Sm Muestra

Euskara eta Literatura DBHko 2. mailarako Euskara eta Literaturarako Eragin liburua Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da. Liburu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku hartu du: Joseba Santxo Josu Goikoetxea Jon Ander Rojo Aritz Gorrotxategi Lander Azaola Bixente Merino Jexux Artetxe Ismael Roman Lorea Arrieta Iraitz Urkulo Jon Martin Nerea Atxega Lur Gallastegi Idoia Aranberri EDIZIOA Ainhoa Basterretxea Josu Goikoetxea Jon Ander Rojo PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Joseba Santxo

Liburu honetako ariketak ezin dira inola ere liburuan bertan egin. Ariketetan proposatzen ditugun taulak, eskema eta gainerako baliabideak ikasleak koadernoan egin beharrekoen ereduak baino ez dira.

DBH

Eragin

Aurkibidea

KOMUNIKAZIOA UNITATEA

Ataria



Barre egitea, ariketa ezin hobea 6



Hil eta gero, salda bero! • Hildakoen omenez 

Halloween, ohitura zaharra Euskal Herrian





Bizitza alternatiboak

Mendian ala kalean? • Panorama berdea

6 

Amets egiteko: Cirque du Soleil

Artearen esanahia • 8 artelan harrigarri

7 

126 Nortasuna bereizgarri • Sortzaileen ezaugarriak

8 

146

9 

Domotika: zuk soilik klika! • 2050. urteko etxea

Sareko izarrak

168

186

11 

Behin betiko esanak • Aipu gogoangarriak

12 

Magia duten eraikuntzak

Zeru-lurren uztarri • Mendi mitikoak 226

ERANSKINA

Aditza: Ahalera

208

206

Gramatika-ariketategia eta aditz-taulak

228

• Etorkizuneko gizakia deskribatzea • Ilargia eta Marte, giza koloniak • Gutuna

Moduzko perpausak

132 Denborazko perpausak

Aditza: Subjuntiboa

Baldintza jokatuak eta jokatugabeak

154

172

• Norbere logela diseinatzea • Sekula ahaztuko ez dudan esperientzia • Arauak 174

192

• Bide-hezkuntza hobetzea • Poloniatik Euskal Herrira sidekarrean • Autoko eranskailua

212 Kontzesio-perpausak

230

• Margolan baten ezaugarriak azaltzea • Musikaren balioa • Izenburua 134

152

Kausazko perpausak

210

114

• Jokabide-protokoloa sortzea • Internetetik askatzen • Esku-orria

Perpaus osagarriak

190

188

94

112

170 Aditza: agintera

Jende bitxi hori

• Tribu urbanoak deskribatzea • Larruazalaren artisau • Esaera

Perpausa: erlatiboa

150 Baldintza hipotetikoaren erabilera

74

92

130 Aditza: Nor-Nori-Nork aditz laguntzaileak

Vilariñotarren dama azkarra

Irteera eta helmuga • Zergatik lehiatu?

Aditza: Nor-Nori aditz laguntzaileak

148

166

10 

Perpaus motak

110

128 Aktoreen gutiziak

72

90

108

106

54 • Adopzio-kanpaina sortzea • Arrano arrantzalearen bidaia • Ikurra

70

Aditza: Nor-Nork aditz laguntzaileak

34

52 Aditz trinkoen erabilera

88

86

• Bideo-joko bat azaltzea • Erabaki etikoak jokoan • Berme barruko erreklamazioa

• Ohitura baten berri ematea • Halloween bitxiak munduan • Gomutagarria

50

Aditza: aspektua lehenaldian

14

32 Adizlagunak: postposizioak

68 Gizon irudiduna

Mundua inauteri • Asaskatu beharra

5

30

Aditz jokatugabeak: aditz-izena

• Txiste bat kontatzea • Jon Plazaola aktorea • Gonbidapena

12 Deklinabidea: Kasuak eta erabilera

48

66

Izena eta izenordainak

10

Deklinabidea: mugagabea

Marko Polo nafarra

Beti bila ala berton goxo? • Giza taldeen joana

Perpausaren osagaien funtzioa

28

46

4

EGITEN JAKIN Komunikazio-jarduerak

Izen-sintagmaren erabilera

26

3

Gramatika

8 Bideo-jokoak arte-mugimendua osatu nahian

Klip-kultura • Sorrera ikusgarria

2

KOMUNIKAZIOA

Irakurmena

Kar, kar, kar! • Umorearen historia

1

HIZKUNTZAREN ERABILERA

232

194

• Kontzientziazio-kanpaina egitea • Mangazalea naiz • Liburutegiaren aurkibidea 214 • Tokiak eta kulturak deskribatzea • Atlantida • Ranking-a 234

Eragin 2 HIZKUNTZAREN ERABILERA

KOMUNIKAZIOA

Lexikoa

EGITEN JAKIN Testu-tipologia

Ortografia

Multzo-atzizkiak

Zenbaki kardinalak nola idatzi 16

Toki-atzizkiak

17

56

Aditzoinaren idazkera

76

116

Narratiba I: bidaiak eta

117

Kazetaritza-elkarrizketa: zehar-estiloz kontatutakoa • Hawking eta unibertsoaren legeak 118 Iritzi-artikulua • Alfonbra gorria

Narratiba II: eleberri historikoa • Antso MILA SALTERAIN

137

136 Arloak eta familiak

Txistukariak

156 Kirolaren arlo lexikoa

157 Puntuazioa

176 Jaien eta ospakizunen arlo lexikoa

Iruzkina: film bati buruzkoa • Requiem for a dream

Iragarkia • Altza altzariak. Irratirako iragarkiaren gidoia 177

Harridura- eta galdera-markak

Gutun irekia • Gutun irekia Jules Bianchiri

Marratxoa eta marra luzea 216

Modaren arlo lexikoa

198 Gonbita • Euskal Encounter topaketa

217 Gailu elektronikoen bidez idaztea

236

178

197

196 Eguraldiaren arlo lexikoa

158

237

•M  isterio bat argitzea

Narratiba V: beldurrezko eleberria • Itsaslabarreko etxea MIREN AGUR MEABE

•B  eldurrezko istorioa idaztea

144 • Drogak eta ikasleen iritziak 164 • Logelaren deskribapena 184 • Laino guztien azpitik

202 • Aurrerapenak iragartzea

238

• Margogintza, bizi-iturri

182

200

Zinema eta literatura • Harry Potter eta sorgin harria (gidoia) J. K. ROWLING 240

124

162

Narratiba IV: polizia-eleberria eta eleberri beltza • Txanpaina, mesedez OIER SANTOS 180

220

104

142

160

218 Egitaraua • Udako Solstizioaren jaia

•K  ondaira bat berridaztea

•G  eneroa identifikatzea

Narratiba VI: zientzia-fikzioa • Kableak ASEL LUZARRAGA

• Tatuajea

122

120

140 Narratiba III: eleberri erromantikoa • Bihotzaren mekanika MATHIAS MALZIEU

84

• Etorkizuna iragarri zuen gizona

• Abenturen albuma osatzea

138

• Indian dena da posible

102

100

abenturak •N  evadako egunak BERNARDO ATXAGA

64

82 • L iburutegirako gida osatzea

• Godofredo ALAINE AGIRRE 98

h letraren erabilera

62

80

Haur eta Gazte literatura

44 • Halloweenerako kalabaza-tarta

60

97 Menderagailuak

42

• Alegiak idaztea

78

24 • Bideo-jokoak, neskak eta mutilak

• Atsotitzak biltzea

Alegiak • Elefantearen tronpa

Albistea • Objektuak azalaren bidez xurgatzen dituen gizona

96

Lokuzioak eta atsotitzak

Orientabideak • Donostiako Alde Zaharra

77 Aditz-partizipioen idazkera

Hitz-elkarketa

58

22

40 Atsotitzak • Maisu Juan eta euskaldun frantsesa JUAN ANTONIO MOGEL

JARDUERAK • Leioako Umore Azoka

• Ipuinak moldatzea

38

57

EGITEN JAKIN

20 Herri-ipuinak • Suge erronkazalea

Dibulgazio-testua: deskribapenezkoa • Kali, heriotzaren jainkosa

AMAIERAKO

•K  ondaira bat kontatzea

18

37 Zenbaki banatzaileen idazkera

Interjekzioak

Mitologia eta kondaira • Ehiztari gaztea

Entziklopediako sarrera • Rubius

36

Gogo-atzizkiak

Jakingaiak eta testuak

Gauzak deskribatzea • Papalagien oinetakoak

Zenbaki ordinalak nola idatzi

Denbora-atzizkiak

LITERATURA-HEZKUNTZA

222

204 • Zer da frikia izatea? 224 • Paisaia: inguru polita baino gehiago

•F  ilm baten erreseina idaztea 242

244

Unitatearen egitura DBH 2ko Euskara eta Literaturarako ERAGIN 2 liburua 12 unitate didaktikotan antolatuta dago. Unitate bakoitzean hiru programa nagusi daude: Ahozko eta idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren erabilera (gramatika, ortografia eta lexikoa) eta Literaturahezkuntza (jakingaiak eta testuak). Bestalde, Egiten Jakin izeneko atalak txertatu ditugu (lau unitateko), prozedurazko edukiei dagokien tokia emate alde. Unitate bakoitzaren atariko orrialdeetan gai interesgarri bat aurkeztuko zaigu, oso era erakargarrian, ikasleak motibatzeko helburuarekin. Orrialde horietako behealdean lau hizkuntzatrebetasunak lantzen hasteko proposamenak daude, lauki banatan. Gainera, eskuineko orrialdean, gai orokorraren azpigai bat lantzen da beti, Euskal Herriarekin loturikoa. loturaren bat duena.

1

KOMUNIKAZIOA

Hau da hau!

Kike Amonarriz

Kar, kar, kar! Umore ironikoa

Euskara

Enrike «Kike» Amonarriz Tolosan jaio zen 1961ean. Euskal filologogoa eta soziolinguista da, bai eta umorista eta telebista-aurkezlea ere.

Umore supererrealista

JAKIN Perpaus-osagaien funtzioa, izenak eta izenordainak Multzo-atzizkiak

Kikeren iritziz, euskal umorea oraintsura arte, oso tradizionala izan da, nekazaritza munduari aski lotua, eta neurri batean inozo samarra, gai batzuk tabu izan baitira euskaraz sorturiko umorearen esparruan.

Zenbaki kardinalak nola idatzi EGITEN JAKIN Txiste bat kontatzea

Azkenaldian, baina, euskal umorea asko zabaldu eta eguneratu ere egin zaigu, literaturan, telebistan, zineman… Guztiarekin ere, euskaratik umore adimentsuagoa egiteko erronka ere hortxe dagoela dio.

Gonbidapena egitea Gauzak deskribatzea

Umore beltza

Literatura JAKIN Mitologia eta kondaira EGITEN JAKIN Kondaira bat kontatzea

Euskarazko txisteak

Umore zuria

MINTZATU



ENTZUN

Monna Lisa,

Azken txorakikeriak izeneko alea ere argitaratu du, baina ez dugu sinetsi behar azkenak izango direnik. Izan ere, Kike beti dabilkigu adar joka!

!

IRAKURRI

IDATZI

Entzun Umorearen historia testua eta erantzun:

• Nongoa da Kike Amunarriz eta zer da ikasbidez?

• Zer mediku greziarrek sortu zuen gorputzaren likidoen teoria?

• Zer uste du Kikek euskal umoreari buruz?

Erreparatu arretaz goiko margolan biei, eta egin bien deskribapen konparatua.

• Ezagutzen al duzu beste umore motarik?

• Zer ekarpen egin du Kikek euskal txisteen arloan?

• Lehenik egin bakoitzaren deskribapen fisikoa.

• Zein umore mota duzu gogokoen? Eta zein zaizu gogaikarrien? Zergatik?

• Naturaren zer elementu aipatzen dira teorian? • Zer hizkuntzatatik etorri zaigu «umorea» hitza?

• Ezagutzen al duzu euskal txisterik? Kontatu baten bat.

• Ondoren, deskribatu irudiek islatzen duten izaera, eta konparatu biak.

• Umore mota desberdinak daude. Hitz egin orrialde honetan aipatzen diren umore motei buruz.

 izkuntza- eta literaturaH komunikaziorako gaitasuna

VInci Leonardo da

Kike Amonarrizek ere ekarpen handia egin du hor. Txiste-bildumak argitaratzen hasi zen, baina gero bilduma horiek pertsonalizatu ere egin, eta hortik «Txorakikeriak» sortu ziren.



ARLOKO GAITASUNAK

Euskaldunok askotan erdarara jotzen dugu txisteak kontatzeko orduan. Baina dagoeneko euskara hutsezko bilduma politak dauzkagu.

Umore grafikoa

6

Matematikarako gaitasuna

7

Z  ientziarako gaitasuna

Laukitxo hauetan lau hizkuntza-trebetasunak lantzeko proposamenak daude: Mintzamena, Entzundakoaren ulermena, Irakurmena eta Idazmena.

T  eknologiarako gaitasuna

1. programa. Idatzizko eta ahozko komunikazioa KOMUNIKAZIOA

IRAKURMENA

Barre egitea, ariketa ezin hobea

Jakina, barreaz ari garenean, ez gara besteen kontura barre egiteaz ari, besteekin batera barre egiteaz baizik, edo gure buruaz barre egiteaz. Izan ere, arazoei aurre egiteko modu egokia izan daiteke gure buruaz barre egiten ikastea.

Bitxia dirudien arren, barrea oso kontu serioa da. Hainbat ikerketaren arabera, barre egitea osasungarria da: arnas bolumena handitzen du, digestioa hobetzen, mina arintzen, estresa gutxitzen, gazteago sentiarazten gaitu, loa mesedetzen du... Asko dira barreak eragin ditzakeen onurak, eta, horrez gain, ariketa fisikoa ezin hobea ere bada. Barrezka ari garenean laurehun gihar inguru mugitzen ditugu, batez ere sabel aldean. Pentsa, abdominalak landu nahian bazabiltzate, barrezka hastea duzue onena.

Esaera zahar batek dioen bezala, barrerik gabeko egun bat, alferrik galdutako egun bat da.

Testua aztertzen

Izan ere, ez da txantxetarako kontua barrearena. «Barrea da gauzarik osasungarriena, botikarik onena», dio Madan Kataria indiar guruak, Barrearen Yogaren sortzaileak. Mugimendu horri jarraiki, milaka Barreklub sortu dira mundu osoan zehar, eta klub horien moda ekialdetik mendebalderaino hedatzen ari da pixkana. Gurean ere badira barrea lantzen duten taldeak, eta gero eta gehiago dira gaiari buruzko tailer nahiz ikastaroak.

Informazioa jaso okerrak.

8 Zer testu mota irakurri duzu? Aukeratu.

b) Informatikaren alorreko profeta bihurtu da.

a) Madan Katariaren biografia.

c) Mumbain hasi zen barrearen bere teknika garatzen.

b) Barrearen onurei buruzko iritzi-artikulu bat.

2 Erantzun galdera hauei:

c) Barrearen Yogari buruzko erreportaje bat.

• Zein dira barrearen onurak?

9 Adierazi gai hauek testuko zein pasartetan jorratzen

• Zer premisa jakinean oinarritzen da Barrearen Yoga?

diren.

• Gaur egun, noiz ospatzen da Irribarrearen Munduko 1 KOMUNIKAZIOA Eguna? 3 Zertan datza barrearen terapia? Aukeratu erantzun EGITEN

a) Gure barruan daramagun barrea bilatzean Txiste datza.

• Barreari esker jasotzen ditugun onurak. • Katariaren gaur egungo zeregina.

Jon Plazaola aktorea

Hizkuntza-baliabideak

c) Barreari eustean datza. 4 Azaldu zer gertatzen da norbait barrezka hasi eta

• Indiako Mumbai hirian sortu zuten Barrearen Yogaren Unibertsitatea. • Irribarrearen Munduko Eguna urtarrilaren 10ean ospatu zen lehen aldiz. • Barrearen Yogari jarraiki, milaka Barre-klub sortu dira mundu osoan zehar.

Aisialdia betetzeko hainbat aukera ditugu: musika entzutea, pasiatzea, irakurtzea,

Umorea eta irribarrea ezinbestekoak dira gure bizitzan. Egiaztatuta dago umore ona eta barre alaia edozein medikamendu baino hobeagoak direla. frogagarri (froga daiteke), onuragarri (onura ekartzen/ Demagun txiste-leihaketa txiste-leihaketabat bat antolatu antolatu behar behar duzuela. duzuela. TxisteTxiste onak, barreonak, sortzen du). Osatu hitzak eta azaldu esanahia, adibidean barregarriak garriak sarituko sarituko dira. Baina dira. Baina zer behar zer behar du txiste du txiste batekbatek ona izateko? ona izateko? Eta zuek, Eta bezala. zuek, ba al dakizue ba al dakizue txisterik txisterik kontatzen? kontatzen? • froga(tu) + garri = frogagarri froga daiteke. 1 Aukeratu. Zer behar du txiste on batek grazia egiteko? Zergatik? onura ekartzen/sortzen du. • onura + garri = onuragarri

10 Testuan -garri atzizkia daramaten zenbait hitz ageri dira:

berehala. 5 Adierazi baieztapen hauek egia ala gezurra diren.

• izu(tu) + -garri • mugi(tu) + -garri

ZEHAR-GAITASUNAK

Interneten kuxkuxeatzea, kirola egitea, bideo-jokoekin jolastea... Hala ere, sarritan sofan eseri eta telebista ikusteko gogoa baino ez dugu izaten. Telebista hainbat genero biltzen dituen kutxa da, tartean umorearena. Umorezko telesailek edo komediek arrakasta handia dute adin guztietako ikusleen artean. Jon Plazaola telebista-aurkezle eta aktoreak ibilbide luzea egin du Euskal Telebistan. Orain, Madrilera egin du salto eta arrakasta handia lortu du komedia batekin.

• Bukaera ona. • zirrara + -garri • Kontatzeko modua. • egin + -garri 2 Eztabaidatu denen artean. Mugarik izan behar al du txiste batek?

11 Testuan Barrearen yoga aipatzen da. Badakizu zer den

• Txiste arrazistak. yoga, eta nondik datorren? • Gabeziaren bat duten pertsonei buruzko txisteak.

6 Adierazi zer adierazi nahi duen egileak testuko esaldi

honen bidez: Barrea da gauzarik osasungarriena, botikarik onena.

12 Nahikoa barre egiten al dugu orokorrean? Zerk eragiten dizu barrerik gehien? 3 Lotu esaldiak, konparazio barregarriak osatzeko.

Hain garaia zen •

• uz azpian ere ez baitzen isiltzen.

Hain alferra zen •

• esnatzean, afaldu egiten baitzuen.

tozen hark esandakoarekin.

•9 txoriek habia egin baitzioten buruan.

• Andaluziarren eta euskaldunen artean antzekotasun gutxi dago.

Hain gaiztoa zen •

4 Irakurri eta aukeratu bukaera egokia. Ondoren, azaldu zergatik

aukeratu duzun.

1 Entzun Jon Plazaolari egindako elkarrizketa eta adierazi esaldi hauek bat da-

• Umore zuria edo unibertsala egiten baduzu pertsona gehiagorengana heltzen da mezua. • Jakin-mina, askotan, inteligentziaren baliokidea da.

Gizon bat, ilagia baino bakartiagoa baitzen, txori denda batera sartu zen eta hizketan zekien loro bat eskatu zuen. Dendariak hanka bakoitzean soka loturik zuen bat erakutsi zion. –Ezkerreko sokatik tira eginez gero, euskaraz hitz egingo dizu –azaldu zion saltzaileak –, eta eskuinekotik tira eginez gero, katalanez.

Irakurtzeko gaitasuna lantzeko testua.

–Aizu, eta bietatik batera egiten badiot? –galdetu zuen gizonak. A

• Batez beste, 500.000 pertsonak ikusi dute kapitulu bakoitza. 2 Azaldu, zure hitzekin, zer esan nahi duen «errealitateak fikzioa gainditzen du». 3 Jarri taldeka eta aukeratu gai hauetako bat. Ondoren, eztabaidatu.

• Zein alde on eta txar ditu ospeak? • Zenbat eta hizkuntza gehiago jakin, aberatsagoak al gara?

?

Entzun ahala

• Idatzi, entzun ahala, ideia garrantzitsuenak. • Erreparatu elkarrizketan zehar Jon Plazaolak ospeaz eta hizkuntzak jakiteaz ematen duen iritzian.

B

–Grrrrooooua! Zozoa halakoa! Lurrera eroriko naiz mokoz aurrera! –erantzun zuen loroak.

–Gaztelaniaz hitz egingo dizu –erantzun zion saltzaileak.

5 Ikaskide bakoitzak txiste luze bat edo bi txiste labur pentsatu

beharko ditu. Kontuan izan, puntu hauek.

EGITEN JAKIN

EGITEN JAKIN

Lagunarteko festa baterako gonbidapena egitea 1 Gurasoen baimenarekin, festa bat antolatuko duzu. Zenbait

lagunentzat gonbidapena idatzi behar duzu.

• Behar baduzu, erabili hotsak eta onomatopeiak, kontaketa dibertigarriago egiteko.

• Asmatu festaren arrazoia edo leloa.

• Antzeztu txisteko pertsonaien ahotsak, bakoitzari doinu bat emanez.

• Idatzi festari buruzko xehetasunak: non izango den, zein egun eta ordutan... • Pentsatu ea gonbidatuek zerbait eraman behar duten edo arauren bat bete behar duten, zure etxean izango baita festa.

Testutik abiatuta

Gauzak deskribatzea

14

Deskribatzea zerbaiten ezaugarriak xehetasunez azaltzea da. Pertsonak, tokiak, objektuak eta abar deskriba daitezke.

15

1 Erantzun galdera hauei.

Dekribapena objektiboa zein subjektiboa izan daiteke. Zientzia-artikuluetan, adibidez, objektibotasuna izaten da nagusi; literatura-testuetan, berriz, subjektibotasuna. Zenbaitetan idazleak bietarik erabiltzen du, eta deskribapen mistoak sortu.

• Nor dira Papalagiak? • Nola sortzen dituzte Papalagiek oin-barkuak?

Gauzen deskribapenetan eta, oro har, deskribapen guztietan, izenondoak maiz ageri dira, eta deskribagaiak zehaztasunez azaltzea ahalbidetzen dute, era objektiboan zein subjektiboan ari garenean ere. Deskribapen subjektiboetan, metaforak ere erabili ohi dira. Era horretara, idazleak bere ikuspuntua adierazten du.

• Zer ondorio ekarri die oinetakoen erabilerak Papalagiei? • Papalagi famatu bat ez omen zen oinetakoen aldekoa; zer zioen hark? 2 Zer azaltzen da testuko oinetakoen deskribapenean? Aukeratu.

Oinetakoek zer atal dituzten.

Papalagien oinetakoak Tuiavii izeneko gizon polinesiar batek Europa bisitatu zuen XX. mendearen hasieran. Papalagi deitu zien europarrei eta haien ohituren deskribapena egin zuen bere herrikideentzat.

Oinetakoak nork asmatu zituen.

Oinetakoak zerez eginda dauden.

Oinetakoen onurak.

Oinetakoak nola sortzen dituzten.

Oinetakoak noiz erabiltzen dituzten.

Testu pragmatiko laburrak Egiten jakin.

3 Zerrendatu oinetakoak, oro har, eta haien larrua zehazki deskribatzeko

erabilitako izenondo objektiboak.

Interesgarria da gure munduari buruz zein ikuspuntu duen naturari erabat lotuta bizi den pertsona batek.

• Larrua:

• OInetakoak:

4 Adierazi testuko adierazpen hauetatik zein den objektiboa, eta

zein subjektiboa. Arrazoitu zeure erantzuna.

(…)

• Larru irmo baina moldagarri bat lotzen dute oinen bueltan.

Papalagiek larru irmo baina moldagarri bat lotzen dute oinen bueltan. Gainaldeko larrua leuna eta malgua izaten da, eta primeran egokitzen da oinaren formara. Behealdekoa, ordea, gogorra da oso, eta ez da batere egokitzen.

• Janzkera hau naturaren aurka doa. • Larrua eguzkitan lehortu, eta kolpeka biguntzen dute. • Hain distiratsu geratzen dira barku txikiok, ezen begientzat ere gehiegizkoa baita.

Objektu hau sortzeko animaliak larrutzen dituzte labana batekin, eta gero, larru hura beratzen uzten dute. Ondoren, eguzkitan lehortu, eta kolpeka biguntzen dute. Larrua sendotzen denean, Papalagiek kanoen moduko egituratxoak osatzen dituzte: ertzetan altuak dira eta oinak sartzeko bezain handiak. Ezkerreko oinarentzat bat egiten dute, eta beste bat, ezkerrekoarentzat. Oin-barku horiek txorkatilen bueltan lotuta daude, sokaz eta kakoz. Horrela, oina kapsula indartsu batean sartuta daramate, barraskiloa oskola barruan bezala.

5 Zer-nolako deskribapena da testukoa? Aukeratu baieztapen zuzena.

a) Zientzia-artikulu batekoa da; erabat objetiboa. b) Deskribapen mistoa da; datu objektiboak eta subjektiboak ematen ditu. c) Deskribapena erabat subjektiboa da; beraz, literatura-testu batekoa.

Izan zen Europan ohitura hori ez zela osasungarria esaten zuen Papalagi famatu bat. Hark esaten zuen goizalbako ihintza oraindik belar gainean dagoenean oinutsik ibiltzeak munduko gaixotasun guztiak senda zitzakeela. Gizon hura oso jakintsua zen, eta oso osasun ona zeukan, baina jendeak barre egiten zion, eta laster ahaztu ziren hartaz. (…) The Papalagi. Erich Scheurmann

 kimenerako eta E ekintzaile-sena garatzeko gaitasuna

erabiliko zenuke objektu hauek deskribatzeko?

Janzkera hau naturaren aurka doa. Horregatik, beraien oinak nekatu egiten dira, eta kirastun bihurtzen. Oinekin gauzak heltzeko gaitasuna guztiz galdu dute, baita zuhaitzetan gora igotzekoa ere. Papalagiei lotsa ematen die larruzko estalki horien erabilerak, eta horregatik, larruaren berezko kolore gorrixka estaltzeko koipe moduko batekin estaltzen dute larrua. Igurtzi eta igurtzi, distiratsu bihurtzen dira barku txikiok. Hain distiratsu geratzen dira, ezen begientzat ere gehiegizkoa baita distira hau.

 lkarbizitzarako E gaitasuna

6 Metaforen bidez, idazleak bere ikuspuntua adierazten du. Zer metafora

Papalagiek egunsentitik iluntzera arte jantzita eramaten dituzte larruzko estalki hauek. Dantzan egiten dutenean, bero kixkalgarria egiten duenean nahiz ekaitza datorrenean. Beti.

• Zapatak: oin-barkuak

• Gerrikoa:

• Txapela:

• Ordularia:

Hainbat egoera komunikatibo erreali aurre Egiten jakin.

Idazteari ekin 7 Hautatu objektu hauetako bat, eta idatzi hori deskribatzeko testu bat.



• Tapoi-kentzekoa

• Kitarra elektrikoa

• Arkatza

• Hasteko, erabaki zeren arabera deskribatuko duzun objektua: behetik gora, zatiz zati, zentzumenen arabera… • Gero, deskribatu objektua; lehen-lehenik, era objektiboan, izenondoak erabiliz. Azkenik, azaldu zure ikuspuntua, metaforaren bat erabiliz, subjektibotasun kutsua emateko.

19

Testu moten bereizketa, azterketa eta ekoizpena Egiten jakin.

4

Ikasten eta pentsatzen ikasteko gaitasuna

GONBIDAPENA

• Bukaera barregarria izan behar du, inork espero ez duena.

• Egin txisteko pertsonaien1deskribapena, exajerazio edo konparazioak TESTU-TIPOLOGIA erabiliz.

KOMUNIKAZIOA

18

 itzez, hitzik gabe eta H era digitalean komunikatzeko gaitasuna

Hausnartu eta azaldu Gogoan izan mota honetako txisteak. • Txiste sexistak.

Testua interpretatu

8

1

1

ENTZUTEKO TESTUA

• Katariaren ideiek izandako zabalkundea.

bat kontatzea

b) Besteen kontura barre egitean datza.

Azken urteotan, Madan Kataria barrearen profeta bihurtu da. Hitzaldiak ematen ditu han-hemenka, barre-saioak egiten ditu eskoletan, ospitaletan edota adinekoen egoitzetan. Indiar guruaren ustez, barre egiten dugunean, aldatu egiten gara, eta aldatzen garenean, mundua ere aldatzen da gure inguruan. Gauza jakina baita barrea kutsakorra dela. Ziur inoiz gertatu zaizuela: norbait barrezka hasi, eta, berehala, inguruko guztiak ere barrezka hastea, harik eta malkoak bota arte. Egiazki, nork bere burua alaitzeko modurik onena beste norbait alaitzea da.

KOMUNIKAZIOA

• Barrearen Yogaren sorrera.

JAKIN

egokiena.

Beharbada, horregatik izan dute hain zabalkunde handia Katariaren ideiek. Esate baterako, Indiako Bangalore hirian Barrearen Yogaren Unibertsitatea sortu dute. Irakaskuntza mailan bakarrik ez, lanaren mundura ere heldu dira Katariaren ideiaren oihartzunak. Adibidez, informatikaren alorreko Hewlett-Packard eta autoen alorreko Volvo enpresetan praktikan jartzen ari dira ideia horiek. Nola? Lanean barre-saioak eginez. Berdin da botila erdi hutsik edo erdi beterik ikusten ote duzuen, kontua da barruan daramagun umea ateratzea, gure jatorrizko barrea ateratzea.

 ugimendurako M gaitasuna

Azaldu zeure hitzak ereabiliz.

Testuaren egitura

a) Bangaloreko Barre-klubaren sortzailea da.

Askorentzat bitxikeria hutsa edo erokeria izan zitekeena, gaur egun gai serio eta zientifikoki frogagarria da. Gainera, Barrearen Yoga premisa jakin batean oinarritzen da: gorputzak ez ditu benetako barreak eta nahita eragindakoak ezberdintzen. Hortaz, edozein barre mota onuragarria da gure gorputzarentzat. Izan ere, barreari esker, emozioak askatzen ditugu, sentitzeko eta maitatzeko ateak irekitzen ditugu eta gure sormen-ahalmena handitzen dugu. Laburbilduz, barreak zoriontasunerako bidera garamatza.

Arterako gaitasuna

7 Zergatik esaten diote barrearen profeta Madan Katariani?

1 Madan Kataria... Aukeratu jarraipen egokia, eta zuzendu

Kataria jaunak 1995ean garatu zuen barrearen bere teknika. Mumbaiko parke batean hasi zen lanean, inguruan bost ikasle zituela. Arnasketaariketak, txaloak, barrea eragiten duten pantomima joko arruntak tartekatuz, Kataria jauna barrearen inguruko yoga lantzen hasi zen. 1998an, Irribarrearen Munduko Eguna ospatu zuen urtarrilaren 10ean. Geroztik, maiatzeko lehen igandean ospatzen da egun berezi hori munduan.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

Entzuteko testua atalean entzundakoaren ulermena lantzen da, gaurkotasun handiko gaien bitartez.

1

Liburuan zehar, HEZIBERRIren araberako oinarrizko gaitasunen ikurrak ikusiko dituzu zenbait jardueraren ondoan. Ikur horiek kasu bakoitzean zer gaitasun lantzen den adierazten digute.

James Gill (zatia)

Euskal umorea

Marilyn Monroe,

1

OINARRIZKO GAITASUNAK

Izaten ikasteko gaitasuna

2. programa. Hizkuntzaren erabilera (gramatika, ortografia eta lexikoa) 1

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA

Inor eta ezer izenordainak, batez ere, galderetan eta ezezkoetan erabili ohi ditugu; norbait eta zerbait, berriz, baiezkoetan.

Izena eta izenordainak

1

JAKIZU

Inor etorri al da goizean? Bai, norbait bai.

1 IZENA

ARRUNTAK

Ez al duzu albistegian ezer entzun? Bai, zerbait entzun dut.

Izen motak

• Izenordain bihurkariak erabiliko ditugu ekintza baten egilea eta har-

Izenak arruntak (lagun, mendi…) edo bereziak (Izaskun, Bizkaia…) izan daitezke. Bestalde, izen arruntak zenbakarriak (zenbatu daitezkeenak) eta zenbakaitzak (zenbatu ezin ditezkeenak) izan daitezke. Hartara, izen zenbakarriak zenbatzaileen bidez zenbatuko ditugu:

BEREZIAK

tzailea pertsona bera denean. Horretarako, izenordain indartuak (neu, zeu) NoreN deklinabide-kasua hartuko du, eta burua hitza gehituko diogu: neure burua, zeure burua… Futbolariak bere burua lurrera bota zuen.

txakur bat, bi sagar, hiru marrubi, lau lore…

Etxetik irten aurretik, neure burua ispiluan ikusi dut.

Izen zenbakaitzak, aldiz, ezin dira zenbatzaileen bidez (bat, bi…) neurtu:

Hizkuntzaren erabileraren atalean Gramatika, Ortografia eta Lexikoa lantzen dira. Alde teorikoak eta jarduera praktikoek osatzen dute lan-saio bakoitza.

1

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA

Zenbakarriak

galderari erantzuten, Nolako(a)? Hortaz, izen zenbakaitzek ez diote Zenbat?predikatu • Zehar-osagarria deklinabide-kasua daraman barruan nori galderari baizik. Mota horretako izenekin izenondoak luzea) era- zein nork motako izen-sintagma da. Kasu honetan, (handia, nor (erori, joan…) biliko ditugu, bere maila adierazteko: aditzekin ager daiteke, eta nor-nori eta nor-nori-nork motako aditz

Perpausaren osagaien funtzioa 1

Txoria abesten ari da. SUBJEKTUA

PREDIKATUA

Izensintagma (Is)

Aditzsintagma (As)

Izena ardatz duen elementu multzoa

Aditza ardatz duen elementu multzoa

P

AS

IS

2

IS + AS

Izenaren eta aditzaren inguruan hainbat elementu gehitu ditzakegu informazio osoagoa emateko. Zuhaitzeko txori txikia

umeari kantua ozenki abesten ari zaio.

Izenlaguna

IS nori IS nor Adberbioa

Izenondoa

Guk biok goizean elkar ikusi dugu. (Nik zu ikusi zaitut, eta zuk ni.)

AS

a) asko

Bereizi perpaus hauetako subjektuak eta

4 Osatu esaldiak osagarri zuzen haueka)erabiliz. gogorra

azterketak

• Iñaxiok esku batekin altxa lezake harri hura.

• Udaltzainak

• Guri film bat ikustea gustatuko litzaiguke.

• Idazleak

2

Ni •

Sukaldariak • Txakurrak •

5

• baso bat ur atera dio Aneri.

Izen-sintagmak subjektu funtzioa bete dezake; hala ere, predikatuan ere ager liteke aditzaren osagarri. Horrelakoetan, osagarri zuzena edo zehar-osagarria izan daiteke:

Bertsolariak • Maddalenek • 3

• Osagarri zuzena predikatu barruan nor deklinabide-kasua daraman

izen-sintagma da. Sintagma horri nork motako aditzek (jan, egin…) eta nor-nork edo nor-nori-nork motako laguntzaileek laguntzen diote. Osagarri zuzenak laguntzaile horiek aldaraziko ditu, singularra edo plurala den.

• Nik

Osg. Zuzena (IS nor)

Mikelek niri sagarra eskaini dit. / Mikelek niri sagarrak eskaini dizkit.

b) luzea

zuzendu ditu.

-teria: pertsona-izenei eta gauza-izenei eransten zaie.

gazte + -eria: gazteria, biztanle + -eria: biztanleria makina + -eria: makineria

eskerrak eman dizkit.

• bertso bat abestu dizue.

• Ikaskideek

adarra jo dizuete.

• katuari zaunka egin dio.

• Auzokideek

eta gauzak deskribatzeko erabiltzen dira. Atzizki honek joera edo ugaritasuna adierazten du: gezurti (gezurrak esaten dituena, gezurrak esateko joera duena), beldurti (erraz beldurtzen dena, beldurtzeko joera duena), loti (lo asko egiten duena)…

uretara bota zuen. harro egoteko arrazoiak dauzka.

• Gogor aritu naiz lanean eta pozik nago

.

• -(t)eria atzizkia dela eta, dena den, gogoratu: euskaraz askotan ez dago

.

izen multzokarien beharrik; nahikoa da plurala erabiltzea (ikasleria/ ikasleak, irakasleria/irakasleak, langileria/langileak…).

.

4 Berridatzi perpausak, elkarkariak erabiliz.

• Asierrek Amaia maite du; Amaiak Asier maite du.

JAKIZU

ADIBIDEAK

1etik 20ra, zenbakiak hitz bakarrean idazten dira:

hamaika, hamabi, hamahiru, hamalau...

3 eta 4 zenbakiek, hogei eta ehun zenbakiekin elkartzean, -rkontsonantea hartzen dute:

hirurogei, laurogei, hirurehun, laurehun...

20 zenbakiak, beste zenbaki batekin elkartzean, h- galtzen du:

berrogei, hirurogei, laurogei...

21etik 99ra bereiz idazten dira, -ta lehen hitzari loturik:

hogeita bat, berrogeita hamabi, hirurogeita lau, laurogeita bost...

• Hamaika tresna ekarri behar izan ditugu gaur plastikako eskolara!

Ehuneko osoak idaztean, gogoratu hiru eta lau zenbakiei bakarrik lotzen zaiela -r-:

hirurehun, laurehun… baina seiehun eta ez seirehun*

• Hamaika komeria bizi izan genituen kanpalekuan!

Ehunekoekin doazen zenbakiak eta juntagailuz ematen dira; baina juntagailua bereiz idazten da:

ehun eta bat, berrehun eta bi, bostehun eta hogeita hamar...

Hamaika zenbakia ugaritasuna adierazteko ere erabiltzen da, «asko»ren pare:

1000 zenbakiaren ondoren ere eta juntagailua idazten da.

mila eta bat, mila eta ehun...

Beste eta bat sartzen denean, lehendabizikoa ezabatuko dugu:

mila eta ehun eta hogeitabi

1000 zenbakiaren multiploak juntagailu gabe idatziko ditugu.

bost mila, ehun mila, bostehun mila...

Asierrek eta Amaiak elkar maite dute.

ARIKETAK

• Nik zurekin egin dut lan hau; zuk nirekin egin duzu. 1 Berridatzi esaldiak, izen multzokarien ordez plurala • Guk zuei idatziko dizuegu; zuek guri idatziko diguzue. erabiliz, adibidean bezala: • Jonek ez dio Maddiri hitz egiten; Maddik ere ez Joni. • Ikastetxe honetako ikasleriak, oro har, maila • Nik zu kalean ikusi zaitut; zuk ni ikusi nauzu. akademiko ona du. • Guk zuengan konfiantza dugu; zuek gugan ere bai. Ikastetxe honetako ikasleek, oro har, maila akademiko ona dute.

gurpilak konpondu zenizkigun.

3 Irakurri definizioak eta idatzi dagokien hitza, -ti/-di

eta -(t)eria atzizkiak erabiliz:

ARIKETAK

• Haritzez landatutako lekua, haritz-basoa: • Belarra hazten den landa:

1 Berridatzi hurrengo zenbakiak letrekin:

• Lurralde edo herrialde batean hazten diren landareen multzoa:

17

• Zalantzak dituena:

• Unibertsitateko irakasleriaren arazoei buruz hitz 13 egingo dute.

4 Osatu esaldiak hitz hauek erabiliz:

• Dendari hark bezeria handia zuen, tratuan aditua baitzen.

jai zoriontzuak opa dizkizute.

lotsatia ezkertia bakarti basatiak tematiak

• Gero eta finagoa da sukaldean erabiltzen den tresneria.

argitu.

• Eguraldi-iragarpenak ez digu ezer

• -ti atzizkiak, bestalde, izenondoak sortzen ditu eta pertsonak, animaliak

aurkeztuko dizuet.

• Anek nagusitan zer izan nahi duen galdetu dio

• Zeuek/Zuek izan al zineten robota sortu zenutenak?

• Irakasleak

euren buruarekin

• Partida galdu ostean, jokalariak haserre zeuden

c) asko c) bat

komiki bat oparitu dizut.

• Zuek

6

b) luzea

ematen dit zuen aurrean abesteak.

• Arratsaldean gu/geu parkera joango gara. Idatzi zehar-osagarri zuzena hutsune bakoitzean.

• perretxikotan joan naiz.

Azpimarratu perpausetako osagarri zuzenak eta zehar-osagarriak.

-di/-ti: gehienetan, landare- eta arbola-izenei eransten zaizkie; atzizki hauen bidez sortutako izenek lekua ere adierazten dute.

pinu + -di: pinudi pago + -di: pagadi mahats + -ti: mahasti

bere buruari

neure buruarekin

• Mutil horek

• Geuk/Guk egin ditugu erosketak, ez Maiderrek.

• mihia erakutsi zigun.

• Mikelek zuei gezur galanta kontatu dizue.

Mikelek sagarra jan du. / Mikelek sagarrak jan ditu.

• Kaixo,

• Niri/Neuri gereziak ikaragarri gustatzen zaizkit.

erori zaio.

• Irakasleak

Lotu subjektuak eta predikatuak.

Norbait etor dadila niri laguntzera.

(Predikatua)

IS-ren funtzioa subjektuan eta predikatuan 12

• Igerilariak

c) luzez

• Neu/Ni izan naiz deitu dizuna. prestatu du bazkaltzeko. • Zuk/Zeuk auto gorri bat gidatzen duzu. jarri die gidariei.

irakurri dizkigu.

• Margolariari

Zerbait afalduko dugu zinemara aurretik. ogitartekoa prestatu dizu. Tabernariak • joan •

3

aritu naiz maketa eraikitzen. b) bat

2 Aukeratu izenordain arrunta edo indartua.

josi dizkit.

• Sukaldariak

• Nire Nor da horko neska hori?auzokideek ozen jartzen dute telebista.

Zein kamiseta nahi duzu, gorria ala urdina?

• Haizea izenordain ate azpitik sartu zaigu gelan. hauek dira: Galdeetzaileetatik eratorritako zehaztugabeak norbait, inor, ezer, zerbait, zer edo zer, edonor, edozer...

Aditz-sintagmak, aldiz, ekintza bera azaltzen du; beraz, predikatu-funtzioa betetzen du.

poesiak

• Jostunak

• Itsasoko botila Izenordain galdetzaileak nor, zerolatuek eta zein dira:bat ekarri dute.

Nire lagun minak... (Subjektua)

• Lotsa prakak a) izugarria pintzela

isuna

purea

bere buruaz

bere burua

c) luzea

dator iparraldetik.

• Haize

Gureartean, etxeko txakurrak eskua ematen digu. • Izenordain zehaztugabeen galdetzaileak eta horietatik eratoSubjektua Predikatua rriak dauzkagu.

Izen-sintagmak eta aditz-sintagmak funtzio ezberdina betetzen dute perpausean. Izen-sintagmak ekintza nork egiten duen adierazi ohi digu; hortaz, subjektu-funtzioa egiten du.

…bere urtebetetze-jaira gonbidatu nau.

• Denbora

ARIKETAK

1

egiten du eta.

b) asko

a) handia

Neuk egingo dut, ez zuk.

Osagaien funtzioa

neure burua

• Izerditan nago, bero

Zenbaki kardinalak idazteko arauak Zenbaki kardinalak idazterakoan, honako arauak beteko ditugu: ORDUAK ADIERAZTEKO ARAU-GOMENDIOAK

ADIBIDEAK

MULTZO ATZIZKIAK

3 Osatu perpausak, izenordain bihurkariak erabiliz.

izenondo egokia.

• Nik zuri keinua ikusi dizut.

Geu ere joango gara zuekin. predikatuak:

2

1

-di/-ti, -(t)eria

ARIKETAK

• Nik zu kalean ikusi zaitut. 1 Aukeratu izen zenbakaitz bakoitzari dagokion (*Nik zuri kalean ikusi zaitut.)

1

Zenbaki kardinalak nola idatzi

Multzo-atzizkiak multzoa edo taldea adierazteko erabiltzen dira, eta, horrenbestez, haien bidez izen multzokariak sortzen dira.

• Kalean ikusi dugu elkar.

Zenbait aditzekin (ikusi, jo…) osagarri zuzena eta zehar-osagarria nahasteko joera okerra dago.

Perpaus barruan izenordaina bera galdegaia denean, hau da, izenordaina nabarmendu nahi dugunean, izenordain indartua erabiliko dugu. Askotan, aurkakotasuna azpimarratu nahi dugunean erabiltzen dugu:

(adberbioa: adlag., adond.) + (IS nori) + (IS nor) + ad.

1

• Ispiluan begiratu diot neure buruari.

Ane eta Jon elkarrekin eseri dira. (Ane Jonekin; Jon Anerekin)

zu, gu…). pertsonak izendatzen dituzte Beleak (ni, azeriari janariaHirugarren lapurtu dio. pertsonak izendatzeko erakusleak erabiltzen (hura, haiek…). Zehar-osg. (IS ditugu nori) Osg. ) Zuzena (IS norDeklinabidekasu guztiak har ditzakete:

(izlag.) + iz + (izond.) + det.

Multzo-atzizkiak

* Kalean ikusi gara. Horiek era jatorrean adierazteko, -ren burua eta elkar izenordainak erabiliko ditugu:

Elkar izenordainak ere deklinabide-kasu guztiak har ditzake (elkar, elkarrekin, elkarri, elkarrentzat…), Nork kasua izan ezik (*elkarrek).

Zehar-osg. (IS nori)

ni, nik, niri, zu, zuk, zure, zurekin... IS

* Ispiluan begiratu naiz.

dute. Hau da, A-k B-rengan eragiten du, eta alderantziz.

Anek ikasleari orria banatu dio. / Anek ikasleei orria banatu die.

Izenordain motak

Izenaren ordez izenordainaPailazoari (zu, guk, neuk, ager daiteke. tarta Izenortarta haiek…) erori zaio. / Pailazoei erori zaie. Zehar-osg. nori) dainak hainbat motatakoak dira:(IS pertsona-izenordainak, izenordain zehaztugabeak, bihurkariak eta elkarkariak. Bestalde, osagarrieta zuzena eta zehar-osagarria • Pertsona-izenordainak arruntak indartuak izan daitezke. batera ager daitezke perpaus berean. Izenordain arruntek singularreko zein pluraleko lehen eta bigarren

ORTOGRAFIA HIZKUNTZAREN ERABILERA

Sarritan honelako esapide okerrak HIZKUNTZAREN ERABILERA entzuten ditugu:

Eta etorzkizunean, zer? galdetzen diot sarritan neure buruari.

• Izenordain elkarkariek bi pertsonen arteko elkarreragina adierazten

Itxi leihoa, hotz handia egiten du-eta. diote osagarriari. Sintagma horrek ere lagunlaguntzaileek lagunduko tzaileak aldaraziko ditu, singularra edo plurala den. Denbora luzea eman dut liburu hau irakurtzen.

Perpausaren osagaiak

Perpausak bi osagai nagusi ditu: izen-sintagma (izena ardatz duen elementu multzoa) eta aditz-sintagma (aditza ardatz duen elementu multzoa).

PERPAUSA

JAKIZU

LEXIKOA

1

GRAMATIKA Izenordain bihurkariek ere deklinabide-kasuak hartzen dituzte: neure HIZKUNTZAREN ERABILERA 1 bururari, zeure buruarentzat, geure buruarengan…

*maitasun bat, *bi hotz, *bero asko, *lau poza…

Zenbakaitzak

• Kaleko argiteria aldatu dute, herria edertzeko.

Idatzi bost perpaus subjektu, osagarri zuzen eta zehar-osagarri hauek erabiliz.

erantsiz:

• bat / eta / seiehun / hamar mila • laurogeita / eta / zortziehun / hiru • hirurogeita / eta / hiru mila / zortzi

Zenbat urte dituzu?

• Berrehun eta hogei eta hamar biztanle ditu herritxo horrek.

• Aitak

• niri

• txokolatezko opila

• Amak

• zuri

• gona gorria

• arbola

• lertxun

• Aita

• Dendariari gerezi guztiak erori zaizkio lurrera.

• Zuk

• semeari

• irrati bat

• zuhaitz

• intxaur

• Uharte batera alde egin zuen; ez zuen inorekin egon nahi.

• Zein urtetan jaio zinen?

• Idazteko-eta esku ezkerraz baliatzen da

• Zenbat arrautza daude dozena batean?

• Erizainak odola atera zigun guri.

• Nik

• lagunei

• ilea

• zumar

• sagar

• Niri ez zait zure bufanda zuria gustatzen.

• Gozogileak

• amari

• errieta

• arte

• gaztaina

4 Zuzendu okerrak hurrengo hiru esaldietan:

Hamahiru

• Aitonak ipuin barregarriak kontatu zizkidan niri. • Mekanikariak autoa konpondu dio nire aitari.

• Zenbat liburu daude gelan?

da: erraz lotsatzen da jendearen aurrean.

laurehun eta zazpi

• sei / berrogeita / hirurehun / eta

• 984

• Zenbat egun ditu urteak?

gustatzen zaizkit.

• Tigreak bezalako abere

zazpi / laurehun / eta

• lau / eta / bostehun / bi mila

• 371 • 45

2 Erantzun galdera hauei, zenbakiak letraz adieraziz:

gogor eta amore eman gabe eusten die bere iritzi, asmo eta erabakiei.

•

2 Sortu hitzak, arbola-izen hauei multzo-atzizkia

3 Ordenatu hitzak, zenbaki luzeak osatuz:

hamazazpi

• 99 • 1238

• Futbol estadioan hogeita hamar mila hiruehun zale sartzen dira.

• Zenbat lagun zarete gelan?

• Nire aitona mila bederatziehun eta hiruhogeita zortzian etorri zen herrira.

Osg. Zuzena (IS nor) 11

10

17

16

Gramatikak bina orrialdeko bi saio ditu unitateko. Gramatika osoa da, hizkuntzaren osagai guzti-guztiak lantzen dituena, baina aldi berean oso praktikoa.

Lexikoa atalak hiztegia aberasteko bideak eskaintzen ditu. Ortografiak atalean, berriz, zuzen idazteko arauak azaltzen dira. Bi-bietan daude ariketak.

1 LITERATURA-HEZKUNTZA

LITERATURA-HEZKUNTZA

3

Mitologia eta kondaira

Sara inguruan kontatzen denez, San Martinikoren errota-ardatza haritz egurrez egindakoa zen, eta nahiko arin erretzen zen, bere eginkizunerako hondatua geldituz. Basajaunaren errotak luzaro irauten zuen, ordea. San Martinikok, sekretua jakin nahian, bere errota atsedenik gabe lanean ari zela zabaldu omen zuen. Orduan, Basajaunak berria zabaltzen ari zenari honela galdetu omen zion:

Langaiak Testua abiapuntu, azalpen argiak (kontzeptu giltzarriak nabarmenduta) eta amaiera praktikoa. Langaiei laguntzeko, eskemak, irudiak eta datu jakingarriak.

1

Euskal mitologia

–Ez, baina jarriko dio! –erantzun zion aldarrikariak. Horrelaxe, San Martinikoren trikimailua dela medio, etengabe lanean aritzeko moduko errotak zabaldu ziren munduan.

4

Mitoak edo kondairak antzinako jainko-jainkosei edo heroiei buruzko kontakizunak dira. Errealitatearen eta fantasiaren artean kokatuta daude. Ahoz-aho transmititu izan dira belaunaldi batetik hurrengora eta herri baten tradiziozko pentsamendu eta sineskerak islatzen dituzte. Kristautasunaren hedapenarekin tokian-tokiko mitoak indarra galtzen joan ziren, elizak baztertu egin baitzituen sinesmen paganoak zirelako.

3 Zer irakatsi nahi digu kondaira

(izlg.)+iz+ (iznod.)+det.

honek?

Izen-sintagmaren osagai nagusia, berriz, izena da. Izenak arruntak (lagun, mendi) edo bereziak (Izaskun, Bizkaia) izan daitezke. Arrunten artean zenbakarriak, hau da, zenbatu daitezkeenak (txakur bat, bi sagar) eta zenbakaitzak hau da, zenbatu ezin daitezkeenak (hotz handia, denbora luzea) daude.

Aditzaren osagarriak

Aditza

Adberbioa

IS NOR (zeharosagarria)

Izenaren ordez, izenordainak ager daitezke. Hainbat izenordain mota daude: pertsona-izenordainak (ni, zuk, hari), izenordain zehaztugabeak (nor, zein, inor), bihurkariak (neure burua, bere burua) eta elkarkariak (elkar, elkarrekin).

IS NOR (osagarri zuzena)

TESTU-TIPOLOGIA. Gauzak deskribatzea

Deskribatzea zerbaiten ezaugarriak xehetasunez azaltzea da. Deskribapenak objektiboak, subjektiboak edo mistoak izan daitezke. Zientzia-artikuluetan, adibidez, objetibotasuna erabili ohi da; literatura-testuetan, berriz, subjektibotasuna. Deskribapenetan izenondoek deskribagaiak zehaztasunez azaltzea ahalbidetzen dute, eta deskribapen subjektibo zein objektiboetan ageri ohi dira. Metaforak deskribapen subjektiboetan agertzen dira. Era horretara, idazleak bere ikuspuntua adierazten du.

1 Fitxa hau eredu harturik, bildu informazioa zure herriko kondairaren bati buruz edo atsegin duzun pertsonaia

LITERATURA. Mitologia eta kondaira

baten inguruan.

Mitoak edo kondairak antzinako jainko-jainkosei edo heroiei buruzko kontakizunak dira eta herri baten tradiziozko pentsamendu eta sineskerak islatzen dituzte. Mitologia klasikoa greziar eta erromatar zibilizazioaren sineskerek osatzen dute. Obra hauen artean daude Homeroren Iliada eta Odisea.

Dragoiaren kondaira

Izena: Kokapena (noiz, non):

Erdi Aroan, Arrasateko Murugain kobazuloan.

Kondaira:

Dragoiak urtero herriko neska bat eramaten zuen eta herritarrak beldurturik zeuden. Behinola argizarizko figura bat eskaini zioten benetako neskaren ordez. Figura jan eta argizaria ahoan urtzen hasi zitzaionean, erdi itota geratu

Pertsonaia batzuen inguruan ospakizun eta jaiekin, bereziki inauteriekin, lotutako tradizioa luzea da. Ezagunak dira Zalduondoko Markitos, Mundakako Lamiak eta Atorrak, Zuberoako Zamaltzainak, Lesakakako Zakuzaharrak edo Lantzeko Mielotxin eta Ziripot.

Euskal Herrian ere, antzinako kondaira eta mito ugari daude. Sineskera paganoek, lurra dute erdigune: Ama Lurra, Eguzki Amandrea, Ilargi Amandrea… Euskal mitologian hainbat pertsonaia daude, adibidez, Mari,Tartalo, Akerbeltz, Basajaun eta Basandere, Lamiak eta Galtzagorriak.

zen dragoia eta herritarrek, une hura aprobetxatuta, hil egin omen zuten. Gertaera haren ondoren hartu omen zuen Arrasatek Mondragon izena.

Datu deigarriak:

Mitologia klasikoa

Mitologia klasikoa greziar eta erromatar zibilizazioen sineskerek osatzen dute. Kristo aurreko mendeetan indar handia izan zuten eta kontakizun asko gaur egunera arte iritsi dira, orduko filosofo eta poeta askok idatziz bildu baitzituzten. Obra horien artean Homeroren Iliada eta Odisea (K.a. viii. mendekoak) dira ezagunenetakoak: lehenengoa Troiako gerrari buruzkoa eta bigarrena, gerra bukatu ondoren Odiseok Troiatik Itakara (bere sorterrira) egiten duen bidaiaren kontakizuna. Joxe Migel Barandiaran (Ataun, 1889-1991) Apaiz eta ikerlari ezaguna izan zen; euskal kultura eta historiari buruzko ikerketa sakonak egin zituen. Mitología Vasca liburuan (1960), esaterako, Euskal Herriko txoko desberdinetan jasotako mito eta kondaira ugari bildu zituen.

ARIKETAK

Grezian

Jakinduriaren jainkosa

Atenea

Minerva

Unibertsoaren jainkoa

Zeus

Jupiter

Edertasunaren jainkosa

Afrodita

Venus

Ares

Marte

hari buruzko informazioa. Ondoren, bete haren fitxa.

• Zergatik galdu zuten indarra antzinako mitoek? • Zeintzuk dira Homeroren lanik ezagunenak? Zer kontatzen dute? • Zertan desberdintzen dira ipuin tradizionalak eta kondairak, Barandiaranen arabera?

Erroman

Gerraren jainkoa

3 Aukeratu hiru jainko greziar hauetako bat eta bilatu

• Zeintzuk dira mito eta kondairetako gai nagusiak?

Jainko-jainkosen izenek, grekotik latinera aldatu ziren arren, esanahi edo izaera berbera zuten kultura bietan:

Izaera

2 Zein pertsonaiari dagokio deskribapen bakoitza?

Atenea

Zeus

Afrodita

• Ziklope izenez ere ezagutzen den artzaina. • Iluntzero irten eta goizero berriz ezkutatzen dena. • Jainkosa gorena, naturarekin lotura estua duena.

Egiten jakin atalean sormen eta ezagutza literarioarekin lotutako jarduerak daude, betiere landutakoaren erreferentzian.

4 Ezagutzen al duzu mito klasikoetan oinarrituriko

ipuin, liburu edo filmik? Aipatu izenburuak eta gai nagusia.

21

Unitate bakoitzaren amaieran, landutako Ideia nagusiak daude laburbilduta. Hurrengo bi orrialdeetan Amaierako jarduerak proposatzen ditugu, unitateko langai guztien berrikusketa egiteko. Hemen hiru programetako atal guztiak berrikusten dira. Amaitzeko, testutipologian landutako testu motaren berrikusketa praktikoa egiten da.

LITERATURA-HEZKUNTZA

TESTUA

Ehiztari gaztea

Aspaldiko garaietan izan zen Gorbeia aldean ehiztari bikaina zen gazte bat. Gipuzkoako kostaldeko neska gazte eder batez maitemindu zen eta ezkontzera ekarri zuen bere herrira. Eztei-ospakizunetan bikotearen senitartekoak eta lagunak elkartu ziren jai alai bat ospatzeko asmoz. Gazteen artean jokoak eta apustuak antolatzea pentsatu zuten, eta gazte batek mendian harrapatutako lepahori bat atera zuen torneo bat antolatzeko asmoz. Lepahoria libre utzi eta lantza jaurtiketa bakarrean hil behar zen. Lehen jaurtitzaile izateko ohorea ehiztari gazteari utzi zioten. Jokoa hasi eta jaurtitzera zihoala, laino artetik eguzki-izpi distiratsu bat atera eta lantza desbideratu egin zen. Zorigaiztoaren zorigaiztoz, lantza desbideratua andregaiaren bihotzera joan zen bete-betean, eta hantxe bertan hil zen neska gaztea. Guztiak lur eta zur gelditu ziren.

ARIKETAK

1

IDEIA NAGUSIAK

1 Irakurri ondoko testua eta erantzun galderei. PERPAUSA

kondaira honetan?

2 Erantzun galderei.

• Nor da testuko protagonista?

• Zer gertatu zen eztei egunean?

3 Zer irakatsi nahi digu kondaira

honek?

Mendiko Jaunaren zigorra izan omen zen, bere abereei tratu txarra emateagatik.

Ehiztari gaztea bere maitea berak hil zuela ikustean, atsekabetuta, mendira joan zen betiko, eta ez zen gehiago agertu. Ordutik, ehiztariaren arima Gorbeiako mendietan barrena omen dabil barkamena eske, eta ekaitz egunetan, oraindik ere, bere negar zotinak entzuten omen dira.

Subjektua

Predikatua

Izen-sintagma (IS)

Aditz-sintagma (AS)

(izlg.)+iz+ (iznod.)+det.

Aditza

Aditzaren osagarriak Adberbioa IS NOR (zeharosagarria) IS NOR (osagarri zuzena)

Perpausak bi osagai nagusi ditu: izen-sintagma eta aditzsintagma. Izen-sintagma, subjektu-funtzioa betetzeaz gain, predikatuan ere ager liteke aditzaren osagarri. Horrelakoetan, osagarri zuzena (predikatu barruan Nor deklinabide-kasua daraman izen-sintagma) edo zehar-osagarria (predikatu barruan Nori deklinabide-kasua daramana) ager daitezke.

Soinua eta letra Munduko edozein bazterretan bizi, itsasertzean zein mendi puntan, guzti-guztiok egiten dugu barre. Eta ez dakit zuri, baina niri ingeles baten barreak, korear batenak edo euskaldun batenak antzeko soinua dutela iruditzen zait. Egia da: badira barre zoliak, barre lodiak, barre politak, barre itsusiak eta baita barre kutsakorrak ere, baina ez dio axolarik nongoa zaren halako edo bestelako barrea izateko. Nahastea barrearren soinua idazteko orduan dator, halakoetan, beste gauza askotan bezala, jatorriak zeresan handia du-eta. Barrea abestia balitz, soinua berbera izango litzateke mundu guztian, baina letra aldatu egingo litzateke herrialde batetik bestera. Ikusi, bestela: Ingelesez, hahahaha idatziko lukete. Frantsezez, bestalde, héhéhéhé. Italieraz, eheheheh. Gaztelaniaz, jajajaja. Portugesez, huehuehue. Korean, kekekeke. Grekeraz, xaxaxaxa. Eta euskaraz, berriz, kar-kar-kar. Nolanahi idatzita ere, guztiok elkarrekin barre egitea da printzipalena, ez al duzu uste?

Izen-sintagmaren osagai nagusia, berriz, izena da. Izenak arruntak (lagun, mendi) edo bereziak (Izaskun, Bizkaia) izan daitezke. Arrunten artean zenbakarriak, hau da, zenbatu daitezkeenak (txakur bat, bi sagar) eta zenbakaitzak hau da, zenbatu ezin daitezkeenak (hotz handia, denbora luzea) daude. Izenaren ordez, izenordainak ager daitezke. Hainbat izenordain mota daude: pertsona-izenordainak (ni, zuk, hari), izenordain zehaztugabeak (nor, zein, inor), bihurkariak (neure burua, bere burua) eta elkarkariak (elkar, elkarrekin).

TESTU-TIPOLOGIA. Gauzak deskribatzea Deskribatzea zerbaiten ezaugarriak xehetasunez azaltzea da. Deskribapenak objektiboak, subjektiboak edo mistoak izan daitezke. Zientzia-artikuluetan, adibidez, objetibotasuna erabili ohi da; literatura-testuetan, berriz, subjektibotasuna.

Amaroa, Euskal Mitologiaren ataria

Deskribapenetan izenondoek deskribagaiak zehaztasunez azaltzea ahalbidetzen dute, eta deskribapen subjektibo zein objektiboetan ageri ohi dira. Metaforak deskribapen subjektiboetan agertzen dira. Era horretara, idazleak bere ikuspuntua adierazten du.

EGITEN JAKIN

Zu ere kontalari

1 Fitxa hau eredu harturik, bildu informazioa zure herriko kondairaren bati buruz edo atsegin duzun pertsonaia

baten inguruan. Izena:

Dragoiaren kondaira

Kokapena (noiz, non):

Erdi Aroan, Arrasateko Murugain kobazuloan.

Dragoiak urtero herriko neska bat eramaten zuen eta herritarrak beldurturik zeuden. Behinola argizarizko figura bat eskaini zioten benetako neskaren ordez. Figura jan eta argizaria ahoan urtzen hasi zitzaionean, erdi itota geratu zen dragoia eta herritarrek, une hura aprobetxatuta, hil egin omen zuten. Gertaera haren ondoren hartu omen zuen Arrasatek Mondragon izena.

2 Jarri bikoteka eta kontatu elkarri zuen kondairak fitxaren laguntzaz.

1

AMAIERAKO JARDUERAK IRAKURMENA

GRAMATIKA. Perpausaren osagaien funtzioa. Izena eta izenordainak

1 Zein izaki mitologiko azaltzen da

• Zein dira haren ezaugarriak?

23

22

1 Erantzun galdera hauei.

20

22

Predikatua

Aditz-sintagma (AS)

2 Jarri bikoteka eta kontatu elkarri zuen kondairak fitxaren laguntzaz.

2

Datu deigarriak:

• Zein dira haren ezaugarriak? • Zer gertatu zen eztei egunean?

Zu ere kontalari

JAKIZU

Kondaira:

Subjektua

Izen-sintagma (IS)

• Nor da testuko protagonista?

EGITEN JAKIN

Euskal mitologian, Akerbeltz sorginen buruzagia, kobazuloetako Basajaun eta Basandere, Lamiak eta Galtzagorriak ere aurki daitezke.

Perpausak bi osagai nagusi ditu: izen-sintagma eta aditzsintagma. Izen-sintagma, subjektu-funtzioa betetzeaz gain, predikatuan ere ager liteke aditzaren osagarri. Horrelakoetan, osagarri zuzena (predikatu barruan Nor deklinabide-kasua daraman izen-sintagma) edo zehar-osagarria (predikatu barruan Nori deklinabide-kasua daramana) ager daitezke.

PERPAUSA

kondaira honetan? 2 Erantzun galderei.

Amaroa, Euskal Mitologiaren ataria

Tartalo artzaina ere ezaguna da: basoetan ibiltzen den begi-bakar erraldoia. Greziar mitologian Ziklope deritzo pertsonaia honi eta, besteak beste, arestian aipaturiko Odisean agertzen da.

Pertsonaia mitologikoek lotura estua izan ohi dute naturarekin, guduekin edo gertakizun harrigarriekin.

1 Zein izaki mitologiko azaltzen da

Mendiko Jaunaren zigorra izan omen zen, bere abereei tratu txarra emateagatik.

Euskal mitologiaren ikur ezagunena Mari da, lurraren pertsonifikazioa eta naturako elementuen indarra duena. Persefone jainkosa greziarrarekin alderatu izan dute, naturarekin duten loturagatik.

Mitoa, kondaira

Testuak Eduki teorikoak testuan bertan lantzeko azpiatala Ulermen literarioa garatzen laguntzeaz gain, ikasitakoaren barneratze-maila egiaztatzeko balio du.

GRAMATIKA. Perpausaren osagaien funtzioa. Izena eta izenordainak

Ehiztari gaztea bere maitea berak hil zuela ikustean, atsekabetuta, mendira joan zen betiko, eta ez zen gehiago agertu. Ordutik, ehiztariaren arima Gorbeiako mendietan barrena omen dabil barkamena eske, eta ekaitz egunetan, oraindik ere, bere negar zotinak entzuten omen dira.

Pertsonaia nagusiak

1

IDEIA NAGUSIAK

ARIKETAK

Aspaldiko garaietan izan zen Gorbeia aldean ehiztari bikaina zen gazte bat. Gipuzkoako kostaldeko neska gazte eder batez maitemindu zen eta ezkontzera ekarri zuen bere herrira. Eztei-ospakizunetan bikotearen senitartekoak eta lagunak elkartu ziren jai alai bat ospatzeko asmoz. Gazteen artean jokoak eta apustuak antolatzea pentsatu zuten, eta gazte batek mendian harrapatutako lepahori bat atera zuen torneo bat antolatzeko asmoz. Lepahoria libre utzi eta lantza jaurtiketa bakarrean hil behar zen. Lehen jaurtitzaile izateko ohorea ehiztari gazteari utzi zioten. Jokoa hasi eta jaurtitzera zihoala, laino artetik eguzki-izpi distiratsu bat atera eta lantza desbideratu egin zen. Zorigaiztoaren zorigaiztoz, lantza desbideratua andregaiaren bihotzera joan zen bete-betean, eta hantxe bertan hil zen neska gaztea. Guztiak lur eta zur gelditu ziren.

Aintzinako euskaldunen sineskera paganoek, lurra dute erdigune. Ama Lurra zen jainko nagusia eta alaba bi zituen: Eguzki Amandrea eta Ilargi Amandrea. Kondairak dioenez, bi horiek lurraren barnetik irteten dira egunero eta, zerua gurutzatu ondoren, lurraren magalera itzultzen dira berriz.

–San Martinikok errotari haltzaren ardatza jarri dio ala?

1

Ehiztari gaztea

Euskal Herrian ere, antzinako kondaira eta mito ugari ezagutzen ditugu. Kontakizun hauek ipuin tradizionalekin nahastu izan dira, baina genero ezberdinak dira. Aita Barandiaranen arabera, ipuinetako pertsonaia, leku eta garaiak ezezagunak edo zehaztu gabeak izan ohi dira: Artzain gezurtia edo Zazpi antxumeak, adibidez. Kondairetan, aldiz, kokapena, garaia eta protagonistak ezagunak izaten dira: Anbotoko Mari, Olentzero, Lamiak, Basajaunak...

San Martiniko eta Basajauna

LITERATURA-HEZKUNTZA

TESTUA

3. programa. Literatura-hezkuntza (jakingaiak eta testuak)

ORTOGRAFIA

3 Osatu esaldiak asko ala handia erabiliz.

• Bero hondartzan. • Haize

dago, eta jendetza

bildu da

dabilenez, hosto

• Lotsa

daude airean.

ematen dit jendearen aurrean abesteak.

• Testua idatzi duenaren ustez, nolakoa da barrearen soinua mundu guztian?

Mitoak edo kondairak antzinako jainko-jainkosei edo heroiei buruzko kontakizunak dira eta herri baten tradiziozko pentsamendu eta sineskerak islatzen dituzte. Mitologia klasikoa greziar eta erromatar zibilizazioaren sineskerek osatzen dute. Obra hauen artean daude Homeroren Iliada eta Odisea.

• Zer-nolako barre motak aipatzen ditu? • Zein da barre kutsakorraren ezaugarri nagusia? • Zer gertatzen da barrearen soinua idazteko orduan? • Eman adibideak. Non ageri ohi da barrearen soinua idatziz?

GRAMATIKA 2 Azpimarratu osagarri zuzenak eta zehar-osagarriak.

• Gure aitak amari gona gorria ekarri dio. • Iaz loteria suertatu zitzaion amona Inaxiri. • Lagunek gezur mordoa kontatu dizkizuete zuei. • Gozoki bana eman diogu gure auzokoaren seme-alabei. 23

• Zenbat arrautza dira bi dozena eta erdi?

Marizuloko zezengorri

• Zenbat urte bete ditu udal liburutegiak aurten mendeurrena ospatzen bada?

Amezketan kontatzen dutenez, behin batean, Irabi baserriko neskatxa Aralarrera igo zen larrean zeukan behi baten bila. Txahal gorri bat ikusi zuen, eta berea zelakoan, haren atzetik abiatu zen. Buztanetik heldu zion eta segika joan zitzaion, Marizulo kobazulora eraman zuen arte. Marizulo Mariren bizilekua zen.

• Zenbat egun ditu bisurteak? elkarri, elkarren, elkarrekin, elkarrengan • Matxalen eta Josu

• Zer zenbaki erabiltzen da ugaritasuna adierazteko? 10 Berridatzi hurrengo zenbakiak letrekin.

bizi dira.

• Anaiak eta biok den-dena kontatzen diogu

.

• Gurasoek eta seme-alabek konfiantza izan behar dute

. • Neska horiek

5 Aukeratu izenordain zuzena, esaldiak osatzeko.

• Egunero gauza bera errepikatzen diot a) niri •

b) nire buruari

.

c) neure buruari

kirola egiten dut, eta

ere egin beharko

zenuke. a) Nik/zuk

c) Neuk/zeuk

b) Nik/zeuk

• Egun osoan ez dugu a) zerbait

• 1.717

• 333

Neskatxaren familia bere bila ibili zen; alferrik, ordea, ez baitzuten inoiz aurkitu. Herrian esaten dutenez, beste batean ikusi omen zuten neskatxa hura Marizulon txakur gorri bat ondoan zuela, haitzuloa zaintzen.

• 2.435

• 867

• 4.389

• 10.632

• 65.963

• 35.940

• 234.786

alboan esertzen dira beti.

jan, eta gose gara.

b) ezer

c) ezer ere ez

6 Erantzun, izenordain bihurkariak erabiliz.

• Zer ikusten duzu, ispiluaren aurrean jartzen zarenean?

KOMUNIKAZIOA

• Ipuin honetan pertsonaia mitologikorik azaltzen al da? Zein?

11 Entzun Leioako Umore Azoka eta esan esaldi hauek egia

• Hura al da ipuineko protagonista? Nor, bestela?

ala gezurra diren.

• Zer kontatzen da ipuinean?

• Umore Azoka antzerki-konpainientzat eta prentsarentzat soilik antolatzen da, ez ikusleentzat.

14 Bereizi pertsonaia mitologikoak eta

• Emanaldi guztiak Leioako antzokian egiten dira.

esan haiei buruz dakizuna.

• Euskadiko, estatuko eta atzerriko konpainia garrantzitsuak biltzen ditu.

• Mari Errauskin • Tartalo

• Artzain gezurtia

• Artista berriei beren lanak erakusteko aukera ematen die.

• Lamia

• Zeus

• Erpurutxo

• Galtzagorriak

12 Azaldu. Zein da Leioako Umore Azokaren helburua?

• Anbotoko Mari

• Norekin ari zara hizketan, zeure golkorako ari zarenean? • Erruduna neu banaiz, nori bota behar diot errua?

IDAZTEN JAKIN

LEXIKOA

• mahats • pinu • egia • tresna

-di/-ti -(t)eria

• arau • ontzi • baso • langile

8 Adierazi goiko zein hitzi dagozkion definizio bakoitza.

• Beti egia esaten duena:

Euskal Herrian ere, antzinako kondaira eta mito ugari daude. Sineskera paganoek, lurra dute erdigune: Ama Lurra, Eguzki Amandrea, Ilargi Amandrea… Euskal mitologian hainbat pertsonaia daude, adibidez, Mari,Tartalo, Akerbeltz, Basajaun eta Basandere, Lamiak eta Galtzagorriak.

13 Irakurri ipuina eta erantzun galderei.

• Zenbat kilo dira hiru tona eta erdi?

4 Osatu esaldiak, izenordain elkarkariak erabiliz.

7 Osatu hitzak multzo-atzizki egokiak erabiliz.

LITERATURA. Mitologia eta kondaira

LITERATURA

9 Erantzun, zenbakiak letraz emanez.

• Sukalderako gauzen multzoa: • Pinu-basoa: • Jardunbidea antolatzeko arau-multzoa: • Pertsona hezigabea: • Lanbide bateko tresna-multzoa:

Gauzak deskribatzea Aukeratu objektu hauetako bat eta deskribatu. Deskribapen mistoa egingo duzu, hots, datu objektiboak eta subjektiboak ematen dituena. Horretarako, objektuaren itxura deskribatu ez ezik, zure irudipenak ere adieraziko dituzu. Deskribapena egiteko, jarraitu honako aholku hauei: • Adierazi objektua zerez egina den, zein atal dituen, zertarako den eta nola erabiltzen den. • Ondoren, esan zer beste gauza, izaki edo objektu ekartzen dizun gogora eta konparatu horrekin. • Erabili metaforaren bat zeure deskribapenean.

Materialak: zura, metala, beira, plastikoa… Atalak: heldulekua, kirtena, oinarria… Erabilera: jolaserako, eguneroko eginbeharretarako…

• Mahatsondoak landaturik dauden saila: • Langileen gizarte-klasea:

24

25

5

1

Kar, kar, kar! Umore ironikoa

Euskara

Umore supererrealista

JAKIN

Perpaus-osagaien funtzioa, izenak eta izenordainak

Multzo-atzizkiak Zenbaki kardinalak nola idatzi EGITEN JAKIN

Txiste bat kontatzea Gonbidapena egitea Gauzak deskribatzea

JAKIN

Mitologia eta kondaira EGITEN JAKIN

Kondaira bat kontatzea

Umore beltza

Literatura

Umore zuria

Umore grafikoa



MINTZATU

• Umore mota desberdinak daude. Hitz egin orrialde honetan aipatzen diren umore motei buruz.

6

ENTZUN Entzun Umorearen historia testua eta erantzun:

• Ezagutzen al duzu beste umore motarik?

•  Zer mediku greziarrek sortu zuen gorputzaren likidoen teoria?

• Zein umore mota duzu gogokoen? Eta zein zaizu gogaikarrien? Zergatik?

• Naturaren zer elementu aipatzen dira teorian? • Zer hizkuntzatatik etorri zaigu «umorea» hitza?

1

KOMUNIKAZIOA

Hau da hau!

Kike Amonarriz Enrike «Kike» Amonarriz Tolosan jaio zen 1961ean. Euskal filologogoa eta soziolinguista da, bai eta umorista eta telebista-aurkezlea ere. Gill (zatia)

Euskal umorea

Marilyn Monroe, James

Kikeren iritziz, euskal umorea oraintsura arte, oso tradizionala izan da, nekazaritza munduari aski lotua, eta neurri batean inozo samarra, gai batzuk tabu izan baitira euskaraz sorturiko umorearen esparruan. Azkenaldian, baina, euskal umorea asko zabaldu eta eguneratu ere egin zaigu, literaturan, telebistan, zineman… Guztiarekin ere, euskaratik umore adimentsuagoa egiteko erronka ere hortxe dagoela dio.

Euskarazko txisteak Euskaldunok askotan erdarara jotzen dugu txisteak kontatzeko orduan. Baina dagoeneko euskara hutsezko bilduma politak dauzkagu.

VInci eonardo da L , a is L a n Mon

Kike Amonarrizek ere ekarpen handia egin du hor. Txiste-bildumak argitaratzen hasi zen, baina gero bilduma horiek pertsonalizatu ere egin, eta hortik «Txorakikeriak» sortu ziren. Azken txorakikeriak izeneko alea ere argitaratu du, baina ez dugu sinetsi behar azkenak izango direnik. Izan ere, Kike beti dabilkigu adar joka!



IRAKURRI

!

IDATZI

• Zer uste du Kikek euskal umoreari buruz?

 rreparatu arretaz goiko margolan biei, eta egin E bien deskribapen konparatua.

• Zer ekarpen egin du Kikek euskal txisteen arloan?

• Lehenik egin bakoitzaren deskribapen fisikoa.

• Ezagutzen al duzu euskal txisterik? Kontatu baten bat.

• Ondoren, deskribatu irudiek islatzen duten izaera, eta konparatu biak.

•  Nongoa da Kike Amunarriz eta zer da ikasbidez?

7

IRAKURMENA

Barre egitea, ariketa ezin hobea Bitxia dirudien arren, barrea oso kontu serioa da. Hainbat ikerketaren arabera, barre egitea osasungarria da: arnas bolumena handitzen du, digestioa hobetzen, mina arintzen, estresa gutxitzen, gazteago sentiarazten gaitu, loa mesedetzen du... Asko dira barreak eragin ditzakeen onurak, eta, horrez gain, ariketa fisikoa ezin hobea ere bada. Barrezka ari garenean laurehun gihar inguru mugitzen ditugu, batez ere sabel aldean. Pentsa, abdominalak landu nahian bazabiltzate, barrezka hastea duzue onena. Izan ere, ez da txantxetarako kontua barrearena. «Barrea da gauzarik osasungarriena, botikarik onena», dio Madan Kataria indiar guruak, Barrearen Yogaren sortzaileak. Mugimendu horri jarraiki, milaka Barre-klub sortu dira mundu osoan zehar, eta klub horien moda ekialdetik mendebalderaino hedatzen ari da pixkana. Gurean ere badira barrea lantzen duten taldeak, eta gero eta gehiago dira gaiari buruzko tailer nahiz ikastaroak. Kataria jaunak 1995ean garatu zuen barrearen bere teknika. Mumbaiko parke batean hasi zen lanean, inguruan bost ikasle zituela. Arnasketaariketak, txaloak, barrea eragiten duten pantomima joko arruntak tartekatuz, Kataria jauna barrearen inguruko yoga lantzen hasi zen. 1998an, Irribarrearen Munduko Eguna ospatu zuen urtarrilaren 10ean. Geroztik, maiatzeko lehen igandean ospatzen da egun berezi hori munduan. Askorentzat bitxikeria hutsa edo erokeria izan zitekeena, gaur egun gai serio eta zientifikoki frogagarria da. Gainera, Barrearen Yoga premisa jakin batean oinarritzen da: gorputzak ez ditu benetako barreak eta nahita eragindakoak ezberdintzen. Hortaz, edozein barre mota onuragarria da gure gorputzarentzat. Izan ere, barreari esker, emozioak askatzen ditugu, sentitzeko eta maitatzeko ateak irekitzen ditugu eta gure sormen-ahalmena handitzen dugu. Laburbilduz, barreak zoriontasunerako bidera garamatza. Beharbada, horregatik izan dute hain zabalkunde handia Katariaren ideiek. Esate baterako, Indiako Bangalore hirian Barrearen Yogaren Unibertsitatea sortu dute. Irakaskuntza mailan bakarrik ez, lanaren mundura ere heldu dira Katariaren ideiaren oihartzunak. Adibidez, informatikaren alorreko Hewlett-Packard eta autoen alorreko Volvo enpresetan praktikan jartzen ari dira ideia horiek. Nola? Lanean barre-saioak eginez. Berdin da botila erdi hutsik edo erdi beterik ikusten ote duzuen, kontua da barruan daramagun umea ateratzea, gure jatorrizko barrea ateratzea. Azken urteotan, Madan Kataria barrearen profeta bihurtu da. Hitzaldiak ematen ditu han-hemenka, barre-saioak egiten ditu eskoletan, ospitaletan edota adinekoen egoitzetan. Indiar guruaren ustez, barre egiten dugunean, aldatu egiten gara, eta aldatzen garenean, mundua ere aldatzen da gure inguruan. Gauza jakina baita barrea kutsakorra dela. Ziur inoiz gertatu zaizuela: norbait barrezka hasi, eta, berehala, inguruko guztiak ere barrezka hastea, harik eta malkoak bota arte. Egiazki, nork bere burua alaitzeko modurik onena beste norbait alaitzea da.

8

KOMUNIKAZIOA

1

Jakina, barreaz ari garenean, ez gara besteen kontura barre egiteaz ari, besteekin batera barre egiteaz baizik, edo gure buruaz barre egiteaz. Izan ere, arazoei aurre egiteko modu egokia izan daiteke gure buruaz barre egiten ikastea. Esaera zahar batek dioen bezala, barrerik gabeko egun bat, alferrik galdutako egun bat da.

Testua aztertzen Informazioa jaso

7 Zergatik esaten diote barrearen profeta Madan Katariani?

Azaldu zeure hitzak erabiliz.

1 Madan Kataria... Aukeratu jarraipen egokia, eta zuzendu

okerrak. a) Bangaloreko Barre-klubaren sortzailea da.

Testuaren egitura 8 Zer testu mota irakurri duzu? Aukeratu.

b)  Informatikaren alorreko profeta bihurtu da.

a)  Madan Katariaren biografia.

c) Mumbain hasi zen barrearen bere teknika garatzen.

b)  Barrearen onurei buruzko iritzi-artikulu bat.

2 Erantzun galdera hauei:

c)  Barrearen Yogari buruzko erreportaje bat.

•  Zein dira barrearen onurak?

9 Adierazi gai hauek testuko zein pasartetan jorratzen

•  Zer premisa jakinean oinarritzen da Barrearen Yoga? • Gaur egun, noiz ospatzen da Irribarrearen Munduko Eguna?

diren.

• Barreari esker jasotzen ditugun onurak.

3 Zertan datza barrearen terapia? Aukeratu erantzun

• Katariaren ideiek izandako zabalkundea.

egokiena.

• Katariaren gaur egungo zeregina.

a)  Gure barruan daramagun barrea bilatzean datza. b)  Besteen kontura barre egitean datza. c)  Barreari eustean datza. 4 Azaldu zer gertatzen da norbait barrezka hasi eta

Hizkuntza-baliabideak 10 Testuan -garri atzizkia daramaten zenbait hitz ageri dira:

frogagarri (froga daiteke), onuragarri (onura ekartzen/ sortzen du). Osatu hitzak eta azaldu esanahia, adibidean bezala.

berehala. 5 Adierazi baieztapen hauek egia ala gezurra diren.

• Indiako Mumbai hirian sortu zuten Barrearen Yogaren Unibertsitatea. • Irribarrearen Munduko Eguna urtarrilaren 10ean ospatu zen lehen aldiz. • Barrearen Yogari jarraiki, milaka Barre-klub sortu dira mundu osoan zehar.

Testua interpretatu 6 Adierazi zer adierazi nahi duen egileak testuko esaldi

honen bidez: Barrea da gauzarik osasungarriena, botikarik onena.

• Barrearen Yogaren sorrera.



• froga(tu) + garri = frogagarri • onura + garri = onuragarri

froga daiteke.  onura ekartzen/sortzen du.

• izu(tu) + -garri 

• zirrara + -garri

• mugi(tu) + -garri

• egin + -garri

Hausnartu eta azaldu 11 Testuan Barrearen yoga aipatzen da. Badakizu zer den

yoga, eta nondik datorren? 12 Nahikoa barre egiten al dugu orokorrean? Zerk eragiten

dizu barrerik gehien?

9

1

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA

Perpausaren osagaien funtzioa 1 Perpausaren osagaiak Perpausa

Perpausak bi osagai nagusi ditu: izen-sintagma (izena ardatz duen elementu multzoa) eta aditz-sintagma (aditza ardatz duen elementu multzoa). Txoria abesten ari da. IS

Subjektua

Izensintagma (Is)

Izena ardatz duen elementu multzoa

P

AS

IS + AS

Predikatua

Aditzsintagma (As)

Izenaren eta aditzaren inguruan hainbat elementu gehitu ditzakegu informazio osoagoa emateko. Zuhaitzeko txori txikia

umeari kantua ozenki abesten ari zaio.

Izenlaguna

IS Nori IS Nor Adberbioa

Aditza ardatz duen elementu multzoa

Izenondoa

IS

AS

(izlag.) + iz + (izond.) + det.

(adberbioa: adlag., adond.) + (IS nori) + (IS nor) + ad.

2 Osagaien funtzioa Izen-sintagmak eta aditz-sintagmak funtzio ezberdina betetzen dute perpausean. Izen-sintagmak ekintza nork egiten duen adierazi ohi digu; hortaz, subjektu-funtzioa egiten du. Nire lagun minak... (Subjektua) Aditz-sintagmak, aldiz, ekintza bera azaltzen du; beraz, predikatu-funtzioa betetzen du.

…bere urtebetetze-jaira gonbidatu nau.

(Predikatua)

3 IS-ren funtzioa subjektuan eta predikatuan Izen-sintagmak subjektu funtzioa bete dezake; hala ere, predikatuan ere ager liteke aditzaren osagarri. Horrelakoetan, osagarri zuzena edo zehar-osagarria izan daiteke: • Osagarri zuzena predikatu barruan Nor deklinabide-kasua daraman

izen-sintagma da. Sintagma horri Nork motako aditzek (jan, egin…) eta Nor-Nork edo Nor-Nori-Nork motako laguntzaileek laguntzen diote. Osagarri zuzenak laguntzaile horiek aldaraziko ditu, singularra edo plurala den. Mikelek sagarra jan du. / Mikelek sagarrak jan ditu. Osg. Zuzena (IS Nor)

Mikelek niri sagarra eskaini dit. / Mikelek niri sagarrak eskaini dizkit. Osg. Zuzena (IS Nor) 10

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA • Zehar-osagarria predikatu barruan Nori deklinabide-kasua daraman

1

JAKIZU

izen-sintagma da. Kasu honetan, Nor (erori, joan…) zein Nork motako aditzekin ager daiteke, eta Nor-Nori eta Nor-Nori-Nork motako aditz laguntzaileek lagunduko diote osagarriari. Sintagma horrek ere laguntzaileak aldaraziko ditu, singularra edo plurala den. Anek ikasleari orria banatu dio. / Anek ikasleei orria banatu die. Zehar-osg. (IS Nori)

Pailazoari tarta erori zaio. / Pailazoei tarta erori zaie. Zehar-osg. (IS Nori)

Bestalde, osagarri zuzena eta zehar-osagarria batera ager daitezke perpaus berean.

Zenbait aditzekin (ikusi, jo…) osagarri zuzena eta zehar-osagarria nahasteko joera okerra dago.

Beleak azeriari janaria lapurtu dio. Zehar-osg. (IS Nori) Osg. Zuzena (IS Nor)

• Nik zu kalean ikusi zaitut.

(*Nik zuri kalean ikusi zaitut.) • Nik zuri keinua ikusi dizut.

ARIKETAK 1 Bereizi perpaus hauetako subjektuak eta

4 Osatu esaldiak osagarri zuzen hauek erabiliz.

predikatuak:

azterketak

  Gure etxeko txakurrak eskua ematen digu. Subjektua Predikatua

purea

isuna

prakak

poesiak

pintzela

• Itsasoko olatuek botila bat ekarri dute.

• Jostunak

• Nire auzokideek ozen jartzen dute telebista.

• Sukaldariak

prestatu du bazkaltzeko.

• Iñaxiok esku batekin altxa lezake harri hura.

• Udaltzainak

jarri die gidariei.

• Guri film bat ikustea gustatuko litzaiguke.

• Idazleak

• Haizea ate azpitik sartu zaigu gelan.

• Margolariari

2 Lotu subjektuak eta predikatuak.

josi dizkit.

irakurri dizkigu. erori zaio.

• Irakasleak

zuzendu ditu.

5 Idatzi zehar-osagarri zuzena hutsune bakoitzean.

Ni •

• baso bat ur atera dio Aneri.

Tabernariak •

• ogitartekoa prestatu dizu.

• Nik

komiki bat oparitu dizut.

Sukaldariak •

• perretxikotan joan naiz.

• Zuk

gurpilak konpondu zenizkigun.

Txakurrak •

• mihia erakutsi zigun.

• Irakasleak

eskerrak eman dizkit.

Bertsolariak •

• bertso bat abestu dizue.

• Ikaskideek

adarra jo dizuete.

Maddalenek •

• katuari zaunka egin dio.

• Auzokideek

3 Azpimarratu perpausetako osagarri zuzenak eta

zehar-osagarriak. • Mikelek zuei gezur galanta kontatu dizue.

jai zoriontsuak opa dizkizute.

• Eguraldi-iragarpenak ez digu ezer

argitu.

6 Idatzi bost perpaus subjektu, osagarri zuzen eta

zehar-osagarri hauek erabiliz.

• Aitonak ipuin barregarriak kontatu zizkidan niri.

• Aitak

• niri

• txokolatezko opila

• Mekanikariak autoa konpondu dio nire aitari.

• Amak

• zuri

• gona gorria

• Dendariari gerezi guztiak erori zaizkio lurrera.

• Zuk

• semeari

• irrati bat

• Erizainak odola atera zigun guri.

• Nik

• lagunei

• ilea

• Niri ez zait zure bufanda zuria gustatzen.

• Gozogileak

• amari

• errieta

11

1

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA

Izena eta izenordainak 1 Izen motak Izen motak

Arruntak

Bereziak

Izenak arruntak (lagun, mendi…) edo bereziak (Izaskun, Bizkaia…) izan daitezke. Bestalde, izen arruntak zenbakarriak (zenbatu daitezkeenak) eta zenbakaitzak (zenbatu ezin daitezkeenak) izan daitezke. Hartara, izen zenbakarriak zenbatzaileen bidez zenbatuko ditugu: txakur bat, bi sagar, hiru marrubi, lau lore…

Izen zenbakaitzak, aldiz, ezin dira zenbatzaileen bidez (bat, bi…) neurtu: Zenbakarriak

*maitasun bat, *bi hotz, *bero asko, *lau poza…

Zenbakaitzak

Hortaz, izen zenbakaitzek ez diote Zenbat? galderari erantzuten, Nolako(a)? galderari baizik. Mota horretako izenekin izenondoak (handia, luzea) erabiliko ditugu, bere maila adierazteko: Itxi leihoa, hotz handia egiten du-eta.



Denbora luzea eman dut liburu hau irakurtzen.

2 Izenordain motak Izenaren ordez izenordaina (zu, guk, neuk, haiek…) ager daiteke. Izenordainak hainbat motatakoak dira: pertsona-izenordainak, izenordain zehaztugabeak, bihurkariak eta elkarkariak. • Pertsona-izenordainak arruntak eta indartuak izan daitezke.

Izenordain arruntek singularreko zein pluraleko lehen eta bigarren pertsonak izendatzen dituzte (ni, zu, gu…). Hirugarren pertsonak izendatzeko erakusleak erabiltzen ditugu (hura, haiek…). Deklinabidekasu guztiak har ditzakete: ni, nik, niri, zu, zuk, zure, zurekin...

Perpaus barruan izenordaina bera galdegaia denean, hau da, izenordaina nabarmendu nahi dugunean, izenordain indartua erabiliko dugu. Askotan, aurkakotasuna azpimarratu nahi dugunean erabiltzen dugu: Neuk egingo dut, ez zuk.



Geu ere joango gara zuekin.

• Izenordain zehaztugabeen artean, galdetzaileak eta horietatik erato-

rriak dauzkagu. Izenordain galdetzaileak nor, zer eta zein dira: Nor da horko neska hori?



Zein kamiseta nahi duzu, gorria ala urdina?

Galdetzaileetatik eratorritako izenordain zehaztugabeak hauek dira: norbait, inor, ezer, zerbait, zer edo zer, edonor, edozer... Norbait etor dadila niri laguntzera.

12

Zerbait afalduko dugu zinemara joan aurretik.

GRAMATIKA HIZKUNTZAREN ERABILERA

Inor eta ezer izenordainak, batez ere, galderetan eta ezezkoetan erabili ohi ditugu; norbait eta zerbait, berriz, baiezkoetan.

1

JAKIZU

Inor etorri al da goizean? Bai, norbait bai.



Ez al duzu albistegian ezer entzun? Bai, zerbait entzun dut.

• Izenordain bihurkariak erabiliko ditugu ekintza baten egilea eta har-

tzailea pertsona bera denean. Horretarako, izenordain indartuak (neu, zeu) Noren deklinabide-kasua hartuko du, eta burua hitza gehituko diogu: neure burua, zeure burua… Futbolariak bere burua lurrera bota zuen.

Etxetik irten aurretik, neure burua ispiluan ikusi dut. Izenordain bihurkariek ere deklinabide-kasuak hartzen dituzte: neure bururari, zeure buruarentzat, geure buruarengan…

Sarritan honelako esapide okerrak entzuten ditugu: * Ispiluan begiratu naiz.

Eta etorkizunean, zer? galdetzen diot sarritan neure buruari.

* Kalean ikusi gara.

• Izenordain elkarkariek bi pertsonen arteko elkarreragina adierazten

dute. Hau da, A-k B-rengan eragiten du, eta alderantziz. Guk biok goizean elkar ikusi dugu. (Nik zu ikusi zaitut, eta zuk ni.)

Horiek era jatorrean adierazteko, -ren burua eta elkar izenordainak erabiliko ditugu:

• Ispiluan begiratu diot neure buruari.

Elkar izenordainak ere deklinabide-kasu guztiak har ditzake (elkar, elkarrekin, elkarri, elkarrentzat…), Nork kasua izan ezik (*elkarrek).

• Kalean ikusi dugu elkar.

Ane eta Jon elkarrekin eseri dira. (Ane Jonekin; Jon Anerekin)

ARIKETAK 1 Aukeratu izen zenbakaitz bakoitzari dagokion

3 Osatu perpausak, izenordain bihurkariak erabiliz.

izenondo egokia.

neure burua

• Izerditan nago, bero

egiten du eta.

bere buruaz

a) handia

b) asko

• Denbora

aritu naiz maketa eraikitzen.

• Igerilariak

b) bat

• Kaixo,

a) asko • Haize a) gogorra • Lotsa a) izugarria

c) luzez

euren buruarekin

• Zuk/Zeuk auto gorri bat gidatzen duzu. • Geuk/Guk egin ditugu erosketak, ez Maiderrek. • Niri/Neuri gereziak ikaragarri gustatzen zaizkit. • Zeuek/Zuek izan al zineten robota sortu zenutenak? • Arratsaldean gu/geu parkera joango gara.

.

• Anek nagusitan zer izan nahi duen galdetu dio • Gogor aritu naiz lanean eta pozik nago

c) bat

• Neu/Ni izan naiz deitu dizuna.

harro egoteko arrazoiak dauzka.

• Partida galdu ostean, jokalariak haserre zeuden

c) asko

2 Aukeratu izenordain arrunta edo indartua.

uretara bota zuen. aurkeztuko dizuet.

• Mutil horek

ematen dit zuen aurrean abesteak. b) luzea

neure buruarekin

bere buruari

c) luzea

dator iparraldetik. b) luzea

bere burua

. .

4 Berridatzi perpausak, elkarkariak erabiliz.



• Asierrek Amaia maite du; Amaiak Asier maite du.



Asierrek eta Amaiak elkar maite dute.

• Nik zurekin egin dut lan hau; zuk nirekin egin duzu. • Guk zuei idatziko dizuegu; zuek guri idatziko diguzue. • Jonek ez dio Maddiri hitz egiten; Maddik ere ez Joni. • Nik zu kalean ikusi zaitut; zuk ni ikusi nauzu. • Guk zuengan konfiantza dugu; zuek gugan ere bai.

13

1 KOMUNIKAZIOA

EGITEN JAKIN Txiste bat kontatzea Umorea eta irribarrea ezinbestekoak dira gure bizitzan. Egiaztatuta dago umore ona eta eta barre barre alaia alaiaedozein edozeinbbotikaeagoak botika baino hobeak direla. Demagun direla. Demagun txistelhiaketa bat antolatu txiste-lehiaketa bat behar antolatu duzuela. beharTxiste duzuela. onak,Txiste barregarriak onak, sarituko barregarriak dira. Baina zerdira. sarituko behar Baina duzer txiste behar batek du txiste ona izateko? batek onaEta izateko? zuek, Eta ba zuek, al dakizue ba al txisterik txisterik dakizue kontatzen? kontatzen? 1 Aukeratu. Zer behar du txiste on batek grazia egiteko? Zergatik?

•  Bukaera ona. •  Kontatzeko modua. 2 Eztabaidatu denen artean. Mugarik izan behar al du txiste batek?

Gogoan izan mota honetako txisteak. •  Txiste sexistak. •  Txiste arrazistak. •  Gabeziaren bat duten pertsonei buruzko txisteak. 3 Lotu esaldiak, konparazio barregarriak osatzeko.

Hain garaia zen •

•  uz azpian ere ez baitzen isiltzen.

Hain alferra zen •

•  esnatzean, afaldu egiten baitzuen.

Hain Hainberritsua gaiztoa zen •

•  txoriek habia egin baitzioten buruan.

4 Irakurri eta aukeratu bukaera egokia. Ondoren, azaldu zergatik

aukeratu duzun. Gizon bat, Ilargia ilagia baino bainobakartiagoa bakartiagoabaitzen, baitzen,txori txoridenda dendabatera baterasartu sartu zen eta hizketan zekien loro bat eskatu zuen. Dendariak hanka bakoitzean soka loturik zuen bat erakutsi zion. –Ezkerreko sokatik tira eginez gero, euskaraz hitz egingo dizu –azaldu zion saltzaileak –, eta eskuinekotik tira eginez gero, katalanez. –Aizu, eta bietatik batera egiten badiot? –galdetu zuen gizonak. A

B

–Grrrrooooua! Zozoa halakoa! Lurrera eroriko naiz mokoz aurrera! –erantzun zuen loroak.

–Gaztelaniaz hitz egingo dizu –erantzun zion saltzaileak.

5 Ikaskide bakoitzak txiste luze bat edo bi txiste labur pentsatu

beharko ditu. Kontuan izan, puntu hauek. •  Bukaera barregarria izan behar du, inork espero ez duena. • Behar baduzu, erabili hotsak eta onomatopeiak, kontaketa dibertigarriago egiteko. • Egin txisteko pertsonaien deskribapena, esajerazio exajerazio edo konparazioak erabiliz. •  Antzeztu txisteko pertsonaien ahotsak, bakoitzari doinu bat emanez.

14

KOMUNIKAZIOA

1

ENTZUTEKO TESTUA

Jon Plazaola aktorea Aisialdia betetzeko hainbat aukera ditugu: musika entzutea, paseatzea, irakurtzea, Interneten kuxkuxeatzea, kirola egitea, bideo-jokoekin jolastea... Hala ere, sarritan sofan eseri eta telebista ikusteko gogoa baino ez dugu izaten. Telebista hainbat genero biltzen dituen kutxa da, tartean umorearena. Umorezko telesailek edo komediek arrakasta handia dute adin guztietako ikusleen artean. Jon Plazaola telebista-aurkezle eta aktoreak ibilbide luzea egin du Euskal Telebistan. Orain, Madrilera egin du salto eta arrakasta handia lortu du komedia batekin.

1 Entzun Jon Plazaolari egindako elkarrizketa eta adierazi esaldi hauek bat da-

tozen hark esandakoarekin. • Andaluziarren eta euskaldunen artean antzekotasun gutxi dago. • Umore zuria edo unibertsala egiten baduzu pertsona gehiagorengana heltzen da mezua. • Jakin-mina, askotan, inteligentziaren baliokidea da. • Batez beste, 500.000 pertsonak ikusi dute kapitulu bakoitza. 2  A  zaldu, zure hitzekin, zer esan nahi duen «errealitateak fikzioa gainditzen du». 3 Jarri taldeka eta aukeratu gai hauetako bat. Ondoren, eztabaidatu.

• Zein alde on eta txar ditu ospeak? •  Zenbat eta hizkuntza gehiago jakin, aberatsagoak al gara?

?

Entzun ahala

• Idatzi, entzun ahala, ideia garrantzitsuenak. • Erreparatu elkarrizketan zehar Jon Plazaolak ospeaz eta hizkuntzak jakiteaz ematen duen iritzian.

EGITEN JAKIN GONBIDAPENA Lagunarteko festa baterako gonbidapena egitea 1 Gurasoen baimenarekin, festa bat antolatuko duzu. Zenbait

lagunentzat gonbidapena idatzi behar duzu. •  Asmatu festaren arrazoia edo leloa. • Idatzi festari buruzko xehetasunak: non izango den, zein egun eta ordutan... • Pentsatu ea gonbidatuek zerbait eraman behar duten edo arauren bat bete behar duten, zure etxean izango baita festa.

15

LEXIKOA

1 HIZKUNTZAREN ERABILERA

Multzo-atzizkiak 1 -di/-ti, -(t)eria Multzo-atzizkiak multzoa edo taldea adierazteko erabiltzen dira, eta, horrenbestez, haien bidez izen multzokariak sortzen dira. MULTZO-ATZIZKIAK

ADIBIDEAK

-di/-ti: gehienetan, landare- eta arbola-izenei eransten zaizkie; atzizki hauen bidez sortutako izenek lekua ere adierazten dute.

pinu + -di: pinudi pago + -di: pagadi mahats + -ti: mahasti

-teria: pertsona-izenei eta gauza-izenei eransten zaie.

gazte + -eria: gazteria, biztanle + -eria: biztanleria makina + -eria: makineria

• -ti atzizkiak, bestalde, izenondoak sortzen ditu eta pertsonak, animaliak

eta gauzak deskribatzeko erabiltzen dira. Atzizki honek joera edo ugaritasuna adierazten du: gezurti (gezurrak esaten dituena, gezurrak esateko joera duena), beldurti (erraz beldurtzen dena, beldurtzeko joera duena), loti (lo asko egiten duena)… •  -(t)eria atzizkia dela eta, dena den, gogoratu: euskaraz askotan ez dago

izen multzokarien beharrik; nahikoa da plurala erabiltzea (ikasleria/ ikasleak, irakasleria/irakasleak, langileria/langileak…).

ARIKETAK 1 Berridatzi esaldiak, izen multzokarien ordez plurala

3 Irakurri definizioak eta idatzi dagokien hitza, -ti/-di

erabiliz, adibidean bezala.

eta -(t)eria atzizkiak erabiliz.

• Ikastetxe honetako ikasleriak, oro har, maila akademiko ona du.

• Haritzez landatutako lekua, haritz-basoa:

Ikastetxe honetako ikasleek, oro har, maila akademiko ona dute. • Unibertsitateko irakasleriaren arazoei buruz hitz egingo dute.

• Belarra hazten den landa: • Lurralde edo herrialde batean hazten diren landareen multzoa: • Zalantzak dituena: 4 Osatu esaldiak hitz hauek erabiliz.

• Dendari hark bezeria handia zuen, tratuan aditua baitzen. lotsatia ezkertia bakarti basatiak tematiak

• Gero eta finagoa da sukaldean erabiltzen den tresneria. •  Kaleko argiteria aldatu dute, herria edertzeko. 2 Sortu hitzak, arbola-izen hauei multzo-atzizkia

erantsiz.

• Tigreak bezalako abere

•  arbola



•  zuhaitz

•  zumar •  arte

16

•  gogor eta amore eman gabe eusten die bere iritzi, asmo eta erabakiei.



gustatzen zaizkit.

• lertxun

• Aita

• intxaur

• Uharte batera alde egin zuen; ez zuen inorekin egon nahi.

• sagar • gaztaina

da: erraz lotsatzen da jendearen aurrean.

• Idazteko-eta esku ezkerraz baliatzen da

ORTOGRAFIA HIZKUNTZAREN ERABILERA

1

Zenbaki kardinalak nola idatzi 1 Zenbaki kardinalak idazteko arauak

JAKIZU

Zenbaki kardinalak idazterakoan, honako arauak beteko ditugu: ZENBAKI KARDINALAK IDAZTEKO ARAUAK

ADIBIDEAK

1etik 20ra, zenbakiak hitz bakarrean idazten dira:

hamaika, hamabi, hamahiru, hamalau...

3 eta 4 zenbakiek, hogei eta ehun zenbakiekin elkartzean, -rkontsonantea hartzen dute:

hirurogei, laurogei, hirurehun, laurehun...

20 zenbakiak, beste zenbaki batekin elkartzean, h- galtzen du:

berrogei, hirurogei, laurogei...

21etik 99ra bereiz idazten dira, -ta lehen hitzari loturik:

hogeita bat, berrogeita hamabi, hirurogeita lau, laurogeita bost...

• Hamaika tresna ekarri behar izan ditugu gaur plastikako eskolara!

Ehuneko osoak idaztean, gogoratu hiru eta lau zenbakiei bakarrik lotzen zaiela -r-:

hirurehun, laurehun… baina seiehun eta ez seirehun*

• H amaika komeria bizi izan genituen kanpalekuan!

Ehunekoekin doazen zenbakiak eta juntagailuz ematen dira; baina juntagailua bereiz idazten da:

ehun eta bat, berrehun eta bi, bostehun eta hogeita hamar...

1000 zenbakiaren ondoren ere eta juntagailua idazten da.

mila eta bat, mila eta ehun...

Beste eta bat sartzen denean, lehendabizikoa ezabatuko dugu:

mila eta ehun eta hogeita bi

1000 zenbakiaren multiploak juntagailu gabe idatziko ditugu.

bost mila, ehun mila, bostehun mila...

Hamaika zenbakia ugaritasuna adierazteko ere erabiltzen da, «asko»ren pare:

ARIKETAK 1 Berridatzi hurrengo zenbakiak letrekin.

17

hamazazpi

3 Ordenatu hitzak, zenbaki luzeak osatuz.

zazpi / laurehun / eta

laurehun eta zazpi

•  99

•  lau / eta / bostehun / bi mila

•  1238

•  sei / berrogeita / hirurehun / eta

•  371

•  bat / eta / seiehun / hamar mila

•  45

•  laurogeita / eta / zortziehun / hiru

•  984

•  hirurogeita / eta / hiru mila / zortzi

2 Erantzun galdera hauei, zenbakiak letraz adieraziz.

Zenbat urte dituzu?

Hamahiru

•  Zenbat egun ditu urteak? •  Zenbat liburu daude gelan? •  Zenbat lagun zarete gelan? •  Zein urtetan jaio zinen? •  Zenbat arrautza daude dozena batean?

4 Zuzendu okerrak hurrengo hiru esaldietan.

• Berrehun eta hogei eta hamar biztanle ditu herritxo horrek. • Futbol estadioan hogeita hamar mila hiruehun zale sartzen dira. • Nire aitona mila bederatziehun eta hiruhogeita zortzian etorri zen herrira.

17

1 KOMUNIKAZIOA

EGITEN JAKIN Gauzak deskribatzea Deskribatzea zerbaiten ezaugarriak xehetasunez azaltzea da. Pertsonak, tokiak, objektuak eta abar deskriba daitezke. Deskribapena objektiboa zein subjektiboa izan daiteke. Zientzia-artikuluetan, adibidez, objektibotasuna izaten da nagusi; literatura-testuetan, berriz, subjektibotasuna. Zenbaitetan idazleak bietarik erabiltzen du, eta deskribapen mistoak sortu. Gauzen deskribapenetan, eta oro har, deskribapen guztietan, izenondoak maiz ageri dira, eta deskribagaiak zehaztasunez azaltzea ahalbidetzen dute, era objektiboan zein subjektiboan ari garenean ere. Deskribapen subjektiboetan, metaforak ere erabili ohi dira. Era horretara, idazleak bere ikuspuntua adierazten du.

Papalagien oinetakoak Tuiavii izeneko gizon polinesiar batek Europa bisitatu zuen XX. mendearen hasieran. Papalagi deitu zien europarrei eta haien ohituren deskribapena egin zuen bere herrikideentzat. Interesgarria da gure munduari buruz zein ikuspuntu duen naturari erabat lotuta bizi den pertsona batek. (…) Papalagiek larru irmo baina moldagarri bat lotzen dute oinen bueltan. Gainaldeko larrua leuna eta malgua izaten da, eta primeran egokitzen da oinaren formara. Behealdekoa, ordea, gogorra da oso, eta ez da batere egokitzen. Objektu hau sortzeko animaliak larrutzen dituzte labana batekin, eta gero, larru hura beratzen uzten dute. Ondoren, eguzkitan lehortu, eta kolpeka biguntzen dute. Larrua sendotzen denean, Papalagiek kanoen moduko egituratxoak osatzen dituzte: ertzetan altuak dira eta oinak sartzeko bezain handiak. Ezkerreko oinarentzat bat egiten dute, eta beste bat, ezkerrekoarentzat. Oin-barku horiek orkatilen bueltan lotuta daude, sokaz eta kakoz. Horrela, oina kapsula indartsu batean sartuta daramate, barraskiloa oskolaren barruan bezala. Papalagiek egunsentitik iluntzera arte jantzita eramaten dituzte larruzko estalki hauek. Dantzan egiten dutenean, bero kiskalgarria egiten duenean nahiz ekaitza datorrenean. Beti. Janzkera hau naturaren aurka doa. Horregatik, beraien oinak nekatu egiten dira, eta kirastun bihurtzen. Oinekin gauzei heltzeko gaitasuna guztiz galdu dute, baita zuhaitzetan gora igotzekoa ere. Papalagiei lotsa ematen die larruzko estalki horien erabilerak, eta horregatik, larruaren berezko kolore gorrixka estaltzeko koipe moduko batekin estaltzen dute larrua. Igurtzi eta igurtzi, distiratsu bihurtzen dira barku txikiok. Hain distiratsu geratzen dira, ezen begientzat ere gehiegizkoa baita distira hau. Izan zen Europan ohitura hori ez zela osasungarria esaten zuen Papalagi famatu bat. Hark esaten zuen goizalbako ihintza oraindik belar gainean dagoenean oinutsik ibiltzeak munduko gaixotasun guztiak senda zitzakeela. Gizon hura oso jakintsua zen, eta oso osasun ona zeukan, baina jendeak barre egiten zion, eta laster ahaztu ziren hartaz. (…) Erich Scheurmann The Papalagi

18

TESTU-TIPOLOGIA

1

Testutik abiatuta 1 Erantzun galdera hauei.

• Nor dira Papalagiak? • Nola sortzen dituzte Papalagiek oin-barkuak? • Zer ondorio ekarri die oinetakoen erabilerak Papalagiei? • Papalagi famatu bat ez omen zen oinetakoen aldekoa; zer zioen hark? 2 Zer azaltzen da testuko oinetakoen deskribapenean? Aukeratu.

 Oinetakoek zer atal dituzten.

 Oinetakoak nork asmatu zituen.

 Oinetakoak zerez eginda dauden.

 Oinetakoen onurak.

 Oinetakoak nola sortzen dituzten.

 Oinetakoak noiz erabiltzen dituzten.

3 Zerrendatu oinetakoak, oro har, eta haien larrua zehazki deskribatzeko

erabilitako izenondo objektiboak. • Larrua:



• Oinetakoak:

4 Adierazi testuko adierazpen hauetatik zein den objektiboa, eta

zein subjektiboa. Arrazoitu zeure erantzuna. • Larru irmo baina moldagarri bat lotzen dute oinen bueltan. • Janzkera hau naturaren aurka doa. • Larrua eguzkitan lehortu, eta kolpeka biguntzen dute. • Hain distiratsu geratzen dira barku txikiok, ezen begientzat ere gehiegizkoa baita. 5 Zer-nolako deskribapena da testukoa? Aukeratu baieztapen zuzena.



a)  Zientzia-artikulu batekoa da; erabat objektiboa.



b)  Deskribapen mistoa da; datu objektiboak eta subjektiboak ematen ditu.



c)  Deskribapena erabat subjektiboa da; beraz, literatura-testu batekoa. 6 Metaforen bidez, idazleak bere ikuspuntua adierazten du. Zer metafora

erabiliko zenuke objektu hauek deskribatzeko? • Zapatak: oin-barkuak

• Gerrikoa:

• Txapela:

• Ordularia:



Idazteari ekin 7 Hautatu objektu hauetako bat, eta idatzi hori deskribatzeko testu bat.



• Tapoi-kentzekoa

•  Gitarra elektrikoa

• Arkatza

• Hasteko, erabaki zeren arabera deskribatuko duzun objektua: behetik gora, zatiz zati, zentzumenen arabera… • Gero, deskribatu objektua; lehen-lehenik, era objektiboan, izenondoak erabiliz. Azkenik, azaldu zure ikuspuntua, metaforaren bat erabiliz, subjektibotasun kutsua emateko.

19

1 LITERATURA-HEZKUNTZA

Mitologia eta kondaira San Martiniko eta Basajauna Sara inguruan kontatzen denez, San Martinikoren errota-ardatza haritz egurrez egindakoa zen, eta nahiko arin erretzen zenez, bere eginkizunerako hondatua gelditzen zen. Basajaunaren errotak luzaro irauten zuen, ordea. San Martinikok, sekretua jakin nahian, bere errota atsedenik gabe lanean ari zela zabaldu omen zuen. Orduan, Basajaunak berria zabal-tzen ari zenari honela galdetu omen zion: –San Martinikok errotari haltzaren ardatza jarri dio ala? –Ez, baina jarriko dio! –erantzun zion aldarrikariak. Horrelaxe, San Martinikoren trikimailua dela medio, etengabe lanean aritzeko moduko errotak zabaldu ziren munduan.

1 Mitoa, kondaira Mitoak edo kondairak antzinako jainko-jainkosei edo heroiei buruzko kontakizunak dira. Errealitatearen eta fantasiaren artean kokatuta daude. Ahoz-aho transmititu izan dira belaunaldi batetik hurrengora eta herri baten tradiziozko pentsamendu eta sineskerak islatzen dituzte. Kristautasunaren hedapenarekin tokian-tokiko mitoak indarra galtzen joan ziren, elizak baztertu egin baitzituen sinesmen paganoak zirelako. Pertsonaia mitologikoek lotura estua izan ohi dute naturarekin, guduekin edo gertakizun harrigarriekin. JAKIZU

2 Mitologia klasikoa Mitologia klasikoa greziar eta erromatar zibilizazioen sineskerek osatzen dute. Kristo aurreko mendeetan indar handia izan zuten eta kontakizun asko gaur egunera arte iritsi dira, orduko filosofo eta poeta askok idatziz bildu baitzituzten. Obra horien artean Homeroren Iliada eta Odisea (K.a. viii. mendekoak) dira ezagunenetakoak: lehenengoa Troiako gerrari buruzkoa eta bigarrena, gerra bukatu ondoren Odiseok Troiatik Itakara (bere sorterrira) egiten duen bidaiaren kontakizuna.

Joxe Migel Barandiaran (Ataun, 1889-1991) Apaiz eta ikerlari ezaguna izan zen; euskal kultura eta historiari buruzko ikerketa sakonak egin zituen. Mitología Vasca liburuan (1960), esaterako, Euskal Herriko hainbat txokotan jasotako mito eta kondaira ugari bildu zi-tuen.

20

Jainko-jainkosen izenek, grekotik latinera aldatu ziren arren, esanahi edo izaera berbera zuten kultura bietan:

Izaera

Grezian

Erroman

Jakinduriaren jainkosa

Atenea

Minerva

Unibertsoaren jainkoa

Zeus

Jupiter

Edertasunaren jainkosa

Afrodita

Venus

Gerraren jainkoa

Ares

Marte

LITERATURA-HEZKUNTZA

1

3 Euskal mitologia Euskal Herrian ere, antzinako kondaira eta mito ugari ezagutzen ditugu. Kontakizun hauek ipuin tradizionalekin nahastu izan dira, baina genero ezberdinak dira. Aita Barandiaranen arabera, ipuinetako pertsonaia, leku eta garaiak ezezagunak edo zehaztu gabeak izan ohi dira: Artzain gezurtia edo Zazpi antxumeak, adibidez. Kondairetan, aldiz, kokapena, garaia eta protagonistak ezagunak izaten dira: Anbotoko Mari, Olentzero, Laminak, Basajaunak... Antzinako euskaldunen sineskera paganoek, lurra dute erdigune. Ama Lurra zen jainko nagusia eta alaba bi zituen: Eguzki Amandrea eta Ilargi Amandrea. Kondairak dioenez, bi horiek lurraren barnetik irteten dira egunero eta, zerua gurutzatu ondoren, lurraren magalera itzultzen dira berriz.

4 Pertsonaia nagusiak Euskal mitologiaren ikur ezagunena Mari da, lurraren pertsonifikazioa eta naturako elementuen indarra duena. Persefone jainkosa greziarrarekin alderatu izan dute, naturarekin duten loturagatik. Tartalo artzaina ere ezaguna da: basoetan ibiltzen den begi-bakar erraldoia. Greziar mitologian Ziklope deritzo pertsonaia honi eta, besteak beste, arestian aipaturiko Odisean agertzen da. Euskal mitologian, Akerbeltz sorginen buruzagia, basoetako Basajaun eta Basandere, Laminak eta Galtzagorriak ere aurki daitezke. Pertsonaia batzuen inguruan ospakizun eta jaiekin, bereziki inauteriekin, lotutako tradizioa luzea da. Ezagunak dira Zalduondoko Markitos, Mundakako Laminak eta Atorrak, Zuberoako Zamaltzainak, Lesakako Zakuzaharrak edo Lantzeko Mielotxin eta Ziripot.

ARIKETAK 1 Erantzun galdera hauei.

•  Zeintzuk dira mito eta kondairetako gai nagusiak?

3 Aukeratu hiru jainko greziar hauetako bat eta bilatu

hari buruzko informazioa. Ondoren, bete haren fitxa.

•  Zergatik galdu zuten indarra antzinako mitoek? •  Zeintzuk dira Homeroren lanik ezagunenak? Zer kontatzen dute? •  Zertan desberdintzen dira ipuin tradizionalak eta kondairak, Barandiaranen arabera? 2 Euskal mitologiako zein pertsonaiari dagokio

deskribapen bakoitza? •  Ziklope izenez ere ezagutzen den artzaina. •  Iluntzero irten eta goizero berriz ezkutatzen dena. •  Jainkosa gorena, naturarekin lotura estua duena. •  Akelarreetako izaki nagusia.

Atenea

Zeus

Afrodita

4 Ezagutzen al duzu mito klasikoetan oinarrituriko

ipuin, liburu edo filmik? Aipatu izenburuak eta gai nagusia.

21

LITERATURA-HEZKUNTZA

TESTUA Ehiztari gaztea Aspaldiko garaietan izan zen Gorbeia aldean ehiztari bikaina zen gazte bat. Gipuzkoako kostaldeko neska gazte eder batez maitemindu zen eta ezkontzera ekarri zuen bere herrira. Eztei-ospakizunetan bikotearen senitartekoak eta lagunak elkartu ziren jai alai bat ospatzeko. Gazteen artean jokoak eta apustuak antolatzea pentsatu zuten, eta gazte batek mendian harrapatutako lepahori bat atera zuen torneo bat antolatzeko asmoz. Lepahoria libre utzi eta lantza jaurtiketa bakarrean hil behar zen. Lehen jaurtitzaile izateko ohorea ehiztari gazteari utzi zioten. Jokoa hasi eta jaurtitzera zihoala, laino artetik eguzki-izpi distiratsu bat atera eta lantza desbideratu egin zen. Zorigaiztoaren zorigaiztoz, lantza desbideratua andregaiaren bihotzera joan zen bete-betean, eta hantxe bertan hil zen neska gaztea. Guztiak zur eta lur gelditu ziren.

ARIKETAK 1 Zein izaki mitologiko azaltzen da

kondaira honetan? 2 Erantzun galderei.

•  Nor da testuko protagonista? • Zein dira haren ezaugarriak? • Zer gertatu zen eztei egunean? 3 Zer irakatsi nahi digu kondaira

honek?

Mendiko Jaunaren zigorra izan omen zen, haren abereei tratu txarra emateagatik. Ehiztari gaztea bere maitea berak hil zuela ikustean, atsekabetuta, mendira joan zen betiko, eta ez zen gehiago agertu. Ordutik, ehiztariaren arima Gorbeiako mendietan barrena omen dabil barkamen eske, eta ekaitz egunetan, oraindik ere, bere negar-zotinak entzuten omen dira. Amaroa, Euskal Mitologiaren ataria

EGITEN JAKIN Kondaira bat kontatzea 1 Fitxa hau eredu harturik, bildu informazioa zure herriko kondairaren bati buruz edo atsegin duzun pertsonaia

baten inguruan. Izena:

Dragoiaren kondaira

Kokapena (noiz, non):

Erdi Aroan, Arrasateko Murugain kobazuloan.

Kondaira:

Dragoiak urtero herriko neska bat eramaten zuen eta herritarrak beldurturik zeuden. Behinola argizarizko figura bat eskaini zioten benetako neskaren ordez. Figura jan eta argizaria ahoan urtzen hasi zitzaionean, erdi itota geratu zen dragoia eta herritarrek, une hura aprobetxatuta, hil egin omen zuten.

Datu deigarriak:

Gertaera haren ondoren hartu omen zuen Arrasatek Mondragon izena.

2 Jarri bikoteka eta kontatu elkarri zuen kondairak fitxaren laguntzaz.

22

1

IDEIA NAGUSIAK

GRAMATIKA. Perpausaren osagaien funtzioa. Izena eta izenordainak Perpausa

Subjektua

Predikatua

Izen-sintagma (IS)

Aditz-sintagma (AS)

(izlg.)+iz+ (iznod.)+det.

Aditza

Aditzaren osagarriak Adberbioa Zehar-osagarria (Is Nori) Osagarri zuzena (Is Nor)

Perpausak bi osagai nagusi ditu: izen-sintagma eta aditzsintagma. Izen-sintagma, subjektu-funtzioa betetzeaz gain, predikatuan ere ager liteke aditzaren osagarri. Horrelakoetan, osagarri zuzena (predikatu barruan Nor deklinabide-kasua daraman izen-sintagma) edo zehar-osagarria (predikatu barruan Nori deklinabide-kasua daramana) ager daitezke. Izen-sintagmaren osagai nagusia, berriz, izena da. Izenak arruntak (lagun, mendi) edo bereziak (Izaskun, Bizkaia) izan daitezke. Arrunten artean zenbakarriak, hau da, zenbatu daitezkeenak (txakur bat, bi sagar) eta zenbakaitzak hau da, zenbatu ezin daitezkeenak (hotz handia, denbora luzea) daude. Izenaren ordez, izenordainak ager daitezke. Hainbat izenordain mota daude: pertsona-izenordainak (ni, zuk, hari), izenordain zehaztugabeak (nor, zein, inor), bihurkariak (neure burua, bere burua) eta elkarkariak (elkar, elkarrekin).

TESTU-TIPOLOGIA. Gauzak deskribatzea Deskribatzea zerbaiten ezaugarriak xehetasunez azaltzea da. Deskribapenak objektiboak, subjektiboak edo mistoak izan daitezke. Zientzia-artikuluetan, adibidez, objektibotasuna erabili ohi da; literatura-testuetan, berriz, subjektibotasuna. Deskribapenetan izenondoek deskribagaiak zehaztasunez azaltzea ahalbidetzen dute; deskribapen subjektibo zein objektiboetan ageri ohi dira. Metaforak deskribapen subjektiboetan agertzen dira. Era horretara, idazleak bere ikuspuntua adierazten du.

LITERATURA. Mitologia eta kondaira Mitoak edo kondairak antzinako jainko-jainkosei edo heroiei buruzko kontakizunak dira eta herri baten tradiziozko pentsamendu eta sineskerak islatzen dituzte. Mitologia klasikoa greziar eta erromatar zibilizazioaren sineskerek osatzen dute. Obra hauen artean daude Homeroren Iliada eta Odisea. Euskal Herrian ere, antzinako kondaira eta mito ugari daude. Sineskera paganoek lurra dute erdigune: Ama Lurra, Eguzki Amandrea, Ilargi Amandrea… Euskal mitologian hainbat pertsonaia daude, adibidez, Mari, Tartalo, Akerbeltz, Basajaun eta Basandere, Laminak eta Galtzagorriak.

23

AMAIERAKO JARDUERAK IRAKURMENA 1 Irakurri ondoko testua eta erantzun galderei.

Soinua eta letra Munduko edozein bazterretan bizi, itsasertzean zein mendi puntan, guzti-guztiok egiten dugu barre. Eta ez dakit zuri, baina niri ingeles baten barreak, korear batenak edo euskaldun batenak antzeko soinua dutela iruditzen zait. Egia da: badira barre zoliak, barre lodiak, barre politak, barre itsusiak eta baita barre kutsakorrak ere, baina ez dio axolarik nongoa zaren halako edo bestelako barrea izateko. Nahastea barrearen soinua idazteko orduan dator, halakoetan, beste gauza askotan bezala, jatorriak zeresan handia du-eta. Barrea abestia balitz, soinua berbera izango litzateke mundu guztian, baina letra aldatu egingo litzateke herrialde batetik bestera. Ikusi, bestela: Ingelesez, hahahaha idatziko lukete. Frantsesez, bestalde, héhéhéhé. Italieraz, eheheheh. Gaztelaniaz, jajajaja. Portugesez, huehuehue. Korean, kekekeke. Grezieraz, xaxaxaxa. Eta euskaraz, berriz, kar-kar-kar. Nolanahi idatzita ere, guztiok elkarrekin barre egitea da printzipalena, ez al duzu uste?

3 Osatu esaldiak asko edo handia erabiliz.

• Bero hondartzan.

dago, eta jendetza

bildu da

• Haize

dabilenez, hosto

• Lotsa

ematen dit jendearen aurrean abesteak.

daude airean.

4 Osatu esaldiak, izenordain elkarkariak erabiliz.

elkarri, elkarren, elkarrekin, elkarrengan • Matxalen eta Josu

bizi dira.

• Anaiak eta biok den-dena kontatzen diogu

.

• Gurasoek eta seme-alabek konfiantza izan behar dute

. • Neska horiek

alboan esertzen dira beti.

5 Aukeratu izenordain zuzena, esaldiak osatzeko.

• Egunero gauza bera errepikatzen diot

a) niri

b) nire buruari

• kirola egiten dut, eta zenuke.

a) Nik/zuk



a) zerbait

ere egin beharko

b) Nik/zeuk

• Egun osoan ez dugu

.

c) neure buruari

c) Neuk/zeuk jan, eta gose gara.

b) ezer

c) ezer ere ez

6 Erantzun, izenordain bihurkariak erabiliz.

• Zer ikusten duzu, ispiluaren aurrean jartzen zarenean? • Norekin ari zara hizketan, zeure golkorako ari zarenean? • Erruduna neu banaiz, nori bota behar diot errua?

LEXIKOA 7 Osatu hitzak multzo-atzizki egokiak erabiliz.

• T estua idatzi duenaren ustez, nolakoa da barrearen soinua mundu guztian? • Zer-nolako barre motak aipatzen ditu? • Zein da barre kutsakorraren ezaugarri nagusia? • Zer gertatzen da barrearen soinua idazteko orduan? • Eman adibideak. Non ageri ohi da barrearen soinua idatziz?

• mahats • pinu • egia • tresna

-di/-ti -(t)eria

• arau • ontzi • baso • langile

8 Adierazi goiko zein hitzi dagozkion definizio bakoitza.

• Beti egia esaten duena:

GRAMATIKA 2 Azpimarratu osagarri zuzenak, eta inguratu zehar-

osagarriak. • Gure aitak amari gona gorria ekarri dio. • Iaz loteria suertatu zitzaion amona Inaxiri. • Lagunek gezur mordoa kontatu dizuete zuei. • Gozoki bana eman diogu gure auzokoaren seme-alabei. 24

• Sukalderako gauzen multzoa: • Pinu-basoa: • Jardunbidea antolatzeko arau-multzoa: • Pertsona hezigabea: • Lanbide bateko tresna-multzoa: • Mahatsondoak landaturik dauden saila: • Langileen gizarte-klasea:

1

ORTOGRAFIA

LITERATURA

9 Erantzun, zenbakiak letraz emanez.

13 Irakurri ipuina eta erantzun galderei.

• Zenbat arrautza dira bi dozena eta erdi?

Marizuloko zezengorri

• Zenbat urte bete ditu udal liburutegiak aurten mendeurrena ospatzen bada?

Amezketan kontatzen dutenez, behin batean, Irabi baserriko neskatxa Aralarrera igo zen larrean zeukan behi baten bila. Txahal gorri bat ikusi zuen, eta berea zelakoan, haren atzetik abiatu zen. Buztanetik heldu zion eta segika joan zitzaion, Marizulo kobazulora eraman zuen arte. Marizulo Mariren bizilekua zen.

• Zenbat kilo dira hiru tona eta erdi? • Zenbat egun ditu bisurteak? • Zer zenbaki erabiltzen da ugaritasuna adierazteko? 10 Berridatzi hurrengo zenbakiak letrekin.

• 1.717

• 333

• 2.435

• 867

• 4.389

• 10.632

• 65.963

• 35.940

• 234.786

Neskatxaren familia bere bila ibili zen; alferrik, ordea, ez baitzuten inoiz aurkitu. Herrian esaten dutenez, beste batean ikusi omen zuten neskatxa hura Marizulon txakur gorri bat ondoan zuela, haitzuloa zaintzen.

KOMUNIKAZIOA

• Ipuin honetan pertsonaia mitologikorik azaltzen al da? Zein?

11 Entzun Leioako Umore Azoka eta esan esaldi hauek egia

• Hura al da ipuineko protagonista? Nor, bestela?

ala gezurra diren.

• Zer kontatzen da ipuinean?

• Umore Azoka antzerki-konpainientzat eta prentsarentzat soilik antolatzen da, ez ikusleentzat.

14 Bereizi pertsonaia mitologikoak eta

• Emanaldi guztiak Leioako antzokian egiten dira.

esan haiei buruz dakizuna.

• Euskadiko, estatuko eta atzerriko konpainia garrantzitsuak biltzen ditu.

• Mari Errauskin • Anbotoko Mari • Tartalo

• Artzain gezurtia

•A  rtista berriei beren lanak erakusteko aukera ematen die.

• Lamia

• Zeus

• Erpurutxo

• Galtzagorriak

12 Azaldu. Zein da Leioako Umore Azokaren helburua?

IDAZTEN JAKIN

Gauzak deskribatzea

Aukeratu objektu hauetako bat, eta deskribatu. Deskribapen mistoa egingo duzu, hots, datu objektiboak eta subjektiboak ematen dituena. Horretarako, objektuaren itxura deskribatu ez ezik, zure irudipenak ere adieraziko dituzu. Deskribapena egiteko, jarraitu honako aholku hauei: • Adierazi objektua zerez egina den, zer atal dituen, zertarako den eta nola erabiltzen den. • Ondoren, esan zer beste gauza, izaki edo objektu ekartzen dizun gogora eta konparatu horrekin. • Erabili metaforaren bat zeure deskribapenean.

Materialak: zura, metala, beira, plastikoa… Atalak: heldulekua, kirtena, oinarria… Erabilera: jolaserako, eguneroko zereginetarako…

25