne Gore od »srbijanskog pritiska« i »srbijanskih ToCetinju je pokazano posjeta talijanskog kralja Viktoravlastodržaca«. Emanuela III. nedugoi prigodom nakon okupacije, kad su npr. »zvona sa pravoslavne katedrale, koja za vreme od 22 godine pod srpskom 35 5 upravom nisu zvonila, prvi put ponovno zvonila.« »Poseta Nj. V. Kralja Imperatora Cetinju Poslije mjesec dana po oslobođenju od strane herojskih vojnika Italije, narod crnogorski preživio je juče dan nezaboravljenih oduševljenja povodom posete Nj. V. Kralja i Cara Viktora Emanuela III. Građani Cetinja iskitili su varoš zastavama... kako sa talijanskim tako sa crnogorskim... 354 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber. Zagreb, 1979., str. 103. 355 »Opštinske novine«, Beograd, 18. V. 1941.

158

Ušavši u komesarov dvor Kralj prima pozdrav mnogih crnogorskih i talijanskih ličnosti... Suveren dugo razgovara talijanski sa Mitropolitom Joa kimom, koga pita gdje je rođen i gdje je naučio da govori tako dobro italijanski... Zatim Kralj posjećuje Kraljevski Dvor... Kralj izlazi iz dvora i prima gromoglasni pozdrav 'Crnih košulja' postro jenih na trgu uz isukane noževe. Zatim... ide u manastir sv. Petra gdje ga čeka mitropolit sa cjelokupnim sveštenstvom u svečanim zlatnim odorama. Dok zvona sa Stare Tablje, mana stira i sviju crkava bruje veselo, Kralj ulazi u Svetinju i klanja se grobu V. Vojvode Mirka, na koji polaže snop crvenih ruža.« 356 »Crna gora u Novoj Evropi U 22 godine ropstva... (istaknuo a.) nije se nikad ugasila luča slobode u plemenitim grudima sinova Crnih Brda. Pritisak Srbijanski nije nikad ne samo uspio da oslabi duh ovog naroda, ponosnog i ratničkog, nego je bio neprestani potstrek za oslobođenje od mrskih režima... Vojnici nove fašističke Italije došli su u Crnu Goru kao oslobodioci i primljeni su svuda sa oduševljenjem i zahvalnošću.« 357 U istom duhu proslavljanje i Ðurđevdan:

»Praznik Ðurđevdan proslavljen prvi put poslije 22 godine Proslava koja je za čitavih 22 godine bila zabranjena (istaknuo a.) od srbijanskih vlastodržaca, uzela je veličanstven karakter. Crkvena ceremonija... uzela je iznenada politički karakter i pretvorila se u patriotsku manifestaciju zbog oslobođenja od srbijanske tiranije i beogradske hegem onije, zahval juju ći pobjedonosno m oružju i fašističk oj Italiji. Stano vništv o Cetinja je is pu ni lo M anastir i Po rtu sv. Pe tra kao i okolinu. Civi lni komesar Ital . V lade Nj. E. Macolini želio je da prisus tvuje cere mo niji i došao je u pratnji g. generala Tućia, svih funkcionera komesarijata i velikog broja oficira. Poslije svečane liturg ije Mi tropolit Joakim je održao molep stvije za upokoj duša umrlih članova kuće Petrović Njegoš... Zatim je Mitrop olit Joakim pr imio Nj . E. Macolinija, general a Tućia, kao i mnogobrojne ličnosti talijanske i crnogorske. Mitropolit na odličnom talijanskom jeziku izrazio je zahvalnost crnogor skog naroda za mnoga dobročinstva, već ostvarena za tako kratko vrijeme od strane Italijanske Vlade u korist Crne Gore, zatim je prisutne poslužio kolji vom.«358 356 »Glasni k Crnogorca«, 18. V. 19 41. 357 »Glasnik Crnogorca«, 18. V. 1941. 358 »Glasnik Crnogorca«, 18. V. 1941.

159

Deklaracija Crnogorskog sabora

Uskoro je, samo tri mjeseca nakon okupacije, proglašena »suverena i nezavisna« crnogorska država: »Crnogorski narod proglasio Slobodnu i Nezavisnu Kraljevinu Crnu Goru Deklaracija Crnogorskog Sabora

Okupacija Crne Gore od strane Srbije, koju je protivno volji crnogorskog naroda prihvatila tzv. Velika Narodna Skupština u Podgorici svojom odlukom od 20. novembra 1918. prestala je (...) ///

Proglašena j e suverena i nezav isna Država Cr na Gora u obl iku U stavne

Monarhije. « 3S

Najugledniji predstavnici Pravoslavne crkve u Crnoj Gori redovito su se, kao i u Srbiji, susretali s onodobnim civilnim i vojnim vlastima prigodom raznih državnih i crkvenih svečanosti: »Komesar Italijanske Vlade dočekan je od ministra g. Popovića i od najuglednijih ličnosti crnogorskih, dok gaje u manastiru dočekao mitropolit Joakim... Civilne vlasti Cetinja kao i najviđenije crnogorske ličnosti zamolile su Nj. E. Macolinija da bude tumač kod Vlade željama sviju Crnogoraca...«

360

»Svečanost sv. Petra na Cetinju ...Poslije službe Božje bilo je primanje u Mitropoliji, na kojem su prisu

stvovali Njegova Ekselencija Pircio Biroli sa gospođom, Šef isto civilne administracije i druge ličnosti Guverner ita lijan skih v ojnih i civiln ih vlasti, kao više 361 uglednih gospođa i gospode sa Cetinja.«

Mitropolit Joanikije na vojnim smotrama

Prisutnost crnogorskog mitropolita na vojnim smotrama trebala je sigur no učvršćiva ti mora l i bor beni duh kvis linš kih i ta lijansk ih vojnika: 359 »Gla snik Crnogorca«, 13. VII. 1941. 360 »Glasnik Crnogorca«, 18. 194 V. 1941. 361 »Glas Crnogor ca«, 1. XI. 1

160

Dražin komandant — pukovnik Bajo Stanišić (lijevo), talijanski zapovjednik Crne Gore Pirzio Biro lli i episk op Joan ikije dolaze na svečanos t.

»U srijedu, 23. septembra, (1942. — op. a.) Nj. Vis. posjetio je manastir Oštrog... Na ulasku u Ostroški manastir g. Mitropolita dočekala je počasna četa pod komando m prosl avlje nog heroja puko vnik a Baja Stanišić a, koji ga je biranim riječima pozdravio. G. Mitropolit toplo se zahvalio na pozdravu i dočeku i uputio vojsci (istaknuo a.) i okupljenom narodu arhipastirsku poru ku.« 362

»Smotra trupa cetinjske komande bila je određena za 10 časova. Malo prije utvrđenog sata određeni od gen. Tućia svrstali su se dužinom Katunske ulice, u sredini koje je Nj. E. Pircio Biroli dočekao pregled smotre. Na počasnim tribinama videli su se: gospođa Anđela Pircio Biroli, civilni komesar Crne Gore komandator Guiljelmo Ruli, Njegova Uzvišenost mitro polit crnogorski, đeneralitet, oficiri...«363 Svoju skrb za kvislinške vojnike crnogorski je mitropolit pokazivao osobito prigodom posjeta ranjenicima: »Nj. V. Preosveštenstvo Mitropolit g. Joanikije dana 1. aprila posjetio je ranjenike nacionaliste ('nacionalisti' je tadašnji službeni naziv za četnike — op. a.) koji se nalaze na liječenju u vojnoj bolnici. G. Mitropolit se zaintere 362 »Glas Crnogorca«, 3. X. 1942. 363 »Glas Crnogorca«, 15. XI. 1941.

161

Mitropolit crnogorsko primorski Joanikije

sovao za njihovo zdravlje, podijelio im neke poklone i zaželio skoro ozdrav ljenje.«

36 4

Brizi za ranjene četnike, razumije se, nije se posvetila samo Pravoslavna crkva nego i tadašnje vlasti, a to se jasno vidi iz sljedeće naredbe: »Gospodin Guverner odredio je slijedeće: a) Svakom borcu nacionalnih odreda, ako bude ranjen u borbi, biće dodijeljena od strane Nj. E. g. Guvernera Crne Gore pomoć od l .000 do 3.000 lira prema težini rane. b) Porodicama poginulih iste vl asti dostaviće odmah pomoć od 3.000 lira.

364 »Glas C rnogorca«, 4. IV. 1942.

162

Vlasti proučavaju također regulaciju penzije, koja će biti primijenjena u gornjenavedenim slučajevima prema mogućnostima rada pojedinih ranjeni 365

ka.«

Pravoslavna je crkva u Crnoj Gori tijekom rata, kao i u Srbiji, često pretvarala sprovode pripadnika kvislinških vojski u javne masovn e skupove na kojima je izražavana odanost i potpora ondašnjim vlastima. Poginuli vojnici pokapani su uz najveće počasti, a u zadušnicama slavljeni su kao nacionalni heroji: »Parastos nacionalnim žrtvama Nj. Vis. Mitropolit g. Joanikije odredio je da se za Spasovdan 14. maja o. g. (1942. — op. a.) u svim parohijskim i manastirskim crkvama mitropolije crnogorsko primorske održi parastos za pokoj mučeničkih duša žrtava komu nističkog terora i da sveštenici održe prigodne govore.« 366 »Kanonska posjeta g. Mitropolita Joanikija Podgorici U nedjelju 6. septembra g. Joanikije otslužio je liturgiju... Po održanoj propovijedi g. Mitropolit sa služašćim sveštenstvom i narodom otišao je do grobova poginulih nacionalista i svakog pojedinačno prekadio«. (istaknuo 367

a.).

»Tužna svečanost na Grahovu Veličanstveni parastos pokojnom sudiji Novici Kovačeviću i drugovima... Ovom parastosu prisustvovali su Nj. Visokopreosveštenstvo Mitropolit Joakim, đeneral Ðukanović, pukovnik Stanišić... vojvode... Prisustvovali su pretstavnici divizije 'Peruđa' sa jednom četom vojnika. Činodejstvovao je M itropolit Joaniki je uz asistenciju većeg broja svešt eni ka. Nakon službe mitropolit Joanikije održao je govor. Poslije toga govorio je đeneral Ðukanović. Poslije đenerala Ðukanovića govorio je pretstavnik divi zije 'Peruđa', a zatim pukovnik Bajo Stanišić, sveštenici Radusinović i Dani lović.« 368

»Sa sprovoda posmrtnih ostataka Draga i Blaža Kapičića Za Crnom Gredom se sa pokojnicima oprostio prota g. Ilija Popović, koji je u svom dirljivom govoru rekao: '...Danas nađosmo jedan svijetli primjer, koji nam svijetli kao munja u noći... Vi pođoste putem Hrista Spasitelja... Vi pođoste putem Jovana Krstite lja... Neizmjerna vam hvala i vječna vam slava!'« 369 365 »Glas Crnogorca«, 25. IV. 1942. 366 »Glas Crnogorca«, 2. V. 1942. 367 »Glas Crnogorca«, 12. IX. 1942. 368 »Glas Crnogorca«, 24. X. 1942. 369 »Glas Crnogorca«, br. 19/1942. 163

Crkveni blagdani bili su prigode u kojima su se u javnosti redovito zajedno pokazivali i međusobno se susretali predstavnici pravoslavno cr kvenih, vojnih i civilnih vlasti: »Na Ðurđevdan... Njeg. Visokopreosv. Mitropolit Joanikije sa šest sve štenika i protođakonom održao je pomen članovima dinastije Petrović Nje goš... Pomenu su prisustvovali Nj. Ekselencija armijski đeneral Pircio Biroli, Guverner Crne Gore sa đeneralima: Pedracili, Marata, Kinići i višim ofici rima. Poslije parastosa održao je lijepu i dirljivu besjedu sveštenik g. dr. Luka Vukmanović, profesor.« 370 »Služba na Spasovdan U četvrtak 14. maja o. g. (1942. — op. a.) na Spasovdan u manastirskoj crkvi na Cetinju u 9 sati služiće se arhijerejska liturgija. Poslije svete liturgije u 10.30 sati služiće se parastos mučeničkim žrtvama komunističkog terora. Na parastosućeodrž atigovorNj. Viso kopreo sv.M itropolitcrnogors ko primor ski g. Joanikije.« 37 1

Kažnjeni svećenici

Protukomunizam stalno je prisutan u javnim nastupima pravoslavnoga mitropolita i svećenika u Crnoj Gori tijekom rata, ali, kao i kod vrhovništva Crkve u Srbiji, njihov protukomunizam bio je izravno u službi podupiranja okupatorskih vlasti. Svatko tko se digao protiv talijanskih vlasti bio je proglašen komunistom, pa se to dogodilo i nekolicini pravoslavnih svećeni

ka: »Kažnjeni svještenici Na osnovu zvaničnih izvještaja da su čak i neki svještenici prišli komuniz mu ateizmu... Njegovo visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Joanikije takve svještenike stavio je pod crkveni Sud, odlučio od svještenodejstva i lišio ih službe bez prava na penziju .« 372

Takva djelatnost Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori primljena je s odobravanjem i pohvalama i kod onodobnih srpskih vlasti: 370 »Glas Crnogorca«, 9. V. 1942. 371 »Glas Crnogorca«, 12. V. 1942. 372 »Glas Crnogorca«, 25. IV. 1942. 164

»Mitropolit crnogorski Joanikije protiv komunista Pohvalno je i vrlo utešno da se međ u prvoborcim a protiv boljševizm a nalazi i mitropolit crnogorsko primorski Joanikije. Kao pravi pastir mitropolit Joa nikije je u nekoliko mahova odlučio i otvoreno istupio protiv boljševizma. Poslednji h dana on je ponovo upu tio narodu dv a apela u koj im aje oštro osudio komunizam i pljačkaški i zločinački rad partizana. Na pomenu žrtvama partizanske krvožednosti, održanom u manastiru Ostrogu, pored moštiju sv. Vasilija, veličajući napore generala Blaža Ðuka novića i pu kov nik a Baja Stanišića (četničk e vojvode — o p. a.), koj i su zajedno sa njim bili prvoborci protiv komunizma, mitropolit je rekao da su komunisti na jedan nečastan način uspeli da izazovu buran 13 juli 1941« (početak 373 oružanog ustanka — op. a.).

»Čifut« Moša Pijade I dio nižega crnogorskog svećenstva krenuo je istim putem, slijedeći svojega mitropolita: »Rezolucija crnogorskih sveštenika Crnogorski vjesnik u broju od 6. februara donosi rezoluciju sveštenstva Arhijerejskog namesništva nikšićkog, šavničkog i kolašinskog donesenu na skupštini u Nikšiću. Vrlo opširna rezolucija sva se odnosi na komunističku kugu, koja je srpskom narodu naročito u Crnoj Gori nanela krvave rane. U ovoj svešteničkoj rezoluciji između ostalog stoji... 'Ne prizna jemo borbu koju vode komu nisti pod lažnom par olom »Narodno oslobodilačka borba« za narodnu, već je smatramo izdajničkom, narodno ru šilačkom'... Dalje se u rezoluciji osuđuju i žigošu kao izdajnici Hristove vere i Sveto 37 4 savske ideje sveštenici koji aktivno pomažu i sarađuju sa komunistima.«

Posli je anateme svećenici u rezoluci ji napa daju s ve one koji se bore protiv okupatorskih vojski, ne skrivajući pri tome protusemitsku mržnju: »Narode srpski! Nad tvojim nacionalnim nebom i crkvom nadnijeli su se već dvije i po godine crni i gradobitni oblaci kakvih do sada u tvojoj istoriji nije bilo. Svakodnevno se ruši tvoja snaga, tvoj život i sistematski se radi da te nestane. Ti to osjećaš, vidiš, znaš i čuješ. Ti si uvijek u momentima narodnih nesreća imao ispolinske snage da svojim rodoljubljem, viteštvom i samopre galaštvom uništiš protivnika. Najveći neprijatelj koga si do sada imao, tu je. On je u tvojoj kući, porodici, crkvi, gradu, selu, na tvom imanju i svuda je uvukao svoje krvave kandže. Hoće da ti ubije i dušu i tijelo. Hoće da ti uništi 373 »Obnova«, 15.1. 1944. 374 »Novo vreme«, 19. II. 1944.

165

vjeru, naciju i otadžbinu. Hoće da ti uništi tvoju slavnu istoriju, tvoje svetinje, tradicije i običaje. D a uni šti s ve tvo je vjekov ne, krvavo stečene tekovine. Hoće li svijetlo Hristovo Jevanđelje zamijeniti 'Kapitalom' Karla Marksa, a tvoga ćifutom (istaknuo a.) najvećeg duhovnog prosvetitelja i učitelja sv. Savu sa Mošom Pijadom? Ako to dopustimo zagrmljeće na nas kletva velikoga Nje goša: 'Bog vas kleo, pogani izrodi, što će tuđa vjera među vama?...' 'Su čim ćete izać' pred Miloša i pred druge srpske vitezove, koji žive dokle sunce grije?' Bezbrojna zgarišta tvojihporod domova, tvoje stečene i nasilj e nad tvojom vla stitom icompljačka poziva te bez krvavo pred umiš ljaja u imovine borbu protiv skit nica i neradni ka. Tvoje velike i dragocjene žrtve koje leže po jamama i jarugama, u krvi okupana tvoja najveća svetinja Oštrog (manastir, glavni četnički stožer — op. a.), vapiju za osvetom s amanetom da se spasi ono stoje nacionalno, što nije izgorelo da ne izgori i što nije danas bačeno u jame da ne bi bilo bačeno sjutra.« 375

Obilato se koristeći, kao i oni u Beogradu, nacionalno vjerskim mitovi ma, potpisnici tog apela otvoreno izjavljuju, kao i Sveti sinod u Srbiji, da će se boriti na strani vlasti i pozivaju pučanstvo za sobom: »Zato naprijed u svetu borbu za spas svoje vjerske i nacionalne časti, za spas časti svoje otadžbine, svoje porodice, svojih milih i dragih. S tobom je tvoje sveštenstvo. S tobom je Bog i pravda. S tobom su svi svetitelji, kraljevi i carevi i mučenici srpski, od prvih župana do danas. Na čelu tvome je duh tvog najvećeg nacionalnog vođe sv. Save, a protiv tebe i pred tvojim izrodima i odrodima — Moša Pijade, jevrejin iz zatvora u Sremskoj Mitrovici i obijač rad nji Josip Broz zvani Tit o, te ti se lako opredijeliti: 'Kome ć eš se pri vol jet i carstvu'. Ovu rezoluciju potpisala su 23 sveštenika sa teritorije arhijerejskog name sništva nikšićkog, šavničkog i kolašinskog.«376 Takva stajališta crnogorskoga mitropolita i njegovih svećenika imala su velik odjek u onodobnoj javnosti, o čemu govori podatak daje crnogorski novinar Mirko Vlahović doputovao u Beograd samo zato da bi prikazao djelatnost Crnogorske pravoslavne crkve, dokazujući zapravo njezinu isto vjetnost s djelatnošću Srpske pravoslavne crkve u Srbiji: »...Predavač ističe pastirsko držanje mitropolita crnogorsko primorskog Joanikija koji je visoko uzdigao mučenički Kristov krst, pa s lovćenskih vrleti bori se krstom, verom i mačem protiv pobesnelog carstva tiranije, ukazujući Crnogorcima svetlost mesto mraka, istinu mesto laži, život mesto smrti. 375 »Novo vreme«, 19. II. 1944. 376 »Novo vreme«, 19. II. 1944.

166

Osvrćući se na nedavnu rezoluciju crnogorskog sveštenstva u Nikšiću, Vlahović kaže da ona otkriva moralnu jačinu crnogorskog mitropolita i njegovog sveštenstva.« 377 Takvi glasovi predstavnika Crkve bili su svojevrsno opravdanje za sve zločine nad zarobljenim borcima protiv ondašnjih vlasti u Crnoj Gori. Crkva nije digla svoj glas protiv takvih zločina, na koje je pozivao onodobni tisak: »Zato treba te zvijeri partizanske bez ikakvog milosrđa iskorijeniti. Ne samo efektivne partizane, nego i njihove simpatizere. Naročito ženskoj čeljadi partizanskoj ne može se oprostiti. Zato ćemo tražiti Ijekarski pregled svih partizanki... pa djevojke žigosati žigom srama i negdje deportovati. Kaznićemo ih... ne vješanjem ili strijeljanjem, jer je to za ljude i žene, koje su po djelima ravne ljudima. Lišićemo ih prava sestre i žene i najsvetijeg prava — majke, da posluže za uklin narodu.« 378

Crnogorski »nacionalisti« — plaćeni ubojice

Da su »nacionalisti«, s kojima je vrhovništvo Pravoslavne crkve u Crnoj Gori bilodokument: u više nego dobrim odnosima, bili zapravo plaćeni ubojice, govori i sljedeći »13. maj 1943

Dan. Grad Komandantu IV četničkog bataljona kapetanu g. Špiri Stojanoviću Danilovgrad

Za ubijenog odmetnika komunistu Jagoša Kontića primljena je na kasi divizije 'Ferara' ucjena od 30.000 (trideset hiljada) lira. Kako je ubistvo imenovanog na dan 14. januara 1943. godine izvršilo ljudstvo IV četničkog bataljona sa pridodatim žandarima i nekim seljacima, to mi hitno dostavite spisak lica koja su učestvovala u njegovom hvatanju i ubistvu, uzimajući u obzir i žandare i milicionare učesnike, kako bi im se primljena nagrada dodijelila. Ko mandant pukovni k Bajo Stanišić« 379 Bezbrojni su primjeri i povijesni zapisi koji nedvojbeno dokazuju četnič ku suradnju s tali jan skim okupatorima: 377 »Novo vreme«, 27. II. 1944. 378 »Glas Crnogorca«, 5. V. 1942 379 »Politika«, 17. XII. 1944. 167

»Komandanti nacionalističkih formacija U tužnom času jedan stari vojnik je uzeo na sebe teški zadatak... da koordinira dobrovoljačke divizije: general Ðukanović čija se akcija razvija lojalno u okviru sporazuma sa komandom italijanskih oružanih snaga. U toj akciji stoje iza njega: general Krsto Popović... na sektoru divizije Tara', pukovnik Bajo Stanišić, na sektoru divizije 'Ferara' i 'Alpi Graje', kapetan Pavle Ðurišić, na sektoru divizije 'Venecija'...« 38 0 »Pretsjednik Crnogorskog nacionalnog Pokreta Ðeneral gospodin Blažo Ðukanović dao je slijedeću izjavu: 'Pri hvaćaj ući sa zadovo ljstvom p onud u suradnje upućenu m i sa strane Nj. E. Guvernera Crne Gore, primio sam u potpunoj saglasnosti sa mojim sarad nicima — Pretsedništvo Crnogorskog Nacionalnog Odbora, a time u vezi i dirigovanje svi h nacion alni h dobrovol jačkih odre da. Razumije se da će svaka moja akcija biti preduzeta u potpunoj saglasnosti i sa odobrenjem Italijanskih vojnih i civilnih vlasti.'« 38 1 Zanimljiv je i gotovo istovjetan rječnik crnogorskih četnika i predstavni ka srpske vlade u Srbiji kad su objašnjavali zadaću i ciljeve njihova pokreta:

»Nj. E. Guverner primio je saradnju crnogorskih nacionalista da bi Crnoj Gori vratio mir, red i unutrašnju bezbjednost... Nj. E. guverner je odobrio obrazovanje Crnogorskog Nacionalističkog Odbora... pod predsjedništvom đenerala Blaža Ðukanovića.« 382

Manastir Oštrog— četničko uporište Glasovito vojno središte crnogorskih četnika od ožujka 1942. do listopa da 1943. bio je manastir Oštrog u blizini Nikšića. Tamo je pod predsjedanjem Baje Stanišića 22. kolovoza 1942. održan sastanak četničkih vojvoda i 383

oficira. U to doba, manastir je bio stjecište brojnih zapovjednika raznih vojski, predstavnika vlasti, crkvenih velikodostojnika i drugih uglednika:

»Nj. E. Guverner Crne Gore, Armijski general Pircio Biroli sa svojom gospođom i Visokom pratnjom posjetio je manastir Oštrog... U visokoj pratnji zapaženi su: komandant trupa u Crnoj Gori Nj. E. Armijski general Mentasti, Komandant Divizije 'Ferara', civilni komesar Crne Gore sa gospođom i mnogobrojne druge ličnosti civilne i vojne uprave Guvernerstva... Pri ulasku u manastirsko pridvorje... slavoluk sa natpisima 'Dobro nam došli'... 380 »Glas Crnogorca«. 30. V. 1942. 381 »Glas Crnogorca«, 17. VII. 1942. 382 »Glas Crnogorca«, 4. VIII. 1942. 383 »Vojna enciklopedija«, Beograd, 1973., tom VI., str. 478. 168

Na čelu svoje štapske čete, koja je u besprekornom poretku odavala počast, stajaše markantna figura pukovnika Baja Stanišića, zapovjednika nacionalnih četa... Pukovnik Bajo Stanišić održao je slijedeći pozdravni govor: '...Povjerovali ste našoj riječi... Dali ste nam oružje u ruke... pružili ste nam i svoju vojničku pomoć... Do sada se nijeste prevarili, a ja Vam dajem časnu riječ da se nećete prevariti ni u buduće...' Nj. E. Guverner odgovorio je ovim riječima: 'Ne sum njaj te, puko vnič e Stanišiću, ne sumn jajt e, Crnogorci, da ćemo mi, po Dučeovom naređenju, ujediniti Crnu Goru... Crnogorci će me slijediti da bih mogao da svršim meni povjereni zadatak. U ovom duhu možemo se sada podići ka čuvenom Ostroškom manastiru pod kojim se komanda pukovnika Stanišića smjestila (istaknuo a.) kao da očekuje od ovih svetih zidina blagoslov za dragocjeni rad koji vrši sa svojim hrabri m vojnicim a...' Nj. E. Guverner... produžio je do manastirske crkve gdje gaje dočekao Mitropolit crnogorsko primorski g. Joanikije u odeždama sa nastojateljem manastira Arhimandritom g. Leontijem i ostalom manastirskom braćom. Gospodin Mitropolit izgovorio je ispred crkvenih vrata slijedeći govor: 'Naša se Crkva raduje što Vašu Ekselenciju vidi danas u svetom Ostrogu... U vas su sada uprte oči svega našeg naroda u Crnoj Gori... Ubijeđeni smo da ćete nam unaprijed vjerovati, a mi ćemo se truditi da dajemo dokaza da smo toga dostojni. U ime svoje, bratstva svete obitelji ostroške, sveštenstva i naroda... Mitro polije crnogorsko primorske pozdravljam Vas pozdravom »Dobro nam doš li!«'... Nj. E. Guverner napisao je u Spomenicu Manastira Oštroga slijedeće riječi: 'Prilikom hodočašća... izričem najtoplije želje za preporod ove zemlje... zadovoljan što su vojnici Italije u saradnji sa vjernim crnogorskim nacionali stičkim formacijama na čelu sa njih ovi m rodo ljubi vim starješinam a za uvijek protjerali horde... Armijsk i General Aleksandar Pircio Biroli Guverner Crne Gore' Očigledno dobro raspoložen vratio se pred donji manastir, gdje je bila postavljena bogata trpeza za Njega, njegovu pratnju i preko stotinu gostiju. Gostoljubivi domaćin arhimandrit Leontije nije žalio ni truda ni troška... Za vrijeme ručka Mitropolit je održao pozdravnu riječ na italijanskom jeziku:

'...Dižem ovu čašu i pijem u zdravlje Vaše Ekselencije, hrabrog nosioca ordena Bijelo g Orla s mačevima. (Alessandro Pirzio Birolli na Solunskoj fr onti bio je načelnik štaba talijanske vojske — op. a.) ...Kao vjeran tumač misli i osjećaja svega našeg Svetosavskog naroda u Crnoj Gori i Primorju pijem ovu čašu u zdravlje Poglavara naše svete Srpske pravoslavne crkve i apostolske družine čla nova Svet og Arh ijerej skog Sabora... ...Pijem, braćo, u zdravlje našeg dragog brata đenerala Blaža Ðukanovića, koji nije mogao danas posjetiti sv. Oštrog, već je odredio za svog izaslanika 169

hrabrog pukovnika brata Baja Stanišića, u zdravlje junaka i vitezova njegovih saradnika, koji predvode junake...' ...Guverner je manifestovao svoja osjećanja slijedećim riječima: 'Vjerujem da ovaj dan, koji sam sa vama proveo u svetom manastiru Ostrogu, treba da znači važan događaj u istoriji Crne Gore. Zahvalan sam Nj. V. Mitropolitu... za riječi koje su upu tili ne meni nego Italiji... Nikada nisam vjerovao da bi Crnogorci... mogli da izvrše izdaju prema Italiji. Onda sam zatražio vašu pomoć... I ja nađoh među vama prave vođe: generala Popovića, pukovnika Baja Stanišića, kapetana Ðurišića, koji su svi, pod zapovjedništvom đenerala Ðukanovića, odano pomogli italijanskim tru pama da se slomi zajednički neprijatelj... Zajedno smo istrgli nož zaboden u prsa Crnogoraca... Crnogorci... Slušajte svoje vođe! Guverner će učiniti sve da vam da dobru žandarmeriju... Dižem ovu čašu u zdravlje hrabrih nacionalističkih dobrovoljaca... koji su pod zapovjedništvom svojih komandanata u zajednici sa trupama fašističke Italije slomili komunističku neman...' Odlazak Nj. E. Guvernera bio je popraćen di rlji vim narodnim mani festac i jama. Tom prilikom podijelio je Nj. V. Mitropolit visokim gostima blagoslov ljene spomen krstove... Ispraćen voj nič kim počast ima okupljenih nacionalističkih trupa odve zao se 384 Nj. E. Guverner u 5 sati naveče iz manastira Oštroga.« Domaćin manastira Oštroga, o. Leontije Mitrović, nije skrivao svoju naklonost prema četnicima:

»Na Ilin dan u manastiru Oštrog ...U crkvi prepunoj naroda otpočelo je svečano bogosluženje... Prisustvo vao je i pukovnik g. Bajo Stanišić sa oficirima i vojnicima svoga štaba. Službu Božju služio je arhimandrit manastira Oštroga g. Leontije Mitrović. Na zavr šetku bogosluženja on je uputio prisutnima slijedeće riječi: 'Naše žrtve su velike... stotine i stotine najboljih sinova ovih gora... Oni su dostojno izvršili svoju dužnost prema Bogu i prema Crkvi i prema narodu i zaslužili ime nacionalnih heroja... Pomolimo se Svevišnjem za zdravlje i veličinu nacionalnih vojskovođa i naše hrabre vojske. 385 Prema nekim zapisima, čini se da su u manastiru bile uređene i posebne vojne prostorije: »Pukovnik g. Bajo Stanišić u manastiru Ostrogu

Prvi avgusta (1942. — op. a.)... Danas su stotine seljaka došle u manastir Oštrog da dočekaju pukovnika g. Baja Stanišića... 384 »Glas Crnogorca«, 21. X. 1942. 385 »Glas Crnogorca«, 29. VIII. 1942. 170

Arhimandrit manastira Oštroga g. Leontije Mitrović u nekoliko biranih riječi pozdravio je našeg komandanta, podvlačeći da značaj njegove ličnosti leži u njenoj moralnoj veličini... Bajo Stanišić obišao je prostorije predviđene za smještaj gardista (istaknuo a.). Onda je poslužen ručak pod vedrim nebom...« 386 U drugoj polovici 1942. rasplamsali su se okršaji i diverzije, a to najbolje potvrđuje sljedeća objava:

»Komanda pešadijske divizije 'Peruđa' Komanda mjesta Cetinje Objava

Stavlja se na znanje sljedeće: I. Najstrožije je zabranjeno svakome bez razlike prelaziti preko žice koja opkoljava varoš Cetinje osim i jedino kroz prolaze koji se nalaze na 'posto di bloko'. Noću i ovi prolazi zatvoreni su... II. Od 5. novembra 1942 — XXI od O sati postavljene straže uzduž žice upravljače se po sljedećem prema onima koji budu tražili da pređu žicu na neodređenim mjestima: Danju: Pozvati 'Stoj'! Pucati na svakog ko se ne bi pokorio ovom pozivu. Noću i danju sa maglom: Pucati odmah bez ikakvog prethodnog upozorenja... Komandant divizije general Rikardo Pentimali«387

Mitropolit i vojvoda Ðurišić na banketu Te ratne prilike kao da nisu utjecale na mitropolitovo posjećivanje župa i susretanje s talijanskim i četničkim vojskovođama i vojnicima, te vlasto dršcima: »Kolašin. G. Mitropolit služio je svetu arhijerejsku liturgiju na kojoj su prisustvovali vojvoda Ðurišić sa svojim oficirima... Uveče mu je bio priređen banket na kome su bili pored Mitrop. i vojvode Ðurišića oko 90 osoba. Ponedeljak je pazarni dan u Kolašinu... Nj. V. Preosv. na l sat poslije podne nasred pijace u prisustvu četnika na čelu sa vojvodom Ðurišićem i naroda oko 1500 duša otslužio je malo vodoosvećenje i održao narodu dugu i divnu arhijerejsku poruku... U utorak posjetio je Bare u Vasojevićima. 386 »Glas Crnogorca«, 8. IX. 1942. 387 »Glas Crnogorca«, 28. X. 1942.

171

G. Mitropolit otslužio je parastos poginulim nacionalistima i održao divan govor. U podne mu je priređen banket. Poslije podne svečano ispraćen od naroda i četnika napustio je Bare.« 388 »Pred crkvom u M ainama sk upi lo se mnogo naroda iz Maina, Budve... Pre d crkvom je bila postrojena počasna četa nacionalista, a isto tako i talijanskih vojnika. U ime nacionalista pozdravio ga je kapetan M. Mitrović, a u ime naroda paroh Blaž o Ma rtinov ić. U veziÐukanovića sa ovom kanonskom posjetom g. Mitropolita Mainjani su pozvali đenerala i pukov nika Stanišića. G. M itropolit ispred crk ven ih vrata održ ao je narodu div nu besjedu... Iza g. Mitropolita održao je govor đeneral Ðukanović. U podne priređen je ručak za 117 osoba. Prvu zdravicu podigao je g. Mitropolit Poglavaru naše crkve. Zatim su govorili sveštenik Božović, itali janski major, komandant Budve, pukovnik Stanišić, sveštenik Martinović.« 389 »Kanonske posjete Mitropolita g. Joanikija

...Poslije podne u manastiru Ćeliji otslužen pomen svim nacionalistima, poginulim za vjeru i otadžbinu.« 390 »Kanons vizitac ijanekolicine Nj. V. Mit italijanskih ropo lita Joanikij U sveča nosti zapaženo je ka i prisustvo oficira,a Bajicama... koji su predstavljali diviziju Teruđa'... Pred bajičkom školom prota g. Sima Martinović je pozdravio g. Joanikija i ostale gos te. Pono vo je govorio g. Mitropolit, a iza njega pretstavnik div izij e 'Peruđa' i đeneral g. Krsto Popović... Poslije toga priređen je banket.« 391

»Pobijeno više od 10.000 ljudi...« Svi ti zajednički susreti crnogorskoga mitropolita i četničkih zapovjedni ka trebali su utjecati na široke slojeve pučanstva, kojih je potpora nastojao pridobiti četnički pokret. Još se nije znanstveno pokušala procijeniti odgo vornost vrhovništva Srpske pravoslavne crkve zbog javne i svesrdne pomoći tijekom ratnih godina, i to ne samo u Crnoj Gori nego i u Srbiji, kvislinškim ideolozima i vojskovođama. Dio srpskih episkopa javno ih je podupirao, a njihovi zločini bili su stravični. Vrijedi se podsjetiti na neke. Četnici, koji su mnogo puta dočekivali mi tropolita Joaniki ja postrojeni u počasnoj straži i na koje je mitropolit zazivao blagoslov sv. Vasilija Ostroškoga, za samo 40 dana svoje vladavine u Foči potkraj 1941. i početkom 1942. zaklali su npr. 388 »Glas Crnogorca«, I.XII. 1942.

389 »Glas Crnogorca«, Crnogorca«,7.21.III.XI.1943. 1942. 390 »Glas 391 »Glas Crnogorca«, 10. X. 1942. 172

280 ero djece mlađe od 10 godina.™ A Pavle Ðurišić, koji je toliko hvaljen u mitropolitovim nastupima, bio je organizator pokolja muslimana u Foči, Pljevljima i Čajniču početkom 1943. U svom izvješću o toj akciji on piše: »Pobijeno više od 10.000 ljudi, od čega 8.000 staraca, žena i djece...« 393

Suradnja s Nijemcima Taj bliski odnos četničkih i srpsko pravoslavnih predstavnika s okupa torima nije se promijenio ni nakon kapitulacije Italije rujna 1943., kada su vlast u Crnoj Gori preuzeli Nijemci. Oni su uskoro organizirali kvislinšku Crnogorsku narodnu upravu. Njezin osnutak i početak djelovanja članovi Uprave započeli su pohodom Pravoslavnoj crkvi: »Organizovanje crnogorske narodne uprave D anas u 11 časova prije podne izvršeno je sve čano proglašenje C rnogor ske Narodn e Uprave u istorijskom dvo ru K ral ja Nikole na C etinju. U 10 sati postrojena je pred dvorom počasna četa I Cetinjskog bataljona crnogorske milicije.

Četničk i vojvod e s njemačkim časni cima u Crnoj Gor i 392 »Preporod«, Sarajevo, 15. VIII. 1990. 393 »Preporod«, Sarajevo, 15. VIII. 1990. 173

Odmah nakon toga pristupio je zapovjednik njemačke vojne sile feldko mandant general major g. Kajper, koji je obišao počasnu četu, primio raport, pa se zatim uputio sa svojim ofic irim a u Dvor, gdje su već bili na okup u članovi Crnogorske Narodne Uprave i ugledne ličnosti Cetinja... Kajper, okružen svojim visokim saradnicima i pretstavnicima crnogorskog naroda, održao je sljedeći govor istorijskog značaja: 'Kao feldkomandant Crne Gore i Kotora uvodim na svečani način od izaslanika Firera za Jugoistok poslanika dr. Nojbahera potvrđeni Narodni Upravni Odbor u njegovo poslovanje. Njemački je Rajh već više puta dokazao daje — bez sopstvene koristi — za zaštitu svojih savezničkih naroda Evrope i za odbranu evropske kulture žrtvovao živote svojih sinova. Ovako će Rajh sa njemačkom vojskom i svaki napad na Crnu Goru spolja sa svim raspoloživim sredstvima odbiti...' Zatim Pretsjednik Narodne Uprave obraća se generalmajoru Kajperu slje dećim riječima: 'U ime naroda Crne Gore... ovlašćen sam i osobita mi je čast da izjavim svoju blagodarnost Velikom Njemačkom Rajhu i njegovoj hrabroj vojsci kao i vođi Njemačkog Rajha Adolfu Hitleru na uspostavljanju Crnogorske Narod ne Uprave... Da živi Vođa Njemačkog Rajha Adolf Hitler! Živio Veliki Njemački Rajh i Njegova slavna vojska!' ...Zatim su članovi Narodne Uprave korporativno pošli u manastirski hram i molitvom Bogu završili ovaj svečani čin.« 394 Dva tjedna nakon što je predsjednik Narodne uprave klicao Hitleru, crnogorski mitropolit već je s njime slavio: »Pretsjednik Narodne Uprave g. Ljubo Vuksanović čuva tradicije Ostajući vjeran amanetu svojih hristoljubivih i rodoljubivih predaka, izvr šavajući svoju dužnost prema svetoj majci Crkvi, 'crkvi našoj, crkvi slavnoj, crkvi našoj pravoslavnoj', g. Vuksanović je proslavio svoju krsnu slavu sv. Arhistratija Mihaila. Posjetili su ga... i ove visoke ličnosti: zapovjednik nje mačkih trupa generalmajor g. Kajper sa šefom vojne uprave, višim savjetni kom vojne uprave, g. dr . H ankeom i ostalim saradnicima, i Nj. visokopreosve štenstvo mitropolit crnogorsko primorski g. Joanikije, koji je blagoizvoleo lično izvršiti obred rezanja slavskog kolača.« 395

300.000 lira u ćeliji svetog Vasilija Tih je dana u javnosti objavljen oglas: »28. novembra (1943. — op. a.) u Manastirskoj crkvi na Cetinju održaće se pomen poginulim u Ostroškoj tragediji 394 »Crnogorski vjesnik«, 10. XI. 1943. 395 »Crnogorski vjesnik«, 24. XI. 1943. 174

Blažu Ðukanoviću Baju Stanišiću...« 396 To je značilo da su partizani zauzeli manastir Oštrog u kojem je bilo smješteno četničko zapovjedništvo. Bilo je to 19. listopada 1943. godine:

»Bataljoni Pete brigade opkolili su Baja Stanišića i Blaža Dukanović sa štabom u Manastiru Ostrogu... Na prve pucnje i prve eksplozije bombi, Bajo Stanišić i Blažo Dukanović (Blažo je bio došao u Oštrog kao pomoć Baju radi stvaranja uspješnoga plana za akcije), u pometnji i neredu, krenuli su da bježe put Gornjeg Manastira. Računali su: tamo će se skloniti dok im Nijemci pošalju pomoć. Za kratko vrijeme poslije prvog napada, prvi bataljon je već zauzeo položaj Donjeg Manastira, smjestio se u Bajovu rezidenciju. Okolo je ležalo desetak mrtvih četnika, a grupa talijanskih fašista, koja je prišla Baju, šćućurila se u manastirske podrume. U Bajovoj sobi, na stolu, ležao je njegov lični dogled, opasač i druge lične stvari. A u skloništima ležalo je dvjesta tona italijanske municije (istaknuo a.), na hiljade kilograma makarona, šećera i pirinča... Borci mu nij esu dali da po bjegne. Ne zaustav ljaju ći se u Donjem Manastiru, borci Prvog bataljona hitro su se peli ka Gornjem Manastiru... Po podu svuda ostaci hrane i prljavština. Pod samim ćivotom u ćeliji svetog Vasilija (istaknuo a.), borci nađoše burilo za vodu. Neko se sjeti i reče da se tresne. Unutra zašušta. Brzo izvukoše jednu dugu, a zatim i gornje dno. Unutra je bilo naslagano 300.000 lira. Kaluđer, čuvar manastira, koji je sve vrijeme bio unutra s četnicima, kleo se svecem kako nije znao da su unutra pare... Istog dana kad se predao Blažo Dukanović sa ostalima formiranje prijeki vojni sud...«397 Bajo Stanišić je poginuo, a Blažo Dukanović i dvadesetak drugih četnika je strijeljano. Taj opis zauzimanja Oštroga ne daje nikakve podatke što je bilo sa starješinom manastira o. Leontijem, koji je cijelo vrijeme bio s četnicima i koje je u nastupima javno veličao kao »najbolje sinove ovih gora« i »nacionalne heroje«. Partizani ga nisu strijeljali s ostalim četnicima. Mitropolit je za sve poginule i strijeljane četnike u Ostrogu služio zadušnice veličajući ih kao mučenike: »Sa jedne tužne svečanosti

Na ovoj svečanosti činod ejstv ovao je Nj. Visokop reos . Mitropolit Joaniki je uz asistenciju 8 sveštenika i dva protođakona. Parastosu su prisustvovali i svi članovi Crnogorske narodne uprave... Duboko potresno su djelovale suze bola i žalosti, kojima je u toku bogo služenja često puta orošeno lice našeg rodoljubivog arhijereja Joanikija. Na završetku bogosluženja Mitropolit g. Joanikije održao je besedu: 396 »Crnogorski vjesnik«, br. 9/1943. 397 Puni.ša Perović, »Kako su završila dva najveća crnogorska izdajnika«, Časopis »Stvaranje«, br. 4 5, Cetinje, 1947., str. 185. 200. 175

'...Draga braćo i sestre, 27 naših pokojnika pripadali su Hristovoj manjini. Mi smo ih često gledali u ovom i u drugim sv. hramovima našim, i to ne samo na liturgiji, već i na večernji, pa čak i na jutrenji. To je bila potreba njihovih otmjenih duša. U sv. hramu oni su nalazili iscjeljenje... I došao je 19. oktobar 1943. Sveti Oštrog poprskala je krv mučenika... Pod toplim srcem naše najveće svetinje počivaju tijela tih mučenika...'« 398 Koliko su mitropol itovi »mučenic i« bili doista »otmjene duše«, pokazuje

i sljedeći naum: »...da Stanišićev se za jednog ubijenog četnika ubije deset najbližih partizanskih suradnika, a za jednog ranjenog četnika da se strijelja pet, također lica iz partizanske porodice. Ako nema potreban broj lica u užoj porodici, onda će se uzimati najbliži rođaci.« 399 Božić 1943. bio je, na žalost, kao i ostali crkveni blagdani u Crnoj Gori zlorabljen u potpuno nevjerske ciljeve: »Božični pozdrav njemačkoj vojsci

Član Narodne Uprave za prosvjetu, štampu i propagandu g. dr. Obrad Novaković uputio je 24. o. m. (prosinca — op. a.) preko Radio Cetinja vojnicima Njemačkog Rajha sljedeći Božični pozdrav: 'U ime Crnogorske Narodne Uprave i naroda Crne Gore čestitam vam praznik Hristovog rođenja. Vi ste, vo jn ici, svojim junaštvom, požrtvovanjem i viteštvom zadivili svijet, jer do danas zemaljska kugla nije poznala takve vojnike... I kada smo od vas o kupira ni, to nam čini čast , jer smo okupirani od vo jske sa kojom se ne može takmičiti ni jedna vojska svijeta... Čestitajući vam današnji praznik... iskreno vam želim da sa uspjehom okončate vaše uzvišeno djelo i da spasete evropske narode...'« 400

Kod njemačkogageneralnoga konzula na Cetinju Kad su se god predstavnici onodobnih njemačkih i crnogorskih vojnih i civilnih vlasti pokazivali u javnosti, tamo je bio i crnogorski mitropolit:

»Prijem crnogorskog voćstva kod nemačkog generalnog konzula na Cetinju

Savetnik nemačkog poslanstva i generalni konzul Nemačkog Rajha na Cetinju Kramare primio je 4. o. m. (1944. — op. a.) pretstavnike vojnih i 398 »Crnogorski vjesnik«, br. 10/1943. 399 Puniša Perović, »Kako su završila dva najveća crnogorska izdajnika«, Časopis »Stvaranje«, br. 4 5, Cetinje, 1947., str. 188. 400 »Crnogorski vjesnik«, 25. XII. 1943.

176

ci vil nih vlasti. Prijemu su prisustvo vali feldk omand ant general major Kajper, viši vojni savetnik dr. Hanke, mitropolit crnogorsko primorski Joanikije i dr. Politi čki pretstavnik Nemačkog R ajha i izaslan ik ministra Nojbahe ra Kra mare održao je govor: 'Daje Nemačka stvarno spremna dati onim narodima, koji su spremni na saradnju, već sada životni prostor, to će nam predočiti jedan primer: razvitak nove Srbije pod voćstvom generala Nedića. Firer Nemačkog Rajha pružio je generalu Nediću prilikom njegove posete ruku za ponovnu saradnju sa Nemačkim Rajhom i vi znate, srpski narod u svom prostoru nesmetano od nemačkih okupacionih vlasti može živeti svojim nacionalnim životom, u duhu svojih tradicija i vere.'« 401

»Poseta dr. Nojbahera Cetinju

Opunomoćenik Ministarstva spoljnih poslova Nemačkog Rajha za jugoi stočnu Evropu dr. inž. Herman Nojbaher po dolasku na Cetinje primio je predstavnike Narodne uprave Ljubomira Vuksanovića, potpredsednika Živka Anđelića i mitropolita crnogorsko primorskog Joanikija, sa kojima se zadržao u razgovoru o aktuelnim pitanjima. Istog dana p red zgradom feldkom andanture o drža nje veliki narodni zbor... Poslanik zahvalio kraćim govorom srdačnom Rekao je daljeNojbaher da nemački narodjeceni Crnogorce kao na hrabar i viteškidočeku. narod. Zatim je obećao da će nadležnim nemačkim činiocima skrenuti pažnju na naročite potrebe Crnogoraca koji u novoj Evropi treba da zauzmu dostojno mesto.«402 Nije teško pretpostaviti koja su to bila »aktuelna pitanja« o kojima su prvih mjeseci 1944. razgovarali predstavnici Narodne uprave, njemački zapovjednici i crnogorski mitropolit. Tih je dana, naime, izlazio oglas: »Dobrovoljci! Prijave za upis u nacionalne trupe primaju se kod Komandanta — zgrada 403

Feldkom anda ture, sobabr. 16.«

Čini se da su sudionici spomenutih razgovora naslućivali kraj svoje vladavine. Stoga su pod svaku cijenu pokušavali odgoditi posljednje trenutke vlasti: »U Nikšiću Ljubomir Vuksanović je održao sastanak sa tamošnjim aktivnim i rezervnim oficirima, kao i sveštenstvom domaćim i izbeglim.« 404 »Feldkomandant Crne Gore i Kotora obilazi četu crnogorskih dobrovo ljaca sa pretsednikom narodnog odbora Vuksanovićem.« 405 401 »Obnova«, 19.1. 1944. 402 »Obnova«, 16. II. 1944. 403 »Crnogorski vjesnik«, br. 49/1944. 404 »Obnova«, 22.1. ] 944. 405 »Novo vreme«, 1. i 2.1. 1944. 177

I glasilo »Crnogorski vjesnik«, koje je podupirale politiku ondašnje crnogorske kvislinške vlade i četnike, ubrzo se ugasilo. Njega je uređivao pravoslavni svećenik, kao što stoji u apelu: »Apel pretplatnicima i saradnicima pređašnjeg lista' Crnogorski vjesnik'. Pošto je list koji je izlazio pod rukovodstvom g. Montira S. Dubaka, 406 sveštenika, (istaknuo a.) likvidiran, to će ubuduće izlaziti list 'Lovćen'.« Ali i 'Lovćen' je izlazio tek nešto više od mjesec dana. Posljednji je broj izišao 4. studenoga 19 44. i zani mljiv o je da ni u jednom broju ni je obja vlje na ni riječ da su u Beograd još 20. listopada ušli sovjetski i partizanski vojnici. I 'Lovćen' je 1944. objavio oglas o godišnjem pomenu poginulima u »Ostroškoj tragediji«: »Pomen Jav ljamo da ćemo na šim narodn im prvacima i osta lim u Ostr oškoj tragediji poginulim mučenicima B lažu Ðukanov iću B aju Stani šiću (slijedi još 24 imena) davati godišnji pomen u nedjelju 22. oktobra t. g. u 10 sati poslije službe Božje u Manastirskoj crkvi na Cetinju Crnogorska Narodna Uprava« 407

Hitlerovo odličje Ðurišiću

Treći je četnički zapovjednik Pavle Ðurišić stjecajem okolnosti izbjegao opkolja vanje u ostroškom manastiru. Z a zasluge bio je odlikova n od samoga Hitlera: »Četnički komandant g. Pavle Ðurišić, kojega je general Nedić nedavno promaknuo u činkorpusa, potp ukov povjerio duž nost pomoćnika komandanta Dobrovoljačkog dobionika je iod stranemuVrhovne komande njemačkih oružanih snaga naročito priznanje za svoje vojničke vrline, te je odlikovan od Firera ordenom Željez nog Krsta.« 408

Nije teško dokučiti zašto je taj četnički zapovjednik stekao naklonost njemačke vojske. Zašto je istodobno imao i naklonost vodstva Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori? Odgovor, vjerojatno, treba tražiti u njegovu poim anju budu će držav e, nosiocu državne vlas ti u toj državi i mjestu Srps ke pravoslavne crkve u njoj. Ðurišić je, vrijedno je istaknuti, sudjelovao uz Zaharija Ostojića, osobnog izaslanika Draže Mihailovića i Dorđija Lasica, 406 »Lovćen«, 28. IX. 1944. 407 »Lovćen«, 18. X. 1944. 408 »Lovćen«, 11.X. 1944.

178

Pavle Ðurišić i talijanski zapovjednik Crne Gore Alessandro Pirzio Birolli na četničkom zboru u Ko lašinu, 7. studenoga 1942. (lijevo) Nositelj Hitlerova odličja »Željeznog kri ža«, Nedićev potpukovnik, četnički vojvoda Pavle Ðurišić

Izvješće Pavla Ðurišića Draži Mihailoviću od 10. siječnja 1943. o pokolju Muslimana i spaljivanju njihova 33 sela u kotaru Bijelo Polje (Sandžak)

179

predstavnika Glavnog nacionalnog odbora kojega je sjedište bilo na Cetinju, kao jedan od uglednika na zasjedanju četnika Crne Gore, Boke i Sandžaka u Šahovićima (danas Tomaševo) 30. studenoga te 1. i 2. prosinca 1942. Zaključci koji su doneseni na tom zasjedanju najbolje pokazuju četničke političke obrise, pa tako i Durišićeve. U zaključcima se, između ostaloga, kaže: »l. Buduća država treba da bude nasledna i ustavna monarhija Kraljevina Jugoslavija, će vladati kralj Petar II iz sa dinastije Karađorđevića i u kojojperiod će četničkakojom organizacija u saglasnosti krunom, biti za izvestan vremena, potreban za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne državne vlasti u zemlji... (ista knuo a.). 5. ...Nacionalnih manjina ne može biti... 7. Crkva je državna. Pravoslavna je crkva nacionalna i svetosavska. Kato lička crkva treba da bude administrativno odvojena od Vatikana. 8. ...Sudije da budu iz četničke organizacije, kao i svi ostali činovnici... 12. Žandarmerija treba da bude formirana iz redova četnika i da stoji pod dir ektnom kontrolom č etničke o rganizacije. 13. D ržavni č inovnici im aj u biti nacio naln o i moralno ispravni i iz čet nički h redova...«409

Poslijeratni srpski povjesničari nastoje retuširati povijest jednoga dijela Srpske pravoslavne crkve tijekom rata. Nemaju hrabrosti pred povijesnom istinom pa nastoje prikriti pojedine činjenice, prikazati ih u potpuno drukči jem svjetlu ili ih opravdati. Tako npr. Sv. sinod izdaje pozamašnu povijesnu studiju »Srpska pravoslavna crkva«, u kojoj se o ostroškom manastiru donosi samo jedna riječ: >>Znatne štete vojska (istaknuo a. ) nanosi D ugi, D ajbabam a i Ostr ogu.

,410

Također se u cijelom povijesnom prikazu Pravoslavne crkve u Crnoj Gori tijekom Drugog svjetskog rata nijednom ne spominje njezin voditelj, mitro polit Joanikije. Povijesna kozmetika glede toga crnogorskog mitropolita prisutna je sve do današnjih dana. Tako se u jednom pravoslavnom časopisu ne tako davno pojavila teza koja s povijesnom istinom teško može doći u vezu: »Sav njegov grijeh (mitropolita Joanikija — op. a.) sastoji se u nekoliko govora, kao i u nekoliko njegovih sastanaka, bilo sa Italijanskim bilo sa Njemačkim funkcionerima, koje ne bi trebalo shvatiti kao akt izdaje...«

411

409 Radoje Pajović, Dušan Željeznov, Branislav Božović, »Pavle Durišić, Lovro Hacin i Juraj Špiler«, CIP, Zagreb, 1977., str. 46. 4V. 410 Ivošević, »Srpska pod italijanskom okupacijom«, Zbornik »Srpska pravoslavna crkva 1920Vaso 1970«, Sv. Sinod SPC,crkva Beograd, 1971., str. 221. 4l l »Banatski vesnik Srpsk e prav osla vne crkve«, br. 1/199 0. 180

XIV.

PRAVOSLAVNI SVEĆENICI DOBRO VOLJCI I ČETNICI

Srpske prim pravoslavne podupirali su, poslušavši izjaMnogi vu Sv. svećenici sinoda i slijedeći jer njiho crkve, vih episkopa, ne dićevce, dobrovolj ce i četnike. Nije malen broj onih svećenika koji su se aktivno borili u njihovim redovima. Neki su zauzimali istaknuta mjesta i bili čak zapovjed nici u tim odredima. Nije posve jasno da li su im svećenici pristupali svojevoljno ili po nalogu crkvenih poglavara, ali čini se daje bilo i jednih i drugih slučajeva. U onodobnim novinskim izvješćima javnost je znala za aktivnost »vojnog sveštenika Dušana Nikolića«, »dobrovoljačkog svešteni ka Boška Hadži Trifunovića«, »dobrovoljca sveštenika Milivoja Jankovića, pretsednika opštine u Uzicu«, »prote Danila Milanovića iz Šapca, prosvetara Dopunske komande III puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa«, »vojnog sveštenika Dobrivoja Brankovića«,»dobrovoljca sveštenikaBranka Avra movića«, koji su već spomenuti. Ali njihov je broj mnogo veći, pa ih se zbog povijesne istine treba sjetiti, jer su zaboravili, na žalost, na svoje poslanje. Neki od njih bacili su križ, a u ruku uzeli pušku ili bajunetu.

»Verski

referenti«

Aleksa Todorović bio je »verski referent Srpskog dobrovoljačkog korpu sa«. Često je nastupao u javnosti i njegovi su govori bili prožeti mržnjom; bodrio je i podizao borbeni duh i moral Ljotićevih odreda, te pozivao na uništenje svih koji se usprotive ostvarenju njihovih ciljeva: 181

»Zakletva IV srpskog dobrovoljačkog bataljona

...Dvorište Komande korpusa bilo je ukrašeno srpskim trobojkama i zele nilom. Ispod velikog dobrovoljačkog znaka koji pretstavlja kosovski krst sa likom sv. Ðorđa, ispisani su bili stihovi: 'Zavet smo svoj mi otadžbini dali Da stare slave vratimo joj sjaj...' Pored komandanta korpusa pukovnika Koste Mušickog zakletvi je prisu stvovao ministar Mihailo Olćan. ...Protojerej Aleksa Todorović, sa sveštenicima Nedeljkom Trifunovićem i Milojem Jankovićem obavio je verski obred. Dobrovoljci su ponavljali reci zakletve. Prota Todoro vić obratio se potom dobrovoljcima i objasnio im značaj zakletve, naglasivši sledeće: 'Dobrovoljci! Kada ste vi u septembru 1941. godine isto ovako polazili u odbranu srpskog naroda, mnogi su to smatrali kao neozbiljan korak. Govorilo se: Zar će oni, šaka od 120 ljudi, doneti radost, spas i bolju budućnost srpskog naroda? Ali prilikom polaska vaši drugovi imali su jedno uverenje, a to je: da pobedu nad vragom neće izvojevati oružjem koje imaju, već Božjom pomoću koja je na strani pravde. Tako se ispunilo Sv. Pismo, koje kaže: Ako saslušaš glas Moj, doći će neprijatelj sa jedne strane, a na sedam će pobeći. I danas, kada se čuje ime srps kih dobr ovoljaca, narodne izrode i odro de spopada smrt ni 412

strah: oni beže na sedamdeset sedam strana.'« On je govorio najčešće kad su bili prisutni vojni zapovjednici i Nedićevi politički ideolozi. Tako je bilo i na sprovodu dobrovoljca Dragoslava Koštica na Novom groblju u Beogradu, gdje su bili Dimitrije Ljotić i Košta Mušicki s mnogim oficirima: »Po završenom opelu u ime Srpske pravoslavne crkve sa pokojnikom se oprostio prota Aleksa Todorović, koji je između ostalog rekao:

'Vi znate da se srpska zemlja može samo žrtvama najbolje dece svoje da osveti. Bog traži žrtve od Srba. Srpski dobrovoljci nisu pogrešno razumeli preteško vreme, jer da bi se zemlja uzdigla i spasla, neko mora da se žrtvuje. 41 3

Neko mora da otvori oči narodu i da mu ukaže na istinu i pravdu.'« Tko zna koliko je srpskih mladića poslao taj prota u smrt uvjeravajući ih kako Bog traži od njih da se bore na strani Nedića, Ljotića, tj. na strani Hitlera. Kad je osjetio da je vladavina onih za koje se borio na izmaku, pobjegao je s Nedićem i Ljotićem iz zemlje. A samo tri mjeseca prije nego je to učinio, pozivao je druge da se bore do kraja: »Manifestacioni govori na beogradskoj radiostanici

...Posle ministra uzeo je reč sveštenik i poznati besednik Aleksa Todorović. On je rekao: 412»Obnova«, l.III.

1943.

413 »Obnova«, 29. X. 1943.

182

'...Ušli su besni i u dom Srbinov i zaseli kraj ognjišta njegovog. Uspeli su da zavaraju neku decu srpsku. Zavarali su pretežno intelektualni deo njegov... Šta ćemo kriti: ima i po koji sveštenik koji obleće i umil jav a se oko stal jinova ca i brozovaca. ...Ali srpski narod niti se zavaravao niti će se zavaravati. Znakom teške ali slavne borbe ispunjene su već tri godine u srpskom narodu. Mnoge glave srpske pale su. Ali Srbin nije malaksao. I potpuni uspeh očigledan je. Srbin je uvek prizivao Boga za saveznika i pomoćnika, pa to čini i sada. A Gospod je rekao svima koji se u njega uzdaju: Ja ću se boriti za vas i pobedićete.'«414 Mnogo je puta prota Todorović srbovao u nazočnosti Nijemaca: »Ispraćaj zemnih ostataka kapetana Ðurića

Na beogradskoj železničkoj stanici (obavljen) ispraćaj posmrtnih ostataka komandanta... kapetana Radojka Ðurića. Prisustvovali su: izaslanik Zapovednika Jugoistoka generala pešadije Fel bera, (oficiri) na čelu sa pukovnikom fon Gajtnerom, izaslanik Nedića, pret stavnici srpskih oružanih snaga. Nad posmrtnim ostacima pred glavnim staničnim ulazom održao je kratko opelo prota Aleksa Todorović.« 415 »Svečana sahrana kapetana Radojka Ðurića u selu Vranići kod Arilja

...Posle održanog opela od junačkog palog komandanta prvi se oprostio prota Ale ksa Todorović, koji je u s vom govoru prikazao veliči nu i lepotu žrtve Radojka Ðurića: 'Srpski je narod danas na sudbonskoj prekretnici svoje istorije. Sile zle mržnje, organizovane u rušilačke komunističke horde, ustremile su se na Srbiju. ...Jedan od onih koji su plamenom ljubavlju svojom shvatili sudbinske dane... i stavili svoje mlade živote na raspoloženje jeste i ovaj mladi i hrabri komandant... A ipak ima nekih koji su njegovu predanu i nesebičnu službu Bogu, Kralju i narodu oglasili izdajničkom... Ako i danas još ima takvih, kada se nedaleko odavde vodi bitka na život i smrt između srpskih dobrovoljaca i razbojničkih titovskih rulja, onda neka taj zna... Božji sud i narodna kazna stići će ga, pa ma gde da se krio. U borbi koja se danas vodi za časne tradicije i svetinje naše ne srne biti nikakvih ličnih i sitnih računica, ne srne biti stava skrštenihruku.'« 41 6 »Patriotizam« je prisutan u gotovo svim govorima prote Todorovića: 414 »Obnova«, 23. VI. 1944. 415 »Novo vreme«, 8. IV. 1944. 416 »Obnova«, 6. IV. 1944.

183

»Pogibija i sahrana kapetana Vujadinovića Velika Plana. Sa pokojnik om u ime crkve i srpskog naroda s e oprostio pr ota Todorović podužim govorom, u kojem je naglasio da je Svevišnji uslišio molbu srpskog naroda: 'Daj Bože da se Srbi slože', jer se Srbi već nalaze u jedinstvenom frontu u borbi protiv komunizma i da nije daleko vreme kada će 41 7 čitavim srpskim narodom zavladati jedna misao i jedna volja.«

Glasovitom zapovjedniku Srpskoga dobrovoljačkoga korpusa Kosti Mu šickom prota Todorović osobno je blagoslovio i svečano predao zastavu korpusa. Svećenik Siniša Vranić bio je »referent za veroispovest Srpske državne straže« pa je, kao i mnogi drugi arhijereji i svećenici, sudjelovao na mitinzi ma i skupovima gdje je davana potpora njemačkim slugama. Tako je bilo i na ovom »narodnom zboru«: »Veliki narodni zbor u Sopotu

Zbor je otvorio načelnik Sreza kosmajskog i dao reč svešteniku Siniši Vraniću, referentu za veroispovest Srpske državne straže u Beogradu. Sveštenik je između ostalog rekao: 'Svesni ozbiljnosti i opasnosti u kojima ujedi živimoniti moramo danas višesvenego ikada s ver om u Boga za Kralja i Otadžbinu i skoncentrisati srpske nacionalne sile da bi se održali i očuvali. I tradicijama i svešću i dužnošću pozvani smo svi da naše snage priberemo i da ih složno, mudro, muški i samopožrtvovano stavimo na raspoloženje ocu Srpstva generalu Milanu Ne diću.« 41 8 A poslije samo dva i pol mjeseca »otac Srpstva« pobjegao je!

Prosvjetari u vojnim odredima Stevan Pešterac, »prosvetar dopunske komande Četvrtog puka Srpskog

dobrovoljačkog korpusa«, bio je također vrlo aktivan u vojnik odredima:

»Slava srpskih dobrovoljaca Obrenovac. Dobrovoljci Treće čete Prvog bataljona Srpskog dobrovoljač kog korpusa proslavili su slavu sv. Georgija. U kasarnskom krugu obavljeno je vodoosvećenje i rezanje slavskog kolača. Činodejstvovao je vojni sveštenik uz asistenciju jednog sveštenika i jednog đakona. Sveštenik Stevan Pešterac održao je vrlo lep govor, upoređujući borbu sv. Ðorđa sa borbom koju danas vode srpski dobrovoljci.« 41 9 417 »Novo vreme«, 27 . VII. 1944.

418 »N ov o vreme«, 20. VII. 1944. 419 »Obnova«, 10. V. 1943.

184

Na zakletvi dobrovoljaca u Smederevu, uz ostalo, rekao je: »...Mi Srbi... prizi vamo Boga samo u vernosti i is tin i. N aša zakletva Bogu nije prazna reč. Ova nas je zemlja... za junake i othranila...« 420 I svećenik Pešterac nastupao je s najuglednijim tadašnjim predstavnicima srpskih vlasti: »Svečana sahrana dobrovoljca Milorada Medenice Smederevo. ...Za kovčegom je išao Dimitrije Ljotić... Zatim su govorili 42 1

Dimitrije Ljotić i prosvetar... sveštenik Stevan Pešterac.«

I »vojni sveštenik prota Milutin Arsić« bio je aktivan među članovima Nacionalne službe. 422 Zakletve srpskih oruž anih snaga bile su prigode u kojima je i on svjedočio svoju opredijeljenost: »Zakletva srpskih oružanih snaga U dvorištu Policis ke škole U prave grada Beogra da u Takovsk oj u lici tačno u 12 časova počeo je svečani obred zakletve srpskih oružanih snaga. Ovaj obr ed obavili su prota Aleksa Todorović i vo jni sve štenik M ilutin Arsić. .. Prota Todorović je prigodnu besedu: doći ćealnici, do Boga. će pre d oneodržao Srbe koji su kroz vekove gin'Vaša zakletva uli kao strad m Doći učen ici, heroj i... Zaradovaće se što u napaćenom narodu našem ponovo vaskrsnuše heroji i mučenici, koji rod svoj brane od zla svakojega. Zaradovaće se što pođoste njihovim tragom, jer su svedoci svih onih muka i patnji kroz dve poslednje 42 3 godine istorije naroda.'«

I bogoslovi su sudjelovali u borbama na strani dobrovoljaca, kao npr. Miljko Korać: »Poslednja pošta preminulom dobrovoljcu ...Izvršena je sahrana dobrovoljca Miljka Koraca, svršenog bogoslova... na Novom groblju u Beogradu. Sa pokojnikom se oprostio prota Aleksa Todorović: '...Na teritoriji žičke eparhije odigrale su se n ajteže i najveće dob rovo ljačke borbe... M nogobrojni g ro bo vi srp sk ih dobrovolj aca slu že i slu ž ić e p o k o lje n ji ma kao uspomena na junake i mučenike srpske današnjice, divove srpske. U ovim borbama poginula su i 3 bogoslova. Miljko Korać nije pao na bojnom polju, ali su ga teške i naporne borbe svalile na bolesničku postelju. On je čet vrt a žrt va i z kruga onih na ših m ladih bog oslova, k oji su se spremali da k ao 420 »Obn ov a« , 8. 1. 1944. 421 »O bn ov a« , 28. II. 1944. 422 »O bn ov a« , 28.1. 1944. 423 » Ob nov a«, 3.1. 1944.

185

pravi narodni pastiri služe svome narodu, vraćajući ga svetim narodnim tradicijama.«424

Bogoslov Korać bio je »četni prosvetar«, kako se navodi u njegovu nekrologu: »Smrt jednog prekaljenog borca

Ostavio nas je zauvek dobrovoljac Miljko Korać, svršeni bogoslov. Još kao učenik sarajevske bogoslovije isticao se u redovima omladine Kadaon su u Požegu (Užičku — op. a.) decembra 1941. godine došli'Zbora'... dobrovoljci, stupa u njihove redove i ostaje u njima, vršeći dužnost četnog prosvetara u Prvom bataljonu Srpskog dobrovoljačkog korpusa... Pošao je u borbu s verom u krajnju pobedu.« 425 Svećenik Dragomir Tolićbio je »prosvetar« u puku zloglasnoga Marisava Petrovića:

»Sahrana profesora Dragomira Tolića Na Novom groblju (Beograd) izvršena je sahrana profesora i prosvetara Drugog Srpskog dobrovoljačkog korpusa Dragomira Prisu puka stvovali su Dimitrije L jotić, koma ndant Srpsk og Tolića. dobr ovoljačkog ko r pusa pukovnik Košta Mušicki... Pred crkvom prvi govornik đakon Ðurić, opraštajući se od onog dela nacionalnog sveštenstva, koje je za sve vreme uzimalo aktivnog učešća u borbi protiv komunizma, istakao je zasluge pokojnog Tolića na spašavanju srpskog naroda.«426 Tolićev kratki nekrolog objavljenje i u službenom glasilu Srpske pravo slavne crkve:

»t Dragomir S. Tolić, veroučitelj beogradske gimnazije usnuo je u Gospo du dana 23. marta o. g. u Beogradu, posle teške bolesti. Opelo je obavljeno u crkvi na Novom groblju. Činodejstvovala su devetorica sveštenika i trojica đakona. Iako mlad, pokojnik je pokazivao izvanredne intelektualne sposobnosti. Još kao studen t sarađiva o je na našem list u. Neka je večn apam jat našem saradniku Dragomiru Toliću!« 42 7 I to je sve o tom »spasiocu srpskog naroda«. Za neobaviještene čitatelje koji danas listaju tadašnji službeni tisak Srpske pravoslavne crkve, tu svojevrsnu dokumentaciju o mračnom i sramnom povijesnom dobu — Tolić je samo talentirani suradnik jednoga glasila. Da, i vjeroučitelj, koji je mlade 424 »Obnova«, 19. XII. 1943. 425 »Obnova«, 29. XII. 1943. 426 »Obnova«, 27. III. 1944. 427 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1944., br. 5., str. 38. 186

poučavao k ršćanskom nauku i l jubavi prema bli žnj emu . Međutim, to je samo još jedan od mnogobrojnih pokušaja Srpske pravoslavne crkve da prikrije

cjelovitu povijesnu isti nu. Ipak, ostalo je pohranjeno u povijesnom pamćenju da je ta j čovjek — nitko drugi nego vojni svećenik puka Marisava Petrovića . Nije poznato koliko je točno vremena proveo u njemu i da li je s Petroviće vim odredom bio u Kragujevcu u vrijeme pokolja, ali sigurno je da je bio njihov »prvoborac«, jer to je očigledno po tome što su mu na sprovod došli osobno Dimitrije Ljotić i Košta Mušicki. Kolik je njegov stvarni doprinos krvavim tragovima koje je taj puk ostavljao po Nedićevim naredbama, pitanje je koje čeka odgovor. U ondašnjim vijestima spominje se i đakon

Živadin

Krupeiević:

»Parastos kapetanu Radojku Ðuriću — Smederevo U ovdašnjem hramu priređen je svečani parastos dobrovoljcu Radojku Ðuriću, koji je slavno poginuo u borbi protiv Tita i njegovih bandita. Na parastosu su činodejstvovali svi sveštenici. Po završenom parastosu prisutni

ma se obratio đakon Živadin Krupežević, prosvetar IV puka Srpskog dobro voljačkog korpusa.«428 On je govorio i na sprovodu trojice dobrovoljaca u Skobalju: »U ime dobrovoljaca oprostio se prosvetar IV puka.« 429 »Sveštenik jeromonah o. Georgije Kovačević« veličao je dobrovoljce u svakoj prigodi. U tom duhu govorio je i na sprovodu dobrovoljca u Lazarev cu: »Opelo je izvršio bataljonski sveštenik jeromonah Georgije Kovačević uz asistenciju osam sveštenika. Posle opela... je rekao: 'Narod srpski nosi kaznu Božju za grehe i nedela svoja... Ali kroz krv i žrtve dobrovoljaca on iskupljuje svoje grehe. Svi oni koji imaju oči neka vide i koji i ma ju uši neka ču ju, da su na pog rešnom putu i da treba da pođu putem istine i pravde koji je obeležio i ukazao narodu učitelj i prosvetitelj sv. Sava.'« 430 Usporedio je dobrovoljačku borbu s borbom »sv. Ðorđa«: »Proslava Ðurđevdana u Valjevu Prvi bataljon Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji čuva red i mir u valjevsko m k raju , p ro slavio je sla vu .

U štapskom krugu, u prisustvu pretstavnika nemačkih vlasti izvršeno je vodoosvećenje i rezan je slavsk o g kola ča. Jerom onah G eorgije K ovačević.. . održao je lep govor, poredeći dobrovoljačku borbu sa sudbinom hrišćanskog

velikomučenika sv. Ðorđa.«431 428 »Obnova«, 6. IV. 19 44. 429 »Obnova«, 6. IV. 1944.

43 0 »O bn ov a« , 30 . IX. 19 43 . 431 »O bno va« , 8. V. 1 943.

187

Njemački general policije August Meyssner, u pratnji šefa Srpske državne sigurnosti Dragog Jovanovića, pozdravlja postrojbu srpskih policajaca.

Zazivao je Boga i njegov blagoslov za pobjede dobrovoljaca: »Dobrovoljačke svečanosti u Valjevu

...Izvršen je obred vodoosvećenja i sečenja kolača. Po crkvenom obredu održao je dobrovoljcima govor jeromonah Georgije Kovačević: 'Sam Gospod je dao da ovi mladi junaci izvojuju pobedu... Slavu slavili, slava i Bog vas blagoslovili!'« 432 Nazočnost Nijemaca uz njega bila je uobičajena: »Svečana sahrana poginulog dobrovoljca Milorada Jovanovića u Va ljevu

Pogrebu su prisustvovali pretstavnici nemačke vojne sile. Posle opela... pred crkvom se dirljivim govorom sa pokojnikom oprostio dobrovoljac jero monah Georgije Kovačević.« 433 Kad se kronološki prate zapisi o jeromonahu o. Kovačeviću, čini se daje zbog svojih zasluga napredovao od bataljonskog svećenika do svećenika u puku: 432 »Novo vreme«, 9. V. 1943. 433 »Obnova«, 27. III. 1943.

188

»Zakletva svih srpskih oružanih odreda u Valjevu

...Činodejstvovao je vojni sveštenik I dobrovoljačkog puka Georgije Ko vače vic.«434 Tko zna, daje rat još potrajao, možda bi taj jeromonah, zbog stalnih poziva srpskom narodu da se svrsta u borbene redove »oca domovine generala Nedića«, stigao uz pomoć sv. Save i do korpusa. Ni Ljubomir Šćepanovićnije bio »običan« svećenik: »(...) Bio je član 'Zbora'. I to ne običan član, nego jedan od ljudi koji su

najdublje ulazili u ideje pokreta u kome je on gledao jedinu mogućnost duhovnog, moralnog i nacionalnog preporoda naroda. Ljubomir Šćepanović bio je pravi čovek i pravi sveštenik. I kao čovek i kao sveštenik odužio je svoj dug.«435 Svećenik Šćepanović zadužio je svojim radom Ljotića, Mušickog, Petro vića i druge istaknute »srpske rodoljube«: »Sahrana sveštenika i nacionalnog prvoborca Ljube Sćepanovića

Sahrana... obavljena na (beogradskom) Novom groblju. Prisustvovali su... Ljotić, komandant Srpskog dobrovoljačkog korpusa Košta Mušicki, glavni urednik 'Obnove' V. Živadinović. opela iprvi u ime komandanta Drugog dobrovoljačkog puka Mari savaPosle Petrovića svihsedrugova oprostio Milivoje Stankov: '...Dobrovoljci Drugog puka, na čelu sa svojim komandantom Marisavom Petrovićem u čije se ime i po čij oj se želji danas s tobom oprašt am, neće nikada zaboraviti tvoje prisustvo među njima. Ti si delovao među nama i lebdeo nad nama kao dobar duh.' Pored groba... oprostio se Dimitrije Ljotić, koji je izneo život pokojnikov 43 6 — sav oličen u najboljim hrišćanskim i srpskim vrlinama.«

Voditelj prijekoga suda Dragutin Bulić«,kad su se organizirali dobrovo »Sveštenik dobrovoljac ljački odredi, i nije se dvoumio: »Pomen svešteniku i dobrovoljcu Dragutinu Buliću

U crkvi sv. Save održanje godišnji pomen svešteniku profesoru Dragutinu Buliću, dobrovoljcu i poznatom nacionalnom radniku iz Čačka. Retko bi se mogao naći svešt enik kao što je bio pok. Bulić. Dragu tin Bul ić od prvog dana formiranja 'Zbora' stupa u njegove redove i uskoro postaje 434 »Obnova«, 14.1. L944. 435 »Obnova«, 16. III. 1944. 436 »Obnova«, 17. III. 1944.

189

jedan od najoduševljenijih i n ajaktivnijih saradnika Dimitrija Ljotića u ovom kraju. Kada su na poziv generala Nedića počeli da se formiraju dobrovoljački odredi, pokojni Buli ć nije ni je dn og trenutka premišljao. On stupa u d obrovo ljačke redove, kojima je bio zadatak da zemlju oslobode komunističkih zliko vaca. Dragutin Bulić je jedan od onih koji su svoje telo uzidali u temelje Nove Srbije.«437 Svećenik Bulić je kao oduševljeni graditelj »Nove Srbije« ugradio u njezine krvave temelje mnoštvo nevinih sugrađana, koje je osobno poslao u smrt: »U Čačku 7. decembra J941. godine po naređenju nemačke komande Gradsko poglavar stvo pu tem doboša naredilo je da sva lica od 15 do 60 go dina dođu u Vojnotehnički zavod radi dobijanja legitimacija. U istom naređenju naglašeno je daje grad blokiran i da će svaki onaj koji bude pokušao da beži biti ubijen. Oko 13 časova u Zavodu je bilo zatvoreno oko 5.000 građana. Odmah zatim bila je formirana komisija od 'uglednih građana' koju su sačinjavali Nemci, Ijotićevci, nedićevci i četnici... Komisija je izdvajala par tizane i njihove saradnike. Svi zatvoreni morali su proći ispred ove komisije

gledajućikaže u očidaje n jiho vimbio članovima. Dovoljno bilo da usamo jedangrupu... od č lanova komisije neko partizan, pa da budejeizdvojen posebnu nemačko ljotićevsko nedićevsko Sutradan, 8. decembra, otpočeo je rad četnički preki sud sa istaknutim Ijotićevcem i sveštenikom Dragutinom Buli ćem na čelu (istaknuo a.). Bulić je kao profesor veronauka u čačanskoj gimnaziji poznavao mnoge... napredne učenike i nastavnike, i sada, kada bi se ma ko od njih našao pred njim oči u oči, on bi stavio pored njegovog imena u spisku krst, stoje značilo osudu na smrt. U radu prekog suda uzimao je učešća, dok se nalazio u Čačku, i komandant Ljotićevih dobrovoljačkih odreda Košta Mušicki. Osuđenima na smrt vezivali su ruke žicom i odmah izvodili pred mitraljeske rafale.«438 Strašno je to da profesora vjeronauka nisu uznemiravali pucnji iz strojnica, pred koje je on otjerao svoje bivše đake, kako se to vidi iz govora što su mu njegovi suborci izrekli na sprovodu ističući njegovu dosljednost do kraja života. Je li se Srpska pravoslavna crkva odrekla njega i njegovih djela? Uopće, nameće se pitanje: je li Pravoslavna crkva tijekom posljednjeg rata barem opomenula svećenike slične Buliću ili ih suspendirala iz svećeničkog staleža (»raščinila«) zbog njihovih zločina? Srpska pravoslavna crkva dužna je pred javnošću odgovoriti na ta pitanja i predočiti dokumente o tome. Jer taj »poznati nacionalni radnik« — svećenik na čelu prijekoga suda — prije zločina u Čačku okrvavio je ruke i u Kraljevu, gdje je, vidjeli smo, 437 »Obnova«, 24. VII. 1943. 438 Branislav Božovi ć — Mladen Stefanović, »Milan Aćimovi ć, Drag i Jov anovi ć, Dimitrije Ljotić«, CI P, Zagreb, 1985., str. 256. 2S7.

190

pravio popise za strijeljanje zajedno s popom Dragoslavom Obućinom (v. bilješku 312!). Zbog svesrdnog i aktivnog sudjelovanja mnogih pravoslavnih svećenika u kvislinškoj vojsci, njemačka priznanja što su ih Nedić i Ljotić dobivali neizravna su priznanja i jednom dijelu Srpske pravoslavne crkve: »Hiljade osumnjičenih za saradnju sa partizanima oterani su u koncentra cione logore u Banjici, S ajm išt u, u N orvešk u, Dachau , Mauthausen, Ausc hwitz i druge. Posle učešća u gušenju ustanka u Srbiji, nemački komandanti izrazili su izuzetno priznanje Ijotićevim odredima (istaknuo a.) za uspešno učešće u operacijama. Ta priznanja i pohvale izražene su lično i Dimitriju Ljotiću.« 439

Četnički vojvode I brojni četnički odredi nisu oskudijevali u pravoslavnim svećenicima, od kojih je bilo i visokih zapovjednika, kao što pokazuju već sami naslovi kratkih novinskih v ijesti: 440 »Ubijen sveštenik i četnički vojvoda Slobodan Stanojević«.

Iz vijesti o njegovu sprovodu može se saznati nešto više o njegovoj četničkoj djelatnosti: »...On je obukao i četničko odelo, stao na čelo leskovačkog četničkog odreda u kome se junački borio.«441

Jedan od četničkih junaka bio je i paroh

Radojica Perišić:

»Heroj sa krstom i puškom u ruci Pri kraju 1941. godine... resio se jedan nepoznati seoski sveštenik iz malog golijskog sela... na otpor protiv komunističke najezde. Taj sveštenik, koji je sa krstom u jednoj, a sa puškom u drugoj ruci pozivao i okupljao narod... bio je golijski paroh Radojica Perišić.

...Junačko držanje popa Perišića o kome se kao o nenadmašnom vitezu počelo govoriti na Goliji, Pivi, Drobnjacima, Gackom, Banjanima i Beliću, potstaklo je mnoge nacionalne ljude da uzmu oružje i stave se pod njegovu komandu. Ubrzo je pop Perišić stvorio jaku vojsku od dvesta i pedeset junaka, koji stvaraju četnički odred, proglašavajući popa za vojvodu i biraju ga za komandanta golijskog četničkog odreda. ...Vojvoda Perišić pokazao je sa svojim odredom takođe velike uspehe u odlučnim borbama protiv komunista u proleće 1942. godine... Perišić je dopro 439 Bran isl av Božović — Mladen Stef anovi ć, »Milan Aćimo vić, Dragi Jovano vić, Dimi trij e Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985.. str. 256. 257. 44Ü »Obnova«, 21. VII. 1942.

441 »Obnova«, 22. VII. 1942.

191

tada sa svojim o dredom do Gacka i N eve sinja, zb og čega je izabran za vo jvo du

gatačkog četničkog odreda, tako da je postao golijsko gatački četnički odred.«442

Taj pravoslavni svećenik i »nenadmašni vitez«, kao član »Štaba vojno četničkih odreda Nevesinja i Gacka«, pozivao je pučanstvo s četničkim zapovjednikom Petrom Samardžićem i »nacionalističkim političkim povje renikom« Dobroslavom Jevđevićem na suradnju s okupatorom: »Na osnovu sporazuma, koji smo sklopili sa Armijom Kraljevine Italije u svrhu zajedničkog pobijanja komunističkih zlik ovaca, koji uniš tava ju živote i imanja srpskog naroda saopštavamo vam: 'Odustanite od svakog sukoba sa italijanskim trupama...'« 443 Vojvoda Perišić je »na čelu svog junačkog odreda« vodio neprekidnu borbu protiv »nesrba« i mnogi su mu predviđali »sve slavnije pobede, koje će neprijateljima srpstva i svetosavlja zadati jednog dana udar, od koga se više oporaviti neće«.444 Nema podataka stoje bilo poslije s tim svećeničko četničkim vojvodom. Možda će na to odgovoriti netko tk o se bude s ust avn ije počeo bavit i mjesto m i ulogom Srpsk e prav oslavn e crkve u Drugom svjetskom ratu na ovim našim prostorima, jer je potrebno rasvijetliti mnogo povijesnih događanja i osoba. Tako su npr. tek ukratko za povijest ostala zabilježena imena još nekih pravoslavnih svećenika — četnika, bez pobližih podataka: »Nemci su veliko poverenje imali i u četničkog vojvodu Mihajla Popovića Miku Jastreba, svestenika koji je počinio teške zločine u Blacu i okolini. On se hvalio daje prvi počeo borbu protiv partizana.« 44 5 »Zakletva krajinskih, homoljskih i porečkih četnika ...Zakletvu je izvršio zastavnik četovođa sveštenik Živan Žikić.«446

U jednom izvješću o borbama u Belanovici komande Srpske državne straže stoji: »...Situacija na dan 20. oktobra 1941.

...Naše snage bile su: ...VIIDobrov oljač kiodred, četnici popa Ace... Odred četnika popa Ace Orašačkog, ko ji je išao peške p reko Vagana, uspeo je u svojoj misiji.«44 7 442 »Novo vreme«, 25. III. 1944. 443 Mensur Seferović, »Agonija hercegovačkih partizana«, »Večernje novosti«, 14. VIII. 1990. 444 »Novo vreme«, 25. III. 1944. 445 Miroslav Milovanović, »Logor na Crvenom krstu u Nišu«, Beograd, 1983., str. 41. 446 »Novo vreme«, 20. V. 1942. 447 »Glasnik Srpske državne straže«, srpanj 1942., br. 2., str. 150. I51.

192

Nagrada vojvodi topličkom Četnički odredi u kojima su bili brojni pravoslavni svećenici bili su zapravo plaćenička vojska njemačkih i talijanskih okupatora, i to nije bio slučaj samo u Crnoj Gori, kao stoje već spomenuto. O tome govore sljedeći dokumenti: »Molim da mi se isplati nagrada Komandiru Prokupačke

žandarmeriske čete Na dan 19. septembra 1941. godine prilikom vođene borbe... sa svojim odredom uhv atio sam žive kom uniste... i sve predao vojvo di K ulinskom , te se danas nalaze u pritvoru kod na čelnika Srez a prokupačkog. U sm islu odredb e g. M inistra unutrašn jih poslova molim da mi se pripa da

juća nagrada isplati. 28. septembra, u Prokuplju V o jvo d a T opli čki Nikola Ku štimirov ić, s. r .« »M inist arstvu un utrašnjih poslov

a

I Broj 8428 7. oktobra 1941. g. Pod II Br . 2 od 10. o. m. poslato naređenje sreskom n ačeln iku Pro kup lja da isplati D inara 9000 vojv od i Topličkom Niki Ku štimiro viću na ime nagrade za tri uhvaćena kom unista.

10. oktobra 1941. Sef otseka računovodstva S. Nikoletić, s. r.«448

Tijekom ratnih godina novine u Srbiji izvješćivale su čitateljstvo i o četnicima što su se borili u »srpskim krajevima koji nisu u sastavu današnje Srbije«.449 Tako se spominje Splićanin Branko Rajić, zapovjednik Vrljičke četničke brigade, i Stevan Stanković iz sela Bjelovca, kostajnički četnički zapovjed nik. Marko Košutić organizirao je četnički odred oko Petrinje: »Četnički odredi u Topuskom i Stazi. U Topuskom se vrše pripreme za formiranje četničkog odreda. U toku 1941. ovaj srez je teško nastradao od partizanske akcije. Partizani vrše i danas ubistva nad Srbima... I u Stazi — srez petrinjski — pod vodstvom Marka Košutića nedavno je formiran četnički odred koji danas broji preko 1000 boraca. Stazički četnički 450 odred jedan je od najhrabrijih i najaktivnijih na Baniji i Kordunu.« 448 »Politika«, 17. XII. 1944. 449 »Novo vreme«, 16.1.1944. 450 »No vo v rem e«, 16.1. 19 44.

193

Vojvo da Momčilo Ðujić s talijanskim časnicima na proslavi V idovdana u Kosovu Polju kod Knina (l942. g.)

Zanimljivo je da se četnički odredi u tim »srpskim krajevima koji nisu u sastavu Srbije« bore samo protiv partizana. O ustašama ni riječi! Za zločine protiv Srba u NDH optužuju se također partizani koji su se, prema nekim glasilima u tadašnjoj Srbiji, »preoblačili« (najvjerojatnije u ustaše): »Već su sevale oštrice sjajnih kama... Preobučeni komunisti (istaknuo a.) stvarali su, klanjem srpskog naroda, teren za svoj sutrašnji pir.« 451

\f

Četnici Kninske krajine protiv svih Hrvata Momčilo Najpoznatiji četnički vojvoda u tim krajevima svakako je pop Ðujić čije se ime pročulo sve do Srbije, gdje su glasila izvješćivala o njemu: »...Na čelu svih četnika tromeđe nalazi se vojvoda M. Ðujić.«

452

Sljedeće brojke možda najbolje govore po čemu se proslavio on i njegovi četnici: »Od 1327 žitelja Kninske krajine ubijeno kamom, toljagom i metkom Ðujićevih pustahija (za koliko se uspjelo prikupiti čvrste dokaze) 918 ih je srpske nacionalnosti.« 45 3 451 »Novo vreme«, 16.1. 1944. 452 »Obnova«, 1.1. 1944. 453 »Slobodna Dalmacija«, 4. IX. 1987.

194

Nisu, dakako, bili pošteđeni ni Hrvati, prema kojima je osjećao duboku mržnju, kako to svjedoči Srbin iz Kninske krajine: »Kad god je bilo prilike zapitali bismo ga, što ćemo mi s onim našim

puškama, dokle ćemo ovako, i dokle će on s Talijanima. Nije mu bilo baš prijatno, ali se uvijek vadio na to da se Talijanima ne treba zamjeravati jer će nas oni, tobože, sač uva ti da nas ne po kolju H rvati. Da, baš bi tako rek ao.

ustaše, nego Hrvati«(istaknuo a.).45'

Ne

Svoje Hrvatima taj je pravoslavni svećenik iz Strmice, leko od mišljenje Knina i orodnog Kovačića, jasno izrekao sredinom 1941., neda prema svjedočenju Luke Tanjge, na svečanom ručku u Očestovu: »...Za vrijeme ručka redale su se zdravice, najprije domaćina gozbe Kesića, a zatim Ðujića, pohvale Očestovljanima kao pravim Srbima koji su se hrabro borili protiv naših neprijatelja Hrvata. Na to su se čule upadice... Ðujića je to naljutilo, ali ga nije izbacilo iz takta... rekao je kako nema što govoriti o Hrvatima i ustašama, da su oni svi jednaki, da nema u moru mjere ni u Hrvata vjere.«455 Pop Ðujić je s nekolicinom drugih istaknutih četnika, prema talijanskoj zamisli, bio raspoređen u Kninskoj krajini: »Na bazi talijanske kombinatorike načinjen je raspored po kome je Ðujić došao u Strmicu, Živko Brković u Golubić, Pajo Popović u Kosovo Polje, Vlado Novaković u Pađane a Stevo Rađenović u južnu Liku.« 456 Četnički vojvode sklopili su u selu Oštricu 11. kolovoza 1941. s Talijani ma sporazum, »usmjeravajući ustanički pokret isključivo protiv svih Hrvata i komunističke akcije... Ostrićki je sporazum... osokolio velikosrpske ele mente u Kninskoj krajini«. 457 Među kninskim velikosrbima, uz Niku Novakovića, Stevu Rađenovića, Momčila Ðujića, Savatiju Mažibradu, Stevana Prostrana, Petra Stanisavlje vića, kaluđera Kalika, Vladu Novakovića, Živka Brkovića, Iliju Čenića, Stevana Ćuruviju, Nikolu Kukolja, Velju Ilica i Paju Popovića, spominje se i paroh Sekulić.45* Prema tome, Kninska krajina je, kao i danas, bila srce četništva u Hrvat skoj tijekom prošloga rata pa bi se sve međunacionalne napetosti između Hrvata i Srba u Hrvatskoj trebale tumačiti i u tom svjetlu. Znači, »opravda nom« strahu od »recidiva ustaštva i genocida« u hrvatsko srpskim odnosima u Hrvatskoj, kako je u ovo doba često isticao dr. Jovan Rašković, jedan od lidera Srba u Hrvatskoj, treba dodati i strah od recidiva četništva u Kninskoj 454 »Slobodna Dalmacija«, 6. IX. 1987. 455 »Slobodna Dalmacija«, 8. IX. 1987. 456 »Slobodna Dalmacija«, 7. IX. 1987. 457 »Slobodna Dalmacija«, 8. IX. 1987. 458 »Slobodna Dalmacija«, 8. IX. 1987.

195

Sku pina kni nskih četnika p opa Momčila Dujiča

Episkop Nikolaj Velimirović s vojvodom

Zapovjednik zloglasne Dinarske četničke

Momčilom Ðujićem u Istri, travnja 1945.

divizije Ðujić i danas uživaviđen po štovanjeMomčilo srpskih svećenika kao rado gost (SAD).

196

krajini. To, kao pok. dr. Rašković, i drugi istaknuti predstavnici Srba u Hrvatskoj previđaju, jednostrano tumačeći te povijesne napetosti. U kolek tivnoj (pod)svijesti pobunjenoga dijela srpskog naroda u Hrvatskoj i danas još živi programska koncepcija Dinarske četničke divizije, utvrđena u Mostaru od 8. do 12. ožujka 1942.: »Radi ostvarenja Srbinove osnovne zamisli i stvaranja srpske nacionalne države, formirat će se kao jedan činilac te zamisli, u reonu Kosova polja 'Dinarska div izi ja' od izrazito nacionalnog eleme nta. Ta divizija ponikla na istoimenom polju, gde je nekada bilo groblje srpske slave i srpskog junaštva, ima da dade izraza vaskrsnute Srbinove vojničke moći, i da kao jedan veliki gvozdeni malj, vaspostavi čisto nacionalni poredak u svim zemljama, gde žive Srbi, pa i u onima na koje Srbi aspiriraju... da širi i ostvaruje srpsku ideju u delovima Like, Severne Dalmacije, Hercegovine, Crne Gore i Bosne...«459

Srpska pravoslavna crkva i četnici i danas zajedno MilanSrbije«, Nedić etnički planiraočiste. je daDraža suradnjom s Nijemcima stvaranje »Velike Mihailović i njegovi omogući ideolozi Moljević i Vasić postavili su kao cilj stvaranje takve »Velike Srbije« u poslijeratnoj Jugoslaviji, također etnički čiste. Sve je to bilo prije više od pola stoljeća, ali taj zloduh nije mrtav, živi i dalje kao vukodlak. Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) svojim je memorandumom povela, zajedno s JNA i Srpskom pravoslavnom crkvom, ovaj strašni rat od 1991. do danas, s razaranjem Hrvatske te Bosne i Hercegovine, masakrima nesrpskoga stanov ništva, protjerivanjem — »etničkim čišćenjima«, uništavanjem svega što nije srpsko, te zvjerstvima i zločinima dosad neviđenim u Europi, pokuša vajući da ostvari, ipak jednom u povijesti, ono stoje, uz ustalo, bio postavio kao cilj u programu Dinarske četničke divizije još 1942. godine pop Mom čilo Ðujić. Ipak, treba istaknuti nešto na što se nedovoljno, ili čak nikako, ne skreće pozornost. »Duhovn a JNA« — Srpska prav osla vna crkva, kako ju je luci dno nazvao veliki srpski pisac Mirko Kovač (napustio zauvijek Srbiju i živi u Hrvatskoj) — glavni je Inspirator u suludoj ideji o stvaranju Velike Srbije »svuda gde žive Srbi i gde su srpski grobovi«. Ona, naime, ne može zaboraviti grani ce do kojih se u XVI . stoljeću bila proširila njezina juris dik cija pod patrijarhom Makarijem Sokolovićem (rođenim bratom velikog vezira Mehmed paše Sokolovića). Zdušno surađujući s Turcima, SPC je pod 459 »Slobodna Dalmacija«, 10. IX. 1987. 197

Stožer »duhovne JNA«: patrijarh Pavle i članovi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pra voslavne crkve

Vojvod a V ojislav Šešelj i njegovi koljači na javnom zboru svoje stranke: tradicionalne crne četničke z astave, koka rde i križevi — si mb ol i borbe za stvara nje etničk i čiste drža ve svih Srba 198

Susret u Borovu Selu poslije stravičnog masakra nad Hrvatima — Lukijan, »episkop osječko poljsko baranjski«: »Moramo da se što pre oslobodi Vukovar...«, a Sešelj dodaje: »I Vukovar i Osijek i Beli Manastir!«

njihovom vlašću imala najveći teritorij, gotovo do Zagreba, sve dotle dokle su došli Turci, a i ona s njima. Zato je posve jasno kako, na primjer, patrijarh Pavle odmah poslije stravičnog masakra u Borovu Selu i Dalju, sredinom 1991., postavlja zloglasnoga vladiku Lukijana za episkopa »osječko poljskog i baranjskog«, sa sjedištem u već okupiranom Dalju, a ovaj odmah, na još vrelim, krvlju zalivenim zgarištima, blagoslivlja temelje nove pravoslavne crkve. U razgo voru s »vojvodom« Vojislavom Sešeljem, kojega je u to zvanje svojim pismenim dekretom proizveo Momčilo Ðujić 1990. (živi i danas u SAD!), episkop Lukijan kaže prvih dana kolovoza 1991. u Borovu Selu: »One zemlje na kojima žive Srbi moraju biti u sastavu srpske države«, određujući u isto vrijeme i neke od daljih ratnih ciljeva: »Moramo da se što pre oslobodi Vukovar, zato što treba da nam bude administrativni, kulturni i duhovni(!) centar.« A Sešelj dodaje: »I Osijek i Beli Manastir...« 4591 SPC i četnici, kao i u Drugom svjetskom ratu, idu zajedno, čine isto, imajući isti cilj. A to potvrđuje i poglavar »duhovne JNA« patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle, koji jasno i otvoreno izjavljuje sredinom »Kao 1992., kao da ne zna za sva razaranja i pokolje, koji još nisu prestali: patrijarh Srpske pravoslavne crkve u oblastima Pećke patrijaršije uvek sam 459»>Dijalog vladike i vojvode u Borovu Selu«, Stav, Novi Sad, br. 82, 9. VIII. 1991.

199

za jedinstvo našeg naroda u njegovim matičnim zemljama i krajinama.«4™ Vojvoda Momčilo Ðujić kao da progovara kroz usta vrhovništva Srpske pravoslavne crkve poslije pedeset godina od njegove strahovlade u Kninskoj krajini, drevnom hrvatskom teritoriju koji, kao i druge dijelove Hrvatske, i danas gazi četnička čizma... Jer Momčilo Ðujić (prema »Borbi« od 28. V. 1991.) šalje iz SAD a preko beogradskoga Radija »B 92«, u svom intervjuu, ovakve poruke svojoj braći i sestrama na ovim našim prostorima, a one su tako slične izjavama i

današnjih »...Pred srpskih nama jevelikodostojnika: borba za slobodu i obnovu Srpske države na Balkanu, države u kojoj će biti ujedinjeno sve srpsko, sve srpske zemlje... To je naš nacionalni program i životni zadatak našeg pokolenja. Ne bojte se Hrvata. To su plašljive životinje, strvinari. Ja sam se sa njima obračunavao u prošlom ratu... Zapamtit e, sa Hrvatima ne sme bit i nika kvih razgov ora, pregovor a ili nagađanja — sa njima možemo razgovarati samo kroz puščane cevi. Oni su crna vojska Vatikana, a i sami ne znaju ko su. Granice srpskih zemalja dopiru doklen su naši hramovi, naši domovi, naši grobovi... Na jugoistoku (sic) srpskih zemalja to je naša srpska Krajina, tu smo na straži i predstraži srpstva... Srbija, naša matica, treba da zna da su joj najb olji sinov i na straži u Kraji ni... Držite se h rabro, složno i ujedinjeno. Bog je s nama, jer ne otimamo ništa tuđe, nego tražimo svoje... Nek se Hrvati ispreče pred nas, pa da vidimo kom obojci kom opanci. Srbija se rađa, živeli!«

Redovnik Nikanor — djelitelj »pravde« Ne sjeća se, izgleda, taj vojvoda da je stojeći »na predstraži srpstvš« u Drugom svjetskom ratu ostavio za sobom tolike grobove nedužnih: »Uredba o prijekim sudovima donesena je potkraj 1942, pa je prema tome ustanovljen i stalni vojno četnički prijeki sud Dinarske oblasti, lociran najprije u Strmici, a potom u Kosovu. Taj je sud u Kosovu, smješten pokraj provizornog zatvora uz samu crkvu Lazaricu, bio pravo mučilište a ne sud. Tu je u stravičnim uvjetima mučeno, osuđeno i potom, najčešće pobijeno na stotine rodoljuba. Tu je, u hladu sto ljet nih stabal a, Momčilo Ðu jić potpi siva o smrtne presude i ljudske tragedije kadio svojim tamjanom izdaje. Djeljitelji 'pravde' u njegovoj đavoljoj poroti najduže su bili kaluđer Kalik i bivši podoficir kraljevske ratne mornarice Marko Veber.« 460 Glavni suradnik vojvode Ðujića bio je kaluđer (redovnik) o. Nikanor Kalik: 459b »Obraćanje javnosti patrijarha srpskog g. Pavla«, Politika, 30. IV., 1. i 2. V. 1992. (trobroj), str. 2. 460 »Slobod na Dalmacija«, 11 . IX. 1987. 200

'" Četnički koljači sami su ovjekovječili za povijest svoje strašne zločine. Snimaju li i u ovom ratu protiv Hrvatske i Bosne i Hercegovine ovakva svjedočanstva o svoj im masov nim zvjer stvima ? !„.

»On je i duhovni vođa srpskog naroda na Dalmatinskom Kosovu. '"' Od ustanka u 1941. godini protiv partizana Nikanor Kalik je priznat kao idejni vođa četničkog pokreta. Iako mu zdravlje ne dozvoljava fizičke napore, on ne ostaj e nikad u pozadini, već na prvi znak obznane uzima pušku i hrli u okršaj sa poklikom: 'Za Srbiju i Srpstvo! Napred u pobedu.'« 461 Ni taj Ðujićev suradnik nije bio ništa manje okrutan od vojvode: »POPOVIĆ DUŠAN, veroučitelj u Trebinju. Da bi izbegao ustaški teror prelazi u Severnu Dalmaciju. Zamera se četnicima. Na skupštini učitelja i profesora održanoj na Kosovu (kod Knina — op. a.) avgusta 1944., a koju je sazvao Ðujićev prosvetno nacionalni odbor, Dušan Popović i njegova sestra Danica odbijaju da se donese predložena rezolucija sa četničkom koncepcijom. U pismenom izveštaju četničkog komandanta Nikanora Kali ka stoji: 'U odbijanju rezolucije naročito se ističu učiteljica Danica i Ika Popović... veroučitelj Popović.' To je bilo dovoljno da ih četnici osude na najstrašniju smrt.

461 »Obnova«, 1. 1. 1944.

201

Najpre je ubijena Dušanova majka Marija, zatim sestra Danica, on izbe zumljen tim prizorom pokušao da se spase... nije uspeo, četnici su ga uhvatili i krvoločno zaklali.«462 Strahovlada Ðujićevih četnika ostavila je po Kninskoj krajini mnogo srpskih grobova, masovnih stratišta i jama, zapaljenih sela. Dugačak je niz zločina: »Ðujićev izvještaj od 28. veljače 1943. o pohodu u Liku, gdje su četnici 'pljačkali i palili sve do čega su stigli', pa su tako 'čak skinuli zvona sa srpskih crkava u Brivnu i Mazinu'... Ili izvještaj Ðujiću od kapetana Vuksa novića: 'Poslao sam za sela Tupale, Ćalići i Popovići 120 ljudi, koji su uhvatili 13 simpatizerki partizanskih i sve prebili.' Među ubijenima je i Zorka Popović koja je imala 28 godina i troje djece što su ukupno imala 16 godina.«463 »Jovana Rnjaka, Lazina, četnici ubijaju u siječnju 1943. godine u selu Maovice. Mučen je i strijeljan isko panih očiju... U selu Žagrović četnici 16. ožujka 1943. ubijaju desetogodišnju Milicu Novković, Ðurinu... Ðujićevi egzekutori u Krčiću ubijaju listopada 1943. Stevana i Martu Jejinu, gostioničare naklonjene narodnooslobodilačkom pokretu. Leševi su nađeni s odsječenim ušima i nosevima. Lazo Purić strijeljan svibnja 1943. u Plavšinim borićima. Prije strijeljanja straho vito mučen u zatvoru. Duji ć je osobno potpisao smrtnu presudu. U studenome 1944. četnici puškama ubijaju osamnaestogodišnju Anđu Dragaš i devetogodišnju Anicu Vojinović iz Golubića... Pripadnici Ðu jićeve 'leteće čete' iz Golubića u rujnu 1943. ub ijaju Todora Zelembabu, oca petero djece... Četnici iz Golubića u veljači 1943. godine strijeljaju Luku Plavšu i Luku Opačića... Kolovoz 1943. Gračac. Ðujićevi četnici ubijaju Danu Kneževića i četve rogodišnju Bogdanu Gubelić. Razlog — bez razloga.« 464 Itd. ... Sve su to imena (samo jednog malog dijela) Srba — četničkih žrtava. Razorili su četnici i spalili i desetine hrvatskih sela, pobili tisuće Hrvata. Spomenimo samo ubijene žene, starce i djecu, poklane 1. listopada 1942. u selu Gatima. Neki u Europi ni danas »ne znaju« da su u Drugom svjetskom ratu na teritoriju hrvatske države »goloruki« (kao i danas!) Srbi — četnici učin ili strahovite zločine nad nedu žnim hrvatskim žitel jim a. Oni zna ju samo o ustašama. Ne opravdavajući nimalo ustaške zločine, ipak istaknimo istinu koja se »zaboravlja«: u Drugom svjetskom ratu nijedan ustaša nije ni za 462 »Spomenica pra voslav nih s veštenika — žrtava fašističk og terora i palih u NOB«, Beograd, 1960., str. 195. 463 »Slobodna Dalmacija«, 18. VIII. 1990. 464 »Slobodna Dalmacija«, 15. IX. 1987.

202

jednu stopu prešao na teritorij Srbije Milana Nedića i Draže Mihailovića, a kamoli ubio nekoga od građana te države na njezinoj zemlji! Iako je pop Ðujić (i ne samo on) ubijao i Srbe, to je zaboravljeno i oprošteno mu danas sa srpske strane. Kako inače razumjeti pisanje beograd skog tiska koji ga pokušava rehabilitirati prikazujući ga u drugom svjetlu (npr. »Nin« od 6. i 13. srpnja 1990.)? Kako protumačiti oduševljenje dijela Srba Kninske krajine 9. srpnja 1990., nakon gotovo pola stoljeća od spome nutih zločina, ćir ili čnim str ojem za tipkanje, koji je Ðuji ć darovao novokom poniranom srpskom heroju Miroslavu Mlinaru, i to u jednoj od prvih Ðujićevih — uStrmici kodpolitičkoj Knina? klimi, Jesu liu kojoj zločine »svoga vojvode« zaboravili iližupa ih žele sadašnjoj se pothranjuje teza o »genocidnosti« Hrvata, pripisati hrvatskom narodu?

Ðujićeva rasna teorija o Srbima Kad su Talijani kapitulirali i vlast u tim krajevima preuzeli Nijemci, vojvoda Ðujić nije promijenio podaničko stajalište prema njima: > »...9. rujna 1944. godine njemački poručnik Böhnke šalje svojoj komandi izvještaj o susretu s četničkim vojvodom Ðujićem u Donjem Lapcu. U tom

raportu kaže: 'Ðujić mi je rekao da se Srbi osjećaju duševno i rasno povezani s Nijemcima (istaknuo a.) i zat o oni daju svo j dop rinos izgra dn ji nove Evrope i priznaju bez 46 5 daljnjeg vodstvo Njemačkoj u Evropi...'«

Četnički pokret svesrdno su pomagali i neki manastiri, tj. njihovi članovi. Spomenut je već četnički vojvoda Blaško Mihajlović, koji je surađivao s igumanom manastira Manasija, ali takvih je slučajeva bilo mnogo: »Vrli čka dolin a u borbi s partizanima V rličk a d olin a igra vrlo važn u u lo g u u današn jo j borbi k o ju vodi Srp st vo protiv Tita. ...Od onih istinskih narodnih pastira, koji stoje s puškom od prvog dana rame uz rame s četnic manastira Dragović nekoliko mahova od m

ima u borbi protiv ko m unista naročit o se istič e igum an Naum Miljković. Sa hrabrim srpskim četnicima on je u anastira odbio i naneo strahovite po raz e kom unističk im

nesrpskim hordama... Sa popom Perom Stoisavljevićem, Štrbcem,Nikanorom Kalikom i drugim pravoslavnim pastirima on prednjači u davanju pravca srpskoj nacionalnoj ..466 liniji u ovim krajevima.

465 »Slobodna Dalmacija«, 4. IX. 1987. 466 »Obnova«, 21.1. 1944. 203

Kao što se vidi, manastir Dragović, četničko uporište i utvrda, nanosio je u borbama poraze »nesrpskim hordama«. Tom borbenom duhu pridonosile su i kulturne priredbe u manastiru, u kojima su pothranjivani, kao i toliko puta u povijesti, nacionalni osjećaji. Instrumentaliziranjem iskrenih nacio nalnih osjećaja, kulture, znanosti i si. radi ostvarivanja raznih političkih ciljeva, nije obilježena, razumije se, samo sadašnjost. Naime: »...Pored borbi, potera za partizanima i jačanja otpora srpskog naroda prema komunističkim nasrtajima, u Vrličkoj dolini intenzivnim tempom se razvija ijedna druga aktivnost. ...Organiziraju se priredbe sa nacionalnim pozorišnim komadima. Civlja nje, Poljane i manastir Dragović svedoci su nesebične kulturne delatnosti novih srpskih pionira.«467

Pjesma monahinja četnicima I monahinje su, prema svojim mogućnostima, podupirale četnike, nedi ćevce i Ijotićevce. Tako su jednom prigodom pjevale za Ijotićevce »do kasno

uveče«: »Borba u znaku krsta i mača

...Uveče komandant Dedić izdao je naređenje ljudstvu za akciju koja sutra pretstoji. Krenuli smo u pravcu manastira Veluće. Na kapiji nas je dočekao starešina manastira Dušan Popović, koji se srdačno pozdravio sa komandantom i poželeo mu do brodo šlicu . Starešina manastira naredio je sestrama kaluđerica ma da počaste goste i one su svakog ponudile čašom rakije. Starešina manastira izrazio je želju da održi govor dobrovoljcima: 'Braćo srpski dobrovoljci, radostan sam da kao starešina ovog hrama mogu da Vi Zato se borite za stvar Pravoslavlje je uidentifiko vanovassaprimim. srpstvom. u vašoj borbimajke uvek Srbije. nastupajte sa krstom ruci.' (I u tom Ijotićevskom odredu bio je, naravno, svećenik — op. a.) Uzeo je reč četni prosvetar Jovan Filipović: 'Mi, srpski dobrovoljci, izgaramo u hrišćanstvu. Našu borbu vodimo u znaku krsta i mača. Krst u levoj ruci.' Zatim su podeljene večere i raspoređeni su po konacima. Hor monahinja pevao je do kasno uveče. U 11 časove uveče starešina manastira na zahtev komandanta pozvao je monahinje da izrazi zahvalnost. Ustao je starešina manastira Dušan Popović i uzeo reč. Govorio je o večnoj vrednosti života. Zatim je govorio kapetan Dedić... Kasno u noć svi su se razišli.« 468

467 »Obnova«, 21.1. 1944. 468 »Novo vreme«, 2. X. 1943. 204

Rakija, dobra večera, ljubaznost i gostoljubivost igumana, pjesma mona hinja i nadahnute riječi svećenika utjecali su na, vjerojatno, spokojan san dobrovoljaca koji su sutradan, okrijepljeni i blagoslovljeni, krenuli u boj »za stvar majke Srbije«.

Strah od slova »Z« Tih ratnih godina mnogi su stanovnici Srbije živjeli u strahu od slova »Z«. Šaptom se od usta do usta prenosilo: »Taj je stavljen pod slovo 'Z'!« To je značilo daje na popisu onih koje su četnici namjeravali zaklati: »Tokom nekoliko l jetnih mjeseci 1942. čak je i BBC poslužio kao sredstvo za provođenje jednog od četničkih terorističkih planova. Bilo je to razdoblje 'Z' listi. Te liste, čitane preko BBC u emisijama vijesti na srpsko hrvatskom jeziku, koje je u potpunosti kontrolirala izbjeglička vlada... bile su spiskovi... za likvidaciju... Emitiranje 'Z' listi naglo je obustavljeno kad su britanske vlasti otkrile njihovu namjenu, ali su četnici nastavili sa selektivnom terori stičkom praksom, izdvajajući jednu po jednu svoju žrtvu. Na taj su način umoreni brojni poznati Srbi...« 469 Emigrant Vane Ivanović, koji živi u Engleskoj, posvjedočio je o tim naredbama: »...Kada je Slobodan Jovanović postao predsjednik vlade u emigraciji... nekome je palo na pamet da za ministra vojske u Jovanovićevoj vladi postave Dražu Mihailovića... Da bi se... obavljali minimalni poslovi u ministarstvu vojske u Londonu uspostavljen je za pomoć Jovanoviću tzv. vojni kabinet, koji se sastojao od četiri majora — glavni je bio Živan Knežević... Oni su, u ime ministra vojske Mihailovića i predsjednika vlade Jovanovića, doprli tako daleko da su od BBC a dobili dozvolu da 'drže kontakt' sa zemljom, tj. da govore preko radia. Pod znakom 'Z' navodno su osuđivali ljude u zemlji na smrt.« 470 Ivanović, kako sam ističe, nije bio u Jugoslaviji od 1939., nego je cijelo vrijeme živio u inozemstvu pa je stoga razumljivo što on govori da su Dražini oficiri osuđivali »navodno« na smrt pod slovom »Z«. Daje to u Srbiji ipak bila stvarnost tijekom rata, govori i svjedočanstvo jednog Srbina, bivšeg jasenovačkog logoraša. U svojim sjećanjima on najprije opisuje kako je otišao iz Jasenovca: »Dolazi Ljubo Miloš...: 'Da vam svima saopštim jednu novost. Stavljeni ste pod visoku zaštitu internacionalne komisije, pa čim se malo oporavite odlazite iz logora.'

469 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 234. 23S. 470 »Start«, br. 558., 9. VI. 1990., str. 18.

205

Dragoljub Draž a Mihai lov ić — Srbijom se i danas ori pjesma: »Od Topole pa do Ravne Gore / Sve su straže generala Draže«.

...Mi 'zaštićeni' smo 30. marta 1942. u pratnji jednog ustaškog časnika prebačeni vozom u Zemun. ...Lađom iz Zemuna došli smo na beogradsko pristanište i poljubili srpsku zemlju.«471

Smatrao je, nesretnik, daje dolaskom u Srbiju spasio život. Ali: »Bombardov anje Beograda na Uskrs 1944. nagnal o me da svu por odicu prebacim u selo Ostružnicu, desetak kilometara zapadno od Beo grada... Posle tromesecnog boravka u Ostružnici doznao sam da sam stavljen pod četničko slovo 'Z'. To je značilo — zaklati. Naređenje za lik vid aci ju , po pravilu, dobija seoski četnički starešina u vidu obaveštenja da će, po odluci 'odozgo', pristići koljačka trojka da na d tim i tim izvrši e gzekuciju . U Ostružnici je komandant sela B. S. Važi za dobrog čoveka i imućnog domaćina. Presreo me je na drumu, pokazujući mi rukom da stanem. Sišao sam sa bicikla i zaprepašćeno slušao da sam na listi da budem ubijen. 'Ne mogu da dozvolim da u Srbiji izgubiš glavu, koju su ti Hrvati poklonili. Nevolja je u tome, što tvoju likvidaciju traži srpski prota, izbeglica iz Pakraca (istaknuo a.). Mislim da on ne može da bude dobar čovek kad traži da bude ubijen čovek koji je izašao živ iz Jasenovačkog logora. Ali, ti si pred ćelom kafanom rekao da nećeš da ideš da se nađeš s njim u šumi jer 'biraš društvo'. To gaje uvredilo i predložio je da te zakolju...' 471 Vukašin Vuja Žegarac, »Dnevnik o Jasenovcu«, Beograd, 1987., str. 55 57.

206

Pred očima mi se brzo odvijao film. Prota izbeglica iz Pakraca čuo je da sam u logoru u Jaseno vcu bio sa njeg ovim rođeni m brat om N ikolom, geome trom, koji je u logor doteran zajedno sa većom grupom Pakračana. Doznavši da stanu jem kod M ile Sušica, na spratu zgrade u kojoj j e bila kafana, po kuriru je po slao p ropusn icu i p o ziv da dođem kod n jego vih četnika u šum u. K urir m e je n ašao u k afa n i p rep u n o j g o stiju . Pred svim svetom odbrusio sa m da poziv odb ijam, jer biram društvo sa kojim bih se druži o u šum i. Takva nesmotrenost sad se sveti... Komandant sela želi da mi pomogne:

'...Predlažem ti, iako ovo ne bih smeo, jer sam pod kraljevom zakletvom,

da beži š. Dobar si č ovek i jasenovački m uče nik . N e mogu da do zvolim da te noćas zakolju. Pobeći ćeš u Mali Mokri Lug gde i radiš. Prsti protinog štaba tamo ne dosežu. Mali Mokri Lug je pod komandom Avalskog korpusa, a komandant u selu je moj prijatelj. Dobar je čovek...

Još istog popodneva pres elim se...« 472

Tako je jasenovački logoraš ipak uspio spasiti glavu na srpskoj zemlji. A stoje bilo sa zločincem u mantiji srpskog pravoslavnog svećenika iz Pakraca, čiji je brat geometar Nikola Zjalić? Koliko je ljudi bilo zaklano po njegovoj preporuci? Tko se bavi popisivanjem tih žrtava i koliki je njihov broj? Koliko je popisa uopće bilo, osim dvaju što ih je objavio Radoje L. Knežević u »Knjizi o Draži« (knjiga I., str. 251 262.), na kojima su 75 i 25 imena? Kome bi bliža ili daljnja rodbina onih koje je prekrila sjena slova »Z« trebala podnijeti zahtjev za odštetu? Može li se izračunati novčani iznos za te žrtve a da se duboko ne uroni u blato morbidnosti i patologije? Je li današnja Republika Srbija »pravna naslednica« Nove Srbije Nedića, Ljotića i Mihai lovića? Je li nakon rata Srpska pravoslavna crkva progovorila o svojim svećenicima ä la »pakrački prota«? Možda javnost jednoga dana i dobije odgovore na ta pitanja. \s

Stoje sa Srbima ubijenim od četnika u NDH? Ne zna se točno koliko je pravoslavnih svećenika bilo zaklano u Srbiji tijekom rata od četnika. Srpska pravoslavna crkva kao da ih je nakon rata zaboravila, službeno je popisala samo one svoje svećenike koji su stradali od ustaša u NDH. Tu činjenicu treba promatrati u svjetlu svih srpskih žrtava tijekom posljednjeg rata, za koje (slučajno?) ne postoji rubrika: Srbi ubijeni u Srbiji od nedićevaca, četnika, Ijotićevaca. Kozmetika u promatranju vlastite povijesti prisutna je kod velikog broja suvremenih srpskih povjesni čara. Također, sadašnje znanstvene srpske ustanove ili odbori ne prave popis Srba ubijenih od četnika u NDH. Isto tako, nije poznat ni približan broj 472 Vukašin Vuja Žegarac, »Dnevnik o Jasenovcu«, Beograd, 1987., str. 61. 63. 207

žrtava, i Hrvata i Srba, koje su stradale od četnika u kasnu jesen i zimu 1942./43. na području NDH. U tom su razdoblju, po naredbi Draže Mihai lovića, nakon sporazuma s Hitlerom i Pavelićem, u Dalmaciju i Kninsku krajinu pristigli četnički odredi iz Srbije kako bi se spriječilo možebitno iskrcavanje Engleza negdje na Jadranu. Bilo bi dobro da se te žrtve od pojedinih suvremeni h politič ara i kvaziznan stvenika ne prip isuju »hrvatskoj genocidnosti«.

Govor dvostruke šutnje Ipak, ostala su zapisana svjedočenja o mučeničkoj smrti dvojice pravo slavnih svećenika: Jeremije Isakovića iz sela Banje kod Aranđelovca i Dragoljuba Milutinovi ća iz Ivanjice. Protu Isakovića četnici su zaklali jedne noći kolovoza 1943. u dvorištu njegove kuće. Protina žena i snaha (žena njegova sina Dragomira, beograd skog odvjetnika), zatvorene u kući, slušale su njegove jauke. Protina snaha, slovenska književnica Ruža Vreg, opisala je taj stravični događaj: »Tvoj otac... je ležao u sanduku dugačak, krut i stvaran. Tako stvaran i krut, da mu lice nije unakažavao ni odsečeni nos. Nabrojala sam pedeset četiri rane kad sam ga prala. Oštre, duboke. ...Jeremija Isaković je... brojao rane na grudima, među prstima mu se ljuljala duga brada prote, koju su mu četnici otkinuli zajedno s kožom. Dođavola... zašto nisi pobegao, pa imao si dosta mogućnosti. Ne,... milije ti je bilo da iz crkve izbacuješ četničke simpatizere, da javno zabranjuješ ulaz u crkvu svakom četniku i članu njegove porodice, nisi hteo da veruješ našim upozorenjima... da će te zaklati. Zašto si se razbesneo kad si video prikucan na crkvena vrata proglas, da osuđuju moju Tijanu na slovo Z (zaklati), da se komunističko seme zatre? Zašto si taj proglas pocepao i pljunuo na ostat ke?... A zatim došao onajdo pun muke put u Smrt, tvoji kricistajala potresali Venčac i moglije da se čuju Aranđelovca. Tvoja kad ženasuKosara... je na kućnim vratima i glasno odgovarala na tvoje krike: 'Ćuti, pope, osvetiće te sinovi.'« 473 Na žalost, četnici su zaklali i protina sina Dragomira. Beogradska književnica Jara Ribnikar u svojim sjećanjima piše o popu Dragoljubu Milutino viću: »U toku pri prema... za preba civan je Tit a iz Beograda u u nu trašnjost Srbi je, u Beogr ad je dop utova o pop Dra golju b M ilutin ovi ć iz Ivanjice, naš poznan ik... On je septembra 1941. godine došao u Beograd ustvari nekim četničkim poslom i svratio do V lade (R ibn ikara — op. a.) da se posav etuje, jer je došao

u sukob s četničkim vojvod om Javorskim. Izrazio je neke svoje sumnje u tog 473 Ruža Vreg, »Podeželska zdravnica«, Pomurska založba, Murska Sobota, 1984., str. 16. i 83. 208

Iz »S lobodnih srpskih planina« (stožer a na Ra vnoj Gori) Draža Mihailo vić legalizirao je ko d Nijemaca svoje koljačke post rojbe. (A rhiv Vojno istorijskog ins titut a u Beog radu)

vojvodu i otvoreno rekao da želi da se bori protiv okupatora. Njegov patrioti zam naveo je mog muža da s njim otvoreno porazgovara... Vlada mu je predloži o da s e sas tane s nekim od v odeć ih kom unista. M ilutin ov ić je t ime bio

oduševljen i moj muž gaje odveo u našu kuću da ga vidi drug Tito. Svršilo se time što je pop stavio Partiji na raspoloženje nekoliko četničkih legitimacija sa pečati m a, koje su tada k od ne m ačkih v las ti nešto vre dele . Pra će n nao ruža

nim komunistima Tito je srećno stigao do svoje vojske.«

474

»U januaru 1942. četnici vojvode Javorskog su Dragoljuba Milutinovića, sveštenika, noževima isekli i ostavili na mrazu da u mukama umre. U svojim ambicijama da i on povede jedan deo borbe protiv okupatora (a po temperamentu bio je pravi hajduk), Milutinović se svađao s vojvodom Javorskim i zamerio se i drugim četnicima.« 475 Strašne smrti popa Milutinovića od četničke kame nije se sjetila Srpska pravoslavna crkva, a ni Tito: beogradski komunisti dugo su zavaravali javnost daje njihova zasluga Titov izlazak iz Beograda. A taj svećenik je, vjerojatno, samo iskreno vjerovao riječima svoga patrijarha Gavrila Dožića upućenim srpskom narodu 27. ožujka 1941.: »Da umremo za slobodu.« Vjerovao je da i Sv. sinod ne odstupa od onoga na stoje pozvao svoj narod... i platio je to uvjerenje glavom. Predstavnici Srpske pravoslavne crkve uvelike su s urađ ivali s četnicima, blago sliv ljal i njih i njihove zastave, a time i opravdali zločin nad lakovjernim popom Milutinovićem.

474 Jara Ribnikar, »Kuća u Botićevoj ulici«, Godišnjak grada Beograda, knj. VI., 1959., str. 455. 475 Jara Ribnikar, »Život i priča I II«, Beograd, 1986., str. 104. 209

Svećenik četnik Miladin Garić nekada i sada. Pjesmu mladosti toga »božjeg pastira« urlaju danas njegovi učenici: »Drma mi se, drma mi se/ Subara i cveće/ Ubićemo, zaklaćemo/ Ko sa nama neće!«

Pobližih pojedinosti o svim srpskim pravoslavnim svećen icima, četničkim žrtvama, nema, ali zna se da su nastradali: Bortvinski, Valerijan, paroh u Ripnju (kod Beograda — op. a.), ubijen u svom stanu od četničke trojke Draže Mihailovića 7. prosinca 1943. Bućin, Ilija, svećenik u Bobovu, ubijen od četnika 1942. Gavrilović, Borivoje, eparhija šumadijska, uhvaćen 1942. od četnika Draže Mihailovića i u mana stir u Drači strijeljan. Jovićević, srpnja 1941. Bogić, eparhija crnogorsko primorska, strijeljan od četnika 19. Marković, Aleksandar, paroh u Dorosavi, uhvaćen 13. svibnja 1944. zajedno s 80 ljudi i žena, odvojen s još dvojicom i strijeljan. Marković, Zivorad, eparhija šabačko valjevska, četnici ga 1. siječnja 1943. ubili u selu. Nikolić, Ivan, iz Banata, pobjegao 1942. u Srbiju i ondje ga zaklali četnici. Perišić, Milisav, eparhija žička, 31. kolovoza 1943. u dvorištu kuće ubili ga četnici. Popović, Nebojša, eparhija žička, 31. prosinca 1944. ubijen od četnika Draže Mihailovića. 476 476 »Spomenica prav

195.

210

osla vnih sveštenika — žrtava fašis

tičko g te ror a i palih u NOB«, Beogr ad, 196 0., str.

Vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve nakon rata nikada nije izravno spomenulo ubijene svećenike, a ni one koji su stradali od nedićevaca ili Ijotićevaca. A nije se javilo ni povodom već spomenutih zadušnica za Nedića, Ljotića i Mihailovića 22. lipnja 1990. u valjevskoj crkvi. Ta šutnja i u jednom i u drugom slučaju dovoljno govori za sebe.

21:

XV.

EPISKOP ŽIČKI NIKOLAJ VELIMIROVIĆ

Episkop žički Nikolaj Velimirović pobjegao je odmah nakon prvoga bombardiranja iz Beograda 6. travnja 1941., kao i patrijarh Gavrilo Dožić (kojega su u manastiru Oštrog u Crnoj Gori uskoro pronašli Nijemci i doveli natrag u Srbiju). Nikolaj je ostao u manastiru Ljubostinja pokraj Trstenika. U srpskoj se historiografiji, posebno novijoj, kao stoje već spomenuto, sve češće ističe kako je taj episkop cijelo vrijeme njemačke okupacije bio interniran, i to prvo u Ljubostinji, a onda u Vojlovici s patrijarhom. Tako npr. u zborniku »Srpska pravoslavna crkva 1920 1970«, koji je izdao Sv. sinod, o episkopu Nikolaju, između ostalog, stoji: »Episkop žički Nikolaj bio je interniran (istaknuo a.) u manastiru Ljubo stinji. Pošto su Nemci zahtevali da se on smeni s položaja, zamolio je on 28. ju n a 1941. jednogodišnje odsustvo i postavljanje zam enika, jer m u je to bože 'zbog nezdravlja postalo nemoguće voditi i svršavati poslove svoje velike eparhije' adm inistratora Žičke eparhije pos nje tada prognani kop u ostaoepis interniran zletovsko. Za strumički Vikentije, a episkop Nikolajtavlje je i dalje manastiru Ljubostinji sve do 16. decembra 1942. kad je odve den u man astir V ojlovicu kraj Pančeva, kam o je uskoro doveden i patrijarh G avrilo iz Rako vice.«477

Međuti m, te i slične tvrd nje — koje su u sl užb i stvar anja mita o mučeniš tvu vodstva Srpske pravoslavne crkve u Drugom svjetskom ratu, kako bi se ubla žili sram ni postupci Sv. sinoda i drugih episkop a — teško su z nanstveno održive. Naime, već je spomenuto da je episkop Nikolaj samo dan nakon masovnih strijeljanja posjetio Kraljevo, 21. listopada 1941., a to opovrgava 477 Dušan pravoslavna crkvaBeograd, pod nemačkom okupacijom«, u zborniku »Srpska pravo slavna crkvaKašić, 1920 »Srpska 1970«, Sv. Sinod SPC, 1971., str. 227. 212

tvr dnju o interna ciji. Slični h primjera im a više pa se vrijedi pod sjetiti na n eke od njih. Kasne jeseni 1941. jedan od vodećih i deolo ga Ljotiće va »Zbora«, mini star Olćan, obilazio je mjesta po Srbiji zbog sve većih oružanih otpora srpskim vlastima. Spomenut je već njegov boravak u manastiru Manasija, a pri kraju studenoga 1941. posjetio je i manastir Ljubostinju. Susreo se i s episkopom Nikolajem. Razgovoru koji je trajao duže od dva sata dana je velika pozornost u ondašnjim glasilima:

»Nastupa novo vreme, dolazi novi duh

Posle posete koju je učinio episkopu žičkom g. dr. Nikolaju u Trsteniku, sa kojim se zadržao u razgovoru preko dva sata, ministar Olćan održao je u Kruševcu veliki govor: 'Momenti, koje sam u toku poslednja dva do tri sata preživeo, potresli su me toliko da mi teško pada izlazak pred ovaj lepi skup. Bio sam sa jednim velikim srcem, velikom dušom koja neizmerno pati. Imao sam retku sreću da poljubim ruku i zamolim za blagoslov jednu našu veličinu sa kojom bi se ponosili i mnogo veći narodi. Nikada nisam do sada ose tio tak o jasno v eliči nu naše narodne nesreće kao u momentu kada mi je prilikom ovog našeg susreta veliki vladika N ikolaj pao na grudi i teško zaridao. slat od včasaka elik ogi Srbin (Nedića — o...Došao p. a.). Asam pre po nekoliko velik ia,vlamog dikaPretsed zamolionika, me oca je, ai brata ja to smatram 478 najvišom zapovešću, da ostanem ovde.«

Vladika s četničkim vojvodama Srdačne i plodne razgovore Nedićeva četničke i dobrovoljačke straže:

ministra i episkopa osiguravale su

»Dirljivi sastanak sa episkopom žičkim g. dr. Nikolajem

...Ministar nar odne privrede g. Mih ailo Olćan posetio je manastir Ljubo sti nju, gde je trebalo da ga primi vladika žički Nikolaj. Na ulazu u manastir dočekao je g. Olćana odred četnika vojvode Bogdana Gočkog. Ovi nacionaln i četnici čuvali su manastir Ljubo stinju od eventualnog prepada parti zansk ih odmetnika... Vladika g. Nikolaj prim io je ministra g. Olćana sa vidnim uzbuđ enjem. Suze koje su mu tada potekle jasno svedoče sa kolikom patnjom i uzbuđenjem ovaj p retstavnik srpskog duhov nog života prati događaje toliko tr agične za naš narod. Sastanak vlad ike g. N ikol aja i ministra g. Olćana pot rajao je duž e vremena. Posle toga vladika Nikolaj otslužio je u manastirskoj crkvi večernje, kome su 478 »Obnova«,21 . XI. 194 1. 213

prisustvovali ministar g. Olćan sa svojom pratnjom, vojvoda donjogružanski Milovan i jedan dobrovoljački odred. Pošto se posle službe Božje čitava grupa fotografski snimila u sredini sa vladikom g. Nikolajem i ministrom g. Olća nom, nastavljeni su razgovori u manastiru između pretstavnika vlade narodnog spasa i visokog sveštenika srpske crkve. Na m rtvoj straži u noći sta jali su k raj manastir a dobrovoljci i čet nici. Sutradan, na dan sv. Arh ang ela Mihaila, posle arhij erejs ke liturg ije održ ao je vlad ika N ikolaj pom en svom velikom prijatelju i najvećem srpsk om profe 47 9 soru Mihailu Pupinu, koji je rođeni ujak g. ministra Olćana.«

Za povijest je ostala i slika svih sudionika toga crkveno četničko dobro voljačko vladina sastanka. Na velikoj slici uz vijest o tom događaju vladika Nikolaj i ministar Olćan sjede zajedno s četničkim vojvodama, koji su pod punom ratnom opremom, a iza njih stoji velika skupina četnika i dobrovo ljaca te nekoliko monahinja. Sve to govori o aktivnosti »interniranog« episkoga Nikolaja. Usput vrijedi spomenuti da je nedaleko od Ljubostinje bilo i zapovjedništvo Dražina zapovjednika za Srbiju, Miroslava J. Trifuno vića Dronje. Nakon razbijanja partizanskih odreda u Srbiji ujesen 1941., ustanovljeni su prijeki sudov i, mnoštvo o sum njičenih bilo j e uhićeno. Međ u njim a bio je i svećenik Predrag Sotirović iz Ratkovića, kod kojega su pronađene dvije preporuke: partizanska i četničko episkopska. Izveden je pred prijeki sud, ali budući da mu protivnici nis u ništa dokaza li, nije strijel jan, nego je upućen u koncentracijski logor. Nije poznato što je bilo s njim i u koji je logor upućen. Preporuka za svećenika Sotirovića iz studenoga 1941. dovoljno govori o suradnji crkvenih i četničkih vlasti, te o djelatnosti »interniranog« episkopa: »Objava

,

;

za sveštenika Predraga Sotirovića iz Ratkovića, koji se upućuje na svoju redovnu dužnost u paroh iju Ratko vićku, sreza Levačkog, s tim da dužn ost vrši , ,

i dalje. Naređujem svim četnicima da imenovanom svešteniku u svima slučajevi ma potrebe ukazuju svoju pomoć, a ostale vlasti molim da ovu objavu prime n a znanje. , ..... ,. Br. služben o : 29. nov em bar 1941. godine • Trstenik 1

>'

479 »Obnova«, 25. IX. 1941. 214

"

Komandant Četničko Gočkog odreda Vo jvoda Bogdan Kordić

Odobravam postupak vojvode Gočkog po ovoj objavi ne zvanično nego lično i privatno. Episkop žički Nikolaj.« 480

Bilo bi zanimljivo saznati tko je od crkvenih vlasti zamolio četnike za pomoć u »svim slučajevima« glede svećenika Sotirovića. A tko je bio vojvoda Kordić, čiji je postupak episkop odobrio »lično i privatno«, najbolje pokazuje sljedeći događaj: »Antonina, monahinja manastira Ljubostinja, episkopija žička. Ubijena 1943. godine od četnika vojvode Gordića (Kordića — op. a.) iz lične osvete, a kao sestra upraviteljice monahinje Sare. Prilikom svoje ženidbe vojvoda Gordić je hteo da priredi svadbeno veselje u manastiru Ljubostinja, ali zbog upornog pro tivljen ja upravite ljice m. Sare to nije mogao. Je dnog dana su upali u manastir pijani četnici i zatražili m. Saru, koja je već bila napustila manastir iz straha od vojvode Gordića. Ne našavši je, oni su pronašli njenu sestru Antonin u i počeli da je tu ku, zahtevajući da kaže gde je Sara. Ubili su je u neposrednoj blizini manastira.« 48 1 »Duketić Radojka, iskušenica manastira Ljubostinja. Ubijena od četnika vojvode Gordića 1943. zbog toga što se uporno držala sa monahinjom Antoninom protiv četnika i pokušaja skrnavljenja Ljubostinje.« 482 Na spomenutom sastanku u Ljubostinji osim vladike Nikolaja i ministra Olćana sudjelovale su i neke »krupne ličnosti«. Šteta je što se one ne spominju poimence, jer su one, zajedno s episkopom, nositeljem Hitlerova odličja od 1934., isticale vrijednost Hitlerova nacionalsocijalizma i njegovo značenje za svetosavlje i srpski nacionalizam. To nacionalsocijalističko svetosavlje episkopa Nikolaja ministar Olćan hvalio je u javnosti:

»Govor Mihajla Olćana u Valjevu

...Možda ste čitali po novinama da sam nedavno posetio jednoga od najvećih sinova našeg naroda, velikog čoveka našeg kraja, od koga vam donosim pozdrav i blagoslov. Mnoge i krupne razgovore smo imali tada. Njima su prisustvovale još izvesne krupne ličnosti. I posle objašnjenja jednoga od njih, koji je svojom ubedljivošću delovao kao jasna slika iza iznenada podignute zavese, koja je u ovom slučaju pretstavljala nacional socijalizam, veliki sin vašega kraja video je u njemu ujedno i naš Svetosavski nacionalizam(l).

480 »Obnova«, 4. II. 1942. 481 »Spomeni ca pra vos lav nih sve stenika — žrtava faši sti čko g terora i pa li h u NOB«, Beograd, 1960., str. 227. 482 »Spomenica pravoslavnih svestenika — žrtava fašističkog terora i pa lih u NOB«, Beograd, 1960., str. 227.

215

Danas, dakle, posle toliko prolivene krvi i polomljenih kostiju, nalazimo svoj put ka Novoj Evropi i to baš kroz Svetosavski nacionalizam.«

483

Kao što će se vidjeti , progon Židova u Srbiji nije prolazio bez blagoslova nekih svećenika Srpske prav oslavn e crkve. Je li rješenje »židovskog pita nja« bilo razmatrano tijekom razgovora u Ljubostinji, nije poznato, ali je znako vito da je ministar Olćan nedugo zatim obavijestio sudionike spomenutog mitinga u Kruševcu najprije o svojem dvosatnom razgovoru s episkopom Niko lajem i episkopovim suzama, a odmah zati m pre šao na jednu od svojih omiljenih tema: »...Sagledavši strašan krah vojni i državni, očekivali smo da će malj tresnuti i po našoj glavi. Veliko iznenađenje — malj je pao, ali mi smo ostali živi. Pogodio je svoga i našega glavnog neprijatelja: srpske jevreje koji su nas naterali da lijemo svoju čistu (!) krv za njihove interese. I postigla je njih, jevreje, sudbina koju su zaslužili. ...Kažem vam i kao Srbin i kao ministar i kao bivši dobrovoljac i kao pokretač sadašnje dobrovoljačke akcije: nisu Nemci došli ovamo kao naši neprijatelji. Ali svetsko jevrejstvo je želelo da uvuče naš narod u borbu za njegove interese. Svetsko jevrejstvo kao polip pustilo je svoje pipke.« 484

»Pala je najveća žrtva«

Kao što je poznato, Olćan je bio glasnogovornik Ljotićeva »Zbora«, organi zacije koja je tih ratnih godina istica la i opravdav ala potrebu uništen ja židov skog naroda. N ije teško izra vn o od govo riti kakav je bio odnos epi skopa Nikolaja prema tim Ljotićevim tezama, kao i prema ideji o »čistoj srpskoj krvi«, koju spominje Olćan. Možda je dovoljno reći da je žički episkop Niko laj Vel im irov ić bio Ljotićev privrž enik do njegova kraja, o čemu g ovori sljedeće: Prvih dana listopada 1944. godine, kada su sovjetske postrojbe s istoka već nastupale prema Srbiji, Dimitrije Ljotić, Milan Nedić i ostali kvislinzi pobjegli su u Austriju i Sloveniju, tada još okupiranu. Tamo su se uskoro sreli s episkop om Nikolajem V elimirovi ćem i patrijarhom Gavrilom Doži ćem. Sredinom rujna 1944., kad su se saveznici — Amerikanci i Englezi — približavali Njemačkoj sa zapada, Nijemci su odveli ta dva crkvena veliko dostojnika iz manastira Vojlovica kod Pančeva u Austriju jer su im bili potrebni radi propagande. Nikolaj i Gavrilo bili su privremeno smješteni u takozvanim »počasnim bunkerima« u Dachauu, gdje su se već nalazile 483 »Obnova«, 10. XII. 1941. 484 »Obnova«, 21. XI. 1941.

216

Nesuđeni srpski »firer« Dimitrije Ljotić, vođa »Zbora«

mnoge ugledne ličnosti iz raznih zemalja Europe. U Dachauu su ostali oko dva mjeseca kao »počasni zatočenici«. A već od početka prosinca 1944. živjeli su u raznim mjestima Austrije i Slovenije, gdje su se sastajali s Nedićem, Ljotićem i drugim kvislinzima izbjeglim iz Srbije, te surađivali s njima. Kada je 28. veljače 1945. godine delegacija Ljotićevih dobrovoljaca krenula u Bosnu na savjetovanje s Dražom Mihailovićem, Milan Aćimović, koji je bio u sastavu te delegacije, »posjetio je u Beču episkopa Nikolaja Velimirovića koji ih je blagoslovio i poželeo uspeh u toj nacionalnoj misiji... Delegati su poneli sa sobom darove patrijarha Gavrila Dožića i episkopa 48 5 Nikolaja Velimirovića za Dražu Mihailovića«. Suradnja Crkve s Ljotićem prekinuta je smrću vođe »Zbora« 24. travnja 1945. u prometnoj nesreći. »Tijelo Dimitrija Ljotića preneto je u Šent Peter (danas Pivka, Slovenija) i izloženo u kapeli četničke Dinarske divizije (popa Momčila Ðujića — op. a.). Istog dana, oko 6 sati posle podne, stigli su patrijarh Dožić i episkop Nikolaj Velimirović. Oni su održali pomen na kome je episkop Nikolaj održao dugačak govor.« 486 , ...,,.

485 Bra nislav Božović — Mladen Stefanović, »Milan A ćim ović , Dragi Jovanović, D imitrije Ljotić«, CI P, Zagreb, 1985., str. 274. 486 Bran islav Božović — Mladen Stefanović, »Milan Aćim ović, Dragi Jovanović, Di mi trije Ljotić«, CIP , Zagreb, 1985., str. 281. 217

Jedan od vođa Ljotićeva Srpsk og dobrovoljač kog korpusa, nazočan na tim zadušnicama , a koji je emig rirao pos lije rata, napisao je knji gu u kojo j donosi i ovo iz toga govora episkopa Nikolaja: »D aje odse čena samo jed na grana, stablo ne bi m nog o osetilo, ali st ablo je odsečeno do korena i nam a je nanesen ve liki bol. .. Bio je veliki boga taš duh om , poštenjem, verom. Duhovan čovek, karakteran, pošten, odlučan i religiozan. On je bio toliko bogat dušom, da je od nje mogao dati i drugima, pozajmiti ostalima, uvek spreman da dade saveta i lepu reč. Za njega politika nije bila akrobatika, nego etika. On je bio reprezentator duše i srca srpskoga, ča ri i isti ne srpske. On je bio ideolog hrišćanskog nacionalizma... Pala je najveća žrtva! Bože, ne traži više !« 48 7

Istina o »mučenicima iz Dachaua« — Gavrilu i Nikolaju

O boravku episkopa Nikolaja Velimirovića, a zajedno s njim i patrijarha Ga vrila Doži ća, nepuna dva mjeseca u Dachauu suvrem ena srpska medijska promidžba, pa i Srpska pravoslavna crkva, do danas uporno šire potpune neistine. Obuzeti svojom tr adicionalnom mitom ani jom, oni raspredaju i šire mit o »mučenicima iz Dachaua«. Po njima, Nikolaj je bio »12. jula 1941. godine uhapšen i odveden u manastir Ljubostinju«, gdje gaje »čuvala jaka nemačka straža«, a onda su ga »premestili na sigurnije mesto (kada?) u manastir Vojlovicu«, kamo je »doveden i patrijarh Gavrilo... Režim prema 488 zatočenicima je bio veoma strog i netolerantan«. Vidjeli smo daje Nikolaj tijekom toga »strogog zatočeništva« u Ljubosti nji imao slobodu kretanja i daje održavao sastanke s Nedićevim ministrima i četničkim vojv oda ma . Al i mit kaže dalje: »Zatim su 1944. godine pr ebačeni 48 9 u zloglasni logor Dachau. Tamo su ih mučili i kinjili.« A istin a je sasvim drukčija. Interesantno je da se prava istin a o boravku ta »dva mučenika« u Dachauu pojavila prvi (i posljednji!) put u službenom glasilu Srpske pravoslavne crkve još sredinom 1945. godine, odmah po završetku Drugoga svjetskog rata, ali su je svi »zaboravili«. Naime, jedan prav osla vni sveće nik, preživjeli logoraš Dacha ua, u svom članku »Svešteni ci u koncentracionom logoru Dachau« iznosi svoja još sasvim svježa sjeća nja. Taj obični zatočenik strašnoga logora, svećenik Branko Ðorđević, piše između ostaloga: »U zloglasnom koncentracionom logoru Dachauu... i sveštenici raznih veroispovesti i nacija, koji su u logoru bili kao politički krivci prepalili su i mučili se kao i svi ostali internirci... Svi su morali raditi 487 Boško N. Kostić, »Za istoriju naših dana«, Lille, France, 1949., str. 244. 25S. 488 »Izdajnik, a u Da cha uu!« , Ilu str ova na Pol itik a, Beograd, 16. X. 199 0., str. 45. 489 »Izdajnik , a u Dac hauu !«, Ilust rovan a Politika, Beograd, 16. X. 1990., str. 45. 218

bez obzira da li je neko od njih episkop, ili je tek dobio prvi čin u svojoj crkvi. Bilo je sveštenika i od 80 godina starosti, pa su i oni morali raditi. Režim koji je važio za sve internirce, važio je i za sveštenike (logorska disciplina, rad, stan, hrana, odelo i dr.). Izuzetak je učinjen prema Njegovoj Svetosti Patrijarhu Srpskom Gavrilu,Njegovom Preosveštenstvu Episkopu

Nikolaju i jednom Francuskom Arcibiskupu, koji su, dok ih s ostalim

promitentima nisu odveli iz logora u Tirol, živeli odvojeno od nas u tzv. 'počasnim bunkerima'. Razdvajao nas je od njih jedan visoki zid i bilo nam jeodela, zabranjeno se s njima viđamo sastajemo. OniOvakvih su mogli nositi svoja nisu bili da obrijani ni ošišani, i nisui gonjeni na rad. promite nata, visokih državnih funkcionera, koji su živeli u 'počasnim bunkerima' i pripadali su raznim nacijama. bilo je 50 60 (...) Prema podatcima koje sam posle oslobođenja dobio u logorskoj pisarnici, kroz koncentracioni logor Dachau prošlo je oko 3000 sveštenika, raznih nacija i veroispovesti; oslobođenje su dočekali svega 1354. Oko 1600 sveštenika kroz logorski krematorij pretvorili su se u pepeo.« 490 Taj se svećenik t ek bio vratio iz koncentracijsko g logora i nije mogao znati sve pojedinosti. Svjedočenja logoraša drugih narodnosti potvrđuju njegove navode i dopunjuju ih.

»Počasni zatvorenici« u Dachauu

. •

Slovenci, preživjeli zatočenici logora Dachau, sjećaju se tih dana: »Dio zatvorenika u Dachauu bio je privilegiran i prema njima su postupali sasvim drugačije nego prema većini drugih. To su bili 'počasni zatvorenici' (Ehrenhaftlinge). Bili su odijeljeni od ostalih zatvorenika i boravili su u 'počasnom bunkeru', u zgradi, u kojoj su radi njihove udobnosti prezidali dosta ćelija. Tu su bili dobro opskrbljeni. Bili su to visoki svjetovni i crkveni

uglednici, prema kojima je nacistički režim imao izvjestan obzir. Svaki dan mogli su šetati izvan logora i bili su oslobođeni bilo kakvog rada. Svakog dana su primali novine i neki su se mogli neograničeno dopisivati s užom obitelji. Za spremanje prostorija u kojima su boravili i za donošenje hrane bili su im dodijeljeni obični logoraši. Nosili su građanska odijela i dobijali esesovsku hranu. Ostavili su im kosu i mogli su zadržati satove. Kao što se vidi iz muzejske dokumentacije Dachaua... među njima je bio poznati borac protiv fašizma i imperijalizma pastor Martin Niemoller,... također bivši francuski predsjednik vlade Leon Blum sa ženom, nećak 490 »Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve«, br. 7,3!. VII. 1945., str. 66. 67.

219

tadašnjeg sovjetskog ministra vanjskih poslova Molotova Vasilij Kokorin Molotov, nećak engleskog predsjednika vlade Peter Churchill, austrijski kancelar Kurt Schuschnigg sa ženom i četiri kćeri, šef grčkog generalštaba general Alexander Papagos,... mađarski predsjednik vlade Nikolaus von Kallay, sin mađarskog regenta admirala Mikldsa von Horthva,... ministar financija Trećeg Rajha Hjalmar Schacht,... francuski biskup Gabriel Piquet, kneginja Maria, kći talijanskog kralja sa četvoro djece i dr. 491 Privilegirani zatvorenici nosili su na lijevom rukavu ljubičastu vrpcu.« Slične se informacije nalaze i u knjizi Glavne komisije za istraživanje zločina hitlerovaca u Poljskoj. Njezin autor, dr. Teodor Mušici bio je uhićen 1939. godine, a u Dachauu je bio od 1940. do kraja rata. On kaže: »Bio je još izvjestan broj zatvorenika, izuzetno privilegiranih. Stanovali su pojedi načno u ćel ijama bun kera, čija se vrata nisu zak ljučav ala, im ali su mogućnost slobodnog kretanja po hodnicima i prostoru pored bunkera. Također su izlazili pod nadzorom časnika, pojedinačno ili u grupama, u šetnju u grad. Ti zatvorenici nisu radili, mogli su se dopisivati i dobijali su za čitanje što su samo poželjeli. Ćelije su im spremali specijalno određeni zatvorenici, koji su im donosili hranu iz časničke kasine.« 492 U takv im su, et o, uvjetima epi skop Nikolaj V elim irov ić i patrijar h Gavrilo prošli pored pakla Dachaua! Dožić ostaliNijemcima uglednici kao iz cijele Europe, samo smješteni su u te »počasne bunkere«, Kao oni sui služili pričuva za eventualne moguće pregovore sa Saveznicima, jer su i Amerikan ci i Englezi sa zapada, a Rusi s istoka već čvrsto stezali obruč oko Njemačke pa je i samim vođama nacističke Njemačke bilo jasno daje pitanje gubitka rata s njihove strane još samo stvar od nekoliko mjeseci. Dva visoka predstavnika Srpske pravoslavne crkve, uživajući nezamislivu slobodu za ostale zatočenike logora, hraneći se isto kao i članovi SS postrojbi, imajući čak i u Dachauu poslu gu, proveli su tamo vr ijem e od sre dine ruj na do počet ka prosinca 1944. godine. A Nikolaj, imajući potpune uvjete za rad, napisao je tamo brojne meditacije, propovijedi, molitve, čak i pjesme, izražavajući u

njima čudovišni antisemitizam — tu, gdje su na dohvat ruke svakog dana ubijane stotine i tisuće ostalih zatočenika, u prvom redu Židova, koje su danonoćno gutali krematoriji... Ti »biseri« njegova »hrišćanskog« stvaralaš tva ugle dal i su s vjet lost dana 1985. godine, kada ih je u Zapadnoj Njem ačkoj izdao episkop tamošnje srpsko pravoslavne eparhije Lavrentije. To je onaj episkop koji se poslije nekoliko godina vratio u Srbiju, u Šabac, i počeo odmah izdavati četničke listove i pjesme na kasetama. Naslov toga Nikola jeva »remek djela« je »Reci srpskom narodu kroz tamničkiprozor iz logora . 50 . 491 »Dachau«, Zbornik,Založba Borec, Ljubljana, 1981., str. 49

492 Teodor Musiot, »Dachau 1933 1945«, Wydawnictvo Slask, Katowice, 1968., str. 89. 220

Dachau«. Za onoga tko zna istinu o »mučeništvu« Nikolaja u nacističkim

logorima i tko je barem malo upoznat sa sadržajem toga njegova umovanja, već sam naslov govori o pravom liku i pisca, ali i izdavača. A patrijarh Gavrilo u svojoj knjizi »Memoaripatrijarha srpskog Gavrila«, tiskanoj ćirilicom u Parizu (poslije njegove smrti) 1974. godine, »Editions Richelieu«, na 603 stranice svojih sjećanja kaže samo ovo: »(...) Došli smo do zloglasnog logora Dachau... Nemci su nas po dolasku strpali u zloglasne barake, gde je život bio nemoguć« (str. 562). Neistinito, ali barem kratko. To je posljednja rečenica poglavlja, a sljedeće počinje ovako: »Ja sam bio oslobođen od strane Američke divizije generala Kolensa... 8. maja 1945.«(!) Ali, ni to nije istina, jer je on izašao iz Dachaua početkom prosinca 1944. A ne sjeća se nijedne pojedinosti iz logoraskog života, potpuna amnezija, dok se u tim istim memoarima sjeća (nekoliko puta) čak i voća i marmelade koju je ponio sa sobom iz Beograda kad je bježao ujutro 6. travnja 1941., čim su pale prve bombe, ostavljajući — po tradiciji vrhova SPC — svoj narod neprijatelju. Inter esant no je da obožavatelji tih »mučeni ka« priz naju ponekad danas u Srbiji istinu (zab oravljaju ći da time otkrivaju laži N ikolaja i Gavrila). Tako, na primjer, beogradski novinar i publicist Milo Gligorijević kaže: »Nikolaj je... deportovan u Dachau zajedno Ostao zauzima je logoraš do kraja rata (sic!), do izmaka 1944. s patrijarhom Oslobođenje, Gavrilom. kao i patrijarh, njem Dimitrija Ljotića i prebačen u Beč, a zatim s proleća 1945. obreo se u

Švajcarskoj.« 492* Taj njihov boravak u Švicarskoj (poslije su se opet vratili

u Austriju, k Nijemcima, koji su ih poslali tamo) tek treba povijest istražiti. U spomenutom članku »Ilustrovane Politike« od 16. listopada 1990. Bogosav Marjanović piše i ovo: »G avrilo Dožić i Nikolaj Velim irov ić u toku februara, marta i aprila (l 945. — op. a.) obilaze logore četnika i Ijotićevaca po Istri, Sloveniji i Austriji i drže govore, služe službu Božju, hrabre ih.« Međutim, patrijarh se u svojim memoarima ni toga ne sjeća ni jednom jedinom riječju!

»Sveti Nikolaj«

•

•

'

•

'

•

"•

U proljeće 1991. tijelo Nikolaja Velimirovića prenijeli su iz manastira Svetog Save u američkom gradu Libertvvilleu na groblje u njegovu rodnom selu Leliću blizu Valjeva, u Srbiji, gdje je pokopan u obiteljskoj grobnici. »Pravoslavlje«, glasilo Srpske patrijaršije u Beogradu, pisalo je u povodu toga događaja: »Sveti Nikolaj je došao u svoj rodni Lelić, u svoju Srbiju, da 492a »Povratak Nikolaja Velimirovića«, NIN, Beograd, 29. III. 1991., str. 27. 221

svojim vaseljenskim duhom, filosofskom dubinom i moralnom snagom pomogne gresnicima, svojim progoniteljima i vaskolikom rodu. Sazvežđe 49 3 Nebeske Srbije postalo je večno stanište Svetog Nikolaja.« Jesu l i fašizam Nik olaja Ve lim irov ića — člana Ljotiće va »Z bora«, njegov antisemitizam i sur adnja s kvisli nzi ma Ljotićem, Nedićem i Dr ažom Miha ilovićem zaboravljeni u Srbiji i oprošteni mu, ili ga slave upravo zbog toga?

»Sveti Nikolaj« i nacionalsocijalizam Taj glasoviti žič ki epis kop u svojim je brojnim jav nim nastupima i pisanim djelim a isticao »vrijed nosti« nacionalsocijalizma i rasizma još prije p očetka Drugoga svjetskog rata, točnije odmah poslije do laska Hitl era na vlast. Tako je u Beogradu 1935. godine, dakle samo dvije godine postoje H itler preuzeo vlast u Njemačkoj, tisk ana k njižica »Nacionalizam Svetog Save«. U njoj je zapravo obj avlje no Veli mi rov iće vo predavanje na proslavi »Nedel je pravo slav lja« na beo grads kom Kolar čevu nar odnom unive rzitetu te god ine i u njoj se, uz ostalo, ističe: »Mora se odati poštovanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo, daje nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran meh anizam . I evo u XX veku on je došao na ideju Svetog Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju. A nama je taj posao svršio Sveti Sava, prvi među prosvetiteljima, prvi među genijima i prvi među herojima u našoj istoriji. Svršio gaje savršeno, svršio gaje bez borbe i bez krvi, i svršio gaje ne juče ili prekjuče nego pre 700 godina. Otuda je nacionalizam srpski, kao 494 stvarnost, najstariji u Evropi« (istaknuo a.).

Sav prihod od te knjižice, u kojoj je sv. Sava proglašen Hitlerovim pretečom i uzorom, Nikolaj je namijenio podizanju hrama sv. Save u Beogradu (koji se još gradi). Kako je rasla Hitlerova moć u Europi, tako je kn jiži ca u Srbij i biv ala sve »aktualnija« pa je ponovno t iskana u Kraguj evcu 1938. godine. To oduš evljen je Hitlerov im nacio nalsocijalizm om Niko laj je potvrdio i nekoliko godina poslije, 1939., u svom govoru povodom 550. obljetnice kosovske bitke. Tada je u man astiru R avan ici posve jas no iskazao svoj rasizam: »Mi smo deca Božja, ljudi arijevske rase kojoj je sudba dodelila časnu ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu... da plemena slabije rase i niže vere ne bi,..«, (istaknuo a.)495 493 »Pravoslavlje«, br. 599, 1. III. 1992., str. 4. 494 Episkop Niko laj Ve lim irov ić, »N acion alizam Svetog Save«, Udruže nje srpsko g prav oslav nog sve štenstva Arhiepiskopije beogradsko karlovačke, Beograd, 1935., str. 27. 28. 495 Episkop Niko laj Velim irović, »Vi dov dan ski govo r«, Beo grad, 193 9., str. 2.

222

Hitlerovo odličje »Svetom Nikolaju«

U tom svjetlu treba promatrati i odličje koje je Hitler podijelio episkopu Nikolaju, kao i episkopovu suradnju sa srpskim fašistima tijekom Drugoga svjetskog rata i nakon njega. O tom Hitlerovu odličju svjedoči blizak rođak Nikolaja Velimirovića, njegov nećak, u izjavi beogradskom tisku, koji ga ovako predstavlja svojim čitateljima: »Nikolajev sinovac (nećak — op. a.) Tiosav Velimirović, poznati beo gradski pravnik i sudija, nekad i naš kolega, novinar 'Politike', sada penzi oner.« U podužem intervjuu Tiosav priča i ovo: »Kao episkop ohridski Nikolaj j e obavio više narodnih i crkv enih zadataka. Tada je uredio, por ed srps kog, i ono groblje nemač kih vojn ika u B itolju, zbog čega gaj e Hitler 1934. god ine odlikovao (ista knu o a.). Uostalom, i to od liko van je koje je stric dobio od Hitlera, bilo je u vid u krsta i, kurtoazno, dato za građanske, a ne za neke državne, po liti čke ili vo jne zasluge. V lad ika taj orde n 49 6 nije nikada nikome pokazivao.«

Treba podsjetiti da je Makedonija (Ohrid je bio Nikolajevo sjedište episkopije) od 1912. —daodMakedonci I. balkanskoga rata —nisu do postojali, 1941. godine pod srpskom okupacijom, kao narod svi subila morali biti Srbi, sa srpskim imenima i prezimenima ne na » ov« i » ski«, nego na » ić«.Makedonski jezik bio je zabranjen, nije bilo ni makedonskih škola ni tiska. »Sveti Nikolaj«, koji je, eto, tako »brinuo« o groblju nekadašnjih srpskih neprijatelja u Prvom svjetskom ratu, naravno zato da bi se dodvorio svom uzoru Hitleru, nikad nije izustio ili napisao nijednu riječ u obranu nesretnoga porobljenog makedonskog naroda, prešućujući i činjenicu da su Srbi u bi li oko 40.000 M akedonaca. On je b io jedan od okupatora Makedonije kao predstavnik Srpske pravoslavne crkve.

Patrijarh Varnava i »dalekovidni Fiihrer«

Ne treba se čuditi otkud misaoni »biseri« o arijev skoj ili slab ijoj rasi, ot kud antisemitski članci iz per a i usta srp skih svećenika, koji su utira li put srps kom fašizm u, kad je poznato, iako malo, daj e u istome du hu tih godina razmi šljao i govorio njihov duhovni uzor — ondašnji patrijarh Srpske pravoslavne crkve — Varnava. »Glasnik«, organ SPC, objavio je dva intervjua koje je siječnja 1937. godine njemačkim novinama dao patrijarh. 496 Bogosav Marjanović, »Vladika — izdajnik ili rodoljub?«, Ilustrovana Politika, Beograd, 9. X. 1990., str. 45. i 47. 223

U rubrici »Inostrani pregled«, »Glasnik« piše: »'Deutsches Nachrichten Buro' iz Beograda 3. januara javlja da je u ' Volkischer Beobachter' u od 4. januara 1937. godine štampano: Poglavica Srpsko pravoslavne crkve patrijarh Varnava primio je u svojoj novoj beogradskoj rezidenciji dopisnika DNB. To je impozantna i dostojan stvena pojava. Svoju veliku radnu snagu neumorno p osvećuje izgradnji svoje crkve, koj a, doista, pod njim silno cv eta. Patrijarh je odmah u početku pokazao ž ivo interesovanje za prilike i odnose u novoj Nemačkoj (podvučeno u srcinalu). (...) N a kra ju raz govora P atrij arh V arna va daje izraz a simpatijama sa kojim a prati borbu Fuhrera i državnog kancelara... 'Fiihrer velikog nemačkog naroda vodi borbu koja služi na korist ćelom čovečanstvu.' Patrijarh je dalje rekao da borba Adlofa Hitlera protiv boljše vizma, koji je podjarmio rus ki narod, potiče iz idealnih motiva i nema nikakve veze sa imperijalističkim ciljevima. Sa prijateljskim pozdravima velikom ne mačkom narodu' — završ io je Patrijar h Va rnava razgovor — 'smatram, da opravdana borba nemačkog naroda za ravnopravnost zaslužuje poštovanje svih naroda. '«497

Odakle takva simpatija prema Hitleru od strane pravoslavnoga patrijarha? Hitler je odmah čim je došao na vlast počeo kršiti potpisani konkordat s Vatikanom, počeo(kao s progonima Katoličkevezalo crkve,zai njega. to je ono njezina poglavara i episkopa Nikolaja) Jer uštoto jeje SPC i vrijeme SPC vodila u Jugoslaviji ogorčenu borbu protiv potpisivanja kon kordata. Borba protiv komunizma samo je krinka. »Glasnik« odmah nakon te prve vijesti donosi i drugu, sličnu: »Egon Heiman, dopisnik 'Miinchenes Neueste Nachrichten' javlja iz Beograda od 3. januara o. g.: '(...) Ranije sam — veli Patrijarh — s teškom mukom mogao ustajati i internacionalnih jevreja govoriti u odbranu Rusije protiv komunizma i (malo »j« u srcinalu — istaknuo a.)... Bio sam upućen sasvim sam na sebe. Ali Bog je poslao nemačkom narodu jednog dalekovidnog Fuhrera, koji zastupa mišljenje, mnogostopu ranijeruske stvoriozemlje. u sebi...MiFiihrer je svečano isto izjavio da onkoje ne sam želi inija jednu Fiihreru verujemo i njegovoj iskrenoj reci.'« Nikolaj je otkrio da je sv. Sava bio preteča Hitlera, a i patrijarh, eto, skromno izjavljuje da je i on u ideologiji bio preteča toga istoga Fuhrera. Znači li to da bez ideja sv. Save i Varnave ne bi, možda, ni Hitler bio to što je bio sa svojom nacionalsocijalističkom rasističkom i imperijalističkom ideologijom? Uostalom, i imperijalističko osvajanje tuđih zemalja konstanta je srpske povijesti, a ta osvajanja uvijek je, kao i danas, blagoslivljala SPC... 497 »Glasnik Srpske pravoslavne patrijaršije«, 2(15). II. 1937., br. 1 2, str. S3. 34.

224

U govoru u B itoli 7. studeno ga 1936. patrijarh V arn ava tak ođer je potvrd io svoje mišljenje daje židovstvo sinonim za zlo: »Naša vlada, naš po kojn i Kralj (ubije m u Marseill eu 1934. Aleksanda r I. Karađorđević — op. a.) i današnje namesništvo ne priznaju vlast u Moskvi... I oni koji su je priznali, danas se ljuto kaju, jer to nije ruska vlada, nego je interna cionalna,jedn a židovsko varalička banda« (istakn uo a.).497a

Nikolajeve antisemitske poruke srpskom narodu iz »počasnoga bunkera« u Dachauu

Spomenuto je već da je Nikolaj Velimirović, kratkotrajno udobno smje šten u »počasnom bunkeru« u Dachau u, zapisiva o svo ja razmišlja nja iz kojih iz bij a sil na mržn ja prema Zi dovima i op ravdanje za genoc id nad njim a. I dok su nedaleko od njega svakodnevno umirali ti ljudi, koji su bili krivi samo zato što su Zidovi, nearijevska, »niža« rasa, on je mirne savjesti bilježio strašne riječi, pune otrova: »U toku vekova oni koji su raspeli Mesiju Gospoda Isusa Sina Božjeg stvorili su od Evrope glavno bojište protiv Boga, a za đavola. To je danas glavno bojište Židova i oca židovskog đavola... To Evropa ne zna, i u tome je sva očajna sudba njena, sva mračna tragedija njenih naroda. Onapre svega ne zna čija je. Onda ona ne zna kojoj je prijatelj, a ko neprijatelj... Ona ništa ne zna osim da oceni kao vrednost dok joj Židovi ne postave svoj kantar za meru vrednosti... njeni političari kao mesečari u zanosu govore o jednakosti (ignoranciji) svih verovanja i neverovanja, tj. ono što Židovi hoće i žele, jer im je potrebno prvo da se izjednače zakonski sa hrišćanstvom, da bi posle potisli hrišćanstvo i učinili hrišćane bezvernim, i stali im petom za vrat. Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokra ciju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam i sveopštu revoluciju i kapitalizam i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola... Alije za čuđenje, da su se Evropejci, kršteni i miropomazani, potpuno predali Židovima, tako da židovskom glavom misle, židovske programe primaju, židovsko hristoborstvo usvajaju, židov ske laži kao istine primaju, židovska gesla kao svoja primaju, po židovskom putu hode i židovskim ciljevima služe. To je za čuđenje u naše vreme, i ništa više u svetu. Sve drugo je manje važno ili ne važno. A l i j e najvažnije kako je hrišćanska Evropa postala sluškinja Židova... O tome trebate da mislite, braćo Srbi.«498 497a » Glasnik Srpske pravoslavne patrijaršije«, 2(15). II. 1937., br. 1 2, str. 89. 498 Episkop Nikolaj Velimirović, »Reci srpskom narodu kroz tamnički prozor iz logora Dachau«, Himmelstiir, 1985., str. 161 162. 225

U tim svojim meditacijama, propovijedima i »znanstvenim« djelima Nikolaj često govori i o »židovskom dugotrajnom trovanju duha i srca evropskog čovečanstva« (str. 126.), o »starešinama jev rej ski m, daleko glu plj im od samog naroda jev rej skog a« (str. 125.), o »iz rai ljs koj zarazi, koja je spopala Srbinovu krv« (str. 110.), o »judaiziranoj Evropi« (str. 98.) i si. Episkop zapadnonjemačke pravoslavne eparhije u to doba, spomenuti Lavrentije, napisao je za prvo izdanje, ožujka 1985., predgovor u kojemu (iako svakako zna istinu) opet obmanjuje svoj pravoslavni narod neistinima poput ove — daje Nikolaj »zajedno sa patrijarhom Gavrilom bio po raznim

nemačkim kazamatima od 1941. do 1945.«. Čak se spominju i »svakodnevna maltretiranja zarobljenika, vešanja, krematorijum i gasne komore u Dacha uu...«, kao daje to prijetilo i toj dvojici »mučenika«. »Počasni bunkeri«,

privilegiji, izlasci čak u grad, hrana ista kao za časnike SS postrojbi, posluga i dr. uopće se ne spominju! Nije nam poznato daje itko drugi iz Dachaua, od običnih logoraša, mogao pisati svoje meditacije i si., imajući na raspolaganju i sav potreban pribor, pa onda to iznio sa sobom kad je izašao. Ali istina nije ja ka strana kad se piše i govori o Nikolaju i Gavrilu... Mit se mora stalno i dalje njegovati i proširivati novim izmišljanjima. Kao i o knezu Lazaru, Kraljeviću Marku i dr. To je konstanta srpske povijesne mitomanije, i svjetovne i duhovne. Gdje je kraj?

226