SI 29.pdf

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΥΕΛΠΙΔΩΝ

ΤΕΥΧΟ Σ

29 · ΙΑ Ν Ο Υ Α Ρ ΙΟ Σ

1999

· ΔΡΧ. 800

170 ΧΡΟΝΙΑ Μ Η Ν Ι Α Ι Ο Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο ΓΙ Α ΤΗΝ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ "ΤΥΦΩΝΑΣ” Η WEHRMACHT ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ

ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ

ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΩΝ ZEPPELIN Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΜΙΑΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

ΣΥΜΜΑΧΟΙ. ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ!.

Ο ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ: ΜΑΧΗ ΤΣΑΟΥΣ ΤΣΙΦΛΙΚ ΚΑΙ ΥΨ. 1799 ΣΤΑΥΡΟΣ ΑΓΩΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ

6 ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ 0 ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ 14 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ “ΤΥΦΩΝΑΣ” Η WEHRMACHT ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ 25 ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΧΡΗΜΑ ΤΟΔΟΤΕΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΝΑΖΣΤΙΚΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ 30 ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΜΑΧΗ ΤΣΑΟΥΣ ΤΣΙΦΛΙΚ ΚΑΙ ΥΨ. 1799 36 ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ 46 ΣΤΑ ΥΡΟΣ ΑΓΩΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ 51 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΥΕΛΠΙΔΩΝ 170 ΧΡΟΝΙΑ ΣΥΝΕΧΟΥΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ, ΑΓΩΝΩΝ ΚΑΙ ΘΥΣΙΩΝ 62 ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΩΝ ZEPPELIN Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΜΙΑΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ (1914-1918)

ΜΟΝΙΜΕΣ Ε Ξ Ω Φ Υ Λ Λ Ο Γερμανοί στρατιώτες επιτίθενται, με την κάλυψη αρμάτων, κατά σοβιετικών Θέσεων.

4 74 75 76 78 82

ΣΤΗΛΕΣ

ΕΙΔ Η ΣΕ ΙΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ WARGAMES INTERNET Q U IZ ΓΝΩΣΕΩΝ

"ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΛΕΩΝΙΔΑΣ Σ. ΜΠΛΑΒΕΡΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: ΜΙΧΑΗΛ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ, Αντιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α., Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΤΕΡΕΣ, Υποστράτηγος ε.α./ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α., τ. καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΣΕ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ / ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΖΑΦΕΙΡΗΣ ΡΩΣΣΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑ—’ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ / ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΠΑΡΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΟΥΡΙΔΗΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49, 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 38.21.985 / 38.11.386 · FAX: 38.11.386 · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΗΣΙΑ 12 ΤΕΥΧΗ): 9.600 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 15.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 13.200 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 12.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 15.600 ΔΡΧ t ΕΠΙΤΑΓΈΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θεμιστοκλέους 49, Αθήνα · ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · FILMS: GRAFFITI · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-Ι. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΚΛ. ΚΟΥΚΙΑΣ & ΥΙΟΙ ΟΕ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΥΠΡΟΣ Κατά το διάστημα 16-18 Δ ε­ κεμβρίου 1998 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 11 ο Πολιτιστικό τριήμερο τη ς Φιλοσοφικής Σχο­ λής του Πανεπιστημίου Αθηνών για την Κύπρο, με θέμα «Βυζαντι­ νή Κύπρος. Ιστορία και Τέχνη». Την πρώτη ημέρα της εκδήλωσης και ενώπιον του αντιπροέδρου του Πανεπιστημίου Αθηνών, Α­ ντώνιου Δανασσή-Αφεντάκη, του κοσμήτορα της Φιλοσοφικής Σχο­ λής, Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη, και του πρεσβευτή τη ς Κύπρου στη χώρα μας, Χριστόδουλου Πασιαρδή, ο καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύ­ πρου Ευάγγελος Χρυσός ανέπτυ­ ξε το θέμα «Πτυχές της Βυζαντι­ νής Ιστορίας τη ς Κύπρου». Κατά το επόμενο διήμερο αναπτύχθη­ κε πλειάδα εξαιρετικά ενδιαφ ε­ ρόντων θεμάτω ν για τη ν Ιστορία και την Τέχνη της Κύπρου, από διακεκριμένους πανεπιστημια­ κούς διδασκάλους. Μ εταξύ των θεμάτω ν που αναπτύχθηκαν ήταν «Το ταξίδι από και προς την Κύ­ προ κατά τον Μεσαίωνα (4ος-15ος αιώνας)», από την επίκουρο καθηγήτρια τη ς Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονί­ κης Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη, το «Κατεχόμενα βυζαντινά μνη­ μεία και βυζαντινές κλεμμένες αρχαιότητες της Κύπρου: Η κατα­ στροφή συνεχίζεται», τη ς Κύ­ πριας αρχαιολόγου Μαρίνας Σολομίδου-Ιερωνυμίδου κλπ. Στα πλαίσια των εκδηλώσεων αυτών πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια έκθεσ ης φωτογραφίας για τα βυ­ ζαντινά μνημεία της Κύπρου, από τον κοσμήτορα τη ς Φιλοσοφικής Σχολής, στο Μουσείο του Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας τη ς Τέ­ χνης. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε με την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος Γ Παρασκευαϊδη.

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ Η διάσωση και η τελική ανακατασκευή ενός μονοκινητήριου ελικοφόρου εκπαιδευτικού αερο­ σκάφους Τ-6 Harvard τη ς ΠΑ αποτελ εί την πρώτη ενέργεια δραστηριοποίησης του νέου Συλλό­ γου Φίλων Π ολεμικού Μουσείου Βέροιας. Στόχος του Συλλόγου, ο

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

7ο αεροσκάφος Τ-6Α («49-3414») μ ε αποσυ\/αρμολογημένες τις π τέρ υ γές του, ενώ ετο ιμ ά ζετα ι να φ ορ τω θεί στο όχημα που θα το μ ετα φ έρ ει από την Καστανιά Η μαθία ς στον χώρο της τελικής συναρμολόγησής του, και αναμνηστική φω τογραφία της ομάδας του Συλλόγου Φίλων Π ολεμικού Μ ουσείου Β έροιας, που επ ιμ ελήθηκε τη μετα φ ορ ά του (φωτ. Σύλλογος Φίλων Πολεμικού Μ ουσείου Βέροιας).

οποίος ιδρύθηκε το 1997, είναι η παροχή κάθε είδους βοήθειας για τη ν ίδρυση και τη λειτουργία ενός πολεμικού μουσείου (ή παραρτή­ ματος του ήδη υπάρχοντος στην Αθήνα) στην πόλη τη ς Βέροιας. Για το ν σκοπό αυτό ο Σύλλογος συνεργάζεται στενά με το ν Δήμο Βέροιας. Το αεροσκάφος Τ-6 «493414» βρισκόταν σε σχετικά καλή κατάσταση στην Καστανιά Ημα­ θίας. Ο Σύλλογος δραστηριοποιήθ η κε για τη μεταφορά του στη Β έ­ ροια προς συντήρηση και ανακατασκευή. Η προσπάθεια πραγματοπ οιήθηκε σε δύο διαδοχικές Κυριακές του παρελθόντος Νοεμ­ βρίου, από ομάδα μελών του Συλ­ λόγου. Ο Σύλλογος Φίλων Πολεμικού Μουσείου Βέροιας κινείται ήδη για τη ν εξασφάλιση και άλλων αε­ ροσκαφών και οχημάτων των Ελ­ ληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, ενώ έχει ξεκινήσ ει και διερ ευ νη τικές επαφές με άλλες χώρες για τη ν α­ πόκτηση παλαιού στρατιωτικού υ­

λικού από αυτές. Οσοι ενδιαφέρονται να βοηθήσουν τη συγκε­ κριμένη προσπάθεια - υποδει­ κνύοντας στον Σύλλογο σχετικό υλικό που θα μπορούσε να ε κ τε ­ θ εί στον υπό δημιουργία χώρο μπορούν να απευθύνονται στον πρόεδρο του ΔΣ του Συλλόγου Γιάννη Καμπούρη (τηλ. 0331 64464/Τ.Θ. 49, 59100 Βέροια).

«ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΕΠΙΛΟΧΙΑ (ΤΘ) ΣΟΥΜΠΟΥΡΟΥ ΜΙΧΑΗΛ» Με μια σημαντική ενέργεια το ΓΕΣ απέδειξε ότι δεν ξεχνά αυ­ τούς που έπεσαν στο καθήκον. Στις 6 Δεκεμβρίου 1998 πραγματοποιήθηκε η επίσημη τελ ετή ονο­ μασίας του στρατοπέδου όπου ε ­

δρεύει η 858 Αποθήκη Καυσίμων (858 ΑΚ) σε «Στρατόπεδο Επιλοχία (ΤΘ) Σούμπουρου Μιχαήλ, προς τι­ μή του Ελληνα στρατιωτικού ο ο­ ποίος στις 14 Οκτωβρίου 1993 έπε­ σε στο καθήκον, κατά τη διάρκεια τη ς ανάπτυξης της Ελληνικής Δύ­ ναμης Σομαλίας σε αυτή την αφρι­ κανική χώρα. Ο Μιχαήλ Σούμπουρος του Δημητρίου και της Ιου­ λίας γεννήθηκε στη Βέροια στις 11 Ιουνίου 1972 και το 1990 εισήλθ ε στο Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών (ΣΜΥ), από τη ν οποία απο­ φοίτησε στις 11 Ιουνίου 1992, ονομασθείς λοχίας (ΤΘ). Την 1 1ουλίου 1992 παρουσιάστηκε στο ΚΕΤΘ Αυλώνα για εκπαίδευση και στη συνέχεια, μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1993, παρέμεινε εκεί ως εκπαι­ δευτής. Συμμετείχε στην ειρηνευ­ τική αποστολή στη Σομαλία ως μ έ­ λος τη ς ΕΛΛΑΣΟΜ. Στις 14 Οκτω­ βρίου 1993, ευρισκόμενος σε δια­ τετα γμ ένη υπηρεσία, τραυματί­ στηκε θανάσιμα σε ενέδρα Σομαλών ατάκτων και υπήρξε το

Ε I ΛΗΣ Ε I Σ

μοναδικό θύμα της ελληνικής α­ ποστολής. Μεταθανατίως προήχθη σε επιλοχία (ΤΘ). Μ ετά από σχετική πρόταση του Β’ΣΣ και σχετική απόφαση του ΓΕΣ τη ς 19ης Μαϊου 1998 αποφασίστηκε να δοθεί το όνομα του νε­ κρού στρατιωτικού σε στρατόπε­ δο της πόλης όπου γεννήθηκε, τη ς Βέροιας. Στην τελ ετή ονομασίας παραβρέθηκαν ο διοικητής του Β’ΣΣ, Αντγος Ελευθέριος Σταμάτης, ο Μητροπολίτης Βεροίας, Κομπα­ νίας και Ναούσης Παντελεήμων, η οικογένεια του νεκρού στρατιωτι­ κού, καθώς και οι πολιτικές και οι στρατιωτικές αρχές της περιοχής. Υπενθυμίζουμε ότι το σχετικό θέμα της απόδοσης των οφειλόμενων τιμών στον συγκεκριμένο νεκρό είχε θ ίξει το αδελφό περιο­ δικό «Στρατιωτική Ιστορία» (τεύ ­ χος Μαϊου 1998) στο έν θ ετο - πα­ ρουσίαση του ΚΕΤΘ και η ανταπόκριση του ΓΕΣ υπήρξε άμε­ ση, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά την ευαισθησία των σ τελε­ χών του και ιδιαίτερα του Α/ΓΕΣ, Αντγου Μανούσου Παραγιουδάκη. Από εμάς συγχαρητήρια για τη συ­ γκεκριμένη πρωτοβουλία του ΓΕΣ.

ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ; Την αναθεώρηση των κα τε­ στημένων απόψεων σχετικά με τη δολοφονία του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίοτρια, από τους Κωνσταντίνο και Γεώργιο Μαυρομιχάλη, επιδιώκει με νέα και εντυπωσιακά στοιχεία

Η σ τιγμή της ονομασίας του στρατοπ έδου τη ς 858 ΑΚ σε «Στρατόπ εδο Επιλοχία (ΤΘ) Σούμπουρου Μ ιχαήλ», από τον διοικητή του Β ’ Σ Σ Αντγο Ε λευθέρ ιο Σ τα μ ά τη και τη μ η τέρ α του νεκρού Επιλοχία (ψωτ. ΓΕΣ).

που παρουσιάζει στο βιβλίο του με τίτλο «Ποιοι δολοφόνησαν τον Καποδίστρια;» (εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 1998) ο Δ ημήτριος Κοκκινάκης, ταξίαρχος ε.α. της Πολεμικής Αεροπορίας, Η παρουσίαση του ενδιαφέροντος αυτού Βιβλίου έγινε στις 8 Δ εκεμβρίου 1998 στο θ έ ­ ατρο «Οραμα» (Παπάγου), παρου­ σία πολυπληθούς ακροατηρίου.

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕΩΝ ΕΝΑΝΤΙ ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ Εντός του Ιανουαρίου του 1999 πρόκειται να συζητηθούν σε τρία τουλάχιστον Πρωτοδικεία τη ς χώρας αγωγές αποζημιώσεων κατά του γερμανικού δημοσίου, που έχουν υποβληθεί απο την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονί­ κης και μέλη της. Επίσης 16 Ελληνίδες (όχι ισραηλιτικής καταγω­ γής) που υπήρξαν όμηροι σε γερ ­ μανικά στρατόπεδα συγκέντρω­ σης, προσέφυγαν με αγωγές στα Πολυμελή Πρωτοδικεία της Αθή­ νας και τη ς Χαλκίδας, ζητώντας α­

ποζημιώσεις για τη ν εργασία τους σε καταναγκαστικά έργα κατά τη διάρκεια του Β’ΠΠ. Ο ευρωβου­ λευτής του Συνασπισμού Αλέκος ΑλαΒάνος γνωστοποίησε το θέμα με αναφορά του στο Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Στις 13 Ιανουαρίου 1999 εκδικάζεται στο Πολυμελές Πρωτοδι­ κείο Θεσσαλονίκης αγωγή της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσα­ λονίκης (πρόεδρος Α. Σεφιχά, συ­ νήγορος Φ. Ναχμίας) κατά του γερμανικού δημοσίου, με την ο­ ποία ζητείται το ποσό των 38,150.000 χρυσών γαλλικών φρά­ γκων που δόθηκαν στους Γερμα­ νούς, καθώς και άλλα 50.000.000 δρχ. για ηθική ικανοποίηση. Η α­ γωγή στηρίζεται στα στοιχεία που παρουσιάζει η ελληνική πλευρά, με βάση τα οποία το ν Ιούλιο του 1942 οι γερμανικές αρχές κατοχής «διέταξαν όλους τους ενήλικες άρρενες Εβραίους τη ς Θεσσαλο­ νίκης, ηλικίας 18-45 ετών, να συ­ γκεντρω θούν στην πλατεία Ελευ­ θερίας τη ς πόλης για να χρησιμο­ ποιηθούν σε στρατιωτικά έργα που πραγματοποιούντο από τις ε ­ ταιρίες Muller και Todt. Κατά το διάστημα 13-16 Ιουλίου 1942 έγινε η καταγραφή των ανδρών που ή­ ταν ικανοί προς εργασία και αυτοί εφοδιάστηκαν με αριθμημένο δελτίο ταυτότητα ς. Εξακόσιοι ερ­ γάτες στάλθηκαν στην Κατερίνη, 400 στο Λιτόχωρο, 600 στη Λεπτοκαρυά, 200 στη Δ εξαμενή και 200 στο αεροδρόμιο του ΣΕΔΕΣ (εξαι­ ρετικά λεπ τομερής παρουσίαση των δύο αγωγών έγινε στην εφη­ μερίδα «Ποντίκι» της 3ης Δ εκεμ ­ βρίου 1998). Λόγω σοβαρών προ­ βλημάτων ο Γερμανός εργολάβος και οι αρμόδιοι των γερμανικών υ­ πηρεσιών «συνέστησαν» στην Ισραηλιτική Κοινότητα να καταβά­ λει ένα ποσό εξαγοράς, που το υ­ πολόγισαν στο ύψος των 2 δις δρχ. της εποχής. Η τελική συμφωνία υπογράφηκε ανάμεσα στην Κοινό­ τη τα και στον Γερμανό στρατιωτι­ κό διοικητή Θεσσαλονίκης-Αιγαίου, στρατηγό Μαξ Μ έρτεν, και προέβλεπε να καταβληθούν στους Γερμανούς 2,5 δις δρχ. (ή 50 εκατ. γερμανικά μάρκα) για να α­ παλλαγούν οι Ισραηλίτες τη ς Θεσ­ σαλονίκης από τα καταναγκαστικά έργα. Τελικά καταβλήθηκαν στους Γερμανούς 1,9 δις δρχ. (ή 38 εκατ. μάρκα) σε τέσσερις δόσεις. Το υ­ πόλοιπο δεν καταβλήθηκε γιατί στο μεταξύ οι γερμανικές αρχές κατοχής είχαν προχωρήσει στον εξανδραποδισμό τη ς ισραηλιτικής κοινότητας και στη μεταφορά πολλών χιλιάδων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η αγωγή της Ισραηλιτικής Κοι­

νότητας κρίνεται ως ιδιαίτερα ση­ μαντική και υποβοηθητική της συ­ νολικής ελληνικής προσπάθειας διεκδίκησης αποζημιώσεων από το γερμανικό δημόσιο και αυτό γιατί συζητείται περίπου κατά τη χρονική περίοδο κατά την οποία στην Ουάσιγκτον γίνεται διεθνής διάσκεψη γύρω από το θέμα των περιουσιακών στοιχείων, που άρ­ παξαν οι Ναζί κατά την περίοδο της κατοχής από πολλές χώρες. Στη διάσκεψη αυτή συμμετέχουν 44 χώρες. Η συγκεκριμένη αγωγή έχει προσελκύσει το έντονο εν­ διαφέρον και την υποστήριξη του αμερικανικού εβραϊκού λόμπυ, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει.

170 ΧΡΟΝΙΑ ΣΣΕ ΟΡΚΩΜΟΣΙΑ ΠΡΩΤΟΕΤΩΝ Η εορτή για τη ν επ έτειο των 170 χρόνων από τη ν ίδρυση τη ς Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων (ΣΣΕ) και η ορκωμοσία των πρωτο­ ετώ ν μαθητών της πραγματοποιήθηκαν στις 21 Δεκεμβρίου 1998 στις εγκαταστάσεις της Σχολής, στη Βάρη Α ττικής, ενώπιον του ΥΕΘΑ Ακη Τσοχατζόπουλου, του Α/ΓΕΣ Αντγου Μανούσου Παραγιουδάκη, του διοικητή της Σχολής Υποστράτηγου Στυλιανού Ρουμπεδάκη, άλλων επισήμων και συγγε­ νών των νεοορκισθέντων. Μ ετά τη ν ορκωμοσία, στην κορυφαία στιγμή των εορταστι­ κών εκδηλώσεων για την επ έτειο των 170 χρόνων από την ίδρυση τη ς ΣΣΕ, ο ΥΕΘΑ εγκαινίασε τον ειδικά διαμορφωμένο χώρο «Πολ­ λαπλής Ιστορικής Ανάπλασης-Πλατείας Ηρώου τη ς Σχολής», που πε­ ριλαμβάνει προτομές ηρώων της ελληνικής ιστορίας με σύντομο βιογραφικό τους, ζωγραφικές ανα­ παραστάσεις σημαντικών γεγονό­ των από τη ν ιστορία τη ς πατρίδας μας κλπ. Παράλληλα τιμήθηκαν με την επίδοση, από το ν ΥΕΘΑ, ανα­ μνηστικής πλακέτας με το έμβλη­ μα τη ς ΣΣΕ οι βασικοί σ υντελε­ στές τη ς ανάπλασης του χώρου, ο καθηγητής Καλακαλάς, αρχιτέ­ κτονας και γλύπτης ο οποίος φιλο­ τέχνησε τις προτομές, και ο ζω­ γράφος Γιώργος Σταθόπουλος, ο οποίος φιλοτέχνησε αριθμό πινά­ κων.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Γ. Μ Α Ρ Κ ΑΝ ΤΩ Ν Α ΤΟ Σ Φ ιλόλο γ ο ς-Ισ το ρ ικ ό ς

ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ Ο ΘΕΜΕΛΙΟΣ Λ ΙΘ Ο Σ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ «ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΘΑ ΜΑΣ ΤΗ ΔΩ ΣΟ ΥΝ ΤΑ ΠΛΟΙΑ ΜΑΣ, ΚΑΙ ΓΙΑ ΝΑ ΜΕΙΝΟΥΜΕ, ΑΝ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΑΝΕ ΚΑΛΑ, ΚΑΙ ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΟΥΜΕ. ΓΙΑΤΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΥΡΙΑΡΧΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΕΝΑΝΤΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΣΙΚΕΛΙΩΤΩΝ ΕΝΩΜΕΝΩΝ» (ΘΟΥΚ. 2, 18). ΜΕ ΑΥΤΑ ΤΑ ΛΟΓΙΑ 0 ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΕ ΤΟ 416 π.Χ. ΝΑ ΠΕΙΣΕΙ ΤΟΥΣ ΑΘΗΝΑΙΟΥΣ ΟΤΙ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗ ΣΙΚΕΛΙΑ ΔΕΝ ΕΓΚΥΜΟΝΟΥΣΕ ΚΑΝΕΝΑΝ ΚΙΝΔΥΝΟ. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΕΒΑΙΑ ΔΕΝ ΤΟΝ ΔΙΚΑΙΩΣΕ. Η ΑΛΗΘΕΙΑ Ο Μ Ω Σ ΕΙΝΑΙ ΟΤΙ ΑΝ Η ΑΘΗΝΑ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΑΝΑΠΤΥΞΕΙ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 5ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΕΝΑ ΠΑΝΙΣΧΥΡΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΝΑ ΕΙΧΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ

I

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

iv ai κο ινό ς τό π ο ς ό τι η ελ λ η ν ικ ή ι­ σ το ρ ία είν α ι αναπ όσπ αστα σ υ ν δ εδ ε μ έ ν η μ ε τη θ ά λ α σ σ α , η οποία υ­ π ή ρ ξε το κ α τ ’ ε ξ ο χ ή ν π εδ ίο δ ρ ά σ η ς λ η ν ισ μ ο ύ , τό σ ο σ ε κα ιρ ό ε ιρ ή ν η ς , όσ ο και σε ώ ρ ες π ο λ έμ ο υ . Δ ίκα ια επ ίσ ης έ χ ε ι υπ οσ τηρι­ χ τ ε ί ό τι η Θ άλασσα είν α ι η « έ δ ρ α » τω ν Ελ­ λήνω ν σ το ν π ό λ εμ ο , κ α θ ώ ς η σ ημαία το υ ν α υ τικ ο ύ είν α ι α υ τή που ο υ δ έ π ο τε υπ εσ τά λη κ ατά τη δ ιά ρ κ εια τω ν εθ ν ικ ώ ν αγώνων. Κ αι είν α ι α ξιο σ η μ είω το ό τι οι ε θ ν ικ έ ς τα π ει­ νώ σ εις σ η μ ε ιώ θ η κ α ν σε π ε ρ ιό δ ο υ ς κ α τά τις ο π ο ίες τ ο ν α υ τικ ό ε ίχ ε π α ρ α μ ε λ η θ ε ί (ρω μα ϊ­ κή κ α τά κ τη σ η , πτώση το υ Β υ ζα ν τίο υ κλπ.). Σ ε α υ τ ό τ ο π λαίσ ιο δ ε ν είν α ι κ α θ ό λ ο υ τ υ ­ χ αίο ό τι η κ υ ρ ια ρ χ ία τ η ς Α θ ή ν α ς σ το Α ιγα ίο , α λλά και σ το ν ε υ ρ ύ τ ε ρ ο χώ ρο τ η ς α ν α το λ ι­ κ ή ς Μ ε σ ο γ ε ίο υ , κ α θ ’ ό λη σ χ εδ ό ν τη δ ιά ρ ­ κ εια το υ 5 ο υ π.Χ. αιώ να, ή τα ν α π ο τέλ εσ μ α τ η ς ισ χ υ ρ ή ς ν α υ ­ τ ικ ή ς τ η ς δ ύ ν α μ η ς και τ η ς ι­ κ α ν ό τη τά ς τ η ς να επ εμ β α ίν ει έγ κ α ιρ α μ ε τ ο ν σ τό λο τ η ς σ ε οπ ο ιό δ ή π ο τε σ η μ είο υπ ήρχε α μ φ ι­ σ βήτη σ η τ η ς η γ εμ ο ν ία ς τ η ς ή απ ειλή τω ν ζω τικώ ν τ η ς σ υ μ φ ερ ό ν τω ν.

t

01 ΠΡΩΤΕΣ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ \ Η χρήση το υ πλοίου για Π ο λ ε μ ικ ο ύ ς Ιρ κ ο π ο ύ ς ά ρ χ ισ ε πολύ νω ρίς, ό τα ν τα πλοία Ιιρ ω το χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ α ν ω ς μ έσ α μ ε τ α φ ο ­

το υ Ελ­

Α θη να ϊκό π ο λεμ ικ ό πλοίο, π ιθ α ν ό τα τα π εν τη κ ό ν το ρ ο ς, το υ τέ λ ο υ ς το υ 7ου π.Χ. αιώνα. Τα σκάφ η α υ τά ή τα ν ελ α φ ρ ά , ευ κ ίν η τα κα ι α νέπ τυσ σ α ν μ ε γ ά λ η τα χ ύ τη τα , η οποία κ α θ ισ το ύ σ ε το έμ β ο λ ό το υ ς ιδ ια ίτερ α επ ίφ οβ ο όπλο. ρά ς σ τρ α τευ μ ά τω ν σ τα θ έ α τ ρ α τω ν επ ιχ ει­ ρήσεω ν. Σ τ α ελ λ η ν ικ ά π ρ ά γμ α τα το πλοίο έ ­ χ ει από πολύ νω ρίς κ εν τρ ικ ό ρόλο, κ α θ ώ ς ήδ η σ τις ο μ η ρ ικ έ ς α φ η γ ή σ ε ις δ ια β ά ζ ο υ μ ε για τα «μ ελα νόπ ρω ρα» καρ ά βια που μ ε τ έ ­ φ ε ρ α ν τ ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς σ τις α κ τ έ ς τ η ς Τροίας. Ο μω ς η απ οσ τολή τω ν πλοίων α υ τώ ν ε ξ α ­ ν τ λ ε ίτ α ι ε κ ε ί ή, το πολύ - π ολύ, οι Ε λ λ η ν ες χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα κ α ρ ά β ια α υ τά για να π ρ α γμ α το π ο ιο ύν επ ιδ ρ ο μ ές α ν εφ ο δ ια σ μ ο ύ σ τις κ ο ν τ ιν έ ς α κ τ έ ς . Δ ε ν δ ια β ά ζ ο υ μ ε λ έ ξη για ύπ αρξη ν α υ τικ ο ύ τω ν Τρώων και μ α θ α ί­ ν ο υ μ ε μόνο πως τα πλοία τω ν Α χαιώ ν π ερίμ ε ν α ν υ π ο μ ο ν ετικ ά σ τη ν α μ μ ο υ δ ιά , μ έχ ρ ι να έ λ θ ε ι η μ έρ α τ η ς επ ισ τρ ο φ ή ς τω ν Ελλήνω ν

σ τη ν π α τρίδα το υ ς . Η έν ν ο ια το υ « ν α υ τικ ο ύ π ο λ έμ ο υ » απο­ κτά υπ όσταση από τη σ τιγ μ ή που το πλοίο δ ε ν υ π η ρ ετε ί απλά ω ς μ έσ ο μ ε τα φ ο ρ ά ς σ τ ρ α τευ μ ά τω ν και οπ λισ μού, αλλά α ξιο π ο ιε ίτ α ι το ίδιο ως π ο λ εμ ικ ό μέσ ο. Ν α υ τ ικ ό ς π ό λ εμ ο ς στα α ρ χα ία χ ρ ό νια σ ή μ α ιν ε ε ίτ ε τη ν επ ιβίβασ η α νδ ρώ ν στα ε χ θ ρ ικ ά πλοία και τη δράσ η σώμα μ ε σώμα ε ν α ν τ ίο ν τω ν π ληρω μάτω ν τ ο υ ς , ε ίτ ε τ η ν ε κ τ ό ξ ε υ σ η «β λη μ ά τω ν» μ ε τ η λ ε β ό λ α μέσ α (κ α τα π έλ τ ε ς , β α λ λ ίσ τρ ες κλπ.), ε ίτ ε β έβ α ια τ ο ν ε μ β ο ­ λισ μ ό σ ε ευ π α θ ή και ζω τικά σ η μ εία το υ α ν τί­ π αλου π λοίου, όπως ή τα ν τα ύ φ α λ α ή τα κουπ ιά, μ ε σκοπό τ η ν ε ξ ο υ δ ε τέ ρ ω σ η ή και

Ξύλινο ομοίω μα α θ η ν α ϊκ ή ς τρ ιή ρ ο υ ς (Ν α υ τικά Μ ο υ σ είο Π ειρ α ιά ).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

β ■

την καταβύθισή του. Ενα ουσιώδες σημείο που διέκρινε τα μεταγωγικά από τα πολεμι­ κά πλοία ήταν ο τρόπος κίνησής τους. Ολα τα αρχαία πλοία κινούντο εναλλακτικά είτε με πανιά, είτε με κουπιά. Χαρακτηριστικό των πάσης φύσεως μεταγωγικών ήταν ότι κι­ νούντο πρωτίστως με πανιά και μόνο περιο­ δικά βασίζονταν στα κουπιά. Αντίθετα τα πο­ λεμικά πλοία ήταν κατά βάση - τουλάχιστον την ώρα της δράσης - κωπήλατα, με τα ιστία τους να χρησιμοποιούνται δευτερευόντω ς. Αυτή η δεύτερη κατηγορία σκαφών σταδια­ κά απέκτησε καταστρώματα ειδικά διαμορ­ φωμένα, για να μπορούν να μάχονται από αυτά οπλισμένοι άνδρες, καθώς και ενισχυμένη πλώρη που κατέληγε στο κυρίως επι­ θετικό όπλο του πλοίου: το έμβολο. Το τ ε ­ λευταίο ήταν μια αιχμή κατασκευασμένη από ορείχαλκο ή άλλο ισχυρό κράμα, που αρχικά αποσκοπούσε στο να επιτρέπει στο πλοίο να «σχίζει» τα μεγάλα κύματα ή να προστατεύεται σε πιθανή προσέγγισή του σε βραχώδεις ή απόκρημνες ακτές. Κατέλη­ ξε όμως να αποτελεί ένα επίφοβο επιθετικό όπλο, η επιτυχής χρήση του οποίου δεν ά­ φηνε σε κανένα πλοίο της εποχής πολλά πε­ ριθώρια σωτηρίας. Ηδη από τον 7ο π.Χ. αιώνα - όπως δεί­ χνουν πολλά αγγεία και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα - πλοία εμπλέκονταν σε ναυμα­ χίες και η χρήση του εμβόλου αποκτούσε ο­ λοένα και μεγαλύτερη σημασία. Ετσι η δυνα­ τότητα μεταφοράς στρατιωτών και η θωράκιση των πλευρών του πλοίου θυσιάζονταν στο βωμό της απαίτησης για ταχύτερα και πιο ευέλικτα σκάφη, που έπρεπε, κατ’ ανά­ γκη, να είναι πιο ελαφρά και να έχουν μεγα­ λύτερη δυνατότητα κίνησης. Αρχισαν έτσι να κατασκευάζονται σκάφη με μεγαλύτερο μήκος, ελαφριά κατασκευή (για μικρότερο βάρος) και βέβαια περισσότερους κωπηλάτες. Γεννήθηκε κατ' αυτό τον τρόπο η «πεντηκόντορος», που ήταν ένα ευκίνητο σκά­ φος με έμβολο και 25 κωπηλάτες σε κάθε πλευρά - ε ξ ου και το όνομά της. Καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου υπήρξε το βασικό σκάφος των Ελλήνων, το οποίο χρησιμοποιήθηκε τόσο ως πολεμικό, με κύριο όπλο το έμβολο, όσο και ως εμπορι­ κό.

Η ΤΡΙΗΡΗΣ Οπως είδαμε, ως τα μέσα περίπου του 6ου π.Χ. αιώνα δεν είχαν εμφανιστεί εξειδικευμένοι τύποι πλοίων στα ελληνικά νερά. Ομως περίπου αυτή την περίοδο κάποιος ά­ γνωστος κατασκευαστής σχεδίασε και ναυ­ πήγησε ένα εντελώ ς νέο είδος πλοίου, το ο­ ποίο προοριζόταν αποκλειστικά και μόνο για πολεμική χρήση και έμ ελλε να κυριαρχήσει στις θάλασσες ολόκληρης σχεδόν της Με­ σογείου για τους επόμενους δύο αιώνες. Επρόκειτο βέβαια για την τριήρη, ένα θαυμά­ σιο πλοίο, που στα χέρια των επιδέξιων Αθη­ ναίων ναυτικών εξελίχθηκε σε ακαταμάχητο ■ όπλο, ικανό να εξασφαλίζει τη στρατιωτική υπεροχή σε καιρό πολέμου, αλλά και τη δι­ πλωματική επιβολή σε καιρό ειρήνης. Στην ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ

τριήρη επέβαιναν πολλοί κωπηλάτες (ως και 170), ενώ το συνολικό μήκος του πλοίου δεν ξεπερνούσε κατά πολύ αυτό της πεντηκοντόρου. Γίνεται αντιληπτό ότι επρόκειτο για ένα σκάφος σαφώς ταχύτερο από τα προγε­ νέστερα και βέβαια με πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες ελιγμών, καθώς οι πολυάριθ­ μοι κωπηλάτες του εξασφάλιζαν εντυπωσια­ κή ισχύ. Η ονομασία του πλοίου οφείλεται στο γεγονός ότι αυτό δ ιέθ ετε τρεις σειρές κουπιών, τα οποία χειρίζονταν κωπηλάτες σε τρία διαφορετικά καταστρώματα. Κατά μια άλλη εκδοχή η τριήρης δ ιέθ ετε μόνο μια σειρά κουπιών, καθένα από τα οποία όμως κρατούσαν τρεις κωπηλάτες, καθισμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο. Σε κάθε περίπτωση η τριήρης όφειλε την αποτελεσματικότητά της στην ταχύτητα και την ευκινησία που

Π ρ ο το μ ή το υ Θ εμ ισ το κ λ ή που β ρ έ& η κ ε σ τη ν π όλη Ο σ τια τη ς Ιτα λ ία ς . Ο Θ εμ ισ το κ λ ή ς υπ ή ρ ξε ο α δ ια μ φ ισ β ή τη το ς εμ π ν ευ σ τή ς και δ η μ ιο υ ρ γ ό ς το υ α θη ν α ϊκ ο ύ π ο λεμ ικ ο ύ να υτικού.

τη ς εξασφάλιζαν όχι μόνο οι πολλοί κωπηλά­ τε ς της, αλλά και τα μοναδικά τεχνικά χαρα­ κτηριστικά της. Συγκεκριμένα, διέθ ετε σκαρμούς για τα κουπιά τοπ οθετημένους σε προεξοχές, έτσι ώστε το κουπί να λειτουργεί αποτελεσματικότερα ως μοχλός και η προ­ σπάθεια των κωπηλατών να είναι αποδοτικό­ τερη. Επιπλέον το πλοίο ήταν όσο το δυνατόν πιο ελαφρύ, γεγονός που επιτυγχανόταν με την ελαχιστοποίηση - στο απολύτως ανα­ γκαίο επίπεδο - της χρήσης ξυλείας, αλλά και μεταλλικών εξαρτημάτων. Σύμφωνα με σύγχρονες έρευνες το «μυστικό» του μι­ κρού βάρους της τριήρους βρισκόταν στον

τρόπο με τον οποίο γινόταν η άρμοση της ό­ λης κατασκευής. Αντί για τη χρήση πολλών οριζόντιων δοκαριών για το «δέσιμο» της καρίνας με το κατάστρωμα, οι ναυπηγοί χρη­ σιμοποιούσαν ένα γερό σχοινί που διαπερ­ νούσε ολόκληρο το σκάφος και συγκροτού­ σε τα ζωτικά σημεία της κατασκευής, μειώ­ νοντας έτσι κατά πολύ τη χρήση ξύλου - και κατά συνέπεια το βάρος.

Η ΔΗΜ ΙΟ ΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΘΗΝΑΪΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ Η χρήση της τριήρους δεν ήταν αποκλει­ στικό προνόμιο των Αθηναίων, στα χέρια τους όμως έγινε διάσημη και πέτυχε λα­ μπρές νίκες για λογαριασμό των αθηναϊκών όπλων σε πολλά θαλάσσια μέτωπα. Οι Αθη­ ναίοι δεν ήταν ανέκαθεν θαλασσοκράτορες. Η ειρωνεία της τύχης μάλιστα τους ή θελε να χρωστούν τις ναυτικές τους επιδόσεις εν πολλοίς στους ...Πέρσες, καθώς η περσική απειλή στη χαραυγή του 5ου π.Χ. αιώνα ήταν αυτή που ώθησε τους Αθηναίους, κάτω από την εμπνευσμένη καθοδήγηση του Θεμι­ στοκλή, να κατασκευάσουν έναν ισχυρό στόλο και οι ίδιοι να γίνουν σύντομα δεινοί ναυτικοί. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι η πρώτη μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα σε ισχυ­ ρούς αντίπαλους στόλους έγινε στα πλαίσια της πρώτης ελληνο-περσικής αναμέτρησης, της Ιωνικής Επανάστασης, και δεν ήταν άλ­ λη από τη ναυμαχία στον κόλπο της Λάδης το 494 π.Χ. (βλ. σχετικά «ΣΙ» τεύχος 21, Μάιος 1998). Πριν από τη σύγκρουση αυτή τα ιωνικά πληρώματα είχαν για μικρό διάστη­ μα εκπαιδευτεί σε τακτικές και ελιγμούς μά­ χης, η σωστή εκτέλεση των οποίων, όπως θα δούμε, διεδραμάτιζε αποφασιστικό ρόλο στην έκβαση των συγκρούσεων ανάμεσα σε πολεμικά πλοία της αρχαιότητας. Η απειλή μιας περσικής εισβολής, η ο­ ποία πήρε σάρκα και οστά με την εκστρα­ τεία του Δάτη και του Αρταφέρνη το 490 π.Χ., θορύβησε κάποιους διορατικούς Αθη­ ναίους. Ανάμεσά τους ξεχώριζε ο Θεμιστο­ κλής, που αντιλαμβανόταν ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν απλώς η πρώτη πράξη μιας σειράς επιθετικών ενεργειών της Περσίας σε βάρος της Ελλάδας. Ο μεγάλος Αθηναίος πολιτικός έβλεπε επίσης καθαρά ότι η τύχη της πόλης του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θάλασσα, επειδή η μάλλον άγονη Αττι­ κή έπρεπε δια των θαλασσίων οδών να εφο­ διάζεται με τρόφιμα και σιτηρά. Για την Αθή­ να μόνη αγορά σιτηρών ήταν ουσιαστικά η Σικελία και οι ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας, καθώς οι σιτοβολώνες της Χαλκιδι­ κής και της Αιγύπτου ελέγχονταν πια από τους Πέρσες, ενώ οι κοντινές σιτοπαραγω­ γές πόλεις, όπως τα Μέγαρα και η Βοιωτία, ήταν εχθρικές προς την Αθήνα ή δεν διέθε­ ταν επαρκή παραγωγή. Εχοντας αυτά υπόψη ο Θεμιστοκλής συ­ νειδητοποίησε έγκαιρα την ανάγκη να απο­ κτήσει η Αθήνα έναν μεγάλο και ισχυρό στό­ λο, που θα της επέτρεπε να ικανοποιήσει τό­ σο τις εμπορικές, όσο και τις αμυντικές της ανάγκες. Ηδη το 493 π.Χ. επιχείρησε να με-

ταφ έρει το λιμάνι της Αθήνας από τον επι­ σφαλή Φαληρικό όρμο στον Πειραιά. Μετά τη μάχη του Μαραθώνα, όταν πλέον η περσι­ κή απειλή ήταν κάτι παραπάνω από ορατή, έ ­ θεσε σε εφαρμογή το μεγαλεπήβολο σχέδιό του: να ναυπηγήσει η Αθήνα τον ισχυρότερο στόλο που είχε δει ως τό τε ελληνική πόλη. Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετώπισε ήταν η εξασφάλιση των απαιτού μενών πόρων. Το πρόβλημα φαινόταν αξεπέραστο, ό­ μως το 483 π.Χ. η τύχη χαμογέλασε στον Θ ε­ μιστοκλή. Μια νέα φλέβα αργύρου που ανα­ καλύφθηκε στα ορυχεία του Λαυρίου απέ­ δωσε απρόσμενα στην πόλη της Παλλάδας 100 τάλαντα. Σε ανάλογες περιπτώσεις το ένα δέκατο των χρημάτων (δεκάτη) αφιερω­ νόταν στους θεούς και το υπόλοιπο ποσό διανεμόταν στους πολίτες. Ο Αριστείδης -

εύλογα κατέστη αναπόφευκτο να χρησιμο­ ποιηθούν ως κωπηλάτες και ελεύθεροι πολί­ τες. Ετσι επιστρατεύθηκαν οι «θήτες», που ήταν η κατώτερη τάξη των ελεύθερω ν πολι­ τών, η οποία δεν δ ιέθ ετε κλήρους γης και ε­ πομένως δεν συμμετείχε στην οπλιτική φά­ λαγγα. Η τελευταία επανδρωνόταν από ανε­ ξάρτητους καλλιεργητές, που ανήκαν, ως επί το πλείστον, στη μεσαία τάξη. Ο Θεμι­ στοκλής δεν πρέπει να δυσκολεύτηκε πολύ να πείσει τους θ ή τες να επανδρώσουν τις τριήρεις ως κωπηλάτες, καθώς η ανάληψη αυτής της υποχρέωσης αφενός εξασφάλιζε στους ανθρώπους αυτούς συνεχή απασχό­ ληση και αφετέρου σήμαινε για τα κατώτερα στρώματα κοινωνική αναβάθμιση, καθώς η ανάληψη στρατιωτικών υποχρεώσεων άνοι­ γε τον δρόμο για διεκδίκηση κοινωνικών και

νως σε κάποια περσικά πλοία υπηρετούσαν εμπειρότερα πληρώματα από τα ελληνικά, δεδομένου ότι τον στόλο των Περσών επάν­ δρωναν σε μεγάλο βαθμό έμπειροι Ιωνες και Φοίνικες ναυτικοί. Φυσικά η αριθμητική υπε­ ροχή των Περσών ήταν δεδομένη και δυσχέραινε ακόμα περισσότερο τα πράγματα για τον Θεμιστοκλή. Η πρώτη μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα στους δύο στόλους, που έλαβε χώρα στα α­ νοικτά του ακρωτηρίου Αρτεμίσιο, βόρεια της Εύβοιας, έδωσε την ευκαιρία στους Α­ θηναίους και σε άλλους Ελληνες να δείξουν για πρώτη φορά στην πράξη τη ναυτική τους δεινότητα. Κατά τον Ηρόδοτο, στο Αρτεμί­ σιο παρατάχθηκαν 280 ελληνικά πολεμικά (271 τριήρεις και 9 πεντηκόντοροι), εκ των ο­ ποίων τα 127 ήταν αθηναϊκά. Στη ναυμαχία Γοαμ μ ικ ή αναπ α ρά σ τα σ η τρ ιή ρ ο υ ς , όπως α υ τή ε ικ ο ν ίζ ε τα ι σ ε α νά γλυφ ο από την Α κρόπ ολη (Μ ο υ σ είο Α κρόπ ολης).

κυριότερος πολιτικός αντίπαλος του Θεμι­ στοκλή εκείνη την περίοδο - πρότεινε να γί­ νει και σε αυτή τη ν περίπτωση το ίδιο, όμως ο Θεμιστοκλής εκμετα λλεύθηκε την ευκαι­ ρία και πρότεινε να χρησιμοποιηθούν τα χρήματα για τη ναυπήγηση εκατό τριήρων. Μετά από πολλές συζητήσεις και διχογνω­ μίες η πρόταση αυτή έγινε δεκτή. Αμέσως α­ κολούθησε ο «οστρακισμός» του Αριστείδη, ο οποίος δεν αποκλείεται να συνδέεται με την πείσμονα άρνησή του να συγκατανεύσει με την πρόταση του Θεμιστοκλή. Ο τελ ευ ­ ταίος είχε πολλά επιχειρήματα για να μπορέ­ σει να πείσει τους συμπολίτες του να συμ­ φωνήσουν με την άποψή του. Λίγα χρόνια πριν οι Αθηναίοι είχαν αποτύχει σε δύο επι­ χειρήσεις εναντίον της Πάρου και της Αίγι­ νας και η έλλειψη ισχυρού στόλου και στις δύο αυτές περιπτώσεις ήταν κάτι παραπάνω από φανερή. Επιπλέον οι Πέρσες είχαν ξεκι­ νήσει τη νέα τους εκστρατεία και προχω­ ρούσαν ήδη στη διάνοιξη της διώρυγας του Αθω, είδηση που δεν μπορεί παρά να θορύ­ βησε τους Αθηναίους. Η ανάγκη, επομένως, για την κατασκευή ισχυρού στόλου προβαλ­ λόταν ως επιβεβλημένη και, κατά συνέπεια, ο Θεμιστοκλής είχε ισχυρά επιχειρήματα για να προωθήσει την ιδέα του. Εμενε σ’ αυτόν να αντιμετωπίσει ένα τελευτα ίο τεχνικής φύσης, πλην όμως ουσιαστικό, πρόβλημα: ποιοι θα ήταν εκείνοι που θα κάθονταν τελ ι­ κά στους πάγκους των πλοίων και θα κωπη­ λατούσαν υπομονετικά, δίδοντας στις νέες τριήρεις την απαιτούμενη ισχύ; Ο αριθμός των δούλων ήταν ανεπαρκής για να καλύψει τις ανάγκες σε πολυάριθμα πληρώματα και

πολιτικών δικαιωμάτων. Οι αντιδράσεις σε τέτοιου είδους προοπτική δεν έλειψαν βέ­ βαια από τις υπερσυντηρητικές φωνές, ό­ μως ο Θεμιστοκλής, έχοντας απόλυτη επί­ γνωση της σοβαρότητας του θέματος, δεν δίστασε να αποδεχθεί οποιοδήποτε πολιτι­ κό κόστος. Σύντομα η Αθήνα δ ιέθ ετε τις 100 τριήρεις που είχε ζητήσει ο Θεμιστοκλής και είχε αναδειχθεί πλέον σε πρώτη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα, υποσκελίζοντας παραδοσια­ κές θαλασσινές δυνάμεις όπως η Κόρινθος και η Αίγινα. Το 480 π.Χ., όταν τα σύννεφα του πολέμου σκέπαζαν όχι μόνο το κλεινόν άστυ, αλλά και ολόκληρη την Ελλάδα, η πό­ λη των Αθηνών ήταν σε θέση να αντιτάξει στους Πέρσες 147 ετοιμοπόλεμες τριήρεις και άλλα 53 βοηθητικά σκάφη, αναμφίβολα χάρη στην επιμονή και τη διορατικότητα του πιο άξιου τέκνου της, του Θεμιστοκλή.

ΤΟ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ Τα 200 πλοία των Αθηναίων που προαναφέρθηκαν, ήταν αναμφίβολα η ισχυρότερη ναυτική δύναμη που μπορούσε να παρατά­ ξει ελληνική πόλη με την έκρηξη των Περσι­ κών Πολέμων. Σίγουρα όμως το νεότευκτο ναυτικό των Αθηναίων δεν είχε ακόμα φτάσει στον μέγιστο βαθμό μαχητικής ικανότη­ τας, καθώς τα πληρώματα δεν είχαν ακόμα αποκτήσει την απαραίτητη εμπειρία, ούτε οι τακτικές μάχης είχαν εξελιχθεί και αφομοι­ ωθεί απόλυτα από τους άνδρες. Ενδεχομέ-

αυτή, που διήρκεσε συνολικά τρεις ημέρες, οι Αθηναίοι εφάρμοσαν με επιτυχία, για πρώτη φορά σε τόσο μεγάλη κλίμακα, κάποι­ ους ελιγμούς μάχης, στην εφαρμογή των ο­ ποίων έμελλαν κατά τα επόμενα χρόνια να ε ­ ξελιχθούν σε αυθεντίες. Ετσι την πρώτη η­ μέρα της σύγκρουσης, ενώ κινδύνευαν να περικυκλωθούν από τα πολυπληθέστερα εχθρικά πλοία, τοποθέτησαν τα σκάφη τους σε κύκλο με τα έμβολα στραμμένα προς τα έξω και τις πρύμνες σχεδόν σε επαφή τη μια με την άλλη, αποτρέποντας έτσι τον κίνδυ­ νο εμβολισμού ή διάσπασης του σχηματι­ σμού τους. Στη συνέχεια, πέρασαν στην επί­ θεση και εφαρμόζοντας τον «διέκπλου», δη­ λαδή μια δυναμική και γρήγορη κίνηση διά­ σπασης του εχθρικού κλοιού, απεγκλωβί­ στηκαν και συνέχισαν τον αγώνα μέχρι που έπεσε το σκοτάδι. Οι Ελληνες δεν νίκησαν κατά κράτος τους αντιπάλους τους. Ομως στην πρώτη αυτή σύγκρουσή τους με το πα­ νίσχυρο περσικό ναυτικό έδειξαν ότι το μέλ­ λον στη θάλασσα τους ανήκε. Με πρωταγω­ νιστές πάντα τους Αθηναίους ο ελληνικός στόλος επικράτησε τελικά «στα σημεία», α­ φού έμεινε τελικά κύριος των νεκρών και των ναυαγίων και βέβαια προξένησε μεγά­ λες απώλειες στον αριθμητικά υπερτερούντα εχθρό. Επιπλέον οι ελιγμοί μάχης πραγματοποιήθηκαν με ταχύτητα και ακρίβεια, καθιστώντας σαφές ότι σύντομα η τέχνη του ναυτικού πολέμου δεν θα κρατούσε μυ­ στικά για τους Αθηναίους. Του λόγου το αλη­ θ ές επιβεβαιώθηκε λίγο αργότερα, στα τέλη Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ., όταν οι δύο στό­ λοι συγκρούστηκαν στο στενό της Σαλαμί-

Q ■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

νας. Ο ελληνικός στόλος, καθώς κυκλώθηκε από τους Πέρσες κατά τη διάρκεια της νύ­ χτας και από τις δύο εισόδους του στενού, συμπτύχθηκε τακτικά με τα νώτα προς τη νήσο Σαλαμίνα και, σχηματίζοντας ένα μέ­ τωπο τριών χιλιομέτρων, αντιμετώπισε με τάξη και συνοχή τον εχθρό. Η αθηναϊκή μοί­ ρα, υπό τις διαταγές του ίδιου του Θεμιστο­ κλή, ήταν το ισχυρό όπλο του Αθηναίου ναυ­ άρχου, ο οποίος αξιοποίησε την επιδεξιότητα των πληρωμάτων του για να εξουδετερώ ­ σει το πιο επίφοβο τμήμα του περσικού στό­ λου, τα φοινικικά πλοία. Με τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι «γεννήθηκε» το νέο αθηναϊκό ναυτικό, που επρόκειτο να κυριαρχήσει στις θάλασσες της ανατολικής Μεσογείου κατά τα επόμενα χρόνια.

Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ Κατά την περίοδο μετά τους Περσικούς Πολέμους το πολεμικό ναυτικό των Αθηναί­ ων «όργωνε» ασταμάτητα το Αιγαίο, καθώς

με τον Περικλή πλέον στο «τιμόνι» της, με­ τέτρεψ ε σύντομα δια του στόλου της το Αι­ γαίο σε αθηναϊκή «λίμνη». Οι τριήρεις με το ενισχυμένο κατάστρωμα δεν χρειάζονταν πλέον και οι Αθηναίοι υιοθέτησαν εκ νέου το παλαιό δόγμα, που βασιζόταν πρωτίστως στον εμβολισμό και δευτερευόντω ς στη δράση του πληρώματος από το κατάστρω­ μα. Τα πλοία των «συμμάχων» των Αθηναίων προσαρμόστηκαν στις προδιαγραφές των α­ θηναϊκών σκαφών και έτσι όλα τα πλοία της αθηναϊκής ηγεμονίας διέθεταν σχετικά τυ ­ ποποιημένα τεχνικά χαρακτηριστικά. Μέσα σε λίγα χρόνια οι Αθηναίοι δ ιέθ ε­ ταν όχι μόνο τα καλύτερα πολεμικά πλοία, αλλά και τα αρτιότερα εκπαιδευμένα πληρώ­ ματα, με τους πιο πειθαρχημένους κωπηλά­ τες και το κυριότερο, τους πιο έμπειρους και επιδέξιους πηδαλιούχους. Το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 431 π.Χ., βρήκε τους Αθηναίους να έχουν ένα σαφές προβάδισμα στον ναυτικό αγώνα και μια ναυτική υπεροχή που τους εξασφάλιζε τη δυνατότητα να πραγματοποιούν συχνές επι­

Ο μοίω μα π εντη κ ο ν τό ρ ο υ , π ροδ ρό μο υ τη ς τρ ιή ρ ο υ ς που δέσ π οσ ε σ τις ελ λ η ν ικ ές θ ά λ α σ σ ε ς κ α τά τη ν α ρχαϊκή κυρίω ς π ερίοδο (Ν α υ τικ ό Μ ο υ σ είο Π ειρ α ιά ).

10 η Αθήνα, ως επικεφαλής της Αθηναϊκής Συμ- δρομές στα παράλια της Λακωνίας, χωρίς να μαχίας, διεξήγε πολλές αμφίβιες επιχειρή­ κινδυνεύουν ιδιαίτερα από αντίπαλη ναυτι­ σεις σε νησιά του Αιγαίου, στην Κύπρο, στη κή δραστηριότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι Μικρά Ασία, στην Αίγυπτο και αλλού. Ετσι, όταν οι Αθηναίοι διέθεταν εξελιγμένες τα­ με επικεφαλής τον Κίμωνα, τα αθηναϊκά κτικές μάχης στη θάλασσα, οι υπόλοιποι Ελ­ πλοία κατεδίωξαν τους Πέρσες στην Κύπρο ληνες ήταν ακόμα σχετικά ανεξοικείωτοι με και στα μικρασιατικά παράλια και το 460 π.Χ. τον ναυτικό πόλεμο. Ετσι, όπως παρατηρεί ο έσπευσαν με 200 τριήρεις να -βοηθήσουν Θουκυδίδης (1,49,1-3), κατά τη διάρκεια της τους επαναστατημένους Αιγυπτίους στον α-, ναυμαχίας στα Σύβοτα (ανοικτά της Κέρκυ­ γώνα τους εναντίον των Περσών. Επειδή ο ε ­ ρας) οι αντιμαχόμενοι Πελοποννήσιοι και χθρός δ ιέθ ετε πλοία με κατάστρωμα ευρι­ Κερκυραίοι πολεμούσαν με τρόπο που θύμι­ σκόμενο σε υψηλότερο επίπεδο, ο Κίμων έ­ ζε περισσότερο χερσαίο αγώνα, καθώς προ­ κρινε αναγκαίο να προβεί σε κάποιες τροπο­ σπαθούσαν να επικρατήσουν με συνεχείς ποιήσεις στις αθηναϊκές τριήρεις. Ετσι αύ­ βολές τόξων και απόπειρες αποβίβασης βα­ ξησε το πλάτος του κεντρικού καταστρώμα­ ριά οπλισμένων οπλιτών στα αντίπαλα πλοία. τος και προσέθεσε ένα είδος γέφυρας κατά μήκος του, έτσι ώστε να μπορούν από εκεί ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ να μάχονται περισσότεροι άνδρες. Ολα αυτά ήταν αναγκαία για να αντιμετωπιστούν τα Οι παραπάνω πολεμικές τακτικές φάντα­ περσικά πλοία και φαίνεται ότι απέβησαν α­ ζαν στους Αθηναίους τουλάχιστον απαρχαι­ ποτελεσματικά, καθώς στα μέσα του 5ου αι­ ωμένες. Οι ίδιοι στήριζαν πλέον τη ναυτική ώνα, συγκεκριμένα το 449 π.Χ., υπογράφηκε τους υπεροχή στη δυνατότητα των σκαφών η Ειρήνη του Καλλία, οπότε και οι εχθρο­ τους να πλήττουν απ’ ευθείας τα εχθρικά πραξίες με τους Πέρσες σταμάτησαν. Με τη πλοία αξιοποιώντας τη μεγαλύτερη ταχύτη­ Συνθήκη αυτή κάθε περσική δραστηριότητα τα, αλλά και τη δυνατότητα ελιγμών και συν­ στο Αιγαίο απαγορεύθηκε και έτσι η Αθήνα, δυασμένων κινήσεων σε ένα θαλάσσιο πεδίο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ

μάχης. Για παράδειγμα, μια κλασική τακτική των Αθηναίων ήταν ο λεγόμενος «περίπλους», δηλαδή η γρήγορη κυκλική κίνηση μιας μεμονωμένης τριήρους γύρω από ένα εχθρικό πλοίο ή ακόμα και σειρά εχθρικών πλοίων, μέχρι να δοθεί η δυνατότητα για εμ­ βολισμό στην πρύμνη ή στα πλευρά του πλοίου-στόχου. Ενας άλλος ελιγμός, που εκτελείτο αποκλειστικά σχεδόν από τους Α­ θηναίους τριηράρχους, ήταν η ταχεία διείσ­ δυση μέσα στην εχθρική γραμμή ανάμεσα σε δύο αντίπαλα πλοία και, στη συνέχεια, η απότομη στροφή προς την πλευρά του ενός από τα δύο, συγκεκριμένα εκείνου που δεν είχε προλάβει να παρακολουθήσει την κίνη­ ση του αθηναϊκού σκάφους. Το πλοίο εκείνο θα βρισκόταν επομένως σε μειονεκτική θ έ ­ ση, με την πρύμνη ή τα πλευρά εκτεθειμένα. Ο ελιγμός αυτός απαιτούσε κυρίως υψηλή ταχύτητα, αλλά και μεγάλη επιδεξιότητα από τον πηδαλιούχο, ο οποίος έπρεπε να στρίψει την κατάλληλη στιγμή, υποβοηθούμενος βέβαια από συντονισμένη και σταθε­ ρή κωπηλασία. Μια παραλλαγή αυτού του ε­ λιγμού ήταν το «σάρωμα» της μιας πλευράς των κουπιών του αντίπαλου πλοίου, με λοξή κίνηση της τριήρους αντίθετα και πολύ κο­ ντά στον εχθρό. Λίγο πριν τη σύγκρουση η τριήρης έστριβε απότομα και απομακρυνό­ ταν, αφήνοντας το εχθρικό σκάφος ανεπα­ νόρθωτα πληγωμένο και ανυπεράσπιστο, κα­ θώς η αδυναμία του να κινηθεί το καθιστού­ σε έναν σταθερό, εύκολο για εμβολισμό στόχο. Είναι σαφές ότι η επιτυχής εκτέλεση τέτοιω ν ελιγμών προϋπέθετε άριστο συντο­ νισμό κινήσεων από όλα τα μέλη του πληρώ­ ματος και κυρίως πειθαρχία. Επομένως αυτό που εξασφάλιζε στο αθηναϊκό πολεμικό ναυτικό την υπεροπλία δεν ήταν ο πιο προηγμένος οπλισμός που δ ιέθ ετε ή η αριθ­ μητική υπεροχή, αλλά πρωτίστως το γεγο­ νός ότι τα αθηναϊκά πλοία κινούντο από άρ­ τια εκπαιδευμένα και άριστα συντονισμένα πληρώματα. Η αλήθεια είναι ότι μετά τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα οι Αθηναίοι είχαν αποκτήσει τέτοια παράδοση στη θάλασσα, ώστε να μη μπορούν να απειληθούν στη «ναυτοσύνη» παρά μόνο από τους ίδιους τους εαυτούς τους. Η αυτοπεποίθησή τους ήταν ανάλογη του φόβου και της ανασφάλειας που κυρί­ ευε τους υπόλοιπους Ελληνες, όταν είχαν την ατυχία να πρέπει να αναμετρηθούν με τον αθηναϊκό στόλο, ακόμα κι αν υπερτε­ ρούσαν σε αριθμούς. Ενα ναυτικό επεισόδιο που καταγράφει ο Θουκυδίδης (2, 83) επιβε­ βαιώνει του λόγου το αληθές. Το καλοκαίρι του 428 π.Χ. 47 πλοία των Πελοποννησίων έ­ πλεαν από τη βόρεια ακτή της Πελοποννήσου με κατεύθυνση την απέναντι ακτή της Στερεάς Ελλάδας. Μ ετέφεραν υλικό και ο­ πλίτες, που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν εναντίον των Ακαρνάνων στις επιχειρήσεις οι οποίες διεξάγονταν εκείνη την περίοδο στην ενδοχώρα της Αιτωλοακαρνανίας. Ο Α­ θηναίος ναύαρχος Φορμίων, που στάθμευε στη βάση της Ναυπάκτου, κινήθηκε με 20 τριήρεις εναντίον της εχθρικής δύναμης. Οι επικεφαλής του πελοποννησιακού στόλου,

Ο μοίω μα εξε λ ιγ μ έ ν ο υ τύπ ου α θ η ν α ϊκ ή ς τρ ιή ρ ο υ ς , που έδ ρ α σ ε από τα χρ ό νια το υ Κίμωνα και εν τεύ θ εν .

που αποτελείτο κυρίως από· κορινθιακά πλοία, δεν φαντάζονταν ότι μια τόσο μικρή αθηναϊκή ναυτική δύναμη θα τολμούσε να ε ­ πιτεθεί. Βλέποντας όμως τον εχθρό να πλη­ σιάζει απειλητικά παρέταξαν τα πλοία τους σε σχηματισμό ενός μεγάλου κύκλου, με τις πλώρες στραμμένες προς τα έξω και τις πρύμνες προς τα μέσα για να αποφύγουν πι­ θανό εμβολισμό. Ο Φορμίων, απτόητος, οδή­ γησε τις τριήρεις του μετωπικά σε μονή γραμμή και στη συνέχεια διέταξε τους πλοι­ άρχους του να πλεύσουν κυκλικά γύρω από τον εχθρό. Οσο ο σχηματισμός των Πελοποννησίων παρέμενε σε τάξη δεν υπήρχε κίνδυνος, όμως ο Φορμίων συνέχισε με υπο­ μονή να κινείται κυκλικά γύρω από τον αντί­ παλο. Είχε διατάξει να μην επ ιτεθεί κανείς πριν δώσει ο ίδιος το σχετικό σήμα. Ο ικανό­ τατος Αθηναίος ναύαρχος γνώριζε ότι στην περιοχή φυσούσε περιοδικά ένας βορειοδυ­ τικός άνεμος, ο οποίος σύντομα θα διέλυε τον εχθρικό σχηματισμό και θα έφ ερνε σύγ­ χυση στις γραμμές των Πελοποννησίων. Πραγματικά ύστερα από λίγο ένας ισχυρός άνεμος προκάλεσε αναταραχή στα πελοποννησιακά πλοία, που συγκρούονταν το ένα με το άλλο, ενώ οι άπειροι κωπηλάτες αδυνα­ τούσαν να συντονιστούν και να αποκατα­ στήσουν τον σχηματισμό. Τα σκάφη των Πελοποννησίων ήταν πλέον εύκολη λεία για τους Αθηναίους, που επιτέθηκαν με σφοδρότητα. Αφού βύθισαν μια από τις ναυαρχί­

δες των Κορινθίων και ορισμένα άλλα πλοία, συνέλαβαν αιχμάλωτα επτά σκάφη και έ τρ ε­ ψαν σε άτακτη φυγή τα υπόλοιπα. Τελικά ού­ τ ε ένα πλοίο των Πελοποννησίων δεν κατόρ­ θωσε να φθάσει στην ακτή της Στερεάς Ελ­ λάδας, η οποία ήταν ο αρχικός προορισμός τους.

ΣΤΗ ΣΙΚΕΛΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΣΠΟΝΤΟ Το περιστατικό που προαναφέρθηκε πα­ ρουσιάζει ανάγλυφα την υπεροχή των Αθη­ ναίων στον ναυτικό αγώνα και αξίζει να ση­

μειωθεί ότι η υπεροχή αυτή έφτασε στο μέ­ γιστο σημείο της κατά την πρώτη δεκαετία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Είναι γεγο­ νός ότι λίγο αργότερα, το 414 π.Χ., ο αθηναϊ­ κός στόλος (ο μεγαλύτερος στόλος που είχε αποπλεύσει ποτέ από λιμάνι ελληνικής πόλης-κράτους) υπέστη την πρώτη, αλλά και πλέον συντριπτική, ήττα της ιστορίας του μέσα στο μεγάλο λιμάνι των Συρακουσών. Σε αυτή την περίπτωση οι ευέλικτες, αλλά ελα­ φρές, τριήρεις των Αθηναίων βρέθηκαν σε μειονεκτική θέση απέναντι στους Συρακουσίους, που είχαν βαρύτερα και ενισχυμένα σκάφη τα οποία αποδείχθηκαν πιο ανθεκτι-

Ισ τιο φ ό ρ ο εμ π ορικό σ κάφ ο ς α κ ο ν ιζό μ εν ο σ ε κύλικα το υ 7ου π.Χ. αιώνα. Την εποχή εκ είν η το εμπ όριο δ ιε ξ α γ ό τα ν από φ ο ρ τη γ ά πλοία που είχα ν ήδη φ τά σ ε ι σε εκ τό π ισ μ α το υ ς 2 5 0 1. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

L I D QT Y3 S

Ί2 ■*

κά στις συνεχείς συγκρούσεις - αναπόφευ­ κτες μέσα στο κλειστό λιμάνι. Εκεί 150 πλοία συγκρούστηκαν μέσα σε πολύ περιορισμένο χώρο, ο οποίος δεν επέτρεπε στους Αθηναί­ ους να εφαρμόσουν τις τακτικές τους και να ξεδιπλώσουν τις μεγάλες ναυτικές τους ικα­ νότητες. Επιπλέον οι Συρακούσιοι, αλλά και οι Κορίνθιοι, είχαν πραγματοποιήσει σημα­ ντικά Βήματα προόδου στον ναυτικό πόλεμο και γνωρίζουμε μάλιστα ότι μια μοίρα κοριν­ θιακών πλοίων έφτασε στη Σικελία πλέο­ ντας απευθείας από τη Λευκάδα στη μεγαλόνησο της κεντρικής Μεσογείου (Θουκ. 7, 2). Επρόκειτο για σπουδαίο ναυτικό επ ίτευγ­ μα καθώς, ελλείψει πυξίδας και οργάνων ναυτιλίας, η απώλεια της οπτικής επαφής με την ξηρά μπορούσε να αποβεί πολύ επικίν­ δυνη. Οι αντίπαλοι των Αθηναίων είχαν επο­ μένως αναβαθμίσει τις ναυτικές τους δυνα­ τό τη τες και επιπλέον στη Σικελία χάθηκαν, εκτός από πλοία, και οι εμπειρότεροι και πιο αξιόμαχοι ναυτικοί που δ ιέθ ετε η πόλη της Παλλάδας. Κατά την τελευταία φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν οι Λακε­ δαιμόνιοι είχαν κι αυτοί αποκτήσει ισχυρό στόλο, έστω και με τη βοήθεια περσικού χρυσού, τα πράγματα επιδεινώθηκαν ακόμα περισσότερο για τους Αθηναίους. Ομως α­ κόμα και τό τε η παράδοση της Αθήνας στη θάλασσα επέτρεψε στους Αθηναίους να κερδίσουν την υστάτη ώρα σπουδαίες ναυ­ τικές νίκες, που αποδείκνυαν πόσο μεγάλες ήταν πάντα οι ικανότητες των Αθηναίων ναυτικών. Ετσι οι νίκες στο Κυνός Σήμα, στον Κύζικο και κυρίως στις Αργινούσες κα­ τά την τελευταία δεκαετία του 5ου π.Χ. αιώ­ να, ήταν οι έσχατες αποδείξεις της επιδεξιότητας που διέκρινε τους Αθηναίους στον ναυτικό αγώνα. Ειδικά η επιτυχία στις Αργινούσες το 406 π.Χ. ήταν σχεδόν αποκλειστικά αποτέλεσμα του συντονισμού και της άριστης συνεργασίας ανάμεσα στις αθηναϊ­ κές τριήρεις. Η κατάρρευση της Αθήνας, που ήλθε δύο χρόνια αργότερα, δεν ήταν απότοκος κάποιας ήττας στη θάλασσα, αλλά προϊόν της άφρονος πολιτικής των Αθηναί­ ων δημαγωγών και της εγκληματικής αβλε­ ψίας των Αθηναίων ναυάρχων, η οποία οδή­ γησε στην ατιμωτική και αμαχητί αιχμαλώτιση του ένδοξου αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς.

ΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ Είδαμε νωρίτερα κάποιες από τις τα κτι­ κές που εξελίχθηκαν και εφαρμόστηκαν από τους Αθηναίους, δίδοντάς τους τη δυνατό­ τητα να αποκτήσουν για πολλά χρόνια την υ­ περοπλία στη θάλασσα. Ποιά όμως στρατη­ γικά πλεονεκτήματα εξασφάλιζε η χρήση του ναυτικού και ποιές ήταν οι στρατηγικές ανάγκες που το πολεμικό ναυτικό της Αθή­ νας εκαλείτο να υπηρετήσει; Αρχικά αξίζει να επισημανθεί ότι, ελλεί­ ψει μέσων επιτήρησης και έγκαιρης προει­ δοποίησης, το ναυτικό αδυνατούσε να αντιληφθεί γρήγορα την παρουσία του εχθρού ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Π ρ ο το μ ή το υ Κίμωνα σε σ φ ρ α γ ιδ ό λ ιθ ο του 5ου π.Χ. αιώνα. Υπό τη ν η γ εσ ία το υ το να υ τικ ό των Α θη να ίω ν έδ ρ α σ ε νικηφ όρ α σε ολόκληρ η σχεδό ν τη ν α να το λικ ή Μ ε σ ό γ ειο , θ έ τ ο ν τ α ς τα θ ε μ έ λ ια τη ς α θ η ν α ϊκ ή ς θ α λ α σ σ ο κ ρ α τία ς .

και έτσι δεν ήταν σε θέση να ασκεί πραγμα­ τικά έλεγχο σε μια ευρύτερη περιοχή. Αντί­ στοιχα όμως είχε το μεγάλο πλεονέκτημα να μπορεί να εμφανίζεται στον ζωτικό χώρο του εχθρού αιφνιδιαστικά και χωρίς να αφήνει μεγάλα περιθώρια για προετοιμασία άμυνας και αντίδρασης. Αν και ο αιφνιδιασμός ήταν ανέκαθεν ένα από τα πιο αποτελεσματικά ό­ πλα στη φαρέτρα των στρατιωτικών ηγετών, είναι απορίας άξιο το ότι ελάχιστες φορές στα αρχαία χρόνια έχουμε αναφορά στη χρήση του αιφνιδιασμού, ειδικά από ναυτι­ κές δυνάμεις. Φαίνεται ότι γενικά η έννοια της «έκπληξης» αντιμετωπιζόταν από τους αρχαίους διοικητές με επιφύλαξη και ως κά­ τι από το οποίο θα έπρεπε κάποιος να φυλά­ γεται, παρά ως μέσο απόκτησης πλεονεκτή­ ματος για γρήγορη και αποτελεσματική ανά­ ληψη δράσης. Αν το ναυτικό δεν εχρησιμοποιείτο τόσο για αιφνιδιαστικές ενέργειες, αναμφίβολα υ­ πηρετούσε θαυμάσια ως μέσο γρήγορης και αθόρυβης μεταφοράς στρατευμάτων σε διάφορες εστίες κρίσης. Είδαμε ότι από τη μυκηναϊκή ακόμα περίοδο ο στόλος πρωτοχρησιμοποιήθηκε με αυτόν τον τρόπο για να μεταφέρει δυνάμεις στην Τροία. Ομως και στην κλασική περίοδο ο στόλος ήταν το κατ’ εξοχήν «μακρύ χέρι» της αθηναϊκής εξω τε­ ρικής πολιτικής, που προάσπιζε και εδραίω­ νε, πέρα από κάθε αμφισβήτηση, τα αθηναϊ­ κά συμφέροντα σε ολόκληρη τη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου. Είναι γνωστές οι πο­ λυάριθμες ναυτικές επιχειρήσεις που πραγ­ ματοποίησαν οι Αθηναίοι κατά την περίοδο της ηγεμονίας τους, κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν των Περσικών Πολέμων. Ο στόλος των Αθηναίων έσπευδε να «συνετί­ σει» τους συμμάχους που αποστατούσαν από την Αθηναϊκή ηγεμονία ή παρουσίαζαν

Ofr : ε ΐ

66-ΤΟ -ς

διαθέσεις αποσκίρτησης ή απειθαρχίας. Ε­ τσι οι κάτοικοι της Νάξου, της Μήλου, της Λέσβου, της Σκύρου και άλλων πολλών νη­ σιών γνώριζαν καλά τι τους περίμενε όταν, ύστερα από πιθανές αποσχιστικές ενέργειές τους, έβλεπαν κάποια στιγμή στον ορίζο­ ντα τα πανιά των αθηναϊκών τριήρων να πλησιάζουν σιωπηλά και απειλητικά. Βέβαια η εμβέλεια του αθηναϊκού ναυτι­ κού δεν περιοριζόταν στον στενό χώρο του Αιγαίου. Οι αθηναϊκές τριήρεις έφταναν σε οποιοδήποτε σημείο της ανατολικής Μεσο­ γείου τις έστελνε η ανάγκη της προάσπισης των συμφερόντων της πόλης. Είναι χαρα­ κτηριστικό το γεγονός ότι το ναυτικό της Α­ θήνας έδρασε κατά κόρον στο ιδιαίτερα α­ πομακρυσμένο νησί της Κύπρου, το οποίο αποτελούσε - όπως και σήμερα - σημείο ιδιαί­ τερα μεγάλης στρατηγικής σημασίας για την πόλη της Παλλάδας. Μακριά από το Αιγαίο, η Κύπρος μπορούσε να «ελέγχει» την ακτή της Φοινίκης και κατ’ επέκταση, τον κύριο ό­ γκο της περσικής ναυτικής δραστηριότητας, η οποία εκδηλωνόταν κατά κύριο λόγο από εκεί. Η Κύπρος διεδραμάτιζε επομένως τον ρόλο του «κυματοθραύστη» κάθε περσικής επιβουλής προς το νοτιοανατολικό Αιγαίο και ως εκ τούτου, οι Αθηναίοι ενδιαφέρονταν πάντα για τον έλεγχο της μεγαλονήσου. Ηδη από τα χρόνια της Ιωνικής Επανά­ στασης , στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα, οι ε­ παναστάτες επεχείρησαν, χωρίς όμως απο­ τέλεσμα, να θέσουν υπό έλεγχο την Κύπρο και κατά τα επόμενα χρόνια ο αθηναϊκός στόλος προσπάθησε να διώξει τους Πέρσες από το νησί. Αποκορύφωμα των προσπαθει­ ών ήταν οι δύο εκστρατείες του αθηναϊκού στόλου στην Κύπρο με επικεφαλής τον Κί­ μωνα. Την πρώτη φορά, το 460 π.Χ., ο στόλος άφησε τις προσπάθειες στο νησί για να βοη­ θήσει τους εξεγερμένους εναντίον των Περσών Αιγυπτίους, ενώ το 450 π.Χ. μια δεύ­ τερη προσπάθεια του Κίμωνα με 200 τριήρεις δεν ευοδώθηκε, καθώς ο ίδιος σκοτώ­ θηκε στη μεγαλόνησο, κατά την πολιορκία του Κιτίου. Αυτές οι τολμηρές και μακρινές εξορμήσεις των αθηναϊκών πλοίων, ιδιαίτε­ ρα υπό τη στιβαρή ηγεσία του Κίμωνα, αν και δεν απέφεραν άμεσα αποτελέσματα, οδήγη­ σαν στην παραίτηση των Περσών από οποιαδήποτε διεκδίκηση στον Αιγαιακό χώρο, και η υπογραφή της Συνθήκης του Καλλία το 449 π.Χ. μετέτρεψ ε ουσιαστικά το Αιγαίο σε αθηναϊκή «λίμνη». Για πολλά χρόνια οι αθη­ ναϊκές τριήρεις θα ήταν οι μοναδικοί κυ­ ρίαρχοι του Αιγαίου, δίδοντας αίγλη και πλούτο στο «κλεινόν άστυ» αλλά και αποτρέποντας, με την επιβλητική τους παρου­ σία στα διάφορα λιμάνια της περιοχής, κάθε πιθανή επιβουλή σε βάρος της Αθήνας. Μια άλλη περιοχή στρατηγικής σημα­ σίας, την οποία το αθηναϊκό ναυτικό εκαλεί­ το να προστατεύσει και να εξασφαλίσει, ή­ ταν βέβαια ο Ελλήσποντος και τα στενά του Βοσπόρου. Η τεράστια γεωπολιτική σημασία των Στενών παραμένει αμείωτη και στις μέ­ ρες μας, στην κλασική δε εποχή αποτελούσε χώρο ζωτικής σημασίας για την πόλη του Περικλή. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 5ου και

του 4ου αιώνα π.Χ. η Αθήνα προμηθευόταν σιτάρι και άλλα βασικά είδη διατροφής από τις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας, ε ­ ξάγοντας αντίστοιχα στις περιοχές αυτές κεραμικά και άλλα βιοτεχνικά είδη. Ο έλεγ­ χος των Στενών ήταν, κατά συνέπεια, επιβε­ βλημένος για την απρόσκοπτη διεξαγωγή αυτών των εμπορικών συναλλαγών και την εξασφάλιση του εφοδιασμού της Αθήνας. Κύρια αποστολή επομένως του αθηναϊκού πολεμικού ναυτικού ήταν να ελέγχει την πε­ ριοχή, καθώς και τα νησιά Λήμνο και Ιμβρο, που κατά κάποιον τρόπο «φρουρούσαν» την έξοδο των Στενών προς το Αιγαίο. Ετσι ο χώ­ ρος του βορειοανατολικού Αιγαίου ήταν κατ’ εξοχήν πεδίο δράσης για τις αθηναϊκές τριήρεις, τόσο σε καιρό ειρήνης, όσο και σε καιρό πολέμου. Η πολεμική δράση δεν άργη­ σε να έλθει, καθώς οι Λακεδαιμόνιοι, κατά την τελευταία φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, θέλοντας να πλήξουν τον αντίπα­ λό τους στον ζωτικό του χώρο μετέφεραν

κό της στόλο. Μια τελευταία παράμετρος της αθηναϊ­ κής στρατηγικής, που αξίζει να μνημονευθεί, ήταν η συνεχής ανάγκη των Αθηναίων να εξασφαλίζουν πρόσβαση στις περιοχές που παρείχαν πρώτες ύλες για την κατα­ σκευή και τη συντήρηση των πλοίων. Ιδιαίτε­ ρα οι απαιτήσεις για βαριά ξυλεία - μάλλον δυσεύρετη στον μεσογειακό χώρο - ήταν πο­ λύ μεγάλες και υπαγόρευαν μια επιπλέον σπουδαία αποστολή στις αθηναϊκές τριήρεις: την εξασφάλιση της επαφής με τους τόπους παραγωγής, όπως ήταν η Μακεδονία για την ξυλεία, η Σικελία και η Κύπρος για τον χαλκό κλπ. Γνωρίζουμε ότι κατά τη διάρ­ κεια του 5ου αιώνα η Αθήνα διαπραγματεύ­ τηκε πολλές φορές με τους Μακεδόνες το θέμα της εξαγωγής ξυλείας και πιθανότατα οι τελευταίοι δεν είχαν πολλά περιθώρια για αντιρρήσεις στις προτάσεις των Αθηναίων, καθώς η ιοχύς των αθηναϊκών πλοίων ήταν η εγγύηση για την επιβολή της θέλησης των

κτούσαν και πάλι τον έλεγχο των ιωνικών πόλεων και κατ’ επέκταση του ανατολικού Αιγαίου. Κατά τα επόμενα χρόνια η άνοδος του Φιλίππου Bä της Μακεδονίας έμελλε να οδηγήσει σε περαιτέρω συρρίκνωση της δύ­ ναμης της Αθήνας και κατά συνέπεια της ση­ μασίας του στόλου της. Μαζί με την παρακ­ μή του αθηναϊκού ναυτικού άρχισε να δεί­ χνει σημάδια γήρατος και η τριήρης, το πλοίο που ανέδειξε και δόξασε όσο κανένα άλλο τους Αθηναίους ναυτικούς. Ηδη στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα ο τύραννος των Συρακουσών, Διονύσιος Α', χρηματοδότησε την κατασκευή κάποιων μεγαλύτερων και ι­ σχυρότερων σκαφών, ενώ στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχε ήδη ξεκινήσει τη σταδιοδρομία του ο διάδοχος της τριήρους, ένα μεγαλύτερο κωπήλατο πλοίο με πέντε άνδρες σε κάθε κουπί. Σταδιακά εμφανίστη­ καν και σκάφη ακόμα μεγαλύτερα, με κύριο χαρακτηριστικό την αύξηση της ισχύος μέ­ σω της χρήσης περισσότερων κωπηλατών ανά κουπί ή περισσότερων κουπιών. Τα νέα πλοία ονομάζονταν και «καταφράκτες», κα­ θώς διέθεταν ένα επιπλέον κατάστρωμα πά­ νω από τους κωπηλάτες, από το οποίο μπο­ ρούσαν να μάχονται πολυάριθμοι σιδερόφρακτοι οπλίτες. Αργότερα, κατά τα ρωμαϊ­ κά και τα βυζαντινά χρόνια, εμφανίστηκαν διάφορα είδη κωπήλατων πολεμικών πλοί­ ων, που ουσιαστικά κατάγονταν από την α­ θηναϊκή τριήρη της κλασικής εποχής. Κανέ­ να όμως από αυτά δεν δ ιέθ ετε τη γοητεία που προσέδιδε στις τριήρεις η κομψή και α­ νάλαφρη κατασκευή τους, που κατέστησε για αρκετές δεκαετίες τους αρχαίους Αθη­ ναίους κυρίαρχους των ελληνικών θαλασ­ σών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οι α θ η ν α ϊκ ές τρ ιή ρ εις φ υ λάσ σ οντα ν και σ υ ντη ρ ο ύ ντο κ α τά τη δ ιά ρ κ εια το υ χειμ ώ να σ το υ ς λ ε γ ά μ εν ο υ ς «νεο σ ο ίκ ο υ ς» το υ Π ειρ α ιά (Ν α υ τικ ό Μ ο υ σ είο Π ειρ α ιά ).

τον πόλεμο στο ανατολικό Αιγαίο και τον Ελ­ λήσποντο. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι σπουδαιότερες συγκρούσεις ανάμεσα στους δύο εμπολέμους διεξήχθησαν στα νε­ ρά αυτής της ευρύτερης περιοχής, όπου οι Αθηναίοι - ως άξιοι κάτοχοι της ναυτικής τ έ ­ χνης - σημείωσαν κάποιες εντυπωσιακές ε­ πιτυχίες, παρά το γεγονός ότι άφθονο περ­ σικό χρυσάφι εξόπλιζε και μισθοδοτούσε τα πληρώματα των πλοίων του αντιπάλου. Το γεγονός ότι η απώλεια του αθηναϊκού στό­ λου στον Ελλήσποντο - στους Αιγός ποτα­ μούς συγκεκριμένα - σηματοδότησε και την οριστική κατάρρευση της Αθήνας, καταδει­ κνύει τη στρατηγική σημασία της περιοχής αυτής και επιβεβαιώνει το αναμφισβήτητο δεδομένο ότι η στρατιωτική δύναμη της Α­ θήνας ταυτιζόταν ουσιαστικά με τον πολεμι­

θαλασσοκρατόρων της εποχής. Δίκαια λοι­ πόν το ναυτικό μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο θεμέλιος λίθος της αθηναϊκής κυριαρχίας αφού, όπως είδαμε στις παραπάνω περιπτώ­ σεις, ήταν σε θέση να προασπίζει τα αθηναϊ­ κά συμφέροντα και να υπηρετεί τις στρατη­ γικές ανάγκες της πόλης ακόμα και στις πλέ­ ον απομακρυσμένες περιοχές.

W

(1) J. S. Morrison & J. F. Coates: THE ATHENIAN TRIREME, Cambridge University Press, 1986. (2) Ed. Jurien de la Graviere: ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Εκδόσεις «Δημιουργία», 1996. (3) F. Ε. Adcock: THE GREEK AND MACEDONIAN ART OF WAR, University of California Press, 1957. (4) ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, 1980. (5) Μ. Sage: WARFARE IN ANCIENT GREECE, Routledge, London, 1996. (6) J. Finley: ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, Μ τφ. Τ. Κουκουλιός, Εκδόσεις Παπαδήμα, 1985. (7) R. Meiggs: THE ATHENIAN EMPIRE, Oxford University Press, 1972.

Η ΠΑΡΑΚΜΗ Κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα η πίεση που ά­ σκησαν οι Πέρσες στο Αιγαίο και στον Ελλή­ σποντο, εκμεταλλευόμενοι βέβαια την πα­ ρακμή όλων των παραδοσιακών ελληνικών δυνάμεων, ανάγκασε τους Αθηναίους να α­ ποδεχθούν το 386 π.Χ. τη λεγάμενη «ειρήνη του βασιλιά», με την οποία οι Πέρσες απο­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ B . ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΤΙΣ 22 ΙΟ ΥΝΙΟ Υ 1941 Ο ΓΕΡΜ ΑΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΞΑΠΕΛΥΣΕ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΣΟ ΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩ ΣΗΣ ΤΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ ΜΕΣΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ Μ Η ΝΕΣ ΝΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΨΕΙ ΕΝΑΝ ΑΠΙΣΤΕΥΤΟ ΟΓΚΟ ΣΟ ΒΙΕΤΙΚΩ Ν Γ ια να εκκινήσ ουν το υ ς κ ιν η τή ρ ε ς τω ν μ ο το σ υ κ λ ετώ ν και τω ν φ ο ρ τη γ ώ ν το υ ς οι Γερ μ α ν ο ί το υ ς & έρ μα ινα ν α νά β ο ντα ς φ ω τιές από κάτω το υ ς !

^ΠΙΧΕΙΡΜΣΗ j4

Η WEHRMACHT ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ

ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΩΝ. ΑΠΕΜ ΕΝ Ε ΠΛΕΟΝ Μ Ο Ν Ο Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ, ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ ΤΟΥΣΤΑΛΙΝ, ΓΙΑ ΝΑ ΕΠΙΣΤΕΓΑΣΤΕΙ Ο Θ ΡΙΑΜ ΒΟ Σ ΤΟΥ

ΧΙΤΛΕΡ ΚΑΙ ΝΑ ΕΛΘΕΙ ΣΕ Α ΙΣΙΟ ΠΕΡΑΣ Η ΦΥΛΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΙΚΗ «ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ» ΤΟΥ Γ ΡΑΙΧ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΙΣΑ ΤΕΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ, ΣΧΕΔΟ Ν ΤΟ ΕΝΑ ΤΡΙΤΟ ΤΗΣ ΑΕΡΟ ΠΟ ΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜ ΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΛΥΤΕΡΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΙ ΤΗΣ, ΘΑ ΚΑΤΕΒΑΛΛΑΝ ΤΗΝ ΥΣΤΑΤΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΕΚΠΟΡΘΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΝΤΡΙΨ ΟΥΝ ΤΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΧΕΡΣΑΙΑ ΔΥΝΑΜΗ ΠΟΥ ΤΟΥΣ ΕΦΡΑΣΣΕ ΤΟΝ ΔΡΟ Μ Ο ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ. ΤΟΥΣ Μ ΗΝΕΣ ΤΟΥ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟΥ ΤΟΥ 1941, ΟΠΩΣ ΕΙΧΕ ΔΗ ΛΩ ΣΕΙ ΚΑΙ Ο ΧΙΤΛΕΡ ΠΡΙΝ

Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι παρακολουθούν απορρόψημένοι την ενημέρω ση επ ί χά ρτη που δ ιεν ερ γεί ο στρ α τηγό ς Γ ιοντλ - ο στρατάρχης Κ άιτελ διακρίνεται σε δ εύ τερ ο επίπεδο. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΘΕΣΗ, «Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ ΘΑ ΚΡΑΤΟΥΣΕ ΤΗΝ ΑΝΑΠΝ Ο Η ΤΟΥ».

I ΙΑ \

ρχίζοντας την εισβολή του στη \ Ρωσία τον Ιούνιο του 1941, ο Χίτί__/ \ _ \ λερ ομολογούσε ότι «έκρουε τη θύρα του μυστηρίου». Εμφορούμενος από ε ­ ξαιρετική αυτοπεποίθηση μετά την αλυσίδα των γερμανικών νικών στην Ευρώπη, υπολό­ γιζε να καταστρέψει τον όγκο του Σοβιετι­ κού Στρατού πριν αυτός προλάβει να υποχω­ ρήσει ανατολικά του ποταμού Δνείπερου. Ο­ ταν η σκληρή ρωσική αντίσταση εξανέμισε αυτή την προοπτική, ο Φύρερ και οι στρατη­ γοί του διαφώνησαν πάνω στο ζήτημα του τι έπρεπε να πράξουν στη συνέχεια. Ο στρα­ τάρχης Βάλτερ φον Μπράουχιτς (επικεφα­ λής της Ανώτατης Διοίκησης του Στρατού ΟΚΗ) και ο επιτελάρχης του, στρατηγός Φραντς Χάλντερ, επιθυμούσαν να συνεχίσουν την προέλαση προς τη Μόσχα. Αντίθετα ο Χίτλερ προτίμησε να εκκαθαρίσει το νότιο πλευρό του από τις σοβιετικές δυνάμεις που είχαν απωθηθεί στην κεντρική Ουκρανία και επικαλούμενος πολιτικούς και οικονομικούς λόγους που οι στρατηγοί δεν μπορούσαν να αντικρούσουν πέτυχε να επιβάλει την άποψή του. Η απερισκεψία του Σοβιετικού στρατάρ­ χη Μπουντιένυ, αλλά και η άρνηση του Στάλιν να δεχθεί την ολοφάνερη ανωτερότητα των Γερμανών στον πόλεμο ελιγμών, συνέ­ βαλαν στο να σημειώσει η Wehrmacht τη με­ γαλύτερη κύκλωση της Ιστορίας, εκεί όπου συναντώνται οι ποταμοί Δνείπερος και Ντέσνα. Η πεισματώδης άμυνα των Ρώσων στο Κίεβο έδωσε τον χρόνο στις σοβιετικές βιο­ μηχανίες να μεταφέρουν τον πολύτιμο εξο ­ πλισμό τους στα Ουράλια, μακριά από τη λαί­ λαπα του πολέμου, αλλά καταδίκασε 655.000 άνδρες στην αιχμαλωσία - αριθμός διπλάσιος του συνόλου των συμμαχικών δυνάμεων που ξέφυγαν από τη Δουνκέρκη το καλοκαίρι του 1940! Η ολοκληρωτική νίκη στο Κίεβο ήταν έ ­ νας προσωπικός θρίαμβος για τον Χίτλερ. Πράττοντας για μια ακόμα φορά το αντίθετο από αυτό που εισηγούντο οι στρατηγοί του, είχε αποφέρει στα γερμανικά όπλα αθάνατη δόξα και έκανε ολόκληρο τον κόσμο να τρ έ­ μει. Η λάμψη της νίκης όμως επισκιάστηκε από την πρώιμη παγωνιά που προμήνυε την έλευση του βαρύ ρωσικού χειμώνα, της φο­ βερότερης απειλής για κάθε στρατό που αποπειράθηκε να εισβάλει ποτέ στη Ρωσία. Οι δύο μήνες του καλοκαιριού που σπαταλήθηκαν σε θεαματικούς ελιγμούς στην Ουκρα­ νία, έμελλε να έχουν μοιραίες συνέπειες για τις προσδοκίες των Γερμανών να φθάσουν στη Μόσχα. Ο Χίτλερ εξακολουθούσε να τρ έ­ φει την πεποίθηση πως «το σοβιετικό οικο­ δόμημα ήταν ένα σπίτι από τραπουλόχαρτα» που θα κατέρρεε στο πρώτο δυνατό κτύπη­ μα. Παραδόξως και σε πείσμα των τρομερών απωλειών τους οι Σοβιετικοί δεν έδειχναν σημάδια κάμψης και έριχναν στη μάχη συνε­ χώς περισσότερες εφεδρείες. Ο στρατηγός Χάλντερ, που είχε σπεύσει να θριαμβολογή­ __

15 Η «Επ ιχείρηση Τυφώ νας» ά ρ χ ισ ε σ τις 30 Σ ε π τε μ β ρ ίο υ 1941 μ ε α ν τικ ειμ εν ικ ό σκοπό την κ α τά λη ψ η τη ς Μ ό σ χα ς και σ υ ν εχ ίσ τη κ ε ο λό κλη ρ ο το ν Ν ο έμ β ρ ιο κά τω από α π ίσ τευ τα α ν τίξ ο ε ς κ α ιρ ικ ές σ υ ν θ ή κ ες . Ο χ ειμ ώ να ς το υ 1941-42 ή τα ν από το υ ς δ ρ ιμ ύ τε ρ ο υ ς που έζ η σ ε η Ρωσία μ έσ α σ ε 120 χ ρ ό νια , μ ε Θ ερ μ ο κ ρ α σ ίες που έφ τα σ α ν το υ ς -41 β α θ μ ο ύ ς Κ ελσίου.

σει πως ο πόλεμος στη Ρωσία κερδήθηκε μέ­ σα σε τέσσερις εβδομάδες, σημείωνε απαι­ σιόδοξα στο ημερολόγιό του λίγες μέρες αρ­ γότερα: «Υπολογίζαμε τις σοβιετικές δυνά­ μεις σε 240 μεραρχίες και μέχρι τώρα έχουμε αναγνωρίσει 360!». Καθώς το Κίεβο εκμηδενιζόταν η εκ ­ στρατεία εισερχόταν στον τέτα ρτο μήνα της - χρόνος διπλάσιος από αυτόν που είχε χρει­ αστεί να αφιερώσει ο υπεροπτικός Γερμανι­ κός Στρατός στη Γαλλία. Το θάρρος των Σο­ βιετικών μαχητών ανέτρεπε πλήρως την ει­ κόνα που είχε δημιουργήσει ο Χίτλερ για την επίδραση του μπολσεβικισμού στην ηθική κατάπτωση της ΕΣΣΔ. Αραγε ποιά περιθώρια αντοχής θα έπρεπε να αναμένονται από έναν στρατό όπως ο Σοβιετικός, που έχασε 3.000.000 άνδρες μέσα σε 100 μέρες; Αντίθε­ τα ο Γερμανικός Στρατός, αν και είχε υποστεί

ως τό τε 534.000 απώλειες σε νεκρούς, τραυ­ ματίες και αγνοούμενους, εμφάνιζε στο πεζι­ κό του μια πληρότητα 85% και στις τεθωρα­ κισμένες μονάδες 70 ως 80%. Οι στρατιώτες του ήταν νικητές, αλλά ήταν επίσης εξαντλη­ μένοι, βρώμικοι και συχνά πεινασμένοι. Η Wehrmacht δεν είχε καταφέρει να λύσει ικα­ νοποιητικά τα τεράστια προβλήματα διοικη­ τικής μέριμνας που ανέκυπταν από το γεγο­ νός ότι οι κύριες βάσεις ανεφοδιασμού της βρίσκονταν στην Πολωνία, σχεδόν 600 χιλιό­ μετρα πίσω από το μέτωπο. Η Ομάδα Στρα­ τιών «Κέντρο» χρειαζόταν για τον ανεφοδια­ σμό της καθημερινά τουλάχιστον 30 σιδηρο­ δρομικούς συρμούς κατάφορτους με τρόφι­ μα, πυρομαχικά, καύσιμα και ανταλλακτικά και είχε ελάχιστο περιθώριο να αποθηκεύσει τα αναγκαία εφόδια για μια εκτεταμένη επι­ θετική επιχείρηση. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

jß *■

Ομως οι εντυπωσιακές νίκες και το απί­ στευτο μέγεθος των σοβιετικών μονάδων που είχαν καταστραφεί ως τότε, δεν αρκούσαν για να εξαλείψουν τις ανησυχίες των στρατηγών της Ανώτατης Γερμανικής Διοίκη­ σης. Γαλουχημένοι με τα δόγματα της περί­ φημης πρωσσικής σχολής, γνώριζαν άριστα τις αρχές της επιχειρησιακής τέχνης και συ­ νειδητοποιούσαν απόλυτα πως υπό τις πα­ ρούσες συνθήκες ο παράγοντας χρόνος έ­ παιρνε μια νέα διάσταση: Η αρχική τους πρό­ ταση για επίθεση προς τη Μόσχα είχε υπαγορευθεί όχι τόσο από το γεγονός ότι η σοβιε­ τική πρωτεύουσα ήταν ένας πολύτιμος συ­ γκοινωνιακός κόμβος, ένα σημαντικό πολιτικό έρεισμα και κέντρο πολεμικών βιο­ μηχανιών, αλλά και από την πεποίθησή τους ότι εκείνη η κατεύθυνση επιχειρήσεων πα­ ρείχε στον Γερμανικό Στρατό τις περισσότε­ ρες - συγκριτικά - πιθανότητες να καθηλώσει και να καταστρέψει τον όγκο του αντιπάλου του σε μια μάχη στην οποία δεν θα υπήρχαν περιθώρια υποχώρησης. Ο ίδιος ο Χίτλερ έμοιαζε να είναι πλέον δέσμιος του ημερολογίου επιχειρήσεων που είχε συντάξει και επιβάλει στον εαυτό του πριν αρχίσει τη μεγάλη περιπέτεια στην Ανα­ τολή. Ηταν απόλυτη ανάγκη να απαλλαγεί από τη Ρωσία μέσα στο 1941 για να είναι δυ­ νατό να εκτελεστούν τα υπόλοιπα στρατηγι­ κά σχέδιά του. Εχοντας κορέσει τη δίψα του για μεγαλειώδεις κυκλωτικές μάχες μετά το θριαμβευτικό σάρωμα της Ουκρανίας, ήταν πλέον πρόθυμος να επιτρέψει στον στρατη­ γό Γκουντέριαν και τους υπόλοιπους θιασώ­ τες της θεωρίας του «κέντρου βάρους» του Κλαούζεβιτς να επιχειρήσουν μια εξόρμηση προς τη Μόσχα όσο οι καιρικές συνθήκες ε ­ πέτρεπαν ακόμα την ανάληψη ενός τέτοιου εγχειρήματος. Διαπνεόμενοι ίσως από μια προφητική διαίσθηση, οι Γερμανοί επέλεξαν για την επιχείρηση ένα κωδικό όνομα που συμβόλιζε την κολοσσιαία καταστρεπτική ι­ κανότητα της φύσης: «Τυφώνας». Για την επίτευξη των μεγαλόπνοων σχε­ δίων είχε γίνει μια εντυπωσιακή συγκέντρω­ ση μέσων κατά το δεύτερο μισό του Σεπτεμ­ βρίου στον τομέα της Ομάδας Στρατιών «Κέ­ ντρο». Ο στρατάρχης Βίλχελμ φον Λέεμπ (Ο­ μάδα Στρατιών «Βορράς») της είχε παραχω­ ρήσει την Τεθωρακισμένη Ομάδα 4, ενώ ο στρατάρχης Γκερντ φον Ρούντστεντ (Ομάδα Στρατιών «Νότος») στερήθηκε από την πλευρά του πέντε μεραρχίες πεζικού, δύο τεθωρακισμένες και μια μηχανοκίνητη. Για την εκτέλεση του σχεδίου «Τυφών» ο διοικη­ τής της Ομάδας Στρατιών «Κέντρο», ο αρι­ στοκρατικής καταγωγής στρατάρχης Φεντόρ φον Μποκ, θα δ ιέθ ετε τις πιο επιβλητικές δυνάμεις που συγκεντρώθηκαν ποτέ ως τό ­ τε σε ρωσικό έδαφος: 48 μεραρχίες πεζικού, μια μεραρχία ιππικού, 14 τεθωρακισμένες μεραρχίες, 8 μηχανοκίνητες μεραρχίες - συ­ νολικά ενάμισυ εκατομμύριο άνδρες και πε­ ρισσότερα από 1.000 άρματα, δυνάμεις δεκα­ πλάσιες σε προσωπικό από εκείνες που είχε ρίξει κατά των Ρώσων ο Ναπολέων στην επι­ κή μάχη του Μποροντίνο. Η τρομερή εκείνη πολεμική μηχανή θα κατέφερε το πλήγμα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

της σε ένα μέτωπο που είχε πλάτος μόλις το ένα πέμπτο από εκείνο της αρχικής επιχείρη­ σης «Μπαρμπαρόσσα», αλλά θα χρησιμοποι­ ούσε γι' αυτό το 73% των διαθέσιμων τεθω ­ ρακισμένων σχηματισμών. Ο 2ος Αεροπορι­ κός Στόλος, με 1.000 σχεδόν αεροσκάφη κά­ θ ε τύπου, θα παρείχε εγγύς υποστήριξη ε­ νεργώντας σαν «ιπτάμενο πυροβολικό», ενώ θα εξασφάλιζε και την πλήρη κυριαρχία στον αέρα. Την ισχυρή αυτή μάζα ο φον Μποκ την κατένειμε σε τρία μέρη, που το καθένα περιελάμβανε μια στρατιά και μια τεθωρακι­ σμένη ομάδα. Ετσι από τον Βορρά θα ενερ-

πλευρά της κεντρικής ομάδας η οποία θα περιέσφιγγε την πρωτεύουσα των Σοβιέτ. Ο καιρός στα τέλη Σεπτεμβρίου ήταν α­ κόμα καλός. Η ανυπόφορη ζέστη του καλο­ καιριού είχε περάσει, το έδαφος σκλήραινε, ο εχθρός είχε κονιορτοποιηθεί και οι Γερμα­ νοί στρατιώτες γέμιζαν τους τοίχους των κα­ ταυλισμών τους και τα πλευρά των οχημά­ των τους με το σύνθημα «Τώρα η Μόσχα!», Στις 29 Σεπτεμβρίου, μια ημέρα πριν από την εκδήλωση της γιγαντιαίας επίθεσης, ο φον Μποκ έστειλε το ακόλουθα μήνυμα στα στρατεύματά του: «Στρατιώτες της Ομάδας Στρατιών «Κέντρο», έπειτα από εβδομάδες αναμονής η Ομάδα Στρατιών αναλαμβάνει πάλι την επίθεση! Οι στόχοι μας δεν είναι άλ­ λοι από την καταστροφή των εναπομεινασών εχθρικών δυνάμεων στα ανατολικά μας και η κατάληψη του προπύργιου του μπολσεβικισμού - της Μόσχας. Είμαι σίγουρος πως θα εκτελέσ ετε το καθήκον σας το ίδιο πιστά και γενναία όπως το πράξατε και στο παρελθόν. Ας μην αποτύχουμε. Ας βαδίσουμε στην τελι­ κή νίκη!».

ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ «ΤΥΦΩΝΑ»

Ο 53χρονος σ τρ α τη γ ό ς Χ α ιντς Γ κουντέρ ια ν υ π ή ρ ξε η γ ε τικ ή μ ο ρ φ ή το υ Γερ μ ανικο ύ Σ τρ α το ύ κ α τά το ν Β ’ Π α γ κό σ μ ιο Π ό λ εμ ο και θ ε ω ρ ε ίτ α ι από π ολλούς ισ το ρ ικ ο ύ ς ω ς ο «δ άσ καλος τω ν τεθ ω ρ α κ ισ μ έν ω ν », π ρ α γμ α το π ο ίη σ ε δ ε τις β α θ ιέ ς δ ιεισ δ ύ σ εις που α π έφ ερ α ν τη ν πτώ ση τη ς Γα λλίας το ν Μ ά ιο κα ι το ν Ιούνιο το υ 1940. Η απ ο σ το λή που το υ α ν α τέ θ η κ ε σ τα π λαίσια τη ς επ ιχείρ η σ η ς «Τυφώ νας» ή τα ν να κυκλώ σ ει τις σ ο β ιε τικ έ ς μ ε ρ α ρ χ ίε ς σ το Μ π ριάνσκ και π ερνώ ντα ς από τη ν Τούλα να α π ο κ ό ψ ει τις συγκοινω νίες τη ς Μ ό σ χα ς μ ε το νό τιο τμ ή μ α τη ς Ρω σίας.

γούσαν οι στρατηγοί Αντολφ Στράους (9η Στρατιά) και Χέρμαν Χοτ (Τεθωρακισμένη Ο­ μάδα 3), στο κέντρο ο Χανς φον Κλούγκε (4η Στρατιά) και ο Ερικ Χαίπνερ (Τεθωρακισμένη Ομάδα 4) και στον Νότο ο Μαξιμίλιαν φον Βάιχς (2η Στρατιά) και ο Χάιντς Γικουντέριαν (Τεθωρακισμένη Ομάδα 2). Το σύνολο των δυνάμεων του φον Μποκ όφειλε να συμμετάσχει αρχικά στην προσπάθεια εκμηδένισης του Δυτικού Μετώπου, ώστε να εξαλειφ θεί η μεγαλύτερη και πιο απειλητική συγκέντρωση σοβιετικών δυνάμεων μπροστά από τα γερ­ μανικά στρατεύματα. Σε δεύτερη φάση η α­ ριστερή και η δεξιά πτέρυγα θα διέβαιναν τον μεσημβρινό της Μόσχας φθάνοντας ως τον ποταμό Βόλγα, για να εξασφαλίσουν τα

Το Δυτικό Μέτωπο, το οποίο ο στρατάρ­ χης Σεμιόν Τιμοσένκο κληροδότησε στον στρατηγό Ιβάν Κόνιεφ, ήταν στην πραγματι­ κότητα η σκιά του εαυτού του, μια δύναμη που υπήρχε μόνο στα χαρτιά. Τις προηγούμε­ νες εβδομάδες είχε υποστεί συντριπτικές ή ττες στον άξονα Μινσκ-Σμολένσκ, αλλά διέ­ θ ετε την ίδια εκπληκτική ικανότητα ανασυ­ γκρότησης που θαύμαζε ο Χάλντερ. Ολόκλη­ ρο το καλοκαίρι οι σοβιετικές στρατιές 16η 19η, 20ή, 22η, 29η και 30ή που το απάρτιζαν είχαν αναλωθεί σε άκαρπες αιματηρές αντε­ πιθέσεις στην περιοχή του τόξου της Γιέλνυα. Τον Σεπτέμβριο όμως περιορίστηκαν στην άμυνα, επιβεβαιώνοντας την εντύπωση πως «κάτι είχε σπάσει στον Σοβιετικό Στρα­ τό». Ο Κόνιεφ δεν είχε σχεδόν καμία ελπίδα να προβάλει παρατεταμένη επιτυχή άμυνα καθώς μόνο 45 από τα 479 άρματα που διέθε­ τε συγκαταλέγονταν στους καινούργιους τύ­ πους. Από την άλλη πλευρά ο άμαχος πληθυ­ σμός έτρ εφ ε επίσης αυταπάτες σχετικά με την πρόοδο των επιχειρήσεων. Για τους Μο­ σχοβίτες η παρουσία του εχθρού περιοριζό­ ταν στις σποραδικές αεροπορικές επιδρο­ μές που διενεργούσε ως τό τε η Luftwaffe, προσκρούοντας σε έναν αδιαπέραστο θόλο αντιαεροπορικών πυρών, Τα νέα από το μέτω­ πο ήταν συγκεχυμένα και οι τοπικές επιτυ­ χίες των αμυνομένων διατυμπανίζονταν ως μεγάλες νίκες από το σοβιετικό ραδιόφωνο και τον Τύπο. Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας είχαν την απατηλή εντύπωση ότι η προέλαση του εχθρού είχε ανακοπεί οριστικά σε αρκε­ τή απόσταση από την πρωτεύουσα και πως τα γερμανικά στρατεύματα θα παρέμεναν α­ δρανή στις θέσεις τους για να ξεχειμωνιά­ σουν. Υπό το πρίσμα μιας τέτοιας καθησυχαστικής αντίληψης ήταν αναμενόμενο πως η γενική επίθεση της Ομάδας Στρατιών «Κέ­ ντρο» θα προκαλούσε πλήρη αιφνιδιασμό α-

Η να ζισ τική π ροπ αγάνδα π ροσ π α θούσ ε να χα λυβ δ ώ σ ει το κλονισμένο η θ ικ ό σ τρ α το ύ και λα ο ύ μ ε φ ω το γ ρ α φ ίες όπως α υ τή , που δ ε ίχ ν ε ι μ ερ ικ ο ύ ς από το υ ς Σ ο β ιε τικ ο ύ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς π ρ ο ερ χό μ ενο υ ς από την Κ εντρ ικ ή Ασία και τη ν Απω Α να τολή. Για το υ ς «Α ρ ιους» Γ ερ μ ανούς ο Σ ο β ιετικ ό ς π ο λεμ ισ τή ς είν α ι κ α τώ τερ ο ον, «υπ άνθρω π ος», γ ε ν ετικ ά εκ φ υ λισ μ ένο ς , α νίκανος να α ν τισ τ α θ ε ί σ τη ν π ολεμική δ ε ιν ό τη τα τη ς W ehrm acht.

Η νίκη διαγραφόταν θριαμβευτική, ακό­ μα και για τα δεδομένα εκείνης της χρονιάς. Οι 81 μεραρχίες του Κόνιεφ συνετρίβησαν αφήνοντας στα χέρια των Γερμανών 663.000 αιχμαλώτους, 5.412 πυροβόλα και σχεδόν όλα τα άρματά τους. Η πικρία των Ρώσων για την αποτρόπαιη ήττα είχε αρκετά επιχειρή­ νάμεσα στα αποδιοργανωμένα σοβιετικά γερμανικά άρματα ηττήθηκαν κατά κράτος ματα να επικαλεσθεί. Ο διακεκριμένος συγ­ επιτελεία και τα καταπονημένα ρωσικά στρα­ και η προέλαση του Γκουντέριαν ανακόπηκε. γραφέας Αλεξάντρ Σολζενίτσιν έγραφε αρ­ τεύματα. Το ίδιο βράδυ παρατηρήθηκαν οι πρώτες χιο­ κετά χρόνια μετά τον πόλεμο πως ήταν η α­ Μετά από έναν ισχυρά, αλλά σύντομο, νοπτώσεις, σημάδι πως ο σκληρός ρωσικός νόητη στρατηγική του Στάλιν εκείνη που “ έ­ φραγμό πυροβολικού που συνοδεύτηκε από χειμώνας πλησίαζε απειλητικά. Λίγο μπορού­ στειλε τον ανθό των διανοουμένων και της μαζικές αεροπορικές προσβολές, η Τεθωρα­ σε να ενθαρρύνει τους αγχωμένους Γερμα­ νεολαίας μας στο σφαγείο της Βιάσμα με ένα κισμένη Ομάδα 2 του Γκουντέριαν διέσπασε νούς στρατιώτες η διαταγή που διανεμήθηκε τουφέκι του 1860 ανά δέκα άνδρες». Από ά­ με σχετική ευκολία τις γραμμές των ανδρών εκείνη την ημέρα στις μονάδες, η οποία με­ ποψη εξοπλισμού Kat εκπαίδευσης οι έξι της 13ης Σοβιετικής Στρατιάς του υποστρα­ τονόμαζε την Τεθωρακισμένη Ομάδα 2 σε 2η στρατιές του Κόνιεφ που παρέταξε απέναντι τήγου Γκοροντνιάνσκυ, προχωρώντας 75 χι­ Τεθωρακισμένη Στρατιά. στους Γερμανούς η Stavka (Επιτελείο της Α­ λιόμετρα σε μια μέρα, και εμφανίστηκε στις Βορειότερα η επίθεση εκδηλώθηκε στις νώτατης Σοβιετικής Διοίκησης) κατά την έ ­ 3 Οκτωβρίου στο Ορέλ, όπου βρήκε έκπλη­ 2 Οκτωβρίου και πέτυχε επίσης να αιφνιδιά- ναρξη της επιχείρησης «Τυφώνας», ήταν οι κτη τα αυτοκίνητα και τα τραμ της πόλης να σει απόλυτα τους Σοβιετικούς, που δεν μπο­ πιο ασθενείς που χρησιμοποίησαν ποτέ οι κινούνται ακόμα στους δρόμους της, ανυπο­ ρούσαν να πιστέψουν ότι ο φον Μποκ θα κα­ Σοβιετικοί στο πεδίο της μάχης. Συγκροτήψίαστα για την πρόοδο της γερμανικής προ­ τόρθωνε ποτέ να αναδιατάξει τις δυνάμεις θηκαν ε ξ ολοκλήρου από εφέδρους οι οποίοι έλασης. Τεράστιες ποσότητες μηχανών και του τόσο γρήγορα. Ως το βράδυ της πρώτης ελάχιστα πράγματα μπορούσαν να θυμη­ βιομηχανικών εργαλείων, που περίμεναν μέρας η Τεθωρακισμένη Ομάδα 4 εξασφάλι­ θούν από τη βασική τους εκπαίδευση, ενώ στοιβαγμένες στον σιδηροδρομικό σταθμό σε προγεφυρώματα πάνω στον Ντέσνα και ε­ πάρα πολλοί ήταν αναλφάβητοι. Το πλήθος της πόλης τη μεταφορά τους στα Ουράλια, ξαπέλυσε το 46ο Τεθωρακισμένο Σώμα της των επίστρατων οδηγήθηκε αγεληδόν στα έπεσαν στα χέρια των Γερμανών. Μέσα σε (Χάινριχ φον Βίτινγκχοφ) σε μια ξέφρενη πο­ πεδία βολής όπου «ένιωσε» τις σφαίρες να δύο 24ωρα η Τεθωρακισμένη Ομάδα 2 πήρε ρεία προς τη Βιάσμα, ενώ το 57ο Σώμα (Α- σφυρίζουν πάνω από τα κεφάλια, πριν στοιτέτοιο χρονικό προβάδισμα έναντι των ρωσι­ ντολφ Κούντζεν) εκινείτο προς τη Μόσχα. βαχθεί πάλι σε άθλια τραίνα τα οποία το οδήκών κινήσεων ώστε η πορεία της μπορεί να Παρόμοιας έκτασης επιτυχίες σημείωσε και γησαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για να χαρακτηριστεί περισσότερο ως σφαγή των α­ ο Χοτ, αφού το 41ο Τεθωρακισμένο Σώμα του αντιμετωπίσει τον πιο σύγχρονο και έμπειρο ποσβολωμένων αμυνομένων, που είχαν ως Χανς Ράινχαρτ έκοψε μέσα από τα σοβιετικά στρατό του κόσμου. Οποιοι και αν ήταν οι λό­ πρωταρχικό τους στόχο τη διαφυγή. Ταυτό­ χαρακώματα προς τα βορειοανατολικά και το γοι που προκάλεσαν την παράλυση του Κόκ­ χρονα με τις δυνάμεις που κινήθηκαν ταχύ­ 56ο Τεθωρακισμένο Σώμα του Φέρντιναντ κινου Στρατού, το γεγονός είναι πως η διπλή τατα προς το Ορέλ άλλα τμήματα του Γκου­ Σάαλ συνέκλινε προς τη Βιάσμα για να συ­ παράλληλη μάχη γύρω από τη Βιάσμα και το ντέριαν διέγραψαν εσωτερικές κυκλωτικές μπληρώσει το βόρειο σκέλος της λαβίδας. Μπριάνσκ στέφθηκε από πλήρη επιτυχία για κινήσεις, στοχεύοντας στην αποκοπή των ε ­ Μέσα σε ελάχιστες μέρες τα άρματα του Σά­ τη Wehrmacht και απετέλεσε μια από τις πιο χθρικών δυνάμεων που κάλυπταν τον τομέα αλ συναντήθηκαν με τους συναδέλφους καταστρεπτικές κυκλώσεις στα χρονικά της του Μπριάνσκ. Το 47ο Τεθωρακισμένο Σώμα τους της Τεθωρακισμένης Ομάδας 4, αποκό- στρατιωτικής ιστορίας. Ο δρόμος για τη Μό­ του Γιόακιμ Λέμελσεν παρέκαμψε την πόλη πτοντας πρακτικά κάθε οδό υποχώρησης σχα φαινόταν να έχει ανοίξει διάπλατα. από τα νότια επιδιώκοντας να συνενωθεί με των τεσσάρων σοβιετικών στρατιών που εί­ Τη στιγμή που οι στρατιές του φον Μποκ τις οκτώ μεραρχίες πεζικού του φον Βάιχς χαν συσσωρευτεί για να υπερασπιστούν τον έστεκαν έτοιμες να κτυπήσουν προς την έ ­ που κατέβαιναν από την αντίθετη κατεύθυν­ αυτοκινητόδρομο Σμόλενσκ-Μόσχας. Η τοπι­ δρα του Στάλιν, έχοντας στο μεταξύ αφανί­ ση, ενθυλακώνοντας το Μπριάνσκ μαζί με ο­ κή αντεπίθεση κατά του πλευρού του Χοτ σει το μεγαλύτερο και πλέον αξιόμαχο τμήμα λόκληρη την ευρύτερη αμυντική περιοχή που επιχείρησε ο υπαρχηγός του Κόνιεφ, των σοβιετικών δυνάμεων που θα μπορού­ του. Στις 6 Οκτωβρίου η κύκλωση επιτεύχθη­ στρατηγός Ιβάν Μπολντίν, με τρεις μεραρ­ σαν να τους αντιταχθούν, μια καταστροφική κε και οι σοβιετικές δυνάμεις (13η και 50ή χίες, απέτυχε παταγωδώς εξαιτίας της ολο­ παρέμβαση του Χίτλερ δημιούργησε και­ Στρατιά) εγκλωβίστηκαν σε δύο θύλακες ε ­ κληρωτικής διάλυσης του συστήματος επι- νούργια προβλήματα στους εισβολείς, περι­ κατέρωθεν της πόλης, αλλά η μέρα σημα­ ' κοινωνιών που επικρατούσε στα σοβιετικά ε ­ πλέκοντας ακόμα περισσότερο την τακτική δεύτηκε από δύο δυσμενέστατους οιωνούς. πιτελεία. Οι ορμητικές κυκλωτικές κινήσεις κατάσταση. 0 Φύρερ φοβόταν ενδόμυχα ότι Οι προφυλακές του 47ου Τεθωρακισμένου είχαν παγιδεύσει το σύνολο σχεδόν των με­ θα είχε την ίδια αποτυχία με αυτή που κατα­ Σώματος συγκρούστηκαν μετωπικά με πο­ ραρχιών του Δυτικού Μετώπου στον πιο σύ­ βαράθρωσε τον Ναπολέοντα το 1812 και πά­ λυάριθμα ρωσικά άρματα Τ-34 και KV-1, στο ντομο και πιο «χειρουργικό» από όλους τους σχιζε με ανεξήγητη αφέλεια να εφεύρει τρό­ ένα τέταρτο της απόστασης που τις χώριζε ακρωτηριασμούς που υπέστη ο Σοβιετικός πους για να παρακάμψει τη Μόσχα και να ααπό την Τούλα. Ηταν μια τρομερή στιγμή. Τα Στρατός το 1941. ποφύγει έναν πιθανό εμπρησμό της από

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

•jß ■■

τους Σοβιετικούς. «Η Μόσχα θα πέσει χωρίς να χαθεί ούτε ένας στρατιώτης», είχε πει στον Μουσολίνι. Επαναλαμβάνοντας στους στρατηγούς του ότι η ίδια η Μόσχα δεν αποτελούσε στόχο ουσιαστικής σημασίας, απαί­ τησε από τη βόρεια και τη νότια επιθετική αιχμή να προσπεράσουν τη ρωσική πρωτεύ­ ουσα κινούμενες σε μεγάλο πλάτος. Ετσι στην Τεθωρακισμένη Ομάδα 3, που διοικού­ σε πλέον ο Χανς Ράινχαρτ (έπειτα από τη με­ τάθεση του Χοτ στην Ομάδα Στρατιών «Νό­ τος») και στην οποία συμπεριλαμβανόταν το ένα τρίτο των αρμάτων του φον Μποκ, ανα­ τέθ η κε η αποστολή να σπεύσειπρος το Ρζεφ με σκοπό να φτάσει στη βιομηχανική πόλη του Καλίνιν, 150 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Μόσχας ! Ο Ράινχαρτ εισήλθε στο Καλίνιν στις 13 Οκτωβρίου, αλλά η απόσταση που τον χώριζε από τη Μόσχα ήταν η ίδια με εκείνη που είχε όταν βρισκόταν στη Βιάσμα. Τα νέα για την πτώση του Ορέλ και της Βιάσμα προκάλεσαν κρίση πανικού στη Μό­ σχα. Αν και η κομμουνιστική λογοκρισία προ­ σπαθούσε να πνίξει τις κακές ειδήσεις, η ζοφερότητα της κατάστασης δεν μπορούσε να διαφύγει από την προσοχή των απλών πολι­ τών, που έβλεπαν τα ανώτερα στελέχη του Κόμματος και τους διπλωμάτες να εγκατα­ λείπουν την πρωτεύουσα σε άτακτη φυγή. Από τις μυριάδες των υπαλλήλων και των αξιωματούχων που έσπευσαν να απομακρυν­ θούν από το επίκεντρο του τυφώνα έλειπε ωστόσο μια φυσιογνωμία: ο ίδιος ο Στάλιν, που είχε παραμείνει στο Κρεμλίνο αποφασι­ σμένος να τονώσει με το προσωπικό του πα­ ράδειγμα τον αγώνα εναντίον των Γερμανών. Είναι σίγουρο ότι έφ ερε το μεγαλύτερο βά­ ρος των ευθυνών για τη διάλυση που υπέστη ο Σοβιετικός Στρατός, αφού στις μεγάλες εκ­ καθαρίσεις του 1937-38 είχε αποκεφαλίσει την ανώτερη και την ανώτατη ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων, στερώντας τις από τα πλέον έμπειρα και ικανά στελέχη τους. Μετά τη συμφορά του Κιέβου ο Στάλιν βρισκόταν στα όρια της κατάρρευσης, εκμυστηρευόμε­ νος σε μελοδραματικό τόνο πως «Ολα όσα δημιούργησε ο Λένιν τα έχουμε χάσει για πά­ ντα». Οι μηχανισμοί του Κόμματος είχαν σχε­ δόν αποσυντεθεί, οι ταραχές και οι διαρπαγές στη μεγάλη πρωτεύουσα της Ανατολής έ­ τειναν να καταστρέψουν κάθε οργανωμένη προσπάθεια για τον συντονισμό της άμυνας. Τα πλήθη προσπαθούσαν να φύγουν προς την Ανατολή με κάθε τρόπο, καταλαμβάνο­ ντας με τη βία θέση σε όσα τραίνα είχαν απομείνει στους σταθμούς. Στις 19 Οκτωβρίου η πόλη κηρύχθηκε σε κατάσταση πολιορκίας και τα ενισχυμένα αποσπάσματα της φοβερής NKVD που πλημ­ μύρισαν τους δρόμους της έδωσαν αποφασι-

Ο χή μ α τα τη ς 2ης Τ εθω ρ α κισ μένης Σ τρ α τιά ς το υ Γ κ ο υ ντέρ ια ν (που ξεχ ω ρ ίζο υ ν από το λ ε υ κ ό «G ») π ροελα ύνουν σ το υ ς λασπ ω μένους ρω σ ικούς δ ρ ό μ ο υ ς. Γρήγορα οι γερ μ α ν ικ ές δ υ ν ά μ εις α κ ιν η το π ο ιή θ η κ α ν σ τη φ θινοπ ω ρινή λάσπη, α νήμ π ορες να πλησιάσουν τη Μ όσχα. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Ντεμυάνσκ

______

Οστασκόβ «»Καλίνιν

Το μέτωπο Αρχές Οκτωβρίου Το μέτωπο - Τέλη Νοεμβρίου Αμυντικές ζώνες Μόσχας

Κανάλι Μόσκβα-Βόλγα Β ολοκ,

Τε&Βρο>83μέ¥η

ΤΘΣ

Ομάδα 3

9η Στρατιά ___ Γιάοτοεβο - 8ο f B

*

m

Αυτοκινητόδρομος Μινσώνίόσχας Βιάομα

ΟΣ «Κέντρο*

__ · Σμολένσκ Ποταμός Δνείπερος

(ουγκα

Τούλα ·

Ροολάβλ

Ελη Πρίπετ

100 km

ιτ α μ ό ς Σ

έ

ρ

ι «Νότος"

Τα γιγα ντια ία σ κ έλη μ ια ς « τα ν ά λ ια ς θ α ν ά το υ » π ερ ιέσ φ ιξα ν τη Μ όσχα το φ θινόπ ω ρ ο το υ 1941. Ε π ειτα από τη ν κ α τα σ τρ ο φ ικ ή κύκλω ση που υ π έσ τη ο Σ ο β ιε τικ ό ς Σ τ ρ α τό ς σ τη Β ιάσμα και το Μ π ριάνσκ, ο ι Γ ερ μ α ν ο ί κλιμάκω σαν τις π ρ ο σ π ά θ ειές το υ ς να φ θ ά σ σ υ ν σ τη ρω σική π ρω τεύουσ α α ν ο ίγ ο ν τα ς δρ όμ ο μ έσ α από τις δ ια δ ο χ ικ ές α μ υ ν τικ ές ζώ νες που είχ ε ορ γα νώ σ ει ο σ τρ α τη γ ό ς Ζούκω φ .

.m m

στικά τέλος στην αναρχία. Η Stavka όμως εί­ χε τους δικούς της λόγους να ανησυχεί. Αμέ­ σως μετά την περάτωση των επιχειρήσεων στη Βιάσμα και το Μπριάνσκ ο Χαίπνερ πέρασε τον ποταμό Ούγκρα, προβληματίζοντας έ­ ντονα την Ανώτατη Σοβιετική Διοίκηση ως προς τον στόχο που θα είχαν οι επόμενες κι­ νήσεις του. Θα έστρεφε δεξιά προς την Καλούγκα για να πραγματοποιήσει άλλη μια ο­ δυνηρή κύκλωση των ρωσικών δυνάμεων που αντιστέκονταν στον Γκουντέριαν; Θα συνέχιζε ευθεία για τη Μόσχα μέσω του Μαλογιαροσλάβετς; Θα ανέβαινε βόρεια για να ενωθεί με τον Χοτ και να συντρίψει ολόκλη­ ρη τη βορειοανατολική ζώνη άμυνας της πρωτεύουσας; Για να αντιμετωπίσουν την Τε­ θωρακισμένη Ομάδα 4 οι Σοβιετικοί παρέ­ τασσαν τρεις αποσκελετωμένες μεραρχίες, χωρίς πυροβολικό και άρματα. Σχεδόν 120 χι­ λιόμετρα βορειότερα μια άλλη μικρή δύναμη του αντιστρατήγου Ντιμίτρι Λελιουσένκο υ­ ποχωρούσε αργά από το Γκζατσκ, πασχίζοντας απελπισμένα να συγκροτήσει τον καταθλιπτικό όγκο των αρμάτων του Χοτ. Μπροστά από τη Μόσχα ο Κόκκινος Στρατός δ ιέθ ετε μόνο 824 άρματα, από τα ο­ ποία λιγότερα από τα μισά ήταν σε θέση να κινηθούν και ελάχιστα ανήκαν στους προηγ­ μένους τύπους Τ-34 και KV-1. Στις δύσκολες εκείνες ώρες που κρινόταν η τύχη της Ρω­ σίας, αλλά και ολόκληρου του αντιαξονικού μετώπου, ο Στάλιν πήρε μια απόφαση που έ­ γειρε την πλάστιγγα σε βάρος των νικηφό­ ρων γερμανικών στρατευμάτων. Ο μόλις 45 ετών στρατηγός Γκεόργκι Ζούκωφ, ο ήρωας της Απω Ανατολής, επιφορτίσθηκε στις 10 Ο­ κτωβρίου με τη διοίκηση του κατακερματι­ σμένου Δυτικού Μετώπου και ανέλαβε τη βα­ ριά ευθύνη της άμυνας της πρωτεύουσας. Ο Ζούκωφ δεν ήταν από τους ανθρώπους που θα αφήνονταν να παρασυρθούν στη δίνη της ηττοπάθειας. Η κατάσταση ήταν όντως κρί­ σιμη, αλλά εξακολουθούσε να ελέγχεται. Οσο τα πλευρά της σοβιετικής άμυνας κρα­ τούσαν μακριά τις απειλητικές «σιαγόνες» των τεθωρακισμένων του Γκουντέριαν και του Χοτ, υπήρχαν πολλές ελπίδες ότι η Μό­ σχα θα κατόρθωνε τελικά να αποκρούσει την εχθρική διείσδυση από το κέντρο. Δεν είχαν χαθεί ακόμα τα πάντα. Παρά τις απανωτές συμφορές που είχαν πλήξει τον Κόκκινο Στρατό κατά τους προηγούμε­ νους μήνες, ο Ζούκωφ γνώριζε ότι εξακολου­ θούσε να διαθέτει μια άθικτη εφεδρική δ ε­ ξαμενή εξαίρετου ανθρώπινου δυναμικού: ή­ ταν οι 25 μεραρχίες πεζικού και οι εννέα τ ε ­ θωρακισμένες ταξιαρχίες που συγκροτού­ σαν το Μέτωπο Απω Ανατολής του στρατη­ γού Απανάσενκο. Οι δυνάμεις εκείνες κλήθηκαν υπό τα όπλα στις 22 Ιουνίου, αμέ­ σως μετά τη γερμανική εισβολή, όταν μια πα­ ρόμοια επίθεση από μέρους της Ιαπωνίας α,-αμενόταν από στιγμή σε στιγμή. Οι εβδομά­ δες περνούσαν όμως, ο καιρός στη Σιβηρία γινόταν σταδιακά απαγορευτικός για την α­ νάληψη επιχειρήσεων και η Stavka μπορούσε να ανασάνει με ανακούφιση διαπιστώνοντας ότι ο ασιατικός εταίρος του Αξονα δεν σκό­ πευε τελικά να κινηθεί επιθετικά. Οι Σοβιετι­

Ο ά μα χος π λη θ υ σ μ ό ς τη ς Μ ό σ χας α π ά ντη σ ε σ το κ ά λ εσ μ α το υ Σ τά λ ιν για υπεράσπ ιση τη ς π όλης το υ μ ε μια π ρω τοφ ανή κ ινητοπ οίησ η. Ε ρ γα ζό μ εν ο ι σ ε β ά ρ δ ιες επ ί όλο το 24ωρο, σχεδό ν μ ισ ό εκ α το μ μ ύ ρ ιο π ο λ ίτες , έσκαψ α ν δ υ τικ ά τη ς Μ ό σ χας 9 0 χ ιλ ιό μ ε τρ α α ντια ρ μ α τικ ώ ν τάφ ρω ν και χ ιλ ιά δ ε ς χ ιλ ιό μ ε τρ α ο ρ υ γμ ά τω ν , σ τα οπ οία ξ ε τ ύ λ ιξ α ν και σ τερ έω σ α ν πάνω από 2 2 0 χ ιλ ιό μ ε τρ α σ υ ρ μ α το π λ έγ μ α το ς .

κοί σχεδιαστές άρχισαν να εξοικειώνονται με την πιθανότητα πως θα μπορούσαν να χρησι­ μοποιήσουν κατά των Γερμανών τα άριστα εκπαιδευμένα εκείνα στρατεύματα, που ή­ ταν συνηθισμένα στο κρύο, αν η αναμέτρηση στη Δύση έφτανε σε κάποια φάση ύστατης κρίσης. Ο Στάλιν είχε πικρή εμπειρία από τη συμπεριφορά των Ιαπώνων κατά τη δεκαετία του ‘30, αν και είχε επέλθει κάποια σχετική η­ ρεμία στα σύνορα με τη Μαντζουρία έπειτα από το σκληρό μάθημα που τους έδωσε ο Ζούκωφ στον ποταμό Χαλχίν Γκολ. Ο Ρώσος δικτάτορας όμως εξακολουθούσε να απορρί­ πτει τις συστάσεις του στρατηγού Μπόρις Σαποζνίκωφ να μεταφέρει δυτικά τουλάχι­ στον τα μισά από τα 750.000 στρατεύματα του Μετώπου Απω Ανατολής, φοβούμενος το απρόοπτο. Ο παράγοντας που κατέστησε δυ­ νατή την υλοποίηση αυτής της στρατηγικής επιλογής ήταν οι διαβεβαιώσεις για την ια­ πωνική ουδετερότητα που απέκτησε η Stavka μέσω του κατασκοπευτικού δικτύου του Ρίχαρντ Ζόργκε στο Τόκυο. Στο μεταξύ οι ήδη μεγάλες δυσκολίες των Γερμανών γίνο­ νταν ακόμα πιο έντονες από την ίδια τη διά­ ταξη μάχης των δυνάμεών τους, αφού η τ ε ­ ράστια μάζα της Ομάδας Στρατιών «Κέντρο» συσσωρευόταν σε μια περιοχή που διέθ ετε μόνο τρεις κύριες οδούς προσπέλασης προς τη Μόσχα. Ως αποτέλεσμα των φτωχών συ­ γκοινωνιών και της μεγάλης συγκέντρωσης, ο Χοτ (ΤΘ Ομάδα 3), ο Στράους (9η Στρατιά) και ο Κλούγκε (4η Στρατιά) ανταγωνίζονταν για τη χρήση των δύο οδικών αξόνων, Σμόλενσκ-Μόσχας και Μόσχας-Κλιν. Ο Χαίπνερ (ΤΘ Ομάδα 4) και ο Βάιχς (2η Στρατιά) μοιρά­ ζονταν ουσιαστικά τον δρόμο Μόσχας-Καλούγκα, ενώ ο Γκουντέριαν, που ακόμα δεν είχε καταλάβει την Τούλα, βρισκόταν στην ε­ ξαιρετικά δυσάρεστη θέση να μη διαθέτει ούτε έναν καλό δρόμο για την εξυπηρέτηση της 2ης Τεθωρακισμένης Στρατιάς του. Τη

νύχτα της 6ης προς την 7η Οκτωβρίου, όταν έκλεινε η «λαβή του θανάτου» γύρω από το Μπριάνσκ, το πρώτο χιόνι είχε πέσει πάνω στις αχανείς εκτάσεις μέσα από τις οποίες εκινούντο τα γερμανικά μηχανοκίνητα τμήμα­ τα. Οι Γερμανοί οπωσδήποτε περίμεναν τις μεγάλες βροχές και τις πρώιμες χιονοπτώ­ σεις, αλλά απέτυχαν να συλλάβουν τις δια­ στάσεις που θα μπορούσε να πάρει αυτό το φαινόμενο στην καρδιά της Ρωσίας. Τα ποτά­ μια ξεχείλισαν από τις κοίτες τους, οι δρόμοι βούλιαξαν στην παχιά λάσπη και το βάδισμα μέσα σε εκείνον τον απέραντο βούρκο έγινε μαρτύριο. «Η λάσπη αφαιρείται από τις στολές μας», έγραφε ο στρατιώτης Μίελερτ, «πρώτα με μαχαίρια, μετά με χοντρές συρματόβουρτσες και στο τέλος με πλύσιμο». Τα ά­ λογα του πυροβολικού βυθίζονταν στη λά­ σπη ως την κοιλιά τους, ενώ ακόμα και εκεί όπου το έδαφος ήταν κάπως στερεότερο χρειάζονταν δέκα άλογα για να σύρουν ένα ελαφρύ πυροβόλο. Κατασκευασμένα για χρήση στα ευρωπαϊκά οδικά δίκτυα τα γερ­ μανικά μεταφορικά οχήματα, αφού υποχρε­ ώθηκαν να καταναλώνουν τριπλάσια ποσότη­ τα καυσίμων από την κανονική για να υπερνι­ κήσουν τις δυσκολίες του εδάφους, διαλύ­ θηκαν τελικά από τις σκληρές συνθήκες των ρωσικών δρόμων Kat τα αναγκαία εφόδια προωθούντο πλέον με τη βοήθεια των βρα­ χύσωμων ντόπιων αλόγων. Μοναδική ελπίδα της Ομάδας Στρατιών «Κέντρο» απέμενε ο αυτοκινητόδρομος Σμόλενσκ-Μόσχας, ως η κυριότερη αρτηρία ανεφοδιασμού, αλλά και αυτός ήταν σε ορισμένα τμήματά του καλυμ­ μένος από λάσπη που έφθανε σε ύψος το ένα μέτρο. Το ρεύμα των οχημάτων που τον χρησιμοποιούσε για να μεταφέρει τα ανα­ γκαία εφόδια στις προωθημένες μονάδες υ­ ποχρεώθηκε να κινείται με όλο και μικρότε­ ρη ταχύτητα. Στις 20 Οκτωβρίου τα 5.000 φορτηγά που βρίσκονταν μεταξύ Γκζατσκ και

"fQ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

Μοζαϊσκ μόλις που προχωρούσαν με μέση ταχύτητα τριών χιλιομέτρων την ώρα, ενώ την επόμενη μέρα ακινητοποιήθηκαν πλή­ ρως. Χιλιάδες τόννοι εφοδίων παρέμεναν κολλημένοι στη λάσπη, την ώρα που τα γερ­ μανικά στρατεύματα στο μέτωπο έδιναν τι­ τάνιο αγώνα επιβίωσης μαχόμενα με έναν σκληροτράχηλο αντίπαλο. Παρά τις αντίξοες συνθήκες, πολεμώ­ ντας τον καιρό και τον εχθρό, η Ομάδα Στρα­ τιών «Κέντρο» συνέχιζε να προχωρεί ανατο­ λικά. Η αυτοσχέδια ομάδα μάχης - μεγέθους ταξιαρχίας - που είχε συγκροτήσει ο Γκου­ ντέριαν από τα υπολείμματα άλλων διαλυμέ­ νων μονάδων, υπό τον συνταγματάρχη Χανς Εμπερμπαχ, έφθασε σχεδόν έρποντας πέντε χιλιόμετρα έξω από την Τούλα, όπου τη στα­ μάτησαν οριστικά τα πυροβόλα 85 mm των Σοβιετικών, καταστρέφοντας περισσότερα από 20 άρματά της. Στον κεντρικό τομέα ό­

μως το 57ο Τεθωρακισμένο Σώμα του Κούντζεν, ενισχυμένο με πεζικό από τρεις δια­ φορετικές μεραρχίες της 4ης Στρατιάς, προ­ σέβαλε με ορμή τις δαιδαλώδεις οχυρώσεις της δεύτερης προστατευτικής ζώνης που κάλυπτε τη Μόσχα στην αποκαλούμενη γραμμή Μοζαϊσκ. Μαχόμενα μέσα σε ένα δά­ σος ναρκοπεδίων και παραλλαγμένων πολυ­ βολείων, τα γερμανικά στρατεύματα πέτυχαν να αιφνιδιάσουν τους Ρώσους και να α­ νοίξουν τον δρόμο για τα άρματα, που διείσδυσαν ως το Μπορόβσκ. Η εκμετάλλευση της επιτυχίας συνεχίστηκε και τα άρματα έφτασαν στον ποταμό Νάρα, 90 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα, ενώ στις 18 Οκτωβρίου το 40ό Τεθωρακισμένο Σώμα του Γκέοργκ Στούμε κατέλαβε το Μοζαϊσκ. Ισως κανένα άλλο μεμονωμένο γεγονός δεν είχε κρισιμότερη σημασία για την εξέλι­ ξη της γιγαντιαίας μάχης από ότι η επιτελική

σύσκεψη που έλαβε χώρα στις 12 Νοεμβρίου σε ένα βαγόνι του ειδικού τραίνου του στρα­ τηγού Χάλντερ, στον σταθμό της Ορσα. Σε αυτή έλαβαν μέρος όλοι ot επιτελάρχες των Ομάδων Στρατιών, καθώς και εκείνοι που υ­ πάγονταν στον φον Μποκ. Οι επιτελάρχες του Λέεμπ και του Ρούντστεντ επικαλέστη­ καν τις ανυπέρβλητες καιρικές δυσκολίες και εισηγήθηκαν αναστολή της προέλασης. Ο επιτελάρχης του φον Μποκ όμως, συνταγ­ ματάρχης φον Γκράιφενμπεργκ, ακολούθη­ σε μια πιο επιφυλακτική γραμμή, επισημαίνοντας τους κινδύνους, αλλά αποφεύγοντας να εκφράσει την αντίθεσή του σε μια ενδεχόμε­ νη συνέχιση της προέλασης προς τη Μόσχα. Η παγωνιά είχε έλθει νωρίς, αλλά η εμφάνισή της απέκλειε τις χιονοπτώσεις για λίγες ε­ βδομάδες ακόμα και επιπλέον «στερεοποι­ ούσε» τους άσχημους δρόμους, διευκολύνο­ ντας την κίνηση των οχημάτων. Αν η Ομάδα

ΓΚΕΟΡΓΚ! ΖΟΥΚΩΦ: ΤΟ ΣΙΔΕΡΕΝΙΟ ΧΕΡΙ

20

Ο Γκεόργκι Ζούκωφ γεννήθηκε στις 2 Δε­ κεμβρίου 1896 στο χωριό Ζτρέλκοβκα της επαρ­ χίας της Καλούγκα. Οταν ξέσπασε ο Α’ Παγκό­ σμιος Πόλεμος, κατετάγη σε ένα σύνταγμα ιππι­ κού και έπειτα από τη βασική εκπαίδευση μετα­ τέθη κε στο Νοτιοδυτικό Μέτωπο, όπου συμμε­ τείχε σε τολμηρές αναγνωριστικές επιδρομές στα γερμανικά μετόπισθεν. Κατά τη δράση του εκείνης της περιόδου ο νεαρός Ζούκωφ κέρδισε δύο Σταυρούς του Αγίου Γεωργίου, αλλά τραυ­ ματίστηκε από την έκρηξη μιας εχθρικής νάρ­ κης. Τον Αύγουστο του 1918 αποφάσισε να καταταγεί στον νεοσύστατο επαναστατικό Κόκκινο Στρατό. Γρήγορα τα ηγετικά προσόντα του φα­ νερώθηκαν και ο Ζούκωφ αναρριχήθηκε ως τη διοίκηση ίλης ιππικού, τραυματίστηκε δε πάλι το 1919 στο Τσαρίτσιν. Τρία χρόνια αργότερα του απονεμήθηκε το παράσημο της Τάξης της Κόκκι­ νης Σημαίας και τον Μάιο του 1923 ανέλαβε κα­ θήκοντα διοικητή στο 39ο Σύνταγμα της 7ης Μεραρχίας Ιππικού της Σαμάρα. Τα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του εμφυλίου πολέμου στη Ρωσία βρήκαν τον Ζού­ κωφ να έχει αφιερωθεί με ιδιαίτερο ζήλο στη με­ λέτη της στρατιωτικής τέχνης, σπουδάζοντας στην Ανώτερη Σχολή Ιππικού του Λένινγκραντ. Ο Ροκοσόφσκυ τον περιέγραφε το 1930: «Αν­ θρωπος με ισχυρή θέληση και αποφασιστικός. Γνωρίζει πότε να αναλάβει στην πράξη πρωτο­ βουλία, είναι απαιτητικός και επίμονος στους στόχους του. Κάπως «στεγνός» σαν χαρακτήρας και όχι αρκετά ευαίσθητος. Διακρίνεται από πεί­ σμα και μαχητικότητα και είναι παθολογικά μα­ ταιόδοξος. Είναι πολύ καλά προετοιμασμένος στο στρατιωτικό πεδίο και έχει ευρεία πρακτική εμπειρία διοίκησης. Του αρέσει η στρατιωτική ζωή και βελτιώνει συνεχώς τον εαυτό του». Ευτυχώς για τη Ρωσία, οι αιματηρές εκκα­ θαρίσεις του Στάλιν κατά την περίοδο 1937-38 δεν συμπεριέλαβαν τον Ζούκωφ, ο οποίος ανέ­ λαβε καθήκοντα υποδιοικητή στη Στρατιωτική Περιοχή του Μπισλυστόκ. Την 1η Ιουνίου 1939 ο κομμισάριος Αμυνας Βοροσίλωφ τον κάλεσε ε­ πειγόντως στη Μόσχα για να του αναθέσει τη δυσκολότερη αποστολή που είχε αντιμετωπίσει ως τότε στη ζωή του: την άμυνα της Μαντζου­ ρίας στα σοβιετικά σύνορα της Απω Ανατολής και την εκδίωξη των Ιαπώνων από το έδαφος

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

που είχαν καταλάβει ως τότε. Ο Ζούκωφ εργά­ στηκε μεθοδικά και αποτελεσματικά πετυχαίνο­ ντας να συντρίψει, με μια άριστα ενορχηστρω­ μένη επίθεση συνδυασμένων όπλων, τον όγκο δύο εμπειροπόλεμων ιαπωνικών μεραρχιών κο­ ντά στον ποταμό Χαλχίν Γκολ. Ηταν Αύγουστος του 1939, λίγες μέρες πριν οι Γερμανοί επιδείξουν στην πράξη τις δικές τους επιχειρησιακές θεω ρίες περί μηχανοκίνητου πολέμου. Η νίκη στο Χαλχίν Γκολ «απογείωσε» τη φήμη του Ζού­ κωφ και εκτός από το παράσημο του Ηρωα της Σοβιετικής Ενωσης του απέφερε την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη του Στάλιν και των υπόλοι­ πων ανώτατων Σοβιετικών διοικητών. Τον Ιούνιο του 1940 ο Ζούκωφ ανέλαβε την ευθύνη της Ειδικής Στρατιωτικής Περιοχής του Κιέβου και καταπιάστηκε αμέσως με το τεράστιο έργο της ανασυγκρότησης των μονάδων της. Παράλληλα φρόντιζε εντατικά για τη βελτίωση της θεωρητικής του κατάρτισης και το ίδιο κα­ λοκαίρι συμμετείχε στα μεγάλα πολεμικά παίγνια που αφορούσαν το ενδεχόμενο ενός ρωσογερμανικού πολέμου. Σε εκείνες τις ασκήσεις επί χάρτη ο Ζούκωφ διοικούσε τους «Γαλάζι­ ους», τον «εχθρό», ενώ ο στρατηγός Παβλώφ τους «Κόκκινους», τις «φίλιες» δυνάμεις, οι ο­ ποίες θα έπρεπε να αποκρούσουν την υποθετι­ κή εισβολή των Γερμανών και να περάσουν στην αντεπίθεση. Παρά τον αρχικό σχεδίασμά του παίγνιου οι «Γαλάζιοι» του Ζούκωφ περικύκλωσαν τους «Κόκκινους» και τους εξόντωσαν, α­ κριβώς όπως συνέβη και στην πράξη τον Ιούνιο του 1941! Μ ε την έναρξη της γερμανικής επίθεσης στην ΕΣΣΔ ο Ζούκωφ εστάλη διαδοχικά στο Νο­ τιοδυτικό Μέτωπο και έπειτα στο Εφεδρικό Μ έ­ τωπο, όπου σχεδίασε με επιτυχία τη σφοδρή ρω­ σική αντεπίθεση στη Γέλνυα. Τον Σεπτέμβριο μετέβη στο Λένινγκραντ και συνεισέφερε τα μέγι­ στα στην αρχική απόκρουση των δυνάμεων του φον Λέεμπ και στην παρατεταμένη επιτυχή αντί­ σταση της μεγαλούπολης του Βορρά. Τον επό­ μενο μήνα ήταν η σειρά της Μόσχας να διατρέξει τον ίδιο θανάσιμο κίνδυνο και, όπως ήταν φυσικό, ο Στάλιν στράφηκε πάλι στον διάσημο «πυροσβέστη» του για νσ αναθέσει τον συντονι­ σμό της άμυνας. Στις 10 Οκτωβρίου ο Ζούκωφ ο­ νομάστηκε διοικητής του Δυτικού Μετώπου και

ο προκάτοχός του, στρατηγός Ιβάν Κόνιεφ, απειλήθηκε με στρατοδικείο. Ο Ζούκωφ παρενέβη για να σώσει τον ικανότατο Κόνιεφ κρατώ­ ντας τον ως υποδιοικητή, κάτω από την απειλη­ τική προειδοποίηση του Στάλιν: «Αν παραδώσεις τη Μόσχα, θα πέσουν και των δυό σας τα κεφά­ λια!». Ο 45χρονος στρατηγός αφιερώθηκε με αυταπάρνηση στην εκπλήρωση του δύσκολου έργου του. Στερούμενος τον ύπνο τη νύχτα και χωρίς ξεκούραση την ημέρα, πέτυχε να μεταδώ­ σει την τρομερή φυσική του ενεργητικότητα στους άνδρες του Δυτικού Μετώπου, λύνοντας τα προβλήματα και ενισχύοντας τις αμυντικές ζώνες. Μ ε τα μάτια του πάντα καρφωμένα στον κύριο σκοπό της αποστολής του, ο Ζούκωφ έδει­ ξε για μια ακόμα φορά το χάρισμά του να εμπνέ­ ει τους υφισταμένους του και να τους κάνει να πραγματοποιούν το ακατόρθωτο. Χωρίς να φεί­ δεται πνευματικού και σωματικού κόπου και χω­ ρίς να δείξει το παραμικρό ίχνος φόβου απένα­ ντι και στον ίδιο τον θάνατο, ο Ζούκωφ απαίτησε από τα στρατεύματά του να φτάσουν επίσης στα όρια της αυτοθυσίας

1

Κ οντά σε ένα από τα π ερ ίφ η μ α α ντια ερ ο π ο ρ ικ ά π υροβ όλα τω ν 8 8 m m έν α ς Γζρ μ α νός σ τρ α τιώ τη ς π α ρ α τη ρ εί το χιο ν ο σ κ επ ές π εδίο για π ιθα νή εμ φ ά ν ισ η το υ ε χ θ ρ ο ύ .

Στρατιών «Κέντρο» παρέμενε στις θέσεις της μέχρι την έλευση του χειμώνα θα υφί—ατο τρομερή φθορά μέσα στην ερημωμέ. η χώρα. Επομένως όφειλε είτε να καταλάβει τη Μόσχα, είτε να υποχωρήσει σε βάθος 200 χιλιομέτρων όσο ήταν ακόμα καιρός, χαρίζο­ ντας ουσιαστικά τη νίκη στον εχθρό και εγκαταλείποντας αμαχητί τα εδάφη που είχε ποτίσει με αίμα για να τα αποσπάσει. Ηταν -’ οοτιμότερο να καταβληθεί μια τελευταία ^εγάλη προσπάθεια και τα στρατεύματα ή­ ταν πρόθυμα για οποιοδήποτε τίμημα. Χρειαζόταν μια ανάπαυλα δύο εβδομά­ δων πριν η Ομάδα Στρατιών συνεχίσει την κί­ νησή της προς τη Μόσχα. Αλλωστε οι ανα­ γνωρίσεις είχαν αποκαλύψει ότι ο Ζούκωφ δ ιέθ ετε ακόμα έξι στρατιές μπροστά από την πόλη-έπαθλο, οι οποίες παρέτασσαν 240.000 άνδρες, 1.254 πυροβόλα και 502 άρματα, με την υποστήριξη σχεδόν 700 αεροσκαφών. Υπό παρόμοιες συνθήκες κανένας στρατός δεν θα ριψοκινδύνευε μια επίθεση όπως αυ­ τή που εξαπέλυσε τελικά η Ομάδα Στρατιών «Κέντρο». Και όμως οι Γερμανοί κατόρθωσαν να διασπάσουν και πάλι τη σοβιετική άμυνα σε πολλά σημεία. Μέσα σε μια εβδομάδα τα στρατεύματα του Ράινχαρτ έγιναν κύριοι της αρχαίας πόλης του Κλιν και άρχισαν να α­ σκούν μεγάλη πίεση προς την κατεύθυνση της Τακρόμα, όπου βρισκόταν μια τεράστια τεχνητή λίμνη από την οποία ξεκινούσε το μεγάλο Κανάλι Μόσκοβα-Βόλγα. Οι επιτυχίες τους όμως σημειώθηκαν απέναντι σε μια ρω­

σική αντίσταση που γινόταν συνεχώς σκλη­ ρότερη. Οι μάχες γύρω από το Κλιν εξελίχθη­ καν σε παλινδρομικό αγώνα που αποδεκάτισε και τις δύο πλευρές, με αποτέλεσμα τόσο τα γερμανικά, όσο και τα σοβιετικά συντάγ­ ματα να διαθέτουν μόνο 150 με 200 άνδρες ως το τέλος Νοεμβρίου, Στις 16 του μηνός η Τεθωρακισμένη Ομάδα 4 του Χαίπνερ πέρασε με τη σειρά της στην επίθεση, αν και διέ­ θ ε τε καύσιμα μόνο για 300 χιλιόμετρα. Ανα­ καλύπτοντας ένα ασθενές σημείο στη ρωσι­ κή αμυντική διάταξη η 78η Μεραρχία Εφό­ δου διαπέρασε τις προκεχωρημένες γραμ­ μές του Ζούκωφ συλλαμβάνοντας αρκετούς αιχμαλώτους και συνέχισε ακάθεκτη την κί­ νησή της. Ο αγώνας ήταν ανελέητος στις πα­ γωμένες πεδιάδες και η ανοησία και η ανικα­ νότητα των Σοβιετικών διοικητών προκαλούσαν τη μια τραγική εκατόμβη μετά την άλλη. Την ίδια μέρα η 44η Μογγολική Μεραρχία

Ιππικού αντεπιτέθηκε επελαύνοντας με τα ξίφη πάνω στο χιόνι κατά της 106ης Μεραρ­ χίας Πεζικού. Τα πολυβόλα και τα βαριά όπλα των Γερμανών θέρισαν 2.000 ιππείς μέσα σε λίγα λεπτά, χωρίς οι αμυνόμενοι να υποστούν ούτε μια απώλεια. Στις 26 Νοεμβρίου τα άρματα του Χαί­ πνερ απείχαν μόλις 45 χιλιόμετρα από τη Μό­ σχα και ο Γκουντέριαν επανελάμβανε την απόπειρά του να υπερφαλαγγίσει την Τούλα και να βρεθεί στα μετόπισθεν της σοβιετι­ κής πρωτεύουσας. Ηταν μάταιος κόπος. Η σοβιετική 50ή Στρατιά κρατούσε ακλόνητη γύρω από την Τούλα και η «αυτοσχέδια» δύ­ ναμη του αντιστρατήγου Πάβελ Μπέλοφ που την υποστήριζε κτύπησε αιφνιδιαστικά τις προφυλακές του Γκουντέριαν στην Κάσιρα. ανατρέποντας ολόκληρη την 17η Τεθωρακι­ σμένη Μεραρχία. Η καταμέτρηση των κατε­ στραμμένων αρμάτων στα πεδία μάχης της Τούλα φανέρωνε ότι για πρώτη φορά ο αριθ­ μός των γερμανικών τεθωρακισμένων που είχαν τεθ εί εκτός μάχης υπερέβαινε τον α­ ντίστοιχο των ρωσικών. Τα Τ-34 και KV-1 ήταν θανατηφόρα. Η νότια «λαβίδα» είχε ακινητοποιηθεί οριστικά. Ο καιρός στο μεταξύ παρουσίαζε ρα­ γδαία επιδείνωση. Στις 20 Νοεμβρίου ένα κύ­ μα ψύχους συνοδευόμενο από μεγάλες χιο­ νοπτώσεις κάλυψε την κεντρική Ρωσία, κατε­ βάζοντας τον υδράργυρο στους -30 βαθμούς Κελσίου. Ελάχιστοι ήταν οι τυχεροί στρατιώ­ τες που κατόρθωσαν να βρουν καταφύγιο στις άδειες καλύβες των χωρικών. Τα κρυοπα­ γήματα θέρισαν τις τάξεις τους και οι τραυ­ ματίες πέθαιναν εκεί όπου έπεφταν, τσακι­ σμένοι από το πολικό κρύο. Σε μερικές πε­ ριοχές το χιόνι έφθανε ήδη σε ύψος 60 εκα­ τοστών. Οι αντιξοότητες έπεισαν τον Γκου­ ντέριαν πως η Στρατιά του δεν μπορούσε να συνεχίσει την προέλασή της, αλλά βορειότερα ο Ραινχαρτ και ο Χαίπνερ προχωρούσαν ακόμα. Μετά το Κλιν τα άρματα του Ράινχαρτ κινήθηκαν προς το Ρογκάτσεβο, διαχωρίζο­ ντας το σημείο σύνδεσης δύο σοβιετικών στρατιών, έως ότου έφτασαν τελικά το Κανά­ λι και εξασφάλισαν ένα προγεφύρωμα στην ανατολική όχθη του Βόλγα, χάρη σε μια θεα-

21 « ·*

Οι σ ιβ η ρ ια ν ές δ υ ν ά μ εις κ α τέ φ θ α σ α ν και α ν τε π ιτίθ ε ν τα ι. Η α ν α δ ιά τα ξη τω ν 78 εφ εδ ρ ικ ώ ν μ ερ α ρ χιώ ν ά ρ χ ισ ε σ τις 24 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1941 και η π ρώ τη μ α ζικ ή το υ ς επ ίθ εσ η εκ δ η λ ώ θ η κ ε σ τις 5 Δ ε κ εμ β ρ ίο υ . ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΜΑΝΙΑ

22

Οι αντιλήψεις και οι φοβίες του Χίτλερ ο­ δήγησαν την πανίσχυρη Wehrmacht στο χείλος της αβύσσου τον χειμώνα του 1941-42. Η αρχι­ κή αντίθεσή του σε μια προέλαση προς τη Μό­ σχα απέφερε τη θριαμβευτική κατάληψη του Κίεβου, η οποία ενίσχυσε το προσωπικό του κύ­ ρος ως στρατηγικού εγκεφάλου. Ομως σε εκεί­ νη τη φάση η Γερμανία θα μπορούσε ίσως ακό­ μα να αρπάξει τη νίκη καταστρέφοντας τον α­ ντίπαλό της, αν ο ηγέτης της ακολουθούσε τις στοιχειώδεις αρχές του πολέμου που υπαγο­ ρεύουν τη μοναδικότητα του σκοπού και τη συ­ γκέντρωση των μέσων. Αντί να επιλέξει τη Μό­ σχα ως κύριο αντικειμενικό σκοπό του και να συγκεντρώσει εναντίον της όλη την τρομακτική ισχύ πυρός που δ ιέθ ετε ακόμα ο στρατός του, ο Χίτλερ επέλεξε πάλι να κινηθεί προς τρεις κα­ τευθύνσεις ταυτόχρονα, απέναντι σε έναν α­ ντίπαλο που υπερείχε αποφασιστικά σε εφ ε­ δρείες - εκπληκτική απόδειξη της παρορμητι­ κής φύσης του και του τρόπου με τον οποίο α­ ντιλαμβανόταν τα στρατηγικά προβλήματα. Η κύρια μάχη διεξήχθη πάλι στο κέντρο και οι παρεμβάσεις του Χίτλερ στη διεύθυνση των επιχειρήσεων άρχισαν σταδιακά να πυκνώνουν, φθάνοντας σε σημείο να γίνουν καθημερινές. Περισσότερο όμως και από τη στρατιωτική απο­ τυχία η μάχη της Μόσχας υπέσκαψε καίρια τις θεμελιώ δεις δομές της γερμανικής πολεμικής μηχανής, σηματοδοτώντας την πλήρη υποταγή της Ανώτατης Διοίκησης των Γερμανικών Ενό­ πλων Δυνάμεων στον Φύρερ, Η σοβιετική αντε­ πίθεση στις αρχές Δεκεμβρίου έφερε πάλι στην επιφάνεια με τρόπο δραματικό την καχυποψία και την περιφρόνηση που έτρεφ ε ο Χίτλερ προς τους ανώτατους διοικητές του στρατού του. Η πρώτη πράξη της μεγάλης κρίσης διαδραματί­ στηκε στις 29 Νοεμβρίου, όταν η Ομάδα Στρα­ τιών «Νότος» υποχρεώθηκε έπειτα από ισχυ­ ρές σοβιετικές αντεπιθέσεις να εκκενώσει το Ροστόβ, παρά τις ρητές εντολές της OKW, υπο­ χωρώντας σε πιο καλές θέσ εις επί του ποταμού Μίους. Ο φον Ρούντστεντ πλήρωσε αυτή την «ανυπακοή» του προς τις διαταγές του Φύρερ με απόταξη. Στις 16 Δεκεμβρίου οι πολλαπλές κρούσεις του Ζούκωφ δυτικά της Μόσχας οδή­ γησαν τον φον Μποκ να ζητήσει μια παρόμοια άδεια υποχώρησης, ώστε να ευθυγραμμίσει το μέτωπο της Ομάδας Στρατιών «Κέντρο» κατά τον βέλτιστο τρόπο. Το ίδιο βράδυ ο επικεφα­ λής του Στρατού, στρατάρχης Βάλτερ φον Μπράουχιτς, συνοδευόμενος από τον επιτε­ λάρχη του, στρατηγό Χάλντερ, προσπάθησε να πείσει τον Χίτλερ για την αναγκαιότητα των το­ πικών υποχωρήσεων, αλλά ο τελευταίος επέμε­ νε ότι οποιαδήποτε σκέψη για παραχώρηση ε­ δάφους φανέρωνε ηττοπάθεια και δειλία. Στις 18 Δεκεμβρίου ανακοινώθηκε πως ο φον Μποκ παρέδωσε τη διοίκηση της Ομάδας Στρατιών του στον φον Κλούγκε, λόγω «προ­

ματική ενέργεια του συνταγματάρχη Χάσσο φον Μαντώυφελ, που κατέλαβε με 400 άν­ δρες το χωριό Ντμιτρόβ. Ενα γερμανικό απόσπασμα κατέλαβε τον σταθμό παραγωγής η­ λεκτρικού ρεύματος που εξυπηρετούσε τη Μόσχα, αλλά η περαιτέρω προέλαση ήταν α­ δύνατη. Στις 27 Νοεμβρίου το κρύο ήταν τό ­ σο τρομερό, ώστε ακόμα και τα αυτόματα ό­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

βλημάτων υγείας» που καθιστούσαν δυσχερή την άσκηση των καθηκόντων του. Επειτα από την «αλλαγή φρουράς» ο Χίτλερ απαγόρευσε ο­ ποιαδήποτε περαιτέρω υποχώρηση, διατάζο­ ντας την Ομάδα Στρατιών να προβάλει «φανατι­ κή αντίσταση» για την ανάσχεση της εχθρικής προέλασης μέχρι την άφιξη των εφεδρειών. Την επόμενη μέρα ο δικτάτορας δέχθηκε την πα­ ραίτηση του φον Μπράουχιτς και ανέλαβε προ­ σωπικά τη διοίκηση του Στρατού, ενώ πλησίαζε η σειρά του Γκουντέριαν να επισύρει πάνω του την οργή του Χίτλερ. Οπως τόσοι άλλοι διακε­ κριμένοι Γερμανοί αξιωματικοί, ο χαρισματικός θεωρητικός των τεθωρακισμένων ήταν πλέον πεπεισμένος ότι ο Φύρερ και τα ανώτατα κλιμά­ κια της Wehrmacht είχαν χάσει την επαφή τους με την πραγματικότητα και αγνοούσαν τις συν­ θήκες υπό τις οποίες διεξαγόταν ο αγώνας στην πρώτη γραμμή. Οταν η εξωφρενική διατα­ γή του Χίτλερ για «άμυνα επί τόπου» έφτασε στα επιτελεία του Ανατολικού Μετώπου, ο Γκουντέριαν αποφάσισε να πετάξει ο ίδιος ως το αρχηγείο του Φύρερ στο Ράστενμπουργκ για να εκθέσει με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια τις αντίθετες απόψεις του. Την ημέρα των Χρι­ στουγέννων, έπειτα από έναν διαπληκτισμό με τον στρατάρχη φον Κλούγκε, ο Γκουντέριαν α­ παλλάχθηκε των καθηκόντων του, όπως και πε­ ρισσότεροι από 30 άλλοι διοικητές μονάδων που υπέστησαν ανάλογη ταπεινωτική μεταχεί­ ριση. Τα βήματα αυτά κατέληξαν στο να δώσουν πλέον στον Χίτλερ τον απόλυτο έλεγχο όλων των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Από τη μια πλευρά ως αρχηγός του Στρατού διηύθυνε με την ΟΚΗ τον πόλεμο στη Ρωσία, ενώ από την άλλη ως αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων χειρι­ ζόταν με το επιτελείο της OKW τις επιχειρήσεις στα υπόλοιπα θέατρα. Η έντεχνη αυτή στεγανοποίηση των επιτελείων σήμαινε πως μόνο ο Φύρερ είχε στο εξής συνολική εικόνα του πολέ­ μου και επομένως η αυθεντία του στις στρατη­ γικές επιλογές εκλαμβανόταν ως δεδομένη. Από την εποχή που η Γαλλία υπέκυψε στον κε­ ραυνοβόλο πόλεμο ο Χίτλερ θεωρούσε τον ε­ αυτό του ως τη μεγαλύτερη στρατηγική διάνοια που υπήρξε ποτέ. Είναι αλήθεια πως η προτίμη­ σή του στο ανορθόδοξο, στην ψυχολογική αξία του αιφνιδιασμού και στα τολμηρά κτυπήματα που μπορούσαν να αποφέρουν αποφασιστικά α­ ποτελέσματα, του έδωσαν στα πρώτα στάδια της σύρραξης κάποια πλεονεκτήματα. Η διαχείρηση όμως των επιτελικών λεπτομερειών, των όπλων, των οχυρωματικών έργων, του πολύπλο­ κου συστήματος διοικητικής μέριμνας, η επιχει­ ρησιακή τέχνη και οι τακτικές συνδυασμένων όπλων του διέφευγαν και του στερούσαν πολύ­ τιμο χρόνο από την ενασχόληση με τα ανώτερα στρατηγικά ζητήματα.

πλα των ανδρών του Μαντώυφελ αχρηστεύθηκαν. Οι γερμανικές επιθέσεις επιβραδύν­ θηκαν με παρόμοιο τρόπο σε όλο το μέτωπο της Μόσχας, αλλά το πείσμα των επ ιτιθέμε­ νων έμοιαζε ακόμα ακατάβλητο. Τμήματα της Τεθωρακισμένης Ομάδας 4 άνοιξαν δρό­ μο εγγύτερα προς τον στόχο τους και πολλά από τα άρματα του Χαίπνερ ξεχύθηκαν στο

δυτικό προάστιο Τουσίνο της ευρύτερης πε­ ριοχής του συγκροτήματος της Μόσχας. Πα­ ρά τις κατηγορηματικές δυνάμεις που είχε ο διοικητής της 16ης Σοβιετικής Στρατιάς, στρατηγός Κονσταντίν Ροκοσόφσκυ, να μην παραχωρήσει ούτε σπιθαμή γης, οι δυνάμεις του υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν βήμα προς βήμα κάτω από την ισχυρή πίεση του ε­ χθρού. Προχωρώντας τα γερμανικά άρματα κα­ τέλαβαν την Κράσναγια Πολιάνα και μερικά έφτασαν στο Γκόρκι Λενίνσκογιε, 30 χιλιόμε­ τρα από την πόλη. Λίγο βορειότερα η 5η και η 10η Τεθωρακισμένη Μεραρχία, μαζί με τη Μηχανοκίνητη Μεραρχία «Das Reich» των SS, διέσχισαν με κόπο τις δασώδεις εκτάσεις και τις χιονισμένες κοιλάδες ως τον ποταμό Ιστρα. Η 78η Σιβηριανή Μεραρχία προέβαλε εκεί λυσσώδη αντίσταση, με το θερμόμετρο να πέφτει ως τους -35 βαθμούς. Το σκοτάδι δεν διαλυόταν πριν από τις 10 το πρωί και έ­ πεφτε πάλι από τις 3 το απόγευμα. Κάτω από τα πυκνά πυρά των Σοβιετικών οι Γερμανοί διαπεραιώθηκαν από τον Ιστρα, συνέχισαν α­ νατολικά και κατέλαβαν τον σιδηροδρομικό σταθμό του χωριού Λόμπνια, τον οποίο ανα­ τίναξαν. Τα αναγνωριστικά τμήματα προωθήθηκαν περισσότερο, ως το Κίμκι, 10 μόλις χι­ λιόμετρα από τη Μόσχα. Αν και οι Γερμανοί α­ ξιωματικοί των προωθημένων αποσπασμάτων αντίκρυζαν τη νύχτα τις φωτεινές δέ­ σμες του σοβιετικού αντιαεροπορικού πυρο­ βολικού να χορεύουν στον ουρανό Kat την ημέρα τους τρούλους του Κρεμλίνου μέσα από τα κυάλια τους, δεν μπόρεσαν να πλη­ σιάσουν περισσότερο την πόλη. Η επιθετική φλόγα του Γερμανικού Στρατού έσβηνε κάτω από την εξάντληση των αδιάκοπων μαχών, τις βαριές απώλειες και το ανυπόφορο κρύο. Στις 5 Δεκεμβρίου η θερμοκρασία στην πε­ ριοχή της Μόσχας έπεσε στο απίστευτο επί­ πεδο των -41 βαθμών. Η Wehrmacht, που πά­ σχιζε να καλύψει τα ελάχιστα τελευταία χι­ λιόμετρα ντυμένη ακόμα με τον θερινό ιμα­ τισμό, είχε φτάσει στο όριο της αντοχής της.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΙΒΗΡΙΑ Η έγκριση του Στάλιν στα σχέδια που εκ­ πόνησε ο Ζούκωφ για τη χειμερινή αντεπίθε­ ση παραχωρήθηκε μόλις την 30ή Νοεμβρίου. Φυσικά οι επιτελικές προετοιμασίες βρίσκο­ νταν σε εξέλιξη από αρκετές εβδομάδες νω­ ρίτερα και οι υπολογισμοί της Stavka διακρίνονταν από την εκπληκτική τους απλό­ τητα και τις λογικές προβλέψεις, αρετές α­ ντάξιες του χαρακτηρισμού που έδωσε ο Γερμανός στρατηγός Καίστρινγκ (στρατιωτι­ κός ακόλουθος του Ράιχ στη Μόσχα) γι’ αυτό «το έθνος των σκακιστών». Ως το τέλος Ο­ κτωβρίου οι δύο αντίπαλοι έμοιαζαν σαν εξα­ ντλημένοι πυγμάχοι, αλλά οι Σοβιετικοί μπο­ ρούσαν να υπολογίζουν σε έναν πολύτιμο κλασικό τους σύμμαχο: τον δριμύ χειμώνα, στην αγριότητα του οποίου κανένας άλλος ευρωπαϊκός λαός δεν ήταν συνηθισμένος. Από μόνος του όμως ο χειμώνας δεν θα μπο­ ρούσε να ανατρέψει τα δεδομένα, αν δεν συνδυαζόταν με την εμπλοκή των σκληρών

Ο Γ ερ μ ανικό ς Σ τρ α τό ς που ε ξο ρ μ ο ύ σ ε για τη ν εκ π ό ρ θ η σ η τη ς ρ ω σ ικής π ρ ω τεύ ο υ σ α ς ή τα ν ένα π ο λεμ ικ ό ό ρ γα νο ακονισ μ ένο σ το ν ύ ψ ισ το β α θ μ ό . Η συσσ ω ρευμ ένη π ο λεμ ικ ή εμ π ειρ ία και ο εντυπ ω σ ια κός κ α τά λ ο γ ο ς επ ιτυχιώ ν που ε ίχ ε ε γ γ ρ ά φ ε ι σ το ε ν ε ρ γ η τικ ό το υ , το υ έδιναν έναν σ α φ ή α έρ α υπ ερο χής α π ένα ντι σ το ν α π ο δ εκ α τισ μ έν ο Κ όκκινο Σ τ ρ α τό . Η εικ ο νιζό μ εν η ο μ ά δ α μ ά χ η ς π ροω & είτα ι α νά μ εσ α σ τα ερ είπ ια μ ια ς κ α τε σ τρ α μ μ έν η ς π όλης μ ε την υπ ο σ τή ρ ιξη εν ό ς π ολυβόλου M G -34. Ο π ό λεμ ο ς σ τη Ρω σία ή τα ν τό σ ο α δ υ σ ώ π η το ς ώ σ τε τα π ολυβόλα χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν το α κό μ α και εν α ν τίο ν σ τόχω ν που απ είχαν ελ ά χ ισ τα μ έ τρ α , α φ ο ύ η ισχύς π υρός σ ή μ α ινε τη δ ια φ ορ ά μ ε τ α ξ ύ ζωής και θ α ν ά το υ .

σιβηριανών μεραρχιών, που ήταν άριστα ε ­ φοδιασμένες για χειμερινή μάχη, με στρα­ τιώτες συνηθισμένους στο ψύχος από την παιδική τους ηλικία. Επιπλέον, για να προσλάβει τη μέγιστη αποτελεσματικότητά της η επέμβαση των σιβηριανών στρατευμάτων, ήταν ζωτικής σημασίας το να κρατηθούν αυ­ τά σε εφεδρεία μέχρι την τελευταία στιγμή. Η Stavka έπρεπε να εξακριβώσει τις προθέ­ σεις των Γερμανών καρνα ρίξει το «κομμάτι» της στο παιχνίδι όταν η σκακιέρα θα ήταν έ­ τοιμη για κάτι τέτοιο. Στις αρχές Δεκεμβρίου το κρίσιμο σημείο του αγώνα, που είχε υπο­ λογίσει η Stavka για να εμπλέξει τις στρατη­ γικές εφ εδρείες της, έμοιαζε πλέον να έχει φθάσει. Λίγο νωρίτερα όμως η δεινή θέση στην οποία βρέθηκαν οι αμυνόμενοι στον το ­ μέα του Καναλιού Μόσκοβα-Βόλγα ανάγκασε τον Ζούκωφ να στείλει πρόωρα στο μέτωπο την 20ή Στρατιά και την 1η Στρατιά Κρούσης, προκειμένου να αποφύγει την κατάρρευση των γραμμών του. Ο Ζούκωφ και ο Σαποζνίκωφ είχαν προβλέψει την τελευταία επιθετική ενέργεια του Γερμανικού Στρατού και είχαν εκτιμήσει σωστές τις κύριες κατευθύνσεις της. Ως α­ πάντηση τοποθέτησαν τις 15 στρατιές τους εγγύτερα προς τη Μόσχα, λαμβάνοντας σει­ ρά μέτρων για την απόκρυψη των κινήσεών τους και την παραπλάνηση του εχθρού. Οι δύο εξαίρετοι αξιωματικοί είχαν 30% περισ­ σότερες μεραρχίες πεζικού, διπλάσια συ­ ντάγματα πυροβολικού, πενταπλάσιες με­ ραρχίες ιππικού και δυόμισυ φορές περισσό­ τερ ες τεθωρακισμένες ταξιαρχίες από εκεί­

νες που παρέτασσε ο Κόκκινος Στρατός πριν από τη διπλή καταστροφή του Μπριάνσκ και της Βιάσμα. Βρίσκονταν επίσης εγγύτερα στις βάσεις ανεφοδιασμού τους και υποστη­ ρίζονταν από το πυκνό σιδηροδρομικό δί­ κτυο της Μόσχας, ενώ και τα αεροσκάφη τους θα εξορμούσαν από άριστα οργανωμέ­ νες βάσεις με θερμαινόμενα καταφύγια. Οι Ρώσοι στρατιώτες που ήλθαν από την Απω Α­ νατολή φορούσαν ρούχα φοδραρισμένα με μαλλί, μπότες με τσόχα, γούνινους σκού­ φους και λευκούς μανδύες που τους περ­ νούσαν για παραλλαγή πάνω από τις μακριές χλαίνες τους. «Από την Τσίτα ως το Κρασνογιάρσκ», διηγείτο ένας επιβάτης του Υπερσι­ βηρικού, «μέτρησα 200 στρατιωτικές αμαξο­ στοιχίες που κατευθύνονταν προς τα δυτικά. Κάθε αμαξοστοιχία είχε 25 βαγόνια, 10 για τον στρατό και τα άλλα για το υλικό, που περιελάμβανε μέχρι και αεροπλάνα συσκευα­ σμένα σε κιβώτια,..». Σχεδόν 700 άρματα, βαμμένα λευκά και εφοδιασμένα με εκκινητές πεπιεσμένου αέρα που λειτουργούσαν α­ κόμα και στις χαμηλότερες θερμοκρασίες, υ­ ποστήριζαν τα σκληροτράχηλα στρατεύματα που κατέφθασαν από τις περιοχές της Υπερβαΐκάλης, της Εξωτερικής Μογγολίας, του Αμούρ και του Ουσούρι. Στα τέλη Οκτωβρίου οι Γερμανοί στρα­ τιώ τες της 98ης Μεραρχίας, που είχαν περάσει στην άμυνα πάνω στον ποταμό Νάρα, ενεπλάκησαν για πρώτη φορά με στρατεύμα­ τα από τη Σιβηρία, Κοντά στο Καλίνιν η 9η Στρατιά διαπίστωσε επίσης πως βρισκόταν α­ ντιμέτωπη με τμήματα από την Ανατολή και

οι ειδικοί αξιωματικοί που ανέκριναν τους Σοβιετικούς αιχμαλώτους εξεπλάγησαν ανα­ καλύπτοντας ότι οι τελευταίοι μιλούσαν ελά­ χιστα ή καθόλου ρωσικά! Πιο ανησυχητικό ή­ ταν το γεγονός ότι οι δυνάμεις του Γκουντέ­ ριαν στο Βενέφ και το Σταλινογκόρσκ κτυπήθηκαν από ολοκαίνουργια άρματα Τ-34 και KV-1, που μόλις είχαν αφήσει τα εργοστάσια παραγωγής τους. Τα τυπικά αντιαρματικά ό­ πλα των 37 mm του Γερμανικού Στρατού απο­ δείχθηκαν άχρηστα απέναντι στα ρωσικά τε ­ θωρακισμένα και μόνο τα αντιαεροπορικά των 88 mm ή τα αυτοσχέδια εκρηκτικά των πεζικάριων μπορούσαν να σταματήσουν τα χαλύβδινα μεγαθήρια. Η σοβιετική αντεπίθεση «εξερράγη» πά­ νω στις γερμανικές θέσεις την Παρασκευή 5 Δεκεμβρίου 1941, όταν η θερμοκρασία είχε πέσει στους -40 βαθμούς και το χιόνι ήταν περισσότερο από ένα μέτρο σε ύψος. Η αρχι­ κή πρόθεση της Stavka αφορούσε την εξουδετέρωση της κυκλωτικής απειλής και την α­ πομάκρυνση των δύο «σκελών» του γερμανι­ κού ελιγμού. Η 29η και η 31η Στρατιά κα τέφ ε­ ραν τα πρώτα πλήγματα στον Βορρά υποστηριζόμενες από πολυάριθμα ρουκετοβόλα «Katyusha» και την επόμενη μέρα τις μιμήθηκαν η 30ή Στρατιά και η 1η Στρατιά Κρούσης, Το απόγευμα της 7ης Δεκεμβρίου το επιτε­ λείο του γερμανικού 56ου Τεθωρακισμένου Σώματος, που στάθμευε έξω από το Κλιν, εί­ χε αποκοπεί τελείως από τις μονάδες του και ο Ζούκωφ έριξε άλλες τρεις στρατιές στη μάχη (5η, 16η και 20ή) σε μια προσπάθεια να εκμεταλλευθεί την επιτυχία και να εκμηδενί­ σει ολόκληρη την Τεθωρακισμένη Ομάδα 3. Ο Ράινχαρτ κατόρθωσε να γλιτώσει την κατα­ στροφή μετακινώντας πυρετωδώς τις πενι­ χρές εφ εδρείες του από τομέα σε τομέα, για να κερδίσει τον απαραίτητο χρόνο που θα του επέτρεπε να αποσυρθεί από την παγίδα. Για να σώσει τις μονάδες του απο τη λαίλαπα της 1ης Σοβιετικής Στρατιάς Κρούσης τις τράβηξε τελικά 100 χιλιόμετρα πίσω, ως τον ποταμό Λάμα, Το βόρειο σκέλος της λαβίδας που περιέσφιγγε τη Μόσχα συνετρίβη. Στο μεταξύ η κατάσταση στον Νότο είχε πάρει την ίδια τροπή, καθώς τμήματα της 50ής Σοβιετικής Στρατιάς προσπάθησαν να εγκλωβίσουν με συγκλίνουσες επιθέσεις με­ γάλο μέρος της 2ης Τεθωρακισμένης Στρα­ τιάς του Γκουντέριαν. Αν και ο Γερμανός στρατηγός είχε την προνοητικότητα να ε­ φαρμόσει μια ελαστικότερη άμυνα αποσύροντας βαθμηδόν τα στρατεύματά του σε κα­ λύτερες θέσεις επί του ποταμού Ντον, οι συ­ νεχείς επιθέσεις που υφίσταντο αυτά από τα ευέλικτα τάγματα των Σοβιετικών χιονοδρό­ μων κατέληξαν στην απομόνωση και στην ο­ λοσχερή καταστροφή του 34ου Σώματος κο­ ντά στην περιοχή Γιέλετς. Τα ευαίσθητα ο­ πτικά όργανα ήταν άχρηστα, τα καύσιμα πά­ γωναν, τα πολυβόλα δεν μπορούσαν να βά­ λουν. «Μόνο κάποιος που είδε τις ατέλειω­ τες χιονισμένες ρωσικές εκτάσεις κατά τη διάρκεια εκείνου του χειμώνα της δυστυχίας μας», έγραφε ο Γκουντέριαν «και ένιωσε τον παγωμένο άνεμο να τις σαρώνει θάβοντας στο χιόνι κάθε αντικείμενο στο διάβα του, ε-

23 «■**

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

24 ■ **

κείνος που περπάτησε για ώρες μέσα στην ά­ δεια λευκή γη μόνο και μόνο για να βρει ένα μικρό κατάλυμα με ελαφρά ντυμένους και πεινασμένους άνδρες, εκείνος που είδε - σε αντίθεση - τους χορτάτους, ζεστά ντυμ έ­ νους και φρέσκους Σιβηριανούς πλήρως εξο ­ πλισμένους για μάχη στα χιόνια, μόνο εκεί­ νος που γνώρισε όλα αυτά μπορεί να κρίνει αντικειμενικά τα γεγονότα που ακολούθη­ σαν». Ο Χαίπνερ είχε αναγκαστεί να εκτελέσει μια παρόμοια υποχώρηση τουλάχιστον 100 χιλιομέτρων μέσα από εκτάσεις που η α­ πίστευτη παγωνιά τις είχε μετατρέψ ει σε γιγαντιαίο παγοδρόμιο, όπου παρέπαιαν άν­ θρωποι, ζώα και οχήματα. Η δεύτερη φάση της σοβιετικής αντεπί­ θεσης χαρακτηρίστηκε από τη μεταφορά αρ­ κετών σιβηριανών μονάδων στα ενισχυμένα Μέτωπα του Καλίνιν και του Μπριάνσκ, βό­ ρεια και νότια της Μόσχας αντίστοιχα. Ο μεγαλεπήβολος αντικειμενικός σκοπός αυτής της αναδιάταξης δεν ήταν άλλος από την κύ­ κλωση και την ολοσχερή καταστροφή της Ο­ μάδας Στρατιών «Κέντρο», η οποία υποχω­ ρούσε σε κακή κατάσταση. Σε διάστημα μι­ κρότερο των δύο εβδομάδων ο κυνηγός είχε μετατραπεί σε θήραμα και ο ενθουσιασμός του Στάλιν για την απρόσμενη επιτυχία τον ώθησε να εμπλέξει τις σοβιετικές δυνάμεις σε παρακινδυνευμένες επιχειρήσεις. Το Κα­ λίνιν απελευθερώθηκε στις 16 Δεκεμβρίου, λίγο αργότερα η Καλούγκα, ενώ οι Σιβηριανοί περιέζωσαν το Ντεμιάνσκ, το Ρζεφ, το Μοζαϊσκ, το Μαλογιαροσλάβετς και το Γιούχνοβ. Από τις 7 Ιανουαρίου 1942 η σοβιετική επίθε­ ση γενικεύτηκε σε ολόκληρο σχεδόν το Ανα­ τολικό Μέτωπο και έπειτα από μερικές ακό­ μα τοπικές επιτυχίες, αφού κατόρθωσε να α­ πωθήσει τους εισβολείς μακρύτερα από τη Μόσχα, σταμάτησε με τη σειρά της από την κακοκαιρία, την έλλειψη εφοδίων και τις γερμανικές αντεπιθέσεις. Κατά περίεργο τρόπο, η απόφαση του Χίτλερ να παραμείνουν οι γερμανικές μονάδες στις προωθημένες θ έ ­ σεις τους έσωσε τη Wehrmacht από μια κατα­ στροφή τεραστίων διαστάσεων που την απεί­ λησε τον χειμώνα του 1941-42. Φυσικά ο Γερ­ μανικός Στρατός που υφίστατο το σφυροκόπημα των Σοβιετικών έξω από τη Μόσχα ήταν εκτεθειμένος σε τρομερές ταλαιπωρίες, α­ φού δεν είχε ούτε τον κατάλληλο ιματισμό,

Σ ο β ιε τ ικ ο ί σ τρ α τιώ τε ς π ροσπ ερνούν τα π τώ μ α τα Γερμανώ ν κ α τά τη δ ιά ρ κ εια τη ς επ ική ς α ν τεπ ίθ εσ η ς το υ Ζούκω φ το ν Δ ε κ έ μ β ρ ιο το υ 1941.

ούτε τα κατάλληλα εφόδια για να αντεπεξέλθ ει σε μια χειμερινή εκστρατεία στη Ρωσία. Από την άλλη πλευρά όμως μια γενική υπο­ χώρηση θα ήταν εύκολο να μετατραπεί σε πανικόβλητη φυγή με απρόβλεπτες συνέπει­ ες. Ο Γερμανικός Στρατός αγωνίστηκε επί μήνες σκληρά, συχνά περικυκλωμένος και ανεφοδιαζόμενος από τον αέρα, αλλά άντεξε τη δοκιμασία και συγκρότησε του Σοβιετι­ κούς, καταφέροντάς τους μάλιστα μερικά ι­ διαίτερα οδυνηρά πλήγματα. Ο Κόκκινος Στρατός κατέβαλε τεράστιο αντίτιμο αίμα­ τος για τη νίκη του. Οι απώλειές του μπρο­ στά από τη Μόσχα ανήλθαν συνολικά σε 1.500.000 άνδρες και γυναίκες (371,000 κατά την αντεπίθεση του Ζούκωφ), αλλά είχε θρυμματίσει τον μύθο του γερμανικού αήτ­ τητου και κέρδισε επάξια, εκτός από τον αυ-

Η γερ μ α νικ ή εισ β ο λ ή σ τη Ρωσία σ υ ν ο δ εύ τη κ ε από α π ίσ τε υ τε ς ω μ ό τη τες σ ε βά ρ ος των αιχμαλώ τω ν π ολέμ ου κα ι το υ ά μα χου π λη θ υ σ μ ο ύ . Οι Γερ μ α ν ο ί σ τρ α τιώ τε ς δ ια τά χ θ η κ α ν να μ η συμ μ ο ρ φ ώ νο ντα ι μ ε τη Σ υ ν θ ή κ η τη ς Γ εν εύ η ς, α φ ο ύ το Ρ άιχ είχ ε εξα π ο λύ σ ει κ α τά τη ς Ε Σ Σ Δ έναν φ υ λ ε τικ ό και ιδ εο λ ο γ ικ ό π ό λεμ ο . ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ

τοσεβασμό του, μια ανεκτίμητη πολεμική ε­ μπειρία που θα τον οδηγούσε σταθερά προς τον θρίαμβο κατά τα επόμενα τρία χρόνια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) BARBAROSSA, Time-Life Books, 1991. (2) C. Barnett: HITLER S GENERALS. Grove Weidenfeid, 1989. (3) P. Carell: OPERATION BARBAROSSA IN PHOTOGRAPHS, S ch iffe r Publishing, 1991. (4) R. C artier: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Εκδόσεις Πάπυρος, 1964. (5)Α. Clark: BARBAROSSA: THE RUSSIANGERMAN CONFLICT, Papermack, 1985. (6) S. Fritz: FRONTSOLDATEN, U niversity Press o f Kentucky, 1995. (7) D. G lantz: THE ROLE OF INTELLIGENCE IN SOVIET MILITARY STRATEGY IN WORLD WAR II, Presidio Press, 1990. (8) D. G lantz & J. House: WHEN TITANS CLASHED, University Press of Kansas, 1995. (9) S irB .L. H art: Η ΙΣΤΟΡΙΑ TOY B: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Εκδόσεις Καραβία, 1 9 π . (10) Κ. Macksey: GUDERIAN - PANZER GENERAL, Greenhill Books, 1997. (11) H. Shukman: STALIN’S GENERALS, Grove press Ί993 (12) J. Strawson: HITLER AS MILITARY COMMANDER, Barnes & Noble, 1995. (13) P. Tsouras: THE GREAT PATRIOTIC WAR, Greenhill Books, 1992.

i v -

Π Α Ν ΤΕ Λ Η Σ ΚΑ ΡΥΚΑΣ

ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ

0 Χ έρ μ α ν Γ καίρ ινγκ ως π ρ ο ϊσ τά μ εν ο ς τη ς Υπ ηρεσίας Τ ετρ α ετώ ν Σ χεδίω ν π ρ ω το σ τά τη σ ε σ τ,ς επ α φ ές μ ε τ α ξ ύ Γερμανώ ν κα ι Α μερικανώ ν επ ιχειρηματιώ ν.

ΜΕΧΡΙ Π Ρ ΙΝ ΑΠΟ ΛΙΓΑ ΧΡΟΝΙΑ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΕ Η ΑΠΟΨΗ ΟΤΙ 01 Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν Ο Ι ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ ΣΥΝΕΙΣΕΦΕΡΑΝ ΜΕ ΟΛΕΣ ΤΟΥΣ ΤΙΣ ΔΥΝΑΜ ΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΚΟ ΙΝΟ Υ ΣΥΜ Μ ΑΧΙΚΟ Υ ΣΚΟΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β ’ ΠΠ. ΑΛΗΘΕΙΑ, ΠΟΙΑ ΘΑ ΗΤΑΝ Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟ ΙΝ Η Σ ΓΝ Ω Μ ΗΣ Α Ν ΓΝΩΡΙΖΕ ΟΤΙ Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν ΙΚ Η ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΑΥΣΙΜΩΝ ΤΡΟΦΟΔΟΤΟΥΣΕ ΜΕ ΚΑΥΣΙΜΑ ΤΗΝ ΕΧΘΡΙΚΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ, ΟΤΙ Η FORD ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕ ΟΧΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΡΜ ΑΝΙΚΕΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜ ΕΙΣ ΚΑΙ ΟΤΙ Η ITT ΕΦΟΔΙΑΖΕ ΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΙΠ Τ Δ Μ Ρ Μ Π Μ R D M R D N ■ I H N I I I l A M t N L i N b U lv lb L J N ,

01 ΣΥΜΜΑΧΟΙ, ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ I λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέ­ μου βρήκε τη Γερμανία εξουθε­ νωμένη οικονομικά, ενώ οι βα­ ρύτατες πολεμικές αποζημιώ­ σεις που της επιβλήθηκαν επιβάρυναν και άλλο την ήδη άσχημη κατάσταση. Αργότε­ ρα ήλθε το οικονομικό «κραχ» του 1929 και όλα κατέρρευσαν. Οι Αμερικανοί είχαν αρχίσει να διεισ­ δύουν στη γερμανική οικονομία από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1920. Αρ­ γότερα η διείσδυση αυτή έγινε πιο έντο­ νη, κυρίως μέσω της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών. Η Τράπεζα αυτή ιδρύθηκε το 1930 από τις κεντρικές τράπεζες των ι­ σχυρότερων χωρών του κόσμου και σύ­ ντομα μεταβλήθηκε σε πηγή χρηματοδό­ τησης της ναζιστικής Γερμανίας, πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ΠΠ. Μέσω της Τράπεζας αυτής, της οποίας διευθυντής μέχρι το τέλος του πολέμου ήταν ο Αμερι­ κανός Τόμας Μακίτρικ, ο χρυσός της Αυ­ στρίας, της Τσεχοσλοβακίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας κατέληξε στη Reichsbank. Αργότερα ένα μεγάλο μέρος

Η

Ε ρ γ ά τες σ τρ α το π έδ ο υ σ υ γκ έν τρ ω σ η ς . Τα SS «εν ο ίκ ια ζα ν » το υ ς ε ρ γ ά τε ς σ ε βιομηχάνους.

του χρυσού «φυγαδεύτηκε» στην Ελβε­ τία, όπου κατατέθηκε σε μυστικούς λογα­ ριασμούς στις ελβετικές τράπεζες. Ειδικά στην περίπτωση του τσεχοσλοβακικού χρυσού η συναλλαγή επιτεύχθηκε με τη συνεργασία του διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας(Ι). Με παρόμοιο τρόπο ο βελ­ γικός χρυσός κατέληξε μέσω της Τράπε­ ζας της Γαλλίας σε γερμανικά χέρια. Η συγκεκριμένη Τράπεζα όμως και ο διευθυντής της δεν αρκέστηκαν στην πα­ ροχή διευκολύνσεων στον Αξονα, αλλά προσπάθησαν να δράσουν και σε πολιτικό επίπεδο. Το 1942 ο Μακίτρικ με επίσημο έγγραφό του ζητούσε την υπογραφή άμε­ σης συνθήκης ειρήνης με τη Γερμανία. Στο έγγραφο αυτό φαινόταν καθαρά η ε­ πιρροή της Γερμανίας στην Τράπεζα Διε­ θνών Διακανονισμών. Λίγο πριν από τη λή­ ξη του πολέμου, η Τράπεζα προσέφερε για μια ακόμα φορά τις υπηρεσίες της στους Γερμανούς, «ξεπλένοντας» τον χρυσό, τα κοσμήματα και τα πολύτιμα α­ ντικείμενα, ακόμα και τα χρυσά δόντια των αθώων θυμάτων των στρατοπέδων ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Ν το κ ο υ μ έν το για τη δράση τη ς S ta n d a rd Oil, μ ε το οποίο ο Α μ ερ ικα νικ ό ς Σ τρ α τό ς εν η μ ερ ώ ν ει (μ ά τα ια ) τη ν κ υβέρ νησ η των ΗΠΑ.

συγκέντρωσης. Τόννσι χρυσού κατέληξαν έ­ τσι νομιμότατα στα υπόγεια των ελβετικών τραπεζών, σε λογαριασμούς των SS και της Gestapo. Το σημαντικότερο είναι ότι τόσο η Αμερι­ κανική, όσο και η Βρετανική κυβέρνηση γνώ­ ριζαν σε μεγάλο βαθμό τις δραστηριότητες της Τράπεζας, ελάχιστα όμως έπραξαν.

ΚΑΥΣΙΜΑ ΣΤΟΝ ΑΞΟΝΑ

26 ■■

Το 1941 η Standard Oil του Νιου Τζέρσεϋ ή­ ταν η μεγαλύτερη εταιρία διακίνησης καυσί­ μων στον κόσμο. Ανήκε στην οικογένεια Ροκφέλερ και πρόεδρός της ήταν ο Ουίλιαμ Φάρις. Ο Φάρις μέσω του Ουώλτερ Τηγκλ, υψη­ λόβαθμου στελέχους της επιχείρησης και πα­ ράλληλα διευθυντή της American I.G., θυγα­ τρικής της γερμανικής εταιρίας χημικών I.G. Farben, είχε αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα προς την κατεύθυνση του εφοδιασμού της Γερμανίας με τα - πολύτιμα - καύσιμα. Με την έναρξη του πολέμου στην Ευρώ­ πη και για να αποφύγει τους ενοχλητικούς Βρετανούς, ο Φάρις έθεσε υπό παναμαϊκή ση­ μαία τον στόλο των δεξαμενόπλοιων της εται­ ρίας και συνέχισε τις αποστολές καυσίμων μέ­ σω Ισπανίας, ενώ δεν δίστασε να ανεφοδιάζει και τα γερμανικά υποβρύχια που πολεμούσαν στον Ατλαντικό. Ομως και η δράση του Τηγκλ υπέρ των Ναζί ήταν εξίσου αξιόλογη. Ως διευθυντής της American I.G. είχε διαθέσει πιστώσεις για την κατασκευή, στο Αμβούργο, ενός διυλιστη­ ρίου καυσίμων αεροσκαφών, που παρέδιδε 15.000 τόννους καυσίμων την εβδομάδα στη Luftwaffe. Αργότερα παραχώρησε τεχνογνω­ σία στους Γερμανούς για την παρασκευή, από την I.G. Farben, συνθετικού καουτσούκ στο εργοστάσιο της εταιρίας στο Αουσβιτς (!). Μετά το Περλ Χάρμπορ και την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο, ο Φάρις δεν σταμάτη­ σε τον ανεφοδιασμό των Γερμανών με καύσι-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

μα. Μέσω θυγατρικών εταιριών στις Δυτικές Ινδίες και την Αργεντινή η Standard Oil συνέχι­ σε τις αποστολές καυσίμων, μάλιστα με άδεια της αμερικανικής κυβέρνησης. Μέχρι και το καλοκαίρι του 1944 η Standard Oil παρέδιδε, μέσω Ισπανίας, περίπου 50.000 τόννους καυ­ σίμων και αρκετές χιλιάδες τόννους χημικών προϊόντων τον μήνα στη Γερμανία. Η Standard Oil όμως δεν ήταν η μόνη εται­ ρία που τροφοδοτούσε με καύσιμα τον Αξονα. Δίπλα της δρούσε και η κύρια ανταγωνίστριά της, η Davis Oil Company. Ο ιδιοκτήτης της, Ουίλιαμ Ντέιβις, είχε στηρίξει την αυτοκρατο­ ρία του σε γερμανικά κεφάλαια, που τον έσω­ σαν από την οικονομική καταστροφή. Το γεγο­ νός αυτό τον έκανε να αισθάνεται υποχρεω­ μένος στο ναζιστικό καθεστώς. Εχοντας στε­ νές διασυνδέσεις με τους γερμανικούς επι­ χειρηματικούς κύκλους ο Ντέιβις δεν άργησε να αναπτύξει στενές σχέσεις και με τους ηγέ­ τες του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, ό­ πως ήταν ο Γκαίρινγκ και ο Χίμμλερ. Το 1933 ταξίδεψε στο Βερολίνο, όπου συναντήθηκε με τον Χίτλερ και εξασφάλισε την υποστήριξη των γερμανικών τραπεζικών κύκλων, με α­ ντάλλαγμα τον εφοδιασμό του Ράιχ με καύσι­ μα. Ο Ντέιβις, έχοντας υψηλές διασυνδέσεις στη Γερουσία, κατόρθωσε να έλθει σε επαφή με τον πρόεδρο του Μεξικού, Λάζαρο Καρντένα, και να εξασφαλίσει τη συνεργασία του ώστε και το μεξικανικό πετρέλαιο να καταλήξει στις δυνάμεις του Αξονα. Πραγματικά, το 1938 το πρώτο τάνκερ της Davis Oil απέπλευ­ σε από το Μεξικό με πετρέλαιο για την Ευρώ­ πη. Με την έναρξη του πολέμου ο Ντέιβις συ­ ναντήθηκε με τον πρόεδρο Ρούζβελτ και προ­ σπάθησε να τον πείσει να μεσολαβήσει για την επίτευξη ειρήνης. Ο Ρούζβελτ φυσικά αρνήθηκε και από εκείνη τη στιγμή ο Ντέιβις έγινε φανατικός πολέμιος του προέδρου και υποστηρικτής του γερουσιαστή Μπάρτον Χουήλερ, διεκδικητή της προε­ δρίας στις εκλογές του 1940. Ο τελευταίος παρουσιαζόταν ως οπαδός του απομονωτισμού και κατηγορούσε τον Ρούζβελτ για τη συμφωνία περί «Δανει­ σμού και εκμίσθωσης» που είχε υπογράψει με τους Βρετανούς. Ο Χουήλερ ήταν φιλοναζιστής και εκμεταλλευόμενος τη βου­ λευτική του ασυλία μοίραζε σε όλες τις ΗΠΑ προπαγανδιστικό υλικό υπέρ του Χίτλερ. Η προε­ κλογική του εκστρατεία χρηματοδοτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τη Γερμανική κυβέρνηση,

0 Χ ίτλ ε ρ κ α τό ρ θ ω σ ε από πολύ νωρίς να α να π τύ ξει α ρ μ ο ν ικ ές σ χ έσ εις μ ε τα μ έλ η τη ς γ ερ μ α νικ ή ς υψ ηλής κοινω νίας. Μ έσ ω τω ν επαφώ ν αυτώ ν εξα σ φ ά λ ισ ε τη σ υνδ ρομή τω ν α μερικα νικώ ν επ ιχειρ η μ α τικ ώ ν κύκλων.

που του έστειλε οκτώ εκατομμύρια δολάρια μέσω του Ντέιβις. Δυστυχώς γΓ αυτούς ο Ρούζβελτ επανεξελέγη πανηγυρικά. Ο Ντέιβις όμως δεν απο­ γοητεύτηκε και αποφάσισε να επεκτείνει την επιχείρησή του, κατασκευάζοντας σταθμούς ανεφοδιασμού των γερμανικών υποβρυχίων στην Καραϊβική! Τα χρήματα που προέρχο­ νταν από τις «έντιμες» αυτές εμπορικές συ­ ναλλαγές έφταναν στον Ντέιβις μέσω της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών. Μέχρι το καλοκαίρι του 1941 ο Ντέιβις συνέχιζε τις απο­ στολές καυσίμων, είτε μέσω ουδέτερων ευ­ ρωπαϊκών κρατών, είτε μέσω Βλαδιβοστόκ, του μεγάλου σοβιετικού λιμανιού στην Απω Α­ νατολή. Η έναρξη της επιχείρησης «Μπαρμπαρόσα» όμως έκλεισε αυτή την οδό. Ως κα­ λός επιχειρηματίας ο Ντέιβις έκλεισε μια επι­ κερδή συμφωνία με την Ιαπωνική κυβέρνηση, παρά το εμπάργκο καυσίμων που είχαν επιβά­ λει οι ΗΠΑ στη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου. Δεν πρόλαβε όμως να χαρεί γιατί λίγο αργότε­ ρα πέθανε από καρδιακή προσβολή. Η αμερι­ κανική δικαιοσύνη και στην περίπτωση του Ντέιβις είχε παραμείνει αδρανής, αφού οι ι­ σχυροί του φίλοι στο Κογκρέσο και τη Γερου­ σία φρόντισαν να τον «καθαρίσουν» από την κηλίδα.

ΧΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΧΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΧΘΡΟ Ο Χένρυ Φορντ, ο διάσημος «βασιλιάς του αυτοκινήτου», είχε αναπτύξει από πολύ νωρίς στενές σχέσεις με το Εθνικοσοσιαλιστικό (Ναζιστικό) Κόμμα. Ηδη από τις αρχές της δε­ καετίας του 1920 φέρεται ότι προσέφερε α­ φειδώς τη συνδρομή του στον ανίσχυρο ακό­ μα Χίτλερ. Ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον Φορντ και στον Χίτλερ ήταν ο αντισημιτι-

Γ ερμανικά μ η χα νοκίνη τα τμ ή μ α τα π ροελα ύνουν α κ ά θ ε κ τα , α ξιοπ οιώ ντα ς σ το έπ ακρ ο τη «σ υμμα χική επ ιχ ειρ η μ α τικ ή β ο ή θ εια » .

σμός τους. 0 Φορντ είχε κυκλοφορήσει το 1920 το βιβλίο του «Ο Διεθνής Ιουδαϊσμός». Στο έργο αυτό, που έγινε μπεστ-σέλλερ στη Γερμανία και επανεκδόθηκε 30 φορές, ο Φορ­ ντ εξέφραζε απόψεις ταυτόσημες με αυτές του Χίτλερ. Αλλωστε στο βιβλίο του Χίτλερ «Ο Αγών μου», που εκδόθηκε λίγα χρόνια μετά, περιλαμβάνονταν αυτούσια σχεδόν αποσπάσματα από το βιβλίο του Φορντ, μια φωτογρα­ φία του οποίου δέσποζε πάνω από το γραφείο του Χίτλερ. Στα ίχνη του πατέρα του εκινείτο και ο γιος Φορντ, ο ασθενικός Εντσελ, ο οποί­ ος ήδη από τη δεκαετία του 1930 ήταν μέλος του διοικητικού συμβουλίου της American I.G. Με την έναρξη του πολέμου οι Φορντ έ­ δειξαν ξεκάθαρα τα φιλογερμανικά τους αι­ σθήματα, όταν αρνήθηκαν να κατασκευά­ σουν κινητήρες αεροσκαφών για τη Βρετα­ νία. Αντ’ αυτού προτίμησαν να προμηθεύσουν με ανταλλακτικά αυτοκινήτων και με ελαστι­ κά τον Γερμανικό Στρατό. Μετά το Περλ Χάρμπορ και την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο οι Φορντ συνέχισαν τις οικονομικές επαφές με τον Αξονα. Το 1940, μετά την πτώση της Γαλ­ λίας, αποφάσισαν την κατασκευή, στη γερμανοκρατούμενη ζώνη, ενός εργοστασίου κατα­ σκευής κινητήρων αεροσκαφών και φορτη­ γών αυτοκινήτων, για τη Luftwaffe και τον Γερ­ μανικό Στρατό αντίστοιχα. Τα αναγκαία κεφά­ λαια διατέθηκαν μέσω της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών στον Γάλλο Μωρίς Ντόλφους, που ενεργούσε ως μεσάζοντος μεταξύ των Φορντ και Γερμανών επιχειρηματιών. Το πρόβλημα όμως που ανέκυψε ήταν με

ποιό τρόπο ο Φορντ και οι Γερμανοί θα έρχο­ νταν σε επαφή, αφού οι χώρες τους βρίσκο­ νταν σε εμπόλεμη κατάσταση. Τελικά η λύση βρέθηκε στο πρόσωπο ενός Πορτογάλου, που εκτελούσε χρέη ταχυδρόμου ακολουθώντας ένα επικίνδυνο δρομολόγιο από τις ΗΠΑ ως το Παρίσι, μέσω Λισαβώνας και Βισύ. Αργότερα η RAF βομβάρδισε και ισοπέδωσε το εργοστά­ σιο. Οι παράνομοι συνεργάτες δεν απογοη­ τεύτηκαν όμως και άρχισαν την ανοικοδόμη­ ση της κατεστραμμένης τους επιχείρησης. Παράλληλα σχέδιαζαν και την επέκτασή της στη γαλλική βορειο-δυτική Αφρική, ώστε η στρατιά του Ρόμμελ να αντικαταστήσει άμεσα τα κατεστραμμένα μεταφορικά και τεθωρακι­ σμένα οχήματά της. Την ίδια περίοδο το ελβε­ τικό παράρτημα της Φορντ συνέχιζε να επι­ σκευάζει τα οχήματα του Γερμανικού Στρα­ τού. Το 1943 ο εμπνευστής της επιχείρησης, Εντσελ Φορντ, πέθανε από καρκίνο σε νεαρή σχετικά ηλικία, διακόπτοντας μια εξαιρετικά επικερδή για την οικογένειά του και χρήσιμη για τους Ναζί εμπορική δραστηριότητα. Στη διακοπή βοήθησαν και οι συμμαχικές στρα­ τιές που κατέλαβαν τη βόρεια Αφρική και η RAF (τί ξέρουν όμως οι στρατιωτικοί από επι­ χειρήσεις;...). Υπήρξε όμως και ένας άλλος βιομηχανι­ κός κολοσσός, η General Motors (GM), που συ­ νεργάστηκε με τη Γερμανία με ανάλογο τρό­ πο. Η εταιρία ανήκε στην οικογένεια Ντυ Ποντ. Ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας ξεχώρι­ ζε η φυσιογνωμία του Ειρηναίου Ντυ Ποντ, που ήταν ουσιαστικά και η κεφαλή της επιχεί­

ρησης. Εκείνος, όπως και ο Φορντ, ήταν φανα­ τικά αντισημίτης, παρά το γεγονός ότι στις φλέβες του κυλούσε εβραϊκό αίμα (!). Το γεγο­ νός αυτό τον έκανε από πολύ νωρίς να εκδη­ λώσει ενδιαφέρον για κάποιον άσημο Γερμα­ νό, αρχηγό ενός μικρού κόμματος, ο οποίος ό­ μως εξέφραζε απόψεις σχεδόν ταυτόσημες με τις δικές του. Μεταξύ του 1932 και του 1939 περισσότερα από 30 εκατ. δολάρια:σε τι­ μές της εποχής) επενδύθηκαν από τον Ντυ Ποντ στην I.G. Farben, τη μεγαλύτερη γερμανι­ κή χημική βιομηχανία, που σε λίγο θα εφόδια­ ζε τον Χίτλερ με συνθετική βενζίνη και καου­ τσούκ, εκμεταλλευόμενη τους κόπους αιχμα­ λώτων εργατών. Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, το 1933, οι Ντυ Ποντ έκριναν κατάλληλη τη στιγμή για να δημιουργήσουν στις ΗΠΑ αντί­ στοιχες του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος οργανώσεις, οι οποίες σύντομα έφτασαν να α­ ριθμούν 1.250.000 μέλη. Οι οργανώσεις αυτές εμφορούντο από αισθήματα τουλάχιστον ε­ χθρικά απέναντι στους Εβραίους και τους μαύρους. Το 1934 οι Ντυ Ποντ προχώρησαν περισσότερο προσπαθώντας να συγκροτή­ σουν έναν τρομοκρατικό-φασιστικό «στρα­ τό», με τον οποίο θα κατελάμβαναν την εξου­ σία. Η πρώτη άμεση επαφή της General Motors με τη Γερμανία σημειώθηκε το 1934, όταν ο πρόεδρος της εταιρίας ταξίδεψε στο Βερολί­ νο και συναντήθηκε με τον Γκαίριγκ, προϊστά­ μενο της υπηρεσίας τετραετών σχεδίων. Λίγο αργότερα η General Motors κατασκεύ­ αζε οχήματα, θωρακισμένα αυτοκίνητα και άρματα μάχης για τον αναγεννημένο Γερμανι­ κό Στρατό, μέσω της εταιρίας Opel, που ήταν στην κατοχή της. Μέχρι τον Οκτώβριο του 1940 η GM είχε επενδύσει περισσότερα από 100 εκατ. δολάρια (τιμές 1940), ενώ το 1942 επέκτεινε τις δραστηριότητές της χρηματοδο­ τώντας την κατασκευή ενός εργοστασίου συναρμολόγησης κινητήρων για συμβατικά αεροσκάφη (αρχικά) και για τα περίφημα Me 262 (αργότερα). Παρόλα αυτά κανένας δεν τόλμησε να αγ­ γίξει την εταιρία και τους ιδιοκτήτες της. Το 1967 μάλιστα η Αμερικανική κυβέρνηση απο­ φάσισε να απαλλάξει την GM από φόρους ύ­ ψους 33 εκατ. δολαρίων, αποζημιώνοντάς την έτσι για την καταστροφή που υπέστησαν τα εργοστάσιά της στη Γερμανία κατά τη διάρ­ κεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εξαιτίαςτης δράσης των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμε­ ων (!).

27 ■■■

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ Στις αρχές του 1942 ο Καρλ Λίντεμαν. α­ ντιπρόσωπος της Standard Oil στο Βερολίνο είχε μια σειρά συναντήσεων με δύο διευθυ­ ντές της αμερικανικής εταιρίας τηλεπικοιν νιακού εξοπλισμού ITT στη Γερμανία; τον Βάλτερ Σέλενμπεργκ, υψηλόβαθμο στέλεχος της Gestapo, και τον Κουρτ φον Σρέντερ. της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών. Στις συναντή­ σεις αυτές τονίστηκε η ανάγκη στενότερης συνεργασίας της ITT Γερμανίας με τη μ η τρ ιά εταιρία στις ΗΠΑ. Για τον λόγο αυτό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚ- ΙΣΤΟΡΙΑ

28 ■■■

αποφασίοτηκε να συναντηθούν στη Μαδρίτη ο πρόεδρος της ITT Γερμανίας, Γκέρχαρντ Βέστρικ, με τον Αμερικανό ομόλογό του Σωσθένη Μπεν. Τον Μάρτιο του 1942 οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στη βασιλική σουίτα του ακρι­ βότερου ξενοδοχείου της Μαδρίτης. Κατά τη διάρκεια του δείπνου ο Βέστρικ ενημέρωσε τον Αμερικανό για τις ανάγκες της Wehrmacht σε τηλεπικοινωνιακό υλικό, ηλεκτρονικά συ­ στήματα, εξαρτήματα συσκευών, ραντάρ και ηλεκτρονικούς πυροσωλήνες πυροβολικού. Η ιστορία όμως είχε αρχίσει παλαιότερα. Ο Σωσθένης Μπεν, παρά το ελληνικό του όνο­ μα, ήταν «προϊόν» της ένωσης ενός Δανού και μιας Ιταλο-γαλλίδας. Αρχισε τη σταδιοδρομία του ως ιδιοκτήτης μιας φυτείας ζαχαροκάλα­ μου στο Πόρτο-Ρίκο και σταδιακά εξελίχθηκε σε «αυτοκράτορα» των τηλεπικοινωνιών σε όλο τον κόσμο. Οι επαφές του με τη ναζιστική Γερμανία ξεκίνησαν αμέσως μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, με τον οποίο συνα­ ντήθηκε τον Αύγουστο του 1933. Στη συνά­ ντηση αυτή ο Χίτλερ υποσχέθηκε να προασπί­ σει τα συμφέροντα της εταιρίας στη Γερμα­ νία, ζητώντας βέβαια κάποια ανταλλάγματα. Παράλληλα με την προσωπική του επαφή με τον Γερμανό δικτάτορα ο Μπεν ήλθε - μέσω τραπεζικών κύκλων - σε επαφή και ανέπτυξε, εξαιρετικές σχέσεις με ομάδα Γερμανών επι­ χειρηματιών και τραπεζιτών και με υψηλόβαθ­ μα στελέχη του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμμα­ τος, όπως τους Χίμμλερ και Γκαίρινγκ. Το 1938 απέκτησαν μαζί με τον Σρέντερ το 28% της Focke Wulf, της πασίγνωστης εταιρίας κατα­ σκευής αεροσκαφών Με τη συνεργασία του Μπεν και της ITT τα αεροσκάφη της FockeWulf εφοδιάστηκαν με εξελιγμένο ηλεκτρονι­ κό και τηλεπικοινωνιακό εξοπλισμό. Την ίδια εποχή ο Μπεν επέκτεινε τις δραστηριότητές του στην κατακτημένη Αυστρία. Εκεί κάποιοι αξιωματούχοι του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος νόμισαν ότι θα μπορού­ σαν να ιδιοποιηθούν την επιχείρηση του Μπεν. Το πρόβλημα λύθηκε άμεσα ύστερα από νέα επαφή του Μπεν με τον Χίτλερ, στην οποία ο τελευταίος υποσχέθηκε να «συνετί­ σει» τους άφρονες Αυστριακούς Ναζί - όπως και έγινε. Με την εισβολή και την κατάληψη της Πολωνίας μια από τις λίγες επιχειρήσεις της χώρας που δεν καταστράφηκαν και δεν λεηλατήθηκαν από τους Γερμανούς ήταν η τοπική ITT Ο Χίτλερ κρατούσε τον λόγο του. Και ο Μπεν όμως από την πλευρά του έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να ενισχύσει τον συνε­ ταίρο του. Τα εργοστάσια της ITT στην Ισπα­ νία, την Πορτογαλία, τη Σουηδία και την Ελβε­ τία λειτουργούσαν πυρετωδώς παράγοντας ηλεκτρονικό/τηλεπικοινωνιακό υλικό και 50.000 ηλεκτρονικούς πυροσωλήνες τον μήνα για τη Wehrmacht. Αργότερα η ITT εφόδιασε τους Γερμανούς με ηλεκτρονικό υλικό για την κατασκευή των ιπτάμενων βομβών V1 και V2 και άλλων τηλεκατευθυνόμενων βλημάτων. Παράλληλα με τα ευρωπαϊκά εργοστάσια και τα εργοστάσια της ITT στη Νότια Αμερική λει­ τουργούσαν για τον ίδιο σκοπό. Το παράξενο στην όλη υπόθεση είναι ότι οι ενέργειες του Μπεν ήταν σε μεγάλο βαθμό γνωστές στα α­ μερικανικά υπουργεία Εξωτερικών και Δικαιο-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

—:----_ Α μ ερ ικα νο ί σ τρ α τιώ τε ς βα δ ίζο υ ν π ρος το μ έτω π ο χω ρίς να υ π οψ ιά ζονται τη μ υ σ τικ ή δράση σ υμ π ατριω τώ ν το υ ς επ ιχειρηματιώ ν.

Οι η γ έ τ ε ς τω ν τριώ ν μ εγά λω ν δυνάμεω ν σ τη Γ ιά λτα . Τόσο ο Τσώρτσιλ, όσο και ο Ρ ο ύ ζ β ελ τ, γνώ ριζαν α ρ κ ε τά για τη δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα των τρ α π εζικώ ν και επ ιχειρ η μ α τικ ώ ν κύκλω ν σ τις χώ ρ ες το υ ς υπ έρ το υ Χ ίτλ ερ . Π α ρ ό λ α α υ τά ελ ά χισ τα έπ ρ α ξα ν για να τη ν π εριορίσουν.

σύνης, τα οποία όμως δεν επενέβησαν. Ετσι ο Σωσθένης Μπεν, υπό το άγρυπνο βλέμμα των «αετών» του FBI, συνέχισε τις δραστηριότητες του καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, μη παραβλέποντας - σαν καλός Αμε­ ρικανός και γνήσιος πατριώτης -... να πωλεί τηλεπικοινωνιακό υλικό και στις Αμερικανικές Ενοπλες Δυνάμεις! Η «πατριωτική» του δρά­ ση εκτιμήθηκε τόσο πολύ, ώστε τον Φεβρουά­ ριο του 1946 η κυβέρνηση Τρούμαν τον παρα­ σημοφόρησε «για τις εξαίρετες υπηρεσίες που προσέφερε στην πατρίδα». Λίγα χρόνια αργότερα η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποζημίωσε την ITT για τις ζημιές που υπέστησαν οι εγκα­ ταστάσεις της εξαιτίας της δράσης των Αμε­ ρικανικών Ενόπλων Δυνάμεων (I).

Η ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΡΟΥΛΕΜΑΝ Η σουηδική εταιρία SKF ιδρύθηκε το 1907 και γρήγορα κατέκτησε την παγκόσμια αγορά ρουλεμάν (ένσφαιρων τριβέων). Την εποχή του πολέμου είχε 185 θυγατρικές εταιρίες σε διάφορες χώρες του κόσμου - και στις ΗΠΑ. Από το 1919 τη διεύθυνση του αμερικανικού τμήματός της είχε αναλάβει ο Ουίλιαμ Μπατ. Αργότερα ανέλαβε ως συνδιευθυντής ο γερ­

μανικής καταγωγής Ούγκο φον Πόσεν, εξάδελφος του Γκαίρινγκ. Υπό την καθοδήγηση των δύο στελεχών η αμερικανική SKF αναπτύ­ χθηκε ραγδαία, παρουσιάζοντας κέρδη πολ­ λών εκατομμυρίων δολαρίων κάθε χρόνο. Κα­ θώς τα σύννεφα του πολέμου πύκνωναν στον ουρανό της Ευρώπης, ο φον Πόσεν ταξίδεψε στη Γηραιά Ηπειρο και συγκεκριμένα στην Ιταλία και τη Γερμανία, όπου συναντήθηκε με τα στελέχη των παραρτημάτων της SKF και τους υποσχέθηκε να τους εφοδιάζει με έτοι­ μο προϊόν ή πρώτες ύλες από τις ΗΠΑ, μέσω θυγατρικών στη Λατινική Αμερική. Ο κύριος όγκος ρουλεμάν για τη Wehrmacht βέβαια προερχόταν απευθείας από τη Σουηδία, που ως ουδέτερη χώρα είχε θεωρητικά κάθε δι­ καίωμα να πωλεί τα προϊόντα της όπου ήθελε. Η αμερικανική SKF υπό την ηγεσία του φον Πόσεν διέθετε ένα μέρος της παραγωγής των πολύτιμων ρουλεμάν στις Αμερικανικές Ενοπλες Δυνάμεις και το σημαντικότερο μέ­ ρος σε εταιρίες γερμανικών συμφερόντων που είχαν την έδρα τους σε ουδέτερες χώ­ ρες. Ο Μπατ, που στο μεταξύ είχε τοποθετη­ θεί από τον πρόεδρο Ρούζβελτ στη θέση του αντιπροέδρου του συμβουλίου πολεμικής πα­ ραγωγής, γνώριζε με κάθε λεπτομέρεια τη δράση του φον Πόσεν και την κάλυπτε επιμελώς. Η εταιρία κατασκευής αεροσκαφών Curtiss υπήρξε ένα από τα θύματα της συνερ­ γασίας Μπατ-Πόσεν και κινδύνεψε να κλείσει διότι δεν μπορούσε να προμηθευτεί ρουλε­ μάν. Τα μικρά αυτά εξαρτήματα ήταν εξαιρετι­ κά σημαντικά. Ενα βομβαρδιστικό αεροσκά­ φος της εποχής χρειαζόταν τουλάχιστον 4.000 για να πετάξει. Το ίδιο σημαντικά ήταν τα ρουλεμάν για την κίνηση των οχημάτων και των αρμάτων μάχης. Ομως οι ΗΠΑ, η πρώ­ τη βιομηχανική δύναμη του κόσμου, τα στε­ ρούντο. Το γεγονός αυτό είχε σοβαρές συνέ­ πειες στην πολεμική τους προσπάθεια - ο Α­ μερικανός αντιπρόεδρος του συμβουλίου πο­ λεμικής παραγωγής προτιμούσε να διαθέτει την παραγωγή στους εχθρούς της πατρίδας του. Αρκετές φορές υψηλόβαθμα στελέχη της επιχείρησης δεν άντεχαν να αντικρύζουν αυτή την κατάσταση και απευθύνονταν στον

Μπατ, που νόμιζαν ότι δεν γνώριζε τίποτα. Σε όλες τις περιπτώσεις τα στελέχη αυτά το μό­ νο που κατόρθωσαν ήταν να μείνουν άνεργα. Την ίδια ώρα ο φον Πόσεν συνέχιζε το έργο του καθυστερώντας τις παραδόσεις ρουλε­ μάν στα αμερικανικά πολεμικά εργοστάσια ή παραδίδοντας ελαττωματικά προϊόντα. Υστερα από επίσημη καταγγελία του αρχι­ μηχανικού της SKF στις αμερικανικές αρχές κάτι φάνηκε να κινείται. Τελικά όμως δεν έγινε τίποτα και σαν να μην έφτανε αυτό το Υ­ πουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ έδωσε άδεια στην εταιρία να εμπορεύεται ελεύθερα σε όλο τον κόσμο. Ετσι εκατοντάδες χιλιάδες ρουλεμάν κατέληγαν επίσημα σε γερμανικά χέρια, είτε απευθείας, είτε μέσω άλλων αμερι­ κανικών εταιριών όπως η ITT, της οποίας ο πρόεδρος (Σωσθένης Μπεν) ήταν ένας από τους κύριους χρηματοδότες της SKF. Οι επαφές των Μπατ και φον Πόσεν με τους Γερμανούς συνεργάτες τους γίνονταν μέσω της σουηδικής πρεσθείας στην Ουάσιγκτον. Με τους σάκκους διπλωματικής αλλη­ λογραφίας της πρεσβείας μεταδίδονταν και πληροφορίες στον εχθρό. Ετσι όταν η Αμερι­ κανική Αεροπορία επιχείρησε να βομβαρδίσει το εργοστάσιο της γερμανικής SKF βρήκε τον εχθρό να την περιμένει. Στην αερομαχία που ακολούθησε οι Αμερικανοί έχασαν 60 αερο­ πλάνα, αλλά κατέστρεψαν το εργοστάσιο. Στη συνέχεια οι παραδόσεις ρουλεμάν από πηγές εκτός Γερμανίας τριπλασιάστηκαν, με τις ευλογίες της Αμερικανικής και της Βρε­ τανικής κυβέρνησης. Σύμφωνα με μαρτυρία του Σουηδού υπουργού Εξωτερικών, υπήρχε συμφωνία μεταξύ ΗΠΑ, Βρετανίας και Γερμα­ νίας για την προμήθεια ρουλεμάν από τη χώ­ ρα του. Οταν οι συμμαχικές κυβερνήσεις προ­ σπάθησαν να πιέσουν τους Σουηδούς, ώστε να σταματήσουν τον εφοδιασμό των Γερμα­ νών, αυτοί απείλησαν να δημοσιοποιήσουν τα στοιχεία που απεδείκνυαν τη συμφωνία με τους Γερμανούς, προκαλώντας ισχυρό κλονι­ σμό στις δυτικές «δημοκρατίες». Εκτός όμως από την κοινή γνώμη στις χώρες τους οι Ρούζ­ βελτ και Τσώρτσιλ έτρεμαν πολύ περισσότερο στην ιδέα ότι η SKF θα μπορούσε να σταματή­ σει να τροφοδοτεί τη δική τους πολεμική μη­ χανή με τα πολύτιμα εξαρτήματα. Τελικά ύ­ στερα από πολλές πιέσεις και «δώρα» η Σουη­ δική κυβέρνηση δέχθηκε να περιορίσει τις ε­ ξαγωγές ρουλεμάν στη Γερμανία. Αλλωστε ή­ ταν πια φανερό ποιός θα κέρδιζε τον πόλεμο. Στις ΗΠΑ ο Μπατ αντιμετώπιζε δυσκολίες, κα­ θώς οι φήμες ότι πωλούσε ρουλεμάν στον ε­ χθρό είχαν ξεσηκώσει τους 8.000 εργάτες του. Ο Μπατ όμως και πάλι τα κατάφερε, πεί­ θοντας τους εργάτες ότι οι φήμες εκπορεύο­ νταν από τη ναζιστική προπαγάνδα και αποσκοπούσαν στο να πλήξουν την αμερικανική πολεμική προσπάθεια. Ο πόλεμος λίγο αργότερα τελείωσε και, ό­ πως και στις άλλες περιπτώσεις, κανένας δεν βρέθηκε αντιμέτωπος με τη δικαιοσύνη. Μό­ νο στη Νορβηγία, που επί πέντε σχεδόν χρό­ νια στέναζε υπό τον γερμανικό ζυγό, βρέθη­ καν αξιοπρεπείς άνθρωποι οι οποίοι αντέδρασαν τινάζοντας στον αέρα το τοπικό εργοστά­ σιο της SKF.

Α μ ερ ικα νικ ό β ο μ β α ρ δ ισ τικό πάνω από τη Γερμανία.

js a

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο Χίτλερ είχε πει κάποτε: «Ο εναντίον μας συνασπισμός είναι ο πιο παράξενος της Ιστο­ ρίας. Υπερκαπιταλιστικές χώρες από τη μία, υπερκομμουνιστικές από την άλλη. Οι άκρως αντίθετες μεταξύ τους αυτές δυνάμεις σύ­ ντομα θα διασπαστούν». Δυστυχώς γι' αυτόν η προφητεία του επαληθεύτηκε μετά την κα­ τάρρευση του καθεστώτος του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είχε κρίνει ορθά. Ο ίδιος άλλωστε είχε συναντήσει προσωπικά πολλούς Αμερικανούς επιχειρηματίες και είχε εξασφα­ λίσει τη συνδρομή τους. Λογικό ήταν λοιπόν από τις δυνάμεις του κεφαλαίου να αναμένει βοήθεια. Σε αυτές στηρίχθηκε στο εσωτερικό της Γερμανίας, σε αυτές υπολόγιζε όταν ξ έ ­ σπασε ο πόλεμος. Καθώς το κεφάλαιο δεν γνωρίζει πατρίδα και δεν υποτάσσεται σε συ­ ναισθηματισμούς, δέχθηκε να στηρίξει το κα­ θεστώς του Χίτλερ. Δέχθηκε να τον εφοδιά­ σει με όπλα και υλικό για τον πόλεμο που προ­ ετοίμαζε. Δέχθηκε την «εθελοντική» εργασία των αιχμαλώτων εργατών που του προσέφερε το ναζιστικό καθεστώς. Αραγε όλα αυτά έγιναν μόνο για το κέρ­ δος; Οχι. Υπήρχαν βέβαια επιχειρηματίες με ι­ δεολογία σχεδόν ταυτόσημη με των Ναζί, ό­ πως ο Φορντ. Οι περισσότεροι όμως έβλεπαν τον Χίτλερ ως τον άνθρωπο που είναι ικανός να τους απαλλάξει από τον χειρότερό τους ε­ χθρό, τον κομμουνισμό. Αλλωστε οι στάχτες στη Μαδρίτη ήταν ακόμα ορατές και η Οκτω­ βριανή Επανάσταση σχετικά πρόσφατη. Στο αυταρχικό καθεστώς που ονειρευόταν να εγκαθιδρύσει και εγκαθίδρυσε ο Χίτλερ οι επι­ χειρηματίες βρήκαν τον παράδεισο. Τα εργο­ στάσιά τους ήταν πλήρως προστατευμένα και οι υπάλληλοι εργάζονταν συνεχώς, είτε το ή­ θελαν, είτε όχι. Πολλοί από τους επιχειρημα­ τίες αυτούς ονειρεύονταν την εγκαθίδρυση παρόμοιων καθεστώτων και στις δικές τους χώρες. Αυτός ήταν άλλος ένας λόγος για τον οποίο επιθυμούσαν την επικράτηση του Χίτ­ λερ. Οταν τελικά η ναζιστική Γερμανία κατέρρευσε οι άνθρωποι αυτοί, που με δικά τους καύσιμα κινούντο τα εχθρικά οχήματα, πλοία και αεροπλάνα, με δικά τους οχήματα κινού­

ντο οι Γερμανοί στρατιώτες, έπρεπε να εφεύ­ ρουν έναν άλλο τρόπο για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους, βοηθώντας αυτή τη φο­ ρά, στο ξέσπασμα ενός άλλου πολέμου, του Ψυχρού. Το πιο περίεργο είναι το γεγονός ότι οι κυ­ βερνήσεις των ΗΠΑ (κυρίως) και της Βρετα­ νίας γνώριζαν σε μεγάλο βαθμό τις ενέργειες των επιχειρηματιών αυτών και όχι μόνο δεν αντέδρασαν, αλλά σε πολλές περιπτώσεις δι­ ευκόλυναν τη δράση τους. Γιατί άραγε; Κάποιες δικαιολογίες του τύπου «αν συλλαμβάνονταν ως συνεργάτες του εχθρού διακεκριμέ­ να στελέχη της κοινωνίας, αυτό θα είχε αρνη­ τική επίδραση στο ηθικό του λαού και του στρατού», ή ότι «η πολεμική παραγωγή των ΗΠΑ στηριζόταν στους ανθρώπους αυτούς», δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ευσταθούν. Αν συλλαμβάνονταν τέτοιοι άνθρωποι σίγουρα το ηθικό του λαού και κυρίως του στρατού θα εξυψωνόταν, αφού θα γνώριζε ότι αγωνίζεται χωρίς «πισώπλατα μαχαιρώματα». Οσον αφορά την πολεμική παραγωγή, πολύ απλά τα εργοστάσια θα μπορούσαν κατά τη διάρκεια του πολέμου να περάσουν υπό κρατικό έλεγχο. Στη χειρότερη περίπτωση οι άνθρωποι αυτοί θα μπορούσαν να απομονωθούν, ώστε να μην είναι σε θέση να βλάψουν. Αντί αυτών όμως ο πρόεδρος Ρούζβελτ στις 13 Δεκεμβρίου 1941. μια εβδομάδα μετά το πλήγμα στο Περλ Χάρμπορ, παραχωρούσε (υπό περιορισμούς, είναι αλήθεια) άδεια διεξαγωγής εμπορίου με εται­ ρίες που συναλλάσσονταν με τον εχθρό. Συ­ νεπώς το γιατί παραμένει και ίσως να μην απα­ ντηθεί ποτέ.

2d ■■■

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Charles Higham: TRADING WITH THE ENEMY. Barnes and Nobles books, USA, 1995. (2) James Pool: HITLER AND HIS SECRET PARTNERS, Pocket books, New York, 1997. (3) James Pool: WHO FINANCED HITLER. Pocket books, New York, 1997. (4) John Bowman: CHRONICLE OF 20th CENTURY HISTORY. Magna books, London. 1989. (5) Michael Neu feld: THE ROCKET AND THE REICH. Free Press, New York, 1995.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚ- ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΩ Ν ΣΤΑ Ν ΤΙΝ Ο Σ Κ Α Ν Α Κ Α Ρ Η Σ Υπ ο σ τρ ά τη γο ς ε.α . τ. κ α θ η γ η τή ς Σ τρ α τιω τικ ή ς Ισ το ρ ία ς Σ ΣΕ

Τούρκοι α ιχμ άλω τοι μ ε τά τις μ ά χ ες σ τα υψ ώ ματα Τσαλ Τεπέ.

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

ΜΑΧΗ ΤΣΑΟΥΣ ΤΣΙΦΛΙΚ ε π ρ ο η γο ύ μ ενο τε ύ χ ο ς τη ς “ Σ τρ α τιω τικ ή ς Ισ το ρ ία ς” εξισ το ρ ή θ η κ ε η μάχη το υ Κ αραμπ ουγιού και Ρουκλού Νταγ, μ ε τη ν οποία ε π ιτε ύ χ θ η κ ε στα τέ λ η το υ Ιουνίου - α ρ χές Ιουλίου το υ 1921 η κα τάληψ η το υ προμαχώ να τη ς π ύλης σ τον το μ έ α το υ νο τιο α ν α το λ ικο ύ τό ξο υ το υ π ερ ικυ κλω μ ένο υ σ τρ α το π έδ ο υ τη ς Κ ιο υτά χεια ς, κα τά τη Μ ικρασ ιατική Ε κσ τρα­ τε ία το υ Ε λληνικού Σ τρ α το ύ , Κατά τ η ν ίδια χρ ο νική π ερίο δο και σ την ίδια π εριοχή, έ γ ιν ε μια άλλη μάχη εξίσ ο υ α ξιό λο γη , αν όχι α ξιο λ ο γό τερ η , η μάχη το υ Τσαούς Τσιφλίκ και το υ υψ ώ ματος 1799 (υψ, Νασούχ Τσαλ), η οποία α ξίζει να ε ξ ισ το ρ η θ ε ί δ ιό τι η κα τάληψ η τω ν δ ύ ο α υ τώ ν ορεινώ ν όγκω ν α π ο τέλ ε σ ε ουσ ιασ τι­ κά τη “ δ ιά ρ ρ η ξη " τη ς π ύλης εισ όδο υ σ το ν το μ έ α το υ ν ο τιο α να ­ το λ ικ ο ύ τό ξο υ το υ π εριχαρα κω μένου σ τρ α το π έδ ο υ τ η ς Κ ιουτάχειας. Μ ε το “ Σ χέδιο Επ ιχειρήσεω ν μ εγ ά λ η ς κλίμακας για τη συ­ ν τρ ιβ ή το υ Τ ουρ κικού Σ τρ α το ύ ” , τη ς Ε λλη νική ς Σ τρ α τιά ς Μικράς Ασίας, “ θ α επ ιδιω κότα ν η κύκλω ση το υ αντιπ άλου στην π εριοχή τη ς Κ ιο υτά χεια ς με ε υ ρ ε ίε ς ε ν έ ρ γ ε ιε ς κα τά τω ν π λ ευ ­ ρών τ ο υ ” (με δύ ο μ ερ α ρ χ ίες το υ Β ό ρ ειο υ Σ υ γ κ ρ ο τή μ α το ς Μ ε­ ραρχιώ ν και δύ ο μ ερ α ρ χ ίες το υ Γ ’ Σ ώ μ α το ς Σ τρ α το ύ από το ν Β ορρά και με δύο μ ερ α ρ χ ίες το υ Ν ότιου Σ υ γ κ ρ ο τή μ α το ς Μ ε­ ραρχιών και δύο μ ερ α ρ χ ίες το υ Α' Σ ώ μα το ς Σ τρ α το ύ από το ν Ν ότο), “ ενώ σ υγχρόνω ς θ α π ροσ βα λλότα ν μ ετω π ικά ” (με τη ν ΙΧη Μ εραρχία και δ ύο Μ ερ α ρ χ ίες το υ Β ’ Σ ώ μα το ς Σ τρ α το ύ ) “ στη δ υ τικ ή και ν ο τιο δ υ τικ ή π εριο χή το υ π εριχα ρακω μένου σ τρ α το π έδ ο υ τη ς Κ ιο υ τά χ εια ς ” . Ο λα α υ τά θ α γ ίν ο ν τα ν π ροκειμένο υ να εξα να γ κ α σ θ εί η κυ β έρ νη σ η τη ς Α γκυρα ς να σ υ ν θ η κ ο ­ λογήσ ει.

Σ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ Π ΕΔΙΟ Υ Μ ΑΧΗΣ Το έδ α φ ο ς στο οποίο θ α δ ιε ξα γ ό τα ν η μάχη α υτή α π ο τελείτα ι από το υ ς ο ρ ειν ο ύ ς ό γ κο υ ς το υ Κοτζά Ν ταγ, Ο μ έρ Μπαμπά Ν ταγ, Α κτσ ά λ Ν ταγ, Τσαούς Τσιφλίκ, Νασούχ Τσαλ (υψ. 1799) και Καρά Μ πουνάρ, οι οποίοι π ερ ιβ ά λλο υ ν ως ευ ρ ύ ς ν ό τιο ς ο ρ ε ι­ νός δ α κ τύ λ ιο ς τη ν Κ ιουτάχεια. Είναι συνεπώς το έδ α φ ο ς ο ρ ε ι­ νό, απ ότομο, μ ε β α θ ιές χαραδρώ σ εις και έν το ν α δ ια κ εκ ο μ μ έν ο και ως ε κ το ύ το υ δ υ σ χ ερ ές για το ν επ ιτιθ έ μ εν ο και α ν τίθ ε τα π λ εο ν εκ τικ ό για το ν α μ υ νό μενο . Η φ υσική α μ υ ν τικ ή ισχύς το υ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Εύζω νος σ α λπ ιγκ τή ς το καλοκα ίρ ι το υ 1921.

ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΠΙΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΗ

,

ΜΙΚΡΑ Α Σ ΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1921, ΔΙΕΞΗΧΘ ΗΣΑΝ

ΚΑΙ ΥΨ. 1799 ΣΚΛΗΡΕΣ ΜΑΧΕΣ ΜΕ ΤΙΣ Α Μ ΥΝ Ο Μ ΕΝ ΕΣ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΧΥΡΩΜΕΝΗ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΤΗΣ ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑΣ.

Π ολυβ όλο S a in t Etienne β ά λ λ ει κ α τά τω ν Τούρκων.

εδ ά φ ο υ ς είχ ε επ α υ ξη θ εί από τη ν α μ υ ­ ν τικ ή οργάνωση επ ιλ εγ μ έν ω ν θέσ εω ν, οι οπ ο ίες υ π οσ τηρ ίζοντα ν από τα πυρά το υ το υ ρ κ ικ ο ύ π υροβο λικού. Είχε γίν ει ακόμα επ ιμ ελ η μ έν η αποψίλωση το υ ε ­ δ ά φ ο υ ς και κα τα σ κευή χαρακω μάτω ν, τα οποία σ υ ν δ έο ν τα ν με τά φ ρ ο υ ς συ­ γκο ινω νίας. Είχαν δ ιε υ θ ε τ η θ ε ί βράχοι και είχα ν μ ετα τρ α π εί σε ισ χυρούς π ρο­ μαχώ νες. Επίσης είχ ε εκ π ο ν η θ εί καλό σχέδιο π υρός τω ν π ολυβόλω ν και είχ ε ε ­ ξα σ φ α λισ τεί η επ ιτήρησ η τω ν ο δ εύσ εω ν

Σ τα θ μ ό ς επ ίδ εσ η ς τη ς XIII Μ Π σ το χω ριό Α ϊκ ερ τζή . κ α τά τη μάχη το υ Α κτσάλ Ν τα γ (3-7-1921).

και τω ν χαραδρών. Ιδια ίτερ α σε ό ,τι α φ ορά το ύψ. Νασούχ Τσαλ (ύψ. 1799) επ ισ ημ α ίνετα ι ό τι α υ τό ή τα ν το άκρο α ρ ισ τερό (δυτικό) τη ς α μ υ ν τικ ή ς το π ο θ εσ ία ς η οποία π ε­ ρ ιέβ α λ λ ε κυ κλικά τη ν Κ ιουτάχεια, το ο ­ ποίο οι Τούρκοι είχαν οργανώ σει με π ε­ ρισσή επ ιμ έλ εια και εργασία ολόκληρ ω ν μηνών, δ ιό τι α π ο τελο ύ σ ε το κλ ειδ ί τη ς ό λ η ς α μ υ ν τικ ή ς τοπ οθεσ ία ς. Η ταν κορυφ ογρα μμή δύο ορεινώ ν όγκω ν, από το υ ς οπ οίους ο δ υ τικ ό ς είχ ε πολύ μ εγ ά ­ λο εύ ρ ο ς και ή τα ν ομα λός σ την κορυφ ή, ενώ ο α να το λ ικ ό ς χω ριζόταν από το ν δ υ ­ τικ ό με α υχένα που κ α τέ λ η γ ε σε κω νική κο ρυφ ή με πάρα πολύ α π ό το μ ες κλί­ σεις. Σε α υ τό το “ ζω τικό έ δ α φ ο ς ” υπήρ­ χε τριπλή σειρά χαρακω μάτω ν, τα οποία π ρ ο σ τα τεύ ο ν τα ν με ισ ά ριθ μες σ ειρ ές συρματοπ λεγμάτω ν. Υπήρχαν α κόμα τά ­ φ ροι συγκοινω νίας, οι οπ οίες ε π έ τ ρ ε ­ παν τη ν κίνηση προς ό λ ε ς τις κ α τε υ θ ύ ν ­ σεις. Η επ ιμ ελ η μ έν η αποψίλωση το υ ε ­ δ ά φ ους, η θ έσ η τω ν π ολυβόλω ν (τα ο ­ ποία π λευροκοπ ούσ α ν τα χαρακώ ματα και επ ιτηρ ούσ α ν τις προσβάσεις) και τ έ ­ λος τα κα τα φ ύγια βομβαρδισ μού σ τις αν τικ λ υ τε ίς το υ υψ. Ν ασούχ Τσαλ (υψ. 1799) σ υγκρ οτούσ α ν τη ν άριστη ‘ περιβ ο λ ή ” για μακροχρόνια άμυνα.

31

ΔΥ ΝA M Η-ΔΙΑΤΑΞΗΑΠΟ ΣΤΟ ΛΕΣ Σ τη ν π εριοχή το υ ν ό τιο υ το μ έ α το υ π εριχαρακω μένου σ τρ α το π έδ ο υ τη ς Κιο υ τά χ εια ς θ α α μ υ ν ό τα ν η ΐνη Τουρκική Ο μάδα Μ εραρχιώ ν (ΟΜ), η οποία δ ιέ θ ε ­ τ ε τη ν 5η Μ εραρχία Καυκάσου (5η ΜΚ). ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

32 «*■

εγ κ α τε σ τη μ έ ν η σ το υς ο ρ ειν ο ύ ς ό γ κο υ ς το υ Κοτζά Ν ταγ, Ο μέρ Μπαμπά Ν ταγ, Ακτσάλ- Ν ταγ και α ν α το λ ικ ό τερ α μ έχρ ι Καρατζά Εηρέν, και τη ν 4η Μ εραρχία, η οποία είχ ε φ θ ά σ ει από το μέτω π ο τη ς ΙΙΙης ΟΜ τη ν 1η Ιουλίου μ ε τα δύο μόνο σ υ ντά γμ α τά τη ς , ε γ κ α τε σ τη μ έ ν η σ το υς ο ρ ειν ο ύ ς ό γ κο υ ς Τσαούς Τσιφλίκ-Χαημα νέ Κ αλέ-Ν ασ ούχ Τσαλ (όπου τε λ ε ίω ν ε το α να το λικό όριο τη ς ζώ νης ε υ θ ύ ν η ς το υ ελ λ η ν ικ ο ύ Β ’ Σ ώ μα το ς Σ τρ α το ύ ). Για τη ν επ έκτα σ η τη ς το π ο θ εσ ία ς από Νασ ούχΤσαλ (όπου άρχιζε η ζώνη ε υ θ ύ ν η ς τ η ς Ιης Ε λλη νική ς Μ ερα ρχία ς το υ Α ’ Σώ­ μ α το ς Σ τρ α το ύ ) και α ν α το λ ικ ό τερ α μ έ ­ χρ ι Καρά Μ πουνάρ, μ ε τα φ ε ρ ό τα ν σ τον το μ έ α τη ς ΐν η ς ΟΜ η 23η Μ ερα ρχία και η 3η Μ ερα ρχία Καυκάσου (3η ΜΚ). Η α­ ποστολή τη ς ΙΝ/ης ΟΜ ή τα ν να α μ υ ν θ εί σ τον νό τιο το μ έ α το υ α μ υ ν τικ ο ύ τό ξο υ τ η ς Κ ιο υτά χεια ς, π λαισιω μένη δ υ τικά από τη ν ΙΙΙη ΟΜ και α να το λικά από τη ν ΧΙΙη ΟΜ, π ρ ο κ ειμ έν ο υ να α π α γο ρ ευ θ εί σ τον Ε λληνικό Σ τρ α τό η κα τάληψ η τη ς Κ ιο υτάχειας, η οποία α π ο τελο ύ σ ε το ν ν ό τιο ασ φ αλισ τικό θώ ρα κα το υ κό μβου Εσκή Σ εχήρ, σ το ν οποίο λ ειτο υ ρ γο ύ σ α ν π ο λεμ ικά εργοσ τά σ ια (επ ισ κευή ς ειδώ ν οπλισμού, κλείσ τρ ω ν π υροβόλω ν που είχα ν ε γ κ α τα λ ε ιφ θ ε ί από το υ ς Α γγλο υς κ.ά.) και β ρ ισ κό τα ν η έδ ρ α το υ σ τρ α τη ­ γ είο υ το υ Δ υ τικο ύ Μ ετώ π ου τω ν Τούρ­ κων με δ ιο ικ η τή το ν Ισ μ έτ Ινονού. Το ελ λ η ν ικ ό Β ’ Σώ μα Σ τρ α το ύ ( Β ’ ΣΣ), α π ο τελο ύ μ εν ο από τις ν η και ΧΙΙΙη Μ ερ α ρ χ ίες, είχ ε π ροελά σ ει με τις μ ε ­ ρ α ρ χίες το υ σ υ μ π α ρ α τετα γ μ έν ες από τ η ν π εριοχή Μ π ούγιού Ο το υ ρ ά κ και α­ φ ού είχ ε α ν α τρ έψ ει σ τις 29 Ιουνίου τις ε χ θ ρ ικ έ ς α ντισ τά σ εις σ τις π ερ ιο χ ές Αην τε μ ίρ και Οσμάν Κιοη είχ ε π ρ ο ω θ η θ εί σ τις 30 Ιουνίου μ έχ ρ ι Α λ το υ ν τά ς και υψ. Τσελάλ Μπαμπά, ενώ κα τά τη ν 1η Ιου λί­ ου είχ ε κα τα λ ά β ει μ ε σ κλη ρ ο ύ ς αγώ νες τα νό τια υψ ώ ματα το υ Α κτσ ά λ Ν ταγ με τ η ν ΧΙΙΙη Μ ερα ρχία α ρισ τερά και μ ε τη ν \/η Μ εραρχία δ εξιά , το ν ο ρ ειν ό ό γκο το υ Ελμαλή (ή Ε λμανλή) Νταγ. Το ελ λ η ν ικ ό Α ’ Σώμα Σ τρ α το ύ (Α’ ΣΣ), α π ο τελο ύ μ εν ο από τις Ιη και ΙΙη Μ ερ α ρ ­ χ ίες, είχ ε π ροελά σ ει μ ε τις μ ερ α ρ χ ίες το υ επίσης σ υ μ π α ρ α τετα γ μ έν ες από τ η ν π εριο χή Τουμλού Μ πουνάρ και α­ φ ού είχ ε α ν α τρ έ ψ ει σ τις 29 Ιουνίου τις ε χ θ ρ ικ έ ς α ντισ τά σ εις στις π ερ ιο χές Εηρ έν -Γ εν ιτζέ και Αηβαλί-Ρ εσ ίλ Τεπέ, είχ ε κα τα λ ά β ει σ τις 30 Ιουνίου π ρ ο ω θ η μ έν ες το υ ρ κ ικ έ ς θ έ σ ε ις το υ ορ εινο ύ ό γκο υ Καραμπ ουγιού Ν τα γ και τη Μ ελ τεμ ίζα , ενώ κα τά τη ν 1η Ιουλίου είχ ε κα τα λά β ει με επ ικο ύ ς αγώ νες το υ ς α π ρόσ ιτους ο ­ ρ ειν ο ύ ς ό γ κο υ ς το υ Καραμπουγιού Ν ταγ και το υ Ρουκλού Ν τα γ (βλ. “ Σ τρ α τ. Ισ το ρ ία ” , τε ύ χ ο ς 23). Για τη ν υλοποίηση τ η ς ε π ό μ εν η ς φ ά ­ σης το υ σ χεδίου τη ς Σ τρ α τιά ς Μ ικράς Α­ σίας το Β ’ ΣΣ (υπ οσ τρ ά τη γο ς Α ρ ισ το τέ ­ λ η ς Βλαχόπ ουλος) θ α σ υνέχιζε σ τις 2 Ιουλίου τη μετω π ική το υ επ ίθεσ η σ την

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Ο Σχης (Π Β ) Κίμων Δ ιγ ε ν ή ς , δ ιο ικ η τή ς της

XIIIΜΠ. κα τεύ θ υ ν σ η Ν το υ γκέρ -Μ α λά τια -Α κ Ουλούκ, ενώ το Α ’ ΣΣ (α ντισ τρ ά τη γο ς Α λ έ­ ξα νδ ρ ο ς Κ ο ν το ύ λ η ς) θ α σ υνέχιζε ανα­ το λ ικ ά το υ Β ’ ΣΣ με κύρια προσπάθεια προς το ν ο ρ ειν ό ό γ κο Κιζίλ Σιβρί και από ε κ ε ί π ρος Σ εη ν τή Γαζή.

Δ ΙΕ Ξ Α ΓΩ ΓΗ ΤΗΣ Μ ΑΧΗΣ 2 Ιουλίου Το Β ’ ΣΣ δ ιέ τ α ξ ε όπως η ΧΙΙΙη Μ ερ α ρ ­ χία (2ο Σ ύ ν τα γ μ α Π εζικού -5/42 Σ ύ ν τα γ ­ μα Ευζώνων -3ο ΣΠ) ε π ιτ ε θ ε ί από τις 06.30 ε ν α ν τίο ν τη ς α π ένα ντι α μ υ ν τικ ή ς το π ο θ εσ ία ς τω ν Τούρκω ν και η ν η Μ ε­ ραρχία (33ο-43ο-44ο ΣΠ) π ροελά σ ει από τις 06.00 σ την κα τεύ θ υ ν σ η Ελμανλή Νταγ-Τσαούς Τσιφλίκ-Γενή Κιοη, π ρ ο κ ει­ μ ένο υ να α π ειλήσ ει τα νώ τα τω ν το υ ρ κ ι­ κών δ υνά μεω ν, εν α ν τίο ν τω ν οποίων θ α π ρα γμα τοπ οιούσ ε τη μετω π ική επ ίθεσ η η ΧΙΙΙη Μ εραρχία. Η νη Μ εραρχία (σ υ ντα γμ α τά ρ χη ς Π εζικο ύ Ιω άννης Τριλίβας) άρχισε τη ν π ροέλασ η από τις 06.00 τη ς 2ας Ιουλίου κινο ύ μ εν η σε μία φ ά λα γγα και αμέσω ς β λ ή θ η κ ε με πυρά π υροβο λικού από τα β ο ρ ειο δ υ τικ ά υψ ώ ματα το υ Τσαούς Τσιφ λίκ και από το Εβλάκ. Σ τις 05.15 το 33ο ΣΠ (σ υ ντα γμ α τά ρ χη ς Ν ικόλαος Ρόκκας) έ λ α β ε τη ν επ αφ ή με το εχ θ ρ ικ ό π εζικό και στις 08.15, μ ετά από π εισματώ δη α­ γώνα, κ α τέλ α β ε υψ ώ ματα δ εξιά και αρι­ σ τερ ά το υ Τσαούς Τσιφλίκ, αφ ού εκ τό π ι­ σε με τη λόγχη το υ ς α μ υ ν ο μ έν ο υ ς και στη σ υ νέχεια α π έκρουσ ε επ α ν ειλ η μ μ έ­ ν ες α ν τεπ ιθ έσ εις τω ν Τούρκων. Σ τις 12.30 το 44ο ΣΠ (σ υ ντα γμ α τά ρ χη ς Γρηγό ρ ιο ς Φ αληρέα ς) ε π ιτέ θ η κ ε στο δ ε ξιό τη ς Μ ερα ρχία ς ε ν α ν τίο ν τω ν ισχυρά κα-

τεχ ο μ έν ω ν υψ ω μάτω ν Ισ μιντζίκιοη. Κα­ τά τις 15.00 το 33ο ΣΠ σ υνέχιζε στο αρι­ σ τερ ό τη ς Μ εραρχίας τη ν προώ θησή το υ προς Αγκαλάρ, ενώ σ το δ ε ξιό το 44ο ΣΠ κ έρ δ ιζε έδ α φ ο ς με δ υ σ χ έρ ειες, δ ιό τι είχε π ροσ κρούσ ει σε ισχυρή το υ ρ κ ικ ή α­ ντίσ τασ η. Κ ατά τις 19.00 περίπου το 44ο ΣΠ δ έ χ θ η κ ε σφοδρή α ν τεπ ίθ εσ η τω ν Τούρκω ν και κα θ η λ ώ θ η κε, ενώ το 33ο ΣΠ, επ ειδ ή θ εώ ρ η σ ε ως επισφαλή τη συ­ νέχιση τη ς προώ θησ ής το υ , επ α ν ή λ θ ε κα τά τις 20.00 σ την κο ρ υ φ ο γρ α μ μ ή βορείω ς το υ Τσαούς Τσιφλίκ. Ομως κατά τις 21.00 το 44ο ΣΠ, αφ ού στο μ ετα ξύ ενισ χύ θ η κ ε με τμ ή μ α τα το υ 33ου ΣΠ, ε ­ κ τό ξε υ σ ε σφ οδρή α ν τεπ ίθ εσ η και α ν έ­ τρ ε ψ ε το υ ς Τ ο ύ ρ κο υ ς που α μ ύ νο ντα ν σ την κο ρυφ ή Ισ μιντζίκιοη Τεπέ. Το β ρά ­ δυ η ν η Μ εραρχία κα τείχ ε τη γραμμή ύ­ ψωμα β ορ είω ς Χ α ημα νέ Κ α λέ-αυχένας Τσ ιφ λίκ-κορυφ ογραμμή β ο ρ ειο α ν α το λ ι­ κά Τσαούς Τσιφλίκ. Το ίδιο βράδυ η νη Μ ερα ρχία α ν έ φ ε ρ ε τη ν τα κ τικ ή κα τά ­ σταση στο Β ’ ΣΣ και ζή τη σ ε β ο ή θ εια , ε ­ π ειδή η ΧΙΙΙη Μ εραρχία, που εν ερ γ ο ύ σ ε στο α ρ ισ τερ ό τη ς μετω πικά, δ ε ν είχε π ρ ο ω θ η θ εί κα θόλου, αλλά και η Ιη Μ ε­ ραρχία το υ Α ’ ΣΣ στο δ ε ξιό π λευ ρ ό τη ς βρισ κότα ν α κόμα πολύ πίσω τη ς . Σ τις 23.00 οι Τ ούρ κοι εν έπ λ εξα ν σ τον αγώνα τη ν 7η Μ εραρχία το υ ς εν α ν τίο ν το υ δ ε ­ ξιού τη ς ν η ς Μ ερα ρχία ς και τη ν 23η ε ­ να ντίο ν το υ Τσαούς Τσιφλίκ και ε κ τ ό ξ ε υ ­ σαν σφ οδρή α ν τεπ ίθ εσ η . Κ ατά τη διά ρ­ κεια το υ σ κληρού ν υ κ τερ ιν ο ύ αγώνα που επ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η κο ρυφ ογρα μμή το υ Τσαούς Τσιφλίκ έπ εσ ε διαδοχικά και επ α ν ειλ η μ μ έν α στα ελ λ η ν ικ ά και τα το υ ρ κ ικ ά χέρια και τελ ικ ά κα τά τις 24.00 έ μ ε ιν ε στα χέρ ια τω ν Τούρκων. Η ΧΙΙΙη Μ εραρχία (σ υ ντα γμ α τά ρ χη ς π υροβο λικού Κίμωνας Δ ιγ εν ή ς ) σ τις 2 Ιουλίου π α ρ έμ ειν ε άπ ρακτη μπροστά στο Α κτσ ά λ Ν τα γ και π ερ ιο ρ ίσ τη κ ε σε βομβα ρδισ μό α υ το ύ μ ε το βαρύ π υρο­ β ολικό τη ς . Θ εω ρούσ ε ό τι η μετω π ική ε ­ πίθεση εν α ν τίο ν φ ύσ ει οχυρώ ν οργανω ­ μένω ν θ έσ εω ν θ α τη ς ε π έ φ ε ρ ε β α ρ ύ τα ­ τ ε ς απ ώ λειες. Ετσι αποφάσισε να π ερ ι­ μ έν ει τη ν προέλασ η τη ς γ ε ιτο ν ικ ή ς τη ς ν η ς Μ ερα ρχία ς, π ρ ο κ ειμ έν ο υ οι Τούρκοι που κα τείχα ν το Α κτσ ά λ Ν τα γ να υπο­ χ ρ εω θ ο ύ ν να υποχω ρήσουν α μα χητί μπροστά σ τον κίνδυνο να κυκλω θούν. Α­ ν τ ίθ ε τ α το Β' ΣΣ είχε τη γνώ μη ό τι η Μ ε­ ραρχία ή τα ν υπ ερβο λική σ την εκτίμ η σ η τω ν κινδύνω ν τη ς επ ίθ εσ η ς και ό τι έπρεπ ε να ε π ιτ ε θ ε ί από το πρωί. Ο ταν π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε τη ν κα τά ληψ η το υ Τσα­ ο ύ ς Τσιφλίκ από τη ν ν η Μ εραρχία δ ιέ τ α ­ ξ ε σ τις 16.30 τη ν ΧΙΙΙη Μ εραρχία να επ ι­ τ ε θ ε ί αμέσ ω ς για να κα τα λ ά β ει το Α ­ κτσ άλ Νταγ. Τη δια τα γή επ ίθ εσ η ς τη ν έ ­ φ ε ρ ε στη ΧΙΙΙη Μ εραρχία ο επ ιτελά ρ χη ς το υ Β ’ ΣΣ (σ υ ντα γμ α τά ρ χη ς Π εζικού Λ ε ­ ω νίδας Σαγιάς), ο οποίος διαπίστωσε, από αναγνώριση που δ ιεν ή ρ γ η σ ε επ ιτοπίως, ό τι ο α υχένα ς το υ Α κτσ ά λ Ν τα γ ή ­ τα ν προσ πελάσιμος για το π εζικό και ε-

• «Vre&rtev

flX N

*j N tcCp Tso/' T to if jt

,(K k'jptdr? Hu-j/iiS aptdi, TTaAa)

tpari,äXt

‘ Φ ο υ υ ιο υ τ ^ ά υ

ii4e(iJTae-ririJ

:XhP

\(< α /)μ π ι

ALuiofre* 'TSi.uryfp μ ° ^ f *15*

Jaoucauriry

Ιε υ ι/ίτ ζ . Ν α ,μ ψ ά ή

FoSi^WW ^oyüa'Rioi /υαΰρου/ίμαζ, f?r , \ ·&«««* ·Ν·3»ώ *β*8“ " χ » /V|9'. • Γ(V /ouuri'r/iä ; loutpdj\ \

hjoyouc.^

‘JvuTenS'

iKiivuj& än'if.) ’iknl-61 r‘ßa Κίι,’ ά Τ ί,α ή α ι,

^ Λ Π α Η / ,» ® ι .

KlOYΤΑΧΕΙΑ VCapO

XarZriUi

dt/pswAi Tei^ruu • -

Toe,uDvpr?Qp

alauniäu \λ ϊ ΐ /iäti

■aäAT'J'Ti ΜΑΧΗ Κ ΙΟ Υ Τ Α Χ Ε ΙΑ ε

Z

3

Ι Ο Υ Λ ΙΟ Υ

1921

Γίΐιοιψηί

► 3/2 fuovC,sri*l,n&!jpn κ.η ·

V

A-ιώ«,

%· fio n o v r ii

!/κΡχ,, ·

ToaJ&kipTei

γ ρ α μ μ ο Tf?v eo ntp e γ ρ α μ μ ι? τ ό ν

β σ η ίρ '

M/ir}Mnirt^iC, ώ ρο:

σ υ γ υ ε ν τ ρ u i o e u ic

n χώ ροι β υ γ υ ιν τ ρ ω ο ε ω ί

T o u p m tia iv

\\

Ύ"

/

t u Tocuucupi ί, ΛΚλ Α c ,

T o u p u iuc üv P a p χιών

ip o t β υ γ ϋ ε ν τ ρ ω ί ί α ? Μ ε ρ α ρ χ ι ώ ν p t - r e o v jp u iu o C i 'I n n t u p O

H I

Ü L

"Γ ο ύρ ι

■Ιο K o u u i o o u

5 °-v

5”

Σ ύ ν -ιο

π ομένω ς η επ ίθεσ η ή τα ν εφ ικ τή . Την ί­ δια γνώ μη ενίσ χυα ε και η κα τάληψ η θ έ ­ σης, από μοίρα το υ 2ου Σ υ ν τά γ μ α το ς Π εδινού Π υ ρο β ο λικού , β ο ρ ειο α ν α το λ ι­ κά το υ χω ριού Πουσάν, χω ρίς σοβαρή α­ ντίσ τασ η από τις δ υ νά μ εις τω ν Τούρκω ν το υ Α κτσ άλ, ενώ συγχρόνω ς τμ ή μ α τα το υ 5/42 ΣΕ κινο ύ ντο μ ε β ρ α δ ύ τη τα και δ ισ τα κ τικ ό τη τα προς τις ε χ θ ρ ικ έ ς θ έ ­ σεις. Μ ετά από λίγο η προχώ ρηση του 5/42 ΣΕ (σ υ ντα γμ α τά ρ χ η ς Ν ικόλαος Π λασ τήρας) α νακόπ ηκε τε λ ε ίω ς και η ε ­ π ίθεση δ ε ν εκ δ η λ ώ θ η κε. Κατά τη νύχτα η ΧΙΙΙη Μ εραρχία π α ρ έμ εινε άπ ρακτη σε ο λό κλη ρ ο το μέτω π ό τη ς , παρά τις επ α ­ ν ε ιλ η μ μ έ ν ε ς δ ια τα γές το υ Β ’ ΣΣ και τη ν απειλή ε ν α ν τίο ν το υ α ρ ισ τερ ο ύ π λ ευ ­ ρού τη ς ν η ς Μ ερα ρχίας, η οποία ή τα ν εμ φ α ν ή ς . Το βράδυ π ρ οω θ ημ ένα τμ ή μ α ­ τα π εζικού απείχαν α κόμα 1.500 μ έτρ α περίπου από τη ν κο ρυφ ή το υ Α κτσ άλ Ν ταγ, με π ροω θ η μένο μόνο το α ρισ τερό τη ς Μ εραρχίας. Α υτή η α δρά νεια τη ς ΧΙΙΙης Μ ερα ρχία ς επ έ τρ ε ψ ε σ την ηγεσ ία τω ν Τούρκω ν να μ ετα κ ιν ή σ ει κα τά τη διά ρκεια τη ς η μ έρ α ς ε κ ε ίν η ς π έ ν τε τά γ ­ ματα από τη ν 5η Μ εραρχία Καυκάσου, η οποία α μ υ νό τα ν α π ένα ντι σ την ΧΙΙΙη Μ ε­ ραρχία, και να ενισ χύσ ει τη ν 4η Μ ερ α ρ ­ χία η οποία α μ υ ν ό τα ν μπροσ τά στο μ έ­ τωπο τη ς ν η ς Μ εραρχίας.

Afjittn VAAOTity2nuft'

Το Α' ΣΣ δ ιέ τ α ξε όπως η Ιη Μ εραρχία (4ο ΣΠ-5ο ΣΠ-1/38 ΣΕ), η οποία είχ ε κα τα ­ λ ά β ει τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ ενη η μ έρ α το Καραμπ ουγιού Νταγ, σ υνεχίσ ει τη ν επ ίθεσ ή τ η ς προς Ε βιόκ Τεπέ-Ν ασούχ Τσαλ (υψ. 1799) και η ΙΙη Μ ερα ρχία (1ο ΣΠ-7ο ΣΠ34ο ΣΠ), η οποία είχ ε κα τα λά β ει τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ ενη η μ έρ α το Ρουκλού Νταγ, σ υνεχίσ ει τ ο ν επ ιθ ετικ ό τη ς αγώνα προς Ερικλή και σ υνδρά μ ει τη ν Ιη Μ εραρχία σ τον αγώνα τη ς σ την π εριοχή Τεπέρ Ογλά ν Γ κεν τίκ-Α η ρ α ν τζίκ Γ κεν τίκ. Επίσης η XIΙη Μ ερα ρχία (14ο ΣΠ-41ο ΣΠ-46ο ΣΠ), η οποία μ ετά το ν αγώνα το υ Ν ότιου Σ υ γ κ ρ ο τή μ α το ς Μ εραρχιώ ν στο Α φ ιόν Καραχισάρ είχε δ ια τα χ θ εί να σ υ ν τρ έξει το ν αγώνα το υ Α' ΣΣ, έλ α β ε εν το λ ή να σ υνεχίσ ει τη ν προέλασ ή τη ς στο δ εξιό τη ς ΙΙης Μ ερα ρχία ς π ρος Γ ιεγιέρ ΚαγιάΕ ηρέν, κα λυ π τό μ ενη στο δ ε ξιό τη ς από τ η ν Ταξιαρχία Ιππικού (1ο-3ο ΣΙπ.). Η Ιη Μ εραρχία (σ υ ντα γμ α τά ρ χη ς Π ε­ ζικού Α θανάσ ιος Φ ράγκου) κ ιν ή θ η κ ε σε δ ύ ο φ ά λ α γ γες, σ τις κα τευ θ ύ ν σ εις Εβιόκ Τεπέ-υψ. 1799- Κιζίλ Μ πουνάρ και Ετ Γερμάζ-Μ αλάτια - Γ κεη κσ ερ ή - Ακ Ο λούκ (υψ. 1320), και έφ τα σ ε ανεμπ όδισ τα κα­ τά τις 13.00 σ την π εριοχή Α η ρα ντζίκ. Από τις 10.00 διεπίσ τω σε ό τι η \/η Μ ε­ ραρχία το υ Β ’ ΣΣ, η οποία εν ερ γ ο ύ σ ε α­ ρ ισ τερά τη ς , δ ιεξή γ α γ ε σ κληρό αγώνα

Γ Ε Σ /Δ ΙΣ

στο Τσαούς Τσιφλίκ και στα δ υ τικά α ν τ ε ­ ρείσ μ α τα το υ υψ. 1799. Για να σ υνδρά­ μ ει τη ν ν η Μ εραρχία σ τον αγώνα τ η ς και κα τόπ ιν αίτη σ ής τη ς η Ιη Μ εραρχία αποφάσισε να ε π ιτ ε θ ε ί κα τά τη ς α να το λική ς κο ρ υ φ ή ς το υ υψ. 1799, το οποίο α π οτελούσ ε το ν ζω τικό χώ ρ ο-κλειδί τη ς α μ υ ­ ν τικ ή ς το π ο θ εσ ία ς τω ν Τούρκων, και να εν ερ γ ή σ ει δ ε υ τ ε ρ ε υ ό ν τω ς κα τά τη ς δ υ ­ τικ ή ς κο ρ υ φ ή ς το υ , π ρ ο κ ειμ έν ο υ να κα­ λ υ φ θ ε ί το κενό το υ χώρου μ ετα ξύ τω ν δύο Μεραρχιών. Η Ιη Μ εραρχία ε κ τό ξε υ σ ε τη ν επ ίθ ε­ σή τη ς με το 4ο ΣΠ και το 1/38 ΣΕ σε πρώ το κλιμάκιο, ενώ το 5ο ΣΠ ε π ε ξ έ τε ινε το α ρ ισ τερ ό τη ς επ ίθ εσ η ς με τε λ ικ ό α ν τικ ειμ εν ικ ό σκοπό τις κ λ ιτείς το υ υψ. 1799 νότια το υ Ακ Ο λούκ. Το 4ο ΣΠ (συ­ ν τα γ μ α τά ρ χ η ς Ιω άννης Κ α ρ α γεώ ργος' ενεπ λά κη σε αγώνα από τις 17.00 και ε ­ κτόπ ισ ε το υ ς α μ υ ν ό μ εν ο υ ς Τ ο ύ ρ κο υ ς από τις π ρ ο ω θ η μ έν ες α μ υ ν τικ ές θ έσ εις το υ ς , ενώ κα τά τις εσ π ερ ινές ώ ρες προσ έκρ ο υ σ ε σ την κύρια γρα μμή α ντίσ τα ­ σης τω ν Τούρκων, τη ν οποία κ α τέλ α β ε με ο ρ μ η τική επ ίθεσ η. Τα το υ ρ κ ικ ά τ μ ή ­ μα τα σ υμπ τύ χθ η κα ν σ την π εριβολή τη ς κο ρ υ φ ή ς το υ υψ. 1799, η οποία ή τα ν ι­ σ χυρ ότα τα ο ργα νω μένη. Ο αγώ νας για τη ν κα τάληψ η το υ υψ ώ ματος ή τα ν σ κλη ρός και σ υ νεχιζό τα ν μ έχ ρ ι τις

33 ■■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

34 ■■■

20.30, π αρόλο που το Σ ύ ν τα γ μ α ε ν έ π λ ε ­ ξ ε ό λ ε ς το υ τις δ υ νά μ εις. Το 1/38 ΣΕ (συ­ ν τα γ μ α τά ρ χ η ς Α νδρ έα ς Κ ο υμ ου νδ ο ύρος) έφ τα σ ε σ τις α ν α το λ ικ ές α ν τη ρ ίδ ες το υ υψ. 1799 και ε π ιτέ θ η κ ε κα τά τις 19.00 εν α ν τίο ν το υ β ο ρ ειο α ν α το λ ικο ύ αυχένα, καθώ ς και ε ν α ν τίο ν τη ς υψ ηλής το υ κο ρ υ φ ή ς. Τα το υ ρ κ ικ ά τμ ή μ α τα συμπ τύχθη κα ν, αρχικά π ρος τη ν κύρια γραμμή τη ς α ντίσ τα σ ής το υ ς και α κ ο ­ λούθω ς, αφ ού ενισ χύ θ ηκα ν, ε κ τ ό ξ ε υ ­ σαν λυσσώδη α ν τεπ ίθ εσ η κα τά το υ Ευζω νικού Σ υ ν τά γ μ α το ς. Τελικά μ ε τά από π εισ ματώ δη και σ κληρό αγώνα οι Τ ούρ­ κοι αποκρούστηκαν. Το 5ο ΣΠ (σ υ ντα γ­ μ α τά ρ χη ς Ε υ ά γγ ελ ο ς Τράκας) με τα δύ ο το υ τά γ μ α τα , δ ιό τι το τρ ίτο ή τα ν ε ­ φ εδ ρ εία τη ς Μ ερα ρχία ς, σ υνέχισε τη ν προέλασ η ανεμπ όδισ τα και στα δ υ τικά α ν τερ είσ μ α τα το υ υψ. 1799, όπου και σ υ ν δ έθ η κ ε προς τα δ υ τικά με τα τμ ή μ α ­ τα τη ς \/η ς Μ ερα ρχία ς, τα οποία μάχο­ ν τα ν σ τις δ υ τικ έ ς κα ταπ τώ σ εις το υ π ε­ ρ ιλά λητου υψ. 1799. Η π ροέλασ η 6έ6 α ια ή τα ν Βραδεία, δ ιό τι γ ιν ό τα ν σε το π ο θ ε ­ σία ισχυρά ο ρ γα νω μ ένη από το υ ς Τ ούρ­ κους. Σ τις 19.30, μ ετά από σ κληρό αγώ­ να, π έτυ χ ε να κα τα λ ά β ει ένα ν λό φ ο ο ο ­ π οίος α π ο τελο ύ σ ε το κ λ ειδ ί τη ς το π ο ­ θεσ ία ς. Ε κεί α π έκρο υσ ε επ α ν ειλ η μ μ έ­ ν ες α ν τεπ ιθ έσ εις τω ν Τούρκω ν, αλλά τ ε ­ λικά α να γκά σ τη κε να σ υ μ π τυ χ θ εί σε ν έ ε ς θ έσ εις , όπου ε ξα κ ο λ ο ύ θ η σ ε να μά­ χ ετα ι με πείσμα. Ομως στο μ ετα ξύ σ κο­ τείν ια σ ε και η Ιη Μ ερα ρχία δ ιέ τ α ξε τη ν π αραμονή τω ν τμ η μ ά τω ν τη ς στις θ έ ­ σ εις το υ ς που κα τείχα ν και τη ν ανασύ­ ν τα ξή το υ ς ε κ ε ί όπου βρίσκονταν. Σ τις 23.00 η Μ εραρχία ενίσ χυσ ε το 5ο ΣΠ, λόγω τω ν μεγάλω ν το υ απωλειών, με μια διλοχία από τη ν ε φ ε δ ρ ε ία τη ς . Κατά τη δ ιά ρ κεια τη ς ν ύ χ τα ς η Ιη Μ εραρχία έλ α ­ β ε επ α ν ειλ η μ μ έν ες α ιτή σ εις από τη ν ν η Μ εραρχία για τ η ν αποστολή ενισ χ ύ σ ε­ ων, λόγω τη ς κρίσ ιμης θ έσ η ς το υ 44ου Σ υ ν τά γ μ α το ς τη ς . Επειδή όμω ς δ εν δ ιέ ­ θ ε τ ε κα νένα τμ ή μ α , ζή τη σ ε σ τις 02.00 τη ς 3ης Ιουλίου από το Α' ΣΣ να δ ια τά ξει τη ν ΙΙη Μ εραρχία να ε π ιτ ε θ ε ί σ το υψ. 1799 πριν από τη χαραυγή. Η ΙΙη Μ εραρχία (σ υ ντα γμ α τά ρ χ η ς Π εζικού Γεώ ργιος Β α λ έττα ς ) κ ιν ή θ η κ ε από τις 22.00 τη ς 2ης Ιουλίου και μ έχρ ι τις 15.30 είχ ε κα τα λά β ει, μ ετά από αγώ­ να μ ικρή ς δ ιά ρκεια ς, τα υψ ώ ματα β ο ρ ε ι­ ο α να το λικά το υ Ερικλή και σ τις 22.00 σ τά θ μ ευ σ ε σ το Ερικλή κα λυ π τό μ εν η δ εξιά από τη ν π αράλληλα π ρο ελα ύ νο υσα ΧΙΙη Μ ερα ρχία (η οποία σ τά θ μ ευ σ ε σ τον χώρο Γιεγιέρ-Κ α ρά Ε ηρέν) και ανατο λ ικ ό τε ρ α από τη ν κα λυπ τικά κ ιν ο ύ μ ε­ νη Ταξιαρχία Ιππικού (που σ τά θ μ ευ σ ε στο Γκιουμπ έτ).

3 Ιουλίου Η Σ τρ α τιά σ τις 2 Ιουλίου το βράδυ δ εν ή τα ν επ αρκώ ς εν η μ ερ ω μ έ ν η για τη ν κατάστασ η που επ ικρ α το ύ σ ε σε ο ­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

λ ό κλη ρ ο το μέτω π ό τη ς και δ ε ν είχ ε σα­ φή επίγνω ση τω ν σκληρώ ν μαχών τω ν Α' και Β ’ ΣΣ, οι οπ οίες σ υ νεχίζο ντα ν και κα­ τά τη ν ύ χ τα τη ς 2ας προς τη ν 3η Ιουλί­ ου. Σ τις 00.45 τ η ς 3ης Ιουλίου δ ιέ τ α ξ ε τη συνέχιση τη ς μ ετω π ικής επ ίθ εσ η ς από το Β ’ ΣΣ π ρος κα τάληψ η τη ς το π ο θ ε ­ σίας Καρατζά Ε η ρέν και τη ς σ τεν ή ς υπ ερ κ ερ ω τικ ή ς ε ν έρ γ εια ς από το Α' ΣΣ, ενώ τη ν κάλυψ η το υ α να το λικο ύ π λ ευ ­ ρού τη ς Σ τρ α τιά ς προς Ακ Ιν τη ν α ν έθ εσ ε σ την Ταξιαρχία Ιππικού. Το Β ’ ΣΣ είχε δ ια τά ξει από τις 2 Ιουλί­ ου τη ν ν η Μ εραρχία να π α ρα μείνει στις θ έ σ εις που κα τείχ ε και τη ν ΧΙΙΙη Μ ερ α ρ ­ χία να σ υνεχίσ ει τη ν επ ίθεσ ή τη ς προς κα τάληψ η το υ Α κτσ ά λ Ν ταγ και α κ ο λο ύ ­ θ ω ς να π ροελά σ ει π ρος Εβλάκ. Οι Τ ούρ κοι όμω ς στις 3 Ιουλίου το πρωί, κα τά τις 05.45, εκ τό ξε υ σ α ν σ φ ο­ δ ρ ό τα τη α ιφ νιδιασ τική επ ίθεσ η, με μ ο ­ ν ά δ ες τω ν Μ εραρχιώ ν το υ ς 4ης, 23ης και 5ης Καυκάσου, κα τά το υ α ρισ τερ ού (δ υ τικο ύ ) κυρίω ς π λευρ ού τη ς V Μ ερ α ρ ­ χίας. Ε π α κολούθησ ε σ κ λ η ρ ό τα το ς αγώ­ νας και τελ ικ ά η θ υ ελ ώ δ η ς α ντεπ ίθ εσ η το υ α ρ ισ τερ ο ύ τη ς Μ ερα ρχία ς α νά γκα ­ σε το υ ς Τ ο ύ ρ κο υ ς να α νατραπ ούν και να σ υ μ π τυ χ θ ο ύ ν π ρος τα β ο ρ ειο α ν α το λ ικά το υ Τσαούς Τσιφλίκ. Σ το δ ε ξιό τη ς \/η ς Μ ερα ρχ ία ς οι α ν τεπ ιθ έσ εις κα τά το υ α­ ρ ισ τερ ο ύ τη ς 23ης Τ ουρ κικής Μ ερ α ρ ­ χίας τη ν εξα νά γκα σ α ν να σ υμπ τυχθεί. Τελικά η ν η Μ εραρχία, εν ισ χ υ μ έν η και μ ε τμ ή μ α τα τη ς Ιης Μ εραρχίας, κ α τέ λ α ­ β ε το Ισ μιντζίκιοη Τεπέ σ τις 13.50 και δ ια ν υ κ τέρ ευ σ ε σ την π εριοχή Τσαούς Τσιφλίκ. Το ρήγμα που δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε σ το μέτω π ο τη ς 23ης Τ ουρ κικής Μ ερ α ρ ­ χίας δ ιε υ ρ ύ ν θ η κ ε προς τα α ν α το λ ικ ά με τη ν κα τά ληψ η, από τη ν Ιη και τη ΙΙη Μ ε­ ραρχία το υ Α ’ ΣΣ, τη ς κο ρ υ φ ο γρ α μ μ ή ς το υ Ν ασ ούχΤσαλ (υψ. 1799). Π αρά λληλα η ΧΙΙΙη Μ εραρχία σ τις 3 Ιουλίου το πρωί ε π ιτ έ θ η κ ε κα τά τω ν τμ η μ ά τω ν τη ς 5ης Μ ερα ρχία ς Καυκά­ σου, τα οποία α μ ύ ν ο ν τα ν στο Α κτσ άλ Νταγ. Το πρωί τη ς ίδιας η μ έρ α ς είχε φ θά σ ει στο π α ρ α τη ρ η τή ρ ιο τη ς Μ ερ α ρ ­ χίας ο δ ιο ικ η τή ς το υ Β ’ ΣΣ για να παρα­ κ ο λο υ θ ή σ ει τη ν ε ξ έ λ ιξ η τη ς επ ίθεσ ης. Κ ατα νόησ ε σ ύντο μα ό τι η μετω π ική επί­ θ εσ η το υ 5/42 ΣΕ εξελ ισ σ ό τα ν με βραδύ ρ υ θ μ ό και αμέσ ω ς σ υ γκρ ό τη σ ε μ ικ τό απόσπασμα, το οποίο έ θ ε σ ε σε κίνηση σ τον κενό χώρο μ ε τα ξύ τη ς ΧΙΙΙης και τη ς ν η ς Μ εραρχίας. Κατά τις 17.00 η νη Μ εραρχία ανακοίνω σ ε ό τι ισ χυρ ές φ ά­ λ α γ γ ες τω ν Τούρκω ν σ υμπ τύσ σ οντα ν π ρος Γ κεη κ τσ ερ ί και Ακ Ο λούκ. Το Α ’ ΣΣ, σύμφω να με τη ν αποστολή που το υ δ ό θ η κ ε από τη Σ τρα τιά , ε ξ έ δ ω ­ σε τη δια τα γή το υ , η οποία όμω ς άργησ ε να φ θ ά σ ει στις Μ ερ α ρ χ ίες το υ . Η Ιη Μ εραρχία, η οποία κα τά τη νύ ­ χ τα τη ς 2ας προς τη ν 3η Ιουλίου αγω νι­ ζό τα ν μπ ροστά σ την κο ρ υφ ογρ α μμή το υ υψ. 1799, κα τεν ό η σ ε ό τι δ ε ν ή τα ν ευχά ρισ τη, τόσ ο η κατάστασ η το υ 5ου

ΣΠ, που αγω νιζότα ν σ το α ρ ισ τερ ό τη ς λόγω τη ς σ ύ μ π τυ ξη ς το υ δ εξιο ύ τη ς γ ε ι­ το ν ικ ή ς ν η ς Μ εραρχίας, όσο και η κα τά ­ σταση το υ 4ου ΣΠ, που ή τα ν τα γ μ έν ο στο δ ε ξ ιό τη ς . Επειδή δ εν δ ιέ θ ε τ ε ε φ ε ­ δρεία, δ ιέ τ α ξε το 1/38 ΣΕ να απ οσ υρθεί από τη γραμμή μάχης και να τη ρ η θ ε ί ως εφ εδ ρ εία , ε κ τό ς από το τά γ μ α το υ που ή τα ν τα γ μ έν ο παραπ λεύρω ς το υ 4ου ΣΠ και το οποίο έ θ ε σ ε υπό τις δ ια τα γ ές το υ 4ου ΣΠ. Σ τις 04.15 τη ς 3ης Ιουλίου η ΙΙη Μ ε­ ραρχία γνώ ρισ ε σ την Ιη Μ εραρχία ό τι ε ί­ χε τη ν π ρόθεσ η να ε π ιτ ε θ ε ί από τα ανα-

ΚΡΙΣΕΙΣ ΠΑ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΣΑΟΥΣ ΤΣΙΦΛΙΚ “ ...Η α δ ρ α ν ή ς σ τάσ ις τη ς Χ ΙΙΙη ς Μ ε ­ ρ α ρχίας π α ρέσ χε τη ν ευ κ α ιρ ία ν εις το υ ς Το ύ ρ κο υ ς να ενισχύσω σι μ ε τα φ έ ρ ο ν τ ε ς δ υ ν ά μ ε ις ε ις τη ν έν α ν τι το υ μετώ π ου αμ υ ν τικ ή ν το π ο θ εσ ία ν π ερί το Τσαούς Τσιφλίκ και να ασκήσω σιν ισ χ υ ρ ο τά τη ν επ' α υ τ ή ς π ίεσ ιν” . Υ π ο σ τρ α τή γο υ Ν. Σ π υ ρ ο π ο ύ λ ο υ “Η Μ ά χη της Κ ιο υ το χ εία ς 2-3 Ιο υ λ ίο υ 1921". Σελ. 29.

“ ...Η ε ν έρ γ εια τη ς Χ ΙΙΙη ς Μ ερ α ρ χ ία ς κα τά τη ν η μ έρ α ν τη ς 2α ς Ιο υ λ ίο υ δ εν υ­ π ή ρ ξε σ ύ ντο ν ο ς και σ υ γχ ρ ο ν ισ μ έν η με τη ν δράσιν τ η ς ν η ς το ια ύ τη ς , π ροκαλέσασα το ιο υ το τρ ό π ω ς τη ν π αράτασιν το υ αγώ νος και σ υνά μα τη ν εκ δ η λ ω θ είσ α ν ισ χ υ ρ ο τά τη ν π ίεσιν το υ ε χ θ ρ ο ύ κ ατά τη ς ν η ς Μ ε ρ α ρ χ ία ς , η οποία εκ λ ο ν ίσ θ η , ε υ ­ τυχ ώ ς όμω ς χω ρίς να κ α μ φ θ ή ... Ο δ ιο ι­ κ η τή ς τ η ς Χ ΙΙΙη ς Μ ερ α ρ χ ία ς α ν έ θ ε σ ε τη ν επ ιχείρησ ιν προς το Α κτσ ά λ Ν τα γ εις το 5 /42 Σ ύ ν τα γ μ α Ευζώ νω ν, δ ιό τι είχ ε τή ν γνώ μην ό τι το ύ τ ο θ α δ ιε ξ ή γ α γ ε ν α υ ­ τή ν ευ χ ε ρ έ σ τ ε ρ ο ν και ασφαλώ ς. Π αρα δόξω ς όμω ς, ο δ ιο ικ η τή ς το υ 5 /42 ηρνήθ η να εκ τ ε λ έ σ η τα ύ τη ν απ αντήσ ας “ Κύ­ ρ ιε μ έ ρ α ρ χ ε εγώ δ εν εννοώ να κάψω το υ ς ευ ζώ ν ο υ ς μ ο υ " Α ντισ τρ ά τη γ ο ς

Πα π ού λας.

Δ ιο ικ η τ ή ς

Σ τ ρ α τ ιά ς Μ ικ ρ ό ς Ασίας, σ ε σ ύ γ γ ρ α μ μ ά του.

“ ...Ο σ υ ν τα γ μ α τά ρ χ η ς Π λα σ τή ρ α ς, δ ιο ικ η τή ς το υ 5 /42 Ευζώνω ν κ α τείχ ε το από τη ν έμ μ ο ν ο ν σ κέψ ιν ό τι ελ ιγ μ ό ς ση­ μ α ίνει υ π ερ κ έρ α σ ις και ο υ δ έ ν άλλο , επί πλέον δ ε διασαλπίζων το σ ύ ν θ η μ α ό τ ε έ πρεπε να φ ε ιδ ό μ ε θ α το υ α ίμ α το ς των μαχητώ ν, κ α τ έ λ η γ ε ε ις το συμπ έρασμα ό τι α φ ο ύ δια τη ς κυκλώ σεω ς παρά το υ Α ’ Σ ώ μ α το ς Σ τ ρ α τ ο ύ θ α έπ ιπ τεν η τοπ ο­ θ ε σ ία το υ Α κτσ ά λ Ν τα γ , δ ια τί να θ υ σ ιά σω μεν ευ ζώ ν ο υ ς δΓ επ ίθεσ ιν κ ατά μέτω πον. Η το τόσ η “ η γ ο η τ ε ία ” , θ α είπ ομεν, που ήσ κει ιδία επί το υ όντω ς σ τρατιώ ­ το υ , καλού και π ο λεμισ τού α ντισ υ ν τα γ μα τά ρ χ ο υ Κ αλλια γκά νη - επ ιτελά ρχου τ η ς Χ ΙΙΙη ς Μ ερ α ρ χ ία ς - και εν μ έ ρ ε ι επί το υ μ ερ ά ρ χ ο υ Κ. Δ ιγεν ή , ώ σ τε τ ο υ ς αφ ή ρ ει πάσαν δ υ ν α τό τη τα σ κ έψ εω ς ...” . Λοχαγός

Π ε ζικ ο ύ

Π ο λ ύ ζο ς

Δ η μ ή τρ ιο ς .

Δ ιε υ β υ ν τ ή ς III Γρ α φ είου X III Μ ε ρ α ρ χ ία ς ε κ θ έ ­ των τα σ υ μ β ά ντα τη ς 1ης-2ας και 3ης Ιο υ λίου 1921.

το λ ικ ά κα τά τη ς κο ρ υ φ ο γ ρ α μ μ ή ς του υψ. 1799 μ ε υπ ερκέρασ η. Κατόπ ιν συ­ ν εννό η σ η ς τω ν δ ύ ο Μ εραρχιώ ν αποφασ ίσ τηκε να ε ξο ρ μ ή σ ο υ ν συγχρόνω ς στις 12.00 π ρος κα τά ληψ η τη ς κορυφ ογρα μμ ή ς τ ο υ υψ. 1799. Επιπλέον η ν η Μ ερ α ρ ­ χία δ ιέ τ α ξε το 44ο ΣΠ, που ή τα ν τα γ μ έν ο στο δ ε ξιό τη ς , να π ροελά σ ει π αράλληλα και σε επαφή μ ε τα τμ ή μ α τα τη ς Ιης Μ ε­ ραρχίας. Από το πρωί το π υροβ ο λικό τη ς Ιης Μ ερα ρχία ς έβ α λ λ ε δρασ τικά κα τά τω ν χαρακω μάτω ν το υ υψ. 1799. Κατά τις 10.15 π α ρ α τη ρ ή θ η κ ε ό τι τα το υ ρ κικ ά τμ ή μ α τα , π ροφανώ ς επ ειδή είχα ν κλο νι­ στεί, άρχισαν να κινο ύ ντα ι π ρος τα β ό­ ρεια και τ ό τ ε το 5ο ΣΠ εξα π έλ υ σ ε τη ν ε ­ πίθεσή το υ και επ έσ π ευσ ε τη σ ύμπ τυξή το υ ς. Το 4ο ΣΠ ε ξό ρ μ η σ ε σ τις 11.30 και α ν έβ η κ ε σ την κο ρ υ φ ογρ α μ μ ή το υ υψ. 1799 κα τά τις 12.00. Ε κεί διαπίστωσε ό τι α υτή είχ ε ε γ κ α τα λ ε ιφ θ ε ί από το υ ς Τ ούρ κους. Το 1/38 ΣΕ κ α τε δ ίω ξε το υ ς σ υμπ τυσ σ όμενους Τ ο ύρ κου ς και στις 20.00 έφ θ α σ ε στο Ακ Ο λούκ, όπου και σ τά θ μ ευ σ ε. Το 4ο ΣΠ π ρ ο ω θ ή θ η κε στο Ν ταγλάρ και η Ιη Μ εραρχία δ ια ν υ κ τέρ ευσ ε στο Ακ Ο λούκ. Η ΙΙη Μ ερα ρχία σ τις 05.00 τη ς 3ης Ιουλίου α ν έλ α β ε τη ν επ ίθεσ η κα τά τω ν α να τολικώ ν και β ο ρ ειο α να το λικώ ν α ν τ ε ­ ρεισ μάτω ν τη ς κο ρ υ φ ο γ ρ α μ μ ή ς το υ υψ. 1799 για να β ο η θ ή σ ει τη ν Ιη Μ εραρχία. Μ ετά από σ κληρό αγώνα τα τμ ή μ α τά τη ς (1ο ΣΠ και ΙΙ/34 Τάγμα) κα τέλ α β α ν στις 09.00 α υ τά τα α ν τερ ε ίσ μ α τα και στις 11.45 κυ ρίευσ α ν και τη ν κο ρυφ ή 1799. Α κο λο ύ θ ω ς σ υνέχισ ε τη ν κίνησ ή τη ς στο δ ρ ο μ ο λό γιο Ε ρ ικλή-Ε ηκούζ Ο­ λ ο ύ κ προς Σ ο υ ν το ύ κ Εηζού, διασ κόρπ ι­ σε εχ θ ρ ικ ή φ ά λα γγα (η οποία συμπτύχ θ η κ ε προς Τ ο υ ρ κμ έν Ν ταγ) και σ τά θ ­ μευ σ ε το βράδυ νό τια το υ Σ ο υ ν το ύ κ Εη­ ζού. Η ΧΙΙη Μ ερα ρχία (υπ οσ τρά τηγο ς πρί­ γκιπας Α νδρέας) σ τις 3 Ιουλίου, μ ε τη ν α να τολή το υ ηλίου, ε π ιτέ θ η κ ε εν α ν τίο ν τμ ή μ α το ς τη ς 2ης Τ ο υρ κική ς Μ ερ α ρ ­ χίας Ιππικού, το οποίο απώ θησε, ε ξ ή λ θ ε από τη στενω π ό Γ ιεγιέρ σ την π εδιάδα, κ ιν ή θ η κ ε προς το Ακ Ιν μ ε π ροπ ορευόμ εν η τη ν Ταξιαρχία Ιππικού και διανυκ τέρ ευ σ ε σ την Τσουρντάν. Η Ταξιαρχία Ιππικού (Σ υ ν τα γ μ α τά ρ ­ χης Ιππικού Π αναγιώ της Ν ικολαϊδης) στις 3 Ιουλίου (ώρα 15.00) π ρ ο σ β λή θ ηκε από σ ο βα ρές δ υ ν ά μ εις π εζικού τω ν Τούρκω ν και β ο η θ ο ύ μ εν η από το 14ο ΣΠ κ α τεδ ίω ξε το ν ε χ θ ρ ό προς τα β ό ρ εια τελ ικ ά δ ια ν υ κ τέρ ευ σ ε στο Ακ Ιν.

ΑΠΩ ΛΕΙΕΣ Κατά τις μ άχες τη ς 2ας και τη ς 3ης Ιουλίου προς κα τάληψ η το υ Τσαούς Τσι­ φ λίκ και το υ Νασούχ Τσαλ (υψ. 1799) οι απ ώ λειες τω ν Ελλήνω ν ή τα ν οι α κ ό λο υ ­ θ ες : α ξιω μ α τικο ί ν εκ ρ ο ί 32 και τρ α υ μ α ­ τ ίε ς 61, ο π λ ίτες ν εκ ρ ο ί 392, τρ α υ μ α τίε ς

Τάξη για βολή βαρέω ν π υροβόλω ν προς υ π ο σ τή ρ ιξη τη ς X III Μ Π σ το Ε λμαλή Ν ταγ.

1.767, ε ξα φ α ν ισ θ έ ν τε ς 91. Κ ρ ίνετα ι ά ξιο να μ ν η μ ο ν ε υ θ ε ί ό τι κα­ τά τις ο μ η ρ ικ ές μά χες τη ς 2ας Ιουλίου, τις οπ οίες δ ιεξή γ α γ ε η Ιη Μ εραρχία για τη ν κα τά ληψ η το υ υψ. 1799, το 4ο Σ ύ ­ ν τα γ μ ά τη ς , παρά τις ηρ ω ικ ές εφ ό δ ο υ ς δ εν κα τό ρ θ ω σ ε να υ π ερ β εί το σ υ ρ μ α τό ­ π λεγμ α τη ς τε λ ε υ τ α ία ς εχ θ ρ ικ ή ς “ περιβ ο λ ή ς ” το υ , κο ντά στο οποίο έπ εσαν ο ­ κτώ μ α χ η τές, μ ετα ξύ α υτώ ν και ο λοχα­ γό ς Αναστάσιος Σ α μολαδάς. Επίσης κα­ τά το ν αγώνα το υ 1/38 Σ υ ν τά γ μ α το ς Ευζώνων τη νύ χ τα τη ς 2/3 Ιουλίου, οπ ότε εκ δ ιώ χ θ η κα ν με τη λόγχη οι Τούρκοι από λόφ ο δ υ τικά το υ Ερικλή και α ν α το ­ λικά το υ υψ. 1799, ο εχ θ ρ ό ς ε γ κ α τέ λ ε ιψε π λή θο ς νεκρ ώ ν στο π εδίο τη ς μάχης και το Ευζω νικό Σ ύ ν τα γ μ α σ υ νέλα β ε 83 ο π λ ίτες και 4 α ξιω μ α τικ ο ύ ς αιχμαλώ ­ το υ ς. Α ρ κ ε το ύ ς αιχμα λώ το υς, μ ετα ξύ α υ τώ ν και το ν επ ιτελά ρ χη τη ς 4ης Τουρ­ κική ς Μ ερα ρχ ία ς Ναζίμ, σ υ νέλα β ε και το 44ο Σ ύ ν τα γ μ α τη ς ν η ς Μ ερα ρχία ς κα­ τά τη μάχη τη ς 2ας Ιουλίου προς κα τά ­ ληψ η το υ Ισμιντζίκιοη. Οι απ ώ λειες τω ν Τούρκω ν εκ τιμ ά τα ι ό τι ή τα ν σ οβ α ρές, δ εν κ α το ρ θ ώ θ η κ ε ό ­ μως να γίν ο υ ν γ ν ω σ τές με λ ε π το μ έ ρ ε ι­ ες.

ΣΥΜ ΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ Λόγω τω ν σφ οδρώ ν επ ιθέσ εω ν τω ν Α ’ και Β ’ Σω μάτω ν Σ τρ α το ύ σ τις 2 και 3 Ιουλίου η ΐνη και ΧΙΙη Τ ο υ ρ κικές Ο μά δες Μ εραρχιώ ν σ υ μ π τύ χθ η κα ν από τη ν ο χυ ­ ρ ω μ ένη το π ο θ εσ ία Τσαούς Τσιφλίκ - Να­ σ ούχ Τσαλ με α τα ξία και αποδιοργανω μ έ ν ες κα τα δ ιώ χθ η κα ν προς τα βόρεια και τα β ο ρ ειο α ν α το λ ικά και κινδ ύ νευ σαν να απ οκοπ ούν σ την π εριο χή το υ Ακ Ιν, αλλά και β ο ρ ειό τερ α , όμω ς κα τό ρ θ ω ­ σαν τε λ ικ ά να διαφ ύγουν, με σ η μ α ντι­ κές απ ώ λειες σε προσωπικό και υλικό. Η ηγεσ ία το υ Δ υ τικο ύ Μ ετώ π ου τω ν Τούρκω ν θ εώ ρ η σ ε υ π ερ βο λική τη ν ε ­

ν έρ γ εια τη ς σ ύ μ π τυ ξη ς τη ς ΧΙΙης Ο μά­ δας Μ εραρχιώ ν δ ιό τι ά φ η νε ακάλυπ τη τη ν α ρ ισ τερή π τέρ υ γ α τη ς ΐν η ς Ο μάδας Μ εραρχιώ ν και δ ιέ τ α ξ ε τη ν ε κ νέου π ρο­ ώθησή τη ς προς τα νότια. Η ΧΙΙη Ο μάδα Μ εραρχιώ ν δ ιέ τ α ξε σ τις 12.40 τη ς 3ης Ιουλίου α ν τεπ ίθ εσ η π ρος Κιζίλ Σιβρή και Ταβσάν Αλάν, αλλά α υ τή ή τα ν πια ανώ­ φ ελ η δ ιό τι οι Τούρκοι το υ Νασούχ Τσαλ είχαν α να γκα σ τεί σε υποχώρηση. Η το υ ρ κ ικ ή ηγεσ ία τ ό τ ε αποφάσισε και δ ιέ τ α ξε γ εν ική σ ύμπ τυξη το υ Τουρκικού Σ τρ α το ύ τόσ ο από το ν Βορρά (τη ς Ιης Ο μάδας Μ εραρχιώ ν από τη ν π εριοχή τη ς α μ υ ν τικ ή ς το π ο θ εσ ία ς Ιν Εηνονού), όσο και από το ν Ν ότο (τη ς ν η ς , τη ς ΙΙΙης. τη ς ΐν η ς και τη ς ΧΙΙης Ο μάδω ν Μ ερ α ρ ­ χιών από τις α μ υ ν τικ ές π ερ ιο χές το υ π ε­ ριχαρακω μένου σ τρ α το π έδ ο υ τη ς Κιουτα χεια ς-Α φ ιο ν Καραχισαρ), προς τη ν ευ ρ ύ τερ η α μ υ ν τικ ή π ερ ιφ έρ εια το υ Εσκή Σ εχ ή ρ -Σ ειντή Γαζή, χωρίς τελ ικ ά η σύ­ μ π τυξη το υ ό γκο υ τω ν το υ ρ κικώ ν ομά ­ δων να γ ίν ει α ντιλη π τή από τη ν Ε λληνι­ κή Σ τρ α τιά Μ ικράς Ασίας.

35 ■■■

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ Ε ΙΣ ΤΗΝ Μ ΙΚ ΡΑ Ν ΑΣΙΑ (19191922), Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ ΙΟ Υ Ν ΙΟ Υ -ΙΟ Υ Λ ΙΟ Υ 1921. εκ δ . Δ ΙΣ /Γ Ε Σ , Α&ήνα, 1964.

Ε υ χα ρ ισ το ύ μ ε το Π ο λεμ ικ ό Μ ο υ σ είο για την π αραχώ ρηση τω ν φω τογραφιώ ν.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Α Α ΙΣ ΙΑ Σ ΙΜ Π Σ Ο Ν Ισ το ρ ικ ό ς Μ Α Π α ν επ ισ τη μ ίο υ B ristol

n O A jo P K ie c n o x e c D N Κ \Τ λ Τ Η Ν ΘΠΟΧΗ Τ 0 Ν C T X Y P O C p O P lC D N 0 ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟ ΛΙΤΙΣΜ Ο Σ ΑΝΑΔΕΙΧΘ ΗΚΕ ΚΥΡΙΩΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ, ΤΟΝ ΑΠ Ο ΙΚ ΙΣΜ Ο ΚΑΙ ΤΗ ΣΧΕΔΟ Ν ΠΑΝΤΑ ΣΥΝΑΚΟΛΟΥΘΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΩΝ. 0 Θ ΕΜ ΕΛΙΟ Σ ΛΙΘΟΣ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΠΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Μ ΕΣΑΙΩ Ν Α ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΕΞΑΓΩ ΓΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ ΕΝΑΝΤΙΟ Ν ΤΩΝ «ΑΛΛΟΘΡΗΣΚΩΝ» ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ, ΓΝΩΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Ω Σ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ. ΑΝΑΜ Φ ΙΒΟ ΛΑ ΤΟ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟ ΔΟ Υ ΑΥΤΗΣ ΗΤΑΝ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Η Β ΙΑ ΙΗ ΚΑΙ ΑΣΤΑΤΗ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ ΤΟΥ Μ ΕΣΑΙΩ Ν Α ΕΦΕΥΡΕ ΠΟΙΚΙΛΟΥΣ

36

ΤΡΟΠΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ TOY.

υ ρ ιό τερ α χαρακτηρισ τικά τω ν πολέμω ν κατά το ν 11ο, το ν 12ο και το ν 13ο αιώνα υπήρξαν το 6αρύ ιππικό, οι το ξ ό τε ς και οι π ολιορκίες πόλεων και κάστρων. Μ ολο­ νό τι δ ιεξή χθ ησ α ν σ η μα ντικές και κα θορισ τικές μάχες σε π εδιά δες μακριά από οχυρω μένα προπύργια, η κατάκτησ η ενό ς φ ρουρίου ή μιας π όλης απ οτελούσ ε το ν 6ασικό παράγοντα για τη ν επιτυχία μιας εκσ τρα ­ τεία ς. Η κατάληψ η μιας π όλης όχι μόνο εξασ φ άλιζε διαφόρω ν ειδώ ν π ρ ο μ ή θ ειες για τη συντήρηση ενός στρατού, αλλά επίσης π α ρέδιδε στον π ολιορκητή ένα π ροκατασ κευασ μένο φ ρού­ ριο, κτισ μένο συνήθω ς σε τοπ οθεσ ία ύψιστης σ τρα τηγικής σημα­ σίας, το οποίο είχε τη δ υ ν α τό τη τα να χρησ ιμοπ οιηθεί ως ισχυρή 6άση σε εχ θ ρ ικό έδα φ ος. Πράγματι, κατά το υ ς μεσαιω νικούς χρόνους η επιτυχία μιας εκσ τρ α τεία ς ή τα ν συχνά, αν όχι πάντα, βασισμένη στην κατάκτηση σημαντικώ ν πόλεω ν και φρουρίων. Συνεπώς η κα τα­ σκευή ισχυρών τειχώ ν υπ ήρξε ένα από τα κυ ρ ιότερ α π ολεοδομικά έργα το υ Μεσαίωνα. Η σ υνεχής τεχνο λο γική π ρόοδος επί τω ν οχυρώ­ σεων και, κα τά συνέπεια, τω ν π ολιορκητικώ ν μηχανών κατά το υ ς 12ο, 13ο και 14ο αιώνες επιβεβαιώ νει τη μεγάλη σημασία τω ν πολιορκιών στον μεσαιωνικό πόλεμο. Η εποχή τω ν μακρών πολιορκιών έ λ η ξε μό­ νο με τη δ εύ τερ η και ορισ τική άλωση τη ς Κω νσταντινούπολης, το 1453, στην οποία η εφ εύ ρ εσ η τη ς π υρίτιδας δ ιεδρα μάτισ ε κα τα λυτι­ κό ρόλο, καθώς α π οδείχ θ ηκε πως το καινούργιο βαρύ όπλο, το π υρο­ βόλο, είχε τη ν ικα νότητα να διαπεράσει ένα από τα ισ χυρότερα τείχ η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Η ε κ τό ξε υ σ η α π ο σ υ ν τεθ ειμ έν ω ν κο μ μα τιώ ν π τω μάτω ν των αντιπ άλω ν από π ετρ ο β ό λ ες μ η χ α νές υπ ή ρ ξε μια οπό τις σ υ ν ή θ εις μ ε θ ό δ ο υ ς εκ φ ο β ισ μ ο ύ το υ α ντιπ ά λου κ α τά τις σ τα υ ρ ο φ ο ρ ίες .

:

liiit,; α-χιί’:

V

Η π ολιο ρκία τη ς Ιερ ο υ σ α λ ή μ σ ε χ ειρ ό γ ρ α φ ο το υ 15ου αιώ να. Οι π ο λ ιο ρ κ η τικ ές μ ηχα νές ή τα ν τό σ ο α π α ρ α ίτη τες για τη ν κα τά λη ψ η τη ς π όλης, ώ σ τε οι σ τα υ ρ ο φ ό ρ ο ι ήτα ν εξα ν α γ κ α σ μ έν ο ι να τις κ α τα σ κ ευ ά σ ο υ ν μ ε ξύ λ α από τις δ ικ ές το υ ς γα λέρ ες .

38 ■■■

τη ς εποχής. Η κα τάκτησ η τη ς Κω νσταντι­ νούπολης σήμανε και το τέ λ ο ς του «πο­ λ ιορ κητικο ύ πολέμου», καθώ ς οι μεσαιω­ ν ικές οχυρώσεις κα τέσ τησ αν π λέον α νε­ παρκείς. Η μεγάλη σημασία τω ν πολιορκιώ ν κα­ τά το ν Μεσαίωνα γ ίν ετα ι καθαρά εμ φ α ­ νής μόνο στις σ ταυροφ ορίες. Η επιτυχία ή η αποτυχία του κινή μ α το ς δ εν κρινόταν στο πεδίο τη ς μάχης, αλλά στις πολιορ­ κίες πόλεω ν και κάστρων. Οι σ τα υροφ ο­ ρίες παρουσιάζουν και ένα άλλο εν δ ια φ έ­ ρον. Για πρώτη φορά σ την ιστορία έχουμε τη δ υ ν α τό τη τα να π α ρακολουθήσ ουμε και να μ ελ ετή σ ο υ μ ε τη ν τόσ ο κρίσιμη για τη μ ετέπ ειτα πορεία τη ς Ευρώπης συνά­ ντηση τριώ ν δια φ ορετικώ ν πολιτισμών, τη ς Δ υτική ς Ευρώπης, το υ Βυζαντίου και τη ς Μ ουσουλμανικής Ανατολής. Για τη σ τρατιω τική ιστορία α υτή η ασυνήθιστη συνύπαρξη εθ ν ικ ο τή τω ν παρουσιάζει ιδι­ α ίτερ ο ενδια φ έρον, καθώς κα θίσ ταται ε ­ φ ικτό να μ ελ ε τη θ ο ύ ν ταυτοχρόνω ς οι τα ­ κ τικ ές και η τεχνο λο γία αυτώ ν τω ν λαών. Οι οχυρώ σεις τω ν φρουρίω ν τη ς μ ε­ σαιωνικής δ υ τική ς Ευρώπης ή τα ν συνή­ θω ς κα τα σ κευα σ μένες από ξύλο, μικρές σε μ έγ εθ ο ς και διακρίνοντα ν από τα υψη­ λά το υ ς τείχ η. Οι π έτρ ινες οχυρώ σεις που βρίσκονταν διάσπαρτες σε όλη τη ν Εγ­ γύ ς Ανατολή ήτα ν σπάνιες στον δ υ τικό κόσμο, όπου το π έτρινο φ ρούριο πρωτοεμ φ α νίσ τη κε μόνο το ν 10ο αιώνα και παρ έμ ειν ε σπάνιο ως το ν 12ο, οπ ότε πλέον η τεχνο λο γία τη ς Δύσης άρχισε βαθμιαία να εξελίσ σ εται. Επομένως είναι φυσικό να υπ οθέσ ουμε πως τα π ολιορκητικά μη­ χανήματα που δ ιέ θ ετα ν οι σ ταυροφ όροι κατά τη ν Α ’ Σ τα υροφ ο ρία (1096-99) ήτα ν πρωτόγονα σε σύγκριση με τα αντίστοιχά το υ ς στην Ανατολή. Π ράγματι, Βυζαντινοί και Α ραβες συγγραφ είς, οι οποίοι σχολία­ ζαν τα π ολιορκητικά μηχανήματα που μ ε­ τέφ ερ α ν μαζί το υ ς οι ιππότες τη ς Δύσης, επιβεβαιώ νουν τη ν άποψη αυτή. Η Βυζα­ ν τινή πριγκίπισσα Αννα Κ ομνηνή μας π ε­ ριγράφει λεπ τομ ερ ώ ς το δυ τικό τό ξο , γνω στό στον βυζαντινό κόσμο ως «τζαγραί»: Α υ τός ο οποίος κα λείτα ι να τεντώ σ ει α υτό το ερ γα λείο π ολέμου επι­ βά λλετα ι να βρίσ κεται σχεδόν ξαπλω μέ­ νος με τη ν πλάτη, μ ε το κα θένα από τα πόδια το υ να ασκεί μεγάλη πίεση στα ημ ι­ κύκλια το υ τό ξο υ , ενώ τα υ τό χρονα χρησι­ μοποιεί και τα δύο το υ χέρια για να τρ α ­ β ή ξει τη χορδή» (Anne Comnene, Alexiade v.ll, p.217). Η Β υζαντινή πριγκίπισσα μας επιβεβαιώ νει πως το κτύπ ημα του β έλους ή τα ν τόσο σφοδρό, ώ στε μπορούσε να τρυπ ήσ ει π έτρινα τείχ η και να σκοτώσει έναν άνθρωπο ακαριαία. Δ εν είναι τυχαίο ό τι η χρήση α υτο ύ το υ βάρβαρου όπλου εν α ν τίο ν τω ν χριστιανώ ν απ α γορεύτηκε από το Β' Σ υνέδριο το υ Λ α τερανού (1139) και στην Ανατολή οι Α ραβες επίσης απα­ γόρευσ αν τη χρήση το υ ενα ντίο ν Μ ου­ σουλμάνων. Η ίδια συγγραφ έας μας ανα­ φ έρ ει ό τι κατά τη ν πολιορκία τη ς Αντιό­ χειας (1097-98) ο Β υ ζα ντινός αυ το κρά το-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ

ρας Α λέξιο ς Α ’ Κ ομνηνός (1081-1118) έ ­ σ τειλε ως δώρο στους σ ταυροφ όρους μια π ολιορκητική μηχανή που ονομαζόταν «π ετροβόλα μηχανή», η οποία είχε τη ν ι­ κα νότητα να εκσ φ ενδ ο νίζει π έτρ ες βά­ ρους 10-60 οκάδων σε απόσταση 200-300 μέτρων. Βέβαια η μηχανή α υτή δ εν είχε τη δ υ ν α τό τη τα να κλονίσει τα ισχυρά τ ε ί­ χη τη ς Αντιόχειας και χρησ ιμοπ οιείτο από το υ ς π ο λιο ρ κη τές για τη ν εκ τό ξευ σ η κομματιώ ν απ οσ υντεθειμένω ν πτωμά­ των, ώ στε να προκαλέσουν διαφόρω ν ει­ δών α σ θ ένειες μέσα στην πόλη και ειδικά στη φρουρά. Οι α να τολικές και ιδιαίτερα οι βυζα­ ν τιν ές π όλεις ήτα ν ισχυρά οχυρω μένες, με υψηλά και πλατιά τείχ η που τις περικύκλωναν. Τα τείχ η αυτά ή τα ν συνήθω ς κα­ τασ κευασ μένα από συμπαγείς λίθους, ενισ χυμένους με μ ετα λ λ ικ ές κλειδώ σεις, και δ ιέ θ ε τα ν π ολλούς σ τρογγυ λού ς ή τ ε ­ τράγω νους πύργους. Π ροφ υλα γμένη από τα τείχ η η φ ρουρά τη ς πόλης ασκούσε συνεχή και εν ερ γ ό άμυνα. Η εσ ω τερική π λευρά τω ν τειχώ ν ή τα ν ειδικά σχεδια­ σμένη ώστε να δ ιευκολύνει το υ ς το ξ ό τ ε ς να πυρπολούν το υ ς π ο λιορ κητές α νενό­ χλητοι. Οι θ εό ρ α το ι πύργοι χρησιμοποι­ ο ύ ν το ως κα ταφ ύγιο για το υ ς υπερασπι­ σ τές και επιπλέον επ έτρεπ α ν σ τους αμυ­ νό μενο υ ς να π ολεμούν από υψ ηλότερη θέσ η. Οι π όλεις α υ τές ήτα ν συνήθω ς περικυκλω μένες από βα θιές και π λατιές τά ­ φρους, οι οποίες προσ έφεραν πρόσ θετη προστασία μη επ ιτρέπ οντα ς τη ν προσέγ­ γιση τω ν πολιορκητικώ ν μηχανημάτω ν στα τείχ η. Α υ τές οι οχυρώσεις έκαναν τις ανα τολικές π όλεις να φαίνονται σχεδόν α π όρ θ η τες στους Δ υτικούς ιππότες. Αναμφίβολα η π ολιορκητική τεχ ν ο λ ο ­ γία το υ ανατολικού κόσμου ήτα ν προηγ­ μ έν η σε σύγκριση με αυτή του δυτικού. Ομως δ εν π ρέπει να π ισ τεύουμε ό τι οι τα ­ κ τικ ές και οι μ έθ ο δ ο ι που χρησιμοποιού­ ν το στις π ολιορκίες ήτα ν άγνω σ τες στον δ υ τικό κόσμο. Π ολιορκητικά μηχανήματα χρησ ιμοπ οιούντο και στην Ευρώπη από το ν 9ο αιώνα και οι σ ταυροφ όροι γνώ ρι­ ζαν καλά τη χρήση του ς. Ωστόσο ο μεσ ο­ γεια κό ς κόσμος, όντω ς πιο π ροηγμένος ένα ντι το υ δυτικού, παρουσίαζε ν έες και επ ικίνδυνες σ υνθ ή κες για το υ ς σταυρο­ φ όρους. Οι Δ υτικοί χρονικογράφ οι έ μ ε ­ ναν πάντα έκπ λη κτο ι από το μ έγ εθ ο ς και τη μεγαλοπ ρέπεια τω ν ανατολικώ ν οχυ­ ρώσεων. Η κατάληψ η μιας ανα τολικής πό­ λης ήτα ν μια ιδιαίτερα δύσκολη και επί­ πονη επιχείρηση. Οι ιππότες τη ς Α' Σ τα υ­ ροφ ορίας γνώριζαν καλά τις τα κ τικ ές τω ν πολιορκιών, όμω ς δ εν κα τείχαν τη ν τ ε ­ χνολογία για μια επ ιτυχή έφ ο δ ο σε ανα­ τολική πόλη. Μ ε τη ν πάροδο τω ν χρόνων και με τη ν πολύτιμη β οήθεια τω ν Βυζα­ ντινώ ν μηχανικών οι σ ταυροφ όροι κατάφ ερα ν να γίνουν δ ε ξιο τέ χ ν ε ς στον πο­ λ ιορ κη τικό πόλεμο. Η Α' Σ τα υροφ ορία απ οτέλεσ ε μια θ ε ­ αματική επ ιτυχία για το υ ς ιππότες τη ς Δύσης. Η «απελευθέρω ση» τω ν Αγίων Τό­

πων και η ίδρυση τω ν λατινικώ ν κρατών στην Εγγύς Ανατολή π ροσ έφεραν στον επ εκ τειν ό μ εν ο δ υ τικό κόσμο μια ισχυρή παρουσία στην ανατολική Μ εσόγειο. Η ι­ στορία τω ν σταυροφοριώ ν μας επ ιτρέπ ει να μ ελ ετή σ ο υ μ ε τη ν κά θ ε πολιορκία ξ ε ­ χωριστά, αλλά και να κα ταγράψ ουμε τη σταδιακή βελτίω ση τω ν π ολιορκητικώ ν μεθόδω ν και τω ν μηχανημάτω ν, που είναι ιδιαίτερα ευδιά κρ ιτη στον αιώνα ο οποίος διαχωρίζει τη ν Α ’ από τη Δ ’ Σταυροφορία. Πριν προχω ρήσουμε σε λεπ το μ ερ ή ε ξ έ ­ ταση ξεχω ριστώ ν πολιορκιών είναι απα­ ρ α ίτητο να π εριγράφ ουμε τα μηχανήματα και τις μ εθ ό δ ο υ ς πολιορκίας που χρησι­ μοπ οιούντο κατά τις σ ταυροφ ορίες.

Μ ΗΧΑΝΗΜ ΑΤΑ Κ Α Ι Μ Ε Θ Ο Δ Ο Ι Π Ο Λ ΙΟ Ρ Κ ΙΑ Σ Ε κτός από το δ υ τικό τό ξο και τα πε­ τρ οβόλα μηχανήματα τα οποία έχουμε ήδη αναφ έρει, κυ ριότερ α πολιορκητικά μηχανήματα που τέθ η κ α ν σε χρήση κατά τις σ τα υροφ ορίες ή τα ν τα εξή ς: • Η μηχανή που είναι γνω στή ως καταπ έλ τη ς χρησ ιμοπ οιείτο για τη ν έφ οδο, αλλά και για τη ν υπεράσπιση τω ν τειχών. Από τις μηχανές α υ τές εκ το ξε ύ ο ν τα ν μ ε­ γάλα β έλη και ακόντια, τα οποία είχαν τη ν ικα νότητα να διαπεράσουν το υ ς ισχυρό­ τερ ο υ ς θώ ρα κες και τις ασπίδες. Κατά τη ν εξόρμησ η κατά τω ν τειχώ ν χρησ ιμο­ ποιούντο κυρίως για τη ν εκδίω ξη τω ν υ­ περασπιστών από τα τείχ η και πάντα σε συνδυασμό με τα π ετροβόλα μηχανήμα­ τα. Κατά τη ν Γ ’ Σταυροφ ορία (1189-92) οι κα τα π έλτες είχαν α ποκτήσει τη ν ικανότη­ τα να εκ το ξε ύ ο υ ν α ντικείμ ενα που ζύγι­ ζαν ως 250 kg, επομένω ς χρησιμοποιού­ ν το για τη ν κατασ τροφή τω ν τειχών. Οι σ ταυροφ όροι μάλιστα έδωσαν σε αυτά τα μηχανήματα π ερ ίερ γες ονομασίες, όπως «ο κα τα π έλτης το υ Θ εού» και «ο κακός γείτονας». • Οι π ολιορκητικοί πύργοι ήτα ν κατα­ σκευασμένοι από ξύλο, με βάση τετρ ά γ ω ­ νη (πλευράς 20-30 m) και ύψ ος ανάλογο με α υ τό το υ προσβαλλόμενου τείχους. Είχαν πολλούς ορ όφ ους και ή τα ν εξοπ λι­ σμένοι με διάφορα πολιορκητικά μηχανή­ ματα, όπως κα τα π έλ τες και πετροβόλα. Ε κινούντο πάνω σε τροχούς και είχαν τη ν ικα νότητα να πλησιάσουν τα τείχ η , εφόσον το γύρω έδα φ ος ήτα ν επίπεδο. Αρχι­ κός σκοπός τω ν πύργων αυτώ ν ή τα ν να α­ πασχολούν το υ ς υπερασπιστές πίσω από τα τείχη, ώστε να επ ιτρέπ ουν τη ν αργή υπόσκαψη τω ν κα τώ τερω ν τμη μά τω ν των τειχών. Α ρ γό τερα π ροσ τέθηκαν στους πύργους α υ το ύ ς και ξύ λ ιν ες γέφ υ ρ ες, από τις οποίες οι π ο λιορ κητές μπορού­ σαν πλέον να π ηδήξουν στα προσβαλλό­ μενα τείχη. • Οι χ ελώ νες ή τα ρ τα ρ ο ύ γ ες ήτα ν φ ορη­ τά υπόστεγα κάτω από τα οποία οι πο­ λ ιο ρ κ η τές, καλυμμένοι, μπορούσαν να πλησιάσουν τα τείχ η τη ς π ολιορκημένης πόλης. Το κύριο εμπόδιο σε μια πολιορκία

Το «δυτικό τόξο» σε αραβικό χειρόγραφο του 12ου αιώνα. δεν ήταν πάντοτε τα τείχη, αλλά πιο συ­ χνά οι υπερασπιστές της πόλης που κα­ τείχαν δικές τους πολιορκητικές μηχανές (καταπέλτες, τόξα και πετροβόλα) και «βομβάρδιζαν» τους πολιορκητές σε κά­ θ ε τους προσπάθεια να πλησιάσουν την πόλη. Οι χελώνες επέτρεπαν στους πο­ λιορκητές να φθάσουν τα τείχη και έτσι να ξεκινήσουν εργασίες καταστροφής τους. Αυτές συνήθω ς περιελάμβαναν την κατασκευή υπονόμων, την απόσπαση λί­ θων από τα τείχη και τη χρήση των τρυπάνων για τον θρυμματισμό των λίθων. • Οι κριοί χρησιμοποιούντο για τον κλο­ νισμό και την κατεδάφιση των τειχών. Αποτελούντο από μια μεγάλη ξύλινη δοκό (μήκους 25-45 m), στο άκρο της οποίας ετοποθετείτο τεμάχιο χαλκού ή σιδήρου που είχε συνήθω ς σχήμα κεφαλής κριού (εξ ου και η ονομασία).*Η δοκός αυτή ανυ­ ψωνόταν, είτε με σχοινιά, είτε με σκαλω­ σιές, και είχε τη δυνατότητα να τρυπήσει το προσβαλλόμενο τείχος. Μέσω του μη­ χανήματος αυτού προσβάλλονταν τα κα­ τώτερα τμήματα του τείχους. Οι εκατό περίπου χειριστές του κριού ήταν σ υνή­ θως καλυμμένοι από διαφόρων ειδών υλι­ κά, όπως δέρματα και χοντρά μάλλινα υ­ φάσματα. • Οι πολιορκητικές σκάλες (ανεμόσκα­ λες) χρησιμοποιούντο κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας για την αναρρίχηση των πολιορκητών στα τείχη. Κατασκευασμέ­ νες από σχοινιά οι σκάλες αυτές, στηριζόμενες συνήθω ς σε προκατασκευασμένες σκαλωσιές, επέτρεπαν να αναρριχώνται ταυτοχρόνως 3-5 άνδρες, εφόσον οι πο­ λιορκητές είχαν καταφέρει να προσεγγί­ σουν τα τείχη. Το ποσοστό απωλειών των πολιορκητών ήταν πάντοτε υψηλό, γιατί οι απροφύλακτοι πολεμιστές δέχονταν ε­ πανειλημμένα κτυπήματα από τους υπε­ ρασπιστές της πόλης. Αν ήταν τυχεροί αιχμαλωτίζονταν σε τεράστια δίχτυα που έριχναν από τα τείχη οι αμυνόμενοι. Μια επιτυχημένη πολιορκία βασιζό­ ταν λιγότερο στην τεχνολογία και περισ­ σότερο σε διάφορες μεθ ό δ ο υς που πιθα­ νώς σήμερα θα ονομάζονταν «ψυχολογι­

κός» και «βιολογικός» πόλεμος, καθώς η μια πλευρά προσπαθούσε να εκφοβίσει την άλλη με διάφορες (συνήθω ς ανατριχιαστικές) μεθ όδ ους και απειλές, ενώ η λιμοκτονία και οι διάφορες ασθένειες μέ­ σα στην πόλη υπήρξαν, σχεδόν πάντα, πρωταρχικοί στόχοι των πολιορκητών. Η κατασκοπεία εντός και εκτός των τειχών συχνά διεδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο στην κατάληψη μιας πόλης και η προδοσία έδι­ νε πολλές φορές τη νίκη στους πολιορκη­ τές. Ωστόσο κάθε πολιορκία είχε ξεχωρι­ στό χαρακτήρα και παρουσίαζε ιδιομορ­ φίες. Παράγοντες όπως η γεωγραφική θέσ η μιας πόλης, η τοπογραφία, η πολιτι­ κή κατάσταση, οι στρατιωτικές ικανότη­ τες των δύο πλευρών και ακόμα η θέληση και η τόλμη που είχαν οι πολεμιστές, υπα­ γόρευαν πιθανώς περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο την πορεία μιας πολιορκίας.

Η Π Ο Λ ΙΟ Ρ Κ ΙΑ ΤΗΣ Α Ν ΤΙΟ Χ Ε ΙΑ Σ (1097-98) Η Αντιόχεια, μια από τις κυριότερες πόλεις της Εγγύ ς Ανατολής, βρισκόταν σε μια εύφ ορη πεδιάδα ανάμεσα στη νο­ τιοανατολική όχθη του ποταμού Ορόντη και στο όρος Σίλπιο. Προφ υλαγμένη από τα ισχυρά τείχη του Ιουστινιανού, η πόλη αυτή ήταν υπό βυζαντινή κατοχή ως το 1085, οπότε η προδοσία την παρέδωσε στους Σελτζούκους. Αναγνωρισμένη ως η «πύλη» της Ανατολής, η Αντιόχεια ήταν στόχος ύψιστης στρατηγικής σημασίας για τους σταυροφόρους, καθώς ήταν α­ δύνατο να προχωρήσουν προς την Παλαι­ στίνη μη διαθέτοντας μια ισχυρή βάση. Το κύριο σώμα των σταυροφόρων (πε­ ρίπου 40.000) έφθασε στην Αντιόχεια στις 21 Οκτωβρίου 1097. Η πόλη βρισκόταν τό ­ τε υπό την κυριαρχία του Γιαγκί Σιγιάν, υ­ πηκόου του εμίρη του Χαλεπίου, και ο πληθυσμός της ήταν στην πλειοψηφία του χριστιανικός. Ο Γιαγκί Σιγιάν, μη έχο­ ντας μεγάλη φρουρά, επέτρεψε στους σταυροφόρους να εγκατασταθούν γύρω από τα τείχη της πόλης. Ηταν πρακτικά α­ δύνατο να περικυκλωθεί η πόλη αυτή, κα­

θώς η περιφέρεια των τειχών της ήταν 40 km περίπου. Ετσι οι σταυροφόροι ανα­ γκάστηκαν να τοπ οθετήσουν τις δυνά­ μεις τους σε διάφορα καίρια σημεία και ι­ δίως κοντά στις πύλες. Δ εν τόλμησαν ό­ μως να επιχειρήσουν ούτε μια επίθεση κατά των τειχών, επειδή η φρουρά που προστάτευε την πόλη, εγκατεστημένη στους 400 περίπου πύργους οι οποίοι ή ­ ταν κτισμένοι κατά μήκος των τειχών, δ εν τους επέτρεπε να προσεγγίσουν τα τεί­ χη. Η μόνη λύση που τους απέμενε ήταν να αποκλείσουν όλες τις εξόδους της πό­ λης, ώστε να προκαλέσουν λιμοκτονία και να εξαναγκάσουν με αυτό τον τρόπο τη φρουρά να παραδοθεί. Ετσι στρατοπέδευσαν γύρω από τα τείχη και προετοιμά­ στηκαν για μακροχρόνια πολιορκία, που θα διαρκούσε εννέα μήνες. Παρόλα αυτά οι προετοιμασίες των σταυροφόρων ήταν ανεπαρκείς. Το κυριότερό τους σφάλμα ήταν ότι δ εν προνόησαν για τον επαρκή εφοδιασμό τους. Τον χειμώνα του 1098 ένας στους επτά σταυροφόρους πέθαινε από λιμοκτονία, ενώ η έλλειψη βασικών υλικών, όπως η ξυλεία, δεν τους επέτρεπε να κατασκευ­ άσουν τις απαιτούμενες πολιορκητικές μηχανές. Ο χειμώνας εκείνος ήταν ιδιαί­ τερα βαρύς και οι προμήθειες των σταυ­ ροφόρων ήταν ελλιπείς σε τέτοιο σημείο ώστε αναγκάζονταν να τρέφονται με φύλλα συκιάς και αμπελιών, καμήλες και άλογα. Ολο και περισσότερο ήταν εξανα­ γκασμένοι να εισχωρήσουν βαθύτερα στην πεδιάδα γύρω από την Αντιόχεια, για να συγκεντρώ νουν τρόφιμα για τον στρα­ τό και ξύλα για την κατασκευή πολιορκη­ τικών μηχανημάτων. Οι προσπάθειες αυ­ τές όμως δ εν ήταν πάντοτε καρποφόρες, καθώς η φρουρά της πόλης έστηνε ενέδρες για να αποτρεπει την τροφοδοσία των πολιορκητών. Αναπόφευκτα έγιναν αρκετές συμπλοκές ανάμεσα στις δύο πλευρές. Παρά την τόλμη που επέδειξαν οι ιππότες της Δύσης, δ εν κατάφεραν πο­ τέ να μειώσουν σημαντικά την ισχύ της φρουράς και κατά συνέπεια περιορίζο­ νταν στο να εκτοξεύ ουν μέσα στην πόλη αποσυντεθειμένα κομμάτια των πτωμά­ των των αντιπάλων τους, για να εκφ οβί­ σουν τους κατοίκους και να προκαλέ­ σουν ασθένειες. Οι πολιορκούμενοι ως α­ ντίποινα τοποθετούσαν, κατά καιρούς, τον χριστιανό πατριάρχη της πόλης σε ένα κλουβί, το οποίο κρεμούσαν έξω από τα τείχη της πόλης για να προκαλέσουν την έντο νη δυσφορία των σταυροφόρων. Ηταν τόσο απελπιστική η θέσ η των σταυροφόρων ώστε κατασκεύασαν έναν πολιορκητικό πύργο, όχι για να καταλά­ βου ν την πόλη, αλλά για να παρακολου­ θ ο ύ ν τις εξόδους της φρουράς ώστε να περιορίζουν τους αιφνιδιασμούς στο στρατόπεδό τους! Οι πολιορκητές είχαν επιπλέον να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα ανεφοδιασμού. Τον Ιανουά­ ριο του 1098 άρχισαν και οι λιποταξίες στο στρατόπεδο των σταυροφόρων. Τον

39 ■■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι ά&λοι των σταυροφόρων προκάλεσαν τη συγγραφή αμέτρητων ιστορικών και λογοτεχνικών έργων στην Μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη. Σε αυτό το χειρόγραφο απεικονίζεται η προετοιμασία των σταυροφόρων πριν από την αναχώρησή τους για τους Αγίους Τόπους.

■ Η ρ*

-Λ·

ο

ε?ηfe LvQnrinr cgufc a roomc on au i ame pim