SKRIPTA Međunarodno krivično pravo

SKRIPTA: Međunarodno krivično pravo Međunarodno krivično pravo Prvi deo OPŠTA PITANJA MEĐUNARODNOG MATERIJALNOG KRIVIČNOG PRAVA I - POJAM MEĐUNARODNOG MATERIJALNOG KRIVIČNOG PRAVA Pravo kao društvena pojava može se posmatrati i doživljavati na više načina: • S  amo jedna u nizu mnogobrojnih društvenih pojava koje u tom slučaju pokušavamo razlikovati od drugih pojava te vrste. • Ogromna masa pravnih pravila kojima se uređuju raznovrsni društveni odnosi. • Sistem prava, kojeg treba razlikovati od pojma pravnog poretka. Pravni poredak se sastoji iz normativnog elementa - iz pravnih normi (opštih i pojedinačnih), faktičkog elementa - stvarnog ljudskog ponašanja Pravni sistem je tvorevina koju čine pravne ustanove (institucije), kao niži, i pravne grane kao viši element tog sistema. U pravnoj teoriji postoje razne podele pravnih sistema, od kojih je za nas najvažnija ona koja pravne sisteme deli na unutrašnji pravni sistem (sistem određene države) i na međunarodni pravni sistem (sistem međunarodnog prava). U okviru ovih sistema sva njihova pravna pravila sistematizuju se u određene pravne grane, pa se tako međunarodna krivičnopravna pravila sistematizuju u granu međunarodnog prava koja se naziva međunarodnim krivičnim pravom. • Medunarodno krivično pravo se određuje kao skup propisa medunarodne zajednice država ili ugovora između pojedinih država kojima se radi zaštite međunarodnih odnosa (međunarodnog mira i bezbednosti čovečanstva) određuju međunarodna krivična dela i sankcije prema njihovim učiniocima. • Međunarodno krivično pravo predstavlja skup pravila i propisa sadržanih u aktima međunarodne zajednice i ugovorima zaključenim između pojedinih zemalja kojima se određuju međunarodna krivična dela i sankcije u cilju očuvanja međunarodnog mira i bezbednosti čovečanstva, kao i skup propisa kojima se predviđaju uslovi o pružanju međunarodne pravne pomoći u pogledu primene krivičnih sankcija prema učiniocima krivičnih dela. • Međunarodno krivično pravo se određuje kao ukupnost krivičnopravnih normi vezanih za međunarodne odnose. • Značajna je i definicija prema kojoj međunarodno krivično pravo obuhvata "kako međunarodnopravne aspekte krivičnog prava, tako i krivičnopravne aspekte međunarodnog javnog prava. Osim toga, ono obuhvata i supranacionalno krivično pravo koje je tek u nastajanju". Međunarodno krivično pravo se pravno upotpunjuje kroz unutrašnje pravne sisteme na koji način se uspostavlja jedna nova veza između država. Poseban značaj ima odnos međunarodnog krivičnog prava prema međunarodnom javnom pravu, kao i odnos međunarodnog krivičnog prava i međunarodnog privatnog prava. Kada govorimo o odnosu međunarodnog javnog i međunarodnog krivičnog prava, onda se, prvenstveno, misli na njihove dodirne tačke, iako se ove dve grane prava ponegde i suštinski razlikuju. Na primer, dok je u međunarodnom javnom pravu dovoljno postojanje načela nullum crimen sine iure, za međunarodno krivično pravo nužno je načelo nullum crimen sine lege. Uz to, direktna primena međunarodnog prava može se samo izuzetno dozvoliti, i to samo ukoliko unutrašnje pravo neko društveno negativno ponašanje ne predviđa kao krivično delo, a postoji opšta saglasnost da se radi o takvom delu. To je jedan od načina stvaranja supranacionalnog krivičnog prava. No, ne bi se smelo dozvoliti da načelo zakonitosti po svom kvalitetu bude lošije od onog što važi u nacionalnom (unutrašnjem) krivičnom pravu. Međunarodno javno pravo prožima međunarodno krivično pravo duhom internacionalizma čime se ublažava egoistička koncepcija

1

apsolutnog suvereniteta država, a koncepcija međunarodnog povezivanja dolazi do izražaja. Za odnos međunarodnog krivičnog prava i međunarodnog javnog prava možemo reći da je to odnos prožimanja i dopunjavanja - međunarodno krivično pravo ništa ne oduzima od međunarodnog javnog prava, nego samo detaljnije razrađuje pojedine njegove norme, i to u domenu krivičnog prava i njegovih institucija. Zajednička karakteristika međunarodnog krivičnog prava i međunarodnog privatnog prava je elemenat inostranosti, kao i pitanja koja se odnose na državljanstvo, državnu teritoriju, lexfori i sl. Pri tome, treba imati u vidu i uticaj međunarodnog javnog prava na međunarodno privatno pravo i međunarodno krivično pravo, pre svega putem odgovarajućih konvencija. S druge strane, većina normi međunarodnog privatnog prava spada u privatno pravo, dok međunarodno krivično pravo u celosti spada u kategoriju javnog prava. Pored toga, međunarodno krivično pravo je po svojoj prirodi obavezno pravo (ius cogens), dok u međunarodnom privatnom pravu postoji autonomija volje. "U međunarodnom krivičnom pravu domaći sud primjenjuje lex fori, dok u međunarodnom privatnom pravu rešavajući sukob zakona, domaći sud može doći u situaciju da na određeni privatnopravni odnos primijeni strani zakon. U međunarodnom privatnom pravu primaran je izbor zakona koji na jedinstven način, a radi pravne sigurnosti, reguliše određeni privatnopravni odnos u široj zajednici. U međunarodnom krivičnom pravu važno je da neko krivično delo bude inkriminisano u svim državama ili bar u većini država, kako eventualni učinilac ne bi migracijom iz jedne u drugu državu izmakao gonjenju". U okviru mneđunarodnog krivičnog prava sva njegova pravile se mogu podeliti na dve velike grupe. Prvu grupu čine pravila materijalnog međunarodnog krivičnog prava, dok u drugu grupu spadaju pravila međunarodnog krivičnoprocesnog prava. Skup tih ustanova čini od njih posebne pravne grane. Ove pravne grane su međusobno zavisne, pri čemu je ta zavisnost višestruka. Pravila međunarodnog materijalnog prava nužno prethode procesnim pravilima. Članom 129 Ženevske konvencije o postupanju sa ratnim zarobljenicima strane ugovornice ove konvencije su se obavezale da će preduzeti svaku zakonodavnu meru potrebnu radi utvrđivanja odgovarajućih krivičnih sankcija protiv lica koja su izvršila ili koja su izdala naređenje da se izvrši bilo koja od teških povreda te konvencije. Dakle, ova konvencija ne propisuje ni jednu krivičnu sankciju za njene prekršioce, već to prepušta zakonodavnim organima zemalja koje su strane u toj konvenciji. To znači da domaći sud koji u krivičnom postupku protiv nekog lica utvrdi tešku povredu konvencije, ne bi mogao optuženog oglasiti krivim, niti kazniti neposredno primenjujući ovu konvenciju, već to može učiniti samo ako je domaćim materijalnim krivičnim zakonodavstvom radnja optuženog lica određena kao krivično delo i za nju propisana krivična sankcija. I unutrašnje materijalno krivično zakonodavstvo ima izvesne speciflčnosti, zbog kojih nije samo sebi dovoljno, već se u svojoj primjeni nužno mora naslanjati na međunarodno pravo. Tako, na primer, domaći sud koji sudi za krivično delo ratnog zločina protiv ratnih zarobljenika nužno se mora oslanjati na pravila međunarodnog prava prilikom donošenja odluke u svakom konkretnom slučaju. Ovo je zbog toga što dispozicija tog krivičnog dela ima blanketni karakter, s obzirom na to da optuženi može odgovarati za ovo krivično delo samo ako je, kršeći pravila međunarodnog prava, prema ratnim zarobljenicima naredio ili učinio neko od dela koje se nalaze u domaćem zakonu. Pojam međunarodnog materijalnog krivičnog prava - podrazumevaju se specifične odredbe materijalnopravne prirode (materijalnopravna pravila) sadržane u međunarodnim opštim pravnim aktima, u nacionalnim krivičnim zakonodavstvima, kojima su uređeni osnovna načela i instituti opšteg dela krivičnog prava na međunarodnom nivou, kao i obeležja pojedinih međunarodnih krivičnih dela u užem smislu. Pri određivanju ovog pojma, polazi se od predmeta njegovog proučavanja. Prema jednom od tih shvatanja, pod tim pojmom se podrazumevalo rešavanje pitanja prostornog važenja nacionalnih krivičnih zakona. Prema drugom shvatanju, sadržaj ovog pojma obuhvata skup međunarodnopravnih akata iz kojih, za države koje su ih prihvatile, proizilaze obaveze da u svom zakonodavstvu određena ponašanja propišu kao krivična dela i predvide kazne za njih. Postoje i shvatanja koja ovaj pojam proširuju na pitanja ekstradicije, pružanja međunarodne krivičnopravne pomoći, te priznavanja odluka stranih sudova donetih u krivičnim predmetima. Sadržaj međunarodnog krivičnog prava čine: odgovarajuće norme međunarodnog javnog prava (određeni međunarodni zločini, prava i slobode čoveka, imuniteti, međunarodna jurisdikcija), zatim određene norme iz regionalnog međunarodnog javnog prava (pravo Evropske unije, anglosaksonsko pravo), kompleks normi nacionalnog krivičnog prava postuliran međunarodnim konvencijama, kao i odredbe nacionalnog krivičnog zakona o granicama represivne vlasti države, te kompleks procesnopravnih normi (pružanje pravne pomoći), kao i pitanje dejstva stranih sudskih presuda i stranih procesnih radnji. Činjenica je da je međunarodno pravo u principu pravo koordinacije, a unutrašnje pravo - pravo subordinacije. Međunarodno materijalno krivično pravo ima za predmet naučnu obradu krivičnopravnih pojmova i instituta, njihovu sistematizaciju, ali i izlaganje ne samo o tom pravu kakvo ono u datom trenutku jeste (izlaganje de lege lata) već i kakvo bi, u cilju njegovog poboljšanja, trebalo da bude (izlaganje de lege ferenda) radi uspešnije borbe sa raznim oblicima kriminaliteta na međunarodnom planu.

2

Specifičnost međunarodnog materijalnog krivičnog prava ogleda se u činjenici da sve do nedavno ova pravila nisu mogla biti pronađena na jednom mestu, u nekom jedinstvenom pravnom aktu (kao u slučaju odgovarajućih zakona u unutrašnjem pravu država), već su bila sadržana u pravnim aktima pojedinih ad hoc međunarodnih krivičnih tribunala. Donošenjem i usvajanjem Rimskog statuta ICC učinjen je veliki korak napred u tom pogledu, jer taj statut sadrži odredbe o najvažnijim institutima ove grane prava (o osnovnim načelima, krivičnom djelu, krivičnoj odgovornosti, vinosti, zabludi, o nekim krivičnim sankcijama). Istina, ne može se reći da su te odredbe do kraja razvijene, ali je verovatno upravo zbog toga zadatak nauke međunarodnog materijalnog krivičnog prava da ukaže na te nedorečenosti i predloži rešenja za njihovo poboljšanje u budućnosti. II - PREPREKE U RAZVOJU MEĐUNARODNOG MATERIJALNOG KRIVIČNOG PRAVA Međunarodno krivično pravo se sporo, ali sistemski oblikuje iz početnih međudržavnih odnosa povodom krivičnih dela s elementima inostranosti u samostalno pravo međunarodne zajednice koje ima sve više univerzalnih karakteristika. Postoje dva razloga koji su predstavljali svojevrsne prepreke u razvoju ovog prava. Jedan od tih razloga je, u suštini, pravne prirode, jer mu u pozadini stoji određeno pravno učenje, dok je drugi razlog političke prirode. Prvi razlog predstavlja učenje o suverenosti država čije osnove su postavljene još u XVI veku. Njegov tvorac je francuski pravnik i politički teoretičar Žan Boden. Glavna sadržina ovog pojma je nezavisnost u donošenju zakona. Suverena vlast je značila isključivo pravo državnog suverena na određivanje radnji koje se mogu smatrati krivičnim delima, kao i koje sankcije za ta dela mogu biti izrečene. Razvoj ideje o državnoj suverenosti od tada se može pratiti u tri faze. U prvoj fazi njenog razvoja rimski papa i car Svetog rimskog carstva predstavljali su apsolutnu vlast u Evropi pod tim carstvom. Tridesetogodišnji rat između nekoliko evropskih sila (1618-1648) završen je Vestfalskim mirom 1648. godine koji je doveo do pojave suverenih država u Evropi. Njihovi vladari prihvatili su i branili teoriju o suverenosti kako bi se oslobodili papske vlasti. Države i njihovi vladari su u vršenju svoje vlasti unutar granica države bili apsolutno slobodni i nezavisni kako na unutrašnjem, tako i na spoljašnjem planu. Druga faza u kojoj dolazi do svojevrsnog oživljavanja doktrine o suverenosti država nastupa usvajanjem Povelje Ujedinjenih nacija posle Drugog svetskog rata. Prema toj povelji, organizacija Ujedinjenih nacija zasnovana je na načelu suverene jednakosti svojih članica, i postoji zabrana mešanja u unutrašnje stvari bilo koje države. Na ovaj način, doktrina o suverenosti država dobila je svojevrsno međunarodnopravno priznanje u najvišem pravnom aktu Ujedinjenih nacija. Treća faza, u kojoj se ukazuje i zagovara važnost državne suverenosti, nastupa pedesetih i šezdesetih godina XX veka. Nove afričke i azijske države, oštro su kritikovale bilo kakav oblik mešanja u njihove unutrašnje poslove. Tek po završetku Drugog svetskog rata, kada su osnovana dva međunarodna ad hoc krivična tribunala, po prvi put u istoriji na međunarodnom nivou određena dela bila su propisana kao krivična dela, određene su kazne za njih i utvrđena načela međunarodnog krivičnog prava. Ova načela predstavljaće kasnije osnovu Komisiji Ujedinjenih nacija za međunarodno pravo da 1950. godine formuliše sedam principa, od kojih jedan sadrži krivična djela (zločine protiv mira, ratne zločine i zločine protiv čovječnosti), dok se ostali odnose na određena opšta načela krivične odgovornosti, saučesništvo i druga krivičnopravna pitanja. Međutim, pored pravne doktrine o suverenosti država, i razlozi političke prirode bili su prepreka u razvoju međunarodnog krivičnog prava. Po završetku Prvog svetskog rata savezničke sile, članom 227 Versajskog ugovora, javno su optužile nemačkog cara Viljema II "za najvišu povredu međunarodnog morala i osveštenog poštovanja ugovora", zbog čega je bilo predviđeno i formiranje specijalnog suda koji bi sudio ovom nemačkom vladaru. Medutim, do toga nije došlo, jer je Holandija, na čiju teritoriju je car izbegao, jednostavno odbila da izvrši njegovu ekstradiciju.

III - RAZVOJ MEĐUNARODNOG MATERIJALNOG KRIVIČNOG PRAVA Razvoj ove grane prava može se pratiti u dva odvojena pravca. Jedan od njih odvijao se kreiranjem statuta posebnih ad hoc tribunala i ICC, dok se drugi pravac odnosio na razne međunarodne opšte pravne akte (konvencije, paktove) sa krivičnopravnom sadržinom, kojima su države njihove članice prihvatale obavezu da u domaćem krivičnom zakonodavstvu izvrše inkriminaciju određenih ponašanja u raznim oblastima života.

3

Statuti međunarodnih krivičnih tribunala od značaja za razvoj međunarodnog materijalnog krivičnog prava Statuti Nirnberškog tribunala i Tribunala u Tokiju Od posebne je važnosti član 6 Statuta, jer su njime bile propisane tri kategorije krivičnih dela: (1) Zločini protiv mira. Ovi zločini su svojim obeležjem obuhvatali radnje planiranja, pripremanja, započinjanja ili vođenja agresivnog rata kojima se krše međunarodni ugovori, sporazumi ili jemstva, odnosno učešće u zajedničkom planu ili zaveri radi izvršenja nekog od napred navedenih dela. (2) Ratni zločini. Ova kategorija krivičnih dela obuhvatala je kršenja zakona i običaja ratovanja. Ovo krivično delo, između ostalog, uključuje: ubistvo, zlostavljanje, deportaciju civiinog stanovništva sa okupirane teritorije radi prinudnog rada ili ostvarenja drugog cilja, ubistvo ili zlostavljanje ratnih zarobljenika ili lica na moru, ubijanje talaca, pljačkanje javne ili privatne imovine, strahovito razaranje gradova, varoši ili sela koje nije opravdano vojnim potrebama. (3) Zločini protiv čovečnosti. Ovo krivično delo, za koje je odgovornost mogla postojati i ako je učinjeno za vreme mira obuhvata: ubistvo, istrebljenje, porobljavanje, deportacija i druge radnje protiv civilnog stanovništva, pre ili u toku rata, odnosno progon na političkoj, rasnoj ili verskoj osnovi, ako su preduzeti prilikom izvršenja ili u vezi sa izvršenjem nekog od krivičnih dela iz nadležnosti Nirnberškog tribunala. Statut Nirnberškog tribunala je prvi međunarodni dokument koji je objedinio sve tada poznate oblike međunarodnih krivičnih dela protiv humanosti i međunarodnog prava. Statut ne pominje izričito genocid, ali ga deskriptivno postavlja unutar zločina protiv čovečnosti. U tom smislu, zločin protiv čovečnosti predstavlja idejni okvir genocida. Definicija zločina protiv čovečnosti, onako kako je data u Statutu Nirnberškog tribunala, sadrži važne elemente koji su važniji od samih opisa radnji imanentnih kasnijem krivičnom pojmu genocida. Radnje izvršenja zločina protiv čovečnosti vezuju se za zločine protiv mira i ratne zločine. Ta dela su pravno sankcionisana i zastupljena u haškim i ženevskim konvencijama i nisu uopšte sporna. Međutim, ni u jednom međunarodnom dokumentu pre nirnberškog Statuta, ta nedela nisu okvalifikovana kao protivpravna zbog toga što su učinjena na "rasnoj, političkoj i verskoj osnovi. Sledeća važna karakteristika definicije zločina protiv čovečnosti odnosi se na njegovu vremensku dimenziju. Iako se u tekstu decidirano ne određuje da se ovi zločini mogu vršiti u miru i u ratu, iz formulacije "pre ili za vreme trajanja rata" se može izvesti takav zaključak. Posebno je značajno i to što se kod odredbe zločina protiv čovečnosti uspostavlja princip supremacije međunarodnog prava u odnosu na nacionalna zakonodavstva. Statut Nimberškog tribunala je od značaja i po tome što je u članu 7 propisano da službeni položaj optuženog lica, bez obzira da li se radi o šefu države ili vladinom službeniku, istog ne oslobađa od odgovornosti niti se može uzeti kao olakšavajuća okolnost. Činjenica da je optuženi, neko od krivičnih dela iz nadležnosti Tribunala učinio na osnovu naredbe svog nadređenog, optuženo lice ne oslobađa od odgovornosti, ali se može uzeti kao olakšavajuća okolnost prilikom odmeravanja kazne ako Tribunal utvrdi da interesi pravičnosti to zahtevaju. U pogledu krivičnih sankcija, Tribunalu je dato ovlašćenje da optuženog, koji je oglašen krivim za neko od krivičnih dela iz nadležnosti Tribunala, može osuditi na smrtnu kaznu ili drugu kaznu za koju smatra da je pravedna. Po ugledu na ovaj tribunal bio je osnovan i Međunarodni vojni tribunal za Daleki istok, sa sedištem u Tokiju. Međutim, za razliku od Nirnberškog tribunala koji je bio osnovan ugovorom između Savezničkih sila, Tribunal u Tokiju osnovan je 1946. godine, proklamacijom vrhovnog komandanta savezničkih snaga za Daleki istok američkog generala Daglasa MekArtura, prema nacrtu koji je napravio američki pravnik Kinan, a koji je potom postavljen za glavnog tužioca pred tim sudom. I ovaj tribunal je bio nadležan da sudi za tri grupe krivičnih dela, i to najvišim japanskim oficirima, političarima i diplomatama. On se najviše bavio ratnim zločinima koji su saveznike najviše pogađali, a to su ratni zločini protiv ratnih zarobljenika, koje su Japanci široko praktikovali. Grupu A su predstavljala krivična dela protiv mira, grupu B su činili ratni zločini koji su obuhvatali kršenja zakona i običaja ratovanja, a grupu C su činili zločini protiv čovečnosti kod kojih nije bio predviđen progon na verskoj osnovi. Važnost ovih ad hoc sudova, a posebno Nirnberškog tribunala, leži u činjenici da njegov statut, kao i kasnija tzv. Nirnberška presuda, sadrže niz načela koji su Rezolucijom broj 95 iz 1946. godine potvrđeni od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija, kao opštevažeća načela međunarodnog prava. Reč je o sledećim načelima: (1) svako lice koje učini delo koje predstavlja krivično delo po međunarodnom pravu, odgovorno je za njega i za to delo se kažnjava; (2) činjenica da nacionalno zakonodavstvo ne propisuje kaznu za delo koje predstavlja krivično delo po međunarodnom pravu, ne oslobađa njegovog učinioca od odgovornosti po međunarodnom pravu; (3) činjenica da je neko lice učinilo delo koje predstavlja krivično delo po međunarodnom pravu, delujući kao šef države ili kao odgovorno lice vlade, ne oslobađa ga od odgovornosti po međunarodnom pravu; (4) činjenica da je neko lice delovalo po naređenju njegove vlade ili pretpostavljenog, ne oslobađa to lice od odgovornosti po međunarodnom pravu, pod uslovom da je u stvarnosti imalo mogućnost izbora; (5) svako lice optuženo za krivično delo po međunarodnom pravu, ima pravo na pravično suđenje; (6)

4

sledeća krivična dela su kažnjiva kao krivična dela po međunarodnom pravu: a) zločini protiv mira - u njih spadaju: planiranje, pripremanje, pokretanje i preduzimanje agresije ili rata kojima se krše međunarodni ugovori, sporazumi ili jemstva, kao i učestvovanje u zajedničkom planu ili zaveri usmerenim na činjenje nekog od navedenih krivičnih dela; b) ratni zločini - u njih spadaju ubistvo, zlostavljanje, deportaciju civiinog stanovništva sa okupirane teritorije radi prinudnog rada ili ostvarenja drugog cilja, ubistvo ili zlostavljanje ratnih zarobljenika ili lica na moru, ubijanje talaca, pljačkanje javne ili privatne imovine, strahovito razaranje gradova, varoši ili sela koje nije opravdano vojnim potrebama; c) zločini protiv čovječnosti - u njih spadaju ubistvo, istrebljenje, porobljavanje, deportacija i druge radnje protiv civilnog stanovništva, pre ili u toku rata, odnosno progon na političkoj, rasnoj ili verskoj osnovi, ako su preduzeti prilikom izvršenja ili u vezi sa izvršenjem nekog od krivičnih dela iz nadležnosti Nirnberškog tribunala; (7) saučesništvo u izvršenju zločina protiv mira, ratnih zločina ili zločina protiv čovečnosti takođe predstavlja krivično delo po međunarodnom pravu. Ova načela su naknadno bila formulisana od strane Komisije Ujedinjenih nacija za međunarodno pravo, a zatim prihvaćena od Generalne skupštine Ujedinjenih nacija, 1950. godine. Statut Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija, u vezi sa ratnim događanjima na teritoriji bivše SFRJ, najpre osniva ICTY. To je učinjeno Rezolucijom Saveta bezbednosti iz 1993. godine. Nakon toga, ovaj organ Ujedinjenih nacija je, razmotrivši Izveštaj generalnog sekretara Ujedinjenih nacija, doneo Rezoluciju kojom je jednoglasno usvojen Statut ovog međunarodnog krivičnog tribunala. Statut Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju propisuje četiri vrste krivičnih dela: - teška kršenja Ženevskih konvencija od 1949. godine; - kršenje zakona i običaja rata; - genocid; - zločini protiv čovečnosti. U članu 6 Statuta sadržane su odredbe o ličnoj krivičnoj odgovornosti, prema kojima ovaj tribunal ima nadležnost nad fizičkim licima (pojedincima) kao učiniocima napred navedenih krivičnih dela. To, drugim rečima, znači da pred ICTY ne mogu krivično odgovarati pravna lica (države i druge organizacije). Član 7 Statuta sadrži odredbe o individualnoj krivičnoj odgovornosti. S tim u vezi, ovaj član na načelan način propisuje da: (1) lice koje je planiralo, podsticalo, naredilo, učinilo ili na drugi način pomoglo ili podstrekavalo na planiranje, pripremu ili izvršenje nekog od navedenih krivičnih dela, lično je odgovomo za krivično delo; (2) službeni položaj optuženog lica, bilo da je šef države ili vlade ili odgovorno lice u vladi, ne oslobađa to lice od krivične odgovornosti niti se može uzeti kao olakšavajuća okolnost kod odmeravanja kazne; (3) činjenica da je neko od navedenih krivičnih dela učinjeno od strane potčinjenog ne oslobađa od odgovornosti njegovog pretpostavljenog ako je on (pretpostavljeni) znao ili imao razloga da zna da će potčinjeni učiniti krivično delo ili da ga je učinio, a pretpostavljeni je propustio da preduzme neophodne i razumne mere da spreči takvo delo ili da kazni njegovog učinioca. Ovo načelo je od posebne važnosti, jer se radi o tzv. komandnoj odgovornosti, pri čemu je od važnosti i to što se uspostavlja mogućnost odgovornosti i za nehat pri izvršenju krivičnog dela pretpostavljenog.; (4) činjenica da je optuženo lice neko od navedenih krivičnih dela učinilo na osnovu naredbe vlade ili svog pretpostavljenog, ne oslobađa to lice od krivične odgovornosti, ali se ova činjenica može uzeti u obzir kao olakšavajuća okolnost pri kažnjavanju ako ICTY utvrdi da to zahtevaju interesi pravičnosti. Statut Međunarodnog krivičnog tribunala za Ruandu Ovaj tribunal je osnovan 1994. godine. Osnivanju tribunala prethodio je izveštaj Komisije Ujedinjenih nacija za ljudska prava u kom je utvrđeno da je za tri meseca tokom 1994. u Ruandi izvršen genocid u kom je ubijeno između 500.000 i milion ljudi, mahom civila iz plemena Tutsi. Tribunal se nalazi u Aruši i ima nadležnost za sledeća krivična dela: - genocid; - zločini protiv čovečnosti i - kršenja člana 3 o zaštiti žrtava rata, zajedničkog za sve četiri Ženevske konvencije iz 1949, kao i dodatnog Protokola II iz 1977. godine. Ova nadležnost ograničena je teritorijalno (ratione loci) na teritoriju Ruande, kao i vremenski (ratione temporis) na sva navedena krivična dela učinjena u periodu od 1. januara do 31. decembra 1994. godine. Statut ovog tribunala institut individualne krivične odgovornosti uređuje na način na koji je to učinjeno i u Statutu ICTY, a kada je reč o komandnoj odgovornosti - može se reći da su njegove odredbe o tome identične onim sadržanim u Statutu ICTY. Međutim, u teoriji se ukazuje i na razlike između ICTR i ICTY. Razlika se, najprije, ogleda u činjenici da je nadležnost ICTR ratione temporis ograničena precizno i odnosi se na navedena krivična dela, pod uslovom da

5

su učinjena na teritoriji Ruande u periodu između 1. januara i 31. decembra 1994. godine, dok su ova pitanja u slučaju ICTY uređena na drugačiji način. Nadležnost ICTY vremenski se prostire na period od 1. januara 1991. godine pa do dana koji utvrdi Savet bezbednosti po uspostavljanju mira. Sledeća razlika je u tome što ICTY ima nadležnost za krivična dela učinjena u međunarodnom ili unutrašnjem oružanom sukobu, dok je nadležnost ICTR ograničena samo na unutrašnji oružani sukob. Najzad, bitna razlika između ova dva tribunala vezana je za krivično delo zločina protiv čovečnosti. Naime, ICTY, u vezi sa ovim zločinima, ima nadležnost samo ako su učinjeni u toku oružanog sukoba, dok ICTR ima nadležnost za zločine protiv čovječnosti samo ako su učinjeni na nacionalnoj, političkoj, etničkoj, rasnoj ili verskoj osnovi, tj. kada su učinjena sa diskriminišućom namerom. Statut Specijalnog suda za Sijera Leon Od marta 1991. godine Sijera Leone je bio žrtva građanskog rata koga je karakterisalo masovno nasilje, a koji je okončan mirovnim sporazumom 1999.godine. Sporazum između Ujedinjenih nacija i vlade Sijera Leonea o osnivanju Specijalnog suda za Sijera Leone potpisan je 2002. godine u Fritaunu. Specijalni sud je treći ad hoc međunarodni krivični sud, posle ICTY i ICTR, a prvi u kojem će zasedati međunarodne (UN) i domaće sudije. Za razliku od ICTY, odnosno ICTR koji sude pojedincima samo za krivična dela po međunarodnom pravu, Specijalni sud za Sijera Leone, prema pomenutom sporazumu, ima nadležnost da sudi pojedincima kako za krivična dela po međunarodnom pravu tako i za krivična dela iz domaćeg prava. Specijalni sud ima uporednu nadležnost sa domaćim sijeraleonskim sudovima, ali će moći u svako doba da zvanično zatraži od domaćeg suda da mu ustupi nadležnost, pa će tako imati prednost nad domaćim sudovima poštujući načelo ne bis in idem. Specijalni sud je nadležan za "gonjenje lica koja snose najveću odgovornost za ozbiljne povrede međunarodnog humanitarnog prava i sijeraleonskog prava počinjene na teritoriji Sijera Leonea od 30. novembra 1996. godine. Ova činjenica predstavlja razlog zbog kojeg se, prema Statutu ovog suda, sva krivična dela iz njegove nadležnosti mogu podeliti u dve grupe. Prvu grupu čine krivična dela po međunarodnom pravu, u koju spadaju zločini protiv čovečnosti (ubistvo; istrebljenje; porobljavanje; deportacija; zatvor; mučenje; silovanje, seksualno ropstvo, prisilna prostitucija, prisilna trudnoća i svaki drugi oblik seksualnog nasilja; progon na političkoj, rasnoj, etničkoj ili verskoj osnov), povrede zajedničkog člana 3 Ženevskih konvencija (sve vrste ubistva, sakaćenja, svireposti i mučenja; uzimanje talaca; povrede ličnog dostojanstva, naročito uvredljivi i ponižavajući postupci; izricanje i izvršavanje kazni bez prethodnog suđenja od strane redovnog ustanovljenog suda i propraćenog svim sudskim garancijama koje civilizovani narodi priznaju za neophodne) i Dopunskog protokola II (član 3 Statuta - "Specijalni sud je ovlašćen da goni lica koja su učinila teške povrede međunarodnog humanitamog prava: (a) namerno usmeravanje napada na civilno stanovništvo kao takvo ili na pojedinačne civile koji ne učestvuju neposredno u neprijateljstvima; (b) namerno usmeravanje napada na osoblje, postrojenja, materijal, jedinice ili vozila uključene u humanitarnu pomoć ili misiju održavanja mira u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija sve dok imaju pravo na zaštitu koja se pruža civilima ili civilnim objektima prema međunarodnom pravu oružanog sukoba; (c) regrutovanje ili uključivanje dece mlađe od 15 godina u oružane snage ili grupe i njihovu aktivnu upotrebu u neprijateljstvima"), te druge teške povrede međunarodnog humanitarnog prava (član 4 Statuta ibidem). Drugu grupu krivičnih dela iz nadležnosti ovog tribunala čine krivična dela prema pravu Sijera Leonea, To su: (a) krivična dela koja se odnose na zloupotrebu devojčica, u skladu sa domaćim Zakonom o sprečavanju okrutnosti prema deci. Ovo krivično delo obuhvata sledeće oblike izvršenja: zloupotrebu devojčice mlađe od 13 godina; zloupotrebu devojčice izmedu 13 i 14 godina; otmicu devojčice iz nemoralnih pobuda; (b) krivična dela koja se odnose na uništavanje imovine, u skladu sa domaćim Zakonom o zlonamernoj šteti. U ovu grupu spadaju: paljenje stambenih zgrada - kuća u kojima ima ljudi; paljenje javnih zgrada, paljenje drugih zgrada. Statut Specijalnog suda za Sijera Leone je od važnosti i za međunarodno materijalno krivično pravo i zbog odredbi o njegovoj nadležnosti nad maloletnicima. Veliki broj dece je bio regrutovan i obučavan za vršenje okrutnih dela u toku građanskog rata, postavilo se pitanje njihove krivične odgovornosti. Ovo pitanje rešeno je članom 7 Statuta Specijalnog suda za Sijera Leone tako što je najpre isključena nadležnost ovog tribunala za ona lica koja su u vreme kada su učinila neko od krivičnih dela iz nadležnosti tribunala bila mlađa od 15 godina. Za lica između 15 i 18 godina tribunalu je stavljeno u obavezu da prema njima postupa sa dostojanstvom, vodeći računa o njihovim godinama i potrebi da se pomogne njihovoj rehabilitaciji, socijalnoj reintegraciji i preuzimanju konstruktivne uloge u društvu, u skladu sa međunarodnim standardima ljudskih prava. Prema ovoj kategoriji lica, ako utvrdi njihovu krivičnu odgovornost, tribunal ne može izreći zatvorsku kaznu, već neku od sledećih mera: nalog o uputstvima i nadzoru nad brigom; nalog o radu za zajednicu; savetodavne usluge; hraniteljstvo; popravne, obrazovne i programe stručne obuke; odobrene škole, te programe razoružavanja, demobilizacije i reintegracije ili programe službi za zaštitu dece.

6

Statut Međunarodnog krivičnog suda Osnivanje ovog suda započelo je osamdesetih godina prošlog veka kada su Trinidad i Tobago, uputile predlog Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija povodom tog pitanja. Tokom 1994. godine Komisija Ujedinjenih nacija za međunarodno pravo izradila je nacrt Statuta ovog suda koji će, nakon nekoliko razmatranja i izmena, biti usvojen 1998. godine. Do 2002. godine Statut je ratifikovalo 60 država i iste godine je stupio na snagu. Po prvi put na jednom mestu u međunarodnopravnom dokumentu mogu naći odredbe opšteg i posebnog dela materijalnog krivičnog prava. Odredbe Statuta, koje se odnose na opšte institute materijalnog krivičnog prava, odnose se samo na ona krivična dela koja su u nadležnosti ovog suda. To su: zločini genocida; zločini protiv čovečnosti; ratni zločini i zločini agresije. Ovi zločini ne podležu zastarevanju, ali se nezastarivost krivičnog gonjenja odnosi samo na navedene zločine koji su učinjeni nakon što je Statut stupio na snagu. Zločin genocida - pod njim se podrazumijeva svako od navedenih dela, ako je učinjeno u namjeri potpunog ili delimičnog uništenja nacionalne, etničke, rasne ili verske grupe kao takve. Ta dela su: - ubistvo članova grupe; - teška povreda telesne ili duševne celovitosti pripadnika grupe; - namerno podvrgavanje grupe životnim uslovima koji treba da dovedu do njenog potpunog ili delimičnog uništenja; - mere usmerene na sprečavanje rađanja u okviru grupe; - prinudno premeštanje dece iz jedne grupe u drugu. Zločini protiv čovečnosti - za njegovo postojanje zahteva se da je neko od dela iz ove grupe učinjeno kao deo rasprostranjenog ili sistematskog napada usmereno protiv bilo kog civilnog stanovništva. Ratni zločini - radnje izvršenja ovog krivičnog dela mogu biti preduzete u međunarodnom ili unutrašnjem oružanom sukobu, pri čemu Sud posebno ima nadležnost "posebno kada su učinjeni kao deo plana ili politike ili kao deo masovnog izvršenja tih zločina". Dakle, postojanje određenog plana ili politike, kao ni masovno izvršenje, nisu uslov za postojanje ovog krivičnog dela već se samo naglašava da Sud posebno ima nadležnost za ove zločine ako su učinjeni na taj način. Zbog nedovoljne preciznosti prilikom formulisanja radnji izvršenja u ovim krivičnim delima, u Statut je ugrađena odredba o elementima krivičnih djela. Ti elementi se usvajaju dvotrećinskom većinom članova Skupštine država članica ovog statuta, a ne od strane sudija Suda. Sudije ICC, tužioci, kao i države članice mogu predlagati izmene i dopune tih elemenata, ali se i izmene i dopune usvajaju dvotrećinskom većinom članova Skupštine država članica. Konačan nacrt teksta elemenata krivičnih dela usvojila je Pripremna komisija za Međunarodni krivični sud 30. juna 2000. godine. Statut sadrži dva osnovna načela materijalnog krivičnog prava (1. nullum crimen i 2. nulla poena sine lege). Prvim načelom propisano je da lice nije krivično odgovorno, osim ako je njegovo ponašanje, u vrijeme kada je delo učinjeno, predstavljalo krivično delo iz nadležnosti Suda. Statut, s tim u vezi, izričito zabranjuje široko tumačenje obeležja krivičnog dela, ali i propisuje primenu načela in dubio pro reo (presuda u korist okrivljenog) u slučaju nejasnoća pri tumačenju nejasnih odredbi u konkretnom slučaju. Dakle, optuženo lice može biti kažnjeno samo u skladu sa tim statutom, tj. samo kaznama koje su u skladu sa Statutom. Nadležnost suda ratione personae odnosi se samo na fizička lica koja su u vreme izvršenja krivičnog dela koje im se stavlja na teret imala 18 i više godina. Dakle, Statut ne predviđa mogućnost suđenja maloletnim učiniocima krivičnih dela iz nadležnosti Suda. Krivična odgovornost fizičkog lica, prema Statutu, postoji ako učini krivično delo iz nadležnosti Suda na jedan od sledećih načina: - kao pojedinac, zajedno sa drugim ili preko drugog lica (posredno izvršiiaštvo), bez obzira da li to drugo lice snosi krivičnu odgovornost. - ako naredi, vrbuje ili navodi na izvršenje krivičnog dela (delo mora biti učinjeno ili barem pokušano); - ako pomaže, podržava ili na drugi način doprinosi izvršenju krivičnog dela ili pokušaju njegovog izvršenja kako bi olakšao njegovo izvršenje, uključujući obezbeđenje sredstava za njegovo izvršenje; - ako doprinosi na bilo koji drugi način da grupa lica koja deluje sa zajedničkim ciljem, izvrši ili pokuša da izvrši krivično (doprinos mora biti nameran isključuje se nehat); - ako u slučaju zločina genocida neposredno i javno podstiče druge da izvrše taj zločin; - ako pokuša da izvrši neko od krivičnih dela iz nadležnosti Suda preduzimanjem radnje koja predstavlja znatan korak ka izvršenju zločina, ali ne dođe do izvršenja krivičnog dela zbog okolnosti nezavisnih od namera tog lica. Statut, s tim u vezi, propisuje oslobođenje od kazne za lice koje, nakon što ju je započelo,

7

prekine radnju izvršenja krivičnog djela ili ako na drugi se dobrovoljno i potpuno odreklo krivične svrhe.

način spreči dovršenje tog dela, pod uslovom da

I ovaj statut propisuje kažnjivost fizičkih lica bez obzira na svojstvo koje su imali pri izvršenju krivičnog dela iz nadležnosti Suda - "službeno svojstvo šefa države ili vlade, člana vlade ili skupštine, izabranog predstavnika ili vladinog službenika nipošto ne izuzima lice iz krivične odgovornosti" niti, samo po sebi, može biti osnov za ublažavanje kazne. "Imunitet ili posebna procesna pravila koja mogu sledovati uz službeno svojstvo lica ne predstavljaju prepreku za ICC da vrši svoju nadležnost prema optuženom licu, bez obzira na to što ima, ili je u vreme učinjenog krivičnog dela imao svojstvo šefa države, člana vlade i sl. U vezi sa vinošću Statut načelno propisuje da je za krivičnu odgovornost optuženog lica potrebno da su elementi bića svakog od krivičnih dela iz nadležnosti ICC ostvareni sa namerom i znanjem. Dakle, neophodan je ne samo umišljaj već i namera, pod kojom se podrazumeva predstava učinioca o određenom cilju koji može postići izvršenjem krivičnog dela i koji na njega deluje kao motiv za izvršenje dela. Namera postoji: - u odnosu na delo, kada lice ima nameru da izvrši delo; - u odnosu na posljedicu, kada lice ima nameru da prouzrokuje tu posledicu ili je svesno da će do nje doći pri uobičajenom toku stvari Znanje podrazumeva svest učinioca da postoje okolnosti ili da će pri uobičajenom toku stvari doći do posledice. Statut određuje uračunljivost na negativan način, propisujući kada će se smatrati da učinilac nekog krivičnog dela nije uračunljiv. U ovom slučaju to predstavlja osnov za isključenje krivične odgovornosti. Reč je o dva takva osnova, koji moraju postojati u vreme izvršenja krivičnog dela: - ako optuženo lice pati od duševne bolesti ili nedostatka koji razara njegovu sposobnost da procjenjuje nezakonitost ili prirodu svog dela ili sposobnost da kontroliše svoje ponašanje - ako stanje opijenosti tog lica razara njegovu sposobnost da procijeni nezakonitost ili prirodu svog dela ili sposobnost da kontroliše svoje ponašanje da bi udovoljio zakonskim uslovima. Medutim, u ovom slučaju, kao i u domaćem zakonodavstvu, ovo stanje se ne može uzeti u obzir kao osnov za isključenje krivične odgovornosti ako je opijenost bila dobrovoljna pod okolnostima pod kojima je to lice znalo da će usled opijenosti verovatno učiniti krivično delo (actiones liberae in causa). Za isključenje krivične odgovornosti, Statut predviđa još nužnu odbranu, krajnju nuždu i prinudu. Nužna odbrana - situacija u kojoj učinilac "postupa razumno da bi odbranio sebe ili drugo lice ili, u slučaju ratnih zločina, da bi odbranio imovinu koja je bitna za opstanak tog ili drugog lica ili imovinu bitnu za ostvarenje vojnog zadatka, od neposredne i nezakonite upotrebe sile na način srazmeran stepenu opasnosti koja prijeti tom ili drugom licu ili zaštićenoj imovini". Krajnja nužda i prinuda - ako su nastale kao posledica "pretnje neposredno predstojećom smrću ili trajnom ili neposrednom ozbiljnom telesnom povredom tog ili drugog lica", zatim ako to lice "postupa na neophodan i razuman način da bi izbeglo tu pretnju ukoliko ne namerava da uzrokuje veću štetu od one koju želi da izbegne". Činjenična greška je takođe osnov isključenja krivične odgovornosti, pod uslovom da poriče duševni elemenat kod učinioca. To su one situacije u kojima učinilac u vreme izvršenja krivičnog dela nije svestan nekog njegovog obeležja (stvarna zabluda o biću dela), odnosno ako pogrešno smatra da postoje okolnosti prema kojima bi, da su one stvarno postojale, to delo bilo dopušteno (stvarna zabluda o okolnostima koje isključuju protivpravnost). Pravna greška u načelu nije osnov za isključenje krivične odgovornosti. Ovaj institut se svodi na učiniočevu grešku o tome da li je njegovo ponašanje u konkretnom slučaju krivično delo iz nadležnosti ICC. Međutim, pravna greška može predstavljati osnov isključenja krivične odgovornosti ako poriče duševni elemenat kod učinioca, kao uslov za postojanje krivičnog dela. Za krivična dela iz svoje nadležnosti ICC može izreći sledeće krivične sankcije: - zatvor u određenom trajanju koje ne može biti duže od 30 godina; - doživotni zatvor. Ovu kaznu ICC može izreći kada to opravdavaju izuzetna težina krivičnog dela i lične okolnosti optuženog; - novčanu kaznu; - trajno oduzimanje prihoda, imovine i dobara koji su neposredno ili posredno nastali izvršenjem krivičnog dela. Izricanjem ove krivične sankcije ne dira se u prava trećih lica, pod uslovom da su ta lica u odnosu na oduzete stvari postupala bona fide. (u dobroj veri - ispravno)

IV - IZVORI MEĐUNARODNOG MATERIJALNOG KRIVIČNOG PRAVA

8

Pojam izvora prava se koristi u materijalnopravnom i formalnopravnom značenju. Formalni izvori međunarodnog krivičnog prava se delom nalaze u međunarodnom javnom pravu (običajnom i konvencionalnom), a delom u unutrašnjem (nacionalnom) pravu. Međunarodni izvori Polazi se od Statuta Međunarodnog suda pravde. Prema tom statutu, ovaj sud primjenjuje: (a) međunarodne konvencije, opšte ili posebne, koje predstavljaju pravila izričito strane država u sporu; (b) međunarodni običaj, kao dokaz opšte prakse koja je prihvaćena kao pravo; (c) opšta pravna načela koja priznaju prosvećeni narodi; (d) sudske odluke i učenja najpozvanijih stručnjaka međunarodnog javnog prava naroda, kao pomoćno sredstvo za utvrđivanje pravnih pravila.

priznata od

različitih

Ugovori, običaji i opšta pravna načela predstavljaju glavne izvore, a sudska praksa i doktrina - dopunske izvore međunarodnog javnog prava. Jedan od glavnih izvora međunarodnog krivičnog prava svakako je Rimski statut ICC. Međunarodni ugovori predstavljaju najvažniji izvor međunarodnog prava, a posebno međunarodnog materijalnog krivičnog prava. Predstavljaju saglasnost volja njegovih potpisnika s ciljem proizvođenja određenih pravnih efekata koji se ogledaju u nastajanju određenih prava i obaveza, čijom realizacijom se žele postići određeni ciljevi. Specifičnost ovih ugovora ogleda se u činjenici da su im potpisnici međunarodnopravni subjekti (države i međunarodne organizacije), a zavisno od toga ko je učestvovao u njihovom zaključivanju mogu se razlikovati: (1) univerzalni međunarodni ugovori - kada su donijeti u okviru i pod okriljem Organizacije Ujedinjenih nacija i (2) regionalni međunarodni ugovori - kada su doneti od strane regionalnih organizacija (npr. Saveta Evrope, kakva je EKLJP iz 1950.godine. Ono što je bitno kod ovih ugovora je to što "u načelu jednako obavezuju sve njihove stranke. To važi bez obzira na organ neke države koji ih je sklopio ili na akt kojim su ratifikovani (potvrđeni); zatim "između ugovora ne postoji hijerarhija slična hijerarhiji pravnih normi i pravnih akata u unutrašnjem pravu" - izuzetak je Povelja Ujedinjenih nacija kojom je propisan primat te povelje nad drugim međunarodnim ugovorima u slučaju sukoba između obaveza koje proizilaze iz te povelje za države članice i obaveza koje za njih proizilaze iz drugih međunarodnih ugovora. Međunarodni običaj je najzamršeniji izvor međunarodnog prava. Za postojanje međunarodnog običaja se zahteva da je reč o opštoj praksi i da je ona prihvaćena kao pravo. Ovo su dva elementa koja zajedno grade pojam međunarodnog običaja kao izvora međunarodnog prava. Ta dva elementa su nerazdvojna, jer sama praksa nije dovoljna za stvaranje običajnog prava. Prvi od tih elemenata naziva se materijalnim ili objektivnim, a drugi psihičkim ili subjektivnim elementom i uglavnom su vezani za države kao subjekte međunarodnog prava. U vezi sa prvim ističe se da se taj elemenat mora "izražavati kroz sukcesivno ponavljanje istog spoljnjeg akta, od strane članova međunarodne zajednice", kao i da jednostrano ponavljanje "od strane samo jednog ili manjeg broja država ne može stvoriti opšte ili univerzalno običajno pravilo". Međutim, sama višekratno ponavljana praksa nije dovoljna da bi se uspostavio ovaj izvor međunarodnog prava, već se traži postojanje i pravne svesti kod subjekata međunarodnog prava o obaveznosti takvog njihovog ponašanja. Ovo ponašanje može se ogledati u obavezi činjenja, ali i propuštanja činjenja. Procesno međunarodno krivično pravo zasnovano je na čvrstim garancijama sloboda i prava čoveka u krivičnom postupku. Zbog toga je u njemu teško obezbediti primenu običajnog prava, ali oni se kao izvor prava ne mogu zanemariti. Sledeći izvor prava su opšta pravna načela koja priznaju prosvećeni narodi. Ova načela ne uređuju neke konkretne pravne odnose, a još manje se putem njih može inkriminisati određeno ponašanje kao krivično delo i propisati kazna. Reč je o opštim načelima koja imaju značenje osnovnih vrednosti na kojima počiva savremeno krivično materijalno pravo. To su: - načelo prema kojem se ljudska i građanska prava i slobode mogu ograničavati samo zakonom, a ne i podzakonskim aktom (nullum crimen sine lege scripta); - svako lice može se oglasiti krivim i kazniti samo za svoje delo koje je, u vreme kada je učinjeno, predstavljalo krivično delo prema domaćem ili međunarodnom pravu (nullum crimen sine lege praevia);

9

- kada određuje neko delo kao krivično delo, zakon mora biti precizan, tj. elementi bića krivičnog dela moraju biti određeni na precizan način (nullum crimen sine lege certa). Nejasne zakonske odredbe se trebaju tumačiti u korist optuženog (in dubio pro reo); - ako je nakon učinjenog krivičnog dela zakon izmenjen jednom ili više puta, primjenjuje se zakon koji je najblaži za optuženog (lex mitius); - kazna za krivično delo treba biti zakonom unapred propisana (nulla poena sine lege praevia) Načela koja se izražavaju maksimama nullum crimen sine lege scripta, nullum crimen sine lege praevia, nullum crimen sine lege certa i nulla poena sine lege praevia mogu se podvesti pod jedno jedino načelo - načelo zakonitosti u krivičnom materijalnom pravu. Sudska praksa i doktrina su izvori koji se navode u Statutu Međunarodnog suda pravde, koji nije imao, niti ima krivičnopravnu nadležnost. Kada je reč o sudskoj praksi dosadašnjih međunarodnih ad hoc tribunala, treba reći da ona može i treba biti izvor zbog snage argumentacije koja stoji iza određenog stava od značaja za rešavanje konkretnog slučaja u budućnosti. Međunarodni sud pravde nema nadležnost za suđenje pojedincima za učinjena međunarodna krivična dela. Ova pravila o izvorima međunarodnog prava su od važnosti jer ih sadrži i Rimski statut ICC. To što je neka država eventualno postala članica neke međunarodne konvencije na osnovu koje je preuzela obavezu da određeno ponašanje propiše kao krivično delo, ne daje za pravo domaćem sudiji da neposredno na osnovu te konvencije presudi određeni krivični slučaj. Iako se, dakle, radi o krivičnom delu po međunarodnom pravu ono će to postati i sa stanovišta unutrašnjeg državnog prava tek kada se unese u domaće krivično zakonodavstvo. Tek tada, i na osnovu domaćeg krivičnog zakonodavstva, domaći sud će, ako utvrdi postojanje krivičnog dela i krivičnu odgovornost određenog lica, moći to lice oglasiti krivim. Kada domaći zakonodavac postupi na navedeni način, time stvara mogućnost za domaće sudove da primjenjuju međunarodne konvencije i u onom njihovom delu koji ima blanketni karakter. Stoga, izvori međunarodnog materijalnog krivičnog prava imaju dvostruki značaj za unutrašnje krivično zakonodavstvo država. Oni su, najpre, međunarodnopravni osnov za odgovarajuću inkriminaciju u tom zakonodavstvu, a zatim i kao blanketni propis kod pojedinih krivičnih dela propisanih tim zakonodavstvom. Ovo su pravila o kojima domaći sudovi, kada je reč o izvorima međunarodnog materijalnog krivičnog prava, prethodno moraju voditi računa. U slučaju tumačenja statuta ICTY i ICTR trebaju primijeniti ista pravila koja važe i u međunarodnom običajnom pravu, a to su pravila kodifikovana u čl. 31 i 32 Bečke konvencije o međunarodnom ugovornom pravu iz 1969. godine. Odmah treba istaći kako to ne znači da se krivična dela mogu stvarati putem običaja, već da se pravila međunarodnog običajnog prava o tumačenju ugovora, koja su kodifikovana u pomenutoj konvenciji, trebaju primeniti prilikom tumačenja nejasnih odredbi u statutima ova dva tribunala (pa i odredbi koje se tiču bića krivičnih dela iz nadležnosti tih tribunala). Za razliku od statuta ad hoc tribunala za bivšu Jugoslaviju, odnosno za Ruandu, Statut ICC ima dosta precizne odredbe o pravu koje ovaj sud primenjuje. One su sadržane u članu 21 Rimskog statuta koji glasi: "1. Sud primenjuje: (a) prvo, Statut, Elemente krivičnih dela i svoj Pravilnik o postupku i dokazivanju; (b) drugo, kada je to primereno, odgovarajuće međunarodne ugovore i načela i pravila međunarodnog prava, uključujući utvrđena međunarodnopravna načela oružanog sukoba; (c) ukoliko to nije u stanju, opšta pravna načela koja Sud izvodi iz domaćih pravnih sistema u svetu uključujući domaće zakone država koje bi u normalnim okolnostima bile nadležne za to krivično delo pod uslovom da ta načela nisu nesaglasna sa ovim statutom i međunarodnim pravom i međunarodno priznatim normama i standardima. 2. Sud može da primenjuje načela i pravna pravila onako kako su protumačena u njegovim ranijim odlukama. 3. Primena i tumačenje prava saglasno ovom članu moraju biti u skladu sa međunarodno priznatim Ijudskim pravima i ne smeju praviti negativne razlike po osnovima kao što su rod, uzrast, rasa, boja, jezik, vera ili uverenje, političko ili drugo mišljenje, nacionalno, etničko ili društveno poreklo, bogatstvo, rođenje ili drugi status." Dakle, Statut uspostavlja svojevrsnu hijerarhiju izvora prava koje može primjenjivati ICC u krivičnom postupku protiv optuženog lica. ICC je dužan da primjenjuje odredbe Statuta. Statut upućuje na primenu Elemenata krivičnih dela koje usvaja dvotrećinska većina u Skupštini država članica ovog statuta.

10

Na drugom mestu u ovoj hijerarhiji izvora su međunarodni ugovori i načela i pravila međunarodnog prava. To mogu biti ugovori koji imaju krivičnopravni značaj u konkretnom slučaju, kao što su, na primer, Konvencija Ujedinjenih nacija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i dr. Pored ovih izvora, Statut upućuje na primenu i utvrđenih međunarodnopravnih načela oružanog sukoba, koja su sadržana u Ženevskim konvencijama iz 1949, kao i u Dopunskim protokolima iz 1977. godine. Tek ako nije u stanju da u nekom od navedenih izvora prava pronađe odgovor na određeno pitanje koje mu se postavlja u konkretnom slučaju, Statut dozvoljava ICC da posegne za opštim pravnim načelima iz domaćih pravnih sistema u svetu. Pri tome, ICC se može, kada je to primereno u konkretnom slučaju, pozvati na opšta pravna načela one države koja bi u normalnim okolnostima bila nadležna za krivično delo. S tim u vezi, moraju se imati u vidu odredbe člana 17 Statuta. Naime, ovaj sud, raspravljajući o prihvatljivosti predmeta, po pravilu će odlučiti da je predmet neprihvatljiv ako određeno lice za delo iz nadležnosti ICC već goni država članica. Međutim, ICC neće doneti takvu odluku ako država nije spremna ili stvarno sposobna da sprovede gonjenje. Statut dozvoljava ICC da primenjuje ranije svoje odluke u onim njihovim delovima u kojima su sadržana tumačenja vezana za primenu načela i pravnih pravila. Važnost ove odredbe je u tome što ograničava ICC na njegovu sudsku praksu, ali i zbog toga što Statut kada određuje mogućnost primene ovog izvora, to ne čini na imperativan način ("tumačenja sadržana u ranijim odlukama ovog suda se mogu primeniti"). Da li će do njihove primene i zaista doći, zavisi od snage argumentacije sadržane u ranijim odlukama ICC. Nacionalni izvori Ova vrsta izvora međunarodnog materijalnog krivičnog prava sadržana je u unutrašnjem (nacionalnom) zakonodavstvu. Svakako najvažniji izvor jesu nacionalni krivični zakoni, u kojima su sadržane odredbe o osnovnim institutima materijalnog krivičnog prava i pojedinim krivičnim delima. V - PROSTORNO VAŽENJE KRIVIČNOG PRAVA

Postoji pet načela pomoću kojih se uređuje prostorno važenje krivičnog prava. To su: - teritorijalno načelo; - načelo personaliteta, u okviru kojeg se razlikuju aktivni i pasivni personalitet; - realno ili zaštitno načelo; - univerzalno načelo; - načelo ustupanja krivičnog gonjenja stranoj državi (ne uređuje se prostorno važenje krivičnog zakonodavstva RS, već mogućnost ustupanja krivičnog gonjenja određenih lica stranoj državi u slučaju kada su ta lica učinila krivično delo na teritoriji RS. Primjenom ovog načela omogućuje se primena krivičnog prava strane države. U slučaju ostala četiri načela uvek se primjenjuje krivično pravo RS. Teritorijalno načelo Ovo načelo je osnovno pri određivanju prostorne važnosti nacionalnog krivičnog zakonodavstva. Iskazuje se i latinskim izrazom lex loci delicti commissi. Njegova sadržina svodi se na to da se krivično zakonodavstvo države primenjuje na svakoga ko na njenoj teritoriji učini krivično delo propisano tim zakonodavstvom. Izuzeci se odnose na lica koja uživaju imunitet od krivičnog gonjenja (naročito šefovi stranih država, diplomatski predstavnici), zatim na objekte koji su nepovredivi (npr. zgrade stranih ambasada). Pod "teritorijom" se podrazumeva kopneno područje države, sve reke i jezera unutar granica tog područja, pomorske teritorijalne vode, kao i vazdušni prostor iznad suvozemnog i vodenog dela državne teritorije. Načelo personaliteta Načelo personaliteta tiče se važenja nacionalnog krivičnog zakonodavstva prema licima (fizičkim ili pravnim) i ima dva oblika, zavisno od toga da li je reč o domaćim ili stranim državljanima. U prvom slučaju reč je o aktivnom, a u drugom o pasivnom personalitetu. 1) Načelo aktivnog personaliteta

11

Ovo načelo je odraz personalnog suvereniteta države. Ispoljava se kroz njen odnos prema svojim državljanima u slučaju kada njeni državljani učine krivično delo u inostranstvu. Ovo načelo se posmatra i kao izraz solidarnosti između država, u smislu da se time doprinosi ostvarenju pravnog poretka strane države. Ako ne bi postojalo ovo načelo državljanin bi, povratkom u svoju zemlju, izbegao od krivične odgovornosti. Primenom ovog načela domaćim državljanima se onemogućuje da povratkom u svoju zemlju dobiju azil za krivična dela koja su učinili u inostranstvu. Zbog toga za ovo načelo važi izreka ili izruči ili sudi. Kod primene načela aktivnog personaliteta se ne traži reciprocitet. Radi ostvarenja načela nullum crimen, nulla poena sine lege neophodno je da ovo načelo bude unapred propisano u domaćem krivičnom zakonodavstvu, te da postoji identitet normi. Pod identitetom normi se podrazumeva situacija u kojoj je određeno ponašanje domaćeg državljanina propisano kao krivično delo ne samo u krivičnom zakonodavstvu strane države na čijoj teritoriji je učinio krivično djelo, već i u krivičnom zakonodavstvu države čiji je državljanin. 2) Načelo pasivnog personaliteta Domaća država, uzimajući kao žrtvu krivičnog dela svog državljanina koje je stranac prema njemu učinio u inostranstvu, svom državljaninu pruža pravnu zaštitu time što unapred određuje da se njeno krivično zakonodavstvo primjenjuje prema strancu koji izvan njene teritorije učini krivično delo prema njenom državljaninu. Kod ovog načela, domaći državljanin je trpeo određenu radnju na sebi (bio je pasivan), pa se zbog toga ovde radi o pasivnom personalitetu, za razliku od prethodnog slučaja kod kojeg je domaći državljanin bio aktivan u preduzimanju neke radnje u inostranstvu koja predstavlja krivično delo. Realno ili zaštitno načelo Pomoću njega države propisuju primenu svog krivičnog zakonodavstva prema licima koja su u inostranstvu učinila krivično delo upereno protiv njenih vitalnih interesa. Kod realnog načela država štiti svoje najvažnije interese, tj. interese bez čije pune zaštite bi bio doveden u pitanje sam njen opstanak. Načelo univerzaliteta U osnovi ovog načela je pravilo o postojanju određenih krivičnih dela koja predstavljaju najteže međunarodne zločine, prema čijim učiniocima cela međunarodna zajednica ima interes da budu kažnjeni. Kod ovog načela nije bitno mesto izvršenja krivičnog dela, niti državljanstvo žrtve ili počinioca. Ovo načelo prvi put je prihvaćeno u 17 veku za delo piratstva – motiv: da se države zajednički bore protiv kriminaliteta koji ih sve pogađa. Drugi primer pružaju sve četiri Ženevske konvencije - sve države članice ove konvencije obavezale su se da u svom zakonodavstvu predvide kažnjavanje lica koja izvrše ili narede da se izvrši bilo koji od oblika teškog kršenja pravila humanitarnog prava (Genocid, Ratni zločini, Zločini protiv čovečnosti, Tortura, Ropstvo i trgovina robljem). Načelo ustupanja krivičnog gonjenja stranoj državi Primenom ovog načela omogućuje se prenos nadležnosti krivičnog gonjenja nekog lica sa jedne države na drugu. U ovom slučaju se, ako su ispunjeni zakonom propisani uslovi, omogućuje da učiniocu krivičnog dela bude suđeno ne u državi na čijoj teritoriji je učinio to delo, već u nekoj drugoj državi (najčešće u državi čiji je državljanin ili u kojoj ima prebivalište), što znači da će tada prema njemu biti primenjeno krivično zakonodavstvo te države (lex fori). Jedan od uslova za primenu ovog načela je da se strana država ne protivi preuzimanju krivičnog gonjenja.

Drugi deo

12

OPŠTI INSTITUTI MEĐUNARODNOG MATERIJALNOG KRTVIČNOG PRAVA I - OPŠTI POJAM MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG DELA Sadržaj pojma međunarodnog krivičnom dela obuhvata ne samo krivična dela propisana međunarodnim pravom, već i ona krivična dela sadržana u nacionalnom krivičnom zakonodavstvu koja svoj pravni temelj imaju u međunarodnim opštim pravnim aktima. Prema normativnom stanovištu suština međunarodnog krivičnog dela ispoljavala bi se u povredi pravne norme, zbog čega se to delo smatra isključivo pravnim pojmom. Suprotno ovom stanovištu, realističko shvatanje međunarodnog krivičnog dela ukazuje na značaj radnje i posledice koja je nastala usled te radnje, zbog čega se opšti pojam međunarodnog krivičnog dela, kao i u unutrašnjem krivičnom pravu, određuje u odnosu na radnju i njenu posledicu. U konstrukciju međunarodnog krivičnog dela ulaze sledeći elementi: - delo (ponašanje) čoveka u koje spadaju radnja, njena posledica i uzročna veza koja postoji između njih; - vinost učinioca; - protivpravnost dela; - određenost dela u zakonu; - društvena opasnost dela. Ovi elementi mogu se grupisati na objektivne i subjektivne elemente. Objektivne elemente u ovom pojmu čine delo, protivpravnost dela, njegova određenost u mzakonu i društvena opasnost, dok je vinost elemenat subjektivne prirode. Unutar objektivnih elemenata može se vršiti dalje grupisanje na elemente formalnog i materijalnog karaktera. Formalni elementi su delo, protivpravnost i određenost dela u zakonu, dok je društvena opasnost dela njegov materijalni elemenat. Imajući u vidu sve ove elemente, može se reći da međunarodno krivično delo predstavlja delo čoveka učinjeno sa vinošću, opasno za širu međunarodnu zajednicu, koje je protivpravno i određeno u zakonu kao krivično delo. Ovako određeni opšti pojam međunarodnog krivičnog dela u sebi sadrži sve elemente koje sadrži i opšti pojam krivičnog dela u unutrašnjem pravu država, a razlika između njih ogleda se u činjenici što međunarodno krivično delo u sebi sadrži elemenat inostranosti. Krivično delo sa elementom inostranosti postoji u sledećim slučajevima: 1) ako je stranac izvršio krivično delo u određenoj državi, 2) ako je u određenoj državi krivično delo izvršio domaći državljanin na štetu stranca ili stranog dobra, 3) ako bilo koje lice izvrši krivično delo na štetu strane države, 4) ako je krivično delo izvršio domaći državljanin u inostranstvu, 5) ako se u određenoj državi sudi strancu za delo koje je izvršio u inostranstvu, 6) ako je krivično delo izvršeno na teritoriji više država, 7) ako je krivično delo izvršeno na teritoriji koja je izvan suvereniteta bilo koje države, 8) ako je krivično delo izvršeno od strane lica koje uživa diplomatski imunitet imunitet iz međunarodno pravnih razloga, 9) ako se radi o krivičnom delu koje je ranije već presuđeno u inostranstvu, 10) ako se radi o krivičnom delu za koje se vodi krivični postupak u inostranstvu, 11) ako jedna država pruža drugoj državi odredenu međunarodnopravnu pomoć, 12) ako jedna država traži od druge države izručenje (ekstradiciju) nekog lica koje u njoj uživa pravo azila, 13) ako se radi o krivičnom delu koje je predviđeno odredbama međunarodnog prava (u ovom smislu se pojam krivičnog dela sa elementom inostranosti i međunarodnog krivičnog dela poklapaju u potpunosti), 14) ako se radi o krivičnom delu kod koga je od značaja ranija osuđivanost učinioca u inostranstvu, 15) ako se radi o krivičnom delu koje je izvršilo neko lice kao pripadnik stranih oružanih snaga sa specijalnim posebnim statusom, 16) ako je predviđena nadležnost međunarodnih sudskih organa u rešavanju sudskih predmeta i postupcima u vezi sa njima, 17) ako se radi o krivičnom predmetu na kome treba posredno ili neposredno primeniti strano krivično pravo.

13

II - OSNOVE ELEMENATA OPŠTEG POJMA MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG DELA 2.1. Delo (ponašanje) čoveka Delo čoveka svojim sadržajem obuhvata: ljudsku radnju, posledicu koja je usled te radnje nastala, kao i uzročnu vezu između radnje i posledice. Pojam radnje obuhvata ne samo telesni pokret čoveka, kao spoljnu manifestaciju njegovog ponašanja, već i njegov psihički odnos prema toj radnji. Zbog toga se radnja, u njenom krivičnopravnom značenju, može odrediti kao delatnost čoveka koju on preduzima sa svešću i određenim psihičkim odnosom kako prema njoj, tako i prema posledici koja usled te radnje nastupa. Radnja izvršenja međunarodnog krivičnog dela najčešće se preduzima nekim telesnim pokretom (npr. lišenjem života nekog lica ili više njih u slučaju zločina protiv čovečnosti), ali se ona može preduzeti i verbalno (npr. u slučaju pozivanja na izvršenje zločina genocida, zločina protiv čovečnosti...). Pored toga, radnja međunarodnog krivičnog dela može se sastojati i u nečinjenju. Radnja međunarodnog krivičnog dela ne ispoljava se samo kroz preduzimanje ili nepreuzimanje radnje njegovog izvršenja, već i kroz podstrekavanje, pomaganje ili organizovanje zločinačkog udruženja. U vezi sa radnjom izvršenja kod određenih međunarodnih krivičnih dela, traži se da budu izvršena na određeni način (npr. kršenjem pravila međunarodnog prava, kakav je slučaj kod ratnog zločina protiv ratnih zarobljenika), odnosno prema određenim licima i grupama (prema ranjenicima, bolesnicima, brodolomnicima ili sanitetskom ili verskom osoblju u slučaju ratnog zločina protiv ranjenika i bolesnika ili prema nacionalnoj ili verskoj grupi u slučaju zločina genocida). Neka međunarodna krivična dela mogu se izvršiti samo dok postoje određene okolnosti ili stanje (kao u slučaju zločina protiv čovečnosti koji se može učiniti u okolnostima širokog ili sistematičnog napada usmerenog protiv civilnog stanovništva). Sredstvo izvršenja međunarodnog krivičnog dela (npr. sila) može biti i jeste u određenim slučajevima element radnje njegovog izvršenja. Takav primer pruža nam radnja izvršenja zločina protiv čovečnosti propisana u članu 7 stav 1 tačka (g) Rimskog statuta ICC. Tom odredbom je propisano da ovaj zločin, uz ispunjenje naravno i ostalih elemenata iz njegovog bića, predstavljaju prisilna prostitucija i iznuđena trudnoća. Određena međunarodna krivična dela mogu se učiniti samo u određeno vreme (ratni zločin protiv civilnog stanovništva, s obzirom na to da se ovo krivično delo može učiniti samo za vreme rata, oružanog sukoba ili okupacije). Za postojanje krivične odgovornosti određenog lica kod nekih međunarodnih krivičnih dela dovoljno je da je, uz ispunjenje ostalih uslova, radnja izvršenja preduzeta i samo jednom. Drugi elemenat koji svojim sadržajem obuhvata pojam "delo čoveka" jeste posledica. Ona se može odrediti kao proizvedena promena ili stanje u spoljnjem svetu. Posledica koja nastupi usled krivičnog dela može se odnositi i na psihu čoveka. Posledica određena bićem nekog međunarodnog krivičnog dela može i da ne nastupi u konkretnom slučaju, zbog čega se u tom slučaju može raditi o pokušaju krivičnog dela, a ne o svršenom krivičnom delu. U slučaju većine krivičnih dela posledica je uneta u zakonsko biće krivičnog dela, ali to ne mora biti slučaj sa svim krivičnim delima. Ova činjenica predstavlja osnov za podelu krivičnih dela na materijalna (sa posledicom) i formalna (bez posledice). Svako krivično delo ima posledicu, s tim što se kod nekih od tih dela posledica unosi u njihovo zakonsko biće, dok se kod drugih krivičnih dela to ne čini. Posledica međunarodnog krivičnog dela može se ispoljiti u dva vida: u povredi ili ugrožavanju zaštićenog dobra. Ovi vidovi su osnov za podelu na krivična dela povrede i krivična dela ugrožavanja. Kod posledice u vidu povrede dolazi do uništenja, oštećenja ili činjenja neupotrebljivim zaštićenog dobra. Kod krivičnih dela ugrožavanja, ugrožavanje se može ogledati u konkretnoj i apstraktnoj opasnosti. U prvom slučaju used radnje izvršenja nastupila je opasnost, tj. neko ili nešto je zaista dovedeno u opasnost. U drugom slučaju, kod apstraktne opasnosti, smatra se da je opasnost mogla da nastupi radnjom izvršenja, ali u konkretnom slučaju ona nije nastupiia. Najzad, da bi postojalo međunarodno krivično delo, neophodno je da između radnje i njene posledice postoji uzročna veza. Ova veza se posmatra i utvrđuje odvojeno od vinosti učinioca krivičnog dela, pri čemu se mora razlikovati uslov od uzroka posledice. S tim u vezi, ističe se kako "propuštanje određene dužnosti može biti uzrok posledice: a) ako je postojala dužnost na otklanjanje posledice; b) ako je bilo izvesno ili bar veoma verovatno da bi posledica preduzimanjem obavezne radnje bila otklonjena ili bi nastupila znatno kasnije ili u znatno manjoj meri; i c) ako je učiniocu bilo moguće da preduzme obaveznu radnju kojom bi otklonio posledicu. 2.2. Vinost učinioca Za primenu krivične sankcije prema učiniocu međunarodnog krivičnog dela nije dovoljno da je to delo samo učinjeno, nego je potrebno utvrditi i to da li je kod njegovog učinioca postojao određeni psihički odnos prema delu. Ovaj odnos, predstavlja skup psihičkih odnosa izraženih kroz svest i volju učinioca prema određenom delu, koji se zove vinost.

14

2.3. Protivpravnost dela Pravna norma može nalagati određeno ponašanje ili ga zabranjivati, pa se može govoriti o prohibitivnim normama (onim koje zabranjuju neko ponašanje), i o imperativnim normama (koje naređuju određeno ponašanje). Protivpravnost, shvaćena kao element, se ne unosi u obeležje bića međunarodnog krivičnog dela. Medutim, postoje i takva međunarodna krivična dela kod kojih je protivpravnost njihovo posebno obeležje. Odredbom Rimskog statuta ICC propisan je poseban oblik krivičnog dela ratnog zločina koji se čini protivpravnom deportacijom ili preseljenjem ili protivpravnom internacijom. Kada se protivpravnost unese kao posebno obeležje nekog krivičnog dela, u tom slučaju je protivpravnost od značaja za vinost učinioca, jer se tada za postojanje njegovog umišljaja zahteva da je u vreme izvršenja bio svestan protivpravnosti svog dela. 2.4. Određenost dela u zakonu se izražava maksimom nullum crimen, nulla poena sine lege. Određenost dela u zakonu treba razlikovati od njegove protivpravnosti. Ta razlika se ogleda u činjenici što protivpravnost znači protivnost naredbi ili zabrani sadržanoj u bilo kom pravnom propisu, dok je određenost dela vezana samo za jednu vrstu tih propisa koji se označava rečju zakon. Rimski statut, koji je po načinu donošenja međunarodni ugovor, statuti ad hoc krivičnih tribunala su u suštini akti sa zakonskom snagom za države na koje se odnosi. Međunarodni ugovor, nakon što je određena država postala njegova članica, postaje sastavni deo njenog pravnog poretka u kojem ima jaču pravnu snagu od zakona. 2.5. Društvena opasnost dela Materijalni, objektivni elemenat u pojmu međunarodnog krivičnog dela. Društvenu opasnost ovog dela treba shvatiti kao opasnost ne samo za društvo unutar granica određene države, već kao opasnost za međunarodnu zajednicu. Ono što je, u vezi sa elementom društvene opasnosti, zajedničko tim međunarodnim ugovorima jeste činjenica da elemenat društvene opasnosti navode kao jedan od razloga svog donošenja. To se obično čini u preambulama ovih konvencija na način da se izražava zabrinutost, potreba sprečavanja određenih ponašanja, kao i potreba zaštite društva od određenih kriminalnih ponašanja. Preambula Konvencije Ujedinjenih nacija protiv korupcije ističe da su: "Države stranke ove konvencije, zabrinute zbog ozbiljnosti problema i pretnji koje korupcija predstavlja za stabilnost i sigurnost društava, podrivajući institucije i vrednosti demokratije, etičke vrednosti i pravdu, te ugrožavajući održiv razvoj i vladavinu prava"; - da su takođe zabrinute "zbog slučajeva korupcije koji uključuju ogromne količine imovine koja može predstavljati značajan deo resursa država, a koji prete političkoj stabilnosti i održivom razvoju tih država"; - te da su "uverene da korupcija nije više lokalna stvar već transnacionalna pojava koja pogađa sva društva i privrede". Rimskim statutom ICC (član 5) krivična dela iz nadležnosti tog suda su defnisana kao dela koja izazivaju "zabrinutost čitave međunarodne zajednice", što jasno ukazuje na značaj koji je dat elementu društvene opasnosti u tim delima, jer ta opasnost nužno dovodi do zabrinutosti društva zbog takvih dela. Izraz opasnost dela se mora uvek posmatrati kao opasnost u odnosu na nešto ili nekoga. III - BIĆE MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG DELA Elemente opšteg karaktera treba razlikovati od onih elemenata koji su svojstveni samo određenom međunarodnom krivičnom delu. Na osnovu toga se razlikuje opšti od posebnog pojma međunarodnog krivičnog dela, za koji je neraskidivo vezano biće ovog krivičnog dela. Zakonsko biće je sadržano u dispoziciji međunarodnih krivičnih dela, a pod njim se podrazumeva skup posebnih elemenata određenog krivičnog dela. Od zakonskog bića krivičnog dela treba razlikovati zakonski opis krivičnog dela, u koji pored bića ulaze još neki dodatni elementi, koji se mogu nazvati i njegovim obeležjima. Ti elementi su različiti, u zavisnosti od toga o kom krivičnom delu je reč. Kao elementi se mogu pojaviti mesto ili vreme izvršenja krivičnog dela. Primer u kom je mesto izvršenja obeležje dela, pruža nam krivično delo piratstva iz člana 294 KZRS, jer se ono može učiniti samo na mestu koje se nalazi na otvorenom moru ili na teritoriji koja nije pod vlašću nijedne države. Primer dela za čije izvršenje je bitno vreme, pruža nam krivično delo povrede parlamentara iz člana 380 KZRS, koje se može učiniti samo za vreme rata ili oružanog sukoba. Kod nekih međunarodnih krivičnih dela zahteva se određena namera. Tipičan primer takvog krivičnog dela je zločin genocida, kojeg nema ako kod lica koje je optuženo za taj zločin nije utvrđeno postojanje namere da potpuno ili delimično uništi nacionalnu, etničku, rasnu ili versku grupu ljudi. Postoje i takva međunarodna krivična dela kod kojih je u svakom konkretnom slučaju neophodno da učinilac zna za određene okolnosti koje moraju postojati u vreme izvršenja dela, a koje su elemenat osnovnog bića

15

krivičnog dela. Takav je slučaj sa zločinom protiv čovečnosti, kod kojeg učinilac u vreme izvršenja dela mora znati da tada postoji široki ili sistematični napad usmeren protiv civilnog stanovništva. Od ovakvih okolnosti neophodno je razlikovati tzv. kvalifikatorne i privilegovane okolnosti koje su dopunski elementi osnovnog bića međunarodnog krivičnog dela. Kvalifikatorne okolnosti predstavljaju dopunska obeležja bića krivičnog dela kojim se određuju njegovi teži oblici, dok se privilegovanim okolnostima određuju njegovi lakši oblici. IV - OBJEKAT MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG DELA Ovaj pojam obuhvata određeno dobro ili interes koji se krivičnopravnim normama želi zaštititi. Mogu se razlikovati dve vrste objekata međunarodnog krivičnog dela. U prvom slučaju radi se o zaštitnom objektu (objektu zaštite), dok je u drugom slučaju reč o napadnom objektu ili objektu radnje. Kod ove vrste krivičnog dela objekat zaštite su čovečnost i druge vrednosti zaštićene međunarodnim pravom. Pojam čovečnosti obuhvata "dobra ili vrednosti od opšteg civilizacijskog interesa za celu međunarodnu zajednicu, za celo čovečanstvo". Druge vrednosti zaštićene međunarodnim pravom obuhvataju razne vrednosti poput zdrave životne sredine čoveka (u slučaju krivičnog dela neovlašćenog pribavljanja i raspolaganja nuklearnim materijalom), kulturni, istorijski ili religijski spomenici (u slučaju krivičnog dela uništavanja takvih spomenika), bezbednost pomorske ili vazdušne plovidbe (u slučaju krivičnog dela piratstva, odnosno krivičnog dela ugrožavanja bezbednosti vazdušne plovidbe), itd. Zaštitni objekat može biti opšti i grupni. Opšti zaštitni objekat kod međunarodnih krivičnih dela je čovek i društvo u celini, dok grupni zaštitini objekat predstavlja objekat pojedine grupe krivičnih dela (npr. grupe krivičnih dela iz oblasti ratnog prava). Napadni objekat takođe može biti različit, zavisno od bića konkretnog međunarodnog krivičnog dela. Tako je kod zločina genocida napadni objekat nacionalna, etnička, rasna i verska grupa, kod zločina protiv čovečnosti to je bilo koje civilno stanovništvo, kod ratnih zločina su to ranjenici, bolesnici, zarobljenici, civilno stanovništvo, sanitetsko i versko osoblje, parlamentari itd. V - SUBJEKAT MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG DELA Ovim pojmom se označavaju dve vrste lica: aktivni i pasivni subjekt. Za aktivnog subjekta se ističe da je to lice koje svojom radnjom prouzrokuje posledicu krivičnog dela, dok se pasivnim subjektom označava lice koje je povređeno ili ugroženo krivičnim delom. Aktivnim subjektom međunarodnog krivičnog dela mogu se nazvati njegov izvršilac, saizvršilac i saučesnik (podstrekač, odnosno pomagač). Kao aktivni subjekat međunarodnog krivičnog dela može se pojaviti samo lice koje ima 18 i više godina. Rimski statut ICC je, s tim u vezi, sasvim određen kada u članu 26 propisuje da ovaj sud "nije nadležan za lica koja su bila mlađa od 18 godina u vreme navodnog izvršenja krivičnog dela". U nacionalnim krivičnim zakondavstvima maloletna lica se mogu pojaviti kao aktivni subjekti međunarodnih krivičnih dela propisanih u odgovarajućim zakonima tih država. To je slučaj i sa KZRS, prema kojem se maloletna lica (mlađi i stariji maloletnici, lica od 14 do 18 godina) mogu pojaviti kao aktivni subjekti ovih krivičnih dela. Ukoliko se u konkretnom predmetu utvrdi njihova krivična odgovornost, mogu im se izreći vaspitne mere i mere bezbednosti, a starijem maloletniku se izuzetno može izreći i kazna maloletničkog zatvora koja ne može biti kraća od jedne ni duža od deset godina. Pasivni subjekt međunarodnog krivičnog dela mogu biti ne samo fizičko i pravno lice čije dobro ili interes su povređeni ovim krivičnim delom, već i određene grupe ljudi čija egzistencija se želi zaštititi međunarodnim krivičnopravnim normama. (pr. krivična dela genocida i zločina protiv čovečnosti, kod kojih se kao zaštićene grupe ljudi javljaju nacionalne, etničke, rasne i verske grupe, odnosno bilo koje civilno stanovništvo. Pravno lice se ne može smatrati subjektom jer ne odgovara krivično-pravno, već samo za privredne prestupe. VI - STADIJUMI OSTVARIVANJA MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG DELA Nakon što neko lice donese odluku za izvršenje nekog krivičnog dela, pa do njegovog ostvarenja, može postojati nekoliko stadijuma. 1. Pripremanje međunarodnog krivičnog dela Kod ovih radnji lice koje će kasnije učiniti krivično delo preduzima radnje koje mu omogućuju da izvrši krivično delo ili da ga učini na lakši način. Karakteristika ovih radnji je da su vezane za lice (ili više njih) koje ili koja će se kasnije pojaviti kao izvršilac (odnosno saizvršioci) krivičnog dela čije izvršenje tim putem pripremaju. Postoje slučajevi kod kojih neko lice samo u ovom stadijumu zajedno radi sa licem koje se kasnije pojavi kao jedini izvršilac nekog međunarodnog krivičnog dela. U ovakvim slučajevima te radnje lica, koje kasnije nije učestvovalo u radnji izvršenja krivičnog dela, mogu biti radnje pomagača, a ne pripremne radnje.

16

Pitanje da li pripremne radnje, same po sebi, mogu biti krivično delo je naročito značajno u međunarodnom materijainom krivičnom pravu, imajući u vidu težinu međunarodnih krivičnih dela, a naročito takvih krivičnih dela kao što su genocid, zločini protiv čovečnosti ili ratni zločini. Na međunarodno-pravnom polju pitanje pripremnih radnji raspravljano je u okvirima zavere i podstrekavanja. Tako se ističe da se "zavera i podstrekavanje kažnjavaju kao preliminarna, (neizvršena) krivična dela, samo onda kada su vezana za najteži zločin - genocid". Zavera, odnosno planiranje zločina, kao osnov krivične odgovornosti bili su propisani članom 6 Statuta Nimberškog tribunala, odnosno u članu 5 Tribunala u Tokiju. Međutim, ovi tribunali su ih ograničili samo na zločine protiv mira, ali ne i na zločine protiv čovečnosti i ratne zločine. Rimski statut ICC u članu 25 propisuje: "U skladu sa ovim statutom lice je krivično odgovorno i podleže kazni za krivično delo iz nadležnosti Suda ako to lice: (a) pomaže, podržava ili na drugi način doprinosi njegovom izvršenju ili pokušaju njegovog izvršenja da bi olakšao izvršenje tog krivičnog dela, uključujući obezbeđenje sredstava za njegovo izvršenje; (b) doprinosi na bilo koji drugi način da grupa lica koja deluje sa zajedničkim ciljem, izvrši ili pokuša da izvrši takvo krivično delo". 2. Pokušaj međunarodnog krivičnog dela Koncept pokušaja međunarodnog krivičnog dela nije bio uključen u statute međunarodnih krivičnih tribunala u Nirnbergu i Tokiju, a statuti krivičnih tribunala za bivšu Jugoslaviju, odnosno za Ruandu uređuju pokušaj u odnosu na krivično delo genocida. Običajno pravo vezano za pokušaj međunarodnog krivičnog dela je tek nedavno kodifikovano u članu 25 Rimskog statuta ICC - "U skladu sa ovim statutom, lice je krivično odgovomo i podleže kazni za krivično delo iz nadležnosti Suda ako to iice: a) Pokuša da izvrši takvo krivično delo preduzimanjem radnje kojom započinje njegovo izvršenje sredstvima koja predstavljaju znatan korak ka izvršenju zločina, ali se krivično delo ne dogodi zbog okolnosti nezavisnih od namere tog lica". Prema citiranoj odredbi Statuta, potrebna su tri elementa za postojanje pokušaja međunarodnog krivičnog dela iz nadležnosti ICC: - preduzimanje radnje kojom se započinje izvršenje krivičnog dela; - radnja treba da je preduzeta sredstvima koja predstavljaju znatan korak ka izvršenju zločina; - izostanak posledice zbog okolnosti koje ne zavise od namere učinioca. U KZRS pokušaj krivičnog dela je određen u članu 30 na sledeći način: "(1) Ko sa umišljajem započne izvršenje krivičnog dela, ali ga ne dovrši, kazniće se za pokušaj krivičnog dela za koje se po zakonu može izreći kazna zatvora od pet godina ili teža kazna, a za pokušaj drugog krivičnog dela samo kad zakon izričito propisuje kažnjavanje i za pokušaj. (2) Učinilac će se za pokušaj kazniti kaznom propisanom za krivično delo, ili ublaženom kaznom." Nesvršeni pokušaj postoji u situaciji u kojoj je učinilac započeo radnju izvršenja, ali je nije dovršio. Svršeni pokušaj postoji kada je radnja izvršenja dovršena, ali posledica nije nastupila. Ovo, na primer, može biti slučaj kada stražar u nekom iogoru u kom se drže ratni zarobljenici izvede nekog zarobljenika na koga puca iz vatrenog oružja kako bi ga lišio života, ali ga promaši, nakon čega odustane od dalje radnje. Ovde bi se radilo o svršenom pokušaju krivičnog dela ratnog zločina protiv ratnih zarobljenika, iz člana 374 KZRS. Od nesvršenog i svršenog pokušaja potrebno je razlikovati kvalifikovani pokušaj. Kod ove vrste pokušaja učinilac radnjom kojom je pokušao da izvrši jedno krivično delo, ostvaruje biće nekog drugog zakonom propisanog krivičnog dela. U ovom slučaju radnja se kvalifikuje kao pokušaj onog prvog krivičnog dela, a činjenica da je tom radnjom ostvareno obeležje i nekog drugog krivičnog dela može se uzeti u obzir pri odmeravanju kazne za pokušano krivično delo. Potrebno je razlikovati i nepodobni pokušaj od pokušaja međunarodnog krivičnog dela. Kaseze iznosi primer u kojem se radi o nepodobnom pokušaju zbog nepodobnosti predmeta (pasivnog subjekta) na kojem je pokušano krivično delo. Radi se o slučaju Čarls V. Kinen, koji se pojavio pred Vojnim apelacionim sudom SAD. U ovom slučaju, kako se navodi, "optuženom je njegov pretpostavljeni naredio da 'dovrši' jedno civilno lice ženskog roda u koje je on već pucao. Vojni apelacioni sud SAD je u tom slučaju stao na stanovište da pokušaj ubistva treba isključiti jedino zbog toga što je potčinjeni, kada je u nju pucao, znao da više nije živa". Nepodobni pokušaj je u krivičnom zakonodavstvu RS uređen u članu 31 KZRS. Tim članom propisano je: "Učinilac koji pokuša da izvrši krivično delo nepodobnim sredstvom ili prema nepodobnom predmetu može se osloboditi od kazne." 3.

Dobrovoljni odustanak od izvršenja međunarodnog krivičnog dela

17

Veza između pokušaja međunarodnog krivičnog dela i dobrovoljnog odustanka ogleda se u injenici što i u jednom i u drugom slučaju izostaje posledica krivičnog dela, bilo zato što radnja zvršenja nije dovršena ili je bila dovršena, ali posledica i u tom slučaju opet nije nastupila. Međutim, razlika izmedu njih se ogleda u tome što kod pokušaja posledica krivičnog dela nije nastupila usled nekih spoljnih okolnosti koje nisu vezane za učinioca, dok u drugom slučaju do posledice krivičnog dela nije došlo zbog razloga koji su vezani upravo za učinioca. U ovom siučaju učiniiac odustaje od radnje izvršenja koju je započeo ili, kad je tu radnju dovršio, preduzima aktivnosti kojima sprečava da nastupi zabranjena posledica. Ovaj odustanak mora biti dobrovoljan, tj. takav da učinilac u trenutku kada odustaje od započete radnje izvršenja ili kada onemogućuje nastupanje zabranjene posljedice - zna da može dovršiti započetu radnju ili pustiti da nastupi posledica. Dakle, razlozi zbog kojih učinilac odustaje moraju da budu u njemu, a ne u nekim spoljnim okoinostima. Prema članu 25 stav 3 tačka (f) Rimskog statuta ICC, ako učinilac "prekine da radi na izvršenju krivičnog dela ili na drugi način spreči dovršenje krivičnog dela, ne podleže kazni saglasno ovom statutu za krivično delo u pokušaju, ako se potpuno i dobrovoljno odrekao krivične svrhe". Za postojanje ovog instituta neophodno je ispunjenje nekoliko uslova: neophodno je da učinilac u toku radnje izvršenja od nje odustane ili kada je tu radnju dovršio, spreči nastupanje njene posledice; zatim, učinilac mora odustati od svog dela dobrovoljno, a taj odustanak mora biti potpun i konačan. Kod nesvršenog pokušaja dobrovoljni odustanak je moguć u svim siučajevima, dok se kod svršenog pokušaja mora voditi računa o tome da li je vremenski razmak od trenutka dovršetka radnje izvršenja do nastupanja posledice takav da dozvoljava reakciju učinioca radi otklanjanja posledice ili je, pak, takav da ova reakcija nije moguća. U literaturi se kao primer obično navodi situacija u kojoj učinilac gurne žrtvu u nabujalu reku kako bi je na taj način lišio života, jer mu je poznato da žrtva ne zna plivati. Ako nakon toga, dok se žrtva još bori u vodi, učiniiac skoči u vodu da bi je spasio i u tome uspe, reč je o svršenom pokušaju kod kojeg je moguć dobrovoljni odustanak, jer je vremenski razmak između ove dve njegove radnje takav da mu dozvoljava otklanjanje posledice. Međutim, u situaciji u kojoj učinilac, na primer kod krivičnog dela ratnog zločina, vojnik da bi neprijateljskog vojnika lišio života ili ranio, ispali hitac prema vojniku koji je odložio oružje ali ga promaši, radi se o svršenom pokušaju ovog krivičnog dela kod kojeg dobrovoljni odustanak više nije moguć, jer je samim dovršenjem navedene radnje izvesno da je delo ostalo u pokušaju i da posledica (u vidu lišenja života ili ranjavanja neprijateljskog vojnika) nije nastupila. Dobrovoljni odustanak je prema Rimskom statutu opšti osnov za oslobođenje od kazne. Radi se o obaveznom osnovu za oslobađanje od kazne, što proizilazi iz dela citirane odredbe statuta u kojoj se kaže da učinilac "ne podleže kazni", a ne da se može osloboditi od kazne. Dobrovoljni odustanak od izvršenja krivičnog dela propisan je u KZRS u članu 32, koji glasi: (1) Izvršilac koji je pokušao izvršenje krivičnog dela ali je dobrovoljno odustao od daljeg preduzimanja radnje izvršenja ili je sprečio nastupanje posledice, može se osloboditi od kazne. (2) Odredba stava 1. ovog člana neće se primeniti ukoliko učinilac krivično delo nije dovršio zbog okolnosti koje onemogućavaju ili znatno otežavaju izvršenje krivičnog dela, ili zbog toga što je smatrao da takve okolnosti postoje. (3) Osloboditi se od kazne može i saizvršilac, podstrekač ili pomagač koji je dobrovoljno sprečio izvršenje krivičnog dela. (4) Ako je u slučaju iz st. 1. i 3. učinilac dovršio neko drugo samostalno krivično delo koje nije obuhvaćeno krivičnim delom od čijeg izvršenja je odustao, učinilac se ne može osloboditi od kazne za to drugo delo po istom osnovu. VII - STICAJ MEĐUNARODNIH KRIVIČNIH DELA Izraz sticaj krivičnih dela označava situaciju u kojoj postoji više krivičnih dela ostvarenih od strane istog lica. Do toga može doći tako što učiniiac jednom radnjom izvrši više krivičnih dela ili kada sa više radnji izvrši više krivičnih dela. U prvom slučaju radi se o idealnom sticaju, a u drugom slučaju o realnom sticaju krivičnih dela. Primer idealnog sticaja pruža nam situacija u kojoj učinilac jednim pucnjem iz vatrenog oružja liši života jedno lice, a drugom licu nanese tešku telesnu povredu. Dakle, u ovoj situaciji učinilac je jednom radnjom ostvario obeležja dva krivična dela (ubistva i teške telesne povrede). Kod realnog sticaja učinilac sa dve ili više vremenski odvojenih radnji (koje mogu biti i prostorno odvojene) ostvari obeležja dva ili više krivičnih dela. Tako će ovaj sticaj postojati kada učinilac jednog dana, upravljajući motornim vozilom, prouzrokuje saobraćajnu nesreću u kojoj je neko lice teško telesno povređeno, a zatim sledećeg dana pretuče neko lice i time mu nanese tešku telesnu povredu. Idealni i realni sticaj mogu biti homogeni i heterogeni. Razlika između njih ogleda se u tome što kod homogenog sticaja učinilac sa jednom iii više radnji ostvari obeležja istorodnih krivičnih dela, dok kod heterogenog sticaja ostvari obeležja raznorodnih krivičnih dela.

18

Od ovih situacija treba razlikovati one u kojima postoji privid postojanja više krivičnih dela, iako se radi o samo jednom krivičnom delu. Ovaj privid može postojati kako u slučaju idealnog, tako i u slučaju realnog sticaja krivičnih dela. Zbog toga se govori o prividnom idealnom i prividnom realnom sticaju krivičnih dela. U vezi sa prividnim ideainim sticajem treba reći da se on može pojaviti u vidu specijaliteta, supsidijariteta i konsumpcije. Prividni idealni sticaj po osnovu specijaliteta postoji kada se jedno krivično delo pojavljuje kao poseban oblik nekog opšteg krivičnog dela. Kada se pojavi ovakva situacija, odnos između ova dva krivična dela razrešava se primenom pravila lex specialis derogat legi generali. Dakle, u ovoj situaciji neće postojati dva već jedno krivično delo, i to ono koje je poseban oblik nekog opšteg krivičnog dela. Prividni idealni sticaj po osnovu supsidijariteta postoji kada je neko krivično delo prethodni stadijum nekog drugog krivičnog dela. U tom slučaju delo koje je prethodni stadijum u izvršenju je supsidijarno u odnosu na drugo krivično delo koje se uzima kao primarno. Ovdje se odnos između ta dva krivična dela rešava prema pravilu lex primaria derogat legi supsidiariae. Prividni idealni sticaj po osnovu konsumpcije postoji kada je jedno krivično delo konzumirano drugim. Odnos između ta dva krivična dela rešava se prema pravilu lex consumeus derogat legi consumptae, što znači da postoji samo ono krivično delo koje u sebi konzumira ono prvo. Pri tome, treba voditi računa da je ovaj oblik prividnog idealnog sticaja moguć "kad su oba krivična dela izvršena prema istom pasivnom subjektu, kad su istorodna i kad je jedno znatno teže u odnosu na drugo". Prividni realni sticaj postoji u slučajevima složenog, kolektivnog i produženog krivičnog dela. Složeno krivično delo - Složeno krivično delo predstavlja zakonsku konstrukciju do koje dolazi spajanjem 2 ili više krivičnih dela i za koje zakon propisuje jedinstvenu kaznu (pr.razbojništvo = prinuda+krađa); a međunarodna krivična dela, kao što su genocid, zločini protiv čovečnosti, ratni zločini protiv civilnog stanovništva i dr. Kolektivno krivično delo je takvo delo čiji učinilac prilikom njegovog izvršenja postupa u vidu zanata (učinilac ponavljanjem dela nastoji da obezbedi izvor prihoda), u vidu zanimanja (spremnost učinioca da češće ponavlja određena krivična dela, da se bavi njegovim vršenjem pri čemu nema cilj da mu to bude izvor prihoda) iii iz navike (sklonost ka vršenju određenih krivičnih dela, tj. stvorila se navika). Produženo krivično delo postoji u situacijama u kojima više krivičnih dela zbog međusobne povezanosti čine jedno krivično delo. Prema KZRS član 61: produženo krivično delo čini više istih ili istovrsnih krivičnih dela učinjenih u vremenskoj povezanost od strane istog učinioca koja predstavljaju celinu zbog postojanja najmanje dve od 5 sledećih okolnosti: 1. istovetnost oštećenog 2. istovrsnost predmeta dela 3. korišćenje iste situacije ili istog trajnog odnosa 4. jedinstvo mesta ili prostora izvršenja dela 5. jedinstveni umišljaj

VIII - SAUČESNIŠTVO U MEĐUNARODNOM KRIVIČNOM DELU Saučesništvo je ostvarivanje krivičnig dela od strane više lica. Međutim, neka od tih lica preduzimaju samo radnju izvršenja krivičnog dela (izvršioci i saizvršioci), druga ih samo navode da to učine (podstrekači), a treća im pružaju pomoć kako bi lakše preduzeli radnju izvršenja (pomagači), pri čemu ova treća lica ne učestvuju u toj radnji. Saučesništvo u užem smislu obuhvata podstrekavanje, pomaganje i organizovanje zločinačkog udruživanja, dok se pojam saučesništva u širem smislu dobija kada se navedenim oblicima saučesništva dodaju izvršioci, odnosno saizvršioci. Članom 6 stav 3 Statuta Nirnberškog tribunala propisano je da vođe, organizatori, podstrekači ili saučesnici, koji su učestvovali u pravljenju ili izvršavanju zajedničkog plana ili zavere radi izvršenja krivičnih dela iz nadležnosti tog tribunala, snose odgovornost za sva dela učinjena od bilo kog lica radi izvršenja tog plana. Praksa Nirnberškog tribunala koju prihvata i ICTY, pravi razliku između saučesnika u udruživanju radi izvršenja zločinačkog poduhvata i saučesnika u slučajevima gde takvog poduhvata nema. Konkretno, radi se o slučaju Alfons Klajn i drugi iznetom pred Vojnu komisiju SAD u Vizbadenu, u kojem je sedmoro Nemaca optuženo da su tokom 1944. i 1945. godine ubili 400 Poljaka i Rusa. Oni su, svaki na svoj način, umišljajno

19

doprinosili ubijanju ljudi ubrizgavanjem otrovnih supstanci žrtvama, krivotvorenjem medicinske dokumentacije, pokopavanjem žrtava.. Svi su oni optuženi za `kršenje međunarodnog prava`, za kršenje zakona ratovanja. Tužilac je istakao da su svi oni koji učestvuju u zajedničkom zločinačkom poduhvatu jednako krivi kao `glavni saizvršioci` bez obzira na to koju je ulogu imao pojedini učesnik.“ Član 7 stav 1 Statuta ICTY sadrži odredbe o individualnoj krivičnoj odgovornosti: Lice koje je planiralo, podstaklo, naredilo, učinilo ili na drugi način pomoglo i podržalo planiranje, pripremu ili izvršenje nekog od krivičnih dela iz nadležnosti ovog tribunala, snosi ličnu odgovornost za to krivično delo. Dakle, u ovom slučaju, bez obzira na oblik saučesništva, navedena lica snose krivičnu odgovornost za učinjeno krivično delo. Donošenjem Rimskog statuta ICC učinjeni su značajni koraci na polju regulisanja instituta saučesništva u međunarodnom krivičnom delu. Po ovom Statutu raziikuju se tri oblika izvršilaštva: neposredno izvršilaštvo (izvršilac), saizvršilaštvo i posredno izvršilaštvo. U slučaju posrednog izvršioca ovaj odgovara za krivično delo učinjeno na taj način bez obzira da li je neposredni izvršilac krivično odgovoran. Podstrekavanje je određeno kao sledeći oblik saučesništva, mada se u okviru ove tačke nalaze i radnje naređivanja i vrbovanja na izvršenje međunarodnog krivičnog dela. Kod ovog oblika saučesništva do krivične odgovornosti prema Statutu može doći za uspelo podstrekavanje, koje postoji ako krivično delo bude ne samo izvršeno već i pokušano. Od ovog pravila izuzetak je predviđen samo kod zločina genocida, jer se u tom slučaju samo podstrekavanje kažnjava, bez obzira što nije došlo do izvršenja ili pokušaja izvršenja tog krivičnog dela. Dakle, u ovom slučaju može doći do krivične odgovornosti i za neuspelo podstrekavanje. Podstrekavanje je umišljajno navođenje i znači preduzimanje svih psiholoških ili fizičkih koraka kojima je cilj da se neko navede da počini zločin, pri čemu se ono može sastojati od činjenja i nečinjenja. Stvaranje odluke kod drugog lica da se izvrši krivično delo je glavna, centralna karakteristika podstrekavanja. Za postojanje podstrekavanja bitno je da je podstrekač kod nekog lica stvorio takvu odluku da je NA OSNOVU NJE i ZBOG NJE krivično delo izvršeno. Pomaganje, kao sledeći oblik saučesništva se sastoji u doprinosu u izvršenju ili pokušaju izvršenja krivičnog dela, kako bi se učiniocu olakšala radnja izvršenja što uključuje obezbjeđivanje sredstava za izvršenje krivičnog dela. I u ovom slučaju krivična odgovornost pomagača postoji kako kod svršenog krivičnog dela, tako i u slučaju kada je došlo samo do pokušaja krivičnog dela. Poseban oblik saučesništva, koji poznaje Statut, se sastoji u doprinošenju na bilo koji način da grupa lica koja djeluje sa zajedničkim ciljem izvrši ili pokuša da izvrši krivično delo. Taj doprinos mora biti nameran i treba ispunjavati jedan od alternativno postavljenih zahteva. Prvi zahtev se odnosi na to da je namerni doprinos učinjen s ciljem doprinošenja zločinačkom delovanju ili zločinačkoj svrsi grupe kada takvo delovanje ili svrha podrazumevaju izvršenje krivičnog dela. Drugim zahtevom se traži da ovo lice zna za nameru grupe da izvrši zločin. U vezi sa ovim poslednjim oblikom saučesništva, ističe se da "bilo koja radnja može prerasti u radnju saučesništva u slučaju postojanja zajedničkog cilja". IX - KRIVIČNA ODGOVORNOST I OSNOVI NJENOG ISKLJUČENJA U MEĐUNARODNOM MATERIJALNOM KRIVIČNOM PRAVU U ovom dijelu našu pažnju usmjerićemo na dva posebna pitanja. Jedno od njih odnosi se na sam pojam krivične odgovornosti i pitanja koja se postavljaju u vezi sa njegovim sadržajem[189]. Drugo pitanje se odnosi na institute koji predstavljaju osnove za isključenje krivične odgovornosti prema medunarodnom materijalnom krivičnom pravu[190]. U okviru ovog drugog pitanja govorićemo i o takvim institutima koji se u nacionalnom krivičnom pravu smatraju osnovima za isključenje postojanja krivičnog djela. Takvi instituti su nužna odbrana i krajnja nužda[191]. Medutim, u međunarodnom materijainom krivičnom pravu ovi instituti su osnov za isključenje krivične odgovornosti, pa je to razlog zbog kojih o njima govorimo u ovom dijelu rada. Izlaganje o svim ovim osnovima pratiće iješenja koja su o tome sadržana u Rimskom statutu ICC, pri čemu ćemo na odgovarajućim mjestima iznijeti i stavove međunarodnih adhoc krivičnih tribunala. 64 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović 8.1. Pojam i elementi krivične odgovornosti Kada neko lice učini krivično djelo (pa i međunarodno krivično djelo), jedno od pitanja koje

20

se neizbježno postavija je i to da li se samo na osnovu toga što je djeio objektivno učinjeno takvo lice može kazniti. S obzirom na to da je već odavno u vezi sa ovim pitanjem prihvaćena objektivno-subjektivna koncepcija krivičnog djela, nesumnjivo je da same realne radnje učinioca, koje su svojevrsna spoljna manifestacija unutrašnjih psihičkih procesa koji su se prije njihovog preduzimanja dešavali u njemu, nisu dovoljne da bi se učinilac mogao kazniti za učinjeno krivično djelo. Da bi se to moglo učiniti, neophodno je utvrditi kakav psihički odnos je učiniiac imao prema svom djelu. Međutim, i ovaj odnos pretpostavlja prethodno postojanje kod učinioca odgovarajućeg psihičkog stanja, koje podrazumijeva ispravnost njegovog psihičkog aparata. Naime, polazi se od toga da samo duševno zdrava iica mogu imati odgovarajući psihički odnos prema svojim postupcima. Dakle, krivična odgovornost ima dva elementa koji određuju sadržaj ovog pojma. Jedan od tih elemenata je psihičko stanje učinioca, a drugi je njegov psihički odnos prema učinjenom krivičnom djelu. Oba ova elementa vezana su za aktivnog subjekta krivičnog djela, zbog čega se može reći da je riječ o eiementima subjektivnog karaktera. Stoga se krivična odgovomost pojmovno može odrediti kao skup subjektivnih elemenata na strani učinioca krivičnog djela pomoću kojih se odreduju njegovo psihičko stanje i psihički odnos prema učinjenom krivičnom djelu. Ovako određen sadržaj krivične odgovornosti važi i u slučaju međunarodnog krivičnog djeia. Taj skup subjektivnih elemenata mora se nalaziti na strani lica u vrijeme izvršenja krivičnog djela i biti takvog kvaliteta da se za njega može reći da je bio u normalnom psihičkom stanju, na osnovu kojeg je mogao pravilno rasudivati i odlučivati, te postupati svjesno i voljno u odnosu na učinjeno krivično djelo. Na osnovu toga može se reći da se krivično odgovomim licem smatra ono lice koje je u vrijeme izvršenja krivičnog djela bilo u normalnom psihičkom stanju koje mu je omogućavaio pravilno rasuđivanje i donošenje odiuka, te koje je svoje djelo preduzelo svjesno i voljno. Ovako odreden sadržaj pojma krivične odgovomosti govori nam kako u njemu postoje dva elementa. Jedan od njih se u teoriji krivičnog prava naziva uračunljivost, a drugi vinost. 8.1.1. Uračunljivost Uračunljivost je osnov krivične odgovornosti, stub na kojem stoji ova vrsta ljudske odgovornosti. Bez uračunljivosti se ne može govoriti o psihičkom odnosu učinioca međunarodnog krivičnog djela prema svom djelu u konkretnom slučaju. Sadržinu uračunljivosti čini takvo psihičko stanje učinioca krivičnog djeia koje mu omogućuje da u konkretnoj situaciji praviino rasuđuje i upravija svojim postupcima. Ova sadržina, dakle, obuhvata dva eiementa od kojih se jedan naziva intelektualnim, a drugi voljnim ili voluntarističkim. Intelektualna moć kao elemenat uračunljivosti se najuopštenije određuje kao sposobnost čovjeka da pravilno misli (razmišlja), da u tom procesu donosi ispravne sudove i zaključke. U krivičnopravnom smislu ova moć se ogleda u sposobnosti učinioca da pravilno shvati značaj svojih postupaka (svog činjenja ili nečinjenja) i posljedica koje usljed tog ponašanja nastaju u realnom svijetu. Voluntaristička moć predstavlja sposobnost čovjeka da samostalno upravlja svojim postupcima, tj. da samostalno odlučuje kako će se u određenoj situaciji ponašati (da li će nešto činiti ili ne činiti). U krivičnopravnom smislu ova moć označava sposobnost učinioca da samostalno odlučuje o svom ponašanju u konkretnoj krivičnopravnoj situaciji. Ova sposobnost mu omogućuje da u toj situaciji samostalno donosi odluke o tome da li će preduzeti odredenu radnju iz bića nekog krivičnog djela ili će, pak, propustiti određeno činjenje na koje je inače obavezan prema nekom propisu. Kod voluntarističke moći, kako vidimo, veoma je važno da učinilac sam donosi odluke o svom ponašanju. On to, dakle, ne čini nesvjesno ili slučajno, niti pod uticajem neke prinude spolja. Između intelektualne i voluntarističke moći, kao elemenata uračunljivosti, postoji veza jer je intelektualna moć preduslov postojanja voluntarističke moći. Ta veza je dvostruka. Ona se 65 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović najprije ogleda u tome što se u situaciji u kojoj lice (učinilac) nije sposobno da samostalno rasuduje, ne može reći da može samostalno odlučivati o svojim postupcima. Međutim, moguća je i obrnuta situacija u kojoj je lice (učinilac krivičnog djela) bilo sposobno da ispravno misli o svojim postupcima (da ima tačnu predstavu o njima) i da je svjesno stvarnog značaja onog što čini, ali da uprkos tome ne može da kontroliše svoje ponašanje,

21

jer nema moć odlučivanja. Takve situacije postoje, na primjer, kod učinilaca koji imaju bolesni hiper-seksualni nagon ili kod kleptomana. U bilo kojoj od ove dvije situacije, izostanak jedne od pomenutih moći učinioca isključuje njegovu uračunljivost. lmajući u vidu da vinost predstavlja psihički odnos učinioca krivičnog djela prema svom djelu, uračunljivost predstavlja njen osnov jer se samo za lica koja su prethodno mogla da rasuduju o svom ponašanju i da samostaino odlučuju o svojim radnjama može reći da su vino postupaia u odnosu na djelo. Uračunljivost se pretpostavlja, jer se polazi od toga da je najveći broj ljudi duševno zdrav, pri čemu se ova pretpostavka uspostavlja u odnosu na odredenu starosnu dob. Ova pretpostavka za posljedicu ima to da se u krivičnom zakonodavstvu ne određuje pojam uračunljivosti, tj. ne odreduje se šta jeste uračunljivost, već šta ona nije. Na ovaj način je postupljeno i u Rimskom statutu ICC. Naime, ovaj statut uspostavlja nadležnost ICC u odnosu na sva lica koja su u vrijeme izvršenja krivičnog djela imala 18 godina čime, na posredan način, polazi od navedene pretpostavke da su sva lica od te starosne dobi sposobna za rasuđivanje i upravljanje svojim postupcima (da su uračunljiva). No, kako se radi o oborivoj pretpostavci, Statut u članu 31 stav 1 tačka (a) propisuje da nije krivično odgovorno lice ako u vrijeme izvršenja krivičnog djela iz nadležnosti ICC "pati od duševne bolesti ili nedostatka koji razara sposobnost tog lica da procjenjuje nezakonitost ili narav svog djela ili sposobnost da kontroliše svoje ponašanje da bi udovoljilo zakonskim uslovima". Iz navedene odredbe Statuta proizilazi da se neuračunljivost može manifestovati u dva oblika. Prvi se ogleda u nesposobnosti učinioca da procjenjuje nezakonitost ili prirodu svog djela, a drugi u njegovoj nesposobnosti da kontroliše svoje ponašanje. I u jednom i u drugom slučaju uzrok te nesposobnosti mora biti u duševnoj bolesti ili u duševnom nedostatku na strani učinioca. Duševna bolest ili nedostatak predstavlja biološki osnov neuračunljivosti, dok nesposobnost upravljanja svojim ponašanjem, predstavlja psihološki osnov neuračunljivosti. Neuračunljivost se u svakom konkretnom slučaju utvrduje u odnosu na vrijeme izvršenja međunarodnog krivičnog djela i u tome nezamjenjivu ulogu imaju vještaci odgovarajuće medicinske struke, s obzirom na to da se radi o pitanjima iz domena medicinskih nauka. Istina, neuračunljivost predstavlja pravno pitanje o kojem u konkretnom slučaju odluku donosi sud, ali pravilnu odluku o tome on ne može donijeti bez angažovanja odgovarajućih vještaka. Krivičnopravni značaj neuračunljivosti ogleda se u tome što učinilac međunarodnog krivičnog djela na čijoj strani je utvrđena neuračunljivost nije krivično odgovoran za to krivično djelo. Dakle, takav učinilac ne može se oglasiti krivim, već se oslobađa od optužbe zbog nepostojanja krivične odgovornosti. Takvom učiniocu se ne izriču ni mjere bezbjednosti (npr. obavezno iiječenje u odgovarajućoj zdravstvenoj ustanovi, odnosno na slobodi), s obzirom na to da Rimski statut ICC ne propisuje mogućnost izricanja ovih krivičnih sankcija. 8.1.1.1. Bitno smanjena uračunljivost Imajući u vidu da između uračunljivosti i neuračunljivosti postoji prelazno stanje u kojem postoji duševna poremećenost takvog stepena koja, istina, ne isključuje u potpunosti uračunljivost nego je samo umanjuje, postavlja se pitanje njenog značaja u međunarodnom materijalnom krivičnom pravu. U domaćem zakonodavstvu za ovo stanje upotrebljava se izraz bitno smanjena uračunljivost, dok se u stranoj teoriji i judikaturi upotrebljava izraz smanjena uračunljivost (diminished responsibility). Ovaj oblik ne propisuje Rimski statut ICC, ali to, smatramo, ne znači da se on ne treba uzeti u obzir u određenom slučaju u kom 66 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović bude utvrđen. U literaturi o ovom pitanju, a vezano za ICTY, ističe se kako smanjena uračunljivost ne oslobađa od krivične odgovornosti ali se može uzeti u obzir kao osnov za ublažavanje kazne[192]. U predmetu protiv optuženog Esada Landže ICTY je odbio pozivanje odbrane na smanjenu uračunljivost optuženog u vrijeme izvršenja krivičnog djela koje mu je optužnicom stavljeno na teret. Kao razloge za ovaj stav Pretresno vijeće II Tribunaia je istakio da: " ...nije ubijedeno u osnovanost odbrane smanjenom uračunljivošću kakav se zagovara u prilog Esada Landže. Odbrana ne tvrdi da je u relevantnom periodu Esad Landžo bio

22

nesposoban da razlikuje dobro i zlo. Iako svjedočenja vještaka idu u prilog tome da je g. Landžo patio od poremećaja ličnosti, dokazi koji se odnose na njegovu nesposobnost da kontroliše svoje fizičke postupke iz razloga duševne poremećenosti nisu nipošto zadovoljavajući. Štaviše, Pretresno vijeće smatra da je uprkos svom poremećaju ličnosti Esad Landžo bio itekako sposoban da kontroliše svoje postupke"[193]. Iz citiranog dijela presude može se zaključiti kako Pretresno vijeće ne isključuje mogućnost postojanja smanjene uračunljivosti kod međunarodnih krivičnih djeia, mada je u konkretnom slučaju smatralo da se ovaj institut o odnosu na optuženo lice nije mogao primijeniti. Posebno je pitanje kako u takvim situacijama primijeniti ovaj institut, s obzirom na to da ni Statut ICTY, kao ni Rimski statut ne sadrži odredbe o smanjenoj uračunljivosti. U tom smislu značajan je onaj dio pomenute presude u kom Pretresno vijeće govori o tome na koje izvore se poziva u razmatranju ovog pitanja u konkretnom slučaju. S tim u vezi se kaže: "Čvrsto je uvriježeno da tumačenje članova Statuta i odredbi Pravilnika treba započeti podsjećanjem na opšte principe tumačenja koji su kodifikovani u članu 31 Bečke konvencije o ugovomom pravu. Takođe, kao što je ranije obrazloženo, prihvatljivo je oslanjanje na pravila tumačenja iz nacionalnih pravnih sistema gdje god se ona mogu primijeniti, a da se, pri tom, ostane u okviru opštih principa prava. Međutim, gdje god su nacionalna pravila tumačenja u neskladu s običnim jezikom Statuta i Pravilnika i njihovim ciljem i svrhom, primjena nacionalnih pravila postaje irelevantna (naš kurziv). U predmetnom slučaju, kad pojam nije definisan u Statutu ICTYt ali je jasno definisan i artikulisan u odredbama više nacionalnih pravnih sistema, i to na više načina, očito je dopustivo pribjegavati ta/cvim nacionalnim pravnim sistemima (naš kurziv) radi razjašnjenja pojma koji je dat u Pravilniku. Odbrana smanjenom uračunljivošću priznata je u različitim oblicima, sa različitim pravnim posljedicama, u mnogim nacionalnim pravnim sistemima. Uglavnom, podiiježe raznim ograničenjima i ne pruža optuženom potpunu zaštitu od krivičnih posljedica njegovih krivičnih djela. U nekim državama naprosto se smanjuje težina krivičnog djela kojom se može teretiti optuženi koji se poziva na takvu odbranu. Na primjer, u Engleskoj i Velsu licu za koje se ustanovi da mu je smanjena uračunljivost, ne može se suditi za ubistvo nego se mora izjasniti krivim za ubistvo na mah. U nekim evropskim zemljama lice koje pati od takvog poremećaja time stiče uslove za ublažavanje kazne"[194]. Iz citiranog slučaja može se uočiti kako Pretresno vijeće ukazuje da smanjena uračunljivost učinioca međunarodnog krivičnog djela može biti od uticaja na presuđenje određene krivične stvari, i to na dvojak način. Ona, naime, može biti razlog da se njegovo ponašanje pravno kvalifikuje kao blaže krivično djelo (ako se prihvate sistemi Engleske i Velsa) ili, pak, tako što se uzima u obzir kao olakšavajuća okolnost prilikom odmjeravanja kazne (kao u slučajevima Francuske, Njemačke, Italije, Južnoafričke Republike). No, u svakom slučaju ova uračunljivost ne dovodi do isključenja krivične odgovornosti. Prema članu 145 stav 2 tačka (a) alineja (i) Pravilnika o postupku i dokazivanju ICC, bitno smanjena uračunljivost uzima se u obzir kao posebna olakšavajuća okolnost. 8.1.1.2. Krivična odgovornost po osnovu actiones liberae in causa Neuračunljivost učinioca u vrijeme izvršenja međunarodnog krivičnog djela najčešće nastupa usljed određene duševne bolesti. Medutim, u stanje neuračunljivosti učinilac se može dovesti i svojim aktivnostima, i to najčešće upotrebom alkohola ili droga. U ovom 67 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović slučaju primjenom opštih pravila o neuračunljivosti takvo lice bi se smatralo krivično neodgovomim, ali razlozi kriminalnopolitičke prirode nalažu da se to pravilo ne može uvijek primijeniti. Naime, moguće su situacije u kojima se učinilac krivičnog djela, prije nego što će ga učiniti, upotrebom alkohola ili droga dovede u stanje neuračunljivosti. Omogućiti i takvom licu pozivanje na neuračnljivost, svakako ne bi bilo kriminalnopolitički opravdano. Zbog toga su i u Rimskom statutu ICC, po ugledu na nacionalna zakonodavstva, usvojena pravila o krivičnoj odgovornosti ovakvih učinilaca međunarodnih krivičnih djela. Ova pravila u teoriji krivičnog prava nazivaju se actiones liberae in causa. Članom 31 stav 1 tačka (b) Rimskog statuta propisano je da lice nije krivično odgovorno ako u vrijeme izvršenja krivičnog djela "stanje opijenosti razara sposobnost tog lica da procijeni nezakonitost ili prirodu svog djela ili sposobnost da kontroliše svoje ponašanje da bi udovoljilo zakonskim

23

uslovima, osim ako je opijenost bila dobrovoljna pod okolnostima pod kojima je lice znalo ili prenebreglo opasnost da će usljed opijenosti vjerovatno izvršiti djelo koje predstavlja krivično djelo iz nadležnosti Suda". Kako vidimo, Statut u osnovi dozvoljava mogućnost pozivanja na ovaj osnov isključenja krivične odgovornosti učiniocu međunarodnog krivičnog djela ako je stanje opijenosti razorilo njegovu sposobnost da shvati nezakonitost ili prirodu svog djela ili, pak, da upravlja svojim postupcima. Međutim, ovaj osnov neće dovesti do krivične neodgovornosti onog lica koje se dobrovoljno dovelo u takvo stanje, i to u okolnostima pod kojima je znalo ili prenebreglo da će u u tom stanju učiniti krivično djelo. Pri tome je dovoljno da je to lice znalo da će vjerovatno (dakle, ne i izvjesno) u takvom stanju učiniti neko od krivičnih djela iz nadležnosti ICC. 8.1.2. Vinost Kada se za određeno lice utvrdi da je u vrijeme izvršenja međunarodnog krivičnog djela bilo uračunljivo, tj. da je biio sposobno da shvati značaj svog djela i da upravlja svojim postupcima, to još nije dovoijno da bi se mogio oglasiti krivično odgovomim. Za tako nešto zahtijeva se prethodno utvrđivanje psihičkog odnosa učinioca prema svom djelu. Ovaj psihički odnos, iako ga izražavamo riječima u jednini, predstavlja u stvari svijest i volju učinioca. Zbog toga se radi o skupu psihičkih odnosa, izraženih kroz svijest i volju učinioca u odnosu na svoje djelo. Ovaj skup se u teoriji krivičnog prava naziva vinost, koja se u medunarodnom krivičnom pravu označava izrazom mens rea. Vidimo kako i u slučaju vinosti ovaj pojam sadržajno čine svijest i volja, kao i u siučaju uračunljivosti. Zbog toga se može postaviti pitanje u čemu je onda razlika između njih. Ova razlika se ogleda u tome što se kod uračunljivosti utvrduje da 1 i je učinilac bio uopšte sposoban da shvati značaj svog djela, odnosno da li je uopšte mogao da upravija svojim postupcima, dok se kod vinosti utvrđuje da li je učinilac bio svjestan određenog krivičnog djela i da li je to djelo htio. Kao i u slučaju uračunljivosti, i kod vinosti se ona mora utvrđivati u svakom konkretnom slučaju jer se u slučaju odsutnosti nekog od njenih oblika kojim se može izvršiti određeno medunarodno krivično djelo, ne može uspostaviti krivična odgovomost lica kojem se to djeio stavlja na teret. I u međunarodnom materijalnom krivičnom pravu postoje dva oblika vinosti: umišljaj i nehat. O njima govorimo u nastavku. 8.1.2.1. Umišljaj Ovaj oblik vinosti ima dva elementa koji se mogu označiti kao intelektualni i voluntaristički. Inteiektualni element predstavlja svijest učinioca o svom djelu. Učinilac je, dakle, kod ovog oblika vinosti u intelektualnom smisiu svjestan djela koje preduzima. Medutim, za postojanje umišljaja neophodno je da kod učinioca krivičnog djela postoji i voljni elemenat. Ovaj elemenat može se ogledati u htijenju tog djela ili u svijesti učinioca da zbog njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica i njegovom pristajanju na njeno nastupanje. Imajući u vidu ta dva oblika volje kod učinioca, umišljaj može biti direktni i eventualni. Direktni umišljaj postoji u situaciji kada je učinilac svjestan svog djela i hoće njegovo izvršenje, a eventualni umišljaj znači da je učinilac svjestan da usljed njegovog činjenja ili 68 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, pa i pored toga pristaje na njeno nastupanje. I jednom i drugom obliku umišljaja zajedničko je to što je učinilac u oba slučaja svjestan svog djela, ali se razlika između njih ogleda u stepenu saglasnosti sa nastupanjem zabranjene posijedice. Kod direktnog umišijaja učinilac hoće njeno nastupanje, dok kod eventuainog umišljaja pristaje na zabranjenu posljedicu. Razgraničenje ne samo između ova dva oblika odnosa učinioca prema posljedici krivičnog djela, već i između eventualnog umišljaja i svjesnog nehata, vrši se pomoću tzv. Frankove formule (Rajnhard Frank). Suština ove formule svodi se na to da pristajanje na posljedicu postoji u situaciji kada se učinilac krivičnog djela ne bi uzdržao od radnje izvršenja i da je posljedicu tog djela predvidio kao izvjesnu (sigurnu). Kod direktnog i eventualnog umišljaja učinilac je, kako smo rekli, svjestan svog djela, pa se s tim u vezi postavlja pitanje šta ova svijest treba da obuhvata. Ta svijest treba da obuhvata sva obilježja krivičnog djeia o kojem se radi u konkretnom slučaju. Ova obilježja mogu biti različita, zavisno od toga o kom krivičnom djelu je riječ, ali u svakom slučaju to trebaju biti

24

ona obilježja sadržana u zakonskom biću krivičnog djela koje se učiniocu stavija na teret. Pored toga, u obilježjima nekih međunarodnih krivičnih djela traži se da učinilac ima znanje o određenim okolnostima ili posljedicama. To je, na primjer, slučaj sa krivičnim djelom zločina protiv čovječnosti iz člana 7 Rimskog statuta ICC. Naime, biće ovog krivičnog djela, koje se može učiniti kao dio rasprostranjenog ili sistematskog napada protiv bilo kog civilnog stanovništva, traži da učinilac ovog zločina zna za takav napad. Ili, kod krivičnog djela ratnog zločina iz člana 8 stav 2 tačka (b) alineja (iv) Rimskog statuta, koje, prema tekstu Statuta, predstavlja namjeran napad, traži se da njegov učinilac ima znanje da će takav napad biti popraćen gubitkom života ili povredama civila ili oštećenjem civilnih objekata ili da će prouzrokovati rasprostranjenu, dugoročnu i tešku štetu prirodnoj okolini, te da bi ovi postupci bili očigledno pretjerani u odnosu na predviđenu konkretnu i neposrednu ukupnu vojnu prednost. U ovakvim situacijama umišljaj učinioca treba obuhvatati i njegovo znanje o navedenim okolnostima, odnosno posljedicama, pri čemu teret dokazivanja u tom pravcu leži na tužiocu. U vezi sa znanjem tih okoinosti, treba reći da to znanje, kako se ističe, "ne znači spoznaju pravne ocene tih okolnosti. Ono samo ukazuje na shvatanje okolnosti koje predviđa neko konkretno medunarodno pravilo. Međunarodno pravo, kao ni najveći broj nacionalnih pravnih sistema, ne zahtijeva spoznaju o nezakonitosti neke radnje da bi ta radnja predstavljala medunarodni zločin...Međunarodno pravo jedino uzima u obzir poznavanje ili nepoznavanje prava kada je dopuštena odbrana na osnovu greške u poznavanju prava - jer je pravo o nekom posebnom pitanju neizvjesno i nejasno. Drugim riječima, ako se tom subjektivnom elementu ne pridruži i objektivno stanje prava, tj. njegova neizvjesnost - međunarodno pravo subjektivnoj spoznaji izvršioca o pravu ne pridaje značaj"[195]. U slučaju nekih međunarodnih krivičnih djela njihovo zakonsko biće zahtijeva postojanje određene namjere kod učinioca u vrijeme izvršenja krivičnih djela. Tipičan primjer ovakvog krivičnog djela je zločin genocida. Prema članu 6 Rimskog statuta, za postojanje ovog zločina traži se namjera učinioca da u potpunosti ili djelimično uništi određenu nacionalnu, etničku, rasnu ili vjersku grupu. U vezi sa pojmom namjere u teoriji se ističe da je on "usko vezan sa pojmom cilja. Cilj je spoljni (izvan ličnosti), objektivni fizički fenomen, koji se kao predstava odražava u svijesti čovjeka. Ukoliko predstava o cilju djeluje kao motiv za preduzimanje izvjesne radnje - tada postoji namjera, kao jedan isključivo psihički fenomen. S namjerom postupa ono lice koje pod dejstvom predstave o cilju preduzima radnju da bi ostvarilo cilj"[196]. Ovako određen pojam namjere važi i u slučaju onih medunarodnih krivičnih djela kod kojih je namjera jedan od elemenata iz njihovog zakonskog bića. Kod najvećeg broja međunarodnih krivičnih djela direktan umišljaj je uslov za njihovo postojanje, mada se ne može isključiti i mogućnost eventualnog umišljaja u određenim situacijama. Na ovakav zaključak upućuje i Rimski statut ICC. Naime, prema članu 30 stav 1 Statuta, "ako nije drukčije predviđeno (naš kurziv), lice je krivično odgovorno i podliježe kazni za zločin iz nadležnosti suda samo ako su materijalni elementi izvršeni sa namjerom i 69 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović znanjem." Pri tome, namjera postoji: "(a) u odnosu na djelo, kada lice ima namjeru da izvrši djelo; (b) u odnosu na posljedicu, kada lice ima namjeru da prouzrokuje tu posljedicu ili je svjesno da će do nje doći pri uobičajenom toku stvari". Kako vidimo, Statut zahtijeva postojanje i namjere i znanja kod učinioca prilikom izvršenja nekog od krivičnih djela iz nadležnosti ICC, a to su, prije svega, elementi direktnog umišljaja. Pri tome je čianom 30 stav 3 Statuta znanje određeno kao "svijest da postoje okolnosti ili da će pri uobičajenom toku stvari doći do posljedice". Međutim, od ovog pravila dopušta se izuzetak, na šta upućuje onaj dio ranije citirane odredbe Statuta koji glasi: "Ako nije drukčije predviđeno...". To znači da su prema Statutu moguće i situacije u kojima se krivična odgovornost učinioca temelji na njegovom eventualnom umišljaju, odnosno nehatu. Takve situacije su moguće kod komandne odgovornosti, jer Statut u članu 28 predviđa krivičnu odgovornost vojnih komandanata ili lica koja su stvamo djelovala u tom svojstvu, za nepropisno kontrolisanje i nadzor svojih snaga i u slučaju svjesnog prenebregavanja obavještenja koja su jasno ukazivala da podredeni izvršavaju ili će izvršiti krivična djela, odnosno ako komandanti nisu znali da njihove snage izvršavaju ili će izvršiti krivična djela, iako su usljed okolnosti u to vrijeme trebali da znaju za to.

25

8.1.2.2. Nehat Drugi oblik vinosti je nehat koji je, u odnosu na umišljaj, blaži oblik vinosti. I kod nehata učinilac krivičnog djela ima određeni psihički odnos prema djelu koji se može izražavati na dva načina. Učinilac je u prvom slučaju svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, ali olako drži da će je moći spriječiti ili da ona uopšte neće nastupiti. Ovdje se radi o svjesnom nehatu. U drugom slučaju učinilac nije bio svjestan mogućnosti nastupanja zabranjene posljedice, ali je prema okolnostima konkretnog siučaja i prema svojim ličnim svojstvima bio dužan i mogao biti svjestan takve mogućnosti. Ovakav nehat naziva se nesvjesnim nehatom. Svjesni nehat se približava umišljaju po tome što je i u jednom i u drugom slučaju učinilac krivičnog djela svjestan svog djela. Dakle, i umišljaj i svjesni nehat imaju zajednički intelektualni elemenat, ali se razlikuju u odnosu na voljni elemenat jer kod svjesnog nehata učinilac niti hoće niti pristaje na nastupanje zabranjene posljedice. Za razliku od svjesnog nehata, nesvjesni nehat se od umišljaja razlikuje kako po intelektualnom tako i po voljnom eiementu. Naime, kod ovog nehata učinilac nije svjestan svog djela, neće njegovu posljedicu niti pristaje na njeno nastupanje. Međutim, nesvjesni nehat u svojoj sadržini ima ne samo elemente koji negiraju postojanje svijesti i volje kod učinioca, već i jedan pozitivni elemenat koji pravni poredak stavlja pred učinioca. On se sastoji u zahtjevu upravljenom prema učiniocu na osnovu kojeg je, prema okolnostima slučaja i svojim ličnim svojstvima, bio dužan i mogao biti svjestan mogućnosti nastupanja zabranjene posljedice, a to znači i obilježja iz zakonskog bića krivičnog djela koje je učinio. Pored ovih oblika nehata, u teoriji se kao poseban oblik navodi profesionalni nehat. Ovaj oblik nehata se veže za odredena ljudska zanimanja (profesije) kod kojih se od lica koja ih obavljaju traži pažljivije postupanje nego što bi se u istoj situaciji tražilo od drugih ljudi koji se ne bave tom profesijom. U sudskoj praksi profesionalni nehat može se uzeti u obzir prilikom odmjeravanja kazne učiniocu krivičnog djela. U vezi sa svjesnim i nesvjesnim nehatom, u međunarodnom krivičnom pravu navodi se da postojanje "nesvjesnog nehata obično nije dovoljno da bi postojala pojedinačna krivična odgovornost", te da "s obzirom na samu prirodu međunarodnih ziočina (koji su uvijek teški napadi na osnovne vrijednosti), nehat u međunarodnom krivičnom pravu predstavlja standard za mjerenje odgovornosti samo kada dostigne prag teškog ili svjesnog nehata (culpa gravis)"[197]. Međutim, smatramo kako iz odredbi Rimskog statuta proizilazi mogućnost komandne odgovornosti i po osnovu nesvjesnog nehata, na koji zaključak naročito ukazuje onaj dio odredbe Statuta u kome se od pretpostavljenog lica zahtijeva da je „...trebalo da zna da snage izvršavaju ili će izvršiti ta krivična djela...". 70 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović Ranije smo ukazali kako Rimski statut ICC predviđa mogućnost krivične odgovornosti po osnovu nehata vojnih komandanata ili lica koja stvarno djeluju u tom svojstvu. Ta mogućnost propisana je u članu 28 stav 1 tačka (a) alineja (i) Statuta i u dijelu koji se odnosi na nehat glasi: "Pored drugih osnova krivične odgovornosti prema ovom statutu za krivična djela iz nadležnosti Suda: (a) vojni zapovjednik ili lice koje stvarno djeluje kao vojni zapovjednik krivično je odgovorno za krivična djela iz nadležnosti Suda koje su počinile snage pod njegovom stvarnom komandom i nadzorom, odnosno stvarnom vlašću i nadzorom zato što nisu propisno kontrolisali te snage: (i) ako su taj vojni zapovjednik ili lice... usljed okolnosti u to vrijeme trebalo da znaju da snage izvršavaju ili će izvršiti ta krivična djela i (ii) ako taj vojni zapovjednik ili lice nisu preduzeli sve potrebne i razumne mjere u svojoj moći da spriječe ili suzbiju njihovo izvršenje ili stvar predaju nadležnim organima radi istrage i gonjenja." U ovakvim situacijama se od komandanta "traži da sazna i provjeri neophodne informacije potrebne za praćenje ponašanja potčinjenih. Ako ne postupa po tim standardima ponašanja, onda je riječ o svjesnom nehatu"[198], koji predstavlja osnov za krivičnu odgovornost tih lica, mada citirana odredba, kako smo naprijed rekli, pruža osnov za uspostavljanje njihove krivične odgovornosti i po osnovu nesvjesnog nehata. Naravno, u takvim situacijama mora se voditi računa ne samo o psihičkom odnosu tih lica prema ovoj

26

svojoj dužnosti, već i o njihovom odnosu prema krajnjim posljedicama koje su usljed tih propusta nastupile. Naime, ako dokazi s tim u vezi ukazuju da je ponašanje vojnog komandanta išlo u pravcu njegovog saglašavanja (pristajanja) sa krajnjim posljedicama (npr. ubistvima ratnih zarobljenika), onda se ne bi moglo raditi o nehatu već o eventuainom umišljaju. 8.2. Ostali osnovi isključenja krivične odgovornosti Prethodno izlaganje pokazalo je kako se kao osnovi isključenja krivične odgovornosti za medunarodno krivično djelo mogu pojaviti neuračunljivost njegovog učinioca, kao i posebna situacija vezana za institut actiones liberae in causa. Naime, kod ovog instituta do isključenja krivične odgovornosti može doći samo u slučaju opijenosti koja nije bila dobrovoljna i koja je razorila sposobnost takvog lica da procijeni nezakonitost ili prirodu svog djela ili njegovu sposobnost da upravlja svojim postupcima. No, pored ovih, Rimski statut ICC propisuje još neke osnove isključenja krivične odgovornosti o kojima govorimo u nastavku. 8.2.1. Nužna odbrana Ovaj krivičnopravni institut propisan je u članu 31 stav 1 tačka (c) Rimskog statuta. Iz te odredbe Statuta proizilazi da nužna odbrana postoji ako lice "postupa razložno da bi odbranilo sebe ili drugo lice iii, u slučaju ratnih zločina, da bi odbranilo imovinu koja je bitna za opstanak tog lica ili drugog lica iii imovinu bitnu za ostvarenje vojnog zadatka, od neposredne i nezakonite upotrebe sile na način srazmjeran stepenu opasnosti koja prijeti tom ili drugom licu ili zaštićenoj imovini." Da bi se ovaj institut mogao primijeniti, potrebno je, kako vidimo, da u svakom konkretnom slučaju bude ispunjeno nekoiiko uslova, pri čemu treba razlikovati slučajeve ratnih zločina od ostaiih slučajeva. Kao i kod nužne odbrane prema nacionalnom krivičnom zakonodavstvu, navedeni uslovi mogu se podijeiiti u dvije grupe. Prvu od njih čine uslovi na strani napadnutog lica (uslovi odbrane), a drugu uslovi koji moraju postojati na strani napadača (uslovi napada). Uslovi koji moraju postojati na strani napadača (usiovi napada) su: (1) Potrebno je, najprije, da postoji napad, pod kojim se može smatrati svaka radnja upravljena na povredu života ili tijela, a u slučaju ratnih zločina i napad na imovinu koja je bitna za opstanak napadnutog ili nekog trećeg lica ili na imovinu koja je bitna za ostvarenje vojnog zadatka. Šta predstavlja imovinu bitnu za opstanak nekog lica, odnosno za 71 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović ostvarenje vojnog zadatka, predstavlja faktičko pitanje na koje se odgovor treba dati u svakom konkretnom slučaju, zavisno od svih okoinosti tog slučaja. (2) Napadač može biti samo čovjek, jer se u slučaju ugrožavanja putem prirodne sile ili od strane životinje, može raditi o opasnosti kao elementu krajnje nužde. (3) Iako Statut u citiranoj odredbi govori o nezakonitoj upotrebi sile, očito je da se misli na protivpravnost napada kao elementa nužne odbrane. (4) Napad mora biti stvaran i neposredan, pri čemu se neposrednim napadom može smatrati i onaj koji neposredno predstoji, tj. situacija u kojoj napadnuti svakog trenutka može očekivati da će biti napadnut. U slučaju da napadnuti pogrešno smatra da je napadnut, odnosno da mu prijeti neposredna opasnost od napada, može da se, kako se ističe, "poziva na stvamu zabludu u skladu sa odredbom člana 32 Statuta"[199]. Uslovi koji prema citiranoj odredbi Statuta moraju postojati na strani napadnutog (uslovi odbrane) su: (1) Odbrana napadnutog mora se sastojati u odbijanju napada od njega ili nekog drugog lica, odnosno, u slučaju ratnih zločina, u odbijanju napada na imovinu koja je bitna za opstanak napadnutog lica ili nekog drugog lica ili na imovinu bitnu za ostvarenje vojnog zadatka. Tom prilikom napadnuti povređuje napadača, ali to čini kako bi odbio njegov napad. (2) Odbijanje napada mora biti usmjereno protiv napadača, s tim što će ovaj uslov postojati ako lice koje se brani tom prilikom napada bilo koje dobro napadača kako bi odbilo njegov napad. (3) Neophodno je da postoji istovremenost između napada i odbrane, što će biti kako u slučaju kada je napad započeo tako i kada on neposredno predstoji. Kada je napad odbijen ili je usljed drugih razloga prestao, pa napadnuti nakon toga i dalje djeiuje protiv napadača,

27

takve njegove djelatnosti ne bi se mogle smatrati nužnom odbranom. (4) Mora postojati srazmjernost između napada i odbrane, pri čemu se postojanje srazmjere procjenjuje u svakom konkretnom slučaju prema stepenu opasnosti koja je prijetila napadnutom. Ukoliko su u konkretnom slučaju ispunjeni navedeni uslovi, lice koje se poziva na ovaj institut nije krivično odgovomo (član 31 stav 1 Statuta). Međutim, to što je lice učestvovalo u odbrambenim dejstvima svojih snaga, samo po sebi, ne isključuje njegovu krivičnu odgovornost. Ova odredba sadržana je u drugoj rečenici tačke (d) člana 31 Statuta, a kao razlog za nju iznosi se potreba da se ne miješa "nužna odbrana sa kolektivnom odbranom u defanzivnoj vojnoj operaciji"[200]. Pored ovog razloga, korisno je iznijeti i još jedan na koji, u vezi sa nužnom odbranom inače, ukazuje Kaseze. U stvari, ovaj autor se poziva na odluku Pretresnog vijeća ICTY u predmetu Kordić i Čerkez. S tim u vezi, Kaseze, najprije, ukazuje da se nužna odbrana po međunarodnom krivičnom pravu "ne smije pobrkati sa samoodbranom po medunarodnom javnom pravu", jer se ova potonja "odnosi na postupke država i njima sličnih entiteta", dok se nužna odbrana po međunarodnom krivičnom pravu (koju ovaj autor naziva samoodbranom - SelfDefence) "odnosi na postupke pojedinaca prema drugim pojedincima". Ukazavši na ovu razliku, Kaseze ističe da se ove dvije odbrane dosta često brkaju, pa kao primjer iznosi slučaj u pomenutom predmetu u kom je advokat odbrane "tvrdio da su bosanski Hrvati ušli u oružanu borbu pod vođstvom dva optužena, postupajući u samoodbrani, reagujući na agresivnu politiku bosanskih Muslimana. Pretresno veće ICTY je s pravom odbacilo ovu argumentaciju, navodeći da vojne operacije vođene u samoodbrani nisu po međunarodnom humanitarnom pravu predviđene kao osnov za isključenje protivpravnosti"[201]. Pored toga što govori o potrebi razlikovanja nužne odbrane od samoodbrane po medunarodnom javnom pravu, ovaj stav ICTY na posredan način nam pokazuje kako taj tribunal nužnu odbranu smatra osnovom za isključenje protivpravnosti, dok je ona prema Rimskom statutu osnov isključenja krivične odgovornosti. U vezi sa samoodbranom treba napomenuti i to da se na nju, prema međunarodnom javnom pravu, ne može pozivati u slučajevima agresije jedne države na drugu. U ovim 72 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović slučajevima pozivanje na samoodbranu nije dozvoljeno kako pojedincima, tako ni državama koje su agresori[202]. 8.2.2. Krajnja nužda i prinuda Navedeni instituti, kao osnov za oslobađanje od krivične odgovornosti, propisani su u članu 31 stav 1 tačka (d) Rimskog statuta. Prema toj odredbi, učinilac nije krivično odgovoran ako u vrijeme izvršenja djela "postupak koji, prema navodima, predstavlja krivično djelo iz nadležnosti Suda, proizilazi iz prinude kao posljedice prijetnje neposredno predstojećom smrću ili trajnom ili neposrednom ozbiljnom tjelesnom povredom tog ili drugog lica, te lice postupa na neophodan i razložan način da bi izbjeglo tu prijetnju ukoliko ne namjerava da uzrokuje veću štetu od one koju želi da izbjegne. Takva prijetnja može poteći: (i) od drugih lica ili (ii) od drugih okolnosti van kontrole tog lica." Kada se pažljivo čita citirana odredba Statuta, ne može se izbjeći utisak da se u njoj prepliću elementi prinude i krajnje nužde i da je to, kako se ističe, učinjeno na način "da se te dvije situacije ne mogu jasno razlikovati"[203]. lz ove odredbe se vidi da je pozivanje na nju u konkretnom slučaju moguće ako je ispunjeno nekoliko uslova koji se mogu svrstati u dvije grupe. Prvu grupu čine uslovi koji moraju postojati na strani lica koje se poziva na ovaj institut (lice kojem se prijeti), dok drugu grupu čine uslovi koji postoje na strani lica ili određenih okolnosti od kojih potiče ova prijetnja. Prijetnja koja je usmjerena prema određenom licu mora biti neposredna i takvog kvaliteta da dovodi do smrti, trajne ili neposredne ozbiljne tjeiesne povrede tog ili drugog lica. Dakle, ova prijetnja može biti usmjerena na život ili tijelo tog ili drugog lica, a ne i protiv drugog pravnog dobra. Lice koje otklanja ovakvu prijetnju, pri tome, mora djelovati razumno, njegovo postupanje mora biti na način koji mu je neophodan da bi otklonio prijetnju, tj. treba da se radi o načinu koji mu je u datoj situaciji bio jedino na raspolaganju. Najzad, uslov za primjenu ovog instituta je da lice koje otklanja opasnost od sebe ili drugog lica nema namjeru da nanese veću štetu od one koja je njemu ili drugom

28

licu prijetila. Ovdje je, kako se s pravom ističe, "presudan subjektivni, a ne objektivni kriterijum koji je inače uobičajen kod krajnje nužde"[204]. O prinudi bi se radilo ako prijetnja potiče od nekog lica, dok bi krajnja nužda postojala ako opasnost potiče od okolnosti van kontrole lica prema kojem je upravljena[205]. U praksi ICTY pitanje mogućnosti primjene ovog instituta postavilo se u slučaju optuženog Dražena Erdemovića. Žalbeno vijeće ovog tribunala imalo je podijeljene stavove oko toga da li ovaj institut može biti osnov za potpunu odbranu (u smislu oslobađanja od krivične odgovornosti) ili se može uzeti kao okoinost prilikom odiučivanja o kazni u slučaju kada je optuženo iice, koje se poziva na prinudu, radnjom izvršenja lišilo života druga lica. U nastavku ćemo, najprije, iznijeti neke stavove iz odluke većine članova Žalbenog vijeća o tome, a zatim i izdvojeno mišljenje čiana tog vijeća, sudije Kasezea. Pri tome, treba imati u vidu da ovaj tribunal ne primjenjuje Rimski statut, već Statut ICTY. Prije nego što će iznijeti svoj stav o ovim pitanjima, većina članova Žalbenog vijeća je izvršila analizu pravnih sistema više zemalja, nakon čega ističe: "88 Nakon gornjeg pregleda pravnih izvora u različitim pravnim sistemima i istraživanja raziičitih poiitičkih obzira koja moramo da imamo u vidu, zauzimamo stav da prinuda ne može, prema međunarodnom pravu, da predstavlja potpunu odbranu za vojnika optuženog za zločine protiv čovječnosti ili za ratne zločine koji uključuju oduzimanje nevinih života. Mi to činimo imajući u vidu obavezu koja nam je postavljena Statutom da obezbijedimo da međunarodno humanitarno pravo, koje se bavi zaštitom čovječanstva, ni na koji način nije ugroženo"[206]. Suprotno ovom stavu većine članova Žalbenog vijeća, sudija Kaseze, pozivajući se na praksu nekih sudova od ranije, u svom izdvojenom mišljenju, izmedu ostalog, navodi sljedeće: "43 [...] Medutim, tamo gdje se optuženi teretio za učešće u kolektivnom ubijanju, koje bi bilo 73 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović sprovedeno bez obzira na njegovo učešće, odbrana je u načelu dopuštena. U takvim siučajevima, ako odbrana prinudom ne bi uspjela, to je bilo zato što sudovi nisu bili uvjereni u to da je optuženi stvamo bio pod prinudom, a ne zato što je u izbjegavanju zla primijenjeno sredstvo nesrazmjerno izbjegnutom zlu. U pogledu uslova srazmjernosti, u svim tim slučajevima bi zlo nastalo neizvršavanjem nezakonitog naredenja biio mnogo veće od zla nastalog njegovim izvršenjem. Takav stav očito je bio u osnovi svih slučajeva prihvatanja prinude od strane itaiijanskih i njemačkih sudova nakon Drugog svjetskog rata (vidi paragrafe 35-39, supra). Moglo bi se ustvrditi i da je isto rezonovanje primijenio predsjedavajući vojni sudija u predmetu Jepsen, kada je u načelu prihvatio da prinuda može biti odbrana od optužbi za ubistvo zato što, prema tome kako je optuženi izložio činjenice, on nikako nije mogao da spase živote žrtava, a da je odbio da izvrši naređenje samo bi postigao da uz njihove živote bude žrtvovan i njegov. Medutim, sud, tj. porota, očito nije povjerovao Jepsenovoj verziji događaja, te ga je proglasio krivim (vidi paragraf 23 supra). 44 Izgleda, dakle, da sudska praksa čini izuzetak u slučajevima kada je - sudeći po činjenicama - veoma vjerovatno, ako ne i izvjesno, da bi zločin u svakom slučaju počinili drugi, čak i da je lice koje je postupalo pod prinudom odbilo da ga počini. ... [...] Ako bi se povinovao svojoj zakonskoj obavezi da ne ubija ljude, ugrozio bi sopstveni život, a da od toga niko ne bi imao koristi niti bi to imalo efekta, osim što bi se čovječanstvu pružio herojski primjer (što od njega zakon ne može tražiti): žrtvovao bi vlastiti život sasvim izlišno. U ovom slučaju preteže zlo (prijetnja njegovom životu, a zatim i njegova smrt) bilo bi veće od sredstva da se to zlo izbjegne (njegovo uzdržavanje od počinjavanja zločina, tj. od učestvovanja u strijeljanju). Ukratko, običajno pravilo međunarodnog prava koje se tiče prinude, a koje se razvilo na osnovu sudske prakse i vojnih pravilnika nekih država, ne isključuje primjenljivost prinude kao odbrane od optužbi za ratne zločine i zločine protiv čovječnosti kada je u njihovoj osnovi ubistvo ili nezakonito ubijanje. Medutim, pošto je pravo na život najosnovnije ljudsko pravo, ovo pravilo zahtijeva da se opšti uslovi postojanja prinude posebno strogo primjenjuju u slučaju ubijanja nevinih lica"[207]. Prema članu 145 stav 2 tačka (a) alineja (i) Pravilnika o postupku i dokazivanju ICC, prinuda se uzima u obzir kao posebna olakšavajuća okolnost.

29

8.2.3. Stvarna i pravna zabluda Odredbe o stvarnoj i pravnoj zabludi sadržane su u članu 32 Rimskog statuta, pod naslovom "Činjenična greška ili pravna greška" ("Mistake of fact or mistake of law"). Stvarna zabluda je odredena u stavu 1 navedenog člana koji glasi: "Činjenična greška je osnov za isključenje krivične odgovornosti samo ako poriče duševni element kao uslov krivičnog djela." U vezi sa stvarnom zabludom treba podsjetiti da ona predstavlja pogrešnu predstavu učinioca krivičnog djela o nekoj stvarnoj okolnosti, koja se može odnositi na obilježja iz zakonskog bića krivičnog djela ili, pak, na stvarnu okolnost koja nije sadržaj tog bića. Ovo predstavlja osnov za podjelu na dvije vrste stvarne zablude: stvarnu zabludu u užem smislu i stvarnu zabludu u širem smislu. Stvarna zabluda u užem smislu postoji kada je učinilac imao pogrešnu predstavu o nekoj stvarnoj okolnosti koja je dio sadržaja zakonskog bića krivičnog djela koje je učinio, dok stvarna zabluda u širem smislu postoji kada je učinilac bio svjestan svih obilježja krivičnog djela koje čini, ali je pogrešno držao da postoje neke stvarne okolnosti izvan tog bića koje bi, da su stvarno postojale, činile dopuštenim to njegovo djelo. I jedna i druga zabluda isključuju postojanje umišljaja na strani učinioca, ali ne uvijek i njegovog nehata. S tim u vezi, u oba slučaja je od značaja da li se radilo o otklonjivoj ili neotklonjivoj stvarnoj zabludi, s obzirom na to da samo neotklonjiva stvama zabluda (u užem ili širem smislu) predstavlja osnov za oslobađanje od krivične odgovornosti jer isključuje postojanje kako umišljaja tako i nehata. Ako je učinilac krivičnog djela bio u otklonjivoj stvarnoj zabludi (u užem ili širem smislu), krivično je odgovoran ako zakon za to krivično djelo propisuje kažnjavanje za nehat. Kod otklonjive stvarne zablude 74 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović učinilac nije imao pravilnu predstavu o stvarnim okolnostima (onim iz zakonskog bića krivičnog djela ili onim izvan tog bića), ali se smatra krivično odgovomim zato što je bio dužan i mogao imati pravilnu predstavu o tim okolnostima. Imajući u vidu citiranu odredbu Rimskog statuta, te dovodeći je u vezu sa članom 30 stav 1 Statuta prema kojem je lice, u pravilu, krivično odgovomo samo ako su materijalni elementi krivičnog djela učinjeni sa namjerom i znanjem, jasno je da neotklonjiva stvama zabluda isključuje krivičnu odgovornost za učinjeno krivično djelo iz nadležnosti ICC. Medutim, Statut propisuje i mogućnost nehatne krivične odgovornosti (kao u slučaju komandne odgovornosti po članu 28 stav 1 tačka (a) alineja (i) Statuta) u kom slučaju otklonjiva stvama zabluda ne bi isključivala odgovornost za nehat pretpostavijenog. U vezi sa stvamom zabiudom Kittichaisaree iznosi slučaj W.List and Others (the "Hostages" case) o kojem je odlučivao Vojni sud SAD-a. U tom predmetu okrivljeni je bio optužen za razaranje gradova, varoši i seia i druga razaranja koji nisu biii opravdani vojnim potrebama na okupiranim teritorijama prilikom povlačenja njegovih jedinica iz Finske u zapadnu Norvešku. U vezi s tim, optuženi je pogrešno držao da je ruska armija bila neposredno pred njim, zbog čega je naredio potpuno razaranje kako iza njegovih snaga ne bi ostalo ništa ruskoj armiji. U toku postupka na osnovu dokaza je utvrđeno da je optuženi imao pogrešnu predstavu o tome da je ruska armija biia neposredno pred njegovim snagama, jer je utvrđeno da se očekivalo da će snage optuženog prilikom povlačenja biti napadnute od te armije. Zbog toga je sud, nakon razmatranja svih činjenica i okolnosti vezanih za situaciju u kojoj se nalazio optuženi u vrijeme događaja, stao na stanovište da takvo ponašanje optuženog nije krivično djelo, bez obzira što je naknadno utvrđeno da je u vrijeme kritičnog događaja predstava optuženog da je ruska armija neposredno pred njegovim snagama bila pogrešna . Odredbe o pravnoj zabludi sadržane su u stavu 2 člana 32 Rimskog statuta. Prema tom stavu, "pravna greška u odnosu na to da li je određeni tip ponašanja krivično djelo iz nadležnosti Suda, nije osnov za isključenje krivične odgovornosti. Međutim, pravna greška može da bude osnov za isključenje krivične odgovornosti ako poriče duševni element kao uslov za to krivično djelo ili kako je propisano članom 33." Dakle, pravna zabluda, u pravilu, ne dovodi do iskijučenja krivične odgovornosti, što je i razumljivo imajući u vidu prirodu i težinu krivičnih djela iz nadležnosti ICC. No, ona izuzetno može dovesti do isključenja te odgovornosti, i to u dvije situacije. U prvoj situaciji ona može biti taj osnov ako negira duševni element koji se, kako smo rekli, u pravilu sastoji od namjere i znanja o materijalnim elementima iz bića krivičnih djela

30

propisanih Statutom. Odgovor na ova pitanja je veoma složen i može se davati samo u konkretnom slučaju, zavisno od svih okolnosti tog siučaja. U vezi sa drugom situacijom Statut upućuje na svoj član 33 u kom su sadržane odredbe o mogućnosti osiobađanja od krivične odgovornosti ako je djelo učinjeno po naredbi vlade ili pretpostavljenog. U tom slučaju, podredeni ne odgovara za učinjeno djelo ako su kumulativno ispunjeni sljedeći uslovi: da je bio pravno obavezan da posluša naređenje; ako podređeni nije znao da je naredenje nezakonito, te ako naređenje nije bilo očigledno nezakonito. Međutim, prema Statutu je neoboriva pretpostavka da su naređenja za izvršenje genocida ili zločina protiv čovječnosti očigledno nezakonita. 8.2.4. Naređenje pretpostavljenog Članom 33 Rimskog statuta propisano je da: "1. Cinjenica da je krivično djelo iz nadležnosti Suda učinilo lice na osnovu naređenja viade ili pretpostavljenog, bilo vojnog bilo civilnog, ne oslobađa to lice krivične odgovornosti osim: (a) ako je to lice bilo pravno obavezno da posluša naredenje vlade ili datog pretpostavljenog; (b) ako lice nije znalo da je naredenje nezakonito i (c) ako naredenje nije bilo očigledno nezakonito. 2. Za svrhu ovog člana, naređenja da se izvrši genocid ili zločini protiv čovječnosti su očigledno nezakonita." 75 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović Dakle, naredenje pretpostavljenog, u pravilu, ne oslobađa učinioca medunarodnog krivičnog djela od krivične odgovomosti. Do toga, kako smo već istakli, može doći ako su u vrijeme izvršenja krivičnog djela kumulativno ispunjena sva tri uslova propisana u tačkama (a), (b) i (c) navedenog člana. Međutim, neoboriva je pretpostavka da su naredenja na izvršenje genocida i zločina protiv čovječnosti očigledno nezakonita, pa se u slučaju ovih krivičnih djela učinilac ne može pozivati na naređenje pretpostavljenog. To znači da je primjena ovog instituta ograničena na krivično djelo ratnih zločina, ali i u tom slučaju pod, kako se ističe, dosta restriktivnim uslovima[208]. I KZBiH predviđa naređenje vlade ili pretpostavljenog kao institut na koji se može pozivati optuženi (član 180 stav 3). Radi se o mogućnosti koja je ograničena na određena krivična djela (genocid, zločini protiv čovječnosti, ratni zločin protiv civilnog stanovništva, ratni zločin protiv ranjenika i bolesnika, ratni zločin protiv ratnih zarobljenika, protivpravno ubijanje i ranjavanje neprijatelja, protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na ratištu, povrede zakona ili običaja rata). Prema toj odredbi zakona, pozivanje na naređenje vlade ili pretpostavljenog, ne oslobađa učinioca od krivične odgovornosti, ali može uticati na ubiažavanje kazne ako sud smatra da to interesi pravičnosti zahtijevaju. 8.2.5. Ostale situacije u kojima se postavlja pitanje postojanja krivične odgovornosti Članom 31 stav 3 Rimskog statuta propisano je da tokom glavnog pretresa 1CC može da razmotri osnov za isključenje krivične odgovornosti koji nije naveden u stavu 1 (neuračunljivost, actiones liberae in causa, nužna odbrana, krajnja nužda i prinuda), onda kada taj osnov proizilazi iz primjenjivog prava predvidenog članom 21 Statuta. U sudskoj praksi se pojavilo nekoliko situacija na koje ukazuje Kittichaisaree. Riječ je o pozivanju optuženih na načelo zakonitosti, na pravilo tu quoque i pravilo o samoodbrani prema članu 51 Povelje Ujedinjenih nacija i diskriminatornoj pravdi . S obzirom na to da se radilo o situacijama u kojima su se postavljala pitanja osnovanosti pozivanja optuženih na navedene razloge, da ta pozivanja, kako ćemo vidjeti, nisu bila uvijek uvažavana,[209] odlučili smo se da ovom dijelu rada damo navedeni naslov. U nastavku ćemo u najkraćem reći nešto o svakoj od navedenih situacija. Pozivanje na načelo zakonitosti. Kada se pogleda praksa međunarodnih ad hoc krivičnih tribunala, može se zapaziti kako su ti tribunali ovo načelo striktno tumačili[210] što je, u bitnom, za posljedicu imalo odbijanje ovog prigovora odbrane. Radi ilustracije ovoga, uzećemo jedan primjer iz prakse ICTY koji iznosi Kittichaisaree. U predmetu Furundžija postavilo se pitanje da li okrivljeni, koji je žrtvu prinudio na oraini seks, može biti optužen za silovanje. Pretresno vijeće II zauzeio je stav da nije protivno opštem načelu nullum crimen sine lege da okrivljeni u takvom slučaju bude optužen za silovanje, iako prema nacionalnom krivičnom zakonodavstvu na prostoru sa kojeg potiče optuženi u ovom slučaju ne bi mogao biti optužen za krivično djelo silovanja. Kao razloge

31

za taj stav vijeće je, između ostaiog, reklo sljedeće: "184 Štaviše, Pretresno vijeće je mišljenja da nije u suprotnosti sa opštim pravnim principom nullum crimen sine lege da se optuženi za prisilni oralni seks tereti kao za silovanje ako bi ga se u nekim nacionalnim jurisdikcijama, uključujući i njegovu, za ista djela moglo teretiti samo kao za seksualni nasrtaj. Ne radi se o tome da se kriminaliziraju radnje koje nisu bile kriminalne kad ih je optuženi počinio, budući da je prisilni oralni seks u svakom siučaju zločin, i to veoma težak zločin. Štaviše, zbog prirode stvame nadležnosti Međunarodnog suda, u krivičnim postupcima pred Međunarodnim sudom prisilni oralni seks je uvijek kvalifikovani seksuaini nasrtaj, budući da je počinjen u doba oružanog sukoba nad bespomoćnim civilima; stoga nije riječ o običnom seksuainom nasrtaju nego o seksuainom nasrtaju kao ratnom zločinu ili zločinu protiv čovječnosti. Stoga, dok je god optuženi, kojeg se za djeia prisiine oralne penetracije tereti za silovanje, osuđen na činjeničnom osnovu prisiinog orainog seksa - i to osuđen u skiadu sa praksom odmjeravanja kazne za takve ziočine u bivšoj Jugoslaviji, na osnovu člana 24 Statuta i pravila 101 Pravilnika - optuženi nije oštećen time što je prisiini oralni seks okvalifikovan kao silovanje a ne seksualni 76 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović nasrtaj. Jedino na šta se optuženi može žaliti jeste to da je veća sramota biti osuđen kao siiovateij nego kao počinilac seksualnog nasrtaja[...]"[211]. U ovom predmetu problem se pojavio zbog toga što je u slučaju člana 5 Statuta ICTY, kojim je propisano krivično djelo zločina protiv čovječnosti, kao jedna od radnji njegovog izvršenja određeno silovanje, ali, pri tome, nije definisano šta ta radnja podrazumijeva. Zbog toga je Kaseze u pravu kada ukazuje na nedostatak medunarodnog krivičnog prava, koji se ogleda u tome što "ne postoji centralni krivični sud koji bi bio ovlašćen da za cijelu međunarodnu zajednicu autoritativno razjasni maglovita iii nejasna krivična praviia. Drukčije rečeno: doprinos sudova postepenom specifikovanju i preciziranju pravnih pravila...pati od velikog nedostatka - a to je činjenica da je pravno pročišćavanje decentralizovano' i fragmentarno', usljed čega se često javlja mogućnost "kakofonije" kontradiktomih tumačenja ili primjene medunarodnih krivičnih pravila"[212]. Tu quoque. Ovo pravilo, u suštini, označava situaciju u kojoj optuženo iice svoje radnje izvršenja opravdava prethodnim istim takvim radnjama lica koje je oštećeno njegovim krivičnim djelom. Ovdje se, jednostavno kazano, okrivljeni poziva na pravilo "ti takođe" (you aiso), tj. na to da je i oštećeni prethodno takođe učinio ono za šta je okrivljeni optužen, pa se postavlja pitanje da li optuženi zbog toga može krivično odgovarati. Ovaj institut može se podvesti pod represalije koje "u međunarodnom pravu predstavljaju mjere kojima se odgovara na protivpravne akte jedne zemije takode kršenjem pravila međunarodnog prava"[213]. U vezi sa represalijama u teoriji se ističe da "razvoj međunarodnog prava ide u pravcu sužavanja dozvoljenih represalija", ali da "one mogu pod određenim uslovima predstavljati i osnov koji isključuje protivpravnost medunarodnih krivičnih dela"[214]. One nisu dozvoljene kod genocida i zločina protiv čovječnosti, niti protiv civilnog stanovništva, te, kako navodi Stojanović, "mogu doći u obzir samo kod ratnih zločina" pod sljedećim uslovima: " - da su srazmjerne; - da predstavljaju krajnje sredstvo (ultima ratio), tj. mogle bi se preduzeti samo posiije neuspjeha svih drugih sredstava da se spriječi da druga strana vrši međunarodna krivična djela i - da su naređene od strane najvišeg državnog i vojnog vodstva"[215]. S obzirom na to da, kako smo vidjeli, ove mjere nisu dozvoljene ni protiv civilnog stanovništva, u nastavku ćemo iznijeti slučaj iz prakse ICTY u predmetu Kupreškić i drugi, na koji u vezi sa institutom tu quoque ukazuje Kittichaisaree[216]. U tom predmetu pretresno vijeće je u jDresudi istaklo sljedeće: "12 [...]činjenica da protivnik postupa protivpravno i progoni i ubija civile, ne može biti opravdanje za slično i recipročno ponašanje. Budući da se ovaj sudski postupak bavi Hrvatima koji su optuženi za učestvovanje u toj politici, pitanje razmjera u kojima su Muslimani takođe progonili Hrvate nije bitno. 511 ...Pretresno vijeće želi da naglasi irelevantnost reciprociteta, naročito u vezi s obavezama sadržanim u međunarodnom humanitarnom pravu, a koje imaju apsolutan karakter i ne može ih se derogirati. Iz toga slijedi da odbrani tu quoque nema mjesta u

32

savremenom međunarodnom humanitamom pravu. Umjesto toga, definirajuća karakteristika modernog humanitarnog prava jeste zapravo obaveza da se poštuju giavne postavke ove grupe pravnih normi, bez obzira na ponašanje boraca neprijateljske strane___ 765 ... u međunarodnom pravu ne postoji opravdanje za napade na civile koji su izvedeni ili po principu tu quoque (tj. argument po kojem činjenica da neprijatelj vrši slične zločine predstavlja validnu odbranu za zločine koje vrši zaraćena strana) ili po principu odmazde. Stoga se optuženi ne mogu pozivati na činjenicu da su navodno i Muslimani činili zvjerstva nad hrvatskim civilima"26. Samoodbranaprema članu 51 Povelje UN-a. Tim članom je propisano: "Ništa u ovoj povelji ne umanjuje urođeno pravo na individualnu ili kolektivnu samoodbranu u slučaju oružanog napada protiv člana Ujedinjenih nacija, dok Savjet bezbjednosti ne preduzme mjere 77 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović potrebne za očuvanje međunarodnog mira i bezbjednosti. O mjerama koje preduzmu članovi pri vršenju ovog prava na samoodbranu, biće odmah obaviješten Savjet bezbjednosti i one neće ni na koji način da dovedu u pitanje ovlašćenja i odgovornost Savjeta bezbjednosti da po ovoj povelji preduzme u svako doba takvu akciju ako je smatra nužnom radi odilanja iii uspostavljanja medunarodnog mira i bezbjednosti"[217]. Prema ovom članu Povelje, dakle, prirodno je pravo države i njenih državljana da se brane u slučaju oružanog napada. Obmuto, u takvoj situaciji, kako se ističe, države agresori i pojedinci kao pripadnici agresorskih snaga nemaju pravo da se pozivaju na samoodbranu, dok država koja nije agresor u takvoj situaciji ima pravo na samoodbranu. S tim u vezi, u teoriji se navodi da država koja se brani nije odgovoma za to, a "kako je državna odgovornost za agresiju sine qua non individualne krivične odgovornosti, to nedostatak državne odgovomosti osiobada od odgovornosti njene pojedince koji su uključeni u takvu upotrebu sile"[218]. Diskriminatorna pravda. Ovdje se, jednostavno kazano, radi o situaciji u kojoj se optuženi poziva na to da su se ranije zbila ili se zbivaju krivična djela poput onog za koje je on optužen, a u tim ranijim slučajevima druga lica nisu bila krivično gonjena niti osuđena. Uprošćeno bi se moglo reći da je to situacija u kojoj optuženi kaže: "Zašto mene optužujete, kada ranije za ovako nešto niste goniii druga iica". Kittichaisaree, s tim u vezi, iznosi slučaj iz predmeta Joseph Kanyabashi pred ICTR. U tom predmetu branilac je iznosio ranije slučajeve konflikata i incidenata, poput onih u Kongu, Liberiji i Somaliji, u kojima Savjet bezbijednosti nije preduzimao akcije radi osnivanja tribunala koji bi sudio učiniocima krivičnih djela u tamošnjim sukobima. Zbog toga, prema stavu odbrane, to ne bi trebaio činiti ni u slučaju Ruande. Ovaj prigovor je odbijen posebnom odlukom (Decision on the Defence Motion on Jurisdiction-pai&graph 36[219]) od strane Pretresnog vijeća II ICTR, sa obrazloženjem da je on neprihvatljiv argument protiv uvođenja mjera za kažnjavanje ozbiljnih kršenja međunarodnog humanitamog prava kada one (te mjere) postanu mogućnost prema međunarodnom pravu[220]. IX - KOMANDNA ODGOVORNOST U teoriji se o ovom pitanju vrlo često navodi kako se komandna odgovornost prvi put javlja u slučaju japanskog generala Jamašite[221], nakon završetka Drugog svjetskog rata[222]. Međutim, prema nekim izvorima i prije toga je zabilježen slučaj komandne odgovornosti[223]. Tako se iznosi da je prvi slučaj u kom je primijenjen termin "komandna odgovornost" zabilježen u predmetu u kom je njemački kapetan Emil Miiller po završetku Prvog svjetskog rata bio optužen i osuden na procesu u Lajpcigu, vodenom pred Vrhovnim sudom Njemačke 1920. godine[224]. Ovaj njemački oficir bio je upravnik logora za ratne zarobljenike (logor Flavy de Martel) u kom je bilo držano oko hiljadu zarobljenika. Na teret mu je stavljen propust da održava odgovarajuće uslove u pomenutom logoru, što je dovelo do smrti mnogih zarobljenika usljed dizenterije. Takođe je bio optužen zbog propusta da spriječi izvršenje krivičnih djela učinjenih prema zarobljenicima u logoru i da kazni njihove učinioce[225]. Ukazuje se i na to kako je još Sun Cu u svom djelu "Umijeće ratovanja" (oko 500. godine prije nove ere) zagovarao obavezu komandanata da obezbijede da se njihovi potčinjeni u toku oružanog sukoba ponašaju na civilizovan način[226]. U predmetu Jamašita (Tomoyuki Yamashita case) radilo se o generalu japanske vojske

33

(Tomojuki Jamašita) koji je od viasti SAD uhapšen 2. septembra 1945. godine, te je bio optužen pred Vojnom komisijom SAD-a273. Optužen je za kršenja zakona ratovanja, a na teret mu je stavljeno kršenje dužnosti da, kao vojni komandant koji je komandovao japanskom vojskom na Filipinima, kontroliše svoje snage i da im je omogućio da vrše zločine[227]. Vojna komisija[228] je u svojoj odluci istakia da kada osvetničke akcije predstavljaju raširene zločine i kada nema efektivnog pokušaja komandanta da otkrije i kontroliše te kriminalne akte, takav komandant se može smatrati i krivično odgovornim[229]. General Jamašita bio je osuđen na smrtnu kaznu.[230] Nakon toga ovaj slučaj je dospio i pred Vrhovni sud SAD jer mu se obratio general Jamašita[231]. No, taj 78 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović sud je odbio da mu prizna habeas corpus. Većina sudija tog suda, kako ističe Kaseze, "smatrala je da je dužnost komandanata da preduzimaju potrebne mjere radi sprečavanja kršenja pravila ratovanja"[232], pri čemu su taj stav "zasnivali na nekoliko odredaba tog prava: čl. 1 i 43 Pravilnika uz Četvrtu hašku konvenciju od 1907. godine (po članu 1, da bi borci bili priznati kao legitimni, mora im "komandovati lice koje je odgovomo za svoje potčinjene"...[233]), kao i na članu 19 Desete haške konvencije od 1907 i članu 26 Ženevske konvencije o ranjenicima i bolesnicima od 1929. godine o kojima Kaseze takođe govori s tim u vezi. Međutim, dvojica sudija tog suda bili su protiv stava većine ostalih sudija, zbog čega su svoje stavove u ovom predmetu izložili u izdvojenim mišljenjima[234]. Na kraju je smrtna kazna nad generalom Jamašitom bila izvršena njegovim vješanjem 23. februara 1946. godine. Ovaj slučaj postaće kasnije predmetom neslaganja u stručnoj javnosti oko odgovornosti generala Jamašite[235] jer je, kako se ističe, bio "proglašen odgovomim iako nije imao efektivnu kontrolu nad trupama kojima je bio pretpostavljeni (tome je u velikoj mjeri doprinijela i neprijateijska strana u sukobu), zbog čega nije ni mogao da spriječi krivična djeia koja su pojedini pripadnici tih grupa vršili"283. Slično kao u ovom slučaju, Vojni sud SAD-a na sudenju u Nimbergu, u predmetu United States v. Karl Brandt and others (Medical Casej, u svojoj odluci je, izmedu ostalog, istakao da zakoni ratovanja nameću vojnim oficirima koji su na položajima komandanata pozitivnu dužnost preduzimanja takvih koraka koji su u okviru njihovih ovlašćenja i koji odgovaraju okolnostima slučaja da kontrolišu iica pod svojom komandom radi sprečavanja akata kojima se krše zakoni ratovanja[236]. Nakon ovih slučajeva na komandnu odgovornost nailazimo u Dopunskom protokolu I uz Ženevske konvencije o zaštiti žrtava međunarodnih oružanih sukoba iz 1977. godine[237]. Dvije odredbe ovog protokola imaju značaj za pitanje komandne odgovornosti. Jedna od njih sadržana je u članu 86 stav 2, a druga u članu 87 stav 3 tog protokola. U članu 86 stav 2 stoji: "Činjenica da je povredu Konvencija ili ovog protokola izvršio neki potčinjeni, ne oslobađa njegove starješine krivične ili disciplinske odgovornosti, već prema slučaju, ukoliko su oni znali ili imali informacije koje su im omogućile da zaključe pod okolnostima koje su vladale u to vrijeme, da je on izvršio ili da će izvršiti i takvu povredu i ako nisu preduzeii sve moguće mjere u granicama svoje moći da spriječe ili suzbiju povredu". Ako pogledamo element saznanja u članu 86 stav 2, vidjećemo da nadređeni snose odgovornost ako su znali, dakle u pitanju je aktivno saznanje ili ako su na osnovu okolnosti u datom trenutku imaii informaciju na osnovu koje je trebalo da dođu do zaključka da neko vrši ili se sprema da izvrši zločin. Dakle, aktivno saznanje se može izvesti iz posrednih dokaza, aii samo ukoliko su nadređeni znali za izvršenje zločina. Drugi dio ove odredbe uspostavlja odgovomost nadređenih ukoliko su "imali informacije koje su im omogućile da zaključe pod okolnostima koje su vladale u to vrijeme". Komandanti su odgovomi za nepreduzimanje mjera (nečinjenje) u pogledu sprečavanja ili kažnjavanja. Ovaj princip je postavijen altemativno, a ne kumulativno. Član 87 stav 1 Dopunskog protokola I opisuje odnos između komandanata i njegovih podređenih.

34

Ovo se odnosi na pripadnike oružanih snaga i drugih lica pod njihovom kontroiom. Ovo nas neizbježno upućuje na dvije različite vrste subordinacuje. Prva vrsta subordinacije je ona koja se nalazi u obliku komande koja bi se mogla opisati kao de iure, dakie subordinacija uredena zakonom. Ovakva vrsta subordinacuje je ona koja se u najvećem broju slučajeva 79 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović može naći u zvaničnoj hijerarhiji svake vojske[238]. Ovo je značenje termina "vojne snage pod njihovom komandom", ali može uključiti i određene uslove komande koja je ad hoc prirode, aii primenjivane u toku određenog perioda i po potrebi. Princip kontrole, koji je takođe predviđen odredbama člana 87 Dopunskog protokola 1, širi je od principa komande. Princip komande se odnosi na de iure komandu i uspostavljen je u skladu sa hijererhijskom strukturom svake vojske ili političkog vođstva. Koncept kontrole je širi od ovoga; on se odnosi na de facto kontrolu koja, iako se ne nalazi u okviru zakona, jeste bazirana na mogućnosti nekih lica da vrše vlast i nametnu svoju volju drugima[239]. Prema članu 87 stav 3 Dopunskog protokola I, "visoke strane ugovomice i strane u sukobu treba da nalože svakom komandantu kome je poznato da će njegovi potčinjeni ili druga lica pod njegovom kontrolom izvršiti povredu Konvencija 111 ovog protokola da preduzme mjere koje su potrebne da se spriječi takva povreda, a ako je povreda Konvencija 111 ovog protokola izvršena, da pokrenu disciplinski ili krivični postupak protiv izvršilaca." Clanovi 86 i 87 Dopunskog protokola 1 odnose se na mentalni element. Odredbe ovih članova uspostavljaju princip subordinacije i razmatraju koje mjere nadređeni moraju preduzeti. Dakle, nadređeni moraju spriječiti činjenje zločina od strane svojih podređenih ukoliko znaju da će se oni dogoditi 111 su u toku, a takode moraju da preduzmu i kaznene mjere u cilju kažnjavanja počinilaca zločina, ukoliko znaju ili bi trebalo da znaju da su se dogodili. Kako nadređeni to da učini? Nekada je zaista teško sprovesti kažnjavanje na frontu, posebno dok je oružani sukob u toku. Ponekad, jednostavno, ništa ne može da se učini. Nekada je jedina moguća mjera pritvaranje optuženog i njegovo razoružavanje ili nešto slično. Ali, bilo šta da se čini, mora se svesti na disciplinske i/ili kaznene mjere koje su dovoljne da u datom trenutku prekinu dalje incidente i/ili posluže kao disciplinski primjer ostalim vojnicima. "Doktrina komandne odgovornosti zahtijeva od komandanta da preduzme sve moguće mjere u datim okolnostima, a ne sve moguće zakonom predvidene mjere. Ovo obavezno uključuje subjektivi pristup, zasnovan na analizi svih okolnosti u datom trenutku i, takode, ličnih osobina komandanta" . U članu 7 stav 1 Statuta 1CTY odredena je krivična odgovornost lica koje je planiralo, iniciralo, naredilo, izvršilo ili na drugi način pomoglo ili učestvovalo u planiranju, pripremi ili izvršenju zločina, i to teške povrede Ženevskih konvencije iz 1949. godine i kršenje zakona i običaja ratovanja, zločina i genocida i zločina protiv čovječnosti. Ovdje je kao oblik vinosti predviden umišljaj i tu nema ničeg spomog. U članu 7 stav 3 ovog statuta odredena je komandna odgovornost koja je definisana tako da ako su navedeni zločini bili učinjeni od strane potčinjenog, neće osloboditi njegovog pretpostavljenog krivične odgovornosti, ako je znao (eventualni umišljaj) ili je mogao da zna da je taj potčinjeni imao veze sa izvršenjem takve radnje ili ju je izvršio, a pretpostavljeni je propustio neophodne i razumne mjere da spriječi izvršenje takve radnje ili ga zbog njih kazni. Prema tome, po članu 7 stav 3 Statuta ICTY krivična odgovornost po osnovu komandne odgovorno^ii postoji kada je pretpostavljeni: (a) znao da potčinjeni ima veze sa izvršenjem navedenih zločine, (b) kada je mogao da zna da potčinjeni ima veze sa tim zločinima, a pretpostavljeni je i u jednom i u drugom slučaju propustio da preduzme neophodne razumne mjere da spriječi izvršenje takvih radnji i (c) propustio da zbog tih radnji kazni njihove izvršioce. Prema tome, mogući oblici vinosti po osnovu člana 7 stav 3 su umišljaj - nehat, što, drugim riječima, znači da tzv. komandna odgovomost počiva na principima krivične odgovornosti po osnovu subjektivne odgovornosti, i to po osnovu umišljaja i nehata289. Značaj citiranih odredbi je u tome što će one, u bitnom, biti osnova za odgovarajuće

35

odredbe koje su o ovom institutu sadržane u Rimskom statutu ICC. U prvom dijelu, 80 SKRIPTA: Međunarono krivično pravo Prof. dr Miodrag N. Simović govoreći o razvoju međunarodnog materijalnog krivičnog prava, već smo imali izlaganje o odredbama 288 Sjjjj88* D