SI 53.pdf

9 life

Μ Η Ν Ι Α Ι Ο Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο ΓΙ Α ΤΗΝ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

ΥίΤΛΕΡ

W W . ΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ»

ΤΕΥΧΟΣ

53

· ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ

2001 · ΔΡ Χ. 1000 - £ 2,93

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ Κ Α Ι Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ (1571)

msn mm W W BBr

JH B P

ΕΡΑΛΔΙΚΗ: ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΩΝ Κ Ο Υ Τ Ε λ ΑΜ ΑΡΑ: Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΟΥΣ ΕΝΕΤΟΥΣ (1915 -16)

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ «ΚΟΛΟΣΣΟΣ»: Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΑΛΕΞΙΠΤΩΤΙΣΤΩΝ

]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΕ Υ Χ Ο Σ 53 ΙΑ Ν Ο Υ Α Ρ ΙΟ Σ 2001

6 Χ ΙΤ Λ Ε Ρ ΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ» 20 Ε Ρ Α Λ Δ ΙΚ Η ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΩΝ 32 Η Ε Π ΙΔ Ρ Ο Μ Η Τ Ω Ν ΓΑ Λ Α ΤΩ Ν Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑ ΔΑ 41 Η Π Ο Λ ΙΟ ΡΚ ΙΑ Κ Α Ι Η Κ Α Τ Α Λ Η Ψ Η Τ Η Σ Α Μ Μ Ο Χ Ω Σ Τ Ο Υ ΑΠΟ Τ Ο Υ Σ Ο Θ Ω Μ Α Ν Ο Υ Σ ΤΟ Υ Ρ Κ Ο Υ Σ (1 5 7 1 ) 46 Ο Ι Ε Π Ε Κ Τ Α Τ ΙΚ Ε Σ Β Λ Ε Ψ Ε ΙΣ Τ Η Σ Τ Ο Υ Ρ Κ ΙΑ Σ Ε Π Ι Τ Ω Ν Δ Ω Δ Ε Κ Α Ν Η Σ Ω Ν ΚΑ ΤΑ ΤΟ Ν Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Π Α ΓΚ Ο ΣΜ ΙΟ ΠΟ ΛΕΜ Ο 54 Κ Ο Υ Τ Ε Λ ΑΜ ΑΡΑ Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ (1915-16) 64 Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Η «ΚΟΛΟΣΣΟΣ» Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΑΛΕΞΙΠΤΩΤΙΣΤΩΝ

ΜΟΝΙΜΕΣ Ω Φ Υ Λ Λ 0 Το π έρα σ μ α το υ Χ ίτλ ερ σ τη ν Ισ το ρ ία σ υ ν ο δ εύ τη κ ε από το ν τρ α γ ικ ό τε ρ ο και κ α τα σ τρ επ τικ ό τερ ο ιδ εο λ ο γ ικ ό π όλεμ ο που γνώ ρισε π ο τέ η α νθ ρ ω π ό τη τα .

ΣΤΗΛΕΣ

4 Ε ΙΔ Η ΣΕ ΙΣ 73 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ 75 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 76 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 78 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ 79 ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ 8 2 Q U IZ ΓΝΩΣΕΩΝ

‘ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥ0ΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ t ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒ0ΥΛ0Ι: ΜΙΧΑΗΛ 0ΙΚ 0 Ν 0Μ Α Κ 0 Σ , - .τιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής ~ 3 θ ία ς Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΤΕΡΕΣ, Υποστράτηγος ε.α./ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α., τ. καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΣΕ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ Συνταγματάρχης (ΤΧ) ε.α. / "Α Ν Ν Η Σ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. /' ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ / ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ' : Μ 3ΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ / ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΠΑΡΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΟΥΡΙΔΗΣ / ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΒΕΛΑΚΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΑθΥΡΑΣ / ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ / ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΟΥΡΛΙΩΤΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΣΟΛΑΣ/ ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΑΛΑΣΣΗΝΟΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗ Μ 0Π 0ΥΛ 0Σ · ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ- ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49. 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 3-8 21.985 · e-mail: [email protected] · FAX: 38.21.985 · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΗΣΙΑ 12 ΤΕΥΧΗ): 12.000 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 20.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 21.500 ΔΡΧ. / *'·Ί Ρ Ο Σ 17.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 26.000 ΔΡΧ. · ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ .θ . 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, r :_ .-ο κ λ έ ο υ ς 49, Αθήνα · ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-1. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ

Ε

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ Η ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΛΕΥΚΟΥ ΠΥΡΓΟΥ Η ηλικία του Λευκού Πύρ­ γου αποιελούσε μέχρι πρό­ σφατα ένα μυστήριο. Η γενική εντύπωση ήταν ότι το ογκώδες κτίριο αποτελούσε κτίσμα της Τουρκοκρατίας (6λ. σχετικά Γε­ ωργίου Γούναρη, "Τα τείχη της Θεσσαλονίκης", έκδοση Ιδρύ­ ματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1976). Ο συγκεκριμένος όμως χρόνος κατασκευής ήταν άγνωστος, καθώς απουσιάζουν σχετικές γραπτές μαρτυρίες. Πρόσφατα Αμερικανοί ερευνητές κατόρ­ θωσαν να χρονολογήσουν την

Ι Δ

Η

δομικά υλικά τους είναι ενσω­ ματωμένα στο κτίσμα. Στην πε­ ρίπτωση του Λευκού Πύργου το γεγονός που επέτρεψε την εφαρμογή της μεθόδου ήταν ο σεισμός του 1978, ο οποίος δι­ ευκόλυνε την πρόσβαση των αρχαιολόγων σε σημεία που προηγουμένως ήταν απροσπέ­ λαστα. Ο ακριβής προσδιορι­ σμός της ηλικίας του μνημείου ανακοινώθηκε από τον καθηγη­ τή του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια Σέσιλ Στράικερ, στο πλαίσιο διάλεξής του στη Θεσ­ σαλονίκη με θέμα «Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης υπό το φως της δενδροχρονολόγησης». Κατά την ίδια διάλεξη ο Στράι­ κερ αποκάλυψε ότι, με 6άση την ίδια μέθοδο, προσδιορίστη­ κε με ακρίβεια ο χρόνος ολο­ κλήρωσης και άλλων βυζαντι­ νών και μεταβυζαντινών μνη­ μείων της πόλης. Ετσι π.χ. απο­ δείχθηκε ότι ο ναός των Αγίων Αποστόλων ολοκληρώθηκε το 1329 και όχι το 1314 (όπως πι­ στευόταν μέχρι σήμερα), η Αγία Αικατερίνη λίγο μετά το 1315, το καθολικό της μονής Βλατάδων το 1339 (και όχι είκοσι χρό­ νια αργότερα, όπως γινόταν δε­ κτό μέχρι σήμερα), ενώ για την κεντρική είσοδο του Επταπυργίου επιβεβαιώθηκε ότι κατα­ σκευάστηκε το 1431, όπως μαρ­ τυρεί και η τουρκική επιγραφή που βρίσκεται σε αυτήν

Αποψη του Λευκού Πύργου. Η χρονολόγηση του μνημείου επιβεβαιώ νεται πλέον πέρα από κ ά θ ε αμφιβολία.

κατασκευή του μνημείου κατά την περίοδο της βασιλείας του γνωστού σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, μάλιστα κατά τα χρόνια 1535-1536. Η ε­ πιτυχία αυτή οφείλεται στη χρήση της μεθόδου της δεν­ δροχρονολόγησης για τον προσδιορισμό του χρόνου κο­ πής της ξυλείας που χρησιμοποιήθηκε κατά την κατασκευή του πύργου. Η μέθοδος αυτή εμφανίστηκε για πρώτη φορά πριν από 40 περίπου χρόνια, εί­ ναι πλέον αρκετά διαδεδομένη μεταξύ των αρχαιολόγων και βασίζεται στη μέτρηση των δα­ κτυλίων που σχηματίζονται κά­ θε χρόνο στο εσωτερικό του κορμού των δένδρων τα οποία φυτρώνουν στις εύκρατες ζώ­ νες. Προκειμένου όμως για μνημεία που σώζονται ακέραια, όπως ο Λευκός Πύργος, η ε­ φαρμογή της δεν είναι τόσο εύ­ κολη, αφού συνήθως τα ξύλινα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

0 ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΕΦΕΥΡΕΤΗΣ ΤΩΝΛΕΗΖΕΡ; Μια μελέτη που κυκλοφό­ ρησε τον Μάιο στις ΗΠΑ αποδεικνύει για μια ακόμα φορά την ιδιοφυία του Αρχιμήδη. Ο πιο διάσημος εφευρέτης της Αρχαιότητας οφείλει κυρίως τη φήμη του στην πυρπόληση, με τη βοήθεια συστήματος κατό­ πτρων που άλλαζαν την κατεύ­ θυνση των ακτίνων του Ηλίου, των ρωμαϊκών πλοίων τα οποία πολιορκούσαν το 212 π.Χ. την πατρίδα του, τις Συρακούσες. Ορισμένοι επιστήμονες, όπως ο καθηγητής της Φυσικής (και ει­ δικός στην Οπτική) στο Πανεπι­ στήμιο της Οξφόρδης Πωλ Γιούαρτ, είχαν αμφισβητήσει την πιθανότητα οι αρχαίοι πολιτι­ σμοί να διέθεταν τόσο προηγ­ μένες γνώσεις οπτικής ή τεχνο­ λογικές δυνατότητες ώστε να είναι σε θέση να κατασκευά­ σουν παρόμοια κάτοπτρα. Αντί­

Σ

Ε

Ι Σ

θετη άποψη έχει ο καθηγητής της Ιστορίας και της Φιλοσο­ φίας της Επιστήμης στο Πανε­ πιστήμιο του Λούισβιλ (Κεντάκυ, ΗΠΑ) Ρόμπερτ Τεμπλ, ο ο­ ποίος στη μελέτη του που προαναφέρθηκε και η οποία έχει τίτλο "Ο κρυστάλλινος Ηλιος" αναφέρει ότι τα πορίσματα της ερευνάς του οδηγούν στο συ­ μπέρασμα πως ο Αρχιμήδης υ­ πήρξε ο πατέρας των σύγχρο­ νων όπλων λέηζερ. Τα συμπερά­ σματα του Τεμπλ φαίνεται ότι ενισχύονται από πρόσφατες πα­ ρατηρήσεις των εφόρων του Βυζαντινού Μουσείου, σι οποί­ οι διαπίστωσαν ότι ένα κομμάτι γυαλιού που είχε ανακαλυφθεί στην αρχαία ασσυριακή πόλη Καλχού, είχε χρονολογηθεί στο 800 περίπου π.Χ. και αρχικά πι­ στευόταν ότι ήταν στολίδι, στην πραγματικότητα ήταν έ­ νας λεπτοδουλεμένος φακός που φαίνεται ότι χρησίμευε για τη διόρθωση της όρασης!

ΔΙΩΞΕΙΣ ΙΤΑΛΟΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Τα τελευταία χρόνια συζητήθηκε αρκετά η στάση των ε­ πίσημων αμερικανικών αρχών προς τους Αμερικανούς πολί­ τες ιαπωνικής καταγωγής κατά τη διάρκεια του Β1Παγκοσμίου πολέμου: τα άτομα αυτής της ομάδας υποχρεώθηκαν να ε­ γκατασταθούν σε ειδικά στρα­ τόπεδα σε απομονωμένες πε­ ριοχές και στην πραγματικότη­ τα η μεταχείρισή τους δεν διέ­ φερε ουσιαστικά από εκείνη των αιχμαλώτων πολέμου. Τους τελευταίους μήνες αποκαλύφθηκε ότι παρόμοια αντιμετώ­ πιση επιφυλάχθηκε και στους περίπου 600.000 Ιταλοαμερικανούς, τη μεγαλύτερη κοινότητα μεταναστών στις ΗΠΑ την επο­ χή εκείνου του πολέμου. Πολ­ λοί Αμερικανοί ιταλικής κατα­ γωγής έχασαν τότε τις εργα­ σίες και τα σπίτια τους, 10.000 οδηγήθηκαν σε αναγκαστική ε­ ξορία, ενώ 5.000 υποχρεώθη­ καν να ζήσουν υπό καθεστώς στρατιωτικού νόμου. Μια χαρα­ κτηριστική περίπτωση είναι αυτή του διάσημου τενόρου Εντσο Πίντσα, ο οποίος συνελήφθη τον Μάρτιο του 1942 από πράκτορες του FBI που εισέβα­ λαν στο σπίτι του και τον μετέ­

φεραν στο νησί Ελις της Νέας Υόρκης, όπου παρέμεινε μα­ κριά από την οικογένειά του επί τέσσερις μήνες χωρίς να ίο υ α­ παγγελθεί καμία κατηγορία ή να του επιτραπεί να επικοινω­ νήσει με κάποιο δικηγόρο. Τα πραγματικά "αμαρτήματά“ του ήταν ότι ήταν ιταλικής καταγω­ γής και ότι δεν είχε προλάβει να πάρει ακόμα την αμερικανι­ κή υπηκοότητα, ενώ παράλλη­ λα ψιθυριζόταν ότι ήταν φασί­ στας. Χάρη στη φήμη που τον συνόδευε ο Πίντσα απέφυγε τα χειρότερα, αντίθετα από τους περισσότερους συμπατριώτες του. Πρόσφατα δύο Ιταλοαμερικανοί βουλευτές από τη Νέα Υόρκη, οι Ελιοτ Ενγκελ και Ρικ Λάτσιο, προώθησαν ένα νομο­ σχέδιο στην αμερικανική Βου­ λή των Αντιπροσώπων με βάση το οποίο η αμερικανική κυβέρ­ νηση θα υποχρεωθεί να ανα­ γνωρίσει τις ενέργειές της σε βάρος της ιταλικής κοινότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου, χωρίς όμως να είναι αναγκα­ σμένη να ζητήσει συγγνώμη ή να καταβάλει αποζημιώσεις. Παράλληλα όμως θα υποχρεώ­ νεται να δημοσιοποιήσει τα ο­ νόματα όλων των προσώπων που συνελήφθησαν, εκτοπίστη­ καν ή διώχθηκαν κατά οποιονδήποτε τρόπο.

ΘΑΝΑΤΟΙ ΓΝΩΣΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ Το περασμένο φθινόπωρο η βρετανική ιστοριογραφία έχα­ σε δύο διαπρεπείς εκπροσώ­ πους της. Στις 25 Οκτωβρίου, πέθανε, σε ηλικία 87 ετών, ο Τζων Μόρισον, στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η α­ ναβίωση της αρχαίας τριήρους. Ο Μόρισον είχε πάθος για τα αρχαία πλοία από την παιδική του ηλικία, ενώ κατά τη διάρ­ κεια της επιστημονικής του σταδιοδρομίας ασχολήθηκε συστηματικά με τη μελέτη αρ­ χαίων κειμένων (κυρίως του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα) και επιγραφών που έριχναν φως στην περιγραφή της τριή­ ρους και στις ναυπηγικές μεθό­ δους της αρχαιότητας. Οι πολύ­ χρονες έρευνές του «ανταμείφθηκαν» το 1987 με την επιτυ­ χημένη ναυπήγηση της τριή­ ρους «Ολυμπίάς», η οποία ολο­ κληρώθηκε μετά από κοινή έρευνα του Μόρισον με τον συ­

Ε

μπατριώτη του ναυπηγό Τζων Κόουτς και με την οικονομική υποστήριξη του ελληνικού Δη­ μοσίου. Το κορυφαίο επίτευγ­ μα του Μόρισον έχει καταγραφεί και σε ντοκιμαντέρ του BBC, με τον εύγλωττο τίτλο "The Athenian Trireme", ενώ είναι ορατό σε κοινή θέα στον Φαληρικό όρμο, δίπλα στο καταδρο­ μικό «ΑΘέρωφ». Εξίσου σημαντική απώλεια προέκυψε με τον θάνατο του διάσημου ιστορικού του βυζα­ ντινού και γενικότερα του με­ σαιωνικού κόσμου Στήβεν Ράνσιμαν, ο οποίος το 1958 είχε τι­ μηθεί με τον τίτλο του ιππότη («σερ») για τη συγγραφική του δραστηριότητα. Ο Ράνσιμαν πέθανε στο σπίτι του στη Σκωτία την 1η Νοεμβρίου, σε ηλικία 97 ετών (είχε γεννηθεί στις 7 Ιου­ λίου 1903). Καταγόταν από εύ­ πορη οικογένεια Σκωτσέζων ε­ φοπλιστών, γεγονός που του ε­ πέτρεψε να αποκτήσει εξαιρε­ τική μόρφωση, να καλλιεργήσει τα ταλέντα του και να γνωρίσει έναν ευρύ κύκλο διάσημων α­ τόμων, στα οποία περιλαμβάνο­ νταν όλοι σχεδόν οι Βρετανοί πρωθυπουργοί του 20ού αιώνα, ο γνωστός οικονομολόγος Τζων Μέυναρντ Κέυνς, ο διά­ σημος ιμπρεσάριος Σέρζ Ντιαγκίλεφ, η συγγραφέας Βιρτζίνια Γούλφ (την οποία ο ίδιος πο­ τέ δεν συμπάθησε) και οι ιστο­ ρικοί Τζωρτζ Τρεβέλυαν και Τζων Μπάγκνελ Μπιούρυ (ο δεύτερος υπήρξε και δάσκαλός του). Ο Ράνσιμαν αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ το 1925 με «άριστα» στην Ιστορία και στη συνέχεια διορίστηκε λέκτορας της Ιστο­ ρίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Με αυτή την ιδιότητα εξέδωσε τις πρώτες ιστορικές μονογραφίες του ("The emperor Romanus Lecapenus", 1929, “The First Bulgarian Empire", 1930), με πιο κλασική το «Βυζαντινός πολιτι­ σμός» (ελλ. μετάφραση από τις εκδόσεις Γαλαξίας-Ερμείας). Το 1938 κληρονόμησε μια σημαντι­ κή περιουσία και παραιτήθηκε από την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία. Το 1940 διετέλεσε για μικρό διάστημα ακόλου­ θος Τύπου στη βρετανική πρε­ σβεία στη Σόφια. Στη συνέχεια (1942-45) δίδαξε Βυζαντινή Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ενώ μετά την απελευθέρωση της Ελλά­ δας διετέλεσε διευθυντής του Βρετανικού Συμβουλίου στην Αθήνα (1945-47), Το 1947 δημο­ σίευσε το έργο του “The

Ι Δ

Η

Medieval Manichee“, στο οποίο εξετάζει τις δυιστικές χριστια­ νικές αιρέσεις (Βογομίλους, Καθαρούς κλπ.). Το έργο, όμως, που τον κατέστησε ευρύτερα γνωστό ήταν η τρίτομη «Ιστο­ ρία των σταυροφοριών», που εκδόθηκε κατά την περίοδο 1951-54 (ελλ. έκδοση από το ΓΕΣ, 1977-79) και στο οποίο προσέγγιζε το θέμα όχι μόνο από την οπτική γωνία της Δύ­ σης, αλλά και από αυτή του Ισλάμ και του Βυζαντίου. Το 1955 δημοσιεύθηκε ακόμη ένα βιβλίο του με «ελληνικό» εν­ διαφέρον και με τίτλο "The Eastern Schism", το οποίο αναφέρεται στο Σχίσμα μεταξύ της

Ο Σ τή β εν Ράνσιμαν σε φω τογραφία του 1990.

Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας (1054). Ακολούθη­ σαν δύο επίσης κλασικά έργα με τίτλους "The Sicilian Vespers" (1958) και θέμα τον Σικελικό Ε­ σπερινό και «Η άλωση της Κων­ σταντινούπολης» (1965, η πρώ­ τη ελληνική έκδοση του έργου, από το 1979, έχει εξαντληθεί, προετοιμάζεται όμως δεύτερη από τις εκδόσεις Παπαδήμα, με προοπτική να κυκλοφορήσει περίπου το ερχόμενο φθινόπω­ ρο). Τα πιο πρόσφατα βιβλία του Ράνσιμαν με βυζαντινή θε­ ματολογία έχουν μεταφραστεί σχεδόν όλα στα ελληνικά: «Η Μεγάλη εκκλησία εν αιχμαλω­ σία» (1979, εκδ. Μπεργαδή), «Η τελευταία βυζαντινή Αναγέννη­ ση» (1980, εκδ. Δόμος), «Η βυ­ ζαντινή θεοκρατία» (1982, εκδ. Δόμος), «Μυστράς» (1986, εκδ. Καρδαμίτσα). Ο Ράνσιμαν είχε τιμηθεί επανειλημμένα στη χώ­ ρα μας: του είχε απονεμηθεί το βραβείο Ωνάση, ενώ ένας δρό­ μος του Μυστρά φέρει το όνο­ μά του. Ο θάνατός του σηματο­ δοτεί το τέλος μιας μακράς σει­

Σ

Ε

Ι Σ

ράς έγκυρων και γλαφυρών Βρετανών ιστορικών.

ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ ■Γ ΡΑΙΧ Ο πρόσφατος αποχαρακτη­ ρισμός ορισμένων εγγράφων από μια συλλογή 400.000 εκθέ­ σεων των βρετανικών και των αμερικανικών μυστικών υπηρε­ σιών της εποχής του Β' Παγκο­ σμίου πολέμου εγείρει νέα ε­ ρωτηματικά για τον βαθμό συ­ νεργασίας του Βατικανού με το Γ1 Ράιχ. Τα σχετικά γερμανικά έγγραφα είχαν αποκωδικοποιηθεί με τη βοήθεια της συσκευ­ ής Enigma (για την οποία έχου­ με μιλήσει παλαιότερα) και βρί­ σκονταν στο αρχηγείο της CIA στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ. Μέσα από αυτά αποκαλύπτεται ότι η συνεργασία των δύο πλευρών, η οποία ήταν γνωστή προ πολλού, είχε μεγαλύτερη έκταση απ' όσο πιστευόταν μέχρι σήμε­ ρα. Ειδικότερα, σύμφωνα με μήνυμα το οποίο στάλθηκε από το αρχηγείο των SS στη Ρώμη προς το Βερολίνο και φέρει την υπογραφή ενός λοχαγού με το όνομα Πέισνερ, αποκαλύπτεται ότι ένας μυστικός πράκτορας με το κωδικό όνομα "Βασίλειος" είχε έλθει σε επαφή με τον αρ­ χιεπίσκοπο του Μιλάνου (και καρδινάλιο) Ιλντεμπράντο Σούστερ και ότι σκόπευε να μετα­ φέρει μέσω εκείνου 30.000 λι­ ρέτες για λογαριασμό των Γερ­ μανών. Οι επαφές του καρδινα­ λίου με τους Ναζί ήταν άγνω-

ΔΙΟΡΘΩΣΗ Σ τ ο π ρ οη γού μενο τ ε ύ χ ο ς , ο το ά ρ θ ρ ο "Ν α υ μ α χ ία στο Β ό ρ ειο Α κρω τήριο", έ γ ιν ε ένα σ η μ α ντικό σφάλμα το οποίο ο δ ή γη σ ε σε αλλοίω ση το υ νο ή μ α το ς. Η ο ρ θ ή διατύπωση στην τ ε λ ε υ τ α ία π αράγραφο τη ς σ ελ. 68 έχ ει ως εξή ς : "Ο Φ ραίηζερ επ ισ τρ έφ ο ν τα ς νικ η τή ς σ τη ν Α γγλία α π ε υ θ ύ ν θ η κ ε στο πλήρωμά το υ ενώπιον τω ν 3 6 Γερμανών επιζώ ντω ν που ο δ η γ ο ύ ν το ...“.

στες μέχρι σήμερα. Ενα άλλο έγγραφο ενοχοποιεί τον ιρλαν­ δικής καταγωγής καθολικό επί­ σκοπο Χιού Ο' Φλάχερτυ, εκ­ πρόσωπο του αμερικανικού Ε­ ρυθρού Σταυρού στο Βατικανό, ο οποίος ήταν γνωστός για τη βοήθεια που είχε δώσει σε καταδιωκόμενους Εβραίους. Σύμ­ φωνα με αναφορά των SS, με η­ μερομηνία 19 Οκτωβρίου 1943, ο Ο' Φλάχερτυ απεκάλυψε σε έ­ ναν Γερμανό πράκτορα την πληροφορία ότι δύο αμερικανι­ κές μεραρχίες που στάθμευαν στη Σαρδηνία επρόκειτο να πραγματοποιήσουν απόβαση στην Τσιβιταβέκια, δορείως της Ρώμης. Η πληροφορία ήταν σω­ στή, τελικά όμως η απόβαση πραγματοποιήθηκε στο Αντσιο, νοτίως της Ρώμης. Σχολιάζο­ ντας το περιεχόμενο αυτού του εγγράφου ο καθηγητής Τζέιμς Ουώλστον, του Αμερικανικού Πανεπιστημίου της Ρώμης, λέει τα εξής: "Είναι πιθανό (ο Ο' Φλάχερτυ) να μη γνώριζε ότι μι­ λούσε σε πληροφοριοδότη. Ο καθένας εκείνη την εποχή στη Ρώμη θα μπορούσε να μιλά για την απόβαση των Συμμάχων και η Τσιβιταβέκια ήταν ο πιο πιθα­ νός τόπος. Ο πράκτορας των SS γνώριζε ότι αν απέδιδε την πληροφορία σε αξιωματούχο του Βατικανού θα είχε μεγαλύ­ τερη αξιοπιστία". Οσον αφορά τη στάση του καρδιναλίου Σούστερ ο Ουώλστον προσθέτει: "Η συμπεριφορά του Σούστερ αντικατοπτρίζει τη γενικότερη συνεργασία της Καθολικής Εκ­ κλησίας με τους Ναζί, γεγονός που οφείλεται εν μέρει στην αντικομμουνιστική της ιδεολο­ γία". Σε κάθε περίπτωση παρα­ μένει το γεγονός ότι η συνερ­ γασία αυτή πραγματοποιήθηκε την περίοδο κατά την οποία ο Γερμανικός Στρατός αποχω­ ρούσε από την Ιταλία, μάλιστα εν μέσω της αντίδρασης του ι­ ταλικού λαού που είχε πλέον αρχίσει να αντιμετωπίζει τους Γερμανούς ως κατακτητές. Το Βατικανό είναι βέβαιο ότι κάθε άλλο παρά ευχαριστημένο μπορεί να είναι από παρόμοιες α­ ποκαλύψεις, οι οποίες, κατά τη γνώμη μας, δεν φαίνεται ότι θα είναι οι τελευταίες του είδους τους.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ

,

Χ

ίτλ ε ρ

TO ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ» ΙΑ Κ Ω Β Ο Σ Π. Χ Ο Ν Δ Ρ Ο Μ Α Τ ΙΔ Η Σ Δ ιπ λ ω μ α το ύ χ ο ς Σ τρ α τιω τικ ή ς Ισ το ρ ία ς Π α ν επ ισ τη μ ίο υ Ααχεν.

Pr

0 ΑΔΟΛΦΟΣ ΧΙΤΛΕΡ ΥΠΗΡΞΕ ΤΟ ΠΙΟ ΒΙΑΙΟ, ΤΟ ΠΙΟ ΩΜΟ, ΑΛΛΑ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΦΥΛΗΣ. ΚΑΝΕΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ Δ Ε Ν ΜΠΟΡΕΣΕ ΠΟΤΕ ΝΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΕΙ ΜΕ ΑΠΟΛΥΤΗ ΠΕΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΘΕΙΑ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΔΙΚΤΑΤΟΡΑ. ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΝΟΔΕΥΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΑΓΙΚΟΤΕΡΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΟΤΕΡΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΠΟΥ ΓΝΩΡΙΣΕ ΠΟΤΕ Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ, ΑΛΛΑ ΣΗ Μ ΑΝΕ ΚΑΙ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ: ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΕΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΡΧΟΜΟ ΕΝΟΣ ΑΛΛΟΥ 0 ΧΙΤΛΕΡ ΔΕ Ν ΗΤΑΝ ΜΟ ΝΟ ΕΝΑΣ ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΣ. ΕΠΙΝΟΗΣΕ ΚΑΙ ΕΞΕΤΕΛΕΣΕ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ, ΑΠΟ ΤΟ ΤΙΠΟΤΕ ΣΕ ΜΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ. ΥΠΗΡΞΑΝ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ: 0 ΛΕΝΙΝ, 0 ΜΑΡΞ, 0 ΡΟΥΣΣΩ, 0 ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΟΣ. 0 ΧΙΤΛΕΡ ΩΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΥΠΗΡΞΕ ΠΟΛΥ ΚΑΤΩΤΕΡΟΣ ΑΠΟ ΟΛΟΥΣ ΑΥΤΟΥΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ ΝΑ ΠΕΤΥΧΕI ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΚΑΝΕΝΑΣ ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ ΔΕ Ν ΠΕΤΥΧΕ: ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΕ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΕ ΚΑΘΕ ΤΗΣ ΦΑΣΗ, ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΗΤΤΑ.

ο φθινόπωρο του 1941, λίγο πριν από την είσοδο των ΗΠΑ στον Β' Παγκόσμιο Πόλε­ μο, ένας ανταποκριτής των περιοδικών “Time" και "Life" στο Βερολίνο, ο Στέφαν Λαιρντ, έδωσε μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα τη ς καθημερινής ζω­ ής το υ Αδόλφου Χίτλερ. "0 Φύρερ", έγραφε, "είναι τώ ­ ρα ένας πολέμαρχος και τα εικοσιτετράω ρά του περι­ σ τρέφονται γύρω από πολιτικά και στρατιωτικά θ έμ α ­ τα. Τις περισσότερες ώρες ασχολείται με τη μελέτη στρατιωτικών και ιστορικών βιβλίων. Το καθημερινό το υ πρόγραμμα δεν αλλάζει ο ύ τε στην Καγκελαρία, ο ύ τε στο Μπέργκοφ. Συνήθω ς πηγαίνει για ύπνο στις 2 π.μ. και δεν του αρέσει να ξυπνάει πριν από τις 11 το πρωί. Κάνει το μπάνιο του σε μια πράσινη μπανιέρα

και ξυρίζεται με ένα επιχρυσωμένο ξυράφι. Το πρόγευμά του είναι συνήθως τσάι, σιταρένιο ψωμί, βούτυρο και μαρμελάδα. Το μεσημέρι τρώ ει σαλάτα, αυγά, φρούτα και πίνει μπύρα χωρίς αλκοόλ. Αντιπα­ θ εί το κάπνισμα και απαγορεύει στους συνομιλητές του να καπνίζουν μπροστά του. Το δείπνο είναι σχε­ δόν το ίδιο με το μεσημεριανό γεύμα. Ο Φύρερ δεν συμπαθεί τις αλλαγές. Ολη τη ν ημέρα ο Χίτλερ περ­ πατάει πολύ, υπαγορεύει περπατώντας και σπάνια κάθεται για πολύ σε γραφείο. Είναι ειδικός στο να πε­ ριμένει, να ζει ήρεμα μήνες, σχεδιάζοντας και μελετώ ­ ντας. Οταν αρχίσει η δράση είναι δυναμικός και μοιά­ ζει πολύ νεώτερος...". Μ ετά τις πρώτες γερμανικές νίκες στην Πολωνία

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

και στη Νορβηγία η ναζιστική προπαγάνδα άρ­ χισε να πλέκει το εγκώμιο του Χίτλερ και να τον παρουσιάζει ως τη μεγαλύτερη στρατιωτι­ κή μορφή που γ εν νή θ η κε στη Γερμανία. Στις 20 Μαϊου 1940 ο αρχηγός τη ς Luftwaffe, Χέρμαν Γκαίρινγκ, δήλωνε με στόμφο: "Ο Φύρερ έφθασε σε ύψη στρατιωτικής μεγαλοφυϊας που μόνο ένας Μ έγας Φ ρειδερίκος άγγιξε στη γερμανική ιστορία. Ολες οι επιτυχίες του Γερ­ μανικού Στρατού οφείλονται αποκλειστικά σε αυτόν διότι ο Χίτλερ ήταν εκείνος που σχεδίασε και διηύθυνε τις επιχειρήσεις στην Πο­ λωνία και στη Δυτική Ευρώπη. Ο Φύρερ ήταν πάλι εκείνος που επεξεργάσ θηκε όλες τις φά­ σεις τη ς στρατιωτικής τακτικής, νύκτες, ε ­ βδομάδες, μήνες. Σχεδίασε ακόμα και τις μι­ κρ ότερ ες λεπ το μέρ ειες των πιο ασήμαντων μικροεπιθέσεων. Δ εν υπάρχει όπλο ή πολεμι­ κή μηχανή που να μην είναι γνωστό στον Φύ­ ρερ. Ως παλαιός στρατιώτης στο μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου γνωρίζει την αξία του ανθρώπινου δυναμικού. Η αστείρευτη ενεργητικότητά του και η αίσθηση τη ς πειθαρχίας που έχει, κάνουν κάθε Γερμανό αξιωματικό και στρατιώτη να προσφέρει μέχρι το όριο του ανθρωπίνως δυνατού...1'. Οσο υπερβολικές κι αν ήταν οι κολακείες του Γκαίρινγκ, η αλήθεια είναι ότι ο Χίτλερ δεν σ τερείτο θεω ρητικής στρατιωτικής μόρ­ φωσης. Είχε μελετήσ ει πλήθος βιβλίων τη ς λεγάμενης "στρατιωτικής λογοτεχνίας" και κυρίως τους Γερμανούς “κλασικούς" Μ όλτκε, Κλαούζεβιτς, Σλίφφεν, καθώς και βιβλία σχε­ τικά με το Ναυτικό, τη ν Αεροπορία και τον Στρατό ξηράς. Αυτό όμως που επιζητούσε πε­ ρισσότερο δεν ήταν τόσο η κατάρτιση, όσο η

ανεύρεση αποδείξεων και στοιχείων ώστε να δικαιολογήσει τις ιδέες και τις πεποιθήσεις του. Αλλωστε στο έργο του "Mein Kampf1το έ­ γραψε καθαρά: "Από τη μ ελέτη αυτή (σ,σ. των παραπάνω βιβλίων) δ εν έμαθα περισσότερα από όσα ο ίδιος εξαρχής πίστευα. Καμιά αλλα­ γή δεν είχα στις πεποιθήσεις μου". Η σκέψη του Χίτλερ ήταν ολότελα πραγ­ ματιστική. Δ ιέθ ετε έμφ υτη εξυπνάδα και είχε εξαιρετική ικανότητα απομνημόνευσης λ ε ­ πτομερειών. Ηταν όμως πολύ εξα ρτημένος από τη ν υπεροψία και το ν εγωισμό του για να γίνει ο “νέος Μ έγας Φρειδερίκος", όπως τον παρουσίασε η προπαγάνδα του Γκαίμπελς. Μετά, βέβαια, από τόσους θριάμβους απέ­ κτησε το δικαίωμα να θεω ρεί το ν εαυτό του προικισμένο με χαρίσματα που λίγοι άνδρες είχαν στην παγκόσμια ιστορία. Για το ν στρατάρχη Ρούντστεντ, το ν ναύ­ αρχο Νταίνιτς και το ν στρατηγό Γιόντλ ο Χίτ­ λερ ήταν μια ξεχωριστή μορφή σε θ έματα στρατηγικών ελιγμών. Και αυτό όχι μόνο μέχρι το Στάλινγκραντ και τη ν απώλεια του βορειοαφρικανικού μετώπου. Οι στρατάρχες Κλούγκε και Κ άιτελ το ν θεωρούσαν στρατιωτική μεγαλοφυϊα. Ακόμα και κατά τη διάρκεια τη ς Δίκης τη ς Ν υρεμβέργης ο Κάιτελ κατέθεσ ε ότι ο Χίτλερ δ ιέ θ ε τε όχι μόνο τις ιδιότητες ε ­ νός ηγέτη, αλλά παράλληλα ικανότητες και γνώσεις εξοπλισμού, οργάνωσης, διοικητικής μέριμνας και στρατιωτικής τακτικής, ώστε ή­ ταν αδύνατο σε οποιονδήποτε να διαφωνήσει ανοικτά μαζί του. "Ακόμα και στα πιο απλά κα­ θημερινά πράγματα που απασχολούσαν το Ε­ πιτελείο, εγώ ήμουν ο μαθητής", κατέθεσ ε, “και εκείνος ο καθηγητής". "Πολύ σπάνια", έ ­

λεγε για το ν Χίτλερ, ο στρατηγός Χώυσινγκερ, "η φύση συγκέντρωσε σε έναν μόνο άν­ θρωπο τόσο μεγάλες αντιθέσεις. Ανάλογα με το ν σκοπό του, η μια ή η άλλη τάση του έβγαι­ νε στην επιφάνεια: η σκληρότητα ή η γλυκύτητα, η τόλμη ή η προνοητικότητα, ο ρεαλι­ σμός ή η φαντασία, η επιμονή ή ο δισταγμός, το πείσμα ή η ευελιξία". Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος αυτός κατά τη ν πολύχρονη σταδιοδρομία του δεν γνώρισε κανέναν ηθικό φραγμό. Η καρδιά του ανήκε στους "Alte Kampfer", τους παλαιούς α­ γωνιστές του κόμματος, σε εκείνους που του στάθηκαν πιστοί στις δύσκολες ώρες στις μπυραρίες και στους δρόμους του Μονάχου, στους Ρόζενμπεργκ, στους Στράιχερ, στους Ζάουκελ, στους ανθρώπους που είχαν δημιουργηθεί από το τίποτε. Οπως ο Μουσολίνι και ο Στάλιν, έτσι και ο Χίτλερ αντιπαθούσε το υς στρατιωτικούς καριέρας - δείγμα ίσως τη ς περιφρόνησης του παλαιού στρατιώτη για τους αξιωματικούς, για το υς βαθμούς που δεν έλαβε. Μάλιστα δεν έχανε τη ν ευκαιρία να εκδηλώνει την α­ ντιπάθεια αυτή όσο συχνά μπορούσε. Για το υς απλούς στρατιώτες όμως είχε διαφορε­ τική γνώμη. Εγραφε στο "Mein Kampf": "...Ακό­ μα και αν περάσουν χιλιάδες χρόνια, δεν θα μπορούμε να μιλάμε για ηρω ικές πράξεις χω­ ρίς να φ έρνουμε στη σκέψη το ν Γερμανικό Στρατό και το ν Παγκόσμιο Πόλεμο. Τότε θα ξαναζεί το ακλόνητο μέτωπο των χαλύβδινων κρανών και θα παραμένει αθάνατο σύμβο­ λο...". Οι περισσότεροι ιστορικοί του Β1 Παγκο­ σμίου Πολέμου αμφισβήτησαν τη ν αξία του Χίτλερ ως στρατιωτικού ηγέτη, αλλά πέρα από τη ν προσωπική εμπάθεια δεν υπάρχει αμ­ φιβολία ό τι η τακτική τη ς Wehrmacht φ έρνει τη σφραγίδα του Φύρερ και απ οτελεί πιστή ε­ φαρμογή τη ς πολιτικοστρατιωτικής αρχής που είχε εκφράσει ο ίδιος στα "Πρωτόκολλα του Χόσσμπαχ" ("ταχείς όπως ο κεραυνός"). Η αρχή αυτή συνίσταται κυρίως στην επίθεση με ισχυρές τεθω ρακισμένες και εξαιρετικά σ υγκεντρω μένες μονάδες, που διασπούν σε ένα μόνο σημείο τις εχθ ρικές γραμμές και ύ­ στερα ανοίγουν σαν τανάλιες που κυκλώνουν και εκμηδενίζουν κατά "σάκκους" το ν εχθρό σε συνδυασμό με συνεχείς βομβαρδισμούς και ρίψη αλεξιπτωτιστών στα μετόπισθεν. Παράλληλα με τις εμπνεύσεις α υτές για τη σύγχρονη στρατηγική ο Χίτλερ επ έδειξε ε ­ ξαίρετη γνώση τη ς ψυχολογίας του αντιπά­ λου. Τη γνώση του αυτή τη ν απ έδειξε στους αιφνιδιαστικούς ελιγμούς, στην ικανότητα να εκμ ετα λ λ εύ ετα ι τις ευνοϊκές περιστάσεις, στην υπέρτατη τέχνη του "πολέμου των νεύ­ ρων" και στην ακρίβεια των προβλέψεων όσον αφορά τις εχθ ρικές επιθέσεις. Ο Βρετανός Λ ίντελ Χάρτ στο κλασικό πόνημά του "Η άλλη πλευρά του Λόφου" έγραψε σχετικά: "...Προ

Ο Χ ίτλ ερ μ ε νεα ρ ο ύ ς ά νδ ρ ες των SA στα κ εν τρ ικ ά γρ α φ εία το υ Ε& νικοσ οσ ιαλισ τικού Κ ό μ μ α το ς σ το Μ όναχο. Χ ιλ ιά δ ες από το υ ς φ α να τικ ο ύ ς α υ τή ς τη ς γενιά ς δ εν γνώ ρισαν π αρά μ όνο έναν θ ε ό : το ν Φ ύρερ. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

του πολέμου και κατά τη διάρκεια ακόμη της κατάκτησης τη ς Δύσης ο Χ ίτλερ παρουσιαζό­ τα ν ως μια γιγαντιαία μορφή που συνδύαζε τη στρατηγική ενός Ναπολέοντα με τη ν πνευμα­ τική ευστροφία ενός Μακκιαβέλι και με τη φα­ νατική ορμητικότητα ενός Μωάμεθ. Μ ετά την πρώτη του αποτυχία στη Ρωσία η μορφή του άρχισε να συρρικνώνεται και περί το τέλο ς θεω ρείτο ως ένας ερασ ιτέχνης στο στρατιω­ τικό πεδίο, υποπίπτοντας συνεχώς σε σφάλ­ ματα, οι παράφρονες διαταγές και η παχυλή αμάθεια του οποίου υπήρξαν η μεγαλύτερη ε­ νίσχυση των Συμμάχων. Ο λες οι συμφορές του Γερμανικού Στρατού αποδόθηκαν στον Χίτλερ. Ο λες οι επιτυχίες του θεω ρήθηκαν έργο του Γερμανικού Επιτελείου. Η εικόνα αυ­ τή δεν είναι αληθινή, αν και υπάρχει δόση α­ λήθειας σε αυτήν. Ο Χίτλερ απείχε πολύ από το να είναι ανόητος στρατηγός. Ηταν μάλλον υπερβολικά λαμπρός και υπέφερε από τα φυ­ σικά σφάλματα τα οποία συνοδεύουν συνή­ θως μια τέτο ια λαμπρότητα. Είχε ο ξύτατη α­ ντίληψη του αιφνιδιασμού και ήταν αρισ τοτέ­ χνης τη ς ψυχολογικής πλευράς τη ς στρατηγι­ κής, τη ν οποία ανήγαγε σε νέο ύψος...".

Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜ ΟΥ Το καλοκαίρι του 1939 η Wehrmacht απείχε πολύ από το να είναι προετοιμασμένη για έ ­ ναν μακροχρόνιο πόλεμο απέναντι σε έναν ι­ σχυρό συνασπισμό. Κανένας όμως δεν αμφ έ­ βαλλε ότι η Πολωνία, παρά τη μαχητικότητα του Πολωνικού Στρατού, θα εξερ χότα ν νικη­ μένη μετά από λίγες εβδομάδες. Αυτό που δεν μπορούσε να προβλέψει κανένας ήταν ο χρόνος τη ς βρετανικής αντίδρασης. Ο Χίτλερ από πολύ νωρίς είχε συνειδητοποιήσει τη ν α­ δυναμία των Δυτικών δημοκρατιών να αντι-

Εικόνα του 1945.«Εργάτες, Αγρότες, Στρατιώτες» στην πρώτη γραμμή για την άμυνα του Ράιχ.

παραταχθούν δυναμικά μαζί του. Την αδυναμία αυτή τη θεω ρούσε δ εδομένη ως την ημερομηνία επίδοσης του βρετανικού τελεσιγράφου. Ενα προαίσθημα, κατά κάποι­ ον τρόπο, τη ς τραγωδίας που θα ακολουθούσε και μια εικό­ να τη ς εντύπωσης που προκάλεσε η 3η Σεπτεμβρίου 1939 στο Βερολίνο περιέγραψε ο διερμηνέας Δρ Σμιτ, ό­ ταν πήγε στο γραφείο του Φύρερ για να διαβάσει το τ ε ­ λεσίγραφο του Τσάμπερλαιν: "Βρήκα το ν Χίτλερ καθισμένο στο γραφείο του και το ν Ρίμπεντροπ όρθιο κοντά στο πα­ ράθυρο. Μόλις μπήκα με κοίταζαν και οι δύο και περίμεναν. “Λοιπόν...υπάρχει κανένα νέο;", με ρώτησε ο Χίτλερ. Αργά μετέφρασα το βρε­ τανικό τελεσίγραφο. Οταν τελείωσα η σιωπή ήταν απόλυτη. Ο Χίτλερ έμεινε καθισμένος, α­ κίνητος, με τα μάτια καρφωμένα μπροστά του. Υστερα από ένα διάλειμμα, που μου φά­ ν ηκε αιώνας, στράφηκε στον Ρίμπεντροπ "Και τώρα τι θα κάνουμε;», ρώτησε με άγριο βλέμ­ μα... Ο Γκαίρινγκ λίγο αργότερα στον προθά­ λαμο θα αναφωνήσει: "Αν χάσουμε αυτόν τον πόλεμο, ο Θ εός να μας λυπηθεί". Η πολωνική εκσ τρατεία εξελίχ θ η κε σύμ­ φωνα με τα καταρτισ θέντα σχέδια. Ο Χίτλερ αυτή τη φορά δεν αναμίχθηκε καθόλου και περιορίσθηκε στον καθαρά διακριτικό ρόλο του ανώτατου διοικητή, ακολουθώ ντας τα Παρίσι, καλοκαίρι 1940. Ο Αλμπερτ Σπέερ, ο γλύπτης Αρνο Μπρέκερ (δεξιά) και ο Χίτλερ μπροστά στον πύργο του Αϊφελ. Αυτό ήταν το αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας του Βοημού δεκανέα.

προελαύνοντα σ τρατεύματα και επισκεπτόμενος το υς τραυματίες. Παρενέβη μόνο στην πολιορκία τη ς πολωνικής πρωτεύουσας, συ­ νηγορώ ντας υπέρ τη ς άμεσης κάμψης του η ­ θικού των πολιορκημένων με συνεχείς αερο­ πορικούς βομβαρδισμούς και βολές πυροβο­ λικού. Ο ίδιος δικαιολογήθηκε λέγοντα ς πως ή θ ελε να προλάβει πιθανές σοβιετικές απαι­ τήσεις και πως η Βαρσοβία επλήγη όπως επλήγη επειδή “ολόκληρη η πόλη έγινε πεδίο πολεμικής δράσης". Α ντίθετα στην Κρακοβία "...δεν έπεσε ο ύ τε μια βόμβα εκτό ς του αερο­ δρομίου και του σταθμού, τα οποία είναι πο­ λεμικά σημεία" (αποσπάσματα από το ν λόγο του Α. Χ ίτλερ στο Ντάντσιχ στις 19 Σεπτεμβρί­ ου 1939). Ο αρχηγός τη ς γερμανικής αντικατασκοπείας, Βάλτερ Σέλενμπεργκ, έγραψε στα απο­ μνημονεύματά του σχετικά με την παρουσία του Χίτλερ στην πολωνική πρωτεύουσα: "...Τη στιγμή εκείνη τα γερμανικά σ τρατεύματα πλησίαζαν τη Βαρσοβία και πήγαμε αεροπορι­ κώς για να παραστούμε στην τελευτα ία αυτή φάση των επιχειρήσεων. Π ετάξαμε πάνω από τις ό χθ ες του Βιστούλα μέχρι το ν Μπουγκ, περνώντας πάνω από τη ν περιοχή που αποκαλείται "χώρα των τεσσάρων ποταμών”: του Πίσσα, του Νάρεβ, του Βιστούλα και του Σαν. Το μεγαλύτερο μέρος τη ς περιοχής δεν φαι­ νόταν να π ειράχτηκε από τις επιχειρήσεις. Ο­ ταν προσγειωθήκαμε, πολύ κοντά στη Βαρσο­ βία, παρατηρήσαμε δύο θωρακισμένους πο­ λωνικούς συρμούς, τελείω ς κατεσ τραμμέ­ νους, που είχαν προσβληθεί από Stukas. Ο Χίτλερ σκαρφάλωσε στα συντρίμμια και άρχι­ σε να τα εξετά ζει με μεγάλη προσοχή. Τρεις ή τέσσερις βόμβες είχαν πέσει κοντά στον συρ­ μό και άνοιξαν τεράσ τιους κρατήρες στη γη. Αφού υπολόγισε το ν αριθμό των ρίψεων, τόσο πάνω στον στόχο, όσο και γύρω από αυτόν, έ ­ δωσε διαταγή να τελειοπ οιηθούν οι συσκευές σκόπευσης των Stukas. Μ έτρησε προσωπικά το πάχος τη ς θωράκισης των συρμών και επι­ θεώ ρησε το ν εξοπλισμό, τα πυροβόλα κλπ. Ε­ π έμενε το παν να το βλέπει προσωπικά και τρύπωνε παντού, μαζί με το ν Κάιτελ, που τον ακολουθούσε λαχανιασμένος και ιδρωμένος. Αργότερα επιθεωρήσαμε το πυροβολικό που

Q m

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

έβαλλε στο βάθος, χωρίς οι αξιωματικοί να μας έχουν διαβεβαιώσει πως κάθε αντίσταση είχε σταματήσει. Σχηματισμοί γερμανικού πε­ ζικού είχαν ήδη εισδύσει στα προάστια της πόλης. Το πυροβολικό μας έβαλλε αδιάκοπα και ο θόρυβος ήταν εκκω φαντικός. Από καιρό σε καιρό πολωνικές οβίδες έπεφταν κοντά μας, αλλά ο Χίτλερ δ εν φαινόταν να δίνει ση­ μασία...». Σε τελική ανάλυση τα βασικό συμπέρα­ σμα από την πολωνική εκσ τρατεία ήταν ότι το αποτέλεσμα μιας μάχης δεν κρίνεται από την αριθμητική υπεροχή, αλλά από τη ν άμεση ε ­ πέμβαση τη ς πολεμικής αεροπορίας σε συν­ δυασμό με τις γρήγορες και απ οτελεσματικές διεισδύσεις τεθω ρακισμένω ν μονάδων.

λερ άρχισε να κάνει τη ν αυτοκρι­ τική του. Εγραφε στις 4 Φ εβρου­ άριου 1945 στο πολιτικό του η με­ ρολόγιο: "...Στην αρχή αυτού του πολέμου έκανα ό,τι μπορούσα για να ενεργήσω σαν να πίστευα το ν Τσώρτσιλ ικανό να συλλάβει τη ν αλήθεια τη ς μεγάλης αυτής πολιτικής. Και στις φαεινές στιγ­ μές του ήταν πραγματικά ικανός να τη συλλάβει. Από πολύ καιρό όμως είναι δεμένος χειροπόδαρα στο εβραϊκό άρμα. Σκοπός μου ό­ ταν προσπαθούσα να έλθω σε συνεννόηση με τη ν Αγγλία ήταν να αποφύγω τη δημιουργία μιας

Nummer 1 6 50 Ν.ία·Κ>ι>. 17. April

Preis 2 0 Pfennig

gamburgcrjlluftricrfö

Ο ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΔΕ ΣΜ Ο Σ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ Μ Ε ΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ Λίγο μετά τη μεγάλη επίθεση των Σοβιετι­ κών στην καρδιά τη ς Γερμανίας (Ιανουάριος 1945) και όταν ήταν πια φανερό ότι το Γ' Ράιχ μετρούσε τις τελ ευ τα ίες του ημέρες, ο Χίτ­

Ο ΛδόΛφος Χίτλερ σε μια από τις αγαπημένες του πόζες, την εποχή των προσωπικών του θριάμβων (πίνακας του καθηγητή Αλφρεντ Σβάρτς, 1942).

ί® äf>%4

10

Χωρίς αμφιβολία ο Φυρερ μέχρι την -*■ άνοιξη του 1943 ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στον γερμανικό λαό. Ακόμη όμως και μετά το Στάλινγκραντ δεν έπαψε να εμφανίζεται στους παλαιούς συντρόφους (alte Kampfer) για να αντλήσει δύναμη και εξουσία και να μεταδώσει όλο εκείνο το «βίαιο, πολεμικό ένστικτο» που κα&ήλωνε το ακροατήριο. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ανεπανόρθωτης κατάστασης στη Δύση. Αργό­ τερα. όταν επ ιτέθηκα προς τα ανατολικά και άνοιξα το κομμουνιστικό απόστημα, είχα την ελπίδα πως με αυτό θα αναζωπύρωνα μια σπί­ θα κοινού νου στο μυαλό των Δυτικών δυνά­ μεων. Τους έδωσα τη δυνατότητα, χωρίς να σηκώσουν ένα δακτυλάκι, να κάνουν μια συ­ νεισφορά σε μια πράξη κάθαρσης, όπου θα μπορούσαν να αφήσουν χωρίς φό6ο το καθή­ κον απολύμανσης τη ς Δύσης στα χέρια μας και μόνο. Το μίσος όμως που νιώθουν αυτοί σι υποκριτές για έναν άνθρωπο καλής πίστης εί­ ναι δυνατότερο από τη ν αίσθηση αυτοσυντή­ ρησής τους. Ειχα υποτιμήσει τη δύναμη τη ς ε­ βραϊκής κυριαρχίας επί τη ς Αγγλίας του Τσώρτσιλ. Προτιμούσαν πραγματικά να καταστραφούν από αδράνεια, παρά να δεχθούν το ν ε ­ θνικοσοσιαλισμό ανάμεσά τους. Κάτω από πίεση ίσως ανέχονταν μια προθήκη αντισημι­ τισμού από μέρους μας. Η απόλυτη, όμως, α­ πόφασή μας να ξεριζώσουμε τη ν εβραϊκή ε­ ξουσία σε όλο το ν κόσμο ήταν πολύ 6αρύ φα­ γητό για να το χωνέψουν τα λεπτεπίλεπτα στομάχια τους...". Από τη ν εποχή του "Mein Kampf" ακόμα ο Χίτλερ έ τρ εφ ε βαθύτατο σεβασμό για τους κατοίκους των βρετανικών νησιών. Επηρεα­ σμένος από τις ρατσιστικές του θεω ρίες πί­ σ τευε ότι οι δύο λαοί είχαν κοινή φυλετική καταγωγή και ως εκ τούτου η καλύτερη λύση θα ήταν να βρ εθ εί ένας κοινός ειρηνικός δρό­ μος. Ο δηγούμενος από αυτή τη σκέψη έδωσε στις 24 Μαϊου 1940 τη μοιραία εκείνη διαταγή για το Γερμανικό Επιτελείο και ανέκοψ ε τα τ ε ­ θωρακισμένα του Κλάϊστ λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Δουνκέρκη, δίδοντας έτσι το ν απαιτούμενο χρόνο στο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα να αποσυρθεί έγκαιρα στο μητροπολιτικό έδαφος. Η απόφαση αυτή του Χίτλερ προκάλεσε και προκαλεί ακόμα πολλά ερω τη­ ματικά στους ιστορικούς και στους μ ελ ετη τές εκείνης τη ς περιόδου. Η πληρέστερη απάντη­ ση δόθηκε από το ν Ουϊνστον Τσώρτσιλ στα α­ πομνημονεύματά του: "Ο Χίτλερ συγκρότησε προ τη ς Δ ουνκέρκης τις τεθω ρακισμένες του μεραρχίες με τη ν ελπίδα να αφήσει στη Μ εγά­ λη Βρετανία τη δυνατότητα σύναψης ευνοϊ­ κής ή, ακριβέστερα, να διευκολύνει τη Γερμα­ νία στη σύναψη ειρήνης με τη Μεγάλη Β ρετα­ νία", Τη θέση αυτή του Βρετανού πρωθυ­ πουργού ενισχύει η στάση του Χίτλερ απένα­ ντι στον Μουσολίνι λίγο πριν από τη γαλλική συνθηκολόγηση, στις 18 Ιουνίου 1940. Κατά τη συνάντηση που είχαν οι δύο δικτάτορες στο Μόναχο ο Μουσολίνι απαίτησε τη ν Κορσι­ κή. τη ν Τυνησία, τη Γαλλική Σομαλία, τη Συρία και βάσεις στην Αλγερία και στην ηπειρωτική Γαλλία, ενώ έθ εσ ε και το θέμ α των βρετανι­ κών κτήσεων μετά το ν πόλεμο. Ο Χίτλερ ό­ μως, ορθά σκεπτόμενος, δεν ή θ ελε να πληγώ­ σει άλλο το ν η ττημένο αντίπαλο. Κατέστησε λοιπόν γνωστό στον σύμμαχό του πως οι φι­ λοδοξίες του α υτές θα καθυστερούσαν τη νί­ κη ή τη σύναψη ειρήνης με τη ν Αγγλία. Γι' αυ­ τό το ν λόγο η μορφή και οι όροι τη ς ανακωχής με τη Γαλλία έπρεπε να δείξουν στους Β ρετα­ νούς ότι η πρόθεση των Γερμανών δεν ήταν να συνεχιστεί ο πόλεμος. Λίγες εβδομάδες αργότερα και όταν η

Βρετανία δήλωσε ότι θα συνεχίσει το ν αγώνα, ο Χίτλερ απ ευθύνθηκε στους αντιπροσώπους του κόμματός του: "Σκοπός μου δ εν ήταν ο πόλεμος, αλλά η ίδρυση ενός σοσιαλιστικού κράτους και μιας μεγάλης λαϊκής γερμανικής κοινότητας. Κάθε χρόνος αυτού του πολέμου καταστρέφει ένα μέρος του έργου μου και των δυνάμεων που θα αφιέρωνα στον γερμα­ νικό λαό για ειρηνικά έργα. Ο κύριος Τσώρτσιλ είναι εκείνος που απαιτεί τη συνέχιση του πο­ λέμου. Οχι εγώ. Μόνο που από αυτή τη σύ­ γκρουση εκείνη που θα ε ξέλ θ ει η ττη μ ένη θα είναι η Αγγλία και μάλιστα χωρίς τις κτήσεις της..." (λόγος του Α, Χίτλερ στο Ράιχσταγκ στις 19 Ιουλίου 1940). Η εποχή τη ς ειρηνικής συνύ­ παρξης με τη Βρετανία τελείω σ ε ανεπιστρε­ πτί για το ν Χίτλερ και τη θέση τη ς πήραν αι­ σθήματα μίσους και αγανάκτηοης. Ποιός θα μπορούσε να διαφωνήσει στο ότι πιθανότατα ο πόλεμος θα είχε κερδηθεί για τη Γερμανία αν ο Χ ίτλερ δεν ήταν τόσο "φ υλετικά ευαίσθητος" απέναντι στους Β ρε­ τανούς; Κατά μια άποψη ο η γέτη ς τη ς Γερμα­ νίας χαρίσθηκε στους αιώνια αντιευρωπαίους Αγγλους, τους οπαδούς του "Διαιρεί και Βασί­ λευε", το ν λαό των "μαγαζατόρων", όπως το υς αποκάλεσε ο Νίτσε. Φανερά μετανιω μένος για τη ν απερισκεψία αυτή απολογήθηκε ενάμισυ χρόνο αργότερα (30-1-42) μπροστά σε χιλιά­ δες Γερμανούς στο Σπορτπαλάστ του Βερολί­ νου: "Αν δεν ερχόταν αυτός ο πόλεμος, για αι­ ώνες θα μιλούσαν για τη ν εποχή μας και εμάς το υς ίδιους ως τους δημιουργούς των μεγα­ λύτερω ν ειρηνικών έργων. Αλλά εάν ο κ. Τσώρ­ τσιλ δεν κατόρθω νε να εξαπολύσει αυτό τον πόλεμο, ποιος θα μιλούσε σήμερα γι' αυτόν;".

Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ Τα ξημερώ ματα τη ς 22ας Ιουνίου 1941 άρ­ χισε ο μεγάλος ιδεολογικός πόλεμος του Γ' Ράιχ εναντίον του Μπολσεβικισμού. Μαζί με τις γερμανικές στρατιές ένα πλήθος ουγγρι­ κών, φινλανδικών, ιταλικών, ρουμανικών και

Βερολίνο, Μάρτιος 1943. Ο Χίτλερ συνομιλεί με τραυματίες από το μέτωπο. Ο γερμανικός λαός αγνοούσε ακόμα σε μεγάλο βα$μό την αμεσότητα του σοβιετικού κινδύνου.

άλλων ευρωπαϊκών μεραρχιών ξεχύθ ηκε στις εύφ ορ ες ανατολικές πεδιάδες. Κατά τους ε­ πόμενους μήνες η Σοβιετική Ενωση θα συγκέ­ ντρω νε τη σοδειά του μίσους που είχε σπείρει στις γειτο νικές τη ς χώρες: π.χ. στη Φινλανδία, που τη ς άρπαξε τη ν Καρέλια, στη Ρουμανία, που τη ς αφαίρεσε τη Βεσσαραβία, στις βαλτι­ κές χώρες, στη Σλοβακία. Ο Χίτλερ έγραψε σχετικά στις 15 Φεβρουάριου 1945: "...Καμιά απόφαση από όσες είχα να πάρω κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου δεν ήταν σοβαρότε­ ρη από τη ν απόφαση να επιτεθώ στη Ρωσία. Υ­ ποστήριξα πάντα πως θα έπρεπε με κάθε τρ ό ­ πο να αποφύγουμε να επιχειρήσουμε πόλεμο σε δύο μέτωπα και μπορείτε να είστε βέβαιοι πως σκέφθηκα πολύ και ανήσυχα το ν Ναπολέοντα και τα παθήματά του στη Ρωσία. Γιατί λοιπόν, μπορείτε να ρωτήσετε, αυτός ο πόλε­ μος εναντίον τη ς Ρωσίας και γιατί στη στιγμή που επέλεξα; Είχαμε κιόλας εγκαταλείψ ει κά­ θ ε ελπίδα να τελειώ σ ουμε το ν πόλεμο με μια π ετυχημένη εισβολή στη Βρετανία. Ακόμα αυτή η χώρα, υπό τη ν καθοδήγηση των ανόη­ των ηγετώ ν της, θα αρνείτο να αναγνωρίσει τη ν ηγεμονία που είχαμε εγκαθιδρύσει στην Ευρώπη, όσο π αρέμενε στην ήπειρο μια δύνα­ μη που ήταν βασικά εχθρική στο Γ' Ράιχ. Ο πό­ λεμ ος λοιπόν θα συνεχιζόταν, ένας πόλεμος στον οποίο, πίσω από το υς Βρετανούς, οι Α με­ ρικανοί θα έπαιζαν έναν συνεχώς αυξανόμενο δραστήριο ρόλο. Η σημασία τη ς πολεμικής δυναμικότητας των Ηνωμένων Πολιτειών, οι πρόοδοι που γίνονταν στους εξοπλισμούς, τόσο στο στρατόπεδό μας, όσο και στο στρα­ τόπεδο των εχθρών μας, η γειτονία τη ς αγγλι­ κής ακτής, όλα αυτά τα πράγματα συνδυάζο­ νταν ώστε να μας αποτρέπουν έντονα από το

"f "f mm

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι νεοπροαχ&έντες στρατάρχες του Γερμανικού Στρατού φωτογραφίζονται με τον Χίτλερ και τον Γκαίρινγκ στην Καγκελαρία στις 14-8-1940.

νούς του συνεργάτες (Μολότοφ, Ντεκανόζοφ και Δημητρόφ) ότι "οι σχέσεις με το υς Γερμα­ νούς είναι φαινομενικά ευγενικές, αλλά μ ετα ­ ξύ μας υπάρχουν σοβαρές προστριβές..." (από τις "Σελίδες του Απόρρητου ημερολογίου" του Γκ. Δημητρόφ, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 81). Οι προστριβές α υτές εκδηλώ θηκαν κατά τις συνομιλίες του Νοεμβρίου του 1940 στο Β ε­ ρολίνο, όταν ο Μ ολότοφ ο ύ τε λίγο ο ύ τε πολύ απαίτησε ρωσικές βάσεις στα Δαρδανέλλια και στον Βόσπορο, τη ν αναθεώρηση των συμ­ φωνιών του Μ οντρέ, εδάφη στη Φινλανδία και στη Ρουμανία, βάσεις στη Βουλγαρία κ.ά. Ο ε­ κβιασμός ήταν φανερός. Ο Χ ίτλερ βέβαια δεν ήταν δ ιατεθειμένος να ανεχθεί οποιονδήποτε ακρωτηριασμό τη ς Ευρώπης από το υς Σοβιε­ τικούς ή να αφήσει να απομονωθεί η Γερμανία για χάρη του Στάλιν. Στις 18 Δ εκεμβρίου θα έ ­ θ ε τ ε τη ν υπογραφή το υ στην υπ1αριθμόν 21 Οδηγία που αφορούσε τη ν υλοποίηση τη ς επι­ χείρησης "Μπαρμπαρόσσα". Ο Γερμανός η γέτη ς εξήγησ ε σχετικά στο πολιτικό του ημερολόγιο: "Η μια και μοναδική πιθανότητά μας να νικήσουμε τη Ρωσία ήταν να πάρουμε τη ν πρωτοβουλία, επειδή το να διεξαγάγουμε έναν αμυντικό πόλεμο ενα­ ντίον τη ς δ εν ήταν πρακτικό. Δ εν τολμούσα­ με να επιτρέψ ουμε στον Κόκκινο Στρατό το π λεονέκτημα του εδάφους, να θέσ ουμε τους αυτοκινητοδρόμους μας στη διάθεση των τ ε ­ θωρακισμένων του, που προήλαυναν γοργά,

Στάλιν έμ ενε άπραγος. Σε δύο μέτωπα ο χρό­ νος ήταν εναντίον μας. Το πραγματικό πρό­ βλημα δεν ήταν γι1 αυτό αλλά ο κίνδυνος ε­ μπλοκής των ΗΠΑ. "Γιατί από τις 22 Ιουνίου 1941 κιόλας", αλλά μάλλον "Γιατί όχι ακόμα νωρίτερα;". Κι αν δεν υπήρχαν οι δυσκολίες, που μας δημιουργήθηκαν από τους Ιταλούς και τη ν ηλίθια εκστρατεία τους στην Ελλάδα, θα είχα επ ιτεθεί στη Ρωσία μερικές εβδομά­ δες νωρίτερα. Για μας το κύριο πρόβλημα ή­ ταν πώς θα εμποδίσουμε τους Ρώσους να κι­ νηθούν όσο μπορούσαμε περισσότερο και ο προσωπικός μου εφιάλτης ήταν ο φόβος μή­ πως ο Στάλιν έπαιρνε τη ν πρωτοβουλία πριν από μένα...". Ο φόβος του Χ ίτλερ έγινε εφ ιάλτης και τραγωδία μαζί στο Στάλινγκραντ το ν Φεβρου­ άριο του 1943. Πολύ εύστοχα έγραψε ο Γκερτ Μπούχαϊτ: «Οπως συμβαίνει με όλους τους ε ­ ρασιτέχνες, ο Φύρερ υπερεκτιμούσε τις (πραγματικές εν πολλοίς) ικα νότητές του και το ύ το το ν οδήγησε συν τω χρόνω σε υπέρμε­ τρη διεύρυνση των επιδιώξεών του. Οι κατά τη ν πρώτη πολεμική περίοδο μεγάλες επιτυ­ χίες ενίσχυσαν υπερβολικά τη ν προς τη ν ορ­ θ ό τη τα των εμπνεύσεών του και τη ν ισχύ της θέλησ ής του πεποίθηση, ακόμη και όταν η λο­ γική των πραγμάτων κα τεδείκνυε ότι στηριζό­ ταν επί εσφαλμένων δεδομένων». Το πρώτο μεγάλο λάθος αφορούσε το δ εύ τερ ο στάδιο τη ς εισβολής. Η αρχική υπο-

χή που ο Χίτλερ ήταν απασχολημένος με τη ν εκσ τρατεία στα Βαλκάνια και πολλές δυνά­ μεις τη ς Wehrmacht ήταν διαθέσιμες στο εκεί μέτωπο. Σύμφωνα με το ν Ρώσο ιστορικό στις 15 Απριλίου 1941 ο στρατάρχης Ζούκωφ πρότειν ε στον Στάλιν να επ ιτεθεί ο Κόκκινος Στρατός με μια αστραπιαία κίνηση στη γερμανορωσική γραμμή στο Μπρεστ Λιτόφσκ. Ο Στάλιν, που η ιδέα δ εν το ν άφησε ασυγκίνητο, διαφώνησε τελικά (με τη σύμφωνη γνώμη του Πολιτικού Γραφείου), επειδή θεω ρούσε ότι ο Σ οβιετικός Στρατός δεν ήταν ακόμα έτοιμος να αναλάβει το βάρος μιας τέτο ια ς επιχείρη­ σης. Ωστόσο από πολύ νωρίς τόνιζε στους σ τέ­

κα! τους σιδηροδρόμους μας στη διάθεση των στρατευμάτων και των εφοδίων του. Αν αναλαμβάναμε όμως τη ν επίθεση μπορούσα­ με πραγματικά να νικήσουμε τον Κόκκινο Στρατό στο ίδιο του το έδαφος, στους βάλ­ τους και στις πλατιές και λασπώδεις εκτά ­ σεις. Σε μια πολιτισμένη χώρα δεν θα μπορού­ σαμε να το κάνουμε, θ α τον εφοδιάζαμε μόνο με έναν βατήρα από όπου θα πηδούσε επάνω σε ολόκληρη τη ν Ευρώπη και θα τη ν κα τέ­ στρεφε. Γιατί το 1941; Διότι εν όψει τη ς στα­ θερ ά αυξανόμενης δύναμης των Δυτικών μας εχθρών αν έπρεπε να ενεργήσουμε διόλου έπρεπε να το κάνουμε με τη μικρότερη δυνατή αναβολή. Ούτε, πρέπει να έχ ετε υπόψη σας, ο

τίμηση τη ς σοβιετικής στρατιωτικής ισχύος σε συνδυασμό με τη ν άρνηση του Χ ίτλερ να ε ­ γκρίνει οποιαδήποτε εδαφική παραχώρηση ή υποχωρητική αναδίπλωση, οδήγησαν το ν χει­ μώνα του 1941-42 πολλές γερμανικές μονά­ δ ες στην αιχμαλωσία ή στην καταστροφή. Η ί­ δια λανθασμένη αντίληψη για τη ν ποιότητα του Σοβιετικού Στρατού επικρατούσε στους περισσότερους αξιωματικούς του Επιτελείου, με αποτέλεσμα να μη γίνει καμία προετοιμα­ σία ή σχεδιασμός για έναν μακροχρόνιο πόλε­ μο. Τα πάντα βασίζονταν στην ιδέα ενός απο­ φασιστικού αποτελέσματος προ του φθινο­ πώρου. Μόλις δύο μήνες όμως μετά τη ν ει­ σβολή ο στρατηγός Χάλντερ θα αναγκαστεί

να εμπλακούμε σε έναν πόλεμο μακράς διάρ­ κειας. Γιατί ο χρόνος - και είναι πάντα ο χρό­ νος, σημειώστε - θα ήταν όσο πήγαινε και πε­ ρισσότερο εναντίον μας. Για να πείσουμε τη ν Αγγλία να υποχωρήσει, να τη ν υποχρεώσουμε να συνάψει ειρήνη, ήταν ουσιώδης ανάγκη να τη ς στερήσουμε τη ν τελευτα ία τη ς ελπίδα πως θα ήταν ακόμα ικανή να μας Θάλει αντι­ μέτωπους, στην ίδια ήπειρο, με έναν αντίπαλο με ίσο ανάστημα με μας. Δ εν είχαμε καμιά άλ­ λη επιλογή. Επρεπε οπωσδήποτε να διαγρά­ ψουμε το ρωσικό στοιχείο από το ευρωπαϊκό ισοζύγιο. Είχαμε κι άλλον έναν λόγο, που ίσχυε και αυτός το ίδιο για την ενέργειά μας: τη θανάσιμη απειλή που αποτελούσε η Ρωσία για τη ν ύπαρξή μας. Γιατί ήταν απόλυτα Βέ­ βαιο πως μια μέρα ή τη ν άλλη θα μας επ ετίθ ε­ το". Πολλά χρόνια αργότερα, μετά τη ν κατάρ­ ρευση του Ανατολικού Συνασπισμού και τη δημοσιοποίηση μέρους των αρχείων τη ς KGB, ο Ρώσος ιστορικός Βαλερί Κουσρίν δημοσίευ­ σε στο έγκυρο περιοδικό “Spiegel" (Ιούνιος 1993) μια έρευνα, σύμφωνα με τη ν οποία οι Σοβιετικοί ήταν έτοιμοι να εισβάλουν στη Γερ­ μανία, το ν Απρίλιο του 1941, δηλαδή τη ν επο-

12

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Χάινριχ Χίμμλερ επιθεωρούν μονάδες στο γαλλικό μέτωπο τον Οκτώβριο του 1939.

να ομολογήσει: «Υποτιμήσαμε τη Ρωσία. Υπο­ λογίσαμε επί 200 μεραρχιών, αλλά ήδη έχουμε διαπιστώσει 360». Παρόλα αυτά ο Χίτλερ αντέδρασε με το ν παλαιό γνώριμο τρόπο: τη συγκέντρωση του συστήματος διοίκησης στο πρόσωπό του και τη ν αποπομπή των αξιωματι­ κών που θεω ρούσε υπεύθυνους για τη ν ήττα μπροστά από τη Μόσχα. Λίγο αργότερα, στις 15 Μαρτίου 1942, την «Ημέρα τη ς εορτής των Ηρώων», δήλωνε στο Βερολίνο: «... Τις μπολσεβικικές ορδές που δεν κατάφεραν να νικήσουν τους Γερμανούς στρατιώτες και τους συμμάχους τους, θα τις καταστρέψουμε μέχρι το προσεχές καλοκαί­ ρι». Π ροσ έθετε δε πως ήταν αποφασισμένος

να επαναλάβει τη ν επίθεση προς το ν Καύκα­ σο μόλις ο καιρός θα ήταν ευνοϊκός. Αυτή η κατεύθυνση ήταν πιο σπουδαία - θα έπρεπε να φθάσει στα πετρέλαια του Ιράκ και του Ιράν. Οταν θα έφ θανε εκεί θα είχε τη ν ελπίδα πως στη διάσπαση θα το ν βοηθούσε και ο Α­ ραβικός Κόσμος. Ηταν τόσο βαθιά ριζωμένη στον Χ ίτλερ η πεποίθηση ότι θα κατακτούσε τη Ρωσία μέσα σε ένα καλοκαίρι ώστε από το ν Ιούλιο του 1941 έδινε διαταγές για μια σημαντική μείωση του στρατού στο άμεσο μέλλον. Τα Χριστούγεννα του 1942 η 6η Στρατιά λι­ μοκτονούσε μέσα στα κρύα υπόγεια του Στάλινγκραντ. Η μόνη διέξοδος σωτηρίας ήταν η

έγκαιρη απόσυρσή τη ς από τη ν πόλη και τα περίχωρα. Οταν μερικές εβδομάδες αργότε­ ρα, τη ν 1η Φεβρουάριου 1943, η Στρατιά πα­ ραδόθηκε, ο Σοβιετικός στρατηγός Βορονώφ ρώτησε τον φον Πάουλους: «Γιατί δεν προ­ σπαθήσατε να απαγκιστρωθείτε τις πρώτες η­ μ έρ ες που σας περικύκλωσα; Δ εν γνωρίζατε ότι ήσαστε περικυκλωμένοι από παντού;». «Η­ ταν διαταγή του Φύρερ», απάντησε ο Πάου­ λους, «να κρατήσουμε το Στάλινγκραντ ή να πεθάνουμε». «Ομως στρατάρχα αυτή η πράξη πειθαρχίας στοίχισε στη Γερμανία 280.000 στρατιώτες!». Και ο Πάουλους κοιτώ ντας τον ίσια στα μάτια του είπε: «Εσείς στρατηγέ Βο­ ρονώφ δεν γνω ρίζετε τι θα πει στρατιωτική πειθαρχία;». Στο Στάλινγκραντ δεν ήταν μόνο θέμα πειθαρχίας, αλλά κάτι που πολύ εύστοχα περιέγραψε ο Γιόντλ το ν Μάιο του 1945: «Το α­ νώτατο όριο αντοχής το είχαμε υπερβεί». Οταν ο Σ οβιετικός Στρατός στις 19 Ν οεμ­ βρίου 1942 άρχισε τη μεγάλη του αντεπίθεση, διέσπασε αρχικά το μέτωπο στον χώρο της 3ης Ρουμανικής Στρατιάς στον ποταμό Ντον και μετά από μερικές η μ έρ ες το ν το μέα του 4ου ρουμανικού Σώματος, νότια του Στάλινγκραντ. Ο Χίτλερ βρισκόταν με τους επ ιτε­ λείς του στο Μπέργκχοφ στο Μπερχτεσγκάν τεν και ήταν σε συνεχή επαφή με το στρατη­ γείο στην Ανατολική Πρωσία. Την ημέρα που ολοκληρωνόταν η κύκλωση του Πάουλους στο Καλάτς (23-11-42) ο Χίτλερ έφ θανε στη «φωλιά του Λύκου». Η άτακτη υποχώρηση των Ρουμάνων άφησε ακάλυπτους τους Γερ­ μανούς και επ έφ ερε μια σχετική σύγχυση στους επ ιτελείς του Χίτλερ. Τη νύκτα τη ς 22/23 Νοεμβρίου ο τελευ τα ίο ς έσ τειλε σήμα στην 6η Στρατιά λέγοντα ς ότι θα την απελευ­ θέρω νε με κάθε τίμημα. Πίστευσε στις διαβε­ βαιώσεις του Γκαίρινγκ ότι η Στρατιά θα μπο­ ρούσε να ανεφοδιασθεί από το ν αέρα, όπως είχε γίνει στην περίπτωση του «οχυρού Ντεμιάνσκ» και του Συγκροτήματος Σέρερ. Συμπέρανε ότι με αυτόν το ν τρόπο θα ήταν δυ­ νατός ο ανεφοδιασμός 250.000 ανδρών, αδια­ φορώντας για τη ν υπόδειξη του Επιτελείου τη ς Ομάδας Στρατιών Β’ που έλεγε ότι ο από αέρος ανεφοδιασμός τη ς 6ης Στρατιάς, δύνα­ μης είκοσι μεραρχιών, είναι αδύνατος. Με τα διατιθέμενα μέσα και ενόψει ευμενώ ν ατμο­ σφαιρικών συνθηκών, δεν ήταν δυνατή η απο­ στολή καθημερινά παρά μόνο του δεκάτου των απόλυτων αναγκών της. Ενας απλός υπο­ λογισμός έφθανε για να αποδείξει το ανέφι­ κτο τη ς επιχείρησης! Για τη μεταφορά των α­ παραίτητων 500-600 t για τις ανάγκες της Στρατιάς έπρεπε να προσγειώνονται καθημε­ ρινά στο Στάλινγκραντ 500-600 Junkers 52, χω­ ρίς να υπολογίζονται οι πιθανές απώλειες από τη ν ισχυρή Α/Α άμυνα των Σοβιετικών, βλά­ βες, ατυχήματα κλπ. Π οτέ η Γερμανική Α ερο­ πορία δεν θα μπορούσε να διαθέσει τόσα πολλά αεροσκάφη ίδιου τύπου, σε μία τόσο στενή λωρίδα γης, ακόμα και αν τα αεροπλά­ να αποσύρονταν από όλα τα άλλα μέτωπα. Ο Χ ίτλερ όμως ή θ ελε να διευθύνει το ν ιδιωτικό του πόλεμο, κρατώντας το προγεφύρωμα στην πόλη που έφ ερ ε το όνομα του Στάλιν. Η επιμονή του αυτή, σε συνδυασμό με την ά-

13

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Κατά τον Α'ΠΠ ο Χίτλερ υπηρέτησε ως δεκανέας.Στη συνέχεια πολέμησε τη Δημοκρατία και τα κόμματα «της παρακμής». Μαζί του πεψανε το όραμα της Μεγάλης Γερμανίας.

γνοια περί των δυνατοτήτω ν και των αναγκών τη ς Στρατιάς, οδήγησε το ν Πάουλους στην αιχμαλω­ σία και 90.000 Γερμανούς στα γκούλαγκ τη ς Σιβη­ ρίας. Από εκεί και πέρα ο Χίτλερ πρέπει να πείσθηκε ότι η δύναμη που δ ιέ θ ε τε η Γερμανία δεν επαρκούσε για να καταβάλει τη Σοβιετική Ενωση. Ο στρατηγός Χάλντερ σημείωνε μελαγχολικά στο προσωπικό ημερολόγιό του: «Εχω γενικώ ς τη ν ε ­ ντύπωση πως ο Φύρερ αναγνωρίζει ότι καμιά από τις δύο αντιμαχόμενες π λευρές δεν θα κατορθώ ­ σει να συντρίψει τη ν άλλη και αυτό θα οδηγήσει σε διαπραγματεύσεις ειρήνης».

ΣΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΜΕΤΩΠΑ Μια από τις αδυναμίες του Χίτλερ ήταν η πλή­ ρης άγνοια που είχε για το ν γύρω κόσμο. Δ εν γνώ­ ριζε, λόγου χάρη, τίποτα για τις Ηνωμένες Π ολιτεί­ ες και όμως μιλούσε σαν ειδικός. Θεωρούσε «διε­ φθαρμένους» και «εβραιογέννητους» το υς Α μερι­ κανούς, ενώ δεν είχε ιδέα για τις δ υνα τό τητες τη ς βιομηχανικής το υς υποδομής. Από τη ν άλλη πλευ­ ρά στηριζόταν απόλυτα στην Ιαπωνία για να το ν α­ ντικαταστήσει εκεί όπου του ήταν αδύνατον να αναλάβει επιχειρήσεις. Τον Νοέμβριο του 1941 δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία για το ότι η Αμερι­ κή ετοιμαζόταν να εμπλακεί στον πόλεμο. Μ ετά το ν περίφημο νόμο «Περί δανεισμού και εκμισθώσεως» υποστήριζε δραστήρια το Βρετανικό Ναυτι­ κό κατά τη μάχη του Ατλαντικού, πράγμα που είχε επιτρέψ ει στις 14 Νοεμβρίου να καταργηθούν οι «ζώνες μάχης» (δηλαδή οι απαγορευμένες ζώνες για το αμερικανικό εμπορικό ναυτικό βάσει του νό­ μου περί ο υδ ετερό τη τα ς) και είχε προκαλέσει μέ­ χρι τό τε πολλά επεισόδια με τα γερμανικά υπο­ βρύχια, σε τέτο ιο σημείο ώστε η Ανώτατη Ναυτική Διοίκηση να δηλώνει πως δεν μπορούσε να συνεχίΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τα SS, η ελιτ του καθεστώτος, αναμένουν τον Χίτλερ στην αί&ουσα Feldherrnhalle του Μονάχου για να εκφωνήσει βαρυσήμαντο πολιτικό λόγο. Τέτοιου είδους σκηνικά, το σκοτάδι, οι μαύρες επιβλητικές στολές και οι φλόγες στο βάθος ταίριαζαν απόλυτα στο «μυστικιστικό» πνεύμα του Εθνικοσοσιαλισμού

σει το ν πόλεμο εναντίον του αγγλικού εμπο­ ρίου με ανεπαρκή μέσα. Το αποκορύφωμα τη ς αμερικανικής πρόκλησης ήταν η απόφαση του Ρούζβελτ να Βάλλονται τα γερμανικά υπο­ βρύχια όπου κι αν βρίσκονται και άνευ προει­ δοποίησης από τα αμερικανικά πολεμικά, σε μια εποχή που ανάμεσα στις δύο χώρες δεν υ­ πήρχε εμπόλεμη κατάσταση! Παρόλα αυτά ήταν σημαντικό λάθος από μέρους του Χίτλερ να κηρύξει ο ίδιος το ν πό­ λεμο (Δεκέμβριος 1941) εναντίον των Ηνωμέ­ νων Πολιτειών, αντί να αφήσει τη ν πρωτοβου­ λία αυτή στον Αμερικανό πρόεδρο. Ενα από τα μεγαλύτερα σφάλματα, με ά­ μεσες συνέπειες στην πορεία του πολέμου, ή­ ταν η αδυναμία του Χίτλερ να συλλάβει τη θ έ ­ ση του ναυάρχου Ραίντερ που υποστήριζε ότι «αφού ο Ρόμμελ κατέκτησ ε τη ν Κυρηναϊκή, μια μεγάλη επίθεση στον χώρο τη ς Αιγύπτου και του Σουέζ θα καταφέρει εναντίον τη ς βρετανικής αυτοκρατορίας ένα πλήγμα πιο σοβαρό ακόμη και από τη ν κατοχή του Λονδίνου». Ακόμα κι όταν οι Ιρακινοί και ο η ­ γ έτη ς το υς Ρασίντ Αλή ζητούσαν απεγνωσμέ­ να αεροπορική βοήθεια (Απρίλιος 1941) για να αντιμετωπίσουν το υς Βρετανούς, ο Χίτλερ ε ­ π έμενε να ασχολείται με τις προετοιμασίες τη ς εισβολής στη Ρωσία και με τη ν εκστρα­ τεία στην Ελλάδα. Λίγα χρόνια αργότερα (17 Φεβρουάριου 1945) και μπροστά στην επερχόμενη ήττα, δή­ λωνε με πίκρα: «Οι Ιταλοί μάς εμπόδισαν να παίξουμε το καλύτερό μας χαρτί, τη χειραφέ­ τηση των Γάλλων υπηκόων και τη ν ύψωση του λαβάρου της επανάστασης σε χώρες καταπιεζόμενες από τους Βρετανούς. Μια τέτο ια πο­ λιτική θα είχε ξεσηκώσει το ν ενθουσιασμό ο­ λόκληρου του Ισλάμ». Η γερμανική προσπά­

16

θεια, όμως, να ξεσηκώσει το ν Αραβικό κόσμο εναντίον των Αγγλων, απέτυχε, αφού ο Χίτλερ π οτέ δεν είδε σοβαρά κάτι τέτοιο . Δικαιωματι­ κά το ν Σεπτέμβριο του 1941 ο Βρετανός σ τρατηγός Ο υέηβελ σχολίασε με ανακούφι­ ση: «Η κατάληψη τη ς Κρήτης κόστισε στους Γερμανούς το Ιράκ και τη Συρία». Εξίσου τρα­ γικό για το υς Γερμανούς ήταν το ότι'ο Χίτλερ δεν μπόρεσε να εμπ ισ τευθεί τη ν καθοδήγηση του πολέμου σε ικανούς στρατηγούς, όπως είχε κάνει ο βασιλιάς Γουλιέλμος Α ’ κατά τη διάρκεια των εκστρατειώ ν του 1866 και του 1870. Οι μεγάλες νίκες τη ς αρχικής φάσης ε ­ πιτεύχθηκαν περισσότερο επειδή ο ρόλος του Χίτλερ ήταν μάλλον συμβουλευτικός, πα­ ρά καθοριστικός. Η παράδοση στον Γερμανικό Στρατό υπα­ γορεύει τη ν έκδοση σύντομων διαταγών και τη ν άφεση τη ς πρωτοβουλίας στους ε κ τε λ ε ­ στές: κατευθύνσεις στο κλιμάκιο τη ς ανώτα­ τη ς διοίκησης, διαταγές στα ενδιάμεσα κλιμά­ κια και λεπ τομερείς οδηγίες στον διοικητή του σχηματισμού που έχει τη ν ευθύνη τη ς ε­ κτέλεσ ης (οι οδηγίες του Μ όλτκε κατά τη διάρκεια του Γαλλοπρωσικού πολέμου του 1870 είναι ένα κλασικό παράδειγμα). Αυτή η δοκιμασμένη μέθοδος τροποποιήθηκε από το ν Χίτλερ. Από τό τε και στο εξή ς όλοι οι ανώ­ τατοι αξιωματικοί έπρεπε να υπακούουν στη γενική κατευθυντήρια οδηγία του Χίτλερ, αν δεν ήθελαν να κατηγορηθούν πως δεν είχαν ακολουθήσει τις διαταγές του Φύρερ με την απαιτούμενη ακρίβεια. Πιο πολύ από το υς ε ­ χθρούς που προήλαυναν ο Φύρερ μισούσε το υς Γερμανούς που ήθελαν να καταθέσουν τα όπλα. Παρόλα αυτά ο δεκανέας του Α ’ΠΠ σεβάστηκε τη ν ανδρεία και τη ν πίστη που έ­ δειχναν οι αξιωματικοί. Εξάλλου ο ίδιος έλεγε

πάντα στους συνομιλητές του πως στα χαρα­ κώματα τη ς Φλάνδρας γνώρισε μια κοινωνία χωρίς τάξεις, όπου μοναδική ιεραρχία ήταν το θάρρος.

ΣΤΗ ΝΟΡΜΑΝΔΙΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΔΕΝΝΕΣ Από μια παράξενη διαίσθηση ο Χ ίτλερ με­ τά το ν Μάρτιο του 1944 προέβλεψε ότι η συμ­ μαχική απόβαση θα επραγματοποιείτο στη Γαλλία μεταξύ των ποταμών Σηκουάνα και Λίγηρα. Συχνά προειδοποιούσε το υς στρατη­ γούς του λέγοντας ότι το πιο καλό σημείο για τη συμμαχική εισβολή ήταν η Νορμανδία, αλ­ λά στις 6 Ιουνίου 1944 έγινε αυτό που φοβό­ ταν. Ολα τα μέτρα που έλαβαν οι Γερμανοί για να αντιμετωπίσουν την εισβολή έπεσαν στο κενό, εξαιτίας των αντίθετω ν απόψεων του Ρούντσ τεντ και του Ρόμμελ, με αποτέλεσμα ο Χίτλερ να αφήσει τους δύο διοικητές ε κ τε θ ε ι­ μένους, να πάρει τη ν πρωτοβουλία και να χρη­ σιμοποιήσει ο ίδιος τις εφ εδρ είες. Το περίφη­ μο «Φρούριο του Ατλαντικού» αποδείχθηκε ανεπαρκές επειδή, όπως α νέφ ερε ο στρατάρ­ χης Ρούντστεντ, αποτελούσε προπαγανδιστι­ κό κατασκεύασμα που δημιουργήθηκε στην ουσία για να παραπλανήσει τους Συμμάχους και το ν γερμανικό λαό. Κατά τις πρώτες η μ έρ ες τη ς απόβασης, που ήταν και οι πιο καθοριστικές για την ε ξέ ­ λιξη τη ς επιχείρησης «Overlord», έγιναν σημα­ ντικά λάθη από τη γερμανική ηγεσία. Η φυσιο­ γνωμία του Χ ίτλερ στο στρατηγείο του φανε­ ρώνει τη ν ένταση και τη ν αγωνία των ημερών. Εάν ο Φύρερ συμφωνούσε με τη ν άποψη του Ρόμμελ και δ ιέ θ ε τε τις μεραρχίες του Τεθω­ ρακισμένου Σ υγκροτήματος τη ς Δύσης μπρο-

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Αναμφίβολα ο Χίτλερ ήταν η κυρίαρχη προσωπικότητα του εικο ­ στού αιώνα. Σφράγισε με την παρουσία και τις ιδ έες του έναν ολόκλη­ ρο κόσμο. Β έβαια η ττή θ η κ ε και ο παλαιός αστικός κόσμος αποκατασ τά θηκε εν μέρει. Ομως και μόνο το γεγονός ότι συσπείρωσε εναντίον του την οργή και το μίσος μιας αφύσικης συμμαχίας μετα ξύ Μπολσεβί­ κων και Δυτικών δημοκρατιών σήμανε την απαρχή κοσμοϊστορικών αλ­ λαγών κατά τα επόμενα χρόνια. Στόχος του ήταν να καταστήσει τη Γερμανία μία από τις μ εγα λύτερ ες δυνάμεις του κόσμου και σίγουρα τη μεγαλύτερη στην Ευρώπη. Ο δήγησε τον λαό του σε ευημερία και υ­ περηφάνεια, εμπ νέοντάς του την εμπιστοσύνη με την οποία κ α τέκ τη ­ σε σχεδόν ολόκληρη τη Γηραιό Ηπειρο, φ θά νο ντα ς σε μια γερμανική ηγεμονία η οποία χ ά θ η κ ε σύντομα επειδή ο ίδιος υπερέβη τον εαυτό του και υποτίμησε το υ ς αντιπάλους του. Είχε όμως έναν τρομερό αντί­ κτυπο και άφησε ένα σημάδι περισσότερο α νεξίτηλο από οποιονδήποτ ε άλλον - το ν Λ ένιν, τον Ναπολέοντα ή τον Μ άο. ΓΓ α υτό και η θέσ η του στην παγκόσμια ιστορία 0α απ οτελεί α ντικείμενο μελέτη ς για ό ­ λους τους ανθρώπους στο μέλλον. Ο Χ ίτλερ έβλεπ ε τα πράγματα με μια αντεστραμμένη οπτική σε σχέση με το υ ς συγχρόνους του. Το περίφημο απόφθεγμα του Κλαούζεβ ιτς «ο πόλεμος είναι η συνέχεια τη ς πολιτικής με άλλα μέσα» βρή­ κε πλήρη εφαρμογή στον Χ ίτλερ. Επιπλέον - π αραμερίζοντας την ανα­ γνώριση τη ς ύψιστης σημασίας τη ς ηθικής στον πόλεμο τόσο κατά τον Ν απολέοντα, όσο και κατά τον Κ λαούζεβιτς - ο Γερμανός ηγέτης ήταν ιδεαλιστής, α ιτιοκρατικός και πραγματιστής - χαρακτηριστικά των πε­ ρισσότερων Γερμανών. Π ίσ τευ ε (όπως ο Σοπ ενάουερ και ο Ν ίτσ ε) στην υπέρτατη δύναμη των ιδεών και τη ς θέλη σ η ς. Θ εω ρούσε ότι οι έ ν θ ε ρ ­ μοι εθνικοσοσ ιαλιστές μαχητές έπρεπε να αναδεικνύονται νικη τές τό ­ σο στους δρόμους των γερμανικώ ν πόλεων, όσο και στον στίβο της πολιτικής, πως ένας εθνικοσοσιαλιστής στρατιώ της ά ξιζε όσο δύο ή

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τρ εις από το υ ς κομμουνιστές ή το υ ς δυτικούς αντιπάλους του, όχι μό­ νο επειδή ήταν καλύτερα γυμνασμένος και π ειθαρχημένος, αλλά και λόγω τη ς υπ έρτερης δύναμης των πεποιθήσεων και των ιδεών του. Πί­ σ τευ ε ότι ο πόλεμος στην Ευρώπη δεν ήταν παρά μία επανάληψη, σε μεγαλύτερη κλίμακα, αυτού που είχε συμβεί στη Γερμανία μ ετα ξύ των ετών 1928 και 1933 και γΓ α υτόν τον λόγο η Γερμανία έπρεπε να κερδί­ σει τον πόλεμο απέναντι στους π ολυάριθμους αντιπάλους τη ς, όπως ακριβώς οι εθνικοσοσ ιαλιστές έπρεπε (και πράγματι π έτυχαν) να κερ ­ δίσουν τον πόλεμο εναντίον των εχθρώ ν το υ ς μέσα στη Γερμανία. Σύμφωνα μ ε τον ιστορικό Τζων Λ ούκατς υπάρχει και μια σημαντι­ κή, η σημαντικότερη ίσως, απόφαση του Χ ίτλερ, η οποία του προσέφερε σπουδαία οφέλη: η «επιστροφή» στην αξιοποίηση των χερσαίων δυ­ νάμεων. «... Ο Χίτλερ γνώ ριζε (και το έλ εγ ε σε πολλές π εριστάσεις) ότι δ εν μπορούσαν να επ αναληφθούν οι φ ρ ικτές και παράλογες επιχειρή­ σεις των χαρακωμάτων του Α ’ΠΠ, οπότε στρατοί εκατομμυρίω ν ανδρών αγω νίζονταν μέσα στη λάσπη του Δυτικού Μετώπου κερδίζοντας και χάνοντας διαδοχικά μερικά χιλιόμετρα γης. Η ταν γο η τευ μ ένο ς με το α υτοκίνητο από κ ά θ ε άποψη... Από το υ ς αντιπάλους του οι Γάλλοι, με εξαίρεσ η τον στρατηγό Ν τε Γκώλ, απέτυχαν σχεδόν πλήρως να το αντιληφ θούν, ενώ ο Ρούζβελτ επ έμενε μέχρι το 1941 ότι «κλειδί για τη νίκη είναι η ναυτική ισχύς», κάτι που ήταν σωστό για το ν Ειρηνικό και τον Α τλαντικό, όχι όμως για τη ν Ευρώπη...». Ο πόλεμος είναι μια απρό­ βλεπτη κατάσταση και δεν είχε κανέναν λόγο να καταφ ύγει σε αυτόν τουλάχιστον το 1939. Ετσι το π ιθανότερο συμπέρασμα για τη ν αποτυ­ χία της πολιτικής του είναι σχετικό με τα ελαττώ ματα το υ χαρακτήρα του. Δ εν έχουμε τελειώ σει ακόμα με τον Χ ίτλερ. Ασφαλώς στο μέλλον θ α μας απασχολεί μ ε τη ν ίδια, αν όχι με μεγαλύτερη συχνότητα σε σχέ­ ση μ ε το π αρελθόν...

Μια από τις τελευταίες συσκέψεις στο Fuhrerbunker στα μέσα Μαρτίου του 1945. Πίσω από τον Χίτλερ διακρίνονται (από αριστερά) ο Ρίμπεντροπ, ο πτέραρχος Κόλερ, ο στρατάρχης Γκαίρινγκ, ο στρατάρχης Κάιτελ και ο στρατηγός Γιόντλ.

Ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ στον χώρο όπου έγινε η απόπειρα δολοφονίας του τελευταίου στις 20 Ιουλίου 1944.

στά στις ακτές, το πιθανότερο θα ήταν να εί­ χαν εμπλακεί στη μάχη από τη ν πρώτη ημέρα και να μην επέτρεπαν τη δημιουργία των συμααχικών προγεφυρωμάτων. Σύμφωνα με τον Λ ίντελ Χάρτ «το σχέδιο Ρόμμελ αποτελούσε τη μοναδική ελπίδα επιτυχίας» για το υς Γερ­ μανούς. Πριν τελειώ σ ει το 1944 ο πόλεμος μεταΞ έρθηκε στο έδαφος τη ς Γερμανίας. Στις 11 Σεπτεμβρίου οι Αμερικανοί εισήλθαν στη Γερ­ μανία από τα γαλλικά σύνορα και μια εβδομά­ δα αργότερα κατέλαβαν τη ν πρώτη μεγάλη ■ερμανική πόλη: το Ααχεν. Οι Ρώσοι βρίσκο­

νταν ήδη στην Ανατολική Πρωσία, Τα σύννεφα τη ς ήττα ς συγκεντρώ νονταν απειλητικά πάνω από το ν ουρανό του Ράιχ. Ο Χίτλερ αναγκά­ στηκε να καλέσει πάλι το ν γηραιό στρατάρχη του, για να του αναθέσει τη ν αρχιστρατηγία του Δυτικού Μετώπου και να αναπτερώσει το ηθικό τη ς Wehrmacht. Ο Ρούντσ τεντ παρά τα 70 χρόνια του ανέλαβε τη ν αρχηγία του Δ υτι­ κού Μετώπου και δικαιολόγησε τη ν απόφασή του με τα εξή ς λόγια: «Οταν τόσοι Γερμανοί στρατιώτες πολεμούν, ο γηραιότερος Γερμα­ νός στρατιώτης δεν μπορεί να κάθεται στο σπίτι του». Η στάση του στρατάρχη μπροστά στη συμμαχική απειλή συγκίνησε αφάνταστα το ν Χίτλερ, ο οποίος είπε στον στρατηγό Γιό­ ντλ: «Είναι καταπληκτικός. Αν ήταν δέκα χρό­ νια νεώ τερος θα του ανέθ ετα τη ν αρχιστρα­ τηγία όλων των γερμανικών στρατιών. Γνωρί­

ζω πως δεν είναι εθνικοσοσιαλιστής και ότι δεν με συμπαθεί, αλλά η ιστορία θα μου ανα­ γνωρίσει ότι πάντα οδηγήθηκα από το καλό και το ωφέλιμο». Η επίθεση στην περιοχή των Αρδεννών ή ­ ταν η τελευτα ία ελπίδα του Χίτλερ να πραγ­ ματοποιήσει μια στρατιωτική επιτυχία, η ο­ ποία κατά τη γνώμη του θα μπορούσε να αλ­ λάξει τη ν πορεία του πολέμου. Η απόφαση και το σχέδιο της επίθεσης ανήκαν αποκλειστικά στον ίδιο, που θέλησ ε με πρώτο όπλο τον αιφ­ νιδιασμό να διασπάσει το συμμαχικό μέτωπο. Ο αιφνιδιασμός, που αρχικά επ ιτεύχθηκε, οφειλόταν κατά κύριο λόγο στην απόλυτη μυ­ στικότητα και δ ευ τερ ευ όντω ς στον φανατι­ σμό και στη μαχητικότητα που επ έδειξαν οι ε ­ πιτιθέμενοι. Το σχέδιο προέβλεπε αστραπιαία επίθεση στο πιο αδύναμο σημείο του μετώ ­ που από δύο Τεθωρακισμένες Στρατιές, την 5η του Μ αντώ ϋφελ και τη ν 6η SS του Ντήτριχ. Αντικειμενικός σκοπός ήταν η κατάληψη της Αμβέρσας, όπου βρισκόταν το μεγαλύτερο κέντρο ανεφοδιασμού των Συμμάχων. Ο Χίτ­ λερ φανταζόταν ότι θα μπορούσε να πραγμα­ τοποιηθεί μια δ εύτερ η Δουνκέρκη, που θα ε ­ π έφ ερε τη ν κύκλωση των Βρετανών και των Αμερικανών. Ο ίδιος τό τε θα είχε το ν χρόνο να α ντεπ ιτεθεί εκ νέου στους Σοβιετικούς στα α­ νατολικά σύνορα για να σώσει το Ράιχ που α­ πειλείτο. Η επίθεση εκδηλώ θηκε τα ξημερώ ματα τη ς 16ης Δεκεμβρίου 1944 και διήρκεσε τρ εις περίπου εβδομάδες. Οι Γερμανοί στρατηγοί θεωρούσαν πως η κατάληψη της Αμβέρσας δεν ήταν εφικτή από τη στιγμή που τα αποθέ­ ματα πυρομαχικών τους δεν ήταν επαρκή και η αεροπορική υπεροχή των Συμμάχων ήταν καταλυτική. Ο στρατάρχης Ρ ούντστεντ δήλω­ σε μετά τον πόλεμο στον Βρετανό Λ ίντελ Χάρτ πως «κανένας στρατιωτικός δεν πίστε­ ψε ότι ο σκοπός, να φθάσουμε στην Αμβέρσα, ήταν πραγματοποιήσιμος. Αλλά γνώριζα πλέ­ ον ότι ήταν ανώφελο να διαμαρτύρεται κάποι­ ος στον Χίτλερ για τη δυνατότητα οποιουδήπ οτε πράγματος». Το παράδοξο ήταν ότι ο στρατός διατη­ ρούσε ακόμη την εμπιστοσύνη του στον Χίτ­ λερ και πίστευε στην «τελική νίκη». Μήπως δεν ήταν ο ίδιος Φύρερ που με την καθοριστι­ κή του συμβολή στο σχέδιο Μανστάιν οδήγη­ σε τη Wehrmacht στο Παρίσι; Μήπως δεν ήταν δική του ιδέα η επιχείρηση στο οχυρό Εμπεν Εμαέλ και ο εφοδιασμός των Stukas με τις σει­ ρήνες, που έσπερναν το ν πανικό στον εχθρό; Ακόμα και ο Ρούντσ τεντ παραδέχθηκε πως «το ηθικό των στρατευμάτω ν τα οποία συμμε­ τείχαν ήταν καταπληκτικά υψηλό κατά τη ν έ ­ ναρξη τη ς επίθεσης. Πίστευαν πράγματι ότι η νίκη ήταν δυνατή - αντιθέτω ς προς τους ανώ­ τερο υς διοικητές, οι οποίοι γνώριζαν τα γεγο­ νότα». Η ύστατη αναλαμπή τη ς γερμανικής επί­ θεσ ης έσβησε λίγο έξω από τη Μπαστόν, κα­ θώς στις αρχές Ιανουαρίου του 1945 οι Σύμμα­ χοι πέρασαν στην αντεπίθεση. Τα όνειρα του Χίτλερ ναυάγησαν, ενώ στα ανατολικά σύνο­ ρα το μουγκρητό των Σοβιέτ πλησίαζε επικίν­ δυνα. Η τελευτα ία εμφάνιση του Φύρερ στο Ανατολικό μέτωπο έγινε στις αρχές Απριλίου.

17

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι αξιωματικοί τη ς 9ης Στρατιάς που το ν εί­ δαν με άσπρα μαλλιά, κυρτωμένο κάι με το χέ­ ρι του να τρέμει, είπαν ότι «έμοιαζε με ένα φάντασμα που βγήκε από το ν τάφο». Λίγο με­ τά δήλωνε στον στρατηγό Χαϊνρίτσι: «Η πίστη και η ακλόνητη πεποίθηση για τη Νίκη θα ανα­ πληρώσουν όλα τα κενά. Κάθε διοικητής πρέ­ πει να είναι γεμά τος εμπιστοσύνη. Εσείς πρέ­ πει να σκορπίσετε αυτή τη ν πίστη στους στρατιώ τες σας... και αν εσείς είστε πεπει­ σμένος ότι αυτή η μάχη πρέπει να κερδηθεί, θα κερδηθεί δίχως άλλο».

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

•jß mm

Το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα του Χίτ­ λερ ήταν η χωρίς όρια πίστη του πως η Θεία Πρόνοια του είχε εμπ ισ τευθεί τη ν πραγμάτω­ ση του μεγαλείου του γερμανικού λαού. Ο­ πως γράφει ο Σέλενμπεργκ, «αυτό το σημείο αποτελούσε και τη ν ιστορική του αποστολή, στην οποία και πίστευε ολόψυχα». Η δύναμη τη ς προσωπικότητάς του και η εξαιρετική δια­ λεκτική του ικανότητα του επέτρεπαν να θρια μβεύει με επιχειρήματα έτσι ώστε ακόμα και οι εξυπ νότεροι συνομιλητές του μπροστά του να χάνουν το ν προσανατολισμό των επιδιώξεών τους. Χαρακτηριστική είναι η αναφο­ ρά του υπασπιστή τού στρατάρχη Μπους, Εμπερχαρντ φον Μπράιτενμπουχ, μετά το ν πό­ λεμο. Ο Μπράιτενμπουχ κα τέθεσ ε ότι τον Μάρτιο του 1945 ο στρατάρχης Μπους, κατά­ κοπος και με λασπωμένη στολή, παρουσιάσθηκε στο Βερολίνο για να πει στον Φύρερ την αλήθεια χωρίς περιστροφές. Μ ετά από μία μόλις ώρα προσωπικής συνάντησης με το ν Χίτλερ ο Μπους επέστρεψ ε στον τομέα του ολότελα διαφορετικός, πιστεύοντας μάλι­ στα στην τελική νίκη. ΓΓ αυτόν το ν έμπειρο α­ ξιωματικό έφθασαν λίγα μόνο λεπτά τη ς ώρας για να πεισθεί από τα επιχειρήματα και τα μέτρα που έπρεπε να ληφ θούν για να σταθερο­ ποιηθεί το μέτωπο. Ο Χίτλερ θεω ρούσε πως ανήκε «στα κοσμοϊστορικά πλάσματα·» για τα οποία ο Χέγκελ έγραφε ότι επειδή είχαν μια αποστολή από τη Θεία Πρόνοια μπορούσαν να αγνοή­ σουν το υς ηθικούς κανόνες των κοινών θ ν η ­ τών. Δ εν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι όταν μι­ λούσε στο Μόναχο το ν Μάρτιο του 1936, είχε πει στο ακροατήριο που το ν παρακολουθού­ σε εκστασιασμένο: «Ακολουθώ τη ν οδό που μου όρισε η Θεία Πρόνοια, με τη βεβαιότητα ενός υπνοβάτη», Ο Χίτλερ πίστευε πολύ στη δύναμη του αίματος και τη ς κληρονομικότη­ τας. Δ εν αποδεχόταν τη μεταθανάτια ζωή, ενώ συχνά στους μονολόγους του απήγγελλε έναν στίχο από τη ν «Edda», μια παλαιά ισλαν­ δική φιλολογική συλλογή που κατά το ν ίδιο α­ ποτελούσε το ωμέγα τη ς γνήσιας Βόρειας Σο­ φίας: «Τα πάντα θα παρέλθουν, τίπ οτε δεν θα παραμείνει μετά το ν θάνατο, παρά μόνον ο θάνατος και η δόξα των νεκρών». Συνεπαρμένος από τα λόγια αυτά ο Φύρερ είχε φθάσει σε τέτο ιο σημείο ώστε τα τελευ τα ία χρόνια θεω ­ ρούσε το ν εαυτό του μεσσία της Γερμανίας και τη ς Ευρώπης ολόκληρης. Μ ετά το 1943, όταν το όνειρο τη ς τελικής νίκης φαινόταν ολοένα και πιο απόμακρο, η

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

δύναμη του Χίτλερ και η γοητεία που εξασκούσε άρχισαν να καταρρέουν. Την ίδια πε­ ρίοδο ο Γερμανός δικτάτορας άρχισε να πα­ ρουσιάζει τα γνωστά προβλήματα υγείας. Αρ­ χικά ήλθαν τα πρώτα συμπτώματα τη ς νόσου του Πάρκινσον, αργότερα οι ψυχοπαθολογικές εκρή ξεις που μετέβαλλαν το ν χαρακτήρα του. Ο Χίτλερ των δύο τελευταίω ν χρόνων του πολέμου δεν είχε καμία σχέση με το ν «’>ικητή» τη ς Πολωνίας, τη ς Νορβηγίας και της Γαλλίας. Ο Φύρερ του υπόγειου bunker τη ς Κα­ γκελαρίας μεταβλήθηκε σε ένα αδύναμο άρ­ ρωστο ανθρωπάκι, ήταν όμως το ίδιο παρορ­ μητικός και τραχύς όπως κατά τις η μ έρ ες του «πεζοδρομίου» πριν από τη ν άνοδό του στην εξουσία το ν Ιανουάριο του 1933. Στον στρατη­ γό Βάρλιμοντ λίγο πριν από τη ν αυτοκτονία του στο Βερολίνο (23 Απριλίου 1945) είχε πει: «Μπροστά πηγαίνει εκείνος που παρατάσσε­ ται με α νεξάντλητη δύναμη και ταυτόχρονα ε ­ π ιτίθεται όπως ένας τρελλός!». Τα λόγια αυτά ήταν φυσικό επακόλουθο τη ς ασθένειας που το ν ταλαιπωρούσε, αλλά και τη ς ολοκληρω τι­ κής ψυχικής του κατάρρευσης. Μόλις μια ε­ βδομάδα νωρίτερα, όταν 2.500.000 Σοβιετικοί στρατιώ τες με 41.600 πυροβόλα, 6.250 τεθω ­ ρακισμένα και 7.560 αεροπλάνα επ ιτέθηκαν ε­ ναντίον 44.630 Γερμανών τη ς Wehrmacht, 42.531 ανδρών τη ς Volkssturm, 12.500 Ευρω­ παίων SS και 3.532 παιδιών τη ς Χιτλερικής Νε­ ολαίας, από το υς οποίους οι μισοί ήταν άο­ πλοι, ζούσε με τη ν ψευδαίσθηση ότι η κατά­ σταση θα άλλαζε! Ο μεγάλος διανοητής Οσβαλντ Σπέγκλερ περιέγραψε από το 1934 κιόλας το ν Χ ίτλερ ως το ν άνθρωπο που κάνει ασυνείδητα να αποδί­ δει το έργο των εχθρώ ν τη ς Γερμανίας. Το εκ ­ πληκτικό είναι πως ο Σπέγκλερ προέβλεψε από τό τε τα μεγάλα λάθη του Φύρερ σε μια ε ­ ποχή (1933-34) που ο εθνικοσοσιαλισμός στη Γερμανία ήταν ακόμα στα σπάργανα. Φράσεις όπως «η Ιταλία δ εν είναι μεγάλη δύναμη παρά όσο τη ν κυβερνάει ο Μουσολίνι και είναι εξαιρετικά επικίνδυνο να συμμαχή­ σει κάποιος με αυτή τη χώρα αν δεν το έχει σ κεφθεί καλά» ή «Καμία επίθεση προερχόμε­ νη από τη Δύση δεν έχει π ιθανότητες επιτυ­ χίας εναντίον τη ς Σοβιετικής Ενωσης. Θα αποτύχει ό,τι κι αν συμβεί», έπρεπε να γίνουν δόγματα στην πολιτική σκέψη του Χίτλερ, που είχε α ρ κετές σ τιγμές διαύγειας. Καθώς προχωρούσε ο πόλεμος και οι Σύμ­ μαχοι κτυπούσαν τη ν πόρτα τη ς Γερμανίας, ο Φύρερ διατύπωσε ως εξή ς τις σκέψεις του για τη μελλοντική εξέλ ιξη του κόσμου: «Με τη ν ε ­ ξαφάνιση του Ράιχ και τη ν επικείμενη εμφ άνι­ ση του Εθνικισμού στην Ασία, στην Αφρική και ίσως στη Λατινική Αμερική, δύο μόνο μεγάλες δυνάμεις θα παραμείνουν αντιμέτω πες στον κόσμο: οι Ηνωμένες Π ολιτείες και η Ρωσία. Οι ιστορικοί και γεωγραφικοί νόμοι θα τις ανα­ γκάσουν να κάνουν μία στρατιωτική, οικονομι­ κή και ιδεολογική αναμέτρηση δύναμης. Είναι επίσης βέβαιο ότι και οι δύο α υτές δυνάμεις θα προσπαθήσουν να στηριχθούν στο μεγάλο έθνος τη ς Ευρώπης, στη Γερμανία». Ετσι έ­ βλεπε το μέλλον ο Χίτλερ και, όπως είπε ο ι­ στορικός Τρέβορ Ρόουπερ, «πρέπει να το πα­ ραδεχθούμε, το έβλεπε!». Εβλεπε πως η γη-

Στις αρχές του 1944 ο Χίτλερ είχε αρχίσει να εμφανίζει σημεία αυξημένης κόπωσης.

ραιά ήπειρος μπορούσε να κυριαρχηθεί από μια μεγάλη, τυραννική χερσαία δύναμη που θα έλεγχε τη Δυτική Ρωσία αξιοποιώντας τα αποθέματα τη ς Ασίας, σ υνδεδεμένη με τις νέ­ ες συγκοινωνίες που κατέστησαν τις παλαιές θαλάσσιες α υτοκρατορίες ξεπερασμένες. Ε­ βλεπε πως η νέα αυτή χερσαία δύναμη μπο­ ρούσε να βρει υποστήριξη σε όλο το ν κόσμο με το να προστατεύσει τους λαούς που αγωνί­ ζονταν για να απελευθερω θούν, ενώνοντας την κοινωνική με τη ν πολιτική επανάσταση. Ε­ βλεπε, πραγματικά, κάτι που έμοιαζε πολύ με τα πενήντα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στην Ευρώπη, όπου μια ρωσική τυραννία θα κυ­ ριαρχούσε στη μισή ήπειρο και η άλλη δύναμη (πέρα από το ν Ατλαντικό) θα κυριαρχούσε στην άλλη μισή. Ενα μήνα πριν από τον θάνατό του ο Χίτ­ λερ πραγματοποίησε έναν απολογισμό μιλώ­ ντας στον παλαιό του φίλο και υπουργό Εξο­ πλισμού Αλμπρεχτ Σπέερ: Η Γερμανία, είπε, δ εν είχε σταθεί άξιά του: ΓΓ αυτό ας κατα­ στρεφόταν. «Το μέλλον ανήκει μόνο στο δυ­ νατότερο ανατολικό έθνος». Για όσους αναρωτιούνται και θα αναρωτι­ ούνται αν ο Χ ίτλερ μπορούσε να είχε κερδίσει τον πόλεμο εφόσον τον είχε προκαλέσει ή του είχε επιβληθεί το 1938, η απάντηση ανή­ κει στη σφαίρα τη ς αβεβαιότητας. Ακόμα και αν είχε καταλάβει τη Μόσχα το ν χειμώνα του 1941 ή ξεσήκωνε τον αραβικό κόσμο, υπήρχαν τόσα δ ευ τερ εύ ο ντα προβλήματα και ένας πα­ ράγοντας που π άντοτε υποτιμούσε ο Γερμα-

είναι αλήθεια ότι εγώ ή οποιοσδήποτε άλλος στη Γερμανία θέλησ ε το ν πόλεμο του έτου ς 1939. Τον πόλεμο το ν θέλησαν και το ν προκάλεσαν οι πολιτικοί που ήταν εβραϊκής καταγω­ γής ή εξυπηρετούσαν εβραϊκά συμφέροντα. Εγώ έκανα πολλές προτάσεις για το ν περιορι­ σμό των εξοπλισμών (και οι μεταγενέσ τεροι δεν θα μπορέσουν να το παραγνωρίζουν αυτό επ' άπειρον) ώστε να μην είναι δυνατό να θ ε ­ ωρούμαι υπαίτιος αυτού του πολέμου. Ο ύτε επεθύμησα π οτέ μετά από το ν Πρώτο ατυχή Παγκόσμιο Π όλεμο τη ν κήρυξη ενός δ ευ τέ ­ ρου πολέμου εναντίον τη ς Αγγλίας και τη ς Α­ μερικής. 0 α περάσουν αιώνες, αλλά από τα ε ­ ρείπια των πόλεων και των μνημείων μας θα αναδίδεται αιωνίως το μίσος εναντίον του υ­ πεύθυνου λαού, στον οποίον οφ είλουμε όλα αυτά: το ν διεθνή ιουδαϊσμό και τους υποστηρικτές του ...». Την 1η Σεπ τεμβρίου 1939 ο Αδόλφος Χ ίτ­ λερ δήλω νε υπό τις επ ευφ ημ ίες των βο υ λευ ­ τώ ν το υ στο βήμα το υ Ράιχσταγκ: «Από σ ήμε­ ρα δ εν είμαι παρά ο πρώτος στρατιώ της του Γερμανικού Ράιχ. Φορώ για άλλη μία φορά τη στολή αυτή, που για μένα είναι η πιο ιερή και η πιο ακριβή. 0 α τη ν βγάλω όταν νικήσουμε ή θα πεθάνω με αυτήν». Π εντέμισυ χρόνια αργότερα θα άφηνε τη ν τελευ τα ία του πνοή μέσα στο μισογκρεμισμένο καταφύγιό του με τη ν ίδια στολή, όπως προφητικά είχε προβλέψει. Ενας Αγγλος ιστορικός είχε πει γι' αυτόν λίγο πριν ξεσπάσει η καταιγίδα του πο­ λέμου: «Ο Αδόλφος Χ ίτλερ π ροσέφερε στον λαό του αυτό το κάτι για το οποίο ζούσε και π έθαινε αδελφω μένα πέραν του ατομικού σ υμφέροντος. Και αυτό ακριβώς είναι το επι­ κίνδυνο ...».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η τελική πράξη του δράματος. Ο στρατηγός Γιόντλ και ο ναύαρχος Χάνς Γκέοργκ Φρίντεμπουργκ υπογράφουν στις 7Μ οϊου 1945, στο αρχηγείο του Αϊζενχάουερ στη Ρέμς, την άνευ όρων συνθηκολόγηση.

νός δικτάτορας, ένας παράγοντας που πολύ εύστοχα α νέφ ερε σε ανύποπτο χρόνο ο Ελλη­ νας πρωθυπουργός του «Οχι», Ιωάννης Μεταξάς: «Στο τέλο ς η Αγγλία θα κερδίσει το ν πό­ λεμο επειδή έχει στο πλευρό τη ς το υς Εβραί­ ους και τις Δημοκρατίες». Αλλωστε και ο Να­ πολέων κατέλαβε τη Μόσχα, αλλά ακολούθη­ σε το Βατερλώ. Το τέλο ς του Χίτλερ στο Βερολίνο ήταν αυτό που ο ίδιος από καιρό προετοίμασε, σκη­ νοθέτησ ε και τελικά υλοποίησε, ακολουθώ­ ντας τη ρήση του τελευτα ίου του πιστού Ιω­ σήφ Γκα ίμπ ελς:«... στους σκληρούς καιρούς που έρχονται τα παραδείγματα και οι πράξεις θυσίας θα είναι περισσότερο σπουδαία από

τους ανθρώπους». Επεσε όπως αυτός σχεδίασε και ονειρεύθηκε για τη ν περίπτωση που η επανάστασή του θα αποτύγχανε: μέσα στη βοή και στην εφιαλτική ατμόσφαιρα του βαγκνερικού λυκόφωτος, μέσα στις ριπές των πολυβόλων και στους ερειπωμένους τοίχους τη ς πρωτεύουσας του «χιλιόχρονου» Ράιχ που δεν έμ ελλ ε να διαρκέσει παρά δώδεκα μόλις χρόνια. Ακόμα και στις πιο σ κοτεινές και δύσκο­ λ ες ώρες τη ς ζωής του ο Χίτλερ ετοίμαζε για να αφήσει στις νεώ τερες γενιές και στην Ιστο­ ρία το ύστατο και σπουδαιότερο τεκμήριο του ανεξάντλητου μίσους που έτρ εφ ε για τους Ε­ βραίους, τη ν πολιτική του διαθήκη: «... Δεν

(1) Joachim C. Fest: HITLER, Propyläen Verlag, Berlin, 1973. (2) Werner Maser: ADOLF HITLER, Bechtle Verlag, Muenchen, 1971. (3) RiezlerKurt: TAGEBUECHER, AUFSAETZE, DOKUMENTE, hrsg. von KARL DIETRICH ERDMANN, Goettingen, 1972. (4) Karl Doenitz: MEIN SOLDATISCHES LEBEN, Verlag Deutscher Buchdienst, Muenchen, 1999. (5) Gisevius. Hans Bernd: BIS ZUM BITTEREN ENDE, 2 Bde, Zurich, 1946. (6) John Lukacs: ΠΕΝΤΕ ΗΜΕΡΕΣ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΑίΌΣ 1940, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 2000. (7) Gert Buchheit: Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΝΟΣ ΔΕΚΑΝΕΩΣ, εκδ. ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αθήναι, 1964. (8) Guderian Heinz: ERINNERUNGEN EINES SOLDATEN, Heidelberg, 1951. (9) John Pimlott: DIE WEHRMACHT, Kaiser Verlag, Klagenfurt, 1997. (10)Henric L. Wuermeling: AUGUST ’39, Ullstein Verlag, Berlin, 1989. (11) John Lukacs: Ο ΧΙΤΛΕΡ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, εκδ. Ενάλιος. (12) Bernd Negner: HITLERS POLITISCHE SOLDATEN. DIE WAFFEN-SS 1933-1945, Paderborn, 1982.

19

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΡΑΛΔΙΚΗ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΩΝ ΤΩ Ν Η Σ ΧΑ ΤΖΗ Δ Η Μ Η ΤΡΙΟ Υ , Μ.Α. Μ εσ αιω νολόγο ς Π ρ ό εδ ρ ο ς Κυπριακού Κ έν τρ ο υ Μ εσ α ιω νο λο γία ς και Ε ραλδικής Ε π ίτιμ ο Μ έλ ο ς του Εραλδικού Κ ο λλ εγίο υ τη ς Ισπανίας Μ έ λ ο ς το υ Δ Σ Εραλδικής και Γ εν εα λ ο γικ ή ς Ε τα ιρ εία ς Ελλάδος

ΤΟ ΕΜΒΛΗΜΑ ΠΟΥ ΕΦΕΡΕ 0 Μ ΕΣΑΙΩΝΙΚΟ Σ ΙΠΠΟΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΣΜΕΝΟ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΣΠΙΔΑ ΤΟΥ ΣΥΝ ΕΒΑΛΕ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩ ΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΣΗ ΤΟΥ ΤΟΣΟ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΙΡΟ ΕΙΡΗΝΗΣ. ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΕΠΙΔΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΕΜΒΛΗΜΑΤΟΣ ΑΥΤΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΝΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ Η ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΕΜΒΛΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΠΟΓΟΝΟΥΣ ΤΟΥ, ΩΣ ΕΝΔΕΙΞΗ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ, ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ ΤΟΥ ΕΡΑΛΔΙΚΟΥ ΕΜΒΛΗΜΑΤΟΣ, ΘΥΡΕΟΥ Ή ΟΙΚΟΣΗΜΟΥ. Ο π ρίγκηπ ας τη ς Α χαίας, Λ ουδοβ ίκος της Β ο υ ρ γο υ νδ ία ς (1313-1316). Το οικόσημο το υ οίκου της Β ο υ ρ γο υ ν δ ία ς ψ έ ρ ε τα ι σ τη ν ασπίδα, σ το ν επ εν δ ύ τη και σ το ιπποκάλυμμα. Η π ροσ θήκη του θ υ ρ ε ο ύ τω ν Β ιλ λ α ρ δ ο υ ίν ω ν σ το άνω τε τ α ρ τη μ ό ρ ιο υπ οδηλώ νει τη ν επ ικυρ ια ρ χία του Λ ο υ δ ο β ίκ ο υ σ το Π ρ ιγ κ η π ά το μέσ ω της σ υ ζύ γ ο υ το υ Μ αώ . 0 π ρίγκηπ ας κ ρ α τά το λά β α ρ ο τη ς Αχαίας π ρο τη ς μ άχ ης τη ς Γ λ α ρ έν τζ α ς , το 1316, όπου ε ίχ ε α ντίπ α λο το ν Κ α τα λ α ν ό δ ιεκ δ ικ η τή το υ Π ρ ιγκ η π ά το υ Φ ερ δ ινά νδ ο της Α ρ αγω νίας, ιν φ ά ν τη τη ς Μ α γ ιό ρ κ α ς (πίν. του Σ τέλ ιο υ Ν ιγδ ιόπ ο υλου για τη "ΣΙ").

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

στρατιωτική αριστοκρατία που καθιέρωσε τον φεουδαλι­ σμό ως το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης στη Δυτική Ευρώπη, έλκει τις καταβολές τη ς από τα γερμανικά φύλα που μετα ξύ του 3ου και του βου μ.Χ. αιώνα κατέκλυσαν την Ευρώπη, κατέλυσαν την εξουσία τη ς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση και δημιούργησαν ανεξά ρτητα βασίλεια επί των ερειπίων της. Από τον 10ο αιώνα ε ­ δραιώνεται η άρχουσα τά ξη των ιπποτών με αποστολή τη ς την παροχή σ τρατιω τι­ κής υπηρεσίας στον επικυρίαρχο η γε­ μόνα, που εκπληρωνόταν μέσα από την α­ διάλειπτη εκπαίδευση στις π ολεμικές τέχνες. Για τον χριστιανό μεσαιωνικό ιππότη ο οπλισμός του συνέχιζε να έχει τη συμβολι­ κή σημασία που είχε για τους προκατόχους του π ολεμιστές των παγανιστικών γερμανι­ κών φύλων. Ανάμεσα στα όπλα του τη σπουδαιότερη θέση κατελάμβανε μαζί με το σπαθί και η ασπίδα. Στους Φράγκους και στους άλλους γερμανικούς λαούς η τε λ ε τή ενηλικίωσης των αρρένων γινόταν διά τη ς επίδοσης τη ς ασπίδας, ενώ η αναγόρευση του νέου βασιλιά γινόταν διά τη ς ύψωσής του πάνω σε αυτή. Η χρήση συμβόλων ζωγραφισμένων πάνω στις ασπίδες των πολεμιστών μάς είναι γνω­ στή από την αρχαιότητα, μέσα από αρ­ χαιολογικά ευρήματα, ιστορικά κείμενα, ακό­ μα και από τη μυθολογία. Επειδή η ασπίδα παρείχε στον πολεμιστή προστασία από τα ε­ χθρικά κτυπήματα, η σημασία που τη ς αποδι­ δόταν ήταν μεγάλη. Γι1 αυτό τον λόγο και η διακόσμησή τη ς με λατρευτικά, π ροστατευ­ τικά ή αποτροπαϊκά σύμβολα θ εω ρείτο ε ­ ξίσου σημαντική. Αυτό που διαφοροποιεί την εραλδική, ως την τέχνη αρχικά και τη ν επιστήμη μ ετέπ ειτα των οικοσήμων, από την απλή χρήση συμβό­ λων ζωγραφισμένων πάνω σε ασπίδες, είναι το ότι βασίζεται πάνω σε ένα σύστημα κληρονομικού δικαίου μέσα από το οποίο τα σύμβολα δεν χρησιμοποιούνται κατά βούλη­ ση, αλλά διέπονται από αυστηρούς κανόνες χρήσης και προπάντων κληροδοτούνται σε μέλη τη ς ίδιας οικογένειας.

Η

Β α νδ ο φ ό ρ ο ς του Μ α νο υήλ Κ αντα κο υ ζη νο ύ . δεσ π ότη το υ Μ ο ρ έα (1347-1380). Ο βαριά οπλισμένος σ κ ο υ τά το ς σ τα μ έσ α του 14ου αιώνα έ φ ε ρ ε το α υ το κ ρ α το ρ ικ ό έμ β λ η μ α σ το βά νδ ο και τον 9 υ ρ ε ό και το σ υμπ ίλημα τω ν Κ α ν τα κο υ ζη νώ ν σ το σ κ ο υ τά ρ ι (πίν. του Σ τέλ ιο υ Ν ιγδ ιόπ ο υλου για τη "ΣΙ").

Η ΔΗ Μ ΙΟ Υ ΡΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΥΡΕΩΝ Η εραλδική ή οικοσημολογία είναι άρρη­ κτα συνδεδεμένη με τον θεσ μό τη ς ιπ­ ποσύνης. Προέκυψε μέσα από τις πολεμικές συρράξεις του Μεσαίωνα κατά τον 12ο αιώνα και άνθισε μετα ξύ του 13ου και του 14ου αι­ ώνα, τη ν εποχή που καλείται χρυσός αιώνας τη ς ιπποσύνης. Στην ελληνική γλώσσα η λέξη θ υρ εό ς υποδηλώνει ένα έμβλημα μέσα σε περίγραμ­ μα ασπίδας - καλούμενο και σήμα - που αναρτάται στην είσοδο τη ς σκηνής ενός στρατιωΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Το λά β α ρ ο μ ε το οικόσημο το υ δούκα του Ε διμ β ούργου Φίλιππου, πρίγκηπα τη ς Ελλάδας και τη ς Δ α ν ία ς και βασιλικού σ υζύγου τη ς Α γγ λία ς, φ έ ρ ε ι στα τετα ρ τη μ ό ρ ια που το α π α ρ τίζο υ ν κ α τά σειρ ά π ρ ο τε ρ α ιό τη τα ς : σ το πρώ το τον βασιλικό θ υ ρ ε ό τη ς Δ α ν ία ς , ως π ρίγκηπ ας τη ς δ υ ν α σ τεία ς Σ λέσ β ιχ-Χ ό λσ τα ίν Ζό ντερμ π ουρ γκ-Γκλύξμπ ουρ γκ (Schlesw igHolstein-Sonderburg-G lucksburg), σ το τ έ τ α ρ το το π ο λεό σ η μο του Ε διμ β ο ύ ρ γο υ (το Δ ο υ κ ά το α π ο τε λ ε ί προσωπικό το υ φ έο υδο), σ το δ ε ύ τε ρ ο το ε θ ν ό σ η μ ο του Β α σ ιλείο υ τη ς Ε λλάδας, ως ε ξ α ρ ρ εν ο γο ν ία ς π ρίγκηπας τη ς Ελλάδας από το ν π α τέρ α του πρίγκηπα Α νδ ρ έα , και σ το τρ ίτο τον θ υ ρ ε ό το υ οίκου Μ π ά ττεν μ π ερ γ κ (B atten berg, στα α γ γ λ ικ ά M o u n tb atte n ) ως ε κ θ η λ υ γ ο ν ία ς π ρίγκηπ ας το υ οίκου α υ το ύ από τη μ η τέ ρ α του πριγκήπισσα Αλίκη.

22

τικού διοικητή, στο υπέρθυρο ενός πύργου ή τη ς οικίας ενός ευγενούς. Αυτό το σύστημα συνεχίζεται μέχρι τις μ έρ ες μας με την ανάρ­ τηση θυρεώ ν στην είσοδο πρεσβειών, κυ­ βερνείων κλπ. Ο θ υρ εό ς ως βασικό στοιχείο του εξοπ λι­ σμού ενός ιππότη διαφαίνεται στις λα­ τινογενείς γλώσσες από την ταύτιση του όρου με τη λέξη ασπίς. Το λατινικό scutum (scudo, escudo, escutcheon, ecu), που σημαίνει ασπίδα, προέρχεται από τη ν ελληνική λέξη σκύτος (δέρμα με το οποίο καλυπτόταν η ασπίδα και πάνω στο οποίο ζωγρα­ φίζονταν τα εμβλήματα), σκουτάρι κατά τους Βυζαντινούς. Κατά παρόμοιο τρόπο ο όρος τα υ τίζετα ι και με τον εξοπλισμό, τα άρματα του πολεμιστή (les armes, the arms, las armas, das Wappen) ή ακόμα και με τον επενδύτη που έφ ερ ε ο ιππότης πάνω από την πανοπλία του και ο οποίος ήταν ε ξ ολοκλήρου διακοσμημένος με τον θ υ ρ εό του (coat of arms). Αρχικά θ υ ρ εό έφ εραν μόνο οι βα­ σιλείς και οι επικυρίαρχοι φεουδάρχες, δούκες και κό μη τες, τη ς χριστιανικής μεσαιωνικής Δύσης. Από τον 13ο αιώνα και ε ξή ς θ υ ρ εο ύ ς έφ ερα ν πλέον όλοι οι βαρώνοι και βασάλοι ιππότες. Κατά την τε λ ε τή του χρίσματος ο νέος ιππότης λάμβανε μαζί με το σπαθί και τα χρυσά σπιρούνια και μια α­ σπίδα με ζωγραφισμένο πάνω τη ς τον θ υρ εό του. Η εραλδική έλκει την προέλευσή τη ς από τη ν αναγκαιότητα τη ς αναγνώρισης εχθρών και φίλων στο πεδίο τη ς μάχης μέσω τη ς χρή­ σης συγκεκριμένων συνδυασμών χρωμάτων και εμβλημάτω ν, εφόσον η χρήση, από τους δυτικοευρωπαϊκούς μεσαιωνικούς στρατούς, πανομοιότυπων πανοπλιών και π ερικεφ αλαι­ ών που κάλυπταν ε ξ ολοκλήρου το πρόσωπο καθιστούσε αδύνατη την αναγνώριση ενός α­ τόμου. Κάθε φεουδάρχης παρέτασσε στη μάχη την προσωπική του στρατιωτική μονάδα, τη λόγχη. Οι ακόλουθοί του, έφιπποι ή πεζοί, έ ­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

πρεπε να βρίσκονται συνεχώς συγκεντρω ­ μένοι και να πολεμούν κοντά στον κύριό τους και να του παρέχουν προστασία. Οσο καλύτε­ ρη οπτική επαφή είχαν μαζί του τόσο ευκολό­ τερ α μπορούσαν να τον ακολουθούν μέσα στον ορυμαγδό τη ς μάχης στην κατεύθυνση

Το οικόσημο του π ρίγκηπ α Ιω άννη Α ρκσδίου Λ ά σ κα ρ η Κ ομνηνού π αρ ουσ ιά ζει τον χρ υσ ό δ ικ έ φ α λ ο α ε τό επ ί ερ υ θ ρ ο ύ π εδίου φ έρ ο ν τα επ ί του σ τή θ ο υ ς του θ υ ρ ε ίσ κ ο μ ε τα χ ρ ώ μ α τα το υ οίκου τω νΛ σ σ κ α ρ ιδ ώ ν. Ο θ υ ρ ε ό ς είν α ι το π ο θ ετη μ έν ο ς επ ί του σ τα υ ρ ο ύ του Τάγματος του Αγίου Ε υ γενίο υ τη ς Τραπ εζούντας, του οποίου ο π ρίγκηπας είν α ι η γ εμ ό ν α ς και φ έ ρ ε ι το δ ιά δ η μ α μ ε σ κούφ ο το υ μ εγ ά λ ο υ π ερ ιδ ερ α ίο υ του Τάγματος. Το σ ύνο λο β ρ ίσ κ ετα ι ε ν τό ς η γεμ ο νικ ο ύ μ α νδ ύ α και φ έ ρ ε ι επ ί τη ς κο ρ υ φ ή ς το β υ ζα ν τιν ό σ τέμ μ α (Εραλδικό Α ρ χείο Μ α δ ρ ίτη ς).

που α υτός επ έλεγε, να προελαύνουν και να οπισθοχωρούν μαζί του. Οι ιπποκόμοι έπρεπε να παρακολουθούν τις κινήσεις του και να τον εφοδιάζουν με οπλισμό και νέο άλογο όταν αυτο ήταν αναγκαίο. Το πλέον εμφ α νές μέρος στην εξάρτυση ενός έφιππου πολεμιστή του 12ου αιώνα, από όπου και θα μπορούσε εύκολα να αναγνωρι­ στεί στο πεδίο τη ς μάχης, ήταν η ασπίδα του, η οποία ήταν αρκετά ευ μ εγ έθ η ς - αμυγδαλόσχημη νορμανδικού τύπου - ώστε να προφυλάσσει την ακάλυπτη πλευρά του ιππέα από τον ώμο μέχρι τις φ τέρ νες. Ετσι η α­ σπίδα έγινε ο φορέας του θυρεού που παρέμεινε αναλλοίωτος μέχρι σήμερα. Από τα μέσα του 13ου αιώνα ο θ υ ­ ρεός διακοσμούσε, εκτό ς από την α­ σπίδα (που είχε λάβει πλέον τριγω νι­ κό σχήμα), και τον επενδύτη που φορούσε ο ιππότης πάνω από την πανοπλία του και επ εκτεινό τα ν ακό­ μα και στο ιπποκάλυμμα του αλόγου του, το οποίο εκτό ς από την προστα­ σία που παρείχε στο άλογο καθιστούσε την αναγνώριση του ιππέα ακόμα πιο εύκολη από τους ακολούθους του. Πολ­ λά δείγμα τα αυτού του εραλδικού συστή­ ματος μας παρέχουν μεσαιωνικες σφραγί­ δες, στις οποίες οι ιππότες απεικονίζονται να επελαύνουν έφιπποι με πλήρη πολεμική ε­ ξάρτυση. Για σκοπούς καλύτερης σήμανσης ο θ υ ­ ρεός μ ετα φ έρ θ η κε και στο λάβαρο του ιππό­ τη, τετράγω νου σχήματος, που το εφ ερ ε ενας επ ίλεκτος ιππέας τη ς ακολουθίας του, ο βανδοφόρος. Αποστολή του βανδοφόρου ή­ ταν να καλπάζει δίπλα στον κύριό του, ώστε ο θ υ ρ εό ς του να διακρίνεται από ακόμα μεγα­ λύτερη απόσταση και να λειτουρ γεί καθοδηγητικά κατά τη μάχη. Μόνο οι ιππότες φεου­ δάρχες που οι οικονομικές τους δ υνα τό τητες τούς επέτρεπαν τον εξοπλισμό αξιόμαχης ακολουθίας είχαν το δικαίωμα να φέρουν λά­ βαρο με τον θ υ ρ εό τους και ονομάζονταν ιπ­ π ότες βανδοφόροι (chevalier banneret, knight banneret), έναντι των βασάλων ιπποτών χωρίς

Σ ύ μ π λ ε γ μ α θ υ ρ ε ώ ν κ υ ρ ιό τη τα ς του 15ου αιώνα σ το κ ά σ τρ ο του Κ ολοσσίου, που υπ ή ρ ξε το δ ιο ικη τικό κ έ ν τρ ο (Μ εγά λη Κ ο μ α ν τα ρ ία ) του Τά γματος το υ Αγίου Ιω άννη τω ν Ιερ οσ ολύμ ω ν σ τη ν Κύπρο. Α ν α λ ύ ετα ι ως ε ξ ή ς : σ το κ έ ν τρ ο β ρ ίσ κ ετα ι το ο ικόσημο του βασιλικού οίκου τω ν Λ ο υ ζ ιν ια ν ώ ν τη ς Κύπρου, ως επ ικυριάρχου το υ Τάγματος σ το φ έο υ δ ο , δ εξιά και α ρ ισ τερ ά οι θ υ ρ ε ο ί τω ν π ρώ ην και νυν μ εγ ά λ ω ν μ α γ ίσ τρ ω ν του Τάγματος, οι οποίοι φ έ ρ ο υ ν το ν σ τα υ ρ ό το υ Τάγματος εν σ ω μ α τω μ έν ο σ το ν ο ικ ο γενεια κ ό το υ ς θ υ ρ ε ό σ τα τιμ η τικ ά τε τα ρ τη μ ό ρ ια (1ο και 4ο). Από κάτω β ρ ίσ κ ετα ι το προσωπικό οικόσ ημ ο το υ τα ξιά ρ χ η του Τά γματος σ τη ν Κύπρο. Π αρ ομ οίο υ τύπ ου ερ α λ δ ικ ά σ υ μ π λ έγμ α τα α π α ντώ ντα ι σ τη Ρόδο.

ακολουθία (bachelier, knight bachelor) που υπη­ ρετούσαν στη φρουρά λαϊκών ή κληρικών φεουδαρχών και (ενώ έφεραν τα δικά τους οι­ κόσημα στην εξάρτυσ ή τους) ακολουθούσαν στη μάχη το λάβαρο του επικυριάρχου τους. Επειδή τα μεσαιωνικά πεδία μαχών χρη­ σίμευαν στους ιππότες των αντιπάλων στρατοπέδων και για να λύνουν και τις μεταξύ τους διαφορές, ο θ υρ εό ς ήταν και το καθορι­ στικό μέσο τη ς επιλογής των στόχων. Ισχυροί φεουδάρχες πήγαιναν στη μάχη ακολουθούμενοι από τους γιούς τους, που ε ­ πίσης ως ιππότες έφ εραν τις ίδιες εραλδικές σημάνσεις με τον πατέρα τους και όλοι μαζί συντάσσονταν κάτω από το λάβαρο με το έ μ ­ βλημα του οίκου τους. Ετσι ο προσωπικός θ υ ­ ρεός του ιππότη άρχισε να λαμβάνει ευρ ύτερ η έννοια ως το έμβλημα ενός φεουδαρχικού οίκου, ένα οικόσημο που φ ερ ότα ν από όλα τα μέλη του και κληροδοτείτο και στις επ ερχόμενες γενεές.

Ο ΣΥ Μ Β Ο Λ ΙΣΜ Ο Σ ΚΑΙ Η ΣΥΝΘ ΕΣΗ ΕΝΟΣ Ο ΙΚΟ ΣΗΜ Ο Υ Η εραλδική ακολουθεί σ υγκεκρι­ μένους κανόνες εφαρμογής και ορολογίας. Οι χρωματισμοί που χρη­ σιμοποιεί ονομάζονται χρώσεις. Α υτές αποτελούνται από χρώματα (ερυθρό, μέλαν, κυανούν, πορφυρούν, πράσινο) και μέταλλα (χρυσό και αργυρό, που αντικαθιστώντο από το κίτρινο και το λευκό αντίστοιχα λόγω του υψηλού κόστους των με­ ταλλικών επιχρώσεων). Η επιφάνεια τη ς ασπί­ δας ονομάζεται πεδίο. Πάνω σε αυτό το π ο θ ε­

το ύντα ι οι χρώσεις. Ο κανόνας απαιτεί να μην τοπ οθετείτα ι χρώμα πάνω σε χρώμα ή μ έτα λ­ λο πάνω σε μέταλλο, αλλά πάντοτε να συνδυάζεται χρώμα με μέταλλο. Μοναδική ε ­ ξαίρεση στον κανόνα αποτελούσε ο θ υρ εό ς του σταυροφορικού βασιλείου τη ς Ιερουσα­ λήμ, που έφ ερ ε χρυσό "ιεροσολυμίτικο" (πενταπλό) σταυρό πάνω σε αργυρό πεδίο και στον οποίο με την ανάμιξη των δύο ευγενών μετάλλω ν συμβολιζόταν η ξεχωριστή θέση

Το οικόσ ημο τη ς ο ικ ο γένεια ς Κ αρύδη από τ η ν Κ εφ α λλ η νία α ν ή κ ει σ τα φ α νερ ά οικόσημα, ε φ ό σ ο ν η κ αρ υδιά που φ έρ ει είν α ι και η α λλη γο ρ ικ ή έκ φ ρ α σ η του ονό μ α το ς τη ς ο ικ ο γένεια ς.

του βασιλιά-προστάτη του Παναγίου Τάφου μέσα στον χριστιανικό δυτικό κόσμο. Η μη ανάμιξη χρώ ματος με χρώμα ή μ ε­ τάλλου με μέταλλο δεν είναι τυχαία. Πηγάζει από την αναγκαιότητα ελέγχου των κινήσεων των φιλίων και των εχθρικών βάνδων από τον αρχηγό του σ τρατεύματος κατά τη μάχη, μ έ­ σα από ταχεία οπτική σύλληψη από μεγάλες αποστάσεις και με μεγάλες τα χ ύ τη τες, κάτι που επιτυγχάνεται με την αντίθεση μετα ξύ σκούρου και φωτεινού χρώματος στα οικόση­ μα των ιπποτών. Οι χρώσεις επίσης διαδραματίζουν ση­ μαντικό ρόλο στην αναγνώριση ενός ατόμου που συμβολίζεται με ένα οικοσήμο, από την άποψη ότι παραστάσεις χαραγμένες ή σκαλι­ σ μένες σε πέτρα, μάρμαρο, μέταλλο ή ξύλο που στερούνται χρωματισμών μπορεί να είναι παραπλανητικές ως προς την αναγνώριση του ατόμου. Δηλαδή ένας θ υ ρ εό ς που απεικονί­ ζει ένα κάστρο μπορεί να φ έρ ετα ι από άσχε­ τ ε ς μ ετα ξύ τους οικογένειες, αλλά οι χρώσεις που χρησιμοποιούνται συγκεκριμενοποιούν την κάθε περίπτωση. Για παράδειγμα οι Τζουστινιάνι (Giustiniani) τη ς Γένοβας και τη ς Χίου "έφεραν" αργυρό κάστρο σε ερυθρ ό πεδίο, ενώ χρυσό κάστρο σε ερυθρ ό πεδίο έφ εραν οι βασιλείς τη ς Καστίλης. Τα κεντρικά θ έμ α τα των θυρεώ ν επιλέγονταν από το ζωικό και το φ υ τι­ κό βασίλειο (ζώα, ψάρια, πτηνά, δένδρα, άνθη), από τα ουράνια σώμα­ τα (ήλιος, ημισέληνος, άστρο), από στρατιωτικά εξα ρ τήμ α τα ή εγκα τα ­ στάσεις (κάστρο, σπαθί, λόγχη, ρό­ παλο), αλλά μπορούσαν και να αποτελούνται από απλούς συνδυα­ σμούς χρωμάτων. Τα πλέον δια­ δεδομένα εραλδικά μοτίβα είναι το λιοντάρι, σύμβολο ισχύος, και ο σταυ­ ρός, σύμβολο τη ς πίστης, τα οποία συναντούμε σε πληθώρα παραλλαγών. Ο κρίνος, σύμβολο τη ς Παναγίας, διακόσμησε τον θ υρ εό των Καπετιδών τη ς Γαλλίας, ο α ετό ς ως ρωμαϊκό αυτοκρατορικό σύμβολο φ ερ ότα ν από τους αυτοκράτορες τη ς Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι λεοπαρδάλεις του οίκου των Π λανταγενέτω ν έγιναν το βασιλικό σύμ­ βολο τη ς Αγγλίας, ενώ λέοντα που εφορμά έ ­

23

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

φεραν στον θ υ ρ εό τους οι βασιλείς τη ς Σκω­ τίας και τη ς Λεόν. Μ ερικά οικόσημα ονομάζονται φανερά, διότι φανερώνουν με το έμβλημά τους το όνομα του κατόχου τους. Η βενετσιάνικη οικογένεια Πόλο, τη ς οποίας επιφανές μέλος ήταν ο διάσημος π εριηγητής Μάρκο Πόλο, στο οικόσημό τη ς φ έρ ει τρ εις ό ρνιθες (polo), οι άρχοντες ντέλλα Σκάλα (della Scala) τη ς Βερόνα μια αργυρή σκάλα (scala) σε ερυθρό πεδίο και η ζακυνθινή οικογένεια Σολωμού έναν σολωμό.

24

ΤΟ Ο ΙΚΟ ΣΗΜ Ο Ω Σ ΣΥΜ ΒΟ ΛΟ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Αρχικά κάθε ιππότης υιοθετούσε το προσωπικό του έμβλημα, που στη συνέχεια το έφ εραν και οι απόγονοί του. Η πληθώρα των οικοσήμων στη χριστιανική Δύση είχε ως επα­ κόλουθο πολλές οικογένειες να υιοθετούν εν αγνοία τους ταυτόσημους θυρεούς Αυτό το πρόβλημα δημιούργησε κατά τον 14ο αιώνα την ανάγκη θεσ μοθέ τησης του εθίμου, καθώς μέσω του θυρεού αντιπροσωπεύεται άμεσα ένα άτομο. Η παρουσία του οικοσήμου υποκαθιστά την παρουσία του ατόμου και η χρήση του από κάποιον άλλο είναι σαν να χρησιμοποιεί κά­ ποιος το όνομα άλλου.

Σ φ ρ α γ ίδ α του Φιλίππου ντε Κ ο υ ρ τεν α ί (Philippe de Courtenay), τιτο υ λ ά ρ ιο υ Λ α τίνο υ α υ το κ ρ ά το ρ α τη ς Κ ω νσ τα ντινούπ ολης. Ο α υ το κ ρ ά το ρ α ς εμ φ α ν ίζ ε τα ι έφιππος και φ έ ρ ε ι σ τη ν ασπίδα το υ κα ι σ το υπ οκάλυμμα το ν Θ υρεό τω ν Λ α τίν ω ν α υ το κ ρ α τό ρ ω ν. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ως πρώτη πραγματεία περί εραλδικής θ εω ρείτα ι το έργο του Μπάρτολους του Σαξοφερράτο (Bartolus de Saxoferrato, 13131357), συμβούλου του Γερμανού αυτοκράτορα Καρόλου Δ 1, "Π ραγματεία περί Εμβλημάτων και Θυρεών" (Tractatus Bartoli de Insigniis et Armis). Το φεουδαρχικό δίκαιο αναγνώριζε κάθε κυρίαρχο ηγεμόνα ως πηγή τιμών (tons honorum). Κατά τον ίδιο τρόπο που δημιουργούσε και απ ένεμε τίτλους, αξιώμα­ τα και φέουδα, απ ένεμε και τα οικόσημα. Η απονομή ενός οικοσήμου γινόταν διά διπλώ­ ματος (letters patent) και αυτό θ εω ρ είτο φ εου­ δαρχική κτήση για τον αποδέκτη του, με κληρονομικό δικαίωμα. Ηταν τέτο ιο το κύρος που επ έφ ερε στον κάτοχό του ένας θ υρ εό ς ώστε άτομα εκ τό ς τη ς τά ξη ς των ευγενών

Σ τ ο λά β α ρ ο μ ε τον θ υ ρ ε ό τη ς Β ε ν ε τία ς α π εικ ο ν ίζετα ι έν α ς χ ρ υ σ ό ς π τερ ω τό ς λ έ ο ν τα ς - βιβ λικ ό ς συμ βολισ μ ός για το ν Ε υ α γ γ ε λ ισ τή Μ ά ρ κο , π ολιούχο τη ς Β εν ε τία ς - σ ε ε ρ υ θ ρ ό πεδίο. Ο λ έ ο ν τα ς κ ρ α τά το ε υ α γ γ έ λ ιο του Αγίου Μ ά ρ κο υ και α τε ν ίζ ε ι τ η ν π όλη τη ς Β εν ε τία ς .

προτιμούσαν να λάβουν για υπηρεσίες τους προς το στέμμα - συνήθως οικονομικής φ ύ­ σης - θ υ ρ εό αντί άλλης ανταμοιβής, γινό­ μενοι θυρεοφόροι (ecuyer, squire). Τα λόγια του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΑ' τη ς Γαλλίας κατά την απονομή οικοσήμου προς τον οίκο των Μεδίκων το 1465 είναι ενδεικτικά: "Σας απονέ­ μουμε το παρόν οικόσημο προς δική σας χρή­ ση για οπουδήποτε και έναντι οποιουδήποτε θεω ρή σ ετε σκόπιμο, τόσο σε ειρήνη, όσο και σε πόλεμο....“. Με το πέρασμα των γενεώ ν διάφοροι οίκοι δημιούργησαν κλάδους που κυ­ ριάρχησαν σε ξεχω ριστές κτήσεις. Η επιστήμη τη ς εραλδικής επιτάσσει κάθε οικογενειακός κλάδος, ο οποίος επιτυγχάνει να επ ιβληθεί ως φεουδαρχικός, να φ έρ ει ση­ μάνσεις επί του βασικού θ υ ­ ρεού, ώστε να διαφοροποιείται από τον κυρίως κορμό που συνεχίζει να φ έρ ει το βασικό οικόσημο. Ακόμα και τα αναγνωρισμένα νόθα παιδιά ευγενώ ν έφ εραν τη σήμανση του νόθου επί του πατρικού θ υ ­ ρεού. Κόρες οι οποίες ήταν κληρονόμοι έφ ερα ν επίσης το ν θ υ ρ εό του οίκου τους, υποδη­ λώνοντας την ατομική τους κυριαρ­ χία πάνω σε ένα φέουδο. Ο γάμος με μια κληρονόμο παρείχε το δικαίωμα τη ς συγχώνευσης του θυρεού τη ς γυναίκας με το οικόσημο του συζύγου, υποδηλώνοντας με

αυτό τον τρόπο ότι ο συγκεκριμένος άρ­ χοντας είχε την κυριαρχία επί τη ς κτήσης της συζύγου του, ως άρχοντας δικαιώματι γυναικός (de iure uxoris). Αξιώσεις σε τίτλους και κτήσ εις α­ πεικονίζονταν πάνω στο οικόσημο του διεκδι­ κητή, ο οποίος π ροσ έθετε στον θ υ ρ εό του και τον θ υ ρ εό τη ς άλλης οικογένειας μέσω της οποίας διεκδικούσ ε τίτλο ή κτήση. Χ αρακτη­ ριστικά παραδείγματα θυρεού αξίωσης μας παρέχει το οικόσημο των βασιλέων τη ς Αγ­ γλίας, που από τον 14ο αιώνα ενσωματώνουν στο οικόσημό τους (τρεις χρυσές λεοπαρδάλεις σε ερυθρ ό πεδίο) τον θ υ ρ εό τη ς Γαλλίας (κυανό πλήρες χρυσών κρίνων) ως δ ιεκδ ικη ­ τέ ς του γαλλικού θρόνου. Τι γινόταν όμως όταν ένας π ατέρας με τους γιούς του, που όλοι έφ ερα ν το ίδιο οικό­ σημο με τη διαφοροποίηση του κλάδου τους, στη μάχη έφ εραν πανομοιότυπο θ υρ εό; Η ε ­ πιστημονική προσέγγιση τη ς εραλδικής λέει ότι οι επιμέρους ατομικές διαφοροποιήσεις υπεισέρχονται στο λοφίο επί τη ς π ερικεφ α­ λαίας του ιππότη. Γι1 αυτό βλέπουμε τα οικοσημολογία του 14ου αιώνα να κατα­ χωρούν τους θυρ εούς σε συνδυασμό με το κράνος που φ έρ ει στην κορυφή του λοφίο, με το οποίο και καθορίζεται το συγκεκριμένο πρόσωπο. Σε μια εποχή που η γραφή και η ανάγνωση ήταν προνόμιο λίγων, η σφραγίδα με το οικόσημο ενός άρχοντα ήταν αναγκαία πάνω σε κάθε έγγραφο, έτσι ώστε μέσω αυτού ο παραλήπτης να βεβαιώ νεται για την προέλευση του εγγράφου. Κατά τον ίδιο τρόπο το λάβαρο με το οικόσημο κυμάτιζε στο κάστρο κάθε άρχοντα ενόσω βρισκόταν μέσα σε αυτό, σε ένδειξη κατάληψ ής του από το ν ίδιο, και υποστελλόταν κατά την αναχώ­ ρησή του. Κατά τις π εριοδείες, όταν μ ετεκινείτο από κατάλυμα σε κατάλυμα, το οικόση­ μό του κρεμόταν από το μπαλκόνι για να δείχνει την κυριαρχία του στον χώρο όπου βρισκόταν. Ακόμα και όταν βρισκόταν στη θάλασσα το λάβαρό του κυμάτιζε από ένα κα­ τά ρ τι του πλοίου, υπάρχουν δε περιπτώσεις που σε ιδιόκτητα πλοία ολόκληρο το πανί ή ­ ταν ζωγραφισμένο με το οικόσημό του. Από το δ εύ τερ ο μισό του 13ου αιώνα οι εύποροι φ εουδάρχες άρχισαν να επιδεικνύουν το οι­ κόσημό τους και πάνω στους ακολούθους τους - συνήθως έφ εραν κεντημένο έναν θυρεϊσκο στο στήθος τους. Μια τέτο ια περίπτω­ ση μας π αραθέτει ο άρχοντας Ιωάννης του Ζουανβίλ, σ τρατάρχης τη ς Κομπανίας (Jean sire de Joinville, seneschal de Champagne), που συνόδευσε τον Λουδοβίκο Θ 1τη ς Γαλλίας, τον Αγιο, στην έκτη Σταυροφορία και ο οποίος πε­ ριγράφει στο χρονικό του "Ιστορία του Αγίου Λουδοβίκου" (Histoire de Saint Louis) με τα ε ­ ξής λόγια το πλοίο και την ακολουθία του Ιω­ άννη ντ'Ιμπ ελέν (Jean d'lbelin), κόμη τη ς Γιάφφα κατά την απόβαση των σταυροφόρων στην Αίγυπτο το 1249: “Ηταν αυτός που αποβι­ βάστηκε με τη ν ύψιστη μεγαλοπρέπεια, κα­ θ ό τι η γαλέρα του ήταν ζωγραφισμένη και από μέσα και από έξω με ασπίδες που έ φ ε ­ ραν τον θ υ ρ εό του, που είναι χρυσός με ερ υ ­ θρό πεπλατυσμένο σταυρό. Η γαλέρα του εί-

χε τουλάχιστον 300 κωπηλάτες που ο καθένας τους έ φ ερ ε α­ σπίδα και επισείοντα επί τη ς λόγχης με τον θ υρ εό του κό­ μη". Σε επίσημες τε λ ε τ έ ς του κράτους τα οικόσημα ήταν κεντημένα στους μανδύες των φεουδαρχών και των συζύγων τους. Μ εγάλη σημασία αποδι­ δόταν και στη διακόσμηση των ταφικών μνημείων των ιπποτών με θυρ εο ύς, ώστε να φαίνεται ποιος είναι ενταφιασ μένος στο σ υγκεκριμένο σημείο. Ακόμα και η έκπτωση ενός ιππότη από το αξίωμά του είχε τον αντι­ κατοπτρισμό τη ς στον θ υρ εό του. Κατά την τε λ ε τή διαπό­ μπευσής του η ασπίδα του αναρτάτο αντεστραμμένη, ε ­ πειδή κάθε αντιστροφή συμ­ βόλου παραπέμπει σε μείωση και προσβολή αυτού που συμ­ βολίζει.

ΤΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑ ΤΩΝ ΕΡΑΛΔΩΝ Η πολυπλοκότητα και η ποικιλομορφία που αναπτύχθη­ καν βαθμιαία με τη χρήση τη ς εραλδικής σε όλο το φάσμα τη ς κοινωνικής δρασ τηριότη­ τας του Μεσαίωνα κατέστησαν επιτακτική την ανάγκη πρόσληψης ειδικών μελετητώ ν, οι οποίοι θα μπορούσαν να ελέγχουν και να αποκωδικοποιούν το όλο σύστημα που συνε­ χώς μεταβαλλόταν μέσα από επιγαμίες μ ετα ­ ξύ οίκων ευγενώ ν και δυνασ τικές αξιώσεις σε φέουδα και τίτλους. Οι ειδικοί αυτοί ονομάζονταν εράλδοι. Οι ιπποτικοί αγώνες στη φεουδαρχική Δύση, στους οποίους λάμβανε μέρος πληθώ­ ρα ιπποτών από κατά καιρούς αντιμαχόμενες παρατάξεις, δημιούργησαν την επιπρόσθετη ανάγκη ελέγχου-αναγνώρισης αυτών, τη ς γνησ ιότητας των τίτλων, τη ς γενεαλογίας και τω ν θυρεώ ν τους. Ετσι οι εράλδοι ανέλαβαν και τη διοργάνωση, τη ν εποπτεία και τη διαι­ τησία των ιπποτικων αγωνων. Η λ έξη εράλδος (herauf, Herold, herald, heraldo) προέρχεται από τη μεσαιωνική γ ερ ­ μανική λ έξη hariwald (ίΐ8Π=στρατός + w altan=öioiK ü)). Αν και ο άνθρωπος αυτός δεν φαίνεται να είχε ποτέ διοικητικά καθήκοντα, η θέση του ήταν στην κεφαλή μιας στρατιω τι­ κής μονάδας. Ηταν ο κήρυκας και ο α γγελιο­ φόρος του αρχηγού του σ τρατεύματος, αλλά και ο κομιστής μηνυμάτων μετα ξύ των αντι­ πάλων στρατοπέδων. Η κοινωνική θέση των υψηλόβαθμων ε υ ­ γενών του Μεσαίωνα τους υπαγόρευε την ε ­ πικοινωνία διά μέσου αντιπροσώπου. Ετσι την επιλογή αντιπάλων στις κονταρομαχίες την πραγματοποιούσε ένας εράλδος, ο οποίος έ ­ φ ερ ε στο χιτώνιο τον θ υ ρ εό του κυρίου του ώστε να αναγνωρίζεται ποιον εκπροσωπεί. Ολοι οι σ υμ μετέχο ντες ιππότες στους αγώ­

Ε κ κλησ ια σ τική ερ α λ δ ικ ή σ τη Μ ονή Γκέρσς (S tift G eras) σ τη ν Α υ σ τρ ία . Ο θ υ ρ ε ό ς του εκ κλ η σ ια σ τικ ο ύ φ έο υ δ ο υ (απονομή 1542) σε σ υνδ υασμό μ ε το ν προσωπικό θ υ ρ ε ό του κ α θ η γ ο ύ μ ε ν ο υ τη ς μ ονή ς κα ι τα διάσημα το υ οφ φ ικίου του.

25 νες αναρτούσαν σε κοινό σημείο τις ασπίδες με τον θ υρ εό τους. Ο εράλδος επ έλεγε τον αντίπαλο του κυρίου του βάσει του θυρεού. Την πρόκληση δεχόταν ή απέρριπτε ο εράλ­ δος του άλλου ιππότη και οι τε λ ικ ές συμ­ μετοχές καταγράφονταν από όλους τους παρευρισκόμενους εράλδους. Τα οικόσημα των σ υμμετεχόντω ν ιπποτών ζωγραφίζονταν από το υς εράλδους πάνω σε κυλίνδρους από περ­ γαμηνή που λέγονταν ρολά οικοσήμων (roll of arms, Wappenrolle). Αυτά ήταν και τα πρώτα μητρώα οικοσήμων που δίνουν γραπτή μαρτυρία για τις απαρχές τη ς εραλδικής. Επειδή ο πόλεμος ήταν η βασική απασχό­ ληση των ιπποτών, οι εράλδοι βρέθηκαν στη συνοδεία ισχυρών φεουδαρχών και βασιλέων και άσχετα από την κοινωνική τους π ροέλευ­ ση έγιναν σημαντικοί σύμβουλοι των κυρίων τους, λάμβαναν μέρος στα βασιλικά και στα πολεμικά συμβούλια και εκτελούσαν διπλω­ μ ατικές αποστολές. Το αξίωμα του εράλδου απαιτούσε σεβασμό. Επίθεση κατά εράλδου τιμω ρείτο ως επίθεση κατά του προσώπου τού ηγεμόνα, επειδή ο εράλδος έφ ερ ε το οι­ κόσημο του κυρίου στο χιτώνιό του. Κατά τις εκσ τρ α τείες η θέση του εράλδου ήταν μέρα και νύκτα δίπλα στον κύριό του, γι' αυτό και ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο ικόσημα ιπ ποτώ ν του Τευτονικού Τάγματος (D eu tsch o rd en ) α ν α ρ τη μ έν α σ το ν ναό το υ Τά γματος σ τη Β ιένν η .

δ ιέμ εν ε μέσα στη σκηνή του, έτοιμος κάθε στιγμή να διαβιβάσει κάθε διαταγή του και να δημοσιοποιήσει τα διαγγέλματά του. Οταν άρχιζε η μάχη ο εράλδος απομακρυνόταν από το βάνδο - απ οτελείτο από αριθμό λογχών του κυρίου του, αλλά όχι πολύ επειδή έπρεπε να παρακολουθήσει βάσει τω ν οικοσήμων την εξέλ ιξη τη ς μάχης και πάλι βάσει αυτών να δώσει αναφορά για την ακριβή συμπε­ ριφορά των ιπποτών κατά τη μάχη, ώστε να ανταμειφθούν λόγω ανδραγαθίας ή να τιμω ­ ρηθούν λόγω δειλίας. Ετσι οι εράλδοι έγιναν και πηγές πληροφόρησης για τους συγγρα­ φ είς και τους σκιτσογράφους των χρονικών ως προς την ακριβή έκβαση μιας μάχης. Μ ε­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τά τη σύγκρουση οι εράλδοι των δύο πλευρών συναντώντο για να αποφασίσουν από κοινού ποιος ήταν ο νικητής. Η ττημένη ήταν η πλευρά που είχε τις μ εγα λύτε­ ρες απώλειες. Οι εράλδοι του νικητή φρόντιζαν ακολούθως να τοποθετούν το λάβαρό του στο πεδίο τη ς μάχης και να συλλέγουν τα λάβαρα των ηττημένω ν. Η αναγνώριση των θυμάτω ν γινόταν επίσης βάσει των οικοσήμων τους. Γλαφυρό παράδειγμα υπήρξε η αναγνώριση και η καταγραφή, από π έντε εράλδους, 1.200 Γάλλων ιπποτών που σκοτώθηκαν κατά τη μά­ χη του Κρεσύ το 1346. Ο εράλδος τη ς η ττη μένης παράταξης έπρεπε να παρουσιαστεί στον αντίπαλο αρχηγό και να του ανακοινώσει ότι είναι ο νικητής τη ς ημέρας. Ηταν επίσης επιφορτισμένος με την ταφή των νεκρών ή τη μεταφορά τους στην πατρίδα, καθώς και με την παράδοση τη ς ασπίδας και τη ς π ερ ικε­ φαλαίας με το λοφίο του νεκρού στη χήρα

του. Η ασυλία τη ς οποίας έχαιρε ο εράλδος α­ π αγόρευε ρητά την αιχμαλωσία του, όχι μόνο επειδή ο ιπποτικός κώδικας δεν επ έτρεπ ε την αιχμαλωσία αόπλων, αλλά λόγω του κύρους του λειτουργήματος του εράλδου και των πολύτιμων γνώσεών του για την πολεμική μεσαιωνική κοινωνία. Λόγω τη ς ασυλίας το πρόσωπο αυτό μπορούσε να κυκλοφορεί ε ­ λ εύ θ ερ α ανάμεσα στους αιχμάλωτους ιππό­ τε ς και να αναλαμβάνει τις διαπραγματεύ­ σεις για την απελευθέρω σή τους. Επειδή οι εράλδοι (ως μη εμπόλεμοι) δεν μπορούσαν να έχουν συμμετοχή στα λά­ φυρα, αποζημιώνονταν με ένα σπίτι ή με την αξία του σε χρήματα. Σε έναν κόσμο όπου ό­ λοι από τον πάροικο μέχρι τον μεγαλύτερο ευγενή ήταν φόρου υποτελείς στον επικυρίαρχό τους, οι εράλδοι έχαιραν του προνομίου τη ς μη καταβολής φόρου.

Η ΔΗ Μ ΙΟ ΥΡΓΙΑ ΕΝΟΣ ΕΡΑΛΔΟΥ Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι άνθρωποι που συνετέλεσαν στην κωδικοποίηση τη ς εραλδι­ κής; Επειδή η τά ξη των ιπποτών ασχολείτο αποκλειστικά με τις π ολεμικές δρασ τηριότη­ τες, τη διοίκηση ανελάμβαναν λαϊκοί και κλη­ ρικοί που γνώριζαν γραφή και ανάγνωση.

Το μ α ρ μ ά ρ ινο τα φ ικ ό μ ν η μ είο του φ ημ ισ μένου κ ο ν τό σ τα υ λ ο υ της Γαλλίας Μ π ε ρ τρ ά ν ντυ Γκ εσ λ έν (B ertran d du G uesclin, 1320-1380) σ τη βασιλική του Αγίου Δ ιο νυ σ ίο υ (S a in t Denis) σ το Π αρίσι.

ανάγνωση. Δ εν έδινε κανέναν όρκο και ο κύ­ ριός του τού έδινε έναν τίτλο για το ν χώρο τη ς δικαιοδοσίας του και ένα χιτώνιο με τον θ υ ρ εό του. Οταν προαγόταν σε εράλδο ο κύ­ ριός του τον έχριζε με κρασί από το φέουδό του μέσα σε αργυρό δισκοπότηρο και ορκιζό­ ταν. Τη μεγαλύτερη αίγλη τη ν είχε ο πρώτος των εράλδων στο Βασίλειο, ο οποίος λάμβανε το αξίωμά του από τον ίδιο τον βασιλιά, από τον οποίο επίσης λάμβανε το χιτώνιο με τον βασιλικό θ υρ εό και το σκήπτρο και τ ιτ ­ λοφορείτο βασιλιάς των εράλδων . (rex heraldorum) ή βασιλιάς των αρμάτων (rot d'armes, rey de armas, king of arms, Wappenkönig). Αυτό το πρόσωπο προϊστατο των υπολοίπων ακολούθων και των εράλδων. Μια από τις μεγαλοπ ρεπέστερες τ ε λ ε τέ ς σ τέψ ης βασιλιά των εράλδων απαντούμε τον 14ο αιώνα στην περίπτωση του Σαρλό (Chariot), που αρχικά υπηρέτησε ως εράλδος στην Αυλή των Λουζινιανών βασιλέων τη ς Κύ­ πρου, έπ ειτα ως εράλδος του κόμη του Αρτουά (Artois) και τελικά σ τέφ θ η κε στο Παρίσι βασιλιάς των εράλδων τη ς Γαλλίας από τον βασιλιά Κάρολο Ε1(1364-1380). Οι εράλδοι συνασπίζονταν σε σώμα, το κολλέγιο των εράλδων (collegium heraldicum), που λειτουργούσε ως θεμα τοφ ύλακας των θυρεώ ν κάθε οίκου και διασφάλιζε την ορθή και νόμιμη χρήση τους από τους δικαιούχους. Τα οικόσημα καταγράφονταν σε ειδικά μη­ τρώα, τα οικοσημολογία (armorials), ενώ στα ι­ ταλικά κράτη οι θυρεοί των πατρικίων καταχωρούντο στη χρυσή βίβλο (libro d'oro). Σήμερα σε χώρες όπου εξακολουθεί να υφίσταται ο θεσ μός τη ς μοναρχίας το οφφίκιο του βασιλιά των εράλδων θεω ρείτα ι σημαντι­ κότατο. Α υτός δημιουργεί, καταχωρεί και ε ­ γκρίνει τη χρήση νέων θυρεών, φ έρ ει σκή­ πτρο και χιτώνιο με τον βασιλικό θυρεό, α­ σκεί καθήκοντα μέγα τελετά ρ χ η κατά τις επί­ σημες τε λ ε τ έ ς του σ τέμμα τος και έχει το προνόμιο του προβαδίσματος έναντι όλων των αξιωματούχων του κράτους.

27

Η ΕΡΑΛΔΙΚΗ ΣΤΑ ΙΠΠΟΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ Α ναπ αράσταση μ ονο μα χία ς μ ε τ α ξ ύ ιπ π οτώ ν το υ 12ου αιώνα. Ο ιπ π ότης σ τα α ρ ισ τερ ά φ έρ ει κα τα υ χ έν ια που σ υ γ κ ρ ο το ύ ν τα ι σ το κρά νος του μ ε υ φ α σ μ ά τινη σ τεφ ά ν η .

Ατομα προερχόμενα από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα τα οποία δ ιέθ ετα ν αυτό το προσόν, αλλά ως υποτελείς τούς απαγορευό­ ταν η οπλοφορία, εντάχθηκαν στις ακολου­ θ ίες των φεουδαρχών ως κήρυκες, που αρχι­ κά χρησιμοποιούντο για τη διαβίβαση εντολών. Η συνεχής επαφή τους με την τάξη των ιπποτών από μια θέση που απαιτούσε σε­ βασμό, όχι αναγκαστικά προς το άτομό τους, αλλά προς το οικόσημο το οποίο έφεραν, αυτό του ηγεμόνα, τους διευκόλυνε να α­ σχοληθούν με τον μόνο πολεμικό τομέα το ν οποίο τους επ έτρεπ ε η κοινωνική τους θέση, τη μ ελέτη των εμβλημάτω ν των πολεμιστών. Επρεπε να είναι άτομα αμέμπτου χαρακτήρα και με καλή μνήμη, αφού έπρεπε να διαβι­ βάζουν με ακρίβεια μηνύματα τα οποία ως επί το πλείστον ήταν μόνο προφορικά και

μπορούσαν να φθάσουν μ ετά από μ έρ ες στον αποδέκτη τους. Κάθε εράλδος έπρεπε να είναι σε θέσ η να αναγνωρίζει το οικόσημο κά­ θ ε ευγενούς οικογένειας τη ς επικράτειάς του, την προέλευση και τη σημασία του ε μ ­ βλήματος, τη ν ιστορία τη ς οικογένειας, κα­ θώς και τα πολεμικά ανδραγαθήματα των με­ λών της. Επρεπε να είναι καταρτισμένος στη γενεαλογία και στην ιστορία των ευγενώ ν οί­ κων. Οι εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις, που απαιτούντο για το λειτούργημά τους (εκτός από τη γνώση διαφόρων γλωσσικών ιδιωμά­ των), διευρύνονταν με επισκέψ εις σε χώρες και αυλές για τη συλλογή πληροφοριών σχετι­ κά με την εθιμοτυπία και το πρωτόκολλο. Ο μαθητευόμενος εράλδος λάμβανε τη βασική του εκπαίδευση ως ακόλουθος (persevant) και έπρεπε να γνωρίζει γραφή και

Ο φεουδαλισμός απαιτούσε κάθε φ εου­ δαρχικός φορέας να αντιπροσωπεύεται με τον δικό του θυρεό. Ετσι οι ιερο-ιπποτικές α­ δ ελ φ ό τη τες ή ιπποτικά τάγματα που δημιουργήθηκαν κατά τις Σταυροφορίες στην Παλαιστίνη και στην Ιδηρική χερσόνησο χρη ­ σιμοποιούσαν, ως επικυρίαρχοι φεουδαρχικοί οργανισμοί, τον δικό τους θυρεό, με κύριο θ έμ α πάντα το σύμβολο του σταυρού. Οι Ναϊτε ς έφ εραν ερυθρ ό σταυρό σε αργυρό πε­ δίο, οι Ιωαννίτες λευ κό σταυρό σε ερυθρό πεδίο, οι Τεύτονες μέλανα σταυρό σε αργυρό πεδίο, οι Λαζαρίτες πράσινο σταυρό σε αργυ­ ρό πεδίο (τα υπάρχοντα τάγματα συνεχίζουν μέχρι σήμερα να φέρουν τους ίδιους θ υ ­ ρεούς). Στον χώρο αυτό δημιουργήθηκε η ανάγκη ξεχωριστού συστήματος αναγνώρι­ σης ενός ιππότη ως μέλους κάποιου τά γ ­ ματος, παρόλο που οι μοναστικοί κανόνες που ακολουθούσαν τα τάγματα απαγόρευαν τη χρήση προσωπικών θυρεώ ν. Ετσι το εραλδικό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ε ρ αλδικό σ ύ μ π λ εγμ α σ το κ ά σ τρ ο τη ς Μ υ τιλ ή ν η ς : Σ το κ έν τρ ο , πάνω σ το σ τή θ ο ς το υ δ ικ έφ α λο υ α ε το ύ , β ρ ίσ κ ετα ι ο φ ο λ ιδ ω τό ς θ υ ρ ε ό ς τω ν Γ α τελο ύ ζω ν (υ π οδεικνύει τη γ ε ν εα λ ο γ ικ ή σχέση του α υ θ έ ν τη τη ς Λ έσ β ο υ μ ε τη ν α υ το κ ρ α το ρ ικ ή ο ικ ο γ έν εια ) και δ ύ ο "Β" τω ν Π αλαιολόγω ν, α ρ ισ τερ ά το σ υμπ ίλημα τω ν Π α λ α ιο λό γ ω ν και δ εξιά έν α ς μ ο νο κ έφ α λ ο ς α ε τό ς (π ιθανώ ς έμ β λ η μ α τη ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς τη ς Τραπ εζούντας). Από πάνω δ ια κ ρ ίν ετα ι (α ν τε σ τρ α μ μ έ ν α )ε ν το ιχ ισ μ έ ν ο ς ο θ υ ρ ε ό ς τη ς γ ενο β έζικ η ς ο ικ ο γένεια ς τω ν Γα τελούζω ν. — — ---------

“ !ν;

'

■ ------------------------------ χ ------- ---------^

--ψ

%$Ο ικόσ ημ ο τη ς ο ικ ο γ έν εια ς τω ν Κρίσπο, δουκώ ν του Α ρ χιπ ελά γους σ τη Ν ά ξο . Π α ρ α τη ρ ή σ τε ό τι υ π ο β α σ τά ζετα ι από δ ύ ο λ έ ο ν τε ς που φ έρ ο υ ν ξίφ η.

28

σύστημα που εισήχθη για τα μέλη των ιπποτικών ταγμάτω ν ήταν: οι μεν ιππότες τοποθετούσαν το οικόσημό τους πάνω στο έμβλημα-σταυρό του τάγματος στο οποίο ανήκαν, οι δε αξιωματούχοι και μεγάλοι μάγιστροι είχαν το προνόμιο τη ς προσθήκης του θυρεού του τάγματος μέσα στο οικόσημό τους, πρακτική που συνεχίζεται μέχρι τις μ έ­ ρ ες μας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του εραλδικού συστήματος απαντώνται σε εκκλησ ίες ιπποτικών ταγμάτω ν ανά την Ευρώπη. Στα μέσα του 14ου αιώνα εμφ ανίσ τηκε ο θεσ μός των δυναστικών ιπποτικών ταγμάτω ν (Περικνημίδας, Χρυσόμαλ­ λου Δέρατος, Αρχαγγέλου Μιχαήλ κ.ά.), που δ ιέθ ετα ν δικούς τους εράλδους. Σήμερα μά­ λιστα ο εράλδος του Τάγματος τη ς Π ερικνημί­ δας είναι ταυτόχρονα και βασιλιάς των εράλδων τη ς Αγγλίας (Garter King of Arms).

ΠΟ ΛΕΟ ΣΗΜ Α, ΕΘΝΟΣΗΜ Α, ΣΥΝΤΕΧΝΙΟΣΗΜ Α, ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΙ ΘΥΡΕΟΙ Οπως έχει ήδη επισημανθεί, η κατοχή θυρεού ήταν αναπόσπαστο στοιχείο στην αντιπροσώπευση κάθε φορέα μέσα στη μ ε­ σαιωνική κοινωνία. Κατά τη ν πρακτική αυτή οι πόλεις δ ιέθ ετα ν τον δικό τους θ υρ εό, το πολεόσημο. Στη Γερμανική Αυτοκρατορία και ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σελίδα από το οικοσημολόγιο της Καστιλιανής αδελφ ότητα ς τω ν ιπποτών του Σαντιά γο ντε λα Φ ουέντε στο Μπούργος (τέλη 14ου αι.).

Π ε ρ ιδ ε ρ α ιο του ερ α λ δ ο υ του Τ ά γμ α το ς το υ Χρ υσ όμ αλλου Δ έ ρ α το ς επ ί α ρ χ ιμ α γ ισ τρ ία ς του οίκου τω ν Α ψ β ο ύ ρ γω ν (16ος αι.), δ ια κ ο σ μ η μ ένο μ ε ~ους θ υ ρ ε ο ύ ς ό λ ω ν τω ν η γ εμ ο ν ιώ ν τη ς Α γίας Ρ ω μα ϊκής Α υ το κ ρ α το ρ ία ς (Θ ησ αυρ οφ υλά κιο Β ιέν ν η ς ).

Ο Α γγλος ιπ π ότης Ράλψ Ν έβ ιλ , κόμ ης του Ο υ έσ τμ ο ρ λ α ν τ και σ τρ α το π εδ ά ρ χ η ς τη ς Α γγ λία ς, φ έ ρ ε ι επ εν δ υ τή μ ε το ν Θ υρεό τω ν Ν έβ ιλ . Δ ίπ λα β λ έπ ο υ μ ε το κρά νος το υ μ ε σ τέμ μ α και λο φ ίο.

Τα λά βα ρ α μ ε το υ ς θ υ ρ ε ο ύ ς τω ν ιπ π οτώ ν το υ Τά γματος τη ς Π ερ ικν η μ ίδ α ς α ν α ρ τη μ έν α σ το ν ναό το υ Α γίου Γεω ργίου σ το κ ά σ τρ ο το υ Ο υίνδσορ.

στην Ιταλία ο θεσ μός τη ς πόλης ήταν πολύ σημαντικός. Η πόλη θ εω ρείτο νομικό πρό­ σωπο και ήταν αυτοδιοικούμενη, από το δημοτικό συμβούλιο (που απαρτιζόταν από εκπροσώπους των συντεχνιών). Υπαγόμενη στο φεουδαρχικό σύστημα έπρεπε να παρέ­ χει σ τρατιω τικές υπηρεσίες στον επικυρίαρ­ χο ηγεμόνα και ο στρατός τη ς να συντάσσεται κάτω από το λάβαρο με το πολεόσημό της. Οι αστοί, που ανήκαν στην τά ξη των ε ­ λευθέρω ν, μπορούσαν να συνασπίζονται σε εργα τικές συντεχνίες, η καθεμία από τις ο­ ποίες έ φ ερ ε επίσης τον δικό τη ς θυρεό. Οι επισκοπές και τα μοναστήρια, που δ ιέ­ θ ετα ν δικά τους φέουδα και συνεπώς ήταν υποχρεωμένα να παρέχουν στρατιωτικά αγή­ ματα σε καιρό πολέμου, αντιπροσωπεύονταν επίσης διά θυρεώ ν. Στη μάχη τα σ τρα τεύμα­ τα των εκκλησιαστικών φεουδαρχών

μάχονταν υπό το λάβαρο του επικυριάρ­ χου το υς κληρικού. Οι εκκλησιαστικοί αυτοί άρχοντες, πολλοί από το υς οποίους προέρ­ χονταν από ευ γενείς ιπποτικές οικογένειες και είχαν μυηθεί από νεαρή ηλικία στις πολε­ μικές τέχνες, οδηγούσαν πολλές φορές προσωπικά τα σ τρατεύματά τους στη μάχη. Επειδή και οι ίδιοι ήταν θυρεοφόροι, συνδύα­ ζαν στο οικόσημό τους τον προσωπικό τους θ υρ εό με αυτόν του εκκλησιαστικού τους φέουδου. Τα εκκλησιαστικά οικόσημα στην εικαστική τους απόδοση δ εν φέρουν π ερικε­ φαλαία, αλλά μ ίτρες και ποιμαντορικές ρά­ βδους, ενώ των καρδιναλίων φ έρουν κόκκινο καπέλο με φιόγκους (που έφ εραν οι καρδινά­ λιοι). Με τη δημιουργία βασιλείων-κρατών και τη συγκέντρωση όλης τη ς διακυβέρνησης στο πρόσωπο του μονάρχη, οι θυρεοί των

Ο ικ ό σ η μ ο α ξιώ σ εω ν του βασιλιά Ια νού τη ς Κύπρου (1398-1432) από το βασιλικό π α ρ εκκλή σ ι σ τα Π υ ρ γά . Φ έρ ει σ τα τε τα ρ τη μ ό ρ ια που το α π α ρ τίζο υ ν κ α τά σειρ ά π ρ ο τε ρ α ιό τη τα ς : σ το πρώ το τον θ υ ρ ε ό το υ λ α τιν ικ ο ύ Β α σ ιλείο υ τω ν Ιερ οσ ολύμ ω ν (ως τιτο υ λ ά ρ ιο ς βα σ ιλιά ς) σ το τ έ τ α ρ τ ο το ν θ υ ρ ε ό του Β α σ ιλείο υ τη ς Κύπρου, σ το δ ε ύ τε ρ ο τον θ υ ρ ε ό τη ς δ υ ν α σ τεία ς τω ν Λ ο υ ζιν ια ν ώ ν από το Π ο υ α το ύ τη ς Γ ιλ λ ία ς και σ το τρ ίτο τον θ υ ρ ε ό του Β α σ ιλείο υ τη ς Α ρ μ εν ία ς (ως τιτο υ λ ά ρ ιο ς βασιλιάς).

δυναστικών οίκων χρησιμοποιήθηκαν ως εμβλήματα του κράτους, υποδη­ λώνοντας την ταύτιση οίκου-κράτους. Με την πάροδο των αιώνων οι δυνασ τείες εξέλιπαν, αλλά τα οικόσημά τους διατηρήθηκαν ως εθνόσημα. Τέτοια παραδείγματα συναντούμε σήμερα στα εθνόσημα τη ς Πορτογαλίας, τη ς Ρωσίας, τη ς Ουγγαρίας, τη ς Τσεχίας, τη ς Αυ­ στρίας και τη ς Γερμανίας. Τα κράτη που δια­ τηρούν τον θεσ μό τη ς μοναρχίας συνεχίζουν να φέρουν το οικόσημο του κυβερνώντος η ­ γεμονικού οίκου και ως εθνόσημο.

Η ΕΡ Α Λ ΔΙΚ Η ΣΤΟ Ν ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Καθ' όλη τη διάρκεια τη ς ζωής τη ς Βυ­ ζαντινής Αυτοκρατορίας ο θεσ μός του ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Θ υ ρ εο ί από το διάσ ημ ο οικοσ ημ ολόγιο του Κ όνραντ Γ κ ρ ύ ν ενμ π ερ γκ (C onrad G rünenberg) το υ 1483. Η εικ α σ τικ ή α π εικόνιση εν ό ς οικοσήμου φ έ ρ ε ι σ το ιχεία από τ η ν ε ξά ρ τυ σ η του μεσ α ιω νικο ύ ιπ πότη: α π ο τε λ ε ίτα ι από τ η ν ασπίδα μ ε το έμ β λ η μ α (θ υ ρ εό ), πάνω σ τη ν οποία ε φ ά π τε τα ι η π ερ ικεφ α λ α ία , που π ερ ιβ ά λ λ ετα ι από τα κ α τα υ χ έν ια (ύφ ασμα το οποίο μ είω νε τη θ ερ μ ο κ ρ α σ ία που α να π τυσ σ ό ταν πάνω σ το σ ιδ ερ έν ιο κρά νος από τις α κ τίν ες του ηλίου και π ρ ο σ τά τευ ε το ν α υ χένα του ιπ πότη από κ τυ π ή μ α τα ). Επί τη ς π ερ ικ εφ α λ α ία ς β ρ ίσ κ ετα ι το λο φ ίο.

οικοσήμου ως κληρονομικού εμβλήματος των αρχοντικών οικογενειών δ εν υφίστατο με τη μορφή που είχε στη Δύση. 0 αετός, έμβλημα τη ς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των Βυ­ ζαντινών συνεχιστών της, χρησιμοποιήθηκε ως βυζαντινό αυτοκρατορικό έμβλημα. 0 Θ ε­ όδωρος Β' Λάσκαρις, αυτοκράτορας στη Νί­ καια (1254-1258), εισήγαγε τον δικέφαλο αετό ως αυτοκρατορικό έμβλημα και οι Παλαιολόγοι με τη σειρά τους τον σταυρό με το τετράγραμμο "Β" (κατά τη ν παράδοση τα τέσσερα Β ερμηνεύονται ως Βασιλεύς Βασι­ λέων Βασιλεύων Βασιλευόντων). Οι Κομνηνοί α υτοκράτορες τη ς Τραπεζούντας συνέχιζαν να φέρουν τον μονοκέφαλο αετό, δείγμα του οποίου σώζεται στον ναό τη ς Παναγίας Κοσμοσώτηρας στις Φ έρρες τη ς Θράκης (κτί­ σ τηκε γύρω στο 1150 από τον σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

αυτοκράτορα Α λεξίου Α'). Τόσο ο δικέφαλος α ετός, όσο και ο σταυρός με το τετράγραμμο "Β" αποτυπώθηκαν στη δυτική εραλδική μέ­ σα από το οικόσημο των μαρκησίων του Μ ονφεράτου (Montferrat), με την ανάληψη τη ς μαρκονίας από τον Θεόδωρο Παλαιολόγο (1305-1338), γιο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β'. Ο χρυσός δικέφαλος α ετός επί ερυθρού ή πορφυρού πεδίου αποτελούσε προνόμιο του αυτοκράτορα και τη ς οικογενείας του. Η χρήση του αυτοκρατορικού αυτού συμβόλου επιτρεπόταν μόνο σε ξένους ηγεμόνες που σ υγγένευαν με τον αυτοκράτορα μέσω επιγα­ μιών με βυζαντινές πριγκήπισσες. Ομως ο αε­ τό ς δεν επιτρεπόταν να είναι χρυσός. Επρε­ πε να φ έρ ετα ι σε μαύρη απόδοση "σκιάς α­ ετού", διότι όλοι και όλα βρίσκονταν "υπό τη σκιά" του αυτοκράτορα, ο οποίος συμβολιζό­ ταν με τον χρυσό αετό. Ο μαύρος δικέφαλος α ετός σε χρυσό πεδίο υ ιο θ ετή θ η κε ως έμ ­ βλημα των τσάρων τη ς Ρωσίας με τον γάμο τη ς Ζωής Παλαιολογίνας με τον Ιβάν Γ1 το 1472. Τον μαύρο δικέφαλο α ετό σε χρυσό πε­ δίο υιοθέτησαν επίσης οι Γερμανοί α υτοκράτορες του οίκου των Αψδούργων μ ε­ τά την άλωση τη ς Κωνσταντινούπολης (μέχρι τό τε έφ εραν μονοκέφαλο αετό), πάνω στο στήθος του οποίου φ ερ ότα ν ο αυτοκρατορικός τους θ υρ εό ς. Ο μαύρος δικέφ αλος α ετός σε ερυθρό πεδίο φερόταν από τους δεσπό­ τε ς τη ς Ηπείρου και έγινε το έμβλημα του Σκεντέρμπ εη (αργότερα τον υιοθέτησ ε το αλβανικό κράτος). Οι διεκδικήσ εις των η γε­

Μ εσ α ιω νικ ό ς ερ ά λ δ ο ς από τη ν Τοσκάνη.

μόνων τη ς Σερβίας επί τη ς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δεν μπόρεσαν να αποτυπωθούν στον θ υρ εό τους - ο “σέρβικός" δ ικέ­ φαλος α ετός φ έρ ετα ι σε αργυρή και όχι σε χρυσή απόδοση, επί ερυθρού πεδίου. Στον Μυστρά υπάρχει ανάγλυφο το έμ ­ βλημα των Καντακουζηνών του 14ου αιώνα, με σπαθοφόρο λέοντα. Το έμβλημα αυτό (ε­ ρυθρός σπαθοφόρος, εφορμών και εσ τεμ ­ μένος λέοντας επί χρυσού πεδίου) μαζί με τον συνδυασμό των Καντακουζηνών διασώθηκε ως θ υ ρ εό ς μέσα από το οικόσημο του φρα­ γκικού οίκου τη ς Κύπρου ντε Φλορύ (de Flory). Αυτός ή λθ ε σε επιγαμία με το συγκεκριμένο αυτοκρατορικό γένος και κατέλαβε το πρώτο τιμ ητικό τετα ρ τημ όρ ιο του οικοσήμου του, που το μεταβίβασε και σε άλλες φραγκικές οικογένειες. Μ ετά την άλωση τη ς Πόλης Βυζαντινοί πρίγκηπες και γόνοι αρχοντικών οικογενειών που κατέφ υγαν στη Δύση άρχισαν να υιοθετούν τον θεσ μό του οικοσήμου σύμ­ φωνα με την εκ εί επικρατούσα εραλδική πα­ ράδοση, προς αναγνώριση τη ς υψηλής τους τά ξης. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των μ ετα ­ βυζαντινών οικοσήμων είναι ό τι έχουν ως βα­ σικό το υς θ έμ α τον δικέφαλο αετό. Στον ελληνικό χώρο συναντούμε πληθώ­ ρα οικοσήμων τα οποία κατατάσσονται σε γενικές γραμμές στην περίοδο τη ς Φρα­ γκοκρατίας (Αιγαίο, Πελοπόννησος, Κύπρος),

Ε ρ ά λ δ ο ι-α κό λο υ θ ο ι μ ε τα λά βα ρ α τω ν συνοικιώ ν τη ς ιτα λ ικ ή ς π όλης Α ρ έτσ ο π ροπ ορ εύονται τω ν σ τρ α τιω τικ ώ ν αγημ ά τω ν. Σ τ ο κε ντρικό λά β α ρ ο φ έ ρ ε τα ι τ ο π ολεόσ η μο μ ε το κ ά σ τρ ο και το σ ύ μ βολο του Αγίου Π ν εύ μ α το ς .

από δύο αγγέλους. Ο α ετό ς χρησιμοποιείται ως υποστήριγμα των αυτοκρατορικών οίκων τη ς Γερμανίας, τη ς Αυστρίας και τη ς Ρωσίας. Βασιλικοί και πριγκηπικοί θυρεοί τοποθετούνται μέσα σε ερυθρούς ή πορφυρούς μανδύες - σπανιότερα επίσης μπλε και μαύρου χρώ ματος - φοδραρισμένους με βασιλική ερμίνα (λευκό με μαύρα στίγματα) όπως οι μανδύες που φέρουν οι η ­ γεμ όνες σε τ ε λ ε τ έ ς του κράτους, ενώ στην κορυφή τοπ οθετείτα ι το ανάλογο στέμμα.

ΕΠΙΛΟ ΓΟ Σ

Η ΕΡΑΛΔΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Ιπ π ότης και ιπποκόμος μ ε εξά ρ τυ σ η για ιπ π οτικούς α γώ νες.

στην Ενετοκρατία (Επτάνησα, Κρήτη, Κύ­ προς) και στο Τάγμα του Αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων (Δωδεκάνησα). Στα Επτάνησα δημιουργήθηκε ιδιαίτερη εραλδική πα­ ράδοση, λόγω τη ς επικυριαρχίας τη ς Δημοκρατίας τη ς Βενετίας. Κατά τα πρότυπα της Β ενετίας δημιουργήθηκε ξεχωριστή χρυ­ σή βίβλος για την Κεφαλληνία, τη Ζάκυνθο και τη ν Κέρκυρα, όπου οι Επτανήσιοι ευπα­ τρ ίδ ες καταχωρούσαν τους τίτλους και τα οι­ κόσημά τους. Μια άλλη μεταβυζαντινή κατηγορία ε λ ­ ληνικών οικοσήμων δημιουργήθηκε από τα φαναριώτικα ηγεμονικά γένη τη ς Μολδαβίας και τη ς Βλαχίας, που έφ εραν θυρ εούς κατά τα δυτικά και τα ρωσικά πρότυπα.

Στις μεσαιωνικές μικρογραφίες οι προσω­ π ικότη τες σε διάφορες εκδηλώσεις τη ς κοινωνικής και τη ς στρατιω τικής δραστηριό­ τη τα ς υποδεικνύονται διά του οικοσήμου δί­ πλα στο πρόσωπό τους. Σε βελτιω μένη εραλ­ δική απόδοση στην τέχνη, στις προσωπογρα­ φ ίες των μεγιστάνων τη ς Αναγέννησης και του Μπαρόκ (συγκλίνουν σε μια ρεαλιστικό­ τερ η αναπαράσταση του εικονιζόμενου προσώπου), δεν παραλείπεται και το οικό­ σημο, που δίνει και τη ν τα υ τό τη τα του θ έμ α ­ το ς στο έργο. Τα εραλδικά μητρώα από αγώνες και άλ­ λοι κατάλογοι οικοσήμων του 12ου και του 13ου αιώνα εμπεριέχουν απλώς την ασπίδα με το έμβλημα κάθε καταχώρησης. Τα οικοσημολογία από τον 14ο αιώνα και μετά παρουσιάζουν όλο το οικόσημο του καταχωρ ηθέντος, δηλαδή την ασπίδα με το έμβλημα (θυρεό), το κράνος με τα καταυχένια και το λοφίο. Αλλα οικοσημολογία αποτυπώνουν έ ­ φιππους θυρεοφόρους με θαυμάσια εραλδι­ κή απόδοση ίππου και αναβάτη. Από τα μέσα του 16ου αιώνα, με τη χρη­ σιμοποίηση μισθοφορικών (αντί φεουδαρχι­ κών) στρατών και πυροβόλων όπλων, η ασπί­ δα εξαφ α νίζεται από τον εξοπλισμό του πολε­ μιστή και μαζί τη ς εκλείπ ει και η εραλδική ως πολεμικό εξάρτημα. Τα οικόσημα πε­ ριορίζονται στον κοινωνικό τομέα, στον εικα­ στικό πάντα χώρο, αλλά γίνονται ακόμα πιο π ερίτεχνα στη σύνθεσή τους. Ευγενείς μ ε­ γάλου κύρους εμφανίζουν τους θυρεούς τους υποβασταζόμενους από ζωόμορφες, ανθρωπόμορφες ή μυθ ικές φιγούρες που καλούνται υποστηρίγματα. Οι θ υρ εοί των βα­ σιλέων του Βελγίου και τη ς Ολλανδίας υποβαστάζονται από δύο λιοντάρια, τα οικό­ σημα των συγγενών οίκων τη ς Ελλάδας και τη ς Δανίας υποβαστάζονται από δύο ηρακλειδείς, ενώ του γαλλικού βασιλικού οίκου

Η εραλδική διεδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στην εξέλ ιξη τη ς σημειολογίας της φεουδαρχικής μεσαιωνικής κοινωνίας. Πρό­ βαλε αρχικά μέσα από τη ν ανάγκη αναγνώρι­ σης των θωρακοφόρων ιπποτών κατά τη μά­ χη, στη συνέχεια απ οτέλεσ ε το χαρακτηριστι­ κό τη ς στρατιω τικής ελίτ του Μεσαίωνα και κα τ’επέκταση ολόκληρων οίκων. Χίλια σχεδόν χρόνια μ ετά την εμφάνισή τη ς συνεχίζει να είναι μια ζωντανή πραγματικότητα, τόσο ως μέσο γενεαλογικής έρευνας, όσο και ως βοη­ θ η τικό ς κλάδος τη ς ιστορίας, διατηρώντας πάντα τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε: να υποδηλώνεται μέσω αυτής η παρουσία ενός ατόμου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

31

(1) A. Solovjev: LES EMBLEMES HERALDIQUES DE BYZANCE ET LES SLAVES, "Seminarium Kontakovianum" (Prague), VI1 1935, pp. 119-1164. (2) Antony Richard Wagner: HERALDS AND HERALDRY IN THE MIDDLE AGES, Oxford University Press, 1956. (3) Arthur Charles Fox-Davies: A COMPLETE GUIDE TO HERALDRY, Bracken Books, London, 1993. (4) Carl-Alexander von Volborth: HERALDRY: CUSTOMS, RULES AND STYLES, Bland ford Press, London, 1991. (5) Eduardo Pardo de Guevara: MANUAL DE HERALDICA ESPANOLA, Aldaba Ediciones, Madrid, 1987. (6) Franz Gall: ÖSTERREICHISCHE WAPPENKUNDE, Bohlau Verlag, Wien, 1992. (7) G. W. Scott-Gilles: BOUTELL'S HERALDRY, Frederick Warne & Co. Lfd., London, 1958. (8) Gustave Schlumberger: SIGILLOGRAPHIE DE LORIENT LATIN, Librairie Orientaliste Paul Guethner, Paris, 1943. (9) Mihail D. Sturdza: GRANDES FAMILLES DE GRECE, Paris, 1983. (10) Ottfried Neubecker: HERALDIK, Battenberg Verlag, Augsburg, 1990.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΕΠΙΔΡΟΜΗ

ΤΩΝ ΓΑΛΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Σ. Μ Π Ε Λ Ε ΖΟ Σ

Α ρ χα ιο ελλη νικ ό κράνος κο ρ ινθ ια κο ύ τύπ ου.

Ισ το ρ ικ ό ς

ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 3ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΣΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΤΗΣ Μ Α Κ ΕΔΟ Ν ΙΑΣ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΕ ΜΙΑ ΑΠΡΟΣΜ ΕΝΗ ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ. ΠΟΛΥΑΡΙΘΜΕΣ ΟΡΔΕΣ ΓΑΛΑΤΩΝ ΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΝ Α ΙΩ Ν Ω Ν ΕΚΙΝΟΥΝΤΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥΣ, ΤΗ ΣΗ Μ Ε Ρ ΙΝΗ ΓΑΛΛΙΑ, ΠΡΟΣ ΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ, ΛΕΗΛΑΤΗΣΑΝ ΤΗ Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΑΝ ΝΑ ΚΑΤΕΒΟΥΝ ΝΟΤΙΟΤΕΡΑ ΦΘΑΝΟΝΤΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΜΑΝΤΕΙΟ

32

ΤΩΝ ΔΕΛΦΩΝ. Η ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕ ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΙΤΩΛΙΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ.

u m ον Μάιο του 335 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος βρ έθη­ κε στις όχθες του Δούναβη για να υποτάξει τα βάρβαρα φύλα της περιοχής, τα οποία θεώρησαν το ν πρόσφατο θάνατο του πατέρα του ως μια κα­ λή ευκαιρία να απαλλαγούν από την κυριαρχία των Μακεδόνων που τους είχε επιβάλει ο Φίλιππος, Σε ελάχι­ στο χρονικό διάστημα ο Αλέξανδρος είχε προελάσει ως τη βόρεια όχθη του Δούναβη και είχε συντρίψει τους πολεμοχαρούς Γέτες. Η επιτυχία του εντυπώσιασε τους γειτονικούς πληθυσμούς, οι οποίοι έσπευσαν να στείλουν πρεσβείες στον νεαρό βασιλιά με σκοπό να εξα ­ σφαλίσουν τη φιλία του. Ανάμεσά τους στο στρατόπεδο του Αλεξάνδρου έφθασαν και αντιπρόσωποι των Κελ­ τών, ενός έθνους που ζούσε στις βορειοανατολικές α­ κτές της Αδριατικής και στην παρακείμενη κοιλάδα του Σάβου και του Δούναβη. Οι άνθρωποι αυτοί, που θα έ ­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μεναν στην ιστορία και ως Γαλάτες, δεν εντυπώσιασαν ιδιαίτερα τον Αλέξανδρο, ο οποίος το υς θεώρησε αλα­ ζόνες. Οι ίδιοι μάλιστα υπερηφανεύτηκαν μπροστά του ότι το μόνο που φοβούνταν ήταν «μήπως τους πέσει ο ουρανός στο κεφάλι». Συμφώνησαν όμως να μην ενο­ χλήσουν το κράτος του και να του μείνουν πιστοί «ώσπου να ανοίξουν η γη και η θάλασσα και να τους κατα­ πιούν». Αποδείχθηκαν έτσι διορατικότεροι των Αθηναί­ ων και των Θηβαίων, που στη νότια Ελλάδα είχαν ξεκι­ νήσει αποστασία κατά των Μακεδόνων, θεωρώντας και αυτοί, όπως οι Γέτες, ότι ήταν η κατάλληλη ευκαιρία, καθώς ο θάνατος του Φιλίππου είχε φ έρ ει στον μακε­ δονικό θρόνο έναν άπειρο, όπως πίστευαν, νεαρό. Γρήγορα οι πρώτοι θα συνειδητοποιούσαν το λάθος το υς και θα το πλήρωναν όπως οι βάρβαροι Γέτες, Οι Γαλάτες, αντίθετα, έμειναν πιστοί στους όρκους τους

Α ρ χαιο ελλη νικά τείχ η . Οι Γπ λάτες α γνο ώ ντα ς τη ν π ο λιο ρ κ η τικ ή τέχ ν η α π έφ ευ γ α ν να επ ιτε θ ο ύ ν σε ο χυ ρ ω μένες π όλεις.

W em

■

·;.

/ 4

‘5

Μ

-yT~

; ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

< " Γ ; ■'·: Ä S * . ν-

* Κ ·|* . T O

”

στον Αλέξανδρο και μάλιστα το 323 π.Χ. απέστειλαν προς αυτόν δεύτερη πρεσθεία, η ο­ ποία τον συνάντησε στη Βαβυλώνα και ανανέ­ ωσε τις μεταξύ τους συμφωνίες. Ο θάνατός του όμως την ίδια χρονιά έδ ειξε στους Γαλά­ τες, που φάνηκε πως είχαν αναπτύξει εξα ιρε­ τική αίσθηση του πότε έπρεπε να αναστέλ­ λουν τις δραστηριότητές τους και πότε να ε­ νεργούν, ότι είχε έλθ ει η ώρα να επεκταθούν προς τον Νότο, προς την Ελλάδα, για τον πλούτο της οποίας ακούγονταν τόσα ανάμεσα στους βάρβαρους λαούς του Δούναβη. Οι Κ έλτες αισθάνονταν από παλαιά μια έλ ­ ξη προς τις μεσογειακές ακτές της νότιας Ευ­ ρώπης και τους εκεί ανεπτυγμένους πολιτι­ σμούς. Κοιτίδα του έθνους τους φαίνεται πως ήταν η κοιλάδα του Ρήνου, από όπου μετακινήθηκαν δυτικά προς τις περιοχές τη ς σημερι­ νής Γαλλίας και του Βελγίου. Από εκεί επεκτάθηκαν στα βρετανικά νησιά. Στη συνέχεια διαιρέθηκαν σε δύο μεγάλες ομάδες. Η μία παρέμεινε μόνιμα στα εδάφη αυτά, όπου και σήμε­ ρα ακόμα συναντούμε τους απογόνους τους, καθώς οι κελτικές γλώσσες ομιλούνται ακόμα στην Ιρλανδία, στη Σκωτία, στην Ουαλία και στη Βρετάνη τη ς Γαλλίας. Η άλλη ομάδα συνέ­ χισε την αργή μετακίνησή τη ς προς το ν Νότο και την Ανατολή. Τον 6ο και τον 5ο αιώνα π.Χ. άρχισε η εξάπλωσή της προς Νότο, αρχικά στην Ισπανία και στις μεσογειακές ακτές της Γαλλίας, οπότε είχε και τις πρώτες επαφές με τη ν ελληνική αποικία τη ς Μασσαλίας, με την οποία ανέπ τυξε ένα αρκετά επικερδές και ανε­ πτυγμένο εμπόριο, όπως μαρτυρεί η πληθώρα ελληνικών νομισμάτων και άλλων αντικειμέ­ νων που έχουν βρ εθ εί στις ανασκαφές των οι­ κισμών και των τάφων των Κελτών. Τον 4ο αιώ­ να εισέβαλαν στην Ιταλία, όπου ήλθαν σε επα­ φή με τους Ετρούσκους, τους Ρωμαίους και τους υπόλοιπους λαούς τη ς Ιταλίας. Το 369 π.Χ. ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος έσ τειλε Γαλάτες μισθοφόρους στην Ελλάδα με σκοπό να ενισχύσουν τους συμμά­ χους του Λακεδαιμονίους στον πόλεμο ενα­ ντίον των Βοιωτών. Οι Ρωμαίοι τους αποκαλούσαν Galli και τη χώρα τους Gallia. Από αυτή τη ρίζα φαίνεται ότι προέρχεται και το όνομα Γα­ λάτες με το οποίο τους αποκαλούσαν οι Ελλη­ νες, που χρησιμοποιούσαν όμως παράλληλα και την ονομασία Κελτοί. Οι επαφές των Γαλατών με τους πολιτισμένους λαούς τη ς Μεσο­ γείου δεν υπήρξαν πάντα ειρηνικές. Οι ετρουσκικοί οικισμοί υπέστησαν συχνά τις επιδρο­ μές τους, ενώ το 386 π.Χ. κατέλαβαν τη Ρώμη, εκτός από το Καπιτώλιο που ά ν τεξε τις επιθέ­ σεις τους, και αποχώρησαν αφού εισέπραξαν πολλά λύτρα. Από τη ν κοιλάδα του Πάδου στη βόρεια Ιταλία, όπου είχαν εγκατασταθεί και τη ν είχαν μετατρέψ ει σε ορμητήριο των επι­ δρομών τους, απλώθηκαν ανατολικά προς τις ακτές της Αδριατικής και την κοιλάδα του Δούναβη, στα βόρεια σύνορα του ελληνικού βασιλείου τη ς Μακεδονίας, όπου τους συνά­ ντησε ο Αλέξανδρος και η συμφωνία τους μαζί του ανέκοψε για λίγο τη ν πορεία το υς ανατολι­ κά και νότια. Οι Γαλάτες ήταν οργανωμένοι σε φυλές οι οποίες χωρίζονταν σε μικρότερες ομάδες με βάση τη συγγένεια (φρατρίες). Κυρίαρχο ρόλο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

κα, η οποία στα κελτικά σημαίνει άλογο. Κάθε τριμαρκεσία δ ιέθ ετε έναν ιππέα πολεμιστή συνοδευόμενο από δύο ένοπλους υπηρέτες, επίσης έφιππους. Πρώτος στη μάχη εμπλεκό­ ταν ο πολεμιστής, ενώ οι υπηρέτες έμεναν πί­ σω στην παράταξη. Αν ο πολεμιστής έχανε το άλογό του ένας υπηρέτης τού προσέφερε το δικό του για να συνεχίσει να μάχεται. Αν ο πο­ λεμιστής σκοτωνόταν, αμέσως ένας υπηρέτης τον αντικαθιστούσε. Το ίδιο συνέβαινε και ό­ ταν ο πολεμιστής τραυματιζόταν, οπότε ο δεύ τερ ος υπηρέτης ανελάμβανε να το ν μετα­ φέρ ει σε ασφαλές μέρος και να το ν περιθάλψει. Μια από τις χειρότερες συμφορές για τους Γαλάτες ήταν να συλληφθούν αιχμάλω­ τοι. Οταν η αιχμαλωσία φαινόταν βέβαιη προ­ τιμούσαν να αυτοκτονήσουν, ενώ σκότωναν οι ίδιοι τους ασθενείς και τους τραυματίες κατά την υποχώρηση για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών. Στη μάχη ήταν γενναίοι και ορμη­ τικοί, αλλά αν ο εχθρός άντεχε τις πρώτες επι­ θέσ εις το υς απογοητεύονταν εύκολα και έ ­ φευγαν.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΓΑΛΑΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΟΜ Η

Α ιχ μ ές αρχα ιοελληνικώ ν ακοντίων.

σε κάθε φυλή είχαν οι πλούσιοι αριστοκράτες, καθένας από τους οποίους δ ιέθ ετε μια ομάδα πιστών ανθρώπων (ambacti), που δένονταν μα­ ζί του με όρκο και του παρείχαν τη ν υποστήρι­ ξή τους με αντάλλαγμα την προστασία του. Βάση της κοινωνίας τους ήταν ο οίκος, που περιελάμβανε την οικογένεια και τους διάφο­ ρους υπηρέτες και δούλους. Μέχρι τον 1ο αι­ ώνα οι αρχηγοί τους εκλέγονταν μεταξύ των α­ ξιότερω ν πολεμιστών. Ξεχωριστή θέση στην κοινωνία τους κατείχαν οι δρυϊδες, ιερείς και θεραπευτές, οι οποίοι αποτελούσαν μια κλει­ στή ομάδα που μεταβίβαζε τα μυστικά τη ς μό­ νο στα μέλη της. Η εμφάνισή τους προκαλούσε εντύπωση στους Ελληνες, καθώς ήταν όλοι τους (σύμφωνα με τις πηγές) μεγαλόσωμοι, ενώ οι γυναίκες τους θεω ρούντο οι ομορφό­ τερ ες ανάμεσα στις βάρβαρες. Οι περισσότε­ ροι ήταν ξανθοί και φορούσαν μάλλινα ρούχα, αναξυρίδα (φαρδύ παντελόνι) με ένα κοντό χι­ τώνιο από πάνω και έναν μεγάλο μανδύα που τύλιγε το σώμα για το κρύο. Για στολίδια έ φ ε­ ραν βραχιόλια και περιδέραια. Ξύριζαν τα μά­ γουλά τους, άφηναν όμως τεράστια μουστάκια που τους έδιναν μια παράξενη όψη. Στη μάχη χρησιμοποιούσαν ξίφος και δόρυ, ενώ το κυριότερο αμυντικό όπλο τους ήταν η ασπίδα, που είχε διαστάσεις 1,20 χ 0,80 μ. Οσοι είχαν τη ν οικονομική δυνατότητα έφεραν και θώρα­ κα. Ο στρατός τους ήταν διαιρεμένος σε τριαρχίες, ομάδες των τριών έφιππων ανδρών, που καλούντο τριμαρκεσίες - από τη λέξη μάρ­

Οι Γαλάτες ζούσαν ασχολούμενοι με τη γ ε ­ ωργία και τη ν κτηνοτροφία, μια σημαντική ό­ μως πηγή εσόδων τους ήταν και τα κέρδη από τις ληστρικές τους επιδρομές και τις λεηλα­ σίες. Στις εκσ τρατείες τούς ακολουθούσαν και οι οικογένειές τους, καθώς κατά την πο­ ρεία τους προς τον Νότο και την Ανατολή δεν πραγματοποιούσαν απλά επιδρομές για να ε­ πιστρέφουν στη συνέχεια στο ορμητήριό τους, αλλά σταδιακά εγκαθίσταντο στις περιο­ χές που κατελάμβαναν. Με αυτό το ν τρόπο έφθασαν ως τις βόρειες παρυφές τη ς Ελλάδας και ανέμεναν την κατάλληλη χρονική στιγμή να εισβάλουν σε αυτή. Η ευκαιρία τούς δόθη­ κε με την αναστάτωση που προκάλεσαν ο θά­ νατος του Αλεξάνδρου και οι συγκρούσεις των Διαδόχων οι οποίες τον ακολούθησαν. Η ήττα μάλιστα των γαλατικών φύλων τη ς Ιτα­ λίας από τους Ρωμαίους, το 284 π.Χ., ανάγκασε μεγάλο μέρος τους να καταφύγει προς τη χερ­ σόνησο του Αίμου και τα βόρεια σύνορα του μακεδονικού βασιλείου. Από εκεί επιχειρού­ σαν συχνά ληστρικές επιδρομές μικρής κλίμα­ κας, που μπορεί να μη φαίνονταν ιδιαίτερα α­ νησυχητικές στον Κάσσανδρο και στον Λυσί­ μαχο, στρατηγούς και διαδόχους του Α λεξάν­ δρου, οι οποίοι είχαν υπό το ν έλεγχό τους τη Μακεδονία και τη Θράκη αντίστοιχα, αποτε­ λούσαν όμως μια σταθερή εστία αναταραχής στα βορειοδυτικά σύνορα των επικρατειών τους. Οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου, απορροφημένοι από το ν μεταξύ τους αγώνα για κυ­ ριαρχία στο αχανές κράτος που δημιούργησε ο μεγάλος προκάτοχός τους, δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν το πρόβλημα στην πραγματική του έκταση, ο ύ τε να ασχοληθούν με τη ν επί­ λυσή του όσο θα έπρεπε. Παράλληλα οι συνε­ χείς μεταξύ τους συγκρούσεις στον χώρο της Ελλάδας αποδυνάμωναν τους τοπικούς πλη­ θυσμούς, καθιστώντας τη χώρα περισσότερο ευάλωτη σε μια εξω τερική επιδρομή. Λύση σε αυτές τις συνεχείς συγκρούσεις

φάνηκε να δίνει η επικράτηση του Σέλευκου το 281.0 τελευτα ίος μετά τη νίκη του επί του Λυσιμάχου βρέθηκε να ελέγχει ολόκληρο το α­ χανές κράτος που είχε δημιουργήσει ο Αλέ­ ξανδρος, εκτό ς από τη ν Αίγυπτο που παρέμε­ νε στα χέρια του Πτολεμαίου. Πριν προλάβει όμως να εισ έλθει στη Μακεδονία δολοφονήθηκε από έναν άλλο Πτολεμαίο, τον αποκαλούμενο Κεραυνό, ο οποίος διεκδίκησε και α­ πέκτησε το μακεδονικό στέμμα για το ν εαυτό του. Ο μακεδονικός θρόνος κατά τη διαμάχη των διαδόχων είχε ως τό τε αλλάξει αρκετούς κατόχους και είχε βρ εθ εί στο στόχαστρο ακό­ μα περισσότερων διεκδικητών, από το υς οποί­ ους οι περισσότεροι εκείνη τη στιγμή είτε ή­ ταν νεκροί, όπως ο Σέλευκος, είτε ασχολούντο με άλλα θέματα. Ο βασιλιάς τη ς Ηπείρου Πύρρος ετοίμαζε τη θρυλική, αλλά επιζήμια εκστρατεία του εναντίον των Ρωμαίων στην Ιταλία. Ο Αντίγονος Γονατάς, γιος του Δημητρίου Πολιορκητή και κυρίαρχος τη ς Εύβοιας, της Δημητριάδας στη Μαγνησία και αρκετών πόλεων στη νότια Ελλάδα, μετά από μια απο­ τυχημένη προσπάθειά του να εκδιώ ξει τον Πτολεμαίο Κεραυνό από τη Μακεδονία είχε εμπλακεί σε μια εκστρατεία εναντίον του Αντιόχου, γιου και διαδόχου του Σέλευκου στην Α­ σία. Ετσι το 280 π.Χ. απέναντι στους Γαλάτες, που κανένας δεν φαινόταν να λαμβάνει σοβα­ ρά υπόψη και πάρα πολλοί στη νότια Ελλάδα α­ γνοούσαν ακόμα και τη ν ύπαρξή τους, υπήρχε το αποδυναμωμένο από τις συγκρούσεις των διαδόχων βασίλειο τη ς Μακεδονίας. Ν οτιότε­ ρα βρίσκονταν οι πόλεις - κράτη της νότιας Ελ­ λάδας, το ίδιο εξασ θενημένες και α υτές και δίνοντας την εντύπωση ότι είχαν χάσει την ι­ στορική και πολιτική τους πρωτοβουλία και δύναμη μ ετά τη ν επικράτηση των Μακεδόνων στη μάχη τη ς Χαιρώνειας (το 338 π.Χ.) και τις α­ ποτυχημένες προσπάθειές τους να απαλλα­ γούν από τον μακεδονικό έλεγχο στη συνέ­ χεια. Μ εταξύ τους όμως εμφανίζονταν και κάποια δυναμικά στοιχεία όπως η Αιτωλική Συ­ μπολιτεία, που ως τό τε βρισκόταν στο περιθώ­ ριο καθώς έδρ ευ ε σε μια απομονωμένη (εκεί­ νη τη ν εποχή) περιοχή η οποία θεω ρείτο ότι υστερούσε πολιτιστικά. Οι Αιτωλοί δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί στο προσκήνιο τη ς Ιστο­ ρίας. Η άλλη δύναμη που αναδεικνυόταν ήταν η Αχαϊκή Συμπολιτεία, μια προσπάθεια των πό­ λεων τη ς Αχαϊας να συνασπισθούν σε μια συ­ Ν εκ ρ ό ς Γα λά της (ρω μαϊκό α ντίγ ρ α φ ο ελ λη νικο ύ π ρω τοτύπ ου, α ρ χα ιο λο γικό μ ο υ σ είο Β ε ν ε τία ς ).

νομοσπονδία πόλεων - κρατών η οποία αργό­ τερα συμπεριέλαβε και άλλες πόλεις τη ς Πελοποννήσου.

Η ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Οι Γαλάτες, που φαίνεται πως παρακολου­ θούσαν με προσοχή τις εξελ ίξεις στην ελληνι­ κή χερσόνησο, αντιλήφθηκαν πως η στιγμή’ή­ ταν κατάλληλη για κάτι περισσότερο από επι­ δρομές μικρής κλίμακας. Είχε έλθ ει η ώρα για μια μεγάλη επίθεση. Το σχέδιό τους προέβλεπε να χωρίσουν τις δυνάμεις τους σε τρία μέ­ ρη. Το πρώτο με αρχηγό τον Βόλγιο θα εισέ­ βαλλε στη Μακεδονία από την κοιλάδα του Α­ ώου ποταμού. Ενα άλλο με αρχηγό τον Κερέθριο θα ανελάμβανε να επ ιτεθεί στη Θράκη και το τρίτο τμήμα με αρχηγούς το ν Βρέννο και τον Ακιχώριο θα επέδραμε στην Παιονία, την περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται το κρά­ το ς των Σκοπίων. Η λέξη Βρέννος είναι πολύ πιθανό να μη δηλώνει όνομα προσώπου, αλλά να αποτελεί τίτλο και να δηλώνει τον αρχηγό του στρατού. Ισως οι αρχαίοι ιστορικοί από ελ ­ λιπή γνώση τη ς κελτικής γλώσσας την εξέλαβαν ως όνομα. Η κατανομή των δυνάμεων των Γαλατών και οι λεπ τομέρειες του σχεδίου τους φανερώνουν τη ν άριστη γνώση τη ς τοπογρα­ φίας και των πολιτικών συνθηκών που επικρα­ τούσαν στις περιοχές οι οποίες θα δέχονταν τη ν επίθεσή τους, γνώση που προφανώς προήλθε από επίμονη συλλογή πληροφοριών και προσεκτική ανάλυση και αξιοποίησή τους. Σε αντίθεση με τους Γαλάτες οι αντίπαλοί τους δεν έδειξαν να είναι το ίδιο καλά πληροφορημένοι γΓ αυτό που είχαν να αντιμετωπί­ σουν. Ο Πτολεμαίος Κεραυνός δεν είχε μεγά­ λες δυνάμεις στη διάθεσή του, διακινδύνευσε όμως μια μάχη με τους Γαλάτες, που από τα στοιχεία που δίνουν οι αρχαίοι ιστοριογράφοι φαίνεται ότι ήταν εξαιρετικά πολυάριθμοι. Ισως ο Πτολεμαίος θεώρησε πως αυτοί οι βάρ­ βαροι δεν θα αποτελούσαν ιδιαίτερα δύσκολο αντίπαλο για τις μακεδονικές φάλαγγες. Εξάλ­ λου χρειαζόταν μια στρατιωτική επιτυχία για να αποδείξει στους Μ ακεδόνες ότι ήταν κα­ τάλληλος για τον θρόνο του Αλεξάνδρου. Αν κλεινόταν με τον μακεδονικό στρατό στις οχυ­ ρωμένες πόλεις και άφηνε τη ν ύπαιθρο στο έ ­ λεο ς των επιδρομέων χωρίς να τους αντιμετω ­ πίσει, θα προσέφερε λαβή για τη ν αμφισβήτη­ σή του και επιχειρήματα εναντίον του για τους υποστηρικτές των ανταπαιτητών του θρόνου του. Ισως να ήταν και κακώς πληροφορημένος για τη ν αριθμητική δύναμη και τη μαχητική α­

ξία των αντιπάλων του. Λόγω του χειμώνα είχε επιτρέψ ει στο μεγαλύτερο μέρος του στρατού του να διαλυθεί, με σκοπό οι άνδρες να ξεχ ει­ μωνιάσουν με τις οικογένειές τους. Αντί να πε­ ριμένει να ανασυγκροτηθούν και αυτές οι μο­ νάδες προτίμησε να αντιμετωπίσει τους επι­ δρομείς με τις ελάχιστες δυνάμεις που είχε στη διάθεσή του. Παρέλειψε επίσης να έλθ ει σε συνεννόηση με τον γειτονικό λαό των Δαρδάνων, που επίσης κινδύνευε από τη γαλατική επίθεση. Ετσι οι Δάρδανοι αντιμετώπισαν μό­ νοι το υς Γαλάτες και ηττήθηκαν, ενώ θα ήταν δυνατό να πολεμήσουν μαζί με το ν μακεδονι­ κό στρατό αυξάνοντας τις δυνάμεις του. Ο Πτολεμαίος Κεραυνός δεν άργησε να πληρώσει ακριβά το λάθος του να αντιμετωπί­ σει τους Γαλάτες σε ανοικτή μάχη. Την άνοιξη του 279 π.Χ. ο στρατός του συνετρίβη. Ο ίδιος έπεσε από το άλογό του, φονεύθηκε και το κε­ φάλι του, καρφωμένο στην αιχμή ενός ακοντί­ ου, π εριφέρθηκε στο αντίπαλο στρατόπεδο ως τρόπαιο. Μ ετά τη νίκη αυτή η Μακεδονία ή­ ταν ανυπεράσπιστη στη διάθεση των επιδρο­ μέων. Οι Γαλάτες προκάλεσαν φοβερές κατα­ στροφές στην ύπαιθρο, τη ν οποία λεηλάτησαν με πρωτοφανή βαρβαρότητα. Οι Μ ακεδόνες για πρώτη φορά στην ιστορία τους έβλεπαν τέτο ια καταστροφή στη γη τους. Οι οχυρωμέ­ νες πόλεις σώθηκαν από τη μανία των ε­ χθρών, καθώς αυτοί δεν είχαν πολιορκητικές μηχανές για να τους επιτεθούν, ο ύτε το ν χρό­ νο και τη διάθεση να τις πολιορκήσουν. Οι Γαλάτες μετά από τη σύντομη, αλλά κα­ ταστροφική παραμονή τους στη Μακεδονία την άνοιξη του 279 π.Χ. επέστρεψαν στις βά­ σεις τους για να συναντήσουν τα άλλα δύο τμήματα του στρατού τους, που είχαν σημειώ­ σει ανάλογες «επιτυχίες» στις περιοχές στις ο­ ποίες είχαν αναλάβει να επιτεθούν. Η λεία μά­ λιστα ήταν τόσο μεγάλη ώστε γεννήθ ηκε σε αυτούς η επιθυμία να επιτεθούν εκ νέου και αυτή τη φορα η επιδρομή τους να διαρκεσει περισσότερο και να προχωρήσει πιο βαθιά, στον Νότο της Ελλάδας. Είχαν ακούσει διάφο­ ρα για τον πλούτο των πόλεων στην Αττική, τη ν Πελοπόννησο και τη Βοιωτία. Είχαν επίσης πληροφορίες για τους αμύθητους θησαυρούς που ήταν συγκεντρωμένοι στα μεγάλα ελληνι­ κά ιερά, ιδιαίτερα στους Δελφούς, και όλες α υτές οι ιστορίες τραβούσαν τη ν αρπακτικότη τά τους σαν μαγνήτης. Υπήρχαν όμως ανάμεσά τους και οι επιφυλακτικοί. Τη χώρα νότια από τη Μακεδονία δεν τη γνώριζαν αρκετά, ο ύ τε είχαν αρκετά στοιχεία για τους κατοί­ κους της. Εξάλλου πλησίαζε το φθινόπωρο. Αν η εκστρατεία τους ξεκινούσε τό τε θα έφ θα ­ ναν στον στόχο τους το ν χειμώνα, μια εποχή δύσκολη για επιχειρήσεις. Καλύτερο θα ήταν, υποστήριζαν πολλοί μεταξύ τους, να περιμέ­ νουν τουλάχιστον ως τη ν επόμενη άνοιξη, Η άποψη αυτή φαινόταν ως η περισσότερο λογική. Ο Βρέννος όμως, ο αρχηγός του σώμα­ το ς που είχε επ ιτεθεί στην Παιονία, δεν μπο­ ρούσε να περιμένει τόσο. Στη συνέλευση των πολεμιστών που έγινε για να αποφασίσουν τις επόμενες κινήσεις τους έφ ερ ε κάποιους Ελ­ ληνες αιχμαλώτους, τους οποίους είχε επιλέξει επίτηδες ώστε να είναι οι πιο αδύναμοι και καχεκτικοί, και τους παρουσίασε γυμνούς και

35

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

με ξυρισμένα κεφάλια δίπλα στους πιο μεγα­ λόσωμους και πιο καλά οπλισμένους από τους Γαλάτες. Με αυτό το ν τρόπο τους έπεισε ότι δεν υπήρχε κανένας λόγος να φοβούνται έναν τόσο αδύναμο λαό. Αντίθετα έπρεπε να βια­ στούν να επιτεθούν, καθώς τα θύματά τους στη Μακεδονία δεν είχαν συνέλθει από την πρώτη γαλατική επιδρομή και οι νότιοι Ελλη­ νες δεν είχαν ακόμα συνειδητοποιήσει τι συνέβαινε και ήταν απροετοίμαστοι. Το γεγονός, εξάλλου, ότι πλησίαζε ο χειμώνας ήταν μια κα­ λή ευκαιρία να αιφνιδιάσουν τους αντιπάλους τους, καθώς και εκείνοι θα πίστευαν πως οι Γα­ λάτες δεν θα επ ιτίθεντο πριν από τη ν επόμε­ νη άνοιξη, οπότε και θα ήταν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν την επιδρομή τους. Με αυ­ τά τα επιχειρήματα και ερεθίζοντας την αρπακτική διάθεση του ακροατηρίου του ο Βρέννος κατάφερε να πείσει τη συνέλευση να απο­ φασίσει την άμεση πραγματοποίηση νέας εκ ­ στρατείας προς το ν Νότο. Την ηγεσία του στρατού, που αυτή τη φορά θα βάδιζε ενω μέ­ νος, θα τη ν είχε ο Βρέννος, ο οποίος πείθο­ ντας τους Γαλάτες να αναλάβουν το σχετικό εγχείρημα ανέλαβε και την ευθύνη τη ς επιτυ­ χίας του, με υπαρχηγό τον Ακιχώριο. Η Μακεδονία στο μεταξύ είχε βρεθεί στη δίνη μιας δυσεπίλυτης πολιτικής κρίσης. Τον Πτολεμαίο Κεραυνό διαδέχθηκε ο αδελφός του Μελέαγρος, ο οποίος όμως κράτησε τη βασιλεία μόνο δύο μήνες επειδή εκθρονίστη­ κε από έναν ανιψιό του Κάσσανδρου, το ν Αντί­ πατρο. Γρήγορα αποδείχθηκε και η ανικανότη­ τα του Αντίπατρου να διευθύνει το κράτος σε τόσο κρίσιμες περιστάσεις και μετά από βασι­

36

Χ ά ρ τη ς που α π εικ ο ν ίζει τη σ τα δ ια κή μ ετα κ ίν η σ η τω ν κ ελτικώ ν φύλων προς τα α να το λικά (Π αγκόσ μ ια Ισ το ρ ία , Εκ δ ο τικ ή Α θηνώ ν).

λεία 45 ημερών ο στρατηγός Σωσθένης τον εκδίωξε. Ο Αντίπατρος αποκλήθηκε σκωπτικά «ετησίας», από τους «ετήσιας» που στα αρ­ χαία ελληνικά σημαίνουν τα μελτέμια, επειδή η βασιλεία του κράτησε όσο το αντίστοιχο και­ ρικό φαινόμενο. Οι Μ ακεδόνες προσέφεραν το ν θρόνο στον Σωσθένη, ο οποίος αρνήθηκε και κυβέρνησε με το ν τίτλο του στρατηγού, Ο μεγάλος αυτός πατριώτης έκρινε ότι η στιγμή δεν ήταν πρόσφορη για να προωθήσει τα προ­ σωπικά του συμφέροντα και όταν η Μ ακεδο­ νία απαλλασσόταν από τη γαλατική απειλή θα μπορούσε να επ ιλέξει τον κατάλληλο για το βασιλικό αξίωμα. Ετσι ο θρόνος του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, που διατηρούσε για αιώ­ νες την ομηρικού τύπου μοναρχία, βρέθηκε για ελάχιστο διάστημα χωρίς βασιλιά.

Ο ΒΡΕΝΝΟΣ ΑΡΧΙΖΕΙ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Οταν οι Γαλάτες εισέβαλαν εκ νέου στη Μακεδονία το φθινόπωρο του 279 π.Χ., δεν βρήκαν τίποτα να αρπάξουν. Ο,τι υπήρχε είχε καταστραφεί κατά τη ν προηγούμενη επιδρο­ μή τους ή το είχαν μεταφ έρει οι τρομαγμένοι κάτοικοι στις οχυρωμένες πόλεις, με τις οποί­ ες ο Βρέννος δεν ασχολήθηκε. Στόχος του ή ­ ταν η νότια Ελλάδα και προς τα εκεί κατευθύνθ η κε με το ν τεράστιο στρατό του. Κατά τον Διόδωρο οι γαλατικές δυνάμεις αποτελούντο από 152.000 πεζούς και 10.000 ιππείς, οι οποίοι συνοδεύονταν από 40.000 έφιππους ένοπλους

υπηρέτες. Τον στρατό ακολουθούσαν οι οικο­ γ ένειες και οι δούλοι των πολεμιστών, τα ζώα τους και δύο χιλιάδες κάρα. Κατά το ν Παυσα­ νία σι Γαλάτες ήταν 152.000 πεζοί και 20.400 ιπ­ πείς. Οι αναφορές αυτές των αρχαίων ιστορι­ κών θεω ρούνται υπερβολικές, ο αριθμός των Γαλατών όμως ήταν σίγουρα μεγάλος και σύμ­ φωνα με τις σ υντηρητικότερες εκτιμήσεις δεν έπ εφ τε κάτω από τις 30.000. Αν σε αυτούς προ­ σθέσουμε και τον αριθμό των αμάχων και των βοηθητικών, είναι δυνατό να σχηματισθεί μια καθαρή εικόνα του τεράστιου καραβανιού που ξεκίνησ ε για να λεηλατήσει την Ελλάδα. Περνώντας γρήγορα από τη Μακεδονία ο Βρέννος εισέβαλε στη Θεσσαλία από τη ν κοι­ λάδα των Τεμπών. Ομως ο ύτε εκεί παρέμεινε για πολύ. Οι Θεσσαλοί μεγαλογαιοκτήμονες προτίμησαν να έλθουν σε συμβιβασμό μαζί του και συμφώνησαν να τον αφήσουν να περάσει από τη χώρα τους ανεμπόδιστος με τον όρο να μην πειράξει τα κτήματά τους. Με αυτό το ν τρόπο οι Γαλάτες χωρίς μάχη μπόρεσαν να φθάσουν ως τη ν κοιλάδα του Σπερχειού ποτα­ μού. Ως τό τε οι κάτοικοι τη ς νότιας Ελλάδας δεν είχαν ασχοληθεί καθόλου μαζί τους, ούτε τους θεωρούσαν σοβαρό πρόβλημα. Οσοι εί­ χαν ακούσει για τις επιδρομές τους στη Μακε­ δονία θεώρησαν πως πρόκειται για τοπικό πρόβλημα που δεν θα επεκτεινόταν. Ακόμα και όταν τους είδαν να διέρχονται από τη Θεσ­ σαλία με ξεκάθαρο στόχο να λεηλατήσουν τις πόλεις στον Νότο δεν ενεργοποιήθηκαν όλοι. Η Σπάρτη μάλιστα, που ήταν πλέον σκιά του παλαιού ένδοξου εαυτού της, ξέχασε τον Λεω­ νίδα και βρήκε αφορμή να επ ιτεθεί στις πόλεις

Η Ε Ξ Α Π Λ Ω Σ Η Τ Ω Ν Κ Ε Λ Τ Ω Ν (6 ο ς - 3 ο ς αι. π.Χ.) Κεντρικός χώρος των Κελτών (Πολιτισμός Λα Τεν) Περιοχές επέκτασης των Κελτών Ά ξ ο ν ε ς επέκτασης των Κελτών Ελληνικά κράτη και αποικίες Ετρούσκοι και Ιταλικοί λαοί Καρχηδονιακά εδάφη Σημερινός κελτικός γλωσσικός χώρος

Α τ λ α ν τ ικ ό ς

Ω κεανός

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

οι οποίες βρίσκονταν υπό το ν έλεγχο του Αντί­ γονου Γόνατά, εμποδίζοντας με την αναστάτω­ ση που προκάλεσε όσους Πελοποννήσιους σχέδιαζαν να στείλουν δυνάμεις εναντίον των Γαλατών. Οι υπόλοιπες πελοποννησιακές πό­ λεις, παραδομένες σε εσω τερικές συγκρού­ σεις, δεν ενδιαφέρθηκαν καθόλου για τον κίν­ δυνο που πλησίαζε από τον Βορρά. Ετσι στην πρώτη φάση τη ς αντιμετώπισης των Γαλατών δεν συμμετείχαν καθόλου πελοποννησιακές δυνάμεις και το βάρος τη ς άμυνας έπεσε στους Ελληνες τη ς Στερεάς Ελλάδας. Συνολι­ κά αυτοί συγκέντρωσαν 28.000-30.000 άνδρες. Το μεγαλύτερο τμήμα το προσέφερε η Αιτωλική Συμπολιτεία, που έσ τειλε 7.000 οπλίτες, 790 ελαφρά οπλισμένους ψιλούς και άγνωστο α­ ριθμό ιππέων. Την ηγεσία του αιτωλικού σώμα­ τος είχαν αναλάβει ο Πολύαρχος, ο Πολύφρων και ο Λακράτης. Παράλληλα επιστρατεύθηκαν και άλλες αιτωλικές δυνάμεις οι οποίες παρέμειναν στην Αιτωλία ως εφεδρεία υπό τη ν ηγε­ σία του Ευρύδαμου, που πρέπει να ήταν ο στρατηγός αιτωλάρχης, δηλαδή στρατιωτικός διοικητής της Συμπολιτείας για εκείνη τη χρο­ νιά. Συνολικά οι Αιτωλοί κινητοποίησαν κατά την πρώτη φάση των επιχειρήσεων 16.000 άν­ δρες. Δ εύτερη σε μέγεθος δύναμη ήταν αυτή των Βοιωτών, που τη ν αποτελούσαν 10.000 ο­ πλίτες και 500 ιππείς. Τους Βοιωτούς διοικού­ σαν οι Κηφισόδοτος, Θεαρίδας, Διογένης και Λύσανδρος. Οι Φωκείς έστειλαν 3.000 οπλίτες και 500 ιππείς υπό τη ν ηγεσία του Κριτόδουλου και του Αντίοχου. Οι Λοκροί τη ς Αταλά­ ντης συγκέντρωσαν 700 πεζούς με στρατηγό τον Μειδιά. Τα Μέγαρα συμμετείχαν στη συμμαχία με 400 οπλίτες που διοικούσε ο Ιππόνικος και η Αθήνα έσ τειλε όλο τη ς τον στόλο, 500 ιππείς και 1.000 οπλίτες με στρατηγό τον Κάλλιππο του Μοιροκλέους. Ο Αντίγονος Γονατάς και ο αντίπαλός του Αντίοχος, απασχολη­ μένοι με τη μεταξύ τους σύγκρουση, δεν μπό­ ρεσαν να στείλουν περισσότερους από 500 ο­ πλίτες ο καθένας, παρότι και οι δύο είχαν στην Ελλάδα συμφέροντα και συμμάχους που κιν­ δύνευαν. Μόλις συγκεντρώθηκαν οι δυνάμεις τέθ η κε θέμα ηγεσίας, καθώς οι Αιτωλοί και οι Βοιωτοί (που παρείχαν τις περισσότερες δυνά­ μεις) έριζαν για την αρχιστρατηγία. Τελικά συμφώνησαν η ηγεσία να ανατεθεί στον Αθη­ ναίο Κάλλιππο, λόγω της παλαιάς αίγλης που περιέβαλλε τη ν Αθήνα, ουσιαστικά όμως για να αποφευχθούν οι τριβές ανάμεσα στους ι­ σχυρότερους συμμάχους. Πρώτη γραμμή άμυ­ νας ορίστηκε ο Σπερχειός, που η στάθμη του είχε ανέβει από τις βροχές του χειμώνα. Οι Ελ­ ληνες έσπευσαν να καταστρέψουν όλες τις γέφ υρες του ποταμού και παρέταξαν μικρά τμήματα προφυλακών στα σ τενότερα και ρη­ χότερα σημεία τη ς νότιας όχθης του. Ο κύριος όγκος των ελληνικών δυνάμεων είχε στρατοπεδεύσει σε έναν χώρο όπου δύο αιώνες πριν “είχε αγιάσει" η Ιστορία, τις Θερμοπύλες, περιμένοντας να εμφανιστούν οι βάρβαροι.

ΟΙ ΓΑΛΑΤΕΣ ΣΤΙΣ ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ Κατά τη διάβαση του Σπερχειού ο Βρέν­ νος και οι Γαλάτες του έδειξαν την εξυπνάδα

37

και τη ν πολεμική τους πείρα. Απέφυγαν τα ρη­ χά σημεία που φυλάσσονταν από τους Ελλη­ νες και τα σημεία όπου βρίσκονταν οι κατε­ στραμμένες γέφ υρ ες επειδή εκεί ο ποταμός σ τένευε και το νερό κυλούσε ορμητικό. Χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τον αντίπαλο εντόπι­ σαν πιο κάτω στην όχθη ένα σημείο όπου ο Σπερχειός απλωνόταν στην πεδιάδα σχηματί­ ζοντας μια βαλτολίμνη. Μέσα στη νύκτα όσοι Γαλάτες ήταν αρκετά ψηλοί ώστε να κρατούν το κεφάλι τους πάνω από το νερό, πέρασαν στην απέναντι όχθη περπατώντας στον βάλτο. Αλλοι βρέθηκαν εκεί κολυμπώντας και κάποιοι χρησιμοποίησαν τις ξύλινες ασπίδες τους ως ατομικές σχεδίες. Το επόμενο πρωί 10.000 Γα­ λάτες είχαν περάσει απέναντι και υποχρέωσαν τις ελληνικές προφυλακές να συμπτυχθούν στο στρατόπεδο των Θερμοπυλών. Για άλλη

μια φορά σε αυτό το στενό κρινόταν η τύχη της Ελλάδας. Πριν επιτεθούν στις Θ ερμοπύλες οι Γαλά­ τε ς όρμησαν σε δύο μικρές κοντινές πόλεις, τις Ερυθρές των Θερμοπυλών και την Τραχινία Ηράκλεια. Αυτές φυλάσσονταν από μικρές αιτω λικές φρουρές που πολέμησαν σκληρά και απώθησαν τους Γαλάτες. Ειδικά η υπεράσπιση τη ς Ηράκλειας ήταν ζήτημα τιμής για τους Αιτωλούς, καθώς η πόλη αυτή εκείνη τη χρονιά είχε εντα χθ εί στη Συμπολιτεία τους. Επρεπε να αποδείξουν στους κατοίκους τη ς και σε ό­ λους τους Ελληνες ότι η Αιτωλική Συμπολιτεία γνώριζε να προστατεύει τα μέλη της. Επειδή οι Γαλάτες αγνοούσαν την πολιορκητική τέχνη και δεν διέθεταν τις κατάλληλες πολιορκητι­ κές μηχανές δεν επέμειναν στις επιθέσεις τους περισσότερο από μια μέρα. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η αυγή τη ς επομένης τούς βρήκε να πραγματοποιούν μια λυσσασμένη επίθεση στις οχυρές θέσ εις των Ελλήνων στις Θ ερμο­ πύλες. Τα στενά που είχαν α ν τέξει τις επιθέ­ σεις των Περσών του Ξέρξη δεν θα υπέκυπταν στους Γαλάτες. Ο χώρος ήταν πολύ καλά οχυ­ ρωμένος και η στενότητά του δεν τους επέ­ τρεπ ε να εκμεταλλευθούν τη ν αριθμητική υ­ περοχή τους. Ο αριθμός τους, αντίθετα, στά­ θ η κε μειονέκτημα καθώς διενεργούσαν μαζι­ κές επιθέσεις χωρίς τάξη ("εν οργή τε επί τους εναντίους και θυμώ μετά ουδενός λογισμού καθάπερ τα θηρία εχώρουν", Παυσανίας Γ, XXI, 1-3 Ελλάδος Περιήγησις), με αποτέλεσμα να σχηματίζουν μέσα στον στενό έναν δυσκίνητο όγκο που αποτελούσε εύκολο στόχο για τα βέ­ λη, τα δόρατα και τις ξαφ νικές εφόδους των Ελλήνων. Φέροντας, εξάλλου, πολύ ελα φ ρύτε­ ρο αμυντικό οπλισμό από τους αντιπάλους τους, καθώς πολλοί δεν δ ιέθετα ν θώρακες, εί­ χαν και πολύ περισσότερες απώλειες. Οταν με τη δύση του ηλίου ο Βρέννος έδωσε εντολή να σταματήσουν την επίθεση, ο χώρος μπροστά από το στενό ήταν σπαρμένος με πτώματα Γαλατών. Οι απώλειες των τελευταίω ν αυξήθη­ καν κατά την υποχώρηση προς το στρατόπεδό τους, καθώς πολλοί έπεσαν στους βάλτους και πνίγηκαν περπατώντας σε άγνωστη χώρα μέσα στο σκοτάδι. Εκείνη τη ν ημέρα οι Ελλη­ νες είχαν 40 νεκρούς. Ανάμεσά τους διακρίθηκε ο Αθηναίος έφηβος Κυδίας. Η πόλη του για να τον τιμήσει κρέμασε την ένδοξη ασπίδα του στη στοά του Ελευθερίου Διός, στην Αγο­ ρά. Οι απώλειες των Γαλατών είναι άγνωστες καθώς πολλοί χάθηκαν για πάντα στους βάλ­ τους χωρίς να καταμετρηθούν, αλλά σίγουρα πολύ βαρύτερες. Οι Γαλάτες αντιλήφθηκαν πως δεν ήταν δυνατό να παραβιάσουν την είσοδο του σ τε­ νού. Αποφάσισαν να μιμηθούν τους Πέρσες και έπειτα από επτά μέρες προσπάθησαν να περάσουν πίσω από τους Ελληνες ανεβαίνο­ ντας στην κορυφή τη ς Οίτης. Εκεί κοντά υ­ πήρχε και ο ναός τη ς Τραχινίδος Αθηνάς με πλούσια αφιερώματα, τον οποίο ήλπιζαν περ­ νώντας να λεηλατήσουν. Το πέρασμα όμως και το ν ναό φύλασσε μια δύναμη Φωκέων με αρ­ χηγό το ν Τελέσαρχο, η οποία το υς εμπόδισε να περάσουν και τους υποχρέωσε να υποχωρή­ σουν με μεγάλες απώλειες προς το στρατόπε­ δό τους. Στη μάχη σκοτώθηκε ο Τελέσαρχος,

ένας άνθρωπος αφοσιωμένος, κατά το ν Παυ­ σανία, περισσότερο από κάθε άλλο στην ιδέα τη ς Ελλάδας. Η δεύτερη αυτή αποτυχία απο­ γοήτευσε τους Γαλάτες. Είχαν βρεθεί μέσα στον χειμώνα πολύ μακριά από τα σπίτια τους σε μία άγνωστη και εχθρική γη και μέχρι τό τε είχαν υποστεί πολλές απώλειες χωρίς να μπο­ ρέσουν να λεηλατήσουν τίποτα. Αντίθετα οι Ελληνες δεν έδειχναν τόσο αδύναμοι και πα­ θητικοί όσο το υς είχε παρουσιάσει ο Βρέννος όταν προσπαθούσε να πείσει τους δικούς του να ξεκινήσουν αυτό το παράτολμο εγχείρημα.

Η ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΙΑ Ο Βρέννος αντιλήφ θηκε πως αμφισβητού­ σαν την αρχηγική του θέση. Επρεπε να τους δώσει γρήγορα μια επιτυχία και κάποια κέρδη από λεηλασίες ώστε να παύσουν οι διαμαρτυ­ ρίες και οι αντιδράσεις μεταξύ των πολεμι­ στών. Επειδή δ ιέθ ετε αρ κετές πληροφορίες για τους αντιπάλους του, γνώριζε ότι περισσό­ τεροι ανάμεσά τους ήταν οι Αιτωλοί. Σκέφθηκε να σ τείλει ένα τμήμα του στρατού να κτυπήσει την ίδια την Αιτωλία, αναγκάζοντας έτσι τους Αιτωλούς που βρίσκονταν στις Θερμοπύ­ λες να εγκαταλείψ ουν το στενό και να σπεύσουν να σώσουν τη ν πατρίδα τους. Ετσι θα εξασθενούσαν σημαντικά οι δυνάμεις που είχε να αντιμετωπίσει και θα μπορούσε να κινηθεί προς το ν Νότο. Στη συνέλευση των αρχηγών του στρατού έπραξε ό,τι ήταν δυνατό για να τους πείσει ότι το σχέδιό του θα είχε επιτυχία και κατάφερε να επικρατήσει έναντι εκείνων που ζητούσαν υποχώρηση. Για άλλη μια φορά έδωσε στους Γαλάτες πολλές και μεγάλες υ­ ποσχέσεις και ανέλαβε την ευθύνη για τη ν υ­ λοποίησή τους. Θ έτοντας σε εφαρμογή το σχέδιό του όρι­ σε ένα μεγάλο μέρος του στρατού, το ένα τρί­ το περίπου (οι αρχαίες πηγές αναφέρουν 40.000 πεζούς και 800 ιππείς), με αρχηγούς τον Ορεστόριο και το ν Κόμβουτη να κτυπήσει την Αιτωλία. Το τμήμα αυτό ξεκίνησ ε τη νύκτα χω­ ρίς να γίνει αντιληπτό από τους Ελληνες και προχωρώντας με ταχύτητα μέσα στο σκοτάδι ακολούθησε τη βόρεια όχθη του Σπερχειού ως τη ν Υπάτη. Υστερα κα τευθύνθηκε στις πλα­ γιές τη ς Οίτης προς τη ν περιοχή όπου βρίσκο­ νται τα χωριά Μουσουνίτσα (σημερινή ονομα­ σία Αθανάσιος Διάκος) και Μαυρολιθάρι. Από

εκεί ακολουθώντας τη ν οροσειρά τη ς Γκιώνας και τη ν κοιλάδα του Δάφνου ποταμού έφθασε ως τη ν αιτωλική πόλη Κάλλιον, την οποία βρή­ κε αφρούρητη. Η πορεία τους αυτή έγινε με ε­ ξαιρετικά μεγάλη ταχύτητα και πρέπει να διήρκεσε δώδεκα περίπου ώρες. Το ανυπεράσπι­ στο Κάλλιο λεηλα τήθηκε με πρωτοφανή κτηνωδία. Η πόλη ισοπεδώθηκε, ολόκληρος ο αν­ δρικός πληθυσμός σφαγιάσθηκε, ενώ αναφέρονται και περιπτώσεις κανιβαλισμού νηπίων από τους Γαλάτες, Πολλές από τις γυναίκες των Καλλιέων αυτοκτόνησαν για να μην πέ­ σουν στα χέρια τους. Οσες συνελήφθησαν ζω­ ντανές βιάσθηκαν ομαδικά και εσφάγησαν, ενώ πολλοί ασέλγησαν ακόμα και σε πτώματα. Η καταστροφή του Καλλίου διαδόθηκε τα­ χύτατα σε όλη την Αιτωλία. Οι Γαλάτες βρίσκο­ νταν πλέον στην καρδιά της χώρας και υπήρχε κίνδυνος να κατευθυνθούν είτε προς το ιερό του Απόλλωνα στο Θέρμο, όπου βρισκόταν και η έδρα τη ς Συμπολιτείας, είτε προς την πλού­ σια πόλη τη ς Ναυπάκτου. Οι αιτωλικές δυνά­ μεις που βρίσκονταν στις Θερμοπύλες διατάχθηκαν να επιστρέφουν αμέσως. Στην Αιτωλία κινητοποιήθηκαν όλοι όσοι ήταν σε θέση να πάρουν όπλα, ακόμα και οι γέροντες. Τα νέα πέρασαν τον Κορινθιακό και έκαναν τους κα­ τοίκους τη ς Αχαίας να συνειδητοποιήσουν τον κίνδυνο που το υς απειλούσε. Χίλιοι οπλίτες από την Πάτρα κατέφθασαν για βοήθεια. Οσο οι Αιτωλοί συγκέντρωναν τις δυνάμεις τους οι Γαλάτες χρονοτριβούσαν παραμένοντας α­ δρανείς στο Κάλλιο. Οταν αντιλήφθηκαν το λάθος το υς βρέθηκαν να έχουν τις νεοστρατολογημένες αιτωλικές δυνάμεις και τους Α­ χαιούς συμμάχους τους στα ανατολικά και τον αιτωλικό στρατό (που ερχόταν από τις Θ ερμο­ πύλες) στα δυτικά τους. Αποφάσισαν να επι­ στρέφουν στο γαλατικό στρατόπεδο κατευθυνόμενοι βόρεια. Ανέβηκαν τη ν κοιλάδα του Κόκκινου, παραπόταμου του Μόρνου, προς τη σημερινή Αρτοτίνα και τη Γραμμένη Οξυά και προχώρησαν ως το Κρίκελλο. Από εκεί περνώ­ ντας το ν Τυμφρηστό σκόπευαν να φθάσουν στην κοιλάδα του Σπερχειού και στο στρατό­ πεδό τους. Κατά την υποχώρηση τους πρόλα­ βαν οι Αιτωλοί και άρχισαν να τους παρενοχλούν με συνεχείς επιθέσεις και ρίψεις βελών, ακοντίων και λίθων από τις ψ ηλότερες πλα­ γιές. Οταν οι Γαλάτες επιχειρούσαν κάποια α­ ντεπίθεση οι αντίπαλοί τους, που γνώριζαν ά­ ριστα τη ν περιοχή, έσπευδαν να εξαφανι­ στούν. Οι οπλίτες των Πατρέων έδωσαν μάχη εκ παρατάξεως με μια ομάδα Γαλατών και τους κατατρόπωσαν. Με αυτό το ν τρόπο οι Γαλάτες έφθασαν ως την περιοχή Κοκκάλια, στα σύνορα των ση­ μερινών νομών Ευρυτανίας και Φθιώτιδας, ό­ που τους περίμεναν οι Αιτωλοί που έρχονταν από τις Θερμοπύλες. Ο αρχαιολόγος Γ Σω-

Α ναπαράσταση μ α κ εδ ο ν ικ ή ς φ ά λ α γ γ α ς . Ο απ οδυναμω μένος μ α κ εδ ο ν ικ ό ς σ τρ α τό ς του Π το λ εμ α ίο υ Κ ερ αυνού δεν μ π ό ρ εσ ε να α ν τισ τ α θ ε ί σ το υ ς π ο λυ ά ρ ιθμ ο υ ς Γα λά τες. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Θνησκων Γ ιλ α τη ς (ρω μαϊκό μαρ μ ά ρινο α ν τίγ ρ α φ ο χά λκινου ελ λ η ν ικ ο ύ π ρω τοτύπ ου το υ 23 0 π.Χ., Μ ο υ σ είο Κ απ ιτω λίου, Ρώ μη).

τηριάδης, που ερεύνησ ε την περιοχή γύρω στο έτο ς 1900, αναφέρει ότι βρήκε απειράριθ­ μα οστά, τα οποία έδωσαν στην τοποθεσία το όνομά της, ενώ οι χωρικοί τού είπαν ότι παλαιότερα έβρισκαν εκεί σιδερένια κράνη και αιχ­ μές βελών. Σε εκείνο το σημείο φαίνεται ότι συνέτριψαν οι Αιτωλοί τη γαλατική δύναμη που είχε καταστρέψει το Κάλλιο και άφησαν ά­ ταφους όσους εχθρούς σκότωσαν. Οσοι σώ­ θηκαν, 18.000 κατά τις αρχαίες πηγές (δηλαδή λιγότεροι από τους μισούς), κατέφυγαν τρ ο ­ μαγμένοι στο στρατόπεδό τους στις όχθες του Σπερχειού. Αρχηγός του αιτωλικού στρα­ τού σε αυτή τη μάχη θα πρέπει να ήταν ο αιτωλάρχης Ευρύδαμος.

Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΑΛΑΤΩΝ ΣΤΟΥΣ ΔΕΛΦΟΥΣ Στο μεταξύ η κατάσταση στις Θερμοπύλες είχε αλλάξει. Ο Βρέννος είχε κατορθώσει με τη βοήθεια των ντόπιων να εντοπίσει το μονο­ πάτι που είχαν χρησιμοποιήσει οι Πέρσες το 480 π.Χ. Ο ίδιος με 40.000 Γαλάτες αποφάσισε να το ακολουθήσει, ενώ δ ιέτα ξε τον υπαρχηγό του Ακιχώριο να επ ιτεθεί κατά μέτωπο στους Ελληνες όταν οι δικές του δυνάμεις θα τους κτυπούσαν από τα νώτα. Ο Παυσανίας στάθη­ κε εξαιρετικά επιεικής απέναντι σε εκείνους που πρόδωσαν το μονοπάτι στους Γαλάτες, λ έ­ γοντας απλά πως οι Ηρακλιώτες και οι Αινιάνες που το έπραξαν ήθελαν να απαλλάξουν τη χώρα τους από την παρουσία των Γαλατών, σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο που είχε πραγματο­ ποιήσει ολόκληρη έρευνα για να εντοπίσει αυ­ τόν που αποκάλυψε το μονοπάτι στους Πέρ­ σες και να αφήσει στην Ιστορία το όνομα του Εφιάλτη, αιώνιο συνώνυμο της προδοσίας. Το πέρασμα του Βρέννου από εκείνο το σημείο το ευνόησαν και οι καιρικές συνθήκες. Οι Γαλάτες εκμεταλλευόμενοι την πυκνή ομί­ χλη μπόρεσαν να πλησιάσουν και να αιφνιδιάσουν τους Φωκείς που φύλασσαν τη ν περιοχή χωρίς αυτοί να τους αντιληφθούν. Οι τελευ τα ί­ οι αμύνθηκαν γενναία, υποχρεώθηκαν όμως να εγκαταλείψ ουν τις θέσ εις τους και κατέφ υ­ γαν στο στρατόπεδο των Θερμοπυλών για να πληροφορήσουν τους Ελληνες ότι είχαν κυ­ κλωθεί. Οταν αυτό μαθεύτηκε κανένας δεν θέλησ ε να μείνει εκεί και να μιμηθεί το παρά­ δειγμα των Σπαρτιατών του Λεωνίδα και των

συνεχείς παρενοχλήσεις να του προκαλέσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερες απώλειες και να το εμποδίσει να ενω θεί με τους προπορευόμενους Γαλάτες του Βρέννου. Στο μεταξύ η τα­ χύτητα της προέλασης του Βρέννου μειώθηκε διότι οι πεινασμένοι άνδρες του σκορπίστηκαν στα γύρω χωριά αναζητώντας - μάταια - προμή­ θ ειες. Οταν οι Γαλάτες του Βρέννου έφθασαν στους Δ ελφούς βρήκαν εκεί μια μικρή δύναμη από Φωκείς και Αιτωλούς και 400 οπλίτες από

Τρ αυμ α τισ μ ένος Γα λά της (ρω μαϊκό μ α ρ μ ά ρ ινο α ν τίγ ρ α φ ο ελ λη νικο ύ π ρω τοτύπ ου, α ρ χα ιο λ ο γικό μ ο υ σ είο Ν εά π ο λ η ς).

Θεσπιέων. Ολοι έσπευσαν στις αθηναϊκές τριήρεις που ήταν αγκυροβολημένες στην κο­ ντινή ακτή και έτσι διέφυγαν από την κυκλωτι­ κή κίνηση των Γαλατών. Στη συνέχεια η κάθε μονάδα έσπευσε να υπερασπισθεί την πόλη της, ενώ η συμμαχία είχε εκ των πραγμάτων, για τη ν ώρα τουλάχιστον, διαλυθεί. Ο Βρέννος είχε κατορθώσει να ξεπεράσει το εμπόδιο των Θερμοπυλών. Τότε η απληστία και το πάθος του για αρπαγή τον ώθησαν σε μια παρακινδυνευμένη ενέργεια. Αποφάσισε, χωρίς να αναμένει τον Ακιχώριο και τον υπό­ λοιπο στρατό που βρισκόταν ακόμα στις Θ ερ­ μοπύλες, να προχωρήσει αμέσως με όσους άν­ δρες είχε στη διάθεσή του προς το ιερό του Α­ πόλλωνα στους Δελφούς και να το λεηλα τή­ σει. Οι καιρικές συνθήκες ήταν δυσμενείς, κα­ θώς είχε έλθ ει πλέον ο χειμώνας, και οι ορει­ νές διαβάσεις του Παρνασσού που χρησιμοποιούσαν δυσχέραναν ακόμα περισ­ σότερο την πορεία τους. Την άμυνα των Δ ελ­ φών και την προστασία των εκεί συγκεντρω μέ­ νων αμύθητων θησαυρών ανέλαβαν οι Αιτωλοί, που ήθελαν με τη νίκη τους να αναδειχθούν σε σωτήρες της Ελλάδας και να διατρα­ νώσουν την ισχύ της Συμπολιτείας τους, και οι Φωκείς, καθώς οι επιχειρήσεις διεξάγονταν μέσα στη χώρα τους. Οι ελληνικές δυνάμεις χωρίστηκαν σε δύο τμήματα. Το μικρότερο σε μέγεθος θα ανελάμβανε την υπεράσπιση του ιερού των Δελφών. Το ηθικό αυτών των ανδρών ενίσχυσε ένας χρησμός του δελφικού μαντείου, σύμφωνα με τον οποίο ο Απόλλωνος έλεγε στους Ελληνες να μην ανησυχούν για το ιερό του επειδή θα «φρόντιζε» ο ίδιος τους ε­ νοχλητικούς ιερόσυλους επιδρομείς. Το δ εύ ­ τερο τμήμα ανέλαβε να ακολουθήσει το γαλα­ τικό σώμα που διοικούσε ο Ακιχώριος και με

την Αμφισσα. Συνολικά οι ελληνικές δυνάμεις ήταν περίπου 2.500-3.000 άνδρες. Αυτοί ανέλα­ βαν τη ν πρώτη μέρα να αντιμετωπίσουν τις 40.000 του Βρέννου. Την επομένη έφθασαν ε ­ νισχύσεις από 1.200 Αιτωλούς με τον στρατη­ γό Φιλόμηλο. Κατά τη ν υπεράσπιση των Δ ελ­ φών διακρίθηκαν ιδιαίτερα οι Φωκείς. Πολλοί από αυτούς θυσίασαν τη ζωή τους, ανάμεσά τους και ο Αλεξίμαχος, που οι συμπατριώτες του αργότερα το ν τίμησαν στήνοντας τον αν­ δριάντα του στον χώρο του μαντείου. Οι επι­ θέσ εις των Γαλατών στους Δ ελφούς κράτησαν μόνο αυτές τις δύο μέρες. Η λυσσασμένη αντί­ σταση των Ελλήνων το υς είχε εξουθενώσει. Στην κόπωσή τους προστέθηκε η επιδείνωση του καιρού, η οποία εκδηλώ θηκε με βαριά χιο­ νόπτωση και δριμύ ψύχος το δεύτερο βράδυ της επίθεσής τους. Το ηθικό των Γαλατών ε ­ κείνη τη νύκτα κατέρρευσε. Οι δυνατές βρο­ ν τές έκαναν τη γη να τρ έμ ει και τους εμπόδι­ ζαν να ακούνε τις εντο λές των αρχηγών τους, ενώ η δεισιδαιμονία τους οδηγούσε στο συ­ μπέρασμα πως ο ίδιος ο Απόλλωνος είχε φέρει το κρύο και την καταιγίδα για να τιμωρήσει ε­ κείνους που απειλούσαν το ιερό του. Το επόμενο πρωί οι υπερασπιστές των Δελφών εκμεταλλευόμενοι τις συνθήκες επι­ χείρησαν αντεπίθεση. Οι Αιτωλοί προσέβαλαν τους Γαλάτες κατά μέτωπο, ενώ οι Φωκείς, που γνώριζαν τη ν περιοχή, με μια επιτυχημένη κυ­ κλωτική κίνηση επιτέθηκαν στα νώτα τους. Οι Γαλάτες και ιδιαίτερα εκείνοι που βρίσκονταν γύρω από τον Βρέννο, οι οποίοι ήταν οι πιο δυ­ νατοί και μεγαλόσωμοι, πολέμησαν γενναία. Ο­ ταν όμως ο Βρέννος τραυματίστηκε και απο­ σύρθηκε από τη μάχη άρχισαν να υποχωρούν σκοτώνοντας τους ασθενείς και τους τραυμα­ τίες για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού.

39

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Το ιερ ό το υ Απόλλω να σ το υ ς Δ ε λ φ ο ύ ς α π ο τέ λ ε σ ε κύριο σ τό χ ο τη ς γ α λα τικ ή ς επ ιδ ρ ο μ ή ς, λό γω των πλούσιων α φ ιερ ω μ ά τω ν που _ φυλάσ σ οντα ν ε κ ε ί.

’

40 mm

Υποχωρούσαν όλη τη ν ημέρα υπό τη συνεχή πίεση των Αιτωλών και των Φωκέων που τους ακολουθούσαν παρενοχλώντας τους με συνε­ χείς ενέδρες και επιθέσεις. Οι Ελληνες χρησι­ μοποιούσαν κάθε μέσο που είχαν στη διάθεσή τους: βέλη, ακόντια, πέτρες, ακόμα και κραυ­ γές και περίεργους ήχους που τρόμαζαν τους βαρβάρους, οι οποίοι νόμιζαν ότι τους κατα­ διώκει ο Απόλλωνος. Οταν νύκτωσε κατάκοποι οι Γαλάτες στρατοπέδευσαν εκεί όπου είχαν φθάσει. Μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε σκοτωθεί από τις επιθέσεις των Ελλήνων ή εί­ χε χαθεί στις χαράδρες του Παρνασσού. Κατά τη διάρκεια τη ς νύκτας οι ελληνικές δυνάμεις τούς επιτέθηκαν για άλλη μια φορά. Μέσα στο σκοτάδι οι βάρβαροι πανικοβλήθηκαν και στη σύγχυσή τους δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν εχθρούς και φίλους. Αρχισαν να σκοτώνονται μεταξύ τους νομίζοντας τους συντρόφους τους για επιτιθέμενους Ελληνες. Το κρύο και ο πανικός εκείνης τη ς φοβερής νύ­ κτας, κατά τον Παυσανία, στοίχισαν τη ζωή σε 10.000 Γαλάτες. Αλλοι τόσοι χάθηκαν από την πείνα, τη διήμερη επίθεση στους Δελφούς και τα κρυοπαγήματα των προηγούμενων η μ ε­ ρών, αποκόπηκαν από τον στρατό και χάθηκαν στις χαράδρες του Παρνασσού ή φονεύθηκαν από τους Φωκείς και τους Αιτωλούς. Τα υπο­ λείμματα του τμήματος του Βρέννου ενώ θη­ καν την άλλη μέρα με τους Γαλάτες του Ακιχώριου. Οι Αιτωλοί τους πίεζαν με συνεχείς επι­ θέσεις, ενώ οι Βοιωτοί και οι Αθηναίοι είχαν σ τείλει νέα εκσ τρατευτικά σώματα εναντίον τους.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΟΜ ΗΣ Αποθαρρημένοι οι Γαλάτες δεν τόλμησαν να αντιμετωπίσουν το υς Ελληνες σε μάχη στην πεδιάδα του Σπερχειού. Προτίμησαν να καταφύγουν στο στρατόπεδό τους κοντά στην πόλη Ηράκλεια, όπου ο τραυματισμένος Βρέν­ νος συγκάλεσε συνέλευση των πολεμιστών. Ε­ κεί τους έδωσε κάποιες συμβουλές για την τα ­ κτική που έπρεπε να ακολουθήσουν στη συνέ­ χεια, τόνισε να μην αφήσουν ζωντανούς τους ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ασθενείς και τους τραυματίες που δεν μπο­ ρούσαν να μεταφ έρουν στο έλεος των ε ­ χθρών και όρισε ως διάδοχό του τον Ακιχώριο. Στη συνέχεια, παρά το ότι το τραύμα του δεν ήταν σοβαρό, και θεωρώντας τον εαυτό του υ­ πεύθυνο για τη ν ήττα, αυτοκτόνησε από ντρο ­ πή και φιλοτιμία χρησιμοποιώντας το ξίφος του ή δηλητηριάστηκε πίνοντας πολύ ανέρωτο κρασί. Οι Γαλάτες το ν έθαψαν κάπου κοντά στις Θερμοπύλες και έσπευσαν να διαβούν τον Σπερχειό κατευθυνόμενοι προς τη Θεσσα­ λία. Το σχέδιό τους ήταν να εγκατασταθούν ε ­ κεί για τον χειμώνα. Οι τοπικοί πληθυσμοί ό­ μως τους υποδέχθηκαν με άγριες διαθέσεις και τους υποχρέωσαν να συνεχίσουν τη φυγή τους προς τα βόρεια. Το μακεδονικό κράτος, υπό τον ικανό στρατηγό Σωσθένη, είχε ανα­ κτήσει τις δυνάμεις του και έτσι σύντομα οι Γα­ λάτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψ ουν και τα μακεδονικά εδάφη. Η επιδρομή τους είχε συ­ ντρίβει. Η Ελλάδα είχε σωθεί. Η επιτυχία των Αιτωλών στην αντιμετώπι­ ση των Γαλατών είχε καθοριστική σημασία για την επέκταση τη ς συμπολιτείας τους. Μέλη της έγιναν οι Δόλοπες το 275 π.Χ. και οι Αινιάνες το 273 π.Χ. Παράλληλα οι Αιτωλοί έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τη Δελφική Αμφικτυονία και απέκλεισαν από αυτή τους Μ ακεδόνες και τα κράτη που βρίσκονταν υπό μακεδονικό έ­ λεγχο. Με δική τους πρωτοβουλία ορίστηκε κάθε δύο χρόνια να γίνεται στους Δελφούς πανελλήνια εορτή προς τιμή του Δία και του Α­ πόλλωνα, σε ανάμνηση τη ς νίκης επί των Γαλα­ τών. Η εορτή αποκλήθηκε «Σωτήρια» και περιελάμβανε μουσικό, γυμνικό και ιππικό αγώ­ να. Η Αιτωλική Συμπολιτεία με τη στρατιωτική τη ς υπεροχή και τον έλεγχο των Δελφών είχε αναδειχθεί σε κυρίαρχη δύναμη στον χώρο της κεντρικής Ελλάδας και θα παρέμενε στη θέση αυτή ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Η Μακεδονία βρέθηκε λίγο μετά τη γαλα­ τική επιδρομή βυθισμένη σε νέα πολιτική κρί­ ση, καθώς ο Σωσθένης δολοφ ονήθηκε και διάφορες επαρχίες τη ς επιχείρησαν να αυτονομηθούν. Το μακεδονικό κράτος έσωσε η ά­ νοδος του Αντίγονου Γόνατά στον θρόνο. Ο Γονατάς υπήρξε ιδρυτής τη ς τελευταίας μακε­

δονικής δυναστείας, η οποία βασίλευσε ως την υποταγή στους Ρωμαίους. Οι Γαλάτες μετά την ήττα και τη φυγή τους κατέληξαν στη Θράκη, όπου χωρίστηκαν σε δύο ομάδες. Ενα μεγάλο μέρος υπό τον Ακιχώ­ ριο προχώρησε προς τον Δούναβη, ενώ οι υπό­ λοιποι με αρχηγό τον Κομοντόριο δημιούργη­ σαν γαλατικό κράτος στην περιοχή με πρω­ τεύουσα την Τύλο. Το κράτος αυτό έζησε επί 60 χρόνια με συνεχείς λεηλασίες και αρπαγές σε βάρος των γειτονικών πληθυσμών. Υποχρέ­ ωσε τις ελληνικές αποικίες του Ελλησπόντου και τη ς Προποντίδας να πληρώνουν φόρο υποτέλειας, διαλύθηκε όμως όταν οι Θράκες, αγανακτισμένοι από τη γαλατική καταπίεση, ξεση­ κώθηκαν εναντίον τους. Μια άλλη ομάδα Γα­ λατών το 277 π.Χ. πέρασε στη Μικρά Ασία, ως προσκεκλημένη του βασιλιά της Βιθυνίας Νικομήδη που χρειαζόταν μισθοφόρους κατά τον πόλεμο εναντίον του αδελφού του Ζιβαίου. Οι άνδρες αυτοί έλαβαν ως αμοιβή τη ν πε­ ριοχή νότια της Βιθυνίας, στις όχθες του πο­ ταμού Σαγγάριου. Από εκεί συνέχισαν τις επι­ δρομές τους, αναγκάζοντας το 277 π.Χ. το ν Αντίοχο Σωτήρα και το 235 π.Χ. τον Ατταλο Α' της Περγάμου να συγκρουστούν μαζί τους και να τους αναγκάσουν να περιορίσουν τη λη­ στρική δράση τους. Παράλληλα συνέχισαν να προσφέρονταιως μισθοφόροι. Ο Αντίγονος Γονατάς τους χρησιμοποίησε εναντίον του Πύρρου, ενώ ο στρατός του Αντιόχου του Μεγά­ λου τη ς Συρίας στον πόλεμο εναντίον των Ρω­ μαίων (δ ιέθ ετε 12.000 Γαλάτες). Το 25 π.Χ. το μικρασιατικό γαλατικό κράτος εντά χθηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και από τό τε ακολού­ θησε τις τύχες της. Προς αυτούς τους ανθρώ­ πους απηύθυνε λίγες δ εκα ετίες αργότερα ο Α­ πόστολος Παύλος την Προς Γαλάτας Επιστολή του. Στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα υπήρχαν πολ­ λοί απόγονοί τους που μιλούσαν ακόμα τη γα­ λατική γλώσσα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Παυσανία: ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ. (2) Διόδωρου Σικελιώτη: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. (3) Johann Gustav Droysen: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΔΟΧΩΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, μετάφραση Ρένου Αποστολίδη, Τράπεζα Π/στεως, Αθήνα, 1993. (4) Peter Green: ALEXANDER TO ACTIUM, THE HELLENISTIC AGE, Thames and Hudson, London, 1993. (5) ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1973. (6) Παναγιώτη Κανελλόπουλου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Δίον - Γιαλλέλης, Αθήνα, 1982. (7) Γιάννη Β. Καρύτσα: Η ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΑΙΤΩΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΡΜΟ, Αθήνα, 1996. (8) Κωνσταντίνου Πατιαρρηγόπουλου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδόσεις Ν. Δ. Νίκας, Αθήνα. (9) Ulrich Wilcken: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1976.

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ

ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ

ΜΑΝΟΥΣ ΡΚΟΥΣ (

1

5

7

1

)

ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΡΚΑΛΕΤΣΗΣ Ισ το ρ ικ ό ς M ag. St. σ τη ν Ισ το ρ ία τω ν βαλκανικώ ν εθνώ ν, Π α ν επ ισ τή μ ιο Μ ονάχου

0 16ος Α ΙΩ Ν Α Σ Δ Ε Ν ΗΤΑΝ 0 ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΛΟΤΕ ΚΡΑΤΑ!Α ΓΑΛΗΝΟΤΑΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ. Η ΠΡΩΗΝ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΔΕΧΟΤΑΝ ΑΝΕΛΕΗΤΑ ΚΤΥΠΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ, ΧΑΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΕΝΑ ΠΡΟΣ ΕΝΑ. ΤΟ 1522 ΕΠΕΣΕ Η ΡΟΔΟΣ, ΕΝΩ ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ 1540 ΧΑΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΝΕΤΟΥΣ ΤΟ ΝΑΥΠΛΙΟ ΚΑΙ Η Μ Ο ΝΕΜ ΒΑΣΙΑ. ΤΟ 1565 01 Ο Θ Ω Μ ΑΝΟ Ι ΠΟ ΛΙΟ ΡΚΗΣΑΝ ΤΗ ΜΑΛΤΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΠΟΜ ΕΝΟ ΧΡΟΝΟ ΚΑΤΕΛΑΒΑΝ ΤΗ ΧΙΟ. ΑΝΗΣΥΧΗ Η ΒΕΝΕΤΙΑ ΕΝΙΣΧΥΣΕ ΤΙΣ ΦΡΟΥΡΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΕΣΤΕΙΛΕ ΣΤΟ Ν Η ΣΙ ΤΟΝ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟ ΑΣΚΑΝΙΟ ΣΑ Β Ο Ρ Ν ΙΑ Ν (ASCANIO SAVORGNAN) ΓΙΑ ΝΑ ΕΠΙΘ ΕΩΡΗΣΕΙ ΤΙΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ. ΕΚΕΙΝ Ο Σ ΟΤΑΝ ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ ΥΠΕΒΑΛΕ ΕΝΑ ΠΛΗΡΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΜ ΥΝΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, ΜΕ ΚΕΝΤΡΟ ΒΑΡΟΥΣ ΤΗΝ ΑΜΜ ΟΧΩΣΤΟ. ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΠΑΙΤΟΥΣΕ ΓΙΑ ΤΑ ΕΡΓΑ ΠΕΡΙΟ ΔΟ 50-60 ΕΤΩΝ. ΗΤΑΝ ΟΜ Ω Σ ΠΙΑ ΠΟΛΥ ΑΡΓΑ ... Β ε ν ε τό ς σ τρ α τιώ τη ς σ τα τέ λ η το υ Μ εσαίω να (πίν το υ Σ . Ν ιγδ ιό π ο υ λο υ για τη "ΣΙ").

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ια αλυσίδα από νί­ κες των οθωμανι­ κών όπλων κατά το πρώτο μισό του 16ου αι. αφαίρεσε από τους Ενετούς τα περισ­ σότερα οχυρά σημεία και τις πόλεις που κατείχαν στην ανα­ τολική Μεσόγειο, πλήττοντας τους τόσο απαραίτητους γΓ αυ­ τούς εμπορικούς δρόμους. Ο­ ταν έπεσαν στα χέρια των Τούρ­ κων η Ρόδος και η Αίγυπτος, η Κύπρος απομονώθηκε και η Πύ­ λη άρχισε να τρίζει τα δόντια της. Πολλά χρόνια πίσω, το 1489, τουρκικά πλοία πραγματο­ ποίησαν μια πρώτη επιδρομή στα Βορειοανατολικά παράλια της νήσου, στη χερσόνησο της Καρπασίας, λεηλατώ ντας τα χω­ ριά τη ς περιοχής. Από το 1517 οι σουλτάνοι αξίωσαν επικυριαρ­ χία επί τη ς Κύπρου, Την απαίτη­ σή τους αυτή τη στήριζαν στο ότι, θεωρώντας τους εαυτούς τους άμεσους διαδόχους των σουλτάνων τη ς Αιγύπτου, στους οποίους οι Λουζινιάν (Lusignan) τη ς Κύπρου πλήρω­ ναν φόρο, αποκτούσαν de facto και αυτοί το ίδιο δικαίωμα.

Μ

42 ■■

Η αντίστροφη μέτρηση ξεκίνησε όταν ο σουλτάνος Σελήμ Β' διόρισε τον Εβραίο Ιωσήφ Ναζί δούκα τη ς Νάξου και διοικητή όλων των Κυκλάδων. Ο Ναζί, εποφθαλμιώντας και την Κύπρο ως νέο τιμάριο που θα του προσέφερε αυξημένα και εγγυημένα κέρδη και έσοδα, ε ­ πηρέασε τον Σελήμ στο να προκαλέσουν, ανοικτά πια, τη Βενετία. Ο Ναζί εικάζεται πως ήταν ο οργανωτής του παράτολμου σχεδίου το 1569, όταν εκδηλώ θηκε μεγάλη πυρκαγιά στον ναύσταθμο της Βενετίας, καταστρέφοντας (ε­ κτός των άλλων) και μέρος της πόλης. Στις αρ­ χές του επόμενου έτους οι Τούρκοι δήμευσαν τις ενετικές περιουσίες τη ς Κωνσταντινούπο­ λης και έλαβαν μέτρα εναντίον των πόσης φύσεως οικονομικών συμφερόντων τη ς Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, ενώ παράλληλα με αυτά, σε μία επίδειξη τη ς στρατιωτικής τους ισχύος, κτύπησαν οχυρές θέσ εις των Ενετών στην α­ νατολική πλευρά των παραλίων τη ς Αδριατικής. Οι τελευταίοι, διαβλέποντας ότι η Κύπρος θα ήταν ο επόμενος και σημαντικότερος στό­ χος, από το 1565 επιτάχυναν την κατασκευή των οχυρωματικών έργων στο νησί. Στη Λευ­ κωσία υψώθηκε νέο τείχος, συνολικής περιμέ­ τρου π έντε χιλιομέτρω ν και με βαθιά προστα­ τευτική τάφρο μπροστά του. Μηχανικοί και άλ­ λοι αξιωματούχοι που στάλθηκαν επανειλημ­ μένα στο νησί, όπως ο Παλλαβιτσίνι (Pallavicini) και ο Σαβορνιάν (Savorgnan), επέβλεπαν και βελτίωναν την εκτέλεσ η των έργων. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην ενίσχυση του φρουρίου τη ς Κυρήνειας και των τειχών τη ς Αμμοχώστου. Τον Οκτώβριο του 1569 πραγματοποιήθ η κε μάλιστα γενική επιθεώρηση των έργων

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ι

Ο γ ο τθ ικ ό ς κ α θ εδ ρ ικ ό ς ναός το υ Α γίου Ν ικολά ου. Ο Λαλά Μ ο υ σ τα φ ά ύψω σε το ν μ ινα ρ έ που δ ια κ ρ ίν ετα ι α ρ ισ τερ ά και έδ ω σ ε το όνομά το υ , ως π ο ρ θ η τή ς τη ς Α μμο χώ σ του, σ τον ναό, που μ ε τα τρ ά π η κ ε σ ε τζα μ ί.

... η φιλαργυρία του, η δίψα για δόξα και η ακόρεστη επιθυμία του για επέκταση της Οθωμανι­ κής Α υτοκρα τορία ς... Επιπλέον η αγάπη του σουλτάνου για τα εξαιρετικά κρασιά τη ς Κύπρου (σ.σ. ο Σελήμ Β' ήταν μέθυσος) και τα ωραία της γεράκια, συνέ­ βαλαν στην απόφασή του για κατάκτηση του νησιού». Υπέρ τη ς δυναμικής σύγκρουσης με το υς Ενετούς συντάχθηκε και όλο το επιτελείο της Υψηλής Πύλης, καθώς και οι αρχηγοί του σ τρατεύματος και του στό­ λου, ενώ καθοριστική υπήρξε η επήρεια του Ιωσήφ Ναζί. Ο μό­ νος που διαφώνησε με την προτεινόμενη εκστρατεία ήταν ο μεγάλος βεζύρης Μ εχμέτ Σοκολλί, αλλά κανένας στην Κων­ σταντινούπολη δεν συμμεριζό­ ταν τις επιφυλάξεις τ ο υ ...

01 ΠΡΩΤΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΥΚΩΣΙΑΣ

και έγιναν ν έες τροποποιήσεις και βελτιώσεις. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η Κύπρος επί ε­ νετοκρατίας διοικείτο από τρ ιμ ελές συμβού­ λιο, επικεφαλής του οποίου ήταν ο τοποτηρητή ς (locotenente). Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων του νησιού ήταν ο καπιτάνος (capitano di Famagosta), που είχε την έδρα του στην Αμμόχωστο. Η δύναμη που συγκέντρω­ ναν οι αρχές α υτές κατά τις παραμονές του πολέμου δεν υπερέβαινε τις 3.000 άνδρες, κυ­ ρίως Ενετούς μισθοφόρους. Από αυτούς 800900 ήταν ιππείς, ενώ στρατολογήθηκαν και 6.000 περίπου άνδρες από τον ελληνικό πλη­ θυσμό, που αντιπροσώπευε πάνω από το 90% των κατοίκων τη ς Κύπρου. Ο «κύβος» ερρίφθη κατά τις πρώτες η μέ­ ρες του Απριλίου του 1570. Αντιπροσωπεία του σουλτάνου κατέφθασε στη Βενετία κομίζο­ ντας τη ν περίφημη επιστολή, το περιεχόμενο της οποίας διασώθηκε ως τις μέρες μας: «Η­ μείς, Σουλτάν Σελήμ Οθωμανός, Μέγας των Τούρκων Αυτοκράτωρ, βασιλεύς των βασιλέ­ ων, κύριος των κυρίων, βασιλεύς τη ς Ιερουσα­ λήμ, κύριος του επιγείου παραδείσου, Σκιά του θεού, αιτούμαι παρά της Ενετικής εξο υ ­ σίας το Βασίλειον της Κύπρου, όπερ θ έλ ει δοθή ημίν ή φιλικώς ή βιαίως. Ας προσέξη δε το κράτος το ύτο να μην ερεθίση το τρομερό η­ μών ξίφος, να μην εμπιστεύηται δε εις το ν θ η ­ σαυρόν αυτού διότι δυνάμεθα να μεταβάλωμεν αυτόν εις χείμαρρον, έτι δε ας προσέξη να μην ερεθίση την οργήν μας». Οπως σημείωσε ένας Λατίνος χρονικογρά­ φος της εποχής, τα αίτια - εκτό ς των γεωστρατηγικών - για την απόφαση αυτή του Σελήμ προς δυναμική διεκδίκηση τη ς Κύπρου ήταν «

Τον Ιούνιο του 1570 μια μι­ κρή τουρκική ναυτική μοίρα από έξι γα λεότες διενήργησε απόβαση ανιχνευτικού ή καταδρομικού χαρακτήρα στα δυ­ τικά παράλια της Κύπρου. Το μικρό άγημα που αποβιβάστηκε εξοντώ θηκε ολοσχερώς από τους ντόπιους. Στις αρχές Ιουλίου όμως κατέ­ πλευσε στην περιοχή το σύνολο του οθωμανι­ κού στόλου, μια τεράστια αρμάδα που πλησία­ ζε τα 400 καράβια (γαλέρες, γα λεότες, βοηθη­ τικά κλπ.). Δ ιοικητές της δύναμης αυτής ήταν ο Λαλά Μουσταφά και ο Πιαλή πασάς. Πλέο­ ντας με κατεύθυνση ανατολική και παράλληλα προς τα νότια παράλια του νησιού προχώρη­ σαν σε δεύτερη - εκτετα μένη αυτή τη φορά απόβαση στην περιοχή τη ς Λεμεσού. Η σθενα­ ρή αντίσταση που συνάντησαν όμως τους ανά­ γκασε να επιβιβαστούν μετά από δύο μέρες πάλι στα πλοία και να συνεχίσουν τον πλου προς τη Λάρνακα. Εκεί κατάφεραν και δημιούργησαν ε κ τε ­ ταμένο προγεφύρωμα, αφού αποβίβασαν στην ξηρά 25.000 στρατιώτες. Αμέσως ο τοποτηρητής Νικόλαος Δάνδολος (Nicolas Dandolo), ως διοικητής του νησιού, εφάρμοσε τα προβλεπόμενα σχέδια άμυνας: ισχυρή αντίσταση ό­ που υπήρχαν οχυρωμένες πόλεις (Λευκωσία, Κυρήνεια και Αμμόχωστος), καθώς και σε ελά­ χιστα ακόμη - στρατηγικής σπουδαιότητας σημεία. Η απόφαση αυτή ελήφθη και επειδή στην ύπαιθρο η μεγάλη πλειοψηφία των Κυ­ πρίων χωρικών, έχοντας περιπέσει σε καθε­ στώς δουλοπαροίκων και αντιμετωπίζοντας τους Ενετούς ως κατακτητές, παρακολουθού­ σε με απάθεια, αν όχι θετικά, την έλευση των Τούρκων. Η ενετική διοίκηση, που είχε καταδι­ κάσει τις αγροτικές μάζες σε εξαθλίωση, "μά­ ζευε πλέον πικρούς καρπούς".

Στις 26 Ιουλίου δύναμη 90.000 στρατιωτών υπό το ν Λαλά Μουσταφά ξεκίνησ ε τη ν πολιορ­ κία της Λευκωσίας. Διέκοψε τις επικοινωνίες της πρωτεύουσας με το υπόλοιπο νησί και διέ­ τα ξε διαρκή κανονιοβολισμό, ενώ ταυτόχρονα ο ναύαρχος Πιαλή πασάς περιπολούσε με τον στόλο στα ανοικτά της Ρόδου, προς παρακώ­ λυση της κίνησης χριστιανικών ενισχύσεων από τη Δύση. Πράγματι Ενετοί και Ισπανοί, λί­ γες η μέρες πριν αποβιβαστούν οι Τούρκοι στην Κύπρο, προχώρησαν εσπευσμένα στη σύ­ ναψη στρατιωτικής συμμαχίας. Κινήθηκαν ό­ μως απελπιστικά αργά. Οταν ο ενωμένος τους στόλος, 138 ενετικά και 49 ισπανικά πλοία, ξ ε ­ κίνησε από τη Σητεία για τη ν Κύπρο, η Λευκω­ σία είχε ήδη πέσει. Μ ετά από 44 ημέρες πολιορκίας, κατά τη μεγάλη έφοδο τη ς 8ης Σεπτεμβρίου 1570, οι Τούρκοι έριξαν σε αλλεπάλληλα κύματα όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις τους. Οι αμυνόμενοι είχαν μειωθεί πολύ σε αριθμό και οι απώλειές τους είχαν αυξηθεί σε επικίνδυνο βαθμό από τις επιδημίες που εμφανίστηκαν στην πόλη. Το ίδιο απόγευμα οι Τούρκοι εισήλθαν στη Λευκωσία, ενώ γίνονταν μάχες σώμα με σώμα. Λίγες δεκάδες Κυπρίων, στρατιώτες και άμα­ χοι, κατόρθωσαν να διαφύγουν, όταν πια κάθε αντίσταση ήταν μάταιη, από τις βόρειες πύλες των τειχών, κινούμενοι προς την οροσειρά του Πενταδάκτυλου. Για τους υπόλοιπους, τις 40.000 κατοίκους της Λευκωσίας, ο Λαλά Μουσταφά επεφύλαξε τύχη οικτρή. Κατά την τριήμερη σφαγή που α­ κολούθησε πάνω από 20.000 άμαχοι εξοντώ θ η ­ καν. Δύο χιλιάδες νέοι και νέες σύρθηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα τη ς Ανατο­ λής. Σχετικά αναφέρεται και η ιστορία τη ς ηρωίδας Μαρίας Συγκλητικής, πιθανότατα κό­ ρης του αξιωματικού Ευγένιου Συγκλητικού, ενός από τους υπερασπιστές τη ς Λευκωσίας. Η νεαρή κοπέλα κλείστηκε μαζί με εκα τοντά ­ δ ες άλλες νέες τη ς πόλης στα τουρκικά καρά­ βια που θα τις μετέφ εραν ως δώρο στον Μουράτ, γιο του σουλτάνου. Γνωρίζοντας τη μοίρα της και ενώ ήταν κλεισμένη στο αμπάρι μιας γαλέρας, έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη του πλοίου, με αποτέλεσμα όλοι και όλα να τι­ ναχτούν στον αέρα. Παράλληλα με αυτά όλοι οι Ενετοί στρατιωτικοί διοικητές εκτελέσ τηκαν επιτόπου. Ο ανώτατος άρχων τη ς νήσου, ο τοποτηρητής Νικόλαος Δάνδολος, αποκεφαλί­ στηκε. Ολες οι ορθόδοξες και οι καθολικές εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά, συμπερι­ λαμβανομένου του καθεδρικού ναού της Α­ γίας Σοφίας. Δέκα ακριβώς ημέρες μετά την πτώση της Λευκωσίας τα ενετικά και τα ισπανικά καράβια ξεκίνησαν από την Κρήτη. Επέστρεψαν όμως πίσω άπραγα, μη τολμώ ντας σύγκρουση με τον διπλάσιο σε δύναμη οθωμανικό στόλο. Στο μεταξύ οι χερσαίες δυνάμεις των εισβολέων επέκτειναν την κυριαρχία τους σε ολόκληρο το νησί. Στον Ενετό διοικητή του κάστρου της Κυρήνειας έστειλαν το κομμένο κεφάλι του Δάνδολου, ώστε να κατατρομοκρατήσουν τους πολιορκημένους. Οι αξιωματικοί Ιωάννης Μουντάτσο (Giovanni Mudazzo) και Αλφόνσος Παλάτσο (Alfonso Palazzo) παρέδωσαν το φρούριο χωρίς αντίσταση. Μέσα σε μία εβδο­

μάδα κατελήφθησαν, χωρίς να προβάλουν ά­ μυνα άξια λόγου, και τα υπόλοιπα τρία-τέσσερα σημεία αντίστασης, στη Λεμεσό και στην Πάφο. Ετσι η ιστορική πόλη του Ευαγόρα, η Αμμόχωστος, αποκόπηκε ολοκληρωτικά, μένο­ ντας η τελευταία και ισχυρότερη ελεύθερ η ε ­ στία αντίστασης σε όλη την Κύπρο. Στις 15 Σ ε­ πτεμβρίου 1570 οι προφυλακές του οθωμανι­ κού πεζικού εμφανίστηκαν και στρατοπέδευσαν έξω από τα μεγαλόπρεπα, επιβλητικά της τείχη.

ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ Η πόλη της Αμμοχώστου εκείνη τη ν εποχή είχε 10.000 περίπου κατοίκους. Λόγω του ε ­ μπορίου θεω ρείτο από τις πλουσιότερες της Ανατολής. Ηταν το δεύ τερ ο μεγαλύτερο αστι­ κό κέντρο τη ς Κύπρου και διοικείτο, όπως προαναφέρθηκε, από καπιτάνο (capitano di Famagosta), ο οποίος είχε δικαιοδοσία σε ολό­ κληρη την περιφέρεια τη ς Μεσαορίας, καθώς και στη γειτονική τη ς Καρπασίας. Τα τείχη τη ς πόλης ανάγονταν στο Βυζά­ ντιο και στους Κομνηνούς, ενώ αργότερα ενισχύθηκαν και από τους Λουζινιάν. Είχαν συνο­ λική π ερίμετρο 3,5 χιλιομέτρων και κάτι που έ ­ λειπε από τη Λευκωσία: την επαφή με τη θά­ λασσα και τη δυνατότητα ανεφοδιασμού από αυτήν. Το ύψος των τειχών ήταν 15 μέτρα και το πάχος τους από 4 μέχρι 5, ενώ μπροστά το υς εκτεινόταν βαθιά τάφρος. Από την εσω­ τερική πλευρά αναπτυσσόταν ολόκληρο σύ­ μπλεγμα με υπόγεια χυτήρια (όπου λειτουρ­ γούσαν σιδηρουργεία), θολω τές κρύπτες, υ­ πόγειες εξόδους διαφυγής, υδροφράχτες, α­ ποθήκες και προμεσοτειχίσματα. Ο ιστορικός Ενλαρτ (Enlart) υποστηρίζει ότι τα τείχη της Αμμοχώστου είναι το πιο θαυμαστό δείγμα ο­ χυρωματικής τέχνη ς που μας άφησαν οι μηχα­ νικοί τη ς Αναγέννησης. Επρόκειτο λοιπόν, αναμφίβολα, για μία από τις πιο γερά οχυρωμένες πόλεις στην ανα­ τολική Μεσόγειο και το πρόβλημά της εστια­ ζόταν κυρίως στη λειψανδρία και στα μειωμέ­ να υλικά αποθέματα. Το χρονικό της πολιορ­ κίας και της πτώσης τη ς διέσωσαν και μας με­ τέφ ερα ν Ενετοί π εριηγητές και χρονικογρά­ φοι, όπως ο Μ αρτινένγκο (Martinengo), ο Κονταρίνι (Contarini), ο Μπιτσάρρο (Bizarro) και ο Γκρατσιάνι (Grazziani). Η πιο αυθεντική μαρτυ­ ρία είναι το σύγγραμμα «Διήγησις τη ς τρ ομ ε­ ρός πολιορκίας και αλώσεως τη ς Αμμοχώστου κατά το έτο ς 1571»του Αγγέλου Γάτου (Angelo

Gatto), Ενετού πολεμιστή που ήταν παρών στα δραματικά γεγονότα και σώθηκε από εξα ιρετι­ κή τύχη. Επικεφαλής τη ς δύναμης των αμυνομένων ήταν ο γενναίος και εμπειροπόλεμος Μάρκος Αντώνιος Βραγαδίνος (Marco Antonio Bragadin), ο οποίος πλαισιωνόταν από ένα επι­ τελείο ικανών στρατηγών: το ν Εκτορα Μπαλιόνε (Hector Baglione), τον Λαυρέντιο Τιέπολο (Laurentius Tiepolo), τους Ηρακλή και Αλοϊσιο Μαρτινένγκο (Martinengo). Υπό τις διαταγές τους είχαν συνολικά 7.000 άνδρες, από τους ο­ ποίους οι μισοί ήταν Ιταλοί και οι άλλοι μισοί Ελληνες. Επιπρόσθετα συγκροτήθηκε και ένα μικρό επικουρικό σώμα 300 ιππέων για επιχει­ ρήσεις αντιπερισπασμού. Επικεφαλής της δύ­ ναμης αυτής τέθηκα ν οι αδερφοί Ροντάκη (Πέτρος, Κόντος, Ιωάννης και Ανδρέας) που εί­ χαν διακριθεί και στις προηγούμενες μάχες κατά των εισβολέων. Ο Πέτρος Ροντάκης ήταν ο αρχηγός της μικρής δύναμης η οποία επ ιτέ­ θ η κε και εξόντω σε τα πληρώματα των έξι τουρκικών γαλεότων, που είχαν πρωτοαπσβιβαστεί, όπως σημειώσαμε, σε κάποιο ακρογιά­ λι τη ς Πάφου. Η τελευταία ενέργεια των υπε­ ρασπιστών τη ς Αμμοχώστου, πριν κλειστούν στα τείχη, ήταν να καταστρέψουν την παραγω­ γή του πλούσιου κάμπου που εκτεινόταν πέρα από την πόλη. Δηλητηρίασαν επίσης τα πηγά­ δια και τα ρυάκια τη ς περιοχής. Ηλπιζαν έτσι να δημιουργήσουν επισιτιστικό πρόβλημα στον αντίπαλο ώστε να τον αναγκάσουν να λύ­ σει την πολιορκία νωρίτερα απ’ ότι υπολόγιζε. Οι δυνάμεις που συγκέντρωσε ο Λαλά Μουσταφά, δεχόμενες ν έες ενισχύσεις, άγγι­ ζαν τις 200.000 στρατιώτες. Το ένα πέμπτο από αυτούς ήταν ιππείς, αλλά σημαντικό μέρος τη ς δύναμης ανήκε σε βοηθητικές ειδικότη­ τε ς (πολλές χιλιάδες, για παράδειγμα, ήταν βιαίως σ τρατολογηθέντες Αρμένιοι σκαπανείς. Οπως και αν είχε το πράγμα, οι αναλογίες μεταξυ των αντιμαχομενων ήταν καταθλιπτικες σε βάρος των Ελλήνων και των Ιταλών. Οι Οθω­ μανοί απελάμβαναν επιπλέον και πλήρους θα­ λάσσιας κυριαρχίας, εκμεταλλευόμενοι την α­ δυναμία του στόλου των Δυτικών για ευθεία α­ ντιπαράθεση. Από τις πρώτες μέρες της πο­ λιορκίας μοίρα του ναυτικού των επ ιτιθεμέ­ νων περιπολούσε, λίγα χιλιόμετρα έξω από το λιμάνι τη ς Αμμοχώστου.

43 *»■

Τα τείχ η τη ς Α μ μο χώ σ του από την π λευρ ά το υ λιμα νιού (σχέδιο το υ ζω γράφου Μ . Α ντω νόπ ουλου).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

και θα αναχωρούσαν με ασφάλεια για την Κρή­ τη. Στους Κυπρίους θα εχορηγείτο γενική α­ μνηστία. Τα σχέδια όμως των Τούρκων ήταν άλλα. Και τίπ οτε από τα συμφω νηθέντα δεν επρόκειτο να τηρηθεί...

ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΕΙΣΕΡΧΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟ

Η π ολιορκία τη ς Α μ μο χώ σ του (Β εν ετία , Μ α ρ κιανή Β ιβ λ ιο θ ή κ η ).

44 ■■■

οι μήνες κυλούσαν η κατάσταση των Κυπρίων και των Ενετών στρατιωτών και το ηθικό των αμάχων, άρχισαν να πλησιάζουν τα όρια τη ς α­ Οι επιθέσεις των Τούρκων προσέλαβαν πελπισίας. Τα τρόφιμα άρχισαν να λιγοστεύουν επικίνδυνα. «Η πόλη», σημείωνε ένας αυτόαπό την αρχή ιδιαίτερη σφοδρότητα. Από τις 28 Σεπτεμβρίου ανέπτυξαν το πυροβολικό πτης μά ρ τυ ρ α ς,«... βρισκόταν τώρα σε δεινή τους και άρχισαν κανονιοβολισμό σε καθημε­ κατάσταση. Υπήρχε έλλειψη στα πάντα, δεν εί­ ρινή βάση. Ηταν φανερό ότι ασκούσαν από χε χαθεί όμως ακόμη η ελπίδα. Ο ύτε η ανδρεία την αρχή τη μεγαλύτερη δυνατή πίεση, ελπίζο­ των ηγητόρων, ο ύτε και η τόλμη των στρατιω­ ντας να κάμψουν τη ν αντίσταση των αμυνομέ- τών. Το κρασί είχε τελειώσει, το κρέας, φρέσκο νων και η πολιορκία να διαρκέσει λίγες μόνον ή παστό, είχε εξαφανιστεί, τυρί δεν μπορού­ εβδομάδες, όπως είχε γίνει και στη Λευκωσία. σες να βρεις παρά μόνον αν το ακριβοπλήρω­ Η αντίσταση των υπερασπιστών τη ς πόλης ό­ νες. Τα άλογα, τα γαϊδούρια, οι γάτες, όλα εί­ μως γρήγορα κατέστησε ραφές ότι η υπόθεση χαν φαγωθεί. Δεν απέμείνε πια τίπ οτε φαγώσι­ θα τραβούσε σε μάκρος. Ετσι οι Τούρκοι επι- μο, εκτό ς από ψωμί και όσπρια. Και δεν είχαν τελείς άλλαξαν άρδην τη ν τακτική τους, εγκα- τίποτε να πιούν, παρά μόνο ξύδι και νερό. Και ταλείποντας τις μετωπικές επιθέσεις πραγμα­ τούτα όμως, πολύ σύντομα εξέλιπαν ...». Το Πάσχα, μετά από σύσκεψη των Ενετών τοποιώντας οικονομία δυνάμεων. Δεν ανέμεναν πια παρά την πείνα και τις επιδημίες επιτελών, ο Μάρκος Αντώνιος Βραγαδίνος και ως συμμάχους τους, που νομοτελειακά θα έ ­ ο Εκτωρ Μπαλιόνε αποφάσισαν να διώξουν καναν την εμφάνισή τους. Παράλληλα προχώ­ από την πόλη μεγάλο αριθμό αμάχων, κυρίως ρησαν σε υπονομευτικά έργα και δολιοφθο­ γυναικόπαιδα και γέρους. Ο μισός πληθυσμός ρές. «Οι Τούρκοι ήρξαντο να ορύττωσιν όλαις τη ς Αμμοχώστου αναγκάστηκε με τη βία να δυνάμεσι τάφρους και να ανατρέπωσι το έδα­ την εγκαταλείψει, μένοντας στο έλεος των φος ... 40.000 δε σκαπανείς Αρμένιοι ειργάζο- Τούρκων και περιφερόμενος στον κάμπο της Μεσαορίας. Οι αναφορές των διοικητών προς ντο νύκτα και ημέραν και μ ετ’ αυτών άπαντες οι εγχώριοι τη ς νήσου και όλον το σ τράτευ­ τον Βραγαδίνο ήταν ζοφερές: από τις 7.000 στρατιώτες που δ ιέθετα ν στις αρχές τη ς πο­ μα», αναφέρουν οι χρονικογράφοι. Η χαλάρωση των τουρκικών επιθέσεων α­ λιορκίας, οι 1.100 ήταν πλέον νεκροί. Αλλοι τό ­ νέβασε το ηθικό των πολιορκημένων, που κα τ’ σοι ήταν βαριά τραυματισμένοι και φυσικά ανί­ εντολήν του Βραγαδίνου άρχισαν να εξέρ χο­ κανοι να πολεμήσουν. νται από τα τείχη και να διενεργούν αντεπ ιθέ­ Στις 18 Ιουλίου 74 βαριά πυροβόλα άρχι­ σεις. Οι Κύπριοι στρατιώτες πραγματοποιού­ σαν να βάλλουν ακατάπαυστα κατά των τε ι­ σαν α υτές τις εξόδους έφιπποι και πάντα αιφ­ χών, τα οποία, από τον Σεπτέμβριο που κρα­ νιδιαστικά, προκαλώντας μεγάλες απώλειες τούσε η πολιορκία, είχαν δ εχθεί πάνω από στους Τούρκους. Η ολιγάριθμη αυτή δύναμη 140.000 οβίδες. Την πρώτη μέρα του Αυγούτου ιππικού δεν ήταν όμως δυνατόν να προκα- στου οι Βραγαδίνος και Μπαλιόνε αποφάσισαν να ζητήσουν διαπραγμάτευση για τη ν παράδο­ λέσει κάποιο καίριο πλήγμα. Οταν ξεκίνησε, το 1571, ο ναύαρχος Μάρ­ ση της πόλης. Ο Λαλά Μουσταφά δήλωσε, κος Κουερίνι (Marco Querini) κατάφερε να σπά­ στην αντιπροσωπεία που δέχθηκε, ότι συμφω­ σει τον αποκλεισμό και να εισ έλθει στο λιμάνι νούσε με τους όρους που ζητούσαν ο ιη ττη μ έτης Αμμοχώστου, μεταφ έροντας μικρή ενί­ νοι. Οι σ τρατιώτες και οι διοικητές τους, χωρίς σχυση. Ηταν όμως η τελευτα ία αναλαμπή. Ενώ να αφοπλιστούν, θα επιβιβάζονταν στα πλοία

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Στις 5 Αυγούστου, ενώ οι Ενετοί στρατιώ­ τες μαζί με κάποιους Κύπριους άρχισαν να α­ ποχωρούν ειρηνικά και να επιβιβάζονται στα καράβια, όπως προέβλεπε η συμφωνία, τα πρώτα οθωμανικά στίφη άρχισαν να εισέρχο­ νται άτακτα στην Αμμόχωστο. Την ίδια ώρα ο Βραγαδίνος και η συνοδεία του (12 αξιωματι­ κοί και 200 περίπου στρατιώτες) συναντήθηκαν με το τουρκικό επιτελείο, στο οποίο τους υποδέχθηκαν με προσποιητή ευγένεια. Αφού συζητήθηκαν κάποια διαδικαστικά θέματα οι Ενετοί ετοιμάστηκαν προς αναχώρηση. Εκείνη τη στιγμή ο Λαλά Μουσταφά ζήτησε από τον Βραγαδίνο να τού παραδώσει όσους Τούρκους στρατιώτες κρατούσε αιχμαλώτους, γνωρίζο­ ντας ότι τέτοιο ι δεν υπήρχαν. Οταν ο Ενετός διοικητής του το επεσήμανε ο Τούρκος «εξορ­ γίστηκε». Κατηγόρησε τον Ενετό πως εκτέλεσε τους υποτιθέμενους αιχμαλώτους και διέ­ τα ξε να αφοπλισθεί όλη η ενετική ακολουθία και στη συνέχεια να το π οθετηθεί μπροστά στη σκηνή του. Εκεί, μπροστά στα μάτια του Βραγαδίνου, οι Τούρκοι επιδόθηκαν σε ένα στυγνό δολοφονικό έργο. Πρώτα αποκεφαλίστηκαν οι αξιωματικοί και κατόπιν ένας-ένας οι στρατιώ­ τες. Τρεις φορές προσποιήθηκαν πως θα κό­ ψουν το κεφάλι του Βραγαδίνου, όμως εκεί­ νος έμεινε ατάραχος και χωρίς ίχνος φόβου, περιμένοντας στωικά το τέλος. Στη συνέχεια τον ξάπλωσαν ανάσκελα στο χώμα, τον έδ ε­ σαν και του έκοψαν τα αυτιά και ένα τμήμα της μύτης του. Την ίδια ώρα οι υπόλοιποι άνδρες του, που είχαν επιβιβαστεί στα πλοία, εξανα­ γκάστηκαν να εξέλθουν, συνελήφθησαν και α­ λυσοδέθηκαν. Να πως περιέγραψε, κατά τρόπο συγκλονι­ στικό, τις στιγμές ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός, μέσα από τη ν «Ιστορία της Κύπρου» (ένα με­ ταγενέστερο έργο του 1788): «Την ακόλουθον ημέραν, 7 Αυγούστου (1571), ανέβη εις τη ν Αμμοχώστον ο υπερήφανος Μουσταφάς ως νικη­ τής μετά δόξης και θριάμβου, περικυκλούμενος από όλους τους αξιωματικούς του στρα­ τεύματος εν μέσω μιας αγχολογής ακαταπαύστου των πυροβόλων και μουσικών οργάνων, και ευθ ύς μετά την ανόσιον προσευχήν του εις τη ν εκεί Αγίαν Σοφίαν προετοιμασθείσαν, επρόσταξε και εκρέμασαν τον άθλιον Λουρέντζον Τιέπολον, ευγενή Βενετζιάνον Καπετάν της Πάφου, εις την αντέναν μιας των γαλέρων, και τον κυβερνήτην του ιππικού στρατεύμα­ τος. Τη 17, αξιοθρήνητος ημέρα Παρασκευή, αφού επέστρεψεν από το τζαμί, επρόσταξε και εφέρθη σιδηροδέσμιος έμπροσθεν παντός του στρατεύματος ο τρισάθλιος Μαρκαντώνιος Μπραγαδίνος, τραυματισμένος, κατάστι­ κτος από πληγάς, ελεεινόν τοις ορώσι θέαμα. Επρόσταξεν αυτόν να φέρη εις τους ώμους από μίαν σπυρίδα γεμάτην χ ώ μ α ΐΐς όλας τας σειράς των κανονιών άνω και κάτω, και διερχό-

μένος απ' έμπροσθέν του να σκύπτη έως γης να τον προσκυνή ως νικητήν του. Είτα έφερον τον ταλαίπωρον εις την θάλασσαν, τον έβγα­ λαν επάνω εις μίαν καθέκλαν και με μιαν κο­ ρώνα εις τους πόδας του, ύψωσαν αυτόν εις την γαλέραν του καπετάνιου της Ρόδου. Δείχνοντές τον εις όλον το στράτευμα, η βοή των ενεμπαικτικών φωνών των βαρβάρων γιανιτζάρων ενέπλησε τον αέρα. Εκείθεν αποκρεμάσαντες έφ ερον τον δύστηνον εις την πλατεί­ αν, τον εγύμνωσαν, τον εκαβαλλίκευσαν επά­ νω εις μίαν αγελάδα αδιάντροπα και με τους ή­ χους των τυμπάνων τον επεριτριγύρισαν την πόλιν φωνάζοντες και υβρίζοντες. Είτα τον έρριψαν εις την γην και σκληρώς το ν έγδαρεν ως ζώον ένας καταρραμένος Εβραίος». Το σώμα του Βραγαδίνου διαμελίστηκε και αφού το γ έ­ μισαν με άχυρα το περιέφεραν στην πόλη. Μ ε­ τά το κρέμασαν στο έμβολο μιας γαλεότας που έπλευσε κατά μήκος των συριακών και μι­ κρασιατικών παραλίων, προς επίδειξη. Τελικά κατέληξε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ε κ τέ ­ θηκε σε κοινή θέα. Ετσι τελείω σε η ζωή του δι­ οικητή της Αμμοχώστου, σε ηλικία 46 ετών. Οι γιοί του, αφού κατέβαλαν μεγάλο χρηματικό αντίτιμο, αγόρασαν από τους Τούρκους ό,τι εί­ χε απομείνει από τη σορό του και τον έθαψαν στον ναό των Αγίων Ιωάννη και Παύλου, στη Βενετία. Επάνω στον τάφο σκάλισαν τη ν ακό­ λουθη επιγραφή: «Marco Antonii Bragadeni, dum pro fide et patria bello Cyprio Salaminae contra Turcas constanter fortiterq» (σε ελεύθερ η από­ δοση: Μάρκος Αντώνιος Βραγαδίνος, ο οποίος πολεμώντας για την πίστη και την πατρίδα στη Σαλαμίνα τη ς Κύπρου εναντίον των Τούρκων αντιστάθηκε δυνατά). Το ίδιο τραγικό τέλος περίμενε και όλους τους άλλους αξιωματούχους και ευγενείς που συνελήφθησαν ζωντα­ νοί. Ο Λαυρέντιος Τιέπολο, ο ναύαρχος Κουερίνι και ο Εκτωρ Μπαλιόνε εκτελέστηκαν. Για τον τελευτα ίο γράφηκε πως ο Λαλά Μουστα­ φά σήκωσε ο ίδιος στα χέρια του περιχαρής το κομμένο κεφάλι του κραυγάζοντας: «Να το κε­ φάλι του μεγάλου υπέρμαχου τη ς Αμμοχώ­ στου, του ανθρώπου που το μισό μου στρά­ τευμα αφάνισε». Τα κεφάλια των παραπάνω, καθώς και σι περισσότεροι αιχμάλωτοι, στάλ­ θηκαν στην Κωνσταντινούπολη ως τρόπαια. Μέσα στην πόλη η λεηλασία κράτησε επί μέρες, ήταν δε ασύλληπτης έκτασης. Δ εν θα ήταν υπερβολή εάν υποστηριζόταν ότι έγινε πραγματικό λουτρό αίματος. Ελάχιστοι άμαχοι απέφυγαν τον θάνατο. Η μανία των Τούρκων ήταν φοβερή, συνυπολογιζομένου ότι κατά τη, διάρκειας ενός σχεδόν χρόνου, πολιορκία εί­ χαν τουλάχιστον 50.000 νεκρούς (κατ’ άλλες ε­ κτιμήσεις αυτοί έφθασαν τις 75.000). Οι νέες και οι νέοι που σώθηκαν μεταφ έρθηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα τη ς Κωνστα­ ντινούπολης. Τα πλούσια καλλιτεχνήματα και οι θησαυροί που κοσμούσαν την Αμμόχωστο επίσης κατέληξαν στην πρωτεύουσα της αυ­ τοκρατορίας. Ο ίδιος ο Λαλά Μουσταφά εισήλθ ε ως «γαζί» (νικητής) στην πόλη και έκανε «ναμάζι» (μουσουλμανική θρησκευτική δ έη ­ ση). Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου έγινε τζαμί και πήρε το όνομα του πορθητή της Αμμοχώστου. Στην εντό ς των τειχών πόλη απαγορεύθηκε στο εξή ς να μένουν μόνιμα χρι­

στιανοί. Ετσι οι ντόπιοι αναγκάστηκαν να σκορπιστούν στην πεδιάδα και στα γύρω χω­ ριά. Ακόμα και όταν ένας Ελληνας εισερχόταν στην Αμμόχωστο, είτε χωρικός, είτε ευγενής, απαγορευόταν να ιππεύει. Μια νέα σελίδα ά­ νοιγε για το πολύπαθο νησί της Αφροδίτης, που κρατάει ως σήμερα για μεγάλο μέρος του: τουρκοκρατία.

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Η πτώση τη ς Αμμοχώστου και όλου του νησιού, 118 χρόνια μετά την άλωση της Πόλης, σηματοδότησε την έναρξη νέων δεινών για τον άλλοτε ακμάζοντα κυπριακό Ελληνισμό. Η νέα κατάσταση περιγράφεται γλαφυρά στον «θρήνο τη ς Κύπρου», ένα μακρύ ποίημα του ντόπιου λογοτέχνη Ροδινού. Πρώτη και σημα­ ντικότερη συνέπεια ήταν η μετάβαση πολλών κυπριακών οικογενειών στη Δύση. Α ρκετές ε ­ γκαταστάθηκαν στην Κρήτη και στην Κέρκυ­ ρα. Οσοι έφθασαν στη Βενετία, μετα φ έρ θη ­ καν από τους Ιταλούς στις πόλεις Παρέντσο (Parenzo) και Πόλα (Pola), όπου σταδιακά αφο­ μοιώθηκαν Βασικός λόγος γΓ αυτό ήταν η συ­ νεχής πίεση που ασκούσε επάνω τους ο λατι­ νικός - καθολικός κλήρος, ώσπου τους ανά­ γκασε να εγκαταλείψ ουν την Ορθοδοξία και να εκλατινισθούν. Το νησί αποψιλώθηκε πληθυσμιακά, ανοίγοντας στους Τούρκους τον δρόμο για - περιο­ ρισμένο στην αρχή - εποικισμό, με μουσουλ­ μάνους από τη Μικρά Ασία. Κάποιοι από τους στρατιώτες που είχαν λάβει μέρος στην πο­ λιορκία της Αμμοχώστου εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο, λαμβάνοντας γη ως δώρο για τις

Κ α τά τα π ρώ τα σ τά δ ια τη ς π ο λιο ρκία ς οι Ε ν ε το ί χρ ησ ιμ οπ οίησ α ν Κ ύπ ριους ιππείς μ ε ελ α φ ρ ύ οπ λισμό, το υ ς λ ε γ ά μ εν ο υ ς « s tra d io ti" (σ τρ α τιώ τες ). Εδώ βλέπ ο υμε ιππέα μ ε πανοπλία και άλογο.

υπηρεσίες τους. Με την κατάκτηση οι Οθωμα­ νοί προέβησαν αμέσως σε γενική απογραφή του πληθυσμού, βάσει τη ς οποίας οι κάτοικοι μόλις ξεπερνούσαν τις 100.000 ψυχές. Με φιρμάνι που εκδόθηκε μεταφ έρθηκαν στο νησί και χριστιανικοί πληθυσμοί από την κεντρική Μικρά Ασία, ιδίως από την περιοχή της Καππα­ δοκίας. Η Κύπρος έγινε το έβδομο τουρκικό πασαλίκι και χωρίστηκε σε τρία σαντζάκια (διαμερί­ σματα) και 17 κατιλίκια (επαρχίες). Εκεί εγκα­ ταστάθηκε μόνιμη τουρκική δύναμη από 4.000 άνδρες. Λίγες εβδομάδες μετά την πτώση της Αμμοχώστου οι ενω μένες χριστιανικές ναυτι­ κές δυνάμεις, δρώντας βάσει της συμφωνίας που συνυπέγραψαν («Sacra Liga Antiturca»), κα­ τέστρεψ αν το ν οθωμανικό στόλο κατά τη ναυ­ μαχία της Ναυπάκτου. Σε αντίποινα οι Τούρκοι προέβησαν σε διώξεις του ελληνικού στοιχεί­ ου της Κύπρου. Για το νησί η νίκη στη Ναύπα­ κτο πρακτικά δεν σήμαινε τίποτα. Η τύχη της Κύπρου είχε πια σφραγισθεί...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Angelo Gatto: ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΤΗΣ ΤΡΟΜΕΡΑΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1571, Κάϊρο, 1926. (2) Contarini: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΥ ΣΕΛΗΜ, Βενετία, 1572. (3) Bizarro: ΚΥΠΡΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Βενετία, 1573. (4) Graziani: ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Βενετία, 1624. (5) Αρχιμανδρίτης Κυπριανός: ΙΣΤΟΡΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΥΠΡΟΥ, 1788. (6) Κωνσταντίνος Σά&ας: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Βενετία, 1872. (7) Ιερώνυμος Περιστιάνης: ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΥΠΡΟΥ, Λευκωσία, 1910. (8) George Hill: A HISTORY OF CYPRUS, Cambridge, 1940.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ΟΙ ΕΠΕΚΤΑΤΙΚΕΣ ΒΛΕΨΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟ 1930 ΕΧΕΙ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ε Ι ΓΙΑ ΤΟ ΥΣ Α Π Α Ν Τ Α Χ Ο Υ Θ ΙΑ Σ Ω Τ Ε Σ ΤΗ Σ "Ε Λ Λ Η Ν Ο Τ Ο Υ Ρ Κ ΙΚ Η Σ Φ ΙΛ ΙΑ Σ "Ω Σ Ε Τ Ο Σ Ο Ρ Ο Σ Η Μ Ο . 0 Μ Ε Γ Α Λ Ο Σ Η Γ Ε Τ Η Σ ΤΗ Σ Ε Λ Λ Α Δ Α Σ , Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΟ Σ Β Ε Ν ΙΖ Ε Λ Ο Σ , Δ ΙΑ Β Λ Ε Π Ο Ν Τ Α Σ ΤΗ Μ Ο Ν Α Δ ΙΚ Η Π Ρ Ο Ο Π Τ ΙΚ Η ΤΗ Σ Χ Ω Ρ Α Σ Σ Τ Ο Δ ΙΠ Λ Ω Μ Α Τ ΙΚ Ο Π Ε Δ ΙΟ , ΥΠΕΓΡΑΨ Ε Μ Ε ΤΟ Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ο Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο ΤΟΥ, Μ ΟΥΣΤΑΦ Α Κ Ε Μ Α Λ , Ο Ρ ΙΣ Μ Ε Ν Ε Σ Σ Υ Μ Φ Ω Ν ΙΕ Σ . 01 ΙΘ Υ Ν Ο Ν Τ Ε Σ Κ Α Ι Α Π Ο ΤΙΣ ΔΥΟ Π Λ Ε Υ Ρ Ε Σ ΤΟ Υ Α ΙΓ Α ΙΟ Υ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ο Υ Σ Α Ν Ν Α Π Ε ΙΣ Ο Υ Ν ΤΟ ΥΣ ΔΥΟ Λ Α Ο Υ Σ ΓΙΑ ΤΗ "Φ ΙΛ ΙΑ " Π Ο Υ Ξ Ε Κ ΙΝ Η Σ Ε Α Π Ο Π Ε Ν Τ Ε Σ Υ Μ Φ Ω Ν ΙΕ Σ 01 Ο Π Ο ΙΕ Σ Α Φ Η Ν Α Ν Π Ο Λ Λ Α Α Ρ Ρ Υ Θ Μ ΙΣΤ Α ΘΕΜΑΤΑ Κ Α Ι ΤΟ Α ΙΓ Α ΙΟ - Π Λ Η Ν Δ Ω Δ Ε Κ Α Ν Η Σ Ω Ν - Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο .

0 Ινονού υ π ο δ έχ ετα ι το ν Τσώρτσιλ σ τα Α δανα. Πίσω το υ δ ια κ ρ ίν ετα ι ο υπ ουργός Ε ξω τερ ικώ ν τη ς Τουρκίας, Σ α ρ ά τσ ο γ λ ο υ .

B' Παγκόσμιος Π όλεμος (που ακο­ λούθησε τη "χρυσή περίοδο τη ς ελληνοτουρ κικής φιλίας” καθ' όλη τη διάρκεια τη ς δεκα ετία ς το υ '30) ποίησε απ ίσ τευτες δυνάμεις σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου και δ εν μπορεί να σ υγκριθεί με καμία άλλη πολεμική αντιπα­ ράθεση των νεω τέρω ν χρόνων, πολύ δε πε­ ρισσότερο των παλαιοτέρω ν (1). Είχε απί­ σ τευτη μαζικότητα σε έμψυχο και άψυχο υλι­ κό και ανάμεσα στα κύρια θ έα τρ α των π ολε­ μικών επιχειρήσεων αναδείχθηκαν η Μ εσό­ γειο ς και η βόρεια Αφρική.

O

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Η γεωγραφία είναι μια αμείλικτη επιστή­ μη και αυτό φ ά νηκε εκείνη τη ν περίοδο από το ν ιδιαίτερα σκληρό ρόλο που επ ιφ ύλαξε σε κινη ορισμένα το ­ κράτη (π.χ. Πολωνία ή Ελλάδα) ή, αντιθέτω ς, το ν ιδιαίτερα ευνοϊκό ρόλο που επ ιφύλαξε σε κάποια άλλα (π.χ. Ισπανία ή Τουρκία). Η γεωγραφική θέση τη ς Τουρκίας, αλλά και τα γεω πολιτικά σ υμφέροντα τω ν μεγά­ λων δυνάμεω ν τη ς εποχής (πρωτίστως τη ς Βρετανίας και δ ευ τερ ευ ό ν τω ς τη ς Γαλλίας και των ΗΠΑ) επ έτρεψ αν στην καιροσκοπική τουρκική πολιτική ηγεσία να επ ιτύχει να δια­

τηρήσ ει η χώρα μια ο υ δ έτερ η στάση σχεδόν καθ' όλη τη διάρκεια του Β' ΠΠ, ενώ παράλ­ ληλα προσπαθούσε να προσαρτήσει, κατά τη διάρκεια ή με τη λήξη αυτού, νησιά του Αι­ γαίου αρχιπελάγους , εδάφη τη ς Μ έσης Ανα­ τολής, του τουρκόφω νου και ισλαμικού Καυκάσου , σε συνεννόηση ε ίτε με το υ ς Συμμά­ χους, ε ίτε με τις δυνάμεις του Αξονα. Μ ετά το ν Β' ΠΠ, κατά το ν Ψυχρό Π όλε­ μο, κορυφαίο στρατηγικό δόγμα τη ς νέας αγγλοσαξω νικής υπερδύναμης (των ΗΠΑ) αναδ είχ θ η κε η “περικύκλωση και η απομόνωση τη ς ΕΣΣΔ εντό ς τη ς "καρδιάς" (Heart-land) τη ς "Παγκόσμιας Νήσου" (World Island) (2). Η Τουρκία ευρισ κόμενη στην ευρασιατική "Πε­ ρίμετρο" (Rimland) (3), το ν χώρο που εμπόδι­ ζε από το ν Νότο τη ν κάθοδο τη ς ΕΣΣΔ στις θ ερ μ έ ς θάλασσες, αναγνωρίσθηκε αμέσως από τις ΗΠΑ ως ένας σημαντικός στρατηγι­ κός σύμμαχος, ενώ η στάση τη ς "ύποπτης" ο υ δ ετερ ό τη τά ς τη ς κατά το ν Β' ΠΠ λησμονήθ η κε σύντομα. Η Τουρκία καθ' όλη τη διάρκεια του Β' ΠΠ έπαιξε ένα πολυεπίπεδο και πολυδιάστατο διπλωματικό παιχνίδι προσπαθώντας να "α­ ντα λλά ξει” τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς με εδάφη από όλους το υς εμπ λεκόμενους στον π όλε­ μο. Η ίδια η τουρκική ηγεσία καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου χαρακτήριζε τη στάση τη ς ως "ενεργό ουδ ετερ ό τη τα ". Τα νησιά του Αιγαίου ήτα ν ένας από το υς μ εγα λύτερους στόχους τω ν Τούρκων. Το Αι­ γαίο αρχιπέλαγος, άλλωστε, αποτελούσε ήδη

ΤΟΥΡΚΙΑ

Χ ά ρ τη ς το υ Α ιγ α ίο υ μ ε ο ρ ιο & έτη σ η τη ς ελ λη νική ς α ιγ ια λ ίτιδ α ς ζώ νης σ τα 6 nm.

από τα μέσα του 16ου αιώνα το κέντρο της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας και τη ς "σφαί­ ρας του Ισλάμ". Ο σουλτάνος Σελίμ Α' και στη συνέχεια ο Σουλεϋμάν ο Μ εγαλοπρεπής χρη­ σιμοποίησαν το υ ς χά ρτες που προσέφερε στην υπηρεσία το υς ο Πίρι Ρέϊς, καθώς και το "Βι6λίο τη ς θάλασσας" ("Bahriye"). Σκοπός των χαρτών και του 6ι6λίου ήταν να παρουσιασθεί η αξία του Αιγαίου αρχιπελάγους για τη ν αχανή Οθωμανική Αυτοκρατορία και αυ­ τό να αναδειχθεί σε κέντρο της, ενώ τα υ τό ­ χρονα παρείχαν π ρακτικές π ληροφορίες και υπηρεσίες καθώς ανέφ εραν όλα τα υπάρχο­ ντα αγκυροβόλια, τις σ τρα τηγικές και οχυ­ ρές θέσ εις, το υ ς οικισμούς και πλήθος άλ­ λων λεπτομερειώ ν. Με τη ν υπογραφή τη ς Συνθήκης τη ς Λωζάννης (24/7/1923) δόθηκε τέρμ α στη "Μ εγά­ λη Ιδέα" για τη ν Ελλάδα και τέθ η κα ν οι βά­ σεις για τη συρρίκνωση του ελληνισμού ε ­ ντός του (μικρού) ελλαδικού κράτους. Διευθ ετή θ η κα ν α ρκετά θ έμ α τα μεγάλης σημα­ σίας για τα δύο κράτη και παρά το ό τι η Ελλά­ δα προσήλθε στις συνομιλίες ως η η ττη μ ένη τη ς τελευ τα ία ς στρατιω τικής αντιπαράθε­

σης τω ν δύο χωρών κατόρθω σε να κατοχυ­ ρώσει τη ν (ιστορικά αδιαμφισβήτητη κυριαρ­ χία τη ς στα νησιά το υ Αιγαίου, εκτό ς τη ς Ιμβρου, τη ς Τενέδου και των Λαγουσών ν ή ­ σων (Μ αυρυές), που π αρέμειναν στην Τουρ­ κία, και των Δωδεκανήσων (και των εξα ρ τη ­ μένων από αυτά βραχονησίδων) και του Κα­ στελόριζου, που αφήνονταν στην Ιταλία μετά τη ν κατάληψή τους, το 1912, μετά τη στρα­ τιω τική επιτυχία τη ς Ιταλίας στη Λιβύη κατά το ν ιταλοτουρκικό πόλεμο (1911-1912), που απέκτησε νομικό έρεισμα με τη ν ιταλοτουρκική Συνθήκη για το ν "καθορισμό τη ς κυ­ ριαρχίας επί των νησίδων τω ν κειμένω ν μ ε­ τα ξύ των ακτών τη ς Ανατολίας και τη ς νήσου Καστελόριζου" τη ς 4/1/1932, καθώς και με το συνακόλουθο ιταλοτουρκικό Πρωτόκολλο τη ς 28/12/1932 "περαιτέρω καθορισμού του εναπ ομείναντος τμ ήμ α το ς των ιταλοτουρκικών θαλάσσιων συνόρων". Με χωριστή Σύμ­ βαση που υπεγράφη στη Λωζάννη τη ν ίδια μέρα αποφασίσθηκε η αποστρατιωτικοποίη­ ση τω ν νησιών, που τελικά "έχει τε θ ε ί στο πε­ ριθώριο" - μερικώς de jure - με τη Συνθήκη του Μ οντρέ (20/7/1936), αλλά και de facto από

τη ν πρακτική τη ς Τουρκίας, που αμέσως μ ε­ τά το ν "Αττίλα II" το 1974 δημιούργησε τη ν 4η Στρατιά στα μικρασιατικά παράλια. Εισερχόμενη χωρίς τη θέλησ ή τη ς η Ελ­ λάδα στον Β1ΠΠ και ευρισ κόμενη σε δεινή θέση υπό τη ν τριπλή κατοχή Ιταλών, Γερμα­ νών και Βουλγάρων, με τη ν κυβέρνηση ε ξό ­ ριστη στη Μέση Ανατολή, άρχισε να δ έχετα ι διπλωματικές πιέσεις από τις συμμάχους τη ς (Βρετανία και ΕΣΣΔ - αργότερα και από τη Γαλλία) να απεμπολήσει τα δικαιώματά τη ς επί των "ιταλικών" (μόνο στους εδαφ ικούς τίτλου ς) Δωδεκανήσων και του Καστελόρι­ ζου προς όφ ελος τη ς Τουρκίας. Η Βρετανία εισ ηγείτο στην Τουρκία, π ροκειμένου αυτή να διατηρήσει τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς και να μην προσχωρήσει ή να μη διευκολύνει τις δυ­ νάμεις του Αξονα, να καταλάβει "προσωρινά" τα νησιά Λήμνος, Μ υτιλήνη και Χίος για να ε ­ μποδίσει τη Γερμανία να αποκτήσει ένα ισχυ­ ρό προγεφύρω μα με σκοπό επίθεση ενα ­ ντίον της. Ουσιαστικά επ ρόκειτο περί μίας "εξαγοράς" τη ς ο υ δ ετερ ό τη τα ς τη ς Τουρκίας και η προσωρινότητα ήτα ν ένα μέσο για να καμφ θεί η αντίδραση τη ς ούτω ς ή άλλως ενΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

δ οτικής κυβέρνησής του Εμ. Τσουδερού. Η ελληνική κυβέρνηση όμως αντέδρασε άμεσα και υποστήριξε ό τι ένα τέ το ιο σχέδιο θα έ ­ βλαπτε διπλά τα σ υμφέροντα τη ς Βρετανίας στην Ελλάδα, καθώς ο ακόμη ηρωικά αντισ τεκόμενος λαός θα π ληττόταν ψυχικά από τη στάση τη ς συμμάχου Βρετανίας και θα ε ­ π ανέφερε εκ νέου στη μνήμη του το παλαιό (και πάντα υφέρπον) μίσος για τη ν Τουρκία. Η τουρκία κρατώ ντας επαμφοτερίζουσα στάση και διαβλέπ οντας τις δ υ ν α τό τη τες που τη ς παρείχε ο συνδυασμός τη ς γεω γρα­ φικής τη ς θέσ ης, τη ς σιωπηρής αναγόρευ­ σής τη ς (από τη Βρετανία) ως κυριότερου συμμάχου στην περιοχή και του ανατολίτι­ κου καιροσκοπισμού της, προσέγγισε το ν Μάιο του 1941 και τη Γερμανία ζητώ ντας τη Χίο, τη Μ υτιλήνη και δ ευ τερ ευ ό ν τω ς τη Λή­ μνο. Αυτά τα νσιά δ εν τη ς παραχωρήθηκαν λόγω τω ν έντονω ν αντιδράσεων τη ς Ιταλίας, που έβλεπ ε έτσ ι τα δικά τη ς σ υμφέροντα να τίθ εν τα ι σε κίνδυνο, αν και αρχικά ο Μουσολίνι είχε δ εσ μ ευ θ εί ένα ντι του Χ ίτλερ για τη ν παραχώρηση "των νησιών του Αιγαίου" στην Τουρκία, π ροκειμένου η τελευ τα ία να "απομακρυνθεί από το ν εναγκαλισμό των Συμμάχων". Τελικά οι Γερ·

μανοί αναγνω ρίζοντας τη ν αξία του διαπραγ­ ματευτικού χαρτιού που αντιπροσώπευαν τα νησιά του Αιγαίου τα χρησιμοποίησαν καθ' όλη τη διάρκεια του Β1ΠΠ. π ροκειμένου είτε να εξασφαλίσουν τη ν τουρκική ο υ δ ετε ρ ό τη ­ τα, ε ίτε να οδηγήσουν τη ν Τουρκία στην υπο­ γραφή τουρ κογερμα νικής συνθήκης, που τ ε ­ λικά υπεγράφη ως Συνθήκη "Φιλίας και μη Επιθέσεως" στις 18/6/1941, τέσ σ εριξ μ έρ ες πριν από τη γερμανική επίθεση κατά τη ς Σο­ βιετική ς Ενωσης, χωρίς όμως η Τουρκία να λάβει "ως αντιπαροχή" κάποιο νησί. Ενώ, λοιπόν, ο Β1ΠΠ μαινόταν και η πλά­ στιγγα τη ς νίκης φαινόταν να κλίνει αρχικά μάλλον προς τις δυνάμεις του Αξονα, η Τουρ­ κία, που ήδη από το 1935 (κατά τις συζητή­ σεις τη ς Γενεύης για τις κυρώσεις σε βάρος τη ς Ιταλίας λόγω τη ς επίθεσής τη ς κατά τη ς Αιθιοπίας) είχε κάνει τις πρώ τες (σαφείς) νύ­ ξεις για τα Δωδεκάνησα (και αναδιπλώθηκε μόνο λόγω των έντονω ν ελληνικώ ν διπλωμα­ τικών πιέσεων), βρήκε έναν ανέλπιστο σύμ­ μαχο στο πρόσωπο του κομμουνιστή ηγέτη τη ς ΕΣΣΔ (προαιώνιος εχθρός ως Ρωσία και εσχάτως "φίλη" και συνεργάτιδα) το υ Στάλιν. Ε­

κείνος στη συνάντησή του στη Μόσχα (Δε­ κέμβριος 1941) με το ν Β ρετανό υπουργό Ε­ ξω τερικώ ν Η ντεν και "ελαφρά τη καρδία" υ­ ποστήριξε ότι μ ετά το ν πόλεμο θα έπρεπε να α ντα μ ειφ θ εί η Τουρκία για τη στάση τη ς - δη­ λαδή τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς - με εδάφη στο Αιγαίο (Δωδεκάνησα, Χίο, Μ υτιλήνη κλπ.), στη Βουλγαρία στη Συρία και αλλού. Ο Η ντεν από τη ν πλευρά του τήρησ ε εφ εκτική στάση, απ οφεύγοντας να δ εσ μευθ εί ρητώς. Αλλω­ στε ο Στάλιν ζητούσ ε εδαφικά ανταλλάγματα από τη ν Τουρκία στις ανατολικές τη ς επαρ­ χίες και πρόσβαση στα Στενά. Η πρόταση του Στάλιν για τα Στενά ξύπνησε το ν προαιώ­ νιο φόβο τω ν Τούρκων, αλλά και των Β ρετα­ νών, για κάθοδο τη ς Ρωσίας (ΕΣΣΔ πλέον) στο Αιγαίο και τη Μ εσόγειο και τελικά αυτή απορρίφθηκε. Ανάμεσα στους "δω ρητές" τη ς Τουρκίας με ξένα εδάφη σ υγκαταλέγεται και η Γαλλία, που π ροηγήθηκε χρονικά, αφού από κοινού με τη Β ρετανία κα στο πλαίσιο τη ς αγγλογαλλοτουρκικής Συνθήκης τ η ς

:«****

iH I

N

g

S

*

iÖ

---------

t» ' * u x ® e * w l1 Ä f l .· - I

48

V O to int i* 1 “W 1“,eiy«® 'e ‘ fx K O 'K λα? Tioooecj iu ee)nae* _Ü

'■““1, ϊ/ioe. TOi Ci"!?0' *ί»ί ”3‘äp> 'f*!JL'- ^ **irAkB&lil B °*l* ^ J!x i

\ «v

"v.·..'.'

" ...

-\

■*-s psssj Γ U Κί·' ' \^Μ" r,-

4 ο ύ ρ ν ° °'“ί,'° Μ ν'° A «,ii Λο^!·*^.Λ*«νοη°ιΓ .v\

45ϊ*ι·

“ \

*

T H * i-fw,e*’’1 -

• S - .Ä · · '

ueoW

» t.

'’S&SfZtCs

s-"%

,0.1 ·«

i«v®

"X S ·· ***5 \

"αώβ«·

s

s

Q

Ä

f

t

S

i

«r«"*· e“ ytV t;e ov Kt m iß « S f t w SS wS

.L u ·« n u