Socijalna Ekologija Mala Skripta

1. GRANE EKOLOGIJA Ekologija, kao samostalna nauka , u svom istorijskom razvoju postepeno je dobijala i svoje grane. Najstarija i osnovna podjela ekologije je na sljedeće dvije grane:  ekologiju biljaka - fitoekologiju i  ekologiju životi nja - zooekologiju. 1.1. Fitoekologija Fitoekologija proučava biljne vrste i biljne zajednice i njihov odnos sa okolinom. 1.2. Zooekologija Zooekoogija proučava životinjske vrste, njihove zajednice i međusobni odnos sa okolinom. Uz ove grane kao treća, slijedi i ekologija mikroorganizama - mikroekologija. Grane ekologije su:  autekologija - ejdekologija,  demekologija,  sinekologija,  humana ekologija,  socijalna ekologija,  kulturna ekologija  ekologija zagađenih sredina,  radijaciona ekologija,  urbana ekologija  sistemska ekologija,  kosmička ekologija,  predjelna ekologija i  primijenjena ekologija. 1.3. Autekologija - ejdekologija Autekologija proučava interakcije individualnih organizama. Ova grana ekologije se naziva još i ejdekologija. 1.4. Demekologija Demekologija (od grčke riječi ( δημos) = narod, populacija) naziva se još i ekologija populacije. Ona izučava odnose u pojedinim populacijama, njihovu uzajamnost, organizaciju (strukturu), dinamiku brojnosti populacije, rast i drugo. 1.5. Sinekologija Sinekologija (od grčke riječi συv=zajedno) proučava akcije i uzajamne odnose organizama u zajednici i okolini: razne oblike života, način njihovog formiranja i razvoja, strukturu i dinamiku, produktivnost, njihovo uzajamno dejstvo sa faktorima sredine i drugo. 1.6. Ekologija čovjeka

Predmet proučavanja ekologije čovjeka jeste složeni splet međuodnosa čovjeka i njegove životne sredine. Ona se naziva i humana ekologija . Termin „humana ekologija“ prvi je upotrebio Barov. 1.7. Socijalna ekologija Socijalna ekologija proučava društvene činioce (pojave, procese, akcije i tvorevine) koji utiču na promjene u životnoj sredini, kao i uti caj te sredine na razvoj društva. 1.8. Kulturna ekologija Kulturna ekologija proučava odnos kulture i sredine i adaptaciju društva u sredini u kojoj živi. Kulturna ekologija proučava adaptaciju društva u sredini u kojoj živi. 1.9.Ekologija zagađenih sredina Ekologija zagađenih sredina proučava odnose organizama u promijenjenim uslovima i promijenjenoj-zagađenoj sredini. 1.10. Radijaciona ekologija Radijaciona ekologija se bavi proučavanjem promjena na organizmima koje su izazvane raznim vrstama zračenja. Ova grana ekologije je ekologija jonizujućih zračenja koja se proučavaju kao ekološki faktor . Ona se bavi radioakti vnim supstancama, radijacijama i životnom sredinom, odnosno izučavanjem efekata zračenja na nivou jedinki, populacija, životnih zajednica i ekosistema, kao i praćenjem sudbine radioaktivnih supstanci oslobođenih u okolnu životnu sredinu. 1.11. Urbana ekologija Urbana ekologija (“system urbs”: urbs (latinski) = grad ) proučava odnose i procese u izgrađenoj urbanoj, vještačkoj sredini, odnose koji podrazumijevaju promjene faktora sredine uključujući uzajamnost bioti čkih i abiotičkih faktora koji čine tu sredinu. 1.12. Sistemska ekologija Sistemska ekologija je nova, posebna oblast ekologije. Ona proučava ekološke sisteme uz primjenu metodologije matematičkog modeliranja, simulacije i sistemske analize. Ona je nastala kao potreba za obuhvatanjem sistema u cjelini (generalisti čki pristup); u cilju efi kasnijeg i racionalnijeg korišćenja prirodnih resursa, pa se sistemska analiza primjenjuje i na ekološke sisteme. 1.13. Kosmička ekologija Ekologija kosmičkih letova je nastala 70-ti h godina; istovremeno sa osvajanjem kosmosa. Ona izučava adaptaciju čovjeka u potpuno vještačkim uslovima stvorenim u kosmičkim brodovima. 1.14. Predjelna ekologija Predjelna ekologija proučava ekološke faktore, bioti čke i abiotičke u jednom predjelu

1.15. Primjenjena ekologija Primjenjena ekologija je sinteza svih ovih grana ekologije. Ona se uključuje u nauku o životnoj sredini u cilju daljeg razvoja i korištenja životne sredine, kako na manjem-lokalnom nivou, tako i u planiranju većih prostornih cjelina, kao šta su čitavi regioni, u kojima je bezbroj ekosistema. Primijenjena ekologija u razvoj ljudskog društva unosi ekosistemski pristup.

EKOLOŠKI FAKTORI U svakom ekosistemu, u svakoj životnoj sredini, postoji bezbroj ekoloških faktora koje sve možemo da svrstamo u dvije osnovne grupe. To su: a. biotički i b. abiotički faktori. BIOTIČKI FAKTORI Biotički faktori su organski faktori, faktori žive prirode (organizmi) koji se nalaze u sastavu nekog ekosistema. Biotički faktori su živi organizmi. Prema njihovom odnosu prema materiji i energiji koje koriste, kao i odnosu prema drugim organizmima u lancu ishrane, oni mogu biti :  producenti ,  konzumenti i  reducenti 2.1. Producenti Producenti su proizvođačko-prerađivački. U većini terestričkih ekosistema to su zelene biljke koje obavljaju sintezu organske materije iz neorganskog materijala, a uz pomoć sunčeve energije. U vodenim ekosistemima najveći producenti su fi toplanktoni. Važno je napomenuti da jedino producenti sami sebi proizvode hranu. 2.2. Konzumenti Svi ostali organizmi su: konzumenti - potrošači. To su već stvorene organske materije , životinje i paraziti (biljojedi, mesojedi i svaštajedi) koji materiju koju su proizveli producenti unose u sebe, direktno ili indirektno, razlažu je, ali ne ispod stepena organskog i ponovo sintetizuju u obliku organske materije svog sopstvenog tijela. 2.3. Reducenti Reducenti - razlagači su mikroorganizmi (bakterije ) mikroflore i mikrofaune koji razlažu organske materije u neorganske, stvarajući amonijak, azot i fosfor (od ostataka biljaka i životinja). Prema produkciji organske materije bioti čki faktori se mogu svrstati u sljedeće dvije grupe organizama:  autotrofne i  heterotrofne organizme.

2.4. Autotrofni organizmi Autotrofni organizmi su oni organizmi koji su sposobni da sami razgrađuju materiju kao šta to čine bakterije . 2.5. Heterotrofni organizmi Heterotrofni organizmi se hrane organskom materijom. Oni ne mogu sami da stvaraju organsku materiju, već je gotovu uzimaju od drugih organizama (biljnog ili životi njskog porijekla). ABIOTIČKI FAKTORI Abiotički faktori životne sredine su neorganskog porijekla. Abiotički faktori su faktori sredine koji nisu žive komponente ekosistema. To su vazduh , voda zemljište , mineralni i energetski resursi sa mehaničkim, energetskim, hemijskim, geološkim i geografskim karakteristikama, kao i ostali spoljni uslovi sredine u koje spada i klima . Najznačajniji abiotički faktor je energija sunca čijim se posredstvom održava život. 2.6. Protok energije i njeno korištenje kao faktor funkcionisanja i razvoja ekosistema Za održavanje, funkcionisanje i razvoj ekosistema u određenom vremenskom periodu potrebna je određena količina spoljašnje energije koja dolazi od sunčevog zračenja , i unutrašnja koja se nalazi u određenim jedinjenjima i prema potrebi oslobađa. Primarni izvor energije za većinu ekosistema je sunčeva energija 2.7. Kruženje hranljivih materija Hranljive materije , ili nutrienti , neorganskog su porijekla, nastale su mineralizacijom organskih materija ili raspadanjem neorganskih (krečnjaka), atmosferskim spiranjima i taloženjima. Materija se u ekosferi, u ekosistemima nalazi u stalnom kruženju što je i jedan od uslova postojanja i opstanka života. 2.8. Promjenljivost životnih faktora Ekološki ili životni faktori su mnogobrojni i raznovrsni. Oni su promjenljivi u pogledu prostora i vremena kao i u pogledu jačine, veličine ili količine, a također i u odnosu na dejstvo na druge faktore sredine, posebno na živo biće. Oni se nalaze u stanju stalnog kolebanja u prostoru i vremenu. Ovakvo stanje njihove promjenljivosti je jedan od osnova za izučavanje njihovog dejstva na živa bića. 2.9. Klimatski faktori Faktori klime su raznovrsni i promjenljivi. Značajni su za održavanje života, odnosno za sve faktore sredine. Najvažniji klimatski faktori su : 1. temperatura vazduha, 2. vlažnost vazduha, vazdušna kretanja, 3. svjetlost i insolacija, 4. tlo (reljef),

5. padavine i 6. hemizam 2.10. Odnosi organizama i sredine Organizmi i njihova sredina su u organizama i sredine su: 1. specifični; 2. stalni; 3. neraskidivi; 4. uzajamni i 5. promjenljivi.

stalnoj

međuzavisnosti.

Odnosi

1. Specifi čni odnosi su oni koji su neophodni za opstanak i razvoj određene vrste organizma, za njene potrebe prema sredini i njena reagovanja na uslove sredine. Takođe je od značaja i uticaj te određene vrste organizma na sredinu. 2. Stalni odnosi su oni koji su neprekidno prisutni u toku čitavog života određenog organizma. 3. Neraskidivi odnosi su oni kada organizam ne može da opstane odvojen od sredine (kao na primjer riba bez vode). 4. Uzajamni odnosi postoje između organizama i sredine šta znači da svaki organizam ima određen uticaj na sredinu, ne samo sredina na organizam. 5. Promjenljivi odnosi su oni kojima se karakter, obim i jačina mijenjaju u funkciji vremena i prostora. 2.11. Odnosi u okviru ekosistema U okviru ekosistema biotički i abiotički faktori su u međusobnim odnosima koje možemo svrstati u tri osnovne kategorije: 1. akcije; 2. reakcije i 3. koakcije. 1. Akcije obuhvataju sva dejstva koja biotop , kao kompleks spoljašnjih ekoloških faktora (fizičko-hemijskih), vrši na biocenozu. 2. Reakcije kao kategorija se odnose na suprotna dejstva šta ih živa bića kao članovi zajednice vrše na sam biotop. 3. Koakcije su kategorija sličnih odnosa i obuhvata sve uzajamne odnose što postoje između organizama članova biocenoze. 2.12. Ekološka valenca Svaka životna zajednica različito reaguje na promjene životnih faktora i ima granične vrijednosti podnošljivosti tih faktora, odnosno granice u kojima je moguć opstanak. To se naziva ekološka valenca . Ekološka valenca je amplituda kolebanja jednog životnog faktora u čijim je granicama moguć život jednog organizma.

2.13. Kruženje materije kroz faktore sredine Najznačajniji faktori za održavanje života na planeti su u stalnom kružnom toku i međusobnoj ravnoteži. U biosferi postoji ravnoteža između biotičkih i abiotičkih faktora, ali samo dotle dok nekim unutrašnjim ili spoljnim silama ne bude poremećena.

3.EKOSFERA

Ekosfera je životna sredina pod kojom se podrazumijeva biosfera i tehnosfera , odnosno, prirodna sredina i izmijenjena sredina pod uti cajem čovjeka. Izraz dolazi od:  oikos (dom, stanište) i  sfera (oblast, područje, prostor, sredina) . Prema Comoneru: „U prirodi sistem -ekosfera je proizvod povezanosti integralne evolucije živih bića i fizičkih i hemijskih sastojaka zemljine površine. U vremenskoj skali ljudskog života evolutivni razvoj ekosfere je spor. Zbog toga je ekosfera nenadoknadiva. Kada bi se uništila, nikad se ponovo ne bi stvorila ni obnovila, ni prirodnim procesima ni ljudskim naporima. Ekosistem čine:  biosfera: svijet prirode i prirodnih resursa;  tehnoshera: svijet ljudskih izuma (materijalnih dobara i ljudskih naselja, industrije, tehnologije) dobijenih preradom prirodnih resursa. 3.1. BIOSFERA Biosfera je prirodna sredina koja djeluje kao jedinstven sistem sa uzajamno povezanim i ulovljenim dijelovima: ekosistemima. Naziv biosfera potiče od dvije riječi:  bios = život i sfera=prostor,sredina Prema tome, biosfera predstavlja životni prostor na planeti . Biosfera je prostor u kome žive organizmi i obuhvata Zemljinu površinu (kopno i more) i niži dio atmosfere. Nju čine:  atmosfera;  hidrosfera;  litosfera i  pedosfera 3.1.1. Atmosfera Atmosfera je sfera gasova i ona predstavlja Zemljin vazdušni omotač. Ona energijom sunčevog zračenja i svojim padavinama intenzivno održava život u litosferi, hidrosferi i pedosferi.

3.1.2. Hidrosfera Hidrosfera je vodeni omotač Zemlje. Nju čine mora, okeani i kopnene vode koje su smještene u depresijama Zemljine kore.

3.1.3. Litosfera Litosfera (od grčke riječi koja znači “kamenit” - sfera) predstavlja čvrsti omotač planete. Na Zemlji, litosferu čine kora i najviši deo mantla koje razdvaja Mohorovičićev diskontinuitet Litosferu čine tektonske ploče, koje se kreću nezavisno jedna od druge. 3.1.4. Pedosfera Pedosfera je rastresiti dio Zemljine kore u kojoj je najveći dio mineralnih i organskih materija. To je hranljivi dio spoljašnjeg Zemljinog omotača, tj. ono što mi nazivamo zemljištem. 3.2. TEHNOSFERA Tehnosfera je životna sredina koju je čovjek stvorio transformišući prirodnu sredinu i u koju se njegovim posredstvom unosi materija (hrana, razni predmeti i prerađeni prirodni materijali u vidu raznih proizvoda) i energija (električna, toplotna). Životna sredina koja se stvara pod uticajem industrije, razvoja tehnike i tehnologije. Tehnosfera je životna sredina nastala ljudskim radom, ljudskom voljom i ljudskom snagom (umnom i fi zičkom). Uslovno rečeno, nju čine: 1.ljudska..naselja 2.infrastrukturni sistemi koji omogućavaju funkcionisanje gradova i drugih naselja: energetski, saobraćajni, vodovodni, kanalizacioni, rekreacioni, industrijski 3. razni upotrebni predmeti i sredstva, alatke i mašine, i oprema koji služe za zadovoljavanje ljudskih potreba, želja i prohti jeva u: ishrani, odjeći, domaćinstvu, rekreaciji, uživanju, higijeni, sportu, proizvodnji, umnom radu i drugo.

4.EKOSISTEM Ekosistem je u osnovi sistem prenosa energije, materije i informacija u kome razne međuakcije obezbjeđuju povratne mehanizme za kontrolu broja i razvoja organizama koji ulaze u njegov sastav. Sinonim za ekosistem je biogeocenoza :  bios = život;  geo = zemlja;  koinos = zajednički

Biogeocenoza - ekosistem je vrhovna sinteza u ekologiji i ona predstavlja izvanredno složen i dinamičan sistem . Svi dijelovi ovog sistema, sve njegove žive i nežive komponente, u tolikoj su mjeri među sobom uslovljeni i vezani složenim međusobnim odnosima. Ekosistem je cjelina koju čini životna zajednica i u njoj naseljeni prostor. Ekosistem je prirodni kompleks biljnih i životi njskih populacija i jedinstvenog skupa fi zičkih uslova u kojima oni egzisti raju. To su organizmi određene lokacije, zajedno sa funkcionalno-zavisnim aspektima životne sredine. Ekosistem je jedinstveni entitet. Osnovne komponente ekosistema su: STANIŠTE - BIOTOP i BIOCENOZA. Mjesto koga karakteriše jedinstven kompleks ekoloških faktora jeste stanište . Stanište - biotop je osnovna topografska jedinica prostorno više ili manje ograničena sa srazmjerno sličnom ili istom kombinacijom uslova, odnosno kompleksom životnih faktora. Naziv potiče od riječi:  βios=život i  τoπos=tlo. Biotop je mjesto za život , mjesto gdje je moguć život. To je životno stanište . Biotop (stanište) dio je prostora koji se odlikuje specifičnim kompleksom ekoloških faktora. Populacija je prostorno - vremenski integrisana grupa živih jedinki iste vrste koja raspolaže zajedničkim skupom nasljednih faktora. Ona naseljava određeni prostor, pripada određenom ekosistemu i u okviru koga su jedinke povezane među sobom, u prvom redu odnosima razmnožavanja. Pojam biocenoze Biocenoza je životna zajednica , veoma složeni sistem u kome se odvija život svakog organizma koji pripada toj zajednici. Naziv biocenoza potiče od riječi:  bios = život  koinos = zajednica. Biocenoza je skup vrsta živih bića (organizama): biljaka i životinja sa određenim rasporedom - određenom gustinom naselja. Nju sačinjavaju:  fitocenoza ( fi ton = biljka );  zoocenoza ( zoon = životinja ) i  mikrocenoza ( mikro = mali) Flora je skup biljnih vrsta određene oblasti , klasifikovana po filogenetskom principu. To je skup svih biljnih vrsta u jednom području. Fauna je skup životinjskih vrsta određene oblasti , klasifikovane po filogenetskom principu. To je cjelokupni životi njski svijet jednog područja. Vegetacija je biljni pokrivač koji sačinjavaju biljne zajednice oblasti .

Pedofl ora je flora zemljišta. Obuhvata različite mikroorganizme (bakterije , alge , hife, gljive). Pedofauna je fauna zemljišta. Ekološka sukcesija Ekološka sukcesija (razvoj ekosistema) je izmjena vidova strukture i biocenoti čkih procesa u vremenu. Uslijed raznih promjena u sredini, prirodnih ili antropogenih, dešavaju se i tako velike promjene u biocenozi kao na primjer: kada ona na datom području prestaje da postoji, a umjesto nje se postepeno obrazuje neka druga zajednica . Ovo je prirodna pojava i naziva smjena ili sukcesija.

Ekološka niša Ekološka niša je funkcionalna uloga i pozicija vrste (populacije) u okviru zajednice ili ekosistema uključujući i to koje resurse oni koriste, kako i kad ih koriste i kakva je međuzavisnost između pojedinih populacija te vrste. Pojam “ekološka niša” se odnosi na ulogu koju organizam ima u ekosistemumjestu življenja. Ekološka struktura Ekološka struktura životne zajednice predstavlja sastav ekoloških grupa organizama koji u okviru pojedinih ekoloških niša igraju odgovarajuću ulogu.

OSNOVNI FAKTORI ŽIVOTNE SREDINE

Vazduh, voda i zemljište su osnovni faktori životne sredine koji obezbjeđuju život i opstanak svim vrstama živih organizama. Vazduh ima veliki značaj za sav živi svijet jer se njegov najznačajniji sastojak - kiseonik nalazi u sastavu mnogih živih organizama. Opšte o značaju vazduha Osnovna funkcija vazduha je biološka. U njegovom sastavu nalaze se tri najvažnije komponente koje obezbjeđuju život :  kiseonik (O), neophodan za disanje;  ugljendioksid (CO2), neophodan za fotosintezu i  azot (N), neophodan za sintezu biljnih bjelančevina. Za sve organizme na Zemlji potreban je kiseonik koji procesom disanja dospijeva u sve ćelije, snabdijeva ih i oslobađa od ugljen-dioksida. Sastav vazduha U relativno čistom i relati vno suvom vazduhu ima bezbroj primjesa. Uglavnom, on se sastoji od: 1. gasovitih sastojaka; 2 . vodene pare i 3. sitnih čvrstih čestica

VODA Značaj vode Kao faktor sredine voda ima veliki značaj za ljude, za sav živi svijet, za ekosisteme, za planetu kao cjelinu. Ona je osnov života i sredina u kojoj počinje život . Voda sadrži hranljive materije kojima snabdijeva ćelije, reguliše temperaturu tijela. Voda je važna osnova za razvoj ljudske civilizacije, naročito za razvoj moderne industrije i poljoprivrede, ali i svakodnevne upotrebe u ljudskom životu. Najveća količina vode troši se za proizvodnju hrane. To znači da je voda osnov za sve forme ljudskog života i za sve njegove egzistencijalne i druge potrebe.

ZEMLJIŠTE Pojam, osobine i značaj zemljišta Zemljište je kompleksna mješavina minerala, organske materije , živih organizama, vazduha i vode. Zemljište je jedinstvena i specifična tvorevina kako prema svojim osobinama tako i prema načinu nastanka. Ono predstavlja jedinstvo biotičkih (organske materije) i abiotičkih faktora (mineralne materije). Zemljište je tanak pokrivač po površini Zemlje. Prema sastavu postoji bezbroj raznovrsnih tipova zemljišta sa sopstvenom kombinacijom neorganskih minerala, vazduha, vode, mrtve organske materije i živih organizama. ENERGIJA Energija je djelotvorna sila materije koja je sposobna da obavlja rad. Svaka masa predstavlja određenu količinu potencijalne energije. Energija je sposobnost obavljanja rada. Energija ne može da se stvori ni iz čega, ali ne može ni da se uništi , već se pretvara iz jednog vida u drugi (prema prvom zakonu termodinamike). Energija i materija mogu da prelaze jedna u drugu.