Skale Gamy Tonacje

Skale, gamy i tonacje… Nasze rozwaŜania na tematy skal gam i tonacji rozpocznijmy od przytoczenia poszczególnych poszczególnych definicji i przeanalizowania ich.

Skala (z włoskiego schody, drabina) – skala muzyczna to stały układ stosunków interwałowych stanowią cy cy bezpośrednią  podstawę  tworzenia i wykonywania muzyki. Czę sto sto tak Ŝe rozumie się  skal ę  jako uporzą dkowany dkowany pod wzgl ę dem dem wysokości zbiór dźwię ków. ków. Jeszcze jedna definicja:

Skala - układ dźwię ków ków w oktawie uszeregowanych według zasad, na jakich zbudowana jest dana skala. Kolejne d źwię ki ki skali oznacza si ę  cyframi rzymskimi, tworzą c stopnie. ZaleŜnie od rodzaju skali, ka Ŝdy stopień pełni inną  funkcj ę . Skale mogą  być budowane w kierunku wznoszą cym cym (od najniŜszego d źwię ku ku do najwyŜszego) lub opadaj ą cym cym (od najwyŜszego do najniŜszego).

Gama – nastę pstwo pstwo dźwię ków ków uporzą dkowanych dkowanych wg stosunków interwałowych wła ściwych dla określonej skali w systemie dur – moll. Je śli przyjmie się  skalę  za zbiór dźwię ków ków uporzą dkowanych dkowanych pod wzgl ę dem dem wysoko ści, gamę  moŜna uwaŜać za transpozycj ę  skali (durowej, molowej i ich odmian); na podstawie jednej skali mo Ŝna w stroju równomiernie temperowanym zbudowa ć 12 róŜnych gam o tym samym układzie interwałów, lecz odmiennym składzie d źwię ków. ków. Jeszcze jedna definicja:

Gama - jest to skala muzyczna w systemie dur-moll, zaczynaj zaczynaj ą ca ca się  od danego d źwię ku. ku. Tonacja – w systemie dur - moll ogół bezpośrednich i po średnich zwi ą zków zków funkcyjnych wyznaczonych w materiale d źwię kowym kowym przez dowolnie wybrany d źwię k centralny zwany ą.  Podobnie jak w przypadku gam wyró Ŝnia się  tonacje durowe, molowe i ich odmiany; tonik ą  np. ogół wspomnianych zwi ą zków zków funkcyjnych w materiale gamy C – dur nazywany jest tonacją  C – dur. Jeszcze jedna definicja:

Tonacją nazywamy podstaw ę  melodyczną -harmoniczn -harmoniczną  utworu, wyznaczona przez zwi ą zki zki funkcyjne mię dzy dzy dźwię kami kami i akordami danej gamy durowej lub molowej. Mówimy wówczas i Ŝ utwór muzyczny jest utrzymany w tonacji np. G-dur (G major), As-dur (As major). Tonacja majorowe oznaczamy wielkimi literami (A-dur, E-dur) a tonacje minorowe małymi (h-moll, c-moll). Podsumowują c nasze definicje i przekładaj ą c je na bardziej przyjazny j ę zyk zyk moŜemy powiedzieć, Ŝe: skala to szereg nast ę puj pują cych cych po sobie d źwię ków ków w obrę bie bie oktawy. Pamię ta tać naleŜy tak Ŝe, Ŝe skale mog ą  być wznoszą ce ce i opadaj ą ce. ce. Gama za ś jest skalą  durową  lub molową  zaczynaj ą cą  się  od odpowiedniego d źwię ku. ku. Czyli gama to skala doprecyzowana w kwestii pierwszego d źwię ku ku czyli toniki. Gdy za ś mówimy o tonacji mamy na myśli

zaleŜności melodyczne i harmoniczne wszystkich d źwię ków gamy wobec pierwszego  jej stopnia czyli toniki. Zacznijmy zatem poszczególne omawianie szczegółów tych trzech definicji: Skala Troszk ę  skalowej historii ☺

Najstarsze skale muzyczne Obserwują c pieśni pierwotnych ludów oraz najstarsze zabytki muzyki ludowej mo Ŝna załoŜyć, Ŝe muzyka pierwotna opierała si ę  na skalach dwu- lub trzyd źwię kowych. Stare kultury azjatyckie (Chiny, Japonia) wypracowały skal ę  pię ciotonową  tzw. pentatonik ę. 

Wystę puje ona równieŜ w europejskiej muzyce ludowej. Skale takie sporadycznie s ą  uŜ ywane równieŜ w artystycznej muzyce europejskiej, gdy kompozytorowi zale Ŝy na stylistyce orientalnej. W Etiudzie Ges-dur z op.10 Fryderyka Chopina wyst ę puje redukcja skali durowej do pentatoniki, wynikaj ą ca z załoŜeń technicznych (etiuda napisana została na czarne klawisze). Na pentatonice opiera si ę  tak Ŝe wiele utworów współczesnej muzyki rozrywkowej   przeszła do kolejnych powstaj ą cych - bardzo ch ę tnie jest stosowana w bluesie, sk ąd gatunków. Kolejnym etapem w rozwoju muzyki była staro Ŝytne skale greckie: Nazywane teŜ starogreckimi. Antyczna kultura muzyczna wykształciła system skal siedmiostopniowych, których nazwy pochodz ą  od plemion greckich. W systemie skal greckich były trzy główne skale, z których ka Ŝda posiadała dwie poboczne (poprzedzone przedrostkami hyper- i hypo-). Przedrostki hyper  [gr. nad] oraz hypo [gr. pod] dodawane do nazw skal starogreckich, oznaczały skale poło Ŝone o kwintę  (pięć stopni) wyŜej i o kwintę  niŜej. Skale greckie budowano w kierunku opadaj ą cym. Skale greckie: • • • • • • • • •

skala dorycka skala hyperdorycka (miksolidyjska) skala hypodorycka (eolska) skala frygijska skala hyperfrygijska (lokrycka) skala hypofrygijska (jo ńska) skala lidyjska skala hyperlidyjska skala hypolidyjska

Przykład:

Skala dorycka grecka lub nazywana starogreck ą  to jedna z trzech skal muzycznych 1 uŜywanych w staro Ŝytnej Grecji, zaczynaj ą ca się  od dźwię ku e . Jest skal ą  siedmiostopniową . Charakterystyczną  jej cechą  jest opadają cy kierunek d źwię ków. Dzieli się  na tetrachordy. Tetrachord diatoniczny dorycki zbudowany jest kolejno z: sekundy wielkiej, sekundy wielkiej, sekundy małej. Skala dorycka ma dwie skale poboczne: hypodoryck ą  i hyperdoryck ą.  Jej nazwa pochodzi od greckiego plemienia Dorów.

Rys. 1. Grecka skala dorycka. W średniowieczu skal ą  doryck ą  nazywano zupełnie inn ą  skal ę  zaczynaj ą cą  się  od d źwię ku d. Była to jedna ze skal modalnych (ko ścielnych). Kolejny etap to skale ko ścielne, które w konsekwencji dały pocz ą tek współcześnie uŜywanym skalom molowym i durowym.

Skale kościelne Nazywane inaczej średniowiecznymi lub modalnymi. S ą  to siedmiostopniowe skale powstałe w średniowieczu. Budowę  tetrachordową  oraz nazwy wzi ę ły od skal greckich. Budowane były od dźwię ku najniŜszego do najwyŜszego. • • • • • • • •

skala dorycka ko ścielna (authentus protus) skala hypodorycka ko ścielna (plagius proti) skala frygijska kościelna (authentus deuterus) skala hypofrygijska ko ścielna (plagius deuteri) skala lidyjska kościelna (authentus tritus) skala hypolidyjska ko ścielna (plagius triti) skala miksolidyjska ko ścielna (authentus tetrardus) skala hypomiksolidyjska ko ścielna (plagius tetrardi)

Przykłady:

Skala dorycka ko ścielna - siedmiostopniowa skala muzyczna wypracowana w średniowieczu w celach sakralnych. Skala współcze śnie nie jest uŜywana. Dobrymi przykładami skali doryckiej jest Bogurodzica.

Skala eolska ko ścielna - siedmiostopniowa skala muzyczna wypracowana w średniowieczu w celach sakralnych. Skala współcze śnie nie jest u Ŝywana. Na jej bazie powstała współcześnie uŜywana skala molowa.

Skala eolska ko ścielna - siedmiostopniowa skala muzyczna wypracowana w średniowieczu w celach sakralnych. Skala współcześnie nie jest u Ŝywana.

Skala lidyjska ko ścielna - siedmiostopniowa skala muzyczna wypracowana w średniowieczu w celach sakralnych. Obecnie mo Ŝna ją  usłyszeć w utworach polskich górali.

Skala hypolidyjska ko ścielna (jońska) - siedmiostopniowa skala muzyczna wypracowana w średniowieczu w celach sakralnych. Współcze śnie nie jest uŜywana, na jej bazie powstała uŜywana obecnie skala durowa.

W traktacie Glarenausa p.t. "Dodekachordon" z 1547r. skala o zakresie c1~c2 uznana została  jako skala autentyczna pod nazwą  "jońska" a skala o zakresie a~a1 jako skala autentyczna pod nazwą  "eolska" i wraz ze swymi odmianami plagalnymi uzupełniły system 8 modi do systemu obejmują cego 12 skal ko ścielnych.

Skala miksolidyjska ko ścielna - siedmiostopniowa skala muzyczna wypracowana w średniowieczu w celach sakralnych. Skala współcze śnie nie jest u Ŝywana.

Czas na współczesność czyli skale durowe i molowe oraz ich odmiany: Współczesne skale muzyczne oparte na systemie temperowanym wykształciły się w okresie baroku (XVII/XVIII wiek). Powstały wtedy siedmiostopniowe skale durowe i molowe, na których opiera się system tonalny z 24 tonacjami (12 dur i 12 moll). Na przełomie XIX/XX  wieku wykształciły się skale pozbawione o środka tonalnego: sze ściostopniowa skala całotonowa oraz dwunastostopniowa skala dwunastod   ź więkowa (dodekafonia).

Skala durowa (majorowa) to skala siedmiostopniowa z półtonami mi ę dzy III a IV i VII a VIII stopniem. Skala durowa zbudowana jest z dwóch identycznych tetrachordów o strukturze dwóch całych tonów i półtonu [1 + 1 + 1/2].

Rozró Ŝniamy skale durowe: •

•

skala durowa naturalna – półtony wyst ę pują  pomię dzy III i IV stopniem oraz VII i VIII stopniem skali.

skala durowa harmoniczna - półtony wystę pują  pomię dzy III i IV , V i VI oraz VII i VIII stopniem skali. Pomię dzy VI i VII stopniem skali mam 1,5 tonu czyli odległo ść sekundy zwi ę kszonej.

•

skala durowa mi ękka – półton wyst ę puje pomię dzy III i IV oraz V i VI stopniem skali.

Skala molowa - (z łac. mollis znaczy mi ę kki) inaczej minorowa to siedmiostopniowa skala diatoniczna, która charakteryzuje si ę  półtonem pomię dzy II a III stopniem. Drugi tetrachord wystę puje w trzech odmianach: •

•

•

skala molowa naturalna - półton wystę puje mię dzy stopniem V a VI. Skala ta wywodzą ca się  ze średniowiecznych skal modalnych ma archaiczne brzmienie, uŜywana jest cz ę sto w stylizacjach. Brak d źwię ku prowadzą cego rozluźnia tradycyjne brzmienie zwłaszcza w kadencjach utworów. skala molowa melodyczna - jest połą czeniem odmiany doryckiej i naturalnej. W pochodzie wznosz ą cym podwyŜszony jest szósty i siódmy stopie ń, natomiast w dół oba znaki są  skasowane. skala molowa harmoniczna - siódmy stopień jest podwyŜszony o pół tonu. W ten sposób powstaje sekunda zwi ę kszona mię dzy stopniami VI a VII, a siódmy stopie ń, podobnie jak w skali durowej, ma charakter d źwię ku prowadzą cego, rozwią zują cego się  na tonik ę.  Odmiana harmoniczna jest najbardziej popularna i wykorzystywana w klasycznej harmonice.

Oprócz skal dawnych oraz durowych i mollowych mo Ŝna spotkać tak Ŝe inne skale, których nie sposób nawet wymieni ć. Za przykład niech posłu Ŝą  znane w Polsce skala góralska i cygańska:

Skala cyga ńska - siedmiostopniowa skala muzyczna wyst ę pują ca w dwóch odmianach:

Ten rodzaj podobny jest do skali molowej harmonicznej z podwy Ŝszonym stopniem IV. Odległości mię dzy poszczególnymi stopniami s ą  nast ę pują ce:

Stopnie Odległość I-II

sekunda wielka

II-III

sekunda mała

III-IV

sekunda zwię kszona

IV-V

sekunda mała

V-VI

sekunda mała

VI-VII

sekunda zwię kszona

VII-VIII sekunda mała

Ten rodzaj podobny jest do skali durowej harmonicznej z obni Ŝonym stopniem II. Odległo ści mię dzy poszczególnymi stopniami s ą  nastę pują ce:

Stopnie Odległość I-II

sekunda mała

II-III

sekunda zwię kszona

III-IV

sekunda mała

IV-V

sekunda wielka

V-VI

sekunda mała

VI-VII

sekunda zwię kszona

VII-VIII sekunda mała Wpływ skal cyga ńskich moŜna usłyszeć w mazurku Fryderyka Chopina nr 5, a tak Ŝe w polskiej muzyce ludowej.

Skala góralska to siedmiostopniowa skala muzyczna z półtonami mi ę dzy stopniami IV-V i VI-VII.

Odległości mię dzy poszczególnymi stopniami s ą  nast ę pują ce:

Stopnie Odległość I-II

sekunda wielka

II-III

sekunda wielka

III-IV

sekunda wielka

IV-V

sekunda mała

V-VI

sekunda wielka

VI-VII

sekunda mała

VII-VIII sekunda wielka Na tej skali oparta duŜa część muzyki góralskiej (konkretnie podhala ńskiej). Są  to jednak  najstarsze "nuty" (pieśni), późniejsze były tworzone głównie na bazie skali molowo-durowej. "Nuty" oparte na skali góralskie to przede wszystkim te, które grywał (ale prawdopodobnie przekazał, nie skomponował) Jan Krzeptowski "Sabała". Do kompozytorów wykorzystuj ą cych skal ę  góralsk ą  naleŜał przede wszystkim Karol Szymanowski, twórca baletu  Harnasie. Oczywi ście nawet nie wyliczono tu bardzo wielu skal muzycznych, zarówno wyst ę pują cych w europejskiej muzyce ludowej, jak i w muzyce ludów pozaeuropejskich.

Czas zapoznać się z gamami czyli doprecyzowanymi wzgl ędem pierwszego dźwięku skalami durowymi i molowymi. GAMY DUROWE Istnieją  nastę pują ce odmiany gamy durowej: 1. Dur naturalna 2. Dur harmoniczna 3. Dur mię kka

Dur naturalna •

• •

gama durowa naturalna składa si ę  z dwóch identycznych tetrachordów (tetrachord durowy) półtony diatoniczne znajduj ą  się  mię dzy III-IV i VII-VIII stopniem posiada dźwię k prowadz ą cy I tetrachord durowy dolny

II tetrachord durowy górny

Dur harmoniczna • • • •

w odmianie dur-harmonicznej obni Ŝamy VI stopień powstaje interwał charakterystyczny 2 zw mi ę dzy VI-VII stopniem dur-harmoniczna posiada d źwię k prowadzą cy II tetrachord nazywa si ę  harmoniczny tetrachord durowy dolny

tetrachord harmoniczny

Dur miękka • • •

w odmianie dur-mi ę kkiej obniŜamy VI i VII stopień nie ma dźwię ku prowadzą cego I tetrachord jest durowy, a drugi- molowy I tetrachord durowy

II tetrachord molowy

GAMY MOLOWE Istnieją  nastę pują ce odmiany gamy molowej: 1. Moll naturalna 2. Moll harmoniczna 3. Moll dorycka

Moll naturalna

• • •

składa si ę  z dwóch tetrachordów półtony diatoniczne znajduj ą  się  mię dzy II-III oraz V-VI stopniem nie ma dźwię ku prowadzą cego I tetrachord molowy

II tetrachord molowy

Moll harmoniczna • • • • •

w odmianie moll-harmonicznej podwyŜszamy VII stopień powstaje interwał charakterystyczny 2 zw mi ę dzy VI-VII stopniem moll-harmoniczna posiada d źwię k prowadzą cy II tetrachord nazywa si ę  harmoniczny Od dur-harmonicznej róŜni się  tylko III stopniem tetrachord molowy dolny

tetrachord harmoniczny

Moll dorycka • • •

W odmianie moll-doryckiej podwyŜszamy VI i VII stopie ń I tetrachord jest molowy, a drugi- durowy posiada dźwię k prowadz ą cy

tetrachord molowy dolny

tetrachord durowy

Moll melodyczna •

Odmiana melodyczna jest poł ą czeniem gamy doryckiej i naturalnej. W pochodzie wznoszą cym mamy do czynienie z gam ą  doryck ą  w pochodzie opadaj ą cym z gamą  naturalną .

Czas przej ść do tonacji. Podam jeszcze jedn ą  definicję  tonacji, która mam nadziej ę  pomoŜe nam lepiej zrozumie ć ten temat:

Tonacja – gama durowa lub molowa, na której oparty jest utwór muzyczny. Tonacj ę  utworu określa się  analizują c znaki przykluczowe oraz akordy (lub d źwię ki) zaczynają ce i kończą ce utwór. Aby prawidłowo określić tonacj ę  utworu potrzebujemy być w posiadaniu nast ę pują cych danych: • •

Ilości i rodzaju znaków postawionych przy kluczu Pierwszym i ostatnim dźwię ku utworu a najlepiej akordu

Mają c tylko informacje na temat znaków przykluczowych nie jeste śmy w stanie okre ślić tonacji, poniewaŜ mamy do wyboru aŜ dwie (jedną  molową  drugą  durową ). Patrzą c na poniŜszy schemat koła kwintowego mo Ŝemy zauwaŜyć Ŝe: tą  samą  ilość znaków przykluczowych ma np. tonacja C- dur i a – moll (nie posiada znaków), A – dur i fis – moll (trzy krzyŜ yki) itd…

Potrzebne nam s ą  jeszcze zatem informacje o pierwszym i ostatnim d źwię ku w utworze. Zasadniczo jest tak, Ŝe pierwszym i ostatnim d źwię kiem jest tonika czyli pierwszy stopie ń gamy (tonacji). Tak wię c w tonacji C dur było by to „c”, w Es – dur „es” itd…Niekiedy jest to inny dźwię k pochodz ą cy z akordu tonicznego czyli d źwię ków I, III i V stopnia gamy. Ostatnim akordem jest tak Ŝe prawie zawsze akord toniki co tak Ŝe nam ułatwia rozpoznanie tonacji.