SI 49.pdf

ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΟ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΕΞΕΛΙΞΗ ΜΗΝΙ ΑΙ Ο ΠΕΡΙ ΟΔΙ ΚΟ ΓΙ Α ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙ ΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙ Α ΣΤΡΑΤΙ ΩΤΙ ΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΡΥΛΟ

λ ι -O ik, ,1 M

k

' I

V

ΚΙΕΒΟ 1941

Η ΗΕΓΑΛΥ7ΕΡΗ ΚΥΚΛΩΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (867 - 1057) ΚΑΙ Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΥΚΑΣΟ

ΙΤΑ Λ ΙΚ Ο Ι ΠΟΛΕΜΟΙ (1494

-

1529) - Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Η Μ ΑΧΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897 Η ΔΙΑ Φ ΥΓΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗ Μ ΟΝΗ ΠΡΕΒΕΛΗ Σ Τ Η Μ ΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ

ΤΕΥΧΟΣ 49 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2000

ί ΐ ΐ 'Τ ’ή*

6 Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (867-1057) ΚΑΙ Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΥΚΑΣΟ ΊΕΡΙΣΤΡΟΦΟ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΕΞΕΛΙΞΗ 26 ΙΤΑΛΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1494-1529 Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ 36 Ο ΤΡΩΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΡΥΛΟ 48 Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897 56 Η ΔΙΑΦΥΓΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΝΗ ΠΡΕΒΕΛΗ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ 62 ΚΙΕΒΟ 1941 Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΚΥΚΛΩΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΜΟΝΙΜΕΣ 4 Οι Ελληνες με επικεφαλής τον Αχιλλέα παραταγμένοι για μάχη με τους Τρώες, ενώ στο βάθος διακρίνονται τα τείχη του Ιλίου (πίν. του 1. Νιγδιόπουλου για τη «ΣΙ»),

75

ΣΤΗΛΕ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ WARGAMES

76 ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ 78 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 82 QUIZ ΓΝΩΣΕΩΝ

"ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήϊα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝ ΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜ ΒΟ ΥΛ Ο Ι : ΜΙΧΑΗΛ 0ΙΚ0Ν0ΜΑΚ0Σ, Αντιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α„ τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΈΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α. τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΤΕΡΕΣ, Υποστράτηγος ε.α./ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α., τ. καθηγητής Στραπωτικής Ιστορίας ΣΣΕ / ΓΈΩΡΠΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ Συνταγματάρχης (ΤΧ) ε,α. / ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤ0Π0ΥΛ0Σ / ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΑΥΡ0Π0ΥΛ0Σ / ΖΑΦΕΙΡΗΣ ΡΩΣΣΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝ0Π0ΥΛ0Σ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ I ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ/ ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ / ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΠΑΡΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ / ΓΈΩΡΠΟΣ ΖΟΥΡΙΔΗΣ / ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΒΕΛΑΚΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΑΘΥΡΑΣ I ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΡΒΟΥΛΑΚΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ I ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΣΟΛΑΣ/ ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΑΛΑΣΣΗΝΟΣ · ΕΠ ΙΜ ΕΛ ΕΙΑ Κ ΕΙΜ ΕΝ Ω Ν : ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · Δ ΗΜ Ο ΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ- ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ · ΓΡΑΜ Μ ΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΠΑΡΟΥ t ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49, 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜ ΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.θ. 3951,10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 38.21.985 · e-mail: [email protected] · FAX: 38.21.985 · Σ ΥΝ ΔΡΟ Μ ΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ Υ (ΕΤΗΣΙΑ 12 ΤΕΥΧΗ): 9.600 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 15.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝ ΔΡΟ Μ ΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 16.800 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 12.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 20.500 ΔΡΧ. t ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.θ. 3951,10210 ΑΘΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ Μ Ε ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θεμιστοκλέους 49, Αθήνα · Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Ο Σ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ t FILM S: GRAFFITI · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-Ι. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΚΛ. ΚΟΥΚΙΑΣ S ΥΙΟΙ ΟΕ

Ε

ΟΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΕΑΣ ΠΑΓΙΔΑ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ(;) Στις 15 Σεπτεμβρίου συ­ μπληρώνονται 50 χρόνια από τη ριψοκίνδυνη, αλλά επιτυχημέ­ νη, αμερικανική απόβαση στην Ιντσόν, που άλλαξε τον ρου του πολέμου της Κορέας δίδοντας αρχικά το προβάδισμα των επι­ χειρήσεων στα στρατεύματα του ΟΗΕ, αλλά εμπλέκοντας στη συνέχεια και την Κίνα. Η σημα­ ντική αυτή επέτειος παρέχει το ερέθισμα για ενδιαφέρουσες α­ ναθεωρήσεις αυτής της περιφε­ ρειακής ψυχροπολεμικής σύ­ γκρουσης, για την οποία ο γνω­ στός Αμερικανός στρατηγός (από τους πρωταγωνιστές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου) Ομαρ Μπράντλεϋ είχε δηλώσει όταν ήταν ένας “λάθος πόλεμος με λάθος εχθρό σε λάθος ώρα”. Στους πρόσφατους αναθεωρη­ τές περιλαμβάνεται ο Κινέζος ι­ στορικός Γιουάν Σι, ο οποίος δη­ μοσίευσε άρθρο στο έγκυρο κι­ νεζικό περιοδικό "Σουϊμπί" με τίτλο Ή αλήθεια", στο οποίο περιέχονται ενδιαφέρουσες από­ ψεις. Σύμφωνα με τον Σι ο πόλε­ μος της Κορέας ήταν μια έξυ­ πνη παγίδα που έστησε ο Στάλιν στους αφελείς Αμερικανούς και στους υπερήφανους Κινέζους, με πρόθεση να αποδυναμώσει και τους δύο μέσω της σύγκρου­ σης της ανερχόμενης ασιατικής δύναμης με τον ισχυρότερο από τους νικητές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Για τον Στάλιν το κέρ­ δος βρισκόταν στην εξασθένη­ ση της αμερικανικής παρουσίας στη Δυτική Ευρώπη, τον χώρο που αποτελούσε τον κυριότερο στόχο του. Κατά τον ιστορικό αυτή η θεωρία επιβεβαιώνεται από μια σειρά γεγονότων. Καταρχήν ο Στάλιν ενεθάρρυνε τη Βόρεια Κορέα να επιτεθεί στη Νότια, ώστε να επιτευχθεί με τα όπλα η ένωση της Κορεατικής χερσονήσου. Στη συνέχεια η Σο­ βιετική Ενωση απέσχε από την κρίσιμη ψηφοφορία στο Συμ­ βούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, που έδωσε το πράσινο φως για την ε­ πέμβαση της Δύσης στο πλευρό της Νότιας Κορέας. Με αυτό τον τρόπο οι Σοβιετικοί εκμηδένι­ σαν ταυτόχρονα τις ενδεχόμε­

Το πατρικό σπίτι του Αδόλψου Χίτλερ, στην αυστριακή πόλη Μπράουναου-ομ-Ιν.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ι

Δ

Η

νες αναστολές των Αμερικανών ηθικολόγων. Μετά από την από­ βαση στην Ιντσόν και την επέμ­ βαση της Κίνας στο πλευρό της Βόρειας Κορέας, ο Στάλιν πλη­ ροφόρησε τους Κινέζους ότι ο οπλισμός που τους χορηγούσε δεν είχε τη μορφή δωρεάν βοή­ θειας και ότι θα έπρεπε να εξο­ φλείται είτε με δολάρια, είτε με αγροτικά προϊόντα. Σύμφωνα με την άποψη του Κινέζου ιστορικού η στάση του Στάλιν υπήρξε μια από τις κυριότερες αιτίες της μετέπειτα ψυ­ χρότητας μεταξύ των δύο μεγά­ λων κομμουνιστικών δυνάμεων, ενώ στις "απώλειες" της Κίνας θα πρέπει να προστεθούν η σιω­ πηρή επανένταξη της Ιαπωνίας στο πλευρό των νικητών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και ο μη καταλογισμός "ηθικών" ευθυνών για τη στάση της σε αυτόν, όπως και η σταθεροποίηση του εθνικι­ στικού καθεστώτος της Ταϊβάν, το οποίο μέχρι τον Ιανουάριο του 1950 οι Αμερικανοί θεωρού­ σαν καταδικασμένο να καταρρεύσει και δεν ήταν διατεθειμέ­ νοι να το ενισχύσουν (αναφέρονται χαρακτηριστικές σχετικές δηλώσεις του στρατηγού ΜακΑρθουρ και του προέδρου Τρούμαν). Αντίθετα δύο ημέρες μετά την έναρξη του κορεατι­ κού πολέμου ο ΜακΑρθουρ έ­ στειλε τον 7ο αμερικανικό Στό­ λο στα στενά της Ταϊβάν. Ο πόλε­ μος της Κορέας κόστισε στην Κί­ να 100.000 νεκρούς και αρκετά δισεκατομμύρια δολάρια. Το Κι­ νεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα δεν φαίνεται διατεθειμένο ακό­ μα να δεχθεί αναθεώρηση των επίσημων απόψεων. Σύμφωνα με το βιβλίο με τίτλο "Οι μάχες των Κινέζων εθελοντών στην Κο­ ρέα", που εκδόθηκε πέρυσι από τη στρατιωτική επιτροπή της Κε­

Σ

Ε

Ι

Σ

ντρικής Επιτροπής του Κινεζι­ κού Κομμουνιστικού Κόμματος, η μεταφορά του πολέμου στον ποταμό Γιαλού, στα κινεζο-κορεατικά σύνορα, απειλούσε τη νεο­ σύστατη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας με στραγγαλισμό, γεγονός που συνέβαλε στη στρατιωτική αλληλεγγύη των Κινέζων κομ­ μουνιστών με τους Βορειοκορεάτες ομοϊδεάτες τους. Οι συγ­ γραφείς του επίσημου κινεζικού βιβλίου μεταξύ άλλων υποστηρί­ ζουν: “Τουλάχιστον δείξαμε στους Αμερικανούς ιμπεριαλι­ στές τι σημαίνει να τα βάζεις με τους Κινέζους“.

ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΙΜΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ Στους πολιτικούς πονοκε­ φάλους που έχει προκαλέσει στην αυστριακή κοινωνία η απο­ φασιστική εκλογική αναβάθμιση του εθνικιστικού Κόμματος της Ελευθερίας του Γιέργκ Χάιντερ, ήλθε πρόσφατα να προστεθεί και ένας ειδικότερος ιστορικός προβληματισμός που αφορά την τύχη του σπιτιού στο οποίο γεννήθηκε ο Αδόλφος Χίτλερ. Το σπίτι αυτό, στο οποίο ο Γερμα­ νός ηγέτης είδε το φως στις 20 Απριλίου 1889, βρίσκεται στην κωμόπολη Μπράουναου-αμ-Ιν και χρονολογείται στον 1βο αιώ­ να. Μέχρι πρότινος αποτελούσε οίκο φιλοξενίας ατόμων με ειδι­ κές ανάγκες, πρόσφατα όμως το τοπικό δημοτικό συμβούλιο ανα­ κοίνωσε την πρόθεσή του να το

αγοράσει και να το μετατρέψει σε κέντρο ναζιστικής μνήμης και τόπο συμφιλίωσης. Μάλιστα για τον σκοπό αυτό ζήτησε την οικονομική ενίσχυση της νεοεκλεγμένης αυστριακής κυβέρ­ νησης και της Ευρωπαϊκής Ενω­ σης, αναφέροντας σε σχετική α­ νακοίνωση ότι αυτή η ενέργεια “θα συμβάλει στο να χειριστού­ με το ναζιστικό παρελθόν μας και να αποκαταστήσουμε την ε ι­ κόνα του στο εξωτερικό. (Το κέ­ ντρο) θα αποτελέσει χώρο ειρή­ νης, ελευθερίας, ανεκτικότητας και δημοκρατίας". Αρκετοί κά­ τοικοι της περιοχής φοβούνται ότι η δημιουργία ενός τέτοιου κέντρου ενδέχεται να έχει απο­ τελέσματα ακριβώς αντίθετα από τα προβλεπόμενα, προκαλώντας εισροή ανεπιθύμητων τουριστών-νοσταλγών του Τρί­ του Ράιχ. Το πρόβλημα περιπλέ­ κεται περισσότερο από το ενδε­ χόμενο να ζητηθεί η οικονομική συμπαράσταση και του Κόμμα­ τος της Ελευθερίας, οπότε το όλο εγχείρημα κινδυνεύει να χαρακτηρισθεί ως ανοικτή επικρά­ τηση των ναζιστικών ιδεωδών. Προφανώς οι σχετικές συζητή­ σεις απέχουν αρκετά από τη λή­ ψη της τελικής απόφασης, την έκδοση της οποίας η διεθνής κοινή γνώμη περιμένει με ενδια­ φέρον.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ Τον Ιούλιο συμπληρώθηκαν 60 χρόνια από την έναρξη της θρυλικής "Μάχης της Αγγλίας",

Ε

μιας από τις πιο αποφασιστικές συγκρούσεις για την εξέλιξη του Β1Παγκοσμίου Πολέμου, αλ­ λά και τη νεώτερη ιστορία της Γηραιάς Αλβιόνος. Ο όρος "Μά­ χη της Αγγλίας" καθιερώθηκε τον Μάρτιο του 1941, μετά την κυκλοφορία ενός σχετικού φυλ­ λαδίου από το βρετανικό Υπουρ­ γείο Πολέμου. Η φετινή επέτει­ ος γιορτάστηκε σε ένα σημείο μεταξύ του Ντόβερ και του Φόλκστοουν, όπου έχει ανεγερθεί από το 1993 το άγαλμα του ά­ γνωστου Βρετανού αεροπόρου, μετά από πρόταση του αντισμή­ ναρχου Τζέφρυ Πέιτζ, βετερά­ νου τραυματία της μάχης (καταρρίφθηκε και υπέστη σοβαρά εγκαύματα), ηλικίας 80 ετών. Ε­ κεί συγκεντρώθηκαν φέτος 2.000 άτομα, μεταξύ τους και 66 Βρετανοί βετεράνοι της μάχης, όλοι 80 ετών και άνω. Σαρανταπέντε από αυτούς προχώρησαν μέχρι το μνημείο καταχειροκρο­ τούμενοι. Επρόκειτο για ένα μι­ κρό δείγμα των περίπου 3.000 α­ εροπόρων που παρέταξε η Βρετανία σε εκείνη την επική ε­ ναέρια σύγκρουση, από τους ο­ ποίους 544 σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της μάχης, ενώ άλλοι 791 στη συνέχεια του πολέμου. Σήμερα από αυτούς επιζούν μό­ λις 322. Στην εκδήλωση εκπροσωπήθηκε και η RAF από εν ενεργεία αξιωματικούς, περιλαμβανομένου του σημερινού αρχη­ γού της, πτεράρχου Πήτερ Σκουάιρ, ενώ πραγματοποιήθηκαν και τιμητικές διελεύσεις βρετανικών αεροσκαφών Harrier, Tornado και Jaguar. Ηταν η πρέπουσα απόδοση τιμών στους ήρωες μιας σύγκρουσης που πραγματοποιήθηκε σχεδόν κατά λάθος: μέχρι τα μέσα Ιουνί­ ου του 1940 κανένας δεν μπο­ ρούσε να διαβλέψει μια εναέρια αγγλο-γερμανική σύγκρουση, α­ φού δεν την είχε σχεδιάσει ούτε ο ίδιος ο Χίτλερ, ο οποίος προέβλεπε ότι οι Βρετανοί θα ήταν διατεθειμένοι να συνθηκολογή­ σουν υπό τους όρους που θα τους πρότεινε. Το ίδιο επιθυ­ μούσαν και αρκετοί Βρετανοί πολιτικοί, τελικά όμως επικρά­ τησε η άποψη (με τη σύμφωνη γνώμη τόσο του Τσώρτσιλ, όσο και του προκατόχου του, Νέβιλ Τσάμπερλαιν) ότι ο λόγος του Χίτλερ δεν είχε καμία αξία. Συνοψίζοντας την κατάστα­ ση που επικρατούσε στο τέλος της μάχης ο Βρετανός ιστορι­ κός Ρίτσαρντ Οβερυ (καθηγη­ τής Σύγχρονης Ιστορίας στο King's College του Πανεπιστημί­ ου του Λονδίνου και συγγραφέ­

Ι

Δ

Η

ας πρόσφατου βιβλίου με τίτλο "The Battle“ και θέμα τη Μάχη της Αγγλίας) αναφέρει τα εξής: "Η παρακώλυση της γερμανικής υπεροχής στον αέρα έπαιξε κα­ θοριστικό ρόλο, αν και η ισορρο­ πία δυνάμεων καθιστούσε απί­ θανη μια ολοκληρωτική νίκη των Γερμανών στον αέρα. Ωστόσο αυτή η επιτυχία δεν έφερε τη Βρετανία κοντύτερα στη νίκη. Η Γερμανική Αεροπορία ήταν στο τέλος της Μάχης της Αγγλίας το ίδιο ισχυρή όσο και στην αρχή. Τον Σεπτέμβριο του 1940 το α­ ποτέλεσμα ήταν ισόπαλο. Καμία πλευρά δεν επικράτησε, αλλά και καμία δεν ηττήθηκε".

Σ

Ε

Ι

Σ

ΘΕΛΕΤΕ ΝΑ ΓΙΝΕΤΕ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΜΑΣ; Τα π εριοδικά “ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ” και “ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ" ζη το ύ ν σ υ ν ερ γ ά τες-σ υ ν τά κ τες με κα λές γνώ σ εις και α ρ χείο σε θ έμ α τα που α φ ο ρο ύ ν τη ν α ρ χα ιό τη τα , το Β υζάντιο, το ν Μ εσαίωνα, το υ ς Α ' και Β ’ ΠΠ, τη νεώ τερ η ισ τορία, α ερ ο π ο ρ ικές και ν α υ τικ έ ς επ ιχειρ ή σ εις και ιδ ια ιτέρ ω ς θ έμ α τα ελλη νικο ύ εν δ ια φ έρ ο ντο ς . Η επιλογή θ α γ ίν ε ι μ ε βασικά κρ ιτή ρ ια τη ν κατάρτισ η, τη ν ευ χ έρ εια σ ύ ντα ξη ς και τη ν καλή γνώση μιας ξένη ς γλώσσας (κατά π ροτίμηση τη ς α γγλική ς). Για π ερ ισ σ ότερ ες π ληρ ο φ ο ρ ίες σι ενδ ια φ ερ ό μ ενο ι μπορούν να α π ευ θ ύ νο ντα ι στη γρ α μ μ α τεία το υ π εριοδικού, τη λ. 38.21.985, 08.00-15.00 κα θημερινώ ς, εκ τό ς Σαββάτου και Κυριακής.

ΔΙΚΗ ΑΥΣΤΡΙΑΚΟΥ ΝΑΖΙ-ΓΙΑΤΡΟΥ Την πρόσφατη οδυνηρή εν­ δοσκόπηση των Αυστριακών για τον ρόλο της χώρας τους κατά την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ήλθε να ταράξει ένα α­ κόμα σχετικό γεγονός. Πρόκει­ ται για τη δίκη, στη Βιέννη, του ψυχιάτρου Χάινριχ Γκρος, 84 ε­ τών σήμερα, ο οποίος κατηγορείται ότι κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της χώρας (1937-45) συνέβαλε στη δολοφο­ νία πολλών παιδιών που νοση­ λεύονταν στην κλινική Spiegelgrund, σε προάστιο της Βιέννης, την οποία ο Γκρος διηύθυνε το 1944. Ειδικότερα υπο­ λογίζεται ότι κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής δολοφονήθηκαν σε όλη την Αυστρία περισσότερα από 772 παιδιά τα οποία νοσηλεύονταν σε διάφο­ ρες κλινικές λόγω διανοητικών και σωματικών προβλημάτων, με πρόσχημα την εκτέλεση επι­ στημονικών πειραμάτων. Τα παι­ διά αυτά αφήνονταν εκτεθειμ έ­ να στο κρύο και στην πείνα ώστε να αρρωστήσουν, ενώ στη συνέ­ χεια υποβάλλονταν σε "πειρα­ ματικές" ενέσεις με ισχυρά δη­ λητήρια για να μελετηθούν οι α­ ντιδράσεις τους. Το πλέον μα­ κάβριο στοιχείο αυτών των πει­ ραμάτων είναι ότι μετά τον θά­ νατο των "πειραματόζωων" αφαιρούντο οι εγκέφαλοί τους και φυλάσσονταν μέσα σε κυ­ λινδρικές διαφανείς γυάλες, οι οποίες διασώζονται μέχρι σήμε­ ρα στην αποθήκη του μεγαλύτε­ ρου ψυχιατρείου της Αυστρίας. Στο πλαίσιο της αποσιώπησης των ένοχων πτυχών του φιλονα-

ζιστικού παρελθόντος της Αυ­ στρίας, ο Γκρος και άλλοι υπεύ­ θυνοι αυτών των πειραμάτων όχι μόνο είχαν παραμείνει ανε­ νόχλητοι, αλλά και είχαν τιμηθεί από το αυστριακό κράτος για τη μεταπολεμική συμβολή τους στην επιστήμη! Βέβαια οι δια­ θέσεις της κοινής γνώμης φαί­ νεται ότι σταδιακά αλλάζουν, αλλά το πιθανότερο είναι ότι ο Γκρος θα απσφύγει την τιμωρία, καθώς ο συνήγορός του δήλω­ σε ότι ο πελάτης του λόγω ηλι­ κίας, πάσχει από αμνησία, άπο­ ψη την οποία δέχθηκε το δικα­ στήριο απαλλάσσοντας τον κα­ τηγορούμενο!

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΟΝ ΕΥΦΡΑΤΗ Στις 23 Ιουνίου καταστράφηκε για πάντα, σκεπασμένο από τα νερά της τεχνητής λί­ μνης του φράγματος του Μπελκίς (στη νοτιοανατολική Τουρ­ κία), το ένα πέμπτο της ιστορι­ κής πόλης Ζεύγμα, στη δεξιά ό­ χθη του Ευφράτη. Η πόλη αυτή, που βρίσκεται περίπου 30 χιλιό­ μετρα βόρεια των τουρκο-συριακών συνόρων, είχε χαρακτη­ ριστεί ως "τουρκική Πομπηία" και αποτελούσε χώρο ιδ ια ίτε­ ρης αρχαιολογικής αξίας λόγω των πολλών και σημαντικών ψη­ φιδωτών δαπέδων που ανακα­ λύφθηκαν εκεί, η έκταση των ο­

ποίων καλύπτει ένα ποδοσφαι­ ρικό γήπεδο. Είχε ιδρυθεί από τον βασιλιά της Συρίας Σέλευ­ κο Α' με την ονομασία Σελεύ­ κεια επί του Ευφράτη, αλλά σταδιακά επικράτησε η ονομα­ σία Ζεύγμα, λόγω των γεφυρών ("ζευγμάτων") που κατασκευά­ στηκαν ταυτόχρονα με την ί­ δρυσή της. Κατά τη ρωμαϊκή πε­ ρίοδο η θέση της στα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το κράτος των Πάρθων (και αργότερα των Σασσανιδών Περσών) τής προσέδωσε ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Δυστυχώς ένα μεγάλο μέρος της θα παραμείνει αναγκαστικά ανεξερεύνητο, αφού η τουρκική κυβέρνηση αρνήθηκε να αναστείλει την κα­ τασκευή του φράγματος, εξα­ ντλώντας τη γενναιοδωρία της στην παράταση των αρχαιολογι­ κών εργασιών κατά δέκα ημέ­ ρες. Το φράγμα του Μπελκίς αποτελεί μέρος ενός συνολικού έργου κατασκευής 22 φραγμά­ των που πρόκειται να ελέγξουν τη ροή του Ευφράτη προς όφε­ λος της Τουρκίας, συντελώντας ταυτόχρονα και στην υποχρεω­ τική μετακίνηση ενός μεγάλου μέρους του "ενοχλητικού" κουρδικού πληθυσμού της πε­ ριοχής. Οσον αφορά τα διασωθέντα κατάλοιπα του Ζεύγμα­ τος, μελλοντικά πρόκειται να ε­ κτεθούν δημοσίως μετά τη συ­ ντήρησή τους στο μουσείο του Γκαζιαντέπ.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ι,< ..t*» .*' ? ν £

Τ

f

Τ

t

Λ I

*

s'IVüC: * oüI *

'

.j ητΐΓ *

Ja

Γ

” v-(*' » J' '«'■

' ·***< t Γf i '■

Η ήττα των Μ ουσουλμάνων στον ποταμό Λαλακάοντα από τον βυζαντινό στρατό του Πετρωνά, το 863 μ.Χ. (Εθνική Β ιβλιοθήκη Μ αδρίτης, από το χειρόγρα φο του Χρονικού του Ιωάννη Σ κ υλίτζη ).

(BW

Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (867-1057) ΚΑΙ Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΣΤΗΝ πως έχει ορθά τονιστεί πρόσφατα "η βυζαντινή εξάπλωση στην Ανα-

δες ανατολικό μέτωπο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας γνώρισε κατά την περίοδο της μα-

τά του Χαλιφάτου των Α66ασιδών (74Ö/7501258), μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από

τολή αποτελεί για τη μακεδονική δυναστεία το εδαφικό αντιστάθμισμα της αδυναμίας, που έχει στη Δύση, όπου την εμποδίζουν οι συνθήκες που συνάπτει με τον πάπα της Ρώμης και με τους δυτικούς αυτοκράτορες» (Τ Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τόμ. Α’: 324-1204, 6’ έκδοση, Αθήνα 1998, σ. 245). Πράγματι, το αενάως τρικυμιώ-

κεδονικής δυναστείας (867-1057) τρεις κύριες φάσεις. Η πρώτη, στα πλαίσια της αναδημιουργίας της ανατολικής οικουμενικής χριστιανόσύνης (μιας περιόδου ακμής του μέσου 6υζαντινού κράτους από το 867 ως το 959), αποτελεί στην ουσία συνέχιση της προγενέστερης περιόδου των αγώνων του Βυζαντίου κα-

τα ανδραγαθήματα των «ακριτών» επί αμοριανής (ή φρυγικής) δυναστείας και η οποία έφθασε στο απόγειό της το 863 (3 Σεπτεμ6ρίου) με τη μεγάλη νίκη του Βυζαντινού δομέστικου της Ανατολής Πετρωνά επί του μουσουλμανικού στρατού του εμίρη της Μελιτηνής, Ομάρ, στην περιοχή Πόσων, στον ποταμό Λαλακάοντα της βορειοανατολικής

Ο

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑΛΕΞΗΣ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗΣ, M. Phil, Αρ Φ. Επίκουρος καθηγητής ερευνώ ν βυζαντινής ιστορίας στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών

Α Ν Η ΙΣΤ Ο Ρ ΙΚ Η Π Ε Ρ ΙΟ Δ Ο Σ ΑΠ Ο ΤΗΝ Α Ν Ο Δ Ο ΤΗΣ Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν ΙΚ Η Σ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ, Μ Ε ΤΟΝ Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Α \ ΤΟ 867, Ω Σ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ Λ Ο ΓΙΟ Υ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ Κ Ω Ν ΣΤΑ Ν ΤΙΝ Ο Υ Ζ 1ΠΟΡΦ ΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ, ΤΟ 959, ΘΑ Μ Π Ο ΡΟ ΥΣΕ ΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΕΙ Ω Σ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ Χ Ρ ΙΣ Τ ΙΑ Ν ΙΚ Η Σ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Σ Ο ΙΚ Ο Υ Μ Ε Ν Η Σ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Κ Μ Η Σ ΤΟΥ Μ Ε ΣΟ Υ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ ΚΡΑΤΟΥΣ, Η Ε Π Ο Μ Ε Ν Η Π Ε Ρ ΙΟ Δ Ο Σ Ε Μ Ε ΙΝ Ε ΓΝ Ω ΣΤΗ Ω Σ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ «ΧΡΥΣΗΣ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Σ ΕΠ Ο Π Ο ΙΙΑ Σ» ΤΩΝ Ε Ν Δ Ο Ξ Ω Ν ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΩΝ Η Γ Ε Μ Ο Ν Ω Ν , Α Π Ο ΤΟ 959 Ω Σ ΤΟ 1025, ΟΠΟΤΕ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ

^Ζ κρΤ το ρα Κωνσταντίνου Ο ' Μονομάχου (μέσα 11ου σι., Εθνικό Μ ουσείο Βουδαπέστης).

«ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ» Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Υ Β 1Β Υ Θ ΙΣΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΕ Μ ΙΑ ΤΑΧΥΡΡΥΘΜΗ ΠΑΡΑΚΜΗ. ΠΑΡΑ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ Ν ΙΚ Ε Σ ΣΤΟ ΑΝ ΑΤΟ ΛΙΚΟ Μ ΕΤΩΠΟ , ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΔΕΚΑΤΟ Α ΙΩ Ν Α , Η Α ΔΥ Ν ΑΜ ΙΑ ΤΩΝ Δ ΙΑ Δ Ο Χ Ω Ν ΤΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ ΝΑ ΚΡΑΤΗΣΟΥΝ ΤΙΣ ΑΝ ΑΤΟ ΛΙΚΕΣ ΤΟΥΣ Κ ΤΗ ΣΕ ΙΣ Φ Α ΝΕΡΩ ΣΕ ΤΟΝ ΕΦ ΗΜ ΕΡΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ Ε Κ Ε ΙΝ Ω Ν ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΩΝ.

ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΑΥΚΑΣΟ Μικράς Ασίας, μεταξύ των Θεμάτων της Παφλαγονίας και των Αρμενιάκων. Η νίκη αυτή θεωρήθηκε ως η βυζαντινή εκδίκηση της κα­ ταστροφής και της λεηλασίας, της γενέτει­ ρας πόλης των Αμοριανών ηγεμόνων, του μι­ κρασιατικού Αμορίου, το 838 μ.Χ. Προς το τέλος της περιόδου αυτής, πά­ ντως, συντελείται αξιοσημείωτη αλλαγή στον μουσουλμανικό κόσμο, αφού το ορθό­ δοξο (σουνιτικό) μουσουλμανικό Χαλιφάτο

των Αββασιδών της Βαγδάτης, που ήδη από την δ’ δεκαετία του 9ου αιώνα, επί χαλιφείας του αλ-Μουτασίμ (833-842), του πορθητή του Αμορίου, είχε αρχίσει να παρακμάζει και να διαβρώνεται με τη σταδιακή είσοδο - στις στρατιωτικές του δυνάμεις- τουρκοφώνων μισθοφόρων, θα καταστεί από το 945 και ε­ ξής (ως το 1055) έρμαιο της εξουσίας μιας δυναμικής περσοτουρκικής αιρετικής (σιϊτικής) φεουδαρχικής δυναστείας, των Μπουί-

δων, που θα κυριαρχήσουν σε Περσία και Μεσοποταμία με έδρα τη Βαγδάτη ως τα μέ­ σα του 11 ου αιώνα, οπότε τους Μπουίδες θα διαδεχθούν ως επικυρίαρχοι των Αββασιδών οι Σελτζούκοι Τούρκοι. Ηδη, όμως, από την ε­ ποχή της ανόδου της κυριαρχίας των Μπουίδων στη Βαγδάτη, ως νέος αξιόμαχος αντί­ παλος του Βυζαντίου στη Συρία και την Ανω Μεσοποταμία (βόρειο Ιράκ) είχαν προβάλει οι Χαμδανίδες, η δυναμική μουσουλμανική Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ifgp*'*»'♦*

Jh>: 4 -rmm,· w.

-

IHXPO DEO FfOVS R E \ Γ Γ Π Κ Λ ΙΛ * *

oR£CORN M NICMJ TORN 3 PHOCAS HO M EST IC V 3 S rV D I OR\ M !v

και οι Μπουίδες- αιρετι­ κοί μουσουλμάνοι (οιιτες). Οι τελευταίοι αυτοί είχαν από τις αρχές του 10ου αιώνα αρχίσει στα­ διακά να επικρατούν στη βόρεια Αφρική, αλλά μό­ νο μετά από την επικρά­ τησή τους στην Αίγυπτο σε βάρος της τουρκο-αραβικής δυναστείας των Ισχιδιτών με την κατάλη­ ψη της πόλης αλ-Φουστάτ (Καϊρου), μεταξύ 969 και 973, κατέστησαν πλέον η πιο υπολογίσιμη απειλή για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στο νοτιο-ανατολικό της μέτω­ πο. Ως το 1171, οπότε τους ανέτρεψε ο μεγά­ λος μουσουλμάνος αντί­ παλος των Σταυροφό-

0 στρατηγός - αυτοκράτορας Νικηφόρος Β ' Φωκάς (963-969 μ.Χ.) σε μικρογραφία χειρογρά φ ου του 15ου αιώνα (Μαρκιανή Β ιβλιοθήκη , Βενετία).

δυναστεία με τους δύο ισχυρούς κλά­ δους της, εκείνον της Μοσούλης υπό τον Νασίρ αντ-Ντάουλα (929-969) και ε­ κείνον του Χαλεπιού (της συριακής Βέροι­ ας) υπό τον Σαϋφ αντ-Ντάουλα (945-967). Στη δεύτερη αυτή φάση, λοιπόν, μια επο­ χή που επονομάστηκε περίοδος της «χρυ­ σής εποποιίας» των «ευκλεών» αυτοκρατόρων της μακεδονικής δυναστείας (959-1025), οι προαναφερθέντες Χαμδανίδες ηγεμόνες θα διεξαγάγουν μακροχρόνιους πολεμικούς αγώνες, ιδιαίτερα κατά την ε’, στ’, ζ’ και η’ δεκαετία του 10ου αιώνα, που περιγράφονται με ζωηρά χρώματα από τους Βυζαντι­ νούς, αλλά και από τους μουσουλμάνους χρονικογράφους της εποχής. Αντίπαλοι των Χαμδανιδών ήταν οι Βυζαντινοί στρατηλάτες αυτοκράτορες Νικηφόρος Β' Φωκάς (963969), με πλούσια επίσης δράση ως στρατηγός και πριν από τη στέψη του, και Ιωάννης Α’ Τζιμισκής (969-976), και λίγο νωρίτερα ο φημι­ σμένος στρατηγός των Ρωμανού Α' Λακαπηνού (920-944) και Κωνσταντίνου Τ Πορφυρο­ γέννητου (913/945-959), ο Ιωάννης Κουρκούας. Ηταν μόνο η εσωτερική διάβρωση του ισλαμικού κόσμου, πάντως, που έμελλε να α­ παλλάξει το Βυζάντιο από τη Χαμδανιδική α­ πειλή, αφού από το 978/979 και μετά ο κλάδος της Μοσούλης έχασε τις κτήσεις του από τους Μπουίδες, ενώ και ο κλάδος του Χαλεπιού ενσωματώθηκε από τους Φατιμίδες της Αιγύπτου-Συρίας, που ήταν -όπως Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Χάλκινο νόμισμα του 9ου αιώνα που α πεικονίζει τον ιδρυτή της Μ ακεδονικής δυναστείας, Β ασίλειο Α', με τους γιους του Κωνσταντίνο και Λέοντα (τον μ ετέπειτα αυτοκράτορα Λέοντα Σ Τ 1τον Σοφό).

ρων, ο κουρδικής καταγωγής Σαλαδίνος, οι Φατιμίδες διακρίθηκαν στις εξελίξεις της νοτιο-ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου, με έναν εξαιρετικό στρατό και άριστα οργανω­ μένο ναυτικό, καθώς και με επίλεκτα μισθο­ φορικά σώματα τουρκοφώνων και Μαυριτανών. Η τρίτη φάση, εκείνη της απαρχής της παρακμής της Αυτοκρατορίας, μιας παρακ­ μής που σήμανε την προσωρινή ήττα της ε­ παρχιακής στρατιωτικής αριστοκρατίας από την επαρχιακή υπαλληλία των γραφειοκρα­ τών της πρωτεύουσας, εκδηλώθηκε μετά τον θάνατο του πολέμαρχου «Βουλγαροκτόνου» αυτοκράτορα, Βασιλείου Β' (976-1025),

παρατεινόμενη ως το 1081, με την άνοδο της κομνήνειας δυναστείας. Αν και κατά την τρί­ τη αυτή φάση σημειώθηκε στην ουσία μια σταδιακή υποχώρηση του αραβικού κινδύ­ νου, η υποχώρηση αυτή αντικαταστάθηκε από μια πολύ μεγαλύτερη απειλή: από την α­ κάθεκτη άνοδο της νέας μεγάλης δύναμης του Ισλάμ, κληρονόμου των Αράβων στους α­ γώνες κατά της χριστιανοσύνης, δηλαδή των Σελτζούκων Τούρκων, φυλετικών απογόνων των Ογούζων Τούρκων των κεντροασιατικών στεππών και φοβερών πολεμιστών. Από την εποχή του εξισλαμισμού τους, με την υιοθέτηση του ορθόδοξου (σουνιτικού) Ισλάμ, λίγο μετά τα μέσα του 10ου αι., ως την πρώτη εμφάνισή τους στα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου, κατά τις πρώτες δε­ καετίες του 11ου αιώνα, και της πρώτης τους αποφασιστικής νίκης κατά των Βυζαντινών στη μάχη του Μαντζικέρτ, τον Αύγουστο του 1071, οι Σελτζούκοι κατέστησαν εμφανή και σαφή τον νέο τους ρόλο στις υποθέσεις της περιοχής (Εγγύς και Μέση Ανατολή). Την ίδια αυτή περίοδο, πάντως, ως το τέλος της μα­ κεδονικής δυναστείας, το 1057, το Βυζάντιο είχε κατορθώσει να επιβάλει την κυριαρχία του επί των χωρών του Καυκάσου (κυρίως των Αρμενίων και των Γεωργιανών ή «Ιβήρων» στις βυζαντινές πηγές), αν και πο­ λύ σύντομα οι Σελτζούκοι έμελλαν να επιτεθούν και να καταλάβουν μεγά­ λες εκτάσεις των καυκασιανών χω­ ρών. Βασική αιτία των πρώτων ση­ μαντικών ηττών της Αυτοκρατο­ ρίας από τη νέα τουρκική δύναμη, με τις παράλληλες αποτυχίες επί­ σης στο βαλκανικό, αλλά και στο δυτικό μέτωπο (αφενός επιδρομές Βουλγάρων και τουρκοφώνων Πατζινάκων και Ούζων και αφετέρου σταδιακή απώλεια βυζαντινών κτήσε­ ων της Ιταλίας από τους Νορμανδούς), υπήρξε χωρίς αμφιβολία η κατάρρευση της οργάνωσης και της ομοιογένειας του «εθνικού» βυζαντινού στρατού, ιδιαίτερα από την εποχή του ολέθριου μέτρου του αυ­ τοκράτορα Κωνσταντίνου Θ’ Μονομάχου (1042-1055) περί εξαγοράς της στρατιωτικής θητείας. Από τότε κυρίως αρχίζει η ολοένα αυξανόμενη διείσδυση πλήθους αλλοεθνών, μισθοφόρων στο Βυζάντιο, μια διαδικασία που αποδείχθηκε διαβρωτική για τη συνεκτι­ κότητα του κράτους.

Α ’ ΦΑΣΗ: 867-959 Στα πρώτα βήματα ανακατάληψης μικρα­ σιατικών κτήσεων από τους μουσουλμάνους, ο αρχηγέτης της μακεδονικής δυναστείας Βασίλειος Α’ (867-886) στράφηκε επίσης με δριμύτητα κατά των συμμάχων τους, των αι­ ρετικών (δυαλιστών) Παυλικιανών, των οποί­ ων την πρωτεύουσα Τεφρική κατέστρεψε (871/872 ή 878). Από την εποχή αυτή των ανα­ καταλήψεων σε βάρος των Αράβων, στη Μι­ κρά Ασία χρονολογούνται οι ιδρύσεις νέων στρατιωτικο-διοικητικών ενοτήτων (των «Θε­ μάτων»), όπως του Χαρσιανού, μια διαδικα­ σία που συνεχίσθηκε και στα τέλη του 9ου -

αρχές 10ου αιώνα, επί Λέοντα ΣΤ’ Σοφού (886-912), με την ίδρυση και άλλων Θεμάτων (Μεσοποταμίας, Σεβαστείας, Λυκανδού). Ηδη από την εποχή αυτή αξιόλογος πα­ ράγοντας των εξελίξεων στο ανατολικό μέ­ τωπο της Αυτοκρατορίας θα καταστεί η αρ­ μενική δυναστεία των Βαγκρατιδών στον Καύκασο και τη βορειοανατολική Μικρά Α­ σία, Η αναγνώριση των Αρμενίων ηγεμόνων ως βασιλέων από τους μουσουλμάνους (886) θα αναγκάσει το Βυζάντιο να δώσει τη δέου­ σα προσοχή στην Αρμενία, που έκτοτε έμελ­ λε να διαιρεθεί σε δύο μεγάλες παρατάξεις, εκείνη των Βαγκρατιδών (του Ανίου, της αρ­ μενικής πρωτεύουσας) καθώς και εκείνη της αποσχιστικής δυναστείας των Αρτζρουνιδών, συμμάχων των Αράβων, Το 923, μάλιστα, ο Βαγκρατίδης ηγεμόνας Ασώτιος Β’ έγινε με μεγαλοπρέπεια δεκτός στη βυζαντινή Αυ­ λή, εξασφαλίζοντας πολύτιμη συμμαχία που τον ενίσχυσε σε επιτυχημένους αγώνες κατά του αραβικού χαλιφάτου. Τον Ιούλιο του 904 μεγάλος μουσουλμα­ νικός στόλος υπό τον αρνησίθρησκο Λέοντα Τριπολίτη, που είχε λεηλατήσει τα παράλια της Μαγνησίας στη Θεσσαλία και την ίδια τη Δημητριάδα (902) και κατευθυνόταν κατά της Κωνσταντινούπολης, παρεξέκλινε της πορείας του και επιτέθηκε κατά της Θεσσα­ λονίκης, την οποία λεηλάτησε μετά από τριή­ μερη πολιορκία. Τις λεπτομέρειες της επιχεί­ ρησης αυτής κατέγραψε ο αυτόπτης μάρτυ­ ρας (και εκ των αιχμαλώτων της βυζαντινής συμπρωτεύουσας) Ιωάννης Καμινιάτης. Ο ί­ διος ο Τριπολίτης το 911 κατεναυμάχησε βυ­ ζαντινό στόλο που έπλεε για να ανακαταλά6ει την Κρήτη από τους Αραβες και μόνο το 913 νικήθηκε κοντά στη Λήμνο από τον Βυ­ ζαντινό ναύαρχο Ιωάννη Ραδηνό. Από το 923 και για μια εικοσαετία και πλέ­ ον (ως το 944) τον αγώνα της Αυτοκρατορίας κατά των μουσουλμάνων θα αναλάβει ένας αρμενικής καταγωγής θρυλικός στρατηλά­ της, ο Ιωάννης Κουρκούας (Γκουργκέν στα αρμενικά), με σφοδρούς αγώνες στην Αρμε­ νία και στη Μεσοποταμία. Κορωνίδα των α­ γώνων του Κουρκούα μετά την κατάληψη ση­ μαντικών πόλεων όπως της Μελιτηνής (934), της Μαρτυρόπολης και του Δάρας (943), υ­ πήρξε η κατάληψη της Εδεσσας το 944. Από εκεί μεταφέρθηκε τότε με επιβλητική τελε­ τή στην Κωνσταντινούπολη το ιερό «Μανδήλιον», με την αχειροποίητη εικόνα του Ιησού. Πρόβλημα εξακολουθεί να δημιουργεί η ταύ­ τιση του «Μανδηλίου» με την «Ιερά Σινδόνη» του Τορίνο, στην οποία είχε τυλιχθεί το σώμα του Ιησού και πάνω στην οποία είχε εγ­ χαραχθεί κατά μυστηριώδη τρόπο όλη η μορ­ φή και το σώμα του Ιησού: ήταν το μανδήλιον διπλωμένη εκδοχή της σινδόνης; (βλ. σχετικά Α. Σαββίδης, Μελετήματα βυζαντι­ νής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας, Αθήνα 1992, σσ. 179-182). Οι πρώτες διπλωματικές επαφές του Βυ­ ζαντίου με τους Φατιμίδες της βόρειας Αφρι­ κής χρονολογούνται με σειρά ανταλλαγής διπλωματικών αποστολών για έναν περίπου αιώνα (συγκεκριμένες πρεσβείες ανταλλά­ χθηκαν τα έτη 946, 953, 957/958, 967, 975,

987/988, 1001 και 1036/1038). Το 949 ξεσπά νέος κύκλος βυζαντινοαραβικών συγκρούσεων στο ανατολικό μέτωπο, που με ποικίλες διακυ­ μάνσεις θα κρατήσει ως το 960. Η ανακατάληψη του περίφημου οχυρού της Θεοδοσιούπολης (Ερζουρούμ) το 949 αποδίδε­ ται - χωρίς απόλυτη βε­ βαιότητα - ως η τελευταία στρατιωτική επιτυχία του Κουρκούα, αν και η επιτυ­ χία αυτή έγινε σε περιοχή ε­ κτός των βυζαντινών συνόρων (η Θεοδοσιούπολη βρι­ σκόταν ανατολικά του συνό­ ρου του ακραίου ανατολικού μικρασιατικού Θέματος της Χαλδίας). Παράλληλα, βέ­ βαια, την ίδια εκείνη χρονιά (949) οι Βυζαντινοί απέτυχαν για μια ακόμα φορά να ανακαταλάβουν την Κρή­ τη από τους μουσουλμά­ νους.

,

Β ’ ΦΑΣΗ: 959-1025 Το κορυφαίο γεγονός που εγκαινιάζει την ένδο­ ξη αυτή περίοδο για τα βυ­ ζαντινά όπλα υπήρξε η βυ­ ζαντινή ανακατάληψη της Κρήτης το 960-961, που σήμανε το τέλος του εκεί αυ­ τόνομου μουσουλμανικού κρατιδίου (εμιράτου). Το τελευταίο από την εποχή της ίδρυσής του, γύρω στο 824, είχε διανύσει για 140 περίπου χρόνια μια αξιόλο­ γη ιστορία, όχι απλά ως «πειρατοφωλιά» Σαρακηνών επιδρομέων που λυ­ μαίνονταν το βυζαντινό Αι­ γαίο στα πλαίσια του μου­ σουλμανικού επεκτατι­ κού «ιερού πολέμου» (τζιχάντ), όπως πιστεύουν πολλοί βυζαντινολόγοι, αλλά επίσης ως κέ­ ντρο μιας αξιόλογης διοίκησης, με σημαντι­ κό ιδιότυπο μουσουλμανικό πολιτισμό, διοι­ κητικό σύστημα και νομισματοκοπία. Την α­ νακατάληψη πέτυχε ο τότε ακόμα στρατηγός

Πλάκα από ελεφ α ντόδοντο ττου α πεικονίζει τη στέψη του Β υζαντινού λ ό γιο υ αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ ' Π ορ φ υρ ογέννη του από τον Χριστό (944 μ.Χ. περίπου) ■(Μ ουσείο Καλών Τεχνών Πούσκιν, Μόσχα).

ΕΝΑΣ ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΕΝΟΣ ΑΡΑΒΑΣ ΧΡΟΝΙΚΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ 11ου ΑΙΩΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ ΤΙΣ ΣΥΡΙΑΚΕΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ Β ’ ΦΩΚΑ «Οι επ ιδρ ο μές το υ Ν ικηφ όρου έγινα ν μια διασκέδαση για το υ ς σ τρ α τιώ τες του, αφού κ α νείς δ εν α ν τισ τεκ ό τα ν σ τον αυ το κρά τορ α . Β άδιζε ε κ ε ί όπου το ν ευ χα ρ ισ το ύσ ε και κα­ τέ σ τρ ε φ ε ό ,τι ή θ ελ ε , χωρίς να συναντά κα νέναν μουσουλμάνο ή οπ οιονδήπ οτε άλλο που θ α το ν εμπ όδιζε να κάνει εκ ε ίν ο που επ ιθ υ μ ο ύ σ ε... Δ εν υπήρχε κα νείς που να μπορούσε να το υ α ν τισ τα θ εί...» . Γιαχύα τη ς Α ντιόχεια ς

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

i* * Μ

Ο Νικηφόρος Φωκάς, πριν γίνει αυτοκράτορας, ανακαταλαμβάνει την Κρήτη από τους Μ ουσουλμάνους, το 960961 μ.Χ. Ο βυζα ντινός στρατός εικονίζετα ι στρατοπεδευμένος έξω από τον Χάνδακα (Ηράκλειο), ενώ ο βυζαντινός στόλος έχει δ ε θ ε ί στο λιμάνι (Εθνική Β ιβλιοθήκη Μαδρίτης), από το χειρόγρα φ ο του Χρονικού του Ιωάννη Σκυλίτζη ).

(και μετέπειτα αυτοκράτορας) Νικηφόρος (Β’) Φωκάς, που μετά από πολύμηνη στενή πολιορκία και παρά την αντίδραση του Φατιμίδη χαλίφη της Αιγύπτου, ο οποίος δεν πρό­ λαβε να εμποδίσει την ανακατάκτηση, τελικά εκπόρθησε τον Χάνδακα (7 Μαρτίου 961). Πλούσια λάφυρα κόσμησαν τον «θρίαμβο» του Φωκά στη βυζαντινή πρωτεύουσα, πολλά μάλιστα από αυτά τα έστειλε ο Φωκάς στον

ΕΝΑΣ ΑΡΜΕΝΙΟΣ ΧΡΟΝΙΚΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ 11ου-12ου ΑΙΩΝΑ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Α ’ ΤΖΙΜΙΣΚΗ Μ Ε ΤΟΝ ΣΥΜΜΑΧΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΡΜΕΝΙΟ ΗΓΕΜΟΝΑ ΑΣΩΤΙΟ Γ (ΧΕΙΜΩΝΑΣ ΤΟΥ 975 μ Χ .) «...Αν οι ειδω λο λά τρες Α φ ρικανοί δ εν είχαν κρ υ φ τε ί από το ν φ όβο το υ ς στα π αραλια­ κά οχυρά, θ α είχα μ ε μπει με τη Θοήθεια το υ Θ εού στην ιερή πόλη τη ς Ιερουσ αλήμ και θα είχα μ ε π ρο σ ευχη θ εί στον Κύριο σ το υς Αγίους Τόπους... Σήμερα όλη η Φ οινίκη, η Π αλαι­ σ τίνη και η Συρία έχουν ελ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί από το ν ζυγό τω ν μουσουλμάνω ν, αναγνω ρ ίζοντας τη ν εξουσία τω ν Ελλήνων το υ Β υ ζα ντίο υ ...... Μ α τθ α ίο ς τη ς Εδεσσας, Χρονογραφία

ΕΚΘΕΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΧΤΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ Α' ΤΖΙΜΙΣΚΗ ΑΠΟ ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΗΓΉ «Ολα τα έθ ν η τρ ο μ ο κρ α τή θ η κα ν από τη ν επ ίθεση το υ Ιωάννη Τ ζιμισ κή... που π ολλα­ πλασίασε τις κ τή σ εις τω ν Ρωμαίων (=Β υζαντινώ ν). Οι Σ αρακηνοί και οι Α ρ μ ένιο ι έφ υγαν, οι Π έρσ ες... το ν φ ο β ή θ η κα ν και άνθρωποι από όλα τα μέρη το υ έφ ερ ν α ν δώρα, ζητώ ντας το υ ειρ ή νη . Ε φ θασε (ο Τζιμισκής) μέχρι τη ν Εδεσσα και το ν Ευφ ράτη και ο τόπ ος ^ Μ ε ­ σοποταμία) γ έμ ισ ε από Ρωμαίους (=Β υζαντινο ύς) σ τρα τιώ τες. Η Συρία και η Φ οινίκη ποδοπ α τήθηκα ν από τα άλογα των Ρωμαίων... και το ξίφ ο ς των χρισ τιανώ ν έκ ο β ε σαν το δρεπ άνι...». Σ υνεχισ τή ς Γεωργίου Μ οναχού

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

πνευματικό του πατέρα, Αθανάσιο τον Αθω­ νίτη, για να χρησιμοποιηθούν κατά την ίδρυ­ ση της αγιορειτικής μονής της Μεγίστης Λαύρας (963). Λίγο πριν γίνει αυτοκράτορας ο Φωκάς άρχισε εκτεταμένες επιχειρήσεις κατά των Χαμδανιδών στην Κιλικία και τη βόρεια Συ­ ρία, κατορθώνοντας να καταλάβει τη χαμδανιδική πρωτεύουσα του μεγάλου του αντιπά­ λου Σαϋφαντ-Ντάουλα, το Χαλέπι (962). Πραγματικός «ωχρός θάνατος των Σαρακηνών» («pallida mors Saracenorum», όπως αποκαλείται σε μια σπουδαία λατινική πηγή της εποχής, τον επίσκοπο Κρεμόνας Λιουτπράνδο), ο Νικηφόρος Β’ Φωκάς θα ολοκληρώσει μια αλυσίδα επιτυχημένων εκστρατειών κατά των Χαμδανιδών με τις αλώσεις της Ταρσού και της Μοψουεστίας στην Κιλικία (965), αλ­ λά και της Αντιόχειας (969), εκμεταλλευόμε­ νος τον στο μεταξύ επισυμβάντα θάνατο του Σαϋφ αντ-Ντάουλα, το 967. Το 965 επίσης ανακατέλαβε από τους Αραβες και το δικό τους τμήμα της Κύπρου, θέτοντας έτσι τέρ­ μα σε εκείνο το ιδιότυπο καθεστώς «συγκυ­ ριαρχίας» Βυζαντίου και Ισλάμ πάνω στη μεγαλόνησο, που ίσχυε από το 688. Επίσης, το 967/968 ο επελαύνων Φωκάς προσάρτησε στην Αυτοκρατορία μεγάλο τμήμα της Αρμε­ νίας, τη χώρα του Ταρών. Στα πλαίσια νέων επιτυχιών του νέου αυ­ τοκράτορα Ιωάννη Α' Τζιμισκή κατά των Χαμδανιδών έγιναν μεταξύ 972 και 975 οι καταλή­ ψεις μεγάλων οχυρών κέντρων, όπως της Νίσιβης, της Αμιδας, της Μαρτυρόπολης, της

Ηλιούπολης/Μπααλμπέκ, της Δαμασκού και της Καισάρειας (Παλαιστίνης), αν και το 976 ο Χαμδανίδης εμίρης της Μοσούλης, Αμπού Ταγλίμπ, δεν δίστασε να ενισχύσει το στασια­ στικό κίνημα του Βάρδα Σκληρού κατά του νεαρού τότε αυτοκράτορα Βασιλείου Β'. Το άστρο των Χαμδανιδών, όμως, έδυε, παρά το γεγονός ότι το 985 ο διάδοχος εμίρης του Σαϋψ αντ-Ντάουλα προέδη σε σφαγές μοναχών της επικρατείας του, κάτι που οδήγησε σε νέα βυζαντινή εισβολή στη Συρία. Εκτοτε η ισλαμική δύναμη που θα ανελάμβανε να αντι­ μετωπίσει το Βυζάντιο για αρκετές δεκαε­ τίες θα ήταν οι Φατιμίδες της Αιγύπτου. Πράγματι το 987/988, στα πλαίσια βυζαντινο-φατιμιδικής συνθήκης, ο χαλίφης αλ-Αζίζ του Καϊρου έπεισε τον αυτοκράτορα Βα­ σίλειο Β’ να άρει τις απαγορεύσεις στο εμπό­ ριο Βυζαντίου-Αιγύπτου και να επιτρέψει την ανάγνωση του ονόματος του χαλίφη στις προσευχές του μουσουλμανικού τζαμιού της Βασιλεύουσας. Οι εξελίξεις, όμως, έδειξαν ότι οι Φατιμίδες αποδείχθηκαν εν γένει άπι­ στοι στις συνθήκες: για παράδειγμα το 995 ο ίδιος ο Βασίλειος Β’ αναγκάσθηκε να εκ­ στρατεύσει στη βόρεια Συρία για να λύσει την πολιορκία του Χαλεπιού από τους Φατι­ μίδες, κάτι που αναγκάστηκε να επαναλάβει το 999 για την Αντιόχεια, ενώ στο μεταξύ φατιμιδικός στόλος είχε καταναυμαχήσει τον βυζαντινό, το 998. Το 1001 ο δυναμικός χαλί­ φης του Καϊρου, αλ-Χακίμ (996-1021), συμφώ­ νησε σε δεκάχρονη ειρήνη, αλλά ήταν ο ί­ διος που το 1009 διέταξε την καταστροφή του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ. Η επι­ δείνωση αυτή των σχέσεων οδήγησε σε δια­ κοπή των εμπορικών ανταλλαγών από το 1015/1016, ενώ οι Φατιμίδες προσέθεσαν και νέο πρόβλημα στην Αυτοκρατορία καταλαμ­ βάνοντας τελικά το Χαλέπι (1017) και ανα­ γκάζοντας το Βυζάντιο σε αμυντικούς πλέον αγώνες στην Ανατολή, επειδή πρωταρχικό μέλημα του Βασιλείου Β’ ήταν η ολοκλήρω­ ση της βουλγαρικής κατάκτησης και ενσωμάτωσης. Από την άλλη πλευρά, πάντως, στις καυκασιανές περιοχές η Αυτοκρατορία είχε αρ­ κετές επιτυχίες, πρώτα με την προσάρτηση της Νότιας Ιβηρίας (Γεωργίας), γύρω στο 1000, και κατόπιν με την ενσωμάτωση του αρμενικού Βασπουρακάν («Βαασπρακανίας» των βυζαντινών πηγών), το 1021-1022, καθώς και με την υποταγή του δυναμικού Γεωργια­ νού ηγεμόνα, Γεωργίου Α’ (1022). Η μεγάλη αλλαγή, με την κατάρρευση στο ανατολικό (και όχι μόνον) μέτωπο, επήλθε με τον θάνα­ το του πολέμαρχου ηγεμόνα Βασιλείου Β’ Βουλγαροκτόνου, ο οποίος «κληροδότησε μια Αυτοκρατορία, που επεκτεινόταν από τις οροσειρές της Αρμενίας ως την Αδριατική και από τον Ευφράτη ως το Δούναβη» (Γ Οστρογκόρσκυ, Ιστορία βυζαντινού κράτους, Β', Αθήνα, 1979, ανατύπ. 1995, σ. 197).

ντινών στρατών, αλλά και με σειρά κατα­ στροφικών μέτρων που ακύρωσαν πολλά δια­ τάγματα, τα οποία είχαν επιχειρήσει να ελέγ­ ξουν την εξάπλωση της επιρροής των ισχυ­ ρών τάξεων («δυνατών»). Ηδη το 1029-1030 ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ρωμανός Γ’ Αργυρός (1028-1034) διεξήγαγε αποτυχημένη εκστρα­ τεία κατά των μουσουλμάνων στη Συρία και μόνο η παρουσία του επιφανούς στρατηλάτη Γεώργιου Μανιάκη, ως «μαγίστρου και κατε­ πάνω της Ανατολής», επανέφερε τις επιτυ­ χίες, με την ανακατάληψη της Εδεσσας και την αποστολή νέου σπουδαίου λαφύρου (ο­ γδόντα χρόνια περίπου μετά τον Κουρκούα) στην Κωνσταντινούπολη, της απόκρυφης ε­ πιστολής του Ιησού προς τον ηγεμόνα της Ε­ δεσσας Αβγαρο. Η εν συνεχεία πλούσια στρατιωτική δράση του Μανιάκη κατά την

περίοδο 1035-1040 κατά των μουσουλμάνων, ιδιαίτερα στο δυτικό μέτωπο (Ιταλία και Σικε­ λία), οδήγησε τους Φατιμίδες να επανακάμψουν με προτάσεις ειρήνης και το 1036/1038. Η συνθήκη που υπέγραψε τότε μαζί τους ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Δ’ Παφλαγών (10341041), η οποία ανανεώθηκε αργότερα (1048), εγγυόταν την προστασία των Αγίων Τόπων. Τότε δημιουργήθηκαν, μάλιστα, οι προϋπο­ θέσεις μιας μακρόπνοης βυζαντινο-φατιμιδικής συμμαχίας εν όψει του κινδύνου των Σελτζούκων Τούρκων (σουνιτών μουσουλμά­

Χ ά ρ τες της Β υζαντινής Αυτοκρατορίας και

του υπόλοιπου μεσαιωνικού κόσμου του π ερ ιγύ ρ ου της (από τη Μ εγάλη Γενική Ε γκυκλοπαίδεια "Υδρία").

11

ΓΦΑΣΗ: 1025-1057 Η εμφανής προϊούσα κατάρρευση μετά το 1025 έχει άμεση σχέση με την προαναφερθείσα υποβάθμιση του αξιόμαχου των βυζα­ Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

βυζαντινο-ισλαμικά σύνορα, έμελλαν σταδια­ κά να επικρατήσουν στη Μικρά Ασία ανάμεσα στα χρόνια 1071-1176, προαναγγέλλοντας τη μεταγενέστερη οθωμανική κατάκτηση από τις αρχές του 14ου αιώνα και εξής. Το 1055 οι Σελτζούκοι υποχρέωσαν τον αδύναμο πλέον Αβδασίδη χαλίφη της Βαγδάτης να αναγνω­ ρίσει την επικυριαρχία τους, ενώ ο φύλαρχός τους Τογρούλ μπεγ πήρε τον τίτλο του «σουλτάν(ου)», κληρονομώντας παράλληλα από τους Αραβες τον ισλαμικό «ιερό πόλε­ μο» κατά των Βυζαντινών. Μια νέα σειρά σελτζουκικών και τουρκομανικών επιδρομών θα πλήξει από το 1057 και εξής τη Μικρά Ασία, με διαδοχικές καταλήψεις και λεηλασίες ση­ μαντικών βυζαντινών πόλεων, κωμών και κά­ στρων. Οι βυζαντινές καταστροφές στο Μαντζικέρτ (1071) και, έναν αιώνα αργότερα, στο Μυριοκέφαλο (1176) (βλ. σχετικά Α. Σαββίδης, Ο Σελτζούκος σουλτάνος Κιλίτζ Αρσλάν Β' και η μάχη του Μυριοκεφάλου, 1176 μ.Χ.», «Στρατιωτική Ιστορία», τεύχος 8, Μάρ­ τιος 1997, σσ. 14-22) κατέδειξαν ότι η πεποί­ θηση για τη βυζαντινή Μικρά Ασία ως «σπον­ δυλικής στήλης» της Αυτοκρατορίας είχε πλέον ανατραπεί.

ΟΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ Απεικόνιση του πολέμαρχου αυτοκράτορα Β ασιλείου Β 1 Βουλγα ροκτόνου (Μικρογραφία από περγαμηνή, μέσα 11ου αι.).

νων και απόλυτα εχθρικών προς τους σιϊτες Φατιμίδες), μιας συμμαχίας, όμως, που δεν έ­ μελλε να πραγματοποιηθεί τελικά λόγω του ξεσπάσματος των Σταυροφοριών από τα τέ­ λη του 11 ου αιώνα και εξής. Πρόσκαιρες επιτυχίες της Αυτοκρατο­ ρίας στο μέτωπο του Καυκάσου, όπως η ενσωμάτωση του αρμενικού βασιλείου του Ανίου (των Βαγκρατιδών) το 1045-1046 από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ’ Μονομάχο (τον κατεξοχήν υπεύθυνο για τον εκφυλισμό του βυζαντινού στρατού), δεν αρκούσαν για να εμποδίσουν την πλάστιγγα να γείρει προς την πλευρά του νέου απειλητικού αντιπά­ λου. Μπορεί μεν οι πρώτες βυζαντινο-σελτζουκικές συγκρούσεις να είχαν αβέβαια α­ ποτελέσματα, όπως λ.χ. η πρώτη μεγάλης έ­ κτασης σύγκρουση στο φρούριο Καπετρόν της Φασιανής, στην Αρμενία (: βλ. Α. Σαββίδης, «Η μάχη στο Καπετρόν: η πρώτη μεγάλη βυζαντινοσελτζουκική σύγκρουση, 1048/ 1049 μ.Χ.», «Στρατιωτική Ιστορία», τεύχος 10, Μάιος 1997, σσ. 36-39), ο τροχός όμως είχε κυλίσει. Οι Σελτζούκοι, που μετά τη συντριβή των ιρανοφώνων Γαζνεβιδών αντιπάλων τους στην κεντρική Ασία (μάχη Νταντανκάν, 1040) είχαν διαβεί με μεγαλύτερη ορμητικότητα τα Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι Α 6 8 α σ ίδ ες χ ά λ ιφ ες Η τρίτη μεγάλη μουσουλμανική δυνα­ στεία του ορθόδοξου Ισλάμ (Σουνισμού) κα­ τά τη μεσαιωνική περίοδο (749/50-1258 μ.Χ.), με έδρα τη Βαγδάτη της Μεσοποταμίας (Ιράκ). Ιδρύθηκε μετά την ανατροπή της προηγούμενης δυναστείας των Ομαϋαδών της Δαμασκού, και η ίδια ανατράπηκε από τη μογγολική εισβολή και την κατάληψη της Βα­ γδάτης από τον Μογγόλο στρατηγό, Χουλάγκου. Το όνομα της δυναστείας οφείλεται στον θείο του προφήτη Μωάμεθ, αλ-Αμπάς, ενώ η εγκαθίδρυσή της ακολούθησε την ανατροπή του τελευταίου Ομαϋάδη χαλίφη από τον αρ­ χηγέτη και ιδρυτή του αββασιδικού οίκου, τον Αμπού αλ-Αμπάς, που αποκλήθηκε «σφα­ γέας» (αραβικά: αλ-Σαφφάχ). Οι Αββασίδες έστρεψαν το ενδιαφέρον τους προς τα ενδότερα του ασιατικού κό­ σμου και εγκατέστησαν την πρωτεύουσά τους, κατά το β’ μισό του 8ου αι., στη Βαγδά­ τη, που στους επόμενους αιώνες έγινε το σπουδαιότερο πολιτιστικό κέντρο ολόκλη­ ρου του μουσουλμανικού κόσμου. Αν και οι Αββασίδες έγιναν αποδεκτοί στο μεσαιωνικό Ισλάμ ως οι νόμιμοι διάδοχοι (χαλίφες), ενισχύοντας το σουνιτικό Ισλάμ, διάφορες άλ­ λες δυναστείες σε άλλα τμήματα του αραβι­ κού κόσμου δεν είχαν καλές σχέσεις με τη Βαγδάτη, όπως π.χ. οι Φατιμίδες της Αιγύπτου (909-1169/71), που ήταν σιϊτες. Η επι­ κράτηση πάντως των Αββασιδών ως της κε­ φαλής του πολιτικο-θρησκευτικού Ισλάμ

πραγματοποιήθηκε με μια σειρά μεγάλων στρατιωτικών κατακτήσεων, που έφθασαν στο αποκορύφωμά τους επί των δυναμικών χαλιφών Χαρούν αλ-Ρασίντ, αλ-Μαμούν και αλ-Μουτασίμ κατά την περίοδο 786-842, αν και επί αλ-Μουτασίμ (ο οποίος κατέλαβε και κατέστρεψε το 838 το Αμόριο, γενέτειρα πό­ λη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόφιλου παρουσιάστηκαν τα πρώτα δείγματα της πα­ ρακμής, όταν ο χαλίφης αυτός χρησιμοποίη­ σε πρώτος στους στρατούς του Τούρκους και άλλους μισθοφόρους, πόυ διάβρωσαν τη συνοχή των αββασιδικών δυνάμεων. Η παρακμή εκδηλώθηκε στο α’ μισό του 10ου αι., κατά την περίοδο 945-1055, όταν οι Αββασίδες κατέληξαν έρμαια της εξουσίας της περσοτουρκικής σιϊτικής δυναστείας των Μπουϊδων, ενώ το 1055 ο Σελτζούκος η­ γέτης Τογρούλ μπέης έδιωξε τους Μπουίδες από τη Βαγδάτη και έγινε ο νέος επικυρίαρ­ χος των Αββασιδών, παίρνοντας μάλιστα από τον χαλίφη και τον τίτλο του «σουλτάνου» και αναγνωρίζοντας διπλωματικά τον Αββασίδη ηγεμόνα ως κεφαλή της ισλαμικής θρη­ σκείας. Κατά τους τελευταίους αιώνες της υ­ πόστασής του το αββασιδικό χαλιφάτο γνώ­ ρισε περιόδους σχετικής ακμής, ιδιαίτερα επί του οργανωτικού χαλίφη αλ-Νάσιρ (11801225), τελικά όμως η μογγολική «λαίλαπα» α­ νέτρεψε το χαλιφάτο το 1258. Λίγο αργότερα (1261) εκπρόσωποι της δυναστείας κατέφυ­ γαν στους Μαμελούκους της Αιγύπτου, στο Κάιρο, όπου αναγνωρίστηκαν ως «χαλίφες· μέχρις ότου η οθωμανική κατάληψη της μαμελουκικής Αιγύπτου (1517) τους ανέτρεψε οριστικά. Κατά τους αιώνες 8ο-11ο αναπτύχθηκε στη Βαγδάτη και γενικότερα στο Χαλιφάτο έ­ νας πραγματικά σπουδαίος πολιτισμός, με μεγάλη άνθηση στις επιστήμες (ιατρική, α­ στρονομία, μαθηματικά, γεωγραφία), στη φι­ λοσοφική σκέψη, στη μουσική και στην αρχι­ τεκτονική, ενώ ονομαστές υπήρξαν οι πολιτι­ στικές ανταλλαγές Βυζαντίου-Αββασιδών. δίως κατά τον 9ο αι., με τις πρεσβείες τω\ πατριαρχών Ιωάννη (Ζ) Γραμματικού και Φώτιου.

Οι Χ α μ δ α ν ίδ ες τη ς Συρίας Μουσουλμανική αιρετική (σιϊτική) δυνα­ στεία στο βόρειο Ιράκ και στη Συρία κατά τη\ περίοδο 905-1104, με ιδιαίτερη σημασία στη\ ιστορία του Ισλάμ. Οι δυναμικοί της ηγεμό­ νες (εμίρηδες) των δύο κυρίων κλάδων της (Μοσούλης και Χαλεπιού), οι Νασίρ αλ-Ντάουλα (929-69) και Σαϊφ αλ-Ντάουλα (945-67 διεξήγαγαν μακροχρόνιους πολεμικούς αγώ­ νες κατά διαφόρων μουσουλμανικών δυνα­ στειών, αλλά και εναντίον του Βυζαντίου που περιγράφονται με ζωηρά χρώματα απε Βυζαντινούς και Αραβες χρονικογράφους της εποχής. Ο κλάδος της Μοσούλης έχασε τις κτήσεις του από τους επίσης σιϊτες Μπουίδες το 978-9, ενώ οι επίσης σιϊτες Φατι­ μίδες της Αιγύπτου ενσωμάτωσαν τον κλάδο του Χαλεπιού. Επικοί υπήρξαν οι αγώνες κα­ τά των Χαμδανιδών από τους αυτοκράτορες Ρωμανό Α’ Λακαπηνό και Κωνσταντίνο Ζ

Πορφυρογέννητο (με τον στρατηγό Κουρ­ κούα), καθώς και από τους πολέμαρχους αυτοκράτορες Νικηφόρο Β' φωκά και Ιωάννη Α’ Τζιμισκή.

Οι Φ α τιμ ίδ ες τη ς Α ιγύπ του Αραβική μεσαιωνική δυναστεία (Χαλιφά­ το) στην Αίγυπτο, τη βόρεια Αφρική και τη Συρία κατά την περίοδο 969-1171 μ.Χ., που υιοθέτησε το ισμαηλιτικό σιϊτικό (σχισματι­ κό) Ισλάμ και ήλθε σε αντιπαράθεση και σύ­ γκρουση με τις μουσουλμανικές ορθόδοξες (σουνιτικές) δυναστείες των Αββασιδών της Βαγδάτης (και των Σελτζούκων επικυριάρχων τους από το 1055) και των Ομαϋαδών της Ανδαλουσίας (Ισπανίας). Το 909 επικράτησαν στη βόρεια Αφρική, μετά την εξουδετέρωση της δυναστείας των Τουλουνιδών το 905 από τα στρατεύματα της Βαγδάτης, ενώ η επι­ κράτησή τους στο Κάιρο έγινε την περίοδο 969-973 σε βάρος της τουρκο-αραβικής δυ­ ναστείας των Ιχσιδιδών. Το όνομα της δυναστείας προέρχεται από την κόρη του προφήτη Μωάμεθ και σύ­ ζυγο του χαλίφη Αλή, την Φατιμά. Με εξαιρε­ τική στρατιωτική και ναυτική οργάνωση (με Τούρκους και Μαυριτανούς μισθοφόρους) οι Φατιμίδες εξάπλωσαν ως τα τέλη του 10ου αι. τις κτήσεις τους στη βόρεια Αφρική, στην Παλαιστίνη, στη Συρία, στη δυτική Αραβική χερσόνησο και στην αφρικανική ακτή της Ε­ ρυθρός Θάλασσας, προκαλώντας με την ε-

Σχέδ ιο σφραγίδας (μ ολυβδόβ ουλλου) του Γεώ ργιου Μανιακή μετά την ανακήρυξη της αποστασίας του το 1042/3 (Α&ήνα, Νομισματικό Μ ουσείο, σ χέδ ιο : Α. Σαββίδης, βλ. Παπαρρηγόπουλος, IV, 1,220).

πέκτασή τους αυτή την αντίδραση των Αββασιδών. Ηλθαν επίσης κατ’ επανάληψη σε σύ­ γκρουση με το Βυζάντιο πραγματοποιώντας ναυτικές επιδρομές στη Σικελία και στη νό­ τια Ιταλία, αν και υπήρξαν περίοδοι κατά τις οποίες τα δύο κράτη είχαν καλές διπλωματι­ κές σχέσεις, ιδιαίτερα επί χαλίφη αλ-Χακίμ (996-1021) και Βασιλείου Β’ Βουλγαροκτόνου. Μετά την εξουδετέρωση των Ιχσιδιδών

οι φατιμίδες ισχυροποιήθηκαν μεταφέροντας την έδρα τους στην πόλη Φουστάτ (το Κάιρο) το 973. Οι διπλωματικές επαφές με το Βυζάντιο συνεχίστηκαν επί χαλιφείας του αλ-Μουστανσίρ κατά τον 11ο αι. και επί βασιλείας Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου (1042-55) και Ισαάκιου Α’ Κομνηνού (1057-59) δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις σχηματισμού μιας βυζαντινοφατιμιδικής συμμαχίας κατά των Αββασιδών και των Σελτζούκων Τούρκων, η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε. Οι σταυ­ ροφορίες που ακολούθησαν αδυνάτισαν το φατιμιδικό χαλιφάτο, το οποίο τελικά υποτά­ χθηκε έναν αιώνα αργότερα στον Κούρδο πολέμαρχο Σαλαδίνο, ο οποίος το 1169-71 ί­ δρυσε στην Αίγυπτο τη νέα μουσουλμανική (σουνιτική) δυναστεία των Αγγιουβιδών. Ιδιαίτερα μεγάλης αξίας θεωρείται η φατιμιδική τέχνη, μικροτεχνία και υφαντουρ­ γία, με παρατηρούμενες μάλιστα επιδράσεις πάνω στη βυζαντινή τέχνη. Στο φατιμιδικό χαλιφάτο υπήρξε μεγάλη εμπορική δραστη­ ριότητα με επίκεντρα το σπουδαίο λιμάνι της Αλεξάνδρειας και τους πολυταξιδεμένους «δρόμους του μεταξιού» στην Ανατολή.

13

Οι Μ π ουΐδες στη Μ εσοποταμία και σ την Περσία Μουσουλμανική αιρετική (σιϊτική) δυνα­ στεία περσικής προέλευσης, που επικράτη­ σε στην Περσία (Ιράν) και στη Μεσοποταμία Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

(Ιράκ) κατά την περίοδο 945/6-1055/62, οπότε κυριάρχησε επί του ορθόδοξου (σουνιτικού) χαλιφάτου των Α66ασιδών. Τους Μπουίδες α­ νέτρεψαν και έδιωξαν από τη Βαγδάτη οι Σελτζούκοι Τούρκοι, που με τον ηγέτη τους Τογρούλ Μπεγ έγιναν οι νέοι επικυρίαρχοι των Α66ασιδών. Κύρια χαρακτηριστικά της ε­ ποχής των Μπουίδων υπήρξε η οργάνωση της επικράτειάς τους πάνω σε φεουδαρχικά πρότυπα, ενώ αναπτύχθηκε επίσης πλούσια πολιτιστική δραστηριότητα και έγιναν μεγά­ λα οικοδομικά έργα. Στην προσπάθειά τους να ανακαταλάβουν τις κτήσεις τους από

τους Σελτζούκους (1058-60) οι Μπουίδες ενισχύθηκαν, χωρίς αποτέλεσμα, από τους επί­ σης σιϊτες Φατιμίδες της Αιγύπτου.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ (1) Ν. Adonz: ETUDES ARMENO-BYZANTINES, Λισαβόνα, 1965. (2) Κ. Αμαντος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, τόμ. Β ’: 867-1204 μ.Χ., β’ έκδοση, Αθήνα, 1957 (ανατύπ. 1977). (3) Β. Βλυσίδου - Ε. Κουντούρα Γιλάκη - Σ.

ΧΡΟΝΟΛΟΠΟ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΕΠΙ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ 871/872

Οι αιρετικοί Παυλικιανοί νικώνται από τον Βασίλειο Α ’, που καταστρέφει την πρωτεύουσα τους, Τεφρική.

871/883

Ναυτικές επιχειρήσεις του ναυάρχου Νικήτα Ωορύφα κατά μουσουλμάνων.

876

Βυζαντινή κατάληψη Βάρης (Bari).

902

Πτώση του τελευταίου βυζαντινού οχυρού της Σικελίας, του Ταυρομενίου (Taormina), στους μουσουλμάνους.

904

Κατάληψ η και λεη λασ ία της Θ εσ σαλονίκης από μουσουλμάνους.

923-944

Οι αγώνες της Αυτοκρατορίας στο ανατολικό μέτωπο (Μεσοποταμία, Αρμενία) κατά των Αράβων υπό τον Ιωάννη Κουρκούα (Καταλήψεις Μελιτηνής, 934, Μαρτυρόπολης, 943, και Εδεσσας, 944).

946

Α νταλλαγή π ρεσβειώ ν Β υζα ντίου - Φ ατιμιδών β όρ ειας Α φ ρικής (επίσης το 953, 957/958, 967, 975 και 987/988).

960/961

Ανακατάληψ η Κ ρήτης από το ν σ τρα τηγό Ν ικηφ όρο (Β') Φωκά και τέλ ο ς του μουσουλμανικού Εμιράτου τη ς Κ ρ ήτης (περίπου 824-961).

963

Ιδρυση τη ς Ι.Μ. Μ εγίσ τη ς Λαύρας (Αγιον Ο ρος) με τα λάφυρα τ η ς κ ρ η τική ς εκσ τρ α τεία ς .

964

Α π οτυχημ ένη β υζαντινή εκσ τρ α τεία για τη ν ανακατάληψ η τη ς Σ ικελία ς.

965

Ο Νικηφόρος Β' Φωκάς καταλαμβάνει την Ταρσό και τη Μοψουεστία στην Κιλικία, καθώς και την Κύπρο από τους Αραβες.

969

Κατάληψ η τη ς Α ντιό χεια ς από το ν Ν ικηφ όρο Β' Φωκά.

972-975

Νέες βυζαντινές επιτυχίες κατά Αράβων υπό τον Ιωάννη Α ’ Τζιμισκή.

976-979

Επανάσταση το υ σ τρα τηγο ύ Βάρδα Σ κληρού κατά το υ Β α σ ιλείο υ Β ’.

995

Ο Βασίλειος Β’ "λύει" την πολιορκία του Χαλεπιού από τους Φατιμίδες της Αιγύπτου-Συρίας.

1001

Συμφωνείται δεκάχρονη συνθήκη ειρήνης με τους Φατιμίδες.

1009

Ο Φατιμίδης χαλίφης αλ-Χακίμ διατάσσει την καταστροφή του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ.

1021-1022

Ενσωμάτωση αρμενικού Βασπουρακάν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

1025

Αποτυχία βυζαντινής εκστρατείας για την ανακατάληψη της Σικελίας.

1029-1030

Απ οτυχημένη εκσ τρ α τεία το υ Ρωμανού Γ Α ργυρού κατά Αράβων στη Συρία.

1032

Ο Γεώργιος Μανιάκης ανακαταλαμβάνει την Εδεσσα από τους Αραβες.

1035-1040

Αγώνες του Μανιάκη κατά των μουσουλμάνων στην Ανατολή και στη Δύση (Ιταλία, Σικελία).

1036/1038

Νέα β υζα ντινο -φ α τιμ ιδική συνθήκη εγ γ υ ά τα ι προστασία των Αγίων Τόπων.

1042

Ναυτική εκστρατεία του Μανιάκη κατά των μουσουλμάνων τη ς Σ ικελία ς δια κό π τετα ι από τη ν ανάκλησή του στη β υζα ντινή π ρω τεύουσα λόγω συκοφαντιών.

1045-1046

Ενσωμάτωση του αρμενικού Βασιλείου του Ανίου στην Αυτοκρατορία.

1048-1049

Πρώτη μεγάλη σύγκρουση Βυζαντίου-Σελτζούκων Τούρκων στο φρούριο Καπετρόν της Φασιανής (Αρμενία).

1055

Οι Σ ελτζο ύ κο ι επ ικυρίαρχοι τω ν Αββασιδών τη ς Βαγδάτης. Κ ληρονομούν από το υ ς Α ρ α βες το ν αγώνα κατά το υ Β υζαντίου.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Λαμπάκης - Τ. Λουγγής - Α. Σαββίδης: Η ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ... 7ος-11ος AI., Αθήνα, 1998 (εκδ. 1999). (4) J. Bury (+1927): HISTORY OF THE LATER ROMAN EMPIRE: A SUPPLEMENT. Σικάγο, 1974, ιδιαίτ. σσ. 60-148: «ROMAN EMPERORS FROM BASIL II TO ISAAK KOMNENOS, 976-1057». (5)Σπ. Βρυώνης: Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΥ, 11ος-15ος ΑΙΩΝΕΣ, Αθήνα, 1996, (6) Μ. Canard: HISTOIRE DE LA DYNASTIE DES HAMDANIDES DE JAZIRA ET DE SYRIE, Παρίσι, 1953. (7) Μάρθα Γοηγορίου - Ιωαννίδου: ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ο’ ΜΟΝΟΜΑΧΟΥ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ, Θεσσαλονίκη, 1993. (8) F. Doelger: REGESTEN DER KAISERURKUNDEN DES OSTROEMISCHEN REICHES, τόμος A ’, Βερολίνο-Μόναχο. 1924 (από 565 ως 1025 μ.Χ.), τόμος Β’, 1925 (και β' έκδοση με επιμ. P. Wirth, 1995 (από 1025 ως 1204 μ.Χ.). (9)Ε. Eickhoff: SEEKRIEG UND SEEPOLITIK ZWISCHEN ISLAM UND ABENDLAND. DAS MITTELMEER UNTER BYZANTINISCHER UND ARABISCHER HEGEMONIE, 650-1040, Βερολίνο, 1966. (10) Δ. Ζακυθηνός: ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, 324-1071 μ.Χ., β’ έκδοση, Αθήνα, 1977 (ανατύπ. 1989). (11) W. Felix: BYZANZ UND DIE ISLAMISCHE WELT IM FRÜHEREN 11. JAHRHUNDERT, 1001-1055. Βιέννη, 1981. (12) R. Grousset: HISTOIRE DE L’ARMENIE DES ORIGINES A 1071, Παρίσι, 1947 (ανατύπ. 1973). (13) E. Honigmann: DIE OSTGRENZE DES BYZANTINISCHEN REICHES VON 363 BIS 1071, Βρυξέλλες, 1935 (ανατύπ. 1961). (14) R. Jenkins: BYZANTIUM: THE IMPERIAL CENTURIES, A.D. 610-1071. Λονδίνο, 1966 (ανατύπ. Παν/μιο Τορόντο 1987). (15) I. Καραγιαννόπουλος (+2000): ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, τόμ. Β': 565-1081 μ.Χ., β ' έκδ., Θεσσαλονίκη, 1981 (ανατύπ. 1991). (16) Αθηνά Κόλια - Δερμιτζάκη: Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ «ΙΕΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ», Αθήνα, 1991. (17) Τ. Λουγγής: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, τόμ. Α ’: 324-1204μ.Χ., β’ έκδοση. Αθήνα, 1998 (έκδ. 1999). (18) Χρ. Μπαρτικιάν: ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΡΜΕΝΙΚΑΣ ΠΗΓΑΣ, Θεσσαλονίκη, 1981. (19) J. Norwich: ΒΥΖΑΝΤΙΟ, τόμ. Β': ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ. Αθήνα, 1997 (καλύπτει την περίοδο 800-1071 μ.Χ. εκλαϊκευτική αφήγηση). (20) G. Ostrogorsky: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, τόμ. Β ': 711-1081 μ.Χ., Αθήνα, 1979 (ανατύπ. 1995). (21) V. Rosen: IMPERATOR VASILIJ BOLGAROBOJCA. IZVLECENIJA IZ LETOPISI JACHJIANTIOCHIJKOGO (= Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΓΙΑΧΥΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΩΣ). Πετρούπολη, 1883 (ανατύπ. Λονδίνο, 1972). (22) S. Runciman: THE EMPEROR ROMANUS (I) LECAPENUS AND HIS REIGN. A STUDY IN 10th CENTURY BYZANTIUM, Καίμπριτζ, 1929 (ανατύπ. 1969). (23) Α. Σαββίδης: ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ KAI Ol ΣΕΛΤΖΟΥΚΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΤΟΝ 11ο ΑΙΩΝΑ, β’ έκδοση, Αθήνα, 1988. (24) Α. Σαββίδης: ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΑΡΘΡΩΝ 1981-1991, Αθήνα, 1992, ιδίως μελέτη XII (περί Κουρκούα). (25) Α. Σαββίδης: 01 ΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ, τόμ. Α ’, Αθήνα, 1996. (26) G. Schlumberger: 0 ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ (Β') ΦΩΚΑΣ, Αθήνα, 1905 (ανατύπ. 1977 και 1999).

aiwSiSB.isit*

Ο στρατός του Νικηφόρου Β'Φωκά πολιο ρ κ εί τους μουσουλμά νους της Μ οψ ουεστίας το 965 μ.Χ. (Εθνική Β ιβλιοθήκη Μαδρίτης, από το χειρόγρα φ ο του Χρονικού του Ιωάννη Σκυλίτζη ).

(27) G. Schlumberger: Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ, 3 τόμοι (περίοδος 969-1057 μ.Χ.), Αθήνα, 1904-1906 (ανατύπ. 1977και 1999). (28) A. Toynbee: CONSTANTINE (VII) PORPHYROGENITUS AND HIS WORLD, Λονδίνο, 1973. (29)A. Vasiliev-H. Gregoire-M. Canard: BYZANCE ET LESARABES, τόμ. Β Ί : LA DYNASTIE MACEDONIENNE, 867-959, Βρυξέλλες, 1968. (30) A. Vasiliev: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, Αθήνα, 1954 (ανατύπ. 1973). (31) G. Vismara: BYSANZIO Ε L'ISLAM. PER LA STORIA DEI TRATTATI FRA LA CRISTIANITA ORIENTALE E LE POTENZE MUSULMANE. Μιλάνο, 1950. (32) Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου: ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τόμ. Β’2 :867-1081 μ.Χ., β’ έκδοση, Θεσσαλονίκη, 1997. (33) F. Uspensky (+1928): ISTORIJA VIZANTIJSKOJ IMPERII. PERIOD MAKEDONSKOJ DINASTII, 8671057 (= ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ), τόμ. Β' (επιμέλεια L.V. Litvinova), Μόσχα, 1997(το μεγαλύτερο μέρος του κλασικού αυτού συγγράμματος εκδίδεται για πρώτη φορά, περίπου 70χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα). (34) Μ. Whittow: THE MAKING OF ORTHODOX BYZANTIUM, 600-1025, Λονδίνο, 1996.

Χρυσά νομίσματα των Β ασιλείου Β ' Κωνσταντίνου Η ' (αριστερά) και του Μιχαήλ Δ ' Παφ λαγόνος (Αθήνα, Νομισματικό Μ ουσείο).

15

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ν. ΠΑΡΑΘΥΡΑΣ

ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΟ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΡΟ Φ Ο Ε ΙΝ Α Ι ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΟΠΛΟ Π Ο Υ Α Ν Τ ΙΜ Ε Τ Ω Π ΙΣ Ε

ΕΠΙΤΥΧΩΣ ΤΟ Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α ΤΗΣ ΕΚ ΤΕΛΕ ΣΗ Σ ΙΚ Α Ν Ο Υ Α Ρ ΙΘ Μ Ο Υ

Β Ο Λ Ω Ν Π Ρ ΙΝ ΑΠ Ο ΤΗΝ Α Ν Α ΓΚ Η Ε Π Α Ν Α ΓΕ Μ ΙΣ Η Σ . Α Ν ΚΑΙ

Α Ρ Χ ΙΣΕ ΝΑ Χ Α Ν Ε Ι ΕΔΑΦΟΣ Μ Ε ΤΗΝ ΕΜ Φ Α Ν ΙΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ

Ε ΙΣΑ ΓΩ ΓΗ ΤΩΝ ΗΜΙΑΥΤΟΜ ΑΤΩΝ Π ΙΣ Τ Ο Λ ΙΩ Ν Σ Ε ΥΠΗΡΕΣΙΑ,

Σ Υ Ν Ε Χ ΙΖ Ε Ι ΝΑ Π Α ΡΑΜ ΕΝ Ε Ι ΙΣΧΥΡΗ Ε Ν Α Λ Λ Α Κ Τ ΙΚ Η ΕΠΙΛΟΓΗ,

ΤΟΣΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΝ Ο Π Λ Ε Σ ΔΥΝ ΑΜ ΕΙΣ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΣΩΜΑΤΑ

16

ΑΣΦ ΑΛΕΙΑΣ, ΛΟ ΓΩ ΤΩΝ ΙΔ ΙΑ ΙΤ Ε Ρ Ω Ν ΧΑΡΑΚΤΗ ΡΙΣΤΙΚΩ Ν ΚΑΙ

ΤΩΝ Π Λ ΕΟ Ν ΕΚ ΤΗ Μ ΑΤΩ Ν ΠΟ Υ Σ Υ ΓΚ Ε Ν ΤΡ Ω Ν Ε Ι.

Περίστροφο (revolver) ονομάζεται το όπλο χειρός το οποίο διαθέτει ως αποθήκη πυρομαχικών (magazine) έναν κύλινδρο (cylinder) από (έξι συνή­ θως) περιστρεφόμενες θαλάμες που περιέχουν ι­ σάριθμα φυσίγγια, τα οποία, προκειμένου να πυροδοτηθούν, πρέπει να προηγηθεί η ευθυγράμμιση κάθε θαλάμης με την κάννη του όπλου. Η ευθυ­ γράμμιση αυτή επιτυγχάνεται με την κατάλληλη πε­ ριστροφή του κυλίνδρου (που αποκαλείται και μύ­ λος ή 6υκίο) από μηχανισμό ο οποίος ενεργοποιεί­ ται είτε με την ανύψωση της σφύρας (λειτουργία μονής ενεργείας), είτε με το τράβηγμα της σκανδά­ λης (λειτουργία διπλής ενεργείας), δηλαδή με τη μεσολάβηση της μυϊκής δύναμης του χρήστη. Για τον λόγο ακριβώς αυτόν ορθότερο θα ήταν να κα­ τατάξουμε τα περίστροφα στην κατηγορία των επα­ ναληπτικών όπλων (repeating firearms ή repeaters), εφόσον ο χρήστης του περιστρόφου απαλλάσσεται μόνο από τη λειτουργία της επαναγέμισης και όχι Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

από εκείνες της απόρριψης/εισαγωγής και πυροδό­ τησης, οι οποίες πρέπει να γίνουν χειροκίνητα. Οπλα με περιστρεφόμενες θαλάμες είχαν κατα­ σκευαστεί από πολύ παλιά, σε μια προσπάθεια αύ­ ξησης του αριθμού των βολών που μπορούσαν να πραγματοποιηθούν πριν από την ανάγκη επαναγέ­ μισης. Οταν δε η επινόηση του συστήματος πυρο­ δότησης με τροχό (wheel-lock) άνοιξε τον δρόμο για την εμφάνιση των όπλων χειρός, οι προσπάθειες αυτές αναπόφευκτα επεκτάθηκαν και σε αυτή την κατηγορία όπλων. Καμιά όμως από εκείνες τις σχε­ διάσεις δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως επιτυχής. Η κύρια αιτία πρέπει να αποδοθεί στην έλλειψη ε­ νός ικανοποιητικού συστήματος πυροδότησης, το οποίο θα συνδύαζε την αξιοπιστία με τον μικρό ό­ γκο. Αυτό κατέστη εφικτό με την εμφάνιση και την ταχεία διάδοση (από το 1830 περίπου) του συστήμα­ τος πυροδότησης με επίκρουση (percussion). Εμφα­ νίστηκαν τό τε όπλα χειρός που διέθεταν συγκρότη­ μα τεσσάρων, έξι ή οκτώ καννών, οι οποίες περι­ στρέφονταν (χειροκίνητα ή με την κίνηση της σκαν­ δάλης) γύρω από έναν άξονα σταθερά προσαρμο­ σμένο στον σκελετό του όπλου. Τα όπλα αυτού του είδους, τα οποία σύντομα έγιναν γνωστά με την προσωνυμία «pepperboxes», λόγω της ομοιότητάς τους με τον χειροκίνητο μύλο των μπαχαρικών, γνώρισαν αξιοσημείωτη εμπορική επιτυχία. Στο γε­ γονός αυτό συνετέλεσε αναμφίβολα και το μικρό τους μέγεθος, το οποίο καθιστούσε δυνατή τη με­ ταφορά τους μέσα σε μια γυναικεία τσάντα ή σε κάποια μεγάλη τσέπη. Λόγω του μικρού τους διαμε­ τρήματος όμως, δεν τράβηξαν το ενδιαφέρον των στρατιωτικών κύκλων, δεδομένου ότι οι μικρές δια­ στάσεις και η ευκολία απόκρυψης δεν θεωρούνται απαραίτητα προσόντα ενός όπλου το οποίο προορί­ ζεται για στρατιωτική χρήση, ενώ αντίθετα εκείνα που ενδιαφέρουν πρωτίστως είναι η αξιοπιστία, η α­ κρίβεια σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερες αποστά­ σεις και η ισχύς ανάσχεσης (stopping power), ιδιότη­ τες που με βάση το σφαιρικό σχήμα των βλημάτων και τα βαλλιστικά χαρακτηριστικά της μαύρης πυρί­ τιδας που εχρησιμοποιείτο τότε απαιτούσαν βολί­ δες με διαμέτρημα που να προσεγγίζει τις 0,5 in (12,7 mm). Τις ανάγκες αυτές διέβλεψε ένας ανήσυχος και

'

18 Δ ύ ο πα ραλλα γές του Smith & Wesson Model 27 του 1935, του πρώτου περιστρόφ ου που έβα λλε το φ υ σ ίγ γιο .357 Magnum. Η μακρύκαννη παραλλαγή πρ οορ ίζετα ι περισσότερο για κ υ νή γι και σκοποβολή, ενώ εκείνη με τη βραχύτερη κάννη για οπλοφορία.

δραστήριος Αμερικανός, ο Σαμουήλ Κολτ (Samuel Colt), ο οποίος το 1834 κατόρθωσε να κατασκευάσει το όπλο που θεωρείται ως ο πρόγονος όλων των περιστρόφων. Κατο­ χύρωσε μάλιστα και νομικά την εφεύρεσή του αυτή, τόσο στη Βρετανία, όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου και έλαβε την ιστορική ευρεσιτεχνία 9430Χ της 25ης Φεβρουάριου 1836. Το περίστρο­ φο είχε γεννηθεί. Επρόκειτο για το μοντέ­ λο Colt-Paterson (από την περιοχή του Νιού Τζέρσεϋ όπου ο Κολτ έστησε το πρώτο του εργοστάσιο), ένα εμπροσθογεμές επικρουστικό περίστροφο χωρητικότητας πέντε βλημάτων και διαμετρήματος 0,36 in (9,2 mm). Εκτός από αυτό το όπλο, το οποίο ή­ ταν το μεγαλύτερο της σειράς και προορι­

ζόταν για στρατιωτική χρήση, ο Κολτ παρήγαγε και μια σειρά περιστρόφων μικρότε­ ρου μεγέθους για ιδιώτες. Ολα τα περί­ στροφα Colt-Paterson διέθεταν το λεγόμενο «ανοικτό πλαίσιο» (open frame), με την έν­ νοια ότι η άνω πλευρά του βυκίου ήταν ε­ κτεθειμένη και δεν καλυπτόταν από τμήμα του σκελετού. Το όπλο ήταν, όπως είπαμε, εμπροσθογεμές και η γέμισή του απαιτού­ σε την αφαίρεση του πείρου συγκράτησης της κάννης και την ολική αφαίρεση του βυ­ κίου. Το 1839 στη σχεδίαση προστέθηκε και μία ράβδος ώθησης (ramrod), προκειμένου να απλουστεύεται η παραπάνω διαδικασία. Ο Κολτ, αν και θεωρείται ο «πατέρας του περιστρόφου» και αναμφίβολα έδωσε τη μεγαλύτερη ώθηση στην επικράτηση και

στην εξέλιξή του, βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε προγενέστερες ιδέες και σχεδιά­ σεις, από τις οποίες και κράτησε τα καλύτε­ ρα στοιχεία για να τα ενσωματώσει στη δική του εφεύρεση. Οργανωτικό και επιχειρημα­ τικό πνεύμα, ήταν ένας από τους πρώτους ένθερμους υποστηρικτές της μαζικής πα­ ραγωγής προϊόντων βάσει τυποποιημένων σχεδίων. Πίστευε ότι μόνο έτσι θα μπορού­ σε να επιτύχει την αύξηση της παραγωγής με ταυτόχρονη μείωση του κόστους, κα­ θώς και τη δυνατότητα απόλυτης εναλλαξιμότητας μεταξύ των εξαρτημάτων, γεγο­ νός που θα διασφάλιζε την εύκολη και απροβλημάτιστη επισκευή των περιστρό­ φων, χωρίς την ανάγκη επέμβασης εξειδικευμένων οπλουργών. Μέχρι τότε η κατα­ Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

σκευή των πυροβόλων όπλων γινόταν με τον παραδοσιακό τρόπο, από ειδικευμέ­ νους (και ακριβοπληρωμένους) τεχνίτες, οι οποίοι κατασκεύαζαν και συναρμολογού­ σαν με το χέρι (συνεπικουρούμενοι και από κάποιον ή κάποιους βοηθούς) τα επιμέρους κομμάτια. Επρόκειτο για μια εργασία κοπιαστική, δαπανηρή και χρονσβόρα. Ο Κολτ εκμεταλλευόμενος και τις τεχνικές προόδους της Βιομηχανικής Επανάστασης, εισήγαγε τη χρήση του ημιειδικευμένου ερ­ γατικού δυναμικού στην παραγωγή πυρο­ βόλων όπλων, όπως θα έπραττε πολλά χρό­ νια αργότερα, στις αρχές του 20ού αιώνα, ο συμπατριώτης του Χένρυ Φορντ στην κατα­ σκευή των αυτοκινήτων. Παρά το φιλόδοξο και δυναμικό ξεκίνημα τα όπλα του Κολτ δεν πραγματοποίησαν τις αναμενόμενες πωλήσεις, με αποτέλεσμα η εταιρία του με την επωνυμία «The Patent Arms Manufacture

Company» να κηρυχθεί το 1841 σε πτώχευ­ ση. Οι λόγοι που συνετέλεσαν σε αυτή την εξέλιξη ήταν πολλοί και ποικίλοι. Μεταξύ αυτών θα πρέπει να αναφέρουμε τον συ­ ντηρητισμό της αμερικανικής στρατιωτι­ κής ηγεσίας, καθώς και την οικονομική ύ­ φεση που επικρατούσε τότε στις ΗΠΑ, σε συνδυασμό με την πολύ υψηλή (για τα τότε δεδομένα) τιμή των περιστρόφων, που α­ νερχόταν σε 130 δολάρια το κομμάτι. Μετά την πρώτη του αποτυχημένη προ­ σπάθεια ο Κολτ στράφηκε σε άλλου είδους επιχειρηματικές δραστηριότητες, φροντί­ ζοντας όμως παράλληλα να υπερασπίζεται την ευρεσιτεχνία του, ενάγοντας ενώπιον των αμερικανικών δικαστηρίων όσους επι­ χειρούσαν να την παραβιάσουν και διατη­ ρώντας την ελπίδα ότι μελλοντικά η κατά­ σταση θα μεταβαλλόταν προς όφελος του. Η μεταβολή αυτή ήλθε μάλλον ανέλπιστα,

Β ρετα νός έφιππος προσπαθεί να διασώσει τη σημαία του 24ου Συντά γμα τος κατά τη διάρκεια μάχης με ιθ α γενείς Ζουλού (1879). Σ ε τέτοιου είδους συμπλοκές η αξία του περιστρόφ ου α ποδεικνυόταν ανεκτίμητη.

18

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

με την προσάρτηση του Τέξας στις Ηνωμέ­ νες Πολιτείες στις 29 Δεκεμβρίου 1845 κα. τον πόλεμο με το Μεξικό - ο οποίος ακο­ λούθησε στα μέσα του επόμενου έτους. Tc σώμα των Τέξας Ρέηντζερς (Texas Rangers το οποίο συστήθηκε σε εθελοντική βάσγια την υπεράσπιση της εν λόγω Πολιτεία: από τις επιδρομές των Μεξικανών, απαρτ.ζόταν σε μεγάλο ποσοστό από άνδρες πο~ διέθεταν αξιόλογη εμπειρία από συμπλο­ κές με Ινδιάνους Κομάντσι και είχαν τη δι.νατότητα να διαπιστώσουν από πρώτο χέρ τη μεγάλη αξία του περιστρόφου και τα τε ­ ράστια τακτικά πλεονεκτήματα τα οποία παρείχε σε έναν έφιππο μαχητή η ύπαρΕ' ενός όπλου χειρός που μπορούσε να εξα­ πολύσει πέντε σφαίρες προτού αδειάσει. Ο λοχαγός Σαμουήλ Γουώκερ ήλθε σε επαφ’με τον Κολτ εκ μέρους των Τέξας Ρέη­ ντζερς, προκειμένου να τον πείσει να κατα­ σκευάσει έναν βελτιωμένο τύπο περιστρό­ φου. Δεν χρειάστηκε να προσπαθήσει πολι και το 1847 ο Κολτ άρχισε να παράγει το πε­ ρίστροφο Colt-Whitneyville-Walker-Dragoon όπως ήταν η πλήρης ονομασία του. Το όπλο παραγόταν στις εγκαταστάσεις του Ελι Γουίτνεϋ στο Γουίτνεϋβιλ του Κοννέκτικατ διότι όλα τα περιουσιακά στοιχεία της εται­ ρίας του Κολτ είχαν ρευστοποιηθεί μετά την πτώχευσή του προς ικανοποίηση των πιστωτών. Με διαμέτρημα 0,44 in (11,2 mm) ολικό μήκος 343 mm και βάρος άνω των 2 kg το Colt Dragoon ήταν ένα πολύ μεγάλο όπλο. σχεδιασμένο εξαρχής για στρατιωτική χρή­ ση. Η χωρητικότητα αυξήθηκε στα έξι βλή­ ματα (αριθμός που έμελλε έκτοτε να καθιε­ ρωθεί για τα όπλα αυτής της κατηγορίας), ενώ η τιμή του δεν υπερέβαινε τα 28 δολά­ ρια, γεγονός που συνέβαλε αναμφίβολα στην αποδοχή του από την αμερικανική κυ­ βέρνηση. Παραγγέλθηκαν συνολικά 2.000 τέτοια όπλα, τα μισά από τα οποία (το δεύ­ τερο τμήμα της παραγγελίας) κατασκευά­ στηκαν στις νέες εγκαταστάσεις του Κολτ στο Χάρτφορντ του Κοννέκτικατ. Τα όπλα αυτά ανήκαν στην κατηγορία των περι­ στρόφων απλής ενεργείας (single-action revolvers), στα οποία η περιστροφή του βυκίου πραγματοποιείτο με την ανύψωση της σφύρας από τον αντίχειρα του χρήστη. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο με το περίστροφο που σχεδίασε ο Βρετανός Ρόμπερτ Ανταμς (Robert Adams) το 1851, αποδεικνύοντας περίτρανα ότι και η άλλη πλευρά του Ατλα­ ντικού δεν έμενε απαθής μπροστά στις ε­ ξελίξεις. Το περίστροφο του Ανταμς ανήκε στην κατηγορία της διπλής ενεργείας (double-action), στην οποία η περιστροφή του βυκίου (και φυσικά η ανύψωση και η πτώση της σφύρας) πραγματοποιείτο με τη συνεχή πίεση στη σκανδάλη. Το σύστημα αυτό πλεονεκτεί από άποψη ταχύτητας στην πραγματοποίηση βολών, διότι εξοικο­ νομείται χρόνος λόγω της εξάλειψης της α­ νάγκης χωριστής όπλισης της σφύρας. Υ­ στερεί όμως από άποψη ακρίβειας, διότι α­ παιτεί σημαντικά μεγαλύτερη πίεση και δια­ δρομή στη σκανδάλη, γεγονός που κατά την εκτέλεση της βολής προκαλεί τη μετα­

κίνηση του όπλου και τη διατάραξη της σκόπευσης. Η διαφορά αυτή αντανακλά σε μεγάλο 6αθμό και την προτίμηση που έδει­ χναν οι Αμερικανοί στις σκοπευμένες βο­ λές σε μεγάλες αποστάσεις, σε σύγκριση με τους Ευρωπαίους. Για να είμαστε ακριβείς θα πρέπει να α­ ναφέρουμε ότι το περίστροφο Adams δεν ήταν ακριβώς διπλής ενεργείας, αλλά αυτοοπλιζόμενο (self-cocking), και αυτό διότι ένα γνήσιο περίστροφο διπλής ενεργείας πα­ ρέχει στον χρήστη εναλλακτικά τη δυνατό­ τητα είτε χειροκίνητης όπλισης της σφύρας και πυροδότησης με μικρή πίεση και βραχεία διαδρομή στη σκανδάλη (όταν προέχει η ανάγκη πραγματοποίησης μακρι­ νής και καλά σκοπευμένης βολής), είτε όπλισης της σφύρας με μεγαλύτερη πίεση και μακρύτερη διαδρομή της σκανδάλης (όταν ο στόχος βρίσκεται σε μικρή απόστα­ ση, οπότε προέχει η ταχύτητα στην εκτέλε­ ση της βολής). Η κατηγορία των όπλων αυ­ τών είναι σήμερα γνωστή με την ονομασία «διπλής ενεργείας μόνο» (double-action only-DAO) και αφορά κυρίως (αλλά όχι απο­ κλειστικά) ημιαυτόματα πιστόλια. Η άλλη μεγάλη διαφορά μεταξύ των πε­ ριστρόφων του Κολτ και του Ανταμς ήταν ότι το πλαίσιο στα όπλα του δεύτερου κα­ τασκευαζόταν από ένα συμπαγές τεμάχιο σιδήρου και όχι από συναρμολόγηση επιμέρους εξαρτημάτων, γεγονός που απαιτού­ σε μεν τη χρήση εξειδικευμένου προσωπι­

κού κατά την παραγωγή, έδινε όμως στα ό­ πλα μεγάλη στιβαρότητα και αξεπέραστη αντοχή στη σκληρή μεταχείριση. Οι ιδιότη­ τες αυτές, σε συνδυασμό με τη σκανδάλη διπλής ενέργειας, έδωσαν το προβάδισμα στα περίστροφα του Ανταμς στην αγορά της Μεγάλης Βρετανίας, όπου η σχετικά περιορισμένη ζήτηση για όπλα αυτού του είδους προερχόταν σχεδόν αποκλειστικά από αξιωματικούς του Στρατού, οι οποίοι λόγω των μικρών αποστάσεων διεξαγωγής των μαχών και των αναπόφευκτων συμπλο­ κών σώμα με σώμα προτιμούσαν ένα όπλο με την ταχύτερη δυνατή πυροδότηση, έ­ στω και αν διέθ ετε χωρητικότητα 5 και όχι 6 βλημάτων. Ενόψει του ανταγωνισμού από τον Α­ νταμς και της απώλειας του μεγαλύτερου τμήματος της βρετανικού αγοραστικού κοινού, ο Κολτ, λογικά σκεπτόμενος, έκλει­ σε το εργοστάσιό του στο Λονδίνο και απο­ φάσισε να επικεντρώσει τις προσπάθειές του στην κατάκτηση της τεράστιας αμερι­ κανικής αγοράς. Οι συγκυρίες φάνηκε να τον ευνοούν. Δεν ήταν μόνο η επέκταση προς τα δυτικά, που είχε ήδη αρχίσει και δημιουργούσε ζήτηση για ολοένα και πε­ ρισσότερα όπλα προκειμένου να αντιμετω­ πιστούν οι πολυάριθμες φυλές των γηγε­ νών Αμερικανών (Ινδιάνων), οι οποίοι δικαι­ ολογημένα δεν έβλεπαν με καθόλου καλό μάτι την κατάληψη των πατρογονικών εδα­ φών τους από τους λευκούς αποίκους. Η­

7ο Colt Walker Dragoon του 1847, ίσως το

μεγα λύ τερ ο και ισχυρότερ ο εμ π ροσ θογεμ ές περίστροφ ο που κατασκευάστηκε ποτέ. Το εικονιζόμενο όπλο α π ο τελεί ακριβές λειτο υ ρ γικ ό αντίγραφο της ιτα λικής εταιρίας Uberti.

19

ταν και το ξέσπασμα του αμερικανικού Εμ­ φυλίου πολέμου (1861-1865). Παρά το γεγο­ νός ότι κατά τον πόλεμο αυτόν χρησιμοποιήθηκε ποικιλία περιστρόφων, τα Colt αποτέλεσαν τον κύριο όγκο των όπλων χειρός των αντιμαχομένων, με επικρατέστερα υ­ ποδείγματα το Navy Model του 1851, το Navy Model του 1861 (αμφότερα σε διαμέ­ τρημα 0,36 in), και το Army Model του 1860 στις 0,44 in, το οποίο ήταν ο αντικαταστά­ της του φημισμένου Walker Dragoon στη γραμμή παραγωγής της Colt. Αλλοι γνωστοί κατασκευαστές που προμήθευαν με εμπροσθογεμή περίστροφα ποιότητας τους εμπόλεμους ήταν οι Remington, Savage και Starr. Στο μεταξύ ο Ανταμς τερμάτισε την προηγούμενη συνεργασία του με τον Τζων Ντην (John Deane) και εγκαινίασε μία νέα προκειμένου να προχωρήσει στην κατα­ σκευή ενός νέου βελτιωμένου περιστρό­ φου, το οποίο θα βασιζόταν στην ευρεσιτε­ χνία του Βρετανού ανθυπολοχαγού του Μηχανικού Φρέντερικ Μπώμοντ (Frederick Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Γο εμ π ρ ο σ νο γεμ ες Remington Arm y Model 1863, σε διαμέτρημα 0,44 in (11,2 mm). Η εταιρία ττου ίδρ υσε το 1816 ο Αμερικανός Ε λι Ρ έμινγκτον συνα γω νιζόταν επάξια την Colt στην ποιότητα των περιστρόφων. Π ροσέξτε τον συμπαγή σκελετό.

Beaumont). Η κατοχυρωμένη αυτή εφ εύρε­ ση αφορούσε τον πρώτο μηχανισμό διπλής ενεργείας, όπως αυτός καθιερώθηκε να ο­ νομάζεται και είναι γνωστός ως τις μέρες μας. Το περίστροφο με τον μηχανισμό αυτό (του οποίου η λειτουργία έχει περιγράφει σε προηγούμενο σημείο του παρόντος άρ­ θρου) άρχισε να παράγεται το 1856 υπό την ονομασία Beaumont-Adams, ενσωμάτωνε δε και μια σειρά επιπρόσθετων βελτιώσεων, π.χ. μακρύτερες θαλάμες για μεγαλύτερη χωρητικότητα σε πυρίτιδα και ράβδο ώθησης. Το γεγονός που έδωσε μεγάλη ώθηση στην εξέλιξη του περιστρόφου (και γενικό­ τερα όλων των κατηγοριών των πυροβόλων όπλων) ήταν η επινόηση του ενιαίου ολομεταλλικού φυσιγγίου (unitary metallic cartridge). To 1856 εμφανίσθηκε και κατοχυ­ ρώθηκε νομικά με το σχετικό δίπλωμα ευ­ ρεσιτεχνίας το ολομεταλλικό φυσίγγιο πε­ ριφερειακής ανάφλεξης ή περίφλεκτο (rimfire cartridge). Το ιδιάζον χαρακτηριστικό του φυσιγγίου αυτού (από το οποίο έλαβε και την ονομασία του) ήταν η προεξέχουσα στεφάνη (rim) στη βάση του κάλυκα, περι­ μετρικά του εσωτερικού χείλους της οποί­ ος βρισκόταν τοποθετημένο το εμπύρευ­ μα, η χημική ουσία που αναφλεγόταν υπό την επενέργεια (κρούση) της σφύρας και μετέδιδε την έναυση στο προωθητικό (μαύ­ ρη πυρίτιδα). Δικαιούχοι της αποκλειστικής εκμετάλλευσης αυτής της επινόησης δεν ήταν άλλοι από τους Αμερικανούς Οράτιο Σμιθ (Horace Smith) και Δανιήλ Γουέσσον (Daniel Wesson), οι οποίοι είχαν συστήσει την εταιρία με την επωνυμία Smith & Wesson, που έμελλε να αποτελέσει μέχρι τις μέρες μας μία εταιρία εξίσου θρυλική με την Colt Firearms και τον μεγαλύτερο α­ νταγωνιστή της στο πεδίο των περιστρό­ φων. Προκειμένου η Smith & Wesson να μπο­ ρέσει να εκμεταλλευθεί την ευχρηστία του μεταλλικού περίφλεκτου φυσιγγίου στην κατασκευή ενός περιστρόφου, προχώρησε το 1855, στην αγορά, από τον Ρόλλιν Γουάϊτ (Rollin White) της ευρεσιτεχνίας που κατείχε ο τελευταίος και αφορούσε το βυκίο με διαμπερείς θαλάμες (bored-through cylinder), Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ώστε να είναι δυνατή η τοπο­ θέτηση των φυσιγγίων από το πυγαίο του βυκίου. Το περί­ στροφο λοιπόν, ακολουθώντας και αυτό την εξελικτική πορεία των λοιπών πυροβό­ λων όπλων, είχε καταστεί οπισθογεμές (breech-loading). Το πρόβλημα που αντιμε­ τώπιζαν πλέον σι Σμιθ και Γουέσσον ήταν ότι εξακολουθούσε να βρίσκεται σε ισχύ το δικαίωμα ευρεσιτεχνίας του Κολτ για τον κύλινδρο με τις περιστρεφόμενες θαλά­ μες. Οταν αυτή έληξε, το 1857, οι δύο Αμε­ ρικανοί συνεταίροι προχώρησαν στην κατα­ σκευή του πρώτου περιστρόφου με ολομεταλλικά φυσίγγια. Το όπλο χρησιμοποιούσε το φυσίγγιο 0,22 Short με διαμέτρημα 0,22 in (5,56 mm) και δ ιέθ ετε σπαστό προς τα πά­ νω σκελετό (tip-up frame). Γνώρισε τόσο με­ γάλη εμπορική επιτυχία, ώστε το 1864 οι παραγγελίες υπολείπονταν των παραδόσε­ ων κατά δύο ολόκληρα έτη. Πολλοί ανταγω­ νιστές προσπάθησαν να αντιγράψουν τη σχεδίαση αυτή, παραλλάσσοντάς την σε ο­ ρισμένα επουσιώδη σημεία ώστε να παρακάμψουν την ευρεσιτεχνία, αλλά χωρίς επι­ τυχία, διότι είτε τα αμερικανικά δικαστήρια δικαίωναν πάντοτε τους νόμιμους κατό­ χους (η σύμβαση μάλιστα μεταξύ της Smith & Wesson και του Ρόλλιν Γουάϊτ προέβλεπε ότι την υπεράσπιση της ευρεσιτεχνίας από πιθανές παραβιάσεις και καταστρατηγή­ σεις θα ανελάμβανε ο δεύτερος, αρχικός δικαιούχος), είτε η σχεδίαση παρουσίαζε τέτοια μειονεκτήματα ώστε δεν γνώριζε α­ ποδοχή από το αγοραστικό κοινό. Η ισχύς της περίφημης αυτής ευρεσιτεχνίας έληξε το 1869, οπότε αρκετοί κατασκευαστές έσπευσαν να θέσουν σε παραγωγή παρό­ μοια όπλα.

Το περίστροφ ο Webley Mark II, των 0,455 in (11,6 mm), το οποίο έγινε αποδεκτό από τον Βρετανικό Στρα τό το 1895. Δ ιέφ ερ ε ελάχιστα από το Mark I. Εδώ α πεικονίζεται με το πλαίσιο στην «α νο ικτή » θέση και τον αστεροειδή εξολκέα να π ρ οεξέχει του βυκίου.

Στο μεταξύ το μέγεθος των περίφλεκτων φυσιγγίων ακολουθούσε ανοδική πο­ ρεία, φθάνοντας τις 0,44 in (11,2 mm) ή ακό­ μα και τις 0,50 in (12,7 mm). Οπως έχουμε επισημάνει και σε προηγούμενο άρθρο μας η κατασκευή μεγάλων και ισχυρών (κατάλ­ ληλων για στρατιωτική χρήση) περίφλεκτων φυσιγγίων προσκρούει στις εγγενείς αδυναμίες των φυσιγγίων αυτών να αντέξουν σε υψηλές πιέσεις. Το σχεδιαστικό ε­ πιτελείο της εταιρίας του Κολτ (ο ίδιος είχε αποβιώσει το 1862), αντιλαμβανόμενο έ­ γκαιρα αυτές τις αδυναμίες και εκμεταλ­ λευόμενο τις προόδους που είχαν συντελεσθεί στον τομέα των πυρομαχικών, παρου­ σίασε το 1873 το περίστροφο Single Action Army ή Colt Frontier ή Peacemaker, στο διαμέ­ τρημα των 0,45 in Colt (11,4 mm), το οποίο έγινε αμέσως τεράστια εμπορική επιτυχία. Το όπλο αυτό έγινε αποδεκτό το 1875 από τον Στρατό των ΗΠΑ στο ως άνω διαμέτρη­ μα (κατασκευαζόταν και σε άλλα), μέχρι τη σταδιακή αντικατάσταση (τόσο το όπλο όσο και το διαμέτρημα) το 1892. Το Colt Single Action Army αποτελεί το πιο κλασικό περίστροφο όλων των εποχών, έναν πραγματικό θρύλο που βρίσκεται σε

"ΐραγω γή εδώ και 130 περίπου χρόνια, πε:.σσότερο από οποιοδήποτε άλλο όπλο χειρός, με μία μόνο μικρή διακοπή μετά τον Β' I. Το ίδιο ισχύει και για το φυσίγγιο 0,45 in Colt, το οποίο εξακολουθεί να Βρίσκεται σε -αραγωγή. Μέχρι το 1912 γεμιζόταν με »αύρη πυρίτιδα, έκτοτε δε με άκαπνη. Σή­ μερα συναντάται και στις δύο αυτές παραλ­ ο γ ές. Η μακροβιότητά του δεν οφείλεται αόνο στο ότι συνδέθηκε ιστορικά με το Peacemaker, αλλά και στο ότι διαθέτει τα χαρακτηριστικά της υψηλής ακρίβειας και της μεγάλης ισχύος ανάσχεσης, τα οποία αποτελούν τα σημαντικότερα κριτήρια για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας ενός όπλου χειρός. Μάλιστα μέχρι την εμ­ φάνιση των φυσιγγίων Magnum αποτελούσε το ισχυρότερο φυσίγγιο για όπλα χει­ ρός, προσδίδοντας στην κυλινδροκωνική μολύβδινη Βολίδα των 255 grains (16,5 g) αρ­ χική ταχύτητα περί τα 250 m/sec και ενέρ­ γεια στομίου της τάξης των 420 fp (foot pounds), αποτέλεσε δε την εξελικτική Βάση

για τη δημιουργία ενός από τα ισχυρό­ τερα φυσίγγια για περίστροφο που κατα­ σκευάστηκαν ποτέ, του 0,454 in Casull. Το όπλο αυτό ήταν βέβαια απλής ενεργείας και συμπαγούς σκελετού. Τα φυ­ σίγγια ετοποθετούντο ένα-ένα στις θαλάμες από μια θυρίδα τροφοδοσίας (loading gate) στη δεξιά πλευρά του όπλου, απ’όπου γινόταν με τον ίδιο τρόπο και η απόρριψη των κενών καλύκων, με τη βοήθεια μιας ρά­ βδου που βρισκόταν προσαρμοσμένη κάτω από την κάννη. Το σύστημα αυτό της απόρ­ ριψης και της επαναγέμισης ήταν αργό και καθόλου ικανοποιητικό και αποτελούσε το σοβαρότερο (ίσως δε και το μοναδικό) μει­ ονέκτημα των περιστρόφων της Colt. Το α­ ξιοσημείωτο είναι ότι τρία χρόνια νωρίτερα (το 1870) η Smith & Wesson είχε κατασκευά­ σει ένα περίστροφο με σπαστό σκελετό, ο οποίος όμως δίπλωνε προς τα επάνω και όχι προς τα κάτω (break-open revolver), όπως στα προηγούμενα μοντέλα της εταιρίας, το No 3 First Model American, εισάγοντας την ταυτόχρονη απόρριψη των κενών καλύκων (ή των μη πυροδοτηθέντων φυσιγγίων) μέ­ σω ενός αστεροειδούς εξολκέα (star extractor). Ο αστεροειδής εξολκέας επρόκειτο να καθιερωθεί στα περίστροφα (αν και σε συνδυασμό με το συμπαγές πλαίσιο), η δε Βρετανική εταιρία Webley & Scott υιο­ θέτησε το ίδιο σύστημα (σπαστός σκελε­ τός με αστεροειδή εξολκέα) προκειμένου να το ενσωματώσει στο Mk 1 Service Revolver, το οποίο έγινε αποδεκτό από τον Βρετανικό Στρατό το 1887. Το όπλο ζύγιζε 0,960 kg και είχε χωρητικότητα 6 φυσιγγίων διαμετρήματος 0,455 in (11,5 mm). Η κάννη

ήταν διαθέσιμη σε δύο μήκη, 4 in (102 mm) ή 6 in (152 mm), σε αμφότερες δε τις περιπτώ­ σεις δ ιέθ ετε επτά δεξιόστροφες ραβδώ­ σεις. Το .455 British Service καθιερώθηκε ως το νέο διαμέτρημα των όπλων χειρός του Βρετανικού Στρατού. Η σχεδίασή του έγινε με βασικό κριτήριο τη μεγάλη ισχύ α­ νάσχεσης, τη σημασία της οποίας είχαν δι­ δαχθεί οι Βρετανοί από τους αποικιακούς πολέμους που διεξήγαν. Επανερχόμενοι στο No 3 First Model American θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το μοντέλο αυτό της Smith & Wesson τράβηξε το ενδιαφέρον της ρωσικής κυβέρνησης, η οποία Βρισκόταν τότε σε φάση υλοποίησης ενός εκτεταμένου προγράμματος ανανέω­ σης και εκσυγχρονισμού του οπλισμού του Ρωσικού Στρατού. Η σχετική σύμβαση υπεγράφη το 1871 και προέβλεπε την αγορά 20.000 περιστρόφων. Η μεγάλη αυτή εμπο­ ρική επιτυχία της Smith & Wesson τής απέ­ φερε σημαντικά έσοδα για τα επόμενα χρό-

προκειμένου ο πρώτος να καταστεί δυνατό να τοποθετηθεί σε ένα συμπαγές πλαίσιο. Με την κατάλληλη πίεση σε ένα κομβίο που βρισκόταν στην αριστερή πλευρά του πλαι­ σίου, το βυκίο απασφάλιζε από το πλαίσιο και «έπεφτε» προς τα αριστερά, συγκρο­ τούμενος από έναν βραχίονα κατάλληλα προσαρμοσμένο στο πλαίσιο του περιστρό­ φου. Μία εξωστήρια ράβδος (ejector rod), σταθερά προσαρμοσμένη στον αστεροειδή εξολκέα, διέτρεχε το κέντρο του βυκίου. Η προς τα πίσω ώθηση της εξωστήριας ρά­ βδου ήταν το μόνο που έπρεπε να κάνει ο χρήστης προκειμένου να επιτύχει την ταυ­ τόχρονη απόρριψη του περιεχομένου και των έξι θαλαμών. Μετά την απόρριψη η ε­ ξωστήρια ράβδος επανερχόταν στη θέση

To Colt New S ervice των 0,38 in (.38 Special).

Είναι φανερή στη φωτογραφία η τυπική διάταξη ενός σ ύ γχρ ονο υ περιστρόφ ου με στα θερό σ κ ελετό και κατακλινόμενο βυκίο. Στον αστεροειδή εξολκέα διακρίνονται τρεις κάλυκες των 0,38 in.

21 νια, την κράτησε όμως μακριά από την εγ­ χώρια αγορά, αφήνοντας έτσι ανοικτό το πεδίο στην Colt. Κάποια προσπάθεια προώ­ θησης του Model No 3 στην αμερικανική α­ γορά δεν αποδείχθηκε επιτυχής. Το αγορα­ στικό κοινό στις ΗΠΑ έδειχνε αταλάντευτη προτίμηση στα περίστροφα με σκανδάλη α­ πλής ενεργείας και συμπαγή σκελετό (ό­ πως αυτά που κατασκεύαζε η Colt), παρά την ταυτόχρονη απόρριψη και την ταχεία επαναγέμιση που προσέφερε το μοντέλο της Smith & Wesson. Αυτή η προτίμηση α­ ντανακλούσε την πρωταρχική απαίτηση για ακρίβεια σε μεγάλες αποστάσεις. Η σκαν­ δάλη απλής ενέργειας, λόγω της βραχείας και ελαφράς έλξης που έπρεπε να ασκηθεί, και ο συμπαγής σκελετός, λόγω της μεγα­ λύτερης ασφάλειας που παρείχε κατά τη Βολή φυσιγγίων με ισχυρές γομώσεις, θεω­ ρούντο οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίτευξη αυτής της ακρίβειας. Η επόμενη σημαντική καινοτομία ήλθε το 1889 από την Colt και αφορούσε τον συν­ δυασμό του αστεροειδούς εξολκέα με το κατακλινόμενο βυκίο (swing-out cylinder),

της υπο την επενέργεια ενός ελικοειδούς ελατηρίου που βρισκόταν στο εσω­ τερικό του βυκίου, προκειμέ­ νου να γίνει η επαναγέμιση του όπλου. Το σύστημα αυτό, όπως το περιγράψαμε παραπάνω, γνώρισε ήδη με την εμφάνι­ σή του πολύ μεγάλη αποδοχή και σήμερα έ­ χει επικρατήσει ολοκληρωτικά στα περί­ στροφα (με την εξαίρεση ορισμένων ειδι­ κών περιπτώσεων). Το πρώτο όπλο αυτού του τύπου, που το υιοθέτησε ήταν το Colt Navy Revolver, υπόδειγμα 1889, το οποίο έ­ λαβε αυτή την ονομασία επειδή έγινε απο­ δεκτό ως υπηρεσιακό όπλο από το Αμερι­ κανικό Ναυτικό το 1892 (αγοράστηκαν 5.000 κομμάτια). Τον επόμενο χρόνο ακο­ λούθησε και ο Αμερικανικός Στρατός, α­ φού διαπίστωσε την ανάγκη εκσυγχρονι­ σμού των όπλων χειρός που διέθετε. Αυτός είναι και ο λόγος που το όπλο αυτό συναντάται έκτοτε και με την ονομασία Army and Navy. Κατασκευάστηκε στα διαμετρήματα των 0,38 in (9,6 mm) και 0,41 in (10,4 mm). Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Τα περίστροφα που προμηθεύτηκε η α­ μερικανική κυβέρνηση ήταν στο διαμέτρη- μα 0,38 in Long Colt. Στο φυσίγγιο αυτό αξί­ ζει να επιμείνουμε λίγο, για λόγους που θα καταστούν προφανείς. Πρωτοεμφανίστηκε το 1875, αλλά εισήλθε σε υπηρεσία με τις έ­ νοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ το 1892, αντικα­ θιστώντας το 0,45 in Colt που προαναφέραμε. Μολονότι η βολίδα του νέου φυσιγγίου υπολειπόταν σε μάζα και μετωπική επιφά­ νεια έναντι των παλαιότερων 0,45 in Colt, θεωρήθηκε ότι η πρόοδος που είχε συντελεσθεί στο μεταξύ στο πεδίο των προωθητικών (κυρίως λόγω της ανακάλυψης της ά­ καπνης πυρίτιδας) θα προσέδιδε στη μι­ κρότερη βολίδα των 150 grains (10 g) κινητι­ κή ενέργεια επαρκή ώστε να αντισταθμίσει την υστέρηση αυτή. Αυτό δεν αποδείχθηκε όμως απόλυτα σωστό. Η εξέγερση των Μό­ ρο στις Φιλιππίνες και η επακολουθήσασα επέμβαση του Αμερικανικού Στρατού απέ­ δειξαν ότι οι σχετικά υψηλής ταχύτητας βο­ λίδες των φυσιγγίων 0,38 in Long Colt είχαν την τάση να παρουσιάζουν υψηλή διατρητικότητα και να μην εξαντλούν την κινητική τους ενέργεια (ή τουλάχιστον το μεγαλύτε­ ρο τμήμα αυτής) στον στόχο, με αποτέλε­ σμα να παρουσιάζουν χαμηλή ισχύ ανάσχε­ σης (stopping power). Ενα πυρομαχικό με υ­ ψηλή ισχύ ανάσχεσης είναι αυτό που όταν βληθεί από το κατάλληλο όπλο έχει πολύ μεγάλες πιθανότητες να εξουδετερώσει ά­ μεσα έναν ανθρώπινο στόχο με μία μόνο βολή - παράμετρος ιδιαίτερα σημαντική σε συμπλοκές εκ του συστάδην, στις οποίες και χρησιμοποιούνται κατά κόρον τα όπλα χειρός. Η διαπίστωση της αναποτελεσματικό­ τητας του 0,38 in Long Colt ανάγκασε τους Αμερικανούς να επιστρέφουν στον προκά-

22 To Smith and Wesson C h ie fs Special σε διαμέτρημα .38 Special. Παρουσιάστηκε το 1965 και είναι το πρώτο όπλο του είδους που κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από ανοξείδωτο χάλυβα, χαρακτηριστικό που π ρ οσδίδει στα όπλα α σύγκριτη αντοχή στη διάβρωση.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

τοχό του, το μικρότερης ταχύτητας αλλά μεγαλύτερου διαμετρήματος φυσίγγιο των 0,45 in Colt. Περίστροφα αυτού του διαμε­ τρήματος εστάλησαν εσπευσμένα στις Φι­ λιππίνες. Η Smith & Wesson κατασκεύασε το δικό της μοντέλο περιστρόφου με κατακλινόμενο βυκίο το 1896 με την ονομασία .32 Hand Ejector Model, στο διαμέτρημα των 0,32 in (8,1 mm), το οποίο διέφερε από το α­ ντίστοιχο της Colt μόνο σε λεπτομέρειες. Η κύρια, ίσως, εξωτερική διαφορά τους ήταν ότι ενώ στο μοντέλο της Colt το εμπρόσθιο άκρο της εξωστήριας ράβδου παρέμενε ε­ λεύθερο, στο αντίστοιχο της Smith & Wesson ασφάλιζε σε μια προεξοχή κάτω από την κάννη. Η με μικρή χρονική διαφο­ ρά παρουσίαση των όπλων αυτών σήμανε και την εμφάνιση των χαρακτηριστικών που καθιερώθηκαν έκτοτε και χρησιμοποιού­ νται πλέον από όλους τους κατασκευαστές περιστρόφων, δηλαδή του μηχανισμού δι­ πλής ενεργείας, του συμπαγούς σκελετού και του κατακλινόμενου βυκίου με έξι θαλάμες. Η Colt είχε τελειοποιήσει αυτή τη μορφή περιστρόφου μέχρι το 1898, προσδίδοντάς του την οριστική του μορφή το 1905 με την παρουσίαση του Colt New Service. Το όπλο αυτό κατασκευαζόταν με έξι διαφορετικά μήκη καννών - από 4 in (102 mm) μέχρι 7,5 in (190 mm) - και εισήχθη σε υ­ πηρεσία με τον Αμερικανικό Στρατό το 1907. Το διαμέτρημα ήταν - όπως εύλογα μπορεί να υποθέσει κάποιος - το παλιό κα­ λό 0,45 in Colt, λόγω της διαπιστωμένης ανε­ πάρκειας του 0,38 in Long Colt. Το φυσίγγιο αυτό είχε παρουσιασθεί το 1873 προκειμέ­ νου να αποτελέσει το βασικό διαμέτρημα του θρυλικού «Peacemaker», του περιστρό­ φου απλής ενεργείας που είχε παρουσιάσει η Colt την ίδια χρονιά. Το γεγονός πάντως είναι ότι οι Αμερικανοί είχαν δρομολογήσει πλέον την αντικατάσταση των υπαρχόντων περιστρόφων των 0,38 in με κάποιο ημιαυ­ τόματο πιστόλι μεγαλύτερου διαμετρήμα­ τος και διεξήγαν τις σχετικές έρευνες, οι ο­ ποίες είχαν ως αποτέλεσμα την αποδοχή και την εισαγωγή (το 1911) του θρυλικού Colt Government, καθώς και του διαμετρή­

ματος 0,45 in ACP. Η Smith & Wesson με τη σειρά της είχε αποκρυσταλλώσει τις σχεδιαστικές της α­ ναζητήσεις το 1899, οι οποίες και έλαβαν την οριστική τους μορφή το 1902 με την πα­ ρουσίαση του περιστρόφου Military and Police Model, το οποίο με ορισμένες αλλα­ γές και φέροντας πλέον την ονομασία Model 10, εξακολουθεί να παράγεται ακόμα και σήμερα. Η εμφάνιση του πολύ σημαντι­ κού αυτού περιστρόφου συνοδεύτηκε από την παρουσίαση ενός εξίσου σημαντικοί φυσιγγίου, το οποίο ακόμα και σήμερα, έ­ ναν αιώνα μετά, εξακολουθεί να παραμένε. το πιο δημοφιλές φυσίγγιο για περίστροφα Μιλάμε φυσικά για το 0,38 in Smith & Wesson Special (το οποίο επικράτησε να ονομάζεται 0,38 in Special), το οποίο σχεδιάστηκε ειδικά για να ξεπεράσει τις αδυναμίες του 0,38 in Long Colt. Ολα τα περίστροφα που στη συ­ νέχεια κατασκευάστηκαν (και εξακολου­ θούν να κατασκευάζονται) από τις δύο φη­ μισμένες εταιρίες βασίζονται επάνω στα δύο αυτά υποδείγματα των αρχών του 20ού αιώνα. Δύο χαρακτηριστικές διαφορές που εξακολουθούν να υπάρχουν είναι ότι στα περίστροφα της Colt το βυκίο περιστρέφε­ ται κατά φορά ίδια με εκείνη των δεικτών του ωρολογίου, ενώ της Smith & Wesson κα­ τά αντίθετη φορά, καθώς και ότι στα περί­ στροφα της Colt το κομβίο απελευθέρωσης του βυκίου έλκεται προς τα πίσω, ενώ σε ε­ κείνα της Smith & Wesson ωθείται προς τα εμπρός. Μία ιδιαίτερα σημαντική βελτίωση που άρχισε να ενσωματώνεται στα περίστροφα στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν τα συστή­ ματα ασφαλείας που αυτά έπρεπε να δια­ θέτουν, ώστε να αποφεύγονται οι τυχαίες εκπυρσοκροτήσεις, οι οποίες δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο δεδομένων των κατα­ σκευαστικών χαρακτηριστικών των συστη­ μάτων πυροδότησης, με τον επικρουστήρα σταθερά προσαρμοσμένο στην κεφαλή της σφύρας και χωρίς την ύπαρξη κάποιου μη­ χανικού εμποδίου που θα απέτρεπε την ε­ παφή του πρώτου με το φυσίγγιο στη θαλά­ μη. Οπως εύκολα γίνεται κατανοητό, το να εφάπτεται ο επικρουστήρας με το καψύλιο του φυσιγγίου σήμαινε ότι ανά πάσα στιγ­ μή, λόγω κάποιου κτυπήματος στη σφύρα (συνήθως λόγω πτώσης του όπλου), θα μπορούσε να προκληθεί ακούσια πυροδό­ τηση. Το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί αν κα­ τά την όπλιση της σφύρας αυτή γλιστρού­ σε από το χέρι του χρήστη. Η ασφαλέστε­ ρη, επομένως, πρακτική ήταν να μεταφέρεται το περίστροφο με τη σφύρα κατεβάσμένη σε κενή θαλάμη, γεγονός που μείωνε κα­ τά μία βολή τον όγκο πυρός που το όπλο αυτό θα μπορούσε να παράσχει, καθιστώ­ ντας το στον τομέα αυτό ακόμα μειονεκτι­ κότερο έναντι του ημιαυτόματου πιστολι­ ού, το οποίο κέρδιζε συνεχώς έδαφος στις προτιμήσεις των στρατιωτικών κύκλων. Η λύση που δόθηκε ήταν η προσθήκη, στον μηχανισμό της σκανδάλης, ενός μεταλλι­ κού βραχίονα (hammer block), ο οποίος ε­ μπόδιζε την επαφή του επικρουστήρα με

To Colt Single Action Arm y του 1873. Ισως το πιο γνω στό περίστροφο όλων των εποχών, κατασκευάζεται ακόμα και σήμερα, ενώ οι χαρακτηριστικές γραμμές του παραμένουν αξεπέραστες.

To Colt Bisley α π ο τελεί ουσιαστικά μια παραλλαγή του φημισμένου Single Action Army, η οποία παρουσιάστηκε το 1888. Οπως και στο π ρ ο γενέστερ ο Peacemaker, τα φ υ σίγγια εισά γοντα ν ένα-ένα στις θαλάμες από τη θυρίδα τροφ οδοσίας (loading gate), ενώ κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής η σφύρα το π ο θ ετείτο στην ημιόπλιση (half-cock).

το καψύλιο του φυσιγγίου, επιτρέποντάς τη μόνον όταν η σκανδάλη είχε τραβηχτεί τελείως πίσω, γεγονός που υποδήλωνε και την επιθυμία πραγματοποίησης βολής από πλευράς του χρήστη. Ο Α’ ΠΠ δημιούργησε μια άνευ προη­ γουμένου ζήτηση για όπλα χειρός, δεδομέ­ νου ότι ο πόλεμος των χαρακωμάτων συχνά κατέληγε σε διεξαγωγή συμπλοκών εκ του συστάδην, στις οποίες η χρήση των όπλων χειρός θεωρείτο - και ορθώς - από κατάλ­ ληλη μέχρι σχεδόν επιβεβλημένη. Ο Αμερι­ κανικός Στρατός, ο οποίος εισήλθε στον πόλεμο το 1917, είχε ήδη υιοθετήσει το ημι­ αυτόματο πιστόλι Colt Model 1911. Επειδή όμως οι ανάγκες ήταν τεράστιες και η πα­ ραγωγή του όπλου αυτού δεν μπορούσε να καλύψει τη ζήτηση, αποφασίσθηκε να χορη­ γηθούν συμπληρωματικά και περίστροφα. Το διαμέτρημα θα έπρεπε, για λόγους διευ­ κόλυνσης της λογιστικής υποστήριξης, να είναι το ίδιο (0,45 in ACP) που έβαλλε και το Colt 1911. Τόσο η Colt, όσο και η Smith & Wesson έσπευσαν να τροποποιήσουν και να θέσουν σε παραγωγή η μεν πρώτη το μο­ ντέλο New Service, η δε δεύτερη το Second Model Hand Ejector, προκειμένου να ικανο­ ποιήσουν τις ανάγκες του Αμερικανικού Στρατού. Επειδή το πυρομαχικό των 0,45 in ACP (11,45 mm) είχε σχεδιαστεί για χρήση από ημιαυτόματο πιστόλι και δεν διέθετε προεξέχουσα στεφάνη (rimless cartridge), τα φυσίγγια έπρεπε να τοποθετούνται στις θαλάμες συγκροτούμενα από ειδικούς συνδετήρες (half-moon clips), καθένας από τους οποίους έφερε τρία από αυτά. Τα πε­ ρίστροφα αυτά έλαβαν τη γενική ονομασία Μ1917. Χρησιμοποιήθηκαν και κατά τον Β' ΠΠ από τις δυνάμεις του Αμερικανικού Στρατού και των Πεζοναυτών, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στον Ειρηνικό, όπου απο­ δείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα στις εκκαθα­

ριστικές επιχειρήσεις κατά των ιαπωνικών εστιών αντίστασης. Ο Βρετανικός Στρατός από την άλλη πλευρά προτίμησε να διατηρήσει το κλασι­ κό περίστροφο Webley (με κάποιες τροπο­ ποιήσεις) ως βασικό όπλο χειρός, αντί να το αντικαταστήσει με κάποιο ημιαυτόματο πι­ στόλι, θεωρώντας ότι τα νεοεμφανισθέντα πιστόλια δεν παρείχαν τα ίδια εχέγγυα α­ ξιοπιστίας με ένα καλό και δοκιμασμένο πε­ ρίστροφο. Επειδή όμως, λόγω του φυσιγγί­ ου των 0,455 in, το όπλο παρουσίαζε μεγάλη ανάκρουση και ήταν δύσκολο να ελεγχθεί

κατά τη βολή, η Webley & Scott παρουσίασε το 1923 μία έκδοση σχεδιασμένη να βάλλει το φυσίγγιο 38/200 (σε διαμέτρημα 0,38 in ή 9,06 mm), τη βρετανική παραλλαγή του αμε­ ρικανικού 0,38 in Smith & Wesson (όχι του Special), προκειμένου η εκμάθηση της σω­ στής χρήσης του όπλου να καταστεί ταχύ­ τερη και ευχερέστερη. Η βρετανική κυβέρ­ νηση δεν αποδέχθηκε το όπλο, τα σχέδια του οποίου επεξεργάστηκε περαιτέρω το Κρατικό Εργοστάσιο Οπλων στο Enfield. Το νέο (αν και επρόκειτο ουσιαστικά για το ί­ διο όπλο) περίστροφο που προέκυψε πα­ Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ρουσιάστηκε το 1927 και με την ονομασία Enfield No 2 Mk 1 έγινε επίσημα αποδεκτό από τον Βρετανικό Στρατό το 1932. Το 1938 μάλιστα εισήχθη σε υπηρεσία η τροποποιη­ μένη έκδοση Mk Γ , της οποίας η διαφορά έναντι της προηγούμενης έγκειτο στην α­ πάλειψη της προεξοχής όπλισης της σφύρας (hammer spur) και στην αναπόφευκτη μετατροπή του όπλου σε διπλής ενεργείας μόνο, με ταυτόχρονη ελάφρυνση της σκαν­ δάλης. Οι Βρετανοί ενισχύθηκαν στην πολεμι­ κή τους προσπάθεια στον Β1ΠΠ και από την εισροή περιστρόφων από τις ΗΠΑ. Επρόκειτο για τα φημισμένα Smith & Wesson Military and Police, τα οποία για την περίσταση ονο­

λυκας του 0,357 in Magnum βασίστηκε σε ε­ κείνον του 0,38 in Special, από τον οποίο εί­ ναι μακρύτερος κατά 1/10 in (2,54 mm), ώστε να είναι αδύνατη η κατά λάθος εισαγωγή του κατά πολύ ισχυρότερου 0,357 in Magnum σε όπλο σχεδιασμένο να βάλλει τα 0,38 in Special, δεδομένου ότι παρά τη δια­ φορετική ονομασία τους η διάμετρος της βολίδας είναι και στις δύο περιπτώσεις η ί­ δια (9,06 mm). Κατά την πυροδότηση ενός φυσιγγίου 0,357 in Magnum από περίστροφο κάννης 4 in (102 mm), μία τυπική βολίδα των 125 grains (8,1 g) εγκαταλείπει την κάννη με ταχύτητα 425 m/sec και έχει ενέργεια 583 fp ή άνω των 1.000 Joules, δηλαδή τριπλάσια ε­ κείνης ενός τυπικού 0,38 in Special. Με τέ ­

Το Colt King Cobra στο διαμέτρημα .357 Magnum. Παρουσιάστηκε το 1986. Κατασκευασμένο εξ ολοκλή ρου από ανοξείδωτο χάλυβα, α π ο τελεί μια βαριά και στιβαρή κατασκευή, χαρακτηριστική για περίστροφα σχεδιασμένα για συνεχή χρήση με το ισχυρότα το αυτό φ υ σ ίγγιο .

μάστηκαν British Service ή Victory και δέχο­ νταν το φυσίγγιο 0,38 in Smith & Wesson, α­ πόλυτα εναλλάξιμο με το βρετανικό 38/200. Ο Βρετανικός Στρατός αποδείχθηκε έν­ θερμος οπαδός του περιστρόφου, αφού δεν δέχθηκε να το αντικαταστήσει με κά­ ποιον τύπο ημιαυτόματου πιστολιού παρά μόνο το 1954, όταν αποδέχθηκε το περίφη­ μο Browning GP 35 στο διαμέτρημα των 9 mm Parabellum (9x19). Μεγάλος αριθμός από τα περίστροφα που χρησιμοποιούσε ο Βρετανικός Στρατός κατέληξε μετά τον Β’ ΠΠ στις Ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις. Αρ­ κετά από αυτά χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα. Ηδη πριν από την έναρξη του Β' ΠΠ ση­ μειώθηκε μια εξέλιξη που σήμανε την εισαγωγή του περιστρόφου στη σύγχρονη εποχή: η παρουσίαση του φυσιγγίου 0,357 in Magnum (διαμετρήματος 0,357 in ή 9,06 mm), του πρώτου αυτής της κατηγορίας, η οποία περιλαμβάνει φυσίγγια που διακρίνονται για την ιδιαίτερα μεγάλη ισχύ τους. Το φυσίγγιο εξελίχθηκε από τη Winchester σε συνεργασία με τη Smith & Wesson, η οποία και κατασκεύασε ένα περίστροφο, το Model 27, αρκετά ισχυρό ώστε να μπορεί να αντέ­ χει τις ιδιαίτερα αυξημένες πιέσεις. Ο κά­ Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

τοιες επιδόσεις δεν πρέπει να παραξενεύει το γεγονός ότι περίστροφα Smith & Wesson με πυρομαχικά 0,357 in Magnum αποδείχθη­ καν ιδιαίτερα αποτελεσματικά κατά τον πό­ λεμο της Κορέας εναντίον των αλεξίσφαι­ ρων γιλέκων που έφεραν σε κάποια έκταση οι στρατιώτες του Βορειοκορεατικού Στρα­ τού. Η τάση αυτή για την παρουσίαση ολοέ­ να και ισχυρότερων φυσιγγίων για περί­ στροφα συνεχίστηκε και κατά τις επόμενες δεκαετίες. Αξίζει να αναφέρουμε χαρακτη­ ριστικά την εμφάνιση, το 1955, του 0,44 in Magnum, προϊόν συνεργασίας της Smith & Wesson και της Remington, αν και η καταλ­ ληλότητα παρόμοιων πυρομαχικών για χρή­ ση από στρατιωτικές ή αστυνομικές δυνά­ μεις είναι μάλλον αμφισβητούμενη, λόγω της υπερβολικής ισχύος του φυσιγγίου και του μεγέθους των όπλων που τα χρησιμο­ ποιούν. Από τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαε­ τίες και μετά άρχισε η ενσωμάτωση σε ορι­ σμένες σχεδιάσεις και η γενίκευση (αργό­ τερα) ενός συστήματος ασφαλείας που εί­ χαν επινοήσει το 1896 οι τεχνικοί της εται­ ρίας Iver Johnson και το οποίο έφθασε να κυριαρχεί και σήμερα στις προτιμήσεις των μεγάλων κατασκευαστών (Colt, Smith &

Wesson, Ruger). Αυτό συνίσταται στην τοπο­ θέτηση του επικρουστήρα σε κατάλληλα διαμορφωμένη οπή στο πλαίσιο του περι­ στρόφου, ακριβώς πίσω από τη θαλάμη που φιλοξενεί το προς πυροδότηση φυσίγγιο. Ο επικρουστήρας βρίσκεται υπό την πίεση ε­ λατηρίου και δεν έρχεται σε επαφή με το φυσίγγιο. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει να παρεμβληθεί μεταξύ αυτού και της σφύρας μία ράβδος μεταφοράς (transfer bar), η ο­ ποία αναλαμβάνει να μεταφέρει την ενέρ­ γεια της σφύρας στον επικρουστήρα, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι η σκανδάλη εί­ ναι τραβηγμένη μέχρι το τέλος της διαδρο­ μής της. Ο συνδυασμός της ράβδου μετα­ φοράς και του αδρανειακού ή αιωρούμενου επικρουστήρα (inertial ή floating firing pin) πα­ ρέχει υψηλότατα επίπεδα ασφάλειας στα σύγχρονα περίστροφα. Το περίστροφο σήμερα, παρά την πο­ λυετή παρουσία του στα πεδία των μαχών, έχει εκτοπισθεί σχεδόν ολοκληρωτικά από τους σύγχρονους στρατούς, προς όφελος του ημιαυτόματου πιστολιού. Η μεγάλη χω­ ρητικότητα του τελευταίου σε φυσίγγια, η ταχύτατη επαναγέμιση που εξασφαλίζει η χρήση των γεμιστήρων (ακόμα και οι ταχυγεμιστήρες των περιστρόφων υστερούν αρκετά σε απόδοση), η μεγαλύτερη ευκο­ λία εκμάθησης, η απλή και γρήγορη λύσηαρμολόγηση για συντήρηση και καθαρισμό και τέλος, η ευρύτατη διάδοση (και τυπο­ ποίηση μεταξύ των νατοϊκών χωρών) του φυσιγγίου των 9 mm Parabellum (9x19), είναι οι σημαντικότεροι από τους λόγους που συνετέλεσαν στον παραγκωνισμό του. Αυ­ τό όμως σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει ότι ως όπλο θεωρείται ξεπερασμένο - κάθε άλλο μάλιστα. Το μέλλον του περιστρόφου είναι εξα­ σφαλισμένο. Αυτό ακριβώς υποδηλώνει και η χρήση του από στρατιωτικές υπηρεσίες δεύτερης γραμμής (π.χ. στρατιωτικές αστυ­ νομίες), από μονάδες ειδικών αποστολών (π.χ. αντιτρομοκρατικές) και από τα σώμα­ τα ασφαλείας. Μπορεί να μεταφέρεται με ασφάλεια γεμάτο και έτοιμο για βολή, χω­ ρίς τον κίνδυνο εμφάνισης προβλήματος στην τροφοδοσία λόγω χαλάρωσης του ε­ λατηρίου του γεμιστήρα - που πάντα ελλο­ χεύει στα ημιαυτόματα πιστόλια. Χαρακτη­ ρίζεται από αυξημένη στιβαρότητα και α­ ξιόπιστη λειτουργία κάτω από τις πλέον α­ ντίξοες συνθήκες, λειτουργεί χωρίς πρό­ βλημα με πολύ μεγαλύτερη σειρά πυρομα­ χικών και σε περίπτωση αφλογιστίας ενδεχόμενο κάπως απίθανο με τα σύγχρο­ να ποιοτικά πυρομαχικά, αλλά παρ’όλα αυ­ τά υπαρκτό - αρκεί μία απλή πίεση στη σκανδάλη προκειμένου να πυροδοτηθεί το επόμενο φυσίγγιο. Η στιβαρή κατασκευή ε­ ξασφαλίζει μακροβιότητα και αργούς ρυθ­ μούς αντικατάστασης, γεγονός που συνε­ πάγεται μακροπρόθεσμα οικονομικά οφέ­ λη. Μάλιστα η χρήση ακριβών υλικών όπως ο ανοξείδωτος χάλυβας (αρχής γενομένης το 1965 από το Chiefs Special Model 60 της Smith & Wesson) ή - πιο πρόσφατα - το τιτά ­ νιο (αρχής γενομένης το 1999 από την ομώ-

Από αριστερά προς τα δεξιά : .38 Long Colt, .38 Special, .357 Magnum και .357 Maximum. Είναι φανερή η εξελικτική πορεία που οδήγησε στο .357Magnum. Το .357Maximum χρησιμοποιείτα ι λόγω της ισ χύ ος του μόνο στο αγώνισμα της σκοποβολής επ ί μ ετα λλική ς σιλουέτας.

Από αριστερά προς τα δεξιά : .44 Russian, .44 Special, .44 Magnum. Το τελευ τα ίο εμφανίστηκε το 1955 και α π ο τελεί απόγονο του .44 Russian της Smith & Wesson, το οποίο έλα βε την ονομασία αυτή λό γω της χρήσης του από τον Ρωσικό Στρατό.

Αμερικανός στρατιώ της του 1ου Συντά γματος Ιππικού καθαρίζει το περίστροφ ό του σε κάποια ακτή του Ειρηνικού. Πρόκειται για το φημισμένο Smith & Wesson M ilitary and Police, των 0,38 in.

νυμη σειρά περιστρόφων της βραζιλιάνικης Taurus) κατόρθωσε να περιορίσει ακόμα πε­ ρισσότερο τη φθορά των περιστρόφων λό­ γω της σκληρής υπηρεσιακής χρήσης, δια­ σφαλίζοντας σε μεγαλύτερο 6αθμό την ού­ τως ή άλλως δεδομένη μακροζωία τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Από αριστερά προς τα δεξιά : .45 Colt και .454 Casull. Το ισχυρότερο βιομηχανικά κατασκευαζόμενο φ υ σ ίγγιο περιστρόφ ου (μέχρι την εμφάνιση του .475 Linebaugh), έλκ ει την καταγωγή του από το θρ υ λικό .45 Colt του 1873.

1997. (7) Robert Adam: MODERN HANDGUNS. Grange, London, 1995. (8) Frederick Myatt: FIREARMS OF THE 19th CENTURY, Salamander, London, 1979. (9) Frank C. Barnes: CARTRIDGES OF THE WORLD, DBI, Illinois, 1994. (10) Ian V. Hogg: THE ILLUSTRATED ENCYCLOPAEDIA OF FIREARMS, New Burlington, London, 1980. (11) K.D. Kirkland: AMERICA 'S PREMIER GUNMAKERS, Mallard Press, New York, 1990.

(1) Frederick Myatt: PISTOLS & REVOLVERS, Salamander, London, 1980. (2) George C. Nonte: REVOLVER GUIDE, Stoeger, New Jersey, 1979. (3) Χρήστου Ζ.Σαζανίδη: ΤΑ ΟΠΛΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Θεσσαλονίκη, 1995. (4) R.E. Hartink: ENCYCLOPEDIA OF PISTOLS AND REVOLVERS, Rebo, Amsterdam, 1996. (5) Richard Law and Peter Brookesmith: THE FIGHTING HANDGUN, Arms and Armour, London, 1996. (6) Roger Ford: THE WORLD'S GREAT HANDGUNS, Brown Packaging Books, London, Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

01 ΙΤΑΛΙΚΟΙ Π Ο Λ Ε Μ Ο Ι ΣΗ Μ Α Δ Ε Ψ Α Ν ΤΗ

ΣΚ Ο ΤΑ ΔΙΣΜ Ο ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΟΥ Μ ΕΣΑΙΩ ΝΑ ΣΤ Η Ν ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Ν ΑΓΕΝ Ν Η ΣΗ Σ. Η ΕΙΣΑ ΓΩ ΓΗ ΤΗΣ Π Υ Ρ ΙΤ ΙΔ Α Σ Σ Τ ΙΣ ΠΟ Λ ΕΜ ΙΚ ΕΣ ΣΥΓΚ Ρ Ο ΥΣΕΙΣ ΤΩΝ Α Ν Θ ΡΩ Π Ω Ν ΕΘΕΣΕ ΤΕΡΜΑ Σ Ε Μ ΙΑ Μ ΑΚΡΑ ΠΕΡ ΙΟ ^ Π Ο Υ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΙΠ Π Ο ΤΙΚ Ο ΙΔ Ε Ω Δ ΕΣ, ΤΗ ΓΕΝΝΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ Κ Ω ΔΙΚ ΕΣ Τ ΙΜ Η Σ ΤΩΝ Π Ο Λ ΕΜ ΙΣΤΩ Ν . ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑΣ, Η ΕΠΑΚΟΛΟΥΟΗ ΕΝ ΔΥΝΑΜ Ω ΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΙ

ΕΝΤΡΙΚΩΝ

Μ Ο Ν ΑΡΧΙΩ Ν , Η ΑΝΑΝΕΩ ΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΠΟ ΛΕΜ Ο Υ, ΦΥΣΙΚΟ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΟ ΤΗΣ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣΤΙΚ Η Σ Α Ν Α Ν ΕΩ ΣΗ Σ ΤΩΝ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΩ Ν , ΙΑ ΑΝΑΠΤΥ:

"

ΤΟΥ ΠΕΖΙΚΟ Υ Ω Σ ΤΟΥ

ΚΥΡΙΑΡΧΟΥ Σ Ω Μ Μ Ο Σ Σ Τ ΙΣ

ΕΙΝ Α Ι

ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΞΙΟΣΗΜ ΕΙΩΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ Α Ν Α ΤΕ ΛΛΟ ΥΣΑ Ϊ ΕΠ&ΧΗΣ. .Λ τ.·

r w i· - ·

j

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ - ΕΚΤΩΡ ΧΑΡΑΤΣΗΣ

Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η νίκη των αυτοκρατορικών στρατευμάτων ε π ί του γα λλικού στρατού στη μάχη της Παβίας (1525). Δ ια κρίνετα ι η φιγούρα του Γάλλου βασιλιά (με τα κρίνα) να η γείτα ι των εφόδων του γα λλικού ιππικού εναντίον των γερμανικών θέσεων. Σ το βάθος τμήμα του γα λλικού στρατού α ποχω ρεί από τη μάχη. Πάνω δεξιό διακρίνεται η Παβία, καθώς και το γα λλικό στρα τόπεδο. Κάτω δεξιά βλέπουμε σύγκρουση Ελβετώ ν με Γερμανούς Landsknechts.

[ϊΤ

ο 1453 η πτώαη της Κωνσταντίνουιπποτικού ανθού μεταξύ Αγγλίας και πόλης στην ανατολική επ ικράτεια Γαλλίας τερ μ α τιζό τα ν με την οριστική α; της άλλοτε κραταιάς και ενια ία ς ποχώρηση των αγγλικώ ν στρατευμάτω ν β;;'·:Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας δεν σηαπό τις τε λ ευ τα ίες οχυρω μένες τους ματοδοτούσε μόνο την αρχή μιας νέας θ έσ εις στις α κτές της ηπειρω τικής Γαλεποχής για τη ν Ευρώπη, αλλά και τη σταλίας, εκτός από την περιοχή του Καλαί. διακή αλλαγή νοοτροπίας σε θ έμ α τα ιΗ Γαλλία αναδυόταν ως η νέα δύναμη σχύος, στρατηγικής αντίληψ ης, εξοπλιτου δ εύ τερ ο υ μισού του 15ου αιώνα και σμών και πολεμικής τα κτική ς στα πεδία η επέκτασή της προς το ν πλούσιο Νότο των μαχών για όλους τους ευρωπαϊκούς φ άνταζε να είναι φυσικό επακόλουθο στρατούς του 15ου και του 16ου αιώνα. τη ς νέας της ακμής. Στην Ιταλία η βιοτεΤην ίδια χρονική περίοδο στη μακρι- χνία, το εμπόριο και οι ανεπ τυγμένες νή Δύση η καταστροφική σύρραξη το υ τραπ εζικές συναλλαγές είχαν συμθάλει

i, V i'' \ S C 0

σε μια τέ το ια πλουτοκρατική ανάπτυξη, σε συνδυασμό με τη ν περίφημη ιταλική αναγέννηση στις τέχ νες και στα γράμματα. Οι κα τακερματισ μένες ιτα λικές πόλ εις στα τέλη του 15ου αιώνα δεν ήταν παρά ώριμοι καρποί έτο ιμ ο ι να γίνουν λεία στα χέρια ενός τολμηρού ηγεμόνα, Το νεοσύστατο ' εθ ν ικ ό ' γαλλικό κράτος δεν μπορούσε να α ντισ τα θ εί στην πρόκληση τη ς δια ιρ εμ ένη ς Ιταλίας, που δύσκολα μπορούσε να το υ α ντιτα χθ εί. Στον αντίποδα, στην Ιβηρική, τα 6ασίλεια τη ς Καστίλης και τη ς Αραγωνίας Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

είχαν πλέον εξα λ είψ ει την απειλή των Μαυριτανών και το ενοποιημένο "εθ ν ι­ κό" βασίλειο της Ισπανίας, με το ν πλού­ το που εισήγε από τις μακρινές και εξω­ τικ έ ς αποικίες της λα τινική ς Αμερικής, συναγωνιζόταν σε πλούτο τη Φλάνδρα και τις ιτα λικές πόλεις. Παράλληλα στη δυτική και στην κεντρ ική Ευρώπη η δυ­ ναστεία των Αψβούργων (Hapsburg) με τα οικογενειακά παρακλάδια της στην Ισπανία, στις Κάτω Χώρες και στην Αυ­ στρία θα εμπ λεκόταν με το ν γαλλικό Οί­ κο των Ανδεγανών (Anjou) σε μια αδυσώ­ πητη διαμάχη για τα πρωτεία στη γηραιά ήπειρο. Στα τέλη του 15ου αιώνα, αν και η βασιλική κεντρική εξουσία είχε ενισχυθ ε ί σε βάρος της παλαιάς φεουδαρχικής αντίληψης, οι ευρωπαϊκές μοναρχίες ε ­ ξακολουθούσαν να συγκρούονται στο ό­ νομα της διεκδίκησης εδαφών και της ε ­ πιβολής προσωπικών συμφερόντων, για θρησ κευ τικού ς λόγους, καθώς και για τη συμμόρφωση απείθαρχων υποτελών ευγενών που αγνοούσαν τη βουλή του επικυρίαρχού τους.

01 ΣΤΡΑΤΟ Ι ΤΗΣ ΕΠΟΧΗ Σ Το 1453 η Γαλλία με ανανεωμένο σ τράτευμα και ισχυρή κεντρ ική διοίκηση φ άνταζε ως η ισχυρότερη δύναμη της περιόδου. Οπως οι Οθωμανοί στην ανα­ τολική Ευρώπη έτσ ι και ο γαλλικός στρα­ τός στη δύση βασίστηκε στη χρήση του πυροβολικού. Οι ρομαντικές εποχές του ατρόμητου, γενναίου και τα ξικά ανώτε­ ρου έφιππου ιππότη πολύ σύντομα θα μνημονεύονταν νοσταλγικά μόνο από τροβαδούρους μέσα στις βασιλικές αυ­ λές. Οι πανοπλίες των ιπποτών δεν μπο­ ρούσαν να του ς προστατεύσουν από τα πυρά των τηλεβόλω ν όπλων. Ομως στη Γαλλία, όπως και στη Γερμανία, ο κατάφρακτος έφιππος ιππότης έχαιρε ακόμα υψηλής εκτίμησης, κατάλοιπου τη ς επο­ χής των σταυροφοριών. Τη θέση της βαλλίστρας και του μακρού τόξου (long bow) ενίσχυσαν σταδια­ κά νέα όπλα όπως οι μεγάλοι όλμοι (ribauldequins) και τα πρωτόγονα μυδρα­ λιοβόλα (mitrailleuses). Α ργότερα χρησιμοποιήθηκαν φορητά όπλα όπως τα αρκεβούζια και βελτιω μένα πυροβόλα. Α­ μεση συνέπεια α υτής τη ς στρατιω τικής αλλαγής στα πολεμικά μέσα που χρησι­ μοποιούσαν οι σ τρατοί τη ς εποχής ήταν το ό τι κατώ τερες κοινωνικά τά ξεις που συγκροτούσαν το πεζικό και το πυροβο­ λικό είχαν πλέον τη δυνατότητα να ε κ ­ μηδενίζουν την πολεμική και τη ν κοινω­ νική ανω τερότητα του έφιππου πολεμι­ στή καθιστώ ντας τον ευάλω το από από­ σταση. Ο γαλλικός στρατός με τη ν επ ιτυχη­ μένη χρήση του πυροβολικού του μετά από μια σειρά πολιορκιών κυρίευσ ε τα αγγλικά κάστρα της Νορμανδίας, τη ς Ακουϊτάνης και της Γασκόνης, με ιδ ια ίτε­ ρη ευκολία. Οι υπόλοιποι ηγεμόνες της ’Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ευρώπης, εντυπωσιασμένοι από την ι­ σχύ του πυροβόλου, εισήγαγαν το νέο ό­ πλο στους στρατούς τους. Β ελτιώ νο­ ντας τα μέσα μεταφ οράς των πυροβό­ λων το υ ς (χρήση αλόγων α ντί βοδιών) και -κατασκευάζοντας ελα φ ρ ύτερ α ό­ πλα από καλύτερα κράματα οι Γάλλοι βρέθηκαν χρόνια μπροστά από το υ ς υ­ πόλοιπους σ τρατούς της περιόδου, που φ οβούμενοι τη ν τρομακτική δύναμη των πρώτων σύντομα θα πάσχιζαν να τους ξεπεράσουν. Ενα χαρακτηριστικό φαινόμενο της εποχής ή ταν ο αυξανόμενος αριθμός μι­ σθοφόρων, οι οποίοι εκμ ετα λλευό μ ενο ι την παρατεταμένη διάρκεια των π ολεμι­ κών συγκρούσεων λυμαίνονταν τη ν ύ­ παιθρο και τις πόλεις όταν δεν σ υγκρούονταν με αγγλικά στρατεύματα. Για τις ηγεσ ίες τη ς εποχής ήτα ν σαφές πως ή ταν απαραίτητη η δημιουργία μόνι­ μων σχηματισμών πεζικού και ιππικού που θα διο ικο ύ ντο από επ αγγελματίες σ τρατιω τικούς και όχι από περιστασιακούς υπ οτελείς φ εουδαρχικούς στρα­ τιώ τες. Το ζητούμενο ή ταν μια νέα μορ­ φή αποζημίωσης των μισθοφορικώ ν σ τρατευμάτω ν τη ς εποχής, στο πλαίσιο μιας σ ταθερής μισθολογικής βάσης και όχι μιας τα κτική ς εφήμερω ν συμβολαί­ ων. Οι βασιλιάδες έπρεπε να βρουν έναν τρόπο απασχόλησης των στρατιωτών τους και μετά το πέρας των πολεμικών συγκρούσεων-επιχειρήσεων, ειδάλλω ς οι σ τρατιώ τες α υτο ί ε ίτ ε θα λαφυραγω­ γούσαν α νεξέλεγκτο ι, ε ίτε θα σ τρ έφ ο ­ νταν ενα ντίο ν των πρώην επικυριάρχων το υ ς υπό τις δια τα γές ενός άλλου βασι­ λιά, δούκα ή ευγενή. Η μετάβαση από την ύπαρξη φ εο υ ­ δαρχικών μισθοφορικώ ν ομάδων στη δη­ μιουργία μόνιμων στρατιω τικώ ν σχημα­ τισμών ξεκίνη σ ε πάλι από τη Γαλλία, ό­ ταν ο Κάρολος Ζ' (Charles VII) από τη ν πε­ ρίοδο 1439-1445 εξέδω σε διατάγματα (ordonnances) με βάση τα οποία ένα με­ γάλο μέρος των μισθοφορικώ ν ομάδων (συγκεκριμένα οι κα λύτερες και πιο α­ ξιόπ ιστες του στρατού του) εντασσόταν μόνιμα στον βασιλικό στρατό. Α υτές αποτέλεσαν το «όπλο» με το οποίο ο Κά­ ρολος Ζ’ εξουδ ετέρω σ ε βίαια όλους τους υπόλοιπους μισθοφ ορικούς λό­ χους (companies) που αγνοούσαν τη ν ε ­ ξουσία του. Στον νέο στρατό του Γάλλου μονάρχη οι αξιω ματικοί και οι απλοί σ τρατιώ τες διορίζονταν από το στέμμα και δρούσαν σε περιοχές που προκαθο­ ρίζονταν από το ν ίδιο τον βασιλιά. Αυτή η μεταρρυθμισ τική πολιτική του Καρό­ λου δεν είχε άμεσα αποτελέσματα, κα­ θώς επί αιώ νες οι μισθοφ ορικές ομάδες είχαν σ υνη θ ίσ ει να δρουν με δ ια φ ο ρ ετι­ κό τρόπο, ή ταν όμως μια αξιόλογη αρχή. Στο τέλ ο ς του Ε κατο νταετο ύς πολέ­ μου ο νέος γαλλικός στρατός δεν ή ταν ακόμα αμιγώς εθ νικό ς. Τα καλύτερα σ τρατεύματα των Γάλλων ήταν οι π ερί­ φ ημοι Ε λβ ετοί σαρισσοφόροι, τραχείς

Γερμανοί μισθοφόροι, και η Σκωτσέζικη Φρουρά του Γάλλου βασιλιά. Ολοι αυτοί ήταν άρτια οργανωμένοι σε ένα μη ε θ ν ι­ κό στράτευμα, που π εριείχε για πρώτη φορά τα τρία Οπλα (πεζικό, ιππικό, πυρο­ βολικό) συγκροτημένα σε ξεχωριστές μονάδες, οι οποίες συνδυάζονταν με τα ­ κ τικ ές κινήσεις στα πεδία των μαχών υπό τη ν εποπτεία μιας κεντρικής (και εύ ­ ρωστης οικονομικά) διοίκησης. Σε α ντί­ θεση με το αξεπέραστο γαλλικό ιππικό, το οποίο απάρτιζαν οι ευ γ έν είς και οι κα­ λ ύ τερ ο ι πολεμιστές τη ς Γαλλίας, το γαλλικό πεζικό που πολέμησε στους ιτα ­ λικο ύς πολέμους απ οτελείτο από Γασκώνους (Gascons), Π ικαρδούς (Picards) και Β ρετόνους (Bretons), οι οποίοι συνήθως είχαν δ ευ τερ εύ ο ν τα ρόλο στις μάχες. Τον κύριο ρόλο κατείχαν οι Ε λβετοί μι­ σθοφόροι, που ως βαρύ πεζικό σχημάτι­ ζαν πυκνές και ευ έλ ικ τες φάλαγγες αποτελ ο ύ μ εν ες από λόχους σαρισσοφόρων/λογχοφόρων (pikemen), οι οποίοι ε ­ πωμίζονταν το ν δύσκολο ρόλο τη ς ανα­ χαίτισης του εχθρικού ιππικού και πεζι­ κού, ενώ μπορούσαν και να προελάσουν ενα ντίο ν των αντιπάλων θέσεων. Η φήμη το υ ς ως αξεπέραστων πολεμιστών είχε σ τη ρ ιχθ εί στην επιτυχία τους να σ υντρί­ ψουν το ν σ τρατό του δούκα της Βουρ­ γουνδίας το 1476. Χρησιμοποιώντας αρ­ χικά κυρίως λογχοπελέκεις και α ρ γότε­ ρα δόρατα μήκους ως και έ ξ ι μέτρων αποτελούσαν μια μοναδική δύναμη α ντί­ στασης και ταυτόχρονα κρούσης έναντι του βαρέος ιππικού. Αν και πολλοί στρα­ το ί τη ς εποχής επεδίωξαν να μιμηθούν τη ν τα κτική των Ελβετών σχηματίζοντας σώματα σαρισσοφόρων, μόνο οι Ισπανοί στις αρχές του 16ου αιώνα μπόρεσαν να α ντεπ εξέλθ ο υν στην ελβ ετική πρόκλη­ ση. Κατά τη ν πορεία των πολέμων φ άνη­ κε οι Ε λβετοί να μη μπορούν να προσαρ­ μοστούν στην πολιορκία πόλεων ή στην επίθεση κατά οχυρωματικών έργων, κάτι που σύντομα θα τους κόστιζε τα πρω­ τεία στην Ευρώπη. Αντίστοιχοι των Ελβετών ήταν οι Γερ­ μανοί π ολεμιστές που αποκαλούντο «υ­ π ηρέτες τη ς χώρας» (landsknechts). Φο­ ρώντας πολύχρωμα ρούχα ως σημειολογική αναφορά τη ς υπεροχής του ς έναντι των άλλων στρατιωτών (τακτική που ε ­ φάρμοσαν και οι Γάλλοι ουσάροι πολλά χρόνια αργότερα, κατά το υ ς Ναπολεό­ ντειο υ ς πολέμους) α υτο ί οι σθεναροί πολεμιστές σημάδεψαν με τη δράση το υ ς μια ολόκληρη χρονική περίοδο. Κα­ τάγονταν από τις περιοχές του κάτω Ρή­ νου και έδρασαν στα καντόνια τη ς Ελβε­ τίας. Επιχειρούσαν κυρίως ευρισκόμενοι στην υπηρεσία του Γερμανού αυτοκράτορα και έτρ εφ α ν θανάσιμο μίσος για το υ ς Ε λβετούς. Στο πρόσωπο τέτοιω ν ανδρών οι Ευρωπαίοι ηγεμ όνες έβλεπαν μεμονω μένες περιπτώσεις ταπεινών στην καταγωγή πεζών που αρχικά με τη χρήση του δόρατος και αργότερα με τη χρήση πυροβόλων όπλων (αρκεβούζια)

καθιστούσαν τη δύναμη του αντίπαλου ,ππικού μηδαμινή. Το πεζικό άρχιζε να δηλώνει τη ν πα­ ρουσία του στα πεδία των μαχών ωθώ­ ντας το ιππικό με το ν καιρό να χάσει τη λάμψη του ως η «βασίλισσα» των μεσαι­ ωνικών συγκρούσεων. Στα τέλ η του 15ου αιώνα οι ευ κ ίν η τες φάλαγγες των σαρισσοφόρων αποτελούσαν ένα σημαντικό όπλο κρούσης για κάθε ευρωπαϊκό στρατό. Μ ικρότερη μονάδα μάχης του ιππι­ κού ήταν μια λογχοφόρος ομάδα (lance), αποτελούμενη στον γαλλικό στρατό από έξι άνδρες και σε άλλους στρατούς από πέντε. Ενας βαριά οπλισμένος ιππότηςπολεμιστής με βαριά θωράκιση (man at arms), με λόγχη για τις επελάσεις και σπαθί ή ρόπαλο για τις συμπλοκές σε στενούς χώρους που δυσκόλευαν τους ελιγμούς, συνοδευόταν από πέντε ελα ­ φ ρότερα οπλισμένους έφιππους συνο­ δούς. Ουσιαστικά τέ το ιε ς ομάδες ήταν «ανάμνηση» τη ς φεουδαρχικής φ ιγού­ ρας του ιππότη-πολεμιστή που συνοδευ­ όταν από τους ακολούθους του. Σε α ντίθεσ η με τους υπόλοιπους στρατούς των ιταλικών πολέμων στην Ισπανία το πεζικό είχε αποκτήσει ιδ ια ίτε­ ρη π ροτεραιότητα ένα ντι του ιππικού. Υπό την εποπτεία του διάσημου πολέ­ μαρχου Γκονσάλβο της Κόρδοβας (Gonsalvo de Cordova) ο ισπανικός στρα­ τός βελτίω σε τη ν τα κτική του, αυξάνο­ ντας παράλληλα το μέγεθος του. Ενώ κατά τα πρώτα χρόνια των ιταλικώ ν πο­ λέμων το ισπανικό πεζικό ήταν εφ ο δια ­ σμένο με ξίφη και μικρές ασπίδες, γρή­ γορα β ελτιώ θηκε ένα ντι των ανίκητω ν τετράγωνων σχηματισμών των Ελβετών μισθοφόρων του γαλλικού στρατού, ε ­ φοδιαζόμενο με μεγάλο αριθμό από λόγ­ χες και αρκεβούζια. Μια ισπανική κολουνέλα (column) α π οτελείτο από ένα μέτω­ πο σαρισσοφόρων που στις πλευρές τους π ροστατεύονταν από άνδρες οπλι­ σμένους με αρκεβούζια, ενώ πίσω τους μια δ εύ τερ η σειρά ανδρών οπλισμένων με ξίφη και μικρές ασπίδες ήταν έτοιμη να εφ ορμήσ ει κάτω από τις π ρ οτετα μέ­ νες λόγχες, κατακρεουργώ ντας το υ ς ε ­ χθρούς όταν η επίθεση των αντίπαλων σαρισσοφόρων σταματούσε. Η πρώτη «συνάντηση» Ισπανών και Ελβετών σαρισσοφόρων έγινε στη μάχη τη ς Μπαρλέτα (Barletta), το 1502, όπου οι Ισπανοί θριάμβευσαν. Μ έχρι το 1525 το αρκεβούζιο από β ο ηθητικό όπλο στις φ άλαγγες σαρισσοφόρων μετατράπ ηκε σε κυρίαρχο. Οι Ισπανοί συνδύασαν άψογα τη ν κατα­ σκευή οχυρωματικών έργων πεδίου μά­ χης με την ταυτόχρονη χρήση το υ ό­ πλου αυτού, προξενώντας συστηματικά μεγάλες απώλειες στις τά ξεις του μόνι­ μα επ ελαύνοντος γαλλικού στρατού. Κα­ τά τα χρόνια που θ α ακολουθούσαν τους ιταλικούς πολέμους οι μουσκετοφόροι-πυροβολητές θα αποκτούσαν πε-

χΙ^5·

ο

Χάρτης της Ιταλίας τον 15ο αιώνα.

CO < W Ο

I<

ν

Μιλάνο

%

M" f °

*0*^'

* ΠιατσένΥσα

II

™ κ™

^ 'ν ^ Λ ό ρ ν ο β ο < χ

I ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΝΣ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑΣ

ΚΟΡΣΙΚΗ (Γενοβέζικη)

ν -

· Κάπουα

ο

29

Η ιτα λική χερ σόνη σος περιελάμβανε π ο λλές μικρές πόλεις-κράτη που πλούτισα ν με τη διεξα γω γή εμπορίου. Ο έντονος εμπορικός ανταγωνισμός ήταν εμφανής και στην ίδια την Ιταλία και στο εξω τερικό. Η ανάπτυξη επ α γγελμα τικώ ν στρατών, η δημιουργία οχυρωμένων θ έσεω ν και οι σ υ γκ ρ ού σ εις ήταν έντονες κα θ’ όλη τη διάρκεια του 15ου αιώνα. Η δημοκρατία της Β ενετία ς α ποτελείτο από εκτετα μένες περιοχές, ενώ το Μιλάνο επεδίω κε να κυριαρχήσει ε π ί όλω ν των υπολοίπω ν ιταλικώ ν πόλεων. Η χρήση μισθοφ ορικώ ν στρατευμάτων (Londottieri) δ εν φανέρωνε τόσο την απροθυμία των Ιταλών να συμμετέχουν σε σ υ γκρ ού σ εις, όσο τη διά θεσή τους να μισθώ νουν τους καλύτερους στρατιώ τες της Ευρώπης.

ρίοπτη θέση σε σχέση με το υ ς συναδέλ­ φους το υ ς σαρισσοφόρους στα πεδία των μαχών. Το ισπανικό ιππικό ή ταν ολιγάριθμο το ελαφρύ ιππικό ήταν διαχωρισμένο από το υ ς ιπ π ότες-ευγενείς (men at arms). Οι Ισπανοί στρατηγοί τη ς εποχής χρησι­ μοποιούσαν το ιππικό ως επ ικουρικό Ο­ πλο στη διάθεση του πεζικού. Σημαντικό

ρόλο γ ι’ αυτή τη ν επιλογή είχε η ιδιομορ­ φ ία τη ς ισπανικής γης, που δεν ευνοού­ σε τη ν ανάπτυξη σχηματισμών ιππικού στα ορεινά και καθιστούσε προβληματι­ κή τη ν εκτροφή μεγάλου αριθμού αλό­ γων. Συνέπεια όλων αυτών ήταν οι Ισπα­ νοί ευ γενείς κατά τη δ ιάρκεια του αγώνα για τη ν επανάκτηση του ισπανικού βασι­ λ είο υ από τους Μ αυριτανούς Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

τη ς Β ενετία ς ήταν ο πιο οργανωμένος και ισχυρός τη ς εποχής του μεταξύ αυ­ τών των ιταλικώ ν πόλεων, ενώ το ναπολιτά νικο στράτευμα, αν και ήταν το μεγα­ λύτερ ο σε μέγεθος, είχε ιδια ίτερα χαμη­ λό η θ ικό και ανεπαρκή ηγεσία και οργά­ νωση. Ο παπικός στρατός και εκείνος της Φλωρεντίας ήταν για πολλά χρόνια παραμελημένοι, καθώς η συντήρηστ το υ ς ή ταν αρκετά δαπανηρή για τη ν ο ι­ κονομία των μικρών ιταλικώ ν πόλεων. Οργανωμένοι στα πρότυπα των βυζα­ ντινών και των ισλαμικών στρατών της Μ έσης Ανατολής οι Ιταλοί δ ιέθ ετα ν μο­ νάδες ελαφρού ιππικού (stradiotti - κατά παραφθορά της ελληνικής λέξης στρατιώ της. Η αρχική καταγωγή ■ το υ ς ή ταν ελληνική, ενώ στα μ ετέπ ειτα χρόνια ήταν κυρίως Αλβανοί, Βλάχοι, Ρουμάνοι ή Σλάβοι). Ιππεύοντας ευκίνητα I f r τουρκικά άλογα οι stradiotti ! ', είχαν αρχικά ως όπλο τους τη λόγχη, το σπαθί και αρ­ γότερ α μόνο το ρόπαλο, που το υ ς βοηθούσε να έ ­ χουν μεγάλη επιτυχία ένα ντι των πιο δυ-

Ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α ’.

(reconquista) να πολεμήσουν συχνά εν ­ σωματωμένοι σε μονάδες πεζικού. Στην Ιταλία το σ τρατιω τικό επ άγγελ­ μα είχε α να τεθ εί για μεγάλη περίοδο σε «εργολάβους του πολέμου» (condottieri), που ως αληθινοί επ ιχειρηματίες είχαν ο καθένας την ομάδα του (band) και το δι­ κό του πολεμικό υλικό. Οι αρχηγοί τ έ τ ο ι­ ων ομάδων ήταν κατώ τεροι ευ γ εν είς ή γόνοι πλειάδας εύπορων αστικών ο ικο ­ γενειώ ν που στρατολογούσαν το υ ς άνδρες τους από φτωχά λαϊκά στρώματα. Οι μισθοφ ορικοί λόχοι απαρτίζονταν συνήθως από έφιππους άνδρες που τάσ­ σονταν στην υπηρεσία του ηγεμόνα ο ο ­ ποίος κατέβαλλε μεγαλύτερη α ντα μ ο ι­ βή. Οι επ αγγελματίες μισθοφόροι κατά τη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων μάχονταν πάντα στο όνομα του χρήμα­ τος, ακόμα και όταν πληρώνονταν από τη δική τους πόλη-κράτος. Από το 1500 και μετά οι «εργολάβοι» είχαν ξεπερα-

σ τεί ως θεσ μός στα πεδία των μαχών. Οι αιματηροί ιτα λικο ί πόλεμοι και η εκ τετα μ έν η χρήση τη ς πυρίτιδας κ α τέ­ στησαν τις φ εουδαρ­ χικού τύπου αντιλήψ εις το υ ς περί σύγκρουσης αναχρονιστικές. Μέχρι το 1525, οπότε έγινε η περιβόητη μάχη της Παβίας (Pavia), όλοι οι Ιταλοί σ τρατιώ τες, ε ί­ τε πεζοί, ε ίτε έφιπποι, ήταν οπλισμένοι με λόγχες και αρκεβούζια. Ο στρατός

Ε λβ ετός σαρισσοψ όρος της πρώιμης περιόδου. Φέρει δερμάτινο θώρακα και απλό κράνος. Οι αξιωματικοί ήταν συνήθως έφ ιπποι και καλύτερα προστα τευμένοι, αλλά πολλές φ ορές ξεπέζευα ν και πολεμούσα ν μ α ζί με τους άνδρες τους (πιν. του Σ. Ν ιγδιόπου λου για τη “Σ Ι"). :~ : ~ Τ!Ω Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

ακίνητω ν Γάλλων ιπποτών - π.χ. στις συ­ μπλοκές στα περίχωρα τη ς Βερόνα το 1516. Η τα ­ κτική τους ήταν να διενερ ­ γούν αλλεπάλληλες εφόδους και υποχωρήσεις έτσ ι ώστε να παρασύρουν το αντίπαλο βαρύ ιππικό να τους καταδιώξει. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διάσπα­ ση της συνοχής των αντίπαλων σχηματισμών, με φυσική συνέ­ πεια απομονωμένες ομάδες ιπποτών κυ ρ ιο λεκτικά να κομματιάζονται μένοντας α β ο ή θη τες στο έλεο ς των σκληροτράχηλων άτα­ κτων ιππέων. Μ ερικούς αιώνες αργότερα τα χιό­ νια και η ίδια τακτική-ακολουθούμενη από Κο­ ζάκους ιππείς-θα εν τα ­ φίαζαν τα όνειρα του φ ι­ λόδοξου αετού της Κορ­ σικής στις ρωσικές σ τέ­ πες.

Ο Ι Σ Υ ΓΚ Ρ Ο Υ Σ Ε ΙΣ Η πρώτη φάση των Ιταλι­ κών πολέμων ξεκίνησ ε το 1494, όταν ο Γάλλος βασιλιάς Κάρολος Η’ (Charles VIII) αξίω­

σε το δικαίωμα διεκδίκησης στον θρόνο του πλούσιου βασιλείου της Νάπολης, το οποίο παλαιότερα ανήκε σε Ανδεγαυούς πρίγκιπες. Φύση ρομαντική ο Κάρο­ λος, παιδί μιας άλλης εποχής που έμ οια ­ ζε πλέον πολύ μακρινή, σχεδίαζε να ηγηθ ε ί μιας γενικευ μ ένη ς σταυροφορίας κατά των μουσουλμάνων της Ανατολής χρησιμοποιώντας ως ορμητήρια τα λιμά­ νια της νότιας Ιταλίας, με σκοπό να απε­ λευθερώ σ ει την Ιερουσαλήμ και την Κωνσταντινούπολη. Με μια άνευ προη­ γουμένου εκσ τρα τεία ο νεαρός Βασιλιάς κατόρθωσε να κυριεύσ ει όλους το υ ς αρ­ χικούς α ντικειμ ενικο ύ ς στόχους του (Φλωρεντία, Ρώμη) και να απλώσει κύμα­ τα φόβου σε όλη τη ν ιταλική ενδοχώρα, που έβλεπε με δέος τον γαλλικό στρατό να γκρ εμ ίζει κάστρα όποτε οι νόμιμοι κά­ τοχοί τους τολμούσαν να του αντιταχθούν, να λεη λ α τεί τις πλούσιες ιτα λ ι­ κές πόλεις του Νότου, να σφάζει αμά­ χους και να εισ βάλλει τελικά στη Νάπολη. Ηταν φανερό πως η μεσαιωνική μέ­ θοδος τη ς άμεσης επ ίθεσης είχε επι­ κρατήσει ένα ντι των παραδοσιακών (αλλά ξεπερασμένων) ιταλικώ ν ελιγμών, υιοθετώ ντας τη ν αντίληψη του ενός και αποφασιστικού κτυπήματος στον εχθρό. Το 1495 η παρουσία του πανίσχυρου γαλλικού στρατού (περίπου 25.000 άνδρες) σ τις ιτα λικές πεδιάδες και η ευ κο ­ λία με τη ν οποία το γαλλικό πυροβολικό γκρέμ ιζε τα μέχρι πρότινος απόρθητα ι­ ταλικά φρούρια θορύβησαν τις ιτα λικές πόλεις του Βορρά. Ετσι ενώ κατά την πρώτη φάση του πολέμου το Μιλά-

νο ειχε συμ­ μαχήσει με τη Γαλλία ενα­ ντίο ν της Νά­ πολης και η Β ε­ νετία είχε τη ρ ή ­ σει ουδέτερη στάση, σύντομα άλλαξαν πολιτική φ οβούμενες την υ­ π έρμετρη δύναμη και το α ή ττη το των Γάλλων. Ομοιες με τη Γαλλία β λέψ εις για το βασίλειο τη ς Νά­ πολης είχε και ο ισπανικός Οίκος τη ς Αραγωνίας, ο οποίος υπό το ν Φερδινάνδο το ν Καθολικό και μετά τη ν οριστική εκ­ δίωξη των Μαυριτανών από την Ανδα­ λουσία εμφανιζόταν στην Ευρώπη ως η ανατέλλουσα μεγάλη δύναμη της επο­ χής. Το ισπανικό βασίλειο είχε ήδη υπό τη ν κατοχή του το βασίλειο τη ς Σικελίας και επιδιώ κοντας να αυξήσει τη δύναμή του στην Ιταλία επ οφθαλμιούσε και την πλούσια περιοχή τη ς Νάπολης. Ομως ε­ πίδοξοι μνηστήρες τη ς πλούσιας ιτα λι­ κής γης δεν ή ταν μόνο οι Ισπανοί και οι Γάλλοι βασιλιάδες. Ο αυτοκράτορας τη ς Αυστρίας Μ αξιμιλιανός Α ’ επεδίωκε να έχ ει τα ιταλικά δουκάτα υπό τη ν κυριαρχία του και δεν έβλεπε θ ε τικ ά τη ν παρουσία τη ς γαλλικής πολεμικής μηχανής στην Ιταλία. Ως συνέπεια δημιο υρ γή θ η κε σύντομα ένας εντυπωσιακός «ιερός» αντιγαλλικός Συνασπισμός (League) στον οποίο συμμετείχαν: η Ισπανία υπό το ν Φερδινάνδο της Αραγωνίας. η γερμανική α υτοκρατορία υπό τον Μαξιμιλιανό Α ’, τα παπικά κράτη υπό το ν πάπα Αλέξανδρο Βοργία, το δουκάτο του Μι­ λάνου υπό τον Λουδοβίκο Ε λβ ετός σημαιοφόρος, 1500-10. Φέρει Σφόρτσα (Ludovico πολύχρωμη ενδυμασία, χαρακτηριστική Sforza), η πλούσια Β ε­ της περιόδου των ιταλικώ ν πολέμω ν (πιν. νετία και η άλτου Σ τέ λιο υ Ν ιγδιόπ ου λου για τη "ΣΙ").

31

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

λο τε σύμμαχος των Γάλλων Φλωρεντία, που θεώ ρησε ό τι οι Γάλλοι τη ν πρόδωσαν όταν αποφάσισαν να παραχωρήσουν αυτονομία στην υποτελή τη ς πόλη της Πίζα. Οι ηγεμ ονίες της Ιταλίας με επ ικεφα­ λής τη Β ενετία, το Μιλάνο και τη ν παπι­ κή ηγεσία αποπειράθηκαν να κόψουν τις εκ τετα μ έν ες γραμμές ανεφοδιασμού των Γάλλων και σε συνδυασμό με τη ν ι­ σπανική αντεπ ίθεση στη Νάπολη επιχεί­ ρησαν να αποτρέψουν τη ν υποχώρηση του γαλλικού στρατού προς τη Γαλλία, στην έξοδο των στενών των Απεννίνων στο Φόρνοβο (Fornovo), υπό τη ν ηγεσία του μαρκησίου τη ς Μ άντουα (Mantua). Την εποχή εκείνη η σημασία τη ς διακο­ πής της γραμμής ανεφοδιασμού του ε ­ χθρού δεν εθ εω ρ είτο μεγάλη. Ετσι στη Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

συγκρουση που ακολούθησε οι Ιταλοί έ ­ χασαν μια μοναδική ευκαιρία να διαλύσουν το ν σ τρατό του Καρόλου. Ο νεαρός βασιλιάς, αν και σε δυσμε­ νή θέση (ο μισός στρατός του είχε παραμείνει στη Νάπολη ως φρουρά της πό­ λης, ενώ οι υπόλοιπες δυνάμεις του δ έ­ χθηκαν πλευρική επίθεση), δ εν πτοήθηκε. Οδηγώντας τους ιππότες του σε μια λυσσώδη σύγκρουση κατόρθωσε και δ ιέ ­ φ υγε από το ν διπλάσιο σχεδόν συμμαχι­ κό στρατό, αποσυρόμενος στη μητέρα Γαλλία. Κατά τη μάχη του Φόρνοβο ο τολμηρός βασιλιάς λίγο έλειψ ε να πέσει αιχμάλωτος των Ιταλών ιπποτών, ενώ το ελαφρύ ιππικό των Ιταλών α ντί να πολε­ μήσει προτίμησε τη λαφυραγωγία στις γα λλικές εφοδιοπομπές. Μπορεί τα λά­ φυρα να ή ταν πλούσια για το ν πολυάριθ­

μο ιταλικό στρατό, όμως οι Γάλλοι είχαν διατηρήσ ει ανέπαφο το μεγαλύτερο μέ­ ρος του στρατού τους. Η δ εύ τερ η περίοδος των συγκρούσε­ ων άρχισε όταν ο διάδοχος του Καρόλου Η’, Λουδοβίκος IB’ (δούκας της Ο ρλεά­ νης), το 1498 αξίωσε να προσαρτήσει και το δουκάτο του Μιλάνου στον γαλλικό θρόνο. Ο Λουδοβίκος ή ταν εγγονός της Β αλεντίνη ς Βισκόντι, κόρης του Ιωάννη Γαλέας, που ή ταν ο μεγάλος δούκας του Μιλάνου. Επ ιτέθηκε ενα ντίο ν της ισχυ­ ρής πόλης του ιταλικού Βορρά, αλλά αυ­ τή τη φορά η «τράπουλα» του παιχνιδι­ ού ή ταν μοιρασμένη διαφ ορετικά. Οι Γάλλοι συμμάχησαν με το υ ς Β ενετούς, που υποσχέθηκαν να υποστηρίξουν τον Λουδοβίκο αν τους παραχωρούσε την πόλη τη ς Κρεμόνα. Μια δ εύ τερ η γαλλική

Σ ύ λλη ψ η του Φ ραγκίσκου από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα.

εισβολή στο ιταλικό έδαφος ξεκίνη σ ε τον Αύγουστο του 1499 και κα τέλη ξε στην εκδίωξη του δούκα του Μιλάνου Λουδοβίκου Σφόρτσα από τη ν πλούσια ι­ ταλική πόλη. Εναν χρόνο αργότερα ο Σφόρτσα, υποστηρίζομενος από γερμα­ νικό μισθοφορικό στρατό, επ ιχείρησε να αναχαιτίσει του ς Γάλλους από τη Λομ­ βαρδία, όμως οι αρχικές το υ επ ιτυχίες σύντομα χάθηκαν και ο άτυχος Ιταλός η ­ γεμόνας συνελήφθη και έσβησε ύστερα από οκτώ χρόνια μέσα στις γα λλικές φ υ­ λακές. Τον Νοέμβριο του 1500 η Ισπανία και η Γαλλία κατέληξαν στη Συνθήκη της Γρενάδας (Granada), βάσει τη ς οποίας συμφώνησαν να αναλάβουν από κοινού στρατιω τική δράση και να μοιραστούν το βασίλειο τη ς Νάπολης. Το καλοκαίρι του

1501 ο Λουδοβίκος κατέλαβε τη ν Κάπουα, ενώ ο ισπανικός στόλος αποβίβα­ ζε σ τρατεύματα στην άτυχη Νάπολη. Σύ­ ντομα οι σχέσεις των δύο άσπονδων συμμάχων και υπερδυνάμεων τη ς επο­ χής ψυχράνθηκαν με αφορμή τη ν προβλεπόμενη επέκταση των ζωνών επιρ­ ροής τους, οπότε οι συγκρούσεις ξ εκ ί­ νησαν εκ νέου με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Τον Απρίλιο του 1503 στη μάχη της Τσερινιόλα (Cerignola) και το ν Δ εκέμβριο του ίδιου έτο υς στο Γκαριλιάνο (Garigliano) οι Ισπανοί με τη χρήση των αρκεβουζίω ν κατέστησαν παρελθόν το θ ρ υλικό α ή ττη το των Ελβετών, προκαλώντας ιδια ίτερ η εντύπωση στις ευρω­ παϊκές Αυλές. Μ έχρι το 1504 οι ίδιοι εκ ­ μετα λλευό μ ενο ι τα σφάλματα τα κτικής των Γάλλων και συνδυάζοντας τις μ εθ ό ­ δους τη ς τα κτική ς υποχώρησης, τη ς επι­ λογής κατάλληλω ν αμυντικώ ν θέσεω ν και του αποφασιστικού και συντριπτικού τελικο ύ κτυπήματος, προσέδωσαν στην πολεμική τα κτική τη ς εποχής ένα άλλο, πιο μεθυσ τικό άρωμα από ε ­ κείνο των μεσαιωνικών χρόνων. Ο ισπανι­ κός στρατός υπό τη χαρισματική ηγεσία του Γκονσάλβο ν τε Κόρντομπα συνδύα­ σε τη ν επ ίτευξη του τελικο ύ σκοπού με τη σωστή μέριμνα για τις ανάγκες των στρατιωτών, τη ν αναπροσαρμογή τη ς ο ι­ κονομικής διαχείρισης του σ τρατεύμα ­ τος με τη συνετή ανίχνευση και μελέτη του θ εά τρ ο υ των πολεμικών επ ιχειρήσε­ ων. Τίποτα δεν α φ έθ η κε στην τύχη και όλα λειτουργούσ αν για έναν σκοπό: την εκμηδένισ η του αντιπάλου στρατού. Με τη ν κατάληψη τη ς γαλλικής ναυτικής βάσης τη ς Γκαέτα (Gaeta), το ν Ιανουάριο του 1504, οι Ισπανοί εδραιώ θηκαν ως οι α διαμφ ισ βήτητοι κυρίαρχοι στη νότια Ιταλία, ενώ οι γα λλικές δυνάμεις απλά διατήρησαν σ τα θ ερ ές τις θ έσ εις τους στον Βορρά. Τον Δ εκέμβ ριο του 1508 οι αψιμαχίες αναζωπυρώθηκαν. Για άλλη μια φορά οι συμμαχικές ισορροπίες είχαν αλλάξει και το νέο ευάλω το θύμα ή ταν η Β ενε­ τία. Αν και πανίσχυρη ναυτική δύναμη η Β ενετία διατηρούσ ε μια εκ τετα μ έν η ζώ­ νη χερσαίων κτήσεων, οι οποίες εν δ ιέ ­ φεραν πολύ το ν Γερμανό αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό. Η α υτοκρατορία συμμαχώ­ ντας με τη ν Ισπανία, τη Γαλλία και τα πα­ πικά κράτη, υπό το ν πάπα Ιούλιο Β ’, δη­ μιούργησε το ν Συνασπισμό του Καμπραί. Η γαλλική νίκη ένα ντι των Βενετών στη μάχη του Α νιαντέλο (Agnadello), τον Μάιο του 1509, έφ ερ ε τις πόλεις Πάδοβα, Βερόνα και Β ιτσέντσα στην κατο­ χή του Μ αξιμιλιανού. Ταυτόχρονα ο πα­ πικός στρατός κατελάμβανε τις πρώην β εν ετικ ές κτήσ εις Ραβέννα και Ρίμινι, ενώ στον νότιο τομέα οι Ισπανοί συμπλή­ ρωναν τη λεηλασία προσαρτώντας το Μπρίντιζι και το Ο τράντο (Otranto). Μ ένοντας στο πνεύμα τη ς εποχής οι Β εν ετο ί δεν π τοήθηκαν από τις ή ττες

το υ ς και πολύ σύντομα ανέτρεψ αν το σε βάρος το υ ς σκηνικό, εκμ ετα λλευό μ ενοι το ν φόβο του Πάπα και των Ιταλών για τη γερμανική παρουσία στην ιταλική χερσό­ νησο, καθώς και τη ν παλαιά επιθυμία του παπικού κράτους να εκδιώ ξει ορ ισ τι­ κά τους Γάλλους από τη Λομβαρδία. Τον Ιούλιο του 1509 ανακατέλαβαν τη ν Πάδοβα και πολύ σύντομα πέτυχαν να δημι­ ουργήσουν έναν νέο αντι-γαλλικό συνα­ σπισμό επω φελούμενοι από τη ν κατα­ στροφή του παπικού στρατού από τους Γάλλους στη Μπολόνια. Στους παλαιούς εχθρ ούς τη ς Γαλλίας ήλθαν να προστε­ θ ο ύν και οι Αγγλοι, που εκ μ ετα λ λ ευ ό μ ε­ νοι τη δ ιεθ ν ή συγκυρία κατά της Γαλλίας αποβιβάστηκαν στη Γασκωνία με τις ευ ­ λο γίες του Μ αξιμιλιανού και του Φερδινάνδου τη ς Ισπανίας. Ομως δεν θύμιζαν το ν παλαιό καλό εα υτό τους και δ εν κατά φ ερ αν σπουδαία πράγματα στη βό­ ρεια Γαλλία, εκτό ς από το να κερδίσουν σε τοπικής εμ β έλεια ς συρράξεις. Η απάντηση της Γαλλίας απέναντι στον εχθρικό συνασπισμό βρ έθ η κε στο πρόσωπο του λαμπρού σ τρατιω τικού Γαστόν ν τε Φουά. Σε ηλικία 22 ετών ο ντε Φουά χάραξε μια σύντομη, αλλά αξεπ έ­ ραστη σταδιοδρομία τριών μηνών, μέχρι που πέθανε ηρωικά στη μάχη της Ραβέν­ νας δεχόμενος 18 πλήγματα. Ο Γάλλος στρατηγός κατά τη ν περιπετειώδη πο­ ρεία του κατέπληξε το υ ς αντιπάλους του με τη ν τα χύτη τα που κινούσε τα σ τρατεύματά του και τις τολμηρές επι­ θ έσ εις που διενεργούσε. Οδηγούμενος από το πολεμικό άστρο που λίγους αιώ­ νες αργότερα θα χάριζε τη ν εύνοιά του στον αξεπέραστο Βοναπάρτη, στο ίδιο θ έα τρ ο μαχών, στην Ιταλία, ο ν τε Φουά μέσα σε 14 μέρες του Φεβρουάριου διήνυσε περίπου 200 χιλιόμετρα, νίκησε στη Μπολόνια το ν παπικό σ τρατό και στη Μ άντουα το υ ς Β ενετο ύς και τέσσερις μέρες αργότερα κατελάμβανε θ ρ ια μ ­ β ευ τικά τη Μπρέσια (Brescia). Μ ετά τον θ άνατό του η δυσμενής θέση τη ς Γαλ­ λίας ένα ντι των εχθρικώ ν επιδρομών ξεπεράστηκε με τη ν παροχή οικονομικών αποζημιώσεων, αφού όμως πρώτα είχε χ α θ εί το Μιλάνο από το υ ς Ε λβετούς το 1513. Το 1515 στη Γαλλία κυβερνούσε ο Φραγκίσκος Α ’, ο επονομαζόμενος βασι­ λιάς ιππότης. Αμέσως μετά τη στέψη του ο Φραγκίσκος ξεκίνη σ ε δυναμικά να ανακαταλάβει το Μιλάνο και να εδραιώ σει τη γαλλική παρουσία στη βόρεια Ιταλία. Ε­ ξασφαλίζοντας τη συμμαχία των Βενετών παρέκαμψε με έναν έξοχο ελιγμό τις κλασικές οδούς διέλευσ ης των Αλπεων και επ ιτέθ η κε α ιφ νιδιασ τικά ενα ντίον των Ελβετών που τις φρουρούσαν. Τον Αύγουστο του 1515 σε απόσταση περί­ που 15 χιλιομέτρω ν από το Μιλάνο, σε μια τιτά ν ια μάχη που διήρκεσ ε δύο μέ­ ρες, ο γαλλικός στρατός με συνδυασμό επιθέσεω ν ιππικού και πυροβολικού, έ ­ καμψε τη ν αντίσταση των Ελβετών (που

33

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

δεν δ ιέθ ετα ν αντίστοιχα σώματα) και του ς κατατρόπωσε στην περίφημη σύ­ γκρουση του Μαρινιάνο (Marigniano). Το αποτέλεσμα α υτής τη ς μάχης άφηνε τον Φραγκίσκο κυρίαρχο του δουκάτου του Μιλάνου, με τη σύμφωνη γνώμη του Ισπανού βασιλιά και του Γερμανού αυτοκράτοραπ ου κα τέληξε στη συνθήκη της Ν ουαγιόν (Noyon). Σε αντάλλαγμα ο Φρα­ γκίσκος παραχωρούσε το βασίλειο της Νάπολης στην Ισπανία. Αντίστοιχα οι Ε λβετοί με τη λεγάμενη «Διη­

X

νεκή» ειρήνη, που τηρήθ η κε ευλαβικά μέχρι το 1789, ανελάμβαναν να μη δια­ θέσ ουν ποτέ πάλι σ τρατεύματα στους ε ­ χθρούς του Γάλλου βασιλιά, ενώ του πα­ ρείχαν τη δυνατότητα να σ τρατολογεί ό­ σους άνδρες ή θ ελ ε από τα καντόνια τους ένα ντι ενός ετησίου τιμήματος. Μ εταξύ των ετών 1517 και 1519 ο αρ­ χιδούκας Κάρολος τη ς Αυστρίας, με μια σειρά γάμων και διαδοχών από τους προ­ γόνους του, κληρονόμησε τα εδάφη του δουκάτου τη ς Βουργουνδίας, τις Κάτω χώρες, τη Φλάνδρα, καθώς και το ν θ ρ ό ­ νο του ενωμένου ισπανικού βασιλείου. Την ίδια περίοδο (1519) έλα βε το αυτοκρατορικό στέμμα της Γερμανίας δ ια δ ε­ χόμενος το ν αποβιώσαντα Μ αξιμιλιανό και χρίσθηκε ως Κάρολος Ε’, επικρατώ ­ ντας ένα ντι του αντιπάλου του Φραγκί­ σκου στην προτίμηση των Γερμανών ε ­ κλεκτόρων. Για τη Γαλλία ο κίνδυνος ή­ ταν πλέον ολοφάνερος. Η δυναστεία των Αψβούργων επ εκτεινότα ν νοσταλ­ γώντας την άλλοτε πανίσχυρη αυτοκρα ­ τορία του Καρλομάγνου, περικυκλώνοντας σταδιακά το υ ς Γάλλους και ανοίγοντας συνεχώς νέα πολεμικά μέτωπα στην π εριφ έρειά τους. Ο Φραγκίσκος έ ­ δινε πλέον μια μάχη επιβίωσης σε έναν αγώνα στον οποίο όλα ήταν σε βάρος του. Το 1520 οι συγκρούσεις επαναλήφθηκαν. Μ ετά από διαδοχικές εναλλα­ γές στην κατοχή του Μιλάνου από γα λλι­ κές και α υτοκρα τορικές δυνάμεις και μια αποτυχημένη προσπάθεια των α υ το ­ κρατορικών δυνάμεων να καταλάβουν τη Μασσαλία, ο Φραγκίσκος πέρασε στην αντεπίθεση. Εισβάλλοντας στη Λομβαρδία πέτυχε να ανακαταλάβει την πόλη, της οποίας τα κατεστραμμένα τ ε ί­ χη, οι α σ θ ένειες που αποδεκάτιζαν τους κατοίκους και οι ελάχισ τες προμήθειες που δ ιέ θ ε τε δεν θύμιζαν σε τίπ οτα το παλαιό κάλλος της. Με μια βιαστική και άστοχη απόφαση που επ ηρεάσθηκε από τους γενναίους, αλλά α δέξιους επ ιτε­ λάρχες του, ο Γάλλος ηγεμόνας αΡ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

\\

ποφάσισε να πολιορκήσει τη ν πόλη τη ς Παβίας (νοτίως του Μιλάνου) για να ισχυροποιήσει την κατοχή του πρώτου, α ντί να καταδιώ ξει το ν α υτοκρα τορικό στρατό που υποχω­ ρούσε άτακτα προς το Λ όντι (Lodi). Η σθεναρή άμυνα των πολιορκημένων έ ­ δωσε τη ν ευκαιρία στον αυτοκρατορικό στρατό να ανασ υνταχθεί και σύντομα ο Φραγκίσκος βρέθ η κε αντιμέτω πος και με τα ισπανικά σ τρατεύματα που έσπευσαν να ενισχύσουν τη ν άμυνα της πό­ λης. Η συγκεκριμένη μάχη, εκτός του ότι ουσιαστικά σφράγισε το τέλο ς των ιτα λι­ κών πολέμων, θεω ρήθηκε ως η πρώτη μάχη τη ς σύγχρονης εποχής. Το γαλλικό βαρύ ιππικό, αν και θριάμβευσ ε ένα ντι του αντίπαλου ισπανικού ιππικού, δεν μπόρεσε να αναστρέψ ει τη ν πορεία της. Οι Ε λβ ετοί σαρισσοφόροι, που παλαιότερα πολέμησαν γενναία στο πλευρό των Γάλλων, δεν παρουσίασαν τη γνω­ στή μ α χητικότητά τους. Η επ ιθετική ορ­ μή το υ ς είχε μ ετρ ια σ θ εί μετά την άτυχη γ ι’ αυτούς μάχη τη ς Μπικόκα (Bicocca), το 1522, κατά τη ν οποία το πυροβολικό και οι οχυρωμένες θ έσ εις των Ισπανών το ύ ς είχαν εκμηδενίσ ει. Στη μάχη τη ς Παβίας οι Ισπανοί πα­ ρ έταξαν το ν σ τρατό το υ ς με αρκεβουζιοφόρους στις πλευρές και σχηματι­ σμούς βαρέος ιππικού και ΓερμανοΙσπανούς σαρισσοφόρους στο κέντρο τη ς παράταξής τους. Οι διαδοχικές ε ­ π ιθέσεις του Φραγκίσκου με το ιππι­ κό του στο κέντρο τη ς ισπανικής παράταξης όχι μόνο απέτυχαν, ό­ πως είχε συμβεί στο Κρεσύ ένα­ ν τι των Αγγλων τοξοτώ ν, αλλά παράλληλα παρεμβλήθηκαν στην τροχιά βολής του γαλλι­ κού πυροβολικού που προκαλούσε βα ρύτα τες απώ­ λ ε ιε ς στις αυτοκρα τορικές φάλαγγες. Η ακόλουθη προ­ σπάθεια των Ελβετών να διασπάσουν το ισπανικό πλευρό απ οδείχθηκε μάταιη, καθώς τα αρκεβούζια θ έριζα ν με σ τα θ ε­ ρό ρυθμό τη ν ελβ ετική φάλαγγα. Η τ ε ­ λευ τα ία φάση τη ς μάχης σημαδεύτηκε από μια συγκλονιστική αναμέτρηση μεταξύ των υπό γαλλική σημαία 4.000 Landsknechts, της λεγάμενης

Ισπανός π εζός, 1480-1500. Φέρει ξύλινη ασπίδα, λό γχη και σπάθα (πιν. του Σ τέλιο υ Ν ιγδιόπου λου για τη "ΣΙ").

χαν ο αγγλικός Οίκος, οι Γερμανοί προτεσ τά ν τες πρίγκιπες, τα ιταλικά κράτη, ο βασιλιάς τη ς Σουηδίας και οι Τούρκοι σουλτάνοι - που συμμαχώντας με το υ ς Γάλλους βασιλιάδες ενα ντίο ν της Β ιέν­ νης κατέρριψ αν το υ ς μύθους περί α ν τι­ παλότητας των χριστιανικώ ν βασιλείων με το Ισλάμ. Στον βωμό τη ς προσπάθει­ ας για τελική επικράτηση κάθε συμμαχία θα γινόταν ευπρόσδεκτη. Χ αρακτηριστικό γνώρισμα της νέας εποχής ήταν οι εύ κο λες συμμαχίες, η αέναη δημιουργία νέων συνασπισμών και η καταπάτηση συμφωνιών. Αν και οι δ ιεν έξεις στην Ευρώπη στις αρχές του 16ου αιώνα ο φ είλο νταν σε τοπ ικές α ν τι­ π αλότητες φ εουδαρχικού τύπου, γινό­ ταν φανερό πως το νέο δεδομένο στις ευρωπαϊκές συγκρούσεις θα ήταν η ανα­ ζήτηση οικονομικής, π ολιτικής και στρα­ τιω τικής επιρροής και δύναμης. Τα νέα στρατιω τικά δόγματα έπρεπε απλά να προσαρμοσθούν στις σ υνθήκες τη ς ε ­ ποχής, ξεπερνώντας τη νοσταλγία μιας περιόδου κατά τη ν οποία μεσουρανούσε το ιδεώ δες της ιπποτικής συμπεριφοράς απέναντι στον η ττη μ ένο αντίπαλο. Κατά τη διάρκεια των ιταλικώ ν πολέμων και μ εταγενέσ τερ α ο νικη τή ς θα τα κέρδιζε όλα, ενώ ο η ττη μ ένο ς στην καλύτερη των περιπτώσεων θα γινόταν δέσμιος μακροχρόνιας αιχμαλωσίας.

Ο ι π α νοπλίες της π εριόδου ήταν περίτεχνα διακοσμημένες.

Β ΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ Μαύρης Λεγεώνας υπό τις δ ιατα γές του Γκέοργκ Λ άνγκενμάντελ, με τους α ν τι­ στοίχους Γερμανούς Landsknechts. Οι τ ε ­ λ ευ τα ίο ι οδηγούμενοι από το ν περίφημο «πατέρα» τους, τον Γκέοργκ φον Φρούντσμπεργκ, και υποβοηθούμενοι από τα πυρά του ελαφρού του ς πεζικού και τη ν πλευροκόπηση των γαλλικών σχηματι­ σμών από μια νέα φάλαγγα σαρισσοφόρων, υπερφαλάγγισαν τους αντιπάλους τους προξενώντας σύγχυση και πανικό στις γα λλικές γραμμές. Η τύχη του Φρα­ γκίσκου ήτα ν ανάλογη του προγόνου του Ιωάννη του Αγαθού μετά τη μάχη του Πουατιέ. Περικυκλω μένος με το ιπ­ πικό του από αντίπ αλες δυνάμεις παρα­ δόθηκε και τραυματισμένος οδηγήθηκε σε φυλακή τη ς Μ αδρίτης. Η ταπείνωση του Φραγκίσκου συνεχίστηκε για έξι μή­ νες, ξεσηκώ νοντας θ ύελλα αντιδρ ά σ ε­ ων στις ευρωπαϊκές Αυλές. Ο περήφα­ νος άνδρας δ έχθ η κε τελ ικ ά να υπογρά­ ψ ει τη Συνθήκη της Μ αδρίτης το 1526, παραιτούμενος από τις αξιώσεις του για το βασίλειο της Νάπολης, το δουκάτο του Μιλάνου, τη Φλάνδρα και τη Βουρ­ γουνδία. Ο ταπεινωμένος πολεμιστής α­ πελευθερώ θηκε, αφήνοντας όμως τους δύο γιούς του ομήρους ως εγγύηση στα χέρια του Γερμανού ηγεμόνα. Οι βαρείς όροι που επ έβαλε ο Κάρο­ λος στον Φραγκίσκο δεν ήταν, προφα­

νώς, εύκολο να γίνουν δεκτο ί. Ο πόλεμος συνεχίστηκε για άλλα τέσσερα χρόνια και έτσ ι το 1527 οι Γάλλοι, με ανα­ νεωμένο σ τρατό υπό τη ν ηγεσία του Λωτρ έκ (Lautrec) και με τις ευ λο γίες του πά­ πα, πολιόρκησαν εκ νέου τη ν Παβία και αυτή τη φορά κατάφ εραν να τη ν κυ ρ ιεύ ­ σουν. Ομως η επ ιτυχία το υ ς δ εν κράτησε για πολύ. Ο α υτοκρατορικός στρατός ε ι­ σέβαλε στην Ιταλία και πάταξε δυναμικά τη ν αντίσταση των ξεσηκωμένων ιτα λ ι­ κών πόλεων, που είχαν αναθαρρήσει με τ ις γα λλικές επ ιτυχίες. Ο γερμανικός στρατός οδηγούμενος από το ν εξόριστο δούκα Κάρολο το ν Βουρβώνο (πρώην αρχιστράτηγος της Γαλλίας, σ τενός συγ­ γ ενή ς το υ Γάλλου βασιλιά και θανάσιμος εχθρός του) έφ θα σε μέχρι τη Ρώμη, η ο ­ ποία λ εη λα τή θ η κε από το υ ς στρατιώ τες του. Ο πόλεμος είχε πλέον εξαντλή σ ει και τις δύο παρατάξεις. Το 1529 με τη Συν­ θ ήκη του Καμπραί ο Φ ραγκίσκος παραιτή θ η κ ε από τις αξιώσεις του στην Ιταλία καταβάλλοντας χρηματική αποζημίωση, ενώ ο Κάρολος παραιτήθηκε από τα δικαιώματά του από τη Β ουργουνδία και ε­ λευθέρω σ ε το υ ς γιους του Φραγκίσκου. Η νέα φάση του πόλεμου ΓαλλίαςΓερμανίας θα διαρκούσε μέχρι το 1559 λαμβάνοντας πανευρωπαϊκή εμβέλεια, καθώς στις ν έες συγκρούσεις σ υμμετεί-

(1)Hans Delbrück: MEDIEVAL WARFARE, Bison Books, 1982. (2) Nicholas Hooper and Matthew Benett: WARFARE IN THE MIDDLE AGES, Cambridge University Press, 1996. (3) Michael Howard: Ο Ρ Ο Λ Ο Σ TOY Π Ο ΛΕΜ Ο Υ ΣΤΗ Ν ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ , Εκδόσεις «Π ο ιό τη τα », 2000. (4) Richard Humble: WARFARE IN THE MIDDLE AGES, Magna Books, 1989. (5) Archer Jones: THE A R T O F WAR IN THE WESTERN WORLD, O xford University Press, 1987. (6) John Keegan: Η ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ TO Y ΠΟΛΕΜ ΟΥ, Εκδόσεις «Ν έα Σύνορα»-Α.Α.Λιβάνη, 1997. (7) Η. W.Koch: HISTORY O F WARFARE. Greenwich Editions, 1998. (8) Angus Konstam: PAVIA 1525, Osprey M ilitary Series, 1998. (9) Douglas Miller & G., A., Embleton: THE SWISS AT WAR 1300-1500, Osprey M ilitary Series, 1998. (10) David Nicolle: FORNOVO 1495, Osprey M ilitary Series, 1999. (11) F.L.Taylor: THE A R T O F WAR IN ITALY 1494-1529, Greenhill Books, 1993. (12) Terence Wise & Gerald Embleton: MEDIEVAL EUROPEAN ARMIES, Osprey M ilitary Series, 1998. (13) Β ιβλιοθήκη Ελληνικού Μ έλλοντος: ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ, Τυπογραφείο Αδελφ ώ ν Γερόρδου, 1934.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι Ελληνες με επικεφαλής τον Αχιλλέα παραταγμένοι για μάχη με τους Τρώες, ενώ στο βάθος < διακρινονται τα τείχη του Ιλιου (πίν. του Σ. Νιγδιόπουλου για τη «ΣΙ»). Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

# /

-L

,:

ΕΙΡΗΝΗ Λ. ΜΠΟΥΡΔΑΚΟΥ Α ρχα ιολόγος (υπ. Δ ρ )

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ

Ο ΤΡΩΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΡΥΛΟ Ω Σ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ Η ΠΡΩ ΤΗ Μ Ν Η Μ Ε ΙΩ Δ Η Σ ΣΥΓΚ ΡΟ ΥΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗΣ - ΔΥΣΗΣ ΘΕΩΡΕΙΤΟ ΕΝΑ

37

ΒΗ1

ΡΟ Μ Α Ν ΤΙΚ Ο ΠΑΡΑΜΥΘΙ, ΕΝΑΣ Μ Υ Θ Ο Σ Μ Ε ΤΟΝ Ο Π Ο ΙΟ ΓΑΛΟΥΧΗΘΗΚΑΝ Π Ο Λ ΛΕΣ ΓΕΝΙΕΣ ΕΛΛΗ Ν Ω Ν . ΧΑΡΗ ΣΤΗ ΣΚΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΣΛ Η Μ Α Ν ΚΑΙ Μ ΠΛΕΓΚΕΝ Ο Μ Ω Σ Η ΛΘ Α Ν ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΠΟΥ ΑΝΑΓΚΑΣΑΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΛΕΟΝ Δ ΥΣΠ ΙΣΤΟ ΥΣ ΝΑ Α Ν Α ΓΝ Ω Ρ ΙΣΟ ΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΟΣ. ΣΗΜΕΡΑ ΟΥΔΕΙΣ ΕΧΕΦΡΩΝ Α Μ Φ ΙΣΒ ΗΤΕΙ ΤΟ ΙΔ ΙΟ ΤΟ ΓΕΓΟΝΟ£. ΠΑΡΟΛΑ ΑΥΤΑ ΑΡΚΕΤΑ ΣΗ Μ ΕΙΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΩΙΚΟ ΠΌ ΛΕΜ Ο ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΣΚΟΤΕΙΝΑ j ΚΑΛΥΜ Μ ΕΝΑβΠΟ J H N ΑΧΛΗ ΤΟΎ ΘΡΥΛΟΥ.

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Τρωικός Πόλεμος γέννησε έναν και­ κλή μύθοι είναι, στη συγκεκριμένη περίπτω­ νούργιο πόλεμο μεταξύ των ερευνη­ ση, εξαιρετικά διαφωτιστικοί. Η Αργολίδα, η τών, τόσο αναφορικά με τον χρόνο Ηλεία, η Λακεδαίμονα και η Μεσσηνία πέρασαν τον 14ο αιώνα π.Χ. υπό την αιγίδα του βα­ διεξαγωγής του, όσο και ως προς την ταύτιση της ομηρικής Τροίας με ένα από τα εννέα α- σιλιά των Μυκηνών, του Περσείδη Ευρυσθέα. νασκαφικά στρώματα που απεκάλυψε η σκα­ Η πιο σοβαρή εμφύλια σύγκρουση σημειώθη­ πάνη του Σλήμαν στον λόφο Χισαρλίκ (Κα- κε τον 13ο αιώνα π.Χ. μεταξύ των Πελοποννησίων και των Θηβαίων (Πόλεμος των Επτά επί στράκι). Θήβας) και κατέληξε στην ήττα των πρώτων. Ο Δούρις από τη Σάμο τοποθετεί χρονικά Με την ανάρρηση του Ατρέα στον θρόνο τον πόλεμο μεταξύ των ετών 1334-3 Π.Χ., το Πάριο Χρονικό, μία από τις εγκυρότερες ι­ στορικές πηγές, το 1209-8 π.Χ., ο Εφορος από την Κύμη της Αιολίδας το 1135 π.Χ., ο Ερατο­ σθένης το 1184 π.Χ. και ο Ηρόδοτος στα μέσα του 13ου αιώνα π.Χ. Επικρατέστερη θεωρεί­ ται η άποψη του Ερατοσθένη, σύμφωνα με την οποία η άλωση της Τροίας έγινε 80 χρόνια πριν από την εισβολή των Δωριέων (1104 π.Χ.). Η χρονολόγηση αυτή δημιούργησε προ­ βλήματα στους αρχαιολόγους που διεξήγαγαν έρευνες στην περιοχή (Σλήμαν, Μπλέγκεν, Ντέρπφελντ) σχετικά με την ταύτιση της Τροίας VI και Vila με την ομηρική Τροία. Ο Γερμανός ιστορικός X. Μπένγκστον υποστή­ ριξε τη θεωρία σύμφωνα με την οποία η Τροία VI ισοπεδώθηκε από σεισμό και η Vila καταστράφηκε από τις εισβάλλουσες ορδές των Θρακών γύρω στο 1200 π.Χ. Μέσα από αυτές τις αντικρουόμενες α­ πόψεις και με οδηγούς τα ομηρικά έπη, τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις αναφορές των Ελλήνων λογιών της κλασικής περιόδου θα γίνει μια προσπάθεια εντοπισμού και ανά­ λυσης των ιστορικών δεδομένων.

Ο

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 38 ■■

Η ανάπτυξη του μυκηναϊκού πολιτισμού σημειώθηκε όταν το αντίπαλο δέος, η μινωική Κρήτη, άρχισε να παρακμάζει. Οι λόγοι της παρακμής του μινωικού πολιτισμού δεν είναι γνωστοί με ακρίβεια. Πληθώρα εικασιών και θεωριών έχει δει το φως της δημοσιότητας για το θέμα αυτό. Οι επικρατέστερες από­ ψεις αποδίδουν την πτώση της μινωικής Κρή­ της στην ή στις εκρήξεις του ηφαιστείου της Θήρας (Σαντορίνης). Το βέβαιο πάντως είναι ότι γύρω στα 1400 π.Χ. η Κρήτη αποτελούσε πλέον τμήμα της αχαϊκής Ελλάδας. Ενδεικτι­ κοί του γεγονότος είναι και οι σχετικοί με τον Θησέα και τον λαβύρινθο μύθοι. Οι αποστο­ λές νέων από την Αθήνα ως βοράς στον Μι­ νώταυρο δηλώνουν σαφώς σχέσεις υποτέλειας των Αθηναίων απέναντι στους Μινωίτες. Η νίκη του Θησέα όμως και ο φόνος του Μινώ­ ταυρου δηλώνουν την αλλαγή των δεδομέ­ νων υπέρ των Αχαιών. Μετά την κατάλυση της μινωικής εξου­ σίας στην Κρήτη οι Μυκήνες εξελίχθηκαν σταδιακά σε πρώτη πόλη της Ελλάδας, επι­ βάλλοντας την ισχύ τους στις λοιπές ελληνι­ κές πόλεις. Οι σχετικοί με τη δράση του Ηρα-

Η ακρόπολη των Μυκηνών. Από εκεί ξεκίνησε ο Αγαμέμνων επικεφαλής χαλκοκνημίδων χαλκοχιτώνων Αχαιών (φωτ. Ειρήνη Λ. Μπουρδάκου). Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Η περίφημη πανοπλία των Δένδρων. Αν και προγενέστερη της περιόδου του Τρωικού Πολέμου, μας παρέχει πληροφορίες σχετικά με τον εξοπλισμό των Αχαιών (Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου).

των Μυκηνών (13ος αιώνας π.Χ.) άρχισε η χρυσή εποχή της μυκηναϊκής Ελλάδας, που η φήμη της έμεινε για αιώνες ζωντανή και ανά­ γκασε τον μεγάλο Ομηρο να τραγουδήσει 400-500 χρόνια αργότερα το κλέος της πολύ­ χρυσης πολιτείας. Τον Ατρέα διαδέχθηκε στον θρόνο ο γιος του Αγαμέμνων, κατά την εποχή του οποίου καταλύθηκε οριστικά η θηβαϊκή ισχύς (εκστρατεία Επιγόνων). Υστερα από την εξέλιξη αυτή οι Μυκήνες έγιναν ου­ σιαστικά η πρωτεύουσα μιας ελληνικής αυτο­ κρατορίας - συνομοσπονδίας. Δεν είναι άλ­ λωστε τυχαίο το ότι ο βασιλιάς των Μυκηνών Αγαμέμνων ήταν ο κοινά αποδεκτός ηγέτης των ελληνικών δυνάμεων κατά την τρωική εκ­ στρατεία. Την ώρα που οι Μυκηναίοι «ένωναν» υπό το σκήπτρο τους την Ελλάδα στη Συρία ση­ μειωνόταν ένα κοσμοϊστορικής σημασίας γε­ γονός, η μάχη του Καντές (περί το 1300 π.Χ.). Κατά τη μάχη αυτή οι κυρίαρχοι της Μικράς Ασίας Χετταίοι αναχαιτίσθηκαν από τους Αι­ γυπτίους. Ετσι τέθηκε τέρμα στις επεκτατι­ κές τους βλέψεις. Η πιο σοβαρή συνέπεια της αποτυχίας τους στο Καντές όμως ήταν η α­ φύπνιση των υποτελών στους Χετταίους λα­ ών, που διαπίστωσαν ότι οι επικυρίαρχοί τους δεν ήταν αήττητοι. Μετά τη μάχη στο Καντές η αυτοκρατορία των Χετταίων άρχισε να απο­ συντίθεται, ως συνέπεια των εξεγέρσεων των υποτελών λαών και της ανάπτυξης της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας. Στη δυτική Μικρά Α­ σία υπήρχαν δύο κρατικές οντότητες, αυτές της Assuwa στον Βορρά και της Arzawa στον Νότο. Εχοντας ξεφύγει από τον «εναγκαλι­ σμό» των Χετταίων τα κράτη αυτά αναπτύ­ χθηκαν και εξελίχθηκαν - ειδικά αυτό της Assuwa - σε μεγάλες δυνάμεις στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Το κράτος της Assuwa, που είχε ως πρωτεύουσα την Τροία, απέκτησε σταδιακά μεγάλη στρατιωτική ισχύ και πλούτο και το ναυτικό του άρχισε να αμφι­ σβητεί τα πρωτεία των Αχαιών στο Αιγαίο. Υπό την ηγεσία του Λαομέδοντα και του δια­ δόχου του Πριάμου το τρωικό κράτος επεκτάθηκε σε όλη σχεδόν τη δυτική Μικρά Ασία και σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Ζ, παρ. 20, 75) και στην Ευρώπη.

ΑΙΤΙΕΣ ΚΑΙ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Σύμφωνα με τον μύθο ο Τρωικός Πόλε­ μος ξέσπασε μετά την αρπαγή της συζύγου του βασιλιά της Σπάρτης Μενελάου από τον πρίγκηπα της Τροίας Πάρη. Η «ρομαντική» αυτή άποψη περικλείει ψήγματα της αλήθει­ ας. Μετά την πτώση της μινωικής Κρήτης οι Αχαιοί ανέλαβαν σταδιακά τον έλεγχο της α­ νατολικής Μεσογείου. Στα βασιλικά αρχεία των Χετταίων υπάρχουν αναφορές για τη δράση των Αχαιών σε όλη την περιοχή από τις συριακές ακτές (χώρα Αμμουρού) ως το κεντρικό Αιγαίο. Τον 13ο π.Χ. αιώνα τα Χιττιτικά αρχεία μιλούν για επίθεση των Αχιγιάβα ε­ ναντίον τους. Ο ηγεμόνας των Αχιγιάβα ιΑχαιών;) Αταρισίγια, που ορισμένοι μελετη­ τές τον ταυτίζουν με τον Ατρέα, εισέβαλε στη Μικρά Ασία επικεφαλής ισχυρής δύναμης 100 αρμάτων και αγνώστου αριθμού πεζών και συγκρούστηκε με τους Χετταίους. Ασχε­ τα με το αρνητικό για τους Ελληνες αποτέλε­ σμα της σύγκρουσης το γεγονός από μόνο του φανερώνει την ικανότητα των Αχαιών να διεξάγουν αμφίβιες επιχειρήσεις. Η εξασθένηση της ισχύος των Χετταίων και η παράλληλη ανεξαρτητοποίηση και ισχυ­ ροποίηση των μικρασιατικών κρατών οδήγη­ σαν στη δημιουργία νέων κέντρων ισχύος στην περιοχή, τα οποία είχαν συμφέροντα α­ νταγωνιστικά σε σχέση με αυτά των Αχαιών. Η Τροία χάρη στην εξαιρετική γεωγραφική της θέση ήταν σε θέση να ελέγχει τους εμπορι­ κούς δρόμους που μέσω του Ελλησπόντου ο­ δηγούσαν στην πλούσια Κολχίδα (σημερινή Ουκρανία), αλλά και αυτούς οι οποίοι οδη­ γούσαν από την Ασία στην Ευρώπη. Ο στόλος των Τρώων άρχισε να αποκλείει τους Αχαιούς από τις οικείες θάλασσες και να απειλεί την Ελλάδα με οικονομικό μαρασμό. Είναι άγνω­ στο αν η ναυτική ανάπτυξη του κράτους της Τροίας έχει σχέση με τις λεγάμενες επιδρο­ μές των «Λαών της θάλασσας» ή αν το τελευ­ ταίο γεγονός είναι μεταγενέστερο (που είναι η πιθανότερη εκδοχή). Από τα παραπάνω συνάγεται με ασφάλεια ότι οι αιτίες που προκάλεσαν την «ανάφλε­ ξη» είχαν κατά βάση σχέση με τον οικονομικό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο δυνάμεων, αλ­ λά και με την προσπάθεια των Τρώων να ει­ σχωρήσουν οικονομικά και στρατιωτικοπολιτικά στη ζώνη επιρροής των Αχαιών. Το τελευ­ ταίο συμπέρασμα εξάγεται από τη μελέτη των ομηρικών επών και των ιστοριών του Η­ ροδότου. Ο τελευταίος στο βιβλίο Ζ αναφέ­ ρει ότι οι Τρώες επεχείρησαν μεγάλη κατά της Ελλάδας εκστρατεία, κατά τη διάρκεια της οποίας κατέλαβαν τη Θράκη, τη Μακεδο­ νία και έφθασαν ως τη Θεσσαλία και το Ιόνιο. Τη θέση του Ηροδότου έρχεται να επιβεβαιώ­ σει ο Ομηρος στην Οδύσσεια, στο χωρίο όπου ο ήρωας και οι σύντροφοί του συγκρούονται με τους Κίκονες της Θράκης, που σύμφωνα με τον ποιητή ήταν σύμμαχοι των Τρώων. Ο μύθος, άλλωστε, της αρπαγής της Ελέ­ νης από τον Πάρη είναι σχεδόν βέβαιο ότι δη­ λώνει ναυτική επιδρομή των Τρώων κατά της

Πελοποννήσου. Αλλά και χωρία της Ιλιάδας υ­ ποδηλώνουν τους σκληρούς αγώνες που εί­ χαν προηγηθεί της τρωικής εκστρατείας. Φαίνεται ωστόσο ότι η επιδρομή κατά της Σπάρτης και η αρπαγή της Ελένης ή οποιουδήποτε άλλου τιτλούχου από τους Τρώες ή­ ταν η αφορμή που οδήγησε τους Αχαιούς στην ανάληψη μιας τόσο μεγάλης επιχείρη­ σης η οποία αποσκοπούσε στην κατάληψη της Τροίας.

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ Σύμφωνα με την ομηρική παράδοση οι ε­ πιχειρήσεις ξεκίνησαν με την απόβαση του σώματος του Πρωτεσίλαου στην ακτή της Τρωάδας. Από τότε χρειάστηκαν 10 χρόνια για να κατορθώσουν οι Αχαιοί να καταλάβουν της Τροίας το «πανώριο κάστρο». Αυτά ανα­ φέρει η παράδοση. Τι κρύβεται όμως πίσω

τους; Το πρώτο ερώτημα που ανακύπτει αφορά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων. Τα δέκα χρόνια πολιορκίας είναι σαφώς πολλά, καθώς θεωρείται απίθανο και το πλέον οχυ­ ρό φρούριο να αντέξει σε τόσο μακροχρόνια και συστηματική πολιορκία. Το συμπέρασμα αυτό γεννά με τη σειρά του νέα ζητήματα: Πόσο συστηματική ήταν η πολιορκία; Πόσο οργανωμένο ήταν το επιμελητειακό δίκτυο των πολιορκητών; Γιατί δεν επιχειρήθηκε έ­ φοδος κατά της πόλης; Ενα ακόμα σημείο που χρήζει προσοχής είναι και το ότι ο Ομηρος, αν και μιλάει για δε­ καετή πόλεμο, περιγράφει γεγονότα μόλις 51 ημερών, χωρίς εκτενείς αναφορές σε προγε­ νέστερα της μήνιος του Αχιλλέα γεγονότα. Ω­ στόσο σε πολλά σημεία του έπους γίνεται μνεία επιχειρήσεων που είχαν ως στόχο την εξουδετέρωση της τρωικής ναυτικής ισχύος Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο ΔΟΥΡΕΙΟΣ ΙΠΠΟΣ. Η ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΟΡΚΗΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ; Σύμφωνα με την ομηρική παράδοση, έπειτα από τις αποκαλύψεις του Ελενου πως η Τροία δεν μπορούσε να κυριευθεί όσον καιρό παρέμε­ νε μέσα στο κάστρο το Παλλάδιο, το ξόανο της θεάς Αθηνάς που φυλασσόταν στον ναό της, οι

Οι Αχαιοί πολέμιατες εξέρχονται από τον Δούρειο Ιππο (πίν. του Στέλιου Νιγδιόπουλου για τη «ΣΙ»),

Αχαιοί έπρεπε να δρουν μια εναλλακτική λύση. Τότε με παρέμβαση της Αθηνάς ο Επειός, ο γιος του Πανοπέα από τη Φωκίδα, κατασκεύασε ένα μεγάλο ξύλινο άλογο. Τα ομηρικά έπη μάς πληροφορούν ότι ο Δούρειος Ιππος ήταν κατασκευασμένος από ξύ­ λο, μια ισχυρή κατασκευή τεραστίων διαστάσε­ ων με κενό το εσωτερικό της. Οσον αφορά τη «χωρητικότητά» του σε άνδρες οι απόψεις διίστανται. Η Μικρή Ιλιάδα αναφέρει 3.000 άνδρες, ενώ οι μεταγενέστεροι συγγραφείς μιλούν για 100, 50 ή και 12 μόνο άνδρες. Σώζονται διάφο­ ρες παραστάσεις, σε αγγεία κυρίως, στις οποίες ο Δούρειος Ιππος παρουσιάζεται φυσιοκρατικά ως ίππος. Ηδη από τους αρχαίους χρόνους όμως υπήρχαν διάφορες απόψεις όσον αφορά το πρό­ βλημα της μορφής του. Αλλοι υποστήριξαν ότι επρόκειτο για πολιορκητική μηχανή - όπως αυ­ τές των Ασσυριών και των Χετταίων - ή ακόμα και για πλοίο. Οι πρωιμότερες παραστάσεις του (Χάλκινη περόνη Οήβας, αμφορέας Μυκόνου), που τοποθετούνται στον 7ο αιώνα π.Χ., τον πα­ ρουσιάζουν ως ίππο, ο οποίος όμως εύκολα μπορεί να συσχετισθεί με πολιορκητική μηχανή. Η κατασκευή εκινείτο επάνω σε τροχούς. Ο αριθμός των ανδρών που αναφέρει η Μι­ κρή Ιλιάδα (3.000) φαίνεται αρχικά ως υπερβολι­ κός. Ομως δεν είναι απαραίτητο να αναφέρεται σε μαχητές. Είναι πιθανό να περιλαμβάνει και τους απαραίτητους για την κίνηση του μηχανή­ ματος άνδρες. Στο σημείο αυτό θα ήταν σκόπιμο να γίνει μία σύγκριση με τις περίφημες ελεπόλεις των ελληνιστικών χρόνων. Τα μέγιστα αυτά επιτεύγ­ ματα της ελληνικής πολεμικής μηχανικής ήταν ξύλινοι πύργοι με τετράγωνη βάση πλευράς 1530 m και ύψος 100 πήχεων. Εκινούντο πάνω σε τροχούς, ενώ στους ορόφους τους ήταν τοπο­ θετημένες πολλές - βλητικές κυρίως - μηχανές. Για να κινηθεί και να ενεογήσει ένα τέτοιο μηχά­ νημα απαιτείτο η μυϊκή δύναμη περισσοτέρων των 3.000 ανδρών. Σίγουρα ο Δούρειος Ιππος δεν ήταν ελέπολις. Ποιος όμως θα μπορούσε να αποκλείσει το ενδεχόμενο να επρόκειτο για πο­ λιορκητικό πύργο με ενσωματωμένο «κριό» υπό

σκέψη δεν είναι δυνατό να επέτρεψαν την είσο­

Στρογγύλιου. Το ομοίωμα αυτό ήταν αρχικά στη­

τη μορφή αλόγου; Ισως απλά να έφερε το όνομα

δο εχθρικών κατασκευασμάτων στην πόλη, έ­

μένο στο τέμενος της Βραυρωνίας Αρτέμιδος

του συγκεκριμένου ζώου κατά τη συνήθεια των

στω και υπό το κάλυμμα της πίστης στον θεό. Το

και έφερε στο άνω τμήμα άνοιγμα από όπου

Ασσυριών και άλλων ανατολικών λαών, οι οποίοι

συμπέρασμα αυτό ενισχύει και ο Παυσανίας (I,

προέβαλλαν τα κεφάλια των ηρώων. Γράφει λοι­

έδιναν στις πολιορκητικές μηχανές τους ονόμα­

23.80) κατά τη διάρκεια της περιήγησής του

πόν σχετικά ο Παυσανίας: «Το γεγονός ότι το έρ­

τα και μορφή ζώων.

στην Ακρόπολη της Αθήνας. Ο περιηγητής ανα-

γο αυτό του Επειού ήταν ένα μηχάνημα για τη

Πέρα από τις δεισιδαιμονίες που χαρακτήρι­

φέρεται σε ένα πελώριο ορειχάλκινο ομοίωμα

διάλυση του τείχους το ξέρει όποιος δεν θεωρεί

ζαν την ανθρώπινη κοινωνία της εποχής η στοι­

του Δούρειου Ιππου, ανάθημα του Χαιρέδεμου

εντελώς μωρούς τους Φρύγες» (!!!).

χειώδης λογική και η στοιχειώδης στρατιωτική

Ευαγγέλου από τις Κοίλες και έργο του γλύπτη

και τη διευκόλυνση της τελικής ενέργειας, δηλαδή της απόβασης στην ίδια την Τρωάδα και της επίθεσης κατά της πόλης. Με βάση τον ίδιο τον θρύλο για την αρ­ παγή της Ελένης συνάγεται ασφαλώς το συ­ μπέρασμα ότι οι Τρώες διέθεταν στόλο. Στην Ιλιάδα άλλωστε αναφέρεται το όνομα του αρχιναυπηγού Φέρεκλου. Εφόσον λοιπόν οι Τρώες διέθεταν στόλο, θα ήταν παράλογο να μη προσπαθήσουν να αντιμετωπίσουν τους

- ΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Αχαιούς πριν οι τελευταίοι αποβιβαστούν στην ακτή. Δεν το έπραξαν όμως. Αντίθετα επέτρεψαν, έστω και μετά από σύγκρουση (κα­ τά την οποία έπεσε ο Πρωτεσίλαος), στους Ελληνες να εγκαταστήσουν ασφαλές προγε­ φύρωμα και να στρατοπεδεύσουν ευχερώς. Επίσης καθ' όλη τη διάρκεια της παρουσίας των Ελλήνων στην Τρωάδα ο στρατός αυτών δεν αντιμετώπισε επιμελητειακές δυσχέρει­ ες, γεγονός που φανερώνει ότι οι δίαυλοι επι­

κοινωνίας με την Ελλάδα ήταν ανοικτοί. Μπο­ ρούμε λοιπόν να συμπεράνουμε με σχετική α­ σφάλεια ότι κατά τα τελευταία στάδια του δε­ καετούς πολέμου το τρωικό ναυτικό είχε είτε συντρίβει, είτε αυτοδιαλυθεί. Οι Αχαιοί είχαν επανακτήσει τον έλεγχο του Αιγαίου και εί­ χαν περάσει στην αντεπίθεση, επιχειρώντας να πλήξουν το «κακό» στη ρίζα του. Ο ίδιος ο «τρανός» Αχιλλέας αναφέρει, συνομιλώντας με τον Οδυσσέα: «Με τα καράβια κάστρα δώ­

δεκα πάτησα ως τώρα ατός μου, κι έντεκα λέω πεζός, διαβαίνοντας την καρπερή Τρωά­ δα» (Ζ, 328-329, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή). Στο πλαίσιο αυτό είναι πιθανό να εντάσ­ σεται και η εκστρατεία των Αχαιών στη Μυσία ιΤευθρανία), για την οποία γίνεται λόγος στα Κύπρια Επη. Το συγκεκριμένο έργο αποτελεί προπομπό της Ιλιάδας και περιγράφει τα γε­ γονότα που προηγήθηκαν της μήνιος του Αχιλλέα. Ως δημιουργοί του αναφέρονται ο Ηγισίας ή Ηγισίνος και ο Στασίνος. Στο έργο αυτό αναφέρεται το επεισόδιο με τον Φιλο­ κτήτη, ο οποίος δαγκώθηκε από φίδι στην Τέ­ νεδο και εγκαταλείφθηκε στη Λήμνο. Και η εΕιστόρηση του συγκεκριμένου επεισοδίου α-οδεικνύει ότι οι Αχαιοί είχαν υπό τον έλεγχό τους και τα δύο νησιά. Το επιχείρημα ενισχύεται και από το χωρίο της Ιλιάδας στο ο­ ποίο ο Αγαμέμνων επιτιμεί τους άνδρες του λέγοντας: «Ντροπή σας! Κρίμα λέω στα κάλλη σας, Αργίτες τιποτένιοι! Οι καυκησιές λοιπόν τι γίνηκαν, πως ήμασταν οι πρώτοι που κάπο­ τε στη Λήμνο ελέγατε -μεγάλα λόγια κούφιαμε πλήθος κρέατα απ' ορθοκέρατα βόδια στην τάβλα ομπρός σας και πίνοντας κρασί γλυκόπιοτο σε ξέχειλα ποτήρια, πως ο καθέ­ νας σας θα τα βάζε και με εκατό Τρωαδίτες και με διακόσιους"; (Θ, 228-234, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή). Ομως και στη ραψωδία Η (464-469) γίνεται λόγος για αποστολή φορτί­ ου κρασιού από τη Λήμνο στο αχαϊκό στρατό­ πεδο στην Τρωάδα. Είναι λοιπόν φανερό ότι η Λήμνος είχε μετατραπεί σε προκεχωρημένη επιμελητειακή 6άση των Ελλήνων. Το ίδιο ι­ σχύει και για την Τένεδο, στην οποία βρήκε καταφύγιο ο ελληνικός στόλος κατά την εικο­ νική του αποχώρηση, λίγο πριν από την άλω­ ση της Τροίας. Αφού λοιπόν οι Τρώες έχασαν σταδιακά την κυριαρχία στο Αιγαίο, προετοιμάστηκαν όσο το δυνατόν καλύτερα για να αντιμετωπί­ σουν την αναμενόμενη απόβαση των Αχαιών στη γη τους. Εγκατέστησαν σύστημα προφυ­ λακών και με τη βοήθεια συμμαχικών αποσπασμάτων ετοιμάστηκαν να αντιπαρατάξουν ενεργητική άμυνα στους αντιπάλους τους. Η ενεργητική άμυνα των Τρώων ήταν α­ κριβώς ο παράγοντας που δεν επέτρεψε τη συστηματική πολιορκία και τον αποκλεισμό της πόλης από τους Αχαιούς. Με επικεφαλής τον μεγάλο Εκτορα οι Τρώες δεν περίμεναν εντός των τειχών το μοιραίο, αλλά αντίθετα συγκρούστηκαν με τους Αχαιούς από την πρώτη στιγμή της απόβασης στην Τρωάδα. Χρειάστηκαν τέσσερις μεγάλες μάχες για να «πεισθούν» οι Τρώες να περιοριστούν εντός των τειχών. Με την ενίσχυση των Αμαζόνων και των Αιθιόπων δοκίμασαν πάλι την τύχη τους σε κατά παράταξη μάχη, όμως συνετρίβησαν και οι ηγεμόνες Πενθεσίλεια (των Αμα­ ζόνων) και Μέμνων (των Αιθιόπων) βρήκαν τον θάνατο από τον Αχιλλέα. Αυτά αναφέρο-

ΛΗΜΝΟΣ;

'

··· ύ λ α ι ;\ _ | .

Σπάρτη

νται στη συνέχεια της Ιλιάδας, στο έπος «Αιθιοπίδα», δημιουργός του οποίου θεωρείται ο Αρκτίνος ο Μιλήσιος. Αρκετοί λόγιοι των κλασικών χρόνων, ανάμεσά τους και ο Θουκυδίδης, άσκησαν κρι­ τική στον Αγαμέμνονα για τον τρόπο διοίκη­ σης και για τον μη συστηματικό αποκλεισμό της Τροίας. Ωστόσο ο Αθηναίος ιστορικός θ ε­ ωρεί ως δεδομένο ότι η Τροία πολιορκήθηκε για δέκα χρόνια, γεγονός το οποίο δεν φαίνε-

Χάρτης στον οποίο σημειώνεται η πορεία μετάδοσης του μηνύματος για την άλωση της Τροίας. Το μήνυμα μεταδόθηκε με το σύστημα των φρυκτωριών (φωτιές) από την κορυφή της Ιδης στη Λήμνο, από εκεί στον Αθω, κατόπιν στο όρος Μάκιστον της Χαλκίδας, στο σημερινό όρος Χτυπάς στη Θήβα, στον Κιθαιρώνα της Βοιωτίας, στο όρος Αιγίπλαγκτο της Μεγαρίδας, μέχρι το όρος Αραχναίο στις Μυκήνες (επεξεργασία: Ειρήνη Λ. Μπουρδάκου).

Μυκηναϊκά εγχειρίδια του 16ου αιώνα π.Χ. με παραστάσεις κυνηγιού λεόντων και διακοσμητικά μοτίβα. Η διακόσμηση είναι από χρυσό, άργυρο και νίελλο (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ται τελικά ως πιθανό. Με 6άση τις υπάρχουαες πηγές, αλλά και τη στρατηγική - στρατιω­ τική ανάλυση των δεδομένων, είναι πολύ πιο πιθανό δέκα χρόνια να διήρκεσε ο πόλεμος, αλλά όχι και η πολιορκία της Τροίας. Είναι βέ­ βαιο ότι μία δεκαετής πολιορκητική επιχείρη­ ση θα έπρεπε να τροφοδοτείται με ρυθμούς πρωτόγνωρους, σε άνδρες και εφόδια. Κάτι τέτοιο πρέπει να θεωρείται απίθανο με βάση τα δημογραφικά δεδομένα της εποχής. Εξάλ­ λου η δύναμη που σύμφωνα με τον Ομηρο εί­ χε υπό τις διαταγές του ο Αγαμέμνων -1.200 πλοία, 108.000 άνδρες - είναι έτσι και αλλιώς υπερβολικά μεγάλη, τόσο για να τροφοδοτη­ θεί ευχερώς, όσο και για να αντικατασταθούν οι απώλειές της, αφού η συγκέντρωση μιας τόσο μεγάλης στρατιάς προϋπέθετε την εξά­ ντληση του ανθρώπινου δυναμικού της Ελλά­ δας. Ας μη λησμονούμε ότι μόλις 700 περίπου χρόνια αργότερα, στις Πλαταιές, οι Ελληνες κατόρθωσαν να παρατάξουν μία τόσο ισχυρή (όσο η μυκηναϊκή) στρατιά. Αν και ο Ομηρος δεν το αναφέρει, θα πρέ­ πει να θεωρείται βέβαιο ότι δεν ήταν όλα τα πλοία πολεμικά. Σίγουρα θα υπήρχαν ιππαγω-

Η παράσταση του Δούρειου Ιππου στον περίφημο αμφορέα της Μυκόνου του 670 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου).

42

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΧΡΟΝΟΑΟΠΟ ΤΡΟΙΑΣ Μπλέγκεν

Σαχερμάγιερ

Τροία I

3200-2600 π.Χ.

Τροία II

2600-2300 π.Χ.

2400-2150 π.Χ.

Τροία III-V

2300-1900 π.Χ.

2150-1850/1750 π.Χ.

Τροία VI

1900-1275 π.Χ.

1850/1750-1200 π.Χ.

Τροία Vila

1275-1225 π.Χ.

-

Τροία VII6

1225-1100 π.Χ.

-

Τροία VIII

720 (ελληνική)

-

Τροία IX

Ρωμαϊκή

-

γα και μεταγωγικό σκάφη ενταγμενα στον μυ­ κηναϊκό στόλο. Επίσης από τις 108.000 άν­ δρες που μετέφερε στην Τρωάδα ο στόλος αρκετοί θα πρέπει να ήταν βοηθητικοί ή, του­ λάχιστον, ελαφρά οπλισμένοι. Υστερα από την ήττα των Αιθιόπων και τον θάνατο του Αχιλλέα από το βέλος του Πάρη οι Τρώες δέχθηκαν την ενίσχυση των Τευθρανών της Μυσίας, υπό τον Ευρύπυλο. Και αυτό το σώμα όμως ηττήθηκε και ο αρχη­ γός του σκοτώθηκε.

2700-2400 π.Χ.

Παρά τις συνεχείς ήττες οι Τρώες κατόρ­ θωσαν να παρατείνουν την αγωνία τους. Ηδη η περίφημη πολιορκία εισερχόταν στην τε­ λευταία φάση της. Ο Οδυσσέας και ο Διομή­ δης έκλεψαν το Παλλάδιον, το ξόανο της Αθηνάς που προστάτευε την πόλη. Κατόπιν οι Ελληνες κατασκεύασαν τον Δούρειο (ξύλινο) Ιππο με τη βοήθεια του οποίου έπεσε η πόλη. Και στο σημείο αυτό προφανώς ο θρύλος κα­ λύπτει επιμελώς την ιστορική πραγματικότη­ τα. Ο δούρειος ίππος ήταν μάλλον πολιορκη-

τική μηχανή με τη συνδρομή της οποίας προκλήθηκε ρήγμα στα τείχη, από το οποίο εισήλθαν στην πόλη οι αχαϊκές φάλαγγες. Α­ πλές πολιορκητικές μηχανές ήταν γνωστές πολύ νωρίτερα από τα Τρωικά, τόσο στους Χετταίους, όσο και στους Αιγυπτίους. Οι Α­ χαιοί, που διατηρούσαν σχέσεις και με τους δύο λαούς, είχαν πιθανότατα αποκτήσει την απαραίτητη τεχνογνωσία ώστε να είναι σε θ έ­ ση να κατασκευάσουν ένα αντίστοιχο πολεμι­ κό μηχάνημα. Η πρώτη μάχη σημειώθηκε στην Τρωάδα κατά την προσπάθεια των Αχαιών να εγκαταστήσουν προγεφύρωμα. Επικεφαλής 40 πλοί­ ων έμφορτων με Θεσσαλούς ο Πρωτεσίλαος αποβιβάστηκε πρώτος μαζί με τους άνδρες του στην ακτή. Οι Τρώες τούς περίμεναν και στη συμπλοκή που ακολούθησε ο Πρωτεσίλα­ ος σκοτώθηκε από τον Εκτορα. Σταδιακά ό­ μως, καθώς έφθαναν όλο και περισσότεροι Α­ χαιοί στην ακτή, οι Τρώες αναγκάστηκαν να ο­ πισθοχωρήσουν, ύστερα και από την απώλεια του Κύκνου, ο οποίος έπεσε νεκρός από τον Αχιλλέα. Μετά την πρώτη αυτή επιτυχία οι Ελλη­ νες εγκαταστάθηκαν στα τρωικά παράλια και με επικεφαλής τον Αχιλλέα επιτέθηκαν στις γύρω από την Τροία πόλεις - συμμάχους της και τις κατέστρεψαν. Είναι λοιπόν φανερό ότι η επίθεση κατά της Τροίας μόνο ασυντόνιστη δεν ήταν. Οι στρατηγικές κινήσεις των Ελλή­ νων έγιναν με βάση προδιαγεγραμμένο σχέ­ διο και είχαν ως στόχο να αποκλείσουν την Τροία. Ο ίδιος ο Εκτορας μαρτυρεί πόσο επι­ τυχημένες υπήρξαν οι επιχειρήσεις αυτές των Ελλήνων: «Στα χρόνια τα παλιά πολύχρυ­ σο, πολύχαλκο ακουγόταν του Πρίαμου το καστρί περίγυρα στα στόματα του κόσμου. Μα τώρα πια απ’ τα σπίτια εχάθηκαν οι πλού­ σιοι θησαυροί μας. Πολλά πουλήθηκαν και πέρασαν στη Μαιονία την ώρια και στη Φρυ­ γία, τι οργή μάς έζωσε του Δία του τρισμεγάλου» (Σ, 288-292, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή). Λίγο πριν από την έναρξη της πρώτης με­ γάλης μάχης έγινε η μονομαχία μεταξύ του Μενέλαου και του Πάρη. Ο δεύτερος ηττήθηκε, αλλά σώθηκε με θεϊκή παρέμβαση και οι συμπατριώτες του, καταπατώντας τους όρ­ κους, έπληξαν πρώτοι τους Αχαιούς. Αμέσως οι Ελληνες τάχθηκαν για μάχη με τα άρματα στην πρώτη γραμμή και το πεζικό στη δεύτε­ ρη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το χωρίο (Δ, 301309) στο οποίο ο Νέστορας δίνει οδηγίες στους άνδρες των αρμάτων, προτρέποντάς τους να διατηρούν την τάξη της γραμμής μά­ χης και να μην εμπλέκονται σε ατομικές μο­ νομαχίες με τους εχθρούς. Οταν ετοιμάστη­ καν οι δύο στρατοί, επιτέθηκαν με ορμή ο έ­ νας εναντίον του άλλου. Ακολούθησε σκλη­ ρότατη σύγκρουση η οποία δεν είχε ξεκάθα­ ρο αποτέλεσμα. ΓΥ αυτό αποφασίστηκε το α­ ποτέλεσμα να κριθεί με τη μονομαχία Εκτορα και Αίαντα του Τελαμώνιου. Και η μονομαχία όμως δεν είχε αποτέλεσμα και έληξε με τον ερχομό της νύκτας. Την επομένη η μάχη συ­ νεχίστηκε και οι Αχαιοί ηττήθηκαν. Ακολού­ θησε τρίτη σύγκρουση κατά την οποία φονεύθηκε ο Πάτροκλος.

Κάτοψη των οικιστικών φάσεων της Τροίας (Ι-ΙΧ) βάσει των ανασκαφικών δεδομένων (Μπλέγκεν, 1958).

Κάτοψη του νότιου οχυρωματικού τείχους και οικιών της Τροίας Vila. Στην οικία αρ. 700 βρέθηκε ακέφαλος σκελετός ενήλικα άνδρα και στον δρόμο αρ. 710 βρέθηκε το κεφάλι του (Μπλέγκεν, 1958).

Μετά τον θάνατο του Πάτροκλου ο Αχιλλέας ανέλαβε τη διοίκηση του ελληνικού στρατού και τον οδήγησε στην τέταρτη και μεγαλύτερη μάχη. Πιέζοντας το εχθρικό κέ­ ντρο πέτυχε τελικά τη διάσπασή του. Ακο­ λούθησε άγρια καταδίωξη των Τρώων, Μέρος του στρατού των τελευταίων παγιδεύτηκε στη συμβολή των ποταμών Σιμόι και Σκάμανδρου και εξοντώθηκε. Οι υπόλοιποι Τρώες υ­ ποχώρησαν άτακτα εντός της πόλης, παρά την προσπάθεια του Αχιλλέα να τους κλείσει την οδό διαφυγής με υπερκερωτικό ελιγμό. Η ήττα αυτή σε συνδυασμό με τον θάνατο του Εκτορα έκρινε ουσιαστικά την τύχη της Τροί­

ας. Η πόλη χάρη στην άφιξη ενισχύσεων κρά­ τησε για λίγο ακόμα, πριν υποκύψει οριστικά στην ισχύ των χαλκοκνημίδων Αχαιών.

ΤΡΟΙΑ Vila Η ΙΛ ΙΑ Δ ΙΚ Η ΤΡΟΙΑ Η Τροία κατοικήθηκε από το 3000 π.Χ. Υ ­ πήρξε οχυρή πόλη, έδρα ηγεμόνα. Μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. εξακολουθούσε να κατοικείται. Οι σκαπανείς αρχαιολόγοι διέκριναν εννέα οι­ κιστικές φάσεις (Ι-ΙΧ), από τις οποίες η Vila ταυτίζεται με την ιλιαδική Τροία. Επειτα από καταστροφικό σεισμό που ι-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

5* %

Μ

Ψ

Δραματικές εικόνες από την ακολουθούσα την άλωση της Τροίας σφαγή, όπως την προφήτευσε ο Πρίαμος και αναφέρεται στη ραψωδία X της Ιλιάδας (τμήμα από τον αμφορέα της Μυκόνου, Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου).

σοπέδωσε την Τροία VI, περί το 1275 π,Χ., οιεπιζώντες κάτοικοί της προχώρησαν στην ί­ δρυση της Τροίας Vila. Το οχυρωματικό τεί­ χος, που είχε επισκευαστεί βιαστικά μετά τη φάση VI, εξακολούθησε να χρησιμοποιείται,

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ενώ ταυτόχρονα έγινε προέκτασή του προς την ανατολική πύλη. Το επίπεδο του εδάφους υψώθηκε και το τείχος προεκτάθηκε στην α­ νατολική παραστάδα της πύλης, δημιουργώ­ ντας έναν στενό, σκολιό, διάδρομο (σύμφωνα

με το έθος των μυκηναϊκών ακροπόλεων) ώ­ στε να προσφέρει μεγαλύτερη ασφάλεια. Ο πληθυσμός αυξήθηκε αυτή την περίο­ δο και οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν μέσα στην πόλη, όπου έκτισαν πάλι τις οικίες της Τροίας VI. Η ίδια βιασύνη χαρακτήριζε και τις επισκευές στο οχυρωματικό τείχος, που αποτελείτο πλέον από τραχείς, ακατέργαστους λίθους, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν με­ γάλοι γωνιώδεις δόμοι, επιμελώς λαξευμένοι,

Οι ακροπόλεις των Μυκηνών και της Τίρυν&ας και η Πύλη των Σφιγγών στην ακρόπολη της Χαττούσας. Ομοιότητες παρατηρούνται τόσο στη διαμόρφωση του εξωτερικού αντιτειχίσματος της κεντρικής πύλης, όσο και στην επιλογή ζωόμορφων θυρεών για την «προστασία» της Πύλης (φωτ. και επεξεργασία: Ειρήνη Λ. Μπουρδάκου).

απομεινάρι του τείχους της Τροίας VI. Οι κά­ τοικοι αναμένοντας προφανώς τον επερχόμενο κίνδυνο, δημιούργησαν αποθηκευτι­ κούς χώρους στα δάπεδα των οικιών τους. Ε ­ κεί τοποθέτησαν πιθάρια με τέτοιο τρόπο ώ­ στε να προεξέχει μόνο το στόμιό τους. Πίθοι για την αποθήκευση τροφίμων και υγρών είχαν χρησιμοποιηθεί από το 3000 π.Χ. Ηταν όμως τοποθετημένοι πάνω στα δάπεδα ή στις αυλές των οικιών. Μόνο στην Τροία Vila ανα­ καλύφθηκαν πίθοι θαμμένοι στα δάπεδα των σπιτιών ως το ύψος του στομίου τους. Η ε­ νέργεια αυτή σχετίζεται με την ανάγκη εξοι­ κονόμησης χώρου. Οι κάτοικοι συγκεντρώθη­ καν σε πυκνά και βιαστικά συγκροτημένα οι­ κοδομικά τετράγωνα, εντός των τειχών. Ολό­ κληρη οικογένεια υποχρεώθηκε να χρησιμο­ ποιεί ένα μόνο μικρό δωμάτιο. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι η «καταβύθιση» των αποθη­ κευτικών πίθων ήταν ενέργεια επιβεβλημέ­ νη. Πρέπει επίσης να τονισθεί ότι κατά την ί­ δια περίοδο μειώθηκε δραματικά η εισαγωγή μυκηναϊκών αγγείων στην περιοχή. Σε αντι­ στάθμισμα οι εγχώριοι καλλιτέχνες κατα­ σκεύαζαν απομιμήσεις των αγγείων αυτών. Το γεγονός αποδεικνύει πως υπήρχαν σχέσεις με τη Δύση, λιγότερο έντονες όμως από ότι κατά το παρελθόν. Παράλληλα, όπως προκύ­ πτει από τα ανασκαφικά ευρήματα, οι Τρωαδίτες διατήρησαν τις εμπορικές τους επαφές με περιοχές βόρεια του Ελλησπόντου, της Μικράς Ασίας, με την Κύπρο, με τα λιμάνια της Κιλικίας και της βόρειας Συρίας, με τους Χετταίους και με τη Μεσοποταμία. Ετσι μπο­ ρούμε να πούμε ότι με τον τρόπο αυτό επα­ ληθεύεται σε κάποιο βαθμό ο «Νεών Κατάλο­ γος» της Ιλιάδας, όσον αφορά τα συμμαχικά προς τους Τρώες έθνη. Επίσης με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα είμαστε σε θέση να

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

46

χρονολογήσουμε την Τροία Vila μεταξύ των ετών 1250 και 1150 π.Χ. Από τα παραπάνω μπορούν να εξαχθούν με σχετική ασφάλεια σημαντικά συμπερά­ σματα. Το πρώτο αφορά τις προετοιμασίες των Τρώων να αντιμετωπίσουν πολιορκία. Η Βιαστική επισκευή του τείχους με τη χρήση κάθε διαθέσιμου υλικού και η δημιουργία α­ ποθηκευτικών χώρων είναι ενδεικτικά της τα­ χύτητας με την οποία αναμενόταν η άφιξη των εχθρών. Οσον αφορά τον συνωστισμό ε­ ντός της πόλης, αυτός πρέπει να οφείλεται είτε σε προγενέστερες της πολιορκίας επι­ δρομές, είτε στον φόβο πραγματοποίησης τέτοιων επιδρομών. Η ταύτιση της Τροίας Vila, στον λόφο του Χισαρλίκ, με την ιλιαδική Τροία στηρίζεται σε μια σειρά αποκαλυπτικών παρατηρήσεων. Γνωρίζουμε από μελέτες γεωφυσικών πως η Τροία VI καταστράφηκε από έναν μεγάλο σει­ σμό μεγέθους 4,9-5,5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Πουθενά -και πρέπει να τονισθεί αυτό- δεν βρέθηκαν ίχνη πυρκαγιάς. Αντίθετα ολόκληρο το ανασκαφικό στρώμα της Τροίας Vila έφερε έκδηλα τα σημάδια της καταστρο­ φικής πυρκαγιάς που, σύμφωνα με την ομηρι­ κή παράδοση, αφάνισε το Ιλιον. Πολλοί λίθοι των οικιών αποτεφρώθηκαν (!) από την υψη­ λή θερμοκρασία της πύρινης λαίλαπας. Πα­ ντού υπήρχαν διασκορπισμένοι ημιαποτεφρωμένοι πλίνθοι, μισοκαμμένα ξύλα και καμμένα υλικά που έδιναν την εικόνα πλή­ ρους ερήμωσης. Στην εξάπλωση της πύρινης κόλασης συνέβαλε η συσσώρευση μεγάλων ποσοτήτων απορριμμάτων -συνέπεια της πο­ λιορκίας· στους δρόμους της πόλης. Τμήμα­ τα των πυρπολημένων οικιών κατέπεσαν στους δρόμους, αναφλέγοντας τους σωρούς των απορριμμάτων και κλείνοντας έτσι κάθε πέρασμα στους πανικόβλητους Τρώες. Σύμφωνα με τους ειδικούς οι δρόμοι της πόλης είχαν αποκλεισθεί σε ύψος 1,5 m από καιόμενα ερείπια. Μια γλαφυρή λεπτομέρεια της τραγικής νύκτας της άλωσης ήλθε στο φως κατά τη διάρκεια των ανασκαφών της οικίας αρ. 730. Μέσα σε πίθους που περιείχαν απο­ τεφρωμένους κόκκους σιταριού βρέθηκαν σκελετοί ποντικών (της τάξης των Υρακοειδών). Τα φτωχά τρωκτικά αναζήτησαν -μά­ ταια- τη σωτηρία στα υπόγεια της οικίας. Η μάχη συνεχίστηκε και μετά την είσοδο των πολιορκητών στην πόλη. Ενδεικτικά του γεγονότος είναι και πάλι τα αρχαιολογικά ευ­ ρήματα. Ανάμεσα στις κατεστραμμένες οι­ κίες βρέθηκαν αποκεφαλισμένοι σκελετοί (σκηνές της σφαγής έχουν αποτυπωθεί στις μετόπες του περίφημου αμφορέα της Μυκό­ νου). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανακάλυψη, στην είσοδο της οικίας αρ. 700, ενός ακέφαλου σκελετού άνδρα, το κρανίο του οποίου βρέθηκε στον δρόμο έξω από την οικία. Επίσης στη δυτική κλιτύ του λόφου της Τροίας βρέθηκε σκελετός άνδρα που φαίνε­ ται πως είχε πέσει από το τείχος και αφέθηκε άταφος στη θέση αυτή. Το εύρημα αυτό μπο­ ρεί να συσχετισθεί με το χωρίο της Ιλιάδας στο οποίο αναφέρεται ότι ο Τελαμώνιος Αίας σκότωσε τον Επικλή«... βαριά κοτρόνα σφενδονίζοντας, που στην κορφή από μέσα την εί­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

χαν χτίσει στο καστρότειχο τρανή, κι ουδέ κανένας γερός κι ας ήταν, θα τη σήκωνε, και με τα δυό τα χέρια από όσους ζουν στον κό­ σμο σήμερα. Μ' αυτός ασκώνοντάς την πέταξε και το τετράφαλο του σπάζει κράνος και όλα του θρεί της κεφαλής τα κόκαλα. Σα βου­ τηχτής εκείνος πέφτει απ' τον πύργο κι απ’ τα κόκαλα ξεχύθηκε η ψυχή του» (Μ, 378-386, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή). Αν και το συγκεκριμένο χωρίο αναφέρεται στη μάχη γύρω από το αχαϊκό στρατόπεδο, μας δίνει μία άριστη εικόνα περί της διεξαγωγής των τειχομαχιών. Στην περίπτωση της Τροίας τα αρχαιολο­ γικά ευρήματα μας τροφοδοτούν με αρκετά στοιχεία τα οποία μας επιτρέπουν να αναβιώ­ σουμε τη φρίκη της νύκτας (;) της άλωσης, καθώς «Ο πόλεμος ξεσπούσε πάνω τους ά­ γριος, ίδιος σύφλογο σε πολιτεία, που ξάφνου ψηλά πετάγεται φουντώνοντας, σωριάζοντας τα σπίτια με αναλαμπή τρανή, κι απάνω της σφυρίζει η ορμή του ανέμου (Ρ, 736-739, με­ τάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αναμφισβήτητα ο Τρωικός Πόλεμος είναι ένα ιστορικό γεγονός. Τόσο οι φιλολογικές πηγές, όσο και τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης, παρά τις αντικρουόμενες απόψεις πολλών ερευνη­ τών. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφο­ ρες απόψεις που αφορούν ακόμα και τη γεω­ γραφική θέση της Τροίας. Ο Γερμανός ερευνητής X. Ντέρπφελντ εί­ χε ταυτίσει την Τροία VI (1900-1275 π.Χ.) με την ομηρική πόλη και απέδωσε την κατα­ στροφή της σε επιδρομές Θρακών, στο πλαί­ σιο της ιλλυρικής και της δωρικής μετανά­ στευσης του 13ου αιώνα π.Χ. Ομως τα αρχαι­ ολογικά ευρήματα καταρρίπτουν τον ισχυρι­ σμό του: η Τροία VI καταστράφηκε από σει­ σμό και όχι από εχθρική επίθεση, Ο Φ. Σάχερμαγιερ δέχθηκε ότι η κατα­ στροφή της Τροίας VI οφειλόταν σε σεισμό, τον οποίο αποδίδει στον «κοσμοσείστη» Ποσειδώνα προσπαθώντας να ερμηνεύσει τον σχετικό με τον Δούρειο Ιππο μύθο. Ουσιαστι­ κά ο μελετητής υποστηρίζει ότι οι Αχαιοί εκ-

μεταλλεύθηκαν την ευκαιρία που τους προσέφερε ο σεισμός και κατέλαβαν την ανοχύ­ ρωτη πια πόλη. Σύμφωνα με τον μεγάλο ιστορικό X. Μπένγκστον η θεωρία αυτή αποτελεί μια έ­ ξυπνη, αλλά μάλλον αστεία λύση. Ο Βίλκεν και άλλοι ερευνητές, έχοντας α­ ποδεχθεί την ταύτιση της ομηρικής Τροίας με την Vila που καταστράφηκε στο τέλος του 13ου αιώνα π.Χ., θεώρησαν πιθανό ότι Θρά­ κες προξένησαν την καταστροφή της πόλης κατά τη διέλευσή τους προς την Ασία. Οι υποστηρικτές της άποψης αυτής δέχονται ότι οι Ελληνες απλώς εξύφαναν αργότερα τον Τρω­ ικό μύθο, εκμεταλλευόμενοι τη θρακική επι­ τυχία. Ομως η αρχαιολογική σκαπάνη έρχεται να καταρρίψει και αυτή τη θεωρία, αφού η κε­ ραμική που ήλθε στο φως απέδειξε ότι θρακι­ κή εγκατάσταση στην περιοχή σημειώθηκε γύρω στο 1100 π.Χ. Αλλωστε γιατί οι Ελληνες να οικειοποιηθούν ένα ξένο προς αυτούς πο­ λεμικό επίτευγμα; Οι επιγραφικές μαρτυρίες από τον 13ο αι­ ώνα π.Χ. ενισχύουν τα γραφόμενα του Ομή­ ρου. Σε λουβιτική επιγραφή του 13ου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται ο στίχος «...όταν ήλθαν από την απόκρημνη Wilusa». Σε άλλα χιττιτικά κεί­ μενα του ίδιου αιώνα εμφανίζονται δύο πό­ λεις, η Wilusa και η Truisa. Οι ιστορικοί ταυτί­ ζουν τη Wilusa με το ομηρικό Ιλιον. Επιπρό­ σθετα το επίθετο «απόκρημνος» το χρησιμο­ ποιεί και ο Ομηρος για να περιγράφει το Ιλιον («αιπυ Ιλιον» - Ο, 81). Οσον αφορά την κατά­ ληξη -ουσα, αυτή πρέπει να είναι χιττιτική (πρβλ. Χαττούσα). Η γεωγραφική ταύτιση της ομηρικής

Κατόψεις του οχυρωματικού τείχους και οικιών της Τροίας VIΙα. Διακρίνονται οι αποθηκευτικοί πίθοι στα δάπεδα των οικιών 730-732, Vila-VIIβ. Είναι χαρακτηριστική η ομοιότητα στον τρόπο οχύρωσης της πύλης, με εξωτερικό αντιτείχισμα, με τις μυκηναϊκές ακροπόλεις (Μπλέγκεν, 1958).

Τροίας με τον λόφο του Χισαρλίκ είχε αμφι­ σβητηθεί ήδη από την αρχαιότητα. Πολλοί ε­ ρευνητές θεωρούν ότι τα ανασκαφικά ευρή­ ματα της Τροίας δεν ταυτίζονται με την ομη­ ρική περιγραφή της και πιστεύουν ότι η Τροία βρισκόταν στην Ελλάδα. Ομως παραγνωρί­ ζουν ότι τα ανασκαφικά ευρήματα που ήλθαν στο φως στην Ανατολία παρουσιάζουν ομοιό­ τητες με τον μυκηναϊκό πολιτισμό. Αναφέ­ ρουμε χαρακτηριστικά την «Πύλη των Σφιγ­ γών» και των «Λεόντων» από τα ανάκτορα της Αλατζά και του Μπογιάτσκοϊ, που θυμί­ ζουν έντονα την Πύλη των Λεόντων στις Μυ­ κήνες ή τα ανακουφιστικά τρίγωνα των μυκη­ ναϊκών θολωτών τάφων, τα οποία επαναλαμ­ βάνονται σε αντίστοιχους της Ανατολίας ή ως απλά διακοσμητικά μοτίβα σε αρχιτεκτονήματα. Ακόμα πρέπει να επισημανθεί η διαφορο­ ποίηση μεταξύ Ιλιαδικού και Τρωικού Πολέ­ μου - σύμφωνα με τον νεολογισμό του Δ. Μαρωνίτη. Τα Επη μάς προσφέρουν απλώς μέ­ ρος της ιστορικής αλήθειας, χωρίς τα ίδια να αποτελούν ιστορία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Carl Biegen et at: TROY SETTLEMENTS Vila, VII6 AND VIII, Princeton University, 1958. (2) Carl Biegen: TROY AND THE TROYANS, London, 1963. (3) L. Gindin: TROJA, THRAKIEN UND DIE VOELKER

47

ALTKLEINASIENS. VERSUCHEINER HISTORISCH, PHILOLOGISCHEN, UNTERSUCHUNG, Innsbruck, 1999. (4) Greenbank συνέδριο: THE TROJAN WAR. ITS HISTORICITY AND CONTEXT, Πρακτικά συνεδρίου Liverpool 1981, Bristol, 1984. (5) Ηροδότου: ΙΣΤΟΡΙΑ, Oxford Classical texts, εκδόσεις Καρδαμίτσα. (6) Φ. Κακριδή: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1987. (7) Λ. Κοντορλή-Παπαδοπούλου: ΑΝΑΤΟΛΙΑΧΕΤΤΑΙΟΙ, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Ιωάννινα, 1991. (8) Π.Ε. Κώνατα: Η ΝΑΥΤΙΚΗ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΩΝ, Αθήνα, 1966. (9) I. Λουκά: ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ, Παπαζήσης, Αθήνα, 1993. (10)Δ. Μαρωνίτη: ΟΜΗΡΙΚΑ ΜΕΓΑΘΕΜΑΤΑ, Κέδρος, Αθήνα, 1999. (11) Α. Μπάλλα: Ο ΑΡΗΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΓΗΝ, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα, 1968. (12) X. Μπένγκστον: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Αθήνα, 1991. (13) Ειρήνης Λ. Μπουρδάκου: ΔΑΙΔΑΛΟΣ, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ, εκδόσεις Αίολος, Αθήνα, 2000 (υπό έκδοση).

(14) Ομήρου: ΙΛΙΑΔΑ, ΟΔΥΣΣΕΙΑ (μετάφραση Ν. Καζαντζάκη, Ι.Θ. Κακριδή). (15) X. Πάτση: ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. (16) Χρ. Πελεκίδη: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Ιωάννινα, 1988. (17) G. Rapp, J.A. Gifford: TROY, THE ARCHAEOLOGICAL GEOLOGY, Princeton University, 1982. (18) E. Schwertheim: DIE TROAS. NEUE FORSCHUNGEN III, Βόννη, 1999. (19) M. Siedler: TROIA. GESCHICHTE GRABUNGEN KONTROVERSEN, Mainz am Rhein, 1994. (20) ΤΡΟΙΑ. ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ KAI ΕΥΡΗΜΑΤΑ TOY ΕΡΡΙΚΟΥ ΣΛΗΜΑΝ, Αθήνα, 1995. (21) Α. Τσοπανάκη: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ, Θεσσαλονίκη, 1988. (22) J.P. Vernant: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα, 1981.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ταξίαρχος ε.α. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Γ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ιστορικός συγγραφέας τ. Καθηγητής Στρατ. Ιστορίας ΣΣΕ

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΗΤΑΝ Η ΠΡΩΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. 0 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΗΤΑΝ ΑΝΕΤΟΙΜΟΣ ΓΙΑ ΝΑ ΕΠΙΤΥΧΕΙ ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ. ΠΟΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΥΝΕΤΕΛΕΣΑΝ ΣΤΗΝ ΗΤΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ.

πόλεμος του 1897 ήταν η πρώτη τμήμα του ήταν ορεινό και σχεδόν ακάλυ­ πτο, παρείχε όμως καλή παρατήρηση. Ο πο­ σύγκρουση της Ελλάδας με την Τουρκία μετά την αναγνώριση ταμός Πηνειός, που διαρρέει την περιοχή, ε­ της πρώτης ως ανεξάρτητου κράτους.κβάλλει Η χώ­ στο Αιγαίο πέλαγος, νότια του Πλαρα μας εισήλθε στη σύγκρουση χωρίς κατάλ­ ταμώνα. Το οδικό δίκτυο τότε ήταν φτωχό. Υ ­ ληλη προπαρασκευή. Προ των επιχειρήσεων πήρχαν ένας βασικός οδικός άξονας (Λάρι­ οι Μεγάλες Δυνάμεις με την πολιτική τους σα- Ελασσόνα) και μερικοί καρροποίητοι είχαν καταδείξει ότι επεδίωκαν τη διατήρη­ δρόμοι. Η αμυντική τοποθεσία στη μεθόριο ση του status quo στη Βαλκανική (όπως καθο­ δεν είχε βάθος και ως εκ τούτου δεν ήταν ι­ ριζόταν με τη Συνθήκη του Βερολίνου του σχυρή. Δεν υπήρχαν καθόλου οχυρώσεις. 1878). Παράλληλα προωθούσαν τα σχέδιά Στην τουρκική πλευρά υπήρχαν ελαφρά ο­ τους για αύξηση της επιρροής τους σε πε­ χυρωματικά έργα και η μεθόριος ήταν ενιριοχές της Βαλκανικής. σχυμένη με πύργους και λιθόκτιστους τοί­ Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η Κρητική χους. Σημειώνεται ότι υπήρχαν οι διαβάσεις Επανάσταση του 1895-1897 είχε ως αποτέλε­ Αγιοφύλλου, Ρεβένι, Μελούνας και Νεζερού, σμα την εκπόνηση του νέου «Οργανικού Νό­ που ήταν υποχρεωτικές για την κίνηση προς μου», με 6άση τα αιτήματα των Κρητών. Επί­ τη Θεσσαλία. σης έμμεση πίεση ασκούσε στην κυβέρνηση η Εθνική Εταιρεία, για ενέργειες της χώρας υπέρ των υποδούλων Ελλήνων στη Μακεδο­ νία. Ο υπόδουλος ελληνισμός τότε εκτός Οι Ελληνες διέθεταν δύο μεραρχίες των από την καταπίεση των Τούρκων είχε να α­ δύο ταξιαρχιών-και δύο αποσπάσματα συ­ νταγμάτων (ΣΠ), δώδεκα ίλες ιππικού και ντιμετωπίσει και τον Πανσλαβισμό. Η κατάσταση του Στρατού της χώρας τέσσερις λόχους μηχανικού. Για υποστήριξη δεν ήταν ικανοποιητική και δεν υπήρχε προ­ διέθεταν 48 πυροβόλα. Αναλυτικά υπήρχαν: οπτική βελτιώσεως για επικείμενη σύγκρου­ 24 τάγματα πεζικού (ΤΠ), 7 τάγματα ευζώνων ση με την Τουρκία. Η κυβέρνηση Θ. Δηλη(ΤΕ) και 9 ανεξάρτητα τάγματα. Η συνολική γιάννη, που προήλθε από τις εκλογές του δύναμη έφθανε τις 38.500 άνδρες. Στις τά­ 1895, δεν ήταν ικανή να χαράξει σαφή εξωτε­ ξεις της 3ης Ταξιαρχίας (του Σμολένσκη) υ­ ρική πολιτική. πηρετούσαν μερικές δεκάδες εθελοντών Υπό αυτές τις συνθήκες άρχισε ο πόλε­ Κυπρίων. Αρχιστράτηγος ήταν ο διάδοχος μος του 1897, στις 5 Απριλίου. Οι επιχειρή­ Κωνσταντίνος. Η κατάσταση του Στρατού, ό­ σεις στην περιοχή των συνόρων, γνωστές ως πως προαναφέραμε, δεν ήταν ικανοποιητική «αγώνας των Συνόρων» ή «μάχη των Συνό­ (πλημμελής επιμελητεία, ηλικιωμένοι διοικη­ ρων», διεξήχθησαν από τις 8 ως τις 11 Απρι­ τές μονάδων, σχηματισμοί χωρίς επιτελείς λίου. κ.ά.) και δεν θεωρείτο ότι θα επέτρεπε στα ελληνικά όπλα να έχουν θετικό αποτέλεσμα στις επικείμενες επιχειρήσεις. Οι Τούρκοι διέθεταν αρχικά δύο μεραρ­ χίες πεζικού (ΜΠ), μία μεραρχία Ιππικού (ΜΙ), Ο χώρος του πεδίου μάχης βρισκόταν τέσσερις λόχους μηχανικού και έναν λόχο κατά μήκος της οροθετικής γραμμής Ελλάγεφυροποιών. Για υποστήριξη διέθεταν 156 δας-Τουρκίας στη Θεσσαλία. Το μεγαλύτερο πυροβόλα. Συνολικά είχαν 99 ΤΠ και 26 ίλες

0

48

ΑΝΤΙΠΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΜΑΧΗΣ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Λαϊκή εικόνα της εποχής που αναπαριστά τις μάχες στο Ρεβένι της Μελούνας (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897

- 3 Β

Τ

,

Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, αρχηγός του Στρατού Θεσσαλίας.

Ο υποστράτηγος Νικόλαος Μακρής, διοικητής της I ΜΠ.

Ο συνταγματάρχης Γεώργιος Μαυρομιχάλης, διοικητής της II ΜΠ.

Ιππικού, μία δύναμη 65.000 ανδρών. Διοικη­ τής των δυνάμεων τους ήταν ο Ετέμ πασάς, με σύμβουλο τον Γερμανό συνταγματάρχη φον Γκρούμβκωφ.

Τομέας Καλλιπεύκης

κίων Δύο Δένδρα και Κλέφτη Γεντίκ, αλλά α­ ναχαιτίσθηκαν σταθερά. Περί τις 17.00 εκτό­ ξευσαν και νέα επίθεση κατά του υψώματος Κλέφτη Γεντίκ, πάλι χωρίς επιτυχία. Στη συ­ νέχεια εκδήλωσαν επίθεση κατά του υψώμα­ τος Γοδομάν, που αποκρούστηκε. Ομως με­ τά από νέα προσπάθεια στις 21.00 κατόρθω­ σαν να καταλάβουν εδαφικά ερείσματα στην περιοχή Δύο Δένδρα. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 9ης Απριλί­ ου επιτέθηκαν με σφοδρότητα και πάλι κατά του υψώματος Ανάληψη. Ταυτόχρονα επιτέ­ θηκαν και στα φυλάκια Γοδομάν, Δύο Δέν­ δρα και Κλέφτη Γεντίκ. Στο ύψωμα Ανάληψη τρεις προσπάθειές τους αποκρούστηκαν α­ ποτελεσματικά. Ομως κατόρθωσαν να κατα­ λάβουν τα φυλάκια Γοδομάν και Κλέφτη Γε­ ντίκ και προωθήθηκαν προς την Ολυμπιάδα. Ο λόχος που κατείχε θέσεις στο Γοδομάν α­ ναγκάστηκε να συμπτυχθεί σε δεύτερη γραμμή άμυνας. Στο μεταξύ ο διοικητής του XI ΤΕ, μη δυνάμενος να αναχαιτίσει τον εχθρό, διέταξε στις 17.00 τα τμήματά του να συμπτυχθούν προς Ολυμπιάδα με επιβραδυντικό αγώνα. Η σύμπτυξη των τμημάτων έγινε με σχετική α­

ΣΧΕΔΙΑ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ

50

Το ελληνικό σχέδιο σε γενικές γραμμές προέβλεπε «ακριβή άμυνα» προς απαγόρευ­ ση της τουρκικής εισβολής στη Θεσσαλία, με τέσσερις προϋποθέσεις για την άμυνα: α) Εισβολή από τον Τύρναβο προς τη Λάρισα, β) Εισβολή διά Ρεβενίου προς Κουτσόχερο-Ραχούλα-Λάρισα. γ) Εισβολή διά του στενού Ζάρκου και στη συνέχεια διά των γεφυρών Αλή Εφέντη και Κουτσόχερο - Ραχούλα προς Λάρισα, δ) Εισβολή διά Ρεβενίου και Ζάρκου. Ανάλογα ανετίθεντο οι αποστολές των μονά­ δων σε κάθε περίπτωση. Ζωτικό έδαφος ή­ ταν το ύψωμα Καλλιπεύκης. Το σχέδιο των Τούρκων σε γενικές γραμ­ μές προέβλεπε ταχεία επίθεση με αντικειμε­ νικό σκοπό (ΑΝΣΚ) την ανατροπή και την εκμηδένιση των ελληνικών δυνάμεων και προ­ έλαση προς Λάρισα-Λαμία. Η κύρια προσπά­ θεια θα γινόταν προς Ρεβένι-Αμυγδαλέα. Το σχέδιο είχε εκπονηθεί από τον Γερμανό στρατηγό φον Ντερ Γκόλτς, τον οργανωτή του Τουρκικού Στρατού.

ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Πριν ακόμα κηρυχθεί επίσημα ο πόλε­ μος είχαν σημειωθεί μεθοριακά επεισόδια μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων: ανταλλαγή πυροβολισμών, εγκατάσταση ενέδρας από τους Ελληνες στο ύψωμα Ανω Αναλήψεως και προσπάθεια των Τούρκων για ανακατά­ ληψη του υψώματος, προσβολή από τους Τούρκους, με δύο τάγματα, των θέσεων Περδίκι και Κλέφτη Γεντίκ κ.ά.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Στις 6 Απριλίου εισέβαλε στη Θεσσαλία η 6η Τουρκική ΜΠ διά των ορεινών διαβάσεων Καλλιπεύκης. Ταυτόχρονα εισέβαλαν οι 2η και 4η ΜΠ καιη ΜΙ διά της Μελούνας καιη 1η ΜΠ διά του Δαμασίου. Οι Ελληνες διατήρη­ σαν τις θέσεις τους παρά την αριθμητική υ­ περοχή των Τούρκων, οι οποίοι πέτυχαν την ημέρα αυτή να καταλάβουν τη διάβαση της Μελούνας χωρίς να προχωρήσουν προς Νό­ το. Ειδικότερα στον τομέα της Καλλιπεύκης (Νεζερού) στις 11.00 εκδηλώθηκε τουρκική επίθεση με μεγάλες δυνάμεις κατά των θ έ ­ σεων στα Δύο Δένδρα και Κλέφτη Γεντίκ, χω­ ρίς θετικά αποτελέσματα. Οι Τούρκοι τη νύ­ κτα 6/7 Απριλίου εγκατέλειψαν τα φυλάκιά τους από τα Τρία Πλατάνια μέχρι το Κλαρί Τσουγκρί (ανατολικά της διατάξεως). Το εκεί II Τ Ε αντιλήφθηκε τη σύμπτυξή τους και το πρωί της 7ης Απριλίου έσπευσε και κατέλα­ βε επίκαιρες θέσεις στο τουρκικό έδαφος, ενώ πυρπόλησε και τα φυλάκια. Στις 05.00 της ίδιας ημέρας η διλοχία του XI Τ Ε από την Καλλιπεύκη προωθήθηκε προς ενίσχυση των τμημάτων στην Ανω και την Κάτω Ανάλη­ ψη, καθώς και στα φυλάκια Προφήτη Ηλία και Περδίκι. Το μεσημέρι έφθασαν στην πε­ ριοχή Καλλιπεύκης και δύο λόχοι από τους Γόννους, καθώς και λόχος μηχανικού και πυ­ ροβολαρχία ορειβατικού πυροβολικού. Στις 18.00 έφθασε στην Καλλιπεύκη και η άλλη διλοχία, η οποία κατατμήθηκε στις 7 Απριλί­ ου σε διάφορα σημεία του μετώπου. Ετσι στην περιοχή Καλλιπεύκης (ανάπτυγμα 3035 )(λμ.) βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή 20 λόχοι. Δεν υπήρχαν όμως εφεδρείες. Την επόμενη ημέρα (7 Απριλίου) οι Τούρ­ κοι επιχείρησαν να καταλάβουν το ύψωμα Περδίκι και τα υψώματα Ανω και Κάτω Αναλή­ ψεως, χωρίς επιτυχία. Τις πρωινές ώρες της 8ης Απριλίου επιτέθηκαν κατά των φυλα­

ταξία, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι να τραπούν σε φυγή. Μόνο 60 οπλίτες έφθασαν στην Ολυμπιάδα. Εξάλλου ο διοικητής του Αποσπάσματος Νεζερού συνταγματάρχης Πεζικού Γ Κακλαμάνος, λόγω της κρίσιμης καταστάσεως, διέ­ ταξε με δική του πρωτοβουλία γενική σύ­ μπτυξη στους Γόννους, υπό την κάλυψη του II ΤΕ από το χωριό Ραψάνη. Μόλις ο αρχιστράτηγος πληροφορήθηκε, στις 21.30 της 9ης Απριλίου, τα περί συμπτύξεως του Αποσπάσματος, διέταξε να κι­ νηθούν τμήματα του Μηχανικού από τη Γυρτώνη στο χωριό Μακρυχώρι για να καλύψουν τη σύμπτυξη των τμημάτων όταν θα περνού­ σαν τη γέφυρα του Πηνειού. Τελικά η σύ­ μπτυξη των τμημάτων από την Καλλιπεύκη

μεταβλήθηκε σχεδόν σε φυγή, με αποτέλε­ σμα πολλοί από τους οπλίτες τη νύκτα της 9/10 Απριλίου να φθάσουν μέχρι τη Λάρισα. Ευτυχώς η 6η τουρκική ΜΠ δεν αντιλήφθηκε την κίνηση των ελληνικών τμημάτων και έτσι δεν τα κατεδίωξε. Το Γενικό Στρατηγείο διαπιστώνοντας την αδράνεια των Τούρκων, διέταξε στις 11 Απριλίου τη συγκρότηση ενός συγκροτήμα­ τος υπό τον αντισυνταγματάρχη Ιππικού Κ. Γρίβα, με αποστολή την ανακατάληψη της Καλλιπεύκης. Η δυσμενής, όμως, εξέλιξη της τακτικής καταστάσεως στην περιοχή των Δελερίων ματαίωσε την επιχείρηση αυ­ τή και επέβαλε τη σύμπτυξη (στις 12 Απριλί­ ου) των δυνάμεων που βρίσκονταν στο Μακρυχώρι προς τη Λάρισα.

Τομέας Μ ελούνας Ταυτόχρονα με την επίθεση στους άλ­ λους τομείς εκδηλώθηκε τουρκική επίθεση και στον τομέα της I ΜΠ, όπου είχε συγκε­ ντρωθεί ο όγκος των τουρκικών δυνάμεων (2η, 3η και 4η ΜΠ και ΜΙ). Στις 19.00 καταλή­ φθηκε από ελληνικά τμήματα το φυλάκιο Χασάν Μελούνας και το ύψωμα Ανώνυμο. Το εκεί τουρκικό ΤΠ (της 4ης ΜΠ) συμπτύχθηκε. Στη συνέχεια ο διοικητής της 4ης τουρκι­ κής ΜΠ προώθησε τον όγκο των δυνάμεων της Μεραρχίας και στις 03.00 της 6ης Απριλί­ ου δύο τάγματα εκτόξευσαν επίθεση για να ανακαταλάβουν τα εδάφη που είχαν απωλέσει, χωρίς επιτυχία. Διαδοχικές επιθέσεις των Τούρκων κατά του οροπεδίου Γκριτζόβαλη (Βοτανοχωρίου) αποκρούστηκαν αποτελεσματικά από δυνά­ μεις του 5ου ΣΠκαι του IV ΤΕ. Ο αγώνας ήταν σκληρός και η πίεση των Τούρκων ισχυρή. Ε ­ τσι η 2η ελληνική Ταξιαρχία, για να αντιμετω­ πίσει την κατάσταση, ενέπλεξε όλες τις δια­ θέσιμες δυνάμεις της. Τα προωθημένα στο τουρκικό έδαφος (Χασάν Μελούνα και ύψω­ μα Ανώνυμο) ελληνικά τμήματα κλονίστηκαν και τις πρώτες απογευματινές ώρες συμπτύχθηκαν. Η σύμπτυξη στην περιοχή Μελούνας γενικεύθηκε. Στην περιοχή του αυχένα της Μελούνας έμεινε μόνο μια διμοιρία (του 4ου Λόχου του IIΙ/5 Τάγματος) υπό τον ανθυπολοχαγό I. Βελισσαρίου, που κατείχε το ύψωμα Ανώνυμο. Παρά την υπεροχή δυνάμεων οι Τούρκοι δεν κατόρθωσαν να καταλάβουν το ύψωμα. Νέα επίθεσή τους από τις 10.00, κα­ τά του οροπεδίου, αποκρούστηκε. Αλλη επί­ θεση εκδηλώθηκε στις 12.00 κατά του Προ­ φήτη Ηλία (Γκριτζόβαλη), χωρίς θετικό απο­ τέλεσμα. Στο μεταξύ το ελληνικό πυροβολικό που υποστήριζε τα τμήματα στη διάβαση Μελού­ νας, έχοντας εξαντλήσει τα πυρομαχικά του, αποσύρθηκε στο Μάτι για ανασυγκρότηση και ανεφοδιασμό. Ετσι τα τμήματα εξακο­ λουθούσαν να μάχονται χωρίς υποστήριξη πυροβολικού. Εξάλλου με πρωτοβουλία των τοπικών διοικητών διατάχθηκε η σύμπτυξη των τμη­ μάτων τους, αν και δεν πιέζονταν ισχυρά από τους Τούρκους. Τα τμήματα στην περιο­

χή Ταφίλ Βρύση, αν και κρατούσαν σταθερά τις θέσεις τους, μετά τη σύμπτυξη των τμη­ μάτων της Μελούνας συμπτύχθηκαν στο Μάτι, επειδή διέτρεχαν τον κίνδυνο να αποκοπούν. Στις 15.00 οι Τούρκοι προσέβαλαν πλευ­ ρικά το Παπαλίβαδο. Τα ελληνικά τμήματα που κατείχαν τις εκεί θέσεις, απειλούμενα να κυκλωθούν από το αριστερό, άρχισαν να συμπτύσσονται. Οι Τούρκοι τελικά κατέλα­ βαν τα υψώματα Προφήτης Ηλίας και Παπα­ λίβαδο κι έτσι η σύμπτυξη γενικεύθηκε και ολόκληρο το συγκρότημα των υψωμάτων Γκριτζόβαλη (Παπαλίβαδο - Προφήτης Ηλίας - Μουρνά Τρύπα) εγκαταλείφθηκε. Ομως δεν εκμεταλλεύθηκαν την επιτυχία και δεν κατεδίωξαν τα συμπτυσσόμενα ελληνικά τμήματα, τα οποία ωστόσο δεν διατήρησαν τα υψώματα στη στενωπό Αυλαγάδες (τα τε­ λευταία προς την πεδιάδα της Θεσσαλίας), αλλά κατευθύνθηκαν προς την πεδιάδα. Κα­ τά τη διάρκεια της νύκτας 6/7 Απριλίου συ­ γκεντρώθηκαν στο Μάτι περί τους 20 λόχοι και 3 πυροβολαρχίες, που οι περισσότεροι είχαν απωλέσει το υλικό τους. Κατά το ίδιο διάστημα ο διοικητής της I ΜΠ υποστράτηγος Μακρής ανέφερε από τον Τύρναβο στο Αρχηγείο για την κατάστα­ ση στη ζώνη ευθύνης της. Διαταγή του Αρ­ χηγείου (22.00) προς τη Μεραρχία, να χρησι­ μοποιήσει όλες τις δυνάμεις της για ανάκτη­ ση «πάση θυσία των απωλεσθεισών θέσεών της» δεν εκτελέσθηκε λόγω λήψεως της δια­ ταγής το μεσημέρι της επόμενης ημέρας (7 Απριλίου). Ο διοικητής της I ΜΠ μεταβαίνοντας στις 23.00 στο χωριό Δένδρα πληροφορήθηκε από τον διοικητή της 2ης Ταξιαρχίας ότι οι μονάδες του διαλύθηκαν και ότι ζη­ τούσε την ενίσχυσή του. Ετσι διέταξε περί τα μεσάνυκτα να συμπτυχθεί η Ταξιαρχία μέ­ σω Τυρνάβου στη Λάρισα, επιβραδύνοντας τον εχθρό, ενημέρωσε δε σχετικά και τον ε­ πιτελάρχη του Αρχηγείου.

Το ελληνικό Πυροβολικό στα μεγάλα εαρινά γυμνάσια του 1897.

Υπό τις συνθήκες αυτές κάθε προσπά­ θεια των Ελλήνων για ανακατάληψη εδαφών ήταν αδύνατη.

Τομέας Δαμασίου Στον τομέα αυτό στις 4 και στις 5 Απριλί­ ου δεν συνέβη κάτι το αξιόλογο. Το τουρκικό πυροβολικό άρχισε να βάλλει στις 04.25 της 6ης Απριλίου. Τμήματα του 8ου ελληνικού ΣΠ κατέλαβαν εδαφικά σημεία (υψώματα Ταβέρνα και Ασπρόχωμα) πέρα από την οροθετική γραμμή. Ισχυρή τουρκική επίθεση στις 09.30 κατά του υψώματος Ταβέρνα αποκρού­ στηκε. Στο μεταξύ ο διοικητής της 3ης Ταξιαρ­ χίας, συνταγματάρχης Νικ. Σμολένσκης, ύ­ στερα από προειδοποίηση του Αρχηγείου για επικείμενη εχθρική εισβολή από το Ρεβένι, έλαβε τα κατάλληλα μέτρα, αναδιατάσσοντας τα τμήματά του. Στις 04.20 της 7ης Απριλίου εκδηλώθηκε ισχυρή τουρκική επίθεση κατά της περιοχής Ταβέρνα και Ασπρόχωμα, χωρίς επιτυχία. Πε­ ρί τις 09.00 ισχυρή τουρκική δύναμη πεζικού παρατηρήθηκε κινούμενη στις πλαγιές των υψωμάτων Σαμάρι (στην αριστερή όχθη του ποταμού Ξηριά). Η κίνηση λόχων της 3ης Τα­ ξιαρχίας από το ύψωμα Λατόμι προς το Σα­ μάρι απέτρεψε την κατάληψη της κορυφής του υψώματος. Ο συνταγματάρχης Νικ. Σμολένσκης στις 10.00 ανέφερε στο Αρχηγείο ότι θα μπο­ ρούσε να αναλάβει και επιθετικό αγώνα σε συνεννόηση με τον διοικητή της 2ης Ταξιαρ­ χίας, του οποίου αγνοούσε τις προθέσεις. Ο διοικητής της II ΜΠ συνταγματάρχης Μαυρομιχάλης διέταξε το 7ο ΣΠ και το VIII

ßj ■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

52 ■■

ΤΕ να απασχολούν τις εχθρικές δυνάμεις στον τομέα τους, με σκοπό να παρεμποδί­ σουν την αποστολή ενισχύσεων στο Ρεβένι και στο Ελευθεροχώρι. Συγκρότησε δε και ε­ φεδρεία των τμημάτων του Ρεβενίου. Διατα­ γή της I ΜΠ προς τις 2η και 3η Ταξιαρχίες για ενέργεια κατά του εχθρού δεν εκτελέσθηκε, γιατί όπως ανέφερε ο διοικητής της 2ης Ταξιαρχίας στις 16.50 «τα στρατεύματα είναι τόσο εξαντλημένα ώστε είναι αδύνατον να ε­ πιχειρήσουν κάποια επίθεση». Οταν στις 16.30 της 7ης Απριλίου ο διά­ δοχος έφθασε στο χωριό Δένδρα διέταξε την αναστολή κάθε υποχωρητικής κινήσεως. Πρόθεσή του ήταν την επόμενη ημέρα (8 Α­ πριλίου) οι 3η και 1η Ταξιαρχίες να διενεργή­ σουν επίθεση κατά του Δαμασίου. Τα μεσάνυκτα της 7/8 Απριλίου ο διοικη­ τής της II ΜΠ απέστειλε στον διοικητή της I ΜΠ το εξής μήνυμα: «Ανεξαρτήτως διατα­ γών Αρχηγού, αι οποίαι εννοείται θα εκτελεσθούν ακριβέστατα, φρονώ ότι πας επιθετι­ κός αγών ένεκα καταστάσεως στρατευμά­ των, τουλάχιστον εξ όσων εγώ είδον, καθί­ σταται λίαν επισφαλής». Στην απάντησή του ο διοικητής της I ΜΠ μάλλον συμφώνησε ότι δεν ήταν δυνατή οποιαδήποτε επίθεση. Στις 04.30 της 8ης Απριλίου άρχισαν πυ­ ρά πεζικού των Τούρκων στο Μπουγάζι και στο Ρεβένι. Ακολούθησαν βολές πυροβολι­ κού. Τουρκική επίθεση που εκδηλώθηκε στις 07.00 κατά του υψώματος Λοφάκι αποκρούσθηκε. Ο διοικητής της 2ης Ταξιαρχίας ενημέρωσε το Αρχηγείο για την απόκρουση της τουρκικής επιθέσεως και ότι αυτοί ανα­ γκάστηκαν να υποχωρήσουν στο Δαμάσι. Κα­ τά του Δαμασίου ενεργούσαν δυνάμεις των I και II Μεραρχιών. Ο αγώνας συνεχίστηκε στο Λοφάκι και στο Μπουγάζι. Στις 09.30 δύο τουρκικά ΤΠ προσπάθησαν να αναχαιτίσουν την προώθηση των ελληνικών τμημάτων στη στενωπό Δαμασίου, χωρίς αποτέλεσμα. Ταυ­ τόχρονα οι Τούρκοι συγκέντρωναν δυνάμεις στη Λυγαριά και στο Μάτι με άγνωστες προ­ θέσεις, όπως ανέφερε ο διοικητής της 2ης Ταξιαρχίας. Ο ίδιος ήλθε σε συνεννόηση με τον διοικητή της II ΜΠ σχετικά με τη δράση κατά του Δαμασίου.

Τις απογευματινές ώρες της ίδιας ημέ­ ρας ο διάδοχος μεταβαίνοντας στο χωριό Δένδρα και συνεργαζόμενος με τους διοικη­ τές των δύο Μεραρχιών τούς έδωσε συ­ μπληρωματικά στοιχεία για την ενέργεια κα­ τά του Δαμασίου και επεσήμανε την ανάγκη να εκδιωχθεί ο εχθρός από το Μάτι. Μετά την αναχώρηση του διαδόχου ο δι­ οικητής της I ΜΠ, εκτιμώντας την κατάστα­ ση όπως είχε διαμορφωθεί, πρότεινε τη σύ­ μπτυξη των τμημάτων και την αμυντική τους εγκατάσταση στο προγεφύρωμα Λάρισας, ε­ πειδή η κατεχόμενη εκτεταμένη γραμμή με τα νώτα της στον Πηνειό δεν ήταν δυνατόν να διατηρηθεί, απέναντι σε εχθρό που διέ­ θετε πολύ υπέρτερες δυνάμεις. Ετσι το Αρ­ χηγείο δεν επέμεινε για την ενέργεια κατά του Δαμασίου και ειδοποίησε τον διοικητή της 3ης Ταξιαρχίας να βρίσκεται σε ετοιμό­ τητα για να ενισχύσει τον αγώνα της I ΜΠ στο Κριτήρι.

Τομέας Αποσπάσματος Καλαμπάκας Το Απόσπασμα Καλαμπάκας υπό τον αντισυνταγματάρχη Δημ. Μικρόπουλο (VIII, IX ΤΕ, Ι/3 ΤΠ, 2 λόχοι και 2/3 ορειβατικής πυρο­ βολαρχίας) κατείχε το αριστερό της διατάξεως από το χωριό Διάσελο μέχρι τον Ζυγό Με­ τσόβου (ανάπτυγμα περίπου 60 χλμ.). Στις 6 Απριλίου η τουρκική Ταξιαρχία Ισλάμ τήρησε αμυντική στάση στον τομέα του. Τις μεσημβρινές ώρες της 7ης Απριλίου δύο τουρκικοί λόχοι επιτέθηκαν στο φυλά­ κιο Καγγέλια, χωρίς επιτυχία. Η συμπλοκή επεκτάθηκε και στα γειτονικά φυλάκια, στην περιοχή του χωριού Φωτεινό (Τσούκα). Ενέρ­ γεια του IX ΤΕ είχε ως αποτέλεσμα την κατά­ ληψη του Προφήτη Ηλία Φωτεινού και τη σύ­ μπτυξη των Τούρκων προς τη Δεσκάτη. Τις πρωινές ώρες της 8ης Απριλίου οι συ­ μπλοκές μεταξύ των φυλακίων γενικεύτη­ καν και πέρα από το χωριό Αγιόφυλλο (Βελεμίστιο) μέχρι το Μαλακάσι Μετσόβου και οι Τούρκοι εγκατέλειψαν τα φυλάκιά τους. Στη συνέχεια ενέργεια των ελληνικών τμημάτων είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη του

ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ Μονάδες Οπλα

Ελλήνων

Τούρκων

Παρατηρήοεις

Μεραρχίες πεζικού

2(ο)

6(β)

(α) Των δύο ταξιαρχιών

Μεραρχίες ιππικού

-

2

Αποοπάαματα

2^ ^ ί ΐ ό ρ ^ · ί £ ί ο ο Ααιάνια • lA fc ' ί' " , »

4 Γ^ 11 ^ ea ..· ■ - jfe * / /^ £><

.... ((Π,ΧορΛΧ^

ίτ ο δ ο μ ^ «»

Ανισλιχ

"1

* χ ρ 0 ,,γ * *

M0 e X j r r ^

3

.Σ α μ α ρ ιώ τ ιχ α ^ έτ «^ ·^

Κ β ρ α γ ιά ν Ν ^ ^ Έ Π Ε ’i Κραν^ρ’ S v . ö

»

• Πυονετός

ι^ * , # ΐ χ ρ ο υ γ Χβ

1

P °f) 3Γ λ 3 3 . V

ί \ > 4'». 4^ ~

Κα υ ια *Τ>αψάνη

'5

s;— · Τοαρίχοαντι βΆγ. Αθανάσιος^ [>~ "ανεξ, -· ΕΕ3 Λ 2 Γ->