SI 68.pdf

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΙΣΣΟΥ (333 π.Χ.)

ΤΕΥΧΟΣ

68 · ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2002 · € 3,00

0 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΝΟΙΓΕΙ ΤΗΝ "ΠΥΛΗ" ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

j-j m

'/ m m n o T fA A ttA s ii

ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΓΙΓΑΝΤΩΝ

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΣΝΟΦ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΛΑΒΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΓΚΟΤΣΕ ΣΤΗ Δ Υ Τ ΙΚ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (1943-44) Η ΖΩ Η Κ Α Ι ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΜ ΠΡΕΧΤ ΒΔΑΛΕΝΣΤΑΪΝ (1583-1634) ΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΟΠΛΑ ΤΗΣ ΙΑΠΩΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β’ΠΠ

II

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΕΥΧΟΣ 68 ΑΠΡΙΛΙΟ Σ

2002

6 0 1 ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΙΣΘΟΦΟΡΩΝ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ 18 Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΙΣΣΟΥ (333 π.Χ.) 0 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΝΟΙΓΕΙ ΤΗΝ "ΠΥΛΗ" ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 26 Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΜΠΡΕΧΤ ΒΑΛΛΕΝΣΤΑΪΝ (1583-1634) 36 Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΤΟ 1939 ΜΙΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ" ΤΟΥ Β' ΠΠ 40 Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΓΙΟΥΤΛΑΝΔΗΣ ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΓΙΓΑΝΤΩΝ 54 ΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΟΠΛΑ ΤΗΣ ΙΑΠΩΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β’ ΠΠ ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 62 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΣΝΟΦ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΛΑΒΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΓΚΟΤΣΕ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (1943-44)

ΜΟΝΙΜΕΣ

ΣΤΗΛΕΣ

4 Ε ΙΔ Η ΣΕ ΙΣ η Φ γ

λ

λ

ο

Το β ρ ετα νικό & ω ρηκτό H M S "Van guard" κ α τά τη ναυμαχία τη ς Γ ιο υ τλά νδ η ς. Α νήκε σ τη ν 4η Μ ο ίρ α Μ ά χη ς του α ντιναυά ρ χου Σ τά ρ ν τη (ττίν. το υ C harles Dixon).

72 ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ 76 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ 78 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 79 ΣΦΑΛΜΑΤΑ 8 0 ΒΙΒΛΙΑ 8 2 Q U IZ ΓΝΩΣΕΩΝ

"ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό ■ Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΑΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: ΜΙΧΑΗΛ 0ΙΚ 0 Ν 0Μ Α Κ 0 Σ , Αντιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε .α „ τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΤΕΡΕΣ, Υποστράτηγος ε.α./ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α., τ. καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΣΕ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ Συνταγματάρχης (ΤΧ) ε.α. I ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ / ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΠΑΡΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΟΥΡΙΔΗΣ / ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΒΕΛΑΚΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΑΘΥΡΑΣ / ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ / ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΟΥΡΛΙΩΤΗΣI ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΣΟΛΑΣ/ ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΑΛΑΣΣΗΝΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΕΛΕΖΟΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΕΡΝΙΩΤΗΣ / ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΡΚΑΛΕΤΣΗΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΛΟΥΚΑ - ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΠΑΤΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΝΕΛΗ · ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ · ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ- ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ - ΒΙΚΥ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49,10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ,θ. 3951,10210 ΑΘΗΝΑ t ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 010.38.21.985 · e-mail: [email protected] t FAX: 010.38.21.985 · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΗΣΙΑ 12 ΤΕΥΧΗ): 36,00 ευρώ / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 70,00 ευρώ · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ - ΚΥΠΡΟΣ 72,00 ευρώ / ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 80,00 ευρώ · ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ,Θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θεμιστοκλέους 49, Αθήνα t ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-1. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ

Ε IΔ Η Σ Ε ΑΝΑΒΙΩΝΕΙ Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΑΡΑΒΙΚΟΣ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ Μία πρόσφατη κοινή από­ φαση των υπουργών Συγκοινω­ νιών της Συρίας, της Ιορδανίας και της Σαουδικής Αραβίας, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 150 χρόνια των αιγυπτιακών σι­ δηροδρόμων, φαίνεται ότι ανοί­ γει τον δρόμο για την αναβίωση ενός άλλου ιστορικού αραβικού σιδηροδρόμου. Πρόκειται για τη “γραμμή της Χετζάζης", η οποία έγινε ευρύτερα γνωστή μέσω της δράσης του περίφημου Λώρενς της Αραβίας, που απέβλε­ πε μεταξύ άλλων στην ανατίναξη των σιδηροτροχιών της. Η γραμμή αυτή συνέδεε τη Μεδίνα (στη σημερινή Σαουδική Αρα-

μεταξύ επισκευάσθηκαν) χρησι­ μοποιούνται για τη μεταφορά τουριστών σε ένα κάστρο έξω από το Αμμάν. Η επαναχρησιμοποίηση της γραμμής προβλέπεται ότι θα προσελκύσει πολλούς τουρίστες υψηλού εισοδηματι­ κού επιπέδου. Εξάλλου η έλλει­ ψη γενικότερης συντήρησης έ ­ χει συντελέσει ώστε πολλά ση­ μεία των λεπτών χαλύβδινων σι­ δηροτροχιών να φέρουν ακόμη τη σφραγίδα του Αβδούλ Χαμίτ, ενώ απαράλλακτες έχουν παραμείνει και πολλές σκαλιστές γέ­ φυρες και ανισόπεδες διαβά­ σεις. Οι συρμοί της εποχής εκινούντο με ταχύτητα 15 km/h, αλ­ λά η χρήση τους σε συνδυασμό με αντίγραφα των πολυτελών βαγονιών της Μπελ Επόκ (τύπου "Οριάν Εξπρές") πιστεύεται ότι δεν θα άφηνε αδιάφορους τους

Παλαιό ατμομηχανή της γραμμής της Χ ετζάζης στο αμαξοστάσιο του Αμμάν.

βία) με το Αμμάν (στην Ιορδα­ νία). Η κατασκευή της χρονολο­ γείται στην περίοδο του Οθωμα­ νού σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ, ο­ λοκληρώθηκε το 1908 και αυτή αποτελούσε επίτευγμα της γερ­ μανικής τεχνολογίας της επο­ χής. Το συνολικό της μήκος έ ­ φθανε τα 1.300 km και η χρήση της απέβλεπε κυρίως στη μετα­ φορά μουσουλμάνων προσκυ­ νητών. Παρά την αναμφισβήτη­ τη χρησιμότητά της το μεγαλύ­ τερο τμήμα της (περίπου από τα νότια σύνορα της Ιορδανίας μέ­ χρι τη Μεδίνα) περιέπεσε σε α­ χρηστία μετά το τέλος του Α' ΠΠ, ενώ μία απόπειρα ανακατασκευής του το 1963 αντιμετώπι­ σε σφοδρές αντιδράσεις από τη σαουδαραβική αεροπορική εται­ ρία, η οποία επιδίωκε να αποφύγει τον ανταγωνισμό. Ορισμένοι συρμοί σκουριάζουν μέχρι σή­ μερα στη Μεδίνα, ενώ άλλοι ο­ κτώ, οι οποίοι βρίσκονται στην Ιορδανία, έχουν συντηρηθεί με­ ρικώς και τρεις (οι οποίοι στο

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

επισκέπτες. Η πρωτοβουλία για την αναβίωση του ιστορικού σι­ δηροδρόμου ανήκει στην Ιορδα­ νία, τεχνικοί της οποίας πρόκει­ ται να επισκευάσουν τις ατμομη­ χανές (σε αρκετές περιπτώσεις "εκ των ενόντων", αφού πολλά α­ νταλλακτικά δεν κατασκευάζο­ νται πλέον) και να τις οδηγή­ σουν. Η αναβάθμιση της γραμ­ μής σχεδιάζεται να περιλάβει ε­ πέκτασή της μέχρι τη Δαμασκό, ώστε να επιτευχθεί η σύνδεση με τους ευρωπαϊκούς σιδηρο­ δρόμους. Αυτή όμως η προοπτι­ κή αντιμετωπίζει ένα σοβαρό πρόβλημα: το πλάτος της γραμ­ μής της Χετζάζης είναι μικρότε­ ρο από αυτό των κανονικών σι­ δηροδρομικών γραμμών. Η διαπλάτυνσή της προβλέπεται να γίνει μετά από προκήρυξη δια­ γωνισμού, ενώ τα έξοδα θα βα­ ρύνουν αποκλειστικά τους ιορδανικούς σιδηροδρόμους.

ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΥ ΝΑΥΑΓΙΟΥ

Ο Ρόμμελ μ ε την ερωμένη του, Βαλμπούργκα Σ τέμ ερ .

Η ΚΡΥΦΗ ΕΡΩΜΕΝΗ ΤΟΥ ΡΟΜΜΕΛ Μια εκπομπή του τέταρτου προγράμματος (Channel 4) της βρετανικής τηλεόρασης έριξε σκιές στην αψεγάδιαστη εικόνα που παρουσίαζε μέχρι σήμερα η οικογενειακή ζωή του στρατάρχη Ρόμμελ. Η εντύπωση που υπήρχε για την "Αλεπού της Ερήμου" ή­ ταν ότι επρόκειτο για έναν άψογο αξιωματικό, προσηλωμένο στη σταδιοδρομία του, ο οποίος διέ­ θετε μια έντονη αίσθηση τιμής και καθήκοντος. Η παραγωγός της εκπομπής, όμως, επισήμανε στο μουσείο του Χάιντενχάιμ, γε­ νέτειρας πόλης του Ρόμμελ, μια σειρά 150 επιστολών και φωτο­ γραφιών του στρατάρχη μέσα από τις οποίες προκύπτει μια ελάχιστα γνωστή πτυχή της προσωπικής του ζωής. Σύμφωνα με αυτές ο Ρόμμελ, ο οποίος το 1911 γνώρισε για πρώτη φορά στον Ντάντσιχ τη μελλοντική του σύζυγο, Λούσυ Μαρία Μολίν, μετατέθηκε μετά από λίγο πολύ μακρύτερα, στην πόλη Βάινγκάρτεν, όπου συνδέ­ θηκε ερωτικά με την Βαλμπούργκα Στέμερ, από την οποία απέ­ κτησε το 1913 μια κόρη, τη Γερτρούδη. Παρά την τρυφερότητα που έδειχνε για την κόρη του (την οποία αποκαλούσε χαϊδευτικά "το ποντικάκι") ο Ρόμμελ επέστρεψε στην αγκαλιά της Λούσυ, την ο­ ποία νυμφεύθηκε το 1916 και από την οποία απέκτησε τα Χριστού­ γεννα του 1928 έναν γιο, τον Μάνφρεντ. Η Βαλμπούργκα δεν συ­ νήλθε ποτέ από την απόρριψή της και λίγο μετά τον γάμο του Ρόμμελ αυτοκτόνησε. Η Γερτρούδη όμως (γνωστή με το επώνυμο Παν) διατήρησε συστηματική επα­ φή με τον πατέρα της, ανταλλάσ­ σοντας μαζί του μια σειρά επιστο­ λών οι οποίες μετά τον θάνατό της κατέληξαν στο μουσείο του Χάιντενχάιμ, όπου και είδαν για πρώτη φορά το φως της δημοσιό­ τητας.

Η πρόσφατη ανακάλυψη ε­ νός ναυαγισμένου πλοίου του 17ου αιώνα αναμένεται να ρίξει φως σε μία ταραγμένη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας. Στις 25 Φεβρουάριου μία ομάδα επι­ χειρηματιών και αρχαιολόγων με επικεφαλής την αμερικανική ε­ ταιρία Odyssey Marine Exploration ανακοίνωσε ότι ανακάλυψε στον βυθό της Μεσογείου, κοντά στα Στενά του Γιβραλτάρ και σε βά­ θος 600 μέτρων, το ναυάγιο ε­ νός πλοίου η ακριβής ταυτότητα του οποίου παραμένει προς το παρόν απροσδιόριστη. Οι ερευ­ νητές διατείνονται ότι είναι πο­ λύ πιθανό να πρόκειται για τη ναυαρχίδα του αγγλικού στό­ λου, το πολεμικό πλοίο "Sussex", που είχε πλήρωμα 500 ατόμων και οπλισμό 80 πυροβόλων. Με την άποψή τους φαίνεται να συμφωνεί και το βρετανικό Υ­ πουργείο Αμυνας (σύμφωνα με την ανακοίνωση του οποίου ανελκύσθηκαν αντικείμενα τα ο­ ποία είναι πολύ πιθανό να προ­ έρχονται από το ναυάγιο του HMS “Sussex"). Το 1694, ενώ στην Ευρώπη βρισκόταν σε εξέλιξη μία φάση των μακροχρόνιων πο­ λέμων μεταξύ της Γαλλίας, υπό τον φιλόδοξο Λουδοβίκο IAä, και πολλών ευρωπαϊκών κρατών, το "Sussex" απέπλευσε για τη Με­ σόγειο επικεφαλής μιας μεγά­ λης ναυτικής μοίρας. Εκτός από το πλήρωμα και τον οπλισμό του το πλοίο μετέφερε έναν θησαυ­ ρό από 1.000.000 λίρες, σημερι­ νής αξίας ίσης με αυτή 101χρυ­ σού, ή περισσότερους από 100 t αργύρου (4,5 δις ευρώ). Τα χρή­ ματα αυτά επρόκειτο να χρησι­ μεύσουν για την «εξαγορά» του δούκα της Σαβοΐας, η επικρά­ τεια του οποίου βρισκόταν σε καίριο σημείο ως προς τις χερ­ σαίες συγκοινωνίες της Γαλλίας. Ατυχώς λίγο μετά τη διάβαση των Στενών του Γιβραλτάρ το "Sussex" συνάντησε σφοδρή θα­ λασσοταραχή και βυθίστηκε, συμπαρασύροντας στον υγρό τά­ φο του ολόκληρο το πλήρωμά του εκτός από δύο άτομα. Η α­ πώλεια του θησαυρού είχε ως α­ ποτέλεσμα την υποστήριξη του Δουκάτου της Σαβοΐας προς τη Γαλλία, η οποία τελικά κέρδισε τον πόλεμο. Απο το ναυάγιο που ανακάλυψε η ερευνητική ομάδα προς το παρόν δεν έχουν ανελκυσθεί παρά ελάχιστα αντικείμε­ να: έχουν εντοπισθεί δεκαεννέα

Ε

πυροβόλα, όχι όμως και ο θη ­ σαυρός (εφόσον υπάρχει). Οι χρηματοδότες της επιχείρησης έχουν δαπανήσει μέχρι στιγμής τρία εκατομμύρια δολάρια και διαπραγματεύονται με τη βρε­ τανική κυβέρνηση τα «δικαιώ­ ματα» της εξερεύνησης. Εάν όλα εξελιχθούν σύμφωνα με τις προβλέψεις, δεν αποκλείεται σύντομα να ανελκυσθεί ο μεγα­ λύτερος χαμένος θησαυρός που κρύβει η θάλασσα, και μαζί του πολύτιμα στοιχεία για την ιστο­ ρία του 17ου αιώνα.

ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΗ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Οι πολιτικές, στρατιωτικές και πολιτιστικές επιπτώσεις των εκστρατειών του Μεγάλου Αλε­ ξάνδρου έχουν μελετηθεί επα­ νειλημμένα και κατά κόρον. Μία πρόσφατη, όμως, έρευνα του καθηγητή Πήτερ Τέμιν και οικο­ νομολόγων συνεργατών του από το γνωστό αμερικανικό πανεπι­ στήμιο MIT αποκάλυψε και κάποιες άγνωστες οικονομικές συνέπειές τους. Η ομάδα των ε ­ ρευνητών μελέτησε τις αλλαγές των τιμών σε έξι βασικά αγαθά του αρχαίου κόσμου (κάρδαμο, σινάπι, χουρμάδες, μαλλί, σου­ σάμι και κριθάρι), όπως αυτές αποτυπώθηκαν κατά τη διάρκεια επτακοσίων ετών, με αφετηρία επιγραφές σε σφηνοειδή γραφή της πρώτης χιλιετίας π.Χ. και κα­ τάληξη αρχαιολογικά στοιχεία από τη Βαβυλώνα, από την πε­ ρίοδο αμέσως μετά τον θάνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη. Με έκπληξη η ομάδα διαπίστωσε ότι τον θάνατο του Αλεξάνδρου α­ κολούθησε ραγδαία άνοδος των τιμών. Η πληθωριστική πίεση διατηρήθηκε επί μία δεκαετία και είχε ως κατάληξη την απώ­ λεια του μισού εισοδήματος ε­ νός «μέσου καταναλωτή» της περιόδου. Τα αίτια αυτού του φαινομένου δεν βρίσκουν σύμ­ φωνους όλους τους ερευνητές. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οφείλεται στη μεγάλη προσφορά χρήματος λόγω των πολλών λα­ φύρων που απέκτησαν οι Μακεδόνες και του υπερβολικά μεγά­ λου όγκου αργύρου που κατέκλυσε ξαφνικά την αγορά. Αλλοι υποστηρίζουν ότι παράλληλα με την αύξηση της προσφοράς του χρήματος μειώθηκε η αγροτική

Ι

Δ

Η

παραγωγή, ωθώντας τις τιμές των αγροτικών προϊόντων στα ύψη. Μία τρίτη θεωρία υποστη­ ρίζει ότι ο πληθωρισμός προκλήθηκε από την πολιτική αβεβαιό­ τητα που ακολούθησε τον ξαφ­ νικό θάνατο του Αλεξάνδρου και τη δημιουργία αισθήματος α­ νασφάλειας επί αρκετό διάστη­ μα. Οποια και αν είναι η αλήθεια παραμένει αναμφισβήτητο το γεγονός ότι ο Μέγας Αλέξαν­ δρος είναι υπεύθυνος, εκτός των άλλων, και για τον πρώτο τεκμηριωμένο πληθωρισμό της Αρχαιότητας!

ΤΟ ΒΑΤΙΚΑΝΟ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ Τελευταία έχει επανέλθει στην επικαιρότητα μία σειρά από ερωτήματα που αφορούν τη στάση του Βατικανού απέναντι στο κίνημα του αντισημιτισμού. «Αιχμή του δόρατος» αποτελεί η πρόσφατη ταινία του Ελληνα σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά, «Α­ μήν», η οποία διερευνά τη στά­ ση του Βατικανού στο Ολοκαύ­ τωμα. Το πρόσφατο βιβλίο του Ντέηβιντ Κέρτζερ, με τίτλο "Unholy War: The Vatican’s Role in the Rise of Modem Anti-Semitism" («Ανίερος Πόλεμος: Ο ρόλος του Βατικανού στην άνοδο του σύγ­ χρονου αντισημιτισμού») επικε­ ντρώνεται στα εκατό χρόνια που προηγήθηκαν της ανόδου, στον θρόνο του Αγίου Πέτρου, του πάπα Πίου Β1 (1939-1958), η παρουσία του οποίου σημαδεύ­ τηκε από τον Β' ΠΠ. Κρίνοντας γενικότερα τη στάση του Βατι­ κανού ο συγγραφέας θεωρεί ότι «αν το Βατικανό δεν αποδέχθη­ κε ποτέ την εξόντωση των Ε­ βραίων, οι διδασκαλίες και οι ε­ νέργειες της (Καθολικής) Εκ­ κλησίας, συμπεριλαμβανομένων και των ίδιων των παπών, συνέ­ βαλαν ώστε αυτή να καταστεί δυνατή». Η συγγραφή του έργου βασίστηκε σε απρόσκοπτες έ­ ρευνες του συγγραφέα στα αρ­ χεία του Βατικανού που αναφέρονται σε γεγονότα πριν από το 1922, Η στάση του Κέρτζερ απέ­ ναντι στο θέμα δείχνει μία διάθεση γενικευμένης προβο­ λής των στοιχείων που τονίζουν τον αντισημιτισμό του Βατικα­ νού (ασχέτως εάν αυτός ήταν συχνά περιστασιακός), με αντί­ στοιχη υποβάθμιση ή αποσιώπη­ ση των φιλοεβραϊκών ή αντιναζι-

Σ

Ε

Ι

Σ

Ο Βανς μ ε τον Α ιγύπτιο πρόεδρο Ανουάρ Σ α ν τά τ κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του τελ ευ τα ίο υ σ τις ΗΠΑ. στικών ενεργειών των ιθυνό­ ντων της Καθολικής Εκκλησίας. Ετσι τονίζεται η αγριότητα του Βατικανού κατά τις προσπάθει­ ες χωρισμού εβραϊκών οικογε­ νειών, όταν συνέβαινε κάποιο μέλος τους να βαπτισθεί εσπευ­ σμένα ή αναγκαστικά. Παράλλη­ λα καταγράφονται άκριτα δημο­ σιεύματα καθολικών εφημερί­ δων για σποραδικά κρούσματα δολοφονιών Εβραίων, ενώ υπο­ βαθμίζονται οι διωγμοί της Κα­ θολικής Εκκλησίας από το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς και ο εγκλεισμός πολλών καθολικών ιερέων σε στρατόπεδα συγκε­ ντρώσεων. Αλλού ο συγγραφέας «κατηγορεί» τον πάπα Πίο Α! (1922-1939) ότι ασπάσθηκε τον αντισημιτισμό όταν υπηρέτησε ως παπικός νούντσιος στην Πο­ λωνία (1918-1921) ή ότι δεν κατα­ δίκασε τους ρατσιστικούς νό­ μους του Μουσολίνι επειδή συμ­ φωνούσε με αυτούς. Οι επικρι­ τές του Κέρτζερ τον κατηγο­ ρούν με τη σειρά τους ότι παρα­ βλέπει εσκεμμένα τη διακηρυγμένη καταδίκη του α­ ντισημιτισμού από τον ίδιο πά­ πα, το γεγονός της φυγής του από τη Ρώμη το 1938, κατά τη διάρκεια της επίσημης επίσκε­ ψης του Χίτλερ εκεί προκειμένου να μη τον συναντήσει, και α­ κόμα την αποκήρυξη, με επιστο­ λή του προς τον Ιταλό βασιλιά, των ιταλικών νόμων που απαγό­ ρευαν γάμους μεταξύ Καθολι­ κών και Ιταλών εβραϊκής κατα­ γωγής. Παρά τα τρωτά του ση­ μεία το έργο είναι βέβαιο ότι προβάλλοντας άγνωστα στοι­ χεία συμβάλλει στην καλύτερη αποτίμηση της συχνά «σκοτει­ νής» ιστορίας του Βατικανού.

ΘΑΝΑΤΟΣ ΒΕΤΕΡΑΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ Τα δραματικά γεγονότα των τελευταίων μηνών (επίθεση στο Κέντρο Παγκοσμίου Εμπορίου στη Νέα Υόρκη, πόλεμος του Αφ­ γανιστάν) επίσκιασαν μία αξιο­ μνημόνευτη απώλεια: τον θάνα­ το, σε ηλικία 84 ετών, του βετε­ ράνου Αμερικανού πολιτικού Σάιρους Βανς, στις 14 Ιανουαρίου. Ο Βανς, ένας πολιτικός χα­ μηλών τόνων, άρχισε τη σταδιο­ δρομία του το 1957 ως σύμβου­ λος σε μία υποεπιτροπή της α­ μερικανικής Γερουσίας, έγινε ό­ μως γνωστός κυρίως για τη δρά­ ση του ως υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ κατά την περίοδο της προεδρίας του Τζίμι Κάρτερ (1976-1980). Υπήρξε έ­ νας από τους πρωταγωνιστές της συνθήκης του Καμπ Ντέηβι­ ντ (1979) με την οποία τερματί­ στηκε η μακροχρόνια διαμάχη μεταξύ του Ισραήλ και της Αιγύπτου, αλλά στις 26 Απριλίου 1980 παραιτήθηκε λόγω διαφωνιών με την αποτυχημένη στρατιωτι­ κή επιχείρηση απελευθέρωσης των Αμερικανών ομήρων από την πρεσβεία των ΗΠΑ στην Τε­ χεράνη. Το 1991 διορίστηκε με­ σολαβητής του ΟΗΕ στον πόλε­ μο της Βοσνίας και συνέβαλε στη διαμόρφωση σχεδίου ειρή­ νευσης με τη σύμπραξη του Βρετανού λόρδου Ντέηβιντ 0ουεν («Σχέδιο Βανς-Οουεν»), Η αποτυχία του σχεδίου αυτού ο­ δήγησε στην παραίτησή του. Τα τελευταία χρόνια ο Βανς ενερ­ γούσε ως μεσολαβητής στην κρίση μεταξύ Ελλάδας και πρώ­ ην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρα­ τίας της Μακεδονίας. Ως αίτιο του θανάτου του αναφέρθηκε η νόσος Αλτσχάιμερ.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ΟΙ ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΝ ΜΙΣΘΟΦΟΡΟΝ ΤΗΣ

Γάλλοι ιπ π ό τες σ ε μ άχη. Οι Γάλλοι ε υ γ ε ν ε ίς το υ Δ ο υ κ ά το υ τη ς Α θή ν α ς, τυ φ λω μ έν ο ι από υπ ερο ψ ία, υπ οτίμ ησ α ν το υ ς Κ α τα λ α ν ο ύ ς αντιπ ά λους το υ ς . Η μάχη σ το ν Α λμ υρ ό (ή, κ α τ ’ ά λλο υ ς, σ το ν βοιω τικό Κ ηφ ισ ό ) α π ο τέ λ ε σ ε σ τα θ μ ό σ τη σ τρ α τιω τικ ή ισ το ρ ία , κ α θώ ς για π ρώ τη φ ορά ιπ π ό τες σ υ νετρ ίβ η σ α ν από δ υ ν ά μ εις π εζικ ο ύ . Οι ιπ π ό τες τη ς Γαλλίας θ α γνώ ριζαν α ν ά λ ο γ ες ή τ τ ε ς κ α τά το ν Ε κ α το ν τα ετή π ό λεμ ο από το υ ς Α γγλους τ ο ξ ό τ ε ς σ το Π ο υ α τιέ το 1356 και σ το Α ζινκο ύρ το 1415 (πίνακας το υ Ε υ γενίο υ Ν τελ α κ ρ ο υ ά , Β ερ σ α λ λ ίες ).

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΤΑΛΑΜΚΗΙ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Σ. Μ Π Ε Λ Ε ΖΟ Σ Ισ το ρ ικ ό ς

Η Μ ΙΣΘ Ο Φ Ο Ρ ΙΚ Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΛΑΝΩΝ ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΗΘΗΚΕ ΑΠ Ο ΤΟΝ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Β ' ΜΕ ΣΚΟ Π Ο ΝΑ Χ Ρ Η Σ ΙΜ Ο Π Ο ΙΗ Θ Ε Ι Ε Ν Α Ν Τ ΙΟ Ν ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ. ΣΥΝ ΤΟ Μ Α Ο Μ Ω Σ Η ΛΘ Ε Σ Ε ΣΥΓΚΡΟ ΥΣΗ Μ Ε ΤΗ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, Σ ΤΗ Ν Ο ΠΟ ΙΑ ΠΡΟ ΚΑ ΛΕ Σ Ε Α Ν Ε Π Α Ν Ο Ρ Θ Ω Τ Ε Σ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ. ΤΕΛΙΚΑ Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΤΑ Α Π Ο Π Ο Λ ΛΕ Σ Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΕ Σ ΚΑΤΑΦΕΡΕ ΝΑ ΙΔΡΥΣΕΙ Δ ΙΚ Ο ΤΗΣ ΚΡΑΤΟΣ Σ ΤΗ Ν ΑΤΤΙΚΗ Κ Α Ι ΣΤΗ ΒΟ ΙΩ ΤΙΑ . Η Ε Β Δ Ο Μ Η Ν ΤΑΧ ΡΟ Ν Η ΠΑΡΟ ΥΣΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΛΑΝΩΝ Σ ΤΗ Ν ΕΛ ΛΑ ΔΑ Α Π Ο Τ Ε Λ Ε Ι Μ ΙΑ ΑΠ Ο ΤΙΣ ΣΗ Μ Α Ν Τ ΙΚ Ο Τ Ε Ρ Ε Σ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ Π Ε Ρ ΙΟ Δ Ο Υ ΠΟ Υ Α Κ Ο ΛΟ ΥΘ Η ΣΕ ΤΗ Δ'ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ.

Α λμ ο γ ά β α ρ ο ς , μ έλ ο ς τη ς Κ α τα λ α ν ική ς Ε τα ιρ εία ς. Ε ίνα ι ε λ α φ ρ ά ε ξ ο π λ ισ μ έ ν ο ς μ ε δ ε ρ μ ά τιν ο & ώ ρ α κ α κ α ι μ α κ ρ ύ κ ο ν τ ά ρ ι "κ ο υ τέλ ". Σ τη μ ά χ η έ φ ε ρ ε κ α ι μ ικ ρ ό τε ρ α κ ο ν τ ά ρ ια “α ζ α γ κ ά ια ", τα ο π ο ία ε κ τ ό ξ ε υ ε ε ν α ν τ ίο ν τω ν α ντιπ ά λω ν. Π α ρ ό λ ο π ο υ η εμ φ ά ν ισ ή τ ο υ ς δεν ή τ α ν κ α & ό λ ο υ ε ν τυ π ω σ ια κ ή , οι Α λ μ ο γ ά β α ρ ο ι α π έ δ ε ιξ α ν τ ις ικ α ν ό τ η τ έ ς τ ο υ ς π ο λ εμ ώ ν τα ς ε ν α ν τ ίο ν τω ν Γάλλω ν σ τη Σ ικ ε λ ία και σ τη ν Ε λ λ ά δ α κ α ι τω ν Τούρ κω ν σ τη Μ ικ ρ ά Α σ ία (πίν. τ η ς Α λ . Π ο τη ρ ιά δ ο υ γ ια τη "ΣΙ"). Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

τις αρχές ίο υ 14ου αιώνα ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος βρισκόταν αντιμέτωπος με το ο­ θωμανικό εμιράτο, έναν επικίνδυνο εχθρό στα ανατολικά σύνορα της Αυτοκρατορίας, και προσπαθούσε (μάταια) να περιορίσει την οθωμανική επέκταση με στρατεύματα αποτελούμενα στην πλειοψηφία τους από αναξιόπι­ στους ξένους μισθοφόρους. Το 1302 οι Οθω­ μανοί είχαν επεκταθεί σε μεγάλο μέρος των μικρασιατικών εδαφών της Αυτοκρατορίας ρημάζοντας την ύπαιθρο και κυριεύοντας ή α­ πειλώντας ακόμα και τις μεγάλες πόλεις. Τότε ο Ανδρόνικος νόμισε ότι βρήκε την κατάλλη­ λη λύση για να τους αντιμετωπίσει. Στις 31 Αυγούστου 1302, με τη συνθήκη της Καλταμπελλότα, τερματίστηκε ο πόλεμος ανάμεσα στους Γάλλους και στους Αραγωνίους για τον έλεγχο της Σικελίας. Η λήξη των συγκρούσε­ ων άφησε χωρίς απασχόληση τους μισθοφό­ ρους που είχε χρησιμοποιήσει ο Αραγώνιος Φρειδερίκος Β1, βασιλιάς της Σικελίας. Οι μι­ σθοφόροι αυτοί προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον Ανδρόνικο. Ο αρχηγός τους, ΡογήΗ είσ ο δ ο ς το υ Ρ ο ζέ ν τε Φλορ, επ ικ εφ α λ ή ς τη ς Κ α τα λ α ν ική ς Ε τα ιρ εία ς , σ τη ν ρος (Ροζέ) ντε Φλορ, πέτυχε μεγάλα ανταλ­ Κ ω νσταντινούπ ολη. Τους π α ρ α κ ο λ ο υ θ εί από το ν θ ρ ό ν ο το υ ο α υ το κ ρ ά το ρ α ς Α νδρόνικος Β'. λάγματα για τους συντρόφους του, οι οποίοι θα έπαιρναν διπλάσιο μισθό από τα άλλα μι­ σθοφορικά σώματα της Αυτοκρατορίας και θα πληρώνονταν προκαταβολικά τους τέσσερις πρώτους μήνες. Ο ίδιος ο Ρογήρος ντε Φλορ θα νυμφευόταν την ανιψιά του αυτοκράτορα, Μαρία, και θα λάμβανε τον τίτλο του μεγάλου δούκα. Η οργάνωση αυτής της ομάδας μισθοφό­ ρων, που αποκαλείτο Μεγάλη Καταλανική Ε­ ταιρεία, ήταν κάτι συνηθισμένο για την επο­ χή, Η Ιταλία του ύστερου Μεσαίωνα μαστιζόταν από διενέξεις κατά τις οποίες τα τοπικά στρατεύματα αντικαταστάθηκαν σταδιακά από μισθοφόρους (condottieri, όπως τους αποκαλούσαν στα ιταλικά), οι οποίοι ήταν καλύτε­ ρα εκπαιδευμένοι, πιο αποτελεσματικοί και εκτελούσαν χωρίς ενδοιασμούς κάθε εντολή του εργοδότη τους. Οι μισθοφόροι ενώνο­ νταν σε μεγάλες ομάδες που καλούντο «ε­ Ο χυ ρ ο ί π ύργοι σ τη ν Ε ύβοια. Η α π ειλή τω ν Κ αταλανώ ν και τω ν π ειρ ατώ ν α ν ά γ κ α ζ ε το υ ς λεύθερες εταιρείες» και συνήθως τις αποτεΦ ρ άγκο υς και το υ ς Β εν ε το ύ ς το υ νησιού να ζουν σε τέ τ ο ιο υ είδ ο υ ς οχυρ ω μένα σ π ίτια. Σ το λούσαν άτομα με κοινή καταγωγή. Κάθε ομά­ ισ ό γ ειο β ρ ίσ κονταν η είσ ο δ ο ς και α π ο θ η κ ε υ τικ ο ί χώ ρο ι και σ το υ ς ο ρ ό φ ο υ ς δ ω μ άτια για δα είχε τους δικούς της κανόνες, κάτι σαν κα­ το υ ς ενο ίκο υ ς. ταστατικό της «εταιρείας», καιπροσέφερε υ­ πηρεσίες κατόπιν συμφωνίας των αρχηγών έγινε ο ίδιος μέλος του Τάγματος, από το ο­ Οι περισσότεροι προέρχονταν από την Ιβηριτης με τους εργοδότες. Οι αμοιβές διανέμο­ κή χερσόνησο (ήταν κυρίως Καταλανοί), υ­ νταν ανάλογα με τον βαθμό και την προσφο­ ποίο όμως εκδιώχθηκε για καταχρήσεις και α­ πήρχαν όμως αρκετοί από άλλες περιοχές, κυ­ νάρμοστη συμπεριφορά. Στη συνέχεια ασχορά του κάθε μισθοφόρου με βάση τους κανό­ ρίως Σικελοί και Ιταλοί. Οι ιππείς ήταν 1.500 νες της εταιρείας. Οταν η Καταλανική Εται­ λήθηκε με την πειρατεία και τελικά δημιούρ­ και οι πεζοί χίλιοι. Οι υπόλοιποι 4.000 ήταν Αλρεία προσέφερε στον Ανδρόνικο τις υπηρε­ γησε μια μισθοφορική ομάδα με την οποία πο­ μογάβαροι - αραβικός όρος που δηλώνει ελα­ σίες της είχε ήδη πολύχρονη δράση στην Ιτα­ λέμησε για τον βασιλιά της Αραγωνίας στη Σι­ κελία. Στο τέλος του πολέμου είχε συγκε­ φρύ πεζικό το οποίο είχε διακριθεί εναντίον λία και τα μέλη της είχαν διακριθεί κατά τον ντρώσει γύρω του έναν μεγάλο αριθμό των Αράβων στην Ισπανία. Μάχονταν κυρίως εικοσαετή πόλεμο ανάμεσα στους Αραγωνίμισθοφόρων, οι οποίοι αποτέλεσαν τη Μεγά­ πεζοί και ήταν ελαφρά οπλισμένοι με δερμάτι­ ζους και στους Ανδεγαυούς για τον έλεγχο λη Καταλανική Εταιρεία. νο θώρακα και χάλκινη περικεφαλαία. Τα πε­ της Σικελίας. Ο αρχηγός της, Ροζέ ντε Φλορ, ρισσότερα μέλη της Εταιρείας δεν ήταν τίπο­ που αποκλήθηκε «πατέρας όλων των τα περισσότερο από αδίστακτοι και άξεστοι condottieri», είχε περιπετειώδες παρελθόν. Η­ τυχοδιώκτες, που γρήγορα δημιούργησαν ά­ ταν γιος Γερμανού που υπηρετούσε στην Αυ­ σχημη εντύπωση στην Κωνσταντινούπολη. Λί­ λή του βασιλιά της Σικελίας. Ο πατέρας του Τον Σεπτέμβριο του 1303 η Εταιρεία έγες μέρες μετά την άφιξή τους προκάλεσαν σκοτώθηκε το 1268, όταν ο Ρογήρος ήταν ε­ φθασε στην Κωνσταντινούπολη. Δ ιέθ ετε 36 πολύνεκρες ταραχές, καθώς αρνήθηκαν να νός έτους. Οταν ήταν έφηβος ναυτολογήθηπλοία και 6.500 μάχιμους άνδρες που συνο­ πληρώσουν στους Γενουάτες, που τους είχαν κε σε μία γαλέρα του Τάγματος των Ναϊτών. δεύονταν από τις γυναίκες και τα παιδιά τους. μεταφέρει, το συμφωνημένο ναύλο. Ο ΑνδρόΣτην υπηρεσία τους διακρίθηκε και γρήγορα

Σ

ß ■

Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

νικος, ο οποίος τους είχε δεχθεί με εντυπω­ σιακές τελετές και πάντρεψε την ανιψιά του με τον Ρογήρο ντε Φλορ (όπως είχαν συμφω­ νήσει), συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να τους απομακρύνει γρήγορα από την Κωνσταντινού­ πολη. Ως τότε οι μισθοφόροι της Αυτοκρατο­ ρίας δέχονταν να καθοδηγούνται από Βυζα­ ντινούς αξιωματικούς οι οποίοι έλεγχαν τις ε ­ πιχειρήσεις τους. Οι Καταλανοί όμως δέχο­ νταν διαταγές μόνο από τον ντε Φλορ. Ο Ανδρόνικος ως εργοδότης είχε δικαίωμα να ο­ ρίζει τους γενικούς στόχους της δράσης τους, αλλά ο τρόπος υλοποίησής τους ήταν θέμα της Εταιρείας, όπως και η διανομή όσων κέρδιζαν από λάφυρα και λεηλασίες. Στις αρχές του 1304 οι. Καταλανοί πέρασαν στην ασιατική πλευρά του Βοσπόρου και έδιωξαν τους Τούρκους από την Κύζικο. Η πό­ λη, που κατοικείτο από Ελληνες χριστιανούς, λεηλατήθηκε με αφάνταστη αγριότητα. Ακό­ μα και ο Ρογήρος ντε Φλορ αισθάνθηκε υπο­ χρέωση να αποζημιώσει τους κατοίκους για όσα υπέστησαν από τους άνδρες της Εταιρεί­ ας. Στην Κύζικο συνοδέυσαν την Εταιρεία πε­ ντακόσιοι Αλανοί μισθοφόροι, εκχριστιανι­ σμένοι Τούρκοι του Καύκασού, που εξαγριώ­ θηκαν όταν έμαθαν ότι οι Καταλανοί λάμβαναν διπλάσια αμοιβή από αυτούς. Ετσι λιποτάκτησαν και άρχισαν να λεηλατούν την πε­ ριοχή για λογαριασμό τους. Οι Καταλανοί κατευθύνθηκαν προς την πόλη Πηγαί, στην ο­ ποία βρισκόταν ο γιος και συναυτοκράτορας του Ανδρονίκου, Μιχαήλ Θ1, ο οποίος έχοντας πληροφορηθεί όσα συνέβησαν στην Κύζικο δεν τους επέτρεψε να εισέλθουν στην πόλη. Τότε αυτοί αναγκάστηκαν να κατευθυνθούν στη Φιλαδέλφεια, την οποία πολιορκούσαν οι Τούρκοι. Τον Απρίλιο συνέτριψαν τους πο­ λιορκητές και εισήλθαν θριαμβευτικά στην πόλη. Από εκεί έφθασαν στην Εφεσο, όπου συνάντησαν τα πλοία της Εταιρείας, των οποί­ ων τα πληρώματα είχαν ήδη καταλάβει τη Λή­ μνο, τη Χίο και τη Λέσβο.

Από την Εφεσο διέτρεξαν λεηλατώντας τις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας ως τα σύ­ νορα του αρμενικού βασιλείου της Κιλικίας, σκορπίζοντας όποια τουρκική δύναμη προ­ σπάθησε να τους αντισταθεί. Ηταν μια εντυ­ πωσιακή εκστρατεία, ιδιαίτερα κερδοφόρα για τους ίδιους αλλά χωρίς ουσιαστικό όφε­ λος για τον Ανδρόνικο, ο οποίος θα προτιμού­ σε να στραφούν στη βορειοδυτική Μικρά Ασία όπου υπήρχαν πολλές τουρκοκρατούμενες πόλεις με χριστιανικούς πληθυσμούς. Ο Ρο­ γήρος ντε Φλορ όμως θεώρησε περισσότερο συμφέρον να ασχοληθεί με την τιμωρία όσων Βυζαντινών αξιωματσύχων είχαν παραμελήσει τα καθή κοντά τους ή είχαν αποστατήσει από την Αυτοκρατορία. Οι περισσότεροι από εκεί­ νους που κρίθηκαν άξιοι τιμωρίας ήταν απλά πλούσιοι των οποίων τις περιουσίες ορεγόταν. Αντίθετα κάποιος Ατταλειώτης, που κατείχε τη Μαγνησία παρά τη θέληση του αυτοκράτορα, κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη των Καταλανών. Πέτυχε έτσι να σώσει τον ε­ αυτό του και τη πόλη του, ενώ η Εταιρεία εμπιστεύθηκε στη φύλαξή του τα λάφυρα που είχε συγκεντρώσει ως τότε. Σύντομα οι της Ε­ ταιρείας θα μετάνιωναν για την εμπιστοσύνη που έδειξαν. Επιστρέφοντας από μια επιδρο­ μή βρήκαν τις πύλες της Μαγνησίας κλει­ στές. Εξοργισμένοι από την απώλεια του θη­ σαυρού που είχαν συγκεντρώσει αποφάσισαν να πολιορκήσουν την πόλη, έλαβαν όμως ε ­ ντολή από την Κωνσταντινούπολη να επιστρέψουν. Η διαταγή αγνοήθηκε αρχικά αλλά όταν έφθασε ο χειμώνας του 1304 αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία και να κατευθυν­ θούν στην Καλλίπολη, όπου βρήκαν απρόσμε­ νες ενισχύσεις. Ο βασιλιάς της Αραγωνίας Ιά­ κωβος Β1είχε στείλει στην Κωνσταντινούπολη τον Βερεγγάριο (Μπερανζέ) ν τ’ Εντένσα με ε­ νισχύσεις για την Εταιρεία. Αποστολή του ντ' Εντένσα ήταν να εξασφαλίσει την επικυριαρ­ χία του θρόνου της Αραγωνίας σε όποιο κρά­ τος ίδρυε η Εταιρεία στην Ανατολή σε εδάφη

που θα αποσπούσε από την Αυτοκρατορία. Ο Ρογήρος ντε Φλορ δεν ευχαριστήθηκε με την εμφάνιση αυτού του αριστοκράτη από την Αραγωνία, με τον οποίο θα έπρεπε να μοιρα­ στεί την ηγεσία, έκρυψε όμως τη δυσαρέσκειά του και αποδέχθηκε να δοθεί στον ν τ’ Εντένσα ο τίτλος του μεγάλου δούκα που κα­ τείχε ως τότε ο ίδιος. Ο Ανδρόνικος υποδέχθηκε αυτή την α­ πρόσκλητη βοήθεια με μεγάλες τιμές, αν και η απρόσμενη άφιξή της αύξησε την ανησυχία και τον εκνευρισμό των Βυζαντινών. Πολλοί ή­ ταν δυσάρεστημένοι με την υπερβολική ελευ­ θερία που απολάμβαναν οι Καταλανοί, με πρώτο τον συναυτοκράτορα Μιχαήλ, ο οποίος δεν έκρυβε την απέχθεια που αισθανόταν γι' αυτούς. Την άνοιξη του 1305 οι Καταλανοί αρνήθηκαν να εκστρατεύσουν στη Μικρά Ασία αν πρώτα δεν λάμβαναν τους καθυστερημέ­ νους μισθούς τους μαζί με αποζημίωση για τα λάφυρα που τους αφαίρεσε ο Ατταλειώτης. Ο Ανδρόνικος προσπάθησε να τους πληρώσει με υποτιμημένο νόμισμα, γεγονός που προκάλεσε την οργή τους. Ο ν τ’ Εντένσα αντιλαμβανόμενος ότι η Αυτοκρατορία ήταν εξαντλη­ μένη οικονομικά εγκατέλειψε την Κωνσταντι­ νούπολη ύστερα από μια έντονη λογομαχία με τον αυτοκράτορα. Για να δείξει την περι­ φρόνησή του φεύγοντας πέταξε τον σκούφο του μεγάλου δούκα στη θάλασσα. Ο Ανδρόνι­ κος βρισκόταν σε απελπιστική θέση, καθώς οι Τούρκοι πολιορκούσαν πάλι τη Φιλαδέλφεια, ενώ οι Καταλανοί κατείχαν την Καλλίπολη και ετοίμαζαν τα πλοία τους για επιδρομές απει­ λώντας με αντίποινα αν ο αυτοκράτορας δεν έδινε όσα ισχυρίζονταν ότι τους χρωστούσε. Προσπαθώντας να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Ρογήρου ντε Φλορ, ο Ανδρόνικος του προσέφερε τον τίτλο του καίσαρα, που περιβαλλόταν από ιδιαίτερες τιμές και εξουσία. Ο­ ταν ο ντε Φλορ ανέλαβε τον τίτλο μαζί με ένα μέρος από όσα ο Ανδρόνικος είχε υποσχεθεί συνήψε νέα συμφωνία τον Φεβρουάριο του 1305 και υποσχέθηκε να αναχωρήσει η Εται­ ρεία για τη Μικρά Ασία την άνοιξη. Πρώτα ό­ μως ήθελε να επισκεφθεί τον συναυτοκράτο­ ρα Μιχαήλ στην Αδριανούπολη. Ο Μιχαήλ δέ­ χθηκε με την ευγένεια που επέβαλλε η εθιμο­ τυπία τον απρόσκλητο επισκέπτη του. Οι Αλα­ νοί μισθοφόροι του όμως δεν γνώριζαν από ε­ θιμοτυπία. Ανάμεσά τους βρισκόταν ο πατέρας κάποιου που είχε δολοφονηθεί από τους Καταλανούς στην Κύζικο, ο οποίος πήρε εκδίκηση μαχαιρώνοντας πισώπλατα τον ντε Φλορ, ενώ οι σύντροφοί του εξόντωσαν τους 300 Καταλανούς της σωματοφυλακής του.

Q ■*

Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ Σ Ε ΣΥΓΚΡΟ ΥΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Η δολοφονία του αρχηγού της Εταιρείας διέλυσε κάθε τυπικό δεσμό ανάμεσα στην ί­ δια και στον αυτοκράτορα. Οι Καταλανοί θεώ­ ρησαν ότι υπεύθυνος ήταν ο Μιχαήλ και ζη­ τούσαν εκδίκηση. Ανέθεσαν τη διοίκηση σε μια δωδεκαμελή επιτροπή που εξελέγη από το σύνολο των στρατιωτών, ενώ την ευθύνη για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις ανέλαβε ο Βερεγγάριος ντε Ροκαφόρ, ο οποίος δεν μποΣ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ΊQ ■■

ρούσε να αποφασίσει τίποτα χωρίς την έγκρι­ ση της επιτροπής. Στη συνέχεια ερήμωσαν τη χερσόνησο της Καλλίπολης σφάζοντας όποι­ ον έβρισκαν και λεηλατώντας και τον τελευ ­ ταίο οικισμό. Κήρυξαν την περιοχή ανεξάρτη­ το κράτος υπό την κυριαρχία τους και εξέδι­ δαν επίσημα έγγραφα με τη σφραγίδα της Ε­ ταιρείας, στην οποία αυτοαποκαλούντο ‘■στρατός των Φράγκων στη Θράκη και στη Μακεδονία». Στο κέντρο της σφραγίδας υ­ πήρχε το σύμβολο της Εταιρείας, ο Αγιος Γε­ ώργιος, προστάτης των μισθοφόρων. Στα τε ί­ χη της Καλλίπολης ύψωσαν τη σημαία του Αγί­ ου Πέτρου, σύμβολο της παπικής εκκλησίας, καθώς ήθελαν να εμφανιστούν ως σταυροφό­ ροι κατά των σχισματικών ορθοδόξων. Στις ε­ πιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν τη σημαία του Αγίου Γεωργίου και τα λάβαρα των βασιλείων της Αραγωνίας και της Σικελίας. Ο Βερεγγάριος ν τ’ Εντένσα ως ευγενής και εκπρόσωπος του βασιλιά της Αραγωνίας δεν έμεινε ευχαριστημένος από το πνεύμα α­ νεξαρτησίας που διέκρινε την Εταιρεία, ούτε από την εκλογή του Ροκαφόρ, τον οποίο θεω­ ρούσε κοινωνικά υποδεέστερο. Χρειαζόταν μια μεγάλη επιτυχία για να δείξει στα μέλη της Εταιρείας τις ικανότητές του. Σκέφθηκε να λεηλατήσει με τον στόλο τα παράλια του Βοσπόρου. Ηλθε σε επαφή με τους Γενουάτες. Αυτοί προσποιήθηκαν ότι θα τον βοηθούσαν. Δεν είχαν όμως ξεχάσει τη σύγκρουσή τους με τους Καταλανούς το 1303 στην Κωνσταντι­ νούπολη. Για να εκδικηθούν παγίδευσαν τον στόλο τους τον Μάιο του 1305. Ο ν τ’ Εντένσα και όλα τα πλοία εκτός από ένα αιχμαλωτίστη­ καν. Η απώλεια του στόλου δεν σταμάτησε τις καταλανικές επιδρομές, που συνεχίστηκαν με μεγαλύτερη αγριότητα. Ο Ροκαφόρ κάλεσε ως ενισχύσεις μεγάλο αριθμό Τούρκων από τη Μικρά Ασία. Ο συναυτοκράτορας Μιχαήλ προσπάθησε να τους εμποδίσει με έναν στρατό αποτελούμενο κυρίως από Αλανούς, ηττήθηκε όμως δύο φορές τον Ιούνιο του 1305. Κατά τη δεύτερη μάχη έχασε σχεδόν όλο τον στρατό του και υποχρεώθηκε να καταφύγει στο Διδυ­ μότειχο, ενώ η οργή των Καταλανών ξεσπούΓαλλία Μ ο ν π ε λ ιέ ®

σε στη Ραιδεστό. Ολος ο πληθυσμός σφαγιά­ στηκε χωρίς έλεος και η έρημη πόλη έγινε το νέο τους ορμητήριο, καθώς ήταν πιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Η Καλλίπολη, όπου συγκέντρωναν τα λάφυρα από τις επιδρομές τους, είχε πλέον μετατραπεί σε ένα τεράστιο σκλαβοπάζαρο καθώς οι Καταλανοί συνειδη­ τοποίησαν ότι ήταν περισσότερο επικερδές να πωλούν τους κατοίκους ως σκλάβους παρά να τους σκοτώνουν. Οι Γενουάτες, που έλεγ­ χαν το εμπόριο σκλάβων της ανατολικής Με­ σογείου, έσπευσαν να εκμεταλλευθούν την ευκαιρία, ενώ άλλοι συμπατριώτες τους λάμβαναν τεράστια ποσά από τον αυτοκράτορα για να εμποδίσουν τη μεταφορά ενισχύσεων από Τούρκους στην καταλανοκρατούμενη Καλλίπολη. Η κατάσταση της Αυτοκρατορίας το 1306 ήταν δραματική. Ο Ανδρόνικος απελπισμένος κατέληξε σε μια τακτική καμμένης γης. Δ ιέτα­ ξε να εκκενωθεί όλη η περιοχή ανάμεσα στη Σελυμβρία και την Κωνσταντινούπολη και να καταστραφούν οι καλλιέργειες, ελπίζοντας να αφήσει τους επιδρομείς χωρίς προμήθειες και να τους υποχρεώσει να εγκαταλείψουν την επικράτειά του. Ολόκληρη η ανατολική Θράκη παρουσίαζε εικόνα ερήμωσης. Η πε­ ριοχή από τις όχθες του Εβρου ως την Κων­ σταντινούπολη είχε λεηλατηθεί και ο έντρο­ μος πληθυσμός είχε καταφύγει στις οχυρωμέ­ νες πόλεις της Κωνσταντινούπολης, της Αδριανούπολης και του Διδυμοτείχου, τις οποί­ ες οι Καταλανοί δεν μπορούσαν να καταλά­ βουν διότι δεν είχαν πολιορκητικές μηχανές. Το 1307 η Αυτοκρατορία κατείχε στη Θράκη ε­ λάχιστα σημεία έξω από αυτές τις τρεις οχυ­ ρές πόλεις. Στην Κωνσταντινούπολη είχε ήδη καταφύγει πλήθος προσφύγων από τη Μικρά Ασία για να σωθεί από τις επιδρομές των Τούρκων. Η συγκέντρωση τόσων ανθρώπων στην Πόλη προκάλεσε έντονο πρόβλημα επι­ σιτισμού, καθώς η παραγωγή είχε περιοριστεί στο ελάχιστο στην κατεστραμμένη από τις ε­ πιδρομές γύρω περιοχή. Μία ολιγάνθρωπη συμμορία είχε κατορθώσει να προκαλέσει α­ νεπανόρθωτη καταστροφή και πρωτοφανή ε-

ρήμωση στην καρδιά της Αυτοκρατορίας. Η Εταιρεία όμως αντιμετώπιζε ένα και­ νούργιο πρόβλημα: την αντιζηλία μεταξύ των αρχηγών της. Οι Γενουάτες είχαν απελευθε­ ρώσει τον Βερεγγάριο ν τ’ Εντένσα, ενώ εμ­ φανίστηκαν νέες ενισχύσεις υπό την ηγεσία του Φερδινάνδου Χιμένες ντε Αρένος. Ο Ρο­ καφόρ φοβόταν πως ο ν τ’ Εντένσα και ο Χιμέ­ νες είχαν βλέψεις για την αρχηγία, καθώς ή­ ταν ευγενείς ενώ εκείνος ήταν ένας απλός μι­ σθοφόρος. Το καλοκαίρι του 1308 εμφανίστη­ κε νέος διεκδικητής της ηγεσίας, ο ινφάντης Φερδινάνδος της Μαγιόρκας, που έφθασε στην Καλλίπολη ως εκπρόσωπος του θείου του, βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου Β'. Ο Ροκαφόρ αρνήθηκε να τον αναγνωρίσει ως ε­ πικεφαλής. Θύμισε στους άνδρες πως ο Φρει­ δερίκος της Σικελίας τους είχε διώξει από το βασίλειό του μετά τη συνθήκη της Καλταμπελλότα και εκείνη την ώρα προσπαθούσε να εκμεταλλευθεί τα κατορθώματά τους στην Ανατολή στέλνοντας εκπρόσωπο και ζη­ τώντας να τον αναγνωρίσουν ως επικυρίαρχό τους. Οι περισσότεροι μισθοφόροι, που ήταν απλοί τυχοδιώκτες όπως ο Ροκαφόρ και πολε­ μούσαν για προσωπικό τους όφελος, συμφώ­ νησαν μαζί του, όπως και οι Τούρκοι που συ­ νεργάζονταν με την Εταιρεία. Αλλοι όμως, κυ­ ρίως ευγενείς, με επικεφαλής τον ν τ’ Εντέν­ σα και τον Χιμένες ν τ’ Αρένος, συντάχθηκαν με τον ινφάντη. Η Εταιρεία διχάστηκε. Οταν όμως ο ινφάντης (πρίγκηπας) πρότεινε να εγκαταλείψουν τη Θράκη, όπου δεν είχε μείνει τίποτα για αρπαγή, και να κατευθυνθούν προς τη Μακεδονία όλοι συμφώνησαν. Επει­ δή οι σχέσεις τους ήταν υπερβολικά οξυμμένες συμφωνήθηκε να πορευθούν σε δύο ο­ μάδες. Μπροστά θα πήγαινε η πολυπληθέ­ στερη του Ροκαφόρ και θα ακολουθούσαν σε λίγες ώρες απόσταση σι υπόλοιποι. Το καλο­ καίρι του 1308 6.000 Ισπανοί και 3.000 Τούρκοι σύμμαχοί τους διέσχισαν τον Εβρο με κατεύθυνση τη Θεσσαλονίκη. Η διαίρεση των δυνάμεων δεν έφερε απο­ τέλεσμα. Οι άνδρες του Ροκαφόρ συγκρούστηκαν με τα τμήματα που τους ακολουθού-

Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Εθνους

Η ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 14ο ΑΙΩΝΑ

► Βασίλειο Πριγκιπάτο της Αραγωνίας της Καταλωνία»

Βασίλειο ■ης ΒαλένθΤά

Βασίλειο ° της Νάπολης Βαλεαρίδει

της Θεσσαλίας

_ υ>

ΙΡπσίλειο

της Μαγιόρκα

ικατο Κομητεία Κεφαλλονιάς

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

\ Πριγκιπάτο ·' τής Χχαΐας

σαν και κατά τη συμπλοκή σκοτώθηκε ο ν τ’ Εντένσα, ενώ ο Χιμένες κατάφερε με δυσκολία να σωθεί και να καταφύγει σε κάποιο βυζαντινό κάστρο, όπου αι­ σθανόταν πιο ασφαλής από ότι ανάμεσα στους συ­ μπατριώτες του. Από εκεί μεταφέρθηκε στην Κων­ σταντινούπολη, όπου ο Ανδρόνικος λόγω της ανά­ γκης για μισθοφόρους διέγραψε όσα είχαν προηγηθεί. Σε λίγο ο Χιμένες ήταν μέγας δούκας και νυμφευμένος με μια Βυζαντινή πριγκίπισσα. Ο Φερδινάνδος της Μαγιόρκας εγκατέλειψε και αυτός την Εταιρεία (μετά τον θάνατο του ν τ’ Εντένσα) για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Ομως στη Χαλκίδα αιχμαλωτίσθηκε. Απελευθερώθηκε μετά από μήνες αιχ­ μαλωσίας για να επιστρέψει στη Μαγιόρκα. Στην αιχ­ μαλωσία του ινφάντη είχε πρωτοστατήσει ο ναύαρ­ χος Θι6ώ ντε Σιπόα, απεσταλμένος του Βαλδουίνου, εγγονού του τελευταίου Φράγκου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Ο Σιπόα ήλπιζε ότι εξευτελίζο­ ντας τον ινφάντη με την αιχμαλωσία του θα κέρδιζε τη συμπάθεια του Ροκαφόρ και θα τον έπειθε να συ­ νεργαστεί η Εταιρεία με σκοπό την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης για τον Βαλδουίνο. Η Εταιρεία με τον Ροκαφόρ μοναδικό αρχηγό ε ι­ σέβαλε στη Μακεδονία και με ορμητήριο την Κασσάνδρεια λεηλάτησε τα μοναστήρια του Αγίου Ο­ ρους. Εκεί τη συνάντησε ο Σιπόα και έπεισε τον Ρο­ καφόρ να συνεργαστούν. Οι Καταλανοί σχέδιαζαν να καταλάβουν την πλούσια Θεσσαλονίκη, η ισχυρή ο­ χύρωση της πόλης όμως τους απέτρεψε. Σε σύντομο διάστημα είχαν εξαντλήσει κάθε δυνατότητα για αρ­ παγή στη Μακεδονία, ενώ είχε εμφανιστεί για πρώτη φορά ένας άξιος αντίπαλος, ο στρατηγός Χανδρηνός, που κατάφερε να αποκλείσει την επιστροφή τους στη Θράκη οχυρώνοντας τη Χριστούπολη (ση­ μερινή Καβάλα). Οι Καταλανοί απογοητευμένοι από τη δυσχερή θέση τους ξέσπασαν στον Ροκαφόρ, που διοικούσε την Εταιρεία με αλαζονεία και σκληρότη­ τα. Με την έγκρισή τους ο Σιπόα συνέλαβε τον Ροκα­ φόρ, αλλά το ίδιο βράδυ απέπλευσε με τον κρατού­ μενό του μυστικά διότι δεν τους είχε εμπιστοσύνη. Ο Ροκαφόρ πέθανε τελικά στην αιχμαλωσία. Μετά τη φυγή του Σιπόα η πλειοψηφία αποφάσισε να κατευθυνθεί η Εταιρεία προς τη Θεσσαλία. Ενα μεγάλο μέ­ ρος από τους Τούρκους που τους ακολουθούσαν τους εγκατέλειψε στα όρια της Μακεδονίας. Οι υπό­ λοιποι μαζί με τους Καταλανούς εισέβαλαν το καλοκαίρι του 1309 στη θεσσαλική πεδιάδα από την κοιλάδα των Τεμπών.

Η ΣΥΓΚΡΟ ΥΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΔΟΥΚΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Η Θεσσαλία είχε ως κυβερνήτη τον Ιωάννη Β' Δούκα, που ήταν νυμφευμένος με μια από τις κόρες του Ανδρονίκου. Με τον γάμο αυτό το Δεσποτάτο της Θεσσαλίας έγινε σύμμαχος και ουσιαστικά υπο­ τελής της Αυτοκρατορίας. Ο Ιωάννης ζήτησε τη βοή-

Κ ατα λα νό ς π εζό ς το υ 13ου αιώνα. Φ έρ ει α λ υ σ ιδ ω τό θ ώ ρ α κ α ο ο π ο ίο ς ε ν ισ χ ύ ε τ α ι σ το υ ς β ρ α χ ίο ν ε ς απ ό μ ε τ α λ λ ικ έ ς π λ ά κ ες . Οι μ ε τ α λ λ ικ ο ί δ ίσ κ ο ι σ το υ ς ώ μ ο υς κ α ι σ το υ ς α γ κ ώ ν ες έ χ ο υ ν π ρ α κ τικ ή κ α ι δ ια κ ο σ μ η τικ ή α ξία . Σ τη ν α σ π ίδ α ε μ φ α ν ίζ ε τα ι το ο ικ ό σ η μ ο τη ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς Μ ο ν κ ά δ α , κ α θ ώ ς ο Μ α τ& α ίο ς Μ ο ν κ ά δ α υ π ή ρ ξ ε β ικ ά ρ ιο ς το υ β α σ ιλ ιά τ η ς Σ ικ ε λ ία ς σ το Δ ο υ κ ά το τ η ς Α θ ή ν α ς σ τα μ έσ α το υ 14ου α ιώ να (πίν. τ η ς Α λ. Π ο τη ρ ιά δ ο υ γ ια τη "ΣΙ").

Ν όμ ισ μ α το υ Φ ρ ειδ ερ ίκ ο υ Γ \ βασιλιά της Σ ικ ελ ία ς και δούκα Α&ηνών και Νέω ν Πατρών.

Οι τε λ ε υ τα ίο ι επ ιζώ ντες από τη σ ω μ α το φ υ λα κή το υ Ρ ο ζέ ν τε Φλορ κ α τέ φ υ γ α ν σ ε έναν π ύργο σ τη ν Α δριανούπ σλη, όπου α ντισ τά & η κ α ν ώσπου ο σ υ να υ το κ ρ ά το ρ α ς Μ ιχαή λ σ υ γκ ιν ή & η κε από τη ν α νδ ρ εία το υ ς κα ι δ ιέ τ α ξ ε να το υ ς α φ ή σ ο υ ν να φύγουν.

Ί2 sä»

θεια του πεθερού του, ο οποίος διέταξε τον Χανδρηνό να καταδιώξει τους Καταλανούς. Η Εταιρεία προχώρησε σε λεηλασίες στη Θεσ­ σαλία και έφθασε μέχρι τον Κορινθιακό κόλ­ πο. Ο Χανδρηνός όμως κατόρθωσε να συγκε­ ντρώσει τους κατοίκους του Γαλαξιδίου και του Λιδορικίου και με αυτούς να νικήσει σε δύο μάχες (στην περιοχή της Φωκίδας) τους Καταλανούς, που δέχθηκαν να μη λεηλατήσουν άλλο τις κτήσεις του δεσπότη αν αυτός τους παρείχε οδηγούς για να προχωρήσουν προς τις λατινοκρατούμενες περιοχές της Βοιωτίας και της Αττικής. Το 1310 η Εταιρεία κατευθύνθηκε νότια μέσω της Φθιώτιδας. Στη Λαμία τους συνάντη­ σε μια αντιπροσωπεία από έναν παλιό αντίπαλο, τον δούκα της Αθήνας Βαλτέρ ντε Μπριέν. Ο δούκας είχε πολεμήσει εναντίον τους στη Σικελία και είχε αιχμαλωτισθεί από τους Κατα­ λανούς. Πρότεινε να προσλάβει τους πολεμιστές της Εταιρείας με αποστο­ λή να καταλάβουν ένα μέ­ ρος της Θεσσαλίας για λο­ γαριασμό του. Οι Καταλα­ νοί συμφώνησαν και επέ­ στρεψαν στη Θεσσαλία ρημάζοντας τη χώρα και

Ξ ίφ ο ς το υ 13ου αιώνα, πι&ανώς ιτα λ ικ ή ς κ α τα σ κ ευ ή ς. Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

κυριεύοντας τριάντα πόλεις και κάστρα. Ο δε­ σπότης Ιωάννης αναγκάστηκε να πληρώσει μεγάλο χρηματικό ποσό στον δούκα ντε Μπριέν και να αναγνωρίσει την απώλεια των περιοχών που κατέλαβε η Εταιρεία για να α­ ποτρέψει τη συνέχιση της εκστρατείας. Ο δούκας της Αθήνας αντιλήφθηκε σύ­ ντομα ότι η συνεργασία με την Εταιρεία δεν ήταν τόσο απλή, ούτε ακίνδυνη, ειδικά για κά­ ποιον που σκόπευε να την εξαπατήσει. Οταν έληξε ο πόλεμος απαίτησε να του παραδώ­ σουν τα εδάφη που κατείχαν μαζί με το μεγα­ λύτερο μέρος από τα λάφυρα τα οποία είχαν συγκεντρώσει και να εγκαταλείψουν την επι­ κράτεια του Δουκάτου. Θα παρέμεναν στην υ­ πηρεσία του μόνο διακόσιοι ιππείς και τριακό­ σιοι πεζοί που θα επέλεγε ο ίδιος. Οι Καταλα­ νοί απάντησαν ότι δεν θα έφευγαν αν δεν λάμβαναν τους μισθούς τους. Οσο για τα λά­ φυρα, αυτά θα τα διένεμαν μεταξύ τους. Ο Βαλτέρ ντε Μπριέν τό τε κατέφυγε σε απει­ λές. Η Εταιρεία απάντησε με μια συμβιβαστι­ κή πρόταση. Παρακάλεσε τον δούκα να εξο­ φλήσει τις υπηρεσίες της δίνοντας άδεια στα μέλη της να εγκατασταθούν στα θεσσαλικά ε ­ δάφη που κατέκτησαν ως υποτελείς του. Ο Βαλτέρ ντε Μπριέν απέρριψε κάθε συμβιβα­ σμό. Οι Καταλανοί όφειλαν να εγκαταλείψουν την περιοχή, διαφορετικά θα έπρεπε να αντι­ μετωπίσουν τους ιππότες του Δουκάτου της Αθήνας. Ο δούκας ήταν βέβαιος για την επιτυχία του. Η αήττητη ως τό τε Καταλανική Εταιρεία είχε αντιμετωπίσει μόνο τουρκικά και βυζαντι­ νά στρατεύματα. Εναντίον των ιπποτών του Δουκάτου ο στρατός της, που αποτελείτο κυ­ ρίως από πεζούς και ελάχιστους (ελαφρά ο­ πλισμένους στην πλειοψηφία τους) ιππείς,

δεν θα είχε καμία ελπίδα. Οι Καταλανοί γνώρι­ ζαν τη δεινή θέση στην οποία βρίσκονταν. Ο στρατός τους συνολικά αποτελείτο από 9.000 άνδρες. Οι 3.000 όμως ήταν Τούρκοι, που ίσως στρέφονταν εναντίον τους αν οι επιχειρήσεις δεν είχαν θετική έκβαση. Δεν είχαν όμως άλ­ λη επιλογή από το να πολεμήσουν. Στον Βορ­ ρά τους περίμενε ο Χανδρηνός, ενώ οι λεηλα­ τημένες περιοχές της Μακεδονίας δεν είχαν πολλά να τους προσφέρουν. Αποφάσισαν να στηριχτούν στην πονηριά τους, την οποία ο δούκας, αν και τους είχε αντιμετωπίσει κατά το παρελθόν, υποτίμησε αδικαιολόγητα. Φρό­ ντισαν να επιλέξουν το κατάλληλο πεδίο μά­ χης στο οποίο θα περίμεναν τους ιππότες της Αθήνας. Επέλεξαν μία πεδιάδα που από μα­ κριά φαινόταν ιδανική για την επέλαση βαρέ­ ος ιππικού. Στον χώρο εκείνο έστρεψαν τον ρου των γειτονικών μικρών ποταμών και ρυακιών, μεταβάλλοντας το σημείο σε ρηχό βάλ­ το ο οποίος καλυπτόταν από βλάστηση δίνο­ ντας την εντύπωση σκληρού εδάφους. Η πε­ ριοχή αυτή θεωρήθηκε ότι βρισκόταν στον βοιωτικό Κηφισό, κοντά στην Κωπαΐδα. Ορθό­ τερη είναι όμως η τοποθέτησή της κοντά στον σημερινό Αλμυρό. Οι Καταλανοί εργά­ στηκαν τον χειμώνα εντατικά ώστε η παγίδα να είναι έτοιμη την άνοιξη του 1311, οπότε ο δούκας της Αθήνας κινήθηκε εναντίον τους. Ο δούκας είχε συγκεντρώσει τους υποτε­ λείς του της Αττικής, της Βοιωτίας και της Αρ­ γολίδας, που αποτελούσαν το Δουκάτο, ενώ μαζί του εκστράτευσαν και ο κόμης των Σαλώνων (Αμφισσας) και δυνάμεις από το Πριγκιπά­ το της Αχαϊας και το Δουκάτο της Νάξου. Το σύνολό τους ανερχόταν σε 6.400 ιππείς και 8.000 πεζούς. Κατά τον χρονικογράφο των Καταλανών Μουντάνερ ο δούκας είχε 700 ιππό­ τες και 24.000 πεζούς. Λέγοντας ιππότες προ­ φανώς εννοεί μόνο τους βαριά οπλισμένους ευγενείς και όχι τους έφιππους σερζέντους που έφεραν ελαφρύτερο οπλισμό, μάλλον δε μετρά στους πεζούς και άοπλους βοηθητι­ κούς (π.χ. υπηρέτες και ιπποκόμους) για να εμφανιστεί ακόμα μεγαλύτερη η δύναμη που αντιμετώπισε η Εταιρεία. Οι αντίπαλοι της τε ­ λευταίας ήταν σίγουρα πολυπληθέστεροι και υπερτερούσαν συντριπτικά σε ιππικό, καθώς ο στρατός τους είχε πρωτοφανή συμμετοχή

Το κ ά σ τρ ο τω ν Σαλώνω ν (Αμφισσα).

ευγενών ιπποτών, που αποτελούσαν τη δασι­ κή δύναμη κρούσης και πίστευαν ότι κυρίαρ­ χος του πεδίου της μάχης δεν μπορούσε να είναι άλλος από τον σιδηρόφρακτο ιππότη, ο οποίος επελαύνοντας πάνω στο εξίσου καλά θωρακισμένο άλογό του μπορούσε να διαλύ­ σει μια αντίπαλη δύναμη όπως αυτή της Εται­ ρείας, που αποτελείτο κυρίως από πεζικό και διέθ ετε ελάχιστους βαριά οπλισμένους ιππό­ τες. Οι θώρακες έδιναν στους ιππότες υπερ­ βολική αυτοπεποίθηση έναντι των ελαφρά ο­ πλισμένων αντιπάλων τους. Εξάλλου οι πρώ­ τοι, ως ευγενείς, έβλεπαν με περιφρόνηση τον αντίπαλο στρατό που αποτελείτο στη συ­ ντριπτική του πλειοψηφία από ταπεινής κατα­ γωγής τυχοδιώκτες. Ο στρατός του Δουκάτου συνάντησε τους Καταλανούς στον Αλμυρό. Η Εταιρεία εί­ χε στρατοπεδεύσει πίσω από την παγίδα που είχε ετοιμάσει. Ο δούκας πίστευε πως η Εται­ ρεία διέπραξε μοιραίο σφάλμα προκαλώντας το ιππικό του σε ανοικτή πεδιάδα. Ηταν από­ λυτα σίγουρος για τη νίκη του. Την παραμονή της μάχης οι πεντακόσιοι Καταλανοί που είχε επιλέξει να κρατήσει στην υπηρεσία του δή­ λωσαν πως προτιμούσαν να πεθάνουν παρά να πολεμήσουν εναντίον των συντρόφων τους. Ο Βαλτέρ ντε Μπριέν δέχθηκε να ενω­ θούν με τον στρατό της Εταιρείας λέγοντας ότι τους επιτρέπει να πεθάνουν με τους συ­ ντρόφους τους. Το πρωί της Δευτέρας 15 Μαρτίου 1311 ο δούκας παρέταξε τον στρατό του για μάχη. Στο κέντρο βρίσκονταν ο ίδιος με το σύνολο σχεδόν των ιπποτών. Πίστευε πως η επέλαση των επτακοσίων βαριά οπλισμένων ευγενών που τον ακολουθούσαν μαζί με ανάλογο αριθ­ μό από ελαφρύτερα οπλισμένους σερζέντους θα ήταν αρκετή για να διαλύσει τις τάξεις του αντίπαλου πεζικού. Οι πεζοί του Δουκάτου θα έμεναν πίσω για να ολοκληρώσουν το έργο του ιππικού. Ο ίδιος ο δούκας επικεφαλής των ιπποτών όρμησε πρώτος προς την απέναντι πλευρά της πεδιάδας όπου είχαν παραταχθεί οι Καταλανοί. Οι ιππότες τον ακολούθησαν καλπάζοντας. Σύντομα όμως τα άλογα ανα­ γκάστηκαν να περιορίσουν την ταχύτητά

τους καθώς βρέθηκαν μέσα στον βάλτο που είχαν κατασκευάσει και καλύψει με επιμέλεια οι Καταλανοί. Σε λίγο τα ζώα δεν μπορούσαν να συνεχίσουν. Ορισμένα έχασαν την ισορρο­ πία τους και κυλίστηκαν στη λάσπη παρασύροντας τους αναβάτες τους, ενώ άλλα ακινητοποιήθηκαν ανίκανα να προχωρήσουν μπρο­ στά ή πίσω. Τότε οι ιππότες δέχθηκαν το πρώ­ το κύμα από βέλη που έριξαν οι Καταλανοί από τις θέσεις τους. Οι τοξότες και το πεζικό της Εταιρείας προχώρησαν μέσα στον βάλτο ρίχνοντας αλλεπάλληλα κύματα από ακόντια και βέλη εναντίον των ακινητοποιημένων α­ ντιπάλων τους. Οσο πλησίαζαν τα κτυπήματα γίνονταν πιο δυνατά και αποτελεσματικότε­ ρα, καθώς ήταν οπλισμένοι με ένα πρώιμο ε ί­ δος βαλλίστρας που τρυπούσε με αρκετή ευ­ κολία τους θώρακες και τους αλυσιδωτούς θώρακες των ιπποτών. Πρώτος στόχος τους ή­ ταν ο δούκας, που σε λίγο κειτόταν νεκρός στη λάσπη. Δίπλα έπεσε ο σημαιοφόρος του με το λάβαρο του Δουκάτου. Στον στρατό του δούκα προκλήθηκε αναστάτωση όταν έγινε α­ ντιληπτό ότι χάθηκε ο αρχηγός τους. Οι ιππότες παγιδευμένοι μέσα στο τέλμα

αποδεκατίζονταν από τα βέλη. Οι πεζοί και ό­ σοι από τους σερζέντους δεν ακολούθησαν την επέλαση βρέθηκαν χωρίς διοίκηση, κα­ θώς οι σημαντικότεροι ευγενείς είχαν ακο­ λουθήσει τον δούκα στην επίθεση και ήταν παγιδευμένοι στον βάλτο. Πριν μπορέσουν να τους προσφέρουν οποιαδήποτε βοήθεια δέ­ χθηκαν την επίθεση του ιππικού των Καταλανών και των Τούρκων συμμάχων τους και τρά­ πηκαν σε φυγή. Ο στρατός του Δουκάτου είχε διαλυθεί. Η μάχη είχε κριθεί. Οι ιππότες που είχαν παγιδευτεί στον βάλτο φονεύθηκαν χω­ ρίς έλεος. Μόνο δύο ευγενείς σώθηκαν, ο Βονιφάτιος ντα Βερόνα και ο Ρογήρος Ντελόρ (Roger Deslaur), επειδή ήταν γνωστοί και συ­ μπαθείς στους Καταλανούς. Τις επόμενες ημέρες η Εταιρεία κατέλαβε χωρίς αντίσταση τις μεγάλες πόλεις του Δου­ κάτου, τη Λιβαδειά, τη Θήβα και την Αθήνα. Μετά την επιτυχία οι περισσότεροι από τους Τούρκους που είχαν πολεμήσει μαζί της απο-

Φ α ντα σ τική απ εικόνιση τη ς ψ ρ α γ κ ο κ ρ α το ύ μ εν η ς Α θή να ς.

φάσισαν να επιστρέψουν στη Μικρά Ασία και αναχώρησαν, ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθη­ καν ως χριστιανοί στα εδάφη που κατέλαβε η Εταιρεία. Τελικά όσοι έφυγαν εξαπατήθηκαν από τους Γενουάτες, οι οποίοι κατάφεραν να τους αφοπλίσουν και να τους πωλήσουν ως δούλους.

ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Οι Καταλανοί εγκαταστάθηκαν στα εδάφη που κατέλαβαν και άρχισαν να οργανώνουν την εξουσία τους. Καθώς όλοι οι φεουδάρχες της Αττικής και της Βοιωτίας είχαν σκοτωθεί στη μάχη του Αλμυρού, συμφωνήθηκε να κατανεμηθούν τα φέουδα στα μέλη της Εταιρεί­ ας ανάλογα με τον βαθμό και την προσφορά του καθενός. Οποιος λάμβανε φέουδο θα Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

νυμφευόταν και τη χήρα του παλαιού ιδιοκτή­ τη. Ετσι ταπεινοί τυχοδιώκτες συνδέθηκαν με αρχόντισσες «στις οποίες δεν ήταν άξιοι ούτε νερό να προσφέρουν», όπως έγραψε ο ί­ διος ο Μουντάνερ. Αρχικά οι Καταλανοί, κα­ θώς δεν είχαν ανάμεσά τους κάποιον μεγάλο ευγενή, πρότειναν στον αιχμάλωτό τους Βονιφάτιο ντα Βερόνα να αναλάβει την αρχηγία τους. Οταν εκείνος αρνήθηκε στράφηκαν στον Ρογήρο Ντελόρ, ο οποίος δέχθηκε και έ­ λαβε ως αμοιβή την κομητεία των Σάλωνων και τη χήρα του τελευταίου κόμη, που σκοτώ­ θηκε στον Αλμυρό. Ολες οι αποφάσεις του Ντελόρ ελέγχονταν από τη διοίκηση της Εται­ ρείας. Σύντομα οι Καταλανοί αντιλήφθηκαν ότι χρειάζονταν την προστασία ενός ισχυρού ηγεμόνα και αναγνώρισαν την τυπική επικυ­ ριαρχία του βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου Β', ο οποίος όρισε ως δούκα της Αθήνας τον ανήλικο δευτερότοκο γιο του Μανφρέδο. Λόγω του νεαρού της ηλικίας του Μανφρέδου η διοίκηση του Δουκάτου ανατέθηκε στον ιππό­ τη Βερεγγάριο Εστανιόλ, που κυβέρνησε με φρόνηση ως το 1316. Στο μεταξύ ο ινφάντης Φερδινάνδος της Μαγιόρκας, που είχε αναμιχθεί στη δράση της Εταιρείας στη Θράκη, είχε νυμφευθεί μια εγ-

γονή του τελευταίου πρίγκιπα της Αχαϊας και διεκδικούσε το Πριγκιπάτο για τη σύζυγό του από τον νόμιμο δικαιούχο, που ήταν ο Λουδο­ βίκος της Βουργουνδίας, σύζυγος της Ματθίλδης, άλλης εγγονής του πρίγκιπα. Ο Φερδινάνδος έφθασε στην Πελοπόννησο πριν από τον Λουδοβίκο το 1316 και αποβιβάστηκε κο­ ντά στη Γλαρέντζα (Κυλλήνη), η οποία παρα­ δόθηκε χωρίς αντίσταση. Σε λίγο έλεγχε όλη την πεδιάδα της Ηλείας. Η Ματθίλδη όμως α­ ποβιβάστηκε στο Ναβαρίνο. Οι υποστηρικτές της από το Πριγκιπάτο συγκρούστηκαν με τον στρατό του Φερδινάνδου κοντά στην αρχαία Ηλιδα και ηττήθηκαν. Η πορεία του πολέμου άλλαξε όταν έφθασε στην Πελοπόννησο ο ί­ διος ο Λουδοβίκος με στρατεύματα από τη Βουργουνδία. Ο Φερδινάνδος κάλεσε σε βοή­ θεια τους Καταλανούς της Εταιρείας, που ό­ μως δεν πρόλαβαν να φθάσουν εγκαίρως. Στις 5 Ιουλίου 1316 οι δύο αντίπαλοι στρατοί συναντήθηκαν στη Μανωλάδα της Ηλείας. Ο Λουδοβίκος είχε εξασφαλίσει τη βοήθεια με­ γάλου σώματος Ελλήνων και οι δυνάμεις του υπερείχαν συντριπτικά. Ο Φερδινάνδος είχε στρατοπεδεύσει σε μία συστάδα πεύκων, από την οποία τον έβγαλαν πυρπολώντας τα δέν­ δρα. Ο ινφάντης πολέμησε γενναία, οι αντίπα­

λοί του όμως ήταν περισσότεροι και τελικά σκοτώθηκε περιστοιχισμένος από τους ελάχι­ στους ιππότες που του είχαν απομείνει. Οι Καταλανοί από την Αθήνα που έσπευσαν να τον βοηθήσουν πληροφορήθηκαν τον θάνα­ τό του όταν έφθασαν στη Βοστίτζα (Αίγιο) και αναγκάστηκαν να επιστρέψουν αφού προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές στη βόρεια Πελοπόννησο. Το 1319 άνοιξε μια περίοδος νέας επέκτα­ σης, καθώς τη διοίκηση του Δουκάτου ανέλαβε ο δραστήριος Αλφόνσος Φαδρίγ, νόθος γιος του βασιλιά της Σικελίας, ο οποίος είχε δράσει στην Ελλάδα ως πειρατής πριν από δώδεκα χρόνια. Την προηγούμενη χρονιά είχε πεθάνει ο δεσπότης της Θεσσαλίας Ιωάννης Β' Δούκας. Ο Φαδρίγ έσπευσε να εκμεταλλευθ εί την ευκαιρία και κατέλαβε το ισχυρό φρούριο του Σιδερόκαστρου (Ηράκλειας), την πρωτεύουσα του Δεσποτάτου Υπάτη και με­ γάλο μέρος της νότιας Θεσσαλίας με τα Φάρ­ σαλα και τον Δομοκό. Τα εδάφη αυτά αποτέλεσαν το Δουκάτο των Νέων Πατρών, όπως λεγόταν η Υπάτη. Στη συνέχεια ο Φαδρίγ επι­ χείρησε επέκταση στην Εύβοια. Νυμφεύθηκε την κόρη του Βονιφατίου ντα Βερόνα και κλη­ ρονόμησε έτσι το ένα τρίτο του νησιού με τα

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 1330 ΜΕ ΒΑΣΗ ΧΑΡΤΗ ΤΟΥ ΡΟΥΒΙΟ Υ ΛΙΟΥΚ Βουθρωτός I

ι Βυζαντινή Αυτοκρατορία

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ AYTOKPATOPL Γ~~ι

Φάρσαλα

Κ I

/

> Ν

U

\

(ί

Ο Λαμία < ^ 0 ^ .

Γ

Λευκάδα f

,

* r ί·

Σκιάθος

Δομοκος

Σιδερόκοοτρο' (Ηράκλεια)

Βόνιτσα

I........I Καταλανικές κτήσεις

Βο* (

ä

Υπάτη (Ν.έαί ρ ίτ ζ α ι)

....

Γραβιά

*νησος

p -....] Μαρκιωνία της Βοδονίτζας, υποτελής στους Καταλανούς I------ η Περιοχές υπό την επικυριαρχία του βασιλείου 1 της Νεάπολης -------Περιοχές που παρέμειναν *ι— U στους ν τε Μπριέν μετά τη }% μάχη του Αλμυρού Σκύβος

^ Β0δ0νίτζα

ΑμφισσαΣάλωνα Δα iiAib

I Ναύπαιαοο

x \

Κτήοεις Ιωάννη Ορσίνι, δεσπότη της Ηπείρου

i

I Β ενετικές κτήσεις Ιταλοί ηγεμόνες των Κυκλάδων και της Εύβοιας Οικογένεια Σανούδο (δούκες του Αρχιπελάγους)

I__ 13 Οικογένεια Γκίζι

Λιβαδειά *

Ιοστρα Λάρμενί

Κομητεία της Κεφαλονιάς

Καλάβρυτα

Διάφοροι Ιταλοί φεουδάρχες της Εύβοιας και των Κυκλάδων

ΙΡΙΓΚΙΠΑΤΟ ΤΗΣ Ανδραβίδα Ζάκυνθος

)

4λφειό

)ΥΚΑΤΟ ΤΟΥ Ä1

:λ ΑΓΟΥΣ

Δ ή λ ο ς ^ ^ ύ ιΤ ο ν ο ς

ιστρας

Σπέτσες

Ναβαρή

Αντίπαρος Μονεμβασία

Ελαφονησο% ι ^ Ταίναρο

αλ,ας

Αμοργό

κάστρα των Λαρμένων και της Καρύστου. Η ε ­ ξέλιξη αυτή ανησύχησε τους Βενετούς, που είχαν υποστεί πολλά από την καταλανική πει­ ρατεία και έβλεπαν να κινδυνεύει η Χαλκίδα, σημαντική δάση για τον εμπορικό τους στόλο. Ετσι πίεσαν τον βασιλιά της Σικελίας και επι­ κυρίαρχο της Εταιρείας να περιορίσει τους υ­ πηκόους του και το 1319 υπογράφηκε συνθή­ κη με την οποία οι Καταλανοί αποδέχονταν να αποσύρουν όλα τα πλοία τους από το Αιγαίο και τον Σαρωνικό και να χρησιμοποιούν μόνο το λιμάνι της Λιδαδόστρας στον Κορινθιακό. Οι Βενετοί θα είχαν το δικαίωμα να χρησιμο­ ποιούν ελεύθερα το λιμάνι του Πειραιά. Η συμφωνία απάλλαξε το Αιγαίο από την κατα­ λανική πειρατεία και εξασφάλισε για τους Κα­ ταλανούς την πολύτιμη υποστήριξη της Βενε­ τίας. Η σύζυγος του δούκα Βαλτέρ ντε Μπριέν μετά την ήττα και τον θάνατο του συζύγου της στον Αλμυρό κατέφυγε με τον ανήλικο γιο τους στον πατέρα της, στην Αυλή του βα­ σιλιά της Γαλλίας, όπου ασκούσε συνεχώς πιέ­ σεις για να πετύχει την ανακατάληψη του Δουκάτου για τον γιο της και εξασφάλισε την υποστήριξη του βασιλιά της Γαλλίας, του πά­ πα και του Τάγματος των Ιωαννιτών. Από το Δουκάτο είχαν σωθεί οι κτήσεις του στην Αρ­ γολίδα, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως βάση για την ανάκτηση της Αττικής και της Βοιωτίας. Για την επιτυχία μιας εκστρατείας όμως με σκοπό την ανακατάληψη του Δουκά­ του ήταν απαραίτητη η βοήθεια των Βενετών στη μεταφορά των στρατευμάτων και στον ναυτικό αποκλεισμό των Καταλανών. Οι Βενε­ τοί έχοντας μόλις συμφωνήσει με τους Κατα­ λανούς απέρριψαν κάθε πρόταση για συνερ­ γασία. Ο κίνδυνος έγινε μεγαλύτερος όταν ενη-

λικιώθηκε ο γιος του παλιού δούκα, που λεγό­ ταν επίσης Βαλτέρ. Μεγαλωμένος με το όρα­ μα της ανάκτησης του Δουκάτου και της εκδί­ κησης για τον θάνατο του πατέρα του και χω­ ρίς να υπολογίσει ότι οι Βενετοί δεν θα τον υ­ ποστήριζαν, ξεκίνησε για την Ελλάδα το 1331 με 800 Γάλλους ιππότες, 500 οπλίτες από την Τοσκάνη και στρατιώτες από το προσωπικό του φέουδο στο Λέτσε της Απουλίας. Αποβι­ βάστηκε αρχικά στην Ηπειρο και κατέλαβε τη Λευκάδα. Στη συνέχεια προχώρησε στη Βοιω­ τία εναντίον των Καταλανών, που δεν δέχθη­ καν να τον αντιμετωπίσουν σε μάχη και κατέ­ φυγαν στα οχυρά της χώρας. Μάλιστα κατε­ δάφισαν το κάστρο του Σαίντ Ομέρ στη Θήβα, ίσως το καλύτερο και ισχυρότερο οχυρό που κατασκεύασαν στην Ελλάδα οι Φράγκοι, από φόβο μήπως πέσει στα χέρια του. Ο ντε Μπριέν βρέθηκε αντιμέτωπος με μια κατά­ σταση που δεν υπολόγιζε. Οι Ελληνες της πε­ ριοχής, αδιάφοροι για το ποιος θα ήταν ο ξέ­ νος κατακτητής, δεν τον υποστήριξαν, ενώ οι Καταλανοί κλεισμένοι στα οχυρά περίμεναν να εξαντληθούν τα χρήματά του. Ο ντε Μπριέν δεν είχε προβλέψει το ενδεχόμενο να αναγκαστεί να πολιορκήσει κάποιο κάστρο και δεν διέθετε πολιορκητικές μηχανές, ενώ ο στρατός του απαιτούσε την τακτική καταβολή του μισθού του. Καθώς δεν διέθ ετε πολλά χρήματα αναγκάστηκε σύντομα να εγκαταλείψει την προσπάθεια και να μεταβεί στην Ιτα­ λία. Τελικά σκοτώθηκε πολεμώντας με τον γαλλικό στρατό στη μάχη του Πουατιέ το 1356, χωρίς να δει ποτέ πάλι τις ελληνικές κτήσεις του. Ο πάπας, που ως τό τε εργαζόταν για να επιτύχει την απομάκρυνση των Καταλα­ νών και την επάνοδο των Φράγκων στο Δου­ κάτο, αναγκάστηκε να αποδεχθεί την παρου­ σία τους, καθώς στη χερσόνησο του Αίμου εί-

Π ρ ο ετο ιμ α σ ία μεσ α ιω νικο ύ σ τρ α το ύ για ε κ σ τρ α τε ία . Δ ια κ ρ ίν ο ν τα ι ά μ α ξε ς φ ο ρ τω μ έν ες μ ε όπλα και εφ ό δ ια .

χε εμφανιστεί ένας περισσότερο επίφοβος α­ ντίπαλος, οι Οθωμανοί Τούρκοι. Εναντίον τους οι Καταλανοί μπορούσαν να αποτελέσουν μια ισχυρή αποτρεπτική δύναμη. Σε αυ­ τή την εξέλιξη βοήθησε η δέσμευση που ανέλαβαν το 1331 οι Καταλανοί να μη συνεργάζονται με Τούρκους πειρατές, ούτε να απασχολούν Τούρκους στον στρατό τους.

" jß ■■■

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Η καταλανική εξουσία ήταν πλέον παγιωμένη και καλά οργανωμένη. Η διαίρεση των καταλανικών κτήσεων σε δύο δουκάτα (Αθη­ νών και Νέων Πατρών) ήταν καθαρά τυπική, καθώς και τα δύο αναγνώριζαν την επικυριαρ­ χία του Βασιλείου της Σικελίας και διοικούντο από τα ίδια πρόσωπα. Πρωτεύουσα και κέντρο της διοίκησης ήταν η Θήβα. Κεφαλή της διοί­ κησης ήταν ο δούκας, εγκατεστημένος στη Σικελία. Ο δουκικός τίτλος απέδιδε περισσό­ τερο κύρος παρά υλικά οφέλη, καθώς το με­ γαλύτερο μέρος από τα έσοδα των δουκάτων διετίθετο για τη συντήρηση της άμυνας και της διοίκησης. Κυριότεροι αξιωματούχοι ήταν ο γενικός επίτροπος (vicat-general ή vicarius), υπεύθυνος για τα οικονομικά, την άμυνα της χώρας και τη συντήρηση και την τροφοδοσία των φρουρίων, και ο πρωτοστράτορας, που ή­ ταν διοικητής του στρατού και επιλεγόταν πά­ ντα ανάμεσα στα μέλη της Εταιρείας μέχρι το 1363, οπότε το αξίωμα συγχωνεύθηκε με αυτό του γενικού επιτρόπου. Ο γενικός επίτροπος Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ίβ ■■

είχε υπό τις εντολές του έναν αυλάρχη (majordomus) και έναν γενικό προβλεπτή (procureur general). Τα κάστρα των δουκάτων διοικούντο από αξιωματούχο ο οποίος λεγό­ ταν βικάριος (vigerius ή veguer), καοτελάνος (castellanus ή castella) ή καπετάνος (capitaneus ή capita). Οι αποφάσεις του υποβάλλονταν προς αναθεώρηση στον γενικό επίτροπο και οι αποφάσεις του επιτρόπου στην Αυλή του βασιλιά στη Σικελία. Ως δικαστικός κώδικας χρησιμοποιούντο οι «Ασσίζες (Συνήθεια) της Βαρκελώνης» και ως επίσημη γλώσσα η κατα­ λανική. Οι Καταλανοί της Θήβας, της Λιβαδει­ άς, της Αθήνας, του Σιδεροκάστρου και της Υ­ πάτης ήταν οργανωμένοι σε κοινότητες (universitates), οι οποίες εξέλεγαν ένα συμβού­ λιο από συνδίκους (sindici) που εκπροσωπού­ σαν την κοινότητα, ενώ στην Αθήνα επέλεγαν και τον καστελάνο της πόλης. Τα επίσημα έγ­ γραφα των κοινοτήτων σφραγίζονταν με τη σφραγίδα της Εταιρείας, η οποία τυπικά εξα­ κολουθούσε να υπάρχει, και η διοίκηση του κράτους είχε οργανωθεί με βάση το καταστα­ τικό της. Οι κοινότητες είχαν ιδιαίτερη επιρ­ ροή, καθώς στα δουκάτα οι ευγενείς ήταν ε­ λάχιστοι - δεν ξεπερνούσαν τις 16 οικογένει­ ες. Οι Ελληνες των καταλανοκρατούμενών περιοχών αντιμετωπίστηκαν αρχικά ως κατώ­ τεροι και αποκλείστηκαν από όλα τα αξιώμα­ τα, που ήταν προνόμιο των conquistadors (κατακτητών), όπως αυτοαποκλήθηκαν οι Κατα­ λανοί. Διατήρησαν το ορθόδοξο δόγμα, όμως οι ση μαντικότεροι ναοί, όπως έγινε και επί της κυριαρχίας των Φράγκων, δόθηκαν στην κα­ θολική Εκκλησία, ενώ στις τρεις αρχιεπισκο­ πές των δουκάτων εγκαταστάθηκαν Καταλα­ νοί αρχιερείς. Σταδιακά σημειώθηκαν αρκε­ τές επιμιξίες ανάμεσα στους Καταλανούς και στους Ελληνες, παρά τις σχετικές απαγορεύσεις. Αρκετοί Ελληνες που προσέφεραν υπηρεσίες στους κατακτητές απέκτησαν τα ίδια δικαιώματα με αυτούς και συχνά ασκούσαν το λειτούργημα του νοταρίου (συμβολαιογρά­ φου), όπως π.χ. η αθηναϊκή οικογένεια Ρέντη. Τελικά Ελληνες κατάφεραν να φθάσουν μέχρι τα αξιώματα του καστελάνου των Σαλώνων και του καγκελαρίου της Αθήνας. Στη Σικελία οι κάτοχοι του δουκικού τ ίτ ­

λου της Αθήνας και της Νέας Πάτρας διαδέ­ χονταν ο ένας τον άλλο χωρίς να δουν ποτέ τα δουκάτα τους. Το 1355 κληρονόμος των δου­ κάτων βρέθηκε να είναι ο βασιλιάς της Σικε­ λίας Φρειδερίκος Γ1, οπότε ο δουκικός τίτλος προσκολλήθηκε σε αυτόν του βασιλιά της Σι­ κελίας. Ο Φρειδερίκος όρισε γενικό επίτροπο τον Ιάκωβο Φαδρίγ. Στον διορισμό αυτό αντέδρασε ο πρωτοστράτορας Ερμανιόλ ντε Νοβέλλες, που κινήθηκε προς ανοιχτή ανταρσία η οποία απέτυχε και του στέρησε το αξίωμά του. Ο νέος επίτροπος αντικαταστάθηκε σύ­ ντομα από άλλους απεσταλμένους της σικελι­ κής Αυλής, που παρέμειναν στη χώρα για εξί­ σου μικρό χρονικό διάστημα. Οι απόγονοι των παλαιών κατακτητών δεν διέθεταν πλέον τη μαχητικότητα των προγόνων τους και είχαν εμπλακεί σε διενέξεις μεταξύ τους, απώλεσαν δε τις κτήσεις τους στη Θεσσαλία από τους Σέρβους του Στέφανου Δουσάν.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΑΝΟΚΡΑΤΙΑΣ Οι διαμάχες μεταξύ των Βυζαντινών είχαν βοηθήσει τους Οθωμανούς να επεκταθούν στη Θράκη. Οι αντιπαραθέσεις των Καταλανών τους έδωσαν τη δυνατότητα να αναμιχθούν στις υποθέσεις της νότιας Ελλάδας. Το 1361 ο γενικός επίτροπος Ρογήρος ντε Λούρια ήλθε σε σύγκρουση με μια μερίδα Καταλανών που υποστηρίζονταν από τους Βενετούς και κάλεσε σε βοήθεια τους Οθωμανούς που είχαν εγκαταστήσει την πρωτεύουσά τους στην Αδριανούπολη. Οι Τούρκοι εκμεταλλεύθηκαν την ευκαιρία και κατέλαβαν τη Θήβα σχεδιάζοντας επιδρομή στην Πελοπόν­ νησο. Η απειλή αυτή ανάγκασε όλους τους χριστιανούς της περιοχής να ξεχάσουν τις διαφορές τους και να συνεργαστούν. Στην αντιτουρκική συμμαχία που δημιουργήθηκε και τελικά απομάκρυνε την οθωμανική απειλή έλαβαν μέρος οι Καταλανοί, οι Φράγκοι του Πριγκιπάτου της Αχαϊας, οι Βενετοί της Εύ­ βοιας, ο Βυζαντινός δεσπότης του Μυστρά και οι ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάν­ νη. Η κρισιμότητα της κατάστασης όμως δεν περιόρισε τις αντιπαραθέσεις μεταξύ των Καταλανών, ενώ ο νέος γενικός επίτροπος Μον-

01 ΚΑΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΔΟΥΚΙΚΩΝ ΤΙΤΛΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΩΝ ΗΓΕΜΟΝΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Μανφρέδος, δούκας Αθηνών

1312-1317

Γουλιέλμος. δούκας Αθηνών και Νέων Πατρών

1317-1338

Ιωάννης, μαρκήσιος του Ραντάτσο, δούκας Αθηνών και Νέων Πατρών

1338-1348

Φρειδερίκος Α', μαρκήσιος του Ραντάτσο, δούκας Αθηνών και Νέων Πατρών

1348-1355

Φρειδερίκος Β', βασιλιάς της Σικελίας, δούκας Αθηνών και Νέων Πατρών

1355-1377

Μαρία, βασίλισσα της Σικελίας, δούκισσα Αθηνών και Νέων Πατρών

1377-1381

Πέτρος Δ’, βασιλιάς της Αραγωνίας, δούκας Αθηνών και Νέων Πατρών

1381-1387

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

κάδα ήταν εγκατεστημένος στη Σικελία και δι­ οικούσε τα δουκάτα με εντολές που έστελνε μέσω αγγελιοφόρων. Ο ντε Λούρια εκμεταλλεύθηκε την κατάσταση και εξόντωσε τους α­ ντιπάλους του αναγκάζοντας τον βασιλιά Φρειδερίκο να τον αποδεχθεί πάλι ως γενικό επίτροπο το 1367. Μέσα σε όλη αυτή την ανα­ στάτωση οι κληρονόμοι των ντε Μπριέν κατέ­ στρωσαν το 1366 νέα σχέδια για την κατάλη­ ψη των δουκάτων, τα οποία όμως εγκατέλειψαν όταν είδαν ότι η Βενετία δεν θα τους υ­ ποστήριζε. Ο θάνατος του ντε Λούρια το 1370 προκάλεσε νέες διαμάχες οι οποίες οξύνθηκαν από την εισροή πολλών αξιωματούχων από τη Σικελία, που κατέλαβαν θέσεις τις ο­ ποίες οι Καταλανοί της Ελλάδας θεωρούσαν ότι τους ανήκαν δικαιωματικά. Το 1373 ο πάπας Γρηγόριος ΙΑ1 συγκάλεσε στη Θήβα σε σύνοδο όλους τους ισχυρούς η­ γεμόνες της Ελλάδας με θέμα την αντιμετώ­ πιση του τουρκικού κινδύνου. Στη σύνοδο παρέστη και ο Νέριο Ατζαγιόλι, γόνος οικογένει­ ας τραπεζιτών από τη Φλωρεντία, που ήταν κύριος της Κορίνθου. Ο Ατζαγιόλι ήταν εκ­ πρόσωπος μιας νέας τάξης ανθρώπων, των πλούσιων αστών που σταδιακά αύξαναν τον πλούτο και τη δύναμή τους έναντι των εκπρο­ σώπων της παλαιότερης στρατιωτικής αρι­ στοκρατίας των ιπποτών. Ο φιλόδοξος Φλωρε­ ντινός επιστρέφοντας στην Κόρινθο βρήκε την ευκαιρία να καταλάβει το αφύλακτο καταλανικό κάστρο των Μεγάρων. Η άλλοτε επίφο­ βη Εταιρεία δεν μπόρεσε να πράξει τίποτα για να ανακτήσει την πόλη, ενώ προέκυψε νέα αι­ τία αντιπαραθέσεων καθώς το 1377 ο βασι­ λιάς Φρειδερίκος Γ της Σικελίας και δούκας της Αθήνας και της Νέας Πάτρας πέθανε α­ φήνοντας τον θρόνο στην κόρη του Μαρία. Ο κοντινότερος συγγενής του, βασιλιάς της Αραγωνίας Πέτρος Δ', διεκδίκησε τον θρόνο υ­ ποστηρίζοντας ότι έπρεπε να εφαρμοστεί ο Σάλιος νόμος που απαγόρευε τη διαδοχή στις γυναίκες. Οι Καταλανοί της Ελλάδας διχάστη­ καν ανάμεσα στον Πέτρο Δ' και τη Μαρία. Τελι­ κά επικράτησε η άποψη ότι ένας άνδρας βασι­ λιάς ήταν προτιμότερος και τα δουκάτα ανα­ γνώρισαν τον Πέτρο της Αραγωνίας, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα περήφανος που εξούσιαζε την πόλη του Περικλή (συνέθεσε μάλιστα και στί­ χους για την ομορφιά και το μεγαλείο της Α­ κρόπολης που δεν είχε δει ποτέ του). Το τέλος του πολέμου ανάμεσα στη Γαλ­ λία και στη Ναβάρα το 1366 άφησε άνεργους τους άνδρες της Εταιρείας των Ναβαραίων, που περιφερόμενη σε αναζήτηση εργασίας κατέληξε στην Ελλάδα αποτελούμενη από 1.200 Ναβαραίους και Γασκώνους ιππότες. Οι Καταλανοί που υποστήριζαν τη Μαρία της Σι­ κελίας θεώρησαν καλό να καλέσουν σε βοή­ θεια την Εταιρεία των Ναβαραίων, η οποία έσπευσε το 1380 να καταλάβει για λογαριασμό της τη Λιβαδειά και τη Θήβα. Την επόμενη χρονιά οι Ναβαραίοι κατέλαβαν χωρίς αντί­ σταση το Πριγκιπάτο της Αχαϊας. Η απομά­ κρυνσή τους επέτρεψε στους Καταλανούς να αρχίσουν την αποκατάσταση των καταστρο­ φών που προκάλεσαν οι Ναβαραίοι. Για να συ­ μπληρώσουν τα κενά τα οποία προκάλεσε η δράση των τελευταίων στον πληθυσμό επέ-

τρεψαν την εγκατάσταση Αρβανιτών στην Ατ­ τική και τη Βοιωτία, ενώ σχέδιαζαν την ανακα­ τάληψη των φρουρίων της Θήβας και της Λι­ βαδειάς. Ο Νέριο Ατζαγιόλι επιβουλευόταν και αυ­ τός τις καταλανικές κτήσεις. Πρότεινε στην κόμισσα των Σαλώνων, που ήταν υποτελής του Δουκάτου της Αθήνας, να παντρέψει την κόρη της με τογ,κουνιάδο του. Εκείνη όμως αρνήθηκε κάθε σχέση με νεόπλουτους Ιτα­ λούς τραπεζίτες και προτίμησε για σύζυγο έ ­ ναν Σέρβο ηγεμονίσκο της Θεσσαλίας. Ο γά­ μος προκάλεσε την αγανάκτηση των Ελλήνων και των Φράγκων στα Σάλωνα, που φοβούνταν την επέκταση της σερβικής δύναμης. Ο Νέριο εκμεταλλεύθηκε την κατάσταση και το 1385 έστειλε τον στρατό του να καταλάβει το δυτι­ κό τμήμα του Δουκάτου, ενώ ο ίδιος με μία γαλέρα έσπευσε στην Αττική όπου κατέλαβε το λιμάνι του Πειραιά και την Αθήνα, όχι όμως την Ακρόπολη, η οποία άντεξε χάρη στην η­ ρωική αντίσταση του φρούραρχου Πέτρου ντε Πω ως το 1387. Ο Ατζαγιόλι σε ελάχιστο χρόνο είχε αποσπάσει από το Δουκάτο την Αττική, τη Βοιω­ τία και τη Φθιώτιδα. Οι βασιλείς της Σικελίας κράτησαν τυπικά τον δουκικό τίτλο και συνέ­ χισαν να διορίζουν γενικούς επιτρόπους, αλ­ λά η καταλανική παρουσία είχε περιοριστεί στην Αίγινα και στα Σάλωνα, η περήφανη κό­ μισσα των οποίων αντιστάθηκε με επιτυχία. Η κομητεία της τελευταίας όμως σύντομα κατακτήθηκε από τους Τούρκους. Αιτία υπήρξε ο εραστής της κόμισσας, ένας ιερέας που απήγαγε την κόρη του Ελληνα επισκόπου της πε­ ριοχής. Ο επίσκοπος μη έχοντας άλλη λύση κάλεσε σε βοήθεια τον Οθωμανό σουλτάνο Βαγιαζίτ, ο οποίος κατέλαβε τα Σάλωνα το 1393. Η Αίγινα παρέμεινε υπό καταλανική κυ­ ριαρχία ως το 1451, οπότε ο τελευταίος Καταλανός ηγεμόνας της πέθανε χωρίς κληρονόμους και κληροδότησε το νησί στη Βενετία. Η Καταλανοκρατία συνε­ χίστηκε στην Πιάδα της Επιδαύρου, η οποία ήταν φέουδο της οικογένειας

Καοπένα, ως το 1460. Η δράση των Καταλανών υπήρξε καθορι­ στική για την οριστική πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι επιδρομές τους στη Μικρά Ασία και στη Θράκη αποτέλεσαν καίριο πλήγ­ μα το οποίο καταρράκωσε την εξασθενημένη Αυτοκρατορία κατά την περίοδο που αναδυό­ ταν η οθωμανική απειλή. Οι Καταλανοί ήταν οι πρώτοι που προσκάλεσαν Τούρκους στη Θρά­ κη, δημιουργώντας ένα προηγούμενο το ο­ ποίο έσπευσαν να ακολουθήσουν οι Οθωμα­ νοί στα μέσα του 14ου αιώνα με την εγκατά­ στασή τους στην Καλλίπολη. Υπήρξαν επίσης οι πρώτοι που κάλεσαν τους Οθωμανούς να αναμιχθούν στις υποθέσεις της νότιας Ελλά­ δας. Η κυριαρχία τους δεν έγινε ποτέ ιδιαίτε­ ρα αγαπητή στους Ελληνες, οι οποίοι δεν λυ­ πήθηκαν με την αντικατάστασή τους από τους Ατζαγιόλι, ενώ σε διάφορες περιοχές η λέξη Καταλανός χρησιμοποιήθηκε ως βρισιά. Υπήρξαν άξεστοι και σκληροί τυχοδιώκτες, αν και δεν στάθηκαν περισσότερο βάρβαροι και καταστροφικοί από όσο οι Φράγκοι προκάτοχοί τους. Ελάχιστοι ανάμεσά τους αντιλαμβά­ νονταν την αίγλη που περιέβαλλε την Αθήνα και την Ακρόπολη, με φωτεινή εξαίρεση το βασιλιά Πέτρο Δ' της Αραγωνίας. Η παρουσία τους δεν προσέφερε κάτι θετικό στις περιο­ χές που κατέκτησαν, όμως η επιτυχία ενός συνονθυλεύματος τυχοδιωκτών όπως ήταν η Εταιρεία να δημιουργήσει βιώσιμο κράτος ε ί­ ναι άξια θαυμασμού και αποτελεί ίσως το μο­ ναδικό επίτευγμα της καταλανικής παρουσίας στην Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) C harles H opf: CH RO N IQ U ES G RECO R OM ANES, Librairie d e Weidmann, B erlin,

Γάλλοι ιπ π ό τες επ ιβα ίνο υν σ ε πλοία. Μ ε α υ τό το ν τρόπ ο μ ε τα φ έ ρ θ η κ ε ο σ τρ α τό ς το υ Β α λ τέ ρ ν τε Μ π ρ ιέν κ α τά τη ν α π ο τυ χη μ ένη ε κ σ τρ α τε ία το υ το 1331.

1873 (ανατύπω ση X. Σπανού). (2) Χ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο ΤΟΥ Μ Ο Ρ Ε Ω Σ , επ ιμ έλ εια Π. Κ αλονάρου, Ε κδόσ εις Ε σ τία , Α θή να . (3) A . Β α σ ίλ ιεφ : ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΗΣ Β Υ ΖΑ Ν Τ ΙΝ Η Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, Ε κ δ ό σ εις Π άπ υρ ος, Α θή να , 1971. (4) A ntoine B on: LA M O R EE FRANQUE, Editions E. de B occard, Paris, 1969. (5) Φ ερδινάνδου Γοη γο ρ ο β ίο υ : ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΗΣ Π Ο Λ Ε Ω Σ Α Θ Η Ν Ω Ν ΜΕΤΑΦΡΑΣΘΕΙΣΑ ΜΕΤΑ Δ ΙΟ Ρ Θ Ω Σ Ε Ω Ν ΚΑΙ Π Ρ Ο Σ Θ Η Κ Ω Ν ΥΠΟ Σ Π Υ Ρ ΙΔ Ω Ν Ο Σ Λ Α Μ Π Ρ Ο Υ , Εκδόσ εις Β ιβ λ ιο θ ή κ η ς Μ α ρ α σ λή , Α θή να , 1904, ανατύπω ση Βασ. Ν. Γ ρ η γορ ιά δης, Α θή να , 1977. (6) Σ ο φ ία ς Δ ο α ν ίδ ο υ : ΤΟ Π ΡΙΓΚ ΙΠ Α ΤΟ ΤΗΣ ΑΧΑ ΪΑ Σ, Σ ύ λ λ ο γ ο ς προς διάδοσιν Ω φ ελίμ ω ν Βιβλίω ν, Α θή να , 1989. (7) P eter Lock: 01 ΦΡΑΓΚΟΙ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ, Ε κ δ ό σ εις Ενάλιος, Α θή να , 1998. (8) Αντώ νιο Ρούβιο υ Λ ιο ύ κ : Π Ε Ρ Ι ΤΩΝ ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΩΝ Φ Ρ Ο Υ Ρ ΙΩ Ν ΤΗΣ Η Π Ε ΙΡ Ω Τ ΙΚ Η Σ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ , Ε κδόσ εις Κ ο υ λτο ύ ρ α , Α θή να , 1991. (9) W illiam M iller: Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α , Ε κδόσ εις Ε λληνικά Γράμ μ α τα, Α θή να , 1990. (10) Φ ρανθίσκο ν τε Μ ο νκ ά δ α : ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΩ Ν ΚΑΤΑΛΑΝΩΝ ΚΑΙ Α ΡΑ ΓΩ ΝΕΖΩ Ν ΚΑΤΑ ΤΟ ΥΡΚ Ω Ν ΚΑΙ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν , Ε σ τία , Α θή να , 1984. (11) D avid N icolle - G. A. Em bleton: ITALIAN MEDIEVAL A R M IES 1300-1500. O sprey Publishing, O xford. 1983. (12) D o n ald Nicol: THE LAST CENTURIES O F B YZA NTIU M 1261-1453, C am bridge U niversity Press, 1994. (13) ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ TOY Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Υ ΕΘ Ν Ο ΥΣ, Ε κ δ ο τικ ή Α θηνώ ν, Α θή να , 1980. (14) G eorg O stro g o rs ky: ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ TOY Β Υ ΖΑ Ν Τ ΙΝ Ο Υ ΚΡΑΤΟΥΣ, Ισ το ρ ικ ές Εκδόσ εις Σ τέ φ α ν ο ς Β ασιλόπ ουλος, Α θή να . (15) K enneth S etton : THE PAPACY AN D THE LEVANT, The A m erican Philosoph ical S ociety, Philadelphia, 1976. (16) Επ αμεινώ νδα Σ τα μ α τιά δ ο υ : 01 ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ ΕΝ ΤΗ Α ΝΑΤΟ ΛΗ, Τυπ ογραφείο Κ. Α ντω νιάδου, Α θή να , 1869. (17) Γιαν Χ η θ-Α νγκ ο υ ς Μ α κ Μ π ρ ά ιντ: Ο Ι ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Ο Ι ΣΤΡΑΤΟΙ 1118-1461, Eurobooks, Α θή να , 1996. (18) Μ α ρ ία Ν το ύ ρ ο υ -Η λιο π ο ύ λ ο υ : THE CATALAN D U C H Y O F ATHENS AN D OTHER LATIN POW ERS IN GREECE ESPECIALLY THE PRINCIPALITY O F ACHAEA, Έ ώ α και Εσπ έρια", τό μ ο ς 4, Α θή να , 1999-2000. (19) A lfonso Lowe: THE CATALAN VENGEANCE. R o u tledge an d Kegan Paul, London an d Boston, 1972.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ τιγ μ ιό τυ π ο από τη μ ά χ η τη ς Ισσού, όπως α π εικ ο ν ίζετα ι σ το π ερ ίφ η μ ο μω σαϊκό τη ς Π ομ π η ίας. Α ρ ισ τερ ά ο Α λέξα ν δ ρ ο ς έφ ιπ π ος κ ιν είτα ι ο ρ μ η τικ ά προς το ν Δ α ρ ε ίο , σ τον πρόσωπο το υ οπ οίου δ ια γ ρ ά φ ο ν τα ι κ α θ α ρ ά η ανησυχία κα ι ο φ ό β ο ς.

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Γ. Φ ιλό λο γο ς (Μ Α. Ui

ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΙΚ Η ΤΟΥ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Υ ΣΤΟ Ν ΓΡΑΝΙΚΟ ΠΟΤΑΜΟ ΚΑΙ ΤΗ Θ Υ ΕΛΛ Ω Δ Η Π Ρ Ο ΕΛ ΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, Ο Β Α Σ ΙΛ ΙΑ Σ Δ Α Ρ Ε ΙΟ Σ Γ Ό Κ Ο Δ Ο Μ Α Ν Ο Σ ΕΙΧΕ ΠΙΑ Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Τ Ο Π Ο ΙΗ Σ Ε Ι ΟΤΙ Η ΙΔ ΙΑ Η ΥΠΑΡΞΗ ΤΗΣ Π Ε Ρ Σ ΙΚ Η Σ

Χάλκινο α ντίγ ρ α φ ο α νδρ ιά ντα το υ Μ εγ ά λ ο υ Α λεξά ν δ ρ ο υ . Ο Μ α κ εδ ό να ς βασ ιλιάς εικ ο ν ίζετα ι έφιππ ος να π λ ή ττει μ ε δόρυ το ν αντίπ αλό το υ (Α ρχαιολογικό Μ ο υ σ είο Φ λω ρεντίας).

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΒΡΙΣΚΟ ΤΑΝ ΣΤΟ Ν ΕΣΧΑΤΟ ΚΙΝΔΥΝΟ. Ο «ΘΡΑΣΥΣ» Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν Α Σ ΕΠ ΡΕΠ Ε ΝΑ Α Ν Α Χ Α ΙΤΙΣ ΤΕ Ι Α Μ Ε Σ Α Μ Ε ΚΑΘ Ε ΤΡΟΠΟ, Δ ΙΑΦ Ο ΡΕΤΙΚΑ ΔΙΑΚΥΒ ΕΥ Ο Ν ΤΑ Ν ΠΙΑ Κ Ρ ΙΣ ΙΜ Η Σ Σ Η Μ Α Σ ΙΑ Σ Ε Π ΑΡΧ ΙΕΣ ΤΟΥ ΒΑ ΣΙΛ Ε ΙΟ Υ , Ο Π Ω Σ Η Φ Ο ΙΝ ΙΚΗ Κ Α Ι Η ΑΙΓΥΠΤΟ Σ, ΑΛΛΑ Κ Α Ι Η ΙΔ ΙΑ Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ Π Ε Ρ Σ ΙΚ Ο Υ ΚΡΑΤΟΥΣ. ΤΟ ΠΟ Θ ΕΣΙΑ ΤΗΣ Ν ΕΑ Σ ΣΥΓΚ ΡΟ Υ ΣΗ Σ Ε Μ Ε Λ Λ Ε ΝΑ Ε ΙΝ Α Ι Η Σ Τ Ε Ν Η Π Ε Δ ΙΑ Δ Α ΤΗΣ ΙΣΣΟΥ, Σ ΤΗ Ν Ο ΠΟ ΙΑ ΤΟΝ Ν Ο Ε Μ Β Ρ ΙΟ ΤΟΥ 333 π.Χ. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ Β Α Σ ΙΛ ΙΑ Σ ΤΩΝ Π Ε Ρ Σ Ω Ν Η ΛΠ ΙΖΕ ΟΤΙ ΘΑ ΑΝ Ε Κ Ο Π Τ Ε ΟΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΝ Π Ρ Ο ΕΛ ΑΣΗ ΤΟΥ Ν ΕΑ ΡΟ Υ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Υ ΤΟΥ.

ήττα των Περσών στον Γρανικό ποτα­ λικά του όρους Αμανός, το οποίο «έβλεπε» προς τον Ισσικό κόλπο, επελέγη από τον Δαμό, κατά τα τέλη της άνοιξης του 334 ρείο ως κατάλληλη τοποθεσία για τη στρατο­ π.Χ., οδήγησε πολλές πόλεις της Μιπέδευση του πολυάριθμου στρατού του. Σύμ­ κράς Ασίας να ανοίξουν τις πύλες τους στον φωνα και με τις συμβουλές του φυγάδα ΑμύΜακεδόνα στρατηλάτη Αλέξανδρο Γ1. 0 τεντα, γιου του Αντίοχου, η θέση αυτή παρείχε λευταίος δεν άργησε να λυγίσει και την αντίτον απαιτούμενο χώρο για την ανάπτυξη των στάση που συνάντησε στη Μίλητο και να προπερσικών δυνάμεων και αποτελούσε ευνοϊκό ελάσει με γρήγορο ρυθμό στη Λυκία και στη πεδίο μάχης για την αποφασιστική αναμέτρη­ Φρυγία. Νωρίτερα είχε αφήσει τον Πτολεμαίο ση με τους Μακεδόνες, που τόσο απεγνωσμέ­ με 3.000 πεζούς και 200 ιππείς να πολιορκεί την ακρόπολη της Αλικαρνασσού, αφού ο ί­ να αναζητούσε ο μεγάλος βασιλιάς. διος δεν ήθελε να χρονοτριβήσει διευθύνοντας προσωπικά τη μακρά, όπως διαγραφό­ ταν, πολιορκία. Ο επόμενος χειμώνας του 334 - 333 π.Χ. Θρήκε τα στρατεύματα των ΜακεδόΣτο μεταξύ ο Αλέξανδρος διέσχισε τη νό­ νων να διαβαίνουν τα ορεινά περάσματα της κεντρικής και της νότιας Μικράς Ασίας, γεγο­ τια Καππαδοκία και κατευθύνθηκε ολοταχώς νός που δεν μπορούσε παρά να θορυβήσει ε ­ προς τα περάσματα της οροσειράς του ξαιρετικά τους Πέρσες. Μια απόπειρα αντιπε­ Ταύρου, ιδιαίτερα προς τις περίφημες Κιλικίες πύλες, που άνοιγαν διάπλατα τον δρόμο προς ρισπασμού στον θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου, τη Συρία. Μετά από δύσκολη πορεία στις δύ­ εμπνευσμένη από τον αρχηγό του περσικού σβατες πλαγιές του Ταύρου έφθασε στην πό­ στόλου, τον Ρόδιο Μέμνονα, δεν απέδωσε λη Ταρσό, την οποία η περσική φρουρά, στο ά­ καρπούς και έσβησε οριστικά, ιδιαίτερα μετά κουσμα της άφιξής του, έσπευσε να εγκατατον αιφνίδιο θάνατο του εμπνευστή της την ά­ λείψει. Εκεί ο Μακεδόνας βασιλιάς αντιμετώ­ νοιξη του 333 π.Χ. Σύντομα ο Δαρείος έκρινε ότι έπρεπε να επικεντρώσει όλες του τις προ­ πισε σοβαρό πρόβλημα υγείας - πιθανώς λόγω υπερκόπωσης - το οποίο κατάφερε σύντομα σπάθειες στην ξηρά και να καταφέρει εκεί ένα αποφασιστικό πλήγμα στον αντίπαλό του. Αρ­ να ξεπεράσει. Ανέθεσε στον Παρμενίωνα τη φρούρηση των στενών μεταξύ Κιλικίας και Συ­ χισε λοιπόν να συγκεντρώνει μια νέα στρατιά ρίας και ο ίδιος έφθασε στην πόλη Σόλους. Εστη Βαβυλώνα και στελέχωσε με μεγάλη προ­ ξορμώντας από εκεί πραγματοποίησε μια ολισοχή το επιτελείο που θα τον πλαισίωνε. Α­ φού ολοκλήρωσε τις προετοιμασίες του βάδι­ γοήμερη εκκαθαριστική επιχείρηση εναντίον κάποιων ορεσίβιων φυλών της Κιλικίας και στη σε προς την Κιλικία έχοντας μαζί του και την συνέχεια επέστρεψε στους Σόλους, όπου πληοικογένειά του. Η πεδιάδα των Σώχων, ανατο­

Η

20 —

ΟΙ ΚΙΝΗ ΣΕΙΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ροφορήθηκε πως ο Πτολεμαίος είχε εκπορθή­ σει την ακρόπολη της Αλικαρνασσού, προκαλώντας μάλιστα βαρύτατες απώλειες στον ε­ χθρό. Τότε ο Αλέξανδρος οργάνωσε λα­ μπρούς γυμνικούς και μουσικούς αγώνες και στη συνέχεια προχώρησε στη Μαλλό, μια ιστο­ ρική πόλη που ήταν παλαιά αποικία του Αρ­ γους. Ο Δαρείος, ο οποίος είχε στρατοπεδεύσει στην πεδιάδα των Σώχων, αδημονούσε να αναμετρηθεί με τον Αλέξανδρο αλλά ο στρατός του αντιπάλου του δεν φαινόταν στον ορίζο­ ντα. Η δύσκολη διάβαση του Ταύρου, οι επιχει­ ρήσεις στην Κιλικία και η ασθένεια του Αλέ­ ξανδρου στην Ταρσό είχαν καθυστερήσει συ­ νολικά την προέλαση του Μακεδόνα στρατη­ λάτη, γεγονός που ερμηνεύθηκε από τον Δαρείο ως φυγομαχία. Την εκτίμηση αυτή έσπευσαν να ενισχύσουν και διάφοροι κόλακες που βρίσκονταν στο περιβάλλον του μεγάλου βα­ σιλιά, οι οποίοι τον έπεισαν ότι ο Αλέξανδρος κωλυσιεργούσε επειδή φοβόταν να προχωρή­ σει σε μια νέα μετωπική αναμέτρηση με τον κύριο όγκο του περσικού στρατού. Ετσι ο Δαρείος πήρε τη - μοιραία γΓ αυ­ τόν, όπως αποδείχθηκε - απόφαση να κινηθεί και να επιδιώξει να συναντήσει τον αντίπαλο. Αφού έστειλε τα μη μάχιμα τμήματα και τα σκευοφόρα στη Δαμασκό, βάδισε με τον στρατό του βόρεια και προωθήθηκε προς την Κιλικία. Από την άλλη πλευρά ο Αλέξανδρος, που βρισκόταν στη Μαλλό, έλαβε την πληρο­ φορία ότι οι περσικές δυνάμεις βρίσκονταν α­ νεπτυγμένες στην πεδιάδα των Σώχων. Μη

γνωρίζοντας ότι ο Δαρείος είχε απομακρύνει τον στρατό του από εκεί, ο νεαρός Μακεδό­ νας κινήθηκε αμέσως για να αντιμετωπίσει τον εχθρό. Πέρασε τις Κιλικίες πύλες και κα­ τέλαβε την πόλη Ισσό, όπου άφησε τους τραυ­ ματίες του. Επειτα προχώρησε νοτιότερα και αφού διάβηκε τις λεγάμενες Πύλες της Συ­ ρίας και της Κιλικίας στρατοπέδευσε στη Μυρίανδρο, πιθανώς κοντά στη σημερινή Αλεξανδρέττα. Από εκεί σκόπευε να βαδίσει προς την πεδιάδα των Σώχων, όπου πίστευε ότι ήταν στρατοπεδευμένοι οι Πέρσες, και να συγκρουστεί μαζί τους. Ομως μια σφοδρή νυ­ κτερινή καταιγίδα τον υποχρέωσε να καθυ­ στερήσει, γεγονός που έμελλε να τον κρατή­ σει πολύ πιο κοντά στην πραγματική θέση του εχθρού. Η θέση αυτή δεν ήταν άλλη από τη στενή παραλιακή πεδιάδα της Ισσού, στην ο­ ποία δεν άργησε να φθάσει ο Δαρείος με τον στρατό του, έχοντας διαγράψει έναν μεγάλο κύκλο με διεύθυνση βόρεια και δυτικά γύρω από το όρος Αμανός ως τον μυχό του Ισσικού κόλπου. Οι Πέρσες κατέλαβαν την Ισσό και σκότωσαν τους Μακεδόνες τραυματίες που είχε αφήσει νωρίτερα εκεί ο Αλέξανδρος. Η πληροφορία ότι ο εχθρός δεν βρισκό­ ταν ανατολικά, στην πεδιάδα των Σώχων, αλλά βόρεια, στα νώτα των Μακεδόνων, δεν άργη­ σε να φθάσει στα αυτιά του νεαρού βασιλιά. Ηταν δυνατόν; Ο Αλέξανδρος έστειλε μια τριακόντορο στην Ισσό για να ελέγξει την πλη­ ροφορία, η οποία δεν άργησε να επιβεβαιω­ θεί. Τα σχέδιά του ανατρέπονταν. Ομως ο δαι­ μόνιος Μακεδόνας γνώριζε ότι με προσοχή και σύνεση η μετακίνηση των Περσών θα μπο­ ρούσε να αποβεί γι1αυτόν ένα ανέλπιστο δώ­ ρο. Τα ίδια τα πράγματα είχαν καταστήσει τη σύγκρουση αναπόφευκτη και ο Αλέξανδρος χωρίς χρονοτριβή συγκάλεσε πολεμικό συμ­ βούλιο με τη συμμετοχή των στρατηγών, των ιλάρχων και των επικεφαλής των συμμαχικών στρατευμάτων. Η τακτική κατάσταση ήταν λε­ πτή και απαιτούσε ψύχραιμους και ταχείς χει­ ρισμούς. Το μεγάλο πλεονέκτημα ήταν ότι ο Δαρείος είχε τελικά «στριμώξει» την πολυά­ ριθμη στρατιά του σε μια στενή πεδιάδα, αφή­ νοντας εκείνη των Σώχων στην οποία οι περσι­ κές δυνάμεις είχαν πολύ μεγαλύτερο χώρο για να αναπτυχθούν. Παράλληλα όμως οι Πέρσες είχαν με την κίνησή τους αυτή αποκόψει τους Μακεδόνες από τα μετόπισθέν τους και πιθα­ νή περαιτέρω περσική προέλαση προς τα νό­ τια θα επιδείνωνε σοβαρά το πρόβλημα επι­ κοινωνίας που είχε ήδη ανακύψει. Ο Αλέξανδρος παρουσίασε στους επιτε­ λείς του την κατάσταση και φρόντισε να τους εμψυχώσει, εξαίροντας την υπεροχή των Μα­ κεδόνων έναντι των Περσών και επαινώντας τον καθένα από τους συμμετέχοντες για τις ανδραγαθίες του σε προηγούμενες μάχες. Τό­ νισε ότι οι θεοί ήταν με το μέρος τους, αφού ώθησαν τον Δαρείο να συγκεντρώσει τις δυ­ νάμεις του σε έναν τόσο στενό χώρο, και δεν παρέλειψε να αναφερθεί ακόμα και στο κα­ τόρθωμα των Μυρίων του Ξενοφώντα, οι οποί­ οι, αν και ολιγάριθμοι, πέτυχαν να επιβιώσουν μέσα στις αχανείς εχθρικές εκτάσεις της Περ­ σικής Αυτοκρατορίας. Ο Μακεδόνας βασιλιάς πέτυχε έτσι να εμφυσήσει πνεύμα νίκης στους

ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑ ΔΡΑΣΗΣ

Ρω μαϊκό α ντίγ ρ α φ ο π ρ ο το μ ή ς του Α λ εξά ν δ ρ ο υ (Μ ο υ σ είο Λ ο ύ β ρ ο υ , Π αρίσι).

άνδρες του και να τους εξυψώσει το ηθικό, α­ φού γνώριζε καλά ότι αυτό αποτελούσε την πρώτη προϋπόθεση για τη νικηφόρα έκβαση μιας σύγκρουσης. Υπήρχαν όμως πολλά που έπρεπε να γί­ νουν ακόμα και ο χρόνος πίεζε πλέον ασφυκτι­ κά. Το κυριότερο ήταν η εξασφάλιση της νό­ τιας εισόδου της πεδιάδας της Ισσού, δηλαδή των λεγομένων Πυλών της Συρίας και της Κιλι­ κίας, ώστε να αποτραπεί ο κίνδυνος αποκοπής των Μακεδόνων και εγκλωβισμού τους εντός της πεδιάδας της Ισσού. Ο Αλέξανδρος δεν χρονοτρίβησε καθόλου. Εστειλε μπροστά ο­ μάδα ανιχνευτών και ακολούθησε ο ίδιος επι­ κεφαλής ολόκληρου του στρατού, για να κα­ λύψει στον συντομότερο δυνατό χρόνο την α­ πόσταση των 12 περίπου χιλιομέτρων που τον χώριζε από τις Πύλες. Υστερα από ολιγόωρη βραδινή πορεία ο στόχος επιτεύχθηκε. Η έ­ γκαιρη κατάληψη της φυσικής αυτής πύλης προς την πεδιάδα της Ισσού επέτρεψε στον Α­ λέξανδρο να ηρεμήσει προς στιγμή, αφού τα νώτα του στρατεύματος του ενόψει της επι­ κείμενης σύγκρουσης ήταν εξασφαλισμένα. Ο στρατός των Μακεδόνων συνέχισε την πορεία του με κατεύθυνση βόρεια βαδίζοντας «επί κέρως», δηλαδή με στενό μέτωπο και τη μία μονάδα να προχωρεί πίσω από την άλλη. Ο Α­ λέξανδρος είχε διασχίσει με αντίθετη κατεύ­ θυνση την πεδιάδα της Ισσού μόλις δύο ημέ­ ρες πριν, όταν δεν είχε ακόμα πληροφορηθεί τη νέα θέση του περσικού στρατού, κι έτσι γνώριζε ότι το ισσικό πεδίο γινόταν βαθμιαία ευρύτερο, καθώς ο στρατός προχωρούσε προς Βορρά. Ενδιαφερόταν να φθάσει στο πιο ευρύ σημείο της πεδιάδας, όπου οι άνδρες του θα μπορούσαν να παραταχθούν με ευρύ μέτωπο για μάχη. Οσο το πεδίο διευρυνόταν το μέτωπο των Μακεδόνων αναπτυσσόταν, καθώς ο Αλέξανδρος προωθούσε μπροστά τη μια μετά την άλλη τις διάφορες μονάδες, είτε δεξιά (προς την πλευρά του βουνού), είτε αρι­ στερά (προς τη θάλασσα). Ετσι ο στρατός του Αλέξανδρου αναπτυσσόταν σε φάλαγγα μά­ χης εν κινήσει, έτοιμος ανά πάσα στιγμή να συγκρουστεί με τον εχθρό, εφόσον αυτός α­ ποφάσιζε να βαδίσει νότια επιζητώντας τη μάχη·

Ο χρόνος κυλούσε πλέον αντίστροφα, πριν από τη μεγάλη σύγκρουση στην πεδιάδα της Ισσού. Η ελληνική φάλαγγα προχωρούσε ακάθεκτη έχοντας στο δεξιό κέρας τους υπα­ σπιστές με επικεφαλής τον Νικάνορα και δί­ πλα του την τάξη του Κοινού και του Περδίκκα. Αριστερά βρισκόταν ο Παρμενίων, επικε­ φαλής των τάξεων του Κρατερού, του Αμύντα, του Πτολεμαίου, γιου του Σέλευκου, και του Μελέαγρου. Επονταν οι υπόλοιπες μονά­ δες πεζικού και ολόκληρο το ιππικό, το οποίο μόλις ο χώρος έγινε αρκετά ευρύς προωθήθηκε στο μέτωπο της παράταξης. Στο δεξιό πή­ ραν θέση και οι εταίροι, οι Θεσσαλοί και οι σαρισοφόροι Μακεδόνες, ενώ στην αριστερή πλευρά της παράταξης έλαβαν θέση οι υπό­ λοιποι ιππείς από τη νότια Ελλάδα. Με αυτή την εντυπωσιακή ανάπτυξη οι δυνάμεις του Α­ λέξανδρου κινούντο γοργά διασχίζοντας το ισσικό πεδίο και όλα έδειχναν ότι μια νέα επα­ φή με τον κύριο όγκο του στρατού του Δαρείου ήταν επικείμενη. Πραγματικά οι δυνάμεις του μεγάλου βα­ σιλιά δεν βρίσκονταν μακριά. Οι Πέρσες είχαν στρατοπεδεύσει σε ένα ευρύ σημείο της πε­ διάδας βορείως του μικρού ποταμού Πίναρου. Αναφορικά με το μέγεθος και τη σύνθεση των περσικών δυνάμεων οι αρχαίες πηγές δεν δί­ νουν ξεκάθαρη εικόνα. Ο Αρριανός υποστηρί­ ζει ότι η συνολική περσική δύναμη ανερχόταν σε 600.000 άνδρες, ενώ ο Διόδωρος την κατε­ βάζει σε 500.000. Ο τελευταίος εκτιμά το ιππι­ κό των Περσών σε 100.000, ενώ οι Αρριανός και Καλλισθένης υπολογίζουν τους ιππείς σε 30.000. Οι περισσότερες αρχαίες πηγές συμ­ φωνούν ότι στον στρατό του Δαρείου συμμε­ τείχαν περίπου 30.000 Ελληνες μισθοφόροι ο­ πλίτες. Ολοι αυτοί οι αριθμοί δεν είναι εξακριβωμένοι και ίσως εμπεριέχουν δόση υπερβολής. Το βέβαιο όμως είναι ότι η στρατιά του Δαρείου ήταν εντυπωσιακή σε όγκο και οπωσ­ δήποτε διέθετε συντριπτική αριθμητική υπε­ ροχή έναντι των ελληνικών δυνάμεων. Μόλις ο Δαρείος πληροφορήθηκε ότι οι Μακεδόνες πλησίαζαν, διέταξε μια εμπροσθο­ φυλακή 30.000 ιππέων και 20.000 ψιλών να διαβεί τον ποταμό, ώστε να υπάρξει η αναγκαία κάλυψη για την απρόσκοπτη ανάπτυξη των υ­ πολοίπων δυνάμεων κατά μήκος του ποταμού. Η απόσταση σε εκείνο το σημείο ανάμεσα στους πρόποδες του βουνού και στη θάλασσα ήταν, κατά τον Καλλισθένη, 14 στάδια, δηλα­ δή περίπου 2.600 μέτρα. Αυτό ήταν και το μέ­ γιστο πλάτος στο οποίο μπορούσε να αναπτυ­ χθεί το μέτωπο των περσικών δυνάμεων - φυ­ σικά δεν «χωρούσαν» όλες οι μονάδες των Περσών στη γραμμή του μετώπου. ΓΓ αυτό ο Δαρείος προχώρησε σε επιλογή τοποθετώ­ ντας στην πρώτη γραμμή τις πλέον αξιόμαχες μονάδες του στρατού του. Πιο συγκεκριμένα, την αριστερή πτέρυγα της περσικής παράτα­ ξης κάλυψαν 30.000 Κάρδακες, τους οποίους ο Αρριανός αναφέρει ως οπλίτες, ενώ ο Καλλι­ σθένης ως πελταστές. Δεξιά τους πήραν θ έ­ ση 30.000 Ελληνες μισθοφόροι με επικεφαλής τον Αμύντα, τον Θυμώνδα, τον Αριστομήδη

21 ■■

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Μ έ γ α ς Α λ έξα ν δ ρ ο ς, επάνω σ το ν Β ο υ κ εφ ά λ α , ε π ιτ ίθ ε τ α ι εν α ν τίο ν τω ν Περσών.

Λ ε π το μ έ ρ ε ια από σ α ρ κ ο φ ά γο σ τη ν οποία ανα π α ρισ τώ ντα ι σ κηνές από τη ν ε κ σ τρ α τε ία το υ Α λεξά ν δ ρ ο υ . Ο Μ α κ εδ ό ν α ς βασ ιλιάς κ α τα β ά λ λ ει μ ε δόρ υ το ν Π έρ σ η αντίπ αλό το υ (Α ρχαιολογικό Μ ο υ σ είο Κ ω νσ τα ντινούπ ολης).

22 mm

και τον Βιάνορα. Πιο δεξιά, προς την πλευρά της παραλίας, τοποθετήθηκαν άλλες 30.000 Κάρδακες. Σε μικρή απόσταση πίσω από τους Ελληνες μισθοφόρους και τους Κάρδακες α­ κολουθούσε ο υπόλοιπος όγκος του στρατού, που αποτελείτο κυρίως από ασιατικής προέλευσης στρατεύματα με ελαφρύ οπλισμό. Ε­ κτός από αυτή την κύρια παράταξη ο Δαρείος φρόντισε να στείλει και μια δύναμη 20.000 ανδρών, πιθανότατα ελαφρού πεζικού, αριστερά στους πρόποδες του βουνού και νότια του πο­ ταμού Πινάρου, η οποία θα εκινείτο ανεξάρτη­ τα σε ανώμαλο έδαφος έξω από τη γραμμή του μετώπου και θα αποτελούσε απειλή για τη δεξιά πτέρυγα και τα νώτα του στρατού του Α­ λέξανδρου. Οταν ο Δαρείος ολοκλήρωσε τη διάταξη των δυνάμεών του, έδωσε εντολή στην ε­ μπροσθοφυλακή των 30.000 ιππέων και των 20.000 ψιλών να επανέλθει εντεύθεν του πο­ ταμού. Τοποθέτησε τους ιππείς αυτούς στο δεξιό της παράταξής του προς την πλευρά της θάλασσας, όπου το έδαφος ήταν πιο ομα­ λό και καταλληλότερο για κίνηση του ιππικού. Αντίθετα με την περίπτωση του Γρανικού, η διάβαση του Πινάρου δεν αποτελούσε πρό­ βλημα, αφού ο ποταμός αυτός ήταν ρηχός και οι όχθες του σχετικά βατές σε όλο το μήκος τους από τους πρόποδες του βουνού ως την παραλία. Μάλιστα ο Δαρείος διέταξε να επισημανθούν με πασσάλους τα σημεία του ποτα­ μού στα οποία η διάβαση μπορούσε να γίνει ευκολότερα. Ο ίδιος ο Δαρείος τάχθηκε πίσω από τη φάλαγγα των Ελλήνων μισθοφόρων

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

στο μέσο της παράταξης, όπως ήταν καθιερω­ μένο για τους Πέρσες μονάρχες. Η διάταξη μάχης που επέλεξε ο Δαρείος είναι αξιοπρόσεκτη και από τη μελέτη της προκύπτει εν πολλοίς και το σχέδιο μάχης που είχε συλλάβει ο Πέρσης ηγεμόνας. Επρόκειτο για ένα σχέδιο ορθολογικό, απλό και σχετικά εύκολο στην εφαρμογή του, το οποίο αξιοποιούσε με ικανοποιητικό τρόπο την αριθμητική υπεροχή των Περσών και - στη θεωρία τουλά­ χιστον - εξουδετέρωνε αποτελεσματικά τα πλεονεκτήματα του στρατού του Αλέξαν­ δρου. Ο Δαρείος είχε παρατάξει ισχυρή δύνα­ μη πεζικού στο κέντρο και στην αριστερή πλευρά (θυμίζουμε ότι στο κέντρο της διάτα­ ξης βρίσκονταν ως δύναμη κρούσης οι βαριά οπλισμένοι Ελληνες μισθοφόροι), ενώ στο δε­ ξιό είχε τοποθετήσει πολύ ενισχυμένη δύνα­ μη ιππικού. Είναι προφανές ότι ο Πέρσης βασι­ λιάς ζητούσε σθεναρή αμυντική στάση από το πολυάριθμο πεζικό του, ενώ είχε αναθέσει την κύρια επιθετική ενέργεια στο ιππικό που, με τη συντριπτική ισχύ του, καλείτο να υπερ­ φαλαγγίσει και να απωθήσει την αριστερή πτέρυγα του εχθρού. Ετσι θα υπήρχε στη συ­ νέχεια η δυνατότητα για πλευροκόπηση της μακεδονικής φάλαγγας, που ήταν σχεδόν α­ συναγώνιστη στη σύγκρουση κατά μέτωπο. Αν αυτό συνέβαινε επιτυχώς, ολόκληρη η μακε­ δονική στρατιά θα συνωστιζόταν υπό την α­ σφυκτική πίεση των Περσών στην πλαγιά του βουνού, όπου λογικά θα αποσυντονιζόταν και θα εξουδετερωνόταν. Αυτή περίπου φαίνεται να ήταν η τακτική σύλληψη του Δαρείου, η ο­

Ο Δ α ρ είο ς επάνω στο π ο λεμ ικ ό του ά ρμ α , τη ν ώρα που τρ έπ ετα ι σε φ υγή.

ποία ομολογουμένως ήταν βασισμένη σε ρεα­ λιστική εκτίμηση της κατάστασης και δημι­ ουργούσε προσδοκίες για μια περιφανή νίκη επί ενός θρασύτατου αντιπάλου. Από την άλλη πλευρά οι Μακεδόνες πλη­ σίαζαν όλο και περισσότερο. Το σύνολο της δύναμής τους δεν πρέπει να ξεπερνούσε τους 30.000 άνδρες συνολικά, από τους οποίους 24.000 ήταν πεζοί και περίπου 5.000 ιππείς. Τα αριθμητικά δεδομένα ήταν επομένως από κά­ θε άποψη επιβαρυντικά για τον Αλέξανδρο, ο οποίος όφειλε για μια ακόμα φορά να επινοή­ σει τακτική που θα ισοσκέλιζε κατά το δυνατόν το αριθμητικό πλεονέκτημα του αντιπά­ λου. Οταν οι δύο στρατοί είχαν φθάσει σε α­ πόσταση τέτοια ώστε να είναι ορατή πλέον η διάταξη μάχης του Δαρείου, ο Αλέξανδρος παρέταξε τις δυνάμεις του κατά τρόπο που μαρτυρεί σε μεγάλο βαθμό το σχέδιο το οποίο συνέλαβε ο μεγάλος στρατηλάτης για να αντι­ μετωπίσει αποτελεσματικά τον αντίπαλό του. Αριστερά, απέναντι από τους Πέρσες ιππείς, έλαβε θέση καλυμμένο πίσω από άλλες μονά­ δες (ώστε να μη γίνει αντιληπτό), το ισχυρό θεσσαλικό ιππικό. Δεξιά τοποθετήθηκαν οι σαρισοφόροι ιππείς με επικεφαλής τον Πρωτόμαχο, ενώ δίπλα τους οι Παίονες ιππείς και οι Μακεδόνες τοξότες με αρχηγό τον Αντίοχο. Η δεξιά πτέρυγα ενισχύθηκε με δύο ίλες εταί­ ρων, την Ανθεμουσία και τη Λευγαία, με επικε­ φαλής τους ιλάρχους Περοίδα και Παντόρδανο αντίστοιχα. Στο κέντρο βρισκόταν η φάλαγ­ γα των πεζέταιρων, ενώ η αριστερή πτέρυγα ενισχύθηκε με τους Κρήτες τοξότες και τους

------------

17. Π ι ν α ρ ο ς

Α' ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ □ I

πρώτη θέση

στρατός του

δεύτερη θέση

Αλέξανδρου

πρώτη θέση δεύτερη θέση

Β' ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ στρατός του Αλέξανδρου

στρατός του Δαρείου

στρατός του Δαρείου

Η Μ Α Χ Η ΤΗ Σ ΙΣ Σ Ο Υ Ν ο έμ β ρ ιο ς 333 π.Χ. ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ jj

Φάλαγξ πεζεταίρων Υπασπιστές

□

Ιππείς I

Ψιλοί

1. Αγριάνες ακοντιστές, ιππείς κοι τοξότες 2. Σαριοοφοροι ιππείς υπό τον Πρωτόμαχο 3. Παίονες ιππείς υπό τον Αρίστωνα 4. Μακεδόνες τοξότες υπό τον Αντίοχο 5. Ιππικό εταίρων υπό τον Φιλώτα 6. Υπασπιστές υπό τον Νικάνορα 7. Τάξη Κοίνου

Θράκες να παίρνουν θέση μεταξύ φάλαγγας και ιππικού. Την όλη παράταξη ακολουθούσαν σε μια δεύτερη γραμμή οι Ελληνες πεζοί μι­ σθοφόροι. Οι Αγριάνες ακοντιστές μαζί με μι­ κρή δύναμη ιππικού και τοξοτών διατάχθηκαν να κινηθούν δεξιά από το κυρίως στράτευμα στους πρόποδες του βουνού, ώστε να αντιμε­ τωπίσουν το ανεξάρτητο τμήμα του περσικού πεζικού που είχε προωθηθεί και απειλούσε να πλευροκοπήσει την ελληνική παράταξη. Αυτή περίπου ήταν η διάταξη των δυνάμε­ ων του Αλέξανδρου, από την οποία προκύπτει ότι το σχέδιο που είχε συλλάβει ο Μακεδόνας βασιλιάς ήταν σε αδρές γραμμές το εξής: Επί­ θεση στη δεξιά πλευρά από το ιππικό των ε­ ταίρων, ώστε να απωθηθεί κυρίως το πεζικό των Καρδάκων, με σκοπό να αποκαλυφθούν και να πληγούν στη συνέχεια τα πλευρά και τα νώτα του κέντρου της περσικής παράταξης, δηλαδή των Ελλήνων μισθοφόρων, που αποτελούσαν και την πιο αξιόλογη απειλή για τους Μακεδόνες. Παράλληλα θα προβαλλό­ ταν σθεναρή άμυνα στην αριστερή πλευρά, ώ­ στε αυτή να μη διασπασθεί από το ισχυρό και βαρύ εχθρικό ιππικό. Η διατήρηση της συνο­ χής της παράταξης θα ήταν αποστολή της φά­ λαγγας των πεζεταίρων, που όφειλαν να υπο­ στηρίζουν τις μονάδες του δεξιού και του αρι­ στερού άκρου (ιππείς κυρίως), από τις οποίες

8. Τάξη Περδίκκα 9 Τάξη Κρατερού 10. Τάξη Μελέαγρου 11. Τάξη Πτολεμαίου 12. Τάξη Αμύντα 13. Κρήτες τοξότες και Θράκες 14. Ιππικό Θεσσαλών 15. Ιππικό συμμάχων

η πρώτη θα επετίθετο, ενώ η δεύτερη θα αμυ­ νόταν. Ουσιαστικά ο Αλέξανδρος είχε κατά κά­ ποιον τρόπο προσαρμόσει το σχέδιο δράσης του στο διαφαινόμενο αντίστοιχο σχέδιο του Δαρείου, έχοντας δώσει «λοξό» σχήμα στην παράταξή του και έχοντας επιλέξει, όπως και ο Δαρείος, να πραγματοποιήσει επιθετική ε­ νέργεια από το ένα κέρας. Επομένως τα σχέ­ δια μάχης των δύο ηγητόρων ήταν παρόμοια. Ομως ο Αλέξανδρος είχε φροντίσει να διαθέ­ τει στοιχεία ιππικού τόσο στην αριστερή πλευ­ ρά, προς την παραλία, όσο και στη δεξιά πλευ­ ρά, προς το βουνό, όπου το έδαφος δεν ήταν «ιππάσιμον» και εκεί ο Δαρείος είχε παρατά­ ξει μόνο δύναμη πεζικού. Επιπλέον ο Μακεδό­ νας στρατηλάτης είχε μελετήσει με ιδιαίτερη προσοχή την κατανομή των υπολοίπων δυνά­ μεων, ώστε να αναμένεται το καλύτερο δυνα­ τό αποτέλεσμα από τη συνδυασμένη δράση των διαφόρων μονάδων στους επιμέρους το­ μείς της παράταξης. Η πρώτη ενέργεια του Αλέξανδρου ήταν να εξουδετερώσει την απειλή στο δεξιό κέ­ ρας, η οποία προερχόταν από το ανεξάρτητο εχθρικό απόσπασμα πεζικού που βρισκόταν στους πρόποδες του βουνού. Την αποστολή αυτή ανέλαβαν οι Αγριάνες ακοντιστές και οι τοξότες που ήταν μαζί τους, Εξαπέλυσαν επί­ θεση και έτρεψαν το εχθρικό απόσπασμα σε

ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΑΡΕΙΟΥ Ελληνες μισθοφόροι Κάρδακες Ιππείς I

Ασιατικά στρατεύματα

I

Ελαφρό πεζικό

φυγή χωρίς το τελευταίο να προβάλει ιδιαίτερη αντίσταση. Αυτή η δυνητική απειλή ειχε αποδειχθεί μάλλον ασήμαντη και έτσι ο Αλέ­ ξανδρος αποφάσισε να επεκτείνει το δεξιό του κέρας ενισχύοντάς το με τμήμα των Αγριάνων, των τοξοτών και των Ελλήνων μισθο­ φόρων. Η θέση των μονάδων είχε πλέον οριστικοποιηθεί. Η απόσταση ανάμεσα στις δύο αντίπαλες γραμμές είχε μειωθεί σημαντικά και η ελληνική παράταξη εξακολουθούσε να πλησιάζει τους Πέρσες. Προχωρούσε με βρα­ δύ ρυθμό ώστε να διατηρείται συντεταγμένη και συμπαγής, αφού ανά πάσα στιγμή σι Πέρ­ σες μπορούσαν να εξαπολύσουν πρώτοι επί­ θεση διαβαίνοντας τον ρηχό ποταμό Πίναρο. Ομως κάτι τέτοιο δεν συνέβη, καθώς ο Δαρεί­ ος έδειχνε αυτοσυγκράτηση, προτιμώντας, ό­ πως φαίνεται, να αφήσει την πρωτοβουλία στον αντίπαλο και να δεχθεί την επίθεση στις θέσεις όπου είχε παρατάξει τον στρατό του. Τα δευτερόλεπτα κυλούσαν πια γεμάτα έντα­ ση, όταν ο Αλέξανδρος διέταξε την παράταξή του να σταματήσει για λίγο την πορεία. Ο ίδιος επιθεώρησε έφιππος τους άνδρες του, για να αναπτερώσει το ηθικό τους, και στη συνέχεια έδωσε διαταγή για επίθεση. Ηταν ένα απόγευ­ μα του Νοεμβρίου του 333 π.Χ., όταν άρχισε να γράφεται η ιστορία της μάχης στην Ισσό.

23 *·ι

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο χώ ρο ς σ το ν οποίο δ ιε ξ ή χ θ η η μάχη τη ς Ισσού (Ισ το ρ ία το υ Ε λληνικού Ε θνους).

Η ΜΑΧΗ

24 ■■

Η ελληνική επίθεση άρχισε με αργό ρυθ­ μό, για να μη διασπαστεί η παράταξη. Μόλις ό­ μως οι πρώτες γραμμές των Μακεδόνων έφθασαν σχεδόν εντός του βεληνεκούς των περσικών βελών όλες οι μονάδες που απάρτι­ ζαν το δεξιό κέρας των δυνάμεων του Αλέξαν­ δρου εξαπέλυσαν σφοδρή και ταχύτατη επί­ θεση κατά του εχθρού, αφενός για να πετύχουν την αιφνιδιαστική και όσο το δυνατό με­ γαλύτερη διείσδυση στην παράταξη των Περ­ σών και αφετέρου για να ελαχιστοποιήσουν τις απώλειες από τα εχθρικά βέλη, καλύπτο­ ντας γρήγορα την απόσταση και "αχρηστεύο­ ντας" έτσι τα περσικά τόξα. Ολες οι δυνάμεις της δεξιάς πλευράς, το ιππικό των εταίρων, το ελαφρύ ιππικό και οι υπόλοιπες μονάδες, ξεπέρασαν γοργά τη φραγή των βελών και επέ­ πεσαν στο πεζικό των Καρδάκων που βρισκό­ ταν παρατεταγμένο απέναντι τους στην αρι­ στερή πτέρυγα των Περσών. Οι Κάρδακες αποτελούσαν αξιόλογο αντίπαλο, καθώς ήταν εμπειροπόλεμοι και τραχείς πολεμιστές και, ε­ πιπλέον, διέθεταν βαρύ οπλισμό. Ομως δεν ή­ ταν εκπαιδευμένοι να πολεμούν ως συμπαγής φάλαγγα με αποτέλεσμα η συνοχή των γραμμών τους να είναι ευάλωτη στη σφοδρή πίεση που άσκησαν αιφνιδιαστικά οι ιππείς του Αλέ­ ξανδρου. Ο αιφνιδιασμός από την ξαφνική ε ­ πίθεση ήταν απόλυτα επιτυχής, αφού η παρά­ ταξη των Καρδάκων γρήγορα διασπάστηκε και τράπηκε σε φυγή. Ηταν πια θέμα ελάχιστου χρόνου να καταρρεύσει ολόκληρη η αριστερή πλευρά της περσικής παράταξης και να στεφθεί από επιτυχία το πρώτο σκέλος του σχεδί­ ου του Αλέξανδρου. Τα πράγματα όμως δεν ήταν τόσο ευνοϊκά στην κεντρική και στην αριστερή πλευρά του μετώπου. Η μακεδονική φάλαγγα αντιμετώπι­ ζε τους έμπειρους και επιδέξιους Ελληνες μι­ σθοφόρους, οι οποίοι προέβαλλαν σθεναρή αντίσταση. Επιπλέον οι Μακεδόνες πεζοί δεν μπόρεσαν να διατηρήσουν απόλυτα τη συνο­ χή τους κατά τη διάβαση του ποταμού, αφού σε ορισμένα σημεία οι όχθες ήταν απόκρη­ μνες και δύσβατες, ενώ σε κάποια άλλα ο ε­ χθρός αμυνόταν από πλεονεκτική θέση. Ετσι δεν άργησε να προκληθεί ρήγμα στη μακεδο­ νική φάλαγγα, το οποίο οι Ελληνες μισθοφό­ ροι αντιλήφθηκαν έγκαιρα και κατόρθωσαν να εξαπολύσουν σφοδρή αντεπίθεση. Μάλιστα η φάλαγγα των τελευταίων θα πρέπει, κατά το θηβαϊκό δόγμα, να διέθετε μεγάλο βάθος, γε­ γονός που καθιστούσε τη διάσπαση των γραμ­

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

μών τους ακόμα δυσχερέστερη. Υπό αυτές τις συνθήκες η κατάσταση έτεινε να γίνει κρίσιμη στο κέντρο της παράταξης. Πεζέταιροι και Ελ­ ληνες μισθοφόροι συγκρούονταν με αγριότη­ τα, καθώς οι μεν αγωνίζονταν με πείσμα να α­ νακόψουν την επίθεση που δέχονταν και οι δε προσπαθούσαν να απωθήσουν τους αντιπά­ λους τους και να τους τρέψουν σε φυγή. Ευ­ τυχώς για τους Μακεδόνες ο Αλέξανδρος, έ­ χοντας επικρατήσει από νωρίς στην αριστερή πλευρά, στράφηκε προς βοήθεια του πιεζόμενου πεζικού του, επελαύνοντας κατά των Ελ­ λήνων μισθοφόρων από τα πλευρά. Η κατά­ σταση εκτονώθηκε σύντομα στο κέντρο του μετώπου, αφού οι μισθοφόροι, μη μπορώντας υπό τέτοια πίεση να συνεχίσουν την επίθεσή τους, υποχώρησαν συντεταγμένοι, χωρίς πά­ ντως να υποστούν πολύ βαριές απώλειες. Πε­ ρίπου 120 Μακεδόνες είχαν πέσει νεκροί σε αυτή τη φονική συμπλοκή και ανάμεσά τους ο διακεκριμένος ταξιάρχης Πτολεμαίος, γιος του Σέλευκου. Η μάχη δεν είχε ακόμα κριθεί, αφού και η αριστερή πτέρυγα του Αλέξανδρου αντιμε­ τώπιζε σοβαρές δυσκολίες. Εκεί το περίφημο θεσσαλικό ιππικό μαζί με τους υπόλοιπους ιπ­ πείς, 2.500 άνδρες περίπου στο σύνολο, αγω­ νιζόταν να συγκροτήσει την ορμητική επίθεση που είχαν εξαπολύσει, σύμφωνα με το σχέδιο μάχης του Δαρείου, 30.000 έφιπποι Πέρσες πολεμιστές. Η σύγκρουση ήταν και σε αυτό τον τομέα σκληρή και αμφίρροπη, καθώς η ε­ μπειρία, η αυταπάρνηση και η επιδεξιότητα των Θεσσαλών αγωνίζονταν να αντισταθμί­ σουν τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή του εχθρού. Η μάχη μαινόταν και το ιππικό του Α­ λέξανδρου υφίστατο βαριές απώλειες στην προσπάθεια να εμποδίσει τους Πέρσες να προκαλέσουν ρήγμα στην παράταξή του, γε­ γονός που θα έστεφε με επιτυχία την επιλογή του Δαρείου να στηρίξει την επιθετική του προσπάθεια στην ενέργεια του ιππικού του από τη δεξιά του πλευρά. Ενα τέτοιο ενδεχό­ μενο πιθανότατα θα είχε αρνητικές συνέπειες για την έκβαση της όλης σύγκρουσης, γ ι’ αυτό οι Θεσσαλοί και οι υπόλοιποι ιππείς πολεμού­ σαν στην κυριολεξία με νύχια και με δόντια για να κρατήσουν τις θέσεις τους. Η ανακού­ φιση ήλθε τελικά και γ ι’ αυτούς από την εξέλι­ ξη στους άλλους τομείς της μάχης. Οταν οι Πέρσες ιππείς αντιλήφθηκαν ότι η φάλαγγα των Ελλήνων μισθοφόρων στο κέντρο είχε υ­ ποχωρήσει, εγκατέλειψαν και αυτοί την προ­ σπάθεια φοβούμενοι μήπως αποκοπούν και υ­ ποστούν βαριά ήττα. Ομως η ματαίωση του αγώνα που διεξήγε το περσικό ιππικό οφειλόταν και σε έναν άλλο λόγο. Ο βασιλιάς Δαρείος μόλις διαπί­ στωσε ότι η αριστερή του πτέρυγα είχε καταρρεύσει έσπευσε να τραπεί σε φυγή, φοβούμε­ νος μήπως και ο ίδιος σκοτωθεί ή αιχμαλωτισθεί. Ο Διόδωρος μάλιστα αναφέρει ότι πήρε τα ηνία από τα χέρια του ηνίοχου και οδήγησε ο ίδιος το άρμα προς τη σωτηρία, παραβιάζο­ ντας έτσι το σχετικό περσικό έθιμο για την κί­ νηση του βασιλιά. Οταν μάλιστα το έδαφος έγινε δύσβατο εγκατέλειψε το άρμα, αφού ά­ φησε σε αυτό το τόξο, την ασπίδα και τον κάνδυν, δηλαδή τον βασιλικό μανδύα, και συνέχι­

σε έφιππος. Η φυγή του βασιλιά έγινε κάποια στιγμή αντιληπτή και από τους Πέρσες ιππείς, οι οποίοι συνειδητοποίησαν ότι, εκτός από τον κίνδυνο αποκοπής, είχαν επιπλέον μείνει «ακέφαλοι» και δεν υπήρχε πια νόημα να συ­ νεχίσουν τον αγώνα. Ετσι με την υποχώρηση και του πολυάριθμου περσικού ιππικού η φυ­ γή γενικεύθηκε σε όλο το μήκος των γραμμών του Δαρείου. Ο Αλέξανδρος είχε κερδίσει τη μάχη της Ισσού! Μάλιστα το θεσσαλικό ιππικό κατεδίωξε τους Πέρσες ιππείς και τους προκάλεσε μεγάλες απώλειες, καθώς εκείνοι προ­ σπαθούσαν να διαφύγουν συνωστισμένοι και σε πλήρη σύγχυση μέσα από στενά περάσμα­ τα, που κάθε άλλο παρά διευκόλυναν τη συ­ ντεταγμένη υποχώρηση βαριά οπλισμένων ιπ­ πέων. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος όταν βεβαιώθηκε ότι η νίκη είχε εξασφαλιστεί, αφού οι Ελληνες μισθοφόροι και το ιππικό, δηλαδή η επιθετική αιχμή των Περσών, είχαν τραπεί σε φυγή, έ ­ σπευσε να καταδιώξει τον Δαρείο έχοντας μα­ ζί του τη βασιλική ίλη των εταίρων. Ενιωθε ότι είχε μια άνευ προηγουμένου ευκαιρία να συλλάβει ζωντανό τον ίδιο τον μεγάλο βασιλιά της Περσίας και γιέ αυτό δεν έπρεπε να χρονοτρι­ βήσει καθόλου. Ομως ο Δαρείος είχε προηγηθ εί κατά τέσσερα ή πέντε στάδια, σύμφωνα με την αφήγηση του Πλούταρχου, και στο μεταξύ ήλθε η νύκτα που δεν επέτρεψε στον Μακε­ δόνα στρατηλάτη να συνεχίσει την καταδίωξη. Στα χέρια του Αλέξανδρου έπεσαν τα σπου­ δαιότερα ίσως πολεμικά λάφυρα που είχε κερ­ δίσει ως τότε: τα ίδια τα σύμβολα της βασιλι­ κής εξουσίας του Δαρείου: το τόξο, η ασπίδα και ο μανδύας του.

ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΑΧΗ Εκτός από τα παραπάνω τρία αντικείμενα ο Δαρείος άφησε πίσω και ολόκληρη την οικογένειά του, τη μητέρα, τη γυναίκα, τον γιο και τις δύο κόρες του! Κατά την επιστροφή του από την άκαρπη καταδίωξη ο Αλέξανδρος έ­ φθασε στο περσικό στρατόπεδο και εισήλθε στη σκηνή του Πέρση βασιλιά λέγοντας: «Πά­ με να ξεπλύνουμε τον ιδρώτα της μάχης στο λουτρό του Δαρείου». Εκεί έμεινε άναυδος από τον πλούτο και τη χλιδή μέσα στην οποία διαβιούσε ο Πέρσης μονάρχης ακόμα και σε συνθήκες εκστρατείας. Δεν παρέλειψε, πά­ ντως, να φερθεί με ιδιαίτερη μεγαλοψυχία στους αιχμαλώτους. Οταν μάλιστα πληροφορήθηκε ότι ανάμεσά τους βρίσκονταν και τα μέλη της οικογένειας του μεγάλου αντιπάλου του, έστειλε τον φίλο και συμπολεμιστή του Λεοννάτο με την εντολή να τους καθησυχάσει και να τους πληροφορήσει ότι ο Δαρείος ζούσε και ότι δεν υπήρχε κανένας λόγος ανησυ­ χίας για την τύχη τους. Θα τους συμπεριφερόταν όπως άρμοζε σε μέλη βασιλικής οικογέ­ νειας και δεν είχαν τίποτα να φοβηθούν. Αξίζει να αναφερθεί και ένα περιστατικό που μας παραδίδει ο Αρριανός. Ο Αλέξανδρος μαζί με τον αδελφικό του φίλο Ηφαιστίωνα επισκέφθηκε τη μητέρα του Δαρείου Σισύγαμβρι. Εκείνη, ό­ ταν τους είδε ντυμένους με ίδια ενδύματα και μη γνωρίζοντας ποιος από τους δύο ήταν ο Α­ λέξανδρος, έπεσε και προσκύνησε τον Ηφαι-

στίωνα που της φάνηκε ψηλότερος. Οταν αντιλήφθηκε το λάθος της ένιωσε μεγάλη ντροπή. Ομως ο νεαρός βασιλιάς τής απάντη­ σε: «Μη στενοχωριέσαι διότι κι αυτός Αλέξαν­ δρος είναι». Αυτά και άλλα περιστατικά πλαι­ σιώνουν τις αφηγήσεις των αρχαίων πηγών για τη σύλληψη της περσικής βασιλικής οικογέ­ νειας μετά τη μάχη της Ισσού, η οποία ήταν μια σπουδαία επιτυχία για τα ελληνικά όπλα.

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ Ποιος ήταν, όμως, ο ακριβής απολογισμός της μάχης; Η ευκαιρία να συλληφθεί ο βασι­ λιάς της Περσίας ζωντανός είχε χαθεί, όμως ο εχθρός είχε υποστεί συντριβή και ο στρατός του Αλέξανδρου είχε πετύχει μια λαμπρή νίκη. Ολες οι δυνάμεις του Δαρείου είχαν τραπεί σε φυγή αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες. Οι αρχαίες πηγές μιλούν για πάνω από 100.000 χιλιάδες πεζούς και 10.000 ιππείς νεκρούς από μια στρατιά συνολικής δύ­ ναμης ίσως 600.000 ανδρών. Ανάμεσα στους Πέρσες πεσόντες ήταν και οι επικεφαλής του ιππικού στον Γρανικό ποταμό, Αρσάμης, Ατιζύης και Ρεομίθρης. Η ήττα των Περσών ήταν συντριπτική και αντιστρόφως ανάλογη των ελ­ ληνικών απωλειών. Ο Διόδωρος αναφέρει ότι από τον στρατό του Αλέξανδρου έπεσαν περί­ που 300 πεζοί και 150 ιππείς, ενώ ο Κούρτιος προσθέτει και 4.500 τραυματίες. Σοβαρή απώ­ λεια ήταν και ο θάνατος του Πτολεμαίου, γιου του Σέλευκου, που ήταν διοικητής τάξης της φάλαγγας. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος είχε επίσης τραυματισθεί από ξίφος στον μηρό. Αυτό ό­ μως δεν τον εμπόδισε να επισκεφθεί τους τραυματίες, να τιμήσει τον καθένα ξεχωριστά για τις ανδραγαθίες του στο πεδίο της μάχης και μάλιστα να δώσει χρηματική αμοιβή σε ε­ κείνους που είχαν διακριθεί ιδιαίτερα. Η κυριαρχία στην Κιλικία είχε εξασφαλι­ στεί και ο βασιλιάς διόρισε ως σατράπη της περιοχής τον Βάλακρο, γιο του Νικάνορα, που ήταν ένας από τους βασιλικούς σωματοφύλα­ κες. Διοικητής της τάξης του νεκρού Πτολε­ μαίου ορίσθηκε ο Μένης, γιος του Διονυσίου. Επίσης ο γηραιός στρατηγός Παρμενίων εστά­ λη στη Δαμασκό με διαταγές να την κυριεύ­ σει, επειδή ο Δαρείος είχε στείλει εκεί πολλές οικογένειες επιφανών Περσών και το μεγαλύ­ τερο μέρος των περσικών θησαυρών που με­ τέφερε μαζί του. Η είδηση της μεγάλης νίκης στην Ισσό προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στην Ελλάδα. Πολλοί πανηγύρισαν, δεν έλειψαν όμως και ε­ κείνοι που απογοητεύθηκαν. Πρώτος ανάμεσα στους τελευταίους ήταν βέβαια ο άσπονδος εχθρός των Μακεδόνων, ο μεγάλος ρήτορας Δημοσθένης, ο οποίος μαζί με πολλούς οπα­ δούς της αντιμακεδονικής μερίδας στην Ελ­ λάδα ήλπιζε σε αναστολή της δραστηριότητας του Αλέξανδρου στην Ισσό. Πάντως παρά τα όποια πραγματικά συναισθήματά τους για τη νέα επιτυχία του Αλέξανδρου οι ελληνικές πό­ λεις αποφάσισαν στο Συνέδριο της Συμμαχίας της Κορίνθου στον Ισθμό το 332 π.Χ. να στείλουν στον Μακεδόνα βασιλιά πρεσβεία με χρυσό στέφανο, για να τον συγχαρούν και να

Η μ α κ εδ ο ν ικ ή φ ά λα γγ α σ ε τά ξη μ άχης.

του εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους για τις νέες υπηρεσίες που είχε προσφέρει στην Ελ­ λάδα. Ανεξάρτητα από τις αντιδράσεις και τα πο­ λιτικά παιγνίδια στην Ελλάδα, πραγματικός κυρίαρχος του παιγνιδιού είχε αναδειχθεί ο Α­ λέξανδρος. Η νίκη στην Ισσό ήταν ένας ακόμα θρίαμβος του φρονήματος και της πειθαρχίας των πολεμιστών αλλά και της υψηλής τακτι­ κής σκέψης και της μεθοδικότητας του ηγέτη τους. Η τύχη είχε βοηθήσει και αυτή, αφού ο Δαρείος διέπραξε το σφάλμα να επιλέξει για την αναμέτρηση ένα πεδίο «ξύμμετρον», στο οποίο οι δυνάμεις του δεν μπορούσαν να ανα­ πτυχθούν σωστά και το αριθμητικό τους πλε­ ονέκτημα σε μεγάλο βαθμό εξουδετερωνό­ ταν. Από εκεί και πέρα όμως ο Αλέξανδρος άδραξε την ευκαιρία και αξιοποίησε στο έπα­ κρο όλους τους υπόλοιπους τακτικούς παρά­ γοντες, θέτοντας στη νίκη τη σφραγίδα της στρατιωτικής του ιδιοφυϊας. Το σχέδιο μάχης του Αλέξανδρου όχι μόνο δεν άφηνε τίποτα στην τύχη αλλά περιελάμβανε και την έμπνευ­ ση να αγωνιστεί το ιππικό στη δεξιά, δύσβατη πλευρά του βουνού, εκεί όπου οι Πέρσες εί­ χαν παρατάξει μόνο πεζικό θεωρώντας ότι σε αυτό το έδαφος ήταν απίθανη η αποτελεσμα­ τική δράση εχθρικού ιππικού. Οι τελευταίοι δεν είχαν λάβει υπόψη την πρωτότυπη και αντισυμβατική σκέψη του Αλέξανδρου, ο οποί­ ος εμπιστεύθηκε τους ιππείς του σε εκείνο το ακατάλληλο έδαφος, βασιζόμενος στο υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, εμπειρίας και ευελιξίας τους. Η επιλογή του επιθετικού ελιγμού με το ιππικό από τη μη αναμενόμενη δεξιά πλευρά ήταν ίσως και η κρίσιμη κίνηση του Αλέξαν­ δρου που έγειρε την πλάστιγγα της νίκης προς την πλευρά των ελληνικών όπλων. Η γρή­ γορη κατάρρευση της αριστερής πτέρυγας των Περσών και στη συνέχεια η πλευροκόπη­ ση της φάλαγγας των Ελλήνων μισθοφόρων και η αποκοπή του περσικού ιππικού που διε­ νεργούσε επίθεση στο αριστερό των Ελλήνων ήταν σι φάσεις της μάχης που είχαν σχεδια­ στεί από τον Μακεδόνα στρατηλάτη και εκτελέστηκαν πιστά οδηγώντας στη νίκη. Ολα αυ­ τά βέβαια έπρεπε να εκτελεστούν στον σωστό χρόνο και με ακρίβεια, πριν το ισχυρό ιππικό του Δαρείου ή οι Ελληνες μισθοφόροι απειλή­ σουν τη συνοχή της ελληνικής παράταξης. Σε αυτή την απαίτηση ανταποκρίθηκαν οι μονά­ δες της στρατιάς του Αλέξανδρου, που λειτούργησαν σαν καλοκουρδισμένη μηχανή εκτελώντας όλους τους ελιγμούς με συνέπεια και ακρίβεια. Ιδιαίτερα κρίσιμο ρόλο διεδραμάτισαν οι πεζέταιροι, που κατάφεραν να απο-

κρούσουν ισχυρότατη επίθεση και να διατη­ ρήσουν τις γραμμές τους χάνοντας 120 άν­ δρες και ανάμεσά τους τον διοικητή τάξης, Πτολεμαίο του Σέλευκου. Ανάλογη ήταν και η προσφορά του θεσσαλικού ιππικού, που με βαριές απώλειες αναχαίτισε την πλημμυρίδα του περσικού ιππικού και κράτησε την ελληνι­ κή αριστερή πλευρά -ζωντανή» έως ότου η κατάσταση στους άλλους τομείς του μετώπου εξελιχθεί όπως την είχε σχεδιάσει ο Αλέξαν­ δρος.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Μετά τον θρίαμβο στην Ισσό ο δρόμος ή­ ταν πια ανοικτός για την κατάληψη των σημα­ ντικών λιμανιών της Φοινίκης και, στη συνέ­ χεια, της Αιγύπτου. Ο νεαρός Μακεδόνας βα­ σιλιάς γνώριζε πως οι κινήσεις αυτές ήταν α­ παραίτητες για να εξασφαλίσει τα νώτα του, ε­ πειδή η θέση του στην Ασία δεν είχε ακόμα ε­ δραιωθεί και οι «λογαριασμοί» με τον Δαρείο, που είχε διαφύγει, παρέμεναν ανοικτοί. Ηταν βέβαιο ότι αργά ή γρήγορα ο βασιλιάς των Περσών θα ανασυγκροτούσε τις δυνάμεις του και θα επιζητούσε μια νέα αναμέτρηση. Οπως έδειξαν τα πράγματα το «ραντεβού» των δύο ανδρών θα ανανεωνόταν για δύο χρόνια μετά, τις αρχές του φθινοπώρου του 331 π.Χ., σε μια τοποθεσία πολλά χιλιόμετρα ανατολικα της Ισσού, στην πεδιάδα των Γαυγαμήλων.

25 *« ■

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) J. G. Droysen: ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΟΥ Μ ΕΓΑΛΟ Υ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Υ (μ ετά φ ρ α σ η , εισ α γω γή, σχόλια: Ρ έν ο ς, Η ρ κος και Σ τά ν τη ς Α π ο σ το λίδ η ς), Ε κ δ ό σ εις Τράπεζας Π ίσ τεω ς, 1999. (2) ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΟΥ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Υ ΕΘ Ν Ο ΥΣ (Τόμος Δ 1), Ε κ δ ο τικ ή Α θηνώ ν, Α θή να , 1980. (3) U. Wilcken: ΑΡΧΑΙΑ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ (μ ετά φ ρ α σ η : I. Τουλουμάκος), Ε κδόσ εις Π απ αζήση, 1976. (4) AR R IA N . ANAB A SIS O F ALEXANDER, Σ ε ιρ ά Loeb, H arva rd U niversity Press, 1976. (5) AP P IA N O Y , Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Υ Α Ν Α Β Α ΣΙΣ, Ε κ δ ό σ εις Ζαχαρ όπ ουλο υ (μ ετά φ ρ α σ η , σχόλια: Ν. Γ ρ ηγορ ιά δης), 1939. (6) Γ. Μ α ρ κ α ν τω ν ά το ς: A P P IA N O Y , Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Υ Α Ν Α Β Α ΣΙΣ, Εκδόσ εις G utenberg, 1996. (7) S. H ornblow er: THE GREEK WORLD, 779 ■ 323 BC, N ew York, 1983. (8) Μ ΕΓΑ ΛΗ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΕΓΚ Υ Κ Λ Ο Π Α ΙΔ Ε ΙΑ , Ε κ δ ο τικ ό ς ο ρ γα νισ μ ός "Ο Φ οίνιξ", Α θή να , 1935.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Α υ το κ ρ α το ρ ικ ά σ τρ α τε ύ μ α τα εισ β άλλουν σ το π ρ ο τεσ τα ν τικ ό Μ α γ δ εμ β ο ύ ρ γ ο σ τις 20-5-1631. Από το υ ς κ α το ίκ ο υ ς 25.000 , y εξο ντώ θη κα ν. MS

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ ΓΕ Δ Ε Ω Ν Υ π ο σ τρ ά τη γο ς ε.α ., τ. κ α θ η γ η τή ς σ τρ α τιω τικ ή ς ισ το ρ ία ς ΣΣΕ , τ. υ π ο δ ιευ θ υ ν τή ς Δ ΙΣ

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΜΠΡΕΧΓ

ΒΑΛΛΕ ΝΣΤΑΙΝ ( 1583- 1634)

Π Ο ΙΟ Σ ΗΤΑΝ 0 ΤΣΕΧΟΣ ΠΟ Υ Ο Ν Ο Μ Α ΣΤ Η Κ Ε ΑΠ Ο ΚΑ Π Ο ΙΟ Υ Σ «ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΓΕ Ρ Μ Α Ν ΙΑ Σ » Κ Α Ι Α Π Ο Α Λ ΛΟ Υ Σ «ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ», 0 ΜΕΓΑΛΟΣ Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ο Σ Κ Α Ι ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΤΥΧΟ ΔΙΩΚΤΗΣ 0 Ο Π Ο ΙΟ Σ ΑΠ ΕΚΤΗ ΣΕ ΙΣΧΥ Π Ο Υ Μ Ο Ν Ο 0 Ν Α Π Ο Λ Ε Ω Ν ΞΕΠΕΡΑΣΕ ΓΙΑ ΝΑ Π Ε Θ Α Ν Ε Ι Δ Ο Λ Ο Φ Ο Ν Η Μ Ε Ν Ο Σ Μ Ε ΥΨΗΛΗ ΕΠΙΤΑΓΗ; Η ΟΛΗ ΣΤ Α Δ ΙΟ Δ Ρ Ο Μ ΙΑ ΤΟΥ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΝΑ Δ ΙΚ Α ΙΟ Λ Ο Γ Ε Ι ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ ΠΟ Υ ΤΟΥ Ε Δ Ω Σ Ε 0 Λ ΙΝ ΤΕ Λ ΧΑΡΤ: ΤΟ Α ΙΝ ΙΓ Μ Α ΤΗΣ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ ■

Αλβέρτος Ευσέβιος Βεντσέλαος Βαλντστάιν, περισσότερο γνωστός στην ιστορία ως Βαλλενστάιν, γεννήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1583 στο νικ της Βοημίας. Ο πατέρας του Γουλιέλμος και η μητέρα του προέρχονταν από οίκους ευγενών αλλά η οικονομική τους κατάσταση δεν ήταν και τόσο καλή. Και οι δύο γονείς του ήταν προτεστάντες. Ο μικρός Αλμπρεχτ, που αρχικά ακολούθησε το ίδιο δόγμα και μετά ασπάσθηκε τον καθολικισμό, αργότερα έδειξε μεγάλη θρησκευτική ανοχή, πράγμα ασυνή­ θιστο σε μια εποχή που ο θρησκευτικός φα­ νατισμός είχε φθάσει σε επικίνδυνο σημείο. Λέγεται ότι όταν ήταν παιδί ο Βαλλεν­ στάιν απεχθανόταν τη μελέτη, γεγονός όχι σπάνιο για πολλούς από τους μεγάλους άν­ δρες της ιστορίας, και ότι ήταν ατίθασος χα­ ρακτήρας. Οταν τον επέπληξε ένας από τους θείους του επειδή μιλούσε «σαν πρίγκιπας» και όχι σαν κοινός άνθρωπος, εκείνος απά­ ντησε «αν δεν είμαι πρίγκιπας τώρα, θα ζήσω για να γίνω». Πολλά παιδιά έχουν πει τέτο ιες φράσεις, αλλά λίγα τις πραγματοποίησαν. Ο Βαλλενστάιν διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα στο φημισμένο λουθηρανικό σχο­ λείο του Αλντορφ, από όπου όμως τον απέβα­ λαν επειδή ενεπλάκη σε άγριους καυγάδες και παρ' ολίγο να σκοτώσει έναν υπηρέτη. Σε ηλικία 16 ετών είχε ορφανέψει και από τους δύο γονείς του και την ανατροφή του ανέλαβαν θ είο ι του. Ο θείος του Αλβέρτος Σλαβάτα τον έγραψε σε ένα σχολείο Ιησουιτών στο Ολμουντς, όπου ο Βαλλενστάιν προσχώρησε στον καθολικισμό, αν και με υστεροβουλία: το δόλωμα του προσηλυτισμού ήταν ότι θα α­ παλλασσόταν από το μάθημα των Λατινικών! Αργότερα συνόδευσε έναν νεαρό ευγενή σε ένα μεγάλο ταξίδι στη Γαλλία, την Ισπανία, τη Γερμανία, την Αγγλία, την Ολλανδία και την Ιταλία. Στο ταξίδι μετείχε και ο μαθη­ ματικός και αστρολόγος Πέτερ Βερντούνιο, από τον οποίο ο Βαλλενστάιν απέκτησε το ενδιαφέρον για την αστρολογία, σε τέτοιο βαθμό ώστε να μείνει για ένα διάστημα στην Πάδοβα προκειμένου να μελετήσει αστρολο­ γία στο εκεί πανεπιστήμιο. Θα πρέπει να το νι­ στεί ότι την εποχή εκείνη, αλλά και κατά τον 17ο αιώνα, η αστρολογία ήταν πολύ δημοφι­ λής μεταξύ των ηγετικών προσωπικοτήτων αλλά ακόμα και των πιο προοδευτικών επι­ στημόνων. Λέγεται ότι ο Κέπλερ απέκτησε πε­ ρισσότερη φήμη επειδή προέβλεψε τον θά­ νατο του βασιλιά Ματίας, παρά για τους νό­ μους περί της κίνησης των πλανητών. Οταν επέστρεψε από την Ιταλία ο Βαλ­ λενστάιν κατατάχθηκε στον γερμανικό αυτοκρατορικό στρατό, που τό τε πολεμούσε με τους Τούρκους. Πολύ γρήγορα διαπίστωσε ότι για να αναρριχηθεί κάποιος στην κλίμακα της ιεραρχίας χρειαζόταν δύο «σκάλες»: ε ­ πιρροή ή χρήματα. Η προσπάθεια να ανέβει την πρώτη από αυτές απέτυχε κυρίως λόγω του χαρακτήρα του. Ο γαμπρός του, ο διάσημος κόμης Ζερότιν, προσπάθησε να τον βοηθήσει προτείνοντάς τον για αρχιθαλαμηπόλο του αρχιδούκα Ματία. Ηταν μάλιστα αρκετά ειλικρινής ώστε

Ο

28

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Χερμά-

Ο Α λ β έ ρ το ς Β αλλενστάιν.

Ο σ τρ α τη γ ό ς Γιόχαν Τσερκλάες κό μ η ς ψον Τιλλύ (1559-1632).

να πει στον αρχιδούκα ότι το έκανε για να βρει ο συγγενής του τη «σκάλα» για να ανέ­ βει ψηλά. Ομως στον Βαλλενστάιν δεν άρεσε η υποταγή και επιπλέον η συμπεριφορά του είχε έναν αέρα φυσικής ανωτερότητας που δεν άρεσε σε εκείνους οι οποίοι ήταν μόνον ως προς τον βαθμό ανώτεροι του. Ετσι πολύ γρήγορα αποχώρησε από την Αυλή αποκτώ­ ντας επιπλέον μια μόνιμη απέχθεια γι' αυτή και τους αυλικούς. Το 1606 ο Βαλλενστάιν, εικοσιτριών χρό­ νων και λοχαγός στον βαθμό, βρισκόταν πάλι στη Βοημία, όπου του δόθηκε η ευκαιρία να αποκτήσει τη δεύτερη «σκάλα»: το χρήμα. Αυτό ήλθε αρχικά με τη μορφή μιας γυναίκας που τον βοήθησε σημαντικά, όπως έχει συμβεί και με πολλούς άλλους από τους μεγά­ λους της ιστορίας. Με την προτροπή των φί­ λων του ο Βαλλενστάιν γνώρισε μια πλούσια χήρα. Η κυρία ήταν η Λουκρητία Νικέσιν-Λάντεκ, εβδομήντα ετών! Η Λουκρητία ερωτεύθηκε τον νεαρό λοχαγό και λίγο έλειψε να τον

σ τείλει στον άλλο κόσμο όταν του έδωσε ένα ερωτικό φίλτρο για να μη τον χάσει. Τελικά το ειδύλλιο (;) κατέληξε σε γάμο. Λίγο αργότερα η κυρία Βαλλενστάιν απεβίωσε αφήνοντας στον σύζυγό της όλη την τεράστια περιουσία της. Σε λίγο απεβίωσε και ο θείος του, που του άφησε 14 τεράστιας έκτασης κτήματα. Ε­ τσι ο Βαλλενστάιν έγινε ένας από τους πλου­ σιότερους άνδρες της περιοχής του. Για ένα σημαντικό διάστημα ο Βαλλεν­ στάιν ασχολήθηκε με τα κτήματά του και την αύξηση της περιουσίας του. Η ικανότητά του στην οικονομική διαχείρισή της ήταν εκπλη­ κτική. Παρ’ όλο που γενικά ήταν αντιπαθής ως φεουδάρχης, φρόντιζε και για το καλό του πληθυσμού των κτημάτων του, Αξιοποίησε τη γη στο έπακρο, δημιούργησε βιοτεχνίες στις πόλεις όπου ήταν δυνατόν, επιθεωρούσε και ήλεγχε τις καλλιέργειες, έκτιζε αποθήκες για τα περισσεύματα της παραγωγής και πραγμα­ τοποιούσε εξαγωγές προϊόντων από τα κτή­ ματά του. Οργάνωσε την εκπαίδευση στην περιοχή του, την πρόνοια για τους φτωχούς, την ιατρική περίθαλψη και τη χορήγηση τρο­ φίμων σε περίπτωση ανάγκης. Ο ίδιος είχε κτίσει ένα ανάκτορο με εκκλησία στο Γκίτσιν και δάνειζε χρήματα με μικρό τόκο στους κα­ τοίκους των κωμοπόλεων για να κτίζουν πάλι τα σπίτια τους σύμφωνα με δικά του σχέδια. Ηταν ψηλός, αδύνατος, ανέκφραστος με δια­ περαστική ματιά. Σε μερικά κείμενα τον πα­ ρομοιάζουν με τον Κάσσιο, τον ήρωα της τρα­ γωδίας του Σαίξπηρ "Ιούλιος Καίσαρ". Ο χαρα­ κτήρας του ήταν ένας συνδυασμός αδυνα­ μίας και δύναμης, αρετής και κακίας. Ηταν α­ νήσυχο πνεύμα που αναζητούσε τους νεωτε­ ρισμούς και περιφρονούσε τις συμβατικότητες και εκείνους που τις υπο­ στήριζαν. Ο πλούσιος πλέον Βαλλενστάιν εμφανί­ ζεται πάλι στο προσκήνιο το 1617. Τότε ο αρ­ χιδούκας της Στυρίας και μετέπειτα αυτο­ κράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ ρίας του Γερμανικού Εθνους Φερδινάνδος πραγματοποίησε μια μικρή εκστρατεία κατά της Βενετίας. Ο Βαλλενστάιν πήρε μέρος με 200 ιππείς που τους είχε οργανώσει με δικά του έξοδα. Η εντύπωση που δημιούργησαν οι πλούσια ντυμένοι και άρτια εξοπλισμένοι ιπ­ πείς, αλλά και η φιλοξενία η οποία επεφύλασσε στους επισκέπτες του, προκάλεσαν μεγά­ λη εντύπωση. Η επιχείρηση γενικά ήταν τ ε ­ λείως άχρωμη. Ετσι ένα κατόρθωμα που έκα­ νε ο Βαλλενστάιν, να σπάσει την πολιορκία μιας πόλης και να ανεφοδιάσει τους πολιορκημένους (το μοναδικό φωτεινό σημείο στην εκστρατεία), πήρε μεγάλες διαστάσεις και του έδωσε δυσανάλογη φήμη. Αποτέλεσμα όλων αυτών αλλά πιθανώς και της παρέμβασης του Φερδινάνδου ήταν να προσκληθεί και πάλι στην αυτοκρατορική Αυλή. Η δεύτερη «σκάλα» αποδείχθηκε πολύ αποτελεσματική. Με ξεχασμένη την προη­ γούμενη συμπεριφορά του ο Βαλλενστάιν έγινε όχι μόνο αρχιθαλαμηπόλος αλλά και διοι­ κητής της εθνοφυλακής, θέση που κατά την ταραγμένη εκείνη εποχή δινόταν σε εξαιρετι­ κά έμπιστα άτομα.

Ο Μ α ξιμ ιλ ια ν ό ς τη ς Β α υ α ρ ία ς (1573-1651).

Η εκπ α ρ α θύ ρ ω σ η τω ν επ ιτρόπ ω ν το υ α υ το κ ρ ά το ρ α σ τη ν Π ρ ά γ α , σ τις 23-5-1618.

Η είσοδός του στην Αυλή είχε και άλλη «ευεργετική» συνέπεια: τον δεύτερο γάμο του με την κόρη του κόμη Χαρράχ, Ισαβέλλα Αικατερίνη. Ο πεθερός του είχε σημαντική θέση στην Αυλή. Ετσι με τον γάμο του ενίσχυσε και την περιουσία του και τη θέση του. Τον χρόνο που νυμφεύθηκε την Ισαβέλλα ο Βαλλενστάιν πήρε και τον τίτλο του κόμη. Η απονομή του τίτλου έγινε στο πλαίσιο ενός γενικότερου σχεδίου του Φερδινάνδου, ο ο­ ποίος για να αντιμετωπίσει τις απαιτήσεις των πολυάριθμων μικροευγενών αποφάσισε να τους αντικαταστήσει με μια μικρή αριστο­ κρατία που θα εξαρτάτο πλήρως από αυτόν. Επειδή ο Τριακονταετής Πόλεμος ήταν το γεγονός που αποτέλεσε το "φόντο" της με­ τεωρικής σταδιοδρομίας του Βαλλενστάιν, θα πρέπει να αναφέρουμε περιληπτικά το ι­ στορικό της έκρηξής του. Ο πόλεμος αυτός κατά βάση ήταν μια σύγκρουση μεταξύ προτεσταντών και καθολικών, αλλά και αποτέλε­ σμα της έλλειψης ενότητας της Γερμανίας. Η τελευταία ήταν μια αυτοκρατορία - συνονθύ­ λευμα πολλών ηγεμονιών με τεράστιες δια­ φορές σε ό,τι αφορούσε το μέγεθος και την ι­ σχύ. Σε αυτές τις ηγεμονίες ο αυτοκράτορας ασκούσε μόνο ονομαστική εξουσία. Αυτά τα προβλήματα είχαν χειροτερεύσει από μια α­ πόφαση που είχε ληφ θεί σύμφωνα με την ο­ ποία όταν πέθαινε ο αυτοκράτορας ο διάδο­ χός του εκλεγόταν με την ψήφο επτά από τους μεγαλύτερους πρίγκιπες, που για τον λόγο αυτό είχαν τον τίτλο του εκλέκτορα. Από τους επτά οι τρεις ανήκαν στην εκκλησία και οι τέσσερις ήταν κοσμικοί. Η πολιτικο-θρησκευτική διαμάχη τερμα­ τίστηκε προσωρινά με τη Συνθήκη του Πασάου το 1552 και τη Συμμαχία του Αουγκσμπουργκ, που ήταν συνέπεια της πρώτης. Ομως η καθιέρωση δεσμεύσεων σε έθνη και τάσεις που μεγαλώνουν ποτέ δεν υπήρξε επι­ τυχής. Το 1607 μια θρησκευτική εξέγερση στην ελεύθερη πόλη Ντονάουβερθ είχε ως α­ ποτέλεσμα αυτή να χάσει τα προνόμιά της και

να την προσαρτήσει η Καθολική Βαυαρία. Αυ­ τό θορύβησε όλες τις ελεύθερες προτεσταντικές πόλεις, που για την ασφάλειά τους σχημάτισαν, μαζί με μερικούς πρίγκιπες, την Προτεσταντική Ενωση. Οι καθολικοί απάντη­ σαν με την Καθολική Λίγκα, που ιδρύθηκε από τον Μαξιμιλιανό, εκλέκτορα της Βαυαρίας. Ακολούθησαν εννέα χρόνια ταραγμένης ησυχίας. Η καταιγίδα ξέσπασε το 1618, όταν ο αυτοκράτορας Ματίας κατήργησε τον Χάρτη του Προτεσταντισμού στη Βοημία, τον οποίο είχε παραχωρήσει ο προκάτοχός τους Ροδόλ­ φος. Στις 23 Μαϊου 1618 αγανακτισμένοι Βοημοί αντιπρόσωποι «εκπαραθύρωσαν» από το κάστρο της Πράγας τους επιτρόπους του αυ­ τοκράτορα. Αυτό ήταν το έναυσμα του Τρια­ κονταετούς Πολέμου, που άφησε τη Γερμα­ νία σχεδόν έρημη, μείωσε τον πληθυσμό της από 16 σε 4 εκατομμύρια και κατέστρεψε 30.000 περίπου χωριά.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 1600 Οταν οι επαναστάτες Βοημοί ζήτησαν τη συνδρομή του Βαλλενστάιν εκείνος αρνήθηκε προτιμώντας να υποστηρίξει τον αυτοκρά­ τορα. Συνέπεια αυτού ήταν ότι αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Ολμουτζ και να καταφύγ ει στη Βιέννη. Ομως προβλεπτικός όπως ή­ ταν, φρόντισε από πριν να μεταφέρει και το δημόσιο θησαυροφυλάκιο μαζί του. Με τα χρήματα αυτά οργάνωσε και συντήρησε ένα σύνταγμα θωρακοφόρων. Το 1619 ο αυτοκρά­ τορας Ματίας πέθανε και τον διαδέχθηκε ο Φερδινάνδος, στον οποίο ο Βαλλενστάιν διέ­ θεσε σημαντικά ποσά. Ομως η μεγάλη υπηρε­ σία που προσέφερε ήταν η συμβολή του στη νίκη κατά τη μάχη του Ραμπλάτ. Η νίκη αυτή κατά των επαναστατών της Βοημίας ήλθε σε μια στιγμή κατά την οποία ο όγκος του στρα­ τού της Βοημίας βρισκόταν στις πύλες της Βιέννης, ενώ έσπευδε να ενωθεί μαζί του ουγγρικός στρατός υπό τον Μπέθλεμ Γκά-

μπορ. Οταν οι Βοημοί πληροφορήθηκαν την έκβαση της μάχης του Ραμπλάτ και τις μετέπειτα κινήσεις των νικητών προς την Πράγα, εγκατέλειψαν τη Βιέννη και έσπευσαν να υ­ περασπιστούν την πατρίδα τους. Ο Γκάμπορ, που διεκδικούσε τον θρόνο της Ουγγαρίας, δεν σταμάτησε τις επ ιθετι­ κές του επιχειρήσεις και έφερε σε δύσκολη θέση τον αυτοκρατορικό στρατό. Και τις δύο φορές ο Βαλλενστάιν έσωσε την κατάσταση. Την πρώτη φορά κράτησε τη γέφυρα του Δούναβη μέχρι που την πέρασε ο αυτοκρατορικός στρατός και μετά την κατέστρεψε. Ο Γκάμπορ δεν ήταν σε θέση να συντηρήσει τον στρατό του σε μια ήδη ρημαγμένη χώρα και επιπλέον τον είχαν εγκαταλείψ ει οι σύμμαχοι του. Ετσι αναγκαστηκε να φύγει. Στη συνέχεια η Μοραβία υπέκυψε στις αυτοκρατορικές - καθολικές δυνάμεις και α­ κολούθησαν προγραφές! Τριάντα χιλιάδες κάτοικοι αναγκάστηκαν να εκπατρισθούν για να μη προσχωρήσουν στον καθολικισμό. Ο Βαλλενστάιν επέστρεψε στην πατρίδα του και πήρε πίσω τα κτήματά του. Επιπλέον λόγω των υπηρεσιών του στον αυτοκράτορα τού δόθηκε η άδεια να αγοράσει κτήματα προτεσταντών που είχαν δημευθεί. Για την αγορά τεράστιων εκτάσεων κατέβαλε στο αυτοκρα­ τορικό ταμείο το ιλιγγιώδες ποσό των επτά ε ­ κατομμυρίων φιορινιών, που παραμένει ά­ γνωστο πού το είχε βρει. Το γεγονός είναι ότι απέκτησε μια τεράστια έκταση η οποία ονο­ μάστηκε Φρίντλαντ, την οποία ο αυτοκράτο­ ρας το 1621 κατέστησε ηγεμονία απονέμοντας στον Βαλλενστάιν τον τίτλο του πρίγκι­ πα (όπως το είχε προβλέψει όταν ήταν παιδί). Ακολούθησε δεύτερη επιθετική επιχείρηση του Γκάμπορ με έναν στρατό Τούρκων και Τρανσυλβανών. Ο Ούγγρος άρχο­ ντας νίκησε δύο αυτοκρατορικούς στρατη­ γούς, που έπεσαν μάλιστα κατά τις μάχες, αλ­ λά δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τον Βαλ­ λενστάιν. Νικήθηκε από αυτόν και αναγκά­ στηκε να παραιτηθεί από τη διεκδίκηση του

29 «■·

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Γέρμανοί σ τρ α τιώ τες το υ 17ου αιώνα.

Ο βασ ιλιάς τη ς Σ ο υ η δ ία ς Γουσ τα ύος-Α δ όλψ ος.

Ο α υ το κ ρ ά το ρ α ς Φ ερ δινάνδος Β'. Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

θρόνου και να συνάψει ειρήνη. Μετά από αυτές τις υπηρεσίες ο Βαλλενστάιν ονομάστηκε δούκας της Φρίντλαντ, το 1625, με δικαίωμα να κόβει νομίσματα και να απονέμει τίτλους ευγενείας. Ακολούθησε μια σύντομη περίοδος ηρε­ μίας κατά την οποία ο Βαλλενστάιν ασχολήθηκε με τη «χώρα» του και αποδείχθηκε τόσο καλός κτηματίας, όσο και εξαιρετικός πρίγκι­ πας. Πέρα από την αύξηση της περιουσίας του φρόντισε για την ευημερία των υπηκόων του αναπτύσσοντας σε μεγάλο βαθμό τη γε­ ωργία, την κτηνοτροφία, το εμπόριο, τη βιο­ τεχνία αλλά και την εκπαίδευση. Η σύντομη αυτή περίοδος ηρεμίας διακόπηκε από τη δεύτερη φάση του Τριακονταετούς Πολέμου, που άρχισε όταν ο βασιλιάς Χριστιανός της Δανίας, με προτροπή του βασιλιά της Αγγλίας Ιακώβου Α1, ενεπλάκη στον πόλεμο ως υπέρμαχος του Προτεσταντισμού. Επί ένα διάστη­ μα ο Φερδινάνδος αντιμετώπισε την κατά­ σταση με τη βοήθεια του Μαξιμιλιανού της Βαυαρίας και της Καθολικής Λίγκας, ενώ δι­ οικητής των στρατιωτικών δυνάμεων ήταν ο Τιλλύ (γαλλική προσφορά Τιγύ). Ο τελευταίος ήταν γιος οικογένειας ευγενών από το Μπραμπάντ που είχε τε θ εί στην υπηρεσία του Μαξιμιλιανού της Βαυαρίας. Με την έκρηξη του πολέμου διοικούσε τον στρατό της Καθολι­ κής Λίγκας. Μετά την είσοδο του Χριστιανού στον πόλεμο, μαζί με τον Βαλλενστάιν ήταν οι κύριοι αντίπαλοί του. Οταν εισήλθε στον πόλεμο ο βασιλιάς της Σουηδίας Γουσταύος-

-5όλφος ο Τιλλύ δεν μπόρεσε να τον αντιμετ _ "ίσ ε ι και ηττήθηκε. Αργότερα κατέλαβε το '.'αγδεμβούργο, όπου οι στρατιώτες του προεόησαν σε φρικιαστικές σφαγές παρά τις -.οοσπάθειές του να τις αποτρέψει. Τελικά ητ~ ΐθ η κε από τον Γουσταύο Αδόλφο σε δύο μά­ χες. το 1631 και το 1632. Κατά τη δεύτερη μά­ χη τραυματίστηκε θανάσιμα και ο ίδιος. Ο Φερδινάνδος δεν έβλεπε με μεγάλο εν­ θουσιασμό την υποστήριξή τους από «ξέ­ νους», αλλά δεν είχε ούτε τα μέσα, ούτε τους άνδρες για να πάρει ενεργό μέρος. Τότε εμφανίστηκε ο πάντα καιροσκόπος και φιλόδοξος Βαλλενστάιν, ο οποίος πρότεινε στον αυτοκράτορα να αναλάβει ο ίδιος την οργάνωση στρατού δύναμης 50.000 ανδρών. Αρκετοί γέλασαν με την πρόταση αυτή και την απέρριψαν ως φανταστική, ενώ άλλοι, πιο προσγειωμένοι, θεώρησαν επικίνδυνη τη συ­ γκέντρωση ενός τόσο μεγάλου στρατού στα χέρια ενός πρίγκιπα. Ο Φερδινάνδος ενεργώ­ ντας όπως ο Σολομώντας ενέκρινε να αναλά6ει ο Βαλλενστάιν την οργάνωση ενός στρα­ τού δύναμης 20.000 ανδρών, αρκετού για να αναλάβει επιχειρήσεις αλλά όχι για να απειλή­ σει τον ίδιο. Ο Βαλλενστάιν διαφώνησε λέγο­ ντας ότι με τη δύναμη αυτή δεν θα μπορούσε να υποχρεώσει τους κατοίκους των περιοχών όπου θα ενεργούσε να του διαθέσουν τα α­ παραίτητα εφόδια και τελικά βρέθηκε μια μέ­ ση λύση που ικανοποίησε και τους δύο. Ο Βαλλενστάιν στις 7 Απριλίου 1625 για πρώτη φορά ονομάστηκε στρατηγός - αρχηγός όλων των αυτοκρατορικών δυνάμεων της Αγίας Ρω­ μαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Ε­ θνους και της Ολλανδίας και του δόθηκε η δυνατότητα να επιλέγει τους αξιωματικούς του. Η φήμη του σχετικά με τη φροντίδα του για τους στρατιώτες του είχε εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο των μισθοφόρων. Ετσι έσπευσαν να καταταγούν στον στρατό του άνδρες από όλα τα μέρη: Γερμανοί, Βαλόνοι, Ισπανοί, Κροάτες και Πολωνοί. Ο Βαλλενστάιν αδια­ φορούσε για τις πολιτικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις τους και ενδιαφερόταν μόνο για τις στρατιωτικές ικανότητές τους. Οι στρα­ τιώτες ήταν σε κακή κατάσταση και σε ακόμα χειρότερη τα άλογά τους. Οι στολές τους ή­ ταν σχεδόν κουρέλια και παραποιούντο συνε­ χώς για καθυστέρηση της πληρωμής τους. Ο­ μως σε πολύ μικρό διάστημα προκαλούσαν τον θαυμασμό της Ευρώπης. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί το οικονομικό σύστημα που εφάρμοσε ο Βαλλενστάιν. Συ­ γκεκριμένα εφάρμοσε το σύστημα της συνει­ σφοράς. Αντί να ζητά εφόδια από τους ντόπι­ ους τα οποία θα πλήρωνε με αποδείξεις του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου, αποσπούσε μεγάλα ποσά σε ρευστό τα οποία έ ­ στελνε στον ταμία του στρατού και όχι στους στρατιώτες ή στις μονάδες. Ο ταμίας φρόντι­ ζε για τις ανάγκες των στρατιωτών και έτσι αυτοί είχαν πάντα σταθερό μισθό (εκτός της τροφοδοσίας) και δεν χρειαζόταν να κλέβουν για να φάνε. Οταν βρέθηκε στο θέατρο των επιχειρήσεων προσπάθησε να αμβλύνει το συνηθισμένο πρόβλημα του ανεφοδιασμού των στρατιωτών που έπεφταν σαν τις ακρί­ δες στα εδάφη στα οποία βρίσκονταν. Ο Βαλ­

Γάλλος ιπ π ότης το 1643. Η εντυπ ω σ ια κή σ το λή είν α ι η χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ή το υ α ξιω μ α τικ ο ύ όλων τω ν ευρω π αϊκώ ν σ τρ α τώ ν κ α τά το π ρώ το μισό το υ 17ου αιώνα. Ο ά νδρ ας φ έ ρ ε ι τη χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ή ζώνη (sash) λ ε υ κ ο ύ χ ρ ώ μ α το ς που δηλώ νει τη γαλλική υ π η κ ο ό τη τα . Ο ι Ισπ ανοί έφ ε ρ α ν κόκκινο sash, οι Σ ο υ η δ ο ί α ν ο ικ τό μπ λε και οι Ο λλ α ν δ ο ί π ο ρ το κ α λ ί (φ ιγ ο ύ ρ α τη ς ΡίίίρρίΙί σ τα 120 mm).

λενστάιν ζητούσε από τους ανθρώπους του στη Βοημία να στείλουν υλικά και εφόδια για τον στρατό του, φθάνοντας μάλιστα σε λε­ πτομέρειες του τύπου "να στέλνονται οι μπό­ τες και τα υποδήματα προσεκτικά δεμένα ανά ζεύγος για να μη γίνονται λάθη κατά τη διανομή". Το φθινόπωρο του 1625 ο Βαλλενστάιν ε­ νέπλεξε τον στρατό του στο θέατρο πολέ­ μου, αρχικά στην Κάτω Σαξονία. Εκεί κατέλα­ βε αμέσως τις επισκοπές του Μαγδεμβούρ­ γου και του Χάλμπερτσταντ, τις πιο πλούσιες και σημαντικές από στρατηγική άποψη. Εγκατέστησε το στρατηγείο του στο Μαγδεμ­ βούργο και προσπάθησε με μυστικές συνομι­ λίες να εξασφαλίσει την εκλογή ενός γιου του αυτοκράτορα ως επισκόπου των περιο­

χών αυτών. Στο θέατρο επιχειρήσεων φρόντι­ ζε να έχει επικοινωνία με τον Τιλλύ και παράλ­ ληλα να βρίσκεται αρκετά μακριά του ώστε να μη τον ενισχύει με τις δικές του επιτυχίες. Η εμφάνισή του ανάγκασε τον βασιλιά της Δανίας Χριστιανό να ζητήσει ειρήνη, όμως ο Βαλλενστάιν έθεσε όρους απαράδεκτους ώ­ στε να απορριφθούν. Εκτιμάται ότι μια ειρήνη εκείνη την εποχή θα αποτελούσε εμπόδιο για τα φιλόδοξα σχέδιά του. Ετσι ο πόλεμος συ­ νεχίστηκε και στις 25 Απριλίου 1626 ο Βαλ­ λενστάιν πέτυχε τη μεγαλύτερή του νίκη ένα­ ντι του πιο επικίνδυνου αντιπάλου του, του κόμη Ερνστ φον Μάνσφελντ. Ο Μάνσφελντ (1580-1626) ήταν ο πιο επικίνδυνος μισθοφό­ ρος της εποχής του. Νόθος γιος ενός κυβερ­ νήτη των Αψβούργων στο Λουξεμβούργο, νοΣ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

0 θ ά ν α το ς το υ Γουσ τα ύ ο υ -Α δ ό λφ ο υ κ α τά τη μάχη το υ Λ ούτσ εν.

32 ■■

μιμοποιήθηκε χάρη στη δράση του υπέρ της αυτοκρατορίας και ονομάστηκε κόμης. Πολέ­ μησε με τους προτεστάντες από την αρχή του Τριακονταετούς Πολέμου και νίκησε τον Τιλλύ το 1622. Τελικά πολέμησε για την Ολ­ λανδία ως αρχηγός μισθοφόρων και με την ι­ διότητα αυτή συγκρούστηκε με τον Βαλλεν­ στάιν. Πέθανε κάτω από άγνωστες συνθήκες στη Δαλματία, ενώ προσπαθούσε να συγκε­ ντρώσει μισθοφόρους Τούρκους. Η τελική μάχη δόθηκε στη γέφυρα Ντεσάου του ποταμού Ελ6α. Δεν ήταν απλά μια στρατιωτική σύγκρουση, ειδικά για τον Βαλ­ λενστάιν. Αντιμέτωποι ήταν ένας βετεράνος μισθοφόρος του οποίου το γόητρο είχε κλο­ νιστεί και ένας «πρωτάρης» που ήθ ελε να δη­ μιουργήσει το δικό του. Μέχρι τό τε ο τελευ ­ ταίος δεν είχε κάνει τίποτα το εντυπωσιακό και οι εχθροί του στη Βιέννη είχαν αρχίσει να διαμαρτύρονται λέγοντας ότι επρόκειτο για έναν καυχησιάρη, για μια περιττή «πολυτέλεια» ανάξια του αυτοκράτορά του, άχρηστος ως στρατιώτης, επικίνδυνος ως υπήκο­ ος. Ο Μάνσφελντ, που δ ιέθ ετε 12.000 άνδρες, έκανε το μοιραίο λάθος να υποτιμήσει τον αντίπαλό του. Ο Βαλλενστάιν δεν είχε τη δική του πείρα, αλλά η επιμέλεια με την οποία ετοιμάστηκε για τη μάχη αντικαθιστούσε την έλλειψη πείρας. Επιπλέον είχε στη διάθεσή του το καλύτερο πυροβολικό που είχε δει η Ευρώπη μέχρι τό τε και για πρώτη φορά εφάρ­ μοσε με τόση επιτυχία την παραλλαγή στο πεδίο της μάχης, κρύβοντας από τον αντίπα­ λό του την πραγματική του δύναμη. Ετσι όταν ο Μάνσφελντ επιτέθηκε στη γέφυρα, αυτή α­ ποδείχθηκε παγίδα θανάτου που του στοίχι­ σε το ένα τρ ίτο των ανδρών του. Ο Βαλλενστάιν δεν κατεδίωξε τον αντί­ παλό του, που έτσι μπόρεσε να συγκεντρώσει νέο στρατό μισθοφόρων και να ενωθεί με τις δυνάμεις της Τρανσυλβανίας. Εμεινε επί με­ γάλο διάστημα αδρανής από φόβο μήπως χά­ σει τα εδάφη του στον Ελβα, αλλά τον Νοέμ­ βριο του ίδιου έτους δικαιολογήθηκε στον αυτοκράτορα ότι χρειαζόταν μεγαλύτερο στρατό. Λίγο μετά τη νίκη του στον Ελβα ο Βαλ­ λενστάιν κλήθηκε εσπευσμένα στην Αυστρία που την απειλούσε ακόμα μια φορά ο Γκά­

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

μπορ, ο οποίος όμως συνάντησε δυσκολίες και, όπως το συνήθιζε σε τέτο ιες περιπτώ­ σεις, έκανε αμέσως ανακωχή. Ο Βαλλενστάιν επωφελήθηκε για να εξοπλίσει τον στρατό του. Το 1627 είχε στη διάθεσή του 40.000 άνδρες για τις νέες εκστρατείες. Ενώ όμως ε­ τοιμαζόταν τα προτεσταντικά κρατίδια είχαν αρχίσει να συζητούν για ειρήνη. Επικρατούσε τό τε μια τάση για ειρήνη που στηριζόταν στη λογική: «Ας είμαστε δίκαιοι προς τους άλ­ λους για να είναι και οι άλλοι δίκαιοι με ε ­ μάς». Η λογική αυτή ήταν εκείνη που κατέ­ στησε δυνατή τη σχεδόν χωρίς αντίσταση κα­ τάληψη, την άνοιξη του 1627, της Πομερανίας, του Βραδεμβούργου και του Μεκλεμβούργου, παρά τις διαβεβαιώσεις ότι ήταν αυστηρά ουδέτερα. Ο Βαλλενστάιν απαντού­ σε κοφτά ότι είχε φθάσει η ώρα να καταργηθούν οι εκλέκτορες και η Γερμανία, όπως και η Ισπανία, να κυβερνηθεί από έναν μόνο από­ λυτο μονάρχη. Στη συνέχεια ο πρίγκιπας κατεδίωξε τους Δανούς από τη Γερμανία και ακόμα από τη χερσόνησο της Γιουτλάνδης, σταματώντας μόνον όταν οι Δανοί οχυρώθηκαν στα νησιά τους. Στο μεταξύ είχε φροντίσει να σταλεί ο Τιλλύ στα ολλανδικά σύνορα και έτσι η επιτυ­ χία αυτή «πιστώθηκε» αποκλειστικά στον ί­ διο. Οι ατυχείς προτεστάντες «ειρηνιστές» των περιοχών πλήρωσαν πολύ ακριβά την α­ φέλειά τους, καθώς ο στρατός του Βαλλεν­ στάιν άρχισε να «συντηρείται» από τα εδάφη τους. Ο ίδιος δεν πήρε μερίδιο από τις υπο­ χρεωτικές «εισφορές» των κατοίκων αλλά έ ­ κανε κάτι πιο πρακτικό: ζήτησε από τον αυτο­ κράτορα και πέτυχε να του παραχωρηθεί το Δουκάτο του Μεκλεμβούργου. Ο Φερδινάνδος δεν μπορούσε να αρνηθεί το αίτημα του ανθρώπου που από απομονωμένο στην έδρα του αυτοκράτορα αμφίβολης ισχύος τον είχε καταστήσει απόλυτο μονάρχη μιας τεράστιας περιοχής που εκτεινόταν από την Αδριατική μέχρι τη Βαλτική. Ισχυρό μέσο υποστήριξης αυτού του επιχειρήματος ήταν και το τερά­ στιο ποσό των τριών εκατομμυρίων φιορινιών που χρωστούσε στον Βαλλενστάιν ως καθυστερούμενα έξοδα συντήρησης του στρατού. Λέγεται ότι με το Δουκάτο του Μεκλεμβούργου εξοφλήθηκε αυτό το ποσό! Ο Βαλλεν­ στάιν είχε γίνει πια ο ισχυρότερος πρίγκιπας

της Αυτοκρατορίας και ο περισσότερο μιση­ τός στους άλλους μεγάλους πρίγκιπες, που φοβούνταν ότι θα τους έφερνε κάτω από την εξουσία του αυτοκράτορα. Ο Βαλλενστάιν είχε φθάσει στο απόγειο της δόξας του όταν εμφανίστηκε στο προ­ σκήνιο η απειλή της Σουηδίας στο πρόσωπο του βασιλιά της Γουσταύου-Αδόλφου. Ο ίδιος από πριν τον είχε χαρακτηρίσει ως «επικίνδυ­ νο επισκέπτη που δεν μπορεί να τον παρακο­ λουθείς από πολύ κοντά». Τότε έδειξε ότι δί­ νει μεγάλο ενδιαφέρον στη θαλάσσια δύνα­ μη. Το σχέδιο που πρότεινε στον αυτοκράτο­ ρα ήταν η δημιουργία ενός ισχυρού στόλου που θα παρεμβαλλόταν ως εμπόδιο στα σχέ­ δια των Σουηδών. Ομως για να γίνει αυτό έπρεπε να εξασφαλιστούν τα λιμάνια της Βαλ­ τικής. Η προσπάθεια που κατέβαλε γι' αυτό απέτυχε. Σε ένα υπόμνημα που υπέβαλε στον αυ­ τοκράτορα αποκαλύπτεται ότι τον 16ο αιώνα ο Βαλλενστάιν είχε αντιληφθεί την αξία της ναυτικής δύναμης, αλλά και των αμφιβίων ε ­ πιχειρήσεων, πολύ καλύτερα από μεταγενέ­ στερους στρατιωτικούς. Σε ένα σημείο τόνι­ ζε: Ε ίν α ι πιθανό να μας επιτεθούν σε όλα τα σημεία με υπέρτερες δυνάμεις. Κανένας δεν μπορεί να φανταστεί έναν στρατό τόσο πο­ λυάριθμο ώστε να καλύπτει κάθε σημείο της ακτής που είναι κατάλληλο για απόβαση, ενώ διάσπαρτα τμήματα είναι πιθανό να καταστραφούν το ένα μετά το άλλο από έναν ε ­ χθρό που δεν μπορούμε να τον πλησιάσου­ με... και του οποίου οι ναυτικές επιχειρήσεις δεν μπορούν ούτε να αντιμετωπιστούν, ούτε να παρακολουθούνται μόνο από χερσαίες δυ­ νάμεις". Τόνιζε επίσης ότι η ταχυκινησία στη θάλασσα είναι το κλειδί για τη συγκέντρωση της ισχύος στο ευαίσθητο σημείο του αντιπά­ λου. Λίγο αργότερα με δική του παρότρυνση ο αυτοκράτορας υπέγραψε ειρήνη με τους Δανούς, στις 4 Ιουνίου 1629. Με την ειρήνη αυτή οι τελευτα ίο ι πήραν πίσω όλα τα εδάφη που είχαν χάσει και υποσχέθηκαν ότι δεν θα παρενέβαιναν στην υλοποίηση του Διατάγμα­ τος της Αποκατάστασης στη νότια Γερμανία. Είναι πιθανό ο Βαλλενστάιν να επέμεινε να συναφθεί αυτή η ειρήνη για να έχει ελεύθερα τα χέρια του έναντι της νέας απειλής, που προέβλεπε ότι θα ήταν ο Γουσταύος-Αδόλφος. Οι επιτυχίες του είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν οι εχθροί του, όχι μόνο στο εσωτε­ ρικό αλλά και στο εξωτερικό. Η Ισπανία και η Γαλλία δεν έβλεπαν με καλό μάτι την αύξηση της ισχύος και την ενίσχυση της θέσης του Φερδινάνδου, κυριότερος συντελεστής της οποίας ήταν ο Βαλλενστάιν. Ετσι το 1630 οι ε­ σωτερικοί του αντίπαλοι παρουσίασαν στον αυτοκράτορα έναν μακροσκελή κατάλογο με κατηγορίες εναντίον του. Ο Φερδινάνδος, που ήταν πια ασφαλής, όπως συμβαίνει σε πολλές παρόμοιες περιπτώσεις στην ιστορία, υποχώρησε μπροστά στις πιέσεις και αφαίρεσε από τον Βαλλενστάιν τη διοίκηση του στρατού. Προς μεγάλη έκπληξη εχθρών και φίλων ο Βαλλενστάιν δέχθηκε ήρεμα την α­ πόφαση του αυτοκράτορα, δέχθηκε με ευγέ­ νεια και φιλοξένησε πριγκιπικά τους αντιπρο-

ΣΟΥΗΔΙΑ

! Κ τή σ εις Σ ο υ η δ ία ς 1632 ____ j Σ ύ μ μ α χ ο ι Σ ο υ η δ ία ς 1632 Υ //Λ

Β α λ τικ ή θά λα σ σ α

Σ ύ μ μ α χο ι Γαλλίας 1635 Χ ειμ ερ ιν ά σ τρ α τό π εδ α Γο υ σ τα ύ ο υ -Α δ ό λ φ ο υ

~”

Γ ο υ σ τα ύος-Α δ όλφ ο ς

Ο ρια Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υ το κ ρ α το ρ ία ς , ,1648 Χλμ

Β ό ρ εια θά λ α σ σ α Ιεκ λ εμ β ο ύ ρ γ ι rο υ ρ γ ο

Β ρ έμ η

m ^m u B sfioX b/O

/'/[Ε Ν Ω Μ Ε Ν Ε Σ S ΕΠΑΡΧΙΕΣ / QWVi ΙΣ Π Α Ν ΙΚ Ε Σ ΚΑΤΩ ΧΩ Ρ Ε Σ

\

ΠΟΛΩΝΙΑ

Β ρ α δ ε μ β ο (φ ^ ο ^

r - v jL

{\ . S ‘ \ Mc i u r V v, v/ ' - s (Τ< v\ * , ' /

........ ,ι

VV Τ Α : '~, ^ \ \

ζ ,5

£?* χϋ ί !-/> 'Λ 11'''C i f

V;

r- * K

V Λ Κ' ' ^ > Ρ ι ° Κ ο λ ω ν ία \ \

>/ j

1—

Γ

Σ αξω νία χ ·„Σ ιλ εσ ία

Β οημ ία Μ ά ιν ,τα .., 'A - l-^-; J " ί _ -1 ,-v ' i i i r

Γ >

ΛΝ '

' U Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη

P J 'y 'i > y.·· sT

. ; ,,'Λ

\

—w > . f

L

.

Μ ο ρ α β ία (ίυ ρ ε μ β έ , Β α λ λ ε ν σ τά ιν

(

Γ Α Λ Λ ΙΑ

■Ζ//Ρ Δ ο ύ ν α β η ς

Β ιέ ν ν η

ΑΥΣΤΡΙΑ

.Λ

✓

v

*

/

/ 1

/ '

Ο Θ Ω Μ Α Ν ΙΚ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

33

ΕΛΒ ΕΤΙΚ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ ΙΑ

Χ ά ρ τη ς τω ν επ ιχειρ ήσ εω ν το υ 1632.

σώπους του που έφεραν την απόλυσή του και δεν εξέφρασε την παραμικρή μεμψιμοιρία κατά του αυτοκράτορα. Για μια ακόμα φορά αποσύρθηκε στα κτήματά του και ασχολήθηκε εντατικά με το έργο του ως κυβερνήτης και γαιοκτήμονας, φροντίζοντας να αυξήσει την περιουσία του και να βελτιώσει την παι­ δεία και τη διαβίωση των υπηκόων του. Δεν έπαψε όμως να περιμένει την ώρα που θα τον καλούσαν πάλι, κάτι που η σωστή εκτίμηση της κατάστασης του έλεγε πως δεν θα αρ­ γούσε να γίνει. Οι σχέσεις του Βαλλενστάιν με τον αυτο­ κράτορα εξακολουθούσαν να είναι πολύ κα­ λές. Σε μια περίπτωση του έστειλε μια επι­ στολή στην οποία του έδινε συμβουλές που έδειχναν ότι ήταν αριστοτέχνης της υψηλής στρατηγικής. Συγκεκριμένα του πρότεινε να συμμαχήσει με τον βασιλιά της Δανίας πρώτα και μετά να χρησιμοποιήσει τον στόλο του για να ελέγξει τη Βαλτική και μαζί με αυτή τις συ­ γκοινωνίες του Γουσταύου, που αποτελούσαν και την "Αχίλλειο πτέρνα" του.

Πολύ σύντομα η απουσία του Βαλλεν­ στάιν έγινε αισθητή. Ο αυτοκρατορικός στρατός είχε διασκορπισθεί, ο Γουσταύος -Αδόλφος κατακτούσε τη μια μετά την άλλη τις επαρχίες και ο εχθρός είχε φθάσει στον πο­ ταμό Δούναβη. Ο μόνος άνθρωπος που μπο­ ρούσε να τον σταματήσει βρισκόταν στη Βοημία αναπτύσσοντας τη γεωργία και το ε ­ μπόριο και κτίζοντας σχολεία και χωριά. Στην πρώτη πρόσκληση που του έκαναν ο Βαλλενστάιν απάντησε ότι σε καμία περίπτω­ ση δεν θα μοιραζόταν τη διοίκηση - ο αυτο­ κράτορας ήθελε να τον ορίσει αρχηγό μαζί με τον γιο του. «Ποτέ δεν θα μοιραστώ τη διοί­ κηση. 0 α διοικήσω μόνος ή καθόλου» απά­ ντησε, αλλά πρόσθεσε ότι θα κρατούσε τη δι­ οίκηση για τρεις μόνο μήνες και μετά θα άφη­ νε τον αυτοκράτορα να αναθέσει τη διοίκηση όπου εκείνος ήθελε. Ως δικαιολογία προέβαλε την ποδάγρα από την οποία έπασχε πραγ­ ματικά. Ακολούθησε μια εκπληκτική συγκέντρω­ ση, όπως και την πρώτη φορά. Το όνομά του και μόνο προσήλκυσε 40.000 στρατιώτες, τους οποίους εφόδιασε και εξόπλισε με δικά του έξοδα. Οταν πέρασε ο χρόνος των τριών

μηνών ο αυτοκράτορας του ζήτησε να παρα­ τείνει την παραμονή του στη διοίκηση. Είναι πιθανό ο Βαλλενστάιν, αν και η πάθησή του ήταν αληθινή, να πρότεινε την τρίμηνη διάρ­ κεια της θητείας του ως μέσο για την ικανο­ ποίηση των φιλοδοξιών του. Αρνείτο επίμονα μέχρι που έλαβε προσωπική επιστολή από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Αφού ζήτησε 24 ώ­ ρες προθεσμία για να σκεφθεί απάντησε ότι θα δεχόταν την ανάληψη της διοίκησης του στρατού μόνο με τους παρακάτω όρους: θα ήταν μοναδικός αρχιστράτηγος όλου του στρατού, θα είχε δικαίωμα προαγωγών, αμοι­ βών, απαλλαγών και δημεύσεων. Ο αυτοκρά­ τορας και ο γιος του δεν θα εμφανίζονταν καν στον στρατό, ούτε θα είχαν καμιά εξου­ σία σε αυτόν. Ως αμοιβή θα έπαιρνε μια από τις κληρονομικές επαρχίες της Αυστρίας και ως εξαιρετική αμοιβή μια από τις επαρχίες που θα κατακτούσε. Επρόκειτο για ταπεινωτικούς όρους που έφερναν τον Βαλλενστάιν σε θέση επάνω από τον θρόνο. Θα παραμείνει ίσως άγνωστο αν οι όροι αυτοί υπαγορεύθηκαν επειδή ο Βαλλενστάιν ήθελε να πάρει εκδίκηση για την αχαριστία του αυτοκράτορα και να ικανο­ Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ισπ ανός λ ο χα γ ό ς το υ ιππικού το 1625. Φ έρ ει τυπ ική ενδ υ μ α σ ία τη ς π ερ ιό δ ο υ μ ε δ ερ μ ά τιν ο χ ιτώ νιο , π λα τύ γυ ρ ο καπ έλο, τις χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ές δ ε ρ μ ά τιν ε ς μ π ό τες και μ α κ ρ ύ ξίφ ο ς (φ ιγούρ α τη ς A ndrea M in iatu res σ τα 54 mm).

ποιήσει την υπερηφάνειά του ή επειδή είχε αντιληφ θεί την αρχή της ενότητας της διοίκη­ σης - για να αντιμετωπίσει έναν αντίπαλο ό­ πως ο Γουσταύος - Αδόλφος, απόλυτος αρχη­ γός μιας στρατιωτικής μοναρχίας, έπρεπε να έχει και αυτός απόλυτη εξουσία. Ο Φερδινάνδος μη έχοντας άλλη λύση αποδέχθηκε τους όρους του Βαλλενστάιν. Ο τελευταίος δεν μπορούσε να φανταστεί ότι είχε υπογράψει τη θανατική του καταδίκη. Ο Μαξιμιλιανός της Βαυαρίας, κύριος υ­ ποκινητής της καθαίρεσης του Βαλλενστάιν, βρέθηκε στην ανάγκη να ζητήσει τη βοήθειά του απεγνωσμένα. Ο Γουσταύος βρισκόταν στη χώρα του και κατέστρεφε το βόρειο τμή­ Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

μα της με προφανή σκοπό να προσελκύσει ε­ κεί τον Βαλλενστάιν. Ομως ο αντίπαλός του είχε αντιληφθεί ότι το ευαίσθητο σημείο του Γουσταύου ήταν η συμμαχία του με τη Σαξο­ νία. Αν έχανε τη χώρα αυτή θα διακόπτονταν οι συγκοινωνίες του με τη Σουηδία και δεν ή­ ταν διατεθειμένος να επιτρέψει να γίνει κάτι τέτοιο. Ετσι ο Βαλλενστάιν εισέβαλε στη Βοημία, έδιωξε από εκεί εύκολα τους Σάξονες και μετά στράφηκε νότια με εκπληκτική ταχύτητα και έπεισε τον Μαξιμιλιανό να εγκαταλείψει τη Βαυαρία και να ενωθεί μαζί του στο Εγκερ. Ο Μαξιμιλιανός κατάπιε και αυτό το πικρό «χάπι» και συμμορφώθηκε. Ο Γουσταύος εγκατέλειψ ε τη Βαυαρία και

έσπευσε με 60.000 στρατιώτες για να προλά­ βει αυτή τη συνένωση, αλλά δεν το κατόρθω­ σε. Αρκέσθηκε να οργανώσει ένα οχυρωμένο στρατόπεδο κοντά στη Νυρεμβέργη, όπου και εγκαταστάθηκε. Σε λίγο έφθασε εκεί και ο Βαλλενστάιν, που παρατήρησε ότι ήδη εί­ χαν δοθεί αρκετές μάχες και ότι έπρεπε να δοκιμάσουν κάτι άλλο. Δεν ήταν τυχαία αυτή η παρατήρησή του. Εχοντας μελετήσει τις ε ­ πιχειρησιακές μεθόδους του Γουσταύου είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Σουηδός βασιλιάς βασιζόταν στην ταχυκινησία στο πε­ δίο της μάχης και ότι έδινε τη μάχη έχοντας ασφαλείς βάσεις και γραμμές συγκοινωνιών. Ακολουθώντας το παράδειγμα του αντιπάλου του οργάνωσε και ο ίδιος οχυρωμένο στρατό­ πεδο κοντά στη Νυρεμβέργη, σε θέση από την οποία μπορούσε να ελέγχει τις οδούς α­ νεφοδιασμού του Γουσταύου με το κροατικό ελαφρό ιππικό του. Οι δύο στρατοί έμειναν αδρανείς επί έξι εβδομάδες υποφέροντας από την πείνα και αποδεκατιζόμενοι από τις ασθένειες. Στις αρ­ χές Σεπτεμβρίου του 1632 ο Γουσταύος επι­ χείρησε έφοδο κατά των θέσεων του Βαλλεν­ στάιν αλλά απέτυχε και υπέστη βαριές απώ­ λειες. Ο Σουηδός βασιλιάς βλέποντας ότι ο χρόνος κυλούσε σε βάρος του και ότι ο αντί­ παλος βρισκόταν επικίνδυνα κοντά στις προτεσ ταντικές επαρχίες, προσπάθησε να τον τραβήξει νότια επιχειρώντας για δεύτερη φο­ ρά να κινηθεί κατά της Βιέννης. Ο Βαλλεν­ στάιν τον αγνόησε, κινήθηκε στη Σαξονία, κατέλαβε τη Λειψία και άρχισε να ερημώνει τη χώρα. Επρόκειτο για ένα εξαιρετικό παρά­ δειγμα «έμμεσης στρατηγικής». Οι αυτοκρατορικές δυνάμεις μπορούσαν να ανεχθούν την απώλεια της Βιέννης πολύ καλύτερα από ότι ο Γουσταύος την απώλεια της Σαξονίας. Ετσι παρά τις δυσκολίες που συνάντησε ο τε ­ λευταίος επέστρεψε εκεί καλύπτοντας 435 χιλιόμετρα σε είκοσι ημέρες και έχοντας μό­ λις 12.000 άνδρες. Ηταν ήδη Νοέμβριος και ο Βαλλενστάιν ετοιμαζόταν να απολύσει τον στρατό του για να διαχειμάσει. Στις 6 Νοεμ­ βρίου 1632 οι δυο στρατοί συγκρούστηκαν στο Λούτσεν, νοτιοδυτικά της Λειψίας. Παρά την αριθμητική του υπεροχή και την ενίσχυ­ σή του κατά τη διάρκεια της μάχης, ο Βαλ­ λενστάιν νικήθηκε αλλά ο αντίπαλός του σκο­ τώθηκε. Ο θάνατος του Γουσταύου-Αδόλφου ήταν ένα τεράστιο πλήγμα για τους προτεστάντες. Ο Βαλλενστάιν στάθηκε πιο τυχε­ ρός: όλοι οι ακόλουθοί του σκοτώθηκαν γύ­ ρω του, το ένα σπιρούνι του κόπηκε από βλή­ μα πυροβόλου και αρκετές σφαίρες μουσκέ­ του βρέθηκαν σφηνωμένες στον θώρακά του. Τον χειμώνα του 1632-33, όταν οι αντίπα­ λοι αναδιοργανώνονταν, ο Βαλλενστάιν με βάση τα μαθήματα των μέχρι τό τε μαχών πραγματοποίησε τη μία και μοναδική τακτική

Η δολοφ ονία το υ Β α λ λ εν σ τά ιν σ το Ε γ κ ερ , το ν Φ εβρ ουά ρ ιο το υ 1634. αλλαγή της σταδιοδρομίας του: αφαίρεσε από το βαρύ ιππικό τις καραμπίνες και εφό­ διασε όλους τους ιππείς με θώρακες. Οπως είπε, στις μάχες οι θωρακοφόροι ιππείς είχαν πράξει το καθήκον τους, ενώ όσοι δεν είχαν θώρακες είχαν τραπεί σε φυγή. Την άνοιξη του 1633 ο Βαλλενστάιν ήταν διοικητής ενός εξαιρετικού στρατού και με τον Γουσταύο-Αδόλφο νεκρό η Αυτοκρατορία περίμενε τη γρήγορη συντριβή των προτεσταντών. Ομως ο Βαλλενστάιν δεν ασχολήθηκε με το στρατιωτικό έργο του. Κατά τον χρό­ νο που ακολούθησε ασχολήθηκε κυρίως με το μεγάλο όνειρό του: την ενοποίηση της Γερμανίας. Είναι βέβαιο ότι είχε συνομιλίες με τους Σάξονες, αλλά τι ακριβώς έγινε μετά παραμένει μυστήριο. Οι κατηγορίες που ακούστηκαν ήταν ότι ήθελε με τη βοήθεια των Σαξόνων να επιβάλει ειρήνη στον αυτοκράτο­ ρα, ότι θα έδιωχνε τους Ιησουίτες από την Αυτοκρατορία, ότι θα έδινε θρησκευτική ε­ λευθερία στους προτεστάντες και θα τους ε­ πέστρεφε τις περιουσίες που είχαν δημευθεί, Δεν είναι γνωστό αν είχε συνομιλίες με τους Σουηδούς, αν και φέρεται ότι υποστήρι­ ζε πως βασικός όρος ειρήνης με τους Σουη­ δούς ήταν η απομάκρυνσή τους από τα εδά­ φη της Αυτοκρατορίας που κατείχαν. Είναι ε­ πίσης γνωστό ότι ο καρδινάλιος Ρισελιέ, που δεν ήθελε έναν ισχυρό αντίπαλο, του πρότεινε με πολύ δελεαστικούς όρους - το στέμμα της Βοημίας και ένα εκατομμύριο γαλλικές λίβρες τον χρόνο - να συμμαχήσει με τη Γαλ­ λία κατά του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊ­ κής Αυτοκρατορίας. Εκείνος αρνήθηκε. Το γεγονός είναι ότι οι μεγαλύτεροι ε ­ χθροί του Βαλενστάιν βρίσκονταν μέσα στους κύκλους της Αυλής. Η επιθυμία του για ενοποίηση της Γερμανίας ενοχλούσε τους πρίγκιπες. Οι κατηγορίες διαδέχονταν η μία την άλλη. Ακόμα και όταν νίκησε τους Σουη­ δούς στο Στάινάου, το μόνο που κατόρθωσε ήταν να αυξήσει τον φθόνο και την έχθρα των αντιπάλων του, παρά το γεγονός ότι επρόκειτο για ένα αριστούργημα τακτικής. Κα­ τά τη μάχη αυτή με μια ευφυή παραπλανητι­ κή ενέργεια απομάκρυνε τους Σάξονες από τους Σουηδούς, τους άφησε να τον προσπεράσουν χωρίς να γίνει αντιληπτός και μετά ε ­ πιτέθηκε αιφνιδιαστικά και κύκλωσε τους

Σουηδούς, αναγκάζοντας τον αρχηγό τους, κόμη Τούρν, να συνθηκολογήσει με τον όρο ότι οι αξιωματικοί θα ήταν ελεύθεροι και οι στρατιώτες του θα υπηρετούσαν υπό τους νι­ κητές τους. Αντί να λάβει έπαινο κατηγορήθηκε επειδή άφησε ελεύθερο τον Τούρν! Τον Ιανουάριο του 1634 ο Φερδινάνδος κι­ νούμενος με μυστικότητα αφαίρεσε τη διοί­ κηση από τον Βαλλενστάιν και τον χαρακτή­ ρισε ως παράνομο που έπρεπε να του τον πα­ ρουσιάσουν νεκρό ή ζωντανό. Ο Βαλλενστάιν προσπάθησε, μάταια, να επικοινωνήσει με τον αυτοκράτορα που του όφειλε τόσο πολ­ λά. Στις 24 Φεβρουάριου 1634 δολοφονήθηκε στο κάστρο του στο Εγκερ από έναν Ιρλανδό καθολικό και δύο Σκωτσέζους προτεστάντες αξιωματικούς του. Ο υποκριτής αυτοκράτορας, ενώ έκλαψε για τον θάνατο του στρα­ τάρχη του και διέταξε να γίνουν 3.000 δεή­ σεις για την ανάπαυση της ψυχής του, απένειμε αμοιβές στους δολοφόνους του και δή­ μευσε την περιουσία του. Ο Βαλλενστάιν υπήρξε μια πολύπλευρη προσωπικότητα. Διακρίθηκε στον στρατιωτι­ κό, στον στρατηγικό, στον διοικητικό, στον οικονομικό και στον πολιτιστικό τομέα. Κα­ τόρθωσε να μείνει ένα αίνιγμα μέχρι σήμερα. Ηταν εξαιρετικός ηγήτορας που ασκούσε με­ γάλη έλξη στους αξιωματικούς και στους στρατιώτες του. Υπάρχουν πολλά παραδείγ­ ματα περί των ικανοτήτων που είχε ως ηγήτο­ ρας. Ο διοικητής του ελαφρού ιππικού του, Ιζολάνι, είχε αμειφ θεί με 4.000 κορώνες για ένα κατόρθωμά του. Το ίδιο βράδυ τα έχασε στα χαρτιά ενώ βρισκόταν στο στρατηγείο του Βαλλενστάιν. Την ίδια στιγμή ένας υπηρέ­ της τον πλησίασε και του έδωσε 2.000 δουκά­ τα. Ο διοικητής αντιλήφθηκε από πού ήταν η δωρεά και έσπευσε στο διαμέρισμα του στρα­ τηγού για να τον ευχαριστήσει για τη γενναι­ οδωρία του. Αντί να απαντήσει ο Βαλλενστάιν του έδειξε μια αναφορά που τον πληροφο­ ρούσε για την εμφάνιση μιας σουηδικής εφο­ διοπομπής. Ο Ιζολάνι συγκέντρωσε το ιππικό του, κινήθηκε κατά της εφοδιοπομπής και την κυρίευσε. Σε μια άλλη περίπτωση παρουσίασαν στον Βαλλενστάιν έναν στρατιώτη που κατηγορείτο για λεηλασίες και εκείνος διέταξε να τον κρεμάσουν. Ο στρατιώτης τράβηξε το ξί­

φος του και ρίχτηκε στον αρχηγό του φωνάζοντας: «Αν πρόκειται να πεθάνω, θα πεθάνω τουλάχιστον ένοχος». Τον αφόπλισαν αμέ­ σως, αλλά ο Βαλλενστάιν του χάρισε τη ζωή. Αν και στον τελευτα ίο άρεσε να διαφημίζει το ειρηνικό του έργο, δεν του άρεσε καθόλου η κολακεία. Απέλυσε έναν από τους ακολού­ θους του επειδή του είπε ότι είχε ακούσει να τον αποκαλούν «μεγαλύτερο στρατηγό του κόσμου», ενώ έδωσε αμοιβή σε έναν άλλο που όταν τον ρώτησε τι λένε γ ι’ αυτόν απά­ ντησε με ειλικρίνεια ότι τον αποκαλούσαν «μεγάλο βοημικό κτήνος»! Ο Βαλλενστάιν ήταν επιδέξιος στρατη­ γός και πάντα ψύχραιμος κατά τη μάχη. Επη­ ρεαζόταν δε υπερβολικά από την αστρολογία (λίγο πριν από τη δολοφονία του είχε συνά­ ντηση με τον προσωπικό του αστρολόγο). Α­ ποδείχθηκε εξαιρετικός ηγέτης του κράτους που είχε δημιουργήσει και έκανε πολλά για να βελτιώσει τη διαβίωση των υπηκόων του και να ανεβάσει το πολιτιστικό επίπεδό τους. Με τα μέτρα της εποχής του μπορούμε να πούμε ότι δεν τον ενδιέφεραν οι θρησκευτι­ κές διαμάχες και για τον λόγο αυτό έδωσε σκόπιμα πολλές σημαντικές θέσ εις σε προτε­ στάντες. Είναι γνωστό ότι έσωσε την περιου­ σία μιας χήρας που ήθελαν να τη δημεύσουν επειδή εκείνη δεν δέχθηκε να αλλάξει θρή­ σκευμα. Ηταν επίσης επιδέξιος διπλωμάτης που διαπραγματευόταν σωστά, αλλά τελικά αυτό ήταν που έφερε την πτώση του. Εκτός από τη δράση του, τη μνήμη του Βαλλενστάιν διαιώνισε και ο μεγάλος Γερμα­ νός ποιητής Σίλερ με την "Ιστορία του Τριακο­ νταετούς Πολέμου" και τη δραματική τριλο­ γία "Το Στρατόπεδο του Βαλλενστάιν", "Οι Πικολόμινι" και "Ο Θάνατος του Βαλλενστάιν", που βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

35

(1) Johann C ristoph Friedrich von Schiller: H ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΑΚΟ ΝΤΑΕΤΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥ. (2) S ir B asil Liddell H art: GREAT CAPTAINS UNVEILED, G reenhill Books, Λ ονδίνο, 1989. (3) C. V. W edgw ood: THE HISTO R Y O F THE THIRTY YEARS WAR, D oubleday-Anchor, Ν έα Υόρκη, 1961. (4) P ete r P a re t ed.: MAKERS O F M O D ER N STRATEGY, Princeton U niversity Press, N ew Jersey, 1986. (5) Λ ή μ μ α τα «Β α λ λ εν σ τά ιν » σ τη Μ εγ ά λ η Ελληνική Ε γκ υ κ λο π α ίδ εια και σ τη ν Κ α θο λ ική Ε γκυκλοπ αίδεια .

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Β Α Ρ Σ Α Μ Η Σ

[J ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΙΑ ΧΑΜΕΝΗ "ΕΥΚΑΙΡΙΑ" ΤΟΥ Β1ΠΠ Σ τη ν αρχή το υ Β 'Π Π ο Γερμανικός Σ τρ α τό ς ή τα ν α κόμ α έν α ς γ ίγ α ν τα ς μ ε πήλινα πόδια, α φ ο ύ δ εν δ ιέ θ ε τ ε ικ α ν ο π ο ιη τικ ές δ υ ν ά μ εις και εκ π α ιδ ευ μ έν ο προσω πικό. 0 κύριος ό γ κ ο ς των τεθ ω ρ α κ ισ μ ένω ν ή τα ν ελ α φ ρ ά Ρ ζ I και Ρ ζ II. Σ τη φ ω το γ ρ α φ ία β λ έπ ο υ μ ε μια γερμ α νική φ ά λ α γ γ α που π ρ ο ελα ύ νει σ ε πολω νικό έδ α φ ο ς .

0 Β 1ΠΠ ΥΠΗΡΞΕ Σ Η Μ Α Ν Τ ΙΚ Η Κ Α Μ Π Η ΣΤΗ Ν Π Α ΓΚ Ο Σ Μ ΙΑ ΙΣΤΟ ΡΙΑ, Μ Ε ΕΚΑΤΟ Μ Μ ΥΡΙΑ Α Π Ω Λ Ε ΙΕ Σ Κ Α Ι Φ Ο ΒΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ. ΘΑ Μ Π Ο ΡΟ ΥΣΕ ΙΣ Ω Σ ΝΑ ΕΙΧΕ ΤΕ Λ Ε ΙΩ Σ Ε Ι Π Ρ ΙΝ Κ Α Ν Α Ρ Χ ΙΣ Ε Ι Α Ν Η ΣΥ Μ Μ Α Χ ΙΚ Η Η ΓΕΣΙΑ Ε Δ Ε ΙΧ Ν Ε Π Ε Ρ ΙΣΣΟ ΤΕ Ρ Η ΔΙΟΡΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Κ Α Ι ΤΟΛΜ Η. Β Ε Β Α ΙΑ Η ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ Δ Ε Ν ΓΡΑΦΕΤΑΙ Μ Ε "ΑΝ", Α Λ ΛΑ ΑΡ ΚΕ ΤΕ Σ ΦΟΡΕΣ ΤΑ Σ Ε Ν Α Ρ ΙΑ Ε ΙΝ Α Ι Π Ο Λ Υ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ, ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΟΤΑΝ ΘΑ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Σ Α Ν ΝΑ Α Λ ΛΑ ΞΟ ΥΝ ΤΗ ΡΟ Η ΤΗΣ. ΕΝΑ Σ Η Μ Α Ν Τ ΙΚ Ο ΓΕ ΓΟ Ν Ο Σ ΤΟΥ Β 'Π Π ΥΠΗΡΞΕ Η ΓΑΛΛΙΚΗ Ε ΙΣ Β Ο Λ Η ΣΤΗ ΓΕ Ρ Μ Α Ν ΙΑ , ΣΕ Α Ν Τ ΙΣΤΑ Θ Μ ΙΣΜ Α ΤΩΝ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε Ω Ν ΤΗΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ Π Ο Λ Ω Ν ΙΑ Σ ΤΟ 1939. 01 ΓΑΛΛΙΚΕΣ Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΕΔΡΑΣΑΝ ΑΤΟΛΜΑ Κ Α Ι ΕΧ ΑΣΑΝ Μ ΙΑ Σ Η Μ Α Ν Τ ΙΚ Η ΕΥΚΑ ΙΡΙΑ ΝΑ Π Ρ Ο ΚΑ ΛΕΣΟ ΥΝ ΕΝΑ Θ Α Ν Α Σ ΙΜ Ο Π Λ Η ΓΜ Α ΣΤΗ Β ΙΟ Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ Γ Ε Ρ Μ Α Ν ΙΑ Σ Σ ΤΗ Ν Π Ε ΡΙΟ Χ Η ΤΟΥ ΡΗΝΟΥ. Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ν

• Χαϊδελβέργη

t

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Καρσλρουη

χ 240 km

ΟΛΛΑΝΔΙΑ Λονδίνο

Μάγχη

ΒΕΛΓΙΟ

Ύ* Φρανκφούρτη

Ο Γάλλος α ρ χ ισ τρ ά τη γ ο ς Μ ω ρ ίς Γκ α μ ελ έν (α ρ ισ τερ ά ) κα ι ο π ρώ τος δ ιο ικ η τή ς το υ Β ρ ετα ν ικ ο ύ Ε κ σ τρ α τε υ τικ ο ύ Σ ώ μ α το ς, σ τρ α τη γ ό ς Τζον Β έρ κ ερ . Η συμμ αχική η γ εσ ία ή τα ν ά το λ μ η και μ ε ελλιπ ή π ληρ οφ όρ ησ η για τη γερμ α νική δ ιά τα ξη .

ιί'ιΐ ι i i i f ιΐίΐ

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Σεντάν · Σάαρμπρύκεν

Γραμμή “ M aginot

I

σ ε ις τ ιθεσί

Γραμμή

Siegfried

ΓΑΛΛΙΑ

Χ ά ρ τη ς τη ς επ ιχείρ η σ η ς "Saar" κ α τά τη γαλλική εισ β ο λή σ το Σάαρμπ ρύκεν.

O

B' ΠΠ άρχισε την 1η Σεπτεμβρίου 1939, όταν οι γερμανικές να είναι πλήρως προετοιμασμένος και με αρκετές ελλείψεις στον εξο­ δυνάμεις επιτέθηκαν στην Πολωνία. Ο συνδυασμός του πλισμό του. Για τη συμπλήρωση των κενών επιστρατεύθηκε πληθώρα άρματος μάχης και του αεροσκάφους εξάρθρωσε την πο­ πολιτικών οχημάτων και αξιοποιήθηκε εξοπλισμός από την Αυστρία λωνική διάταξη, επιτρέποντας μια ταχύτατη προέλαση που κατέπληξε και την Τσεχοσλοβακία. Κατά την έναρξη του Β' ΠΠ ο Γερμανικός Στρα­ τον κόσμο. Η Πολωνία ήταν το πρώτο "δείγμα γραφής" περί του κεραυ­ τός διέθ ετε περισσότερους από 100 τύπους φορτηγών, 52 τύπους λοι­ νοβόλου πολέμου. πών οχημάτων και περισσότερους από 150 τύπους δίκυκλων και τρίκυΗ γερμανική ηγεσία προσπάθησε να αποτρέψει την επέμβαση της κλων για τις αναγνωριστικές μονάδες. Η βεβιασμένη ένταξη πληθώ­ Γαλλίας και της Βρετανίας για την υποστήριξη της Πολωνίας, αφού ρας διαφορετικών τύπων αποτέλεσε έναν διαχειριστικό εφιάλτη για δεν επιζητούσε - σε εκείνη τη φάση - επέκταση των συγκρούσεων. τις υπηρεσίες υποστήριξης. Σύμφωνα με τον Χίτλερ η Πολωνία θα ήταν η τελευταία του κατάκτηΤον Αύγουστο του 1939 οι γερμανικές δυνάμεις αποτελούντο από ση. Ομως οι σύμμαχοι δεν μπορούσαν πια να τον πιστέψουν. Τα παρα­ 51 ενεργές μεραρχίες, μια ταξιαρχία ιππικού και 51 εφεδρικές μεραρ­ δείγματα της κατάληψης της Τσεχοσλοβακίας και της ενσωμάτωσης χίες, συνολικής δύναμης 730.000 ανδρών, και δύναμη 1.100.000 αντης Αυστρίας στο Γ1Ράιχ ήταν μερικές από τις περιπτώσεις που ο Χίτ­ δρών σε εφεδρεία. Από τις 51 μεραρχίες οι έξι ήταν τεθωρακισμένες λερ είχε αναφέρει ως "τελευταίες". Η γερμανική εισβολή προκάλεσε (panzer) και οι τέσσερις μηχανοκίνητες. Η δύναμη κάθε μεραρχίας πυρετώδεις διπλωματικές διαβουλεύσεις και αρχικά φάνηκε η απρο­ panzer ήταν 310 άρματα στην πλειοψηφία τους τα ελαφρύτερα εξοπλι­ θυμία των συμμάχων να εμπλακούν σε έναν πόλεμο. Χαρακτηριστική σμένα PzKpfw I με δύο πολυβόλα και τα PzKpfw II με πυροβόλο των 20 είναι η δήλωση του Βρετανού πρωθυπουργού Τσάρμπελαιν: "...διαμαρmm. Οι γερμανικές μονάδες διέθεταν συνολικά 500 βαρύτερα PzKpfw τυρηθήκαμε (για την εισβολή) και τώρα περιμένουμε την απάντηση III και PzKpfw IV (λιγότερα από 200) με πυροβόλο των 75 mm, που ήταν του κυρίου Χίτλερ...". Με τα δεδομένα του Α1ΠΠ η αντίδραση της αγκαι τα πιο αξιόμαχα. Για να επιτύχει μια συντριπτική συγκέντρωση δυ­ γλογαλλικής πλευράς υπήρξε αρκετά γρήγορη. Αργά το βράδυ της 1ης νάμεων εναντίον της Πολωνίας ο Χίτλερ απογύμνωσε τα δυτικά σύνο­ Σεπτεμβρίου γνωστοποίησε στη γερμανική πλευρά ότι πιθανή παρά­ ρα της χώρας αφήνοντάς τα ουσιαστικά ακάλυπτα απέναντι σε έναν ι­ ταση της στρατιωτικής δράσης θα τις ανάγκαζε να εκπληρώσουν τις υ­ σχυρό αντίπαλο, Η συμμαχική πλευρά δεν είχε δώσει σημάδια αποφα­ ποχρεώσεις που είχαν αναλάβει έναντι της Πολωνίας. Τελικά στις 3 Σε­ σιστικότητας και η γερμανική ηγεσία πίστευε στην επανάληψη των πε­ πτεμβρίου η Βρετανία κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία και λίγο αργό­ ριπτώσεων της Αυστρίας και της Τσεχοσλοβακίας. Από τα σύνορα της τερα ακολούθησε και η Γαλλία. Δανίας ως την Ελβετία οι Γερμανοί διέθεταν 45 μεραρχίες, από τις ο­ Η επίθεση στην Πολωνία αποτελούσε σημαντικό κίνδυνο για τη ποίες μόνο οι 11 ήταν πλήρως επιχειρησιακές και οι υπόλοιπες ήταν ε­ Γερμανία. Ο Στρατός της τελευταίας ενεπλάκη σε επιχειρήσεις χωρίς φεδρικές. Με σημαντικές ελλείψεις σε πυροβολικό και αντιαρματικά Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

όπλα και με ελλιπή εκπαίδευση, οι γερμανι­ κές δυνάμεις δεν αποτελούσαν σοβαρό αντί­ παλο. Από την άλλη πλευρά των συνόρων συνω­ στίζονταν 85 γαλλικές μεραρχίες (μόνο στα σύνορα με τη Γερμανία), απέναντι σε 34 γερ­ μανικές. Επιπλέον ο Γαλλικός Στρατός διέθ ε­ τε τα καλύτερα άρματα της εποχής, με ισχυ­ ρή θωράκιση και πολύ καλά εκπαιδευμένα πληρώματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε το Char Bibis των 331, με ένα πυ ροβόλο των 47 mm στον πύργο και ένα των 75 mm στο σκάφος, που η θωράκισή του ήταν α­ διαπέραστη από τα γερμανικά αντιαρματικά πυροβόλα των 37 mm. Η γαλλική πλευρά υ­ στερούσε σημαντικά στο δόγμα χρήσης των αρμάτων, που είχαν ρόλο υποστήριξης του πεζικού και δεν είχαν συγκεντρωθεί σε ανε­ ξάρτητες ταχυκίνητες μονάδες οι οποίες θα βυθίζονταν σαν ξίφη στην εχθρική διάταξη. Θέλοντας να διασφαλίσει ότι η γερμανική πλευρά θα κρατούσε παθητική στάση απένα­ ν τι στις γαλλικές δυνάμεις, ο Χίτλερ διόρισε διοικητή των δυνάμεών του στη Δύση τον γη­ ραιό στρατηγό Κούρτ φον Χάμερστάιν, που είχε ανακληθεί από την εφεδρεία. Με τον τρόπο αυτό πίστευε ότι δεν θα πραγματοποι­ είτο γερμανική προέλαση στη γαλλική πλευ­ ρά, που πιθανώς θα όξυνε την κατάσταση. Αλ­ λωστε ακόμα και αν υπήρχε η βούληση από την ηγεσία, δεν υπήρχαν τα απαραίτητα μέσα. Ως αντιστάθμισμα έναντι της γερμανικής επίθεσης στην Πολωνία, ο Γάλλος αρχιστρά­ τηγος Γκαμελέν διέταξε την 3η, την 4η και την 5η Στρατιά να ξεκινήσουν την επιχείρηση "Saar“ ...ώστε "να ανακουφίσουν την πολωνική πλευρά". Στις 7 Σεπτεμβρίου μικρές ανιχνευτικές μονάδες πέρασαν τα σύνορα στα δυτικά των Βοσγίων, απέναντι από το Σαρελόκ, στο Σάαρμπρύκεν και στο Ντε Πον. Ακολουθώντας τα μέτρα του Α1ΠΠ η γαλ­ λική επέμβαση κατά την πέμπτη ημέρα των ε ­ χθροπραξιών ήταν ικανοποιητική. Πρώτα συ­ γκεντρώθηκαν οι δυνάμεις στην προκάλυψη και στη συνέχεια μπορούσε να αρχίσει η επι­ θετική δράση. Μέσα σε δύο ημέρες δύο μη­ χανοκίνητες μεραρχίες, πέντε επιλαρχίες αρ­ μάτων και πυροβολικό βρίσκονταν στο γερ­ μανικό έδαφος αλλά παρέμεναν σε πολύ μι­ κρή απόσταση από τα γαλλικά σύνορα. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1939, ημέρα έναρξης της επίθεσης, το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα έφθασε στη Γαλλία. Η γερμανική αντί­ δραση ήταν η ενίσχυση του ψυχολογικού πο­ λέμου με συνθήματα του τύπου "... Η Αγγλία θα πολεμήσει μέχρι τον τελευταίο Γάλλο...". Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, που ακόμα βρισκόταν ε­ πικεφαλής του Βρετανικού Ναυαρχείου, πρότεινε την πόντιση ναρκών στον Ρήνο, αλλά συνάντησε τη γαλλική αντίδραση μπροστά στον φόβο αντιποίνων. Μια βρετανική πρότα­ ση στη Βουλή των Κοινοτήτων για βομβαρδι­ σμό του Μέλανα Δρυμού και πρόκληση κατα­ στροφικών πυρκαγιών απορρίφθηκε λόγω των βλαβών που θα προκαλούσε σε ιδιωτικές περιουσίες. Ο Γάλλος πρωθυπουργός, Εντουάρντ Νταλαντιέ, ζήτησε την αποχή της RAF από τους βομβαρδισμούς στη Γερμανία για να αποφευχθούν γερμανικά αντίποινα. Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Γάλλοι έ φ ε δ ρ ο ι κ α τά τη δ ιά ρ κ εια τη ς επ ισ τρ ά τευ σ η ς σ τη ν αρχή το υ Β 'Π Π . Αν κα ι δ ιέ θ ε τ ε υπ ερδ ιπ λάσ ιες δ υ ν ά μ εις σ τα σύνορα μ ε τη Γερ μανία, η γα λλικ ή π λευρ ά δ εν κ α τά φ ε ρ ε να ε κ μ ε τ α λ λ ε υ τ ε ί το τα κ τικ ό τη ς π λ εο ν έκ τη μ α .

Η γαλλική προέλαση δεν συνάντησε γερ­ μανική αντίδραση, αλλά δέχθηκε ισχυρά πλήγματα από πλευράς προπαγάνδας. Οι Γάλ­ λοι στρατιώτες συναντούσαν μηνύματα του τύπου " Γάλλοι στρατιώτες δεν έχουμε διαφο­ ρές μαζί σας. Δεν θα πυροβολήσουμε αν δεν αρχίσετε εσείς πρώτοι...". Τα γερμανικά μεγά­ φωνα ήταν πιο θανατηφόρα από τις οβίδες. Παράλληλα με την απρόσκοπτη διαφυγή τους τα γερμανικά στρατεύματα παγίδευσαν με νάρκες και εκρηκτικά φαινομενικώς αθώα μέ­ ρη, προκαλώντας καθυστέρηση στην προέλα­ ση με ρυθμό σαλιγκαριού. Η γαλλική κατ' ευ­ φημισμόν επίθεση ήταν εξαιρετικά βραδεία και τα πολεμικά ανακοινωθέντα έκαναν γνω­ στές περιοχές όπως το Βίτερσχάιμ και το Χόρνμπαχ. Σε μια περίπτωση ο ίδιος ο Γκαμε­ λέν διέταξε μια μονάδα να εκκαθαρίσει μια τοποθεσία ύποπτη για ναρκοπέδιο με ένα κο­ πάδι γουρούνια. Οι εκρήξεις που ακολούθη­

σαν κλόνισαν ακόμα περισσότερο το γαλλικό ηθικό. Ενδεικτική της γερμανικής αισιοδο­ ξίας και της πολύ καλής εκτίμησης της κατά­ στασης ήταν η συνέχιση της βιομηχανικής παραγωγής στην απειλούμενη περιοχή του Σάαρμπρύκεν. Στις 12 Σεπτεμβρίου οι γαλλικές δυνάμεις έφθασαν σε μέγιστο βάθος οκτώ χιλιομέτρων στο γερμανικό έδαφος, στο κατώφλι της οχυ­ ρωμένης γραμμής "Siegfried". Καθώς πλησία­ ζαν στις γερμανικές οχυρώσεις οι Γάλλοι ήταν ακόμα περισσότερο διατακτικοί και προσεκτι­ κοί. Σε μια περίπτωση μια γερμανική θέση πο­ λυβόλου καθυστέρησε την προέλαση κατά μια ημέρα. Με το μυαλό του στην ασφάλεια της γραμμής "Maginot", ο αρχιστράτηγος Γκα­ μελέν ήταν εξαιρετικά δύσπιστος απέναντι στη γερμανική ανυπαρξία και φοβόταν αιφνι­ διαστικό κτύπημα. Οι Γερμανοί όμως δεν διέ­ θεταν άρματα μάχης δυτικά του Ρήνου. Μια

. αλλική προέλαση με τα Char Bibis ίσως να άλ• ιζ ε την κατάσταση σε μεγάλο βαθμό. Οι Γάλ­ ο ι χρησιμοποίησαν όμως τα άρματά τους μεαονωμένα, χωρίς συντονισμό με τα υπόλοιπα Οπλα. Τα μεμονωμένα περιστατικά εμπλοκών με τις γερμανικές δυνάμεις κατέληγαν σε ι­ σοπαλία. Τα γαλλικά άρματα αποσύρονταν πί­ σω από την ασπίδα του πεζικού και τα γερμα­ νικά πυροβόλα αποσύρονταν σε νέες θέσεις προς τα πίσω. Οι γαλλικές δυνάμεις είχαν πάντοτε την ~οοσοχή τους στη γραμμή "Maginot", που πή­ ρε το όνομά της από τον Αντρέ Μαζινό, βετε­ ράνο του Α1ΠΠ και υπουργό Αμυνας ως τον θάνατό του το 1932. Τα πρώτα σχέδια για την κατασκευή της εγκρίθηκαν το 1929 και οι ερ­ γασίες άρχισαν το 1930. Μια ισχυρή αμυντική περίμετρος θα ήταν ο "κυματοθραύστης" α­ πέναντι σε έναν αναγεννημένο γερμανικό ε­ θνικισμό. Οι εκατόμβες των θυμάτων κατά τον Α1ΠΠ θεωρούντο ένας εξίσου καθοριστι­ κός παράγοντας που θα προστάτευε τις επό­ μενες γενιές. Επιπλέον η μεγάλη οικονομική κρίση στα τέλη της δεκαετίας του '20 καθι­ στούσε την κατασκευή των τεράστιων οχυρω­ ματικών έργων ένα μέσο αναθέρμανσης της οικονομίας. Το 1928 οι γερμανόφωνες γαλλι­ κές επαρχίες της Αλσατίας και της Λωραίνης ζήτησαν την αυτονομία τους από τη Γαλλία. Οι δύο πλουτοπαραγωγικές επαρχίες είχαν ε­ νταχθεί στη Γερμανία μετά τον νικηφόρο πό­ λεμο του 1870 και είχαν επανέλθει υπό γαλλι­ κό έλεγχο μετά το τέλος του Α' ΠΠ. Η γραμμή "Maginot" θα "υπενθύμιζε" στις δύο επαρχίες τον δεσπόζοντα ρόλο της Γαλλίας. Το κύριο τμήμα των οχυρώσεων ολοκληρώθηκε το 1935 και 300.000 στρατιώτες ανέλαβαν τη φύ­ λαξή της. Η γραμμή φάνταζε απόρθητη αλλά ήταν ευάλωτη στον νέο κυρίαρχο του πεδίου της μάχης (το αεροσκάφος) και δ ιέθ ετε μικρή ισχύ πυρός σε σχέση με το μέγεθος της. Απέναντι από τη γραμμή "Maginot" οι Γερ­ μανοί ύψωσαν το "τείχος" που απέκτησε την ονομασία γραμμή "Siegfried". Από την Ελβετία ως την Ολλανδία μια σειρά οχυρώσεων κάλυ­ πτε τα γερμανικά σύνορα. Η κατασκευή της άρχισε το 1936, όταν ο Χίτλερ αποκήρυξε τη Συνθήκη των Βερσαλλιών και άρχισε τον επανεξοπλισμό των Γερμανικών Ενόπλων Δυνά­ μεων. Σε πολλές περιπτώσεις η απόσταση των δύο μεγάλων οχυρωματικών έργων δεν ξεπερνούσε τα 100 m. Στα σύνορα με τη Γαλλία και ιδιαίτερα στην περιοχή του Σάαρμπρύκεν η γερμανική γραμμή διέθ ετε τρεις επάλληλες ζώνες άμυνας για την κάλυψη της διόδου προς το Καϊζερσλάουτερν. Η πρώτη ζώνη αποτελείτο από αντιαρματικά εμπόδια, ναρκοπέ­ δια και οχυρωμένες θέσεις. Η δεύτερη προ­ στάτευε τις κύριες οδικές αρτηρίες στο Χάνσρουκ με προετοιμασμένες θέσεις για το πυ­ ροβολικό και καταφύγια για τη διοίκηση. Η τρίτη ζώνη βρισκόταν 20 km ανατολικά, στην περιοχή του Λάντστουλ και του Ραμστάιν, κα­ λύπτοντας την περιοχή ως την πόλη του Σά­ αρμπρύκεν. Μέχρι το 1939 είχε ολοκληρωθεί το 30% του προβλεπόμενου έργου και μόνο σε σημαντικά τμήματα. Η γερμανική προπα­ γάνδα ανέφερε το "Δυτικό Τείχος" ως μια α­ διαπέραστη αμυντική θέση, όμως η άποψη

αυτή ήταν περισσότερο ευχολόγιο παρά πραγματικότητα. Τα γεγονότα στην Πολωνία ήταν δραματι­ κά. Στις 17 Σεπτεμβρίου ο Σοβιετικός υπουρ­ γός Εξωτερικών, Μολότωφ, είπε: "...Η πολωνι­ κή κυβέρνηση έπαψε να δίνει σημεία ζωής, άρα η πολωνική δημοκρατία έπαψε να υπάρ­ χει. Κατά συνέπεια η Σοβιετική Ενωση προ­ βαίνει σε κατάληψη των εδαφών που η συμ­ φωνία με το Ράιχ τής έχει αναγνωρίσει ως σφαίρα δικής της επιρροής". Η σοβιετική εισβολή περιέπλεξε τα πράγ­ ματα και η γαλλική πλευρά φοβόταν εξάπλωση του πολέμου με την εμπλοκή και άλλων χωρών. Ο Γκαμελέν εξέδωσε τη μυστική δια­ ταγή Αρ. 4 για τη διακοπή της προέλασης, λέ­ γοντας μεταξύ άλλων: "...με την καταστροφή 35 πολωνικών μεραρχιών σε επτά ημέρες ε ί­ ναι θέμα χρόνου η στροφή των διαθέσιμων μέσων προς τα δυτικά...". Στις 21 Σεπτεμβρί­ ου ο ίδιος ανακοίνωσε και επίσημα τη διακοπή της προέλασης και διέταξε τις γαλλικές δυνά­ μεις να αποσυρθούν στη γραμμή "Maginot" σε περίπτωση γερμανικής αντεπίθεσης. Την ά­ ποψή του δεν τη συμμερίζονταν και άλλοι Γάλλοι αξιωματικοί. Ο στρατηγός Ανρί Ζιρώ, διοικητής της 7ης Στρατιάς, είδε μια απίστευ­ τη ευκαιρία για ένα σώμα στρατού που θα μπορούσε να θέσει υπό έλεγχο την περιοχή ανάμεσα στο Σάαρμπρύκεν και στο Τρίερ. Η κίνηση αυτή θα δημιουργούσε ένα εφαλτήριο για περαιτέρω επιθετικές ενέργειες προς τον ποταμό Ρήνο προς την κατεύθυνση του Κομπλέντς ή του Μανχάιμ. Αυτές τις εκτιμήσεις συμμερίζονταν και Γερμανοί αξιωματικοί. Ο στρατηγός Ζήγκφριντ Βέστφαλ θεωρούσε ότι οι Γάλλοι θα μπορούσαν να φθάσουν στον Ρή­ νο σε διάστημα δύο εβδομάδων και αυτό θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες. Στις 30 Σεπτεμβρίου ο Γαλλικός Στρατός άρχισε την υποχώρησή του επιχειρώντας μό­ νο τη νύκτα και με εξίσου αργό ρυθμό. Χρειά­ στηκε να περάσουν 17 ημέρες μέχρι να απο­ συρθούν και οι τελευτα ίες μονάδες. Στις 16

Οκτωβρίου η 1η γερμανική Στρατιά, ενισχυμένη με μια μεραρχία πεζικού, επιτέθηκε στις γαλλικές οπισθοφυλακές. Η γερμανική αντε­ πίθεση ολοκληρώθηκε ως τις 24 Οκτωβρίου καταλαμβάνοντας μια μικρή λωρίδα γαλλικού εδάφους, επτά μήνες νωρίτερα από τη μεγά­ λη γερμανική επίθεση προς τη Δύση (10 Μαϊου 1940). Η γαλλική πλευρά ανέφερε την πρό­ κληση σοβαρών απωλειών στους Γερμανούς, αλλά οι τελευτα ίο ι είχαν μόνο 198 απώλειες κατά τη διάρκεια της αντεπίθεσης. Η αποτυχημένη γαλλική επιχείρηση ήταν η απαρχή του "Ψεύτικου Πολέμου“ και η μο­ ναδική επιθετική ενέργεια της χώρας πριν από την κατάληψή της. Η γαλλική διοίκηση θεωρούσε ότι θα ήταν ασφαλής πίσω από τη γραμμή Maginot, οπου θα συντριβόταν η γερμανική επίθεση, και η Γαλλία θα κέρδιζε τον πόλεμο. Η συντριβή της Πολωνίας ήταν ένα μάθη­ μα του Γερμανικού Στρατού για τους Συμμά­ χους που δεν αξιολογήθηκε σωστά. Μερικές εκτιμήσεις της κατασκοπείας προσπάθησαν να προσδιορίσουν τις γερμανικές τακτικές στην Πολωνία, αλλά αγνοήθηκαν διότι έρχο­ νταν σε αντίθεση με τα ισχύοντα δόγματα. Μερικούς μήνες αργότερα, τον Μάιο του 1940, τα γεγονότα της Πολωνίας θα επανα­ λαμβάνονταν με δραματικό τρόπο για τη συμ­ μαχική πλευρά.

39

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Kevin f t Austra: OPERATION SAAR-A LOST OPPORTUNITY,"World War II", September 1999. (2) Ρεημόν Καρτιέ: ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ-ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ 1939-1942, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1995. (3) ΛΙντελ Χαρτ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, έκδοση του 7ου ΕΓ/ΓΕΣ, Αθήνα, 1991. (4) BLITZKRIEG, Time-Life Books, 1976.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ 1 6 ΤΗΣ ΓΙΟΥΤΛΑΝΔΗΣ ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΓΙΓΑΝΤΩΝ

ΤΑ ΥΠΟΒΡΥΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΕΡΟΠ ΛΑΝ Α

ταν οι άνδρες του Βασιλικού Ναυτικού της Αυτού Μεγαλειότητος και του Γερμανικού Αυτοκρατορικού Ναυτικού ξύπνησαν το πρωί της 5ης Αυγούστου 1914 πληροφορούμενοι την κήρυξη του πολέ­ μου, ξέσπασαν σε θριαμβευτικές επευφημίες. Στον ναύσταθμο του Βιλχε φεν, όπου ο Στόλος Ανοικτών Θαλασσών του κάιζερ Γουλιέλμου παρέμε γκυροβολημένος διαθέτοντας πολλά ολοκαίνουργια θωρηκτά "dreadnought" και καταδρομικά μάχης, οι ζητωκραυγές των πληρωμάτων συνοδεύονταν από τη συγκροτημένη αισιοδοξία των ανώτερων αξιωματικών οι οποίοι είχαν δει τη χώρα τους κατά την τελευταία δεκαετία να αποκτά ένα περίφημο και πανίσχυ­ ρο πολεμικό ναυτικό σχεδόν "εκ του μηδενός". Ολοι ήταν βέβαιοι πως η θα­ λάσσια ισχύς θα διεδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο σε έναν ενδεχόμενο πόλεμο και ίσως να έκρινε την έκβασή του, αλλά κανένας δεν είχε πραγματική εμπει­ ρία στο νέο είδος αγώνα που θα διεξήγαν τα σύγχρονα αποκτήματά τους. Η Βρετανία και η Γερμανία είχαν αποδυθεί από τις αρχές του 20ού αιώνα σε έναν αγώνα ναυτικών εξοπλισμών μεταμορφώνοντας τους στόλους τους ο­ λοκληρωτικά και εντάσσοντας σε υπηρεσία μεγάλους αριθμούς από τα πιο φοβερά πλοία που είχαν κινηθεί ποτέ στους ωκεανούς. Οι ασκήσεις που είχαν γίνει ως τό τε ελάχιστα πράγματα μπορούσαν να αποκαλύψουν για τα μυστικά του χειρισμού αυτών των μεγαθηρίων στη μάχη, καθώς και για τα πιθανά προ­ βλήματα που θα παρουσίαζαν. Στη βρετανική πλευρά έπνεε επίσης άνεμος αισιοδοξίας, καθώς το Βασι­ λικό Ναυτικό δεν είχε χάσει ούτε μια ναυμαχία από το 1812. Για τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, τον πρώτο λόρδο του Ναυαρχείου, που αποτελούσε ουσιαστικά τον υπουργό των Ναυτικών, η έκρηξη του πολέμου δεν αποτέλεσε αιφνιδιασμό καθώς ο στόλος βρισκόταν "επί ποδός" από τον Ιούλιο συμμετέχοντας σε με­ γάλα γυμνάσια που είχαν ακονίσει τις ικανότητές του. Η αλήθεια είναι πως η δύναμη των δύο στόλων, Βρετανίας και Γερμανίας, ήταν τόσο μεγάλη ώστε πολλοί πίστευαν πως ακόμα και η τύχη του πολέμου μπορούσε να κριθεί σε μια και μόνο μεγάλη ναυμαχία μεταξύ τους. Παραδόξως, όμως, έπειτα από τις πρώτες εχθροπραξίες στην ξηρά και ενώ οι αντίπαλοι στρατοί συμπλέκονταν σε αιματηρές συγκρούσεις στο έδαφος του Βελγίου και της Γαλλίας, οι ηγε­ σίες των δύο ναυτικών έμοιαζαν να είναι παγωμένες από έναν πρωτόγνωρο φόβο.

Δ Ε Ν ΔΙΕΔΡΑΜ ΑΤΙΣΑΝ ΚΑΝΕΝΑΝ ΡΟΛΟ.

ΑΜΟΙΒΑΙΑ ΕΠΙΦΥΛΑΚΤΙΚΟΤΗΤΑ

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΓΙΟΥΤΛΑΝΔΗΣ Α Π ΕΤΕΛΕΣΕ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΤΗ Μ ΟΝΑΔΙΚΗ Θ ΑΛΑΣΣΙΑ ΑΝΑΜ ΕΤΡΗΣΗ TOY A ' Π ΑΓΚ ΟΣΜ ΙΟΥ Π ΟΛΕΜ Ο Υ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΕΝΕΠΛΑΚΗΣΑΝ ΠΛΗΡΩΣ 01

Π ΑΝ ΙΣΧΥΡΟ Ι ΣΤΟ Λ Ο Ι ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΕΡΜ ΑΝΙΑΣ. ΜΕ ΣΥΝ Ο ΛΙΚ Η ΔΥΝΑΜΗ 250 Π ΛΟ ΙΩ Ν ΣΤΑ ΟΠΟΙΑ ΕΠΕΒΑΙΝ ΑΝ 105.000 Α Ν Δ ΡΕ Σ ΚΑΙ 25 ΝΑΥΑΡΧΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΧΡΕΙΑΣΤΗΚΑΝ Π ΕΡ ΙΣΣΟ ΤΕ ΡΟ ΑΠΟ ΜΙΑ jQ

ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΝΑΥΠΗΓΗΘΟΥΝ, ΟΙ ΔΥΟ

" "

Α Ν ΤΙΠ ΑΛΟ Ι ΣΥΓΚΡΟΥΣΤΗΚΑΝ ΓΙΑ Λ ΙΓΕ Σ Ω ΡΕΣ ΜΕΣΑ ΣΤΙΣ Ο Μ ΙΧΛΩ ΔΕΙΣ ΥΔΑΤΙΝΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Β Ο ΡΕΙΑ Σ ΘΑΛΑΣΣΑΣ, ΣΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο

Αν και η ευκαιρία μιας κατακλυσμιαίας αναμέτρησης παρουσιαζόταν στον ορίζοντα πιο ορατή από ποτέ, καμία πλευρά δεν φαινόταν διατεθειμένη να ρι­ ψοκινδυνεύσει την απώλεια των πλοίων της. Οι δύο στόλοι των "dreadnought" α­ ντιπροσώπευαν τέτοια συσσώρευση ισχύος και δαπάνη οικονομικών πόρων ώ­ στε κανένας δεν ήταν πρόθυμος να διακινδυνεύσει την καταστροφή τους. Οι Βρετανοί, που είχαν πρωτοτυπήσει κατασκευάζοντας το 1906 το θωρηκτό HMS "Dreadnought", είχαν εγκαινιάσει έναν ανταγωνισμό ναυπηγήσεων με τη Γερμανία. Στα μέσα της δεκαετίας του 1910 οι δύο χώρες παρέτασσαν βελτιω­ μένα αντίγραφα του ίδιου πλοίου σε μεγάλους αριθμούς. Ο φόβος για την α­ πώλεια αυτών των γιγάντων και για την άγνωστη μορφή που θα προσλάμβανε μια μάχη μεταξύ τους κράτησε και τους δύο στόλους σε καθαρά αμυντική θ έ­ ση κοντά στις βάσεις τους, με τα γκρίζα κύματα της Βόρειας θάλασσας να αποτελούν ουσιαστικά τη "νεκρή ζώνη" την οποία κανένας από τους αντιπά­ λους δεν τολμούσε να διεκδικήσει παρά τον όγκο των όπλων του.

Το βρετανικό &ωρηκτό HMS "Vanguard" κατά τη ναυμαχία της Γιουτλάνδης. Ανήκε στην 4η Μοίρα Μάχης του αντιναυάρχου Στάρντη (πίν. του Charles Dixon).

Η στάση αυτή οπωσδήποτε δεν ανταποκρινόταν στον ρόλο που είχε οραματιστεί για το Γερμανικό Ναυτικό ο σύγχρονος αρχιτέκτονάς του, ο 65χρονος ναύαρχος Αλφρεντ φον Τίρπιτς. 0 ηλικιωμένος θαλασσόλυκος πίεζε τον κάιζερ Γιουλιέλμο Β' να δώσει τη συγκατάθεσή του για μια έξοδο του Στόλου Ανοικτών Θαλασ­ σών ώστε να επιτευχθεί η αναμέτρηση με τον εχθρό. Αν και δεν πίστευε ότι τα πλοία του θα μπορούσαν να κατατροπώσουν τους Βρετα­ νούς, είχε κάθε λόγο να αναμένει ότι θα επέ­ βαλλαν τουλάχιστον ισοδύναμες απώλειες με εκείνες που θα υφίσταντο, γεγονός που θα ά­ φηνε εκτεθειμένη τη Βρετανία, ως νησιωτική χώρα, απέναντι στη χερσαία ισχύ της Γερμα­ νίας. Οι προτροπές δεν βρήκαν ανταπόκριση από τον Κάιζερ, που αποτελούσε και τον "de facto" αρχηγό του Γερμανικού Ναυτικού. "Προς το παρόν έχω διατάξει τον Στόλο Ανοικτών Θα­ λασσών να λάβει αμυντική διάταξη", δήλωσε στον Τίρπιτς, με τη σύμφωνη γνώμη των στρα­ τηγών, που ζητούσαν από τον Στόλο απλώς την εξασφάλιση του βόρειου πλευρού τους από ενδεχόμενη συμμαχική αποδοτική ενέργεια

και τίποτα περισσότερο. Με τον τρόπο αυτό ο επιβλητικός Στόλος Ανοικτών Θαλασσών παρέμεινε επί μήνες δέσμιος των αγκυροβολιών του, προστατευμένος από μεγάλα επάκτια πυ­ ροβόλα και επάλληλες ζώνες ναρκοπεδίων και περιοριζόμενος στον άχαρο ρόλο ενός φύλακα που φρόντιζε απλώς να προστατεύσει τον Στρατό από ένα πισώπλατο κτύπημα. Το ηθικό στους κόλπους του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού παρέμενε εξαιρετικά υψη­ λό. Τόσο στον μεγάλο ναύσταθμο του Σκάπα Φλόου, στα νησιά Ορκνεϋ της Σκωτίας, όσο και στα μικρότερα λιμάνια του Ροσάιθ και του Κρόμαρτυ, τα πληρώματα ήταν πανέτοιμα να αναμετρηθούν με τον εχθρό, γεμάτα αυτοπεποί­ θηση που δημιουργούσαν η αριθμητική υπερο­ χή, η ποιοτική διαφορά, το ανώτερο επίπεδο εκπαίδευσης και η λαμπρή ναυτική παράδοση. Διοικητής του Μεγάλου Στόλου ήταν ο ναύαρ­ χος σερ Τζων Τζέλικο, ένας μικρόσωμος αξιω­ ματικός που θεωρείτο ως ο καλύτερος ναυτι­ κός ηγέτης της Βρετανίας εκείνη την περίοδο, η οποία αναζητούσε αγωνιωδώς έναν "δεύτερο Νέλσον" για να τον λατρέψει. Η κοινή γνώμη ή­ ταν έτοιμη να αναγνωρίσει σε αυτόν τον άνδρα

με το λαμπερό βλέμμα τις τέσσερις θρυλικές αρετές του ήρωα των Ναπολεοντείων πολέ­ μων: το χάρισμα του ηγέτη, τη φαντασία, το α­ νοικτό μυαλό και το επιθετικό πνεύμα. Ο Τζέλι­ κο δ ιέθετε τις τρεις πρώτες αρετές αλλά στε­ ρείτο της δασικής τέταρτης - όπως θα αποδεικνυόταν αργότερα. Ο Μεγάλος Στόλος δ ιέθ ετε τον κύριο όγκο των θωρηκτών αλλά παρέμενε περιορισμένος στη δάση του όπως και ο μικρότερος Στόλος της Μάγχης, αν και οι Βρετανοί υπερείχαν ένα­ ντι των αντιπάλων τους σε αριθμό κύριων μο­ νάδων επιφανείας (177 έναντι 87). Η αδράνεια στη Βόρεια θάλασσα διεκόπη τον Αύγουστο του 1914 από μια σύντομη θυελλώδη δράση των καταδρομικών του Βρετανού ναυάρχου Ντέηβιντ Μπήτυ ανοικτά της Ελγολάνδης, ό­ που οι Γερμανοί έχασαν τρία σκάφη και 712 άν­ δρες μέσα σε 40 λεπτά ανταλλαγής πυρών. Σπί­ θες ναυτικής δράσης σημειώθηκαν και σε άλ­ λα σημεία της υδρογείου. Τον Σεπτέμβριο το γερμανικό καταδρομικό "Emden" βυθίστηκε δυτικά της Αυστραλίας και τον Νοέμβριο του 1914 μια αγγλική μοίρα συνετρίβη από τους Γερμανούς στη ναυμαχία του Κόρονελ. Οι τε-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

ΙΣ ΤΟΡΙΑ

Τα θωρηκτά του βρετανικού Μεγάλου Στόλου με τους χαρακτηριστικούς τρίποδες να στηρίζουν τους κύριους ιστούς τους, ενώ περιστρέφουν τους πύργους με τα πυροβόλα των 15 in προς την κατεύθυνση του εχθρού, έτοιμα να εξαπολύσουν τις τρομερές ομοβροντίες τους.

42

θα χρειαζόταν τέσσερα λεπτά για να γελάσει όταν θα τα έβλεπε και άλλο ένα λεπτό για να τα βυθίσει!

ΤΥΧΑΙΟ ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΣΤΗ ΓΙΟΥΤΛΑΝΔΗ Η ατυχία για τον Σέερ ήταν ότι τα σχετικά σήματα τα οποία απέστειλε προς όλες τις μο­ νάδες του Στόλου του για να τις προετοιμάσει για την αποστολή (εσπευσμένα επειδή εξα­ ντλείτο η αυτονομία των υποβρυχίων που είχε στείλει από τα μέσα του μήνα για να επιτηρούν τις βρετανικές βάσεις), αποκωδικοποιήθηκαν αμέσως στο Δωμάτιο 40 του Βρετανικού Ναυ­ αρχείου χάρη στα βιβλία κωδικών που είχαν περιέλθει στην κατοχή του από το ναυάγιο του γερμανικού καταδρομικού "Magdeburg" στη Βαλτική. Ετσι το μεσημέρι της 30ής Μαϊου ο ναύαρχος Τζέλικο γνώριζε με λεπτομέρειες το εχθρικό σχέδιο και στις 17.40 διέταξε τα πλοία του Μεγάλου Στόλου να ανεβάσουν την πίεση ατμών στους λέβητές τους και να είναι έτοιμα για απόπλου.

Τα γερμανικά καταδρομικά μάχης υστερούσαν έναντι των βρετανικών σε διαμέτρημα πυροβόλων και ταχύτητα, αλλά υπερτερούσαν σαφώς σε αποτελεσματικότητα θωράκισης και ασφάλεια έναντι εκρήξεων, γεγονός που μείωσε αισθητά τις απώλειες του Αυτοκρατορικού Ναυτικού κατά τη ναυμαχία της Γιουτλάνδης.

λευταίοι δεν χάρηκαν για πολύ τον θρίαμβό τους. Υπέστησαν την εκδικητική οργή των κα­ ταδρομικών μάχης του Βασιλικού Ναυτικού κοντά στα νησιά Φώκλαντ τον επόμενο μήνα. Οι περιφερειακές αυτές αναμετρήσεις και οι βαριές απώλειες που επέφεραν στα πλοία επιφανείας τα υποβρύχια και οι νάρκες, έπεισαν τους δύο κύριους στόλους πως έπρεπε να εί­ ναι πολύ προσεκτικοί πριν εξέλθουν από τα λι­ μάνια τους. Παρόλα αυτά ήλθαν σε μια βίαιη α­ ναμέτρηση περιορισμένης κλίμακας στο Ντόγκερμπανκ τον Ιανουάριο του 1915, όπου οι Γερμανοί έχασαν 951 άνδρες και το καταδρομι­ κό "Bluecher" έναντι 50 βρετανικών απωλειών. Ακολούθησε ένας ολόκληρος χρόνος αδράνει­ ας κατά τη διάρκεια του οποίου από ειρωνεία της τύχης και οι δύο άνδρες που πρωτοστάτη­ σαν στη δημιουργία των νέων θωρηκτών έχα­ σαν τις θέσεις τους. Στη βρετανική πλευρά ο λόρδος Φίσερ αντικαταστάθηκε στο αξίωμα του πρώτου λόρδου της Θάλασσας (αρχηγός Ναυτικού) από τον σερ Χένρυ Τζάκσον. Ο ναύ­ αρχος Τίρπιτς παραιτήθηκε χολωμένος από την αναποφασιστικότητα του Κάιζερ να διακιν­ δυνεύσει μια ναυμαχία. Τον Ιανουάριο του 1916 η διοίκηση του Στόλου Ανοικτών Θαλασσών πέ-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ρασε στα χέρια του επιθετικού αντιναύαρχου Ράινχαρτ Σέερ, λόγω ασθένειας του προκατόχου του, και ο αυτοκράτορας έδωσε επιτέλους τη συγκατάθεσή του για μια ηρωική έξοδο των "dreadnought" στη Βόρεια θάλασσα. Η επιχείρηση που σκόπευε να εφαρμόσει ο Σέερ στα τέλη Μαϊου 1916 προέ6λεπε τη χρή­ ση των καταδρομικών μάχης του ναύαρχου Φραντς φον Χίππερ ως "δολώματος". Στέλνοντάς τα βόρεια, κατά μήκος των δυτικών ακτών της Δανίας, συνοδευόμενα από τρεις στολί­ σκους αντιτορπιλλικών, ο Σέερ ήλπιζε ότι θα προσήλκυε την προσοχή κάποιας βρετανικής μοίρας που θα στρεφόταν εναντίον τους. Με κατάλληλους ελιγμούς ο Χίππερ θα φρόντιζε να παρασύρει αυτή την εχθρική δύναμη ώστε να βρεθεί μέσα στο βεληνεκές των θωρηκτών του Στόλου Ανοικτών Θαλασσών του Σέερ, που θα ακολουθούσε τα καταδρομικά σε απόσταση 40 km νοτιότερα. Εκτός από τα σύγχρονα θωρηκτά του ο Γερμανός ναύαρχος αποφάσισε να πάρει μαζί του και τα έξι παλαιά πολεμικά της 2ης Μοίρας Μάχης, που ως βαρύ οπλισμό έφ ε­ ραν μόνο τέσσερα πυροβόλα των 11 in και ήταν γνωστά ως "πλοία των πέντε λεπτών" επειδή, ό­ πως λεγόταν ανάμεσα στους ναύτες, ο εχθρός

Στις 21.30 η εντυπωσιακή αρμάδα γλίστρη­ σε έξω από το Σκάπα Φλόου με τη σημαία του Τζέλικο να κυματίζει πάνω στον κύριο ιστό του θωρηκτού HMS “Iron Duke", πίσω από το οποίο στοιχίζονταν άλλα 15 θωρηκτά, τρία καταδρο­ μικά μάχης, οκτώ μικρότερα θωρακισμένα κα­ ταδρομικά, 11 ελαφρά καταδρομικά, 51 αντιτορπιλλικά και ένα ναρκοθετικό. Σχεδόν ταυ­ τόχρονα αρκετά χιλιόμετρα νοτιότερα απέ­ πλεε από το Ροσάιθ η ναυαρχίδα HMS "Lion" (26.270 t) του Μπήτυ ακολουθούμενη από άλλα 51 πολεμικά. Εκτός από τα έξι καταδρομικά μά­ χης, τα 14 ελαφρά καταδρομικά, τα 27 αντιτορπιλλικά και το ένα μεταγωγικό υδροπλάνων που δ ιέθετε κανονικά ο Στόλος Καταδρομικών Μάχης, ο Μπήτυ δ ιέθετε επιπλέον τέσσερα ε­ ντυπωσιακά νεότευκτα θωρηκτά που μπορού­ σαν να αναπτύξουν ταχύτητα 25 kts και ήταν ε­ ξοπλισμένα με πυ ροβόλα των 15 in (οκτώ σε κά­ θ ε πλοίο, σε τέσσερις δίδυμους πύργους): τα "Barham", "Valiant", "Warspite" και "Malaya". Τα πλοία αυτά στάθμευαν προσωρινά στο Ροσάιθ επειδή εκείνη την περίοδο ο Μπήτυ είχε στεί­ λει στο Σκάπα Φλόου για άσκηση πυρών την 3η Μοίρα Καταδρομικών του υπό τον ναύαρχο Θράτιο Χούντ. Σε αντάλλαγμα είχε λάβει τα τέσ-

σεοα ’super-dreadnought" του υποναύαρχου Χι­ ού Η6αν-Τόμας, ο οποίος όχι μόνο δεν είχε συ.εεναστεί πάλι με τον Μπήτυ αλλά ανήκε και ~ ν κατηγορία των πολεμιστών που ενεργούν “ άντα στη μάχη "σύμφωνα με το βιβλίο". Σχεδόν 45 λεπτά μετά τον απόπλου του Μπήτυ μια τρίτη βρετανική δύναμη αναχώρησε από το Κρόμαρτυ: τα οκτώ "dreadnought" του α.τ.ναύαρχου Μάρτιν Τζέραμ που θα συναντώντο με εκείνα του Τζέλικο έπειτα από λίγες ώ­ ρες. Ετσι 151 πολεμικά πλοία της Αυτού Μεγα• ειότητος με 60.000 ναύτες βρίσκονταν καθ' ο­ δόν για μια σύγκρουση που όμοιά της δεν είχε γνωρίσει η Ιστορία. Επιπλέον όλες οι βρετανι­ κές μοίρες πέρασαν αθέατες από τις περιοχές περιπολίας των γερμανικών υποβρυχίων στα α­ νοικτά της Σκωτίας, στερώντας τον Σέερ από τολύτιμες πληροφορίες για τη δύναμη του ε­ χθρού που θα αντιμετώπιζε. Από τη γερμανική πλευρά τα πρώτα πλοία που απέπλευσαν στις 07.50 της 31ης Μαϊου ή­ ταν τα καταδρομικά του Χίππερ (1η Ομάδα Α­ ναγνώρισης) και αργότερα ακολούθησαν οι βα­ ρύτερες μονάδες του Σέερ με τον ναύαρχο να επιβαίνει στο “Friedrich der Grosse". Ενα σύνολο 99 πολεμικών με 40.000 ναύτες ανοιγόταν στον ωκεανό για να προκαλέσει τον βρετανικό στό­ λο και να του καταφέρει ένα συντριπτικό πλήγ­ μα: 22 θωρηκτά, πέντε καταδρομικά μάχης, έν­ δεκα ελαφρά καταδρομικά και 61 αντιτορπιλλικά. Οι Γερμανοί όμως υστερούσαν αρκετά σε συνολική ισχύ. Ακόμα και τα καλύτερα θωρη­ κτά τους έφεραν πυροβόλα των 12 in απέναντι στα τυπικά βρετανικά των 13,5 in και σε εκείνα των "super-dreadnought" των 15 in. Επιπλέον όλα τα βρετανικά πολεμικά ήταν πολύ σύγχρονα, έ ­ χοντας ως πιο ηλικιωμένα στοιχεία τους τα θω­ ρακισμένα καταδρομικά που είχαν ναυπηγηθεί πριν από επτά χρόνια. Ακόμα και το ίδιο το HMS “Dreadnought", που είχε μόλις συμπληρώ­ σει 10 χρόνια ζωής, είχε κριθεί πεπαλαιωμένο για να συμμετάσχει στην επιχείρηση. Αντίθετα ο στόλος του Σέερ διέθετε το άχρηστο βάρος των έξι παλαιών θωρηκτών, που αφενός περιό­ ριζαν την ταχύτητά του και αφετέρου ελάχιστα μπορούσαν να βοηθήσουν σε μια μάχη. Ομως ακόμα και οι μισές από τις πιο καινούργιες μο­ νάδες του είχαν εμβολοφόρους κινητήρες που δεν τους έδιναν πάνω από 20 kts σε ταχύτητα. Ο Σέερ συνήθιζε να χρησιμοποιεί τον κω­ δικό κλήσης "Dk" όσο βρισκόταν στο λιμάνι και άλλαζε τα γράμματα σε "Ra” όταν βρισκόταν εν πλω. Οι βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών, που παρακολουθούσαν τις κινήσεις του, γνώ­ ριζαν καλά αυτό το γεγονός αλλά λίγο έλειψε να προκαλέσουν μια ανεπανόρθωτη καταστρο­ φή. Στις 11.10 της 31ης Μαϊου ο Τζάκσον ρώτη­ σε τους αποκρυπτογράφους του για το πού βρισκόταν ο κωδικός κλήσης "Dk" και εκείνοι του απάντησαν "στο Βιλχελμσάφεν". Ηταν μια λανθασμένη ερώτηση που πήρε μια σωστή α­ πάντηση. Ο Τζάκσον ξέχασε την αλλαγή κωδι­ κών του Σέερ και έστειλε σήμα στον Τζέλικο πληροφορώντας τον πως τα γερμανικά θωρη­ κτά παρέμεναν στα αγκυροβολιά τους. Μπο­ ρούσε επομένως να προχωρήσει ήσυχος ότι θα συναντούσε μόνο τα καταδρομικά του Χίππερ, έναντι των οποίων θα διέθετε συντριπτική υ­ περοχή. Αντίστοιχα ο Σέερ, που δεν είχε υπο­

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 31ης Μαϊου ο γερμανικός Στόλος Ανοικτών Θαλασσών συνέκλινε χωρίς να το γνωρίζει με τον πανίσχυρο βρετανικό Μεγάλο Στόλο και τον Στόλο Καταδρομικών Μάχης προς ένα σημείο κοντά στις δανικές ακτές, βορειοανατολικά της περιοχής όπου είχε σημειω θεί η τελευταία σοβαρή ναυμαχία του Ντόγκερμπανκ το 1915. Οι Βρετανοί κατάψεραν να είναι τόσο ακριβείς στο ραντεβού τους χάρη στην υποκλοπή και την αποκωδικοποίηση των γερμανικών σημάτων, έχοντας πετύχει να σπάσουν τον σχετικό κώδικα από το 1914 με τη βοήθεια των Ρώσων.

ψιαστεί την παραβίαση των κωδικών του, έ­ πλεε σίγουρος ότι είχε αιφνιδιάσει τους Βρε­ τανούς και ότι θα αποδεκάτιζε εύκολα όποια μικρή μοίρα τους τύχαινε να βρεθεί στον δρό­ μο του. Οι δύο ογκώδεις στόλοι λίγο έλειψε να μη συναντηθούν. Οι διαταγές που είχε ο Μπήτυ υ­

παγόρευαν πως έπρεπε να πλεύσει ως ένα ση­ μείο 150 km βόρεια των υφάλων Χορνς και ότι αν μέχρι τις 14.00 της 31ης Μαϊου δεν είχε έλ­ θ ει σε επαφή με τον εχθρό όφειλε να κινηθεί βόρεια και να ενώσει τις δυνάμεις του με εκεί­ νες του Τζέλικο, που θα απείχαν 100 km. Ο Μπήτυ έφθασε στο προκαθορισμένο στίγμα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ

στην ώρα του χωρίς να συναντήσει ούτε ίχνος εχθρικής παρουσίας, με τα ελαφρά καταδρομι­ κά του να προπορεύονται σχηματίζοντας ένα αναγνωριστικό προπέτασμα. Απρόθυμα ετο ι­ μάστηκε να δώσει το σήμα για τη στροφή των πλοίων του προς Βορρά, χωρίς να γνωρίζει ότι εκείνη τη στιγμή τα καταδρομικά μάχης του Χίππερ απείχαν μόλις 60 km ανατολικά και τα βαριά πολεμικά του Σέερ ακολουθούσαν 75 km πιο πίσω. Στην ανοικτή θάλασσα μεταξύ του Μπήτυ κα.του Χίππερ έπλεε ανυποψίαστο ένα μικρό δανέζικο ατμόπλοιο, το "N.J.Fjord", που άθελά του έγινε η θρυαλλίδα της επικής ναυμα­ χίας της Γιουτλάνδης. Στις 14.00 ακριβώς και ενώ ο Μπήτυ παρέμενε ακόμα στην περιοχή περιπολώντας, το γέρμα..