SI 17.pdf

Μ Η ΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

Η ΜΑΧΗ TOY

ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ Η ΕΝΤΕΤΑΛΜΕΝΗ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΗΣ 6ης ΣΤΡΑΤΙΑΣ

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΤΣΟΥΣΙΜΑ

01 ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΩΡΕΣ ΤΟΥ

ΜΠΕΝΙΤΟ ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ

ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ ΑΠΟ ΠΑΡΤΙΖΑΝΟΥΣ Η ΔΑΚΤΥΛΟΣ ΤΗΣ INTELLIGENCE SERVICE;

|

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α —» Α 6

Ρ

Θ

Ρ

Α

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

16 ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΩΡΕΣ ΤΟΥ ΜΠΕΝΙΤΟ

ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ ΑΠΟ ΠΑΡΤΙΖΑΝΟΥΣ Ή ΔΑΚΤΥΛΟΣ ΤΗΣ INTELLIGENCE SERVICE;

23 Η ΝΑΥΜ ΑΧΙΑ ΤΗΣ ΤΣΟΥΣΙΜΑ (1905) 30 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΥΜ Μ Α Χ ΙΑ Σ (1688-1697)

38 ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΣΤΗ Ν ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

48 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΡ Α ΤΙΩ ΤΙΚ Η Σ ΙΑ ΤΡ ΙΚ Η Σ ΣΤΗ Ν ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

55

Η Μ Α ΧΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ Η ΕΝΤΕΤΑΛΜΕΝΗ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΗΣ βης ΣΤΡΑΤΙΑΣ

66 ΟΙ ΠΡΑΙΤΩ ΡΙΑΝΟ Ι 70 Η ΔΡΑ ΣΗ ΤΩΝ PHANTOM ΤΟΥ ΑΜ ΕΡΙΚ Α Ν ΙΚ Ο Υ Ν Α ΥΤΙΚ Ο Υ ΣΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ

ΜΟΝΙΜΕΣ Α ρ μ α τα P an ze r IV τ η ς βης Γ ερ μ α νική ς Μ ε ρ α ρ χ ία ς P an ze r κ α τ ά τ η δ ιά ρ κ ε ια τη ς α ν τ ε π ίθ ε σ η ς π ρ ο ς δ ιά σ π α σ η τ ο υ σ ο β ιε τικ ο ύ κ λ ο ιο ύ γύρ ω απ ό τ ο Σ τ ά λ ιν γ κ ρ α ν τ (πιν. D a v id P en lla nd ).

4 77 78 79 80 82

ΣΤΗΛΕΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΜΟΝΤΕΛΙΣΜΟΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ QUIZ ΓΝΩΣΕΩΝ

•ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό -Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΛΕΩΝΙΔΑΣ Σ. ΜΠΛΑΒΕΡΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: ΜΙΧΑΗΛ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ, Αντιστράτηγος ε.α. I ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α., Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ Υποστράτηγος ε.α. I ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΔΑΡΗΣ / ΑΝΤΩΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ / ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΖΑΦΕΙΡΗΣ ΡΩΣΣΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΦΑΙΔΩΝ ΚΟΧΙΛΑΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΤΖΑΧΟΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49. 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951,10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 38.21,985 / 38.11.386 · FAX: 38.11.386 · ΣΥΝΔΡΟ ΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΗΣΙΑ 11 ΤΕΥΧΗ): 8.800 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 15.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝΔΡΟ ΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 10.000 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 10.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 10.500 ΔΡΧ. · ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θεμιστοκλέους 49, Αθήνα · Ο ΙΚΟ ΝΟ Μ ΙΚΟ Σ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · FILMS: GRAFFITI · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥΊ. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΚΛ. ΚΟΥΚΙΑΣ & ΥΙΟΙ ΟΕ

Ε ■

ΕΠΙΣΗΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΝΕΩΝ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑ Κατά τη διάρκεια των εκδηλώ­ σεων για τη γιορτή της Πολεμικής Αεροπορίας (ΠΑ), που πραγματοποιήθηκαν με επίκεντρο την αε­ ροπορική βάση Δεκελείας στις αρ­ χές Νοεμβρίου 1997, το Μουσείο της ΠΑ (Μ/ΠΑ) υπήρξε για άλλη μια ψορά αντικείμενο του ενδια­ φέροντος χιλιάδων επισκεπτών. Παρουσιάστηκαν επίσημα και τα νέα αποκτήματά του: α) ένα αμερι­ κανικής κατασκευής βομβαρδιστι­ κά κάθετης εφόρμησης τύπου Helldiver. που χρησιμοποιήθηκε από την ΠΑ (τότε ΕΒΑ) κατά τις ε­ πιχειρήσεις της περιόδου 1946-49 και είναι ένα από τα πέντε που διασώζονται σε όλο τον κόσμο, 6) ένα αεροσκάφος “ μυϊκής δύνα­ μης" με την επωνυμία “ Ελληνικό Πνεύμα” , που αποτελεί δωρεά του κατασκευαστή του Αλέξανδρου Αυδή, γ) ένα αεριωθούμενο μαχη­ τικό αεροσκάφος F-5A Freedom Fighter, δ) ένα τροχοφόρο τεθωρα­ κισμένο όχημα Μ-8, Greyhound από αυτά που χρησιμοποιούσε παλαιότερα η Αεροπορία για τη φύλαξη των αεροδρομίων της. Στην επίση­ μη εορταστική εκδήλωση, καθώς και στην παρουσίαση των νέων εκ­ θεμάτων του Μ/ΠΑ, παρέστησαν ο ΥΕΘΑ, Ακης Τσοχατζόπουλος, ο ΥΦΕΘΑ, Απτχος (I) ε.α. Δημήτριος Αποστολάκης, ο Α/ΓΕΑ, Απτχος (I) Γεώργιος Αντωνετσής, και άλλοι ε­ πίσημοι.

ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΑ ΑΝΕΛΚΥΣΗΣ ΤΟΥ “ΦΕΤΙΧ ΜΠΟΥΛΕΝΤ"; Στο βυθό του Θερμαϊκού κόλ­ που, στα ανοικτά της Θεσσαλονί­ κης, εντοπίστηκε το ναυάγιο του τουρκικού θωρηκτού “Φετίχ Μπουλέντ" και υπάρχει μεγάλη πι­ θανότητα ανέλκυσής του από το Πολεμικό Ναυτικό (ΠΝ). Την είδη­ ση αυτή ανακοίνωσε στις 26 Οκτω­ βρίου 1997 ο Υπουργός Εθνικής Αμυνας Ακης Τσοχατζόπουλος, με­ τά την ολοκλήρωση της επίσκε­ ψής του στην έκθεση “ Σημαίες Ελευθερίας", στις εγκαταστάσεις της Ναυτικής Διοίκησης Βορείου Αιγαίου, στη Θεσσαλονίκη. Αφορ­ μή για την υπουργική δήλωση υπήρξε το γεγονός ότι μεταξύ των εκθεμάτων υπήρχε και η πολεμική

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

■

■

H

Ι

Δ

Η

Σ

Ε

Ι

Σ

i

σημαία του τουρκικού θωρηκτού, η οποία μετά τη βύθισή του περιήλθε στην κατοχή των Ελλήνων. Το “ Φετίχ Μπουλέντ" είχε καταπλεύσει στο λιμάνι της τουρκο­ κρατούμενης Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του Α ’ Βαλκανικού Πο­ λέμου (1912). Εκεί εντοπίστηκε από τον Ελληνικό Στόλο και ο Υπο­ πλοίαρχος Νικόλαος Βότσης, κυβερνήτης του τορπιλλοβόλου “ 11", κατάφερε να διεισδύσει νύ­ χτα στο Θερμαϊκό κόλπο (κάτω από τις κάννες των πυροβόλων του ναυτικού φρουρίου του Καραμπουρνού, που φύλασσε τις θα­ λάσσιες προσβάσεις του λιμανιού της Θεσσαλονίκης), εξαπέλυσε ε­ ναντίον του επιτυχή τορπιλλική ε­ πίθεση και διέφυγε με ασφάλεια. Η βύθιση του “ Φετίχ Μπουλέντ", δέκα ημέρες πριν από την κατάλη­ ψη της πόλης από τις προελαύνουσες ελληνικές δυνάμεις (26 Οκτωβρίου 1912), ενίσχυσε σημα­ ντικά το ηθικό λαού και στρατού, αποτελώντας ένα είδος προαναγ­ γελίας των ευνοϊκών για τη χώρα μας εξελίξεων που ακολούθησαν. Ευχή όλων είναι η υπουργική ε­ ξαγγελία να υλοποιηθεί από το ΠΝ, διότι θα έχει σημαντικό αντί­ κτυπο στον ψυχολογικό τομέα, τό­ σο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο.

Η καλαίσθητη, καθαρά αεροπορική, σύνθεση που προσέψερε ο διοικητής του Μ/ΠΑ στον παλαίμαχο Σμήναρχο της R A F Gordon Hall (ψωτ. από την εφημερίδα “ Τα νέα του Σ Α Σ ” , αρ.133, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 1997).

σμου Βετεράνων Αεροπόρων της RAF και είναι ο μοναδικός επιζήσας του αρχικού-τριμελούς-πληρώματος του αεροσκάφους κατά τη στιγμή της αναγκαστικής προσθαλάσσωσής του (ο πλοηγός και ο πολυβολητής σκοτώθηκαν στην Ελλάδα μετά το πέρας των εχθρο­ πραξιών). Ο διοικητής του Μ/ΠΑ, Ασμχος (ΤΥΗ) Γεώργιος Ηλιόπουλος, επέδωσε στον Βρετανό πι­ λότο αναμνηστικό άλμπουμ με φω­ τογραφίες από τις εργασίες ανέλ­ κυσης και συντήρησης του ιστορι­ κού Blenheim, καθώς και ένα κομ­ μάτι από τον πυργίσκο του πο-

λυβολητή, το οποίο είχε τοποθετη­ θεί σε καλαίσθητη ξύλινη βάση κα. πλαισιωνόταν από τα εμβλήματα της ΠΑ, του Μ/ΠΑ και της RAF. Το Μ/ΠΑ επισκέφθηκε και ο Αμερικανός παλαιός αστροναύτης Charles M. Duke, μέλος του διαστη­ μικού προγράμματος “Apollo' , ο οποίος ως μέλος του πληρώματος του διαστημοπλοίου “Apollo 16" εί­ χε ταξιδέψει στη Σελήνη το 1972.

ΕΠΙΦΑΝΕΙΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑ

ΕΚΘΕΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

Στις 3 Νοεμβρίου 1997 επισκέφθηκε το Μουσείο της ΠΑ (Μ/ΠΑ) ο Σμήναρχος της RAF Gordon Hall, ο οποίος υπήρξε ο κυβερνήτης του αεροσκάφους ελαφρού βομ­ βαρδισμού Blenheim Mk IVF “ L 9044” (της Διοίκησης της RAF Μέ­ σης Ανατολής) που είχε επιχειρή­ σει επιτυχή προσθαλάσσωση στα ανοικτά της Κρήτης 56 χρόνια νω­ ρίτερα, έπειτα από τη διενέργεια αεροπορικής επιδρομής εναντίον στόχων στην κατεχόμενη μεγαλόνησο. Το αεροσκάφος αυτό ανελκύσθηκε πριν από μερικά χρόνια από ομάδα αυτοδυτών της ΚΟΣΥΘΕ της Μονάδας Αεροπορι­ κών Κατασκευών της ΠΑ, παραλήφθηκε από το Μ/ΠΑ, καθαρίστηκε και συντηρήθηκε από το προσωπι­ κό του Μουσείου κατά τρόπο ιδα­ νικό και σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά εκθέματά του. Ο Σμήναρχος Hall έφθασε στη χώρα μας έπειτα από πρόσκληση του ελ­ ληνικού παραρτήματος του Συνδέ­

Εκθεση ιστορικών ντοκουμέ­ ντων από την Εθνική Αντίσταστ πραγματοποιήθηκε στις εγκατα­ στάσεις της Τράπεζας Μακεδονίας-Θράκης, στην περιοχή Λαδά­ δικα της Θεσσαλονίκης, κατά το χρονικό διάστημα 7-28 Δεκεμβρί­ ου 1997. Περιελάμβανε σημαντικά ιστορικά στοιχεία της Εταιρείας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ), καθώς και αντιστασιακές εφημερίδες και προκηρύξεις Συνδιοργανωτές της εκδήλωσης ήταν ο Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, η ΕΔΙΑ και ο Σύλ­ λογος των εργαζομένων στην Τρά­ πεζα Μακεδονίας-Θράκης. Ο πρό­ εδρος του ΕΔΙΑ Β. Βαρδινογιάννης, αναφερόμενος στην πρόταση για τη δημιουργία ενός ιστορικού κέντρου Εθνικής Αντίστασης στη Θεσσαλονίκη, επισήμανε ότι αν τελικά υλοποιηθεί η πρόταση αυτή θα αποτελεί μια ενέργεια προς τη σωστή κατεύθυνση και ότι το κέντρο θα είναι ιδιαίτερα

0 ηρωικός πιλότος, μετά την πάροδο 56 ετών, κάθισε για άλλη μια φορά στο χειριστήριο του αεροσκάφους του με το οποίο πραγματοποίησε επιτυχή προσθαλάσσωση στα ανοικτά της Κρήτης (φωτ. από την εφημερίδα 'Τα νέα του ΣΑ Σ", αρ.133, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1997).

Ε

χρήσιμο, αφού σε αυτό θα παραδί­ δουν τα αρχεία και τα προσωπικά αντικείμενα των αγωνιστών όλων των παρατάξεων τόσο οι ίδιοι, όσο και οι οικογένειες των θανόντων. Εξάλλου, όπως έγινε γνωστό από τον υπουργό Εθνικής Παιδεί­ ας και Θρησκευμάτων Γεράσιμο Αρσένη, από το επόμενο εκπαι­ δευτικό έτος (1998-1999) η Εθνική Αντίσταση 1941-1944 θα διδάσκε­ ται επίσημα στους μαθητές των γυμνασίων και των λυκείων της χώρας. Στα -βιβλία Ιστορίας που γράφονται τώρα θα προστεθούν τα σχετικά κεφάλαια, τα οποία σύμφωνα με τον υπουργό - θα εί­ ναι γραμμένα έτσι ώστε “ με αντι­ κειμενικό τρόπο να μάθουν οι μα­ θητές το έπος εκείνης της επο­

χής” ·

Η ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΟΥ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥΗΜΕΡΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ Στις 23 Νοεμβρίου 1997 τιμήθηκε στον Γοργοπόταμο η Ήμερα της Εθνικής Αντίστασης” του λα­ ού μας κατά την περίοδο 19411944, εναντίον των Γερμανών, Ιτα­ λών και Βουλγάρων κατακτητών της χώρας μας, καθώς και η 55η ε­ πέτειος από την ανατίναξη της ο­ μώνυμης σιδηροδρομικής γέ­ φυρας από μικτή ομάδα Ελλήνων ανταρτών (οι οποίοι ανήκαν στις αντιστασιακές οργανώσεις ΕΛΑΣ και ΕΔ ΕΣ) και Βρετανών δολιοφθορέων οι οποίοι έπεσαν με αλε­ ξίπτωτα στην κατεχόμενη Ελλάδα για το σκοπό αυτό. Στις εκδηλώ­ σεις την κυβέρνηση εκπροσώπη­ σε ο υπουργός Δικαιοσύνης Ευάγ­ γελος Γιαννόπουλος, ο οποίος α­ ναφέρθηκε στην επιτακτική ανά­ γκη εθνικής ενότητας, η οποία θα αποτελεί ένα μήνυμα για όσους ε­ πιβουλεύονται την ακεραιότητα της χώρας. Παρέστησαν επίσης ο πρεσβευτής της Βρετανίας Σμιθ, ο οποίος αναφέρθηκε στο ιστορι­ κό της ανατίναξης, καθώς και πλή­ θος αντιστασιακών, οι οποίοι αψή­ φησαν τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν τη συγκεκριμένη ημέρα στην περιο­ χή. Ο νομάρχης Φθιώτιδας, Ευθύ­ μιος Παπαβασιλείου, ανακοίνωσε ότι πρόκειται να αρχίσουν σύντο­ μα οι εργασίες κατασκευής ενός μεγαλοπρεπούς μνημείου στην περιοχή του Γοργοπόταμου, κοντά στην ομώνυμη γέφυρα. Η καταστροφή της γέφυρας του Γοργοπόταμου, το Νοέμβριο

Ι

Δ

Η

του 1942, αποτέλεσε την πρώτη μεγάλης κλίμακας δολιοφθορά στην κατεχόμενη Ευρώπη και μια από τις μεγαλύτερες και πιο σημα­ ντικές που έγιναν καθόλη τη διάρ­ κεια του Β' ΠΠ (μαζί με την κατα­ στροφή του εργοστασίου παραγω­ γής βαρέος ύδατος στη Νορβηγία, που καθυστέρησε σημαντικά την παραγωγή της πρώτης γερμανικής ατομικής βόμβας). Η καταστροφή αυτή είχε σοβαρό αρνητικό αντί­ κτυπο στην πολεμική προσπάθεια των Γερμανών στο μέτωπο της Αφρικής και έκρινε -ως ένα βαθμό - τις εκεί, ευνοϊκές για τους Συμμάχους, εξελίξεις. Παράλληλα αποτέλεσε και τη μοναδική επίση­ μη, μεγάλης κλίμακας, συνεργασία μεταξύ των δύο κυριότερων ελλη­ νικών αντιστασιακών οργανώσε­ ων, του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Δυστυχώς για τον τόπο μας, η συνεργασία αυτή δεν συνεχίστηκε και η Ελλάδα οδηγήθηκε σε εμφύ­ λιες διαμάχες και συγκρούσεις, πολλές φορές με τις υποβολιμαί­ ες ενέργειες του ξένου - βρετανι­ κού -παράγοντα, που στιγμάτισαν ανεξίτηλα τη μεγαλειώδη Εθνική Αντίσταση του λαού μας.

ΝΕΩΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΛΕΜΜΕΝΟ ΧΡΥΣΟ ΤΩΝ ΝΑΖΙ Νεώτερα στοιχεία που αφο­ ρούν την υπόθεση του κλεμμένου χρυσού, από τις κατεχόμενες από τους Ναζί χώρες της Ευρώπης, ήλθαν πρόσφατα στην επιφάνεια. Σύμφωνα με αυτά, το 1950 η Ομο­ σπονδιακή Τράπεζα Αποθεμάτων της Νέας Υόρκης πραγματοποίη­ σε μια ασυνήθιστη ενέργεια. Ελιωσε εκατοντάδες ράβδους κατασχεμένου γερμανικού χρυσού, που έφεραν ακόμα τη σβάστικα, και στη συνέχεια δημιούργησε νέ­ ες με τη δική της σφραγίδα. Τα στοιχεία του Υπουργείου Οικονο­ μικών των ΗΠΑ, που δημοσιεύθηκαν πρόσφατα (μετά την άρση των σχετικών απαγορεύσεων για “ λόγους εθνικής ασφαλείας”), αποδεικνύουν ότι η υπηρεσία αυτή γνώριζε (τότε) πως ένα μεγάλο μέ­ ρος από τον χρυσό αυτό είχε κλαπεί από τους φυσικούς του ιδιο­ κτήτες, μετά την κατάληψη της Ολλανδίας και του Βελγίου από τις γερμανικές δυνάμεις, την ά­ νοιξη του 1940. Η αξία του χρυσού αυτού υπολογιζόταν σε 23 εκατ. δολάρια του 1950, Οι συγκεκριμέ­ νες ράβδοι χρυσού που είχαν κλα-

Σ

Ε

Ι

Σ

πεί από τις γερμανικές δυνάμεις, διοχετεύθηκαν - με “ διακριτικό” τρόπο - στην ουδέτερη Ελβετία (μέσω της Εθνικής Τράπεζας της χώρας αυτής) κατά τους τε­ λευταίους μήνες του πολέμου. Πρόθεση των Γερμανών ήταν με τα χρήματα που θα εισέπρατταν να συνεχίσουν την πολεμική τους προσπάθεια για όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο. Με τη σειρά τους οι Ελβετοί διέθεταν αυτές τις ράβδους στην “ ελεύθερη αγο­ ρά χρυσού” όλου του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης και αυτής των συμμάχων, ιδιαίτερα των ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί, όπως αποδεικνύεται από τα στοιχεία που έγιναν πρόσφατα γνωστά, γνώριζαν την προέλευση του χρυσού, αλλά προτίμησαν να τον “ καθαρίσουν" χρησιμοποιώντας ως “πλυντήριο” την επίσημη οδό, δηλαδή αυτή της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Αποθεμάτων. Φαίνεται ότι το 1950 οι ΗΠΑ είτε ένιωθαν υπερβολικά δυνατές και σίγουρες για να ασχο­ λούνται με τέτοιες “ λεπτομέρει­ ες” , είτε πιέζονταν πολύ από την ανάγκη χρηματοδότησης των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων που επιχειρούσαν υπό τη σημαία του ΟΗΕ στην Κορεατική χερσό­ νησο, είτε απλά οι οικονομικοί τους εγκέφαλοι πίστευαν και ε­ φάρμοζαν μια διαχρονική οικονο­ μική “θεωρία", ότι “το χρήμα ού­ τε μυρίζει, ούτε λερώνει” . Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του Β' ΠΠ η Γερμανία είχε κλέψει - μόνο από τα θύματα του Ολοκαυτώματος - χρυσό συνολικής αξίας 146 εκατ. δολα­ ρίων της εποχής, σύμφωνα με τα στοιχεία σχετικής μελέτης που συντάχθηκε από επιτελείο ειδι­ κών και ιστορικών τους οποίους είχε ορίσει η Ελβετική κυβέρνη­ ση. Στη μελέτη αυτή σημειώνεται ακόμα ότι ο όγκος του χρυσού που είχαν δεχθεί οι ελβετικές τράπεζες από τη Γερμανία ήταν τρεις φορές μεγαλύτερος από αυτόν που παραδέχονταν επίση­ μα ως σήμερα και έφθανε σε αξία τα 61,5 εκατ. δολάρια του 1945. Η έκθεση αυτή δόθηκε στη δημο­ σιότητα στις αρχές Δεκεμβρίου 1997, λίγο πριν από την επίσημη έ­ ναρξη της διάσκεψης του Λονδί­ νου που ασχολήθηκε με την οικο­ νομική πλευρά του Ολοκαυτώμα­ τος. Οπως φαίνεται στη μελέτη, συνήθης πρακτική των Ναζί ήταν η κατάσχεση του χρυσού των ε­ θνικών τραπεζών των χωρών που κατελάμβαναν και στη συνέχεια η κλοπή του χρυσού των κατοίκων των χωρών αυτών, κυρίως των Εβραίων. Ο χρυσός αυτός συγκε­ ντρωνόταν σε ουδέτερες χώρες

(όπως η Σουηδία και - κυρίως - η Ελβετία) και στη συνέχεια χρησι­ μοποιείτο για τη χρηματοδότηση των αναγκών της γερμανικής πο­ λεμικής μηχανής. Μεταπολεμικά οι σύμμαχοι βρήκαν και κατάσχε­ σαν 337 t χρυσού, από τους οποί­ ους σι 332 t επεστράφησαν στις χώρες από τις οποίες είχαν κλαπεί (Αυστρία, Βέλγιο, Ολλανδία, Γι­ ουγκοσλαβία, Πολωνία κ.ά.). Οι ι­ διώτες που έχασαν την περιουσία τους από τους Ναζί κατά τη διάρ­ κεια του Β ’ ΠΠ δεν έχουν αποζη­ μιωθεί ακόμα.

ΑΥΤΟΜΟΛΗΣΗ 1.600 ΟΥΚΡΑΝΩΝ ΝΑΖΙ Στις αρχές Νοεμβρίου 1997 δημοσιοποιήθηκε ένα άγνωστο περιστατικό του Β ’ ΠΠ. Πρόκειται για την ιστορία της αυτομόλησης δύο ολόκληρων ταγμάτων εθελο­ ντών Ουκρανών ναζί, οι οποίοι υπηρετούσαν στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Γαλλία. Οι Ουκρανοί ναζί παραδόθηκαν στις Γαλλικές Δυνάμεις Εσωτερικού, τους πολύ γνωστούς για την αντι­ στασιακή τους δράση “ Μακί” , α­ φού προηγουμένως σκότωσαν τους Γερμανούς αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, στελέχη των μο­ νάδων τους. Την απίστευτη αυτή ιστορία έφερε στο φως της δημο­ σιότητας το γαλλικό στρατιωτικό περιοδικό “ Λε Κασσοάρ” , που εκδίδεται από τους αποφοίτους της γαλλικής στρατιωτικής ακαδημίας του Σεντ Συρ (αντίστοιχης της δι­ κής μας Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων) και είναι πολύ γνωστό για τις ιστορικές του έρευνες. Συγγραφέας του συγκεκριμένου άρθρου-μελέτης είναι ο απόστρατος Γάλλος Στρατηγός ΖωρζΡοϊντό, ο οποίος κατά τη διάρκεια του Β ’ ΠΠ, ως νεαρός ανθυπο­ πλοίαρχος, είχε υπηρετήσει στις αντιστασιακές δυνάμεις των 'Μακί” . Μετά το θόρυβο που προκλήθηκε στη Γαλλία από το άρθρο του Στρατηγού Ροϊντό, ο ίδιος, με δηλώσεις του στο πρακτορείο Reuters, υποστήριξε ότι ξεκίνησε και ολοκλήρωσε την ιστορική του έρευνα λόγω της περιέργειας που του είχε προκαλέσει το γεγονός της αυτομόλησης και της παρά­ δοσης δύο ολόκληρων ταγμάτων Ουκρανών “ Ες-Ες" στους Γάλ­ λους αντάρτες, οι οποίοι στη συνέχεια πολέμησαν στο πλευρό των γαλλικών δυνάμεων εναντίον των Γερμανών.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Κείμενο-φωτογραφίες

Δ ρ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ε. ΤΖΑΧΟΣ Διδάκτωρ Μηχανικός Ε.Μ.Π. Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός T.U. Stuttgart

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ετά την πτώση της Κωσταντινουπόλεως το 1453, η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών έφερε αυτούς αντιμέτωπους με άλλα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη, όπως τη Βενετία, η οποία κατείχε μεγάλα τμήματα της Βυζαντι­ νής Αυτοκρατορίας ήδη από την περίοδο της Τέταρτης Σταυροφορίας (1204), Οι πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ Βενετών και Τούρκων για την κυριαρχία στην Κρήτη, τη μοναδική στρατιωτική δάση που κατείχε η Δύ­ ση στη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου, άρχισαν την Ανοιξη του 1645. Αφορμή για τον πόλεμο αυτό έδωσε η επίθεση μιας ναυτικής μοίρας των Ιωαννιτών ιπποτών, που είχαν την έδρα τους στη Μάλτα, κατά τουρκικού πλοίου το οποίο μετέφερε προσκυνητές στη Μέκκα και ακολούθως η αιχμαλώτιση των Τούρκων αξιωματούχων οι οποίοι επέβαιναν σε αυτό. Τότε οι Οθωμανοί κατηγόρησαν τους Βενετούς ότι έδωσαν καταφύγιο στους επιδρομείς και κήρυξαν πόλεμο εναντίον τους. Κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών ο οθωμανικός στόλος κατέπλευσε στο λιμάνι της Σούδας, αποβίβασε στρατό και πολιόρκησε τα Χανιά. Στις 29 Αυγούστου του ιδίου έ­ τους τα Χανιά παραδόθηκαν. Ενα δε χρόνο αργότερα οι Οθωμανοί κατέλαβαν και το Ρέ­ θυμνο. Η έκκληση των Βενετών προς τις δυτικές δυνάμεις για βοήθεια προσέκρουσε στην απροθυμία τους να θέσουν σε κίνδυνο τα οικονομικά συμφέροντα που είχαν στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στη συνέχεια, το Μάιο του 1648, οι Τούρκοι επιτέ­ θηκαν στον Χάνδακα (Ηράκλειο). Σε αυτή την επιχείρηση επικεφαλής των χριστιανικών δυνάμεων είχε οριστεί ο Francesco Morosini (Φραντσέσκο Μοροζίνι), ο οποίος υπήρξε ο τε-

Μ

6

■

—

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

-· ,.

·.

■

V* '■·%·

■

■

■

■

■

■

■

ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΒΕΝΕΤΟΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1684-1699) Ο ΑΡΧΙΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΩΝ ΒΕΝΕΤΩΝ ΦΡΑΝΤΣΕΣΚΟ Μ Ο ΡΟ ΖΙΝ Ι ΚΑΤΕΛΑΒΕ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ. ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΑΤΙΝΑΧΘΗΚΕ Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΚΑΙ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΚΑΤΕΡΡΕΥΣΕ. ΕΠΙΣΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΑΦΗΚΕ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΓΛΥΠΤΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ. ΑΡΓΟΤΕΡΑ, ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ, Ο ΛΟΡΔΟΣ ΕΛΓΙΝ ΕΠΩΦΕΛΟΥΜΕΝΟΣ ΤΗΣ Θ Ε ΣΕ Ω ΣΤ Ο Υ Ω Σ ΠΡΕΣΒΕΩΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΥΨΗΛΗ ΠΥΛΗ, ΑΠΕΣΠΑΣΕ ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΠΩΛΗΣΕ ΑΥΤΑ ΤΑ ΜΟΝΑΔΙΚΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΣΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ.

Παρθενώνας Η περίσταση της ανατολικής όψης, όπως και της δυτικής, έχει οκτώ κίονες δωρικού ρ υθμού.

λευταίος υπερασπιστής του Μεγάλου Κάστρου. Στο πλευρό των Βενετών αγω­ νίστηκαν και Ελληνες, αφού μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως η μεγαλόνησος υπήρξε ο θεματοφύλακας και συνεχιστής του Βυζαντίου. Από τους Κρητικούς που πολέμησαν στο πλευρό των Βενετών αναφέρουμε τον διαπρεπή λόγιο Γεράσιμο Βλάχο. Μαζί με τις δυνάμεις των Βενετών παρατά­ χθηκαν και επικουρικές μονάδες, που είχαν στείλει οι Ιππότες της Μάλτας, ο Πάπας, η Ισπανία, η Γαλλία, η Τοσκάνη και ο δούκας της Σαβοΐας. Παρά τη σθε­ ναρή αντίσταση των Βενετών, των Κρη­ τικών και των συμμάχων τους, ο Χάνδα­ κας δεν μπόρεσε να αντέξει την τρομα­ κτική πίεση που άσκησαν τα οθωμανικά στρατεύματα. Στην εξελικτική πορεία των μαχών σημαντικό ρόλο έπαιξε και η προδοσία του Βενετού συνταγματάρχη Παρθενώνας ■δυτική όψη. Από κάτω προς τα πάνω διακρίνονται το κρηπίδωμα, η κισνοστοιχία και ο θριγκός.

Το Ερ έχθ ειο ν από ΝΑ. Πρόκειται για ιωνικό ναό, αφιερωμένο στις κύριες θ εό τη τες της Αττικής, την Α&ηνά και τον Ποσειδώνα (Θεοί σύνναοι).

του μηχανικού Andrea Barozzi (Αντρέα Μπαρότσι), ο οποίος διευκόλυνε τις επι­ θέσεις των Τούρκων αποκαλύπτοντάς τους τα αδύνατα σημεία των οχυρώσε­ ων της πόλης. Ετσι ο Morosini, μπροστά στην υπεροχή των Τούρκων, αναγκά­ στηκε να ακολουθήσει την οδό των δια­ πραγματεύσεων. Υστερα από πολυήμε­ ρες διαπραγματεύσεις η Βενετία υπέ­ γραψε (στις 16 Σεπτεμβρίου 1669) τη συνθήκη με την οποία η Κρήτη, με εξαί­ ρεση τη Γραμβούσα, τη Σούδα και τη Σπιναλόγγα, παραδόθηκε στους Οθω­ μανούς. Μετά την αποχώρηση - από την Κρήτη - των Βενετών, τους οποίους α­ κολούθησαν και πολλοί Κρητικοί, ο Morosini κατηγορήθηκε για προδοσία, αλλά δεν δικάστηκε. Με την πτώση της Κρήτης το εμπό­

ριο και η οικονομία της Βενετίας δέχθη­ καν βαρύ πλήγμα, ενώ μειώθηκαν το γόητρο και η επιρροή της. Αμεσο επακό­ λουθο της κρητικής τραγωδίας ήταν η δημογραφική της συρρίκνωση. Κρητικοί ζήτησαν άσυλο τόσο στις άλλες βενετοκρατούμενες περιοχές, όσο και στην ί­ δια τη Βενετία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1683, μετά την πανωλεθρία των Οθω­ μανών προ των πυλών της Βιέννης, η Δύση αντελήφθη ότι οι Τούρκοι δεν ή­ ταν αήττητοι και απέβαλε το πνεύμα κα­ τωτερότητας απέναντι τους το οποίο τη διακατείχε. Η νίκη αυτή των Αυστριακών και των συμμάχων τους εναντίον των Οθωμανών έστρεψε τα μάτια της Ευρώ­ πης στους Αψβούργους. Ετσι το Μάρτιο του 1684 οι πληρεξούσιοι του πάπα Ιννοκεντίου ΙΑ’, του αυτοκράτορα Λεοπόλ-

Ερέχθειον-Καρυάτιδα (British Museum). Πρόκειται για μια από τις κόρες της Πρόστασης των κορών που μεταφ έρθηκε στη Βρετανία από τον λόρδο Ελγιν.

δου της Αυστρίας, του βασιλιά της Πο­ λωνίας Ιωάννη Γ' Σομπιέσκι και της Β ε ­ νετικής Γερουσίας, υπέγραψαν στο Λιντς της Αυστρίας αμυντική και επιθετι­ κή συμμαχία εναντίον των Τούρκων, που είναι γνωστή στην ιστορία ως “ Ιε­ ρός Συνασπισμός του Linz” (Sacra Liga Antiturca).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Η σημασία της συμμετοχής των Βενετών στο Συνασπισμό αυτόν αρχικά υποτιμήθηκε, αφού μετά την πτώση της Κρή­ της οι στρατιωτικές δυνατότητες της Β ε ­ νετίας θεωρήθηκε ότι ήταν περιορισμέ­ νες. Ομως τα γεγονότα διέψευσαν αυτές τις εκτιμήσεις. Η Βενετία, επειδή δεν είχε δικό της στρατό, κατέφυγε στην κεντρι­ κή Ευρώπη για να στρατολογήσει πειθαρχημένους και καλά εξοπλισμένους μισθο­ φόρους που παρέμεναν αδρανοποιημένοι μετά τη λήξη του τριακονταετούς πο­ λέμου (1618-1648). Η Βενετία είχε επίσης την τύχη να επιστρατεύσει σπουδαίους στρατιωτικούς ηγέτες, τους οποίους το­ ποθέτησε επικεφαλής των μισθοφορικών στρατευμάτων της. Ανάμεσα σε αυτούς που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ή­ ταν ο Francesco Morosini και ο κόμης Otto Wilhelm von Koenigsmark από το Minden της Γερμανίας, ο οποίος είχε διακριθεί στους πολέμους στη Σουηδία. Στα τέλη Ιανουαρίου του 1684 είχε κιόλας αποφασιστεί ο πόλεμος. Αρχι­ στράτηγος της εκστρατευτικής δύναμης εξελέγη ο παλαίμαχος της πολιορκίας του Χάνδακα Francesco Morosini, ενώ ο von Koenigsmark τοποθετήθηκε επικεφα­ λής των χερσαίων δυνάμεων του Morosini, οι οποίες αποτελούντο στην πλειοψηφία τους από Γερμανούς, προερχόμενους από τα κρατίδια Hannover, Braunschweig, Hessen, Sachsen και Wuerttemberg.

Ο ΒΕΝΕΤΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ

β

»

Ο πόλεμος κηρύχθηκε τον Απρίλιο του 1684: Ετσι τον Ιούνιο του ιδίου έτους ο Morosini απέπλευσε με κατεύθυνση το Ιόνιο πέλαγος, έχοντας μαζί του μια μοίρα που αποτελείτο από τρεις γαλέρες, δύο γαλεάσσες και άλλα βοηθητικά σκά­ φη. Καθ’ οδόν προς την Κέρκυρα πλαι­ σιώθηκε από άλλες τέσσερις βενετικές γαλέρες, πέντε γαλέρες του Πάπα, επτά της Μάλτας και τέσσερις της Τοσκάνης. Στη δύναμη αυτή προστέθηκαν και πλοία που ναυλοχούσαν στην Κέρκυρα και ακό­ μα έξι γαλέρες με Ελληνες των Ιονίων νή­ σων. Οι Βενετοί κατέλαβαν πρώτα τη Λευκάδα και την Πρέβεζα και στη συνέ­ χεια το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι. Ετσι από τον πρώτο χρόνο του πολέμου είχαν ήδη εξασφαλιστεί οι θαλάσσιες επικοινω­ νίες ανάμεσα στη Βενετία και την ελληνι­ κή χερσόνησο. Το 1685 ο Morosini αποφάσισε την κα­ τάκτηση της Πελοποννήσου, την οποία είχε σχεδιάσει νωρίτερα. Ενώ η βενετική προπαγάνδα διέδιδε ότι ο Morosini επι­ θυμούσε να απελευθερώσει τα ελληνικά εδάφη και τους Ελληνες από τον τουρκι­ κό ζυγό, στην πραγματικότητα οι Βενε­ τοί, επεδίωκαν την αναβίωση του παλαι­ ού αποικιακού κράτους, το οποίο θα εκ­ μεταλλευόταν οικονομικά τα εδάφη που θα κατακτώντο. Την άνοιξη του 1685 συγκεντρώθηκαν στην Κέρκυρα, στην

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Πρέβεζα και στο Δραγαμέστο τα στρα­ τεύματα που είχαν στρατολογηθεί για τις επιχειρήσεις της Πελοποννήσου. Το κα­ λοκαίρι έφθασαν και τα συμμαχικά πλοία από την Τοσκάνη, τη Μάλτα και τον Πάπα.

Η κα τά λη ψ η τη ς Π ελοπ οννήσ ου Ο ενωμένος χριστιανικός στόλος, αποτελούμενος από 19 ιστιοφόρα, 3 γαλεάσσες, 37 γαλέρες και 12 γαλιότες, μετέ­ φερε στη νότια Πελοπόννησο μια δύναμη 9.500 ανδρών. Πρώτα κατελήφθη η Κορώ­ νη και στη συνέχεια η Καλαμάτα, η Μάνη και τμήμα της Μεσσηνίας. Ακολούθως, το 1686, τα στρατεύματα των Βενετών κατέ­ λαβαν τη Μεθώνη, την Κυπαρισσία και το Ναύπλιο. Η κατάκτηση της Πελοποννή­ σου συνεχίστηκε και το 1687, με την κα­ τάληψη της Πάτρας και της Κορίνθου. Ετσι ο Morosini σε διάστημα τριών ετών πέτυχε να αποσπάσει από τους Τούρκους ολόκληρη σχεδόν την Πελοπόννησο, με εξαίρεση τη Μονεμβασία. Το ίδιο έτος η Βενετία απένειμε στον Morosini τον τίτλο “ Πελοποννησιακός” , αναγνωρίζοντας τις μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες του.

Η κα τά λη ψ η τω ν Α θη νώ ν Ο Morosini, εκτιμώντας ότι το τείχος του Εξαμιλίου στον ισθμό της Κορίνθου ήταν ανεπαρκές για την απόκρουση τουρκικών επιθέσεων από Βορρά, απο­ φάσισε να επεκτείνει τις κτήσεις του και βορείως του ισθμού. Κύριος στόχος του Βενετού αρχιστρατήγου ήταν η κατάλη­ ψη των Αθηνών. Στο τέλος Αυγούστου του 1687 φθά­ νει στο στρατόπεδο των Βενετών ένας Καπουτσίνος μοναχός, εξουσιοδοτημέ­ νος εκ μέρους των Αθηναίων να διαπραγ­ ματευτεί το ποσό που θα έπρεπε να πλη­ ρώσουν οι Αθηναίοι ώστε να αποφευχθεί η επίθεση κατά της πόλης τους. Οι Βενε­ τοί πρότειναν το ποσό των 40.000 ρεαλίων ετησίως, όμως το ποσό αυτό κρίθη-

ο

κε από τους Αθηναίους ως υπέρογκο. Στις αρχές Σεπτεμβρίου άλλη αντι­ προσωπεία των Αθηναίων, με επικεφαλής τον μητροπολίτη Ιάκωβο, αρχίζει νέο κύ­ κλο διαπραγματεύσεων με τους Βενετούς. Τελικά επέρχεται συμφωνία και ο Morosini υπόσχεται στους Αθηναίους να μην επιτεθεί κατά των Αθηνών. Ομως στις 14 Σεπτεμβρίου, κατά τη διάρκεια του πο­ λεμικού συμβουλίου των Βενετών, οι αρ­ χηγοί των μισθοφόρων λαμβάνουν αντί­ θετη θέση και επιμένουν στην πραγματο­ ποίηση της εκστρατείας. Ο Morosini προ­ βάλλει αντιρρήσεις για την επίθεση αυτή, με αιτιολογικό τον επερχόμενο χειμώνα. Τότε ακριβώς φθάνει μια νέα αντιπροσω­ πεία εκ μέρους των Αθηναίων προκρίτων, εξουσιοδοτημένη να εκφράσει τη συμπα­ ράστασή της στην εκστρατεία των Βενε­ τών. Μετά από αυτό οι Βενετοί αποφασί­ ζουν την εκστρατεία και ο στόλος του Morosini πλέει προς το Σαρωνικό με κα­ τεύθυνση τον Πειραιά, ενώ μια μοίρα του βενετικού στόλου με διοικητή τον ναύαρ­ χο Venier κινείται προς την Εύβοια, για να παραπλανήσει τους Τούρκους. Ομως στις 21 Σεπτεμβρίου ο Venier επιστρέφει στον Πειραιά, όπου ναυλοχεί ο υπόλοιπος βε­ νετικός στόλος. Ακολούθως οι Βενετοί α­ ποβιβάζουν εκεί 8.000 άνδρες και 870 ιπ­ πείς. Με την εμφάνιση αυτών των δυνά­ μεων η πόλη των Αθηνών εκκενώνεται από τους Τούρκους, οι οποίοι σπεύδουν να οχυρωθούν στην Ακρόπολη, αποφασι­ σμένοι να την κρατήσουν έως ότου φθάσουν ενισχύσεις τουρκικών μονάδων από τη Θήβα. Ετσι οι Βενετοί ανενόχλητοι, με 150 άνδρες μόνον, καταλαμβάνουν την πόλη των Αθηνών. Μετά την κατάκτηση της πόλεως οι Αθηναίοι υποχρεώνονται να συνταχθούν με τους Βενετούς, γνωρίζοντας ότι η ουδετερότητα θα απέβαινε σε βάρος τους, ανεξάρτητα από την έκβαση αυτής της σύγκρουσης. Στο μεταξύ οι κάτοικοι μεριμνούν για την απόκρυψη των χρημά­ των και των κοσμημάτων τους, μη έχο-

Ι Ο __________ 3 0 _________ 3 0

4·0

5θΗ.

Κάτοψη του νεώτερου (Περίκλειου) Παρθενώνα. 1 -Πρόναος, 2 - Εκατόμπεδος νεώς, 3 - Οπισθόδομος ή κυρίως Παρθενώνας, 4 - Οπισθόναος.

τασκευάστηκε από ξύλο και καλύφθηκε με πήλινες κεραμίδες, αλλά η κάλυψη πε­ ριορίστηκε μόνο στο χώρο του σηκού, ενώ το πτερό (η περίσταση) έμεινε ακά­ λυπτο. Στη νοτιοδυτική γωνία του σηκού, επάνω στον ισχυρό κορμό ενός παλαιότερου πύργου, είχε κατασκευαστεί ο μινα­ ρές που προαναφέρθηκε. Στο εσωτερικό του σηκού η διώροφη διάταξη των κιόνων είχε αξιοποιηθεί για την κατασκευή υπε­ ρώων, πιθανότατα μόνο πάνω από τα πλευρικά κλίτη. Το δάπεδο στο ανατολικό τμήμα του σηκού είχε υπερυψωθεί για τη διαμόρφωση του ιερού. Επίσης είχαν το­ ποθετηθεί δύο κίονες από ίασπι, καθώς και το κιβώριο. Ομως οι υπάρχουσες τοι­ χογραφίες είχαν καλυφθεί με επίχρισμα από τους Τούρκους, για να μην είναι ορα­ τές οι χριστιανικές παραστάσεις.

ντας εμπιστοσύνη στους μισθοφόρους του Morosini.

Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟ 1687 Π α ρ θεν ώ ν α ς Με την επιβλητική μορφή και την α­ παράμιλλη αρχιτεκτονική του ο Παρθε­ νώνας είναι άρρηκτα δεμένος με την ει­ κόνα της Ακροπόλεως και αυτή των Αθη­ νών. Ηδη από τον 6ο αιώνα μ.Χ. ο Παρθε­ νώνας είχε μετατραπεί σε χριστιανικό ναό. Διαρρυθμίστηκε σε σχήμα βασιλικής και αφιερώθηκε στην Αγία του Θεού Σο­ φία. Αργότερα ο ίδιος ναός αφιερώνεται στην Παναγία των Αθηνιώτισσα. Οι δύο αρχικά ανεξάρτητοι μεγάλοι χώροι του σηκού, ο κυρίως ναός (ή εκατόμπεδος νεώς) και ο οπισθόδομος (ή κυρίως Παρθενών) απέκτησαν επικοινω­ νία μεταξύ τους με τη διάνοιξη τριών θυρωμάτων στο διαχωριστικό τοίχο τους. Ο κυρίως ναός, ο οποίος ήταν τριμερής, απετέλεσε το ναό της χριστιανικής βασι­ λικής, ενώ ο αρχαίος οπισθόδομος στη δυτική πλευρά απετέλεσε το νάρθηκα του ναού. Η ανατολική είσοδος καταργήθηκε και κατασκευάστηκε στην πλευρά εκείνη η κόγχη του ιερού, σύμφωνα με τον προσανατολισμό των χριστιανικών ναών, ενώ ως κύρια είσοδος διατηρήθηκε η υπάρχουσα δυτική είσοδος του αρχαίου ναού. Στο χριστιανικό ναό προσήλθε για να προσκυνήσει ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β ’ ο Βουλγαροκτόνος το 1018, μετά τη νί­ κη του εναντίον των Βουλγάρων. Στις αρ­ χές του 13ου αιώνα η λειτουργία του να­ ού συνεχίζεται, αλλά μετά την Δ ’ Σταυρο­ φορία οι Φράγκοι, οι οποίοι κατέλαβαν την Αθήνα, μετέτρεψαν το κτίριο σε κα­ θολικό ναό. Μετά την επίσκεψη του Μεχμέτ (Μωάμεθ) Β ' το 1458 στην Αθήνα, ο χριστιανικός ναός μετατρέπεται σε τζαμί και στην ΝΔ γωνία του σηκού κατασκευά­ ζεται ένας μιναρές.

Α π εικ ο νίσ εις το υ Π α ρ θενώ να Το 1674 επισκέπτεται την Αθήνα ο πρεσβευτής του Λουδοβίκου ΙΔ’ στην Υψηλή Πύλη, μαρκήσιος Olier de Nointel, συνοδευόμενος από το ζωγράφο Jacques Carrey, ο οποίος απεικονίζει συστηματικά και με μεγάλη ακρίβεια τα αετώματα, τη ζωφόρο και τις νότιες μετόπες του Παρ­ θενώνα. Το ίδιο έτος ο Αγγλος φυσιοδί­ φης George Wheler με τον Γάλλο γιατρό Jacob Spon επισκέπτονται την Αθήνα και συντάσσουν περιγραφές και απεικονί­ σεις των μνημείων, οι οποίες αποδεικνύονται πολύ χρήσιμες. Το 1687 ο Γάλ­ λος Gravier d’ Ortieres και ο μηχανικός Plantier επισκέπτονται την Αθήνα, ο δε τε­ λευταίος σχεδιάζει τον Παρθενώνα.

Το Ε ρ έ χ θ ειο ^:c i ^ A S C X 'S C 0

Μ A V R O C E X t)

P.EXOT CXXE51ACO .tD H V C

V ίΌ -'.Ν T I . S - C -

0 F ran cesco M orosini, παλαίμαχος της πολιορκίας του Χάνδακα, τοπ οθετήΒηκε επικεφαλής της εκοτρατευτικής δύναμης των Βενετώ ν (χαλκογραφία Fanelli, 1707).

Το Ερέχθειο κατά τους χριστιανικούς χρόνους είχε μετατραπεί και αυτό σε τρίκλιτη βασιλική, αφιερωμένη στο Σωτήρα Χριστό. Την περίοδο της φραγκοκρατίας το κτίριο αποδόθηκε για κοσμική χρήση,

Η πόλη των Αθηνών κατά την εποχή της πολιορκίας (χαλκογραφία Fanelli, 1707).

Ο Π α ρ θ εν ώ ν α ς προ τη ς κα τα σ τρ ο φ ή ς Σύμφωνα με τις περιγραφές των πε­ ριηγητών και τα σχέδια των τεχνικών και των ζωγράφων που επισκέφθηκαν την Αθήνα, ο Παρθενώνας παρουσίαζε την α­ κόλουθη εικόνα: Τα μετακιόνια της περί­ στασης (της κιονοστοιχίας που περιβάλ­ λει το κυρίως κτίριο) είχαν κλειστεί με τοίχο ύψους 5 μέτρων. Τα μετακιόνια της δυτικής και της ανατολικής προστάσεως είχαν και αυτά ενωθεί με παρόμοιο τρό­ πο. Η αρχαία στέγη είχε ήδη καταστραφεί τον 3ο αιώνα π.Χ. από εμπρησμό και μαζί της ολόκληρο σχεδόν το εσωτερικό του σηκού. Κατά τη μεγάλη επισκευή που ε­ πακολούθησε, η νέα στέγη του ναού κα-

ενώ κατά την τουρκοκρατία είχε μετα­ τραπεί σε κατοικία του αγά, ο οποίος στέ­ γαζε εκεί και το χαρέμι του. Η πρόσταση των Κορών διετηρείτο ανέπαφη, όμως το ενδιάμεσο διάστημα από καρυάτιδα σε καρυάτιδα είχε κτισθεί.

Τα Προπ ύλαια Τα Προπύλαια της Ακροπόλεως στο τέλος του 12ου αιώνα είχαν μετατραπεί σε κατοικία των ορθόδοξων επισκόπων των Αθηνών και στη συνέχεια των Φρά­ γκων δουκών. Επάνω στο κεντρικό κτίριο είχε προστεθεί ένας όροφος, ως δάπεδο του οποίου χρησιμοποιήθηκε η αρχαία φατνωματική οροφή του κτιρίου. Επάνω στη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων ανή­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

γειραν οι Φράγκοι πύργο ύψους 26 μέ­ τρων. Στα μετακιόνια των δωρικών κιονοστοιχιών του κεντρικού κτίσματος υψώθηκαν τοίχοι και έτσι καταργήθηκε η πρόσβαση στο Κάστρο από τα Προπύ­ λαια. Η νέα είσοδος της Ακροπόλεως κα­ τασκευάστηκε ανάμεσα στο φράγκικο πύργο και στο νότιο τείχος της. Το κλασι­ κό κτίριο των Προπυλαίων διατηρήθηκε ανέπαφο, αλλά έδινε την εντύπωση ενός φρουρίου με οδοντωτές επάλξεις. Επί τουρκοκρατίας τα Προπύλαια χρησιμοποιήθηκαν ως κατοικία του φρουράρχου (δισδάρη) της Ακροπόλεως. Το 1640 ένας κεραυνός έπεσε στο κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων, στο ο­ ποίο ήταν αποθηκευμένη πυρίτιδα, και η έκρηξη που επακολούθησε κατέστρεψε τμήμα του κτιρίου, όμως το δυτικό τμή­ μα του διετηρείτο ανέπαφο.

Ν α ό ς τη ς Α θ η ν ά ς Ν ίκη ς

Προπύλαια. Διακρίνεται η Β Α πτέρυγα ή Πινακοθήκη και το βάθρο του μνημείου του Αγρίππα, το οποίο έφ ερ ε ένα χάλκινο τέθριππο άρμα.

Ο ναός της Αθηνάς Νίκης παρέμενε ακόμα ακέραιος. Το τμήμα της οχύρω­ σης ανάμεσα στο μνημείο του Αγρίππα και τον αρχαίο πύργο όπου είχε οικοδομηθεί ο ναός, ήταν αρκετά υψηλό ώστε να ενσωματώνεται σε αυτό και η δυτική πρόσοψη του ναού μαζί με τους κίονες. Μέσα στον περίβολο της Ακροπόλε­ ως είχαν επίσης ανεγερθεί πολλές οι­ κίες, οι οποίες εκάλυπταν τα αρχαία μνημεία. Για την κατασκευή των οικιών αυτών είχε χρησιμοποιηθεί εν μέρει υλι­ κό από τα αρχαία μνημεία.

10

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ Μετά την κατάληψη της πόλης των Αθηνών οι Βενετοί, με διακοίνωση προς τους Τούρκους, απαιτούν την παράδοση της Ακροπόλεως, παρέχοντας ταυτό­ χρονα τη διαβεβαίωση ότι θα επιτραπεί σε αυτούς η ασφαλής και ανενόχλητη α­ ποχώρηση μαζί με όλα τα υπάρχοντά τους. Ο αγάς του κάστρου Αλή όμως, ε­ πειδή διαθέτει πολεμικά εφόδια και τρό­ φιμα σε επαρκή ποσότητα, αρνειται να παραδοθεί και ταυτόχρονα μεριμνά για την αποστολή - σ’ αυτόν - ενισχύσεων. Συγχρόνως, για την άμεση αντιμετώπιση του κινδύνου, σι πολιορκούμενοι Τούρ­ κοι ενισχύουν τα τείχη και κατασκευά­ ζουν συμπληρωματικά οχυρωματικά έρ­ γα στη δυτική πλευρά της Ακροπόλεως. Συγκεκριμένα, κτίζουν έναν πύργο δυτι­ κά του ναού της Αθηνάς Νίκης και προ­ βαίνουν σε ενίσχυση του προμαχώνα με­ ταξύ του ναού και του Μνημείου του Αγρίππα, τοποθετώντας εκεί μια δεύτε­ ρη πυροβολαρχία. Για οικοδομικό υλικό χρησιμοποιούν τις λιθοπλίνθους του να­ ού της Αθηνάς Νίκης, τον οποίο και κα­ τεδαφίζουν.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Προπύλαια: ανατολική όψη του κεντρικού οικοδομήματος. Αποτελείται από έξι δωρικούς κίονες μ ε ένα μεγαλύτερο μετακιόνιο στο μέσο.

Στο μεταξύ το κύριο σώμα της βενε­ τικής δύναμης, υπό τον von Koenigsmark, καταλαμβάνει τα σημαντικότερα στρα­ τηγικά σημεία της πόλεως, στα οποία ή­ ταν δυνατόν να τοποθετηθούν πυροβό­ λα, για να βληθεί η Ακρόπολη. Ταυτόχρο­ να οι μηχανικοί του εκστρατευτικού σώ­ ματος προσπαθούν να διανοίξουν σή­ ραγγες στο βράχο της Ακροπόλεως για ν ’ ανατινάξουν τα τείχη της. Παρά την α­ ντίσταση των Τούρκων οι Βενετοί κατορ­ θώνουν να φθάσουν ως το σπήλαιο της Αγλαύρου, αλλά αδυνατούν να διατρήσουν το σκληρό βράχο. Τότε ο von Koenigsmark, αντιλαμβανόμενος τη δυσκολία του εγχειρήματος της αλώσεως της Ακροπόλεως, αποφασίζει να προ­

σβάλει το ισχυρό φρούριο με τηλεβόλα. Για το σκοπό αυτό οι Βενετοί σχεδιά­ ζουν την τοποθέτηση 15 τηλεβόλων στο λόφο των Μουσών και εννέα στην Πνύ­ κα, καθώς και πέντε μεγάλων όλμων στο λόφο του Αρείου Πάγου. Παρά τις παρε­ νοχλήσεις των Τούρκων οι Βενετοί τοπο­ θετούν τα πυροβόλα τους στις επιλεγείσες θέσεις. Επικεφαλής του βενετικού πυροβο­ λικού τοποθετείται ο Antonio Moutoni (Αντόνιο Μουτόνι), Conte de San Felice. Οι περισσότερες μαρτυρίες για τον επικε­ φαλής του πυροβολικού δεν είναι κολα­ κευτικές. Οι πληροφορίες μας λένε ότι τα περισσότερα βλήματα περνούσαν ε­ πάνω από την Ακρόπολη και έπεφταν

στην άλλη πλευρά του Βράχου, με απο­ τέλεσμα να φονεύονται Βενετοί πολιορ­ κητές που βρίσκονταν εκεί. Ομως μετά τις πρώτες αποτυχίες του πυροβολικού τοποθετήθηκε νέα πυροβολαρχία στην ανατολική πλευρά του λόφου και ορί­ στηκε ως συνεργάτης του Moutoni ένας αξιωματικός που ονομαζόταν Λέανδρος. Κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών ένα βλήμα βρήκε τη μικρή αποθήκη πυρίτιδας που βρισκόταν στα Προπύ­ λαια, με αποτέλεσμα να ανατιναχθεί ένα τμήμα του κτιρίου.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Βέβαιο θεωρείται ότι η ανατίναξη του Παρθενώνα έγινε σκόπιμα. Ομως οι σχετικές με το γεγονός πληροφορίες εί­ ναι συγκεχυμένες. Ο ταγματάρχης από το κρατίδιο του Hessen H. Sobiewolsky, ο οποίος ήταν εκείνη την περίοδο ανθυπολοχαγός, αναφέρει τα ακόλουθα σχετικά με την καταστροφή του μνημεί­ ου: “ Στις 22 Σεπτεμβρίου άρχισε η διά­ νοιξη χαρακωμάτων πλησίον των πυρο­ βολαρχιών. Επικεφαλής της επιχειρήσε-

ως τοποθετήθηκε ο υπολοχαγός κύριος Du Mont. Ο ταγματάρχης του συντάγμα­ τος στο οποίο υπηρετούσε ο υπολοχαγός Kletters κτυπήθηκε θανάσιμα κατά την εκσκαφή των χαρακωμάτων. Καθώς δεν υπήρχε ελπίδα να επέλθουν φθορές στο φρούριο, άρχισε η κατασκευή ση­ ράγγων μέσα στο σκληρό βράχο, στη βά­ ση του κάστρου. Ενώ και αυτή η προσπά­ θεια φαινόταν ότι θα αποβεί μάταιη, έφθασε από το κάστρο ένας φυγάς, ο ο­ ποίος έφερε την είδηση ότι ο διοικητής του φρουρίου είχε μεταφέρει όλη την ποσότητα της πυρίτιδας, καθώς και όλα τα πολύτιμα αντικείμενα, στο ναό, γνω­ στό ως ναό της Αθηνάς, επίσης ότι όλοι οι αξιωματούχοι του φρουρίου είχαν καταλύσει μέσα στο ναό, πιστεύοντας ότι οι Χριστιανοί δεν θα ήθελαν να τον βλά­ ψουν. Ομως οι Βενετοί έστρεψαν τους όλμους τους προς αυτή την κατεύ­ θυνση και άρχισαν να βάλλουν κατά του ναού, αλλά κανένα βλήμα δεν μπόρεσε

Τμήμα της ζωφόρου του ναού της Νίκης που “ απ ήχθη” από τον Ελγιν και σήμερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Ο Ναός της Νίκης κατεδαφίστηκε από τους Τούρκους το 1686 και τα μάρμαρά του χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση του οχυρωματικού τοίχου.

Τείχος Ακροπόλεως -ΝΑ γωνία

Νότιο τείχος Ακροπόλεως. Κτίστηκε από τον Κίμωνα, πιθανώς μετά τη νίκη του στον Ευρυμέδοντα ποταμό της Μ. Ασίας (το 467π.Χ.) εναντίον των Περσών.

να του επιφέρει βλάβες επειδή η στέγη του ναού είχε μικρή κλίση και ήταν μαρ­ μάρινη προσφέροντας ικανοποιητική προστασία. Τότε ένας ανθυπολοχαγός από το Lueneburg θύμωσε και άρχισε και εκείνος να ρίχνει όλμους κατά του ναού, ένας από τους οποίους διέτρησε τη στέ­ γη του ναού και έπεσε πάνω στον όγκο της πυρίτιδας που είχαν συγκεντρώσει οι Τούρκοι. Ετσι ανατινάχθηκε ο ναός στο μέσο του και ό,τι βρισκόταν μέσα στο χώρο του ναού σκεπάστηκε με πέ­ τρες, ενώ οι Τούρκοι τα είχαν χαμένα. Στο μεταξύ οι Τούρκοι μεταβίβασαν διάφορα συνθήματα με φωτιά στο στρατό τους που Θρισκόταν εκείνη τη στιγμή

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Ί2 »■

στη Θήθα” . Οι Βενετοί, όταν αντελήφθησαν την καταστροφή του ναού, ξέσπασαν σε ζη­ τωκραυγές και φώναζαν “viva la nostra Repubblica" (Ζήτω η Δημοκρατία μας), ενώ οι Γερμανοί μισθοφόροι φώναζαν “ Heil von Koenigsmark” . Από την τρομερή έκρηξη κατέρρευσαν οι τρεις από τους τέσσερις τοί­ χους του σηκού και κατέπεσαν τα τρία πέμπτα των αναγλύφων της αρχαίας ζω­ φόρου. Πιθανότατα η στέγη του ναού κα­ τέπεσε στο σύνολό της, καθώς και έξι κίονες της νότιας πλευράς, όπως και το σύνολο των κιόνων της ανατολικής προστάσεως εκτός από έναν. Με την πτώση των κιόνων έπεσαν τα επιστύλια, τα τρί­ γλυφα και οι μετόπες. Η έκρηξη και η επακολουθήσασα ανατίναξη του Παρθενώνα προκάλεσε μεγά­ λο πανικό. Τριακόσιοι Τούρκοι φονεύθηκαν από τα μαρμάρινα θραύσματα που ε­ κτοξεύτηκαν προς όλες τις κατευθύν­ σεις. Επίσης η πυρκαϊά που ξέσπασε από την έκρηξη μεταδόθηκε γρήγορα στα γύ­ ρω κτίσματα, καθώς δε δεν υπήρχε νερό για την κατάσβεσή της αυτή συνεχίστηκε ολόκληρη τη νύχτα της 26ης προς την 27η Σεπτεμβρίου, καθώς και την επόμενη ημέρα. Παρά την επελθούσα καταστροφή οι Τούρκοι που βρίσκονταν περικυκλωμένοι επάνω στην Ακρόπολη δεν ήθελαν να πα­ ραδοθούν, γιατί πίστευαν ότι ο τουρκι­ κός στρατός θα έφθανε σύντομα. Πράγ­ ματι, στις 28 Σεπτεμβρίου τα τουρκικά στρατεύματα φάνηκαν κοντά στην Αθή­ να. Ομως ο von Koenigsmark απέστειλε α­ μέσως εναντίον τους όλο το διαθέσιμο πεζικό, καθώς και το ιππικό του. Τότε οι Τούρκοι που είχαν έλθει για να λύσουν την πολιορκία της Ακροπόλεως υποχώρη­ σαν γρήγορα προς Βορρά, δίχως να ρί­ ξουν ούτε μια τουφεκιά.

Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ Οταν οι Τούρκοι που βρίσκονταν επά­ νω στην Ακρόπολη διαπίστωσαν ότι ο τουρκικός στρατός που είχε έλθει από τη Θήβα για να τους σώσει απομακρυνόταν, αποφάσισαν να παραδοθούν και στις 28 Σεπτεμβρίου ύψωσαν λευκή σημαία στον πύργο των Προπυλαίων. Στη συνέχεια απέστειλαν πέντε αξιωματούχους για να διαπραγματευτούν τους όρους παράδο­ σης. Τότε ο von Koenigsmark διέταξε παύ­ ση πυρός και οι εκπρόσωποι των Τούρκων οδηγήθηκαν στο βενετικό στρατηγείο στον Πειραιά. Στο πολεμικό συμβούλιο που συνεκλήθη ο Morosini επέμενε στην άνευ όρων παράδοση της Ακροπόλεως,

Β Α άποψη Ακροπόλεως - καταστροφή Παρ&ενώνα (χαλκογραφία Fanelli, 1707).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

καθώς και των Τούρκων που βρίσκονταν εκεί. Ομως, οι Τούρκοι ζητούσαν εγγυή­ σεις για την ασφάλεια της ζωής των πολιορκημένων και την εξασφάλιση των μέ­ σων για την αποχώρησή τους από την Αθήνα. Τελικά ο von Koenigsmark συμφώ­ νησε με τα αιτήματα των Τούρκων απε­ σταλμένων και στις 29 Σεπτεμβρίου υπεγράφη η συνθήκη παράδοσης. Το μεση­ μέρι της ίδιας ημέρας οι Τούρκοι παραδό­ θηκαν και η βενετική σημαία με το λιο­ ντάρι του Αγίου Μάρκου υψώθηκε στην Ακρόπολη, εμπρός από τα Προπύλαια. Στο χώρο της Ακροπόλεως μαζί με τους επιβιώσαντες της πολιορκίας Τούρ­ κους, που περίμεναν σε άθλια κατάσταση για να μεταφερθούν εκτός της πόλεως των Αθηνών, βρίσκονταν 300 νεκροί Τούρκοι, καθώς και μεγάλος αριθμός τραυματιών. Στις 4 Οκτωβρίου ναυλώθη­ καν τα πλοία που θα μετέφεραν τους Τούρκους και όλοι οι επιζώντες ξεκίνη­ σαν από την Ακρόπολη για τον Πειραιά με τα πόδια. Ηταν μια πολύωρη πορεία, κατά τη διάρκεια της οποίας πολλοί από τους μισθοφόρους των Βενετών προσπαθού­ σαν να υπεξαιρέσουν τα πενιχρά υπάρχο­ ντα των ηττημένων και να βιάσουν τις γυναίκες που είχαν μαζί τους. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων οι Βενετοί ανέβηκαν στην Ακρόπολη και ε­ γκαταστάθηκαν. Φρούραρχος τοποθετήθηκε ο κόμης Τομάζο Πομπέι (Tommaso Pompei), ο οποίος φρόντισε για την ταφή των πολυάριθμων νεκρών που είχαν μεί­ νει άταφοι για δέκα περίπου ημέρες. Επί­ σης φρόντισε για την καταγραφή των πο­ λεμοφοδίων που εγκατάλειψαν οι Τούρ­ κοι επάνω στην Ακρόπολη και επιμελήθηk f τη διάνοιξη διόδων ανάμεσα στα ερεί­ πια των καμμένων κτιρίων και των αρχαί­ ων μαρμάρων που είχαν σκορπιστεί από τη φοβερή έκρηξη.

Η ΕΙΣΟ ΔΟ Σ ΤΟΥ MOROSINI ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Μετά τον απόπλου των Τούρκων ο Morosini εισήλθε θριαμβευτικά στην Αθή­ να, συνοδευόμενος από τον von Koenigsmark και περιστοιχιζόμενος από τους ανώτερους αξιωματικούς του. Στις πύλες της πόλεως υποδέχθηκαν τον Βενετό αξιωματούχο ως νικητή ο επίσκοπος και οι πρόκριτοι των Αθηνών, διακηρύσ­ σοντας την πίστη τους προς την Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Ακολού­ θως ο Morosini επικύρωσε τα κοινοτικά προνόμια των Αθηναίων, επέτρεψε την αυτοδιοίκησή τους και αναγνώρισε τα δι­ καιώματα του αρχιεπισκόπου και του ορ­ θοδόξου κλήρου. Εψάλη ευχαριστήρια δοξολογία σε ένα από τα μεγαλύτερα τε­ μένη, το οποίο μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου. Σύ­ ντομα μάλιστα τα περισσότερα τεμένη μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς. Μετά τη δοξολογία ο Morosini με τη συνο­ δεία του ανέβηκε στην Ακρόπολη και ό­ λοι μαζί αντίκρυσαν τα κατεστραμμένα μνημεία. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του ταγματάρχη Sobiewolsky, όλα όσα εί­ χαν καταπέσει στο “ Κάστρο" θα ξανακτί­ ζονταν και θα αποκτούσαν την παλαιά τους όψη. Στο ημερολόγιό της η κυρία Anna Akerhjelm, κυρία επί των τιμών της συζύγου του von Koenigsmark, αναφέρει ότι “ ο κόσμος δεν θα μπορέσει να κτίσει ξανά ένα τέτοιο αριστούργημα” , ενώ για τον Francesco Morosini, που έστειλε το “χαρμόσυνο" μήνυμα στη Βενετία για τον “ τυχερό όλμο" που κατέστρεψε τον Παρ­ θενώνα, το μνημείο το οποίο καταστράφηκε ήταν “ ένα παλιοτζαμί, στο οποίο εί­ χε μετατραπεί ο υπέροχος ναός της Αθηνάς” .

VF.Dl Γλ D E L C A ST Ι> \ C R O P O U S DALI. V P A R T E DI I K \ . W O \ T V \ \

Το νέο για την καταστροφή του Παρ­ θενώνα διαδόθηκε γρήγορα στην Ευρώ­ πη και προξένησε θλίψη. Ομως το γεγο­ νός ότι ο Παρθενώνας είχε καταστραφεί για πάντα λησμονήθηκε σύντομα. Ο ίδιος ο von Koenigsmark προσπάθησε να αποσείσει από πάνω του την ευθύνη της κα­ ταστροφής του μνημείου. Στο ημερολό­ γιό της η κυρία Akerhjelm μνημονεύει τις επιφυλάξεις του von Koenigsmark για το βομβαρδισμό της Ακροπόλεως και τονί­ ζει την επιμονή του Morosini για τη λήψη της απόφασης αυτής. Βεβαίως οι κάτοικοι των Αθηνών εί­ χαν πλήρη συνείδηση για τη βαρβαρότη­ τα των πολιορκητών και το μέγεθος της καταστροφής που προξένησαν οι εκπρό­ σωποι της πολιτισμένης Δύσεως στα μνη­ μεία του Ιερού Βράχου, τον οποίο κατέ­ λαβαν χρησιμοποιώντας τηλεβόλα.

ΟΙ ΜΙΣΘΟΦΟΡΟΙ ΚΑΤΑΛΥΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Μετά την απόφαση του Morosini να διαχειμάσει στην Αθήνα, όλοι οι μισθοφό­ ροι εισήλθαν στην πόλη και στρατοπέδευσαν κατά έθνη. Στον Βενετό μηχανι­ κό Βερνέντα (Verneda) ανατέθηκε η σύ­ νταξη τοπογραφικών σχεδίων της πόλεως και η σχεδίαση της αναπαραστάσεως των Αθηνών και της Ακροπόλεως. Ετσι, σχέδια της βομβαρδισμένης Ακροπόλεως και της επικρατούσας καταστάσεως στην πόλη των Αθηνών εκείνης της περιόδου έφθασαν ως τις μέρες μας. Από τις λίγες πληροφορίες που έ­ χουμε για τον τρόπο συμβίωσης των Αθη­ ναίων με τους μισθοφόρους του Morosini, συμπεραίνουμε ότι οι Αθηναίοι τους υπο­ δέχθηκαν καλά και τους περιποιήθηκαν. Ενας Γερμανός μισθοφόρος, ο Ulrich Friedrich Hombergk, ήταν τόσο ενθουσια­ σμένος από την Αθήνα που έγραψε τα πα­ ρακάτω: “ Η Αθήνα είναι μεγάλη και πο­ λυάνθρωπη. Δεν αλλάζω το κρασί της Αττικής με την καλύτερη μπύρα. Εδώ βρήκα σταφύλια πελώρια σαν εκείνα που αναφέρει η Παλαιά Διαθήκη. Δύο άνδρες δύσκολα μπορούν να σηκώσουν ένα τσα­ μπί,..” ! Στο μεταξύ οι σχέσεις Βενετών και μι­ σθοφόρων χειροτέρευαν μέρα με τη μέ­ ρα. Ο Morosini στις εκθέσεις του κατηγο­ ρεί τους μισθοφόρους ότι συνεχώς τον εξεβίαζαν με νέες απαιτήσεις σχετικά με τη μισθοδοσία τους, ενώ οι μισθοφόροι κατηγορούν τους Βενετούς για κακοπιστία και φιλαργυρία. Ο Γερμανός Hombergk αναφέρει τα εξής: “ Η Δημοκρα­ τία μας ξεγελά καί μας συμπεριφέρεται με έναν απαίσιο τρόπο. Τα 28 δουκάτα, που αξίζουν 23 γερμανικά τάληρα, μας τα αλλάζουν με 15, διότι μας εξαναγκάζουν να δεχθούμε για 3,5 τάληρα μισό φιορίνι, ενώ στη Βενετία το μισό φιορίνι το αλλά­ ζουν με δύο τάληρα...” . Οι διαφωνίες και η εχθρότητα μεταξύ Βενετών και μισθο­ φόρων απέβαιναν σε βάρος των Αθηναί­

Νότια άποψη Ακροπόλεως - καταστροφή Παρθενώνα (χαλκογραφία Fanelli, 1707).

ων. Οι μισθοφόροι δεν προστάτευαν, ό­ πως είχαν υποχρέωση, τους Ελληνες από τις τουρκικές επιδρομές. Ετσι πολλοί κά­ τοικοι της Αττικής αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τα κτήματά τους και κατέφυγαν και αυτοί στην Αθή­ να. Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού αν­ θρώπων μέσα στην πόλη είχε ως αποτέ­ λεσμα την έλλειψη τροφίμων και νερού. Επιπλέον οι μισθοφόροι άρχισαν τις διαρπαγές και τις λεηλασίες, ενώ στην πόλη ξέσπασε πανούκλα.

Η ΕΚΚΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΒΕΝΕΤΟΥΣ Στις 31/12/1687 ο Morosini συγκάλεσε στον Πειραιά πολεμικό συμβούλιο, στο ο­ ποίο εξέθεσε την κατάσταση και πρότεινε την εγκατάλειψη των Αθηνών, αφού για τη συνέχιση της κατοχής της πόλεως απαιτείτο η κατασκευή οχυρών, πολλά έτη εργασίας και μεγάλος αριθμός εργα­ τών. Επίσης πρότεινε την εκκένωση της Αθήνας και την απομάκρυνση των κατοί­ κων της προκειμένου να αποφευχθεί η σφαγή τους από τους Τούρκους. Ο Morosini στο ίδιο συμβούλιο πρότεινε και την καταστροφή της πόλεως των Αθηνών εκ θεμελίων, καθώς και της Ακροπόλεώς της, για να μη πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Μάλιστα κάλεσε τους προκρί­ τους της πόλεως και τους ανακοίνωσε ο ί­ διος την απόφαση του πολεμικού συμβουλίου. Να τι γράφει στη σχετική αναφορά του προς τη Γερουσία της Βενε­ τίας: “Ακουσαν περίλυποι την αναγγελίαν των αποφασισθέντων μέτρων. Προσπά­ θησα να τους παρηγορήσω, υποσχόμενος ότι θα τους δοθεί κάθε ενίσχυση και κά­ θε συνδρομή στη νέα τους εγκατάστα­

ση...” . Οι Αθηναίοι αντιπρότειναν να προ­ σφέρουν χρήματα και να συγκροτήσουν οι ίδιοι τις απαιτούμενες στρατιωτικές μονάδες για την άμυνα της πόλεως. Επί­ σης πρότειναν την ανάληψη της μισθοδο­ σίας αυτών των μονάδων για ένα χρόνο. Ομως ο Morosini αρνήθηκε επίμονα κάθε συνδιαλλαγή. Στις 12/2/1688 το πολεμικό συμβούλιο αποφάσισε οριστικά την εγκατάλειψη και την εκκένωση των Αθηνών και την κατα­ στροφή της πόλεως με τη χρήση εκρηκτι­ κών. Ομως για την καταστροφή των οικη­ μάτων της πόλης, των τειχών της Ακροπόλεως και των άλλων αρχαίων μνημείων απαιτούντο πολυάριθμοι εργάτες, πολύ­ μηνη εργασία και μεγάλη ποσότητα εκρη­ κτικών. Η έλλειψη των απαιτούμενων μέ­ σων ήταν τελικά η μοναδική αιτία που σώ­ θηκαν η Αθήνα και τα μνημεία της από την κοντόφθαλμη πολιτική της Βενετίας, η οποία από το 1204 και μετά συνέχιζε να πολεμά εναντίον των Τούρκων μέσα στην πρώην επικράτεια της βυζαντινής αυτο­ κρατορίας, αδιαφορώντας για τις δυσμε­ νείς συνέπειες που είχαν για τους Ελλη­ νες κατοίκους οι συνεχείς πόλεμοί της κατά των Τούρκων. Στο μεταξύ η Γερουσία της Βενετίας είχε ήδη στείλει στον Morosini το ψήφι­ σμα της 4/12/1687, στο οποίο αναγράφο­ νταν τα εξής: Έλάβαμε το σχέδιο της πό­ λεως των Αθηνών και του φρουρίου αυτής το οποίο εκπόνησε ο Conte de San Felice και με ευχαρίστηση παρατηρήσαμε τα υπάρχοντα εκεί περίφημα αρχαία μνη­ μεία. Εξουσιοδοτούμε την Υμετέρα Σύνε­ ση να αφαιρέσει και να μας αποστείλει ε­ κείνο που θα έκρινε πιο σπουδαίο και πιο καλλιτεχνικό, δυνάμενο να επαυξήσει την αίγλη της Κυρίαρχης, το οποίο θα χρησιμεύσει επίσης ως νέο αιώνιο μνη-

"fß ■■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

μείο της Ημέτερης Διακεκριμένης Αρε­ τής” . Υπέρ του ψηφίσματος αυτού εψήφισαν 162, κατά 2, ενώ ένας απέσχε.

Η ΛΕΗΛΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ Μ ΝΗ Μ ΕΙΩ Ν

14

Ενώ, λοιπόν, ο Francesco Morosini ε­ τοιμαζόταν να εγκαταλείψει την πόλη των Αθηνών αβοήθητη στη σκληρή μοί­ ρα της, που την είχε προκαλέσει ο ίδιος, παράλληλα αποφάσισε να αφαιρέσει όσα αρχαία μπορούσε και να τα μεταφέ­ ρει στη Βενετία, όπως είχε πράξει ο δό­ γης Ενρίκο Ντάντολο (Enrico Dandolo) το 1204, όταν οι Σταυροφόροι λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη στο όνομα της χριστιανοσύνης της Δύσης. Τότε ο Dandolo είχε μεταφέρει στη Βενετία και τα τέσσερα χάλκινα άλογα τα οποία κο­ σμούσαν τον Ιππόδρομο της Κωνσταντι­ νουπόλεως, για να τοποθετηθούν στο ναό του Αγίου Μάρκου, όπου βρίσκονται ως σήμερα. Ο Francesco Morosini με τη σειρά του επέλεξε τα καλύτερα διατη­ ρημένα αγάλματα του δυτικού αετώμα­ τος, τα οποία δεν είχαν καταπέσει από την έκρηξη και προσπάθησε να τα αποσπάσει από τη θέση τους. Ανάμεσα στα αγάλματα αυτά ήταν τα άλογα της θεάς Αθηνάς και ο Ποσειδών. Ομως το αέτω­ μα κατέπεσε από το ύψος που βρισκό­ ταν. Ως εκ θαύματος δεν κτύπησε κάποι­ ος εργάτης, όμως τα αρχαία καταστράφηκαν για πάντα. Ο Morosini, δικαιολογώντας στην α­ ναφορά του το έγκλημά του κατά της Ιστορίας του πολιτισμού, γράφει τα πα­ ρακάτω: “ Η αιτία της πτώσεως των αρ­ χαίων είναι ότι το οικοδόμημα είναι κα­ τασκευασμένο δίχως κονίαμα και οι διά­ φοροι λίθοι είναι συναρμοσμένοι ο ένας με τον άλλο με αξιοθαύμαστη τέχνη. Αλλωστε από την έκρηξη της πυριτιδα­ ποθήκης που βρισκόταν εκεί το οικοδό­ μημα υπέστη σοβαρότατο κλονισμό. Η αδυναμία της εγκαταστάσεως ικριωμά­ των, δια της μεταφοράς των υψηλών καταρτιών, καθώς και η έλλειψη και άλλων αναγκαίων μηχανημάτων, μας αναγκάζει να εγκαταλείψουμε κάθε περαιτέρω α­ πόπειρα. Διακόπτεται συνεπώς κάθε προσπάθεια για την αφαίρεση άλλων α­ ναγλύφων κοσμημάτων. Αλλωστε λεί­ πουν από το οικοδόμημα τα πλέον αξιο­ θαύμαστα κομμάτια και όλα τα υπολειφθέντα είναι κατώτερα και παρουσιά­ ζουν ελλείψεις που οφείλονται στην πο­ λυκαιρία". Τελικά ο Morosini αποφάσισε να συγκεντρώσει γλυπτά με παραστάσεις λεόντων ή ολόγλυφους λέοντες, επειδή στη σημαία της Βενετίας απεικονίζεται ο λέων. Ακολούθως εντόπισε έναν ολό­ γλυφο λέοντα στην Ακρόπολη, άλλον έ­ ναν στην περιοχή του Θησείου, καθώς και το γνωστό λέοντα του Πειραιά - από

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

τον οποίο ο Πειραιάς ήταν γνωστός ως Porto Leone. Τα γλυπτά αυτά μεταφέρθη­ καν στη Βενετία και σήμερα κοσμούν την είσοδο του παλαιού ναυστάθμου (Arsenale) της πόλεως. Ομως οι αξιωματικοί του Morosini πή­ ραν μαζί τους στις μακρινές πατρίδες τους όσα έργα τέχνης μπορούσαν να μεταφέρουν. Ετσι διάφορα τμήματα από

Παρθενώνας - Τμήμα ανατολικού θριγκού. Στο τμήμα του αετώματος που σώζεται διακρίνεται το άρμα του Ηλιου και ο Διόνυσος.

λόρδο Ελγιν για απόσπαση “ ορισμένων τεμαχίων” .

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στα μέσα Μαρτίου του 1688 οι Αθη­ ναίοι. με μεγάλη τους λύπη, εγκατέλειψαν την πόλη τους για πολλοστή φορά. Επιβιβάστηκαν στα βενετικά πλοία με ο­ δύνη και θρήνους για να πάρουν το δρό­ μο της προσφυγιάς. Πολλοί από αυτούς κατέφυγαν στη γειτονική Σαλαμίνα, άλ­ λοι στην Αίγινα, άλλοι σκορπίστηκαν στην Πελοπόννησο και μερικοί εγκατα­ στάθηκαν στα Επτάνησα. Κάποιοι από τους πρόσφυγες αυτούς αργότερα θα ε­ πιστρέφουν στις προγονικές τους ε­ στίες. Η ανάμνηση όμως των γεγονότων εκείνων θα μείνει ζωηρή στους Αθηναί­ ους, οι οποίοι θα αναφέρονται συχνά, σαν σε σημαντικό χρονολογικό ορόση­ μο, στον “ καιρό που τους εσήκωσεν ο πρίντζιπας” . Το δράμα ολοκληρώθηκε στις 10 Απριλίου του 1688 με την εκκέ-

säfefl ä - ■f • 'i. Παρθενώνας ■ΝΑ άποψη. Ο Παρθενώνας ήταν το πρώτο και σημαντικότερο κτίριο που οικοδόμησαν οι Αθηναίοι μ ε εισήγηση του Περικλή.

τα γλυπτά του Παρθενώνα καθώς και άλλα ελληνικά αρχαία βρίσκονται σήμε­ ρα διάσπαρτα στα μουσεία των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Ο Παρθενώνας προ της καταστρο­ φής του από τους Βενετούς ήταν σχε­ δόν ακέραιος. Το μνημείο είχε μεν μετα­ τραπεί σε τζαμί, αλλά οι Τούρκοι δεν ε­ πέτρεπαν την απόσπαση και του μικρό­ τερου μαρμάρινου λίθου, επειδή το κτί­ ριο είχε αποκτήσει γι’ αυτούς θρη­ σκευτική αξία. Αργότερα μόνον, όταν είχε ήδη συντρίβει από τις μπάλες των Βενετών και είχε εγκαταλειφθεί ως κτί­ ριο άνευ σημασίας, έδωσαν άδεια στον

νωση των Αθηνών. Οπλα και πλιάτσικο φορτώθηκαν όλα μαζί στα βενετικά πλοία, τα οποία σάλπαραν για το τελικό τους ταξίδι. Ο Morosini εγκατέλειπε την ερειπωμένη Αθήνα στο έλεος των Τούρ­ κων. Από τους πρωταγωνιστές της τραγω­ δίας, ο Francesco Morosini εξελέγη στις 3 Απριλίου 1688 παμψηφεί δόγης της Γα­ ληνότατης Δημοκρατίας. Διατήρησε ό­ μως τη θέση του γενικού αρχιστρατή­ γου των χριστιανικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Μετά την ενθρόνισή του η ο­ ποία έγινε στην Αίγινα, το καλοκαίρι του 1688, ο Morosini ξεκίνησε για να πολιορ-

για την επιστροφή των “ Ελγίνειων" στην πατρίδα τους, είναι ότι τα γλυπτά αυτά, τα οποία αποτελούν την έκφραση κο­ ρυφαίας δημιουργικής στιγμής του Ελληνικού Πνεύματος, έχουν αποσπα­ στεί βίαια από μνημεία που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο και ο εκπατρισμός τους έγινε χωρίς την έγκριση των ιδιο­ κτητών τους, πωλήθηκαν δε σε “ τιμή ευκαιρίας” από κάποιο βέβηλο κατακτητή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Παρθενώνας - βόρεια ζωφόρος - ιππείς (British Museum). Η ζωφόρος είναι μια συνεχής ζώνη γλυπτού διάκοσμου, με σκηνές από την εορτή των Παναθηναίων.

Παρθενώνας - νότια μετόπη 31 (British Museum). Στις μετόπες του Παρθενώνα απεικονίζονται σκηνές από τους μυθικούς αγώνες. Στη μετόπη αυτή παριστάνεται μάχη Ελληνα μ ε Κένταυρο.

κήσει τη Χαλκίδα. Ομως η καλά οχυρω­ μένη πόλη του Νεγροπόντε αντιστάθηκε σθεναρά, ενώ ο λοιμός θ έ ­ ριζε τα χριστιανικά στρατεύματα. Ανάμε­ σα στους νεκρούς του πολέμου ήταν και ο von Koenigsmark. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο λόρδος Ελγιν, πρέσβυς της Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αξίωσε και πέτυχε την έκδοση σουλτανικού φιρμανιού που του επέτρεπε την απόσπαση και τη μεταφορά, από την Ακρόπολη των Αθηνών, αρχαίων γλυπτών της αρεσκείας του! Εφοδιασμένος με το φιρμάνι που του δόθηκε χαριστικά από την Υψηλή Πύλη (Babi Humayun), η οποία επιζητού­ σε τη φιλία της Βρετανίας, ο Ελγιν επιδόθηκε σε μια τεράστιας έκτασης αρχαι-

οκαπηλεία. Τα προϊόντα της παράνομης πράξης του μεταφέρθηκαν σταδιακά στη Βρετανία και αργότερα πωλήθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο (British Museum). Το μεγαλύτερο μέρος του γλυπτού διάκοσμου του Παρθενώνα, μια από τις Καρυάτιδες και άλλα αρχαία της Ακροπόλεως αποτελούν από τότε τη “ δόξα” του Βρετανικού Μουσείου. Ολες οι προσπάθειες των ελληνικών κυβερνήσεων για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα δεν έχουν καρποφορήσει ως σήμερα. Μια από τις αιτιολογίες των Βρετανών για την απόρριψη του δίκαιου αιτήμα­ τος, είναι ότι η πιθανή επιστροφή τους θα ανοίξει το δρόμο και για άλλες επι­ στροφές. Ομως παραδείγματα επιστρο­ φής αρχαίων έργων στην πατρίδα τους υπάρχουν. Μετά την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, ο εκεί πρόξενος των ΗΠΑ George Horton είχε μεταφέρει προ­ σωπικά στις ΗΠΑ τριάντα χρυσά νομί­ σματα της εποχής του Κροίσου. Επίσης την ίδια περίοδο, με τη βοήθεια του Horton, ένας μεγάλος αριθμός αρχαίων γλυπτών που είχε συγκεντρωθεί στη Σμύρνη από ανασκαφές Αμερικανών αρ­ χαιολόγων μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ και παραδόθηκε στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Αργότερα τα νομίσματα και τα γλυπτά αυτά επιστράφηκαν στην Τουρκία, προφανώς για λό­ γους πολιτικής σκοπιμότητας. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση, όπου η Ελλάδα και η Βρετανία αποτελούν ισότι­ μα μέλη, δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμα οι ανάλογες πολιτικές συνθήκες οι οποί­ ες θα επέβαλαν την απόδοση των “ Ελγί­ νειων Μαρμάρων” στην Ελλάδα. Ενας σοβαρός λόγος που συνηγορεί

(1) Morosini F.: DISPACCI (Dispacci del Capitan Generale F rancesco Morosini), C. Museo Correr, Venezia. (2) RELA ZIO N E MARCIANA (Relazione deir operato dell’ Armi Venete doppo ia sua partenza da Corinto, e della presa d’ Atene), Biblioteca Marciana, Venezia. (3) Faneili F.: ATENE ATTICA, DESCRITTA DA SU O i PRIN CIPII FINO A L L ’ ACQUISTO FATTO DALL’ A RM I VENETE NEL 1687, Venezia, 1707. (4) De Laborde L.: ATHENES AUX XV, XVI ET XVII SIEC LES, Paris, 1854. (5) Varola N „ Volpato F.: DISPACCIO DI FRA N C ESC O M OROSIN, CAPITANO G EN ERA LE DA MAR, Venezia, 1862. (6) Boetticher A.: DIE A K RO PO LIS, Berlin, 1888. (7) Paton J.: THE VENETIANS IN ATHENS, 168788, A SCS, Athens, 1940. (8) Hitchens Ch.: THE ELGIN M A RBLES, London, 1987. (9) Μαλτέζου X.: Η Κ ΡΗΤΗ ΣΤΗ Δ ΙΑ ΡΚ ΕΙΑ ΤΗΣ Π ΕΡΙΟ Δ Ο Υ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ, Κρήτη, 1990. (10) Ψιλάκης Β .: ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, Τόμος Β', Χανιά, 1909. (11)Σπανάκης Στ.: Μ ΝΗ Μ ΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Ηράκλειο, 1940-1969. (12) Σιμόπουλος Κ.: ΞΕΝ Ο Ι ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, τόμος Α ’, Αθήνα, 1972. (13) Ορλάνδος A.: Η Α ΡΧΙΤΕΚΤΟ ΝΙΚΗ ΤΟΥ Π ΑΡΘΕΝΩΝΟΣ, 3 Τόμοι, Αθήνα, 1977. (14)Κορρές Μ. - Τογανίδης -Ζάμπας Κ. Σκουλικίδης κ.ά.: Μ ΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ Π ΑΡΘΕΝΩΝΟΣ, Τόμος 2α, ΥΠΠΟ, ΕΣΜ Α, Αθήνα, 1989. (15) Μπρούσκαρη Μ.: ΤΑ Μ ΝΗ Μ ΕΙΑ ΤΗΣ Α ΚΡΟΠ ΟΛΗΣ, ΥΠΠΟ, ΤΑΠΑ, Αθήνα, 1996. (16) Vacha Β. (Ed.): DIE H A PSB U R G ER , Styria, Graz, 1992. (17) Βάρψης K.A.: 01 ΒΕΝ ΕΤ Ο Τ Ο Υ ΡΚ ΙΚ Ο Ι KAI Ρ Ω ΣΟ Τ Ο ΥΡΚ ΙΚ Ο Ι Π Ο ΛΕΜ Ο Ι ΣΤΙΣ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Ε Σ ΘΑΛΑΣΣΕΣ, Αθήνα, 1995. (18) Boardm an J.: THE PARTHENON AND ITS SC ULPTURES, London, 1985. (19) Hadjiaslani C.: M OROSINI, THE VENETIANS AND THE ACRO PO LIS, ASCS, 1987. (20) Horton G.: THE BLIG H T O F ASIA, 1926. (21) Horton G.: Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ, Εστία, Αθήνα, 1996.

15

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΙΑΚΩΒΟΣ Π. ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ Διπλωματούχος Στρατιωτικής Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Ααχεν

Ιΰ -

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΩΡΕΣ ΤΟΥ ΜΠΕΝΙΤΟ

ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ

ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ ΑΠΟ ΠΑΡΤΙΖΑΝΟΥΣ Ή ΔΑΚΤΥΛΟΣ ΤΗΣ INTELLIGENCE SERVICE; Η ΣΥΛΛΗΨΗ ΚΑ Ι Η ΕΚ ΤΕΛ ΕΣΗ TOY DUCE, ΤΟΝ Α Π Ρ ΙΛ ΙΟ ΤΟΥ 1945, ΣΥ Ν Ο Δ Ε Υ ΤΗ Κ Ε Κ Α Ι Α Π Ο ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ “ Ρ Ε Π Ο Υ Μ Π Λ ΙΚ Α Ν ΙΚ Η Σ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α ΤΙΑ Σ" ΤΟΥ ΣΑ ΛΟ . ΚΑΤΑ Π Ο ΣΟ ΣΥ Ν Ε Β Α Λ Ε Η Μ ΥΣΤΙΚ Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΤΣΩΡΤΣΙΛ Μ Ε ΤΟΝ ΙΤΑΛΟ ΔΙΚΤΑΤΟΡΑ ΣΤ Η Ν Ε Ξ Ο Ν ΤΩ ΣΗ ΤΟΥ;

16

το αρχές Μαρτίου του 1945 ο Μπενίτο Μουσολίνι επισκέφθηκε για τελευταία φορά τον Χίτλερ στη Γερμανία. Μετά από λίγες ημέρες επέστρεψε στο Μιλάνο ζωη­ ρός και ικανοποιημένος από τη συνάντησή του με τον Führer, Στον αρχηγό της σωματοφυλακής του δήλωσε με χαρά πως είδε πράγματα που θα καταπλήξουν ολόκληρο τον κόσμο, “Σε λίγες εβδομά­ δες θα τελειώσουν όλα. Είμαι σίγουρος πια ότι θα κερδίσουμε τον πόλεμο. Τα καινούργια όπλα που διαθέτει η Γερμανία θα μας βοηθήσουν να νική­ σουμε τους Συμμάχους. Πιστέψτε με, είναι πια θέ­ μα ημερών!” . 0 Pavolini, ο πιο έμπιστος του Μουσολίνι, χαμο­ γέλασε αμήχανα. Ηξερε πως ο Duce ζούσε τον τε­ λευταίο καιρό με ψευδαισθήσεις. Οι Σοβιετικοί εί­ χαν καταλάβει ολόκληρη τη Σιλεσία και την Ανατο­ λική Πρωσσία, ενώ η 3η Στρατιά των Αμερικανών εί­ χε κυριεύσει την Κολωνία και το Κόμπλεντς στο Ρήνο. Παρόλα αυτά ο Duce ήταν ακόμα ανίκανος να αντιληφθεί την πραγματικότητα. Στις 21 Απριλίου δήλωνε σε ένα δημοσιογράφο στο Μιλάνο: “ Οι πε­ ρίφημες εξολοθρευτικές βόμβες είναι σχεδόν έ­ τοιμες. Και η δύναμή τους είναι ασύλληπτη. Θα δεί­ τε...” .

Σ

Ο Μουσολίνι επιθεωρεί την Κινητή Μαύρη Ταξιαρχία Αλπινιστών “ Le n o e ssa ", το Μάρτιο του 1945. (“ Αντιστασιακοί και συνεργάτες στη Δυτική Ευρώπη 1940-45” , εκδ. “ Eurobooks-Ελεύθερη Σκέψ ις ” ).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Πραγματικά, η συμπεριφορά του Μουσολίνι εκείνες τις ημέρες ήταν αντιφα­ τική. Από τη μια πλευρά έλεγε πως αυτός και οι Μελανοχίτωνές του θα αγωνίζονταν μέχρις εσχάτων και από την άλλη δήλωνε στην αδελφή του Εντβίτζε: “ ...θα ήταν καλό να εκμεταλλευθούμε όλες τις δυνατότητες δια­ πραγμάτευσης με τους αντάρτες για να μη χυθεί αίμα κατά τη μεταβίβαση της ε­ ξουσίας μας σε... άλλους” . Ενα μήνα αργότερα, τον Απρίλιο του 1945, και ενώ τα συμμαχικά στρατεύματα προήλαυναν στη βόρεια Ιταλία, ο Μουσολίνι βρισκόταν στενά φυλαγμένος σε μια βίλα στο Γκαργκάνο, δίπλα στη λίμνη Γκάρντα. Μια διμοιρία SS με επικεφαλής τον Υπολοχαγό Fritz Birzer και τον επιθεωρητή του τμή­ ματος ασφαλείας (S.D.) Otto Kisnatt φρόντιζε για την ασφάλειά του και παρακολουθούσε διακριτικά κάθε κίνηση του Ιταλού δικτάτο­ ρα. Στις 25 Απριλίου ο Μουσολίνι προσπάθη­ σε για τελευταία φορά να διαπραγματευθεί. Με τη μεσολάβηση του καρδιναλίου lldefonso Schuster συναντήθηκε με τους επι­ κεφαλής της “ Επιτροπής Εθνικής Απε­ λευθέρωσης” , στην έδρα της αρχιεπισκο­ πής στο Μιλάνο. Οι συνομιλίες ξεκίνησαν καλά και φαινόταν πως θα επέλθει κάποια συμφωνία. Κάποια στιγμή μπήκε μέσα στην αίθουσα ο Γκρατσιάνι, φανερά αναστατωμέ­ νος. Ανήκε στους τελευταίους πιστούς του Μουσολίνι και ήταν διοικητής των ιταλικών στρατευμάτων της “ Repubblica Sociale Italiana” . Τα νέα που έφερε ο στρατηγός στον Duce ήταν πολύ δυσάρεστα. Οι Γέρμανοι διαπραγματεύονταν με τους Συμμάχους και η συνθηκολόγηση της γερμανικής στρα­ τιάς στη βόρεια Ιταλία ήταν πια θέμα ημε­ ρών. Ο Μουσολίνι αισθάνθηκε - δικαιολογη­ μένα -παρατημένος και προδομένος. Αυτός

17 »**■

Ο Μουσολίνι στο δημαρχείο του Μιλάνου στις 25 Απριλίου 1945. Πίσω δεξιά του, ο άνδρας με το μουστάκι είναι ο γεν. γραμματέας του Φασιστικού κόμματος, Παβολίνι.

Η τελευταία φωτογραφία του Duce, στην αυλή του δημαρχείου. Αριστερά διακρίνεται ο Γερμανός υπολοχαγός των S S , Birzer.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

_ ου ποντάρισε” τα πάντα στη γερμανική νί­ κη και τον Χίτλερ, έβλεπε πως ο προστάτης του ξεψυχούσε κυκλωμένος από τους Ρώ­ σους στο Βερολίνο. Αγανακτισμένος διέκο­ ψε τις συνομιλίες του με τους παρτιζάνους και αποφάσισε να συνεχίσει τον αγώνα στα 6ουνά, ψηλά, βόρεια της λίμνης Κόμο. Αν όλα πήγαιναν καλά θα έφθανε σε λίγες ημέ­ ρες στην Ελβετία. Ενας στρατός από 3.000 πιστούς μελανοχίτωνες θα τον βοηθούσε. Οι άνδρες αυτοί όμως, που θα συγκέντρωνε ο Παβολίνι, γρήγορα διαλύθηκαν, Ο Μουσολίνι αποφάσισε τότε να ακολουθήσει το δρό­ μο της μεγάλης λίμνης, της Κόμο.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΜΠΛΟΦΑ

■jg ■■

Το ίδιο βράδυ μια μεγάλη φάλαγγα αυτο­ κινήτων εγκατέλειψε το Μιλάνο. Μπροστά ήταν ο Μουσολίνι, σε μια Alfa Romeo, πίσω ο Birzer, σε ένα φορτηγό γεμάτο με άνδρες των SS, και στη συνέχεια μια μακριά αλυσίδα φορτηγών και αυτοκινήτων με φασίστες υπουργούς και αξιωματούχους. Μερικοί εί­ χαν μαζί τους και τις οικογένειες τους. Κά­ ποιοι άλλοι - οι περισσότεροι - είχαν φροντί­ σει να τις φυγαδεύσουν στην Ελβετία έγκαι­ ρα. Προς το τέλος της πομπής ακολουθούσε ένα αυτοκίνητο με ισπανικές πινακίδες, του Διπλωματικού Σώματος. Το οδηγούσε ο Μαρτσέλο Πετάτσι, αδελφός της ερωμένης του Μουσολίνι, Κλάρα Πετάτσι. Κανένας δεν γνώριζε τον τελικό προορισμό του ταξιδιού. Ομως ο Μετσαζόμα, υπουργός πολιτισμού του Σαλό, όταν ρωτήθηκε, το προαισθάνθηκε: “ Ισως στο θάνατο” . Αργά το βράδυ η φάλαγγα έφθασε στο Κόμο. Το ταξίδι όμως συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Γύρω στις 05.30 το πρωί τα πρώτα αυτοκίνητα της πομπής έφθασαν στο Μενάτζο. Ο Μουσολίνι μαζί με την Κλάρα κατέλυσαν στη βίλα του τοπικού αρχηγού του φασιστικού κόμματος. Ο Birzer άφησε μια φρουρά SS έξω από τη βίλα και πήγε να κοιμηθεί. Για 36 ώρες ήταν ά­ γρυπνος και κουρασμένος. Οι σχέσεις του με τον υψηλό προστατευόμενό του δεν ή­ ταν και τόσο καλές. Αν ήταν στο χέρι του θα ήθελε να μην του ανατεθεί ποτέ αυτή η απο­ στολή. Εξαιτίας του Duce και της προστα­ σίας που του παρείχε, ο Birzer και οι άνδρες του ήταν εκτεθειμένοι σε κάθε είδους κίν­ δυνο. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο Μενάτζο ο Μουσολίνι προσπάθησε να ξεφύγει για τα σύνορα. Οι Γερμανοί όμως βρήκαν γρήγορα τα ίχνη του και τον ανακά­ λυψαν στη Γκράντολα, στο ξενοδοχείο Miraveile. Ο Duce ζήτησε από τον Birzer να συνεχίσουν για το Meran. Ο Γερμανός όμως απαίτησε να επιστρέψουν στο Μενάτζο, ε­ πειδή οι στρατιώτες του χρειάζονταν ξεκού­ ραση. Το ταξίδι τους για το Meran θα συνεχι­ ζόταν την επόμενη μέρα. Το ίδιο βράδυ στο Μενάτζο ο Birzer ενισχύθηκε από μια μονά­ δα 160 καλά οπλισμένων ανδρών της Luftwaffe, που διοικούσε ο Υποσμηναγός Fallmeyer. Με το ξημέρωμα θα συνέχιζαν ό­ λοι μαζί την πορεία τους.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Στην άλλη πλευρά, η συνοδεία του Μουσολίνι ελαττωνόταν όλο και περισσότε­ ρο. Πολλοί Ιταλοί φασίστες έφυγαν κατά τη διάρκεια της νύχτας με δική τους ευθύνη, παίρνοντας το δρόμο για την Ελβετία. Ηταν μια απόφαση για την οποία πολλοί μετάνιωσαν, γιατί η περιοχή ήταν γεμάτη από παρτι­ ζάνους και οι περισσότεροι έπεσαν σε ενέδρες. Παρόλο που στη συνοδεία προστέθη­ κε και ο Αλεσάντρο Παβολίνι, ο γενικός γραμματέας του Φασιστικού Κόμματος, δεν άλλαξαν πολύ τα πράγματα. Στη θέση των 3.000 ορκισμένων μελανοχιτώνων εμφανί­ σθηκαν μόνο 12 άνδρες με ένα τεθωρακι­

σμένο όχημα. Αυτό το τεθωρακισμένο βρι­ σκόταν στην αρχή της φάλαγγας που το πρωί της 27ης Απριλίου εγκατέλειπε το Με­ νάτζο. Πίσω από αυτό βρισκόταν ο Duce (με την Alfa Romeo που οδηγούσε ο ίδιος), μετά ο Birzer, ο Kisnatt, ο Παβολίνι και ακολουθού­ σε η υπόλοιπη φάλαγγα. Αργά και με χίλιες προφυλάξεις ανέβαινε η πομπή το μικρό α­ νηφορικό δρόμο της λίμνης. Γύρω στις 07.00 το πρωί η φάλαγγα πλη­ σίαζε στο μικρό χωριό Μούσο. Λίγο πριν από τα πρώτα σπίτια ένα εμπόδιο από χονδρούς κορμούς δέντρων έκλεινε το δρόμο. Ενα πο­ λυβόλο έριξε μερικές ριπές και ανάγκασε

τους Γερμανούς και τους Ιταλούς να τρέξουν να καλυφθούν. Ηταν σίγουρα ενέδρα, στημένη από τους παρτιζάνους της περιο­ χής. Αλλωστε το μέρος προσφερόταν για κάτι τέτοιο (ένας στενός δρόμος που μετά βίας χωρούσε ένα αυτοκίνητο να περάσει α­ νάμεσα από απότομα βουνά δίπλα στη λί­ μνη). Αποτελεί, ακόμα και σήμερα, ένα μεγά­ λο ερωτηματικό το γιατί ο Μουσολίνι επέλεξε μια τόσο επικίνδυνη διαδρομή και όχι κά­ ποιον άλλο ασφαλέστερο δρόμο. Κανείς τους δεν μπορούσε να γνωρίζει ότι πίσω από τους πεσμένους κορμούς δέ­ ντρων υπήρχαν όλοι κι όλοι τρεις παρτιζά­ νοι. Ο Fallmeyer προχώρησε μπροστά με λευκή σημαία και συνάντησε τον κόμη Πιερ Λουίτζι Μπελίνι, ένα νεαρό δικηγόρο 25 χρό­ νων από τη Φλωρεντία. Ο Μπελίνι ήταν διοι­ κητής της 52ης Γαριβαλδινής Ταξιαρχίας και δρούσε στην περιοχή με το ψευδώνυμο Πέντρο. Για να αποκλείσει τη γερμανοϊταλική φάλαγγα έθεσε σε εφαρμογή την πιο μεγά­ λη μπλόφα της ζωής του. Στον Fallmeyer, που στεκόταν απέναντι, είπε πως δεν είχαν κα­ μία ελπίδα διαφυγής και πως ήταν περικυκλωμένοι από παντού. Με τον ίδιο τρόπο ο διοικητής των παρτιζάνων κατόρθωσε να ξεγελάσει όλες τις προηγούμενες ημέρες πολλές γερμανικές μονάδες και να τις ανα­ γκάσει να συνθηκολογήσουν. Ο Γερμανός α­ ξιωματικός ακολούθησε τον Μπελίνι αρκετά ανήσυχος. Βρισκόταν σε εχθρικό έδαφος, α­ πομονωμένος από παντού. Το παιχνίδι φαι­ νόταν χαμένο. Τουλάχιστον έπρεπε να γίνει κάτι για να εξασφαλιζόταν η επιστροφή τους στην πατρίδα. Στο Ντελέμπιο, όπου μετα­ φέρθηκαν, ο Fallmeyer συμφώνησε με τον Μπελίνι. Οι Γερμανοί θα μπορούσαν ανενό­ χλητοι να συνεχίσουν την πορεία τους για το Βορρά, ενώ οι Ιταλοί φασίστες που ήταν μαζί τους στη φάλαγγα θα έμεναν πίσω. Στον επόμενο σταθμό οι Ιταλοί παρτιζάνοι θα έκαναν τον έλεγχο. Ο Birzer είχε μισή ώρα μόνο για να βρει κάποιο τρόπον να σώσει τον Μουσολίνι από τους παρτιζάνους. Από ένα σμηνία της Luftwaffe πήρε μια στρατιωτική χλαίνη, ένα κράνος και ένα ζευγάρι σκούρα γυαλιά. Στο μυαλό του είχε ένα παράτολμο σχέδιο... Να ντύσει τον Duce με γερμανική στολή, να τον τοποθετήσει ανάμεσα στους στρατιώτες του και να περάσει τον έλεγχο χωρίς να τον αναγνωρίσει κανείς. Οταν ανέφερε τους ό­ ρους των παρτιζάνων και το σχέδιό του ο Μουσολίνι απαίτησε να γίνει το ίδιο για όλη του τη συνοδεία. Ο Birzer αρνήθηκε. Η Πετάτσι άρχισε να κλαίει. Ο Μουσολίνι γύρισε με παρακλητικό βλέμμα: “ ...τουλάχιστον να σω­ θεί αυτή” . “ ...Λυπάμαι πολύ Duce, δεν γίνε­ ται. Πραγματικά δεν γίνεται. Μόνο εσείς... Δεν έχω τίποτε άλλο να σας προσφέρω ε­ κτός από αυτήν τη χλαίνη” . Η Κλάρα άρχισε να στριγγλίζει: “Φύγετε Duce. Πρέπει να σω­ θείτε. Εσείς τουλάχιστον πρέπει να σωθεί­ τε...”. Ο Μουσολίνι δεν αντέδρασε άλλο. Ανασηκώθηκε αργά. Αμίλητος φόρεσε τη γερμανική χλαίνη, έβαλε το κράνος και βγή­ κε από το αυτοκίνητο. Ο Birzer τον τοποθέτησε σε ένα φορτη-

0 Πέντρο και ο Μπιλ, οι δύο παρτιζάνοι που συνέλαβαν τον Μουσολίνι.

γό γεμάτο με στρατιώτες της Wehrmacht. Κα­ θισμένος πάνω σε ένα κιβώτιο με πυρομαχικά περνούσε ώρες αγωνίας. Τίποτε δεν θύ­ μιζε τον παλιό Duce, εκείνον που ξεσήκωνε και γοήτευε τις μάζες. Ο Μουσολίνι στις τε­ λευταίες του στιγμές φέρθηκε πειθήνια, σαν έναν άνθρωπο που έχοντας χάσει κάθε ελπίδα παύει να αγωνίζεται. “ Κρυφτείτε κα­ λά Duce!” . Αυτές ήταν οι τελευταίες λέξεις που είπε ο Birzer στον προστατευόμενό του. Το μόνο που σκεφτόταν τώρα ήταν πώς θα σωθεί αυτός και οι σύντροφοί του. Η Πετάτσι έκανε μια τελευταία προσπάθεια να ακο­ λουθήσει τον εραστή της. Ανέβηκε σε ένα φορτηγό με άνδρες της Luftwaffe. Τα νεύρα του Birzer κόντευαν να σπάσουν. Διέταξε δύο άνδρες των SS να την κατεβάσουν στο δρόμο. Τελικά η φάλαγγα συνέχισε το δρόμο της χωρίς άλλα προβλήματα. Πίσω έμειναν οι Ιταλοί φασίστες μαζί με τις οικογένειες τους. Αναλογιζόμενοι το τέλος που τους περίμενε, ξέσπασαν σε βρισιές και αποδοκιμα­ σίες εναντίον των πρώην συμμάχων τους.

Η ΣΥΛΛΗΨΗ TOY DUCE Η γερμανική φάλαγγα συνέχισε ως την κεντρική πλατεία του Ντόνγκο. Εκεί, σύμ­ φωνα με τους όρους της συμφωνίας, έπρε­ πε να γίνει ο έλεγχος. Ενας παρτιζάνος που κατατάχθηκε την προηγούμενη μέρα, ο

Τζουζέπε Νέγκρι, σκαρφάλωσε στο πέμπτο φορτηγό της σειράς. Κοίταξε ανήσυχος τα σκληρά πρόσωπα των Γερμανών που είχαν α­ φήσει τα όπλα τους στο δάπεδο του Deutz. Κάτι σαν μια έκτη αίσθηση παρακίνησε τον 50χρονο Νέγκρι να προχωρήσει προς το βά­ θος του φορτηγού. Στο τέλος της σειράς έ­ νας κοντόχοντρος άνδρας σκεπασμένος με χλαίνη, φορώντας σκούρα γυαλιά και με κατεβασμένο το κράνος του, στεκόταν αμίλη­ τος. Τα μάτια του Νέγκρι άνοιξαν ερευνητι­ κά. Πλησίασε περισσότερο. Ενας Γερμανός, χαριτολογώντας, του είπε πως ο συνάδελ­ φος στο βάθος ήπιε λίγο παραπάνω και δεν αισθάνεται καλά. Ο Νέγκρι έσκυψε πάνω από τον σκυμμένο Duce... και ξαφνικά ανα­ πήδησε σαν κεραυνοβολημένος. Αναγνώρι­ σε τον Μουσολίνι! Αναστατωμένος πήδηξε από το φορτηγό και έτρεξε προς τον Ουρμπάνο Λάτσαρο, έναν 25χρονο μηχανικό (τον δεύτερο στην ιεραρχία της 52ης Γαριβαλδινής Ταξιαρχίας), και του είπε ότι συμβαίνει κάτι πολύ σοβαρό. “ Εκεί, είναι εκεί...” είπε. “ Εκεί είναι ποι­ ος;” , ρώτησε ανόρεχτα ο άλλος. “ Εκείνο το παλιοτόμαρο, ο Duce, ποιός άλλος;” . Ο Λά­ τσαρο αντέδρασε αμήχανα. “Αποκλείεται” , είπε. “ Κι όμως, είμαι σίγουρος πως είναι αυτός” , απάντησε ο Νέγκρι. Ο μηχανικός, α­ φού κοντοστάθηκε για λίγο, ανέβηκε στο φορτηγό και πήγε στη γωνία που καθόταν ο Μουσολίνι. “Τί συμβαίνει Kamerad;” , ρώτησε στα γερμανικά. Δεν πήρε απάντηση. “ Εξοχώτατε...” . Ούτε και τότε πήρε απάντηση. “Στρατηγέ Μπενίτο Μουσολίνι...” . Τότε ο Duce σήκωσε αδιάφορα το κεφάλι καταλα­ βαίνοντας πως είχε χάσει το παιχνίδι. “ Ναι, εγώ είμαι” , αποκρίθηκε και έβγαλε το κρά­ νος και τη χλαίνη. Κατεβαίνοντας από το φορτηγό έβαλε το χέρι στην τσέπη της γκρί­ ζας στολής του και έβγαλε έναν μπερέ για να σκεπάσει το κεφάλι του. Προς στιγμήν ο Λάτσαρο και ο Birzer πίστεψαν πως ο Duce κρατούσε όπλο και ότι θα προσπαθούσε να αυτοκτονήσει. Στη συνέχεια η συνοδεία προχώρησε με μικρά βήματα προς το δημαρχείο του Ντόνγκο. Η είδηση ότι συνελήφθη ο Duce μετα­ δόθηκε αστραπιαία σε όλο το χωριό και συγκεντρώθηκαν πολλοί περίεργοι για να τον δουν από κοντά. Πολύ γρήγορα τον πε­ ριτριγύρισαν ένα σωρό παρτιζάνοι βομβαρδίζοντάς τον με απλοϊκές ερωτήσεις. Ο Μουσολίνι προσπαθούσε να δικαιολογηθεί λέγοντας ότι δεν ήταν αυτός ο υπεύθυνος για τον πόλεμο και την ήττα της Ιταλίας, αλ­ λά οι Γερμανοί και οι κακοί του σύμβουλοι. Ο Μπελίνι συνεχώς αναρωτιόταν τί θα κάνουν με αυτόν τον αιχμάλωτο. Φοβόταν για το χειρότερο: από τη μια μήπως ξεσπά­ σει το πλήθος και προσπαθήσει να τον λυντσάρει και από την άλλη μήπως κάποιοι φανατικοί φασίστες επιχειρήσουν να τον σώσουν. Τότε ένας τελωνειακός υπάλληλος, ο Μπουφέλι, πρότεινε να τον μεταφέρουν στο τελωνείο του Τζερμαζίνο, που βρισκό­ ταν σε ένα μικρό χωριό ανάμεσα στα βουνά. Ο Μουσολίνι, αν και λίγο καχύποπτος με όσα συνέβαιναν, δεν έφερε την παραμικρή α-

"JQ ■■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

20 «SK8

ντίρρηση. Σε λίγο βρισκόταν στο Τζερμαζίνο. όπου οι αντάρτες του φέρθηκαν καλά. Του έδωσαν κρέας και βραστά χόρτα που ζή­ τησε, τηγανητές πατάτες και κρασί. Το από­ γευμα ζήτησε από τον Μπελίνι να διαβιβάσει τους χαιρετισμούς του σε “ ...μια κυρία με γούνινο παλτό που ήταν κάτω μαζί με τους άλλους στο Ντόνγκο” . Ο Μπελίνι θέλησε να μάθει την ταυτότητα αυτής της κυρίας και όταν δεν πήρε απάντηση αντέδρασε, λέγο­ ντας πως δεν ήταν το παιδί για τα θελήματα. Κανένας από την ομάδα των παρτιζάνων δεν είχε υποψιαστεί ότι ανάμεσα στους φασί­ στες αξιωματούχους που είχαν συλλάβει βρισκόταν και η ερωμένη του Duce. Ο Μουσολίνι, πλησιάζοντάς τον στη συνέχεια, με σιγανή φωνή του είπε: “ Η κυρία είναι η κυρία Πετάτσι, αλλά θα σας παρακαλέσω να μη το πείτε σε κανέναν” . Ο Μπελίνι κατάλαβε. Κατέβηκε στο Ντόνγκο και βρήκε την κυρία με το γούνινο παλτό σε ένα γραφείο στο δημαρχείο της πόλης. Οταν της μετέφερε το μήνυμα του Μουσολίνι η Κλάρα ζήτησε να βρεθεί κοντά του και παρά το απορημένο βλέμμα του του είπε: “Σίγουρα θα σκέπτεσθε πως ήμουν μα­ ζί του λόγω της δύναμης και της εξουσίας του. Στην αρχή ίσως να ήταν και έτσι. Τώρα όμως τον αγαπώ. Είναι τόσο δύσκολο να το καταλάβετε; Και είναι και κάτι άλλο... αν α­ ποφασίσετε να τον σκοτώσετε, να σκοτώσε­ τε και μένα μαζί του!” . Ο Μπελίνι έμεινε ά­ ναυδος. Κατεβαίνοντας τις σκάλες του δη­ μαρχείου συνάντησε έναν παλιό του φίλο, τον Λουίτζι Κανάλι, γνωστό στην περιοχή με το όνομα “Ταγματάρχης Νέρι” . Ηταν ένα εί­ δος αξιωματικού-συνδέσμου που κρατούσε την επαφή ανάμεσα στο κέντρο διαταγών στο Μιλάνο και στους διάσπαρτους στα βουνά παρτιζανικούς πυρήνες. Ο Κανάλι ήρθε από το Κόμο με την εντολή της εκεί Επιτροπής Απελευθέρωσης να μεταφέρει τον συλληφθέντα Μουσολίνι στο Μπρουνάτε. Ο Μπελίνι δεν είχε αντίρρηση. Ισα ίσα που α­ παλλασσόταν και από τις ευθύνες του Duce. “ Θα μπορούσατε να πάρετε και την Πετάτσι μαζί;” ρώτησε. Ο Κανάλι συμφώνησε. Ξεκίνησαν γύρω στις 2.00 το πρωί για το Μπρουνάτε. Την ομάδα αποτελούσαν ο Κα­ νάλι, ο Μπελίνι, τρεις παρτιζάνοι και η Πετάτσι με τον Duce, που μεταφέρθηκε από το Τζερμαζίνο. Ο Μουσολίνι ήταν τυλιγμένος με γάζες, μεταμφιεσμένος σε τραυματία, ενώ η Κλάρα είχε μαζί της ένα έγγραφο που έλεγε πως ήταν αδελφή-νοσοκόμος. Καθώς πλησίαζαν προς το Κόμο άκουσαν πυροβολι­ σμούς. Ο Μπελίνι, φοβούμενος ότι θα γί­ νουν αντιληπτοί, άλλαξε το αρχικό τους σχέ­ διο και μετέφερε τους δύο αιχμαλώτους στο πρώτο αγρόκτημα που συνάντησε, λίγο έξω από το χωριό Μετσέγκρα ντι Τζουλιάνο. Ηταν μια νύχτα θυελλώδης. Εβρεχε ασταμά­ τητα και άστραφτε. Γύρω στις 03.30 ο Μπελί­ νι ξύπνησε τον ιδιοκτήτη του αγροκτήμα­ τος, Τζάκομο ντε Μαρία, και του παρέδωσε τους δύο αιχμαλώτους με την εντολή να μη μιλήσει σε κανένα. Η γυναίκα του Ιταλού χω­ ρικού σήκωσε τους γιούς της από την κρε­ βατοκάμαρα και τους είπε να κοιμηθούν στο

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Το σπίτι και η κρεβατοκάμαρα των χωρικών ντε Μαρία, που φιλοξένησαν τον Μουσολίνι και την Κλάρα Πετάτσι.

πατάρι. Το μεγάλο διπλό κρεβάτι τους θα φι­ λοξενούσε τώρα τους δύο εκλεκτούς προ­ σκεκλημένους που ζήτησαν καταφύγιο για να περάσουν τη νύχτα. Δύο σκιές κάθονταν μπροστά στο τζάκι. Ο Μουσολίνι είχε το βλέμμα του καρφωμένο στις φλόγες, φορώ­ ντας ακόμα τον επίδεσμο. Η Κλάρα καθόταν με τους αγκώνες ακουμπισμένους στα γόνα­ τα και το σαγόνι στις παλάμες της. Και οι δύο φαίνονταν ήρεμοι. Για τελευταία φορά στη ζωή τους ο Μουσολίνι και η Πετάτσι θα είχαν λίγες ώρες ανάπαυσης. Ο Μπελίνι, κουρασμένος και αυτός, έφυγε με τον Κανά­ λι για το Ντόνγκο, καθησυχασμένος με τη σκέψη πως ο Duce ήταν σε σίγουρα χέρια, μακριά από αδιάκριτα βλέμματα. Οι άντρες που άφησε στο αγρόκτημα είχαν την εντολή να μην αφήσουν κανένα να πλησιάσει. Οι ντε Μαρία θα έπρεπε να φροντίσουν μόνο για τη φιλοξενία τους. Το τέλος της περιπέτειας πλησίαζε. “Το άστρο μου έδυσε, περιμένω το τέ­ λος” , είπε ο Duce σε μια ανύποπτη στιγμή. “Στην τραγωδία μου δεν είμαι πια πρωταγω­ νιστής, αλλά απλός θεατής που περιμένω την τελευταία πράξη” . Πραγματικά, η τε­ λευταία πράξη παιζόταν στα γραφεία της Γε­ νικής Διοίκησης του Απελευθερωτικού Με­ τώπου στο Μιλάνο.

Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ Την ίδια ώρα περίπου έφυγε από το Μι­ λάνο ο “Συνταγματάρχης Βαλέριο” , ένας φανατικός κομμουνιστής, αρχηγός μιας ο­ μάδας παρτιζάνων και αποσπασμένος από τον Ιανουάριο του 1945 στη Γενική Διοίκηση του Σώματος Εθελοντών για την Απελευθέ­ ρωση του Μιλάνου. Το πραγματικό του όνο­ μα ήταν Βάλτερ Αουντίζιο και ήταν φυλακι­ σμένος για κομμουνιστική δράση από το 1934 ως το 1939. Στο Μιλάνο η κομμουνιστική ηγεσία της “ Ελεύθερης Ιταλίας” ήταν αποφασισμένη να τελειώσει με τον Μουσολίνι μια ώρα γρη­ γορότερα. Η διαταγή στον Βαλέριο ήταν να φέρει τον Duce στο Μιλάνο για να εκτελεσθεί δημόσια στην Piazzale Loretto - στη θέ­ ση που πριν από λίγο καιρό η φασιστική α­

στυνομία εκτέλεσε 15 περίπου παρτιζάνους. Η Γενική Διοίκηση μάλιστα, λίγο πριν αναχω­ ρήσει ο Βαλέριο είχε τηλεγραφήσει στους Αμερικανούς που ήθελαν τον Μουσολίνι ζω­ ντανό: “Λυπούμεθα που δεν μπορούμε να σας παραδώσουμε τον Μουσολίνι, αφού δι­ κάστηκε από το Λαϊκό Δικαστήριο του Μιλά­ νου και εκτελέστηκε στην Piazzale Loretto, στο ίδιο μέρος όπου είχαν τουφεκιστεί από τη φασιστική Miliz δεκαπέντε πατριώτες” . Επομένως, αρχικά τουλάχιστον, σκόπευαν να τον μεταφέρουν στο Μιλάνο ζωντανό για να δικαστεί. Το Σάββατο 28 Απριλίου ο Βαλέριο άφη­ νε το Μιλάνο. Γνώριζε μόνο ότι ο Μουσολίνι μαζί με δύο δωδεκάδες αξιωματούχους φα­ σίστες βρίσκονταν φυλακισμένοι στο Ντόνγκο. Αλλες πληροφορίες δεν είχε. Στην πο­ ρεία κατάλαβε πως η έρευνα για τον Duce δεν ήταν και τόσο απλή υπόθεση. Από τους τοπικούς αρχηγούς των παρτιζάνων των χω­ ριών της λίμνης Κόμο δεν βρήκε καμία βοή­ θεια. Για τους σκληροτράχηλους χωριάτες της περιοχής ο Βάλτερ Αουντίζιο δεν σήμαινε τίποτε. Το υπεροπτικό του ύφος και η αυταρχική του διάθεση δεν άρεσαν σε κανέ­ ναν. Παρόλες τις προσπάθειες του δεν έμα­ θε πού έκρυβαν τον Μουσολίνι. Το μεσημέρι του Σαββάτου, γύρω στις 14.30, έφθασε στο Ντόνγκο φανερά απογοητευμένος. Μόλις κατέβηκε από το αυτοκίνητό του αναζήτησε τον τοπικό αρχηγό των παρτιζάνων. Ηταν ο Μπελίνι, που βρισκόταν εκείνη τη στιγμή στο δημαρχείο. Συναντήθηκαν και οι δύο στις σκάλες του κτιρίου. - “Συνταγματάρχης Βαλέριο, από τη Γε­ νική Διοίκηση του Μιλάνου” , συστήθηκε ο Αουντίζιο. -“ Πέντρο, διοικητής της 52ης Γαριβαλδινής Ταξιαρχίας” , απάντησε ο Μπελίνι. - “Τί μπορώ να κάνω για σας;” . - “ Βρίσκομαι στο Ντόνγκο για να εκτελέσω τον Μουσολίνι και τη συμμορία του” , συνέχισε ο Βαλέριο, παγερά, χωρίς ίχνος δι­ σταγμού. - “ Πού βρίσκονται οι αιχμάλωτοι;” . Ο Μπελίνι δεν απάντησε. Το να σκοτώ­ σεις κάποιον σε μάχη το καταλάβαινε, αλλά άοπλους αιχμαλώτους... δεν ήταν δική του δουλειά. Για να κερδίσει χρόνο είπε πως βρί­ σκονταν φυλακισμένοι σε διαφορετικές το­ ποθεσίες, στο Τζερμαζίνο, στο Μούσο και αλλού. - “ Και πού βρίσκεται ο Μουσολίνι;” , ρώ­ τησε ο Βαλέριο. - “ Θα σας τον φέρει ο Ταγματάρχης Νέρι Κανάλι και εγώ θα σας φέρω τους άλλους” , απάντησε ο Μπελίνι. Ο Βαλέριο έγινε απότομα φιλικός. “ Μπορείτε να πάρετε το αυτοκίνητό μου” . Ο Μπε­ λίνι δεν μπορούσε να αρνηθεί την προσφο­ ρά του “εκτελεστή” συνταγματάρχη. Φεύγο­ ντας από το Ντόνγκο είχε ένα άσχημο προ­ αίσθημα. Ισως έφταιγε και η δυνατή βροχή που έπεφτε από το πρωί. Ησύχασε όμως γρήγορα με τη σκέψη πως αυτός ο “σκοτει­ νός” άνδρας από το Μιλάνο δεν γνώριζε που ακριβώς βρισκόταν ο Μουσολίνι. Ηταν σί­ γουρος πως κανένας από τους άνδρες του

δεν θα τον πρόδιδε στον υπερόπτη Βαλέ­ ριο. Αν τον καθυστερούσε λίγες ώρες ακό­ μα, θα επικοινωνούσε με τη Διοίκηση στο Μιλάνο και θα μάθαινε τί ακριβώς συμβαίνει. Ενας παρτιζάνος όμως, ο 37χρονος Μαριότι από το Κόμο, πολιτικός κομισάριος της Τα­ ξιαρχίας, μίλησε στον Βαλέριο για τον κρυψώνα του Μουσολίνι. Ο Βαλέριο, δίχως να χάσει καιρό, επίταξε ένα αυτοκίνητο και με οδηγό του τον Μαριότι και έναν ακόμα α­ ντάρτη, τον Λαμπρέντι, ξεκίνησαν για το α­ γρόκτημα όπου κρατούσαν τον Duce. Ο Μουσολίνι και η Πετάτσι κοιμούνταν ακόμα. Η Αία ντε Μαρία τους είδε γύρω στις 11.00 το πρωί να στέκονται στο παράθυρο της κρεβατοκάμαρας και να συζητούν. Τους έφερε ένα απλό πρωινό. Μετά τους άφησε πάλι μόνους. Λίγο πριν από τις 16.00 το από­ γευμα έφθασε στο αγρόκτημα ο Βαλέριο. Ο Μαριότι προχώρησε μπροστά και ακολούθη­ σαν οι άλλοι από κάποια απόσταση. - “ Θα του πούμε πως ήρθαμε να τον απε-

σαν. Ηταν σε μια στροφή, μπροστά σε ένα τοίχο από πέτρες μιας μικρής εξοχικής κα­ τοικίας. Ο Βαλέριο κατέβηκε, άνοιξε την πόρτα του Fiat και ουρλιάζοντας διέταξε τον Μουσολίνι και την Κλάρα να κατέβουν από το αυτοκίνητο. Ο Duce με την ερωμένη του κατέδηκαν αμήχανα, δίχως να έχουν πολυκαταλάβει τί ακριβώς επρόκειτο να συμβεί. Ο Βαλέριο συνέχισε να φωνάζει: “ Εμπρός απέναντι στον τοίχο” ! Η Κλάρα άρ­ χισε να συνειδητοποιεί το σχέδιο του εκτε­ λεστή τους. “ Οχι δεν μπορείτε να το κάνε­ τε... τουλάχιστον όχι με αυτόν τον τρόπο” και έπιασε το χέρι του Μουσολίνι. Ο Βαλέ­ ριο, προτείνοντας το όπλο του, τη διέταξε να παραμερίσει, αλλιώς θα πέθαινε και αυτή. Ακούστηκε ένα σιγανό κλικ... Η Κλάρα όρμησε ξετρελλαμένη με τα δύο της χέρια πάνω στο Sten. “Οχι έτσι, δεν μπορείτε να μας σκοτώσετε έτσι” . Το όπλο έπαθε αφλογιστία και έπεσε κάτω. Ακολούθησαν φωνές, ικεσίες, ουρλιαχτά.

Σε αυτό το μανδρότοιχο, στο σημείο του μαρμάρινου σταυρού, εκτελέστηκαν ο Μουσολίνι και η Πετάτσι από τον Βαλέριο, το απόγευμα της 28ης Απριλίου 1945.

λευθερώσουμε” , είπε ο Βαλέριο. - “ Θα το πιστέψει νομίζεις; Δεν είναι χα­ ζός” . - “Θα περιμένουμε και θα δούμε στην πορεία” , συνέχισε νευρικά ο Βαλέριο. Ο συνταγματάρχης από το Μιλάνο τελι­ κά είχε δίκιο. Ο Μουσολίνι, αν και στην αρχή τον είδε με καχυποψία και ήταν λίγο φοβι­ σμένος, στη συνέχεια πίστεψε στα λόγια του. Μπορεί να ήταν ο σωτήρας του. Ανέβη­ καν και οι δύο με την Κλάρα στο αυτοκίνητο. To Fiat 1100 δεν χωρούσε και τους 6 επιβά­ τες. Ο Βαλέριο ήξερε πως δεν θα πήγαιναν πολύ μακριά. Ηταν αποφασισμένος για όλα. Στα 200 μέτρα από το αγρόκτημα σταμάτη­

Μέσα στη σύγχυση ο Βαλέριο άρπαξε το MAS του Μαριότι και βρίζοντας το άδειασε προς το μανδρότειχο. Οι σφαίρες έριξαν την Πετάτσι στο βρεγμένο χώμα. Οι υπόλοιπες βρήκαν τον Duce στο λαιμό και στο στήθος. Ο Μαριότι τους αποτελείωσε. Ο επίλογος της εκτέλεσης έκλεισε. Την ίδια μέρα τα πτώματα μεταφέρθη­ καν στο Μιλάνο. Τον επομένη - Κυριακή 29 Απριλίου - τα σώματα του Μουσολίνι, της ε­ ρωμένης του, του Παβολίνι και μιας δεκά­ δας άλλων φασιστών κρεμάστηκαν δημόσια σε ένα βενζινάδικο στην Piazzale Loretto. To πλήθος, εξαγριωμένο, τα κτυπούσε και τα έ­ φτυνε. Μια ηλικιωμένη γυναίκα, αφού πλη­

σίασε τον κρεμασμένο Duce, έβγαλε ένα πι­ στόλι και τον πυροβόλησε πέντε φορές. “ Μια σφαίρα για κάθε έναν από τους πέντε δολοφονημένους γιους μου” , είπε και απο­ μακρύνθηκε ήσυχα. Τα πτώματα του Μουσο­ λίνι και της Πετάτσι θάφτηκαν το απόγευμα της Δευτέρας 30 Απριλίου σε ένα τμήμα του νεκροταφείου του Μιλάνου. Η ακριβής θέση παρέμεινε μυστική. Παρόντες ήταν μόνο 15 άτομα και το προσωπικό του νεκροταφείου. Την ίδια ώρα μερικές εκατοντάδες χιλιόμε­ τρα πιο βόρεια, στο Βερολίνο, ο Αδόλφος Χίτλερ άφηνε την τελευταία του πνοή στα ε­ ρείπια της γερμανικής πρωτεύουσας.

Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΤΣΩΡΤΣΙΛ ΜΕ ΤΟΝ ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ Ενα βιβλίο που κυκλοφόρησε το καλο­ καίρι του 1995 στην Ιταλία και γράφτηκε από τον Ιταλό ιστορικό Ρέντσο ντε Φελίτσε, υπο­ στηρίζει πως ο Μουσολίνι διατηρούσε στενή αλληλογραφία με τον Βρετανό πρω­ θυπουργό καθόλη τη διάρκεια του πολέμου, μέχρι τη στιγμή που ο Τσώρτσιλ συνειδητο­ ποίησε πως αν τα γράμματα αυτά έπεφταν στα χέρια των συμμάχων ή τα χρησιμοποιού­ σε ο Duce εναντίον του, θα σήμαινε και το τέλος της πολιτικής του καριέρας. Είναι εξακριβωμένο από αυτόπτες μάρ­ τυρες πως ο Μουσολίνι τη στιγμή της σύλ­ ληψής του στο Ντόνγκο κρατούσε δύο όμοι­ ους χαρτοφύλακες με χρώμα καφεκίτρινο. Εκεί είχε συγκεντρώσει όλα τα έγγραφα που πίστευε πως μπορούσαν να του φανούν χρή­ σιμα για την υπεράσπισή του σε μια ενδεχό­ μενη δίκη. Ο ένας από τους δύο χαρτοφύλα­ κες περιείχε ορισμένους φακέλους με τις ενδείξεις: “Αλληλογραφία με τον Führer”, “ Καθεστώς Τεργέστης” , “ Πρίγκηψ του Πιεμόντε” , “ Μετακινήσεις ομάδων παρτιζά­ νων” και “Δίκη της Βερόνας” . Ο χαρτοφύλα­ κας αυτός παραδόθηκε με τον παρτιζάνο Δάτσαρο στα χέρια του δόκτορα Ρούμι το βράδυ που συνελήφθη ο Μουσολίνι. Μετά από ένα μήνα περίπου, στις 17 Μαϊου, ο χαρ­ τοφύλακας βρέθηκε στην κατοχή του Στρα­ τηγού Καρντόνα, αρκετά “ελαφρύτερος” ό­ μως από το πολύτιμο περιεχόμενό του. Ο Καρντόνα βρήκε μερικά μόνο έγγραφα και φακέλους από το αρχικό σύνολο. Στις 23 Ιουνίου 1945 η κομμουνιστική ε­ φημερίδα “ Ουνιτά” του Μιλάνου άρχισε να δημοσιεύει μερικά από τα τριακόσια περί­ που έγγραφα που ο Μουσολίνι έφερε μαζί του κατά τη στιγμή της σύλληψής του. Η “ Ουνιτά” πληροφορούσε το κοινό ότι... είχε στην κατοχή της τα αντίγραφα, τόσο των πρωτοτύπων, όσο και των μεταφράσεων, και ότι θα δημοσίευε “τα πιο σημαντικά” . Η όλη υπόθεση όμως πνίγηκε “εν τη γενέσει της” γιατί ύστερα από τα πρώτα έγγραφα δεν δημοσιεύθηκαν άλλα, για λόγους που δεν εξηγήθηκαν ποτέ! Ο ιστορικός ερευνητής Φράνκο Μπαντίνι υποστηρίζει πως, πρώτα από όλα, τα έγ­ γραφα φωτογραφήθηκαν στο Κόμο στις αρΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

mm

χές Μαϊου του 1945, από τον δημοσιογράφο της “ Ουνιτά” Ούγκο Αργκούνο. Ο τελευταί­ ος είπε προσωπικά στον Μπαντίνι ότι τα πρωτότυπα παραδόθηκαν “εκεί που έπρεπε” , χωρίς να αναφέρει πού ακριβώς. Ενας άλλος ιστορικός ερευνητής, ο Φ. Καστελίνι, βασιζόμενος σε στοιχεία που συγκέντρωσε από τους τελευταίους μάρ­ τυρες οι οποίοι είδαν ζωντανό τον Μουσολί­ νι, ισχυρίζεται πως ο Βρετανός πρω­ θυπουργός ζήτησε από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες να δολοφονήσουν τον Duce. Ο Νέγκρι, το πρόσωπο-κλειδί στην υπόθεση δολοφονίας του Μουσολίνι, εκτελέστηκε λίγες μέρες αργότερα ως προδό­ της, προφανώς επειδή ήταν πράκτορας της Ιντέλλιτζενς Σέρβις. Λίγο μετά εξαφανίστη­ κε και η αρραβωνιαστικιά του, Τζουζεπίνα Τουίζι. Είναι βέβαιο πως τους πρώτους μήνες του πολέμου, ως και τον Ιανουάριο του 1940, η Ιταλία ζύγιζε τη στάση της. Ο Μουσολίνι δεν είχε καμία διάθεση να εμπλακεί σε έναν πόλεμο για ασήμαντες διαφορές όπως το Ντάντσιχ. Η πρώτη επιστολή του Τσώρτσιλ που βρέθηκε στο χαρτοφύλακα του Ιταλού ηγέ­ τη είχε ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1939. Ο Τσώρτσιλ, με την ιδιότητα του υπουργού των Ναυτικών τότε, “θεωρούσε σκόπιμο” (σε φιλικό τόνο πάντα) να προειδοποιήσει τον Duce ότι προσεχώς τα μέτρα ελέγχου της ναυσιπλοΐας θα γίνονταν από αγγλικής πλευράς σκληρότερα. Απέναντι στην Ιταλία όμως, που μέχρι τότε είχε δείξει φιλική διά­ θεση, το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό θα τη­ ρούσε μια στάση πιο ελαστική. Η δεύτερη ε­ πιστολή του Τσώρτσιλ δεν είχε ημερομηνία. Μπορούμε από το περιεχόμενό της να υπο­ θέσουμε πως γράφτηκε στις αρχές Ιανουαρίου 1940. Η τρίτη και η τέταρτη επιστολή αναφέρονται στην επίθεση του Φινλανδικού Στρατού στην Καρελία και θα πρέπει να εστάλησαν στον Μουσολίνι περί τα τέλη Ιανουαρίου 1940. Με λίγα λόγια ο Τσώρτσιλ α­ νέφερε στον Duce πως θα ήταν σκόπιμο για τους Δυτικούς να μεταφερθεί ο πόλεμος και στη Βαλτική. Είναι γνωστό ότι ο Τσώρτσιλ αγωνίστηκε με πείσμα για να πετύχει την έγκριση μιας σειράς επιχειρήσεων στο Βορρά, που μοι­ ραία θα έφερναν τον πόλεμο εναντίον της Ρωσίας. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, ένα αγγλογαλλικό εκστρατευτικό σώμα αποτελούμενο από τέσσερις μεραρχίες θα αποβιβαζό­ ταν στο Νάρβικ της Νορβηγίας και αφού θα διέσχιζε τη Σουηδία θα χρησιμοποιείτο στην περιοχή του Λένινγκραντ, όπου μαζί με τα φινλανδικά στρατεύματα θα “διέλυαν τις ά­ τακτες σοβιετικές ορδές” ! Το σχέδιο αυτό στην πραγματικότητα ήταν πολύ πιο φιλόδο­ ξο, αφού προέβλεπε ταυτόχρονα και γαλλική επίθεση από τη Συρία προς τον Καύκασο. Τα σχέδια του Τσώρτσιλ όμως “ βάλτωσαν” μετά τη φινλανδική συνθηκο­ λόγηση. Για την ύπαρξη και το περιεχόμενο των άλλων επιστολών του Βρετανού πρω­ θυπουργού έχουμε την πολύτιμη μαρτυρία

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Μετά την εκτέλεση τα πτώματα του Duce και της ερωμένης του κρεμάστηκαν ανάποδα, μαζί με άλλους φασίστες, στην Piazza Loreto στο Μιλάνο.

του πιο σημαντικού ανθρώπου της υπόθε­ σης: του κομιστή των επιστολών, Ιταλού γε­ ρουσιαστή Αλμπέρτο Πιρέλι, ο οποίος είχε χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν για παρό­ μοιες διπλωματικές διαπραγματεύσεις και υποστηριζόταν αρκετά και από το Λονδίνο και από το Παρίσι. Ο Τσώρτσιλ λοιπόν, στα πρώτα του γράμματα ζητούσε από τον Μουσολίνι εγγυήσεις για τη ζωή του σε πε­ ρίπτωση που κερδίσει τον πόλεμο ο Αξονας - κάτι που τα πρώτα χρόνια, ως το 1941 τουλάχιστον, φαινόταν πολύ πιθανό. Στη συνέχεια, ζητούσε από τον Duce να εγκαταλείψει τη συμμαχία με τον Χίτλερ και να πο­ λεμήσει στο πλευρό των Συμμάχων. Ως α­ ντάλλαγμα του υποσχόταν ολόκληρη τη Δαλματία, τα ελληνικά Δωδεκάνησα, καθώς και μερικές από τις γαλλικές και βρετανικές αποικίες της Αφρικής. Δεν πρέπει να μας ε­ ντυπωσιάζει η κυνικότητα του Βρετανού πρωθυπουργού, διότι κάπως έτσι μοίρασε αργότερα την Ευρώπη σε “ σφαίρες επιρ­ ροής” και πρότεινε στην Τουρκία τα νησιά της Χίου και της Λέσβου με αντάλλαγμα να εισέλθουν οι Τούρκοι στον πόλεμο στο πλευρό της Αγγλίας. Στις τελευταίες του ε­ πιστολές ο Τσώρτσιλ, προβλέποντας τη νίκη των συμμάχων, ζητούσε από τον Μουσολίνι να του επιστρέφει τα γράμματά του με α­ ντάλλαγμα τη ζωή του, όταν τα πράγματα θα “ δυσκόλευαν” για τον Ιταλό ηγέτη. Τα γράμ­ ματα αυτά τελικά (τουλάχιστον τα πρωτό­ τυπα) κατάφεραν να τα αποκτήσουν οι βρε­ τανικές μυστικές υπηρεσίες και να τα παρα­ δώσουν στον Τσώρτσιλ το Σεπτέμβριο του 1945. Η εικόνα του “ Πατέρα της Νίκης” των συμμάχων δεν έπρεπε με κανένα λόγο να α­ μαυρωθεί. Για πολλά χρόνια απασχόλησε την ιστο­

ρική έρευνα το αν ο Μουσολίνι είχε αλληλο­ γραφία με τον Τσώρτσιλ και αν ναι, κατά πό­ σο συνεχίστηκε αυτή η επαφή. Σήμερα η πιο πιθανή εκδοχή είναι πως οι δύο τους ίσως έφθασαν σε κάποια μορφή προσωπικής συμφωνίας. Επειδή όμως ο Μουσολίνι θέλη­ σε να διαπραγματευθεί με τα στοιχεία που διέθετε, ο Τσώρτσιλ αποφάσισε να τον δολο­ φονήσει. Το 1932 ο Duce είχε γράψει πως θα ήταν πολύ αφελής αν ζητούσε να τον αφήσουν ή­ συχο μετά το θάνατό του. “ Γύρω από τους τάφους των μεγάλων μεταρρυθμιστών δεν μπορεί να υπάρχει ειρήνη” , τόνισε με αυτα­ ρέσκεια. Θα ήταν σίγουρα ακόμα πιο ικανο­ ποιημένος αν ήξερε ότι, όχι μόνο γύρω από τον τάφο του, αλλά και με το θάνατό του οι ιστορικοί ερευνητές ασχολούνται εδώ και δεκαετίες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Erich Winhoid: AUF LIEBEN UND TOD, Verlag für Geschichtliche Dokumentation, Hamburg, 1989. (2) EXCHANGE TELEGRAPH (vom 30-4-1945 und 15-1945). (3) John Preger: DER STURZ MUSSOLINIS, Lekturama, Rotterdam, 1978. (4) J. Conville: DOWNING STREET TAGEBÜCHER 1939-1945, Deutscher Buchdienst, München, 1996. (5) F. Radi: DIE BUTZBEFREIUNG MUSSOLINIS, Deutscher Buchdienst, München, 1997. (6) ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τεύχη 18/112/172, Εκδόσεις “ Πάπυρος Πρεςς” . (7) Εφημερίδα “ Ελεύθερος Τύπος", 14/9/1995.

ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Ιστορικός-Αρχαιολόγος

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ Η

Το &ωρηκτό "S u v a r o ff” βυθίζεται στα στενά της Τσουσ'ψα.

ΤΗΣ ΤΣΟΥΣΙΜΑ Η ΣΥ Ν Τ Ρ ΙΠ Τ ΙΚ Η ΝΑΥΤΙΚΗ ΗΤΤΑ Π Ο Υ ΥΠΕΣΤΗ ΣΤ Η Ν ΤΣΟ Υ ΣΙΜ Α Η Ρ Ω ΣΙΑ Α Π Ο ΤΗΝ ΙΑ Π Ω Ν ΙΑ , Α Ν Ε Δ Ε ΙΞ Ε ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ Ω Σ ΤΗ ΝΕΑ Α Ν Ε Ρ Χ Ο Μ Ε Ν Η ΔΥΝ ΑΜ Η ΤΗΣ Α Π Ω ΑΝ ΑΤΟ ΛΗ Σ ΚΑ Ι ΣΗ Μ Α ΤΟ ΔΟ ΤΗ ΣΕ ΤΟ ΤΕΛΟ Σ ΤΗΣ Κ Υ Ρ ΙΑ Ρ Χ ΙΑ Σ ΤΩ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ω Ν ΑΠ Ο ΙΚΙΟ ΚΡΑ ΤΙΚΩ Ν Δ Υ Ν Α Μ Ε Ω Ν ΣΤ Η Ν Π ΕΡΙΟ ΧΗ . ΑΠ Ο ΤΟ 1905 Η ΙΑ Π Ω Ν ΙΑ Π Λ Ε Ο Ν ΘΑ Α Ν Α Λ Α Β Ε Ι ΤΟ ΡΟ ΛΟ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΗ, ΥΠΟ ΚΑΘ ΙΣΤΩ ΝΤΑΣ ΤΙΣ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ε Σ ΔΥΝ Α Μ Ε ΙΣ, Κ Α Ι ΘΑ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ε ΣΕ Ι Ν Ε Ε Σ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΣΤΗ Ν Π ΕΡΙΟ ΧΗ , Π Ο Υ ΘΑ Ο Δ Η ΓΗ ΣΟ Υ Ν ΣΤΗ Ν ΑΝ ΑΠ Ο Φ ΕΥΚ ΤΗ ΣΥ ΓΚ ΡΟ ΥΣΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ Μ Ε ΤΙΣ Η Ν Ω Μ Ε Ν Ε Σ Π Ο Λ ΙΤΕ ΙΕ Σ ΤΗΣ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Η Σ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β_ Π Α ΓΚ Ο Σ Μ ΙΟ Π Ο ΛΕ Μ Ο .

σύγκρουση μεταξύ της τσαρικής Ρωσίας και της αυτοκρατορικής Ια­ πωνίας, κατά τη διάρκεια της πρώ­ της δεκαετίας του 20ού αιώνα, προκλήθηκε από τον ανταγωνισμό των δύο αυτών δυνάμεων για την κατάκτηση της Κο­ ρέας και της Μαντζουρίας. Την 1η Αυγούστου 1894 κηρύχθηκε πόλε­ μος μεταξύ Ιαπωνίας και Κίνας. Οι Ιάπωνες, με συντριπτική στρατιωτική υπεροχή στην ξηρά και τη θάλασσα, κατέλαβαν μέσα σε λί­ γους μήνες τη Φορμόζα, το Κουαντούγκ, τη χερσόνησο του Λιάο - Τουνγκ με το Πορτ Αρθουρ, εισέβαλαν στη Μαντζουρία, κατέλα­ βαν το Γουέι-χάι-Γουέι και έτσι κυρίευσαν τους δρόμους προσπέλασης προς το Πεκίνο από τη θάλασσα. Η Κίνα αναγκάστηκε να συνάψει την ειρήνη του Σιμονεσέκι (17 Απρι­ λίου 1895). Η Ιαπωνία διατήρησε τα κατακτηθέντα εδάφη, εκτός από την περιοχή του Μούκδεν στη Μαντζουρία, την οποία αποποιήθηκε για να μη δυσαρεστήσει τη Ρωσία. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις όμως ανάγκασαν την Ιαπωνία να παραιτηθεί από τις κατακτήσεις της εκτός από τη Φορμόζα. Την Κίνα, αντίπα­ λο της Ιαπωνίας στον πόλεμο της Κορέας, υποκατέστησε η Ρωσία, η οποία μάλιστα το 1896 σύναψε μυστική συμμαχία με τον “Ουράνιο Αυτοκράτορα” . Λίγο αργότερα οι ρωσοϊαπωνικές σχέσεις χειροτέρεψαν, όταν η Ρωσία έδιωξε τα ιαπωνικά στρατεύματα από τη Σεούλ, αλλά η απειλή του πολέμου τελικά εξέλιπε όταν ο Μικάδο σύναψε ρωσοϊαπωνική συνθήκη, το Φεβρουάριο του 1897, για την εγγύηση της ανεξαρτησίας της Κορέας και οι δύο χώρες ενήργησαν από κοινού για την α­ ναδιοργάνωσή της. Για μερικά χρόνια τα πραγματα εδειχναν να πηγαίνουν καλύτερα, μέχρι που οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επανέλαβαν την πολιτική του διαμελισμού της Κίνας, αλλά αυτή τη φορά χωρίς τη συμμετοχή της Ιαπωνίας. Την αρχή έκανε η Γερμανία, η οποία παίρνοντας ως αφορμή τη δολοφονία του α­ πεσταλμένου της κατέλαβε το λιμάνι του Κιάο-Τσόου. Η Ρωσία κατέλαβε το Πορτ Αρθουρ, η Γαλλία τον κόλπο του Κουνγκ-Τσοουάν και η Αγγλία το Γουέι-χάι-Γουέι, που μό­ λις είχε ελευθερωθεί από τους Ιάπωνες, κα­ θώς και μία ηπειρωτική περιοχή κοντά στο Χονγκ-Κονγκ. Το Μάρτιο του 1898 η Ρωσία πέ­ τυχε από την Κίνα τη μίσθωση του Πορτ Αρθουρ και της χερσονήσου του ΛιάοΤουνγκ για 25 χρόνια, καθώς και το δικαίωμα να κατασκευάσει μια σιδηροδρομική γραμμή μέσα από τη Μαντζουρία μέχρι το Πορτ Αρθουρ. Ετσι η Ιαπωνία είδε τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να καταλαμβάνουν τις κτήσεις που η ίδια είχε αναγκασθεί να εγκαταλείψει το 1895 και επιπλέον τη Ρωσία να εγκαθίσταται στη Μαντζουρία και στο Πορτ-Αρθουρ, περιο­ χές που πάντοτε τις εποφθαλμιούσαν οι Ιά­ πωνες. Η αγανάκτηση στο Τόκιο είχε φτάσει στο κατακόρυφο. Η επανάσταση των “ Μπόξερς” προκάλεσε και πάλι την επέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην Κίνα, οπότε η

23

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Ρωσία επωφελήθηκε για να καταλάβει και στρατιωτικά τη Μαντζουρία. Δεν ήταν όμως τόσο η παρουσία και η ε­ πιρροή της Ρωσίας στη Μαντζουρία που ερέ­ θιζε τους Ιάπωνες, αλλά κυρίως η διείσδυση των Ρώσων στην Κορέα. Η Ιαπωνία θεωρούσε τον έλεγχο της Κορέας ζωτικό για την ασφάλειά της. Σύμφωνα με τους Ιάπωνες αξιωματούχους, “η Κορέα ήταν ένα βέλος που σημά­ δευε την καρδιά της Ιαπωνίας” . Σε τελική α­ νάλυση οι Ιάπωνες είχαν διώξει τους Κινέζους από την Κορέα μόνο και μόνο για να τους α­ ντικαταστήσουν με τους Ρώσους. Στην Ιαπω­ νία, ένα ολοένα ανερχόμενο φιλοπόλεμο κόμ­ μα πίεζε για την εισβολή και την κατοχή της Κορέας. Το 1903 η κατάσταση χειροτέρεψε και η ιαπωνική κυβέρνηση επιχείρησε αρχικά, τον Αύγουστο, να διαπραγματευθεί με την α­ ντίπαλό της. Πρότεινε μία αμοιβαία αναγνώ­ ριση των σφαιρών επιρροής και συμφερό­ ντων στη Μαντζουρία και την Κορέα. Η Ρω­ σία, θεωρώντας ότι ήταν αρκετά ισχυρή για να απορρίψει έναν τέτοιο συμβιβασμό, κα­ θυστερούσε τις διαπραγματεύσεις νομίζο­ ντας ότι η Ιαπωνία δεν θα τολμούσε ποτέ να εμπλακεί σε εχθροπραξίες με μία ευρωπαϊκή δύναμη. Η Ιαπωνία από την άλλη πλευρά, συνειδητοποιώντας ότι η παρελκυστική πολι­ τική της Ρωσίας δεν επρόκειτο ν’αλλάξει, α­ ποφάσισε να κηρύξει τον πόλεμο στις 10 Φε­ βρουάριου 1904.

το “ Nisshin” , 7.7001και ταχύτητας 20 kts. Ο Ια­ πωνικός Στόλος διέθετε ακόμα 14 ελαφρά καταδρομικά και σε καιρό πολέμου άλλα 27 ε­ μπορικά σκάφη που είχαν εξοπλισθεί. Η Ρωσία διέθετε 3 πολεμικούς στόλους: της Βαλτικής, της Μαύρης Θάλασσας και του Ειρηνικού. Ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας ήταν της εποχής του ανταγωνισμού της Ρω­ σίας με την Τουρκία. Η Συνθήκη του Λονδί­ νου (1870) του απαγόρευε τη διέλευση των στενών των Δαρδανελλίων και έτσι δεν έλαβε καθόλου μέρος στο Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο. Ο στόλος του Ειρηνικού, έχοντας ως βάση το Πορτ Αρθουρ, απετελείτο από 7 θωρηκτά, 6 καταδρομικά και μερικές δεκάδες αντιτορπιλλικά και τορπιλλοβόλα. Ηταν ισοδύναμος με τον Ιαπωνικό Στόλο όσον αφορά την ισχύ πυρός και τον αριθμό των σκαφών. Το 1898 η Ρωσία είχε θέσει σε εφαρμογή ένα ναυτικό κατασκευαστικό πρόγραμμα, που το 1904 την είχε καταστήσει τρίτη παγκόσμια ναυτική δύ­

Ενα καταδρομικό και μία κανονιοφόρος βυθί­ στηκαν στη Σεούλ, όπου αποβιβάσθηκαν 2.500 στρατιώτες, ενώ η ξαφνική επίθεση του Τόγκο στο Πορτ Αρθουρ, όπου ήλπιζε να κα­ ταστρέψει τη ρωσική δύναμη θωρηκτών, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει παρά μόνο μερι­ κές ζημιές σε δύο θωρηκτά και ένα καταδρο­ μικό. Εκτός από τα ρωσικά καταδρομικά που εκτελούσαν επιδρομές από το Βλαδιβοστόκ και τα οποία σύντομα εκμηδενίστηκαν, ο ρω­ σικός στόλος του Ειρηνικού βρέθηκε σε δύ­ σκολη θέση, αποκλεισμένος μέσα στο Πορτ Αρθουρ, προστατευμένος όμως από ισχυρές παράκτιες πυροβολαρχίες. Ο Τόγκο άρχισε τότε τις επιχειρήσεις για να καταστρέψει αυτό το στόλο μέσα στο λιμάνι. Πέρα από με­ ρικές αψιμαχίες έξω από το λιμάνι, τα ρωσικά σκάφη δεν επιχείρησαν ούτε να εμποδίσουν την αποβίβαση ιαπωνικών στρατευμάτων, ού­ τε να διακόψουν τον ανεφοδιασμό τους. Πα-

ΑΝΤΙΠΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

24 *■*

Ηδη από το 1896 η Ιαπωνία είχε εγκαινιά­ σει ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού του πο­ λεμικού στόλου της. Βαριά θωρηκτά παραγγέλθηκαν και καθελκύστηκαν στα βρετανικά ναυπηγεία, ενώ στα ναυπηγεία της Γιοκοσούκα και της Κούρε κατασκευάστηκαν ελαφρά καταδρομικά και αντιτορπιλλικά. Το 1904 ο ιαπωνικός πολεμικός στόλος ήταν πρόσφατης κατασκευής και σε μεγάλο βαθμό ομοιογε­ νής. Ολα τα θωρηκτά ήταν ηλικίας μικρότε­ ρης των 10 ετών, ανέπτυσσαν την ίδια περί­ που ταχύτητα, είχαν ίδια ακτίνα δράσης και ί­ διο μέγιστο βεληνεκές των πυροβόλων τους. .Τα δύο γηραιότερα θωρηκτά, το “ Fuji” και το “Yashima” , είχαν κατασκευασθεί στη Βρετα­ νία το 1896, ήταν και τα δύο εκτοπίσματος 12.0001, με μέγιστη ταχύτητα 18 kts και είχαν οπλισμό από τέσσερα πυροβόλα των 303,6 mm και 10 των 151,8 mm. Τα “ Hatsuse” , “ Shikishima”, “Asahi” και “ Mikasa” ήταν και­ νούργια σκάφη των 15.500 t, με ταχύτητα 18 kts και οπλισμό 4 πυροβόλων των 303,6 mm και 14 των 151,8 mm. Το “ Mikasa” είχε πρόσθε­ τη θωράκιση και θεωρείτο ένα από τα ισχυρό­ τερα θωρηκτά του κόσμου. Για υποστήριξη αυτών των 6 θωρηκτών, η Ιαπωνία διέθετε 6 θωρακισμένα καταδρομικά, τα “Asama” , “Tokiwa” , “Yakumo” , “ Idzumo” , “ Iwate” και “Adzuma” . Αυτά τα σκάφη ήταν εκτοπίσματος 10.000 t, με ταχύτητα 20 kts και οπλισμό 4 πυροβόλων των 202,4 mm και 14 των 151,8 mm. Το 1903, όσο η ένταση με τη Ρωσία ανέ­ βαινε, η Ιαπωνία αγόρασε από την Αργεντινή άλλα δύο ιταλικής ναυπήγησης καινούργια θωρακισμένα καταδρομικά: το “ Kasuga” και

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Το Πορτ Αρθουρ συνθηκολόγησε την 1η Ιανουαρίου 1905, μετά από πολλούς μήνες πολιορκίας. Η αποδεκατισμένη ρωσική φρουρά εγκαταλείπει την πόλη, ενώ εισέρχονται τα ιαπωνικά στρατεύματα του Στρατηγού Νόγκι.

ναμη σε θωρηκτά, μετά από την Αγγλία και τη Γαλλία.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ Η ιαπωνική στρατηγική βασίστηκε στο σκεπτικό ότι έπρεπε πρώτα να εξασφαλίσει την Κορέα και το Πορτ Αρθουρ, και κατόπιν να προελάσει στη Μαντζουρία. Για ν’αποβιβάσει στρατεύματα στην Κορέα έπρεπε πρώτα να εξουδετερώσει τη ρωσική ναυτική υπερο­ χή. Ο Υποναύαρχος Τόγκο, αρχηγός του Ιαπω­ νικού Στόλου, ήθελε να βυθίσει όσο το δυνατόν περισσότερα ρωσικά σκάφη, σε τρεις συγχρονισμένες επιθέσεις: στο Πορτ Αρθουρ, στη Σεούλ και στο ρωσικό λιμάνι του Νταϊρέν. Οι ιαπωνικές υπηρεσίες πληροφο­ ριών είχαν εντοπίσει ρωσικά σκάφη και στα τρία παραπάνω λιμάνια, αλλά στις 8 Φεβρουά­ ριου 1904 δεν βρέθηκαν σκάφη στο Νταϊρέν.

ρέμειναν εντελώς αδρανή μέχρι που ο ενερ­ γητικός ναύαρχος Στέφανος Μακάρωφ ανέλαβε την αρχηγία και τα παρέταξε σε διάταξη μάχης. Δυστυχώς όμως τον Απρίλιο το “ Petropavlosk” , η ναυαρχίδα του Μακάρωφ, βυθίσθηκε αύτανδρο από νάρκη. Χωρίς τον Μακάρωφ ο στόλος έπεσε πάλι σε αδράνεια και δεν έλαβε πλέον μέρος στον πόλεμο, ε­ κτός από μερικές απόπειρες να διασπάσει τον αποκλεισμό και να ξεφύγει προς το Βλαδιβοστόκ. Το Μάιο οι Ιάπωνες έχασαν τα θω­ ρηκτά “ Hatsuse” και “Yashima” από νάρκες, χωρίς όμως αυτό να παρακινήσει το ρωσικό στόλο ν'αμφισβητήσει από τον εχθρό τη θα­ λάσσια κυριαρχία στην περιοχή. Η Ιαπωνία διεξήγαγε με ενεργητικότητα αυτόν τον πόλεμο από ξηρά και θάλασσα. Μια ιαπωνική στρατιά διέσχισε προς Νότο τη χερσόνησο του Λιάο-Τουνγκ και πολιόρκησε το Πορτ Αρθουρ, ενώ δύο άλλες στρατιές προήλαυναν προς Βορρά στη Μαντζουρία.

Παρά το γεγονός ότι οι Ρώσοι απωθήθηκαν μέχρι το Μούκδεν, ο στρατός τους παρέμεινε άθικτος, λαμβάνοντας συνεχώς νέες ενισχύ­ σεις. Τότε ήταν που οι Ιάπωνες κατάλαβαν ότι αυτό που φοβούντο περισσότερο θα γινόταν πραγματικότητα. Ο Τσάρος Νικόλαος Β ’ απο­ φάσισε τελικά να στείλει το στόλο της Βαλτι­ κής για να ενισχύσει αυτόν του Ειρηνικού. Το ρωσικό σχέδιο αποσκοπούσε στο να απε­ λευθερώσει από τη θάλασσα το Πόρτ Αρθουρ, να συντρίψει τον ιαπωνικό στόλο με τη σύμπραξη των δύο στόλων και να επιβρα­ δύνει με αυτό τον τρόπο την ιαπωνική διείσ­ δυση στη Μαντζουρία. Ετσι οι ενισχύσεις θα είχαν το χρόνο να φθάσουν (με τον υπερσι­ βηρικό) στο στρατό του Στρατηγού Κουροπάτκιν, στη Μαντζουρία, ανατρέποντας και ε­ κεί τη δυσμενή, από ξηράς, για τους Ρώσους κατάσταση. Πρωταρχικός λοιπόν στόχος των Ιαπώνων ήταν να καταλάβουν επειγόντως το Πορτ Αρθουρ και να καταστρέψουν τον εκεί απο­ κλεισμένο ρωσικό στόλο, χωρίς όμως να δια­ κινδυνεύσει ολόκληρος ο ιαπωνικός στόλος.

“Amiral Nakhimoff” , 6.0001. Ο Ναύαρχος Ενκβιστ διοικούσε την 3η Μοίρα πάνω στο “Oleg” , αποτελούμενη από 8 καταδρομικά. Οι δύο υπόλοιπες μοίρες είχαν η καθεμία από 4 ελαφρά καταδρομικά και τορπιλλοβόλα.

ΤΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΣΤΟ ΝΤΟΓΚΕΡ ΜΠΑΝΚ

Ο Υποναύαρχος Χεϊχατσίρο Τόγκο, αρχηγός του ιαπωνικού στόλου και νικητής της ναυμαχίας της Τσουσίμα. Καταγόταν από οικογένεια Σαμουράι και ήταν έμπειρος και έξυπνος ναυτικός. Ως νέος αξιωματικός είχε εκπαιδευτεί στην Αγγλία, στο βρετανικό στόλο.

Ο ιαπωνικός στόλος εν δράσει στα ανοικτά του Βλαδιβοστόκ, του σπουδαιότερου ρωσικού λιμανιού στην Απω Ανατολή.

Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ “ΔΕΥΤΕΡΟΥ” ΣΤΟΛΟΥ ΤΟΥ ΕΙΡΗΝΙΚΟΥ Διοικητής του 2ου Στόλου του Ειρηνικού διορίσθηκε ο Αντιναύαρχος Σινόβιε Πέτροβιτς Ροζεστβένσκυ, 56 ετών, από αριστοκρα­ τική οικογένεια. Ο Ροζεστβένσκυ είχε καταταγεί στο ναυτικό σε ηλικία 17 ετών, πολέμη­ σε στην Τουρκία το 1877-8, υπήρξε ναυτικός ακόλουθος στο Λονδίνο και αφού υπηρέτησε στην Απω Ανατολή προβιβάσθηκε σε αρχηγό του ναυτικού. Ηταν εσωστρεφής, άπειρος στη θαλάσσια διοίκηση, είχε μέτρια γνώση της ναυτικής τακτικής και τον χαρακτήριζε έλλειψη φαντασίας.

Οι 5 μοίρες του 2ου Στόλου του Ειρηνι­ κού απέπλευσαν στις 15 Οκτωβρίου 1904. Η 1η μοίρα απετελείτο από 4 καινούργια θωρηκτά πρώτης τάξης: τη ναυαρχίδα του Ροζε­ στβένσκυ “ Kniaz Suvaroff” , το “ Imperator Alexander III” , το “ Borodino” και το “Orel”. Ηταν σκάφη των 15.000 t, ταχύτητας 18 kts, οπλι­ σμένα με 4 πυροβόλα των 303,6 mm και πυρο­ βόλα των 151,8 mm σε πύργους. Η 2η Μοίρα είχε ως διοικητή τον Υποναύαρχο φον Φόλκερζαμ, πάνω στο “Osliabia", θωρηκτό και­ νούργιο, της ίδιας τάξης με τα σκάφη της 1ης Μοίρας. Είχε ακόμα 2 παλιά θωρηκτά των 10.000 t, οπλισμένα με 4 πυροβόλα των 303,6 mm, το “Sissoi Veliki” και το “ Navarin” , και το παλαιό (του 1882) θωρακισμένο καταδρομικό

Ο στόλος του Ροζεστβένσκυ ήρθε αντι­ μέτωπος, ήδη από την αρχή του ταξιδιού, με μεγάλες δυσκολίες. Τα πληρώματα ήταν άπει­ ρα και έπρεπε να εκπαιδευτούν στην πορεία. Τα καινούργια θωρηκτά δεν είχαν ολοκληρώ­ σει τις δοκιμές τους στη θάλασσα, ενώ πολλά από τα υπόλοιπα σκάφη ήταν πολύ παλαιά για να πραγματοποιήσουν μια τόσο μεγάλη δια­ δρομή. Οι μηχανές τους πάθαιναν συχνά αβαρίες. Με τον απόπλου τρία σκάφη στάλθηκαν πίσω, αδυνατώντας να συμμετάσχουν στην εκστρατεία. Η διαδρομή ήταν τεράστια (18.000 μίλια από τη Βαλτική στο Πορτ Αρθουρ), χωρίς ενδιάμεση ρωσική βάση. Το κάρβουνο το προμήθευσε η γερμανική εται­ ρία Hamburg Amerika Line, με 70 νοικιασμένα φορτηγά. Στον απόπλου η ένταση ήταν μεγά­ λη και κυκλοφορούσαν φήμες ότι ιαπωνικά τορπιλλοβόλα ενέδρευαν στο δρόμο για να ε­ πιτεθούν στο στόλο. Στις 24 Οκτωβρίου, μετά από μια ολόκλη­ ρη μέρα πλου μέσα στην ομίχλη και διατηρώ­ ντας ελάχιστη επαφή μεταξύ τους, τα σκάφη της 1ης Μοίρας αντιλήφθηκαν μπροστά τους ένα μικρό πλοίο και άκουσαν ομοβροντίες. Νομίζοντας ότι δέχονταν επίθεση από ιαπω­ νικά σκάφη, άνοιξαν πυρ, εντοπίζοντας (στα δυτικά) καταδρομικά που έβαλλαν εναντίον τους. Μετά από 15 λεπτά βομβαρδισμού ο Ρο­ ζεστβένσκυ και ο Ενκβιστ κατάλαβαν ότι εί­ χαν εμπλακεί μεταξύ τους. Το μικρό πλοίο που είχαν δει ανήκε σε ένα στολίσκο αλιευτι­ κών που ψάρευαν στο Ντόγκερ Μπανκ. Τα σκάφη του Φόλκερζαμ είχαν περάσει χωρίς ε­ πεισόδια, αλλά αυτά του Ενκβιστ πανικοβλήθηκαν και έριξαν στο μεγαλύτερο μέρος του στόλου. Ενα αλιευτικό βυθίστηκε, πέντε υπέ­ στησαν ζημιές και το καταδρομικό “Aurora” δέχθηκε 5 οβίδες. Το επεισόδιο αυτό στο Ντόγκερ Μπανκ προξένησε διεθνή αναταρα­ χή και λίγο έλειψε να προκαλέσει πόλεμο με­ ταξύ Ρωσίας και Αγγλίας. Μετά τη δυσοίωνη αυτή αναχώρηση, ο στόλος έφθασε στην Ταγγέρη, όπου ο Φόλ­ κερζαμ αποσπάσθηκε από τον υπόλοιπο στό­ λο με το “Sissoi Veliki” , το “ Navarin” και τα αντιτορπιλλικά, για να διασχίσει τη διώρυγα του Σουέζ. Το μεγαλύτερο μέρος του στόλου θα παρέπλεε τις δυτικές ακτές της Αφρικής, θα περνούσε από το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας και θα έφθανε στο προκαθορισμένο σημείο συνάντησης, στα ανοικτά της Μαδα­ γασκάρης. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ο Ροζεστβένσκυ επιχείρησε να εκτελέσει ασκή­ σεις ελιγμών με το στόλο. Τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά και φανέρωσαν τη σύγ­ χυση, την απειρία και τη γενική ανικανότητα του ρωσικού στόλου. Το ηθικό των πληρωμά­ των χειροτέρευε μέρα με τη μέρα λόγω της

25

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

κοπιαστικής εργασίας, των συνεχών αβαριών, της δυσκολίας εκτέλεσης ελιγμών (και κυρίως όταν ήρθαν τα άσχημα νέα στη Μαδα­ γασκάρη, στις αρχές Ιανουαρίου του 1905).

Η ΣΥΝΘΗΚΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΡΤ ΑΡΘΟΥΡ

26

Κατά την πολιορκία του Πορτ Αρθουρ οι Ιάπωνες είχαν τελικά κατορθώσει να καταλά­ βουν ένα λόφο που δέσποζε της πόλης και από τον οποίο το πυροβολικό τους μπορούσε να πλήξει το λιμάνι. Μετά από βομβαρδισμό 4 ημερών με πυροβόλα των 278,3 mm μέσα στο λιμάνι, ο 1ος Ρωσικός Στόλος του Ειρηνικού καταστράφηκε άδοξα, αφού (αν και υπέρτε­ ρος) δεν είχε επιχειρήσει να επιτεθεί κατά του εχθρικού στόλου που τον απέκλειε. Με την καταστροφή του στόλου στο Πορτ Αρθουρ, η ρωσική ναυτική δύναμη περιορίσθηκε σε ένα ελαφρύ θωρηκτό και σε μερικά μικρότερα σκάφη στο Βλαδιβοστόκ. Τον ίδιο μήνα έφθασαν και τα νέα ότι το Πορτ Αρθουρ συνθηκολόγησε μετά από πολιορκία 5 μηνών. 0 ρωσικός λαός, σοκαρισμένος πίστεψε ότι τα πάντα είχαν χαθεί. Ούτε ο στρατός του Κουροπάτκιν στη Μαντζουρία, ούτε ο 2ος Στόλος του Ειρηνικού επρόκειτο να ανατρέ­ ψουν την άσχημη κατάσταση. Ταραχές ξέσπα­ σαν στις μεγάλες ρωσικές πόλεις, προμηνύματα της επανάστασης του 1905. Τα νέα αυτά κλόνισαν ακόμα περισσότερο το ηθικό των πληρωμάτων του Ροζεστβένσκυ. Η καταστρο­ φή του 1ου Στόλου του Ειρηνικού και η πτώ­ ση του Πορτ Αρθουρ άλλαξαν τα σχέδια και το σκοπό του 2ου Στόλου. Δεν ετίθετο πλέον θέμα απελευθέρωσης του Πορτ Αρθουρ, ού­ τε βέβαια σύμπραξης των δύο στόλων με στόχο την καταστροφή του εχθρικού στόλου. Ο 2ος Στόλος έπρεπε πλέον να αναλάβει μόνος του αυτήν την αποστολή. Η μοναδική λογική κίνηση που απέμενε στο ρωσικό στόλο ήταν να φτάσει στο Βλαδιβοστόκ και από εκεί να επιχειρήσει ν’αποκόψει τους θαλάσσιους δρόμους ανεφοδιασμού των Ιαπώνων. Φθάνοντας στη Μαδαγασκάρη ο Ροζε­ στβένσκυ διαπίστωσε ότι τα σκάφη του Φόλκερζαμ είχαν ανάγκη επισκευών, που θα διαρκούσαν για δύο τουλάχιστον εβδομάδες. Ο ίδιος όμως βιαζόταν να επιτεθεί στον ιαπω­ νικό στόλο πριν αυτός προλάβει να αναλάβει από τη μακρόχρονη και κουραστική πολιορ­ κία του Πορτ Αρθουρ. Τελικά νέες διαταγές τον ανάγκασαν να περιμένει στη Μαδαγασκά­ ρη την άφιξη ενός συμπληρωματικού στόλου, που είχε ήδη ξεκινήσει από τη Βαλτική. Αυτές οι ενισχύσεις αποτελούντο από εκείνα ακρι­ βώς τα σκάφη που ο Ναύαρχος είχε προτεί­ νει να μη συμπεριληφθούν στην αρχική δύνα­ μή του. Αυτός ο 3ος πλέον Στόλος του Ειρηνι­ κού, με διοικητή τον Ναύαρχο Νεμπογκατώφ, περιελάμβανε το “ Imperator Nicolai I” , θωρη­ κτό δεύτερης τάξης (10.000 t) του 1882, το “Vladimir Monomakh” , καταδρομικό με ιοτιοφορία, 6.0001(επίσης του 1882), και 3 ακταιω­ ρούς, το “General Amiral Apraxine” , το “Amiral Seniavine” και το “Amiral Ushakoff” . Τα τε­ λευταία ήταν σκάφη των 4.500 t, μέτριας τα­ χύτητας και θωράκισης, αλλά με πυροβόλα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

μεγάλου διαμετρήματος. To “Apraxine” είχε 3 πυροβόλα των 253 mm και τα υπόλοιπα σκάφη 4 των 227,7 mm. Αφού περίμενε μέχρι τις 16 Μαρτίου, ο Ροζεστβένσκυ απέπλευσε χωρίς τον Νεμπογκατώφ. Λίγο πριν από την αναχώ­ ρησή του το ηθικό του 2ου Στόλου δέχθηκε νέο πλήγμα, μαθαίνοντας την έκβαση της μά­ χης του Μούκδεν. Στα τέλη Φεβρουάριου, στην τελευταία μεγάλη χερσαία μάχη αυτού του πολέμου, 207.000 Ιάπωνες επιτέθηκαν σε 276.000 Ρώ­ σους και τους απώθησαν, αναγκάζοντάς τους να εγκαταλείψουν το Μούκδεν. Ο σκοπός των Ιαπώνων σε αυτή τη μάχη δεν ήταν κατακτη­ τικός. Ηθελαν να συντρίψουν το ρωσικό στρατό, έτσι ώστε να αναγκάσουν τη Ρωσία να δεχτεί την ειρήνη. Ο σκοπός βέβαια αυτός δεν πραγματοποιήθηκε, αλλά η ήττα, μετά την πτώση του Πορτ Αρθουρ, έπληξε σοβαρά

συμβούλιο σε περίπτωση ξαφνικής αλλαγής των διαταγών που είχε λάβει. Μετά από το μακρύ αυτό ταξίδι είχε σχηματίσει πολύ ά­ σχημη γνώμη για τους υφισταμένους του και αρνήθηκε να τους ζητήσει οποιαδήποτε γνώ­ μη, αλλά και αυτοί στερούντο πρωτοβουλίας και εμπειρίας. Σε κατάσταση πλήρους απο­ διοργάνωσης λοιπόν ο ρωσικός στόλος άρχι­ σε να πλησιάζει προς τον εχθρό. Πρόσθετη α­ τυχία για το ρωσικό στόλο ήταν και ο θάνα­ τος, στις 23 Μαϊου, του υποδιοικητή Φόλκερζαμ, γεγονός το οποίο δεν ανακοινώθηκε στο στόλο για να μη κλονιστεί ακόμα περισσότε­ ρο το ηθικό των πληρωμάτων. Ο Τόγκο είχε ναρκοθετήσει τα στενά Τσουγκαρού και Λαπερούζ και περιπολούσε αναζητώντας το ρωσικό στόλο, παρόλο που ή­ ταν πεπεισμένος ότι ο εχθρός θα περνούσε από τα στενά της Κορέας. Τα βαριά καταδρο­ Το ιαπωνικό 9ωρηκτό, βρετανικής κατασκευής, “ Fuji".

JUHui

Το ιαπωνικό καταδρομικό “ Asama” με κυβερνήτη τον Ναύαρχο Ουριού, που βύθισε το ρωσικό “ Variag” .

το ηθικό των Ρώσων και προκάλεσε την πτώ­ ση του Στρατηγού Κουροπάτκιν. Από τη Μαδαγασκάρη ο ατόλος διέσχισε τον Ινδικό ωκεανό και έφτασε στις 14 Απριλί­ ου στον κόλπο του Καμράν, στη γαλλική Ινδο­ κίνα, μετά από ένα ταξίδι, 4.500 μιλιών χωρίς διακοπή, το πιο μακροχρόνιο που είχε πραγ­ ματοποιήσει ποτέ ένας οτόλος χωρίς να ανεφοδιασθεί σε καύσιμα. Εκεί, μετά από λίγο, κατέπλευσε και ο στόλος του Νεμπογκατώφ. Οι ενωμένοι πλέον στόλοι, με περισσότερα από 40 σκάφη, κατευθύνθηκαν προς τα νότια της θάλασσας της Κίνας, δηλαδή προς τα στενά της Κορέας, κατά μήκος της δυτικής α­ κτής της Ιαπωνίας.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ Ο Ροζεστβένσκυ, απ'ότι γνωρίζουμε, δεν ήταν προετοιμασμένος για μάχη, παρόλο που ήξερε ότι ήταν αναπόφευκτη και επικείμενη. Δεν συμβουλεύθηκε ποτέ τους υφισταμέ­ νους του, ούτε συγκάλεσε ποτέ πολεμικό

μικά του, υπό το Ναύαρχο Καμιμούρα, βρί­ σκονταν στο Μασάμπο. Τα υπόλοιπα σκάφη του ήταν στο Τακέσιι των νησιών Τσουσίμα (τα οποία επρόκειτο να δώσουν το όνομά τους στην επικείμενη ναυμαχία), στη μέση των στενών της Κορέας. Η εμπροσθοφυλακή του απετελείτο από 4 εξοπλισμένα εμπορικά σκάφη και 2 παλαιά καταδρομικά, πίσω από τα οποία έπλεαν 4 ελαφρά καταδρομικά του Ναυάρχου Ντέουα. Η πιο πρόσφατη πληρο­ φορία που είχε λάβει ο Τόγκο ήταν ότι οι Ρώ­ σοι είχαν εντοπισθεί στα ανοικτά του δέλτα του Γιανγκ-Τσεο-Κιανγκ, στις 25 Μαϊου. Στις 26 Μαϊου ο ρωσικός στόλος πλησίαζε προς τα στενά. Ο Ροζεστβένσκυ διέταξε σιγή ασυρμά­ του και μείωσε την ταχύτητα έτσι ώστε το πέ­ ρασμα να γίνει με το φως της ημέρας - υπήρ­ χε ο φόβος των νυκτερινών επιθέσεων των ιαπωνικών τορπιλλοβόλων. Το απόγευμα ο Ρο­ ζεστβένσκυ έστειλε το σήμα: “ Ετοιμαστείτε για δράση. Αύριο οι σημαίες της μάχης θα κυματίσουν” . Στις 27 Μαϊου γύρω στις 03.00, μέσα στην ομίχλη, το βοηθητικό καταδρομι-

Η Ναυμαχία της Τσουσίμα.

κό “Sinano Maru” μόλις απέφυγε τη σύ­ γκρουση με ένα ρωσικό πλοίο-νοσοκομείο και στις 05.00 έστειλε το επείγον μήνυμα: “Εχθρός εν όψει, πλέοντας προς τα ανατολι­ κά” (μεταξύ Τσουσίμα και Ιαπωνίας). Στις 06.34 ο Τόγκο τηλεγράφησε στον αυτοκράτορα: “ Μόλις πληροφορήθηκα ότι εθεάθη ο ε­ χθρικός στόλος. Ο στόλος μας ξεκινά αμέσως για να επιτεθεί στον αντίπαλο και να τον κα-

0 Αντιναύαρχος Ροζεστβένσκυ, διοικητής του άτυχου στόλου της Βαλτικής που μετονομάσθηκε σε 2ο Στόλο του Ειρηνικού.

ταστρέψει” . Γύρω στις 07.00 έγινε η πρώτη ε­ παφή: το καταδρομικό “ Itzumo” ακολουθούσε επί μία ώρα το ρωσικό στόλο μέσα στην ομί­ χλη, μέχρι που το “Souvaroff” το εντόπισε και άνοιξε πυρ εναντίον του από τα 8.225 m. Ο καιρός ήταν άσχημος, η θάλασσα ταραγμένη και η ομίχλη πύκνωνε ολοένα και περισσότε­ ρο. Το μεσημέρι ο ρωσικός στόλος έπλεε με ταχύτητα 8 κόμβων στα ανοιχτά του νοτίου α­ κρωτηρίου της Τσουσίμα. Κρυμμένος από την ομίχλη ο Ροζεστβένσκυ διέταξε το στόλο του να σχηματίσει δύο παράλληλες γραμμές μά­ χης. Στις 13.40 τα 4 θωρηκτά και τα 8 βαριά καταδρομικά των Ρώσων εντοπίστηκαν σε α­ πόσταση επτά μιλιών μπροστά δεξιά. Ο ιαπω­ νικός στόλος έπλεε από το μεσημέρι σε από­ σταση 10 μιλιών βορείως της Οκινοσίμα. Εχο­ ντας πλέον εντοπίσει τον εχθρό ο Τόγκο έ­ στειλε το σήμα: “ Η τύχη της αυτοκρατορίας εξαρτάται από το αποτέλεσμα αυτής της μά­ χης. Κάθε άνδρας πρέπει να εκτελέσει το υπέρτατο καθήκον του προς την πατρίδα” . Ο Τόγκο αποφάσισε τότε να αλλάξει την πορεία του στόλου του και να έρθει σε πορεία πα­ ράλληλη με αυτή των Ρώσων, έτσι ώστε υπε­ ρέχοντας σε ταχύτητα και σε ακρίβεια βολής να είναι σε θέση να προκαλέσει στον εχθρό όσο το δυνατόν περισσότερες ζημιές και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ολα τα ρωσικά σκάφη ήταν βαμμένα μαύ­ ρα με τις καπνοδόχους τους κίτρινες, πράγμα το οποίο μέσα στην ομίχλη τα καθιστούσε ι­ δανικούς στόχους, σε αντίθεση με το γκρίζο χρώμα των ιαπωνικών σκαφών. Η διάταξη μάχης του Τόγκο απετελείτο από τα θωρηκτά “ Mikasa” , “Shikishima” , “Asahi” και “ Fuji” , συνοδευόμενα από τα θω­ ρακισμένα καταδρομικά “ Kasuga” και

“ Nisshin” . Ακολουθούσαν τα επίσης θωρακι­ σμένα καταδρομικά του Ναυάρχου Καμιμούρα, “Asama”, “Tohigawa” , “Yakumo”, “ Idzumo”, “ Iwate” και “Adzuma” . Μόλις τα ιαπωνικά σκά­ φη αντέστρεψαν την πορεία τους το “Suvaroff” και το “Osliabia” άνοιξαν πυρ, ακο­ λουθούμενα από τα υπόλοιπα σκάφη του ρω­ σικού σχηματισμού που ήταν σχετικά αποδιοργανωμένος. Οι Ιάπωνες απάντησαν αλλά πιο επιλεκτικά: έξι σκάφη κατηύθυναν το πυρ τους πανω στο Osliabia και τεσσερα πανω στο “Suvaroff” . Πυρκαϊές ξέσπασαν στη ρωσι­ κή ναυαρχίδα και στο “Alexander III” , αλλά το “Osliabia" δέχθηκε ακόμα πιο σοβαρά πλήγ­ ματα. Ο πύργος της πλώρης τέθηκε εκτός μά­ χης και δύο οβίδες των 303,6 mm άνοιξαν ταυτόχρονα ένα μεγάλο ρήγμα στην ίσαλο γραμμή του. Από την άλλη πλευρά το “ Mikasa” , ναυαρχίδα του Τόγκο, κτυπήθηκε πολλές φορές, και το “Asama” εγκατέλειψε την παράταξη γεμάτο τρύπες και με το πηδά­ λιό του τελείως κατεστραμμένο. Γύρω στις 14.30 η ιαπωνική διάταξη σχη­ μάτισε ημικύκλιο μπροστά από τα ρωσικά σκάφη και τα βομβάρδισε ανελέητα. Το “Osliabia” φλεγόταν ακίνητο, ενώ η γέφυρα του “Suvaroff” ήταν διάτρητη από τα θραύ­ σματα των οβίδων. Ο Ροζεστβένσκυ πληγώθη­ κε στο κεφάλι, στα πόδια και στην πλάτη. Αργότερα πληγώθηκε και πάλι στο πόδι, έχα­ σε τις αισθήσεις του και μεταφέρθηκε στο αντιτορπιλλικό “ Buinji” . To “Suvaroff” ήταν πλέ­ ον ένα φλεγόμενο ναυάγιο με κλίση 8 μοιρών, κατεστραμμένες καπνοδόχους και μπλοκαρισμένο πηδάλιο. Ο υπόλοιπος ρωσικός σχημα­ τισμός βρισκόταν σε πλήρη αποδιοργάνωση. Λίγο αργότερα βυθίστηκε και το “Osliabia” . Ενα αντιτορπιλλικό στάλθηκε να αναγγείλει

27 mmnii^

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

στον Νεμπογκατώφ ότι ήταν πλέον ο αρχη­ γός του στόλου.

R U S S IE

0 ΤΟΓΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΙΩΝΕΙ

Vladivostok

ΤΟΥΣ ΡΩΣΟΥΣ Ο Τόγκο πραγματοποίησε δύο φορές στροφή 80 μοιρών με τη μοίρα των θωρηκτών του και επιτέθηκε για να συντρίψει την αρι­ στερή πτέρυγα του εχθρού. Τα καταδρομικά του Καμιμούρα πλησίασαν και προσέβαλαν από απόσταση 2.750 m τα φλεγόμενα ' Suvaroff” και “Alexander III” . Στις 15.00 από τη ρωσική διάταξη μάχης δεν υπήρχαν παρά ε­ λάχιστα μεμονωμένα σκάφη που προσπαθού­ σαν απεγνωσμένα να ξεφύγουν από τον ιαπω­ νικό κλοιό. Μέσα στους καπνούς, την ομίχλη και τη σύγχυση της μάχης, οι Ιάπωνες έχασαν την επαφή με το διαλυμένο πλέον ρωσικό στόλο, αλλά γύρω στις 18.00 εντόπισαν πάλι το “Alexander III” και το βύθισαν. Από το πλή-

P o ri-A rth u r

{Cana! ide Su l

Tanger

Mirbai Djibouti

D akar

L ib re v ille

Χάρτης της

Στολου απο τη Βαλτική μέχρι την Τσουσίμα

t?

M o ssam «

Luderit

Ο στόλος του Ροζεστβένσκυ στον πορθμό της Μαλάκκας.

Το “ Borodino" βυθίζεται μετά από μία εύστοχη βολή του “ Fuji” .

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ρά ανώφελη αιματοχυσία. Υπέστειλε τη ση­ μαία του και υψώνοντας μια λευκή παρέδωσε το στόλο του στον Τόγκο. Τα υπόλοιπα πλοία επιχείρησαν να διαφύγουν κατά τη διάρκεια της νύχτας, αλλά ελάχιστα το κατόρθωσαν. To “Sissoi Veliki” , το “ Navarin” και το “ Ushakoff” βυθίστηκαν, ενώ το “ Nakhimoff” και το “Vladimir Monomakh” ανατινάχτηκαν από τα πληρώματά τους στα ανοιχτά της Τσουσίμα. Το αντιτορπιλλικό στο οποίο είχε μεταφερθεί ο Ναύαρχος Ροζεστβένσκυ αιχμαλωτίσθηκε και ο ίδιος, αναίσθητος ακόμα, αιχμαλωτίσθηκε από τον Τόγκο. Μόνο ένα κα­ ταδρομικό και δύο αντιτορπιλλικά έφθασαν άθικτα στο Βλαδιβοστόκ.

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ

*

ρωμα των 830 ανδρών του ρωσικού σκάφους επέζησαν μόνο 4. Στις 19.00 ήλθε η σειρά του “Suvaroff” να βυθιστεί αύτανδρο. Την ίδια στιγμή το “ Fuji” έστελνε την τελευταία ομοβροντία (της κυρίως μάχης) στο “ Borodino” , πετυχαίνοντας την αποθήκη πυρομαχικών του και βυθίζοντάς το αύτανδρο - υπήρξε ένας μόνο επιζών. Οταν έπεσε το σκοτάδι οι Ρώσοι είχαν χάσει 5 θωρηκτά και 3 βοηθητικά σκάφη, ενώ τα πε­ ρισσότερα από τα υπόλοιπα είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές. Ο Ναύαρχος Ενκβιστ (πάνω στο “Oleg”), με τα καταδρομικά “Aurora” και “Jemtchoung”, κατευθύνθηκε νοτιοδυτικά και μερικές εβδομάδες αργότερα έφθασε στη

C H IN E

Μανίλα, όπου και παρέδωσε τα σκάφη του στις τοπικές αρχές. Ο Ντεμπογκατώφ, έχο­ ντας συγκεντρώσει το “Orel” , το “ Nicolai I” , το “Apraxine” , το “Seniavine” και το καταδρομικό “ Izoumroud” , έπλεε με σβηστά τα φώτα και ε­ ξαφανίστηκε μέσα στη νύχτα. Το πρωί της επομένης ο ιαπωνικός σχη­ ματισμός αποτραβήχτηκε βόρεια της ζώνης της πρόσφατης ναυμαχίας, έτσι ώστε τα τορπιλλοβόλα και τα αντιτορπιλλικά να επιτε­ θούν το βράδυ στα υπόλοιπα ρωσικά πλοία που θα επιχειρούσαν να φτάσουν στο Βλαδιβοστόκ. Το ίδιο πρωί ο Νεμπογκατώφ έβαλε πλώρη κατά του εχθρού, αλλά σύντομα κατά­ λαβε ότι μία νέα μάχη δεν θα προκαλούσε πα-

Η Ρωσία σε αυτή τη ναυμαχία έχασε 24 σκάφη από τα 37 και είχε 4.830 νεκρούς και 5.917 αιχμαλώτους. Ο ιαπωνικός στόλος έχα­ σε ένα βαρύ καταδρομικό, δύο ελαφρά και τρία τορπιλοβόλλα και είχε 110 νεκρούς και 590 τραυματίες. Η βαριά αυτή ήττα προκάλεσε ταραχές, πανικό και απογοήτευση στη Ρω­ σία. Για πρώτη φορά η αριστοκρατία ζήτησε να τεθεί τέλος σε αυτόν τον πόλεμο, παρόλο που οι στρατοί των δύο χωρών παρέμεναν α­ ντιμέτωποι στη Μαντζουρία. Αυτό που δεν εί­ χε κατορθώσει μέχρι εκείνη τη στιγμή ο Ιαπω­ νικός Στρατός, το κατόρθωσε ο στόλος στην Τσουσίμα: κατέστρεψε μία μεγάλη ρωσική δύ­ ναμη και πέτυχε να εκβιάσει τη Ρωσία να δε­ χθεί την ειρήνη. Λίγο μετά τη ναυμαχία η ιαπωνική κυβέρ­ νηση ζήτησε από τον Θεόδωρο Ρούσβελτ, πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερι­ κής, να αναλάβει το ρόλο του διαμεσολαβη­ τή. Οι εκπρόσωποι των δύο χωρών συναντήθηκαν τον Αύγουστο του 1905 στο Πόρτσμουθ (Νέο Χάμσαϊρ), όπου υπογράφηκε στις 5 Σεπτεμβρίου η ομώνυμη Συνθήκη. Σύμ­ φωνα με αυτή παραχωρήθηκαν στην Ιαπωνία δικαιώματα εκμετάλλευσης επί των ρωσικών σιδηροδρόμων, στις νότιες περιοχές της Μα­ ντζουρίας και στα λιμάνια του Νταϊρέν και του Πορτ Αρθουρ. Η Ρωσία αναγνώρισε τα

Sakhaline

MONGOUE

C H IN E

PH ILIPPIN ES

________ πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά συμφέ­ ροντα της Ιαπωνίας στην Κορέα και της παρα­ χώρησε ένα τμήμα της νήσου Σαχαλίνης, δίνοντάς της με αυτόν τον τρόπο τον πλήρη έ­ λεγχο των προσβάσεων προς την ιαπωνική θάλασσα. Χάνοντας τη νότια Μαντζουρία η Ρωσία εγκατέλειψε πλέον αναγκαστικά τα φι­ λόδοξα σχέδιά της στην Κίτρινη θάλασσα. Η Ιαπωνία, αντιθέτως, έγινε μια μεγάλη ηπειρω­ τική ασιατική δύναμη και άρχισε αμέσως την ανάπτυξη της νότιας Μαντζουρίας. Απέκτησε τόσο μεγάλο κύρος, έχοντας συντρίψει μία ευρωπαϊκή δύναμη, ώστε πολλοί ασιατικοί λα­ οί ήταν έτοιμοι να κλείσουν τα μάτια στις κα­ τακτητικές φιλοδοξίες της και να αναγνωρί­ σουν σε αυτήν την ηγέτιδα χώρα στην πάλη εναντίον του δυτικού ιμπεριαλισμού. Το 1905, μετά την Τσουσίμα, μεταξύ των έξι μεγάλων δυνάμεων που είχαν βλέψεις στην Απω Ανατολή μόνο οι Ηνωμένες Πολιτεί­ ες της Αμερικής και η Ιαπωνία υπερίσχυσαν για να διεκδικήσουν την κυριαρχία στον Ειρη­ νικό. Το 1908 η Συνθήκη του Ρόοτ στην Τακαχίρα οριοθέτησε τις σφαίρες επιρροής αυτών των δύο δυνάμεων στην Απω Ανατολή. Ολες οι υπόλοιπες κυβερνήσεις αναγνώρισαν το status quo στον Ειρηνικό. Οι Ηνωμένες Πολι­ τείες της Αμερικής επέτρεπαν ελεύθερη δράση της Ιαπωνίας στην Κορέα, ενώ η τε­ λευταία αναγνώρισε τις αμερικανικές διεκδι­ κήσεις στις Φιλιππίνες. Η ισορροπία του ρωσοϊαπωνικού ανταγωνισμού είχε ανατραπεί στην Τσουσίμα και η Αμερική ανέλαβε το ρό­ λο της ηττημένης Ρωσίας στην Απω Ανατολή, με σκοπό να αντισταθμίσει την ολοένα αυξα­ νόμενη δύναμη της Ιαπωνίας. Η Ιαπωνία, μέ­ χρι τότε “σίγουρος φίλος” για την αμερικανι­ κή στρατηγική, μετετράπη σε “πιθανό ε­ χθρό” και ένας αμερικανικός στόλος στάλθη­ κε στον Ειρηνικό. Το Περλ Χάρμπορ, στη Χα­ βάη, έγινε από τότε η κύρια αμερικανική βά­ ση στον Ειρηνικό, στη θέση του κόλπου του Σούμπικ, στις Φιλιππίνες, ο οποίος ήταν πολύ πιο εκτεθειμένος απέναντι σε μία ενδεχομέ­ νως εχθρική Ιαπωνία. Μετά την Τσουσίμα οι Φιλιππίνες έγιναν το μαλακό υπογάστριο των ΗΠΑ, από στρατηγική θέση που ήταν νωρίτε­ ρα. Από την άλλη πλευρά ο αμερικανικός στό-

Χάρτης των στενών της Κορέας και της εισόδου του ρωσικού στόλου

0 Ναύαρχος Ροζεστβένσκυ τραυματισμένος, επί του "Suvaroff” .

λος αποτελούσε επίσης μία συνεχή απειλή για την Ιαπωνία. Μετά το 1909 ούτε η Ιαπωνία ούτε οι ΗΠΑ είχαν τη δυνατότητα να προστα­ τεύσουν τα εδάφη τους με στρατιωτικά ή ναυτικά μέσα, χωρίς να διακινδυνεύσουν τις ίδιες τους τις αμυντικές θέσεις. Αυτό το πρό­ βλημα παρέμεινε άλυτο μέχρι το 1941.

ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΤΣΟΥΣΙΜΑ Η ναυμαχία της Τσουσίμα αποδείχθηκε ένα σπουδαίο μάθημα για τα ναυτικά όλων των χωρών. Εγινε πλέον κατανοητό ότι τα θωρηκτά βυθίζονταν από πυροβόλα μεγάλου διαμετρήματος, ενώ ο υπόλοιπος οπλισμός λίγα μπορούσε να πετύχει από μεγάλη από­ σταση. Πριν από την Τσουσίμα οι Αγγλοι και οι Αμερικανοί ναυτικοί εμπειρογνώμονες είχαν αρχίσει να σχεδιάζουν ένα θωρηκτό εξοπλι­ σμένο αποκλειστικά με πυροβόλα μεγάλου διαμετρήματος, το οποίο αποκάλεσαν “ Dreadnought” . Μετά από δοκιμές του Πλοιάρ­ χου Σιμς στις ΗΠΑ και του Ναυάρχου Σκοττ

στην Αγγλία, η αποτελεσματικότητα του με­ γάλου διαμετρήματος στις μεγάλες αποστά­ σεις αυξήθηκε σημαντικά. Διαπιστώθηκε ότι μία συστοιχία του ιδίου μεγάλου διαμετρήμα­ τος συγκέντρωνε μεγαλύτερη ισχύ πυράς και είχε μεγαλύτερη ακρίβεια και μεγαλύτερη εμ­ βέλεια απ’ότι μία συστοιχία μικτού διαμετρή­ ματος στα ήδη υπάρχοντα σκάφη. Το πρώτο τέτοιο σκάφος, το HMS “Dreadnought", καθελκύσθηκε στην Αγγλία το Δεκέμβριο του 1906. Είχε εκτόπισμα 17.9001, ταχύτητα 21 kts, βα­ ριά θωράκιση και οπλισμό 10 πυροβόλα των 303,6 mm, που του έδιναν τη διπλή ισχύ πυρός σε σχέση με οποιοδήποτε υπάρχον θωρηκτό σκάφος. Ο πρόεδρος Ρούσβελτ εκτίμησε ότι η νέα αυτή βελτίωση του θωρηκτού σκάφους στη θάλασσα ήταν απαραίτητη για τη διατήρηση της αμερικανικής πολεμικής ισχύος στον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό. Ετσι από το 1905 οι ΗΠΑ αρχισαν την κατασκευή σκαφών αυτού του τύπου, το πρώτο από τα οποία ή­ ταν το “ Delaware” , εκτοπίσματος 20.000 t. Το HMS “ Dreadnought” εγκαινίασε μία νέα εποχή στο ναυτικό πόλεμο.

29

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Georges Blond: L’AMIRAL TOGO, Fayard. Paris, 1958. (2) Emilio Faldella: Ο ΡΩΣΟΪΑΠΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 68. 1974. (3) Louis Frederic: JAPON ■L'EMPIRE ETERNEL, Felin, Paris, 1985. (4) IV. Koenig: GRANDS COMBATS NAVALS. Fernand Nathan, Paris, 1978. (5) Γ.Ν. Νικοτσάρας: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ TOY ΤΡΑΦΑΛΓΚΑΡ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Πυρσός, Α9ήνα, 1933. (6) Alexei Silitch Novikov -Priboi: LA TRAGEDIE DE TSUSHIMA, Payot. Paris, 1934. (7) Frank Thiess: TSOUSHIMA, Flammarion, Paris, 1943.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

N A J l V H C f M A « X . C A S 'I'H : I S V I a A M A .V I C T A .J V X F V C S A T A

ln

Ä i r X T l l A V A U O R v Μ . Κ Ι Λ Π Τ . ί OK*.

n y f T I S g l MO. 1*1.A Μ M .*H O S T X

OH f .

ΐ.ΓΤΓ V! ei ίπΛι iw*, \t s!ri( WAW: ϊ R r r ’l'i'.iiF J iO H A Ι .Λ η Ο Ιίί HF.ttCVjd

>b f .i ’h :c x x m h j .. ι ι ο ϋ τ . ι κ ι α τ α ν η Ι IB S E S S ie .T E 'N 'l'A M IK E .A 'M W X C f’i 1

■JUWÜwUUftüii

Η πολιορκία του Namur από τον Γουλιέλμο της Οράγγης, το 1695. Σ ε πρώτο επίπεδο διακρίνεται μια πυροβολαρχία ολμοβόλων τη στιγμή της γέμισης των όπλων.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ifT O P IA

Π Α Ν ΤΕΛ Η Σ ΚΑΡΥΚΑΣ

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ ( 1 6 8 8 - 1 6 9 7 )

Μ

έσα στο πολυτελέστατο γρα­ φείο του, ο “ βασιλιάς Ηλιος” , ο ισχυρότερος μονάρχης της ε­ ποχής του, είχε ήδη πάρει την απόφασή του, την οποία ανακοίνωσε στους υπουργούς του: “ Κύριοι έχουμε πόλεμο, στον οποίο ό,τι και αν συμβεί, η εξαιρετική οχύρωση των συνόρων και τα γενναία μας στρατεύματα θα εμποδίσουν τους εχθρούς μας να κλυδωνίσουν τα θεμέλια του βασι­ λείου μου και θα μου επιτρέψουν να επε­ κτείνω τις κατακτήσεις μου” . Μόλις τέσσερα χρόνια είχαν περάσει από τότε που ο Λουδοβίκος είχε καταργή­ σει το Διάταγμα της Νάντης του 1598, σύμ­ φωνα με το οποίο οι Γάλλοι υπήκοοι απολάμ­ βαναν τα ίδια δικαιώματα, είτε ήταν καθολι­ κοί, είτε ήταν διαμαρτυρόμενοι. Η ενέργεια αυτή του Γάλλου μονάρχη είχε ως αποτέλε­ σμα όχι μόνο την εγκατάλειψη της χώρας από ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, που ήταν πιστό στη Μεταρρύθμιση, αλλά και τη δημιουργία κλίματος δυσπιστίας μεταξύ της Γαλλίας και των Προτεσταντικών κρα­ τών. Τα κράτη αυτά αντέδρασαν σχηματίζο­ ντας τη Λέγκα του Augsburg, στην οποία προσχώρησαν επίσης η καθολική Αυστρία και η Ισπανία. Ανάμεσα στις άλλες δυνάμεις που εντάχθηκαν στο συνασπισμό ήταν η Σουηδία, οι Ενωμένες Επαρχίες (Ολλανδία), η Πρωσία και πολλά μικρά γερμανικά κρατί­ δια. Τα κίνητρα για τη δημιουργία αυτού του συνασπισμού σίγουρα δεν ήταν θρησκευτι­ κά, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη συμμετοχή δύο φανατικά καθολικών δυνά­ μεων. Τα μικρά γερμανικά κρατίδια που συνόρευαν με τη Γαλλία φοβούντο τον επι­ κίνδυνο, πανίσχυρο γείτονα, όπως και η παρηκμασμένη Ισπανία, που έβλεπε να απει­ λούνται οι κτήσεις της στις Κάτω Χώρες. Ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος της Αυστρίας, με το πρόσχημα της προστασίας των προτεσταντικών κρατιδίων της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του γερμανικού

Ο αυτοκράτορας της Αυστρίας Λεοπόλδος Α'. Μ ε τη συμμετοχή του στον πόλεμο ο Λεοπόλδος επεδίωκε να αναβαθμίσει το ρόλο του εντός της Αυτοκρατορίας, επιδιώκοντας να χαρακτηριστεί ως προστάτης του γερμανικού έθνους.

Ο ΕΝΝΕΑΕΤΗΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΥΠΗΡΞΕ Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ Ε Π ΙΤ Υ Χ Η Μ Ε Ν Η Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΑ ΤΟΥ ΛΟ ΥΔΟ ΒΙΚΟ Υ Ι Δ ’. ΕΞ Ε Λ ΙΧ Θ Η Κ Ε ΣΕ Μ ΙΑ ΣΥ ΓΚ ΡΟ ΥΣΗ Ε Λ ΙΓ Μ Ω Ν ΚΑΙ ΦΟΟΡΑΣ, ΣΤ Η Ν Ο Π Ο ΙΑ Η Π ΛΟ ΥΣΙΑ Κ Α Ι Μ Ε ΙΣΧΥΡΟ ΣΤΡΑΤΟ ΓΑΛΛΙΑ Δ Ε Ν ΗΤΑΝ ΕΥΚΟ ΛΟ ΝΑ ΗΤΤΗΟ ΕΙ.

έθνους, προσπαθούσε να αναβαθμίσει τη θέση του και να εξασφαλίσει τη διαδοχή του γιου του στον αυτοκρατορικό θρόνο. Παράλληλα όμως αποτελούσε και ορκισμέ­ νο εχθρό της Γαλλίας. Ετσι, παρά το γεγο­ νός ότι είχε ήδη εμπλακεί σε πόλεμο με τους Τούρκους, πρωτοστάτησε στη δημι­ ουργία του συνασπισμού. Ο κυβερνήτης της Ολλανδίας, Γουλιέλμος της Οράγγης, ή­ ταν φανατικός πολέμιος των Γάλλων, τους οποίους πολεμούσε για πάρα πολλά χρόνια. Οι Ολλανδοί ένιωθαν, ίσως καλύτερα από τον καθένα, τη γαλλική απειλή, αφού πολε­ μούσαν - με διαλείμματα - εναντίον του Λουδοβίκου από το 1652. Οι Σουηδοί και οι Πρώσοι είχαν πιο αγνά κίνητρα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν προσδοκούσαν πο­ λιτικά οφέλη. Μοναδικός σύμμαχος της Γαλλίας ήταν ο καθολικός Ιάκωβος Β ’, βασιλιάς της προτεσταντικής Αγγλίας. Οι ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ Γαλ­ λίας και γερμανικών κρατιδίων επιδεινώθη­ καν το 1688, μετά την απαίτηση του Λουδο­ βίκου να αναρριχηθούν στο αξίωμα των ε­ κλεκτόρων της Αυτοκρατορίας πρόσωπα πι­ στά στον ίδιο. Με τον τρόπο αυτό προσπά­ θησε να κυριαρχήσει στα κρατίδια του Παλατινάτου και της Κολωνίας. Ο αυτοκράτορας όμως και οι Γερμανοί πρίγκι­ πες αντέδρασαν έντονα και απέτρεψαν την πραγματοποίηση του σχεδίου αυτού. Πα­ ράλληλα, σε συνεργασία με τον Γουλιέλμο της Οράγγης, προσπάθησαν να σύρουν και την Αγγλία στον αντιγαλλικό συνασπισμό. Ο Γουλιέλμος, με 15.000 στρατιώτες που του διέθεσαν οι σύμμαχοι, εισέβαλε στην Αγγλία, στο βασίλειο του πεθερού του Ιάκω­ βου Β'. Στις 5 Νοεμβρίου 1688 ο Γουλιέλμος πα­ τούσε το πόδι του στις ακτές του Devon. Τα Χριστούγεννα του ίδιου χρόνου βρισκόταν στο θρόνο της Αγγλίας, αφού τα αγγλικά στρατεύματα εγκατέλειψαν τον Ιάκωβο και

31

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ενώθηκαν μαζί του. Στη μοναδική “ μάχη” , στις 20 Νοεμβρίου στο Wincanton, 12 στρα­ τιώτες σκοτώθηκαν και δύο τραυματίστηκαν. Οι άτυχοι αυτοί άνδρες αποτελούσαν τα μο­ ναδικά θύματα της “ Ενδοξης Επανάστασης” . Ο Ιάκωβος βρήκε καταφύγιο στην αυλή του Λουδοβίκου. Ο τελευταίος, για να φοβί­ σει τους Γερμανούς ηγεμόνες, επιτέθηκε στο Παλατινάτο. Η γαλλική επίθεση στο Παλατινάτο αποτελούοε μεν μια προσπάθεια εκφοβισμού των Γερμανών ηγεμόνων, κυρίως όμως είχε ως στόχο την ολοκληρωτι­ κή καταστροφή όλων των πόρων του μικρού κράτους με τη στρατηγική θέση, ώστε το έ­ δαφος του να μη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση εξόρμησης κατά της Γαλλίας. Τα ε­ λάχιστα στρατεύματα του Παλατινάτου, 1.500 ιππείς και 5.500 πεζοί, όπως ήταν φυσι­ κό δεν ήταν σε θέση να προβάλουν σοβαρή αντίσταση τις δεκαπλάσιες γαλλικές δυνά­ μεις και γρήγορα διαλύθηκαν ή κατέφυγαν στο έδαφος συμμαχικών τους κρατών. Τα γαλλικά στρατεύματα διέσχισαν σαν λάβα τη μικρή χώρα, πυρπολώντας, καταστρέφοντας και σφαγιάζοντας τα πάντα στο πέρασμά τους. Μετά την ολοκλήρωση του έργου τους αποτραβήχτηκαν στα σύνορά τους. Η εκστρατεία εκφοβισμού, όμως, είχε α­ κριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα. Οι Γερμα­ νοί πρίγκηπες εξοργίστηκαν σε τέτοιο βαθ­ μό ώστε και άλλες γερμανικές χώρες, χωρίς άμεσα συμφέροντα, προσχώρησαν στη Λέγκα. Τα 1689 άρχισε με την επίσημη κήρυξη πολέμου της Γαλλίας στην Ισπανία. Ως απά­ ντηση η Αγγλία, οι Ενωμένες Επαρχίες και η Αυστρία με τους συμμάχους τους κήρυξαν πόλεμο στη Γαλλία. Για μια ακόμα φορά η Ευρώπη βρισκόταν στις φλόγες.

ΠΟΛΕΜΟΣ 32

Με την έναρξη του πολέμου οι σύμμαχοι άρχισαν να συγκεντρώνουν τις δυνάμεις τους, συγκροτώντας τέσσερις στρατιές. Η πρώτη στρατιά, αποτελούμενη από Ισπανούς και Ολλανδούς στρατιώτες, τέθηκε υπό τη διοίκηση του πρίγκηπα του Vaudemont. Η δεύτερη, με στρατιώτες Σουηδούς, Αγγλους και Ολλανδούς, τέθηκε υπό τον πρίγκηπα του Waldeck. Η τρίτη στρατιά περιελάμβανε Πρώσους και Σάξωνες στρατιώτες από την Εσση, το Λουνεμβούργο και άλλα μικρά κρα­ τίδια, τέθηκε δε υπό τον εκλέκτορα του Βραδεμβούργου. Η τέταρτη στρατιά, υπό τον κό­ μη της Λωραίνης, είχε στις τάξεις της Αυστριακούς, Βαυαρούς, Βυρτεμβέργιους, καθώς και τον αναδιοργανωμένο στρατό του Παλατινάτου. Οι δύο πρώτες στρατιές θα δρούσαν στις Κάτω Χώρες και οι δύο τε­ λευταίες στην περιοχή του κάτω Ρήνου. Το καλοκαίρι του 1689 ο αυτοκρατορικός στρατός του κόμη της Λωραίνης, με 60.000 άνδρες, εισέβαλε σε γαλλοκρατούμενα εδά­ φη με σκοπό να καταλάβει την ισχυρά ο­ χυρωμένη πόλη Mainz. Ανάμεσα στους άν­ δρες του κόμη βρισκόταν και ένας συνταγ­ ματάρχης, διοικητής ταξιαρχίας ιππικού, που ονομαζόταν Ευγένιος, πρίγκηπας της Σαβοΐ­ ας. Τα αυστριακά/αυτοκρατορικά στρατεύμα-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

0 Victor A m adeus Β ’, δούκας της Σαβοΐας. Εντάχ&ηκε στον αντιγαλλικό συνασπισμό προσδοκώντας εδαφικά οφέλη. Οταν όμως ο γαλλικός στρατός εισέβαλε στη χώρα του φάνηκε ανίκανος να τον αντιμετωπίσει. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διεδραμάτισε και η εμπλοκή του σε μια ακόμα ερωτική περιπέτεια.

τα αμέσως περικύκλωσαν την πόλη και από τις 16 Ιουλίου άρχισαν τη συστηματική πο­ λιορκία της. Την ίδια ώρα ο πρίγκηπας του Waldeck, με 35.000 άνδρες, ξεκίνησε την επί­ θεσή του στο μέτωπο των Κάτω Χωρών. Στη στρατιά του συμπεριλαμβάνονταν και 8.000 Αγγλοι υπό τον υποστράτηγο Τζων Τσώρτσιλ, τον μετέπειτα δούκα του Μάρλμπορο. Το στρατό του Waldeck αντιμετώπιζε μια γαλλι­ κή στρατιά υπό τον δούκα d' Humieres. Οι δύο στρατιές συναντήθηκαν στο Walcourt. Εκεί, μετά από σκληρή μάχη, οι σύμμαχοι επικρά­ τησαν. Η νίκη στο Walcourt πανηγυρίστηκε έντο­ να στο συμμαχικό στρατόπεδο, καθώς αποτελούσε την πρώτη σοβαρή ήττα των Γάλλων μετά από 30 περίπου χρόνια. Πάντως, ούτε τόσο σημαντική ήταν, ούτε αποφασιστικής σημασίας. Στη Γαλλία όμως ο Λουδοβίκος ΙΔ’ δεν συγχωρούσε κανένα λάθος και έτσι ο d’ Humieres αντικαταστάθηκε στη διοίκηση του γαλλικού στρατού της Φλάνδρας από τον Francois Henri de Montmorency Bonteville, δού­ κα του Λουξεμβούργου και στρατάρχη της Γαλλίας. Ο στρατάρχης ήταν “ μαθητής” του Conde και του Turenne και υπέρμαχος της επι­ θετικής τακτικής. Αναμφισβήτητα ο καλύτε­ ρος στρατηγός της εποχής του, στα 62 του χρόνια ο στρατάρχης έφτασε στην περιοχή και ανέλαβε να ανασυγκροτήσει τον ηττημένο στρατό. Σε μικρό διάστημα ο γαλλικός στρατός ήταν και πάλι έτομος για μάχη. Σε αυτό βοήθησαν τα άφθονα μέσα που παρεί­ χε ο Λουδοβίκος, αλλά και το κύρος και η φή­ μη του δούκα του Λουξεμβούργου, που ήταν ιδιαίτερα συμπαθής στους άνδρες του. Στο μεταξύ, στο μέτωπο του Ρήνου οι Αυστριακοί κατέλαβαν το φρούριο του Mainz

(στις 8 Σεπτεμβρίου), αναγκάζοντας σε πα­ ράδοση τη γαλλική φρουρά των 8.000 ανδρών. Υστερα από τη νέα αυτή επιτυχία οι σύμμαχοι άρχισαν να καταστρώνουν σχέδια για συνέχιση των επιθετικών επιχειρήσεων την επόμενη χρονιά, με σκοπό την κατάληψη του Παρισιού. Την ίδια στιγμή στη γαλλική αυλή εκπονούντο άλλα σχέδια. Ο έκπτωτος Ιάκωβος Β ’ της Αγγλίας, με γαλλική υποστήριξη, έφτανε το καλοκαίρι του 1689 στην Ιρλανδία, όπου η πλειοψηφία των κατοίκων τον υποστήριξε λόγω της κοι­ νής τους πίστης. Με την άφιξη του Ιάκωβου στο νησί ξέσπασε επανάσταση των καθολι­ κών Ιρλανδών κατά των διαμαρτυρόμενων Αγγλων κατακτητών. Σε ελάχιστες μέρες όλο το νησί βρισκόταν στα χέρια του Ιάκωβου, με εξαίρεση τις οχυρωμένες πόλεις Enniskillen και Derry, οι οποίες όμως πολιορκήθηκαν στενά. Ο νέος βασιλιάς της Αγγλίας, Γουλιέλμος της Οράγγης, αντέδρασε αμέσως στέλ­ νοντας στην Ιρλανδία μικρές δυνάμεις, τις ο­ ποίες αρχικά προόριζε για το ευρωπαϊκό μέ­ τωπο. Παράλληλα όμως με την ιρλανδική ε­ ξέγερση οι υποστηρικτές του Ιάκωβου εξεγέρθηκαν και στη Σκωτία. Με επικεφαλής τον υποκόμη Dundee οι Highlander μετέδωσαν τη φλόγα της επανά­ στασης σε όλη τη βόρεια Σκωτία. Σε απάντη­ ση ο Γουλιέλμος έστειλε στην περιοχή τον στρατηγό Mackay, επικεφαλής 5.000 περίπου ανδρών. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στο πέρασμα Killiecrankie, στις 27 Ιουλίου 1689. Εκεί ο διπλάσιος αγγλικός στρατός κατατρο­ πώθηκε από τους ηρωικούς Σκωτσέζους, α­ φήνοντας στο πεδίο της μάχης 1.500 άνδρες. Οι Σκωτσέζοι έχασαν 200 άνδρες, μεταξύ αυτών και τον εξαίρετο ηγέτη τους, υποκόμη Dundee. Μετά το θάνατο του Dundee την ηγε­ σία των Σκωτσέζων ανέλαβε ο Alexander Cannon. Στις 18 Αυγούστου ο Cannon, με τον ενισχυμένο στρατό του, προσπάθησε να κα­ ταλάβει τη μικρή κωμόπολη του Dunkeld. Τη φρουρά της πόλης αποτελούσε το περίφημο σύνταγμα πεζικού των Cameronians, οι άν­ δρες του οποίου οχυρώθηκαν γύρω και μέσα στην εκκλησία και απέκρουσαν ύστερα από άγρια μάχη τεσσάρων ωρών την επίθεση των Σκωτσέζων. Η αποτυχία αυτή σήμανε και το ουσιαστικό τέλος της επανάστασης στη Σκω­ τία. Στο τέλος του πρώτου έτους του πολέ­ μου και οι δύο αντίπαλοι φαίνονταν ευχαρι­ στημένοι. Ο Λουδοβίκος ήταν χαμένος στο πεδίο της μάχης, όμως αυτό που είχε χάσει εκεί το κέρδισε στο διπλωματικό πεδίο, ορ­ γανώνοντας ως αντιπερισπασμό την ιρλανδι­ κή επανάσταση και αγκιστρώνοντας τις αγ­ γλικές δυνάμεις ώστε αυτές να μη μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στις επι­ χειρήσεις της Φλάνδρας. Οι σύμμαχοι από την πλευρά τους, είχαν κατορθώσει να νική­ σουν τους Γάλλους στο πεδίο της μάχης και να απελευθερώσουν ορισμένα γερμανικά εδάφη που βρίσκονταν υπό κατοχή. Το 1690 ανέτειλε με όλους τους αντιπά­ λους έτοιμους να αναλάβουν δράση. Στη Σκωτία ο στρατηγός Mackay εξολόθρευσε και τα τελευταία υπολείμματα των επανα­

στατών. Στην Ιρλανδία και στη Σερβία όμως τα πράγματα δεν ήταν και τόσο ευχάριστα για τους συμμάχους. Στην Ιρλανδία ο Ιάκω­ βος έλαβε ενισχύσεις 7.000 ανδρών από τον Λουδοβίκο. Δεν κατάφερε όμως να κυριεύ­ σει τις πόλεις Derry και Enniskillen. Το καλο­ καίρι του 1690 ο Γουλιέλμος αποβιβάστηκε με ισχυρές δυνάμεις στην Ιρλανδία και αφού ενώθηκε με τις φρουρές των πόλεων άρχισε να καταδιώκει το στρατό του Ιακώβου. Στο μεταξύ, στην ηπειρωτική Ευρώπη ο στρατός του πρίγκηπα του Waldeck, αφού ενισχύθηκε και με ισπανικά στρατεύματα, προσπάθησε να εισβάλει στο γαλλικό έδα­ φος. Εναντίον του Waldeck κινήθηκε ο δού­ κας του Λουξεμβούργου. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν κοντά στο χωριό Fleurus την 1η Ιουλίου 1690. Ο Waldeck με 38.000 άνδρες (40 τάγματα πεζικού, 83 ίλες ιππικού) και 60 πυροβόλα έλαβε θέσεις στη μικρή πεδιάδα, ανάμεσα στο χωριό Heppignies και στο δάσος του Wagnelee. Ο πρίγκηπας έταξε τους άν­ δρες του σε τρεις γραμμές, ενώ το σύνολο του πυροβολικού τάχθηκε σε ομάδες των δύο-τριών πυροβόλων μπροστά από το μέτω­ πο ολόκληρης της παράταξης. Ο γαλλικός στρατός του δούκα του Λουξεμβούργου ή­ ταν λίγο μεγαλύτερος: 50.000 άνδρες (40 τάγ­ ματα πεζικού, 80 ίλες ιππικού) και 70 πυροβό­ λα. Η δύναμη αυτή τάχθηκε ανάμεσα στα χω­ ριά Lambusart, Fleurus και St. Armand, ενώ το μισό ιππικό διατάχθηκε να εκτελέσει έναν υπερκερωτικό ελιγμό πίσω από το δάσος του Wagnelee, στα νώτα του συμμαχικού στρα­ τού. Στις επτά το πρωί ο βρυχηθμός των πυροβόλων έδωσε το σύνθημα για την έναρ­ ξη της μάχης. Ενώ ο βομβαρδισμός του πυροβολικού συνεχιζόταν, ο δούκας διέταξε δύο ταξιαρχίες πεζικού να ακολουθήσουν το ιππικό στον υπερκερωτικό ελιγμό. Παράλλη­ λα διέταξε τον διοικητή της αριστερής του πτέρυγας να επιτεθεί, κυρίως για να αγκιστρώσει τις απέναντι συμμαχικές δυνάμεις. Το κενό που άφησαν οι δύο ταξιαρχίες πεζι­ κού στο γαλλικό δεξιό, καλύφθηκε από 30 πυροβόλα. Στις 11 όλα ήταν έτοιμα και ο στρατηγός De Gournay επιτέθηκε με ορμή κατά του συμμαχικού αριστερού. Την ίδια ώρα το γαλλικό ιππικό και το γαλλικό πεζικό είχαν ολοκληρώσει τον ελιγμό τους και έ­ παιρναν θέση μάχης πίσω από τη συμμαχική διάταξη. Η παγίδα ήταν έτοιμη και το μόνο που απέμενε στο θύτη ήταν να αντιμετωπί­ σει την τελευταία αγωνιώδη και απέλπιδα προσπάθεια του θύματος να ξεφύγει από το σίγουρο χαμό. Στη θέα των γαλλικών δυνάμεων στα νώ­ τα τους οι άνδρες του Waldeck “πάγωσαν” , ό­ πως άλλωστε και ο διοικητής τους, ο οποίος εναγωνίως προσπάθησε να συγκροτήσει με τις εφεδρικές του δυνάμεις μια νέα γραμμή άμυνας. Η γαλλική επίθεση στο συμμαχικό αρι­ στερό αποκρούστηκε, με σοβαρές απώλειες για τους επιτιθέμενους. Ανάμεσα στους νε­ κρούς ήταν και ο στρατηγός De Gournay, που οδηγούσε προσωπικά τους άνδρες του. Στα νώτα της κύριας αμυντικής τοποθεσίας το

Ο Γουλιέλμος της Οράγγης, ορκισμένος εχθ ρό ς των Γάλλων, τους οποίους πολεμούσε από νεαρή ηλικία. Ως βασιλιάς της Αγγλίας συνέχισε την ίδια πολιτική. Δεν πρόλαβε όμως να δει το θρίαμβό του να πραγματοποιείται, αφού πέθανε το 1702.

Ο στρατάρχης της Γαλλίας Seb astien de Vauban, ο καλύτερος αξιωματικός του μηχανικού στην εποχή του. Υπήρξε δημιουργός της οχυρής γραμμής που προστάτευε τη Γαλλία από τη Μ άγχη ως τη Μ εσόγειο.

γαλλικό ιππικό παρέσυρε στο διάβα του ό,τι βρισκόταν μπροστά του. Πρώτα διέλυσε τη νεοσχηματιζόμενη γραμμή άμυνας και στη συνέχεια την κυρίως διάταξη. Παράλληλα και οι υπόλοιπες γαλλικές δυνάμεις επιτέθηκαν από όλες τις πλευρές, με σκοπό να περικυκλώσουν το συμμαχικό στρατό και να τον εκμηδενίσουν. Τα απομεινάρια του συμμαχι­ κού ιππικού εγκατέλειψαν τους πεζούς και προσπάθησαν να απομακρυνθούν από αυτή την κόλαση. Αλλοι άνδρες υποχωρούσαν, ενώ άλλοι βογγούσαν πληγωμένοι ή πέθαι-

ναν. Μόνο αυτό είχε απομείνει από τις άλλο­ τε περήφανες ίλες του ολλανδικού, του ι­ σπανικού και του αυτοκρατορικού στρατού. Με τα σπαθιά στα χέρια οι Γάλλοι ιππείς κάλπασαν στη συνέχεια κατά ενός συνον­ θυλεύματος ανδρών που κάποτε αποτελούσε το συμμαχικό πεζικό. Οι περισσότεροι άν­ δρες προσπάθησαν να διαφύγουν, διευκολύ­ νοντας τους ιππείς να τους σφαγιάζουν. Μέσα στον πανικό όμως, ένα σύνταγμα πεζι­ κού προχωρούσε αργά, σε σχηματισμό τε­ τραγώνου, περήφανα, με τις σημαίες του να κυματίζουν, αποκρούοντας τους υπερφία­ λους ιππείς. Ηταν το σύνταγμα πεζικού της ολλανδικής φρουράς, οι άνδρες του οποίου προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν μαχόμενοι τον τόπο της σφαγής. Σε λίγο φυγάδες από άλλα τμήματα έβρισκαν καταφύγιο ε­ ντός του τετραγώνου. Τελικά οι Ολλανδοί πε­ ζοί κατόρθωσαν να διαφύγουν, σώζοντας και πολλούς άλλους στρατιώτες. Οι Γάλλοι, μα­ νιασμένοι, τους κατεδίωξαν. Μόλις όμως πλησίαζαν οι πεζοί ανέκοπταν, σκόπευαν και πυροβολούσαν. Ολόκληρες ίλες ιππέων εξο­ ντώνονταν από τις καλοσκοπευμένες αυτές ομοβροντίες. Ετσι οι Γάλλοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την προσπάθεια κατα­ στροφής του ολλανδικού πεζικού. Με αυτό τον τρόπο αποδείχθηκε για άλ­ λη μια φορά το τι είναι δυνατό να πετύχουν άνδρες πειθαρχημένοι και καλά εκπαιδευμέ­ νοι, ακόμα και υπό τις δυσκολότερες συνθή­ κες. Ομως ο στρατός του Waldeck δεν υπήρ­ χε πια. Από τους 38.000 άνδρες που αριθμού­ σε το πρωινό της 1ης Ιουλίου, οι 10.000 είχαν απομείνει νεκροί ή πληγωμένοι στο πεδίο της μάχης και 9.000 ακόμα είχαν πέσει στα χέρια του εχθρού, μαζί με 50 πυροβόλα και 100 σημαίες. Οι Γάλλοι είχαν πάρει την εκδί­ κησή τους ύστερα από 12ωρη μάχη, που στοίχισε όμως και σε αυτούς 6.000 νεκρούς και τραυματίες. Εκείνο το βράδυ ο στρατάρ­ χης, δούκας του Λουξεμβούργου, δεξιώθηκε τους αξιωματικούς του για να γιορτάσουν τη νίκη και έκανε το εξής σχόλιο: “Ο πρίγκηπας του Waldeck σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να νιώθει υπερήφανος για το ιππικό του. Οι πεζοί του όμως ήταν καταπληκτικοί” . Ηταν η επιβράβευση των γενναίων από ένα γενναίο! Στην Ιρλανδία ο Ιάκωβος αποφάσισε να σταματήσει την οπισθοχώρηση και να αντι­ μετωπίσει το στρατό του Γουλιέλμου. Στις 11 Ιουλίου 1690 οι δύο στρατοί συναντήθηκαν. Ο στρατός του Ιάκωβου (18.000 πεζοί, 5.000 ιππείς και έξι πυροβόλα) οχυρώθηκε στις ό­ χθες του ποταμού Boyne. Εκεί δέχθηκε την επίθεση του αντίπαλου στρατού (26.500 πε­ ζοί, 8.000 ιππείς και 50 πυροβόλα). Οι Ιρλαν­ δοί πολέμησαν θαυμάσια, κρατώντας τις θέ­ σεις τους απέναντι στην εχθρική υπεροχή. Σταδιακά όμως υπερκεράστηκαν και αναγκά­ στηκαν να υποχωρήσουν αφήνοντας πίσω 1.500 νεκρούς και τραυματίες, έναντι 2.000 α­ πωλειών των αντιπάλων τους, οι οποίοι όμως έμειναν κύριοι του πεδίου της μάχης. Ο Ιά­ κωβος κατά τη διάρκεια της απαγκίστρωσης εγκατέλειψε πανικόβλητος τους άνδρες του, με αποτέλεσμα η οπισθοχώρηση να μετατραπεί σε λίγο σε άτακτη φυγή. Αργότερα

33

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

34

ο Ιάκωβος απέπλευσε και πάλι για τη Γαλλία, αφήνοντας τους στρατηγούς του να ανα­ συγκροτήσουν τα υπολείμματα των δυνάμεών του. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, ένα νέο μέτω­ πο του πολέμου άνοιγε μετά την προσχώρη­ ση, στη Μεγάλη Συμμαχία, του Δουκάτου της Σαβοΐας. Ο δούκας Victor Amadeus, με 18.000 άνδρες, κινήθηκε κατά των γαλλικών συνο­ ριακών φρουρίων. Σε απάντηση ο Λουδοβί­ κος σχημάτισε μια νέα στρατιά, την οποία έ­ θεσε υπό τον στρατηγό Catinat. Ο Catinat, έ­ νας εξαιρετικά δραστήριος στρατιωτικός, πέρασε αμέσως στην επίθεση και στις 18 Αυγούστου 1690 (με 22.000 άνδρες) συνέτριψε τους Ιταλούς του Victor Amadeus, στη μά­ χη της Staffarda. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, πάντως, για τους συμμάχους και ιδιαίτερα για τους Αυστριακούς ήταν η συνεχιζόμενη τουρκική πίεση στα Βαλκάνια. Μια τουρκική στρατιά 60.000 ανδρών, υπό τον Μουσταφά Κιοπρόπουλι, κατέλαβε ύστερα από σύντομη πο­ λιορκία τη στρατηγικής σημασίας πόλη Nissa. Η τουρκική απειλή στα ανατολικά δεν επέτρεπε στους Αυστριακούς-αυτοκρατορικούς να επικεντρώσουν την προσοχή τους στη δύση εναντίον των Γάλλων. Υστερα μάλι­ στα από την πτώση της Nissa, ένα μεγάλο μέ­ ρος των αυτοκρατορικών δυνάμεων στάλθη­ κε στο βαλκανικό μέτωπο. Παρόλα αυτά οι Αυστριακοί δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν τους Τούρκους, οι οποίοι τον Οκτώβριο κα­ τέλαβαν και πάλι το Βελιγράδι. Το επόμενο έτος ο δούκας του Λουξεμ­ βούργου, αφού αναπλήρωσε τις απώλειες του και εφόδιασε το στρατό του, επιτέθηκε το Μάρτιο κατά της πόλης Mons, την οποία κατέλαβε σύντομα, αιχμαλωτίζοντας τη φρουρά. Η ταχύτητα της γαλλικής προέλασης τρόμαξε τους συμμάχους, οι οποίοι δεν ήταν ακόμα έτοιμοι να κινήσουν τις δυνάμεις τους λόγω προβλημάτων στον εφοδιασμό. Ετσι ο γαλλικός στρατός, χωρίς ουσιαστικό αντίπαλο, συνέχισε τη νικηφόρα πορεία του καταλαμβάνοντας το καλοκαίρι του 1691 και την πόλη Hal. Την ίδια περίοδο στην Ιρλανδία, οι πιστές στον Ιάκωβο γαλλο-ιρλανδικές δυνάμεις, υπό τον Γάλλο στρατηγό St. Ruth, έναν πραγ­ ματικό πολεμιστή, αναδιοργανώθηκαν και προήλασαν κατά του στρατού του Γιουλιέλμου, τον οποίο διοικούσε ο στρατηγός Ginckel - ο βασιλιάς Γουλιέλμος είχε μεταβεί στη Φλάνδρα, προσπαθώντας να περισώσει ό,τι ήταν δυνατό να περισωθεί. Οι αντίπαλες δυνάμεις συναντήθηκαν στις 12 Ιουλίου 1691 κοντά στο χωριό Aughrim. Ο St. Ruth εγκατέστησε τις δυνάμεις του (20.000 πεζούς, 5.000 ιππείς) αμυντικά στο χωριό και σε γειτονικό λόφο. Ο Ginckel έταξε τους 12.500 πεζούς και 6.500 ιππείς του και επιτέθηκε κατά των αντι­ πάλων. Οι Ιρλανδοί και πάλι πολέμησαν ηρωι­ κά. Αναφέρονται περιπτώσεις συνταγμάτων τα οποία, όταν τους τελείωσαν τα πυρομαχικά, γέμιζαν τα μουσκέτα τους με τα μεταλλι­ κά κουμπιά των χιτωνίων τους και πολεμού­ σαν, αρνούμενα να παραχωρήσουν έδαφος. Στην κρίσιμη στιγμή της μάχης όμως η τύχη

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

έπαιξε το δικό της παιχνίδι. Ο γενναίος St. Ruth είχε συγκεντρώσει τις εφεδρείες του και ετοιμαζόταν να τις εξαπολύσει σε μια ορ­ μητική αντεπίθεση κατά του εχθρικού δεξι­ ού. Ακριβώς εκεί τον βρήκε η οφαίρα, δίνοντάς του ένα τιμημένο τέλος. Ο θάνατός του αποδιοργάνωσε το στρατό. Για αρκετή ώρα καμία διαταγή δεν έφθανε στα μαχόμενα τμήματα. Σύντομα επικράτησε σύγχυση, η ο­ ποία μετατράπηκε σε πανικό. Ορισμένες μο­ νάδες πολέμησαν ως το τέλος με φανατισμό. Αιχμάλωτοι δεν συλλαμβάνονταν από καμία πλευρά. Στους άνδρες των αποκομμένων μο­ νάδων το μόνο που τους απέμενε ήταν να πεθάνουν ηρωικά, παίρνοντας μαζί τους όσους περισσότερους εχθρούς μπορούσαν. Οταν έπεσε η νύχτα το πεδίο της μάχης θύμιζε απέραντο νεκροταφείο. Οι Ιρλανδοί είχαν συντρίβει, αλλά και οι Αγγλοι είχαν πληρώσει πολύ ακριβά τη νίκη. Μετά τη νέα ήττα η επανάσταση στην Ιρλανδία έσβησε, ε­ πιτρέποντας στον Γουλιέλμο να “ ρίξει" το βάρος των δυνάμεών του στο βελγικό μέτω­ πο. Στο βαλκανικό μέτωπο οι Αυστριακοί κα­ τόρθωσαν να συγκεντρώσουν μια επιβλητική στρατιά 50.000 ανδρών (56 τάγματα πεζικού, 116 ίλες) και να αντεπιτεθούν. Οι Τούρκοι ή­ ταν διπλάσιοι (70.000 πεζοί, 30.000 ιππείς, 154 πυροβόλα). Στις 19 Αυγούστου στο Szlankamen η πειθαρχία υπέταξε για μια ακό­ μα φορά τη μάζα. Ο αυτοκρατορικός στρα­ τός, υπό τον Λουδοβίκο του Μπάντεν, διέ­ λυσε τον τουρκικό όχλο, που εγκατέλειψε πανικόβλητος το πεδίο της μάχης, αφήνο­ ντας πίσω του 20.000 νεκρούς και τραυμα­ τίες και το σύνολο του πυροβολικού του.

Η επιτυχία αυτή ανακούφισε προσωρινά τους πιεζόμενους από Ανατολή και Δύση Αυστριακούς. Στο Βέλγιο όμως η κατάσταση ήταν κρίσιμη για τους συμμάχους, ύστερα από την ήττα του στρατού του πρίγκηπα Waldeck από τους Γάλλους (υπό τον δούκα του Λουξεμβούργου) στο Leuze. Ο Waldeck, με 12.000 άνδρες, διέσχιζε εκείνο το πρωινό της 19ης Σεπτεμβρίου τον ποταμό La Catoir, υποχωρώντας προς τις βάσεις εφοδιασμού του. Κανένα μέτρο ασφαλείας δεν είχε ληφθεί, καθώς ο πρίγκηπας υπολόγιζε ότι οι Γάλλοι βρίσκονταν πολύ μακριά. Υπολόγιζε ό­ μως χωρίς τον δούκα του Λουξεμβούργου. Ο στρατάρχης της Γαλλίας συγκέντρωσε 28 ί­ λες ιππέων και δραγώνων και καλυπτόμενος από την πρωινή ομίχλη επέπεσε με ορμή κα­ τά 75 ιλών και πέντε ταγμάτων πεζικού των συμμάχων. Ο αιφνιδιασμός ήταν πλήρης και σύντομα τα συμμαχικά τμήματα είχαν τραπεί σε φυγή, αφήνοντας πίσω τους 1.900 νε­ κρούς και τραυματίες και 40 σημαίες. Η κα­ ταστροφή θα ήταν μεγαλύτερη αν δεν επενέβαινε το αγγλικό σύνταγμα ιππικού της Φρουράς, οι άνδρες του οποίου σχημάτισαν ένα “ατσαλένιο” τείχος, αποκρούοντας τους Γάλλους. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει στο γαλλικό σύνταγμα των έφιππων γρεναδιέρων του “Οίκου του Βασιλέως” , το οποίο μεγαλούρ­ γησε και για τη δράση του η σημαία του παρασημοφορήθηκε από τον βασιλιά. Στο ιταλικό μέτωπο δεν πραγματοποιήθηκαν αξιόλογες επιχειρήσεις, με εξαίρεση την αιφνιδιαστική επίθεση 1.300 Γάλλων, οι οποίοι με ηγέτη το μαρκήσιο de Feuquieres κατέλαβαν την πόλη Σαβιλιάνο, αιχμαλωτίζο­ ντας αμαχητί ολόκληρη τη φρουρά και τέσ-

σερις ίλες ιππέων του συντάγματος της Δουκικής Φρουράς της Σαβοΐας. Νωρίτερα ο Ευγένιος της Σαβοΐας, με ασήμαντες δυνά­ μεις, κατόρθωσε να λύσει την πολιορκία της πόλης Κούνεο από τους Γάλλους. Αυτή ήταν και η μοναδική συμμαχική επιτυχία στο μέτω­ πο αυτό. Τρία χρόνια είχαν ήδη περάσει από την έ­ ναρξη του πολέμου, χωρίς να έχει επι­ τευχθεί κάτι σημαντικό για τους συμμάχους, παρά τις νίκες τους σε δευτερεύοντα μέτω­ πα (Βαλκάνια, Ιρλανδία), Οι σύμμαχοι φαίνο­ νταν αδύναμοι να πλήξουν το θηρίο στην καρδιά του. Ολες οι προσπάθειες για εισβο­ λή σε γαλλικό έδαφος όχι μόνο αποκρούστηκαν, αλλά οδήγησαν και σε ταπεινωτικές ήτ­ τες. Η Αυστρία ουσιαστικά είχε εγκαταλείψει τον αγώνα στη δύση, στρέφοντας την προ­ σοχή της στην τουρκική απειλή. Αλλωστε εί­ χαν περάσει μόλις δέκα χρόνια από τότε που η “ημισέληνος” είχε φτάσει μπροστά στις πύ­ λες “του χρυσού Μήλου” (της Βιέννης), σπέρνοντας τον τρόμο και το θάνατο στο πέ­ ρασμά της. Στην Ιταλία η ανικανότητα του Victor Amadeus και των Ισπανών στρατηγών είχε ο­ δηγήσει τη συμμαχική υπόθεση σε τέλμα. Ο μόνος ικανός στρατηγός, ο εξαιρετικός Ευγένιος, αποπέμφθηκε από την ανώτατη δι­ οίκηση γιατί δεν συμφωνούσε με τον τρόπο ενέργειας των συναδέλφων του στρατηγών, οι οποίοι “σκόπευαν να μη κάνουν απολύτως τίποτα” (κατά τον πρίγκηπα Ευγένιο). Το 1692 άρχισε με τη συμμαχική υπόθεση να παίρνει νέα πνοή. Ο όχι ιδιαίτερα ικανός Waldeck αντικαταστάθηκε στην αρχιστρατη­ γία των συμμαχικών δυνάμεων στη Φλάνδρα από τον ί­ διο τον Γουλιέλμο της Οράγγης, βασιλιά της Αγγλίας. Για μια α­ κόμα φορά ένας Αγγλος έστω και ολλανδικής κα­ ταγωγής, βασιλιάς έμελλε να οδηγήσει το στρατό του κατά της Γαλλίας. Ο Γουλιέλμος. θέλοντας να προετοιμάσει καλά την εκστρατεία, συγκέντρωσε μια πραγματικά μεγαλό­ πρεπη στρατιά 80.000

Τυφεκιοφόρος του Συντάγματος των Ολλανδών Φρουρών. Το Σύνταγμα αυτό ανδραγά&ησε στο Fleurus, όπου μαζί με άλλες μονάδες πεζικού κατόρθωσε να διαφύγει, αν και ήταν περικυκλωμένο από τους Γάλλους ιππείς.

περίπου ανδρών, από τους οποίους μόλις το 1/10 ήταν Αγγλοι και οι περισσότεροι ήταν Ολλανδοί, Βέλγοι (Ισπανοί υπήκοοι), Ισπανοί, Γερμανοί και Δανοί. Απέναντι του ο έμπειρος δούκας του Λουξεμβούργου αποφάσισε να δράσει κεραυνοβόλα. Με μια σειρά ελιγμών κατόρθωσε να παραπλανήσει τον Γουλιέλμο σχετικά με τις προθέσεις του και να επιτεθεί ανενόχλητος στη σημαντικότατη πόλη του Namur. Η πόλη ήταν εξαιρετικά οχυρωμένη και διέθετε ισχυρή φρουρά, αποτελούμενη από 8.000 Ισπανούς στρατιώτες, με πλήρη ε­ πάρκεια σε εφόδια. Στις 26 Μαϊου 1692 μια γαλλική στρατιά 46.000 ανδρών με 127 πυροβόλα εμφανίστη­ κε μπροστά στο φρούριο και άρχισε να το πο­ λιορκεί. Επικεφαλής των Γάλλων ήταν ο στρατάρχης Vauban, ένας από τους ελάχι­ στους αξιωματικούς του μηχανικού που έλα­ βαν τον ανώτατο αυτό βαθμό ως τις μέρες μας. Ο Vauban ήταν μια πραγματική ιδιοφυία στην οχυρωτική τέχνη. Ηταν εκείνος που εί­ χε κατασκευάσει την “ασπίδα της Γαλλίας” , μια σειρά οχυρών από τη Μάγχη ως τη Μεσό­ γειο. Ηταν εκείνος που μπορούσε καλύτερα από κάθε άλλο να διαγνώσει με μια ματιά τις αδυναμίες ενός φρουρίου και να επικεντρώ­ σει ακριβώς εκεί την προσπάθεια εκπόρθησής του. Την ώρα που οι δυνάμεις του Vauban πο­ λιορκούσαν το Namur, η στρατιά του δούκα του Λουξεμβούργου κάλυπτε τους πολιορ­ κητές από πιθανή επέμβαση της στρατιάς του Γουλιέλμου, Σύντομα η κατάσταση για τη φρουρά έγινε απελπιστική και την 1η Ιουλίου ο στρατηγός Barbacon, διοικητής του φρουρίου, το παρέδωσε στον Vauban. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η ισπανική φρουρά πολέμησε γενναία και όταν παραδόθηκε είχε ήδη υποστεί απώλειες της τάξης του 50%. Η πτώση του Namur υπήρξε πολύ ισχυρό πλήγμα για τους συμμάχους. Ο δρόμος για τις Κάτω Χώρες ήταν τώρα ορθάνοιχτος για τους Γάλλους. Ισχυρό όμως ήταν και το πλήγ­ μα στο ηθικό των συμμάχων. Ο Γουλιέλμος ή­ ταν σε έξαλλη κατάσταση. Επρεπε οπωσδή­ ποτε να ανακτήσουν το φρούριο. Για να γίνει αυτό όμως έπρεπε να νικηθεί ο στρατός του δούκα του Λουξεμβούργου. Για το σκοπό αυτό ο Γουλιέλμος ξεκίνησε με 70.000 άν­ δρες και με σκοπό να αιφνιδιάσει με τη σειρά του το γαλλικό στρατό, που ήταν στρατοπεδευμένος κοντά στο χωριό Steinkirk. Ο Γουλιέλμος χώρισε τις δυνάμεις του σε δύο τμήματα. Στο πρώτο, δύναμης 15.000 αν­ δρών, τέθηκε επικεφαλής ο ίδιος, ενώ στο δεύτερο ηγείτο ο στρατηγός κόμης Solmes. Στις 11 το πρωί της 3ης Αυγούστου 1692 οι Γάλλοι σκοποί αντιλήφθηκαν τους εχθρι­ κούς σχηματισμούς να εξέρχονται από παρα­ κείμενο δάσος και να λαμβάνουν θέσεις μά­ χης μπροστά στις σκηνές του στρατοπέδου. Αμέσως σήμανε συναγερμός και οι άνδρες άρχισαν να παίρνουν θέσεις μάχης. Την ίδια ώρα οι πρώτες ομοβροντίες του πυροβολι­ κού έσχιζαν τον αέρα με στόχο τη γαλλική γραμμή, για να απαντηθούν σχεδόν αμέσως από τους αντίπαλους πυροβολητές. Η συμμαχική εμπροσθοφυλακή άρχισε

Αυστριακός τυφεκιοφόρος του Συντάγματος Sach sen - Coburg. Η Αυστρία βρισκόταν ήδη σε πόλεμο με τους Τούρκους και δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει τις δυνάμεις της κατά των Γάλλων. Ετσι η συμμετοχή της στον πόλεμο ήταν περισσότερό τυπική. Στις λίγες επιχειρήσεις που συμμετείχαν οι Αυστριακοί στρατιώτες απέδωσαν ικανοποιητικά, ιδιαίτερα όταν βρίσκονταν υπό τις διαταγές άξιων ηγετών όπως ο πρίγκηπας της Λωραίνης και ο πρίγκηπας Ευγένιος.

την επίθεσή της, αναγκάζοντας τους Γάλ­ λους να υποχωρήσουν με αταξία. Ευτυχώς ό­ μως γΓ αυτούς είχαν την τύχη να διοικούνται από τον εκπληκτικό στρατάρχη, που δεν ή­ ταν από τους ανθρώπους που αιφνιδιάζονται εύκολα. Ο δούκας του Λουξεμβούργου, ακαταπονητος, συνεγειρε τους 57.000 ανδρες του. Προσωπικά τους παρακινούσε να πολε­ μήσουν για την πατρίδα και τον βασιλιά. Πα­ ράλληλα διέκρινε ότι ο όγκος του συμμαχι­ κού στρατού κινείτο αργά, μάλλον πολύ αργά για τα δικά του δεδομένα. Διαθέτοντας εξαι­ ρετική αντίληψη, οργάνωσε μια αντεπίθεση κατά του δεξιού εκτεθειμένου πλευρού της εχθρικής εμπροσθοφυλακής. Για κάθε άλλο στρατηγό της εποχής η κίνηση αυτή θα ήταν παρακινδυνευμένη, αφού η δύναμη αντεπί­ θεσης κινδύνευε να εγκλωβιστεί ανάμεσα σε δύο δυνάμεις και να συντρίβει. Σε ελάχιστο χρόνο οι Γάλλοι ιππείς είχαν λάβει θέσεις μάχης. Το καλύτερο ιππικό της Ευρώπης ήταν έτοιμο για τη νίκη ή το θάνα­ το. Ο στρατάρχης επιθεώρησε για τελευταία φορά τους άνδρες του. Οι ιππείς στέκονταν με τα ξίφη γυμνά και τις σημαίες να ανεμίζουν στο δροσερό πρωινό αέρα. Τα μάτια των αλόγων αστραποβολούσαν, δίνοντας την ε­ ντύπωση ότι τα ζώα αδημονούσαν για την ε­ πέλαση, όπως και οι αναβάτες τους. Ξαφνικά, μέσα στον αχό της μάχης, ήχη­ σε η σάλπιγγα. Επίθεση! Το γαλλικό ιππικό ξεχύθηκε σαν ορμητικό κύμα. “ Εμπρός για την πατρίδα και το βασιλιά!” . Ο Γουλιέλμος, έστω και καθυστερημένα,

35

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

36 ■*

είχε αντιληφθεί τη δύσκολη θέση της εμπρο­ σθοφυλακής του, το πλευρό της οποίας προ­ σπάθησε να στηρίξει με μονάδες από το καταφθάνον κύριο σώμα του. Το γαλλικό ιππικό όμως, ύστερα από άγρια ιππομαχία, κομμά­ τιασε τους αντίπαλους σχηματισμούς και ξε­ χύθηκε στα νώτα σχεδόν της εμπροσθο­ φυλακής. Παράλληλα και στο κέντρο η επέμ­ βαση του συντάγματος πεζικού της γαλλικής φρουράς αρχικά σταθεροποίησε τη γαλλική διάταξη και αργότερα πίεσε τους συμμά­ χους, που άρχισαν να παραχωρούν έδαφος. Στο συμμαχικό δεξιό όμως κρινόταν η μάχη. Σε αυτόν τον τομέα ο Γουλιέλμος εμπιστεύθηκε τους νέους του υπηκόους. Οι λεπτές κόκκινες γραμμές του αγγλικού πεζικού έ­ μελλε να σταματήσουν, όπως ακριβώς οι α­ πόγονοί τους 120 χρόνια μετά, το άνθος της Γαλλίας. Τα περίφημα συντάγματα των Buff και North and Grey, μαζί με τους άνδρες του 4ου Συντάγματος Δραγώνων, τους έφιππους γρεναδιέρους και ένα σύνταγμα του Λουνεμβούργου, κράτησαν τους Γάλλους όσο χρειά­ στηκε για να υποχωρήσει με ασφάλεια ο υπό­ λοιπος στρατός. Οι Γάλλοι κατεδίωξαν τους αντιπάλους ως τα μεσάνυχτα, οπότε επέ­ στρεψαν στο στρατόπεδό τους, κύριοι για α­ κόμα μια φορά του πεδίου της μάχης. Η μάχη που θα μπορούσε να αποτελέσει θρίαμβο για τα συμμαχικά όπλα, εξελίχθηκε σε τραγωδία. Οι απώλειες ήταν περίπου ίδιες: 7.000 άν­ δρες για κάθε πλευρά. Στο ιταλικό μέτωπο δυνάμεις της Ισπα­ νίας, της Σαβοΐας και της Αυστρίας, υπό τον Caprara, εκτέλεσαν επιδρομές εντός του γαλλικού εδάφους, φθάνοντας ως τη Γκρενόμπλ. Οταν αξιωματούχοι ανακοίνωσαν τα της επιδρομής στον Λουδοβίκο, αυτός αρκέστηκε να απαντήσει βαριεστημένα: “Αφήστε τους. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να κάψουν ορισμένα χωριά της χώρας μου” . Το 1693 άρχισε με τους αντίπαλους στρα­ τούς να ετοιμάζονται πυρετωδώς για την επι­ κείμενη εκστρατεία. Ο δούκας του Λουξεμ­ βούργου, αφού συγκέντρωσε 80.000 άνδρες, κινήθηκε κατά του Γουλιέλμου. Ο τελευταί­ ος, αν και διέθετε ισχυρές δυνάμεις, απέ­ φυγε να δώσει μάχη. Οχυρώθηκε σε μια ι­ σχυρή θέση και περίμενε τον αντίπαλό του. Πραγματικά, σε λίγο ο γαλλικός στρατός βρι­ σκόταν απέναντι του. Ο δούκας του Λουξεμ­ βούργου όμως έκρινε ότι η κατάληψη της ι­ σχυρής τοποθεσίας του αντιπάλου δεν ήταν δυνατή. Ετσι, σε μια προσπάθεια να οδηγή­ σει το στρατό του Γουλιέλμου σε ανοικτό πε­ δίο, επιτέθηκε στην πόλη Huy, θεωρώντας ότι ο Γουλιέλμος θα σπεύσει σε βοήθεια της φρουράς. Ο Γουλιέλμος κινήθηκε προς βοή­ θεια της πόλης, τόσο αργά όμως ώστε όταν έφθασε είδε τη γαλλική σημαία να κυματίζει στα τείχη. Απογοητευμένος απέσπασε σημα­ ντικό αριθμό ανδρών του για να ενισχύσει τις φρουρές της Λιέγης και του Μάαστριχτ και έσπευσε να καταλάβει μια νέα αμυντική τοποθεσία. Ο στρατός του Γουλιέλμου (50.000 άν­ δρες, 100 πυροβόλα) οχυρώθηκε ανάμεσα στα χωριά Rumsdorf, Neerwinden και Laer και σε παρακείμενα υψώματα. Τόσο τα διαστήμα­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

τα μεταξύ των χωριών, όσο και οι λοφοπλα­ γιές, οχυρώθηκαν με χαρακώματα και πασ­ σάλους. Με το πρώτο φως της 29ης Ιουλίου 1693 η γαλλική στρατιά (98 τάγματα, 201 ίλες ιππικού, 70 πυροβόλα, συνολικά 80.000 άν­ δρες) έλαβε θέσεις απέναντι στους συμμά­ χους. Σε λίγο τα πυροβόλα των δύο πλευρών δονούσαν την ατμόσφαιρα. Αμέσως το πεζι­ κό του δούκα εξαπέλυσε την πρώτη έφοδο, μόνο και μόνο για να αποκρουστεί ύστερα από άγρια πάλη στα χαρακώματα. Ακολούθη­ σε δεύτερη έφοδος, με το ίδιο όμως αποτέ­ λεσμα.Κατά την τρίτη έφοδο ο δούκας επικέ­ ντρωσε την προσοχή του στο συμμαχικό κέ­ ντρο, στο Neerwinden. Εναντίον του χωριού εξαπέλυσε τα επίλεκτα συντάγματα πεζικού

Τυφεκιοφόρος του Συντάγματος της Γαλλικής Φρουράς. Το επίλεκτο αυτό σύνταγμα σ υ γκρ οτή θ η κε το 1563. Περιελάμβανε έξι τάγματα πεζικού και δύο λόχους γρεναδιέρων με συνολική δύναμη 3.600 περίπου ανδρών (πίνακας του Francis Back).

της γαλλικής και ελβετικής φρουράς, οι άν­ δρες των οποίων διέσπασαν την τοποθεσία, δημιουργώντας ρήγμα μέσω του οποίου το γαλλικό ιππικό ξεχύθηκε στα νώτα των συμμάχων. Η ηρωική άμυνα του αγγλικού πε­ ζικού (Σύνταγμα Coldstream Guards και Royal Fusiliers) και των Βαυαρών θωρακοφόρων, α­ πέτρεψε τη μετατροπή της ήττας σε συντρι­ βή. Οι Γάλλοι ήταν και πάλι νικητές. Οι σύμ­ μαχοι είχαν χάσει 18.000 άνδρες, 84 πυροβό­

λα και 82 σημαίες, ενώ οι απώλειες των Γάλ­ λων έφθασαν τους 8.000 άνδρες. Υστερα από τη νέα αυτή ήττα ο Γουλιέλ­ μος τρομοκρατήθηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε ποτέ μέχρι το θάνατο του δούκα του Λουξεμβούργου δεν τόλμησε να αντιμετωπί­ σει το γαλλικό στρατό. Στο ιταλικό μέτωπο ο δούκας της Σαβοΐ­ ας, αφού ενισχύθηκε από ισπανικά στρατεύ­ ματα, αντιμετώπισε στη Marsaglia τη γαλλική στρατιά του Catinat. Στη μάχη ο στρατός του δούκα συνετρίβη, χάνοντας 11.000 άνδρες. Στα Βαλκάνια, μια προσπάθεια των Αυστρια­ κών να ανακαταλάβουν το Βελιγράδι απέτυχε. Την επόμενη χρονιά οι Γάλλοι πέρασαν στην επίθεση, υπό τον στρατηγό de Noailles, νικώντας τους Ισπανούς στη μάχη της Toroella. Το 1695 άρχισε άσχημα για τη Γαλλία, α­ φού “αυτός που κρατούσε τα κλειδιά της” (όπως λεγόταν), ο δούκας του Λουξεμβούρ­ γου, πέθανε σε ηλικία 67 ετών. Πανευτυχής για το συμβάν ο Γουλιέλμος αποφάσισε να εκμεταλλευθεί τη σύγχυση του “ακέφαλου” γαλλικού στρατού. Συγκέντρωσε 80.000 άν­ δρες και 200 πυροβόλα και επιτέθηκε στο Namur, το οποίο κατέλαβε ύστερα από επικό αγώνα 36 ημερών. Από την αρχική φρουρά των 13.000 ανδρών μόλις 5.000 αιχμαλωτί­ στηκαν, οι περισσότεροι πληγωμένοι, έχο­ ντας προκαλέσει στο στρατό του Γουλιέλμου 18.000 νεκρούς και τραυματίες. Η επιτυχία αυτή, ύστερα από συνεχείς αποτυχίες τόσων ετών, αναπτέρωσε κάπως το ηθικό των συμμάχων. Ομως σε όλες τις πλευρές η κό­ πωση άρχισε να γίνεται εμφανής. Ιδιαίτερα στον αντιγαλλικό συνασπισμό, άρχισαν να ακούγονται οι πρώτοι τριγμοί. Στα Βαλκάνια κατά την ίδια περίοδο, οι Τούρκοι προήλαυναν πάλι μετά τη νίκη τους επί των Αυστριακών στη μάχη του Lugos. Το 1696 οι σύμμαχοι προσπάθησαν να προσβάλλουν τη Γαλλία από την αδύνατη πλευρά της, τη θάλασσα, επιχειρώντας από­ βαση κοντά στη Βρέστη. Αποκρούστηκαν ό­ μως και περιορίστηκαν σε παθητικό ρόλο. Παράλληλα άρχιζε η κατάρρευση της συμμαχίας, μετά την υπογραφή ξεχωριστής συνθή­ κης ειρήνης μεταξύ Γαλλίας και Σαβοΐας. Η συνθήκη αυτή ήταν μάλλον ευνοϊκή για τον δούκα της Σαβοΐας, αλλά επέτρεψε στη Γαλ­ λία να απελευθερώσει σημαντικές δυνάμεις από το μέτωπο αυτό και να ενισχύσει τις δυνάμεις της στη Φλάνδρα. Στα Βαλκάνια η κατάσταση γινόταν κρί­ σιμη για τους Αυστριακούς, μετά τη σοβαρή ήττα των αυτοκρατορικών στρατευμάτων στο Dlaschin. Το επόμενο έτος η πρωτοβουλία των κι­ νήσεων περιήλθε εξ ολοκλήρου στους Γάλ­ λους, οι οποίοι κατέλαβαν την πόλη Ath και στη συνέχεια πολιόρκησαν και κατέλαβαν τη Βαρκελώνη. Την ίδια ώρα η κατάσταση στο ε­ σωτερικό της συμμαχίας ήταν εκρηκτική, α­ φού αποκαλύφθηκαν μυστικές διαπραγμα­ τεύσεις μεταξύ του Λουδοβίκου και του Γουλιέλμου. Αποτέλεσμα αυτών των ζυμώσε­ ων ήταν η ουσιαστική απεμπλοκή της

Η πρώτη μάχη του Fleurus, το 1690. Ο δούκας του Λ ουξεμβούργου, αρχιστράτηγος του γαλλικού στρατού, με έναν παράτολμο υπερκερωτικό ελιγμό συνέτριψε τη συμμαχική στρατιά του Waldeck. Α ρκετά χρόνια αργότερα (1794), στο ίδιο σημείο οι στρατιές των “ αβράκωτων” του Jo u rd o n & a νικήσουν τους Αυστριακούς του Sachsen-Coburg, ενώ στο παρακείμενο Ligny το 1815 ο Ναπολέων 9α επιτύχει την τελευταία του νίκη κατά των Πρώσων.

Ittg p tv ^

H E P P IG N IE s f j

,

Γ* I Σ υ μμα χικό ς Στρ α τός Φ

Γαλλικός Στρ α τός

#

,

v

/.v

la m bu sa rt

Miles HAM

Αγγλίας και της Ολλανδίας από τον πόλεμο. Μόνο οι Γερμανοί ηγεμόνες έμειναν, μόνοι, εναντίον της Γαλλίας. Ομως, έχοντας συναί­ σθηση της πραγματικότητας, αποσύρθηκαν από τη σύγκρουση. Υστερα από μακρές διαπραγματεύσεις ο πόλεμος τελείωσε και επίσημα στις 30 Οκτω­ βρίου 1697, με την υπογραφή της Συνθήκης του Ryswick. Με βάση τη Συνθήκη όλοι οι ε­ μπόλεμοι αναγνώριζαν τα σύνορα του 1679, δηλαδή αναγνώριζαν ουσιαστικά όλες τις προηγούμενες γαλλικές κατακτήσεις.

Γάλλος τυφεκιοφόρος του Συντάγματος της Ναβάρρας (πίνακας του Francis Back).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η λήξη του πολέμου, το 1697, βρήκε ό­ λους τους εμπόλεμους εξαντλημένους πε­ ρισσότερο οικονομικά, παρά πολιτικά/στρα­ τιωτικά. Η Γαλλία του “ Βασιλιά Ηλιου” επωμίσθηκε επί εννέα χρόνια τις δαπάνες συντήρησης ενός στρατού 300.000 ανδρών, μόνο και μόνο για να επιτύχει την αναγνώριση των προη­ γούμενων κατακτήσεών της. Παρά τις νίκες του στρατάρχη δούκα του Λουξεμβούργου, η Γαλλία δεν πέτυχε κάτι ουσιαστικό. Ο προ­ ληπτικός πόλεμος που άρχισε, επιβεβαίωσε απλώς το προηγούμενο καθεστώς στην Ευρώπη και κατέστησε σαφές στον βασιλιά της ότι οι λοιπές ευρωπαϊκές δυνάμεις δεν θα του επέτρεπαν ποτέ να κυριαρχήσει στη Γηραιά Ηπειρο. Η φιλοδοξία αυτή του Λουδο­ βίκου έγινε τελικά το “σαράκι” που κατέφαγε τα σπλάχνα της γαλλικής μοναρχίας. Ο ε­ γωιστής Λουδοβίκος αδυνατούσε να αντιληφθεί ότι η χώρα του, που πολεμούσε από το 1635 περίπου, έπρεπε κάποτε να βρεθεί σε ειρήνη και να αναδιοργανωθεί. Οταν ο Λουδοβίκος ανέβηκε στο θρόνο η Γαλλία ή­ ταν μια αναπτυσσόμενη, θα λέγαμε, μεγάλη δύναμη. Κατά το μακρύ διάστημα της βασι­ λείας του (1654-1715), η χώρα έφτασε στον κολοφώνα της δόξας της. Ομως ο διάδοχός του, Λουδοβίκος ΙΕ’, παρέλαβε ένα κράτος σε μαρασμό, από τον οποίο κατάφερε να συνέλθει μόνο όταν ο Μέγας Ναπολέων ανέλαβε το “πηδάλιο” . Η Αυστρία ουσιαστικά δεν ενεπλάκη στις συγκρούσεις στο δυτικό μέτωπο αφού η τουρκική απειλή μόλις το 1697, με τη νίκη του Ευγένιου στη Ζέντα, έπαψε να υφίσταται. Η Αυστρία αποτελούσε μια αναπτυσσό­ μενη δύναμη. Η νίκη κατά των Τούρκων και η αποφυγή της φθοράς στη Φλάνδρα, ανέβα­ σαν το γόητρό της σε τέτοιο σημείο ώστε να θεωρείται η ζωτική δύναμη του γερμανικού

έθνους. Η Αγγλία, χωρίς να χάσει κάτι από την ι­ σχύ της, βγήκε από τον πόλεμο με εδραιωμέ­ νη την τάξη στο εσωτερικό της. Παρά τις ήτ­ τες του, ο μικρός αγγλικός στρατός είχε πο­ λεμήσει καλά και σύντομα θα έπαιρνε την εκδίκησή του, υπό την καθοδήγηση του Μάρλμπορο. Η Ισπανία αποτέλεσε ίσως τη μοναδική ηττημένη στον πόλεμο αυτό, αφού οι πιο ση­ μαντικές επιχειρήσεις και κατ’ επέκταση οι καταστροφές σημειώθηκαν σε δικές της ε­ παρχίες (Βέλγιο) και στο τέλος δεν κατόρθω­ σε να αποφύγει την εισβολή εχθρικών δυνά­ μεων στο εθνικό της έδαφος. Συνεχίστηκε έ­ τσι μια πορεία παρακμής και φθοράς, που τελικά κατέστησε τη μεγάλη ιβηρική χώρα υποχείριο της Γαλλίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) R. Weigley: THE AGE OF BATTLES, Indiana University press, 1991. (2) D. Chandler: THE ART OF WARFARE IN THE AGE OF MARLBOROUGH, Spetmant Publishing, London, 1990. (3) B. Nosworthy: THE ANATOMY OF VICTORY, Hippocrene books, New York, 1992. (4) D. Chandler: ATLAS OF MILITARY STRATEGY, Arms and Armour Press, London, 1996. (5) J. Black: EUROPEAN WARFARE 1660-1815, UCL Press, London, 1994. (6) D. Mckay: PRINCE EUGENE OF SAVOY, Thames and Hudson, London, 1977. (7) C.S. Grant: FROM PIKE TO SHOT, WRG Publications, London, 1986. (8) C.A. Sapherson: MARLBURIAN ARMIES, Raider Books, Leeds, 1991. (9) C.A. Sapherson: IMPERIAL INFANTRY, Raider Books, Leeds, 1989. (10) C.A. Sapherson: IMPERIAL CAVALRY, Raider Books, Leeds, 1989. (11) M. Barthorp: MARLBOROUGH’S ARMY, Osprey, London, 1988. (12) R. Chartrand: LOUIS XIV1s ARMY, Osprey, London, 1989. (13) MILITARY UNIFORMS, Blandford, London, 1971.

37

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ Ν. ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ Ιστορικός-Αρχαιολόγος

ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πως συνέβη στις μεγάλες παραποτάμιες περιο­ χές της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, έτσι και στον ελληνικό χώρο άνθισε ο Νεολιθικός Πο­ λιτισμός, κυρίως στις μεγάλες πεδιάδες της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Γύρω από τις “ταπεινέ πλινθόκτιστες κατοικίες ορθώθηκαν περίβολοι, που είτε ως τείχη είτε ως απλά αναλήμματα προσέδωσαν στον οικι­ σμό όχι μόνο την (αυτονόητη) ασφάλεια, αλλά και τη δυνα­ τότητα για μια αρμονική και συστηματοποιημένη αρχιτε­ κτονική σύνθεση. Η τελευταία φανερώνει μια εξελιγμένη κοινωνική και οικονομική οργάνωση, καθώς και μια “ κεντρι­ κή εξουσία” , που στα πλαίσια του πρωτογενούς επιμερισμού εργασίας προκάλεσαν, σταδιακά, τη δημιουργία πε­ ρισσότερο σύνθετων κοινωνικών σχέσεων και ανθρώπινων συμπεριφορών στις νεοσύστατες νεολιθικές κοινότητες της Ελλάδας.

Ο

Αναπαράσταση του Νότιου Π ύργου μαζί με την Πύλη (ίσως οι ομηρικές Σκαιές Π ύλες) της Τροίας VI και VII ( “ Ο θ ρύλος του Ο δυσσέα” , Π. Κόννολυ, εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Η Α Ν Α Γ Κ Η ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΘΟΥΝ ΤΑ ΣΠ ΙΤ ΙΑ Ο Δ Η ΓΗ ΣΕ ΤΟΥΣ ΠΡΩ ΤΟ ΥΣ ΚΑΤΟ ΙΚΟΥΣ ΣΤ Η Ν Ε Λ ΛΑ ΔΑ ΝΑ ΠΕΡΙΦ ΡΑΞΟΥΝ ΤΟ Ν ΤΟΠΟ ΤΟΥΣ, ΕΙΤΕ Μ Ε ΕΝ Α ΦΡΑΧΤΗ Α Π Ο ΞΥΛΑ, ΕΙΤΕ Μ Ε Μ ΙΑ Μ ΑΝΤΡΑ Α Π Ο Π ΕΤΡΕΣ ΚΑ Ι ΛΑΣΠ Η. Φ Θ Ο Ν Ε ΡΟ Ι ΓΕ ΙΤΟ Ν Ε Σ Κ Α Ι Λ Η ΣΤ Ρ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Ν Ο Μ Α Δ Ω Ν Η Ο ΚΙΝ Δ Υ Ν Ο Σ Α Π Ο ΤΑ Α ΓΡ ΙΑ ΖΩ Α ΚΑΤΑ ΤΗ Δ ΙΑ Ρ Κ Ε ΙΑ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ, Δ Η Μ ΙΟ Υ Ρ Γ Η Σ Α Ν ΕΠ ΙΣΦ Α Λ Ε ΙΣ Σ Υ Ν Θ Η Κ Ε Σ Η Δ Η Α Π Ο ΤΗΝ Α Π Ω ΤΕ Ρ Η ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ. ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ, Η ΠΕΡΙΦΡΑΞΗ, Α Π Ο ΤΕΛΟ ΥΣΕ Γ Ν Ω Ρ ΙΣ Μ Α ΤΗΣ Μ Ο Ν ΙΜ Η Σ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ Σ Υ Ν ΙΣΤΟ Υ Σ Ε Κ Α Ι ΕΝΑ “

Σ Υ Ν Ο Ρ Ο ” ΓΙΑ ΤΟΝ

Π Ρ Ω ΤΟ ΓΟ Ν Ο Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο , Μ ΙΑ Κ Α Ι ΕΤΣΙ ΞΕ Χ Ω Ρ ΙΖΕ ΤΟΝ ΑΠΕΡΑΝΤΟ , Α Κ Α Θ Ο Ρ ΙΣΤΟ , ΧΩ ΡΟ Π Ο Υ ΤΟ Ν Π Ε Ρ Ι Ε Β Α Λ Λ Ε

39.

ΑΠ Ο ΤΟ Δ ΙΚ Ο ΤΟΥ ΧΩΡΟ, ΠΟ Υ ΒΡ ΙΣΚΟ ΤΑΝ Μ ΕΣΑ ΣΤΑ ΤΕΙΧΗ ΚΑ Ι ΑΠ Ο ΤΕ Λ Ο Υ ΣΕ ΤΟ Σ Η Μ Ε ΙΟ Αναπαράσταση της νεολιθικής ακρόπολης του Διμηνίου.

01 ΠΡΩΤΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ Η ύπαρξη, ήδη από τους πρώιμους προϊστορικούς χρόνους (Μέση Νεολιθική Εποχή: 5000-4000 π.Χ.), οχυρωμένων οικι­ σμών και οχυρωματικών τάφρων στην περιο­ χή της Θεσσαλίας (Σέσκλο, Μαγούλα, Χατζημισιώτη, Σουφλί Μαγούλα), αναίρεσε την ά­ ποψη περί του ειρηνικού χαρακτήρα των πρώτων συνοικισμών, μια και η (υποτυπώδης έστω) οχύρωση αποτελεί σε κάθε περίπτω­ ση απ’ το δείγμα του ανήσυχου των καιρών κατά το απώτατο εκείνο παρελθόν. Βέβαια οι οχυρωματικοί περίβολοι της εποχής εκεί­ νης, με πάχος που μόλις φθάνει ή ξεπερνά το 1 m, δεν αποτελούν τείχη με την κατοπι­

νή έννοια. Ομως ως ένα σημείο υποδηλώ­ νουν κάποια πρόνοια για προφύλαξη και έ­ ναν εμφανή σκοπό να τεθούν όρια και να α­ πομονωθεί ένας συγκεκριμένος οικιστικός χώρος από την ευρύτερη περιοχή.

Σέσκλο Το Σέσκλο είναι ο πλέον αντιπροσω­ πευτικός οχυρωμένος οικισμός της 5ης χι­ λιετίας στην Ελλάδα, σε ιδιαίτερα ευνοϊκή και πλεονεκτική θέση. Η τοποθεσία βρίσκε­ ται στη συμβολή δύο ρεμάτων, τα οποία με τη διαβρωτική τους ανά τους αιώνες δράση είχαν υποσκάψει και στη συνέχεια παρασύ­ ρει μέγα μέρος από τις παρειές του λόφου

ΑΝΑΦΟΡΑΣ, Α Λ ΛΑ ΚΑ Ι ΤΟ ΚΕ Ν ΤΡ Ο ΤΟΥ Κ Ο Σ Μ Ο Υ ΤΟΥ.

Καστράκι, ώστε οι πλευρές (στις παρυφές των οποίων εδράζονται οι περίβολοι) να κα­ ταστούν απότομες, σχεδόν κάθετες. Η ύ­ παρξη πηγής κοντά στον οικισμό ήταν ένα άλλο σπουδαίο πλεονέκτημα της θέσης. Η ακρόπολη του Σέσκλου ήταν το α­ κραίο τμήμα και το ψηλότερο σημείο μιας ευρύτερης, αληθινής “πόλης” , για τα μέτρα βέβαια της εποχής, με πληθυσμό που θα έ­ φθανε τις 3.000 ψυχές! Ηταν το καταφύγιο των κατοίκων σε δύσκολες ώρες. Τα λείψανα τειχών κατασκευασμένων από αργούς λί­ θους και πηλό - τα οποία έχουν ανασκαφεί αποτελούν κατά τον ανασκαφέα X. Τσούντα (1908) μέρος διπλού οχυρωματικού περιβό­ λου. Η οχύρωση είναι εξακριβωμένη αναΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Οιοϊθ30

Μ υκήνες -Σχέδιο (κάτοψη) της Ακρόπολης κατά τον Σπ. Ιακωβίδη. Στο ένθετο, οι τρεις φάσεις οικοδόμησης και επέκτασης των τειχών.

80

00 ISO

1350 π.χ.

1200 π.χ.

40

σκαφικά στην ευεπίβατη (εύκολα προσπελά­ σιμη) και ασθενή δυτική πλευρά, αλλά ασφα­ λώς επεκτεινόταν και προς τις άλλες πλευρές. 0 Δ. Θεοχάρης θεωρεί πολύ πιθα­ νά το ενδεχόμενο να αποκόπηκε η ακρόπο­ λη στην ανατολική (απόκρημνη) πλευρά από τη συνεχόμενη πλαγιά, με το σκάψιμο 6αθιάς τάφρου. Ολα τα παραπάνω δηλώνουν αυξημένη οχυρωματική μέριμνα, που απει­ κονίζει ένα φό6ο και μια ανησυχία για την περιρρέουσα κατάσταση. Οι περίβολοι σε μερικά σημεία διατηρούνται σε ύψος 1,40 m και με πάχος που φθάνει και κάποτε ξεπερ­ νά το 1 m. Πρέπει να θεωρηθεί πιθανό ότι η ακρόπολη του Σέσκλου είχε και έναν πύργο, ως μέρος του συνολικού αμυντικού συστή­ ματος. Η προσπέλαση στην ακρόπολη γινό­ ταν μέσω θυρωμάτων, τοποθετημένων σε πολύ στενούς διαδρόμους μεταξύ των τει­ χών. Βαθιά οχυρωματική τάφρος, σε σχήμα V, ανοίχτηκε σε προχωρημένη φάση της Μέ­ σης Νεολιθικής Εποχής στο συνοικισμό Σουφλί Μαγούλα, κοντά στη Λάρισα. Βρέθη­ κε ακριβώς στην περίμετρο του οικισμού και ήταν σκαμμένη στο φυσικό έδαφος μέχρι τη στάθμη του Πηνειού ποταμού. Εκεί υιοθετήθηκε ένας συνδυασμός τάφρου και ποταμού για τη δημιουργία οχύρωσης, μια πρακτική που εφαρμόστηκε σε πολλές οχυρωμένες θέσεις της Βαλκανικής. Στη μικρή νησίδα Σάλιαγκο, μεταξύ Πά­ ρου και Αντιπάρου, ήκμασε κατά την περίο­ δο 4400-3700 π.Χ. ένα πρώιμος νησιωτικός πολιτισμός (ο “πολιτισμός του Σάλιαγκου”), στον οποίο απαντάται ο παλαιότερος ο­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

χυρωμένος οικισμός της Νεώτερης Νεολιθι­ κής Εποχής. Ενα τείχος περιβάλλει μερικώς τον οικισμό, κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο των μεταγενέστερων κυκλαδικών παράλιων οικισμών, και μπορεί να θεωρηθεί πρόδρο­ μος τύπος των όμοιων αμυντικών οχυρώσε­ ων των πρωτοκυκλαδικών ακροπόλεων της Χαλανδριανής Σύρου και της Πανόρμου Νά­ ξου -της 3ης χιλιετίας. Χαρακτηριστικό της ομοιότητας είναι το γεγονός ότι ο περίβολος σχηματίστηκε σε ορισμένα μέρη του από τους πίσω τοίχους των οικιών του οικισμού. Οπως θα φανεί παρακάτω, ο κανόνας αυτός ίσχυσε και στην ακρόπολη της Πανόρμου της Νάξου. Η συνήθεια αυτή αποτελεί γνώ­ ρισμα πολλών πολιτισμών και απαντάται και κατά το Μεσαίωνα στην Ευρώπη και κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο σε ορισμένα νησιά των Κυκλάδων. Ο οχυρωματικός περίβολος είχε έναν τουλάχιστον πύργο διαμέτρου 2,5 m.

Διμήνι Η ακρόπολη του Διμηνίου στη Θεσσαλία προσφέρει το κυριότερο δείγμα οχυρωματι­ κής κατά τη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο (4000-2800 π.Χ.). Τότε σημειώθηκε μια σημα­ ντική αλλαγή, μια μετάβαση από τους ο­ χυρωμένους οικισμούς στα οχυρωμένα μέ­ γαρα, όπου έδρευε η κεντρική εξουσία γύρω από την οποία εξελισσόταν η ζωή του οικι­ σμού. Ετσι στο Διμήνι οι περίβολοι δεν χρη­ σίμευαν για να προστατεύσουν τον οικισμό, αλλά το μοναδικό κτίριο που έχει ανασκα­ φεί, το “ μέγαρο” , την έδρα της κεντρικής ε­

ξουσίας. Το ίδιο συνέβη και στο Σέσκλο κατά τη δεύτερη κατοίκησή του (Σέσκλο Β), ύστε­ ρα από 500 χρόνια, όταν στην ακρόπολη κτί­ στηκε μέγαρο περιβαλλόμενο από τρεις πε­ ριβόλους. Η ακρόπολη του Διμηνίου βρίσκεται επί της κορυφής ενός χαμηλού λόφου (ύψους 16 m). Το τοπογραφικό διάγραμμα της ακρό­ πολης χαρακτηρίζεται από την ομόκεντρη διάταξη των διαδοχικών τειχών-περιβόλων. Ανευρέθηκαν τα λείψανα έξι και πιθανώς και επτά τειχών που περιβάλλουν κυκλικά την α­ κρόπολη. Η κυκλικού (ωοειδούς) σχήματος, χωρίς πύργους και γωνίες, μορφή των ο­ χυρωματικών περιβόλων, επιβλήθηκε από τοπογραφικές απαιτήσεις. Οι πολλαπλοί συτοί περίβολοι, κτισμένοι από αργούς λί­ θους και πηλό, φθάνουν σε ύψος 2,80-2,90 m και σε πάχος που κυμαίνεται από 0,80 ως 1 m. Ο χώρος μεταξύ των περιβόλων κατανεμήθηκε σε πολλά μικρά διαμερίσματα, το κα­ θένα από τα οποία μπορούσε να χωριστεί από τα υπόλοιπα και να απομονωθεί. Οι εσω­ τερικοί περίβολοι στέκονταν ψηλότερα από τους εξωτερικούς. Το μικρό ύψος των τει­ χών ενισχύει την άποψη ότι οι αμυνόμενοι ί­ σως μάχονταν πίσω από αυτά και όχι πάνω σε αυτά. Μάλιστα τεχνητές επιχώσεις ανύ­ ψωναν εσωτερικά το έδαφος, διαμορφώνο­ ντας το ύψος του τείχους μικρότερο του α­ ναστήματος ενός μέσου ανθρώπου, ενώ ε­ ξωτερικά ήταν αρκετά μεγαλύτερο. Με αυτό τον τρόπο καθίστατο ευχερέστερη η αντιμε­ τώπιση των επιτιθεμένων. Οι πύλες εισόδου (αρχικά τρεις, αργότερα αυξήθηκαν) ήταν πολύ στενές και προφυλάσσονταν από σκέ-

Α ναπαράσταση τη ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς ακρ όπ ολης το υ Σ έσ κλ ο υ .

λη που π ροεξείχαν από το υ ς π εριβόλους. Οπως αναφ έρει ο Γ Μυλωνάς, η όλη κατα­ σκευή και η διάταξη τω ν περιβόλω ν μαρ­ τυ ρ ε ί επί τω ν πολεμικώ ν πραγμάτων και μα­ κροχρόνια απασχόληση με τη ν οχυρω τική τέχ νη . Την π ροηγούμενη άποψη ενισχύουν τα εγκάρσια τοιχάρια που διακόπ τουν τη ν ε ­ πικοινωνία μ ετα ξύ τω ν περιβόλω ν, ώστε να δυσ κο λεύετα ι η διείσδυση, όπως και η διά­ τα ξη τω ν πυλών, που δ εν βρίσκονται στην ί­ δια σειρά.

ΠΡΩ ΙΜ Η ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ Μ εγάλα οχυρά, δηλω τικά τη ς ισχύος, αλ­ λά και τη ς ανασφάλειας κατά τη ν πρώιμη ε ­ ποχή του χαλκού (2800-2000 π.Χ.), αναγέρ­ θ ηκα ν σε παραθαλάσσιες θ έσ εις στον ηπει­ ρωτικό χώρο (Λέρνα, Ασκηταριό Α ττικής), στο Αιγαίο (Πολιόχνη Λήμνου, Θ ερμή Λ έ­ σβου, Εμπόριό Χίου, Χαλανδριανή Σύρου, Π άνορμος Νάξου, οχυρώσεις Σίφνου, Μή­ λου, Αίγινας) και στη Μικρά Ασία (Τροία, Μερσίνα). Μ ερ ικές οχυρώσεις είχαν π ροε­ κτάσεις σε σχήμα γωνίας ή πετάλου, ενώ άλ­ λ ες είχαν στην εσω τερική πλευρά το υ τ ε ί­ χους και ενσω ματωμένα πάνω σ' αυτό μικρά κτίσματα (οικίες). Συνήθω ς το έδα φ ος στο εσω τερικό του οικισμού ή τα ν υψ ηλότερο, ώ­ σ τε να είναι σε θέσ η οι αμυνόμενοι να προ­ σβάλλουν εκ το υ ασφαλούς το υ ς ε π ιτιθ έμ ε­ νους. Πολλοί οικισμοί τη ς πρώιμης χαλκοκρατία ς έχουν ένα κοινό στοιχείο μ ετα ξύ τους: βρίσκονται πάνω σε λόφους, σε ακροποτα­ μιές ή δίπλα στη θάλασσα. Το Λ ευκαντί,

στην Εύβοια, είναι κτισ μένο σ’ ένα λόφο που ξεπ ρ οβά λλει απότομα μέσα από τη θάλασ­ σα, ενώ η αρχαία Σάμος πάνω σ’ ένα βράχο ύ­ ψους 13 m πάνω από τη θάλασσα. Ο οικισμός το υ Ηραίου απλώθηκε στο κάτω μέρος του π οταμού Ιμβρασσου. Οι κάτοικοι τη ς σημερι­ νής Αγίας Ειρήνης Κέας εγκατασ τάθηκα ν πάνω σε μια χαμηλή χερσόνησο, μέσα σ’ έ ­ ναν κόλπο που ή τα ν κυκλω μένος από υψώματα - μοιάζει με λίμνη με μια δ ιέξο δο στη θάλασσα. Η Λέρνα, στην Πελοπόννησο, βρίσκεται σε μια πεδιάδα κοντά στον ποτα­ μό Αμυμώνη, ενώ το Μπερμπάντι, στο εσω­

τερ ικό αυτής τη ς περιοχής, σε μια πλαγιά. Δ εν υπάρχουν φυσικά σ ταθεροί κανόνες για τη ν επιλογή μιας τοποθεσίας. Κάθε τόπος είχε τη ν ιδιομορφία το υ και τα δικά το υ α­ μυντικά προβλήματα.

Πρωτοκυκλαδικές οχυρώσεις Χαλανδριανή Σύρου

41

Ο περιορισ μένος χώρος καθόρισε τη μορφή των πρω τοκυκλαδικώ ν ακροπόλεων, οι οποίες ιδρύθηκαν πάνω σε κορυφή λόφου που δ εν απείχε πολύ από τη ν παραλία και εί-

Η β ο ρ ειο δ υ τικ ή γωνία του ο χυ ρ ω μ α τικ ο ύ π εριβόλου τω ν Μ υκηνώ ν, μ ε τη ν Π ύλη

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

χαν τειχισ μένη συνήθω ς τη μια πλευρά. Δύο είναι οι γνω σ τές ακροπόλεις στις Κυκλάδες: η Πάνορμος τη ς Νάξου και η Χαλανδριανή τη ς Σύρου. Και στους δύο οικισμούς ο οπί­ σθιος τοίχος ορισμένων οικιών απ οτελούσε το ίδιο το τείχο ς τη ς ακρόπολης. Ο α μ υντι­ κός οχυρω ματικός π ερίβολος τη ς Χαλανδριανής θ εω ρ είτα ι ο σ ημ α ντικότερ ος στις Κυκλάδες τη ς 3ης χιλιετίας. Τα τείχη, με μή­ κος 70 m, ακολουθώ ντας τη ν πλαγιά το υ λό­ φου διαγράφουν πορεία σχήματος τό ξο υ. Α π οτελούντο από δύο μέρη: α) από το προτείχισ μα (εξω τερικό), χαμηλότερο και μικρό­ τερ ο υ πάχους από το κύριο τείχο ς ώστε να υπάρχει ε λ εύ θ ερ ο πεδίο δράσης για το υ ς α­ μ υνόμενους που μάχονταν στο εσω τερικό τείχος, και 6) από το κύριο τείχο ς (εσ ω τερι­ κό), το οποίο ενισ χυόταν ανά 10-15 m από π έν τε π ετα λο ειδείς πύργους ε ξέχ ο ν τες προς τη ν εξω τερ ική πλευρά (με προβολή 6 περίπου m). Στο εσ ω τερικό τω ν πύργων σχη­ ματίστηκαν κοίλοι χώροι (γνωστοί και από τη Λέρνα), από το υ ς οποίους μ ερικοί ήτα ν τυφ λοί, ενώ δύο επικοινωνούσαν με το εσω­ τερ ικό τη ς ακρόπολης. Για να επ ιτεθ εί κά­ ποιος ήταν απαραίτητο να εισ έλθ ει από ένα στενό πέρασμα το υ εξω τερ ικο ύ τείχους, να περάσει σε πολύ μικρή απόσταση από έναν π ρο εξέχοντα πύργο και στη συνέχεια να προσβάλει τη ν κύρια πύλη (ή τη μικρότερη). Η είσ οδος στον οικισμό καθίστατο εφ ικτή μέσω ενός πύργου, υποχρεώ νοντας το ν ε ­ χ θρ ό να παραβιάσει διαδοχικά δύο θ ύρ ες, αλλά και να αντιμετω πίσ ει τα πλήγματα των αμυνομένω ν ενώ βρισκόταν στο εσω τερικό του πύργου.

μάνθηκαν και σ την οχυρω τική τέχ νη .

Θερμή Λέσβου Σ ημαντικός οικισμός στα παράλια τη ς Λέσβου. Η ενδοχώ ρα (με τις καλλιέρ γειες) και η ναυσιπλοΐα έδωσαν ανάπτυξη στον οι­ κισμό, ο οποίος εκτειν ό τα ν ανάμεσα σε δύο ρέματα. Η διάρκεια ζωής του δ εν υπερέβη τα 200 χρόνια (2600-2400 π.Χ.), δηλαδή ήταν σύγχρονος τη ς Τροίας I. Δ ιακρίθηκαν π έντε φάσεις (Ι-V). Η Θ ερμή V απ έκτησ ε τείχο ς τρ ι­ πλό, με πύργους άμυνας, στο οποίο ήταν προσκολλημένα οικήματα. Το εσω τερικό (κύριο) τείχ ο ς έχει πάχος που φ θ ά νει τα 2 m

σιακό ύψος τω ν 4 m. Π ροσκολλημένοι πάνω στο τείχο ς χώροι λειτουργούσ αν ε ίτε ως α­ μυντικοί πύργοι, ε ίτε ως απ οθήκες (σιταπο­ θ ήκες). Η οχυρω μένη πόλη τη ς “ κυ α νή ς” Π ολιόχνης θ εω ρ είτα ι ένα από τα αρχαιότε­ ρα και πιο πολύπλοκα έργα αμυντικού και α­ στικού χαρακτήρα όλης τη ς περιόδου. Μ ετά από ένα σεισμό τα τείχη επισκευάστηκαν, δ ιευρ ύνθ ηκα ν και έγιναν πιο ισχυρά (“πρά­ σινη" Πολιόχνη). Σε μια σφοδρή εχθρική ε ­ πίθεση ο φ είλ ετα ι το γκρέμισ μα τη ς δυτικής πλευράς το υ τείχους. Οι κάτοικοι επισκεύα­ σαν γρήγορα το τείχ ο ς (“ ερ υ θ ρ ά ” Πολιόχνη) και το ενίσχυσαν με δύο καμπυλόγραμμους προμαχώνες. Ο οικισμός καταστράφ ηκε

Πάνορμος Νάξου

42

Στο ΝΑ άκρο τη ς Νάξου, όπου βρίσκεται και ο μικρός όρμος το υ Πανόρμου, ανασκάφ η κε πολυδαίδαλη ακρόπολη. Το πάχος του τείχ ο υς κυμαίνεται μ ετα ξύ ενός και δύο μ έ­ τρων, ενώ μια ακολουθία εσοχών και εξοχώ ν διαμορφώ νει πύργους άμυνας. Στις γω νίες του τείχ ο υ ς σ χηματίζονται επτά πύργοι, οι . δύο εκα τέρ ω θ εν τη ς σ τενή ς πύλης εισόδου. Το τείχο ς είναι κτισ μένο με μεγάλους κα τερ ­ γασ μένους λίθους. Η ακρόπολη είναι μικρή (διαστάσεων 24x20,50 m). Το π λήθος μικρών χαλίκων (όπλα σ φ ενδόνης) προ τη ς εισόδου, αλλά και τα ε κ τετα μ έν α ίχνη φω τιάς στο ίδιο σημείο, φανερώ νουν (κατά το ν ανασκαφέα X. Ντούμα) τις τε λ ε υ τα ίε ς τρ α γικές σ τιγμές το υ οικισμού. Οι π ρω τοκυκλαδικοί οικισμοί προς το τ έ ­ λος τη ς 3ης χιλιετία ς (2000 π.Χ.), υπό το βά­ ρος τη ς κρ ητικής διείσδυσης, εμφ ανίζονται ανοχύρωτοι.

Πολιτισμός Β.Α. Αιγαίου Η παραλιακή ζώνη τη ς Μ. Ασίας είναι, από πολιτισμική άποψη, συνέχεια τω ν απέ­ ναντι νήσων (και όχι το αντίσ τροφο). Η μι­ κρασιατική ακτή α π οτελεί δηλαδή τη ν “ περαία” τω ν νήσων το υ Αιγαίου (Λήμνου, Λ έ­ σβου, Χίου, Σάμου, κλπ.). Ο μ ο ιό τη τες μ ετα ­ ξύ τω ν νησιών και τη ς απέναντι α κτής επισηΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Β ο ρ ειο δ υ τικ ό ς Π ρομαχώ νας τη ς Τίρυν& ας: σ ημ ερ ινή κ α τά σ τα σ η (α ρ ισ τερ ά ) και α να π αράσταση (δ εξιά ).

και π εριβάλλεται από δύο εξω τερ ικο ύ ς περι­ βόλους. Σώ θηκε σε ύψος 1,10 m και είχε δύο πύλες, από τις οποίες η μια (δυτική) προστα­ τευ ό τα ν από ένα ν πύργο και από ένα βρα­ χίονα του τείχους.

Ηραίο Σάμου Ο οικισμός (που εντο π ίσ τη κε κάτω από το βόρειο τμ ήμ α του μ ετα γενέσ τερ ο υ Ιε­ ρού) είχε α ρ κετά μεγάλη έκταση και από το 2200 π.Χ. περίπου ή τα ν οχυρω μένος με ι­ σχυρό αμυντικό τείχος.

Πολιόχνη Λήμνου Η Πολιόχνη, από ένα μικρό χωριό με ωο­ ειδ ού ς σχήματος καλύβες που ή τα ν κατά τη ν 4η χ ιλιετία (1ο στρώμα: “ μ ελ α ν ή ” Π ολιό­ χνη), ε ξελ ίχ θ η κ ε κατά τη ν Πρώιμη Χαλκοκρατία (2800-2100 π.Χ.) σε μια πραγματική πόλη με ισχυρά τείχη . Σ τον πρώτο οχυρω μέ­ νο οικισμό (“ κυ α νή ” Π ολιόχνη) επιβλητικά τείχ η ορθώ θηκαν και οριοθέτησ αν τη νότια και τη δυτική πλευρά τη ς πόλης, δηλαδή στα σημεία που έλειπ ε η “ φυσ ική” προστα­ σία. Τα τείχ η σώζονται σήμερα στο εντυπ ω ­

(από σεισμό ή εχ θ ρ ικ ές επ ιδρομές) και εγ κα τα λείφ θ η κε γύρω στο 2100 π.Χ.

Τροία Οι έ ρ ε υ ν ες στην Τροία απεκάλυψαν τη ν ύπαρξη ενν έα πόλεων, σε αλλεπάλληλα στρώματα, που καλύπτουν χρονολογικά μια περίοδο 3.000 χρόνων. Η Τροία I, όπως συνά­ γ ετα ι από τις ανασκαφές και τα α ρ χιτεκτο ν ι­ κά ευρήματα, ιδρ ύθηκε κατά τη ν Πρώιμη Εποχή το υ Χαλκού (3000-2000 π.Χ.) ως έδρα άρχοντα και ή τα ν οχυρω μένη με ισχυρό τ ε ί­ χος σε σχήμα πολυγώνου που ενισ χύθηκε π ολλές φ ορές. Δομικά α π οτελείτα ι από ευθύγραμμα τμ ή μ α τα (μήκους 14,32 και 34 m) το π ο θ ετη μ ένα το ένα δίπλα στο άλλο, σ χηματίζοντας γω νίες στα σημεία επαφής. Α κολουθούν πορεία κατά μήκος τω ν φυσι­ κών παρειών το υ λόφου, έχο ντα ς στην εξω ­ τερ ική το υ ς π λευρά έντο ν η κλίση προς τα μέσα - ή τα ν εύκολο να αναρριχηθεί κάποιος σ’ αυτά. Η πορεία σ υνεχιζόταν με ένα κά θ ε­ το τείχος, ύψους περίπου 3-4 m. Κύρια είσο­ δος είναι η Νότια Πύλη, η οποία είναι και η παλαιότερη είσοδος στη Μ. Ασία, με δύο πύργους αριστερά και δ εξιά να τη ν προστα-

τ ε ύ ε ι τη Νότια πύλη (Σκαιές Π ύλες;), τη ν κύ­ ρια είσοδο το υ οχυρού που ανοίγεται σ’ ε ­ κείνο το σημείο. Η τελ ευ τα ία πύλη δημι­ ουργέ ίται με γωνίωση το υ τείχους. Ο οικισμός τη ς Τροίας VII (1275-1100 π.Χ.) κτίσ τη κε πάνω στα ερείπια τη ς VI που κατασ τράφ ηκε από σεισμό. Η κυριότερη μ ε­ ταβολή στο τείχο ς π αρατηρείται σ την Ανα­ τολική πύλη, όπου τμ ήμ α του τείχο υς προεκτά θ η κε προς Νότο, δημιουργώ ντας ένα μα­ κρύ και στενό διάδρομο και ενισ χύοντας τη ν οχύρωση. Η καταστροφή τη ς Τροίας VII από πυρκαϊά ώ θησε το υ ς Α μερικανούς ανασκα­ φ είς να τη ν ταυτίσ ουν με τη ν ομηρική Τροία.

Πρωτοελλαδικές οχυρώσεις Λέρνα III Σ την αργολική Λέρνα και πάνω σε χαμη­ λό λόφο βρ έθ ηκα ν τα λείψ ανα προϊστορικής εγκατάσ τασ ης (π ρόκειται για το ν τρ ίτο οικι­ σμό που χρονολογείται στην Π ρω τοελλαδι­ κή II φάση, 2600-2200 π.Χ.), με μεγάλης ση­ μασίας οχυρω ματικά έργα. Επρόκειτο για ι­ σχυρό τείχο ς που ξανα χτίσ τηκε τρ εις φ ο ρ ές κατά τη διάρκεια τη ς ίδιας περιόδου. Κτι­ σμένο από λιθοδομή με το σύστημα το ιχο ­ ποιίας τη ς “ ιχ θ υ α κά νθ η ς” (ψαροκόκκαλου), ενισ χύθηκε, για καλύτερη άμυνα, με ζεύγος π εταλοειδώ ν πύργων που εξείχα ν από το τείχος. Στο εσ ω τερικό το υ οχυρω ματικού περιβόλου, απ οτελούμενου από δύο το ί­ χους (πάχους 1 m), υπήρχαν εσω τερικά δια­ μερίσματα (δωμάτια), τα οποία π ιθανότατα χρησ ίμευαν για τη ν παραμονή τη ς φρουράς. Το τείχο ς καταστράφ ηκε από επιδρομή, ό­ πως δείχνουν τα ίχνη από πυρκαϊά, και έκτο τ ε ο οικισμός έμ ειν ε ανοχύρωτος.

“ Κολώνα” Αίγινας τευουν. Η Τροία II (2600-2300 π.Χ.) είναι ένα πραγ­ ματικό οχυρό διαμέτρου 100 m. Η περίοδος υποδιαιρείται σε οκτώ οικισ τικές φάσεις, με σπουδαιότερη τη ν Τροία lie. Το τείχο ς τη ς (μήκους 330 m) είναι περισσότερο ογκώ δες από το π ροηγούμενο και με έν το ν η κλίση προς τα μέσα. Α π οτελείτα ι στο κάτω μέρος από λίθινη κρηπίδα ενισ χυμένη με πηλό, ενώ το πάνω μέρ ος και για ύψος μεγα λύτερο από 3 m α π οτελείτα ι από ά ψ ητες πλίνθους. Στη νοτιοανατολική πλευρά το τείχο ς ενισχύθηκε από μικρούς, ορθογω νικής διατομής, πύργους, σε αποστάσεις 6,5 m μετα ξύ τους. Η είσοδος γινόταν δυνατή μέσω δύο πυλών σχήματος διπλού Η. Από τις επ ό μενες φάσεις η π λέον ενδ ια ­ φέρουσα είναι η Τροία VI (1900-1275 π.Χ.), η οποία υπ ήρξε το σ ημα ντικότερ ο κέν τρ ο στη βορειοδυτική Μ. Ασία, έδρα άρχοντα ή βασι­ λιά, έχοντα ς τη μ εγαλύτερη έκταση από ό­ λ ες τις π ροηγούμενες. Ο ανασκαφέας Wilhelm Dorpfeld, ύστερα από συγκρίσεις με τις Μ υκήνες και τη ν Τίρυνθα, ταύτισ ε τη ν Τροία VI με τη ν ομηρική Τροία. Το τείχο ς έχει μήκος περίπου 552 m και α π οτελείτα ι από α­ ν εξά ρ τη τα διαδοχικά τμ ή μ α τα που το υ δί­

νουν σχήμα πολυγώνου. Τα τμ ήμ α τα αυτά έ ­ χουν τέτο ια διάταξη ώστε να το υ δίνουν “πριονω τή" μορφή. Το τείχο ς είχε λήθινη κρηπίδα (πλάτους 4-5 m), ενώ η ανωδομή ή ­ ταν πλίνθινη. Ισχυροί πύργοι καθιστούσαν τη ν άμυνα πιο απ οτελεσ ματική. Ενας χαρα­ κτηρισ τικός αμυντικός πύργος είναι αυτός που βρίσκεται ΒΑ και ορθώ νεται ακόμα. Εχει μήκος 18 m, πάχος 8 m, παρουσιάζει κλίση και στη νότια άκρη του π ρ ο εκτείνετα ι, επι­ καλύπτοντας το απέναντι τείχο ς ώστε να δημιουργείται μικρή πύλη. Ο πύργος αυτός (προμαχώνας) θ εω ρ είτα ι ό τι κατασκευάσ τη­ κε για τη ν κάλυψη τη ς πίσω από αυτόν ευμ εγέθ ο υ ς δ εξα μ ενή ς. Το επ όμενο τμήμα του τείχ ο υς επικαλύπτει στο νότιο άκρο του το ακόλουθο (εν συνεχεία) τμ ήμ α το υ τείχους, ώστε να δ ημιουρ γείται η Ανατολική πύλη (Δαρδάνειες Π ύλες;), η οποία έχει μορφή διαδρόμου (πλάτους 2 m και μήκους 5 m). Η όλη διάταξη π ροσ έφ ερε άριστη προστασία, μια και ο επ ιτιθ έμ ενο ς βαλλόταν εκα τέρ ω ­ θ ε ν και π αγιδευμένος εξο υ δ ετερ ω ν ό τα ν πριν προλάβει να παραβιάσει τη ν πύλη. Στο μέσο του επόμενου τμ ή μ α το ς το υ τείχους ορθώ νεται ένας ογκώ δης πύργος και στη συνέχεια ένα δ εύ τερ ο ς παρόμοιος προστα­

Η “ Κολώνα” είναι ένα φυσικό οχυρό, κα­ θώ ς βρίσκεται επί ενός λόφου-ακρω τηρίου (10-12 m πάνω από τη θάλασσα) του οποίου η βο ρειοδ υτική άκρη εισχωρεί βαθιά μέσα στη θάλασσα. Μόνο στην ανατολική πλευρά, ό­ που η κλίση το υ εδά φ ου ς είναι μικρότερη (το αδύνατο αμυντικά σημείο), οι πρώτοι κά­ το ικο ι ύψωσαν γερ ά τείχη, που κατά τη διάρ­ κεια τω ν αιώνων γίνο ντα ν όλο και ισ χυρότε­ ρα. Α π οτέλεσ μα τη ς συνεχούς ε ξέλ ιξη ς εί­ ναι η κατασκευή π λήθους οχυρω ματικώ ν έρ ­ γων επί επάλληλων οικισμών (ως και 10 κατά το ν ανασκαφέα X. Βάλτερ), που εκτείν ο ντα ι χρονικά από το 3000 ως το 1000 π.Χ., καλύ­ π τοντα ς δηλαδή το σύνολο τη ς Εποχής του Χαλκού. Οι Α ιγιν ή τες κάτοικοι τη ς Κολώνας ανα­ καίνιζαν τα τείχ η το υ ς χωρίς να εγκ α τα λ εί­ πουν τη ν παλαιά το υ ς θέσ η. Τα καινούργια τείχ η κτίζοντα ν εμπ ρός ή πίσω και πάνω από τα παλαιά τείχη, ισχυροποιώντας τα με αυτό το ν τρόπο. Ετσι τα παλαιά τείχη συνδυάζο­ ντα ι με τα νέα, με απ οτέλεσ μα τη δημι­ ουργία ενός περίπλοκου οχυρω ματικού συστήματος. Ενα τείχο ς μήκους 70 m κτίσ τη­ κε γύρω στο 2200-2050 π.Χ., π αρέχοντας προστασία από τα ανατολικά. Είχε λίθινη βά­ ση (ύψους 1,20 m) και ω μές π λίνθους (ύψους

43

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

44 *■ *

0,60 m) στο πάνω μέρ ος του. Στο εσω τερικό μέρ ος το υ ένα πεζούλι, κατασκευασμένο από ω μές πλίνθους και ξύλα, έδινε στους α­ μυνόμενους τη δ υ να τό τη τα να μάχονται με ασφάλεια. Οι πύλες, πολύ ισχυρά οχυρω μέ­ νες, απ οτελούν αντιπροσωπευτικά δ είγματα “ τη ς καμπ τόμενης διόδου με π α γίδ ες” - πε­ ράσματα με ρ υθμιζόμενη είσοδο - που έφ τασαν σε υψηλό Βαθμό τε λ ε ιό τη τα ς στην ύ­ σ τερη στρατιω τική α ρ χιτεκτο νική των Μυκηνών, τη ς Τίρυνθας και των Αθηνών. Κτίστηκαν καμπύλοι τοίχοι εμπρός από κάθε πύλη, υποχρεώ νοντας το ν εισ ερχόμενο να δ ιέλ θ ει από τη ν καμπύλη είσοδο και στη συνέχεια από μια σ τενή είσοδο π ροκειμένου να Β ρεθεί στο εσω τερικό. Σκοπός α υ τής τη ς διόδου ήταν να ε κ θ έ τ ε ι το υ ς επ ιτιθέμενου ς στα πλήγματα των υπερασπιστών που Βρί­ σκονταν επάνω δεξιά, μια και η ασπίδα που κρατούσαν σι επ ιτιθ έμ ενο ι δ εν το υ ς κά­ λυπ τε τη δ εξιά πλευρά και το υ ς ανάγκαζε να συνω θούνται μέσα σε μια σ τενή αυλή, ανά­ μεσα στα ψηλά τείχ η που το υ ς π εριτριγύρι­ ζαν. Οι π ύλες λειτουργούσ αν ταυτόχρονα και ως κρυφοί πύργοι με επ άλξεις. Ανάμεσα στις δύο π ύλες ένας πύργος με ημικυκλική κάτοψη π ροσ έφ ερε στήριξη και προστασία στο ενδιάμεσο των πυλών τμ ήμ α του τ ε ί­ χους. Τα άκρα το υ τείχ ο υς π ροστάτευαν γω­ νιαίοι, επίσης ημικυκλικοί, πύργοι. Μια μεγάλη πυρκαϊά τη ν οποία προκάλεσε μια εχθρική επίθεση, κα τέσ τρ εψ ε το ν οι­ κισμό 5 (την ίδια εποχή καταστράφηκαν πολ­ λ ές π ρω τοελλαδικές εγκατασ τάσ εις: ο Αγιος Κοσμάς, η Τίρυνθα, η Ασίνη, ενώ η Λέρνα δ εν υφίστατο πλέον). Ο οικισμός 6 που ακο­ λούθησ ε (2050-2000 π.Χ.) ορθώ θηκε μέσα από τα ερείπια και νέα οχυρω ματικά έργα α­ ντικα τέσ τησ αν τα παλαιά. Τότε οι κάτοικοι έ ­ καναν κάτι πραγματικά πρω τοφανές: όρθωσαν το κυρίως τείχο ς λίγα μ έτρ α πίσω από το παλαιό και το θεμελίω σ αν πάνω στα ερείπια των οικιών του πρώτου οικοδομικού τε τρ α ­ γώνου το υ καμένου οικισμού 5. Ετσι ανά δύο σπίτια συγκρότησαν πύργους και τείχη, με απ οτέλεσ μα η παλαιά σειρά των σπιτιών να καθορίσει και το σχέδιο τη ς νέας οχύρωσης, ενώ τα παλαιά δρομάκια σχημάτισαν τις ν έ­ ες π ύλες εισόδου. Ενας διάδρομος πάνω στα νέα τείχη έδινε τη δ υνα τό τητα στους α­ μυνόμενους να κινούνται ελ εύ θ ερ α πάνω σ’ αυτά. Το παλαιό τείχο ς επισ κευάσ τηκε και απ οτέλεσ ε ένα προτείχισμα (πρότειχο). Στον Α ναπαράσταση τη ς Α κρόπ ολης τη ς Τίρ υνθα ς από τα α να το λικά .

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τερ ο περίπλοκη και δαιδαλώδη στον οικισμό (1800-1650 π.Χ.). Το τείχο ς (4 m ψηλό) ε ξω τε ­ ρικά κτίσ τη κε με κυρτή επιφάνεια και από λί­ θους, ενώ ένας διάδρομος μέσα από τα τε ί­ χη οδηγούσ ε από το ένα άκρο του οχυρού στο άλλο και σε δύο αυλές. Επίσης ανοίχτη­ καν μυσ τικές δίοδοι για ξα φ νικές εξό δ ο υ ς τω ν πολιορκουμένων.

ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Η κλίμακα κ α θ ό δ ο υ προς την υπ όγεια δ εξα μ εν ή τη ς α κρ όπ ολης τω ν Μυκηνών.

Κατά τη Μ εσοελλαδική Εποχή (19001600 π.Χ.) οι περισσότεροι παραθαλάσσιοι οικισμοί εγκα τα λείφ θ η κα ν για μεγάλο χρο­ νικό διάστημα. Η έλλειψ η οχυρώσεων από το υ ς μεσ οελλαδικούς οικισμούς απ οτελεί τη ν κυριότερη διαφορά το υς σε σχέση με ε ­ κείνους τη ς Π ρω τοελλαδικής Εποχής. Οι ο­ χυρω ματικοί π ερίβολοι δ εν είχαν ευρ εία διά­ δοση, σε μ ερ ικές όμως περιπτώσεις ανανεώ­ θηκα ν οι υπάρχοντες περίβολοι (Αίγινα, Μάλθη). Ενας γνήσ ιος οχυρω μένος οικι­ σμός τη ς Μ εσ οελλαδικής Εποχής ήτα ν η Μ άλθη, αν και στην ουσία δ εν είχε τείχος, αλλά ένα είδ ος περιβόλου όπου έβρισκαν καταφύγιο κάτοικοι και ποίμνια. Αλλοι ο­ χυρω ματικοί π ερίβολοι είναι αυτοί τη ς Βραυρώνας, του Μαραθώνα (Πλάσι), του Αργους και του ΜολυΒόπυργου.

Μυκηναϊκές ακροπόλεις οικισμό 8 (1900-1800 π.Χ.) οι κάτοικοι προχώ­ ρησαν σε μια ακόμα ενίσχυση του κυρίως τείχους, αυξάνοντας το πάχος του με μεγά­ λ ες κυκλώ π ειες-π έτρες και διαμορφώ νο­ ντα ς διαφ ορετικά το υ ς διαδρόμους των πυλών (απ οτέλεσμα συσσωρευμένης εμπ ει­ ρίας στην οχυρω ματική). Για π ρόσθετη φ ύ ­ λαξη των διαδρόμω ν και των πυλών υψώθη­ καν νέοι πύργοι, κτισ μένοι ξεχωριστά από το τείχος, ώστε σε περίπτωση κατάρρευσης το υ πύργου να μη συμπαρασύρεται το τ ε ί­ χος αλλά να μ ένει άθικτο. Η οχύρωση κ α τέ­ στη πιο ισχυρή από κάθε άλλη φορά. Το τ ε ί­ χος σε πολλά σημεία είχε πάχος 8 m και ύψος 4 m. Επίσης οι πύργοι σχημάτιζαν κρ υφ ές γω νίες και επικίνδυνα ορμητήρια, όπου πα­ ραφύλαγαν οι αμυνόμενοι. Ο εχθ ρ ό ς ήταν υποχρεω μένος να εισχωρήσει στις σ τενές διόδους τω ν πυλών και να σ υρθεί μέσα από τα γεμ ά τα εσοχές και εξο χ ές δρομάκια, ε ­ κ τεθ ειμ έν ο ς στα πυρά τω ν πολεμιστώ ν τη ς πόλης. Η οχύρωση ε ξελ ίχ θ η κ ε σε περισσό­

Κατά το υ ς μυκηναϊκούς χρόνους, ιδίως κατά το ν 14ο και το 13ο αιώνα π.Χ., εμφ ανί­ ζονται μικροί και μεγάλοι συνοικισμοί ο­ χυρω μένοι με κυκλώπειο σύστημα τοιχοδομίας: Η Εύτρηση τη ς Βοιωτίας, η Βραυρώνα, ο Θ ορικός και ο Αγιος Κοσμάς Α ττικής, η Ασίνη, η Μ ιδέα τη ς Αργολίδας κ.ά. Δ ιαφ ορε­ τική ς φύσης είναι οι μ εγά λες ακροπόλεις τη ς Τίρυνθας, τω ν Μυκηνών, τω ν Αθηνών και, ως ένα βαθμό, τη ς Α ρνης (Γλα). Δ εν π ρόκειται για οικισμούς, αλλά για οχυρω μέ­ να ανακτορικά σ υγκροτήματα που αποτελούσαν τη ν πρωτεύουσα μιας επ ικράτειας στην οποία οι κάτοικοι ζούσαν σε οικισμούς, συνήθω ς ανοχύρω τους. Στις ακροπόλεις εί­ χε τη ν έδρα του ο βασιλιάς, ο οποίος μαζί με τη ν ακολουθία του διοικούσε πίσω από τα ε­ πιβλητικά τείχη, που αποτελούσαν σύμβολο και μ έτρ ο τη ς ισχύος του. Συγχρόνω ς τα τ ε ί­ χη αυτά εξασφάλιζαν το απαραβίαστο του κρατικού θησ αυροφυλακίου. Σ υνεχείς βελ-

Α ναπ αράσταση τη ς Τροίας σ τα τέ λ η τη ς έ κ τη ς π ερ ιό δ ο υ (1250 π.Χ. π ερίπ ου). Α να τολική όψη μ ε την π εδ ιά δ α το υ Σ κά μ α ν δ ρ ο υ - πίσω ( “ο Θ ρύλος το υ Ο δ υ σ σ έα ”, Π . Κόννολυ, ε κ δ ό σ εις Σ .Ι. Ζα χαρ όπ ουλο ς).

τιώ σεις και προσθήκες στις οχυρώσεις κ α τέ­ στησαν τις ακροπόλεις, ιδίως τη ς Τίρυνθας και τω ν Μυκηνών, ικανές με ένα μικρό σχετι­ κά αριθμό πολεμιστώ ν να αντιμετω πίσουν οποιαδήποτε εχθρική ενέργεια. Μ πορούμε να ισχυριστούμε με βεβα ιό τητα ό τι οι μυκη­ ναϊκές ακροπόλεις ήταν, για τα στρατιωτικά μ έτρ α τη ς εποχής, απ όρθητα οχυρά.

Τίρυνθα Τα τείχη τη ς ακρόπολης τη ς Τίρυνθας, που ορθώ νονται επί ενός χαμηλού λόφου, α­ π οτελού ν το τε λ ε ιό τε ρ ο δείγμα τη ς μυκη­ ναϊκής οχυρω τικής τέχ ν η ς . Η ακρόπολη ε ξ ε ­ λίχθ ηκε μέσα από τρ εις διαδοχικές οικοδο­ μικές φάσεις. Η πρώτη μυκηναϊκή ακρόπολη διαμορφώ θηκε γύρω στο 1400 π.Χ., περιελάμβανε το χώρο του κατοπινού μεγάρου και είχε οχυρω τικό περίβολο με μια μόνο πύ­ λη. Ορισμένα τμ ήμ α τα το υ τείχ ο υς είχαν μό­ νο μια όψη, τη ν εξω τερ ική . Γύρω στο 1250 π.Χ. π ροσθήκες και μια σειρά τροποποιήσε­ ων διπλασίασαν τη ν έκταση τη ς ακρόπολης. Η σ ημα ντικότερη ε ξέλ ιξη αυτής τη ς φάσης είναι η κατασκευή δύο διαδοχικών πυλών που έκλεινα ν με ξύλινα θυρόφ υλλα. Σε αυτή τη νέα είσοδο απαντάται για πρώτη φορά στην Τίρυνθα, όπως και στις Μ υκήνες, η επι­ νόηση με τη ν οποία ά λλαξε ριζικά η τακτική άμυνας τω ν φρουρίων. Ο εχθ ρ ό ς αναγκά­ σ τηκε π λέον να επ ιτίθετα ι μ ειονεκτώ ντα ς σε αριθμό, ευελιξία , ευχέρ εια βολής και δ υνα τό τητα εξο υ δ ετέρ ω σ η ς τω ν αμυνομένων, οι οποίοι ήτα ν σε θέσ η να π λήττουν το υ ς επ ιτιθ έμ ενο υ ς όχι μόνο από τις π λευρές, αλλά και από τα νώτα. Γύρω στο 1230 π.Χ. η ακρόπολη έλα β ε τη σωζόμενη μορφή τη ς. Κατά τη διάρκεια α υ τής τη ς φά­ σης διπλασιάστηκε η έκτασή τη ς, εξασ φαλί­ σ τηκε ο ανεφοδιασμός τη ς με νερό και η ο­ χύρωση ισχυροποιήθηκε σε τέ το ιο βαθμό που οι προσβάσεις τη ς κατέσ τησαν απόρ-

θ η τες . Συγκεκριμένα, ο π ερίβολος επ εκτάθ η κ ε προς Βορρά και ε κ εί δημιουργήθηκαν δύο σ ύριγγες καθόδου προς το νερό. Ιδιαί­ τερ η έμφαση δ ό θ η κε στην είσοδο τη ς ακρό­ πολης. Δ η μιου ργή θη κε μια νέα αναβάθρα, η οποία πλαισιώθηκε από ισχυρά σκέλη που σχημάτιζαν μια σ τενή διόδο ελεγχ ό μενη ε ύ ­ κολα. Το τελ ικ ό τείχο ς ήτα ν ισχυρότατο, π ραγματικά “ κυκλώ πειο” , με πάχος κυμαινό­ μενο από 7 ως 17 (!) m και σωζόμενο ύψος 7,50 m (το αρχικό υπολογίζεται σε 9-10 m), που με βάση τις γνώ σεις μας για τη ν πολιορ­ κητική τέχ ν η τη ς εποχής απ οτελούν - με το μ έγ εθ ο ς το υ ς - ένα α ρ χιτεκτο νικό παράδο­ ξο. Η πιο εντυπωσιακή προσθήκη τη ς τ ε ­ λευ τα ία ς οικοδομικής φάσης είναι η κατα­ σκευή το υ δρεπ ανοειδούς σχήματος Δ υτι­ κού Προμαχώνα. Μπροστά στον πύργο, που υπήρχε ήδη από τη 6 ’ φάση στη ΒΔ γωνία τη ς μέσης ακρόπολης και π ρο εξείχ ε από τη ν εξω τερ ική όψη του τείχους, κτίσ τη κε τείχος πάχους 5-7 m, το οποίο κα τεβ α ίνει ακο­ λουθώ ντας καμπύλη διαδρομή, παρακά­ μπτει τις ο δ ο ντω τές π ρο εξο χές το υ δυτικού τείχ ο υς και καταλήγει, διαγράφοντας η μικύ ­ κλιο, να ακουμπήσει στην πρόσοψη του γω­ νιώ δους περιβόλου. Ετσι κατασκευάσ τηκε ένας ογκώ δης και ισχυρότατος προμαχώ­ νας, ο οποίος π ρ ο έκτεινε - κατά κάποιο τρ ό ­ πο - το βόρειο τμήμα τη ς δ υτική ς πλευράς και κάλυψε τη βοηθητική είσοδο. Από τη σ τενή αυτή πυλίδα άρχιζε κλίμακα που οδη­ γούσ ε στον τετρά γω νο πύργο. Η πυλίδα δεν είναι ευθύγραμμη κατά το διαμήκη άξονα αλλά γωνιώδης και το άνοιγμά τη ς αυξάνει προς τα μέσα, τόσο κατά πλάτος όσο και κα­ τά ύψος, παίρνοντας τη μορφή ανώμαλης χοάνης σ τρα μμένης προς τα έξω . Η μορφή αυτή είχε καθαρά α μυντικό χαρακτήρα: λόγω του μικρού ανοίγματος οι επ ιτιθέμενοι δ εν μπορούσαν να εισορμήσουν παρά ένας ένας. Α ντίθετα το μ εγα λύτερο εσω τερικό ά­

νοιγμα έδ ινε τη δ υ να τό τη τα σε π ολλούς από το υ ς υπερασπιστές να βάλλουν ταυτόχρονα κατά λιγότερω ν αντιπάλων. Ομως και στην περίπτωση που οι επ ιτιθ έμ ενο ι κατάφερναν να εισχωρήσουν, έπρεπ ε να α νέλθ ου ν μια κλίμακα μήκους 45-50 m βαλλόμενοι στα πλευρά και τα νώτα από τις επ ά λξεις του πα­ ρακείμενου τείχους, τόσο το υ καμπύλου α­ ριστερά όσο και το υ ο δοντω τού δεξιά. Αν τ ε ­ λικά έφθαναν, με π ολλές απώλειες, στον τ ε ­ τράγωνο πύργο, έπ εφ τα ν στο τελ ευ τα ίο α­ διαπέραστο εμπόδιο: ένα λάκκο, του οποίου οι διαστάσεις δ εν το υ ς επ έτρεπ αν να το ν υπερπηδήσουν. Ο λάκκος καλυπτόταν από σανίδωμα, είδ ος κινητής γέφ υρας, που ή τα ν εύκολο να α φ α ιρ εθ ει και ετσ ι να απαγορ ευ θ εί η διάβαση προς το εσω τερικό του πύργου. Σ η μα ντικό τα το συμπλήρωμα το υ τ ε ί­ χους και τη ς συνολικής οχύρωσης είναι η κα­ τασ κευή (στο νότιο τμ ήμ α τη ς ακρόπολης) συριγγών, που χρησ ίμευαν πιθανώς για τη ν αποθήκευση τροφ ίμω ν ή ως καταλύματα τη ς φρουράς. Π ρόκειται για επιμήκη δωμά­ τια, καλυμμένα με ο γκόλιθο υς που σχημάτι­ ζαν ψ ευδοθόλο κατά το σύστημα τη ς επ εξοχής. Σ την ανατολική σύριγγα ανοίγονταν έξι τετρά γω να δωμάτια, ενώ στη νότια π έντε.

45

1

mmmA

Μυκήνες Η ακρόπολη τω ν Μ υκηνών υπήρξε το σπουδαιότερο κέντρ ο το μυκηναϊκού πολιτι­ σμού. Η κορυφή του λόφου υψώ νεται περί­ που 280 m πάνω από τη ν επιφάνεια τη ς θ ά ­ λασσας. Προς Νότο το βαθύ φαράγγι Χάβος χωρίζει το λόφο από τη Σάρα (το βουνό προς τα δεξιά, ύψους 660 m) και το ν καθιστά α­ πρόσιτο από τη ν πλευρά εκείνη. Οι πλαγιές π εριβάλλονται από ισχυρά τείχη, που μ ετα ­ βάλλουν το λόφο σε ακρόπολη τριγω νικού περίπου σχήματος. Τα τείχ η ακολουθούν το φυσικό σχηματισμό το υ π ετρώ ματος (το ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

φρύδι του βράχου) και έχουν μέσο πάχος 5,50 m, ενώ το ύψος το υ ς υπολογίζεται σε 12 m περίπου (σήμερα σε διάφορα σημεία δια­ τη ρ είτα ι σε ύψος 8,25 m). Στο μεγαλύτερο μέρ ος το υ ς τα τείχ η είναι κτισ μένα με ακα­ νόνιστους ο γκόλιθους, οι οποίοι έχουν τόσο μεγά λες διαστάσεις ώστε οι αρχαίοι Ελλη­ νες πίστευαν πως το υ ς είχαν χρησιμοποιή­ σει οι μυθικοί Κύκλωπες - γι'α υ τό ονομάσ τη­ καν κυκλώπεια τείχη. Η κύρια είσοδος τη ς ακρόπολης βρίσκε­ τα ι στη βορειοδυτική γωνία το υ περιβόλου τη ς και είναι γνω στή ως Πύλη τω ν Λεόντω ν, από το μεγάλο τριγω νικό ανάγλυφο με τη ν

Η π ρω τοκυκλαδ ική ακρόπ ολη τη ς Π ανόρμου Ν ά ξο υ (κατά X. Ν το ύ μ α ).

46 ■ "

παράσταση τω ν λ εό ντω ν που τη στεφανώ ­ νει. Η βορειοδυτική γωνία με τη ν οχυρή πύλη θα προκαλούσε μεγάλη εντύπωση (όπως και σήμερα), ιδίως σε εχθ ρ ο ύ ς που θα επι­ χειρούσαν να κυριεύσ ουν τη ν ακρόπολη. Πριν από τη ν Πύλη τω ν Λ εόντω ν σχηματί­ σ τηκε σ τενή αυλή, με το τείχ ο ς τη ς ακρόπο­ λης να υψώ νεται πάνω από τη ν ανατολική τη ς πλευρά, ενώ ένας ισχυρός πύργος τη ν κλείνει από δυτικά. Η διαμόρφωση είχε δι­ πλό σκοπό: αφ ενός οι επ ιτιθ έμ ενο ι ή τα ν α­ ναγκασμένοι να εφ ο ρμ ού ν με ελα ττω μ ένο α­ ριθμό οπλιτών, γενονό ς που εξα σ θένιζε τη ν προσπάθειά το υς, και α φ ετέρ ο υ οι υπερα­ σπιστές που ήταν το π ο θ ετη μ ένο ι στη κο­ ρυφή του πύργου προσέβαλλαν τη δ εξιά (α­ π ροσ τάτευτη) πλευρά τω ν επ ιτιθεμένω ν, ενώ άλλοι από το ανατολικό τείχο ς προσέ­ βαλλαν τη ν αριστερή πλευρά και το υ ς ανά­ γκαζαν να κρατούν τη ν ασπίδα το υ ς στον α­ ριστερό ώμο. Οι σ υνθήκες α υ τές κα τέσ τη ­ σαν τη ν πύλη απ όρθητη και γΓ αυτό π οτέ δ εν παραβιάστηκε. Η Πύλη των Λ εόντω ν είναι ένα μεγαλιθικό μ νημείο με αρ μονικές διαστάσεις. Απ οτελ είτα ι από τέσ σ ερις μονολιθικούς κροκαλο­ παγείς ογκόλιθους. Μόνο το μονολιθικό υπέρθυρο ζυγίζει περίπου 18 τόννους! Αυτό όμως που ελκ ύ ει αμέσως τη ν προσοχή είναι η μεγάλη τριγω νική πλάκα από τιτανόλιθο, που καλύπτει το κενό το υ ανακουφιστικού

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τριγώνου πάνω από το υπέρθυρο. Σκοπός του ανακουφιστικού τριγώνου ήτα ν να απαλ­ λ ά ξει το υπέρθυρο από το τερά σ τιο βάρος τη ς ανωδομής και να μεταβιβάσ ει μέρ ος τη ς καταπόνησης στις π λευρ ές και στα σημεία που σ τηρίζονται από τις παραστάδες τη ς πύ­ λης. Η τριγω νική πλάκα φ έρ ει τη ν περίφημη ανάγλυφη παράσταση τω ν λεόντω ν, που θ ε ­ ω ρείται το αρχαιότερο παράδειγμα μ νη μεια ­ κής γλυπ τικής το υ δυτικού πολιτισμού. Η Πύλη τω ν Λ εόντω ν κατασ κευάσ τηκε γύρω στο 1250 π.Χ. Το ανάγλυφο λοιπόν απ εικονί­ ζει το θ υ ρ εό του Α τρέα (που βασίλευσε τη ν ίδια εποχή) και βρισκόταν στη θέσ η του ό­ ταν ο γιός το υ Αγαμέμνων ξεκίνη σ ε για τη ν εκσ τρα τεία ενα ντίο ν τη ς Τροίας. Ωστόσο δ εν κτίσ τηκαν όλα τα τείχ η τη ν ίδια εποχή. Οπως στην Τίρυνθα, έτσ ι και στις Μ υκήνες διαπιστώθηκαν τρ εις ο ικοδομικές φάσεις. Ο αρχαιότερος π ερίβολος, κυκλώ­ πειος, χρονολογείται περί το 1340 π.Χ. και π εριελάμβανε το βόρειο ήμισυ τη ς σωζόμεν η ς ακρόπολης. Γύρω στο 1250 π.Χ. μεγάλω ­ σε η ακρόπολη και κτίσ τη κε η Πύλη τω ν Λ ε­ όντων, ο πύργος της, η επένδυση του ανα­ τολικού τοίχου τη ς αυλής και όλο το δρεπα­ νοειδούς σ χήματος δυτικό κυκλώπειο τ ε ί­ χος, σ υμπεριλαμβάνοντας με αυτό το ν τρ ό ­ πο εν τό ς τη ς ακρόπολης το ν ταφ ικό κύκλο Α. Λίγο αργότερα κτίσ τη κε η Βόρεια Πύλη. Στα τέλη το υ 13ου αιώνα π.Χ. έγινε και η λ ε ­ γάμενη βορειοανατολική επέκταση, για να εξασ φ αλισ τεί η απρόσκοπτη προσέγγιση σ την υπόγεια δ εξα μ ενή νερού. Η ακρόπολη είχε πάρει π λέον τη ν οριστική τη ς μορφή. Παραπλεύρως και βόρεια τη ς υπόγειας δ εξα μ εν ή ς ανοίγεται μέσα από το τείχο ς σύριγγα-δίοδος, δηλαδή έξο δ ο ς από τη ν οποία οι φρουροί του οχυρού μπορούσαν να πραγ­ ματοποιούν α ιφνιδιασ τικές επ ιθέσ εις κατά τω ν πολεμίων που επιχειρούσαν να προσβά­ λουν τη Βόρεια Πύλη. Στο νότιο τμ ή μ α τη ς βορειοανατολικής επ έκτασ ης και απέναντι από τη βόρεια σύριγγα υπάρχει μια άλλη δίο­ δος δια μέσου του τείχους. Η έξο δ ο ς οδη ­ γούσε σε ένα ισόπεδο (ταράτσα) που χρησί­ μ ευ ε ως σκοπιά, έχοντα ς επιβλητική θ έα προς το φαράγγι του Χάβου.

Ακρόπολη Αθηνών Η οχύρωση το υ προϋπάρχοντος (ήδη από τη ν Υστεροελλαδική I Π ερίοδο), οικι­ σμού που αναπ τύχθηκε επί το υ ιερού βρά­ χου, χρονολογείται κατά τη ν Υσ τεροελλαδι­ κή ΙΙΙΒ Π ερίοδο, δηλαδή περί τα τέ λ η του 13ου αιώνα π.Χ. Η οχύρωση παρουσιάζεται ε ­ νιαία, χωρίς διαδοχικές φάσεις. Το αξιολογότε ρ ο τμ ήμ α τη ς οχύρωσης βρισκόταν, όπως ή τα ν φυσικό, στη δυτική πλευρά το υ βρά­ χου, η οποία δ εν παρείχε φυσική προστασία. Στο σημείο αυτό κτίσ τη κε ένας ισχυρός προμαχώνας, ο οποίος σώζεται ολόκληρος ενσω ματω μένος στο μ ετα γενέσ τερ ο πύργο του ναΐσκου τη ς Αθηνάς Νίκης (του 5ου αιώ­ να π.Χ.), μια και οι Ε λληνες τη ς κλασικής ε ­ ποχής σεβάστηκαν τα “ ίχνη τω ν προγόνων τ ο υ ς ” . Η διαμόρφωση τη ς πύλης σε συνδυα­ σμό με το ν πύργο πρέπει να ή τα ν αντίστοιχη με εκείν η τη ς Πύλης τω ν Λ εόντω ν στις Μ υκήνες, αν δ εν υπήρχε το παράδοξο τη ς ύ­ π αρξης δ εύ τερ ο υ στενού π εράσματος μ ετα ­ ξύ το υ πύργου και το υ τείχους, με το οποίο “ κανονικά” ό φ ειλ ε να βρίσκεται σε επαφή ο εν λόγω πύργος. Ως απ οτέλεσ μα σχηματί­ σ τηκε μια “ διπλή π ύλη” , εξα ιρ ετικά οχυρή και με σπουδαίες α μ υ ντικές δ υ ν α τό τη τες. Κι α υτό για τί ε κ τό ς από τη μικρή εξω τερ ική αυλή τη ς πρώ της σχηματιζόταν ένας σ τενός διάδρομος, με όλα τα π λεονεκτή μα τα για το υ ς υπερασπιστές του οχυρού και με όλα τα μ ειο νεκτή μ α τα για το υ ς επ ιτιθέμενου ς, που ή τα ν υποχρεω μένοι να βρ εθ ού ν δύο φ ο ρ ές σε περιορισμένο χώρο και, ε κ τ ε θ ε ι­ μένοι στα βλήματα τω ν αμυνομένω ν, να ε ξ ο ­ ντωθούν.

Ακρόπολη της Αρνης (Γλά) Η ακρόπολη το υ Γλα βρίσκετα ι στο βο­ ρ ειοδυτικό μυχό τη ς - απ οξηραμένης - λί­ μνης τη ς Κωπαϊδας, κοντά στο σημείο όπου τα αποστραγγιστικά έργα των μυκηναϊκών χρόνων παρουσίαζαν κλίση προς τις καταβόθ ρ ες και τη ν τε χ ν η τή σήραγγα η οποία απο­ χ έ τε υ ε τα λιμνάζοντα ύδατα προς το ν όρμο τη ς Λάρυμνας. Ολόκληρο το πλάτωμα περι-

κλ είετα ι από εντυπωσιακό τείχο ς συνολικού μήκους 3 km, το οποίο, αδιάσπαστο και κτι­ σμένο σε μια φάση, στεφανώ νει το βράχο. Το σχήμα τη ς ακρόπολης είναι σχεδόν τριγω νι­ κό. Το πάχος τω ν τειχώ ν φ θά νει τα 5,40-5,80 m και δ ια τηρ είτα ι σε ύψος 2-6 m. Κύριο χαρα­ κτηρισ τικό το υ ς α π οτελεί μια ιδιομορφία, που συναντάται μόνο στην οχύρωση τη ς πρώτης περιόδου τη ς Τίρυνθας και στην Τροία: κατά διαστήματα, περίπου κάθε 9-10 m, η επιφάνεια τη ς πρόσοψης διακόπ τεται από κατα κό ρυ φ ες οδοντώ σ εις (μικρές προ­ εξοχές), που προσδίδουν στο τείχο ς πριονω­ τή εμφάνιση. Το τείχος διακόπ τεται από τέσ ­ σερις πύλες: τη Δυτική, τη Βόρεια, τη Νότια και τη Ν οτιοανατολική. Οι π ύλες πλαισιώνο­ ντα ν από τετρά γω νους ή ορθογώ νιους προ­ μαχώνες, τα σκέλη των οποίων εξείχ α ν ανισομερώς από τη ν πρόσοψη το υ τείχους, ώ­ στε η διαφορά ύψους να επ ιτρέπ ει στους υπερασπιστές να βάλλουν κατά τω ν επ ιτιθ έ­ μενω ν από τις π λευρ ές (απ ροσ τάτευτη δ ε­ ξιά πλευρά) και εν μ έρ ει από τα νώτα. Η Νο­ τιοανατολική πύλη είναι διπλή, έχει δηλαδή δύο εισόδους, που χωρίζονται από έναν ι­ σχυρό τετρ ά π λευ ρ ο πύργο. Οι εσω τερικοί

χώροι τω ν πυλών ήτα ν στεγασ μένοι και περι­ είχαν μικρών διαστάσεων δωμάτια, πιθανώς για τη φρουρά. Μ εγά λες αναστατώσεις στην ανατολική Μ εσόγειο, που π ροκλήθηκαν από τη ν κάθο­ δο τω ν λαών τη ς θάλασσας, επ έφ ερα ν δια­ κοπή του εμπορίου, με δρα μα τικές συνέπει­ ες στην οικονομία το υ μυκηναϊκού κόσμου. Γύρω στο 1100 π.Χ. οι μ εγά λες εγκα τα σ τά ­ σεις τη ς Τίρυνθας, τω ν Μ υκηνών και των Αθηνώ ν (ο Γλας δ εν υπήρχε πλέον), μετά από κατασ τροφ ές, άρχισαν σταδιακά να εγκατα λείπ ονται και να μαραζώνουν, μια και απούσιαζε κάθε οικονομική δ υνατότητα, αλ­ λά και το ενδ ια φ έρο ν για τη ν επισκευή των γιγαντιαίω ν τειχών. Μ έχρι το τέλ ο ς το υ 12ου αιώνα η εγκατάλειψ η και η ερήμωση ήταν πλήρεις στις Μ υκήνες και στην Τίρυνθα, ενώ η Ακρόπολη τω ν Αθηνών έλα β ε ιερό χαρα­ κτήρα.

Λέρνα. Κάτοψη του οικισμού III με τους πεταλοειδείς οχυρωματικούς πύργους και το διπλό τείχος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Γ. Μυλωνά: Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΕΝ ΕΑΛΑΔΙ, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα, 1928. (2)Δ . Θεοχάρη: ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1989. (3) Χρήστος Τσούντας: AI ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ! ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ ΔΙΜ ΗΝΙΟ Υ ΚΑΙ ΣΕΣΚΛΟΥ, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα, 1909 (4) Emily Vermeule: ΕΛΛΑΣ-ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ, Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983. (5) Γ. Κορρέ: ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, Αθήνα, 1985. (6) Η. Walter: ALT-AGINA Ι,ΙΙ, 1981. (?) Η. Walter: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΙΓΙΝΑΣ (3000-1000 π.Χ.), Εκδ. Τρία Φύλλα, 1985. (8) H. Kyrieleis: AUSGRABUNGEN IN HERAION VON SAMOS 1976, AA 1977-1980.

(9) Γ. Σ. Κορρές: ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (Νεολιθική - Πρωτοκυκλαδική εποχή), Αθήνα, 1985. (10) Γ. Σ. Κορρές: ΕΛΛΑΔΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ, Αθήνα, 1985. (11) Ντ. Κόνσολα: Η ΠΡΩΙΜΗ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ, Αθήνα, 1984. (12)Δημ. Η. Κωνσταντινίδης: ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Μέρος Δεύτερο, Τεύχος Πρώτο: Προϊστορική και Πρωτοϊστορική Ελλάς, Εκδ. Εθνικού Μετοοβίου Πολυτεχνείου, Αθήναι, 1970. (13)Χαρ. Μπούρας: ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, Α’ τόμος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 1980. (14) Γ. Μυλωνά: ΟΔΗΓΟΣ ΜΥΚΗΝΩΝ, Αθήναι, 1967. (15) Γ. Μυλωνά: ΠΟΛΥΧΡΥΣΟΙ ΜΥΚΗΝΑΙ, Εκδοτική Αθηνών, 1983. (16) Σπ. Ιακωβίδης: AI ΜΥΚΗΝΑΙΚΑΙ ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Εκδ. Παν/μίου Αθηνών, Αθήναι, 1973. (17) I. Τραυλού: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, Εκδ. Καπόν, 1993. (18) X. Ντούμας: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Β.Α. ΑΙΓΑΙΟΥ, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, 1991. (19) ΤΡΟΙΑ, ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΡΙΚΟΥ ΣΛΗΜΑΝ, 1985. (20) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, 1980. (21) Κ. P. Kontorlis: MYCENAEAN CIVILIZATION. Athens, 1985. (22) N. Παπαχατζή: ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ, Βοιωτικά-Κορινθιακά, Αττικά, Εκδοτική Αθηνών.

H fl mm

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Ο Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Σ , ΤΟ Β Α Σ ΙΚ Ο “

ΚΥΤΤΑΡΟ” ΤΩΝ

Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Ω Ν Ε Ν Ε Ρ Γ Ε ΙΩ Ν , Η ΣΤΑΘ ΕΡΟ ΤΕΡΗ Μ Ο Ν Α Δ Α Π Ο Υ Μ Π Ο Ρ Ε Ι ΝΑ Χ Ρ Η Σ ΙΜ Ο Π Ο ΙΗ Θ Ε Ι ΣΤΗ Ν Α Ν Α Λ Υ Σ Η Μ ΙΑ Σ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡ Η ΣΗ Σ, Π Α Ρ Α Μ Ε Ν Ε Ι Δ ΙΑ Μ Ε ΣΟ Υ ΤΩ Ν Α ΙΩ Ν Ω Ν ΣΕ ΜΕΓΑΛΟ Β Α Θ Μ Ο ΑΠ ΑΡΑΛΛΑΚΤΟ Σ ΣΤΗ Φ ΥΣΙΟ ΛΟ ΓΙΑ Κ Α Ι ΤΙΣ Α Ν Α Γ Κ Ε Σ ΤΟΥ. Ο Ι Π Ο Λ Ε Μ ΙΣ Τ Ε Σ ΠΟ Υ

48

ΕΚΣΤΡΑΤΕΥΑΝ ΣΤΗ Ν ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, Α Π Ο ΤΗΝ Σε αυτή τη λεπτομέρεια από κορινθιακό πήλινο αγγείο του 600 π.Χ. εικονίζονται Ελληνες οπλίτες να μάχονται εκ του συστάδην με δόρατα. Ενας πολεμιστής κείτεται πληγωμένος, με το τραύμα στο πόδι του να αιμορραγεί. Παρατεταγμένοι σε πυκνό σχηματισμό “φάλαγγας” οι Ελληνες στρατιώτες πολεμούσαν προστατευμένοι πίσω από ένα “τείχος” αλληλοεπικαλυπτόμενων ασπίδων.

Γ" Ι _ β_

ξετα ζό μενα αποκλειστικά ως μηχανικά εργαλεία για τη ν ανθρώπινη καταστροφή, τα όπλα των αρχαίων στρατών ήταν θανατηφόρα. Στα χέρια μάλιστα ενός καλά εκπαι­ δευμένου πολεμιστή μπορούσαν να γίνουν ακόμα πιο θανάσιμα. Στη σημερινή εποχή ■ ■ ■ ■ ■ δεν είναι συνηθισμένο το φαινόμενο δύο στρατών στους οποίους η φονική ικανότητα του ενός να είναι δραματικά μεγαλύτερη από εκείνη του αντιπάλου του. Στον αρχαίο κόσμο όμως αυτή η ισορροπία μαχητικής ισχύος μετα ξύ δύο στρατών υπήρχε σπάνια και τό τε σήμαινε τεράστιο κίνδυνο για το υς εμπ λεκόμενους άνδρες. Οι σ τρατιές των Υκσώς αποδεκάτιζαν με χαρακτηριστική ευκολία το υς άτυχους Αιγυπτίους, με τη ν ανω τερότητα που το υς έδινε το σ ύνθε'Ό τό ξο και η ευ κι­ νησία των αρμάτων, και οι Μ ακεδόνες του Α λεξάνδρου κατατρόπωναν το υς Πέρσες κάθε φορά πα­ ρά τη ν αριθμητική το υς κατω τερότητα. Α ντίθετα οι λεγεώ νες τη ς Ρώμης ήταν σχεδόν ισοδύναμες με το στρατό του Αννίβα, αλλά όποτε το ν πολεμούσαν υφίσταντο ή ττε ς και μάλιστα πολύ βαριές. Τον 1ο αιώνα π.Χ. όμως το τεχνολογικό και τα κτικό π λεονέκτημα είχε περάσει στους Ρωμαίους σε τέτο ιο βαθμό, ώστε να μην υπάρχει αντίπαλος στο δυτικό κόσμο που να μπορεί να ανα μετρ ηθεί μα­ ζί τους. Οποτε ο ανώ τερος ρωμαϊκός στρατός πολεμούσε κατώ τερ ες οργανωτικά δυνάμεις, όπως ήταν σ ύνηθες το ν 1ο αιώνα π.Χ., το αποτέλεσμα ήταν σφαγή τρομερώ ν διαστάσεων. Η νίκη του Μά­ ριου επί των Τευτόνων στο Αιξ-αν-Προβάνς (Aix-en-Provence) το 100 π.Χ., κα τέλ η ξε στη θανάτωση περισσοτέρων από 90.000 ανδρών μέσα σε μία και μόνο ημέρα. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΠ Ο ΧΗ ΤΟΥ ΧΑ ΛΚ Ο Υ Ω Σ ΑΥΤΗ ΤΗΣ ΡΩ Μ Η Σ, Π Ε Θ Α ΙΝ Α Ν Α Π Ο ΤΙΣ ΙΔ ΙΕ Σ Α ΙΤ ΙΕ Σ Π Ο Υ Α Π Ο Δ Ε Κ Α Τ ΙΖΑ Ν Κ Α Ι ΤΟΥΣ Μ ΕΤΑΓΕΝ ΕΣΤΕΡΟ ΥΣ ΣΤΡΑΤΟΥΣ, Μ Ε Χ Ρ Ι ΤΗΝ ΙΑ Τ Ρ ΙΚ Η Ε Π ΑΝ Α ΣΤΑ ΣΗ " ΤΟΥ 20ού Α ΙΩ Ν Α , Ε Ν Ω ΤΑ Ο ΠΛΑ ΤΟΥΣ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν Α Κ Ο Μ Α Κ Α Ι ΣΗΜ ΕΡΑ ΝΑ ΣΚ Ο Τ Ω Σ Ο Υ Ν Η ΝΑ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ε ΣΟ Υ Ν ΣΟΒΑΡΟΤΑΤΑ ΤΡΑΥΜΑΤΑ ΣΕ Ο Π Ο ΙΟ Ν Δ Η Π Ο Τ Ε ΣΥ ΓΧ Ρ Ο Ν Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ.

49 Τα στρατεύματα του Ασσύριου βασιλιά Σεναχερίμπ εφορμούν κατά των τειχών της εβραϊκής πόλης Λαχίς , το 701 π.Χ., με τη βοήθεια μιας κεκλιμένης ράμπας, ενώ οι αμυνόμενοι εκτοξεύουν πέτρες, βέλη και αναμμένους πυρσούς. Ενας λί&ος μέσων διαστάσεων, πέφτοντας από το ύψος των τειχών αποκτούσε πάνω από 1.500 Joule κινητικής ενέργειας. Σύγχρονες έρευνες έδειξαν ότι αρκούν μόνο 122 Joule σε μια περιοχή 6,5 τετραγωνικών εκατοστών για να σπάσει το αν9ρώπινο κρανίο στο ισχυρότερο σημείο του.

ΘΑΝΑΤΟΣ, ΤΡΑΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΟΛΥΝΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΣΤΡΑΤΟΥΣ Το επίπεδο του κινδύνου που αντιμετώ πι­ ζε ο αρχαίος πολεμιστής στη μάχη, εξα ρτά το σε μεγάλο βαθμό από το στρατό στον οποίο ανήκε και από τη ν ιστορική περίοδο που έτυχε να ζει. Για παράδειγμα, ο Αιγύπτιος σ τρατιώτης που πολεμούσε το υς Υκσώς είχε λίγες π ιθανότητες να αποφύγει το μοιραίο, ενώ ο Ρωμαίος στρατιώτης που αντιμετώ πιζε τους Βέλγους ή το υς Σάξονες ατάκτους μπο­ ρούσε να προσδοκά σίγουρη επιβίωση. Σε α­ ντίθεση με τις σύγχρονες μάχες, που αφή­ νουν σχετικά ισορροπημένο αριθμό νεκρών και τραυματιώ ν μεταξύ των δύο πλευρών, στους αρχαίους χρόνους το υς η ττημ ένο υς περίμενε τρομακτική σφαγή, ενώ οι νικητές υφίσταντο α μ ελ η τέες απώλειες. Στη μάχη

του Μαραθώνα οι νικητές Αθηναίοι είχαν μό­ λις 192 νεκρούς από μια δύναμη 10.000 ανδρών και στην Ισσό ο Α λέξανδρος έχασε 200 άνδρες προκαλώντας 50.000 απώλειες στους Πέρσες! Στις Κυνός Κ εφαλές οι ρωμαϊκές λ ε ­ γεώ νες προκάλεσαν 8.000 θανάτους και ουσιαστικά διέλυσαν το μακεδονικό στρατό, με απώλειες 700 ανδρών. Π ότε και πόσο όμως κινδύνευε να σκοτω­ θ ε ί ένας αρχαίος πολεμιστής; Για όσο διάστη­ μα οι φ άλαγγες διατηρούσαν τη συνοχή τους, ήταν πολύ δύσκολο να λάβει χώρα θα­ νάτωση σε ευρεία κλίμακα. Ακόμα και οι δυνάμεις ιππικού δεν ήταν σε θέση να προκαλέσουν σημαντική ζημιά σε π ειθαρχημένους σχηματισμούς πεζικού που κρατούσαν με σθένος τις θέσ εις τους. Παρ’ όλα αυτά σε κά­ θ ε στρατό τη ς Ιστορίας υπάρχει μία μεγάλη μάζα ανδρών που αισθάνεται έντο νη τη ν παρόρμηση τη ς διαφυγής από το ν κίνδυνο και το κίνητρό τη ς είναι πάντα ο φόβος. Ο πραγ­

ματικός “ φ ονιάς” στο αρχαίο πεδίο μάχης δ εν ήταν άλλος από το φόβο. Ανδρες που έ ­ χουν εμπλακεί σε μάχη τείνο υν να κρατούν υπό έλεγχο την τάση φυγής που πηγάζει από το ένσ τικτο τη ς αυτοσυντήρησης, με τη βοή­ θεια τη ς λογικής. Η αυξανόμενη και παρατετα μ ένη ψυχολογική φόρτιση όμως, αυξάνει δραματικά την πιθανότητα να βρ εθ εί κάποιος μέσα στις σειρές των πολεμιστών που θα χά­ σουν τη ν ψυχραιμία το υς και θα τρέξουν. Μ ε­ ρικές φ ορές οι ενέρ γ ειες ενός και μόνο στρα­ τιώ τη είναι α ρ κετές για να συμπαρασύρουν σαν χιονοστιβάδα ολόκληρη τη μονάδα του, προκαλώντας έκρηξη πανικού. Οταν η ομοιο­ γένεια και η συνοχή του σχηματισμού διαλυό­ ταν, ο αρχαίος πολεμιστής κινδύνευε πλέον σοβαρά να θανατω θεί ή να τραυματιστεί. Συνήθω ς μία φάλαγγα θα “ έσπαγε” ξαφνικά και θα απ οσυντίθετο με ταχύτητα, καθώς η αρχική συμπαγής πολεμική μηχανή μ ετα τρ ε­ πόταν σε δ ευ τερ όλεπ τα σε ένα άτακτο πλή­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

θ ο ς τρομαγμένω ν φυγάδων που πά­ σχιζαν μεμονω μένα να ξεφύγουν, τρέχοντας με όλη το υς τη δύναμη. Σ τρατιώ τες διασκορπίζονταν προς κάθε κατεύθυνση, πετώ ντας συχνά τα όπλα και τις θωρακίσεις το υς σε μια μάταιη προσπάθεια να διαφύ­ γουν από τους διώ κτες τους. Για μία αρκετά μεγάλη περίοδο η φυγή έ ­ σωζε αρκετούς από το υς η ττημ ένους, καθώς οι στρατοί είχαν ελάχι­ στα μέσα για να πραγματοποιήσουν θανάσιμη καταδίωξη. Η εμφάνιση ό­ μως του άρματος, του δόρατος και των έφιππων το ξο τώ ν των Ασσυριών, άλλαξε για πάντα αυτή τη ν κατάσταση, καθιστώντας τους υποχωρούντες σ τρατιώ τες εύκολα θύματα. Σε πολλές περιπτώσεις τα άρματα και το ιππικό των νικητών κι­ νούντο ανάμεσα και γύρω από το ά­ τακτο πλήθος, λαμβάνοντας τέ το ι­ ες θέσ εις ώστε να το αναγκάσουν να κα τευ θ υ νθ εί πάλι προς το πεδίο τη ς μάχης. Εκεί αφιέρωναν μια ολό­ κληρη μέρα για να το κατασφάξουν. Αν ο διοικητής των θριαμβευτώ ν δεν σταμα­ τούσε το μακελειό για να πάρει αιχμαλώτους που θα πωλούντο στα σκλαβοπάζαρα, ένας ο­ λόκληρος στρατός θα θανατωνόταν χωρίς οί­ κτο -ούτε ένας στρατιώτης δεν θα έμ ενε ζω­ ντανός. Οι ιστορικές μ ελ έτε ς δείχνουν πως, κατά μέσο όρο, το ποσοστό των νεκρών ενός ηττημένου στρατού ήταν περίπου 37,7%, δηλαδή περισσότερο από το 1/3 τη ς συνολικής του δύναμης. Τα ποσοστά θανάτων όμως για τους νικηφόρους στρατούς ήταν σημαντικά χαμη­ λότερα, κυμαινόμενα στο 5,5% του συνόλου των εμπλεκομένων. Ακόμα και στην περίπτω­ ση που ένας στρατός απολάμβανε πλήρους τεχνολογικής υπεροχής, ήταν αναγκαίο σε κάποια φάση να αρχίσει να σκοτώνει από μι­ κρές αποστάσεις. Η εμφ ανής δυσαναλογία μετα ξύ απωλειών νικημένω ν και νικητών, φα­ νερώ νει πως η μεγαλύτερη σφαγή λάμβανε χώρα κατά τη φάση που ο ένας από το υς δύο αντιπάλους έσπαγε τους σχηματισμούς του κάτω από φυσική ή ψυχολογική πίεση, με α­ π οτέλεσμα οι στρατιώ τες του να διωχθούν και να σφαγούν με σχετική ευκολία. Παρόλα αυτά θα πρέπει να απαιτούντο πολλές ώρες ακατάπαυστης σφαγής για να καταστραφεί έ ­ νας νικημένος εχθρός. Δ εν υπάρχουν μαρ­ τυ ρ ίες για τις επιπτώσεις που είχαν αυτοί οι “προσωπικοί” (από μικρή απόσταση) φόνοι στην ψυχοσύνθεση του στρατιώτη. Είναι ό­ μως πιθανό η πρακτική των Ρωμαίων, να εκ ­ θ έτο υ ν όλες τις κατηγορίες των πολιτών το υς από πολύ μικρή ηλικία μπροστά στο α­ ποτρόπαιο πρόσωπο του θανάτου μέσα στην αρένα, να έδινε αργότερα κάποια π λεονεκτή ­ ματα στο πεδίο τη ς μάχης, μειώ νοντας τις πε­ ριπτώσεις των ψυχολογικών σοκ. Γνωρίζοντας το συνολικό αριθμό των αν­ δρών ενός ηττημ ένο υ στρατού τη ς αρχαιότη­ τας και αφαιρώντας το ν αριθμό των νεκρών και αυτών που συνελήφθησαν αιχμάλωτοι για να πωληθούν αργότερα ως σκλάβοι, καταλή­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ ε α υ τό ν το ν πίνακα το υ Ρούμπ ενς α π εικ ο ν ίζετα ι ο Α χιλλέα ς να π έ φ τε ι, θα ν ά σ ιμ α π ληγω μ ένο ς σ τη φ τέρ ν α από το δ η λ η τη ρ ια σ μ έν ο β έλ ο ς το υ θ ε ο ύ Απόλλω να που κ α θ ο δ η γ ε ί το ν Π ά ρ η . Η λ έ ξη “τ ο ξ ικ ό ” π ρ ο έρ χ ετα ι από το ελ λη νικό “τ ό ξ ο " και δ είχ ν ει τη ν ά μ εσ η σ υ σ χέτισ η που υπ ήρχε σ τη ν αρχαία Ελλάδα μ ε τ α ξ ύ τω ν βιολογικώ ν όρων και το υ π ολέμου.

γουμε σε μια καλή προσέγγιση του αριθμού των τραυματιώ ν που βρίσκονταν σε τόσο σο­ βαρή κατάσταση ώστε να είναι άχρηστοι ως “ εμπόρευμα". Περίπου το 35,4% των η ττη μ ένων έπρεπε να αναμένει έναν τραυματισμό τόσο σοβαρό ώστε να συνεπάγεται τη ν εγκα ­ τάλειψ ή του στο πεδίο τη ς μάχης. Οταν αυτό το ποσοστό π ροστεθεί στο 37,7% των ν ε­ κρών, φαίνεται πως σε μία τυπική μάχη του αρχαίου κόσμου ένα 73% των πολεμιστών μιας στρατιάς που η ττά το θα κατέληγαν ν ε ­ κροί ή βαριά τραυματισμένοι μέχρι το σού­ ρουπο. Δ εν υπάρχει αντίστοιχος σίγουρος τρόπος για να υπολογιστούν οι τραυματίες των νικητών. Χρησιμοποιώντας τις στατιστι­ κές που δίνουν τις αναλογίες νεκρών μεταξύ ηττημένω ν και νικητών, φαίνεται πως ένα πο­ σοστό 5,8% του στρατού που είχε επιβληθεί του αντιπάλου του θα έπρεπε να έχει υποστεί κάποιας μορφής τραυματισμό. Η ανάλυση του καθηγητή Engels για το στρατό του Α λε­ ξάνδρου, καταλήγει στο συμπέρασμα ό τι οι Μ ακεδόνες είχαν περίπου 5 τραυματίες για κάθε νεκρό τους. Ετσι το μέσο ποσοστό νε­ κρών (στη μάχη) 0,5%, που είχαν οι Μ ακεδό­ νες στο Γρανικό, τη ν Ισσό και τα Γαυγάμηλα, οδηγεί κατά πάσα πιθανότητα σε ένα ποσο­ στό τραυματιώ ν 2,5%. Το στρατιωτικό ιατρικό σύστημα των Ρωμαίων προχωρούσε στο σχε­ δίασμά του προβλέποντας ένα ποσοστό τραυματιώ ν στη μάχη μεταξύ 2 και 10%. Το νοσοκομείο εκσ τρατείας της λεγεώ νας οργα­ νωνόταν σε 64 θαλάμους που καθένας τους

μπορούσε να εξυπ ηρετήσ ει 4 ως 5 άνδρες, φανερώ νοντας έτσι πως ο μέγιστος αριθμός τραυματιών που α νέμ ενε η μονάδα σε μια ε ­ μπλοκή τη ς ήταν 320 άτομα, δηλα­ δή το 5% τη ς δύναμής της. Η φύση τη ς μάχης εκ του συστάδην στην αρχαιότητα και τα επιχειρησιακά χαρακτηριστικά των όπλων που υπήρχαν τό τε, συνηγορούν στο ό τι οι πιθανότη­ τε ς τραυματισμού για ένα στρα­ τιώ τη ήταν κατά πολύ μεγαλύτε­ ρες από τις π ιθανότητες θανά­ του. Από τα 147 τραύματα που αναφέρονται στην Ιλιάδα, τα 114 (ποσοστό 77,7%) αποδείχθηκαν θανατηφόρα. Η αναλογία αυτή στην αρχαϊκή Ελλάδα ηχεί παρά­ ξενα αν συγκριθεί με τη ν αντί­ στοιχη του Κριμαϊκού πολέμου (20%) ή του Αμερικανικού Εμφυλί­ ου (13,3%). Ο Frölich σημειώνει επί­ σης πως από τα 31 τραύματα κ ε­ φαλής που αναφέρει ο Ομηρος, όλα ήταν θανατηφόρα. Μία μ ελ έ­ τη σε σ κελετούς Αιγυπτίων στρατιωτών που φονεύθηκαν κατά τη διάρκεια μιας πολιορ­ κίας το 2.000 π.Χ., επιβεβαιώνει τη ν υψηλή θνησ ιμότητα λόγω κρανιακών τραυμάτων. Π ενήντα εννέα από το υς σ κελετούς έφεραν τραύματα κεφαλής, από τα οποία 49 διαπι­ στώ θηκε ότι προκλήθηκαν από π έτρ ες που ρίφθηκαν από τα τείχη και τα υπόλοιπα 10 από βέλη που πέτυχαν το θύμα στο πρόσωπο. Ενας λίθος βάρους 13,6 kg που ρίπτεται από ύψος 12 μέτρω ν, έχει κινητική ενέργεια 1.588 Joule, ικανή να συντρίψει οποιοδήποτε είδος θωράκισης τη ς Εποχής του Σιδήρου. Τα βέλη ευθύνονταν για το 10% των τραυμάτων, με ένα ποσοστό θνησ ιμότητας 42%. Η ικανότητα τη ς αρχαίας θωράκισης να αντέχει σε πλήγματα από βέλη φάνηκε με χα­ ρακτηριστικό τρόπο στα Κούναξα, όπου, ό­ πως αναφέρει ο Ξενοφών, το ελληνικό στρά­ τευμα δ έχ θ η κε καταιγισμό τοξευμά τω ν από τους Πέρσες επί πολλές ώρες, χωρίς να υπάρξουν σημαντικές απώλειες. Τα βέλη από τα σ ύνθετα τό ξα ήταν ικανά να τρυπήσουν το θώρακα, αλλά συνήθως όχι σε τέτο ιο βάθος ώστε να προκαλέσουν το θάνατο. Τυπικό πα­ ράδειγμα απ οτελεί η θωράκιση των Ασσυριών πολεμιστών. Υπολογίζεται ότι ο μέσος άνδρας παρουσίαζε συνολική ε κ τε θ ε ιμ έν η επιφάνεια 6.832 cm2, δηλαδή 0,68 m2. Ενας Ασσύριος ο­ πλισμένος για μάχη ε ξ έ θ ε τ ε μόνο 542 τετρ α ­ γωνικά εκατοστά στην περιοχή του λαιμού και του προσώπου, 1.103 τετραγω νικά εκα το ­ στά στα χέρια, 413 τετραγω νικά εκατοστά στην κοιλιά και 1.265 τετραγω νικά εκατοστά στα κάτω άκρα. Η συνολική τρωτή επιφάνεια ήταν συνεπώς 3.323 τετραγω νικά εκατοστά, δηλαδή το 49% τη ς αρχικής. Μία εκ τετα μ έν η μελέτη σύγχρονων επιστημόνων που αναπα­ ρέστησαν τις αρχαίες τα κτικές, κα τέλ η ξε στο συμπέρασμα πως αν μια δύναμη 1.000 το ξο ­ τών έβα λλε σε ομοβροντία από απόσταση 250 μέτρω ν, 220 από τα βέλη τη ς θα έβρισκαν στόχο επί μιας συμπαγούς μάζας πεζικού που

δεν θα π ροστατευόταν από ασπίδες. Από αυτά 120 περίπου θα έπλητταν αθωράκιστα ή άλλα ευπαθή σημεία, συγκεκριμένα 18 το λαι­ μό, κάτι που θα επ έφ ερε ακαριαίο θάνατο, 13 την κοιλιακή χώρα (στο 80% θα ακολουθούσε θάνατος από μόλυνση μέσα σε τρ εις ημέρες), 36 τα χέρια και 53 τις κνή μες και το υς μη­ ρούς. Λ ιγότερο από 2% των τραυμάτω ν στα ά­ κρα θα αποδεικνυόταν θανατηφ όρο και μόνο αν είχε πληγεί κάποια αρτηρία. Αν υποθέ­ σουμε πως όλα τα τραύματα θα ανάγκαζαν το στρατιώτη να αποσυρθεί από τη μάχη και ληφ θ εί υπόψη πως ένας το ξό τη ς μπορεί να Θάλ­ λει π έντε φ ορές το λεπτό, στα π έντε λεπτά (που χρειάζονταν για να πλησιάσουν οι δύο στρατοί) μια δύναμη 1.000 τοξοτώ ν θα αχρή­ σ τευε 110 στρατιώ τες με κάθε ομοβροντία της. Βάλλοντας 5 ο μοβροντίες το λεπ τό για 5 λεπτά, οι το ξό τες θα προκαλούσαν το φαντα­ στικό αριθμό των 2.750 απωλειών στον εχθρό πριν καν διασταυρωθούν τα δόρατα των αντι­ πάλων! Η ασπίδα απάλλαξε το αρχαίο πεζικό από έναν τέτο ιο φόρο αίματος, παρέχοντας άριστη προστασία για όσο διάστημα οι σχημα­ τισμοί διατηρούσαν τη συνοχή τους. Η μέση επιφάνειά τη ς ήταν 0,74 m2, αρκετή για να κα­ λύψει ολόκληρο το σώμα του πολεμιστή. Το βέλος όμως π αρέμενε ένα ύπουλο όπλο γιατί, αν και τα τραύματα που επ εφ ερε επικεντρώ ­ νονταν τελικά στα άκρα, ακόμα και στις περι­ πτώσεις που δεν έβρισκε αρτηρία προκαλούσε συχνά θανάσιμη μόλυνση, γεγονός που α­ παιτούσε ακρωτηριασμό στο 62% των περι­ πτώσεων - μια πρακτική άγνωστη στους αρ­ χαίους γιατρούς μέχρι και το υς κλασικούς χρόνους. Τα δόρατα εξελίχθη κα ν από τα απλά υπο­ δείγματα των 1,8 μέτρω ν των αρχαϊκών χρό­ νων στη φοβερή μακεδονική σάρισσα των 5,5 μέτρων. Οι ο ξείες αιχμές τη ς λόγχης επ έτρ ε­ παν στα δόρατα να τρυπούν ή να κόβουν το ανθρώπινο σώμα και ήταν ιδιαίτερα θανατη­ φόρες όταν έπλητταν τη ν τραχεία ή τη ν τρα­ χηλική φλέβα. Αν και δεν ήταν εύκολο να προ­ σβάλουν απ’ ευθ εία ς ένα θωρακισμένο αντί­ παλο, μπορούσαν να το ν πληγώσουν ή να τον ρίξουν στο έδαφος, όπου θα παρουσίαζε πο­ λύ ευκο λότερο στόχο, εκθ έτο ντα ς ζωτικά ση­ μεία του σώματος για το τελειω τικό κτύπημα. Το σπαθί δεν απ ετέλεσ ε βασικό όπλο μά­ χης για κανένα στρατό μέχρι τη ν εμφάνιση τη ς Ρώμης. Οι αρχαίοι Ελληνες το αντιμετώ ­ πιζαν ως βοηθητικό μέσο και ήταν ελάχιστα εξοικειω μένοι με τη χρήση του, χωρίς να έ­ χουν ιδιαίτερα άδικο, αφού ένας μαχητής κα­ λά εκπαιδευμένος στο δόρυ π λεονεκτεί στην αναμέτρηση με έναν ξιφομάχο. Στα χέρια των Ρωμαίων λεγεωνάριων όμως το θρυλικό gladius προκαλούσε το ν τρόμο στους αντιπάλους. Το πλε­ ονέκτημα του σπαθι­ ού αυτού σε μια μάχη εκ του συστάδην ή-

Η συμ βολή το υ π ρω τοπ όρου Ιπ π οκράτη (460-370 π.Χ.) σ τη ν ια τρ ικ ή επ ισ τή μ η , έ γ κ ε ιτ α ι π ερ ισ σ ό τερ ο σ τη σ υ σ τη μ α τικ ή του μ έ θ ο δ ο , παρά σ τις κ α ιν ο το μ ίες το υ . Η κ α τα γ ρ α φ ή τω ν σ υμ π ερα σ μ άτω ν τη ς ελ λη νική ς εμ π ειρ ικ ή ς Ια τρ ικ ή ς σ ε 60 βιβλία, υ π ή ρ ξε έρ γ ο τε ρ ά σ τια ς σημ α σ ίας. Ο Ιπ π ο κρ ά τη ς β ά σ ιζε τη ν ια τρ ικ ή θ εω ρ ία σ τις κ λιν ικές π α ρ α τη ρ ή σ εις τω ν συμπ τω μάτω ν εν ό ς α σ θ εν ο ύ ς , θ έ τ ο ν τ α ς τις β ά σ εις τη ς ια τρ ικ ή ς δ ια γνω σ τική ς.

ταν ό τι μπορούσε να προκαλέσει βαθιά τραύ­ ματα σχεδόν σε κάθε μέρος του σώματος. Μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί με φ ο­ βερό τρόπο κατά των χεριών, όπως συνήθι­ ζαν να ενεργούν οι Ρωμαίοι. Αν ένας στρατιώ­ τη ς δεχόταν στο βραχίονα ή στον καρπό ένα κά θ ετο κτύπημα, το σπαθί ακρωτήριαζε ε ύ ­ κολα το μέλος και άφηνε το αποσβολωμένο θύμα ανυπεράσπιστο απέναντι σε μια δ ε ύ τε ­ ρη θανατηφόρα νύξη στην κοιλιά, το λαιμό ή το πρόσωπο. Πιθανώς το πιο σ ύνηθες τραύμα για τους αρχαίους πολεμιστές ήταν το κάταγμα. Το γ ε­ γονός πως τα αιγυπτιακά και τα σουμεριακά

Τραυμ α τισ μ ένος Ε λληνας ο π λίτη ς των κλασικώ ν χρόνω ν, σ τη ρ ιζ ό μ εν ο ς σ τη ν ασπίδα το υ . Δ ια φ α ίν ε τα ι ο ηρω ικός χ α ρ α κ τή ρ α ς τη ς ο π λιτική ς μ άχ ης (Από το ναό τη ς Α φ α ίας σ τη ν Α ίγινα, 480 Π .Χ .).

ιατρικά κείμενα ασχολούνται εκτενώ ς με πε­ ριπτώσεις σπασμένων οστών, φανερώνει πως οι στρατιωτικοί γιατροί τη ς εποχής ήταν αρ­ κετά εξοικειω μένοι με αυτό το ν τύπο τραυμάτων. Με εξαίρεση το κρανίο, υπάρχει πολύ μικρή διαφορά στο μ έγεθ ος τη ς δύνα­ μης που απαιτείται για να συντρίβει οποιοδήπ οτε οστό στο ανθρώπινο σώμα. Ακόμα και τα χονδρά οστά του μηρού χρειάζονται λίγο πε­ ρισσότερη φόρτιση για να σπάσουν σε σχέση με τα λεπτά κόκκαλα του βραχίονα. Υπολογί­ ζεται πως 91,8 Joule ενέργεια ς κρούσης είναι αρκετά για να θραύσουν οποιοδήποτε οστό στο ανθρώπινο σώμα, εκτό ς από εκείνα του κρανίου. Ετσι ένα πλήγμα που καταφερόταν στα πλευρά ενός θωρακισμένου αρχαίου πο­ λεμιστή από ρόπαλο (137 Joule), ακόντιο (91 Joule), πέλεκυ (95,6 Joule), απλό ξίφ ος (105 Joule), διατρητικό π έλεκυ (105 Joule), gladius (137 Joule) ή δόρυ (96 Joule), θα μπορούσε εύ ­ κολα να προκαλέσει κατάγματα. Χωρίς αμφι­ βολία ο αρχαίος στρατιώτης κινδύνευε σοβα­ ρά από σπάσιμο των οστών, τραύμα που θα το ν άφηνε εκ τεθ ειμ έν ο σε επόμενο θανάσιμο πλήγμα. Αξίζει να σημειω θεί πως μέχρι τη ν ε ­ ξαφάνιση του αλόγου από το πεδίο μάχης, κα­ τά το ν 20ό αιώνα, τα κατάγματα αποτελούσαν τη ν κυριότερη αιτία τραυματισμού και για το υς ιππείς, οι οποίοι συχνά κατά τη διάρκεια τη ς μάχης έπ εφταν από τα άλογά τους. Θεω ρείται βέβαιο πως η συχνότητα και ο τύπος των τραυμάτω ν στις μάχες τη ς αρχαιό­ τη τα ς ποίκιλλαν αρκετά, ανάλογα με τα όπλα, τις θωρακίσεις και τις τα κτικές που χρησιμοποιήθηκαν σε κάθε περίοδο. Ο κίνδυνος του θανάτου κυμαινόταν πολύ, ανάλογα με το στρατό στον οποίο υπηρετούσε κάποιος. Ετσι ο Αιγύπτιος στρατιώτης που πολεμούσε το υς Υκσώς ήταν τελείω ς απ ροστάτευτος α­ πέναντι στα όπλα τους, ενώ ο στρατιώτης τη ς ίδιας εθ νικό τη τα ς που πολεμούσε το υς Χετταίους μετά από 200 χρόνια είχε πολλές πιθαν ό τη τες να βγει από μία μάχη σώος και αβλα­ βής. Φυσικά οι αναλύσεις δεν ισχύουν για στρατούς των οποίων η πειθαρχία κατέρ ρεε και τρέπ ονταν σε άτακτη φυγή, αφού οι άν­ δρες το υς θα ήταν τρω τοί απέναντι σε κάθε είδους προσβολή από τη διώκουσα δύναμη. Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η διαπί­ στωση πως ένας αρχαίος στρατιώτης, από τη ν Εποχή του Χαλκού ως και το ν 1ο αιώνα π.Χ., κινδύνευε να πεθάνει από διάφορες μο­ λύνσεις τραυμάτω ν στον ίδιο ακριβώς βαθμό με ένα συνάδελφό του οποιοσδήποτε άλλης εποχής μέχρι τη ν έναρξη του Α ’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο θάνατος παραμόνευε τον τραυματία τη ς μάχης με τη μορφή τριών φο­ βερών μικροβιακών απειλών: το ν τέτανο, την αεριογόνο γάγγραινα και τη σηψαιμία. Ο τέτα νο ς ήταν η σ υνηθέστερη μόλυνση. Π ροέρχεται από το αναερόβιο βακτήριο Clostridium tetani, που εισ έρχεται στον οργανι­ σμό μέσω βαθιών τομώ ν στο δέρμα και τα σπλάχνα, και συνήθως συνοδεύει τραύματα που παρουσιάζουν σοβαρή ιστολογική βλάβη και νέκρωση. Το βακτήριο του τετάνου παρά­ γει μια το ξίνη που “ τα ξιδ εύ ει” ως το ν νωτιαίο μυελό και προκαλεί τρ ομ ερ ού ς σπασμούς στους σ κελετικούς μύες. Οι σπασμοί αυτοί εί-

ß j

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

52

.αι δυνατό να σκοτώσουν το ν ασθενή από α­ σφυξία. καθώς διογκώνουν υπερβολικά το διάφραγμα και μπορεί να είναι τόσο ισχυροί ώστε να καταστρέψουν τη σπονδυλική στήλη σε κάποιο σημείο, προκαλώντας αφόρητο πό­ νο. Μία ακριβής περιγραφή αυτών των συμπτωμάτων υπάρχει στους "Αφορισμούς” του Ιπποκράτη, ένδ ειξη πως οι αρχαίοι Ελλη­ νες γνώριζαν καλά τις επιπτώσεις του τε τά ­ νου. Το βακτήριο του τετάνου ενδ ημ εί στην επιφάνεια του εδάφ ους και βρίσκεται κυρίως σε εκτάσ εις πλούσιες σε κοπριά τυπικές των αγροτικών κοινωνιών του αρ­ χαίου κόσμου. Οι πληθυσμοί του αυξάνο­ νται όπου η υγιεινή βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα και όπου υπάρχουν ανθρώπινα ή ζωϊκά περιττώματα. Ετσι κάθε στρα­ τιώ της του οποίου το τραύμα θα ερχό­ ταν σε επαφή με το χώμα. κινδύνευε άμεσα από μόλυνση. Αν το τραύμα δεν καθαριζόταν προσεκτικά με νερό ή κρασί και οι γιατροί έ ­ σπευδαν να το καλύψουν αμέσως με πρόχει­ ρους επιδέσμους χωρίς να το καθαρίσουν α­ πόλυτα, η μόλυνση από τέτα ν ο ήταν σίγουρη. Ο μέσος όρος μολύνσεων τέτο ιο υ είδους ή ­ ταν περίπου 5,6% και η θνησ ιμότητα 80%. Από τη στιγμή που ένας στρατιώτης μολυνόταν, η επιβίωσή του εξα ρ τά το από τη ν αντοχή του και το ανοσοποιητικό σύστημα του οργα­ νισμού του. Η αεριογόνος γάγγραινα προκαλείται από έξι είδη βακτηρίων γνωστών υπό το γενικό όρο Clostridium perfigens, που είναι επίσης αναερόβια και ενδημούν στο καλλιεργημένο έ­ δαφος. Παράγουν μία το ξίνη που καταστρέ­ φει το μυϊκό ιστό μέσω φυσαλίδων υδρογό­ νου. Η περιοχή του τραύματος νεκρώ νεται, η μόλυνση επ εκτείνετα ι και σ υνοδεύεται από τρομερή δυσωδία που παράγουν οι αποσυντι­ θ έμ εν ο ι ιστοί. Το ποσοστό εμφάνισης του συγκεκριμένου είδους μόλυνσης θα πρέπει να κυμαινόταν στο 5%, αλλά μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως η θνησ ιμότητα στους αρχαίους στρατούς που δεν γνώριζαν τη ν τεχνική του ακρωτηριασμού θα έφθανε το 100%. Η σηψαιμία ή δηλητηρίαση του αίματος, προκαλείται όταν το συνηθισμένο βακτήριο του σώματος Staphilococcus bacteri εισ έλθει στο κυκλοφορικό σύστημα. Αν ένα κύριο αι­ μοφόρο αγγείο τρυπ ηθεί και το τραύμα προ­ σβληθεί από δευτερεύουσ α μόλυνση, αυτή μπορεί να επ εκτα θ εί στο φυσιολογικά απο­ στειρωμένο κυκλοφορικό σύστημα. Το ποσο­ στό εμφάνισης μιας τέτο ια ς μόλυνσης είναι 1,7% και αυτή παρουσιάζεται κυρίως σε περι­ πτώσεις αρτηριακών τραυμάτων. Η θνησ ιμό­ τη τα ως τα μέσα του 20ού αιώνα π αρέμενε ε ­ ξαιρετικά υψηλή, μέχρι τη ν εμφάνιση και τη διάδοση των αντιβιοτικών. Ενας στους τέσσ ερις τραυματίες τη ς αρ­ χαίας μάχης πέθαινε από τις πληγές του μέσα σε 7 ως 10 μέρ ες από τις τρ εις παραπάνω κύ­ ριες αιτίες ή από αιμορραγικό σοκ. Πρέπει να τονισ τεί πως αυτοί οι τέσσερις παράγοντες παρέμειναν ως βασικές αιτίες θανάτου ασ θε­ νών και τραυματιών μέχρι το τέλο ς του Α' Πα­ γκοσμίου Πολέμου.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

is

ilfF W

αρκετα τη ν αντίσταση του στρατιώτη στις ασθένειες, καθώς η διατροφή που U παρεχόταν ήταν τις περισσότερες φορές ' 1 ανεπαρκής για να διατηρήσει σε υψηλά ε ­ πίπεδα τη ν αμυντική ικανότητα του οργα­ νισμού. Οι στρατοί που βρίσκονταν σε κίνη­ ση κινδύνευαν λιγότερο από τις επιπτώσεις της κακής υγιεινής. Τα πιο πιθανά σημεία για εκδήλωση επιδημιών ήταν εκεί όπου ορ­ γανώνονταν πολιορκίες, με τεράσ τιους α­ ριθμούς πολεμιστών να συγκεντρώ νονται σε ελάχιστο χώρο. υποφέροντας συχνά από ελλείψ εις τροφίμων. Σ υνηθέσ τερη ασθένεια για τους αρχαί­ ους ήταν η δυσεντερία. Αποκαλούμενη "εκσ τρα τευτικός π υρ ετό ς” , είναι πιθανώς η κοι­ νότερη ασθένεια μεταξύ των στρατιωτών ό­ λων των εποχών. Η πρώτη σαφής περιγραφή των συμπτωμάτων τη ς δυσ εντερίας σημειώ­ νετα ι σε αιγυπτιακούς πάπυρους του 1550 π.Χ., αλλά θα πρέπει να ήταν γνωστά από πο­ λύ π αλαιότερες περιόδους. Ο Ιπποκράτης τα αναφέρει με λεπ το μέρ ειες στα γραπτά του. Τα ρωμαϊκά ιατρικά κείμενα παρουσιάζουν εκτενώ ς προληπτικές μεθόδους. Η δ υσ εντε­ ρία προκαλείται από έναν υδρόβιο βάκιλλο που μετα δίδετα ι στον οργανισμό από μολυσμένη τροφή και νερό. Συνέβη συχνά, σε πορείες, να καταβληθεί ένας ολόκληρος στρατός όταν ξεδίψασε από ακατάλληλη πη­ γή. Αν και η συνήθης θνησ ιμότητα κυμαινό­ ταν στο 5%, η εμφάνιση τη ς δυσ εντερίας ακινητοποιούσε τεράσ τιους αριθμούς ανδρών για περιόδους δύο ως τριών εβδομάδω ν -αν­ δρών που δεν μπορούσαν σε αυτό το διάστη­ μα να χρησιμοποιηθούν ως μάχιμα στοιχεία κατά κανένα τρόπο. Ο τυ φ ο ειδ ής πυρετός, που προέρχεται από το βακτήριο Salmonella typhi, ήταν άλλη μια “πληγή” για το ν αρχαίο πολεμιστή, διαδι­ δόμενη τάχιστα από μύγες που μόλυναν τη ν ανθρώπινη τροφή. Οι Αιγύπτιοι και οι Ασσύριοι ήταν αρκετά εξοικειω μένοι με τη ν α ντιμε­ τώπισή του, αλλά οι Ρωμαίοι ήτα ν οι πρώτοι που έλαβαν συστηματικά μέτρα υγιεινής για το ν περιορισμό τη ς σ υγκεκριμένης ασ θένει­ ας. Κατασκεύαζαν τα αποχωρητήριά το υς με βάθος τριών μέτρων, τα ξέπλεναν με νερό και τα κάλυπταν με ξύλινες σανίδες ή π έτρες ώστε να τα κρατήσουν σκοτεινά και απαλλαγ­ μένα από μύγες. Γνώριζαν πως ένας στρατός που βρισκόταν στο επίκεντρο μιας επιδημίας τυ φ ο ειδ ού ς πυρετού, ουσιαστικά αχρησ τευ­ όταν ως μάχιμη δύναμη. Η θνησ ιμότητα έ ­ φθανε το 10 ως 13%, αλλά το σημαντικότερο ήταν πως απαιτούντο τέσσερις εβδομάδες φοβερού πόνου και παραληρηματικού πυρε­ τού για να πραγματοποιήσει η ασθένεια τον κύκλο της. Η προμήθεια πόσιμου νερού κατά τη διάρκεια μιας εκσ τρατείας φαίνεται πως απα­ σχολούσε αρκετά το υς αρχαίους στρατούς. Ο Ελληνας στρατιώτης συνήθιζε να παίρνει μα­ ζί του μία ποσότητα κρασιού για να βοηθήσει το στομάχι του να εξοικειω θεί με το σκληρό νερό που θα έπρεπε να πιεί στον πόλεμο. Ο Ρωμαίος στρατιώτης σπάνια μ ετέ φ ε ρ ε νερό στο παγούρι του, προτιμώντας να καταναλώ­ νει ένα είδος δυνατού, κόκκινου, ξινισμένου

h|H|I

Σ ε ένα ρω μαϊκό σ τα θ μ ό επ ίδ εσ η ς τρ α υ μ ά τω ν οι π ληγω μένοι λ εγεω νά ρ ιο ι δ έχ ο ντα ι τις ια τρ ικ ές φ ρ ο ν τίδ ες . Σ ε α ν τίθ εσ η μ ε ά λλο υς π ολιτισ μ ούς τη ς α ρ χ α ιό τη τα ς , οι Ρω μαίοι δ εν θ εω ρ ο ύ σ α ν κ α τα κ ρ ιτέ ο να αναπ αριστούν τις απ ώ λειές το υ ς σ τη μ άχη. Η π εριποίηση των τρ α υ μ α τιώ ν δ εν εκ λα μ β α ν ό τα ν ως αποδοχή α δ υνα μ ίας, αλλά ω ς επ ιβεβαίω ση τη ς α νώ τερ η ς ρω μ α ϊκή ς οργάνω σης και του εν δ ια φ έρ ο ν το ς που επ εδ είκ ν υ ε το κ ρ ά το ς για το υ ς π ο λ εμ ισ τές το υ .

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Στους στρατούς των αρχαίων χρόνων, ό­ πως και σε όλους το υς στρατούς μέχρι τον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1905, περισσότε­ ροι στρατιώ τες έβρισκαν το θάνατο από α­ σ θένειες παρά από τα όπλα του εχθρού. Οι α­ σ θένειες στους αρχαίους στρατούς εμφ ανί­ ζονταν πολύ πιο εύκολα στις περιπτώσεις που μεγάλος αριθμός ανδρών συνωστιζόταν για αρκετό χρονικό διάστημα σε χώρους ό­ που δεν υπήρχαν οι στοιχειώδεις π ροϋποθέ­ σεις υγιεινής, Με τη ν εξαίρεση των στρατών τη ς Αίγυπτου και τη ς Ρώμης που τηρούσαν σχολαστικά το υς βασικούς κανόνες υγιεινής, ελέγχοντας τη ν καταλληλότητα του πόσιμου νερού και των τροφίμων, οι υπόλοιποι στρα­ το ί δ εν έπαιρναν απολύτως κανένα προληπτι­ κό μέτρο. Οι π ολεμικές επιχειρήσεις μείωναν

ΤΥΠΙΚΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΜΙΑΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΛΕΓΕΩΝΑΣ ΣΕ ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΜΑΧΗ Εμπλεκόμενη δύναμη 6.000 άνδρες Φονευθέντες 330 άνδρες Τραυματίες 360 άνδρες θάνατοι από αιμορραγικό σοκ 50 άνδρες (13,8%) θάνατοι από τέτανο 22 άνδρες (5%) Θάνατοι από αεριογόνο γάγγραινα 15 άνδρες (4%) Θάνατοι από σηψαιμία 5 άνδρες (1,2%) Αλλες αιτίες 15 άνδρες (4%) Ποσοστό ανανήψεων από τραύματα 70%

κρασιού (acetum) που είχε υποστεί παρατεταμένη ζύμωση. Οταν οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Παλαιστίνη οι Εβραίοι, που ήταν συνηθισμέ­ νοι στα τοπικά γλυκά κρασιά, κοιτούσαν πα­ ράξενα το υς κα τα κτη τές το υς να πίνουν αυτό που οι ίδιοι θεωρούσαν ξίδι. Το βέβαιο είναι πως η κατανάλωση του ξινισμένου κρασιού από το υς Ρωμαίους είχε πολλά ιατρικά π λεο­ νεκτήματα. Εξαιρετικά πλούσιο σε πολυφαινόλες, μπορούσε ταυτόχρονα να χρησιμοποι­ η θεί από τους στρατιωτικούς γιατρούς ως α­ ντισηπτικό και καθοριστικό των τραυμάτων, ενεργώ ντας ως βακτηριοσ τατικός και βακτη­ ριοκτόνος παράγοντας. Ο τύφ ος είναι επίσης μια από τις πλέον θανατηφ όρες ασ θένειες, που έχουν συνδέ­ σει το όνομά το υς με τις στρατιω τικές επιχει­ ρήσεις σε όλους τους αιώνες. Ο φ ειλεται σε ένα μικροοργανισμό που είναι κάτι μεταξύ βακτηρίου και ιού και αναπτύσσεται στο αίμα διαφόρων ζώων, συμπεριλαμβανομένων των ποντικών. Π ρόκειται για μια ασθένεια που με­ ταδίδεται στον άνθρωπο από τις ψ είρες (Pediculus humanus), που ζουν μέσα στα ρούχα και τα μαλλιά, και εκδηλώ νεται πολύ συχνά ε­ κεί όπου μεγάλος αριθμός ατόμων είναι ανα­ γκασμένος να συμβιώνει σε πολύ μικρούς χώ­ ρους, όπως φυλακές, πλοία κ.ά. Τα συμπτώμα­ τα του τύφ ου είναι υψηλός π υρετός, ρίγη, αί­ σθηση αδυναμίας και πόνος στις αρθρώσεις που σ υνοδεύεται από φ οβερούς πονοκεφά­ λους. Η θνησ ιμότητα από τύφ ο κυμαινόταν μεταξύ 10 και 40% και είναι γνωστό πως κατά καιρούς η ασθένεια αυτή έχει αφανίσει ολό­ κληρους στρατούς! Ο τύφ ος είναι μια ασθέ­ νεια τη ς εύκρατης ζώνης και είναι πιθανό οι στρατοί τη ς αρχαίας Ελλάδας και τη ς Ρώμης να είχαν καλή γνώση των συνεπειών τη ς... Οι σ τρατιές τη ς Βαβυλώνας και τη ς Αιγύπτου α­ ντιμετώπιζαν αρκετά λιγότερα περιστατικά λόγω του θερ μο ύ κλίματος και τη ς τάσης να φορούν λιγότερο βαριά ενδύματα. Οταν ό­ μως μετα κινούντο σε εύκρ α τες περιοχές, ό­ πως α υτές του Λιβάνου και τη ς Αρμενίας, κιν­ δύνευαν σοβαρά από μόλυνση. Αν και οι ιστο­ ρικοί συγγραφείς δ εν συμφωνούν απόλυτα, η κυρίαρχη άποψη είναι πως η μεγάλη επιδημία που θέρισ ε το ν αθηναϊκό στρατό κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο οφειλόταν κατά πά­ σα πιθανότητα σε τύφο. Παρόμοιας επικινδυνότητας με το ν τύφο ήταν και οι εμφανίσεις τη ς ευλογιάς, που ή­ ταν αρκετά συχνές στον αρχαίο κόσμο, με θνησ ιμότητα η οποία τις περισσότερες φο­ ρές κυμαινόταν από 20 ως 40%, αλλά μπορού­ σε να α γγίξει και το 90%. Από μια τέτο ια επι­ δημία π έθανε το 1160 π.Χ. και ο Φαραώ Ραμσής Ε', ενώ η μεγάλη επιδημία που αποδεκάτισε τη Ρώμη των Αντωνίνων το 2ο αιώνα μ.Χ. οφειλόταν πιθανώς σε ευλογιά που μ ετέ φ ε ­ ραν από τις ανατολικές επαρχίες οι επανακάμπτουσες λεγεώ νες. Τα αρχεία αποστρατειών του ρωμαϊκού σ τρατού επιτρέπουν σαφή γνώση τη ς σοβα­ ρότητας τω ν επιπτώσεων των ασθενειών στη ζωή του αρχαίου πολεμιστή. Σε μια ρωμαϊκή λεγεώ να του 1ου αιώνα μ.Χ., το 50% των στρατιωτών που κατατάσσονταν σε ηλικία 18 ετών ήταν ακόμα ζωντανοί στα 42 το υς ώστε

Τ ρ αυμ α τίες Ε λ α μ ίτες π ο λ εμ ισ τές ω θο ύ ν τα ι π ρος τη ν κ ο ίτη εν ό ς π ο τα μ ο ύ , ενώ το υ ς κ α τα σ φ ά ζο υ ν χω ρίς έ λ ε ο ς οι Α σσύριοι σ τρ α τιώ τε ς το υ βασιλιά Ασουρμπανιμπ άλ σ τη μ άχη το υ Τιλ Τούμπα. Οι Ε λ α μ ίτες δ εν φ έρ ο υ ν θω ρ ά κισ η και ο οπ λισμός το υ ς π ρ ο δ ίδ ετα ι από τις επ ιπ λέο υ σ ες φ α ρ έ τρ ε ς και τα τό ξα .

να απολαύσουν τη σύνταξή τους. Εφ’ όσον το 5,8% τω ν στρατιωτών θα πέθαινε στη μάχη και ένα άλλο 8-10% θα υπέκυπτε σε τραύματα πολέμου, αυτό σημαίνει πως το υπόλοιπο 35% των λεγεωνάριων θα πέθαινε από κάποι­ ος μορφής ασθένεια, συμπεριλαμβανομένων των επιδημιών. Πάντως, παρά τη συμμετοχή του σε δεκά δες μάχες, ο μέσος λεγεω νάριος ήταν γενικά μακροβιότερος από το μέσο Ρω­ μαίο πολίτη και είχε π έντε φ ορές λιγότερα στοματολογικά προβλήματα από αυτόν, γεγο ­ νός που μαρτυρεί τη ν καλύτερη δίαιτα των στρατοπέδων,

Ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΩΝ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΕΙΛΗ Ενας στρατός κινδυνεύει σε μεγάλο βαθ­ μό και από ατυχήματα. Ακόμα και η απλή με­ τακίνηση μιας δύναμης 10.000 ανδρών δεν εί­ ναι εύκολη υπόθεση και η πορεία στοιχίζει αρκετά στην υγεία και τη ν ασφάλεια του στρατιώτη. Οι αρχαίοι στρατοί συνήθιζαν να βαδίζουν σε φάλαγγες, καθώς δεν υπήρχαν δρόμοι και αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να διατηρηθεί ένας στοιχειώδης έλεγχος από τη διοίκηση. Ο στρατός του Αλεξάνδρου, με το υς 65.000 πεζούς και το υς 6,000 ιππείς του, στοιχιζόμενος σε φάλαγγα πλάτους 10 αν­ δρών θα εκτεινό τα ν σαν φίδι σε μήκος 25 χι­ λιομέτρω ν, χωρίς να συνυπολογιστούν τα με­ ταφορικά ζώα στις εφοδιοπομπές. Οι στρατοί όφειλαν να κινηθούν κατά το δυνατό σαν μια συμπαγής μάζα -αλλιώς δεν μπορούσαν να κι­ νηθούν καθόλου. Ο αέρας που εισπνέει ένας στρατιώτης στο κέντρο ενός σχηματισμού εί­ ναι δύσοσμος, η σκόνη φράσσει τα ρουθού­

νια, τα μάτια ερεθίζοντα ι και οι πνεύμονες καταπονούνται. Οπως έλεγ ε κάποτε και ο Να­ πολέων. “ ο κόσμος του στρατιώτη στην πο­ ρεία απ οτελείται ε ξ ολοκλήρου από τη θ έα του σάκου στην πλάτη του μπροστινού το υ ” . Σε μια μόνο ημέρα πορείας οι ρινορραγίες, οι ερεθισ μοί των οφθαλμών και τα αναπνευστι­ κά προβλήματα προκαλούσαν βλάβες τέ το ι­ ου βαθμού ώστε α ρκετοί στρατιώ τες άρχιζαν να π έφ τουν λιπόθυμοι έξω από τις γραμμές το υς και να εγκαταλείπ ονται πίσω. Σε ζεστά κλίματα ο αριθμός των απωλειών αυξανόταν κατά πολύ. Η διατροφή στους αρχαίους στρατούς ή ­ ταν άλλο ένα σημαντικό πρόβλημα. Οι σύγ­ χρονοι στρατοί υπολογίζουν πως ένας στρα­ τιώ της βάρους 73 κιλών που μ ετα φ έρ ει ένα μέτριο φόρτο περπατώντας επί 8 ώρες, χρει­ άζεται 3.402 θ ερ μ ίδ ες και 70 γραμμάρια πρω­ τεϊνώ ν τη ν ημέρα. Η πίεση και η υπερπροσπά­ θ εια κατά τη μάχη αυξάνουν την ποσότητα τροφ ής που απαιτείται για να δια τηρηθεί ο πολεμιστής υγιής και αξιόμαχος. Στις ερήμους και γενικό τερ α σε κλίματα με υψη­ λ ές θερμοκρασίες και χαμηλή υγρασία, ο στρατιώτης χρειάζεται τουλάχιστον 8,5 λίτρα νερό σε ημερήσια βάση. Η δίαιτα που ακολουθείτο στους αρχαί­ ους στρατούς ήταν τελείω ς ανεπαρκής για π αρατεταμένες επιχειρήσεις. Περιλάμβανε κυρίως σιτάρι, κριθάρι και κεχρί, που α λέθ ο ­ νταν για να παρασκευαστούν ψωμί, μπισκότα και χυλός. Η τυπική μερίδα που αντιστοιχού­ σε σε κάθε άνδρα κυμαινόταν μεταξύ 1 και 1,4 kg δημητριακών ημερησίως, που σε μορ­ φή άρτου παρείχαν μόνο 2.500 θ ερ μ ίδ ες και 100 γραμμάρια πρωτεϊνών. Αυτός ο αριθμός θερμίδω ν ήταν σαφώς ανεπαρκής, ακόμα και για τις καλύτερ ες δυνατές συνθήκες εκσ τρα­ τεία ς που θα μπορούσε να συναντήσει ένας στρατιώτης. Μία πορεία τριών ή τεσσάρων ημερών εξασθενούσε πολύ το στρατό και επιδείνωνε ακόμα και τα μικρότερα προβλήματα υγείας. Π ολλές φ ορές οι δ ιοικητές βρίσκο­ νταν, μ ετά από ένα επίπονο δρομολόγιο, στη δυσάρεστη θέση να δ ιαθέτουν μια δύναμη που δ εν μπορούσε να πολεμήσει. Σαν να μην έφ τα νε η κόπωση από τη ν ίδια τη ν πορεία, ο αρχαίος πολεμιστής έπρεπε να μ ετα φ έρ ει και τα εφόδιά του, που στην περίπτωση των Μακεδόνων ζύγιζαν 27 κιλά, ενώ στην περίπτωση των Ρωμαίων περίπου 25. Το βάρος του φόρ­ του καθιστούσε με τη σειρά του το στρατιώ­ τη, στα ζεστά κλίματα, ευάλω το και το ν έφ ερ ­ νε πολύ κοντά σε θερμική εξάντλησ η και θερμοπληξία. Οι άνδρες τό τε φορούσαν κα­ τά τις πορείες ολόκληρη τη ν εξάρτυσ ή τους και μπορούμε να φανταστούμε το μαρτύριο που υφίσταντο όταν η θωράκιση και το κρά­ νος, εκτεθ ειμ έν α καθώς ήταν στον ήλιο, έ ­ καιγαν και στο απλό άγγιγμα. Οι στρατιώτες μπορούσαν να π ροστατευτούν από ηλιακά ε ­ γκαύματα επαλείφοντας το δέρμα με λάδι από φοίνικα ή ελιά, αλλά δ εν υπάρχει καμία ένδ ειξη για τη ν εφαρμογή αυτού του μέτρου πριν από τη ν εποχή τη ς αυτοκρατορικής Ρώ­ μης. Ενα ρωμαϊκό χρονικό μας παρέχει ένα γραφικό παράδειγμα του τι μπορεί να συμβεί σε ένα στρατό που δ εν φρόντισε να λάβει τα

*

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

54 Εκ»*,

μέτρα του για προοταοία από το ν καύαωνα. Το 24 π.Χ. ο Aelius Gallus, Ρωμαίος κυ βερνή ­ τη ς τη ς Αιγύπτου, οδήγησε μια στρατιά στην Οι αρχα ίοι ελ λ η ν ικ ο ί θ ε ο ί Αραβία, όπου απωλέσθηκε ολόκληρη χωρίς μ ά χ ο ντα ι μ ε το υ ς Γ ίγ α ν τες να δώσει ο ύ τε μια μάχη, καθώς οι λεγεω νάρι­ (δ εξιά ), που α π εικ ο ν ίζο ν τα ι οι πέθαναν κατά εκα το ντά δ ες από τη δίψα ως ο π λ ίτες σ το ιχ ισ μ έν ο ι σε και τη θερμοπληξία. Πολλοί από το υς επιζώφ ά λ α γ γ α . Ενας Γ ίγ α ν τα ς ν τες υπέστησαν μόνιμες βλάβες στην υγεία έ χ ε ι π έσ ει τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς , τους, σε τέτο ια έκταση που χρειάστηκε να αφ α νερ ώ νοντας τη μ ο ίρ α των π ληγω μένω ν π ολεμιστώ ν, ποστρατευθούν. που συχνά π οδοπ ατο ύντο Η ζέστη δ εν ήταν ο μόνος “ εχ θ ρ ό ς ” για από ε χ θ ρ ο ύ ς και φ ίλους ένα στρατό τη ς αρχαιότητας. Οι π ολεμιστές λόγω τω ν πυκνών τα κτικώ ν τη ς Αιγύπτου, τη ς Ασσυρίας, τη ς Βαβυλώνας, δ ια τά ξεω ν (από τη ζω φόρο τη ς Περσίας, τη ς Ελλάδας και τη ς Ρώμης, το υ θ η σ α υ ρ ο ύ τω ν Σιφνίω ν υπέφεραν εξίσου από τα ατυχήματα που κα­ σ το υ ς Δ ελ φ ο ύ ς ). τατρύχουν και τους σύγχρονους συναδέλ­ φους το υς (πτώσεις, μώλωπες, κοψίματα, στρατειών μέσα σε εχθρικό έδαφος, όπου οι κτυπήματα, φλύκταινες, εξαρθρώ σεις και κα­ στρατοί εγκατέλειπ αν το υς ασθενείς, τους τάγματα), που μπορούν να μ ετατρέψ ουν ένα τραυματίες και το υς ετοιμοθάνατους, Ο ρω­ στρατιώτη σε τραυματία. Τα περισσότερα από μαϊκός στρατός, με τα κινητά ασθενοφόρα αυτά συνέβαιναν στα κάτω άκρα, που ήταν εν του και το επαγγελματικό προσωπικό που γ ένει απροστάτευτα. στελέχω νε τις ιατρικές του υπηρεσίες, ήταν Οι στρατιώ τες τό τε πολεμούσαν και σε σε θέση να κρατήσει μαζί του το υς ελαφ ρύ­ ψυχρά κλίματα, όπως οι Ασσύριοι κατά τις ει­ τερ α τραυματισμένους για όλη τη διαδρομή, σβολές τους στην Αρμενία και το Κουρδι­ στους περισσότερους όμως στρατούς οι α­ στάν. Οι Ρωμαίοι εξεσ τράτευσ αν επανειλημ­ σ θενείς έπρεπε να εγκαταλειφθούν. Στο αρχαίο πεδίο μάχης κυριαρχούσε και μένα στη Γερμανία, τις Αλπεις, την ανατολική μία ευρεία ποικιλία βιολογικών όπλων. Τα “ δό­ Ευρώπη και τα βουνά τη ς Ισπανίας, περιοχές των οποίων οι κλιματολογικές σ υνθήκες απο- λια” βέλη που αποσκοπούσαν στο να αδρανοτελο ύ ν πρόκληση ακόμα και για σύγχρονους ποιήσουν ή να επιφέρουν σίγουρο θάνατο στρατούς. Ο Ξενοφών αναφέρει στην “ Κύρου στο θύμα τους, ήταν πιο επίφοβα από ότι η εκ Ανάβαση" πως λίγο έλειψ ε να χάσει ολόκληρο του συστάδην μάχη με δόρατα, σπαθιά και το στρατό του στις οροσειρές τη ς σημερινής ρόπαλα. Οι αρχαίοι πολεμιστές συνήθιζαν να Τουρκίας, όταν οι άνδρες κοιμήθηκαν απρο­ εμβαπτίζουν τις αιχμές των βελών το υς σε σ τά τευτοι στην ύπαιθρο και ξύπνησαν αλα­ φυσικά δηλητήρια όπως ο χυμός του ροδόφιασμένοι από μια χιονοθύελλα. Ο Α λέξαν­ δενδρου και το γαλάκτωμα του αχινού, αλλά δρος διέσχισε το αφιλόξενο Ινδοκούχ ξεκινώ ­ το δηλητήριο των φιδιών ήταν η πιο διαδεδο­ μένη τοξίνη. Ειδικά οι Σ κύθες το ξό τε ς ήταν ντας με 100.000 άνδρες και καταλήγοντας με 64.000 δ εκα τρείς μ έρ ες αργότερα! Ο Αννίβας φημισμένοι για τα δηλητηριώ δη βέλη τους, κατόρθωσε να διασχίσει τις Αλπεις, αλλά με που είχαν εμβαπτισθεί σε ένα δύσοσμο μίγμα τρομακτικό κόστος σε ανθρώπινες ζωές. Από από δηλητήριο έχιδνας (οχιάς) και ανθρώπινο το στρατό του, που αριθμούσε 38.000 πεζούς αίμα (επίσης ήταν φοβερά εύστοχοι από απο­ και 8.000 ιππείς, έχασε 20.000 άνδρες μέχρι στάσεις που έφταναν ακόμα και τα 550 μέτρα να φθάσει στη βόρεια ιταλική πεδιάδα. -πολλοί σ κελετοί των θυμάτω ν το υς που ανα­ Τα μειονεκτήματα του αρχαίου στρατιώτη καλύφθηκαν από το υς αρχαιολόγους, βρ έθ η ­ σε σύγκριση με τους σύγχρονους απογόνους καν με βέλη σφηνωμένα ακριβώς ανάμεσα του επ εκτείνονται και σε διαφ ορετικά επίπε­ στα μάτια). Το 326 π.Χ. οι Μ ακεδόνες το υ Μ ε­ δα. Ηταν κατά μέσο όρο ηλικίας 35 ετών, ση­ γάλου Α λεξάνδρου αντιμετώπισαν στη βό­ μαντικά μεγαλύτερος από ότι οι άνδρες των ρεια Ινδία έφιππους το ξό τε ς που έβαλλαν β έ­ σημερινών ενόπλων δυνάμεων. Η μέση ηλικία λη τρ ομ ερ ής απ οτελεσ ματικότητας και εξα ι­ των Αμερικανών στρατιωτών στο Β’ Παγκό­ ρετικά θανατηφόρα. Τελικά οι Ελληνες διαπί­ σμιο Π όλεμο ήταν τα 26 χρόνια και στον πό­ στωσαν πως οι αντίπαλοί το υς τα είχαν εμπο­ λεμο του Βιετνάμ τα 22. Η ίδια η φυσιολογία τίσει με δηλητήριο ψόφιας οχιάς, που αφηνό­ καθιστούσε το ν αρχαίο πολεμιστή πιο ευαί­ ταν να απ οσ υντεθεί στον ήλιο μέχρι που το σθητο στα κρυοπαγήματα και τη ν κόπωση. δέρμα τη ς έλιωνε και το υγρό έβγαινε μόνο Γενικά ένας αρχαίος στρατός που εξε- του από τους ιστούς. Ο ιστορικός Διόδωρος σ τρά τευε ήταν κυριολεκτικά μια “ κινούμενη αναφέρει πως “ άνδρες που τραυματίζονταν ιατρική πανωλεθρία” , αφού ανέμ ενε να χάσει από τέτο ια βλήματα μούδιαζαν ακαριαία, σε το 3-4% τη ς δύναμής του από εξάντλησ η ή η ­ ένα μαρτύριο από αφ όρητους πόνους και λίαση, το 17% από διάφορα ατυχήματα στο σπασμούς που έρχονταν κατά κύματα, ενώ το δύσβατο δρόμο και αρκετούς ακόμα άνδρες δέρμα το υς γινόταν κρύο και μελανιασμένο από χρόνια προβλήματα που προκαλούσε η και ξερνούσαν χολή” . Ο Αννίβας έθ εσ ε σε ε ­ καταπόνηση και η κακή υγιεινή. Εκείνοι που φαρμογή ένα εξίσου “ βρώ μικο” σχέδιο, όταν δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν τη μάζα, α­ σε μια ναυμαχία κατά τη ς Περγάμου (το 191 φήνονταν στην τύχη το υς στην πλευρά του π.Χ.) έρ ιξε πάνω στα καταστρώματα των ε ­ δρόμου ή στην καλύτερη περίπτωση στις χθρικών πλοίων ζωντανά δηλητηριώ δη φίδια! φ ρ ο ντίδ ες των πρώτων χωρικών που θα Ο Ρωμαίος ιστορικός Αππιανός περιγράφει συναντούσε το στράτευμα. Η πρακτική αυτή γλαφυρά πώς οι πολιορκημένοι κάτοικοι τη ς εφαρμοζόταν ακόμα και στις περιπτώσεις εκ- Θεμισκύρας, στη Βιθυνία, έτρεψ αν σε φυγή

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

το ρωμαϊκό στρατό εξαπολύοντας εναντίον του σμήνη από μέλισσες, άγριες αρκούδες και άλλα θηρία το 72 π.Χ. Σχεδόν τρ εις αιώνες αργότερα, οι πολίτες της Χάτρα (στο σημερι­ νό Ιράκ) γέμισαν πήλινα αγγεία με δηλητηριώ ­ δη έντο μ α και τα έριξαν από τις επάλξεις των τειχώ ν το υς πάνω στις έντρ ο μ ες λεγεώ νες του Σεπτίμιου Σεβήρου. Στον αντίποδα όλων αυτών των “ μέσων θ α νά του” και των παρενεργειών το υς βρι­ σκόταν η Στρατιω τική Ιατρική, η οποία σε ό­ λες τις εποχές γινόταν αντιληπτή ως μια προ­ σπάθεια να μειω θούν οι ανθρώπινες απώλει­ ες από τη ν εχθρική δράση. Ως τέτο ια περι­ λάμβανε το θεσ μό του “έφ εδ ρ ο υ ” γιατρού, α­ φού οι περισσότεροι στρατοί μετά το 2000 π.Χ. σ υγκροτούντο με επιστρατεύσεις. Η στρατολόγηση ανδρών από διάφορα κοινωνι­ κά στρώματα π ροϋπ έθετε τη ν ύπαρξη καλά ενημερω μένω ν γιατρών, που γνώριζαν το επί­ πεδο υγείας του γενικό τερ ου πληθυσμού, τη δίαιτά του, τη θνησ ιμότητα και τη διάρκεια ζωής του. Ισως ο πιο σημαντικός ρόλος ενός τέτο ιο υ πολύτιμου ειδικού να ήταν η εξασφά­ λιση επαρκών ποσοτήτων τρ οφ ής καλής ποι­ ό τητα ς και πόσιμου νερού, παραγόντων τόσο κρίσιμων για τη ν απ οτελεσ ματικότητα ενός στρατού στη μάχη. Μέχρι το ν 20ό αιώνα όλοι οι στρατοί, με ελάχιστες εξαιρέσεις, υπέστη­ σαν πολύ περισσότερες απώλειες από τις α­ σ θένειες και τις μολύνσεις, παρά από τη ν ύ­ στατη δοκιμασία στο πεδίο τη ς μάχης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1)Α SOARING SPIRIT, Time-Life Books, 1991. (2) BARBARIAN TIDES, Time-Life Books, 1991. (3) EMPIRES ASCENDANT, Time-Life Books, 1991. (4) Richard Gabriel & Karen Metz: FROM SUMER TO ROME, Greenwood Press, 1991. (5) Richard Gabriel & Karen Metz: A HISTORY OF MILITARY MEDICINE, Greenwood Press, 1992. (6) Norman Kotker: THE ASSYRIANS, Military History Quarterly, Summer 1991. (7) Adrienne Mayor: DIRTY TRICKS IN ANCIENT WARFARE, Military History Quarterly, Autumn 1997. (8) Geoffrey Parker: THE CAMBRIDGE ILLUSTRATED HISTORY OF WARFARE, Cambridge University Press, 1995. (9) THE AGE OF GOD-KINGS. Time-Life Books, 1991.

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ

Α ΓΓΕΛΟ Σ Δ Α Λ Α Σ Σ Η Ν Ο Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ Μ Α Ν ΣΟ Λ Α Σ

Η ΕΝΤΕΤΑΛΜΕΝΗ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΗΣ 6ης ΣΤΡΑΤΙΑΣ 01 ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ Δ Ε Ν ΕΧΟΥΝ ΠΑΨΕΙ ΠΟΤΕ, ΣΕ ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ Β ΙΒΛ ΙΟ ΚΑΙ ΑΝ ΚΟΙΤΑΞΟΥΜΕ, ΝΑ "ΣΤΟΛΙΖΟΝΤΑΙ"ΑΠΟ ΤΟ ΧΙΟΝΙ, ΤΗΝ ΕΞΑΘΛΙΩΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΙΝΑ, ΤΑ ΣΚΥΘΡΩΠΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΩΝ ΑΠ ΕΛΠ ΙΣΜ ΕΝΩ Ν ΚΑΙ ΚΑΤΑΠΤΟΗΜΕΝΩΝ ΜΑΧΗΤΩΝ, ΣΕ ΤΕΤΟΙΟ ΣΗ Μ ΕΙΟ ΜΑΛΙΣΤΑ ΩΣΤΕ Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΝΑ ΕΠΙΣΚΙΑΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΥΤΑ ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΑ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ. ΗΕΚΒΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΔΙΕΛΥΣΕ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ, ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΔΕ Η Εξώ φ υλλο επ οχής το υ γερ μ α νικ ο ύ π ερ ιο δ ικ ο ύ Signal, όπου α π εικ ο ν ίζετα ι η τε λ ε υ τα ία ηρω ική μάχη των Σ τρ α τη γ ώ ν P fe ffe r (4ο Σώ μα Σ τρ α το ύ ), von H a rt m ann (71η Μ ε ρ α ρ χ ία Π εζικ ο ύ ) και S tem p el (371η Μ ερ α ρ χ ία Π εζικ ο ύ ). Οι δύο τε λ ε υ τα ίο ι, όπως και ο Σ τρ α τη γ ό ς Angern τη ς 16ης Μ ερ α ρ χ ία ς Α ρ μάτω ν, ή τα ν και οι μ ο ν α δ ικ ο ί σ τρ α τη γ ο ί οι οπ οίοι έπ εσαν μ αχ όμ ενοι.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΦΤΗΚΕ ΜΕ ΕΝΤΕΛΩΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΥΣ ΟΡΟΥΣ. ΙΣΟΡΡΟΠΩΝΤΑΣ ΑΝΑΜ ΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ

επ ιτυχία τη ς “ Κ υανής Επιχείρησης” , τη ς μ εγά λης θ ερ ιν ή ς επ ίθεσ ης το υ 1942 σ το ανα το λικό μέτω πο, ή τα ν για το υ ς Γερμανούς πολύ μ εγ α λ ύ τερ η απ’ό τι αρχικά αναμενόταν. Μ έσα σε τέσ σ ερ ις μ ή νες (Μ άιος - Α ύγουσ τος) οι γ ερ μ α ν ικ ές σ τρα­ τιέ ς είχαν κα τα λά βει ολόκληρ ο το τμ ή μ α τη ς νότια ς Ρωσίας από το Κουρσκ έω ς το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ και τη ν Τυφλίδα. Τα σ οβιετικά σ τρ α τεύ μ α τα υποχωρούσαν συνεχώς σε όλο το μήκος το υ νοτίου μετώ που, φ έρ νο ντα ς το υ ς Γερμανούς σε απόσταση αναπνοής από το υ ς δύο τε λ ε υ τα ίο υ ς α ν τικ ειμ εν ικ ο ύ ς σκοπούς το υ ς: τα α ν εκ τίμ η τη ς αξίας π ετρ έ ­ λαια το υ Καυκάσου και τη ζω τική οδό μ ετα φ ο ρ ά ς το υ ς προς τη ν υπόλοιπη Ρωσία, το ν πο­ τα μ ό Βόλγα. Παρόλα α υ τά η γερ μα νική αισ ιοδοξία είχε αρχίσει να μ ετρ ιά ζετα ι περί τα τέ λ η Α υγού­ στου, ό τα ν οι Γερμανοί σ υνειδητοπ οίησ αν ό τι η π ερίφ ημη “ λαβίδα τω ν π ετρ ελ α ίω ν ” είχε μ εν π ροελάσ ει με τη ν τα χ ύ τη τα ενό ς “ αστραπιαίου π ο λ έμ ο υ ” , αλλά είχε απ οτύχει σε έναν

Η

ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ 250.000 ΑΝ ΔΡΩ Ν 01 ΟΠΟΙΟΙ ΧΑΘΗΚΑΝ ΕΚΕΙ, ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΜΕ ΝΑ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΗΣΟΥΜΕ ΜΕ ΖΩΝΤΑΝΙΑ ΤΙΣ ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΣΤΙΓΜ ΕΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ ΤΟΥ Β ’ΠΠ. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

απο το υ ς π ρω ταρχικούς σκοπούς τη ς: να π ερικυκλώ σ ει και να κα τα σ τρ έψ ει το ν κύ­ ριο όγκο τω ν σ οβιετικώ ν σ τρ α τευ μά τω ν που βρίσ κονταν σ υγκεντρω μ ένα δ υτικά το υ Σ τά λινγκρα ντ.Η π ροσχεδιασ μένη τα ­ κτική υποχώρηση τω ν σ οβιετικώ ν δ υ ν ά μ ε­ ων προς τα ανατολικά, είχε ε κ λ η φ θ ε ί από το ν Χ ίτλ ερ και το υ ς ε π ιτελ είς το υ ως ά τα ­ κτη φυγή η οποία υποδήλω νε ό τι ο Ε ρυθρός Σ τρ α τό ς έπ ν εε τα λοίσθια. Καθώς η μάζα τω ν ρωσικών σ τρ α τευ μ ά τω ν σ υ γκε­ ντρω νότα ν σ τον Καύκασο και στα περίχωρα το υ Σ τά λινγκρ α ντ, η γερ μα νική επ ιτυχία απ οδ εικνυ ότα ν επ ιφανειακή. Ο ταν μάλιστα, στις α ρχές Σ επ τεμβ ρ ίου , οι γ ερ μ α ν ικ ές μο­ ν ά δ ες άρχισαν να πληρώ νουν ακριβά σε αν­ θρώ π ινες ζω ές το κά θ ε μ έτρ ο σ οβ ιετικο ύ εδ ά φ ο υ ς το οποίο κατελάμβαναν, οι πρώ­ το ι “ κώ δωνες κινδ ύ νο υ ” άρχισαν να ηχούν έστω και αμυδρά στα αυτιά το υ Χ ίτλερ, ο ο­ ποίος π αρατηρούσε τη ν έλλειψ η καυσίμων να καθηλώ νει σ υσ τηματικά τη Νότια Ομάδα Στρατιώ ν, το ανθρώ πινο δυναμικό τη ς να ε ­ ξα ν τλ ε ίτα ι και το ν αδυσώ πητο ρωσικό χ ει­ μώνα να πλησιάζει...

ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟΝ ΒΟΛΓΑ

56 ■■■

- Α να τίθετα ι σε σας Paulus να κα λύ ψ ετε τη μεγάλη επίθεση τω ν σ τρ α τευ μά τω ν μας στον Καύκασο, είχ ε πει με σ οβ α ρό τητα στις α ρχές Α υγούσ του ο Σ τρ α τη γό ς Maximillian von Weichs, δ ιο ικη τή ς τη ς Ν ότιας Ο μάδας Στρατιώ ν, στον υφ ισ τά μενό του, σ τρα τηγό Friedrich Paulus, δ ιο ικη τή τη ς βης Γερμανι­ κής Σ τρατιάς. - Μα πρέπει να φθάσω και μέχρι το Στάλ ιν γ κ ρ α ν τ σ τρ α τηγέ μου, είπε με απορία ο Paulus. Στο π νεύμα τη ς Ανώ τατης Δ ιοίκησ ης δ εν φ α ίνετα ι να είναι παρά ένα ς δ ευ τε ρ ε ύ ων στόχος, απ άντησ ε ο Weichs, σ υνεχίζο­ ντα ς: Προς το παρόν βέβαια. Μα αργά ή γρήγορα πρέπει να φ θ ά σ ου με στο Βόλγα. Ο βαρώ νος von Weichs δ εν είχε άδικο. Η πόλη το υ Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ δ εν απ οτελούσ ε α­ ν τικ ειμ εν ικ ό σκοπό τη ς επ ιχείρησ ης εκείν η τη στιγμή. Το μόνο που ε ν δ ιέφ ερ ε τη ν Ανώ­ τα τη Διοίκηση ή τα ν να κα τα λά βει ένα π έρα­ σμα στο Βόλγα για να δ ιακόψ ει τη μ ετα φ ο ­ ρά τω ν π ετρ ελα ίω ν το υ Καυκάσου προς τη β ό ρεια Ρωσία. Ομως το Σ επ τέμ β ρ ιο τα δ εδ ο μ έν α είχαν ανατραπεί. Ο κύριος ό γκ ο ς το υ Ερυθρού Σ τρ α το ύ είχε σ υ γ κεν τρ ω θ εί ά θ ικ το ς γύρω από το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ και φαινόταν δ ια τε ­ θ ειμ έ ν ο ς να α μ υ ν θ εί ε κ ε ί μ έχρις εσχάτων. Ετσι η βη Γερμανική Σ τρ α τιά β ρ έθ η κ ε μοι­ ραία μπροστά σ την πόλη το υ Βόλγα η οποία δέσ ποζε στη δ υ τική το υ όχθη. Ο Σ τά λιν ε ί­ χε σ οβ α ρό τα το υς λόγο υς να μη θ έ λ ε ι να π έσ ει αυ τή η πόλη στα χέρ ια τω ν Γερμανών. Τον Αύγουσ το το υ 1942, καθώ ς οι Γερμανοί βρίσ κονταν πολύ κο ντά σ την κατάληψ η το υ Λ ένινγκρ α ντ, τη ς Μόσχας και ολόκληρου το υ Καυκάσου, οι μ ν ή μ ες τω ν η ττώ ν το υ π ροηγούμενου έ το υ ς ή τα ν ακόμα νωπές στο π νεύμα το υ ρωσικού λαού και σ την α­ τμόσ φ α ιρα δ ια χεότα ν μία δυσ αρέσ κεια

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Γερ μ ανοί σ τρ α τιώ τε ς σ τα χ α ρ α κ ώ μ α τα το υ Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ, ενώ π ερ ιμ ένο υ ν τη δ ια τα γ ή να επ ιτε θ ο ύ ν , κ α τά τη διά ρ κεια τω ν μαχώ ν για τη ν κ α τά λη ψ η τη ς π όλης σ τα τέ λ η Σ επ τεμ β ρ ίο υ . Αν και σ τα πρόσωπά το υ ς α π ο τυ π ώ νετα ι ήδη η εξά ν τλ η σ η τη ς μ ά χ η ς, κ α ν είς δ εν φ α ν τα ζό τα ν εκ είν η τη σ τιγ μ ή τη μ ο ίρ α που το υ ς π ερ ίμ ε ν ε. Οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι π ρ ο γ ρ α μ μ ά τιζα ν τη χ ρ ισ το υ γ εν ν ιά τικ η ά δ ειά το υ ς...

προς το πρόσωπο το υ Στάλιν, ε ξα ιτία ς τω ν λανθασ μένω ν τρόπ ω ν με το υ ς οποίους είχε χ ειρ ισ θ εί τις σ τρ α τιω τικές επιχειρήσ εις. Εάν λοιπόν εκ είν η τη στιγμή που η χώρα κα τέρ ρ εε, έ π ε φ τε και η πόλη η οποία έ φ ε ­ ρε το όνομα το υ αρχηγού το υ κρ ά το υς, ο Σ τά λιν θ α έχανε για π άντα το κύ ρ ο ς με το οποίο εξού σ ια ζε το λαό του. Από τη ν άλλη π λευρά και ο Friedrich Paulus είχ ε κάπ οιες ε ύ λ ο γ ες α μ φ ιβ ο λίες για τη ν κατάληψ η τη ς π όλης που το υ είχ ε ανα­ θ έσ ει ο Χ ίτλερ. Η έλλειψ η καυσίμων είχε ήδη α κινητοπ οιήσ ει δύο φ ο ρ ές τη στρα τιά το υ μέχρι τις α ρχές Σ επ τεμ β ρ ίο υ και οι σο­ β ιε τικ έ ς δ υνά μεις είχαν π ροβάλει σκληρή αντίσταση στα περίχωρα το υ Σ τά λινγκρ α ντ, τα οποία με πολλή δυσκολία είχ ε κα τα λά βει η βη Στρατιά. Κυρίως όμω ς το ν ανησ υχού­ σε το αναξιόμαχο τω ν συμμαχικώ ν σ τρα­ τευ μ ά τω ν τα οποία κάλυπταν τα π λευρά το υ. Το δ εξιό και το αρισ τερό κέρ α ς το υ σ τρ α τεύ μ α το ς το υ Paulus κα λύπ τονταν α­ ντίστοιχα από τη ν 4η και τη ν 3η Ρουμανική Στρατιά, ενώ β ο ρ ειό τερ α ακόμη βρίσκο­ ν τα ν η 8η Ιταλική και η 2η Ο υγγρική Σ τρ α ­ τιά, οι οπ οίες α π οτελούσ αν το αρισ τερό π λευρ ό το υ νοτίου μετώ που. Η σ υμ μετο χή αυτώ ν τω ν συμμαχικώ ν σ τρ α τευ μ ά τω ν σ την επιχείρηση ή τα ν π ερισ σ ότερο μία πο­ λιτική κίνηση φ ιλοφ ρό νησ η ς το υ Χ ίτλερ προς το υ ς συμμάχους το υ, παρά μία π ραγ­ ματική το υ επιθυμία. Ο Ρουμάνος Αντω νέσκου και ο Μ ουσ ολίνι ένιω θα ν ήδη τη ν ευ φ ο ρ ία τη ς επ ερ χ ό μ εν η ς γ ερ μ α ν ική ς νί­ κης να το υ ς α γγίζει και είχαν ζη τή σ ει προ­ σωπικά από το ν Χ ίτλ ερ τη σ υμ μετο χή τω ν σ τρ α τευ μ ά τω ν το υ ς στη νέα μεγάλη επ ίθ ε­ ση, για λόγους εθ ν ικ ο ύ γοή τρ ου , αλλά και εθ ν ικο ύ σ υ μ φ έρ ο ν το ς. Ο Χ ίτλ ερ δ έχ θ η κ ε, όχι για τί εμ π ισ τευ ό τα ν τις μ α χη τικές ικανό­ τ η τ ε ς ή το ν απαρχαιωμένο οπλισμό τω ν συμμάχων το υ, αλλά επ ειδή είχ ε απόλυτη

ανάγκη το ανθρώπινο δυναμικό το υ ς. Για το υ ς ά ν δ ρ ες στο π εδίο τη ς μάχης όμως α υτά δ εν σήμαιναν τίπ οτα. Η εικόνα που παρουσίαζαν τα ρουμανικά σ τρα τεύ μα τα , εξά λλο υ, μιλούσε από μόνη τη ς: οι ά νδρ ες ή τα ν α νεκπ α ίδ ευ το ι και απ ειροπ όλεμοι, τα άρματά το υ ς α κινη τοπ οιη μένα από ελλιπή συντήρηση, ενώ οι αρουραίοι έτρω γα ν τις καλω διώ σεις το υ ς για βραδυνό. Κ ανένα από τα π ροβλήματα το υ Paulus δ εν δ ιέ φ ε υ γ ε τη ς προσοχής το υ Ρώσου Σ τρ α τη γο ύ Ζούκω φ, στον οποίο ο Στάλιν ε ί­ χε α να θέσ ει τη ν υπεράσπιση τη ς πόλης “ το υ ” . Ο ιδιοφ υής Ζούκω φ είχ ε το π ο θ ε τή ­ σει τη ν 62η Σ ο β ιετική Σ τρ α τιά στο κ έν τρ ο τη ς πόλης, με σκοπό να εμ π λ έ ξε ι το υ ς Γερ­ μανούς σε έναν π όλεμο φ θοράς, ενώ στην ανατολική ό χθη το υ Βόλγα βρίσ κοντα ν άλ­ λ ε ς έ ξι σ τρα τιές, οι οπ οίες π ερ ίμ ενα ν τη ν βη Σ τρ α τιά να εισ έ λ θ ει στο κ έν τρ ο το υ Στάλ ιν γ κ ρ α ν τ για να επ ιτεθ ο ύ ν στα αδύναμα π λευρά το υ Paulus. Ο δ ιο ικη τή ς τη ς βης Γερμανικής Σ τρ α ­ τιά ς ή τα ν μία π ροσω πικότητα που πρέπει να μας απασχολήσει. Αν και σε π ο λλές σελί­ δ ες τη ς ιστορίας πέρασε λανθα σ μένα ως von, δ εν α νή κε σε αρισ τοκρατική ο ικ ο γ έ­ νεια, π αρότι δ ιέ θ ε τ ε οικονομική άνεση. Ως νεα ρ ός κα τετά γ η αρχικά στο Ν αυτικό, κα­ τόπ ιν το ε γ κ α τέλ ε ιψ ε για να γ ίν ει δ ικηγό ­ ρος και τελ ικ ά κα τετά γ η στο π εζικό. Σ το ν Α ’Π.Π. π ολέμησ ε στο Verdun και το τέ λ ο ς το υ π ολέμου το ν βρ ήκε π αρασ ημοφ ορημένο με το ν Σιδηρού Σταυρό. Π α ρ έμ εινε στις Ενοπ λες Δ υνά μεις, ν υ μ φ ε ύ θ η κ ε μία Ρουμά­ να κόμησα και π ρο σ κολλήθ ηκε ΰ τη ν καλή κοινωνία. Α σ χολείτο με τη ν ιστορία και τη θ εω ρ η τική σ τρα τηγική, κρ α τούσ ε αποστά­ σεις από το υ ς υ φ ισ τα μένου ς το υ, ενώ ή τα ν πολύ υπ άκουος σ τους α νω τέρ ο υ ς του. Α υτό το υ εξασ φ άλισ ε γρ ή γορ ες π ροαγω γές και από τα γμ α τά ρ χ η ς το 1931 κ α τέλ η ξε σ τρα τηγό ς το 1939. Δ εχό τα ν με ικανοποίη-

ση τις επ ιχειρήσ εις που το υ α ν έ θ ε τ ε ο ί­ διος ο Χ ίτλ ερ και εκτιμ ο ύ σ ε το μηχανοκίνη­ το π όλεμο στο μ έτρ ο που α υ τό ς ενθ ου σ ία ­ ζε το υ ς α νω τέρ ου ς το υ. Μ ετά τις εισ βολές σ την Πολωνία και τη Ρωσία θ εω ρ ε ίτο έμ π ει­ ρος, αν και προφανώ ς δ εν δ ιέ θ ε τ ε κανένα ιδια ίτερο “ φ λ έγμ α ": Η ταν π ρό θυ μο ς να εκ τελ έσ ει δ ια τα γές, αλλά δ ια τα κτικό ς όσον αφορά το ν αριθμό τω ν δυνάμεω ν που του εμπ ισ τεύονταν. Δ εν έ δ ειχ ν ε κανένα σημείο έμπ νευσ ης ή ενθουσ ιασ μού για τη ν κατάκτηση το υ στόχου του, ο ύ τε ή τα ν από το υ ς σ τρα τιω τικού ς που θ α επ εδ είκ νυ α ν π ρω το­ βουλία κινήσ εω ν σε δ ύσ κο λες σ τιγμ ές. Ο σ κεπ τικός α υ τό ς σ τρα τηγός, ο οποίος ζύγι­ ζε δύο και τρ εις φ ο ρ ές τη ν κά θ ε απόφασή το υ, δ εν ή τα ν ο ύ τε Ρόμμελ, ο ύ τε Γκο υ ντέριαν. Η μοίρα, φα ίνεται, το έχει στις πιο δ ρ α μ α τικές σ τιγμ ές να ο ρίζο ντα ι οι λιγ ό τερο κα τά λλη λο ι για το πεπ ρω μένο που το υ ς π ερ ιμένει. Π ρος τα ε κ εί βάδιζε και ο Paulus.

ΜΑΧΗ ΣΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ Μ όλις ο δ ιο ικη τή ς τη ς 6ης Σ τρ α τιά ς εισ ήλθε σ την πόλη - παγίδα διαπίστωσε ό τι η κατάληψ ή τη ς δ εν θ α ή τα ν καθόλου απλή υπόθεση. Κ άθε ο ικοδ ομ ικό τετρά γω νο, κά­ θ ε σπίτι και δ ρ ό μ ο ς είχαν μ ετα τρ α π εί σε ο­ χυρά, ενώ τα άρματά το υ π α γιδ εύ οντα ν ε ύ ­ κολα μέσα σ τους σ τενο ύς δ ρόμους. Οι Ρώ­ σοι π αρατήρησαν ό τι το π υροβόλο ενό ς άρ­ μ α το ς δ εν μπορούσε να β ά λλει ο ύ τε πολύ ψηλά, ο ύ τε πολύ χαμηλά, ο π ό τε κρ ύβ οντα ν στα υπόγεια ή στα ψ ηλότερ α πατώ ματα τω ν κτιρίων, απ’όπου τα “ κ ο κ τέιλ Μ ο λό τω φ ” μεγαλουργούσ αν α νενό χλη τα και οι ε λ ε ύ ­ θ ερ ο ι σ κο π ευ τές κτυπούσαν επ ιλεκτικά το υ ς Γερμανούς αξιω ματικούς. Αμέσω ς κλή θη κα ν τα Stukas το υ 8ου Α εροπ ορικού Σώ ματος το υ Στρατάρχη Wolfram von Richthofen, τα οποία μ ε τ έ τ ρ ε ­ ψαν ολόκληρη τη ν πόλη σε έναν τερά σ τιο ^o ^E rafim D w itsdj

Το μ ε τά λ λ ιο τη ς Μ ά χη ς το υ Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ. Το σχέδιό το υ π ρ ο τά θ η κ ε από το ν ίδιο τον Paulus για όλους όσ ους έλ α β α ν μ έρ ο ς σ τη σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν η μ άχη. Α π εικο ν ίζει την π ερ ίφ η μ η σ ιτα π ο θή κ η σ το κ έν τρ ο της π όλης. Για τη ν κ α τά λη ψ ή τη ς δ ιε ξ ή χ θ η μία σ ειρ ά μαχώ ν ε κ το υ σ υσ τά δην, οι οπ οίες σ υ γ κ α τα λ έγ ο ν τα ι α νά μεσ α σ τις φ ο ν ικ ό τερ ες όλου το υ Β 1ΠΠ . Τομ ετά λλιο σ χ εδ ιά σ θ η κ ε αλλά δ εν α π ο ν εμ ή θ η κ ε π ο τέ σ ε κανέναν α φ ο ύ δ εν υπ ήρξαν επ ιζώ ντες. Ο τα ν το 19 5 5 επ α ν α π α τρ ίσ θη κ α ν 6.000 α ιχμ ά λ ω το ι, η Γερμανία δ εν α να γνώ ρ ιζε π λέον το ν ηρω ισμό σ τα παιδιά τη ς...

λόφ ο ερειπίων. Μ ετά το ν α νη λεή βομβαρδι­ σμό όλοι νόμιζαν ό τι κά θ ε εστία αντίσ τα ­ σης θ α έχ ει εξο υ δ ε τε ρ ω θ εί, αλλά οι εκπ λή ­ ξε ις δ ια δ έχο ντα ν η μία τη ν άλλη: η κονιορτοποίηση τω ν οικημάτω ν είχε χαρίσει σ τους α μ υνόμ ενο υς νέα οχυρω ματικά έ ρ ­ γα! Την ίδια στιγμή η προέλαση το υ Σ τρ α ­ DEUTSCH[ C S S S S y

Krrmenskaja

|JLRAJ=»3. rumän.Armee

teftl* S.rumän. Korps fIR g g i»1.rum iin.fav.Piv·

liroh'nskajr f 6 5 j » 65.sowj. Armee

[5 ||§ |K F ^

ig m H h l-^mfthamKprpi

Golubinskaja

τάρχη List σ τον Καύκασο είχε αρχίσει και αυ τή να επ ιβρ α δύ νετα ι ανησ υχητικά. Η τρ οφ οδοσ ία δ εν μπορούσε να συμβαδίσει με το ρ υθμό τη ς π ροέλασ ης και τα μέσα δ εν επαρκούσαν. Οι αποστάσεις ή τα ν μ εγά ­ λ ε ς και οι μ η χ α νο κίνη τες μ ονά δες αποδεικν ύ ο ντα ν και ε κ ε ί ά χρη σ τες για τα τέσ σ ερα (όλα κι όλα) σ τενά και δύσ βατα ο ρεινά μο­ νοπάτια το υ χιονοσ κεπ ούς Καυκάσου, που βέβαια ή τα ν κατά λλη λα μόνο για ιπποκίνητ ε ς μονά δες. Σ τις αρχές Σ επ τεμβ ρίου η προέλαση είχ ε ουσιαστικά σ ταματήσ ει 30 km πριν από τις α κ τές τη ς Μ αύρης Θάλασ­ σας. Μ ε βάση α υ τές τις ε ξε λ ίξε ις όμω ς ε τ ί­ θ ε τ ο ένα ν έο ερώ τημα: ε φ ’όσον η κα τά λη ­ ψη τω ν καυκασιανών π ετρελαιοπ ηγώ ν - οι ο π οίες ή τα ν ο κύριος στόχος τη ς επ ιχείρη­ σης - είχ ε απ οτύχει, τ ί αξία είχ ε η κα τά κτη ση το υ Σ τά λινγκρ α ντ, ιδιαίτερα τη στιγμή κατά τη ν οποία η προσπάθεια αυτή είχε τ ε ­ ράστιο κόσ τος σε ανθρώ π ινες ζωές; Οι σ τρα τηγοί π ρό τεινα ν ανασ ύνταξη τω ν δ υνάμεω ν και επ ανεκτίμησ η τη ς κα τά ­ στασης. Ομως για το ν Χ ίτλ ερ α υ τές οι λ έ ­ ξε ις ή τα ν σ υνώ νυμες τη ς ή ττα ς, συνεπώς κά θ ε πρόταση α π ορρίφ θηκε. Ομως ο Χ ίτ­ λ ερ γ ια τί επ έμ εν ε τόσ ο πολύ στο Στάλινγ κρ α ντ; Καθώς ο χειμώ νας πλησίαζε, ένα ς απ ολογισμός το υ 1942 το υ έ δ ε ιχ ν ε ό τι δ εν είχε επ ιτευ χ θ εί καμία σ ημαντική νίκη. Ο Ρ όμμελ στην Αφρική υποχωρούσε, ενώ οι φ ή μ ες μιλούσαν για απόβαση τω ν συμμά­ χων σ την Ευρώπη. Τί θ α είχε λοιπόν να πα­ ρουσιάσει στο λαό το υ σ το τέ λ ο ς τη ς χ ρ ο ­ νιάς; Το μόνο που φ α ινότα ν ε φ ικ τό ε κ είν η τη στιγμή ή τα ν η “ η χ η ρ ή ” κατάκτησ η το υ Σ τά λινγκρ α ντ, τη ς π όλης με το μαγικό ό νο ­ μα! Ετσι, αν και η κατάληψ ή τη ς δ εν είχ ε κα­ νένα ουσιαστικό νόημα, ο Χ ίτλερ τώ ρα τη ν απαιτούσε. Σ τις 11 Σ επ τεμ β ρ ίο υ σ υ να ντή θ η κε με το ν Paulus στην Ο υκρανία. Ο σ τρα τηγό ς εξέφ ρ α σ ε ένα π λήθος από ανησ υχίες, κυρίω ς ό τι ένιω θ ε το αρισ τερό το υ π λευρό να βρ ίσ κετα ι “ σ τον α έρ α ” επ ειδή προστα­ τε υ ό τα ν από αναξιόπ ισ τους συμμάχους. Ο Χ ίτλερ , για να το ν καθησυχάσει, το υ θ ύμ ισ ε ό τι όλοι α υ τοί οι λαοί ή τα ν έντο ν α α ντικομμ ου νισ τές. Ο Paulus ανταπ άντησ ε ό τι το θ έ ­ μα ή τα ν σ τρα τιω τικό και όχι πολιτικό. “ Θα δω τι μπορώ να κάνω για σας Paulus. Θα έ χ ε τε όλη τη ν υποστήριξή μου, αλλά τε λ ε ιώ ν ε τε πια με το Σ τά λινγκρ α ντ. Α ρ κ ετά κ ρ ά τη σ ε” . Ετσι ο παραλογισμός τη ς μάχης μέσα

Ittiuifepz Gumrak

Kalatsch

SW.-FRONT

MSiAH-tea B» U

CONFRONT

GRUPP! p S n

iliNGRAt \Krasno.armekk.

5TAIINCR.ly FRONT

Stirpbslsk

fetjlimjräd K alatsdij

R oslow

[rau

Nisrfine isöiirskaja

[Igmeth.

Η κ α τα σ τρ ο φ ή σ το ν π ο τα μ ό Ντον. Σ τ ις 19 Ν ο εμ β ρ ίο υ ο Paulus ε το ιμ α ζ ό τα ν να ε ξο υ δ ε τε ρ ώ σ ε ι τη ν τε λ ε υ τα ία εσ τία ρω σικής α ν τίσ τα σ η ς σ τη δ υ τικ ή ό χ θ η του Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ, ό τα ν τέσ σ ερ ις σ ο β ιε τικ έ ς σ τρ α τιέ ς και ένα σώμα τεθ ω ρ α κισ μ ένω ν διέσπ ασαν το ρ ου μ α νικ ό το μ έα του μ ετώ π ο υ ε κ α τ έ ρ ω θ ε ν τη ς 6ης Σ τρ α τιά ς , κ α τε υ θ υ ν ό μ εν α σ τα νώ τα τη ς . Σ το μικρό χ ά ρ τη (α ρ ισ τερ ά ) φ α ίν ετα ι η δ ιά τα ξη των σ τρ α τιώ ν το υ Α ξονα πριν από τη διάσπαση ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

58 ■ et

στα ερείπ ια σ υνεχιζόταν, με τις απ ώ λειες Επ ιχείρηση “Χ ειμ ερ ιν ή να αυ ξά νου ν δραματικά. Ο Paulus εκλιπ α­ θ ύ ε λ λ α ” . Σ τ ις 2 2 Ν ο εμ β ρ ίο υ οι ρούσε το ν Richthofen για π ερισ σ ότερη α ε­ τρ ε ις μ ερ α ρ χ ίες το υ Σ τρ α τη γ ο ύ H erm an H oth ροπορική κάλυψη. απ είχαν 50 km από το “ Μα πώς να σας καλύψω αφού π ολε­ Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ, σ ε μία μ ά τε σώμα με σώμα;” , απ άντησε εκείνο ς. π ροσ π ά θεια α π εγκλω β ισ μ ού "Κάνω ό ,τι μπορώ για να σας ενισχύσω, αλ­ τω ν π ολιορκημένω ν. Την ίδια λά είσ τε κο λλη μ ένο ι στις θ έσ εις σας. Εχω η μ έρ α οι Ρώ σοι εξα π έλυ σ α ν τη τη ν εντύπωση ό τι χάνω αεροπλάνα και πλη­ δ ε ύ τε ρ η επ ίθ εσ ή το υ ς ρώματα για το τίπ ο τα ” . εν α ν τίο ν το υ ιτα λ ικ ο ύ το μ έα το υ μ ετώ π ο υ , κ α τε υ θ υ ν ό μ εν ο ι Ο “ αστραπιαίος π ό λ εμ ο ς ” είχε χάσει π ρος το Ρ ο σ τό β , απ ειλώ ντα ς π λέον τα δύο κυ ρ ιό τερ α όπλα του: τα άρμα­ να κυκλώ σουν τις σ τρ α τιέ ς τα και τη ν αεροπορία. το υ M a nstein και το υ K leist Οι Γερμανοί σ τρ α τιώ τες ή τα ν ε ξ ο υ θ ε ­ (Κ αύκασος). Η 6η Σ τρ α τιά νω μένοι από τις φ θ ο ρ ο π ο ιές οδομαχίες, έπ ρ επ ε να θ υ ο ια σ θ ε ί για να καθώ ς προσπαθούσαν να κα ταλάβουν τα ε ­ α π ο φ ε υ χ θ ε ί α υ τή η π ιβλητικά κτίρια τριώ ν μεγάλω ν ερ γοσ τα ­ κ α τα σ τρ ο φ ή . σίων τα οποία θ εω ρ ο ύ ν το σ τρα τηγικά ση­ μεία, σε έναν αγώνα σ τον οποίο η μονάδα τα ν ένας μικρός το μ έ α ς δ ια μ έτρ ο υ 200 π ε­ Α δύνατον, θ α δημιουργούσ α με π ολιτι­ μέτρ ησ η ς δ εν ή τα ν πια το χιλιό μετρ ο , αλλά ρίπου μ έτρ ω ν στη δ υ τική όχθη το υ Βόλγα, κό πρόβλημα, απάντησε με πικρή ειρω νεία το μ έτρ ο . Οι μάχες είχαν μ ετα φ ε ρ θ ε ί ακό­ όπου ο δ ιο κη τή ς τη ς 62ης Σ ο β ιετικ ή ς Σ τρ α ­ ο Paulus. μη και μέσα σ τους υπ ονόμους, το υ ς οποί­ τιάς, Σ τρ α τη γό ς Chuikov, είχε το α ρ χηγείο Ο ταν στις 19 Ν οεμβρίου κτύπ ησ ε το τ η ­ ο υς οι Ρώσοι γνώ ριζαν πολύ καλά: σ έρνο­ του. Αυτή ή τα ν και η μοναδική έκτα σ η τη ς λέφ ω νο στο α ρ χηγείο το υ Paulus και ακούν τα ν μέσα στις σ ήραγγες, εν έδ ρ ευ α ν και α- π όλης όπου οι Γερμανοί δ εν θα πατούσαν σ τηκε η αγωνιώδη φω νής το υ Υπολοχαγού φ ουγκράζονταν. Ξαφνικά σήκωναν το κά­ π οτέ το πόδι το υ ς. Παρόλα αυτά, το γ εγ ο ­ Gerhardt Stok, σ υνδέσ μου με τη ν 3η Ρουμα­ λυμμα και “ γάζω ναν" όσους Γερμανούς βρί­ νός έδω σε σ τον Χ ίτλ ερ τη λαβή που χ ρ εια ­ νική Στρατιά, οι Γερμανοί ξύπνησαν απ ότο­ σκονταν κοντά. Το κάλυμμα έκ λ ειν ε και ο ζό τα ν για να κα υ χ η θ εί στις 8 Ν οεμβρίου: μα από έναν άσχημο λήθα ργο για να περάΡώσοι εξαφ α νίζονταν. Η όλη διαδικασία δ εν “ Η θελα να φθάσω στο Βόλγα, σε ένα σουν σε ένα ν εφ ιά λτη: “ Σας τη λεφ ω νώ από κρ α τούσ ε ο ύ τε π έν τε δ ευ τερ ό λ επ τα ... σ υγκεκρ ιμένο σ ημείο και μία σ υ γκεκρ ιμ ένη τη ν Κλέτσκαγια, Η κατάσταση είναι χα οτι­ Ο Δ εκα νέα ς Esser είχε σ τριμω χτεί πίσω πόλη. Συμπ τω ματικά φ έρ ει το όνομα το υ κή. Οι Ρώσοι επ ιτίθ εν τα ι μαζικά, οι Ρουμά­ από ένα κα τεσ τρ α μ μ ένο όχημα και κρ υφ ο ­ Στάλιν. Τώρα πια είναι δική μας! Α π ομένουν νοι υποχωρούν και τίπ οτα δ εν σ ταματά τη ν κο ίτα ζε το ο ικοδ όμ ημ α το υ παλαιού α ρ το ­ μόνο κάτι μ ικ ρ ές εσ τίες αντίσ τασ ης. Κάποι­ ά τα κτη φυγή τ ο υ ς !” . Η Κ λέτσ καγια βρισκό­ ποιείου, το οποίο έπ ρεπ ε να κα τα λά βει με οι μπορεί να ρω τήσουν: Μα τ ό τ ε για τί δ εν τα ν ακριβώ ς στα βόρεια το υ Paulus: το αρι­ το υ ς 12 ά νδ ρ ες τη ς διμοιρίας που είχαν α- προχω ράμε γρ η γορ ότερ α ; Για να αποφύγω σ τερ ό το υ π λευρ ό είχε διαρραγεί. π ομείνει. Στη γωνία το υ κτιρίου, αρισ τερά ένα νέο Verdun!” . Δύο εβ δ ο μ ά δ ες μ ετά τη Οι Ρουμάνοι αρχικά π ροέβα λαν γενναία του, κ ειτό τα ν ν εκ ρ ό ς ο δ ιο ικη τή ς το υ λό­ δήλωσή το υ ο Χ ίτλ ερ θ α βρισ κόταν δ ε ­ αντίσταση. Τρεις από το υ ς τέσ σ ερ ις Ρουμά­ χου του. Δ έκα μ έτρ α πιο πίσω βρισ κόταν ο σ μ ευ μ ένο ς η θικά και π ολιτικά ένα ν τι το υ νους σ τρ α τηγο ύς σ κοτώ θηκα ν σε μάχη σώ­ αρχηγός τη ς διμοιρίας - ν εκ ρ ό ς κι α υτός. λαού του, ώ στε α ρ γό τερ α να μη μπ ορεί να μα με σώμα και όλοι οι δ ιο ικ η τές λόχων έπ ε­ Δίπλα το υ ένα ς ά λλος άνδρας μούγκριζε α π ο δ εσ μ ευ θ εί χωρίς να απωλέσει το κύρος σαν νεκροί, ο ένα ς μ ετά το ν άλλον. Τότε άρ­ μέσα στο παραλήρημα ενό ς κρανιακού του. χισε η φυγή. Οι Ρώσοι ξεχ ύ θ η κ α ν προς τα νότια σ υναντώ ντα ς μπροστά το υ ς μόνο ά­ τρ α ύμ α το ς. - Πάμε! κραύγασε με απ οφ ασισ τικότητα δεια στέππα. Κ άθε γερ μα νική προσπάθεια ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ο Esser σ τους ά ν δ ρ ες το υ και όλοι διέσ χι­ να κλείσ ει το ρήγμα τω ν 150 km απ έτυχε. ΣΤΟ Ν ΠΟΤΑΜΟ ΝΤΟΝ σαν μαζί το υ τα 60 θανάσιμα μ έτρ α το υ κ ε ­ Οι Γερμανοί δ εν είχαν π ρολάβει να νού π ροαυλίου που το υ ς χώριζαν από το Αν οι Ρώσοι δ εν είναι τρ ελ λ ο ί θα ε π ιτεσ­ υνέλθ ο υ ν από το πρώ το πλήγμα, ό τα ν τη ν κτίριο, π ερνώ ντας ανάμεσα από τις ριπές θ ο ύ ν κα τευ θ εία ν πάνω σ τους Ρουμάνους, επ ό μενη ακριβώ ς η μ έρ α (20 Ν οεμβρίου) τω ν σ οβιετικώ ν όπλων. Μ όλις έφ θασ αν λα ­ το υ ς Ιταλούς και το υ ς Ο ύγγρους, που γνω ­ μία δ εύ τερ η “ λα βίδα " έσ φ ιξε το δ εξιό κέχανιασ μένοι σ τον πρώ το τοίχο, το ν ανα τί­ ρίζουν ό τι είναι άοχημα εξοπ λισ μένοι. Ολη ρας το υ Paulus. Οι Ρώσοι κτύπησαν τη ν 4η να ξα ν με εκρ η κτικ ά και πέρασαν γρήγορα η αρισ τερή π λευρά μας κιν δ υ ν εύ ει να δια- Ρουμανική Σ τρ α τιά με μία βια ιό τητα ίδια με στο εσ ω τερικό. Ελάχιστοι Ρώσοι πρόλαβαν σπασθεί, περίπου 150 km!, είχε π α ρα τηρ ή­ ε κ είν η το υ βαρύ χειμώ να που ξέσπασε το να αντιδράσουν. Οι π ερισ σ ότεροι ή τα ν σει π ροφ ητικά ο Paulus στον επ ιτελάρχη τε λ ε υ τα ίο 10ήμ ερ ο το υ μήνα. Οι Ρουμάνοι σ κυ μμ ένοι πίσω από τα π αράθυρα π υρ οβο­ το υ Arthur Schmidt τη ν 1η Ν οεμβρίου, κα­ είχαν πάψει π λέον να α π οτελού ν στρατό λώ ντα ς στο προαύλιο. Οι γ ερ μ α ν ικές ριπές θώ ς ο χειμώ νας είχε φ τά σ ει και οι σ τρατιώ ­ και ο επ ιτελά ρ χ η ς το υ Paulus, Σ τρ α τη γό ς σταμάτησ αν μόνο ό τα ν είχαν πέσει όλοι ν ε ­ τ ε ς το υ εξα κο λο υ θ ο ύ σ α ν ακόμα να μάχο­ Arthur Schmidt, μουρμούρισ ε: “ Φ οβάμαι ό τι κροί. Οι Γερμανοί α νέβ ηκα ν π ροσ εκτικά τα ν τα ι απελπισμένοι για μία ανοησία, α νά με­ είμ α σ τε ακόμα σ την αρχή. Τα χ ειρ ό τερ α ε ί­ σκαλιά το υ επ όμενου ο ρόφ ου και κά θ ε ά ν­ σα σε σωρούς σ υντριμμιώ ν τα οποία κέρ δ ι­ ναι ακόμα μπροστά μας...” . Οι Γερμανοί δ ιέ ­ δρας σ τά θ η κε α θόρ υβ α δίπλα σε κά θ ε πόρ­ ζαν, έχαναν και επανακτούσαν, α υ ξά νοντα ς κοψαν κά θ ε άλλη ενέρ γ εια και π ροσπαθού­ τα. Σ το σ ύνθημα το υ Esser οι σ τρα τιώ τες τις απ ώ λειές το υς. Το μόνο κ έρ δ ο ς ή τα ν η σαν απελπισμένα να σ υγκρ οτήσ ουν - με όρμησαν στα δω μάτια θ ερ ίζο ν τα ς τα πά­ κατάληψ η τω ν δύο αεροδρομίω ν τη ς πό­ σ υ νο νθ υ λεύ μ α τα μονάδω ν - ένα μέτω πο το ντα. Ο ταν οι 13 ά ν δ ρ ες έφ υ γα ν από το κτί­ λης, το υ Goumrak και το υ Pitomnik. οποίο κ α τέρ ρ ε ε με τη ν τα χ ύ τη τα ενό ς “ α­ ριο, είχαν αφ ήσ ει πίσω το υ ς 120 νεκ ρ ο ύ ς Οι π λη ρο φ ο ρίες για σ υγκέντρω σ η σο­ στραπιαίου π ο λ έμ ο υ ” ο οποίος είχε α λλά ξει Ρώσους, είχαν σ υλλάβει ά λλους 80 και ε ί­ βιετικώ ν σ τρ α τευ μ ά τω ν στα βό ρεια τη ς 6ης εθ ν ικ ό τη τα . χαν απ οκτήσ ει 16 π ολυβόλα και ένα α ντια ρ ­ Σ τρ α τιά ς είχαν αρχίσει να σ υρ ρέουν στο ε ­ Η 29η Μ ηχα νοκίνητη Μ εραρχία το υ ματικό - τόσο π ολύτιμα για ένα σ τρα τό ο ο ­ π ιτελ είο το υ Χ ίτλ ερ από τα τέ λ η Ο κτω βρί­ Υ ποστράτηγου Leyser δ ια τά χθ η κε να ανα­ ποίος α ντιμετώ π ιζε ήδη ε λ λ είψ εις σε χ ειρ ο ­ ου. Ολοι οι α ξιω μα τικοί το υ Paulus ρ ω το ύ ­ κόψ ει τη ν προέλαση τη ς 57ης Σ ο β ιετικ ή ς βο μ β ίδ ες και όλμους. σαν το ίδιο πράγμα: “ Γιατί υπάρχουν μόνο Σ τρ α τιά ς στα νότια το υ Σ τά λινγκρ α ντ. Τα 55 Μ ε το ν ίδιο τρόπ ο οι Γερμανοί μ έχρ ι τις Ρουμάνοι σε ένα τόσ ο ευρύ μέτω πο σ τρα­ άρματα Panzer IV, σε σχηματισμό σφήνας, α ρχές Ν οεμβρίου κα τέλ α β α ν τα 9/10 του τη γέ; Μήπως θ α μπορούσαμε να είχαμε ενι- οδήγησ αν τη ν επίθεση α κο λο υ θ ο ύ μ ενα Σ τά λινγκρ α ντ. Το υπόλοιπο ένα δ έκ α το ή ­ σχύσει α υ τές τις μ ονά δες με Γερμα νούς;” . από α υ το κινο ύ μ ενα π υροβόλα και οχήματα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μ ετα φ ο ρ ά ς προσωπικού. Οι αρ­ χηγοί π ληρώ ματος τω ν αρμάτω ν σ τάθηκα ν σ του ς π ύργους το υ ς προσπαθώ ντας να διακρίνουν με τα κυάλια το υ ς το ν επ ερχόμενο εχθ ρό , αλλά η ομίχλη ή τα ν πυκνή και η ο ρ α τό τη τα π εριορισ μένη στα 100 m. Ξαφνικά το πέπλο τη ς ο μίχλης π αραμερίσ θηκε και οι α ρ μα τισ τές δ ιέκρ ινα ν μπροστά το υ ς τα σ οβ ιετικά άρματα. Οι θ υ ρ ίδ ες τω ν αρμάτω ν έκλεισ α ν και οι δ ια τα γές ήχησαν μέσα από τα ακουστικά: “ Π ύργος σ την ώρα 12!” - “ Δ ια τρ η τικ ό ” - “ Απόσταση 400 m ” - “ Π υρ!” . Οι Ρώσοι αιφνιδιάσθηκαν. Τα π ροπ ορευόμενα Τ34 οπισθοχωρούσαν για να απο­ φ ύ γου ν τις εύ σ το χ ες γ ερ μ α ν ικ ές βο λές. Μ ερικά α να τινάζονταν και τυ λίγ ο ν τα ν στις φ λό γες και άλλα σ υγκρ ού οντα ν μ ετα ξύ το υ ς. Οι Ρώσοι σ τρ α τιώ τες άρχισαν να ε ­ γ κα τα λείπ ο υ ν τα ο χήμα τα που το υ ς μ ετε φ ε ρ α ν και η συγχυση ο­ λ οκλη ρώ θ ηκε. Η 29η Μ ηχανοκί­ ν η τη Μ εραρχία είχ ε επ ιτελέσ ει ένα θαύμα: σ υνέτριψ ε τη ν επ ίθ ε­ ση μίας ο λό κληρ ης σ οβ ιετική ς στρατιάς! Δ εν υπήρχε όμω ς χ ρ ό ­ νος για π ανηγυρισ μούς. Τριάντα χ ιλιό μ ετρ α ν ο τιό τερ α η 51η Σο­ β ιετική Σ τρ α τιά διέσπασε και α υτή το μέτω π ο και κα τευ θ υ ν ό τα ν δυτικά . Η Μ εραρχία του Leyser βρισ κόταν σ την ιδανική θέσ η για να σ τρα φ εί νότια και να ε π ιτε θ ε ί στα π λευρά τω ν Ρώσων. Ο von Weichs, π αρακολουθώ ντας από το επ ιτελ είο το υ τις ε ξε λ ίξε ις , εκτίμ η σ ε ό τι η σ οβιετική λαβίδα είχ ε ως στόχο τη ς τα ε ­ κ τε θ ε ιμ έ ν α π λευρά τη ς βης Σ τρατιάς. Χω­ ρίς καθυσ τέρησ η έσ τε ιλ ε τη ν ακόλουθη διαταγή σ τον Leyser: “ Π αύσατε τη ν επ ίθ ε­ ση και λ ά β ε τε α μ υ ν τικές θ έσ εις για να προ­ σ τα τεύ σ ετε το νότιο π λευρ ό τη ς βης Σ τρ α ­ τ ιά ς ” . Ομως ο Weichs είχ ε σ φάλει τραγικά ως προς τις π ρο θέσ εις τω ν Ρώσων: οι σο­ β ιε τικ έ ς σ τρ α τιές προσπέρασαν α νενό χλη ­ τ ε ς τα π λευρά το υ Paulus και κ α τευ θ ύ ν θ η καν στα νώ τα το υ! Η ιδανική ευκα ιρ ία για να κα τα σ τρα φ εί η αρισ τερή σιαγόνα τη ς ρωσι­ κής λαβίδας είχε χ α θ εί και η 29η Μ εραρχία είχε α χ ρ η σ τευ θ εί σε ένα ρόλο σ τα τική ς ά­ μυνας τη σ τιγμή που η βη Σ τρ α τιά δ εν δ ε ­ χόταν καν επίθεση! Την 21η Ν οεμβρίου η π ρόθεσ η τω ν Ρώ­ σων να κυκλώ σουν το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ ή τα ν εμ φ α νή ς, αλλά ο Χ ίτλερ α ρ νείτο να το πα­ ραχωρήσει σ τον εχθ ρ ό αφού το υ είχε κο­ στίσει τό σ ες θ υσ ίες και αντιπροσώ πευε γ ι’α υ τό ν τη μοναδική το υ νίκη. Σε ερώ τησή το υ προς το ν επ ιτελάρ χη τη ς Luftwaffe, εάν η βη Σ τρ α τιά μπορούσε να α νεφ οδ ια σ θ εί από α έρος, ο Jeschonneck δ εν απέρριψε τη ν ιδέα δ εδ ο μ έν ο υ ό τι οι κα ιρ ικές σ υνθή­ κ ες θ α το επέτρεπαν. Ο Χ ίτλ ερ αγνόησε τη ν τε λ ε υ τα ία π αρατήρηση π ερί καιρού και π ήρε τη ν ο λέθ ρ ια απόφαση να επ ιτρ έψ ει

ν τά ς το υ να αναλάβει δράση! Το Τ34 ε ξο υ δ ε τε ρ ώ θ η κ ε και τα επ ό μ ε­ να είχαν τη ν ίδια τύ χ η . Ομως ή τα ν τόσ ο πολλά... και τα π υρομαχικά τόσ ο λίγα... Ο ταν ρ ίχ τη κε και η τ ε ­ λ ευ τα ία οβίδα η ομάδα τω ν Γερμα­ νών δια λύ θη κε, α ναζητώ ντα ς οπ οιαδήπ οτε κάλυψη. Λίγο α ρ γό τερ α η σ οβιετική λα ­ βίδα έκλ εισ ε στο Kalatch, στα νώτα το υ Paulus. Η 6η Σ τρ α τιά ή τα ν περικυκλω μένη...

ΤΟ “ΚΑΖΑΝΙ”

Οι σ υ νεχείς β ο μ β α ρ δ ισ μ ο ί τη ς L u ftw a ffe δ η μ ιο ύ ρ γ η σ α ν σω ρούς ερ ειπ ίω ν που μ ετα τρ ά π η κ α ν σ ε ιδ α νικο ύ ς κρυψ ώ νες για το υ ς Ρώ σους ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ ς σ κ ο π ευ τές , όπως ο π ύργος α υ το ύ το υ γ κ ρ εμ ισ μ ένο υ ερ γ ο σ τα σ ίο υ .

τη ν κύκλωση 250.000 ανδρών. Το απ όγευμα ο Paulus ζή τησ ε τη ν άδεια να απ οσ υρθεί από το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ όσο α­ κόμα υπήρχε καιρός. Η απάντηση ή τα ν αρ­ νη τική : “ Η 6η Σ τρ α τιά π ρέπ ει να π αραμείνει στη θέσ η τη ς, παρά το ν κίνδυνο προσωρι­ ν ή ς κύκλω σής τη ς. Οσον αφορά το ν α ν εφ ο ­ διασμό από α έρος, θ α α κο λου θή σ ου ν δια­ τα γές” . Ο Υπολοχαγός von Loebbecke είχε χάσει το ένα το υ χέρι στη Γαλλία το 1939. Τρία χ ρόνια αρ γότερα , στις 22 Ν οεμβρίου 1942, διοικούσ ε μία ομάδα α ντια ρμ α τικώ ν Pak 48, ό τα ν ε ίδ ε τα σ οβ ιετικά Τ-34 να ξεπ η δο ύ ν μέσα από τη ν ομίχλη και το πυκνό χιόνι. Το π ροπ ορευόμενο Τ-34 έβ α λ ε πρώτο. Η οβίδα πέρασε ξυσ τά από το ν Loebbecke και ανασήκωσε το μανίκι του... α π όντος το υ χ ερ ι­ ού του! Ο υπαξιω ματικός δίπλα το υ νόμισε ό τι η οβίδα έχει συμπαρασύρει μαζί τη ς το μοναδικό χ έρ ι το υ υπολοχαγού και έμ ειν ε εμ β ρ ό ν τη το ς από φρίκη. Ο Loebbecke γύ ρ ι­ σε εξο ρ γ ισ μ έν ο ς και το ν κ ο ίτα ξε κραυγάζο-

Οι Σ τρ α τη γο ί Arthur Schmidt και Wolfgang Pickert ή τα ν συμμα­ θ η τέ ς στη σ τρα τιω τική σχολή ό ­ που ο Σ τρ α τη γό ς Osswald το υ ς δί­ δασκε π ο λ εμ ικές τα κ τικ έ ς . Μία από τις α γαπ ημένες το υ ασκήσεις ή τα ν η π εριγραφή μίας κα τάσ τα­ σης η οποία κ α τέλ η γ ε με τη φ ρ ά ­ ση: “ Κύριοι, απόφαση και σ ύντομη α ιτιολόγησ η σε 10 λ επ τά ” . Τώρα, στις 22 Ν οεμβρίου 1942, η μοίρα είχε φ έρ ει το υ ς δύο παλαιούς σ υ μ μ α θ η τές μέσα στο θ ύλα κα το υ Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ - το “ καζάνι” , ό ­ πως το ονόμασαν οι ά νδρ ες. Ο ταν ο Schmidt σ υνάντησε το φίλο το υ το υ έ θ ε σ ε το παλαιό ερώ τημα: “ Pickert, απόφαση και σ ύντομη αι­ τιο λό γη σ η ” . - Καμία άλλη λύση παρά να ε ­ π ιχειρήσ ουμε έξο δ ο . - Θ έλ ο υ μ ε αλλά..., είπ ε ο Schmidt και σώπασε. Ο επ ιτελά ρ χης γνώ ριζε ό τι για μία επ ίθεσ η εξό δ ο υ ή τα ν απ αραίτη­ τα τα άρματα - δηλαδή τα καύσιμα. Και τα καύσιμα δ εν επαρκούσαν. Ε κτός εά ν κατάφ ερ ν ε να τα π ρ ο μη θεύσ ει η αεροπορία, κά­ τι το οποίο ο Pickert θ εω ρο ύσ ε απίθανο και δ εν ή τα ν ο μόνος. Ο von Richthofen, ο π επ ειρα μ ένο ς διοι­ κη τή ς το υ 8ου Α εροπ ορικού Σώ ματος, ο von Weichs και ο δυναμικός αρχηγός Ε π ιτε­ λείο υ το υ Χ ίτλερ , Σ τρ α τη γό ς Kurt Zeitzier, π ίσ τευαν ό τι η παράδοση έστω και 350 t ε ­ φοδίω ν ημερησ ίω ς ή τα ν αδύνατη, τη σ τιγ­ μή που ο Paulus χ ρ εια ζό τα ν ένα ελάχισ το 5 0 0 1για να δια τηρ ήσ ει αξιόμαχη τη στρατιά το υ. Ο ταν προσπάθησαν να μεταπ είσ ουν το ν Χ ίτλερ , εκ είν ο ς χτύπ ησ ε τη γροθιά στο τραπέζι: “ Δ εν θ α κ ο υ ν η θ ο ύ μ ε από το Β όλ­ γα !” . Ολοι οι υ φ ισ τά μενοι το υ Paulus θ εω ­ ρούσαν ό τι η μόνη λύση ή τα ν μία έξο δ ο ς προς τα νοτιοανα τολικά, όπου ο ρωσικός κλοιός φαινόταν α σ θ εν έσ τερ ο ς, αλλά ο Χ ίτ­ λ ερ το α ρ νείτο κα τηγορ η μα τικά και στις 24 Ν οεμβρίου επισφράγισε τη ν άρνησή το υ με ένα τη λεγ ρ ά φ η μ α προς το ν Paulus: “ Το υπάρχον μέτω πο στο Βόλγα να δ ια τη ρ η θ εί πάσει θυσία - Α ερ οπ ορικός α νεφ οδ ια ­ σ μ ό ς” . Το απ όγευμα εμ φ α νίσ τη κε ενώ πιον το υ Χ ίτλ ερ και το υ Zeitzier ο αρχηγός τη ς Luftwaffe, Σ τρ α τά ρ χη ς Goering: “ Φ ύρερ μου, ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

60

επ έμ ενα να έλθ ω εδώ αυτοπροσώπως για να σας ανακοινώσω ό τι η 6η Σ τρ α τιά θ α ανεφ οδ ια σ θ εί από α έ ρ ο ς !” , δήλω σε με στόμφο. Ο Zeitzier έγιν ε έξα λ λ ο ς και σήκωσε τη φω νή το υ κο ιτά ζο ντα ς το ν Χ ίτλερ. “Α υτό είναι α δ ύ να το ν!” είπ ε και αμέσω ς γύρισ ε σ τον Goering. “ Γνω ρίζετε στρατάρχα πόσες π τήσ εις χρειά ζοντα ι ημερησ ίω ς γ ι’αυ τή τη ν τρ ο φ ο δ ό τη σ η ;” . “ Ο επ ιτελά ρ χης μου έχει κάνει το υ ς υπολογισμούς το υ ...” , απ άντησε ο Goering. “ Μα κι εγώ το ίδιο! Χ ρειάζοντα ι 700, το λ ιγ ό τερ ο 500 t κα θ η μερινά και 500 περίπου αεροπλάνα σε ε το ιμ ό τη τα ” , υπο­ σ τή ρ ιξε ο Zeitzier. Α υτό είναι ψέμα! Εχω κά­ νει το υ ς δικούς μου υπ ολογισ μούς” , α ν τα ­ π άντησ ε ο Goering κο ιτά ζο ντα ς κατάματα το ν Χ ίτλερ , σαν να το υ έ θ ε τ ε το ερώ τημα: “Τώρα ποιόν θ α π ισ τέψ εις; α υ τό ν ή ε μ έ ν α ;” . Ο Χ ίτλ ερ έ μ ε ιν ε σιωπηλός για λίγο και μ ετά είπε: “ Ο σ τρα τά ρχης έκα ν ε τη δήλωσή το υ με σ αφήνεια κι εγώ θ α αποφασίσω” . Ο τ ό ­ νος τη ς φω νής το υ υπονοούσε ό τι είχ ε ήδη λά βει τη ν απόφασή του. Κανείς από το υ ς π αρευρισ κόμενους δ εν είχε τη ν παραμικρή αμφιβολία για το ποιά θα ήταν. Ολοι γνώ ριζαν πολύ καλά τη ν επιρροή που ασκούσε ο Goering σ τον Χ ίτ­ λερ , αν και ο πρώ τος είχε α π ο δ είξει εμπράκτω ς τη ν α νικα νότητά το υ στα σ τρα τηγικά θ έμ α τα κατά τη Μάχη τη ς Αγγλίας. Τώρα, ένα χρόνο αργότερα, το “ δίδυμο τη ς κα τα ­ σ τρ ο φ ή ς ” (Χ ίτλ ερ -Goering) κτυπ ούσ ε ξανά. Ο πρώ τος επ ιθυμούσ ε μία νίκη γ οή τρ ου και εν γνώ σει το υ είχε μ ετα φ έρ ει το βάρος το υ π ολέμου από το ν Καύκασο στο Σ τά λινγκραντ, το υ οποίου η κατάκτησ η είχε πάψει να έχ ει σ τρα τηγική σημασία ήδη από το ν Οκτώ βριο. Ο δ εύ τερ ο ς , υπ ερφ ίαλος και πο­ μπώδης, ή τα ν πάντα π ρό θυ μο ς να υποσχεθ εί, ο τιδ ή π ο τε σ τον αρχηγό το υ π ρο κειμ ένου να α υ τοπ ρ ο βλη θεί. Π ά ντο τε απ οτύγχα­ νε, αλλά και π ά ντο τε π α ρ έμενε αλώ βητος από κά θ ε κατηγορία. Γνώριζε ό τι ο σ τενός το υ φίλος και καγκελά ριος δ εν θ α το ν ε ξ έ ­ θ ε τε . Ε π ρόκειτο για μία ιστορία η οποία είχε τις ρίζες τη ς στη δ εκ α ετία το υ 1920, ό τα ν ο άσημος Χ ίτλ ερ ξεκιν ο ύ σ ε ένα κίνημα από το “ π εζο δ ρ ό μ ιο ” , σ τρα τολογώ ντας ανθρώ ­ π ους από το κοινω νικό υπόστρωμα. Αν και

π ροερ χόμενοι από δ ια φ ο ρ ετικ ές κοινω νι­ κές τά ξεις , οι δύο το υ ς γνω ρίσ τηκαν κατά τη διάρκεια εκείνω ν τω ν αγώνων. Οσο κι αν οι λόγοι το υ Χ ίτλ ερ συχνά έθ ιγα ν τη ν αρι­ σ τοκρατική τά ξη, ο ίδιος γνώ ριζε πολύ καλά ό τι χρ εια ζότα ν τη ν οικονομική υποστήριξή τη ς για να α ν έλ θ ει σ την εξουσ ία. Ο Goering ή τα ν ένα ς από α υ το ύ ς οι οποίοι “ επ έν ­ δυσ αν” επάνω σ τον Χ ίτλερ , τη βαριά βιο μη ­ χανία και τη νέα τά ξη πραγμάτων. Αν και το 1942 ο Χ ίτλ ερ ή τα ν ο υ π έρ τα το ς αρχηγός το υ κρ ά το υς το υ, δ εν μπορούσε να ξεχάσ ει εύ κο λα τις επ οχές που κο ιμό τα ν α δ έκα ρο ς στα λαϊκά υπνωτήρια, έω ς ό του οι ο ικονομ ι­ κές ενισ χύσ εις κάποιων πιστών το υ ε ξα ­ σφάλισαν εκ το υ μ ηδ ενός κο μμ α τικά γρα­ φ εία και ιδιω τικό α υ το κ ίν η το με οδηγό. Ο Paulus δ εν ή τα ν ένας α ξιω μ α τικός που θ α δ ιεν ο είτο π ο τέ να παρακούσει δια­ ταγή, ανα π όφ ευκτα όμω ς μ ου ρμ ού ριζε μ έ ­ σα από τα σ φιγμένα χείλη το υ αυ τό που ή ­ τα ν και το κ έν τρ ο το υ δράματος: “ Μα μιλά­ με για το ν κίνδυνο αφανισμού 250.000 αν­ δρών μαζί με όλο το υλικό το υ ς !” . Ο δ ιο ικη ­ τή ς το υ 51ου Σώ ματος Σ τρ α το ύ, Σ τρ α τη γό ς Walter von Seydlitz - Kurzbach, όμως, επ έμ ενε ό τι δ εν υπήρχε άλλη ελπίδα σωτηρίας παρά η έξο δ ο ς. Μ όλις η πρότασή το υ απορρίφ θ η κ ε ο Seydlitz αποφάσισε να π άρει τη ν κατάσταση στα χέρια το υ και το βράδυ τη ς 24ης Ν οεμβρίου δ ιέ τα ξε τη ν 94η Μ εραρχία Πεζικού το υ Σ τρ α τη γο ύ Pfeffer να επ ιχειρήσ ει έξο δ ο ! Οι ά νδ ρ ες κα τέσ τρ εψ α ν ο ,τιδ ήπ οτε δ εν μπορούσαν να μ ετα φ έρ ο υ ν και εγ κ α τέλ ειψ α ν τα χαρακώ ματά το υ ς π ρ ο ελα ύνο ντα ς ενα ν τίο ν το υ ρωσικού κλοιού. Οι Ρώσοι σ τρ α τιώ τες όμω ς αντιλήφ θ η κα ν τη ν κίνηση και α ν τεπ ιτέθ η κ α ν αιφ­ νιδιαστικά. Στη φονική ν υ κ τερ ιν ή μάχη που α κο λού θη σ ε η Μ εραρχία α π οδ εκα τίσ θ ηκε και οι Ρώσοι κα τέλα β α ν τις θ έσ εις τη ς. Ο ταν ο Χ ίτλ ερ π λη ρ ο φ ο ρ ή θ η κε το γ ε ­ γονός εξο ρ γ ίσ θ η κ ε και νιώ θ οντα ς δικαιω ­ μ ένος από τη ν κα τά λη ξη το υ γ εγ ο ν ό το ς ζή­ τη σ ε το ν υπ εύθυνο. Ο Paulus, αν και έμ ειν ε άφωνος από αυ τή τη ν ασύστολη επ ίδειξη σ τρα τιω τικής απ είθειας, α νέλα β ε μόνος το υ τη ν ευ θ ύ ν η ένα ν τι το υ Χ ίτλ ερ και δ εν ε ξέ θ ε σ ε το ν υφ ισ τά μενό του. Ο φ είλο υμ ε να αναγνω ρίσουμε ό τι δ εν θ α υπήρχαν π ολ­ λοί δ ιο ικ η τές οι οποίοι θ α είχαν π ράξει κά τι ανάλογο. Οι π ά ντες π ερ ίμενα ν εναγω νίω ς κάποια ε ί­ δηση από το ν έξω κόσμο. Αυτή ή λ θ ε με τη μορφή ενό ς τη λ εγ ρ α ­ φ ή μ α τος: “ Αναλαμβάνω τη δ ιο ίκη ­ ση τη ς Ο μάδας Σ τρατιώ ν το υ Ν τον στις 26 Ν οεμβρίου. Θα πράξο υ μ ε παν δ υνα τό ν για να σας βγά λουμε από εκεί. Σ το μ ετα ξύ η

Οι Γ ερ μ α ν ο ί π ο λιο ρ κ η μ ένο ι το υ θ ύ λ α κ α π ροσ π α θούν μ ά τα ια να π ρ ο σ τα τευ θ ο ύ ν από το κρύο και τα σ ο β ιετικ ά πυρά μ έσ α σε λά κ κο υ ς σ το χιόνι, π ερ ιμ ένο ν τα ς τη ν εξω τε ρ ικ ή β ο ή θ ε ια η οποία δ εν ή ρ θ ε π οτέ... ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Για το ν α ερ ο π ο ρ ικ ό α νεφ ο δ ια σ μ ό το υ θ ύ λ α κ α σ υ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν 850 μ ε τα γ ω γ ικ ά κ ά θ ε τύπ ου, σ υ μ π ερ ιλα μ β α ν ο μ ένο υ και το υ ξεπ ερ α σ μ έν ο υ Junkers 29 0 που ε ικ ο ν ίζ ε τα ι σ το ν πίνακα. Ω σ τό σ ο ο α ρ ιθ μ ό ς α υ τό ς α π ο δ ε ίχ θ η κ ε α νεπ αρ κής για να τρ ο φ ο δ ο τή σ ει τη ν 6η Σ τρ α τιά κα ι ιδ ια ίτερ α κάτω από α ν τίξ ο ε ς κ α ιρ ικ ές σ υ ν θ ή κ ες . Από τις 2 4 Ν ο εμ β ρ ίο υ έω ς τις 31 Ια νο υ ά ρ ιο υ 1943 η α ερ ο γ έφ υ ρ α σ το ίχ ισ ε σ τη L u ftw a ffe 488 α ερ ο σ κ ά φ η και 1.000 ά νδ ρ ες , ενώ δ εν κ α τά φ ε ρ ε π ο τέ να π αραδώ σει πάνω από 100 t εφ ο δ ίω ν τη ν η μ έρ α .

Σ τρ α τιά π ρέπ ει να δ ια τηρ ήσ ει το μέτω πο σύμφωνα με τις δ ια τα γές το υ Φ ύρερ και τα υ τό χρ ο να να π ρο ετο ιμά σ ει τις απαιτούμ εν ες δ υνά μεις για τη διάνοιξη ενό ς δια­ δρόμου ανεφ οδιασμού στα ν ο τιο δ υ τικά ". Μ έσα στο σ τενό, υπόγειο και παγω μένο αρ­ χ η γείο τη ς 6ης Σ τρατιάς, ο Paulus και ο Schmidt τινά χ τη κα ν από τη συγκίνηση όταν διάβασαν τη ν υπογραφή: “ Manstein” . Ισως τελ ικ ά δ εν είχαν χα θεί όλα. Ο Χ ίτλ ερ είχε α­ να θέσ ει το ν απ εγκλω βισμό τω ν πολιορκημένω ν στο “ σ εβ α σ τότερ ο τω ν Γερμανών σ τρ α τηγώ ν” !

Η ΕΛΠΙΔΑ ΠΟΥ ΛΕΓΕΤΑΙ “MANSTEIN” Σ το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ τα πάντα είχαν κα­ λ υ φ θ εί από πυκνό χιόνι και ο Paulus ήτα ν υπ οχρεω μένος να π ερ ιμ έν ει το ν αεροπ ορι­ κό ανεφ οδιασμό, στον οποίο είχε βασίσει ό­

λ ες το υ τις ελπ ίδ ες για μία επιχείρηση διά­ τρ ησ η ς το υ ρωσικού κλοιού, αφού η έ λ λ ε ι­ ψη πυρομαχικώ ν και καυσίμων το υ είχαν σ τερ ήσ ει αυ τή τη δ υ ν α τό τη τα από τις 20 Ν οεμβρίου. Π άντα βέβαια χ ρ εια ζό τα ν και η έγκρισ η το υ Χ ίτλ ερ για κάτι τέ το ιο , αλλά ό ­ λοι π ίσ τευαν μέχρι εκ είν η τη στιγμή ό τι α υτή θ α δινό τα ν μόλις η Luftwaffe π αρέδιδε τα απ αιτούμενα. Δυστυχώς οι α μ φ ιβο λίες για τη ν επ ιτυχία το υ ανεφ οδιασμού δ εν έ ­ φθαναν μέχρι τα αυτιά το υ Paulus. Σ το μ ετα ξύ οι Ρώσοι είχαν εδραιώ σ ει για τα καλά το ν απ οκλεισμό το υ ς: επ τά σο­ β ιε τικ έ ς σ τρ α τιές βρίσ κονταν μ έχρ ι εκείν η τη σ τιγμή γύρω από το “ καζάνι” ! Ο Paulus π ροσπαθούσε με απ ελπ ισ μένες μ ετα κ ιν ή ­ σεις τω ν μονάδω ν το υ να α ν τισ τα θ εί στις ε ­ χ θ ρ ικ ές πιέσεις. Η εξοικονόμ ησ η π υρομα­ χικών, τρ οφ ίμω ν και καυσίμων ή τα ν π λέον ζω τικής σημασίας: η ημερήσ ια αναλογία πυρομαχικώ ν π ερ ιο ρίσ τη κε στα 20-30

φυσ ίγγια κ α τ’άνδρα, ενώ η μ ερίδα ψωμιού μ ειώ θ η κε από τα 750 γραμμάρια στα 300. Η α ερ ο γέφ υ ρ α ξεκ ίν η σ ε στις 24 Ν οεμ­ βρίου με 316 αεροσκάφη Junkers 52 και Heinkel 111. Από τη ν αρχή όμω ς φ ά νη κε ό τι θ α απ οτύγχα νε για τί τα π ροβλήματα ή τα ν πολλά. Τα α ερο δρ όμ ια βρίσ κονταν σε άθλια κατάσταση, οι διάδρομοι παγω μένοι και ο ­ λισ θηρ οί σαν γυαλί. Οι κ ιν η τή ρ ες πάγωναν, αρ νο ύμ ενο ι να λ ειτο υ ρ γ ή σ ο υ ν σε θ ε ρ μ ο ­ κρασ ίες -35AC. Α κόμα και τα αεροσκάφη που κα τά φ ερ να ν να απ ογειω θούν έπρεπ ε να διανύσ ουν 200 χιλιό μ ετρ α , από τα οποία 50 πάνω από εχθ ρ ικ ό έδα φ ος, όπου π ερίμεναν τα σ οβιετικά αντιαεροπ ορικά. Την 1η Δ εκεμ β ρ ίο υ μόνο 40 μεταγω γικά έφ θασ αν στο Σ τά λινγκρ α ντ, ενώ τις επ ό μ ενες δύο η ­ μ έρ ες δ ε ν απ ογειώ θηκε κανένα λόγω του πάγου και τη ς ομίχλης. Μ έσα σε τρ εις η μ έ ­ ρ ες είχαν π αραδοθεί σ τους π ολιορκημένους το υ “ κα ζα νιού” 130 t εφοδίων. Η ταν ε ­

ξα ιρ ετικ ή επίδοση για τη ν Luftwaffe, αλλά δυσ τυχώ ς μ ετα φ έρ θ η κ ε μόνο το 1/10 τω ν απ αιτουμένω ν εφοδίων... Οι σ τρ α τιώ τες α­ ναγκάσ τηκαν να αρχίσουν τις σ φαγές τω ν αλόγω ν τα οποία ρυμουλκούσ αν τα πυρο­ βόλα, γνω ρίζοντας βέβαια ό τι εά ν ερ χότα ν η στιγμή τη ς εξό δ ο υ δ εν θ α δ ιέ θ ε τα ν π λέ­ ον βαριά όπλα. Οι τη λ εφ ω ν ικ ές γρ α μ μ ές γέμ ιζα ν με α­ γωνιώ δη μ ηνύμ α τα με τα οποία ζητούσ α ν πυρομαχικά. Ενας σ τρα τιώ της σε κατά σ τα­ ση υσ τερία ς όρμησ ε στο α ρχηγείο τη ς μο­ νάδας το υ κρ αυγάζοντας: “ Χ ειρ οβ ομ βίδες! Θ έλ ο υ μ ε επ ειγό ντω ς χ ειρ ο β ο μ β ίδ ες !” . Ο για τρ ό ς το ν πήρε παράμερα, το υ έδω σε ηρεμισ τικά και δ εν το ν άφ ησ ε να γυρ ίσ ει πί­ σω για να μη διαδώ σει το ν πανικό. Ο Manstein, α ντλώ ντα ς δ υνά μεις από το μέτω πο το υ Καυκάσου και επ ισ τρ α τεύ ο ­ ν τα ς ένα σ υνο νθ ύλευμ α μαγείρω ν, εφ οδιαστών, Ρουμάνων, Ο υκρανώ ν και Αζέρων, κ α τά φ ερ ε να ανασ υγκροτήσ ει τρ εις τε θ ω ­ ρ α κισ μένες μ ερ α ρχίες, τις οπ οίες έθ εσ ε υπό τη διοίκηση το υ Σ τρ α τη γο ύ Herman Hoth για τη ν επιχείρηση δ ιά νοιξης ενό ς δια­ δρόμου στο ν ο τιο δ υ τικό τμ ή μ α το υ κλοιού. Ο Γερμανός σ τρα τά ρχης όμω ς είχε και π ολλά άλλα να το ν απασχολούν ε κ τό ς από τη ν α π ελευθέρω σ η τη ς βης Σ τρατιάς. Οι Ρώσοι, μ ετά τη ν επ ιτυχία το υ ς ενα ντίο ν τω ν Ρουμάνων, ή τα ν πολύ πιθανό ό τι θ α ε ­ πιχειρούσαν κάτι παρόμοιο και ενα ν τίο ν τω ν Ιταλών. Και κά τι τέ το ιο θ α μπορούσε να π ροκαλέσ ει τη ν κατάρρευσ η τη ς Ν ότιας Ο μάδας Σ τρατιώ ν και τη ν απομόνωση τη ς Α_ Ο μάδας Στρατιώ ν το υ Καυκάσου: ο κίν­ δ υνος τη ς π ερικύκλω σ ης ενάμισυ ε κ α το μ ­ μυρίου ανδρώ ν και αφανισμού ολόκληρου το υ μετώ που άρχισε να π ροβάλλει απ ειλη­ τικ ό ς μπροστά στα μάτια το υ Manstein! Η επίθεση το υ Hoth ξεκ ίν η σ ε στις 05.00 τη ς 12ης Δ εκεμ β ρ ίο υ , ε ν μέσω μίας χιονοθ ύ ε λ λ α ς (-25AC), φ έρ ο ν τα ς ανάλογο ό νο ­ μα: “ Χ ειμ ερ ινή θ ύ ε λ λ α ” . Την ίδια στιγμή ο Χ ίτλ ερ ξαγρυπ νούσε στο κρ εβ β ά τι του. Γνώ ριζε τη ν κρ ισ ιμότητα τη ς επιχείρησης το υ Manstein, αλλά π ερισ σ ότερο το ν α νη ­ συχούσε η ρωσική επίθεσ η η οποία είχε εκ δ η λ ω θ εί τη ν π ρο ηγού μενη η μ έρ α ενα ­ ν τίο ν τω ν Ιταλών. - Φ αίνεται ό τι οι Ρώσοι π ρό κειτα ι να επι­ τε θ ο ύ ν και σ τον ιταλικό το μ έα , το υ είχε πει ο Richthofen στις 28 Ν οεμβρίου, π ρ ο σ θ έτο ­ ντα ς: “ Πολύ άσχημο αυτό, γ ια τί μάλλον θ α εξα φ α νισ θ ο ύ ν τα χ ύ τερ α από το υ ς Ρουμά­ ν ο υ ς!” . - Panzeralarm!!! Η κραυγή κρ οτά λισ ε μέσα από το υ ς α­ σ υρ μά τους τω ν γερ μα νικώ ν αρμάτων. Σ το ν ο ρίζο ντα φ ά νη κα ν οι π ρώ τες σ ιλ ο υ έτες τω ν Τ-34 και μία γρήγορη εκτίμησ η το υ α­ ρ ιθμού το υ ς έδω σ ε ένα εφ ια λ τικό α π ο τέλ ε­ σμα: 300, διπλάσια τω ν γερμανικώ ν. Οι π υ ρ ο β ο λ η τές τω ν panzer μπήκαν στη μάχη κα τα σ τρ έφ ο ντα ς το ένα άρμα μ ετά το άλλο και α ναγκά ζοντα ς τα υπόλοιπα να υποχω­ ρήσουν, κερ δ ίζο ν τα ς μία νίκη και πλησιάζο­ ν τα ς το υ ς π ολιορ κη μένο υς σ υναδέλφ ους το υ ς. Ομως οι Ρώσοι α ν τιλή φ θ η κα ν το σκο-

ßj

■*«

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

62 ■■■

πό τη ς επ ίθεσ ης και ενίσχυσαν το δ α κτύ λιο που έσ φ ιγγε το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ στα ν ο τιο ­ δυτικά. Η ομάδα το υ Hoth εξα κο λ ο υ θ ο ύ σ ε να π ρ ο ελα ύνει μαχόμενη και στις 22 Δ ε κ ε μ ­ βρίου απείχε 50 km από το Σ τά λινγκρ α ντ. Τη γεννα ία α υ τή προσπάθεια όμω ς δ ιέκ ο ­ ψαν οι μ ανιασ μένες σ ο β ιετικές α ν τε π ιθ έ ­ σεις, σε συνδυασμό με τα πυκνά πυρά του π υροβολικού το υς. Ο Manstein κα τά λα βε ό τι η προέλαση το υ Hoth πλησίαζε στο τέ λ ο ς τη ς, γ ι’αυτό π ρ ό τειν ε να σ υνδυασ θεί η κίνηση το υ με μία τα υ τό χ ρ ο ν η επίθεσ η από τη ν π λευρά το υ Paulus, ώ στε να μοιρασ θούν τη ν από­ σταση που το υ ς χώριζε. Η απάντηση του Paulus ή τα ν αφοπλιστική: “ Δ ια θέτω καύσι­ μα για να διανύσω μόνο 20 km ” . Εξάλλου τα ά ρματά το υ μόλις αρκούσ αν για να αναχαι­ τίζο υ ν το υ ς Ρώσους που το ν π ερικύκλω ναν και δ εν μπορούσε να τα μ ετα τοπ ίσ ει χωρίς να κα τα ρρ εύ σ ει η άμυνά του. Κατόπιν αυτώ ν ο Χ ίτλερ β ρ ήκε σ χεδόν λογική τη ν επ ιμονή το υ για τη ν απαγό­ ρευση εξό δ ο υ το υ Paulus, αφού είχ ε π λέον π έσ ει μέσα στις επιπτώσεις το υ ίδιου το υ λά θ ο υ ς το υ: εφ ό σ ο ν ο Paulus αδυνατούσ ε να κινηθ εί, δ εν είχε παρά να π αραμείνει ε ­ κεί π ερ ιμ ένο ντα ς το ν Manstein, ο οποίος δ ια τά χ θ η κε να σ υνεχίσ ει τη ν επίθεσ ή το υ αν και τη θ εω ρο ύσ ε πια καταδικα σ μένη. Οι Ρώσοι α ν τεπ ιτέθ η κ α ν με τέ το ια σφοδ ρ ό τη τα ώστε σ ύντομα ο Hoth μ ετετρ ά π η από ε π ιτιθ έμ εν ο ς σε αμυνόμ ενο και ο Manstein α δυνατούσ ε να δώσει λύση: αφού η διαταγή εξό δ ο υ δ εν δ ό θ η κ ε από το ν Χ ίτ­ λ ερ τη ν πρώτη κιόλα ς η μ έρ α τη ς κύκλω ­ σης, ο Paulus ή τα ν π λέον καταδικα σ μένος σε ακινησία. Μ έσα σε όλα αυτά ο καιρός χ ειρ ο τέ ρ ε υ ε . Τα μετα γω γικά καθηλώ νονταν στο έδ α φ ο ς και οι απ ώ λειές το υ ς συνεχώς αυξάνονταν. Ο πάγος, η ομίχλη τα ατυχήματα διεκδικούσ α ν π ερισ σ ότερα θ ύ μ α τα από τα ρωσικά καταδιω κτικά και α ντια ερ οπ ο ρι­ κά. Οι π ιλότοι τω ν επ τά Messerschmitt 109 τη ς JG3, οι οποίοι είχαν αναλάβει τη ν προ­ στασία τω ν μεταγω γικώ ν και τω ν α ερ ο δ ρ ο ­ μίων το υ ς, κυ ρ ιο λεκτικ ά αψ ηφούσαν το θ ά ­ νατο και δ ιεξή γα γα ν επ ικές α ερ ο μα χίες ε ­ ν α ντίο ν υπεράριθμω ν αντιπάλων. Τίποτα ό ­ μως δ εν άλλαζε: Το ένα στα τρ ία μ ετα γω γι­ κά αεροσκάφη χανόταν μαζί με το πλήρωμά το υ προσπαθώ ντας να διαπ εράσ ει το α ντια ­ εροπ ορικό φράγμα ή να απ ογειω θεί από ένα διάδρομο κα τα λ λη λό τερ ο για π αγοδρο­ μ ίες παρά για τρ οχοδρόμησ η. Σ τις 16 Δ εκεμ β ρ ίο υ ο ε φ ιά λ τη ς το υ Χ ίτ­ λ ερ και το υ Manstein έγιν ε π ρα γμα τικότητα . Τρεις σ ο β ιετικές σ τρ α τιές διέσπασαν το μέτω π ο τη ς 8ης Ιτα λικής Σ τρ α τιά ς σ τον πο­ τα μ ό Ν τον και οι Ιταλοί σ τρ α τιώ τες κυ ριο ­ λ εκ τικ ά εξα νεμ ίσ τη κα ν! Ενα μ έλο ς τη ς Ιτα ­ λικής κυ βέρ νη σ η ς ρώ τησ ε σ τέλ εχο ς το υ γερ μα νικο ύ επ ιτελείο υ εά ν οι ιτα λ ικές μο­ ν ά δ ες είχαν υποστεί βα ρ ιές απ ώ λειες: “ Κα­ μία απολύτως. Δ εν σταμάτησ αν π ο τέ να τρ έχ ο υ ν !” ή τα ν η απάντηση. Καθώς ο Χ ίτλ ερ π αρακολουθούσ ε στο χάρτη το υ τα κόκκινα βέλη τη ς σ οβ ιετική ς

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ υ γ κ λ ο ν ισ τικ ό σ τιγ μ ιό τυ π ο από τις ο δ ο μ α χ ίες το υ Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ. Οι γερ μ α ν ικ ές α π ώ λειες α υ ξά νο ν τα ν κ α θ η μ ερ ιν ά σε α υ το ύ το υ είδ ο υ ς τις μ ά χ ες, ά γ ν ω σ τες έω ς τ ό τ ε σ το υ ς Γ ΐρ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τιώ τε ς . Π αρ όλα α υ τά μ έσ α σε δύο μ ή ν ες θ α μ ε τα τρ έ π ο ν τα ν σ ε β ετερ ά ν ο υ ς το υ είδ ο υ ς και θ α κ α τελά μ β α ν α ν ολόκληρ η σχεδό ν τη ν πόλη. Μ έσ α σ το υ ς επ ό μ ενο υ ς τρ ε ις μ ή ν ες θ α α ρ γ ο π έθα ιν α ν από το κρύο και τη ν πείνα.

επ ίθεσ ης να πλησιάζουν τα δύο α ερ ο δ ρ ό ­ μια από τα οποία δ ιεξα γ ό τα ν ο α νεφ οδ ια ­ σμός το υ θ ύλακα, ο Manstein έβ λ επ ε τη σκιά ενός νέου Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ τερα σ τίω ν διαστάσεων να α π ειλεί όλο το μέτω πο και ειδοπ οίησ ε τη λεγρ α φ ικά το ν Χ ίτλερ : “ Η ε ­ ξέ λ ιξη τη ς κατάστασ ης σ την αρισ τερή π λευρά τη ς Ομάδας Σ τρατιώ ν απ αιτεί τη ν άμεση μετα κίνη σ η δ υνάμεω ν εκ εί. Α υτό ση­ μαίνει εγκα τά λειψ η τη ς βης Σ τρ α τιά ς και τη ν τροφ οδοσ ία τη ς απ οκλεισ τικά από αέρος. Εάν α υ τό δ εν δύναται να π ρα γμα το ­ π οιηθεί, τ ό τ ε δ εν υπάρχει άλλη λύση παρά η έξο δ ο ς τη ς Σ τρ α τιά ς το σ υ ν το μ ό τερ ο δ υ ν α τό ” . Σ τις 23 Δ εκεμ β ρ ίο υ , απ ελπισμέ­ νος και κα τηφ ής, απ ηύθυνε ένα ακόμη μή­ νυμα στον Paulus, στο οποίο δ εχ ό τα ν τη ν α­ π οτυχία τη ς “ Χ ειμ ερ ιν ή ς θ ύ ε λ λ α ς ” και το υ ζη τού σ ε να κ ρ α τη θ εί ελπ ίζοντα ς σ τον α ε­ ροπορικό ανεφ οδιασμό. Ο Paulus το ν ρώ­ τησ ε: “ Μήπως αυ τή η συζήτηση μου δίνει τη ν άδεια να επιχειρήσω τη ν έ ξο δ ο ;” . “ Το κύριο ζή τημ α είναι εά ν π ισ τεύεις ό τι η Σ τρ α τιά δ ύναται να διασπάσει το ν κλοιό μέχρι το ν Hoth σε περίπτωση απο­ τυ χία ς το υ α νεφ οδ ια σ μ ού ” , απ άντησε ο Manstein. “ Σ τη ν περίπτωση αυτή δ εν έχω άλλη ε ­ πιλογή. Φυσικά μου χρ ειά ζοντα ι χίλιοι τό ννοι εφ οδίω ν για κάτι τέ το ιο ...” , π ρόσθεσ ε ο Paulus. “ ...Καλή τύ χ η Paulus...” , έκλ εισ ε ο Manstein.

ΤΟ ΨΥΧΟΡΡΑΓΗΜΑ Η η μ έρ α ε κ είν η ή τα ν μία από τις πιο θ λ ιβ ε ρ έ ς για το υ ς Γερμανούς. Η τε λ ε υ τα ία

φράση το υ Manstein έσβησ ε τις ελπ ίδες που γ ε ν ν ή θ η κ α ν από τη ν παρέμβαση το υ ε ­ ξα ίρ ετο υ α υ τού σ τρα τιω τικού, ο οποίος δ εν μπόρεσε να π ροσ φ έρει τίπ οτα κ α λ ύ τε­ ρο, αφού οι εκτιμ ή σ εις το υ α να ιρέθη κα ν από το ν ίδιο το ν Χ ίτλερ . Οι π α γιδ ευ μένο ι το υ “ καζανιού” ή τα ν καταδικα σ μένοι να θ υσ ια σ θ ού νχά ρη τη ς σωτηρίας ολόκληρου το υ μετώ π ου. Οι Ρώσοι, σαν να το καταλά ­ βαιναν, πίεζαν π ερισ σ ότερο. Επτακόσιοι Γερμανοί σ τρ α τιώ τες σ κοτώ θηκα ν αμυνό­ μ ενοι πριν δύσ ει ο ήλιος. Α κόμη χειρ ό τερ α , ένα από τα α ερο δρ όμ ια τη ς απ ατηλής α ε­ ρ ογέφ υρ α ς το υ Goering, που βρισκόταν έξω από το θύλακα, κα τελ ή φ θ η από τα Τ34. Μέσα στο α ερ ο δρ όμ ιο υπήρχαν σκόρπια μερικά Ju-52, ε γ κ α τα λ ελ ειμ μ έν α κο ντά στο διάδρομο. Οι π ιλότοι έτρ εχ α ν π α νικόβλητοι να τα απογειώ σουν μέσα σε ένα χάος από ε ­ κρ ή ξεις, β ο υ η τά κινητήρω ν, φ ω νές και τρ ι­ ξίμ α τα ερπυστριώ ν, που δημιουργούσ αν ένα φρικιασ τικό πανδαιμόνιο. Μ έσα σε 30 λεπ τά μία βάση ανεφ οδιασ μού είχε χαθεί... Εφθασαν Χ ρισ τούγεννα. Μ ερικοί σ τρα­ τιώ τες στο “ καζάνι” σιγοψιθύριζαν κάποια χ ρ ισ το υ γεννιά τικα τραγούδια, ενώ άλλοι, π αραδομένοι στη θλίψ η το υ ς, σώπαιναν. Μ ερικά τη λεγ ρ α φ ή μ α τα έρ χ ο ν τα ν προς το υ ς π ολιορ κη μένο υς και μαζί με αυτά λάμβαναν και α ρ κετά μ ηνύματα από το ραδιό­ φωνο. Ομως α υ τά π ρο έρ χο ντα ν από τη ν άλ­ λη πλευρά: “ Γερμανοί π α ρ α δ οθ είτε, δ εν έ ­ χ ε τ ε ελπίδα. Κ αλύτερα να ζή σ ετε παρά να π ε θ ά ν ε τε !” . Σ τις 25 Δ εκεμ β ρ ίο υ έπ εσ ε πυκνό χιόνι που περιόρισ ε τη ν ο ρ α τό τη τα στα 5 m. “ Μ ε τέ το ιο καιρό το υλά χισ τον οι Ρώσοι δ εν θα ε π ιτε θ ο ύ ν ” , σ κέφ τη κα ν πολλοί. Μ εγάλο λά-

θος! Ενας ισοπ εδω τικός βο μ ­ βαρδισμός έθ α ψ ε κυ ρ ιο λεκτικ ά το υ ς Γερμανούς μέσα στα κρ υσ φ ήγετά το υ ς . Μ ετά α κο ­ λούθησ αν τα Τ-34. Τα α ντια ρμ α ­ τικά έρ ιξα ν τις τ ε λ ε υ τ α ίε ς οβί­ δ ες το υ ς και μ ετά οι χ ειρ ισ τές το υ ς τα κατέσ τρεψ αν. Χίλιοι τρια κόσ ιοι ακόμα Γερμανοί βρ ή ­ καν το θ ά να το. Ο Paulus έ σ τειλ ε ένα ακόμα μήνυμα: “Α π αιτείται ά μεσ ος ανεφ οδιασ μός για να σωθεί η 6η Στρατιά... ε κ τό ς κι αν οι π ερισ τάσ εις απ αιτούν τη θυσία τ η ς ” . Οι τρ α υ μ α τίες σ τοι­ βάζονταν κο ντά στα υπόστεγα τω ν δύο αεροδρομίω ν το υ θ ύ ­ λακα, το υ Goumrak και του Pitomnik, με τη ν ελπ ίδα τη ς μ ε ­ ταφ οράς. Τα Ju-52 π ροσ έφ εραν 6 0 1 εφοδίω ν, οι οποίοι όμω ς δ εν σήμαιναν τίπ οτα. Α κόμη και ο κίνδυνος κατάρ­ ρευσ ης ολό κληρ ου το υ μ ετώ ­ που δ εν μπορούσε να π είσ ει το ν Χ ίτλ ερ να εγκ α τα λ είψ ει το ν Καύκασο. Ε ξα κολο υθ ού σ ε να πι­ σ τεύ ει ό τι 600 km εδ ά φ ο υ ς κό­ στιζαν π ερισ σ ότερο από τις ζω­ ές 700.000 ανδρών. Ο Zeitzier, α­ ποφασισμένος να α π οτρ έψ ει μία νέα τραγω δία, επ ισ κέφ θη κε στις 27 Δ εκεμ β ρ ίο υ απρόσκλη­ το ς το ν Χ ίτλερ: “ Εάν δ εν δ ια τά ­ ξ ε τ ε α υ τή τη σ τιγμή τη ν υποχώ­ ρηση το υ μετώ που το υ Καυκάσου, θ α α ντιμ ετω π ίσ ετε ένα δ ε ύ τε ρ ο Στάλ ιν γ κ ρ α ν τ!” . Ο Χ ίτλερ , μ ελα γχο λικός όπως ο δίσκος το υ Μ π ετό β εν που άκουγε, μουρμούρισ ε: “ Πολύ καλά, π ράξε όπως νο­ μ ίζεις” . Η Π ρω τοχρονιά το υ 1943 έ γ ιν ε τρ α γ ικ ό ­ τερ η για το υ ς π ολιορ κη μένο υς και σ χεδόν πανηγυρική για το υ ς Ρώσους. Δ ια θ έτο ν τα ς απ εριόρισ το απ όθεμα πυρομαχικών, τα κα­ τανάλω ναν σαν να ή θ ελ α ν να εορ τά σ ου ν τη νέα χρονιά και τη ν επ ερ χόμ ενη νίκη. Σ το υς δ υ τικο ύ ς π ρομαχώ νες τη ς π όλης εμ φ α νί­ σ τηκε ένας Ρώσος με λευ κή σημαία, προτε ίν ο ν τα ς ορισ τική παράδοση. Ο Paulus α­ π άντησ ε με τη ν π εισ μω μένη φωνή που δ η ­ μ ιουρ γεί η αγανάκτηση: - Δ εν τίθ ε τα ι θ έμ α . Αλλά σ τείλ τε το μή­ νυμα σ τον Φ ύρερ και ζη τή σ τε το υ να μου δώσει ε λ ε υ θ ερ ία κινήσεων. - Τι σ ημαίνει αυτό; το ν ρώ τησε ο επ ιτε­ λάρχης του. - Σ ημαίνει ό τι εγώ και μόνο εγώ θ α απο­ φασίσω π ό τε δ εν θα μπορώ να μάχομαι άλ­ λο. - Α μφ ιβάλλω αν θ α το δ εχ θ ε ί α υ τό ο Φύρερ, είπ ε ο Schmidt. - Κι εγώ αμφιβάλλω , απ άντησ ε σ χεδόν αδιάφ ορα ο Paulus. Σ τις 10 Ιανουαρίου οι Ρώσοι α ντα π ά ντη ­ σαν σ την άρνηση παράδοσης τω ν αντιπ ά­ λων το υ ς με βομβαρδισμό από 7.000 πυρο­ βόλα και με τη ν επίθεσ η π έν τε σ τρατιώ ν ε ­ να ντίον κά θ ε μετώ π ου το υ θ ύλακα! Οι Γερ-

A

Λ

31 Ια νο υ α ρ ίο υ 19 4 3 :0 Σ τρ α τά ρ χ η ς Paulus π α ρ α δ ίδ ετα ι σ το υ ς Ρώ σους α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ εν ο ς από το υ ς ε π ιτε λ ε ίς το υ , Σ υ ν τα γ μ α τά ρ χ η Adam και Σ τρ α τη γ ό A rth u r Schm idt. Η τυ φ λή υπ ακοή το υ σ τις δ ια τα γ ές το υ Χ ίτλ ερ και οι α νη σ υ χίες το υ για την επ ιτυ χ ία μ ία ς εν δ εχ ό μ εν η ς επ ιχείρ ησ ης εξό δ ο υ , το ν π α γ ίδ ευ σ α ν ο ρ ισ τικά σ το Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ. Τον Α ύ γο υ σ το το υ 1944 η φωνή το υ α κ ο ύ σ τη κ ε από το ρ αδιοφ ω νικό σ τα θ μ ό τη ς Μ ό σ χας να κ α λ εί το γερμ α νικό λαό να π αραδώ σει τα όπλα και α ρ γ ό τερ α κ α τ έ θ ε σ ε ως μ ά ρ τυ ς σ τη Δ ίκ η τη ς Ν υ ρ εμ β έρ γ η ς . Το 1952 επ α ν α π α τρ ίσ θη κ ε και ε γ κ α τα σ τά θ η κ ε σ τη Δ ρ έσ δ η . Π έ θ α ν ε π έν τε χρ ό νια α ρ γ ό τερ α , σ ε ηλικία 61 ετών.

μανοί σ τρα τιώ τες, π εινασμένοι, απελπισμέ­ νοι και με το ν ελάχισ το οπλισμό που το υ ς είχε απ ομείνει, α ντισ τά θη κα ν σκληρά. Τα 88άρια τη ς 9ης Μ εραρχίας Α ντιαεροπ ορι­ κών το υ Σ τρ α τη γο ύ Pickert, προσπαθώ ντας να ανακόψ ουν μία σ οβ ιετική επίθεση αρμά­ των, κα τέσ τρ εψ α ν 100 από α υ τά πριν ε ξ α ­ ν τλ η θ ο ύ ν τα πυρομαχικά το υ ς. Ο Ταγματάρχης Pohl, ο οποίος είχε παρ α σ η μο φ ο ρη θ εί το Δ εκ έμ β ρ ιο με το Σ τα υρό τω ν Ιπποτών, βρισ κόταν οπλισμέ­ νος με ένα το υ φ έκ ι, μαχόμενος μαζί με το υ ς ά ν δ ρ ες το υ σε ένα χαράκωμα. Ενα από τα τε λ ε υ τα ία π ολυβόλα που δ ιέ θ ε τα ν έρ ιχ νε τη μία δεσ μίδα μ ετά τη ν άλλη, κα­

θώ ς ο π ο λυ β ο λη τή ς φώναζε: “ Κύ­ ριε τα γμ α τά ρχα κα νείς δ εν θ α με βγά λει από δω!” . Την επ ό μενη σ τιγμή έπ εσ ε ν εκ ρ ό ς από μία ε ­ χθρ ική ριπή. Οι Ρώσοι εφ όρμησ αν μέσα σ το χαράκω μα και α κο λού ­ θ ησ ε μάχη σώμα με σώμα. Ξιφο­ λόγχες, κο ντά κια και φ τυά ρ ια α­ ν ε β ο κ α τέ β α ζ α ν με οργή επάνω σε χέρια, κορμιά και κρανία. Οι Ρώσοι έπεσαν όλοι και το χαράκω ­ μα κρ άτησ ε μ έχρ ι το επ ό μενο πρωί, ό τα ν όλοι οι ά νδ ρ ες το υ θ ύ ­ λακα αναγκάσ τηκαν να υποχωρή­ σουν προσπαθώ ντας να κα­ λ υ φ θ ο ύ ν πίσω από υποτυπώδη οχυρώ ματα ή χαλάσματα. Π ολλές μ ονά δες α ν έφ ερ α ν απ ώ λειες μ έ ­ χρι ποσοστό 95%. Ενας από το υ ς α ξιω ματικούς το υ Paulus, ο Λοχαγός Behr, έφ υ γ ε με αεροπλάνο από το “ καζάνι” για να α ν α φ ερ θ εί αυτοπροσώπως σ τον Χ ίτλερ : “ Α υτή είναι η αλή­ θ εια Φ ύρερ μ ο υ !” , είπε τελ ειώ ν ο ­ ν τα ς τη ν τρ α γική περιγραφή του. Ο Χ ίτλ ερ π α ρ έμεινε ή ρ εμ ο ς. “ Σί­ γουρα έγινα ν λάθη. Ωστόσο μία α­ ντεπ ίθεσ η φ α ίνετα ι δυνατή, α ρ κεί να β ρ εθ ο ύ ν οι α π α ρα ίτη τες δυνά­ μεις. Σ το μ ετα ξύ ο Paulus θ α τρ ο ­ φ ο δ ο τείτα ι από α έ ρ ο ς ” , είπε. “ Μα α υτή η α ερ ο γέφ υ ρ α δ εν λ ε ι­ το υ ρ γ εί σ χεδόν κα θόλου και ότα ν το κάνει π αραδίδει μόλις το 1/10 τω ν απαιτουμένων. Είναι λίαν α νε­ π α ρκής!” , φ ώ ναξε ο Behr. “Α υτό δ εν επ αλη­ θ ε ύ ε τα ι από τη ν α ερο π ο ρία ” , απ άντησε κο­ φ τά ο Χ ίτλερ. Ο Behr έμ ε ιν ε κατάπ ληκτος. Η οργή το υ από τις νωπές μ ν ή μ ες το υ Στάλ ιν γ κ ρ α ν τ το υ έδω σ ε ένα απρόσμενο θάρρος. Ε το ιμ α ζό τα ν να κραυγάσει ό τα ν διέκρίνε το ν Keitel, μισ οκρυμμένο πίσω από το ν Χ ίτλερ , να το υ γ ν έ φ ε ι θ υμ ω μ ένα να σωπάσει! Ο Behr εξο ρ γ ίσ θ η κ ε και σήκωσε πιο αποφασιστικά τη φωνή: “ Πολλά αεροπλάνα σίγουρα προσπαθούν, αλλά καταρρίπτοντα ι από τα αντιαεροπ ορικά. Ε κτός α υτού, μέσα σ την τρ ο μ ερ ή ομίχλη, τα εφ όδια που π έφ το υ ν κα τα λήγουν στα χέρια τω ν Ρώσων. Η τρ οφ οδοσ ία είναι θ έμ α ζωής ή θ α νά του Φ ύρερ μου. Αν δ εν μας τρ ο φ ο δ ο τή σ ετε, μ έ ­ σα σε 24 ή 48 το πολύ ώ ρες η βη Σ τρ ατιά δ εν θ α ζ ε ι” . Α μέσω ς γύρισ ε και κ ο ίτα ξε με ικανοποίηση το ν Keitel, ο οποίος έδ ε ιχ ν ε να σ υ γ κρ ο τείτα ι για να μην το υ ορμήσ ει. Ο Behr έφ υ γ ε νιώ θ οντα ς ό τι ίσως είχ ε σπάσει ένα από τα πολλά “ π λέγμα τα ψ εμ μά τω ν” τα οποία κύκλω ναν το επ ιτελείο . Καθώς απο­ μακρ υνόταν η σκέψη το υ επ έσ τρ εψ ε στο θ ύλακα. Δ εν γνώ ριζε εάν τα α ερο δρ όμ ια ε ­ λέγ χ ο ν τα ν ακόμη από το υ ς Γερμανούς. Χ ρ εια ζό τα ν π λέον ένα θαύμα...

QJ

Η ΑΥΛΑΙΑ Από τις 16 Ιανουαρίου ο θ ύ λα κα ς σ υρρικνω νόταν διαρκώ ς π ρος το κέν τρ ο τη ς π όλης και οι Ρώσοι δ εν δ υ σ κο λεύ ο ντα ν ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

πια να προελάσουν. Τα Τ-34 έφ θασ αν έξω από το α ερ ο δρ όμ ιο το υ Pitomnik και οι πιλό­ το ι τω ν έ ξι Me-109 που σ τά θ μ ευ α ν ε κ ε ί π ρόλαβαν τη ν τε λ ε υ τα ία σ τιγμή να τα απο­ γειώ σουν με προορισμό το δ εύ τερ ο α ερ ο ­ δ ρόμιο που είχε α π ομείνει στο θύλακα, το Goumrak. Κατά τη ν προσγείωση τα π έν τε από αυτά σ υνετρίβησ αν επάνω στον παγω­ μένο και ε ξα ιρ ετικ ά μικρό διάδρομό το υ. Ο μοναδικός π ιλότος που επ έζησ ε, ό τα ν έφθασ ε στο Goumrak π ετά χ τη κ ε από το α ε­ ροπλάνο το υ φ ω νάζοντας: “ To Pitomnik έπ ε­ σ ε!” . Ο φ ιλό δ ο ξο ς διάδοχος το υ Goering, Σ τρ α τά ρ χη ς Milch, δ ιε υ θ υ ν τή ς Εξοπλισμού τη ς Luftwaffe, κα τέφ θ α σ ε στο επ ιτελ είο προσπαθώ ντας να π είσ ει για τη ν απόφασή το υ να σώσει το Σ τά λινγκρ α ντ. - Δ εν έρχομαι μόνος. Φέρνω μαζί μου 100 Junkers 52!, δήλω σε εντυπω σιακά σ τον Manstein, ο οποίος το υ απ άντησε ειρωνικά: - Μ έχρι σ ήμερα χά θηκα ν 400 αεροπ λά­ να χωρίς να φ έρ ο υ ν σε π έρας τη ν απ οσ το­ λή το υ ς. Και λ ά β ε τε υπ’όψη ό τι το Pitomnik έπ εσ ε σ τους Ρώσους. - Θα χρησ ιμοπ οιηθεί το Goumrak, είπε αμέσω ς ο Milch. - Μα είναι ένα εν τε λ ώ ς δ ε υ τε ρ ε ύ ο ν α ε ­ ροδρόμιο. Εδώ τα καταδιω κτικά δ εν μπ όρε­ σαν να προσγειωθούν. Θα τα κα τα φ έρ ο υ ν τα μεταγω γικά; - Πρέπει. Είναι σ υνη θισ μένη δ ου λειά και μέσα στο π νεύμα δράσης τη ς Luftwaffe. Οι α μ υνόμ ενο ι π ρέπ ει να κα ταλάβουν ό τι το Goumrak είναι η τε λ ε υ τα ία το υ ς ελπίδα. Ο Manstein έκλ εισ ε τη συζήτηση με μία χροιά πόνου στη φωνή το υ: “ Πολύ αργά πια” . Παρόλα αυτά ο Goering είχε αποθρασ υνθεί, απ επ οιείτο τω ν ευθ υνώ ν το υ και κατηγορούσ ε το υ ς Manstein και Paulus για τη ν απώλεια τω ν αεροδρομίων. Προσπαθώ­ ν τα ς να εξα π α τήσ ει το υ ς επ ικρ ιτές το υ, α­ ν έθ εσ ε στις 18 Ιανουαρίου σε έναν αξιω μα­ τικ ό το υ να ε λ έ γ ξ ε ι “ Ποιά είναι τα π ροβλή­ ματα με τη ν βη Σ τρ α τιά ” !!! Ο Σμηναγός Thiel μίλησε τη λεφ ω νικά με το ν Paulus. - Μα για ποιά α ερ ο γέφ υ ρ α μου μιλάτε; β ρ υ χ ή θ η κε ο Paulus. “ Αφού δ εν με ανεφ οδ ιά ζετε, ο σ τρ α τός μου είναι κα τα δικα σ μ έ­ νος! Π οιός από τη ν Luftwaffe νόμιζε ό τι α υ τό ή τα ν δ υνα τόν; Αν το ή ξερ α θ α είχα φ ύ γει από εδώ μέσα όσο ή τα ν κα ιρ ό ς” . Ο Thiel φυσικά σώπασε και ο Paulus συνέχισε με έναν τρ α γικό μονόλογο: “ Και όμως, ο ί­ διος ο Φ ύρερ μου είχε υπ οσ χεθεί πως ο ί­ διος και ο γ ερ μ α ν ικό ς λα ός ή τα ν στο π λευρ ό μας. Και η Luftwaffe μας παράτησε! Από εδώ και π έρα είναι σαν να σας μιλάμε από ένα ν άλλο κόσμο, για τί είναι σαν να μην υπάρχουμε πια. Είμαστε ν εκ ρ ο ί!” . Οι εξα θ λιω μ έν ο ι επ ιζώ ντες το υ Στάλινγ κ ρ α ν τ κρ ύ β ο ντα ν μέσα στα χαλάσματα τη ς π όλης προσπαθώ ντας να περισώσουν έστω κι ένα πολυβόλο, με τη ν ελπ ίδα ό τι ί­ σως έβρισ καν και κάποιο φυσ ίγγιο να ρί­ ξουν. Τα άλογα είχαν μ ετα τρ α π εί όλα σε τρ ο φ ή . Οι 20.000 τρ α υ μ α τίες που κ είτο ν τα ν α β ο ή θ η το ι από έλλειψ η φαρμάκω ν σ τους ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Σ τρ α τη γ ό ς Τσουίκοφ δ ιο ικ η τή ς τη ς 62ης Σ τρ α τιά ς .

δρόμους, δ εν προλάβαιναν να π εθά νουν από αιμορραγία για τί το υ ς προλάβαινε το κρύο και η πείνα. Π αντού επ ικρ α τούσ ε χά­ ος: οιμω γές τραυματισ μένω ν, χειρ ο υ ρ γεία και κενά δοχεία βενζίνη ς, όλα α να κα τεμ ένα μαζί με το κουφ άρι κάποιου Ju-52 που δ εν θ α ξα να π ετού σ ε πια. Σ τις 22 Ιανουαρίου οι π ολιορ κη μένο ι έχασαν κά θ ε ελπίδα, ό τα ν το Goumrak κα τελ ή φ θ η κι α υ τό από το υ ς Ρώσους. Στο ε ξή ς τα γερ μα νικά μ ετα γω γι­ κά θα π ερνούσαν απλώς πάνω από το θ ύ λ α ­ κα, ρίχνοντα ς τα λιγοστά εφ ό δια με α λ εξί­ πτωτα. Σ τις 24- Ιανουαρίου π αρουσιάστηκε σ τον Χ ίτλ ερ ο Ταγματάρχης von Zitzewitz, ο οποίος είχε σ τα λεί στο Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ από το ν Zeitzier ως π α ρα τηρ ητής. Οπως και ο Behr, το υ π εριέγραψ ε τη ν κατάσταση με τα μ ελ α ν ό τερ α χρώ ματα και έκλ εισ ε με τα δραματικά λόγια: “ Φ ύρερ μου, δ εν μπορού­ με π λέον να δ ια τά ξο υ μ ε το υ ς σ τρ α τιώ τες το υ Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ να π ολεμήσ ουν μέχρι τη ν τε λ ε υ τα ία σφαίρα, για τί δ εν δ ια θ έτο υ ν π λέον τη φυσική δύναμη να το κάνουν και για τί δ εν δ ια θ έτο υ ν π λέον μία τε λ ε υ τα ία σφαίρα” . Ο Χ ίτλ ερ το ν κ ο ίτα ξε με ένα κενό βλέμμα, σαν μέσα από όνειρο, και μονολό­ γησ ε: “ Μπα... ο άνθρω πος γρήγορα ανακτά τις δ υνά μεις τ ο υ ” . Την ίδια η μ έρ α ανεχώ ρησε από το Goumrak και το τε λ ε υ τα ίο αεροπλάνο (ένα He-111), σ το οποίο επ έβα ινε ο μονόχειρας β ετερ ά ν ο ς το υ Α ’ ΠΠ. Σ τρ α τη γό ς Hans Hube. Η ταν ο πρώ τος που είχε ε ισ έλ θ ει στο Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ και ή τα ν και ο τε λ ε υ τα ίο ς που έ φ ε υ γ ε και δ εν θ α μοιραζόταν με το υ ς π α ρ α μ ένο ντες τη φ ρ ικτή τύχη που το υ ς πε-

ρ ίμ ενε. Το αεροπλάνο μ ε τέ φ ε ρ ε ακόμη 19 τρ α υ μ α τίες (ανάμεσά το υ ς και το ν γενναίο Σ τρ α τη γό Erwin Raenecke, ο οποίος είχ ε δ ε ­ χ θ ε ί μία ριπή 15 βολίδων), καθώ ς και επτά σάκκους αλληλογραφ ία ς με τα τε λ ε υ τα ία γράμματα τω ν στρατιω τώ ν στις ο ικ ο γ έν ειές το υς. Ενα από αυτά έγραφ ε: “ Π ρέπ ει να ξ έ ­ ρ ε τε τη ν αλήθεια. Είναι γρ α μ μένη μέσα σε αυ τό το γράμμα. Π ολεμ ά μ ε με ό λ ες μας τις δ υνά μεις σε μία απ ελπισμένη κατάσταση. Α θ λ ιό τη τα , πείνα, κρύο, απ ογοήτευσ η. Ενας τρ α γ ικ ό ς θ ά να το ς είναι η μόνη π ροο­ πτική, δ εν έχω τίπ οτα άλλο να π ροσθέσ ω ” . Ο Hube π αρουσ ιάσ τηκε α υ θ η μ ερ ό ν σ τον Χ ίτλ ερ και ή τα ν ο μοναδικός που τό λ ­ μησε να το ν κα τηγορ ήσ ει ευ θ έω ς: “ Η α ερ ο ­ γ έφ υ ρ α τη ς Luftwaffe έχ ει απ οτύχει. Κάποι­ ος π ρέπ ει να ευ θ ύ ν ετα ι γ ι’αυτό. Γιατί δ εν εκ τ ε λ ε ίτ ε μ ερ ικο ύ ς σ τρα τηγο ύς τη ς Luftwaffe; Π άντα οι σ τρα τηγοί το υ πεζικού είναι α υ το ί που σ τήνονται σ τον το ίχο !” . Ο ταν η υποχώρηση το υ γερ μα νικο ύ μ ετώ ­ που κ ό ν τευ ε να ο λοκληρω θεί, ο Manstein σ υγκινημ ένο ς τη λεφ ώ ν η σ ε σ τον Χ ίτλερ: “ Φ ύρερ μου, είναι καιρός να θ έσ ο υ μ ε τ έ ­ λος σ την αγωνία τη ς βης Σ τρ α τιά ς. Ο αγώ­ νας τη ς είναι π λέον άνευ ν ο ή μ α το ς ’’.‘Ό χι Manstein. Κ άθε ώρα που κερ δ ίζο υ μ ε είναι κρίσιμη για να σω θεί ο Κ αύκασ ος” . Η απά­ ντηση το υ Χ ίτλ ερ ή τα ν φυσικά ετερ ο χ ρ ο ν ισ μένη. Σ τη ν π ρ α γμ α τικό τη τα μόλις σ υνει­ δητοπ οίησ ε ό τι η βη Σ τρ α τιά δ εν ήταν δ υνα τό να σωθεί, αποφάσισε να τη ν ε ξ ο ­ ντώ σ ει ολοκληρω τικά! Λίγο α ρ γό τερ α ι­ σ χυρίσ τηκε με κυνισμό ό τι ο μ ύ θ ο ς του Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ θ α έκα ν ε το υ ς ά ν δ ρ ες που θα αντιμετώ π ιζαν μ ελ λο ν τικά μία παρόμοια κατάσταση να μάχονται με ανάλογη σφοδ ρότητα ... Ο Paulus, αφού απ έρριψ ε μία ακόμη έ κ ­ κληση για παράδοση, εξα κο λ ο υ θ ο ύ σ ε να α­ παντά με αξιοπ ρέπ εια σ τις ε ν το λ έ ς το υ αρ­ χηγού του: “ Οι δ ια τα γές σας εκτελο ύ ν τα ι. Ζήτω η Γερμανία” . Σ τις 24 Ιανουαρίου ο δ ιο ικη τή ς τη ς βης Σ τρ α τιά ς ή τα ν σαν ένα φάντασμα, απόμα­ κρος και απαθής, αλλά έ δ ε ιχ ν ε αποφασι­ σ μένος να α ν τισ τα θ εί ως το τέ λ ο ς . Μ όνο ο Arthur Schmidt εξα κο λ ο υ θ ο ύ σ ε να είναι η προσωποποίηση τη ς ψ υχραιμίας. Οι από­ ψ εις τω ν διοικητώ ν τω ν μονάδω ν διίσταντο. Α λλοι υποστήριζαν ό τι η σφαγή έπ ρεπ ε να σ ταματήσ ει, ενώ άλλοι τά χθ ηκα ν υπέρ τη ς συνέχισης το υ αγώνα. Κάποιοι άλ­ λοι είχαν π α ρα ιτη θεί και απλώς α υ το κτο νούσαν. Ο δ ιο ικη τή ς τη ς 71ης Μ εραρχίας Π εζικού, Σ τρ α τη γό ς von Hartmann, άρπαξε το όπλο το υ σ τρα τιώ τη που βρισ κόταν δί­ πλα το υ και σ ηκώ θηκε ό ρ θ ιο ς π υροβολώ ­ ν τα ς το υ ς ε π ιτιθ έμ εν ο υ ς Ρώσους, έω ς ότο υ μία ριπή το ν έρ ιξε νεκρό . Ο Paulus ε ξα ­ κο λου θο ύσ ε να α ρ νείται μία “ επίσημη πα­ ρ άδοσ η” , εξη γ ώ ν τα ς ό τι κά θ ε μέρα που κρατούσ αν κα θ η λω μ ένες τις σ ο β ιετικές δ υνά μεις επ έτρ επ ε στην Ο μάδα Στρατιώ ν το υ Καυκάσου να υποχωρήσει εγκαίρω ς. Σιωπηλά όμω ς άφησε “ α ν ο ικ τή ” τη ν επιλο­ γή σ τους δ ιο ικ η τές το υ, ό τα ν ε ίδ ε ό τι α κό­ μη και οι γ εν ν α ιό τερ ο ι α ξιω μα τικοί είχαν

Οι Σ ο β ιε τικ ο ί π ανυγηρ ίζουν τη νίκη το υ ς σ το Σ τά λ ιν γ κ ρ α ν τ.

χάσει κά θ ε ελπίδα. Σ τις 27/1/1943 π αραδόθηκαν οι δύο π ρώ τες μ ονάδες, ενώ ά λ λ ες έρ χ ο ν τα ν σε σ υνεννοήσ εις με το υ ς Ρώσους. Σ τις 30 Ιανουαρίου 1943 η Γερμανία γ ιό ρ τα ζε τη δ έ ­ κατη επ έ τειο ανάληψ ης τη ς εξου σ ία ς από το ν Χ ίτλερ . Καθώς όμω ς ο λα ός π ερ ίμ ενε το μεγάλο λόγο το υ Φ ύρερ, άκουσε το ν Goering να εκφ ω νεί το ν επ ική δειο το υ Στάλινγκρ α ντ, π αραφ ράζοντας το υ ς στίχους το υ Σιμω νίδη: “ Ω π ερασ τικέ ξέ ν ε, α νά γγει­ λε σ τους Γερμανούς ό τι κ ε ίμ ε θ α εδώ, υπακο ύ ο ντα ς σ τους δ ικού ς το υ ς ν ό μ ο υ ς ” . Την ίδια ώρα ο Χ ίτλερ προήγαγε τη λεφ ω νικά το ν Paulus σε σ τρατάρχη. Ο Keitel αποδοκίμασε έν το ν α τη ν κίνηση: “ Μα φ α ντά ζεσ θ ε Φ ύρερ μου ένα ν σ τρατάρχη αιχμάλω το τω ν Ρώσων;” . Ο Χ ίτλερ απάντησε σαν να γ εν ν ή θ η κ ε μέσα το υ μία μ εγα λοφ υή ς ιδέα: “ Και βέβαια δ εν το φαντάζομαι. Είμαι σίγουρος ό τι ο Paulus θ α έχ ει τη ν αίσθηση τιμ ή ς ώστε να α υ το κ το ν ή σ ειΙ” . Σ τις 31 Ιανουαρίου σ τά λθηκα ν από το θύ λα κα τα δύο τρ α γ ικ ό τερ α μ ηνύμ α τα ό ­ λης τη ς μάχης: “ Προς Ομάδα Στρατιώ ν του Ντον: λόγω έλ λ ειψ η ς τρ οφ ίμω ν εξαναγκαζό μ εθ α να δια κόψ ουμε τη σίτιση τρ α υ μ α ­ τιώ ν και ασ θενώ ν ώ στε να επιβιώ σουν οι α­ ξιόμαχοι". Και στις 07.35: “ Μ έσα από το κα­ τα φ ύ γιο ακούσ αμε τη δια κήρ υξη το υ Φύ­ ρερ και σ τα θ ήκα με προσοχή σ τον εθ ν ικ ό ύ­ μνο, π ιθα νότα τα για τε λ ε υ τα ία φορά...” . “ Οι Ρώσοι βρίσ κονται έξω από τη ν π όρτα..!” , “ ...κα τα σ τρ έφ ο υ μ ε...” . Α υτή ή τα ν η τ ε ­ λ ευ τα ία φορά που ε ξέπ εμ ψ ε ο ασ ύρματος το υ Σ τά λινγκρ α ντ. Η είδηση τη ς προαγω γής το υ δ εν απέ­ τρ εψ ε σε τίπ οτα το ν απελπισμένο Paulus να π αραδοθεί ορισ τικά τη ν ίδια εκ είν η ημέρα, μαζί με το υ ς ε π ιτελ είς το υ, κά νο ντα ς το ν Χ ίτλ ερ έξα λλο : “ Ετσι απλά π αραδόθηκαν; Κανονικά κρ α τά ς τη ν τε λ ε υ τα ία σφαίρα για σένα και α υ το κ το ν είς ! Δ εν μπορώ να φα-

ντασ θώ ένα σ τρατιώ τη να π ροτιμά τη ν αιχ­ μαλωσία από το ν θ ά να το! Σαν πολύ καλ­ λιερ γή σ α με τη διανόηση και πολύ λ ιγ ό τερ ο τη ν απ οφ ασ ισ τικότητα το υ χαρακτήρα. Από εδώ και εμπ ρός δ εν θ α π ρο α χθ εί κανείς σε στρατάρχη. Κ αλύτερα να μη βιαζόμαστε να μακαρίζουμε τα τη ς η μ έρ α ς πριν ακόμη έ ρ ­ θ ε ι η ν ύ χ τα !” . Ωστόσο μέχρι και τις 2 Φ εβρουάριου κάποιοι Γερμανοί α ν τισ τέκ ο ν τα ν π ράγματι μ έχρι τη ν τε λ ε υ τα ία σφαίρα και οι Ρώσοι α­ ναγκάσ τηκαν να το υ ς εξο ντώ σ ο υ ν όλους με έναν τε λ ικ ό βομβαρδισμό π υροβολικού. Το κόσ τος το υ Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ ή τα ν ό,τι χ ειρ ό τε ρ ο είχε γνω ρίσει π ο τέ ο Γερμανικός Σ τρ α τό ς σε π εδίο μάχης: 120.000 ά νδρ ες ν εκρ ο ί ή α γνο ο ύ μ ενο ι και 93.000 αιχμάλω ­ το ι - ανάμεσά το υ ς και 11 σ τρατηγοί. Μέσα σε μία εβδο μά δα π έθανα ν 36.000 τρ α υ μ α ­ τίε ς και υποσιτισμένοι, ενώ στα επ όμενα δύο χρόνια άλλοι 51.000 θ α π έθαιναν στα σ οβ ιετικά κάτεργα . Μ όνο 6.000 θ α επαναπ ατρίζοντα ν μ ετά από 15 χρόνια αιχμαλω ­ σίας, ανάμεσά το υ ς και ο πρώην επ ιτελά ρ ­ χης το υ Paulus, ο Arthur Schmidt. Μ ετά από τη ν άψ ογη στάση που δ ια τήρ ησ ε κα θ ’όλη τη διάρκεια τη ς αιχμαλωσίας το υ, το 1960 δήλω νε ακόμη α μ ετα νό ητο ς...

“...ΕΝΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΜΕΓΑΛΟΣ ΛΑ Ο Σ!”

καταστάσ εις, άνθρω ποι και μέσα. Ο Στάλιν, π αρότι ο ύ τε και α υ τό ς δ ιέ θ ε τ ε α ρ ε τέ ς μ ε ­ γάλου σ τρα τηλάτη, ή τα ν α ρ κετά σοφός ώ­ σ τε να υπακούσει τη ν κα τά λληλη στιγμή σ τους σ τρ α τη γο ύ ς του. Π αρόλα όσα έχο υν γραφ εί, το κρύο και το χιόνι ουσιαστικά δ εν διεδραμά τισ αν κα­ νένα ιδια ίτερο ρόλο. Το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ θα είχ ε π έσ ει ακόμη και με καλοκαιρινές σ υνθ ήκες. Εφόσον οι γ ερ μ α ν ικ ές οδοί α νε­ φοδιασμού είχαν αποκοπεί, η κα τά ληξη θα ή τα ν η ίδια. Βεβαίω ς στην υ π ο θετική αυτή περίπτωση οι απ ώ λειες από κρυοπ αγήματα και υποσιτισμό θ α ή τα ν μ ικ ρ ό τερ ες , αλλά η αιχμαλωσία που θ α α κο λου θο ύσ ε θ α τις ε ­ π α νέφ ερ ε στα ίδια επίπεδα. Η εύνοια το υ Χ ίτλ ερ προς το ν Goering έφ θασ ε στο απ όγειό τη ς λίγο μ ετά τη ν τρ α ­ γωδία, ό τα ν δήλω σε: “ Για το Σ τά λινγκρα ντ, εγώ και μόνο φέρω τη ν ευ θ ύ ν η . Ισως να μπορούσα να πω ό τι ο Goering μου πα­ ρουσίασε μία ανακριβή εικόνα τω ν δ υ ν α το ­ τή τω ν ανεφ οδιασ μού από α έρ ο ς και να μπορούσα να το υ επιρρίψω μ έρ ος τη ς ευ θ ύ ν η ς . Αλλά το ν έχω ορίσει διάδοχό μου, συνεπώς δ εν μπορώ να το ν βαρύνω με τη ν ε υ θ ύ ν η α υ τή ” . Το 1944 ο Σ τρ α τη γό ς Ν τε Γκωλ επισκέφ θ η κ ε τα ερείπ ια το υ Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ και ένα ς δημοσ ιογράφ ος το ν ρώ τησε για τη ν ε ­ ντύπωση που απ εκόμισ ε. Ε κείνος απ άντη­ σε με τα απ ίσ τευτα για ε κ είν η τη ν εποχή λόγια: “ Αχ, το Σ τά λινγκρ α ντ. Παρόλα αυτά είναι ένα ς π ραγματικά μ εγά λος λ α ό ς !” . “ Α, ναι, βέβαια οι Ρώσοι...” , συμπλήρωσε ο δ η ­ μοσιογράφος. Και ο Ν τε Γκωλ το ν δ ιέκο ψ ε έντο να : “ Μα όχι! Δ ε ν μιλάω για το υ ς Ρώ­ σους, για το υ ς Γερμανούς λέω. Παρόλα αυτά, κα τά φ ερ α ν να φ θάσ ουν μέχρι εδώ !” .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Paul Carell: STALINGRAD, THE DEFEAT OF THE GERMAN 6TH ARMY, Schiffer Publishing, 1993. (2) Jean Mabire: STALINGRAD - LA BATAILLE DECISIVE DE LA SECONDE GUERRE MONDIALE. (3) David Irving: HITLER’S WAR, PAPERMAC, 1977. (4) Erich von Manstein: NIKAI ΑΠΟΛΕΣΘΕΙΣΑΙ, Συμπληρωματικοί εκδόσεις στρατιωτικών περιοδικών ΓΕΣ, 1962. (5) Philip Warner: PANZER, Arthur Barker Limited. (6) Charles Messenger: PICTORIAL HISTORY OF WWII. Gallery Books, 1987., (7) Alfred Price: LUFTWAFFE: BIRTH, LIFE AND DEATH OF AN AIR FORCE, Ballantines History of WWII, 1970

Το Σ τά λ ιν γκ ρ α ν τ ή τα ν μία από εκ είν ες τις μάχες τω ν οποίων η έκβαση κρ ίθ η κε από π α ρά γοντες κά θ ε άλλο παρά σ τρατιω ­ τικο ύ ς. Για α μ φ ό τερ ο υ ς το υ ς δ ικ τά το ρ ες το όνομα τη ς π όλης μ ετετρ ά π η σε ένα π ε­ δίο προσωπικής αντιπ αράθεσ ης και γ ο ή ­ τρ ου . Ο Χ ίτλ ερ θυσίασε απ ερίσ κεπ τα ολό­ κληρη τη ν προσπάθεια τη ς εκσ τρ α τεία ς και α κο λού θη σ ε τη ν κα τα σ τρεπ τική τα κ τική τη ς μη-υποχώρησης, νομ ίζοντα ς ό τι ο πό­ λ εμ ο ς είναι μόνο χ ά ρ τες και σημεία και όχι ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Χ Ρ ΙΣΤΟ ΔΟ ΥΛ Ο Υ Ισ το ρ ικό ς-Α ρ χα ιο λ ό γο ς

ΑΠ Ο ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Η ΛΕΞΗ "Π Ρ Α ΙΤ Ω Ρ ΙΑ Ν Ο Σ ” ΕΧΕΙ Φ ΟΡΤΙΣΘΕΙ Μ Ε ΕΝ Α ΔΥ ΣΟ ΙΩ Ν Ο Ν Ο Η Μ Α : 01 Φ ΡΟΥΡΟΙ, 01 ΣΩΜΑΤΟΦΥΛΑΚΕΣ, Α Λ ΛΑ Κ Α Ι 01 Ε Μ Π ΙΣ Τ Ο Ι Ε Ν Ο Σ ΤΥΡΑΝΝΟΥ Ε ΙΝ Α Ι 01 “ Π Ρ Α ΙΤ Ω Ρ ΙΑ Ν Ο Ι” ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΑΤΑ 01 Μ Ε Λ Α Ν Ο Χ ΙΤ Ω Ν Ε Σ ΤΟΥ Μ Ο Υ Σ Ο Λ ΙΝ Ι, ΤΑ ΕΣ-Ε Σ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ, ΑΛΛΑ Κ Α Ι 01 “Δ Η Μ Ο ΚΡΑ ΤΙΚΟ Ι Φ ΡΟ ΥΡΟ Ι ΤΟΥ ΣΑΝΤΑΜ Χ Ο Υ ΣΕ ΪΝ ”

Π Α Ρ Ο Μ Ο ΙΑ Σ Τ Η Κ Α Ν Μ Ε ΤΟΥΣ ΑΡ Χ Α ΙΟ Υ Σ ΑΥΤΟΥΣ ΣΩΜΑΤΟΦΥΛΑΚΕΣ. Π Ο ΙΑ Ε ΙΝ Α Ι Ο Μ Ω Σ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ Κ Α Ι Η ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΩΝ ΑΥ Θ Ε Ν ΤΙΚΩ Ν Π Ρ Α ΙΤΩ Ρ ΙΑ Ν Ω Ν ; ΤΟ Κ Ε ΙΜ Ε Ν Ο ΠΟ Υ Α Κ Ο Λ Ο Υ Θ Ε Ι ΘΑ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε Ι ΝΑ Π Α Ρ Ο Υ Σ ΙΑ ΣΕ Ι ΣΥ Ν Ο Π ΤΙΚ Α ΑΥΤΟ ΤΟ Ε Π ΙΛ ΕΚΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΣΩ Μ Α .

Ο α υ το κ ρ ά τω ρ α ς Γάϊος (Κ α λ ιγο ύ λ α ς) ενώ α π ε υ θ ύ ν ,ε ύ λ ο γ ο ^ ο υ ς ^ ρ α η ω ρ ,α ν ο ύ ς .

ΟΙ ΠΡΑΙΤΩΡΙΑΝΟΙ το ν ελληνικό κόσμο τη ς Αρχαϊκής και Κλασικής εποχής η παρουσία, σε μια πόλη, φρουράς, δηλαδή σωματοφυλά­ κων ή δορυφόρων του ηγεμόνα, ένα μόνο πράγμα σήμαινε: τη ν ύπαρξη τυραννικού καθεσ τώ τος σε αυτήν τη ν πό­ λη. Σω ματοφυλακή και τύραννος κατέστησαν συνώνυμες λ έξεις. Αυτό το φαινόμενο αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο στην Ελληνι­ στική Ανατολή, όταν το ν Βασιλιά περιστοίχιζαν οι φίλοι, οι εταίροι, οι σωματοφύλακες κλπ., ώστε η ύπαρξη βασιλικής φρουράς να γί­ νει με τη σειρά τη ς συνώνυμη με το θεσ μό τη ς βασιλείας. Στη Δημοκρατική Ρώμη αντίθετα , όπως άλλωστε και στις ελλην ικές πόλεις τη ς Κλασικής εποχής που δ εν είχαν τυραννικά καθεστώτα, όχι μόνο οι σωματοφυλακές αρχόντων, αλλά ακόμη και η έν ­ νοια του επ ίλεκτου σ τρα τεύματος, ήταν ξέ ν ες -αν όχι εχθ ρικέςπρος το πολιτικό τη ς σύστημα. Από τα πράγματα όμως ο διοικητής ενός εκσ τρα τευ τικο ύ σώ­ ματος είχε ανάγκη ενός σώματος εμπίστων, αγγελιοφόρω ν και φρουρών που θα βρίσκονταν αμέσως στη διάθεσή το υ σε πολεμική περίοδο. Ετσι, άτυπα στην αρχή, γύρω από τη σκηνή του διοικητή ενός στρατοπέδου που ονομαζόταν “πραιτώ ριον” (λατ.: praetorium), καταυλίζονταν οι πιο πιστοί του άνδρες, το υ ς οποίους αποσπούσε προσωρινά από τις κανονικές κο όρ τεις των λεγεώνων. Αυτή λοιπόν η άτυπη και προσωρινή μονάδα ονομαζόταν "πραιτωριανή κοόρτ ις ” (cohors praetoria) και α π ετέλεσ ε το ν πρόγονο των πραιτωριανών τη ς αυτοκρατορικής περιόδου. Κατά το ν 1ο αι. π.Χ., περίοδο αποσύνθεσης τη ς δημοκρατίας και συνεχών εμφυλίω ν πολέμων, εμφ ανίζονται άλλα δύο στοιχεία ξένα προς τη ρωμαϊκή παράδοση: το επ ίλεκτο στρατιωτικό σώμα που είναι πιστό στο στρατηγό του, όπως η Χη Λεγεώνα του Καίσαρα, καθώς και οι ξένο ι (“ βάρβαροι” ) σω ματοφύλακες που συνοδεύ­ ουν ένα στρατηγό, όπως οι Γερμανοί και Κ έλ τες ιππείς που δορυφορούσαν -πάλι- το ν Καίσαρα. Τα τρία παραπάνω στοιχεία (πραιτωριανή κοόρτις, έμπιστες επί­ λ ε κ τες μονάδες και ξένοι σωματοφύλακες) κληροδοτήθηκαν, μετά τη δολοφονία του Καίσαρα το 44 π.Χ., στους δύο διαδόχους του, το ν Αντώνιο και το ν Οκταβιανό, ο καθένας από το υ ς οποίους είχε έ ­ ναν αριθμό πραιτωριανών κοόρτεων. Μάλιστα το 42 π.Χ., μετά τη μάχη στους Φιλίππους κατά τη ν οποία η ττή θ η κα ν οι δολοφόνοι του Καίσαρα Κάσσιος και Βρούτος, οι δύο νικ η τές διαμοίρασαν μ ετα ξύ το υς 8.000 παλαίμαχους σ τρατιώ τες που το υς ενέτα ξα ν σε πραιτω-

Σ

66 «■«■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Π ρ α ιτω ρ ια νο ί τη ς επ οχής το υ Δ ο μ ιτια ν ο ύ , π ερ ί το 83 μ.Χ. Φ έρουν σ το λ ή τε λ ε τώ ν και είναι οπ λισ μ ένοι μ ε θ υ ρ ε ο ύ ς και υσσούς (ρω μαϊκά α κό ν τια , λ α τ. pita).

iWiW3

Π ρ α ιτω ρ ια νο ί μ ε τις α ρ χα ϊκ ές ε λ λ ε ιψ ο ε ιδ ε ίς α σ π ίδ ες το υ ς και τις δ ια κ ο σ μ η μ ένες “α τ τ ικ έ ς ” π ερ ικ εφ α λ α ίες το υ ς . Πίσω το υ ς υψ ώ νετα ι ένας α υ το κ ρ α το ρ ικ ό ς α ε τό ς , π ιθανώ ς έμ β λ η μ α και της Π ρ αιτω ρ ια νής Φ ρουρ άς. Π ε ρ ί τα μ έσ α το υ 1ου αιώνα μ.Χ.

Π ρ αιτω ρ ια νοί σ ημ α ιο φ ό ρ ο ι που κ ρ α το ύ ν signa (εν.: signum , αρχ. ελ λ .: σημείον), δηλαδή τις σ η μ α ίες των κοόρ τεω ν, 2ος αι. μ.Χ.

ριανές κοόρτεις. Τρεις από α υ τές ακολούθη­ σαν το ν Αντώνιο στην καταστροφική εκσ τρα­ τεία του στην Ανατολή, κατά τω ν Πάρθων, το 38 π.Χ. Κατά το ν τελικ ό εμφ ύλιο πόλεμο με­ τα ξύ Αντωνίου και Οκταβιανού, που κρίθηκε στη ναυμαχία του Α κτίου (31 π.Χ.), ο τ ε ­ λευ τα ίο ς σ υνοδευόταν από π έντε κοόρτεις πραιτωριανών. 0 Οκταβιανός, που λίγο αργότερα έλαβε το όνομα Αύγουστος (λατ: Augustus, αρχ. ελλην.: “ Σ εβα σ τός” ) και υπήρξε ο πρώτος Ρω­ μαίος αυτοκράτορας, δημιούργησε το 27 π.Χ. τη μόνιμη πια Πραιτωριανή Φρουρά, με δύναμη εννέα κοόρτεω ν (περ. 4.500 - 6.000 άνδρες). Οι πραιτωριανοί αυτοί στρατολογήθηκα ν από το υ ς άνδρες τω ν λεγεώ νω ν που νίκησαν το ν Αντώνιο και ήτα ν πιστοί και αφοσιωμένοι στον Αύγουστο. Οι τρ εις από τις κοό ρ τεις ή τα ν σ τρατω νισμένες στη Ρώμη, ενώ οι υπόλοιπες ήταν διασκορπισμένες σε φ ρ ουρ ές στην υπόλοιπη Ιταλία. Οι άνδρες το υς π ροέρχονταν κατά κύριο λόγο από τη ν κεντρική Ιταλία: τη ν Ετρουρία, τη ν Ουμβρική και το Λάτιο. Το 13 π.Χ. ο Αύγουστος όρισε ότι σι πραιτωριανοί θα υπηρετούσαν θ η τεία 12 ετώ ν, σε σύγκριση με το υ ς απλούς λεγεω ­ νάριους που υπηρετούσαν 16. Ηδη όμως από το 5 μ.Χ. ορίστηκαν νέα κατώ τερα όρια θ η ­ τεία ς, με το υ ς πραιτωριανούς να υπηρετούν 16 και το υ ς απλούς λεγεω νάριους 21 έτη. Εκείνη τη ν εποχή υπήρχαν 28 λεγεώ νες δύ­ ναμης 5.000 περίπου ανδρών η καθεμία. Οι πραιτωριανοί αποτελούσαν λοιπόν το 1/30 του “τα κ τικο ύ " στρατού και το 1/60 του συνολικού αριθμού (αν υπολογίσουμε και τις επ ικουρικές μονάδες) των στρατιωτών του ρωμαϊκού κράτους. Οι λεγεώ νες σε καμιά πε­ ρίπτωση δ εν στρατω νίζονταν στην Ιταλία, ό­ που εκ τό ς από το υς πραιτωριανούς υπήρχαν

σι (αρχικά) τρ εις Κ οόρτεις τη ς Πόλης (Cohortes Urbande, “ ο εν άστει σ τρα τός” ), με αστυνομικά καθήκοντα, και οι επτά Κ οόρτεις τω ν Νυκτοφυλάκω ν (Cohortes Vigilum, “ ουίγ ο υ λ ες ” ), με καθήκοντα πυροσβεστών. Εκτός από το υ ς παραπάνω που ήταν όλοι Ρωμαίοι π ολίτες, αν και οι Ν υκτοφ ύλακες ή ­ ταν ελευθ ερ ω μένο ι δούλοι (“ α π ελεύ θερ ο ι” ), ο Αύγουστος διατήρησε μια μικρή σωματο­ φυλακή από Γερμανούς (Germani Corporis Custodes), που στην πρωτεύουσα υπ ηρετού­ σαν ως πεζοί, αλλά στις εκσ τρ α τείες ως ιππι­ κό. Αν και τα βασικά στοιχεία τη ς Φρουράς τω ν Πραιτωριανών είχαν ήδη σ υντεθεί, ο Αύ­ γουστος, με τη ν πολιτική ευαισθησία που το ν διέκρινε, ήταν πολύ π ροσεκτικός στις κι­ νήσεις του. Η παρουσία των πραιτωριανών μέσα στη Ρώμη, που αντέβαινε σε μια παρά­ δοση αιώνων, ή τα ν πολύ διακριτική, με τους άνδρες να στρατω νίζονται κατά μικρές ομά­ δ ες σε σπίτια και συνήθως να κυκλοφορούν φ ορώ ντας τις σ υνηθισ μένες λ ευ κ ές τη β έ ν ­ νους (λατ.: toga, -ae) τω ν πολιτών. Εως το 2 π.Χ. δ εν είχε ορισθεί επίσημα διοικητής στους πραιτωριανούς. Εκείνη τη χρονιά ο Αύγουστος διόρισε δύο δ ιο ικη τές τα υτοχρόνως, που ονομάστηκαν Επαρχοι του Πραιτωρίου (Praefecti Praetorio). Το γεγονός ό τι ήταν δύο και ισότιμοι φανερώ νει το κίνητρο του διορισμού τους: ο ένας θα ήλεγχε και θα απ οτελούσε αντίβαρο του άλλου, για τί είναι εύκολο να γίνει επίφοβος κάποιος από το ν ο­ ποίο εξα ρτά τα ι αποκλειστικά η ασφάλεια του ηγεμόνα. Μάλιστα οι Επαρχοι του Πραιτωρίου αρχικά δ εν ήταν Συγκλητικοί, δηλαδή δεν ανήκαν στην ανώ τερη τά ξη του κράτους, αλλά μόνον “ Ιππείς” (λατ.: Equites), συνεπώς δ εν ήτα ν δυνατό να αναγορευθούν σε αυτοκράτορα. Γρήγορα όμως άρχισαν οι δυσλει­ το υρ γίες, αμέσως μ ετά το θάνατο του Αυγούστου (14 μ.Χ.). Ο έπαρχος Λ εύκιος Αίλιος Σηιανός, το 15 μ.Χ., όχι μόνο έγινε ο μό­ νος διοικητής τη ς Φρουράς, αλλά σ υγκέ­ ντρωσε και ό λες τις κο όρ τεις στη Ρώμη, αυξάνοντας και το ν αριθμό το υ ς σε δώδεκα. Με τέτο ια δύναμη υπό τις δια ταγές του και εκμ ετα λ λ ευ ό μ εν ο ς το γεγονός ό τι ο αυ το ­ κράτορας Τιβέριος (14-37) αποσύρθηκε στο Κάπρι (Capreae, “ Καπρέαι”), ο Σηιανός έγινε ο πραγματικός κυρίαρχος τη ς Ρώμης, κυβερ­ νώντας από το παρασκήνιο και διώ κοντας α­ νηλεώ ς το υς αντιπάλους του. Το 23 μάλιστα έκτισ ε πάνω στο Βιμινάλιο λόφο το Φρούριο των Πραιτωριανών (Castra Praetoria, “το των δορυφόρω ν σ τρα τόπ εδον”), όπου και σ υγκέ­ ντρωσε όλες τις κοόρτεις. Μέσα σε λίγες λοι­ πόν δ εκα ετίες οι πραιτωριανοί κατέστησαν υπολογίσιμη δύναμη στα πολιτικά πράγματα τη ς αυτοκρατορίας, ικανοί να επηρεάζουν, να ανατρέπουν ή να αναγορεύουν αυτοκράτο ρες. Εκείνη τη ν περίοδο οι πραιτωριανοί οπλί­ ζονταν για τα εθιμοτυπ ικά το υ ς καθήκοντα (δηλαδή παρελάσεις, απόδοση τιμών, θ ρ η ­ σ κευτικές τε λ ε τ έ ς κ.λ.π.) με διακοσ μημένες π ερικεφ αλαίες και θώ ρακες. Μάλιστα έ φ ε ­ ραν το ν αρχαίο ελλειψ οειδή θ υ ρ εό (scutum),

67

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

68

που στις λεγεώ νες είχε πια αντικατασ ταθεί από τη γνωστή ημικυλινδρική ρωμαϊκή ασπίδα. Κατά τις εκσ τρ α τείες όμως φαίνεται πως υιοθετούσ αν τα ό­ πλα των υπολοίπων λεγεωνάριων, ώστε στην πράξη να μη διαφ έρουν από αυτούς. Εμβλημα πάνω στις ασπίδες το υς (“ επίσημα") είχαν το σκορπιό, σύμβολο του Τιβερίου (ο οποίος είχε γ εν ν η θ εί στο ζώδιο του Σκορπιού), "δ εύ τερ ο υ π ατέρα" το υ ς μ ετά το ν Αύ­ γουστο. Κάθε κοόρτις εκ τό ς από πεζικό δ ιέ θ ε τε κι ένα τμήμα ιππικού, οι άνδρες του οποίου επιλέγονταν από το υς αρ­ χαιότερους πεζούς. Ο νεοσ ύλλεκτος πραιτωριανός διερχόταν διαδοχικά από το υς βαθμούς των probati (=δόκιμοι), milites (=στρατιώτες), immunes ^ ε λ ε ύ ­ θ ερ ο ι αγγαρειών), principales ^π ρ ο κρ ί­ του με διπλό μισθό) και evocati (=ανάκλητοι, μ ετά τη ν αποστράτευσή τους). Οι αξιω ματικοί το υς ήταν εκατόνταρχοι (centuriones, “ κεντυρ ίω νες” ) και χιλίαρ­ χοι (tribuni, “ τρ ιβ ούνοι” ), rtou διοικού­ σαν τη ν κάθε κοόρτιν. Γενικά οι πραιτωριανοί εσ τρατολογούντο μόνο από την Ιταλία, έπαιρναν υψηλό μισθό και τα καθ ήκο ντά τους ήταν πολύ ελα φ ρότερα από αυτά των λεγεώ νω ν των επαρχιών. Ηταν λοιπόν φυσικό η θέσ η το υς να επισύρει το φ θόνο των άλλων στρατιωτών, πράγμα που εκδηλώ θηκε κατά το υ ς εμφ υλίους π ολέ­ μους. Οσο όμως υπήρχε ρωμαϊκή ειρήνη (Pax Romana), ο στρατός ησύχαζε και η Πραιτωριανή Φρουρά απολάμβανε τω ν προνομίων της. Ο Σηιανός δ εν κα τάφ ερε να επιβιώσει των δολοπλοκιών που εξυφ αίνονταν κι έπεσε θύμα του Τιβερίου. 0 τελ ευ τα ίο ς α ν τικα τέ­ στησε με δόλο το υς πραιτωριανούς που φρουρούσαν τη Σύγκλητο με νυκτοφ ύλα κες κι έτσι συνέλαβε και με συνοπτικές διαδικα­ σίες κατεδίκασ ε και ε ξε τέ λ ε σ ε το ν φιλόδοξο έπαρχο το έτο ς 31. Ο ίδιος όμως ο αυτοκράτορας, όπως παραδίδουν κάποιες αρχαίες πηγές, πιθανώς έπεσε θύμα του διαδόχου του Σηιανού Μάκρωνα, ο οποίος λ έγ ετα ι ότι το ν δηλητηρίασ ε ή το ν έπ νιξε, σε συνωμοσία με το ν διάδοχο του θρόνου Γάϊο (που έμ εινε γνω στός με το παρωνύμιο Καλιγούλας). Η τυραννική βασιλεία του Γάϊου (37-41) έ λ η ξε με τη ν πρώτη βέβαιη δολοφονία βασιλεύο­ ν το ς αυτοκράτορα από πραιτωριανό: Στις 24 Ιανουαρίου 41 ο τριβούνος μιας πραιτωριανής κοόρτεος, Κάσσιος Χαιρέας, το ν οποίο ο Γάϊος είχε προσβάλει επανειλημμένω ς δίνοντάς του χυδαία παρασυνθήματα, φόνευσε το ν αυτοκράτορα και τη ν οικογένειά του. Μάλιστα ήταν οι πραιτωριανοί που ανεκάλυψαν το θ είο του Γάιου, Κλαύδιο, να κρ ύβ ε­ ται έντρ ο μ ο ς μέσα στην αναστάτωση που προκάλεσε η δολοφονία και το ν αναγό­ ρευσαν εκό ντα άκοντα σε αυτοκράτορα. Ο

Π ρ α ιτω ρ ια νο ί το υ 2ου αι. μ .Χ .: Δ ε ξ ιά ιπ πέας, α ρ ισ τερ ά π εζό ς. Ο ιπ πέας φ έ ρ ε ι λό γχη (λα τ.: lancea) και εξα γω νική ασπίδα. Ο π εζό ς κ ρ α τά υσσό (λα τ. pilum ) και έ χ ε ι ρ ιγ μ έν ο σ τη ν πλάτη το υ το ν τετρ ά γ ω ν ο θ υ ρ ε ό . ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ε κ α τό ντα ρ χ ο ς (δ ε ξ ιά ) και π ραιτω ριανός των αρχώ ν το υ 1ου αιώνα μ.Χ. (πίν. R ich ard Hook).

Κλαύδιος (41-54) φυσικά ήταν και ο πρώτος αύγουστος που έδωσε ε φ ’άπαξ δώρο (donativum) στους πραιτωριανούς, λίγο μετά τη ν ανάρρησή του. Ο διάδοχος του Κλαυδίου Νέρων (54-68) ανετράπη όταν ο Επαρχος του Πραιτωρίου Νυμφίδιος Σαβίνος εξαγόρασε το υ ς πραιτωριανούς, έναντι δώρου 30.000 αργυρών σηστερτίω ν κατ' άνδρα, υπέρ του ανταπαιτητή Γάλβα (68-69). Οταν όμως ο Γάλβας α νήλθε στο θρόνο, μετά τη ν αυτοκτονία του Νέρωνα, α ρ νή θη κε να πληρώσει το δώρο και είπε χαρακτηριστικά ότι “ Εγώ επιλέγω το υ ς σ τρατιώ τες μου, δεν το υς αγοράζω!” . Ετσι μ ετά από λίγους

μήνες δ ολοφ ονή θη κε κι αυτός από τους πραιτωριανούς, που ανακήρυξαν αυ το ­ κράτορα στη θέση του το ν Οθωνα (69). Η τύχη τη ς αυτοκρατορίας και των πραιτωριανών δεν κρίθηκε όμως από μια νέα συνωμοσία, αλλά με τα όπλα. Στη μάχη του Βητριακού (Bedriacum, κο­ ντά στην Κρεμώνη τη ς Β. Ιταλίας), ο στρατός του Οθωνα και οι πραιτωριανοί η ττή θ η κα ν από τις λεγεώ νες τη ς Γερμα­ νίας που είχαν ανακηρύξει αυ τοκρά το ­ ρα το ν διοικητή το υς Βιτέλλιο. Ο Βιτέλλιος (69) εκτέλ εσ ε όλους το υς αξιω ματι­ κούς τω ν πραιτωριανών κοόρτεω ν και διέλυσε τις υπάρχουσες μονάδες. Στη θέση το υ ς το π ο θέτη σ ε βετερά νου ς των πιστών του λεγεώ νω ν τη ς Γερμανίας, δημιουργώ ντας μια νέα Φρουρά από 16 κο όρ τεις των χιλίων ανδρών η καθεμία. Για μια στιγμή φά νηκε πως το όνειρο των λεγεωνάριων τη ς επαρχίας, για μια θέσ η στην πραιτωριανή φρουρά, γινό­ ταν π ραγματικότητα. Νέος όμως ανταπαιτητής του θρόνου, ο Βεσπασιανός (69-79), κατέφ θασ ε στην Ιταλία οδηγώ­ ντας τις λεγεώ νες τη ς Ανατολής και του Δούναβη. Σε μια δ εύ τερ η μάχη κοντά στην Κρεμώνη (Cremona) ο στρατός του Β ιτελλίου η ττή θ η κ ε και ο Βεσπασιανός επικράτησε. Ο νέος αυτοκράτορας με τη σει­ ρά του διέλυσε τη ν πραιτωριανή φρουρά του προκατόχου του και τη ν ανασύστησε όπως ή ­ ταν αρχικά, σε εννέα κο όρ τεις δύναμης χι­ λίων ανδρών η καθεμία. Επί του γιού του Βεσπασιανού Δομιτιανού (81-96) π ροστέθηκε και μια δέκα τη κοόρτις, ώστε η συνολική δύ­ ναμη τω ν πραιτωριανών να α νέλθ ει σε 8.00010.000 άνδρες. Επί Βεσπασιανού διαλύθηκε και η μονάδα των Γερμανών σωματοφυλά­ κων, γιατί τα μέλη τη ς είχαν συμμετάσχει στις π ολιτικές διώ ξεις του Νέρωνα. Η επ όμενη αύξηση τη ς δύναμης της Φρουράς έγινε επί Τραϊανού (98-117), όταν ο νέος αυτοκράτορας έφ ερ ε στη Ρώμη τους Επίλεκτους Ιππείς που το ν συνόδευαν όταν ήταν κυ β ερ νή της επαρχίας. Οι κυ β ερ νή τες επαρχιών αποσπούσαν, από τις Συμμαχικές Ιλες ιππικού που διοι­ κούσαν, πιστούς και έμπ ειρους ιππείς

Π ρ α ιτω ρ ια νο ί ιππείς τω ν αρχώ ν το υ 2ου αιώνα μ.Χ. Οι α σ π ίδ ες το υ ς φ έρ ο υ ν ως επ ιθ ή μ α τα σκορπ ιούς, το γενέΘ λιο ζώδιο τό σ ο το υ α υ το κ ρ ά το ρ α Τιβερίου, όσο και τη ς Π ρ αιτω ρ ια νής Φ ρ ουρ άς (πίν. R ichard Hook).

κτων Ιππέων (Equites Singuläres) που συνό­ δ ευ ε το πρόσωπο του κυβερνήτη. Αυτή τη μονάδα που είχε ως κυ β ερ νή τη ς ο Τραϊανός τη μ ετέ φ ε ρ ε και τη ν εγκατέσ τησ ε στη Ρώμη ως αντίβαρο τω ν πραιτωριανών. Οι Επίλεκτοι Ιππείς του Αυγούστου (Equites Singuläres Augusti) αριθμούσαν 600-1000 άνδρες και ε­ γκατα στάθηκαν σε δικό το υ ς στρατόπεδο στον Καίλιο λόφο. Α ργότερα ένα δ εύ τερ ο σ τρατόπεδο στον ίδιο λόφο στέγασε κι άλ­ λους Ε πιλέκτους Ιππείς, τω ν οποίων η δύνα­ μη διπλασιάστηκε, φθάνοντας το υ ς 2.000 άν­ δρες. Επί Κομμόδου (180-192) η δύναμη των δ έκα πραιτωριανών κοόρτεω ν α υ ξή θη κε στους 15.000 περίπου άνδρες. Το τέλ ο ς τη ς “ Χρυσής Π εριόδου” τη ς Ρωμαϊκής Α υτοκρατορίας (96-180) σημαίνει ό τι οι πραιτωριανοί αρχίζουν πάλι να αναμι­ γνύοντα ι στα πολιτικά πράγματα. Ο Κόμμοδος και οι ευνοούμενοι του εμπ λέκουν τη Φρουρά στις δολοπλοκίες το υς, με α π οτέλε­ σμα το 188 να συγκρουσθούν οι Επίλεκτοι Ιππείς με τις Κ οόρτεις τη ς Πόλης, σε οδομα­ χίες που προκάλεσε ο α π ελεύ θερο ς Επαρ­ χος του Πραιτωρίου Κλέανδρος. Ο ίδιος ο Κόμμοδος δολοφ ονή θη κε από το ν Επαρχο του Πραιτωρίου Λαίτο, αφού είχε προκαλέσει το θάνατο δώδεκα περίπου προηγουμέ­ νων επάρχων. Σ τη ν ταρ αγμένη π ερίοδο που ακολούθησε οι πραιτωριανοί δολοφόνησαν το ν α υτοκράτορα Περτίνακα (193), μ ετά από μια βασιλεία μόλις τριώ ν μηνών. Αυτό που α­ κολούθησε ίσως είναι το πιο διάσημο “ επί­ τευ γ μ α ” τω ν πραιτωριανών, καθώς η Φρουρά έβγαλε το θρόνο το υ αυτοκράτορα σε πλειστηριασμό, μ ετα ξύ του Φλαβίου Σουλπικιανού και το υ Διδίου Ιουλιανού. Ο τελευ τα ίο ς “αγόρασε” το θρόνο έναντι δώρου 25.000 σησ τερτίω ν ανά πραιτωριανό. Δυστυχώς για το ν Ιουλιανό η βασιλεία του διήρκεσ ε μόλις δύο μήνες και π έντε η μέρες, για τί οι λεγεώ ­ νες τη ς επαρχίας είχαν ήδη ανακηρύξει όχι έναν, αλλά τρ εις ανταπ αιτητές το υ θρόνου. Μ ετά το υ ς δύο εμφ υλίους π ολέμους που α­

κολούθησαν ο νικητής, Σεπτίμιος Σεβήρος (193-211), διέλυσε - για μια ακόμη φορά - τη ν πραιτωριανή φρουρά και αντικατέσ τησ ε το υ ς άνδρ ες τη ς με πιστούς το υ λεγεω νάρι­ ους που π ροέρχονταν από τις επαρχίες του Δούναβη. Από το 193 και ε ξή ς η Ιταλία χάνει το προ­ νόμιο το υ να σ τρατολογούνται από εκ εί οι πραιτωριανοί, οι οποίοι είναι πια ημιβάρβαροι επαρχιώτες. Ταυτόχρονα εγκαθίσ ταται μια ολόκληρη νέα λεγεώ να, η ΙΙα Παρθική (Parthica), στο Αλβανόν (Albanum) κοντά στη Ρώμη. Η στρατιωτική δύναμη που φ ρουρεί τη ν πρωτεύουσα α υ ξή θ η κε από το υς 4.500 άνδρες, επί Αυγούστου σε 30.000 περίπου γύρω στο 200, γεγονός που π ροϊδεάζει το ν ι­ στορικό για το χαώδη 3ο αιώνα που ακολού­ θησε: Οσοι α υ τοκρά τορ ες δ εν φονεύονται σε μάχες με το υ ς βαρβάρους ή δ εν πεθαί­ νουν από λοιμό, π έφ τουν θ ύμ α τα συνωμο­ σιών στις οποίες οι πραιτωριανοί και οι Επαρ­ χοι του Πραιτωρίου έχουν τη μερίδα του λέοντος. Ο αυτοκρά τορας Καρακάλλας (211217) δολοφ ονή θη κε από πραιτωριανό τη στιγμή που απ ομακρύνθηκε από το υ ς σωματο φ ύ λα κές το υ για φυσική του ανάγκη. Ο Ελαγάβαλος (218-222), ο Α λέξα νδρος Σ εβή ­ ρος (222-235), ο Μ αξιμίνος ο Θραξ, (235-238), ο Πουπιηνός (238), ο Βαλβίνος (238), όλοι το υ ς έπεσαν από τα ξίφη τω ν μελών τη ς Φρουράς. Λίγο αργότερα γίνετα ι συχνό το φαινόμενο ο Επαρχος το υ Πραιτωρίου να διαδέχεται το ν προηγούμενο αυτοκράτορα, που ασφαλώς είχε άσχημο τέλο ς. Ετσι ο Φί­ λιππος Αραψ (244-249) διαδέχεται το ν δολο­ φ ο νημ ένο Γορδιανό Γ' (238-244), ο Φλωριανός (276) το ν άτυχο Τάκιτο (275-276), ο Κάρος (282-283) το ν νεκρό Πρόβο (276-282) κ.ο.κ. Για τη ν περίοδο του Διοκλητιανού (284305), οπ ότε η αυτοκρατορία σ υνήλθε από τη ν κρίση, έχουμε πάλι ασφαλείς π ληροφο­ ρίες για τη ν Πραιτωριανή Φρουρά: τη βρί­ σκουμε περιορισμένη στη Ρώμη, ενώ το κολλέγιο τω ν τεσσάρων (!) αυτοκρατόρω ν του ο­

ποίου ηγείται ο Δ ιοκλητιανός έχει ν έες επαρ­ χιακές π ρω τεύουσες κοντά στα σύνορα τη ς αυτοκρατορίας. Φαίνεται όμως πως ο πειρα­ σμός τη ς πολιτικής ανάμιξης συνέχισε να εί­ ναι μεγάλος, ακόμη και για τη ν υποβαθμισμέ­ νη φρουρά τω ν αρχών του 4ου αιώνα. Ενα μόλις χρόνο μ ετά τη ν παραίτηση του Διοκλητιανού οι πραιτωριανοί στασιάζουν και ανακηρύσσουν αυτοκράτορα στη Ρώμη το ν σ φε­ τερισ τή Μ α ξέντιο (306-312). Αυτό υπήρξε και το κύκνειο άσμα το υ φρουράς, καθώς η ή ττα το υ Μ αξεντίου από το ν Κωνσταντίνο το Μ έγα (306-337), στη μάχη τη ς Μιλβίου Γεφύρας στις 28 Οκτωβρίου 312, σήμαινε και το ο­ ριστικό τέλ ο ς τω ν πραιτωριανών. Ο Κωνστα­ ντίνο ς το υ ς αντικατέσ τησ ε με τις Σχολές, που στη συνέχεια είχαν μακρά και ενδ ια φ έ­ ρουσα ιστορία στα πλαίσια του Βυζαντινού Στρατού. Ο Κωνσταντίνος όχι μόνο διέλυσε τη φρουρά, αλλά γκρέμισ ε και τα φρούριά τη ς στη Ρώμη και σύλησε τα νεκρο τα φ εία τη ς. Το τελ ευ τα ίο γεγονός έχει πιθανώς, εκ τό ς από πολιτικά, και θρη σ κευ τικά κίνητρα, καθώς τα ταφ ικά μνημεία τω ν πραιτωριανών ήταν βέβαια αφιερω μένα στους αρχαίους θ εο ύς, αλλά και οι ίδιοι είχαν σ υμμετάσχει ενεργά στους διωγμούς κατά των χριστιανών, που υποστηρίζονταν π λέον από το ν Κωνσταντί­ νο. Στη θέση τω ν νεκροταφ είω ν κτίσ τηκαν μεγά λες χρισ τιανικές βασιλικές με υλικό από τα κατεσ τραμμένα μνημεία. Το τελ ευ τα ίο γεγονός, πάντως, μακροπρόθεσμα μάλλον “ω­ φ έλ η σ ε” το υ ς πραιτωριανούς, γιατί έτσ ι σώ­ θηκα ν και αποκαταστάθηκαν από τη ν αρχαι­ ολογία εκα το ντά δ ες ταφικά μνημεία που διακηρύσσουν -ακόμη και σήμερα - τη “ δό­ ξα ” , τη δύναμη και το ν π λούτο ενός από τα ι­ σχυρότερα (από κάθε άποψη) στρατιωτικά σώματα όλων τω ν εποχών.

69 **■

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) M. Durry: LES COHORTES PRETORIENNES, Παρίσι, 1928. (2) L.L. Howe: THE PRETORIAN PREFECT FROM COMMODUS TO DIOCLETIAN, Σικάγο, 1942. (3) L. Keppie: THE MAKING OF THE ROMAN ARMY, FROM REPUBLIC TO EMPIRE, Λονδίνο, 1984. (4) A. Passerini: LE COORTIPRETORIE, Ρώμη, 1939. (5) B. Rankou & P H o o k : THE PRAETORIAN GUARD, Λονδίνο, 1994. (6)M . Speidel: RIDING FOR CAESAR. THE ROMAN EMPEROR’S HORSEGUARDS, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 1994.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Β Α Ρ Σ Α Μ Η Σ

Η ΔΡΑΣΗ των PHANTOM ΤΟΥ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΣΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΤΑ PHANTOM ΤΟΥ Α Μ ΕΡΙΚΑΝ ΙΚΟ Υ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΗΤΑΝ ΤΑ ΑΕΡΟΣΚΑΦΗ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΑΝ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΠΟ ΛΕΜ Ο Υ ΣΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ , ΤΟ 1964, ΚΑΙ ΚΑΛΥΨΑΝ ΤΗΝ ΕΚΚΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΑΙΓΚΟ Ν ΕΝΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΡΓΟΤΕΡΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΤΙΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ . ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜ Α ΑΥΤΟ ΤΑ F-4 ΕΚΤΕΛΕΣΑΝ ΑΝΑΡΙΘ Μ ΗΤΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΒΟΜ ΒΑΡΔΙΣΜ ΟΥ, ΜΕ ΤΙΜΗΜΑ ΑΡΚΕΤΑ ΑΕΡΟΣΚΑΦΗ, ΑΛΛΑ ΗΤΑΝ ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΡΡΙΨΕΙΣ MiG. ΤΑ PHANTOM ΑΠΟ ΤΕΛΕΣΑΝ ΤΟ ΜΑΚΡΥ ΧΕΡΙ ΤΟΥ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν ΙΚ Ο Υ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΣΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΒΙΕΤΝ ΑΜ ΚΑΙ ΟΤΑΝ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ Δ Ε Ν ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΤΑΝ ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΠΕΔΕΙΞΑΝ ΤΗΝ ΑΝΩΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ.

70

τις αρχές τη ς δ εκα ετίας του ‘60 η νοτιοανατολική Ασία μπορεί να θ ε ­ ωρηθεί ότι ήταν μια από τις πιο εύ ­ I φ λ εκ τες περιοχές τη ς υφηλίου. Η ραγδαία εξάπλωση των κομμουνιστικών κα­ θεστώτων, ανάπτυξη ανταρτικώ ν κινημάτων για την εξάπλωση τη ς επανάστασης και η α­ δυναμία των τοπικών κυβερνήσεω ν για την α­ ντιμετώπισή τους, ώθησαν τις ΗΠΑ να εμπλακούν σε μια περιοχή άγνωστη για το ευρύ κοι­ νό. Η ή ττα και η απόσυρση τη ς Γαλλίας από την Ινδοκίνα, μ ετά από έναν ο κτα ετή πόλεμο (1946-1954), οδήγησε στη δημιουργία δύο α­ νεξάρτητω ν κρατών, του Νότιου και του Βό­ ρειου Βιετνάμ. Η συμβίωση των δύο κρατών ήταν αδύνατη, όπως αποδείχθηκε από την πραγματικότητα. Ο Ψυχρός Π όλεμος βρισκόταν στο απο­ κορύφωμά του και οι Αμερικανοί άρχισαν την ανάπτυξη των πρώτων δυνάμεων στα τέλη του 1961. Η διακήρυξη, από το ν Σοβιετικό πρόεδρο Χρουτσώφ, ότι η κομμουνιστική ε ­ πανάσταση θα εξαπλωνόταν με μια σειρά “ α­ πελευθερω τικώ ν πολέμω ν” , ώθησε τις ΗΠΑ να ενισχύσουν στρατιωτικά το Λάος, την Ταυλάνδη, την Καμπότζη και το Νότιο Β ιετ­ νάμ. Για τη ν ενίσχυση του Νοτίου Βιετνάμ α­ ναπτύχθηκαν αρχικά Β-26 και Τ-28, με σκοπό την αντιμετώπιση των κομμουνιστών ανταρ­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τών Β ιετκόνγκ. Στα τέλη του 1961 ο αριθμός των Β ιετκόνγκ υπολογιζόταν σε 17.000. Μ έ­ χρι το 1964 οι Αμερικανοί πολεμούσαν έναν ακήρυχτο πόλεμο, χωρίς να έχουν αναπτύξει μεγάλες δυνάμεις. Η επίσημη εμπλοκή τους προκάλεσε μια σειρά κοινωνικών αναταρα­ χών στις ΗΠΑ και η χώρα γνώρισε καταστά­ σεις χειρ ό τερ ες από το ν Αμερικανικό Εμφύ­ λιο.

"Μ * -

I

.

"

Για το Αμερικανικό Ναυτικό ο πόλεμος στο Βιετνάμ ήταν μια περίοδος προσαρμογής των παλαιότερων διδαγμάτων, από τον π όλε­ μο τη ς Κορέας και το Β'ΠΠ, στις ν έες συνθή­ κες. Οταν άρχισε η ανάπτυξη των πρώτων δυνάμεων στην περιοχή με το αεροπλανοφό­ ρο “ Constellation” , ελάχιστοι πίστευαν ότι η τεχνολογική πρωτοπορία των ΗΠΑ θα “πνιγό­ τα ν ” στη ζούγκλα του Βιετνάμ.

Ζ εύ γ ο ς F-4B τη ς Μ ο ίρ α ς VF-143 σ τα μ έσ α το υ 1964. Τα α ερ ο σ κά φ η μ ε τα φ έ ρ ο υ ν π υρα ύλους S p a rro w και α τρ α κ τίδ ια ρ ο υ κ ετώ ν Z u n i τω ν 5 in. Κ ατά τη δ ιά ρ κεια το υ π ολέμ ου η Μ ο ίρ α α υ τή έ λ α β ε μ έρ ο ς σε επ τά π ερ ιό δ ο υ ς επ ιχειρ ήσ εω ν μ α ζ ί μ ε τη VF-142.

I

1

Κ α θ ό λ η τη δ ιά ρ κεια το υ π ολέμ ου τα Phantom το υ Ν α υ τικ ο ύ δ ια τή ρ η σ α ν πολύχρω μα και χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά σ ήμ α τα, κυρίω ς σ το κ ά θ ε το σ τα θ ε ρ ό . Σ τη φ ω το γ ρ α φ ία , ένα F-4B τη ς Μ ο ίρ α ς VF-111 και σ το β ά θ ο ς ένα α ερ ο σ κ ά φ ο ς τη ς VF-51 κ α τά τη δ ιά ρ κεια ο ρ ιζό ντιο υ βομβ αρ δισ μ ού. Σ υ νή θ ω ς η ά φ εσ η των βομβώ ν σε ο ρ ιζό ντια π τήση π ρ α γμ α το π ο ιείτο μ ε τη ν κ α θ ο δ ή γ η σ η Α -6 Intruder, που δ ιέ θ ε τ ε α κ ρ ιβ έ σ τερ α σ υ σ τή μ α τα να υ τιλ ία ς και β ομ β αρ δισ μ ού.

ριοχή χωρίστηκε σε δύο υποτμήματα. Η USAF ήταν υπεύθυνη για τις περιοχές 1,5 και 6Α (περίπου το 60% του Βορείου Βιετνάμ) και το Αμερικανικό Ναυτικό ανέλαβε τις υπόλοιπες. Η περιοχή γύρω από τη ν πρωτεύουσα Ανόι και το στρατηγικής σημασίας λιμάνι της Χαϊφόγκ, ήταν το Route Package 6. Το λιμάνι τη ς Χαϊφόγκ ήταν μια από τις εισόδους τη ς κινεζικής και σοβιετικής βοήθειας στη χώρα. Ο άλλος δρόμος λειτουργούσε μέσω του σι­ δηροδρομικού δικτύου τη ς Κίνας. Το Ναυτικό διατηρούσε αεροπλανοφόρο στο Νότιο Σταθμό (ή Dixie Station) στη Νότια

Π λ ευ ρ ικ ή άποψη εν ό ς F-4B τη ς VF114, εξο π λ ισ μ ένο υ μ ε π υρα ύλους A IM -9D .

01 ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΕΡΟΣΚΑΦΗ

Α εροσκάφ η F-4B τη ς VF-102 π ετο ύ ν σε σ χηματισμό μ ε Α -7 τ η ς VA-82, κ ά θ ο δ ό ν για την π ροσβολή στόχω ν σ το Β ό ρ ειο Β ιετν ά μ . Αν και αρχικά τα Phantom : : -σ ιμ ο π ο ιή θ η κ α ν α π ο κ λεισ τικ ά σε ζ~ ο σ το λ ές σ υ νο δ εία ς και εν α έρ ιες -τα ιπ ο λ ίε ς , σ τη σ υ νέχεια έδ ρ α σ α ν ως ζζο ο σ κ ά φ η κ ρούσ η ς, π ροσβ άλλοντας — οχους σε όλη τη ν επ ικ ρ ά τεια .

• ;_ ά ρ Γ του Ναυτικού ήταν το νέο F-4B, που : : ΐ εντα χθ εί σε υπηρεσία μόλις το 1961 και ' : το κορυφαίο αναχαιτιστικό αεροπλάνο ~ : Ξίοχής. Κατά τη ν εξέλ ιξη των επιχειρήτα Phantom αποτέλεσαν το βασικό : " . a των αεροσκαφών του Ναυτικού, ε_ ·τας αναρίθμητες αποστολές αναχαίτι- : ■ βομβαρδισμού.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Β ιετ­ νάμ το Αμερικανικό Ναυτικό δ ιέ θ ε τε εννέα μεγάλα αεροπλανοφόρα, από τα οποία τέσσ ε­ ρα ήταν τη ς κλάσης “ Forrestal” , τέσσερα τη ς κλάσης “ Kitty Hawk” και ένα πυρηνοκίνητο το “ Enterprise". Στο θ έα τρ ο των επιχειρήσεων από τα εννέα σκάφη χρησιμοποιήθηκαν τα α­ εροπλανοφόρα “ Forrestal” , “ Saratoga” , “ Kitty Hawk", “ Independence” , “ Constellation” , “ Enterprise” και “America” . Τα F-4 επιχειρού­ σαν και από τα τρία μικρότερα αεροπλανοφό­ ρα κλάσης “ Midway” , τα “ Coral Sea” , “ Franklin D. Roosevelt” και “ Midway". Η διάρκεια παρα­ μονής των αεροπλανοφόρων στο θ έα τρ ο των επιχειρήσεων ήταν περίπου οκτώ με εννέα μήνες, με μικρά διαλείμματα ανάπαυσης. Το 1964 βρισκόταν ένα μόνο αεροπλανοφόρο στο Βιετνάμ, ενώ ο αριθμός το υς έφθασε τα έξι κατά τη ν περίοδο κορύφωσης των αερο­ πορικών επιδρομών του 1972. Για το ν καλύτερο συντονισμό τη ς USAF (Αμερικανικής Αεροπορίας) και του Αμερικα­ νικού Ναυτικού (USN), το Β ιετνάμ χωρίστηκε σε έ ξι περιοχές (Route Package) και η έκτη πε-

Κινεζική Θάλασσα, για επιχειρήσεις πάνω από το Νότιο Βιετνάμ, και στο Βόρειο Σταθμό (Yankee Station) στον κόλπο του Τονκίνου, για προσβολές στόχων στο Βόρειο Βιετνάμ. Τα ο­ νόματα που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονταν από τα γεγονότα του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου. Από το Βόρειο Σταθμό τα αεροσκά­ φη του Ναυτικού προσέβαλλαν στόχους και στο Λάος - αυτή η πτυχή των επιχειρήσεων ή­ ταν ελάχιστα γνωστή κατά τη ν περίοδο του πολέμου. Ο Σταθμός Dixie βρισκόταν περίπου 161 km νοτιοανατολικά του Cam Ranh Bay. To 1965 ο Στρατηγός William Westmoreland είχε ζητήσει τη διάθεση ενός αεροπλανοφόρου, για τη ν προσβολή στόχων στο Νότιο Βιετνάμ, που θα υποστήριζε τα αεροσκάφη τη ς USAF και των Αμερικανών Πεζοναυτών. Κατά την περίοδο 1965-66 ένα αεροπλανοφόρο βρισκό­ ταν στο σταθμό Dixie και δύο ή τρία στο σταθ­ μό Yankee. Μ ετά το 1966 οι επιχειρήσεις στο Νότο διακόπηκαν, επιτρέποντας στο Α μερι­ κανικό Ναυτικό να διατηρεί τρία ή τέσσερα α­ εροπλανοφόρα στον κόλπο του Τονκίνου. Κάθε αεροπλανοφόρο πραγματοποιούσε δώ­ δεκα ώρες επιχειρήσεων και ακολουθούσαν δώδεκα ώρες συντήρησης. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

12

«

Οι επιχειρήσεις πάνω από το Νότο άρχι­ σαν πάλι το 1968 και το 1972. Για το υς αερο­ πόρους ο Σταθμός Dixie σήμαινε εύ κο λ ες επι­ χειρήσεις εναντίον στόχων με αδύναμη α ε­ ράμυνα. Μια τυπική αποστολή περιελάμβανε πτήση μικρής διάρκειας προς τη ν ακτή, συνεννόηση με το εναέριο κέντρο ελέγχου και διοίκησης και καθοδήγηση - από έναν προωθημένο εναέριο παρατηρητή - προς το στόχο. Για τη ν κάλυψη το υ Βορείου Βιετνάμ, τη ν έγκαιρη προειδοποίηση και τη ν απεικόνιση τη ς ε ξέλ ιξη ς τω ν αεροπορικών επιδρομών, η USAF χρησιμοποιούσε τα εναέρια ραντάρ EC-121 με τη ν κωδική ονομασία Big Eye. Τα α­ εροσκάφη αυτά περιπολούσαν πάνω από το Λάος ή βόρεια του κόλπου του Τονκίνου. Το Ναυτικό χρησιμοποιούσε συνήθως ένα αντιτορπιλλικό έξω από τη Χαϊφόγκ, που παρακο­ λουθούσε τη ν κοιλάδα το υ Κόκκινου ποτα­ μού και είχε τη ν κωδική ονομασία Red Crown. Η κάλυψη του Βορρά δ εν ήταν πλήρης αλλά οι πιλότοι είχαν ένα πολύτιμο βοήθημα για τη ν αντιμετώπιση των MiG. Το Αμερικανικό Ναυτικό χρησιμοποίησε δύο εκδόσεις του Phantom, τα F-4B και τα F4J. Το πρώτο F-4B π έτα ξε στις 25 Μαρτίου 1961 και οι παραδόσεις άρχισαν στις Μ οίρες VF-74 και VF-114. Για τη ν προώθησή του χρησιμοποιήθηκαν δύο σ τροβιλοκινητήρες J79GE-8A/B, που απέδιδαν 8.119 kg ώσης ο κα θ έ­ νας με μετάκαυση. Ο η λεκτρ ονικό ς εξοπ λι­ σμός του αεροσκάφους απ οτελείτο από το ραντάρ APQ-72 τη ς Westinghouse, που δ ιέ θ ε ­ τ ε κεραία 81 cm. Ενσωματωμένο στο ραντάρ ή τα ν το σύστημα ΑΡΑ-157, για το ν καταυγα­ σμό των εχθρικώ ν στόχων και τη ν καθοδήγη­ ση των πυραύλων αέρος-αέρος Sparrow. Η α­ κτίνα δράσης του ραντάρ ήταν 90 km. Στον ε ­ ξοπλισμό περιλαμβάνονταν ακόμα σύστημα βομβαρδισμού Lear AJB-3/3A, σύστημα ελέγχου πτήσης General Electric AN/ASA-32, ανι­ χνευ τή ς υπερύθρων ΑΑΑ-4 κάτω από το ρύγχος και σύστημα προειδοποίησης σημάτων ραντάρ APR-30. Σε έ ξι δ εξα μ ενές στην άτρα­ κτο και σε δύο π τερ υγικές δ εξα μ ενές μεταφέροντα ν 5.133 και 2.385 It καυσίμου αντί­ στοιχα. Στον κεντρικό φορέα τη ς ατράκτου μπορούσε να μ ετα φ ερ θ εί μια εξω τερική δ ε ­ ξαμενή των 2.271 It και στους εξω τερ ικούς π τερυγικούς φορείς δύο δ εξα μ ενές των 1.400 It. Για αποστολές αέρος-αέρος το F-4B μπο­ ρούσε να μ ετα φ έρ ει μέχρι τέσσερις πυραύ­ λους AIM-7C/E Sparrow III (με μέγιστη ακτίνα δράσης 44 km) και μέχρι τέσσερις AIM-9B/C/D Sidewinder. Θεω ρητικά ο συνδυασμός του ρα­ ντάρ APQ-72 και των πυραύλων Sparrow έδινε στο Phantom τη δυνατότητα καταστροφής κά­ θ ε εναέριου στόχου χωρίς να διακινδυνεύσει το ίδιο το αεροσκάφος. Στην πράξη οι περιο­ ριστικοί κανόνες εμπλοκής και η αναξιοπιστία των Sparrow κατέστησαν το Sidewinder το πιο επιτυχημένο όπλο προσβολής. Ανάλογα με τη ν αποστολή και τη ν ακτίνα μάχης το F-4B μπορούσε να μ ετα φ έρ ει ως και οκτώ βόμβες των 454 kg ή τέσσερις πυραύλους αέρος-εδάφους AGM-12C Bullpup Β ή ατρακτίδια ρουκε­ τών τω ν 2,75 in και 5 in. Το μέγιστο βάρος απο­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

γείωσης του αεροσκάφους ήταν 24.766 kg. Συνολικά κατασκευάστηκαν 651 F-4B, ανάμεσά το υς και 12 αεροσκάφη που μετατράπηκαν σε F-4G, με ζεύξη δεδομένω ν ASW-21 που επ έτρεπ ε τη ν καθοδήγηση τω ν αεροσκα­ φών από το κέντρο επιχειρήσεων του αερο­ πλανοφόρου. Τα αεροσκάφη αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τη Μοίρα VF-213 “ Black Lions” στο αεροπλανοφόρο “ Kitty Hawk” . To F-4J ήταν ο διάδοχος του F-4B και ε ν ­ σωμάτωσε μια σειρά αλλαγών και βελτιώ σε­ ων. Δ ιέθ ετε το υς κινητήρ ες J79-GE-10, π τε­ ρύγια καμπυλότητας που μείωναν τη ν ταχύ­ τη τα προσέγγισης στα 231 km/h, ενισχυμένο σύστημα προσγείωσης, μια έβδομη δ εξα μενή καυσίμου στο οπίσθιο τμήμα τη ς ατράκτου (πάνω από τα ακροφύσια των κινητήρων) και βελτιω μένο η λεκτρ ονικό εξοπλισμό. To F-4J δ ιέ θ ε τε το σύστημα ελέγχου πυρός AN/AWG10 και το ραντάρ APQ-59, με δ υ να τό τη τες α-

Phantom πραγματοποιούσαν ενα έριες περι­ πολίες πάνω ή κοντά στην περιοχή του στό­ χου. Στόχος τη ς αποστολής ήταν η προστασία των αεροσκαφών κρούσης από τα εχθρικά αναχαιτιστικά - ουσιαστικά επ ρόκειτο για μια παραλλαγή τη ς αποστολής BARCAP. Το οπλι­ κό φορτίο των αεροσκαφών ήταν το ίδιο με τη ς αποστολής BARCAP, αλλά με τη ν προ­ σθήκη τη ς εξω τερ ική ς δ εξα μ ενή ς καύσιμου στον κεντρικό φορέα τη ς ατράκτου, που αύ­ ξανε σημαντικά τη ν αυτονομία και τη ν οπι­ σθέλκουσα. Τα αεροσκάφη παρέμεναν στην περιοχή του στόχου μέχρι και τη ν απομά­ κρυνση των τελευτα ίω ν αεροσκαφών κρού­ σης. Περιστασιακά τα F-4 συνόδευαν Α-4 και Α-7 που προσέβαλαν βορειοβιετναμικά σκά­ φη επιφανείας ή μικρά πλοιάρια που μ ετέ φ ε ­ ραν εφόδια προς το Νότο. Σε α υ τές τις απο­ στολές ο οπλισμός τους απ οτελείτο μόνο από πυραύλους.

Ζ εύ γ ο ς F -4J τη ς VF-96 εξο π λ ισ μ ένα μ ε Sidew inder, κ α τά τη δ ιά ρ κεια α νά π τυ ξη ς τη ς Μ ο ίρ α ς από τη ν 1η Ο κτω β ρ ίου 1971 ως τη ν 1η Ιο υ λ ίο υ 1972. Κ ατά το δ ιά σ τη μ α α υ τό η Μ ο ίρ α σ ημ είω σ ε επ τά κ α τα ρ ρ ίψ εις M iG. Σ υ νο λ ικά π έτυ χ ε οκτώ και α ν α δ είχ θ η κ ε ω ς η πιο επ ιτυ χ η μ έν η μ ο ίρ α Phantom το υ Ν α υ τικ ο ύ . Οι π ύραυλοι S p a rro w α π ο δ είχ θ η κ α ν α να ξιόπ ισ το ι κ α ι συνήθω ς μ ε τα φ έ ρ ο ν τα ν έν α ς ή δύο σ το υ ς ο π ίσ θ ιο υ ς φ ο ρ είς τη ς α τρ ά κ το υ . Οι S p arro w ή τα ν υ π εύ θυ ν ο ι για τη ν κ α τά ρ ρ ιψ η οκτώ M iG από τα F-4 το υ Ν α υ τικ ο ύ , σε α ν τίθ ε σ η μ ε το υ ς S id ew in d er που π έτυ χα ν τη ν κ α τά ρ ρ ιψ η 32 αεροσκαφώ ν.

νόπτευσης/κατόπτευσης. Στον εξοπλισμό πε­ ριλαμβάνονταν σύστημα βομβαρδισμού AJB7, RWR APR-32, ζεύξη AN/ASW-25A και (στα τελευ τα ία αεροσκάφη παραγωγής) σύστημα ηλεκτρονικώ ν αντιμέτρω ν ALQ-126. Το πρώτο F-4J π έτα ξε στις 25 Μαϊου 1966 και οι παραδό­ σεις άρχισαν στα τέλη του έτους. Συνολικά κατασκευάστηκαν 522 μονάδες. Οι αποστολές που ανελάμβαναν τα Phantom μπορούν να χωριστούν σε κατηγο­ ρίες, αν και πρακτικά τα αεροσκάφη χρησιμοποιήθηκαν για κάθε είδους επιχειρήσεις. Στις αποστολές προστασίας BARCAP (BARrier Combat Air Patrol), τα αεροσκάφη σχη­ μάτιζαν ένα αμυντικό φράγμα ανάμεσα στην υπ οτιθέμενη εναέρια απειλή και τη ν περιοχή προστασίας. Πιο συνηθισμένη αποστολή ή­ ταν η προστασία τη ς ομάδας μάχης του αερο­ πλανοφόρου. Ο τυπικός οπλισμός απ οτελεί­ το από δύο εξω τερ ικές δ εξα μενές, τέσσερις ΑΙΜ-7Ε στην άτρακτο και δύο ή τέσσερις ΑΙΜ9D στους εσω τερικούς πτερυγικούς φορείς. Με αυτή τη διαμόρφωση η αυτονομία του αε­ ροσκάφους ήταν περίπου τέσσερις ώρες, αν και η διάρκεια των αποστολών ήταν σημαντι­ κά μικρότερη. Στις αποστολές TARCAP (TArget CAP) τα

Οι αποστολές MiGCAP ήταν οι καθαρόαι­ μες αποστολές αέρος-αέρος, με τα F-4 να ε ­ ρευνούν για MiG και να επ ιτίθενται χωρίς πε­ ριορισμούς. Μια άλλη αποστολή α έρος-αέ­ ρος ήταν η άμυνα του αεροπλανοφόρου, με ένα αεροσκάφος να βρίσκεται σε κατάσταση αναμονής και να απονηώνεται σε διάστημα π έντε λεπτών μετά τη σχετική διαταγή. Εκτός από τις αποστολές αέρος-αέρος τα Phantom χρησιμοποιήθηκαν εντα τικά σε απο­ στολές αέρος-εδάφους (διαθέτοντα ς μεγάλη μεταφορική ικανότητα και αυτονομία) και υπέστησαν μεγάλες απώλειες.

Η ΑΠΕΙΛΗ Στο Βιετνάμ τα Phantom αντιμετώπισαν ι­ σχυρή αεράμυνα, με πυραύλους SAM, αντιαε­ ροπορικά πυροβόλα και φυσικά αεροσκάφη MiG. Η ανάπτυξη αυτού του δικτύου αερά­ μυνας ξεκίνησ ε διατακτικά το 1965, με τη χρησιμοποίηση των πυραύλων SA-2 Guideline. Οι πρώτες ενδ είξεις για τη ν εισαγωγή των πυραύλων σε υπηρεσία σημειώθηκαν στις 23 Ιουλίου 1965, όταν αεροσκάφη RB-66C ανίχνευσαν το ραντάρ Fan Song. Την επόμενη μέρα ένα F-4C καταρρίφθηκε και τρία ακόμα

Eva F-4Jrr\c; Μ ο ίρ α ς VF-92 “ S ilv e rK ite s ” πάνω σ το α ερ ο π λα νο φ ό ρ ο “ C o n ste lla tio n ”, λίγο πριν από την ε κ τό ξε υ σ ή το υ από το ν κ α τα π έλ τη , το Μ ά ιο το υ 1972. Η Μ ο ίρ α VF-92, σε συνδυασμό μ ε τη VF-96, ολοκλήρ ω σ ε οκτώ π ερ ιό δ ο υ ς α νά π τυ ξη ς σ το Β ιετν ά μ , τις π ερ ισ σ ό τερ ες από κ ά θ ε ά λλη μ ο ίρ α μ αχητικώ ν F-4 το υ Ν α υ τικ ο ύ .

Π λ ευ ρ ικ ή άποψη τριώ ν F4Β τη ς Μ ο ίρ α ς VF-151, που π ρ α γμ α το π ο ίη σ ε επ τά κύ κλ ο υ ς επ ιχειρ ήσ εω ν σ το Β ιετν ά μ . Μ α ζ ί μ ε τη VF-161 ή τα ν οι τ ε λ ε υ τ α ίε ς μ ο ίρ ες που χρ ησ ιμ οπ οίησ α ν F-4 από α ερο π λανοφ όρ α.

επλήγησαν, ανοίγοντας μια αιματηρή αυλαία για τα αεροσκάφη τη ς USAF και του USN. Μό­ νο το 1965 πραγματοποιήθηκαν 180 ε κ το ξε ύ ­ σεις, που προκάλεσαν τη ν κατάρριψη 11 αμε­ ρικανικών αεροσκαφών. Ε νδεικτικό τω ν προσπαθειών των Βορειοδιετναμέζω ν είναι το ακόλουθο: Σύμφωνα με εκτιμήσ εις, το ν Αύγουστο του 1964 υπήρ­ χαν 22 ραντάρ διαφόρων τύπων και τέσσερα ραντάρ ελέγχου πυρός για αντιαεροπορικά πυροβόλα. Τον Απρίλιο του 1965 ο αριθμός τους είχε φθάσει τα 42 και μέχρι τα τέλη του χρόνου είχε “ ε κ το ξε υ θ ε ί” στα 104. Αρχικά οι πύραυλοι SAM αναπτύχθηκαν σε απόσταση 48-64 km, με κέντρο τη ν πρω­ τεύουσα Ανόι. Η USAF υπήρξε πρωτοπόρα στη χρησιμοποίηση ατρακτιδίων ECM, αλλά το Αμερικανικό Ναυτικό άργησε να ακο­ λουθήσει. Μέχρι το τέλο ς του πολέμου είχαν αναπτυχθεί περίπου .300 συστήματα εκ τό ­ ξευσ ης SA-2. Ο πύραυλος αυτός χαρακτηρι­ ζόταν ως “ ιπτάμενος τηλεγραφ ικός σ τύλος” από τα πληρώματα των αεροσκαφών, εξαιτίας του μεγάλου μήκους του (10,6 m). Δ ιέθ ε­ τε κεφαλή 6άρους 159 kg, που μπορούσε να καταρρίψει ένα αεροσκάφος ακόμα και όταν εκρήγνυτο σε απόσταση 61 m από αυτό. Η Σοβιετική Ενωση και η Κίνα προμήθευσαν το Βόρειο Βιετνάμ με μεγάλο αριθμό αντιαεροπορικών πυροβόλων, με δ ιαμετρή­ ματα που ξεκινούσαν από τα 37 mm και έφ θα ­ ναν τα 120 mm, τα οποία μπορούσαν να πλήξουν αεροσκάφη μέχρι ύψος 10.836 m και κα­ θοδηγούντο από ραντάρ. Μια από τις προσφι­ λείς μεθόδους ήταν η παγίδευση των αμερι-

κανικων αεροσκαφών σε περιοχες με αντιαε­ ροπορικά πυροβόλα, κατά τη διάρκεια κατα­ δίω ξης των MiG. Κύριοι αντίπαλοι των αμερι­ κανικών αεροσκαφών στον αέρα ήταν τα MiG-17, MiG-19 και MiG-21. Τα πρώτα αεροσκάφη του Βορείου Β ιετ­ νάμ ήταν 36 MiG-17, που δόθηκαν από την ΕΣΣΔ για το ν εξοπλισμό τη ς 921 Πτέρυγας Μαχητικών - ιδρύθηκε στις 3 Φεβρουάριου 1964. Το 1965 το MiG-17 θεω ρείτο ήδη πεπα­ λαιωμένο, αφού αποτελούσε μια βελτιω μένη έκδοση του MiG-15bis με καλύτερ ες επιδό­ σεις και κινητήρα VK-1. Ο οπλισμός του αποτε λ ε ίτο από δύο πυροβόλα NR-23 των 23 mm και ένα N-37D των 37 mm. Στη συνέχεια των ε ­ πιχειρήσεων χρησιμοποιήθηκαν και MiG17F/PF. To MiG-17F Fresco C χρησιμοποιούσε το βελτιω μένο κινητήρα VK-1F με ένα απλό σύ­ στημα μετάκαυσης, που απέδιδε 3.402 kg ώσης, περίπου 25% μεγαλύτερη από το ν VK-1. Η τοποθέτηση του κινητήρα προκάλεσε επανασχεδίαση του οπίσθιου τμ ήμ α το ς τη ς α­ τράκτου. To MiG-17PF Fresco D ήταν η έκδοση παντός καιρού του MiG-17F και δ ιέ θ ε τε ρα­ ντάρ RP-1 Izumrud στο ρύγχος. Το πυροβόλο των 37 mm αντικαταστάθηκε από ένα τρίτο NR-23 με α υξημένη ταχυβολία. To PF χρησιμοποιήθηκε σε μικρούς αριθμούς. Αν και πε­ παλαιωμένο, το MiG-17 ήταν ιδιαίτερα ευ έλι­ κτο και επικίνδυνο για το Phantom σε κλει­ σ τές αερομαχίες. Ο καλύτερος τρόπος α ντι­ μετώπισής του ήταν η προσπάθεια κατάρριψης από μεγάλη απόσταση με ΑΙΜ-7 και στη συνέχεια με ΑΙΜ-9.

Οι Β ορειοβιετναμέζοι χρησιμοποίησαν και αεροσκάφη Shenyang J-5, τη ν κινεζική έ κ ­ δοση του MiG-17, καθώς και μερικά διθέσια JJ-5 από την 910 Π τέρυγα Εκπαίδευσης. To MiG-17 αποτελούσε το ν κύριο αντίπα­ λο των αμερικανικών αεροσκαφών μέχρι τον Απρίλιο του 1967 και τη ν είσοδο των MiG-21 στις επιχειρήσεις. Καθόλη τη διάρκεια του πολέμου τα MiG-17 πέτυχαν τουλάχιστον 67 επιβεβαιω μένες καταρρίψεις. Χρησιμοποιού­ ντο συνήθως σε τετρ ά δ ες, σε κλειστό σχημα­ τισμό. Ο διαχωρισμός μεταξύ των δύο ζευγών ήταν μόλις 100-200 m. Η τακτική αυτή δεν προσέφερε δ υνατότητα εκτέλεσ η ς ελιγμών και αργότερα η απόσταση μεταξύ των αερο­ σκαφών αυξήθηκε στα 600-800 m και μεταξύ των δύο ζευγών στα 800-1.200 m. Προς το τ έ ­ λος των επιχειρήσεων η απόσταση μεταξύ των αεροσκαφών αυ ξή θη κε στα 2.000 m στο οριζόντιο επίπεδο και στα 400-500 m στο κατακόρυφ ο επίπεδο. To MiG-21 Fishbed ήταν το πιο επικίνδυνο αναχαιτιστικό του Βορείου Βιετνάμ και άρχι­ σε να χρησιμοποιείται εντα τικά από το 1967. Με μικρή ακτίνα δράσης και μεταφορική ικα­ νότητα, απ οδείχθηκε δύσκολο στο χειρισμό του για το υς Β ορειοβιετναμέζους. Ο μόνιμος οπλισμός του απ οτελείτο από ένα δίδυμο πυροβόλο GhS-23 των 23 mm. Μπορούσε να μ ετα φ έρ ει μέχρι τέσσερις πυραύλους αέροςαέρος ΑΑ-2 Atoll (με καθοδήγηση υπέρυθρης ακτινοβολίας). Η πιο συνηθισμένη τακτική χρησιμοποίησης ήταν η καθοδήγηση των MiG-21 πίσω από το υς σχηματισμούς των α με­ ρικανικών αεροσκαφών. Τα MiG-21 ανέ­ πτυσσαν μεγάλη ταχύτητα, εκτό ξευ α ν τους πυραύλους Atoll και στη συνέχεια απομακρύ­ νονταν γρήγορα. Στις επιχειρήσεις χρησιμοποιήθηκαν κυρίως τα MiG-21F Fishbed C και MiG-21 PFMA Fishbed J. To 1968 εντά χθηκαν σε υπηρεσία και τα Shenyang F-6, κινεζικά αντίγραφα των MiG19S Farmer. Με δύο κινητήρ ες WP-6 ώσης 3.250 kg, οπλισμό που απ οτελείτο από τρία πυροβόλα NR-30 των 30 mm, ικανότητα μ ετα­ φοράς πυραύλων αέρος-αέρος και ικανοποι­ η τικό λόγο ώσης προς βάρος, το F-β ήταν έ­ νας επικίνδυνος αντίπαλος στον αέρα. Το Φε­ βρουάριο του 1969 ιδρύθηκε η 925 Πτέρυγα Μαχητικών στο αεροδρόμιο Yen Bai, με αερο­ σκάφη MiG-17/F-6 - για μικρό χρονικό διάστη­ μα δ ιέ θ ε τε μερικά ΙΙ-28. Μεγάλη σημασία δόθηκε στην κατα­ σκευή αεροδρομίων σε κομβικά σημεία, για τη ν προστασία σημαντικών στόχων. Σιγά-σιγά η υποδομή βελτιώ θηκε και η δύναμη τη ς Βορειοβιετναμικής Αεροπορίας (VPAF) α υ ξή θη ­ κε. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1965 ιδρύθηκε η 923 Π τέρυγα Μαχητικών, στο νεοκατασκευασθέν αεροδρόμιο του Kep, που άρχισε να χρησιμο­ ποιείται το Μάρτιο του 1966. Ενα χρόνο αργό­ τερα η δύναμη τη ς VPAF απ οτελείτο από την 921 και την 923 Π τέρυγα Μαχητικών, τη ν 919 Π τέρυγα Μ εταφορώ ν και τη ν 910 Πτέρυγα Εκπαίδευσης. Οι πιλότοι των μαχητικών ήταν 65 και οι τεχνικο ί 1.686, αριθμός εντελώ ς ανε­ παρκής για τη ν αντιμετώπιση της αμερικανι­ κής υπεροπλίας στον αέρα. Εκτός από το Kep, τα αεροσκάφη επιχειρούσαν από τα αε-

■■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ροδρόμια Gia Lam, Noi Bai, Hoa Lac, Kien An, Tho Huan και Vinh.

ΟΙ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ Τα Phantom του Ναυτικού είχαν σημαντι­ κό ρόλο κατά τη διάρκεια του πολέμου και η χρησιμοποίησή το υς ακολουθούσε τη ν κορύ­ φωση των επιχειρήσεων. Ολα ξεκίνησαν με το επεισόδιο στον κόλπο του Τονκίνου, στις 2 Αυγούστου 1964. Το αντιτορπιλλικό “ Maddox” δέχ θ η κε επίθεση από τρ εις τορπιλλακάτους του Βορείου Βιετνάμ ενώ περιπολούσε στα διεθνή ύδατα και κατά πάσα π ιθανότητα βοη­ θούσε μια μυστική επιδρομή καταδρομέω ν του Νοτίου Βιετνάμ. Η επίθεση αυτή και μια υποθετική επίθεση δύο η μ έρ ες αργότερα, ο­ δήγησαν στην επιχείρηση “ Pierce Arrow” στις 5 Αυγούστου. Αεροσκάφη από τα αεροπλανο­ φόρα “Ticonderoga” και “ Constellation" πραγ­ ματοποίησαν επιδρομές στις βάσεις των τορπιλλακάτων στο Hon Gai και το Loc Chao. Σύμ­ φωνα με τις αμερικανικές πηγές, καταστράφηκαν 25 πλοία και μεγάλο μέρος των βοηθη­ τικών εγκαταστάσεων. Οι απώλειες των επιτι­ θέμενω ν ήταν ένα Skyraider και ένα Skyhawk. Τα F-4B τη ς Μοίρας VF-142 “ Ghostriders” και τη ς Μοίρας VF-143 “ Pukin Dogs” , χρησιμοποιήθηκαν για τη ν προστασία των αεροσκαφών κρούσης, χωρίς να υποστούν απώλειες. Λίγες η μέρες μ ετά τη ν αεροπορική επι­ δρομή, στις 10 Αυγούστου 1964, το Κογκρέσο ενέκρινε τη διακήρυξη του κόλπου του Τονκί­ νου, με τη ν οποία εξουσ ιοδοτούσ ε εν λευκώ το ν πρόεδρο Lyndon Johnson να αναπτύξει α­ μερικανικά στρατεύματα. Το 1964 βρίσκονταν 21.000 Αμερικανοί στο Βιετνάμ. Ενα χρόνο αργότερα ο αριθμός το υς θα έφ θ α νε τις 181.000 και το 1967 τις 541.000. Στις 18 Σεπτεμβρίου 1964 έφθασε στην περιοχή το αεροπλανοφόρο “ Ranger” , με τις Μ οίρες VF-92 “ Silver Kings” και VF-96 “ Fighting Falcons” , εφοδιασ μένες με F-4B. Στις 7 Δ ε­ κεμβρίου 1964 έφθασε στην περιοχή και το α­ εροπλανοφόρο “Coral Sea” , με τις Μ οίρες VF151 “Vigilantes” με F-4B και VF-154 με F-8D Crusader. Τα F-4B χρησιμοποιούντο ως αναχαιτιατικά και μαχητικά συνοδείας και όχι καθημερι­ νά. Κατά τη ν πρώτη περίοδο των επιχειρήσε­ ων, από τις 5 Αυγούστου 1964 ως τη ν 1η Μαρ­ τίου 1965, το “ Coral Sea” έχασε οκτώ Α-4 και τέσσερα F-8 και το “Constellation” ένα μόνο F4Β τη ς VF-142 (στις 13 Νοεμβρίου 1964, σε α­ τύχημα). Μ ετά την επιχείρηση “ Pierce Arrow” πραγματοποιήθηκαν, ως επιδρομές αντιποίνων, η "Flaming Dart I” (μετά από επίθεση σε αμερι­ κανικά σ τρατεύματα στο Pleiku) στις 7 Φε­ βρουάριου 1965 και η “ Flaming Dart II” (μετά από παρόμοιες επιθέσεις στο Qui Nhon) στις 10 Φεβρουάριου. Οι επιδρομές α υ τές ήταν ο προπομπός τη ς επιχείρησης “ Rolling Thunder” , τη ς οποίας η απ οτελεσ ματικότητα μειώ θηκε από τις π ολιτικές επιλογές του προέδρου Johnson. Κύριο λάθος τη ς Αμερικα­ νικής κυβέρνησης ήταν το ότι πίστευε πως με το υς βομβαρδισμούς των Β ιετκόνγκ και ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

του Βορείου Βιετνάμ θα επιλύονταν τα προ­ βλήματα. Οι Αμερικανοί η γ έτες δ εν μπόρε­ σαν να κατανοήσουν ότι οι Β ιετκόνγκ ήταν Ν οτιοβιετναμέζοι που αρχικά ήταν α ντίθετο ι με το καθεστώς του Βορείου Βιετνάμ. Την όλη κατάσταση περιέπλεκαν οι κυβερνήσεις του Νοτίου Βιετνάμ, που δεν ενδιαφέρονταν για τους πολίτες τους. Αξίζει να αναφ ερθεί ότι οι πρώ τες επι­ δρομές των αμερικανικών αεροσκαφών στις βάσεις των πλοίων, ανάγκασαν το υς Βορειοβιετναμέζους να καλέσουν τα αεροσκάφη και το υς πιλότους το υς από τις βάσεις στη νότια Κίνα όπου εκπαιδεύονταν. Τα πρώτα MiG-17 έφθασαν στη χώρα στις 6 Αυγούστου 1964, από τη ν αεροπορική βάση Mong Tu στην Κίνα. Η εκπαίδευση των πρώτων 31 πιλότων μαχητι­ κών και των 200 τεχνικώ ν άρχισε το 1960 στη βάση Son Dong στην Κίνα, προτού μ ετα φ ερ ­ θούν το 1963 στη βάση Mong Tu, κοντά στα σύνορα με το Βιετνάμ. Οι πρώτες επιδρομές στα πλαίσια τη ς επι­ χείρησης “ Rolling Thunder I” πραγματοποιήθηκαν από αεροσκάφη τη ς USAF στις 2 Μαρτίου 1965. Σύμφωνα με το σχέδιο οι επιδρομές, αρ­ χικά στο νότιο τμήμα του Βορείου Βιετνάμ, θα επιδείκνυαν τη ν αμερικανική ισχύ χωρίς να προκαλέσουν κλιμάκωση του πολέμου. Στόχοι τη ς πρώτης επιδρομής ήταν μια απο­ θήκη πυρομαχικών στο Xorn Bong και λιμενι­ κές εγκαταστάσεις στο Quang Khe. Σ υ μ μ ετεί­ χαν 44 F-105,40 F-100 και 20 Β-57. Οι απώλειες

1965, αλλά δεν αφορούσε αεροσκάφη του Βορείου Βιετνάμ αλλά κινεζικά MiG-17. Μ ερι­ κά F-4B από το αεροπλανοφόρο “ Ranger” ενεπλάκησαν με τέσσερα κινεζικά MiG-17 κοντά στο νησί Hainan. Ενα αεροσκάφος τη ς Μοί­ ρας VF-96 κατέρριψ ε ένα MiG-17 με πύραυλο ΑΙΜ-7, αλλά λίγο αργότερα καταρρίφθηκε, εί­ τε από τα πυροβόλα των MiG-17, ε ίτε από έ ­ ναν ΑΙΜ-7 που ε κ το ξεύ θ η κ ε από άλλο F-4B. Την ίδια ημέρα ένα F-4B τη ς VF-96 χάθηκε σε ατύχημα που δεν σχετιζόταν με τις επιχειρή­ σεις. Η πρώτη φάση της επιχείρησης "Rolling Thunder” έκρυβε α ρ κετές εκπ λήξεις για τους Αμερικανούς. Στις 3 Απριλίου 1965 MiG-17 της 921ης Π τέρυγας Μαχητικών επ ιτέθηκαν σε α­ μερικανικά αεροσκάφη, καταρρίπτοντας δύο F-8 Crusader. Μια ημέρα αργότερα κατέρριψαν δύο F-105D, αλλά με απώλειες τριών αε­ ροσκαφών. Οι Βιετναμέζοι πιστεύουν ότι έχα­ σαν τα αεροσκάφη κατά τη διάρκεια αερομα­ χιών, αλλά σύμφωνα με τα αμερικανικά αρ­ χεία ένα F-100D τη ς 416 TFS χρεώ θηκε μόνο μια πιθανή κατάρριψη. Η δ εύ τερ η φάση τη ς επιχείρησης “ Rolling Thunder” πραγματοποιήθηκε από τις 18 Μαϊου 1965 ως τις 31 Ιανουαρίου 1966. Την περίο­ δο εκείνη οι βομβαρδισμοί επεκτάθηκαν σε ολόκληρο το Βόρειο Βιετνάμ. Στις 17 Ιουνίου 1965 ένα F-4B τη ς Μοίρας VF-21 κατέρριψε ένα βορειοβιετναμέζικο,η πρώτη αμερικανι­ κή κατάρριψη του πολέμου, MiG-17 κοντά στη

Ζ εύ γ ο ς M iG -1 7 κ α τά τη φάση τη ς απ ογείω σ ης. Οι π ιλότοι, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς τα σ ο β ιετικ ά π ρότυπ α, β ρ ίσ κ ο ντα ν υπό το ν πλήρη έ λ ε γ χ ο τω ν ρ α ν τά ρ εδ ά φ ο υ ς και απ ογειώ νοντα ν μόνο ό τα ν οι σ υ ν θ ή κ ες ή τα ν ευ ν ο ϊκ έ ς για τη ν π ροσβολή τω ν α μερικα νικώ ν αεροσκαφώ ν.

των επ ιτιθέμενω ν ήταν τρία F-105 και δύο F100, όλα από αντιαεροπορικά πυρά που προκάλεσαν μια ισχυρή “ ψυχρολουσία” . Πολύ σύντομα ο αριθμός των επιδρομών αυξήθηκε και σταδιακά άρχισαν να χρησιμο­ ποιούνται και ναυτικά αεροσκάφη. Οι πρώτες επιδρομές τους πραγματοποιήθηκαν στις 15 Μαρτίου, με απώλεια ένα Α-1 από το α ερο­ πλανοφόρο “ Ranger” . Σταδιακά η εμπλοκή του Ναυτικού αυξήθηκε. Στις 6 Μαρτίου έ ­ φθασε στην περιοχή το αεροπλανοφόρο “ Midway” , με τις Μ οίρες VF-21 και VF-111 που δ ιέθ ετα ν F-4B και F-8D αντίστοιχα. Η πρώτη αμερικανική κατάρριψη στον πό­ λεμο πραγματοποιήθηκε στις 9 Απριλίου

Χαϊφόγκ, με πύραυλο ΑΙΜ-7. Λίγο αργότερα ένα δ εύ τερ ο MiG-17 καταρρίφθηκε από ένα F-4B τη ς VF-21, με το ν ίδιο τρόπο. Η επόμενη κατάρριψη πραγματοποιήθηκε στις 6 Οκτω­ βρίου, όταν ένα F-4B τη ς Μοίρας VF-151 από το “ Coral Sea” κατέρριψ ε ένα MiG-17. Είχε προηγηθεί η κατάρριψη ενός MiG-17 από δύο Α-1Η τη ς Μοίρας VA-25 (στις 20 Ιουνίου) με βλήματα των 20 mm. Η διαρκής ενίσχυση τη ς βορειοβιετναμικής αεράμυνας αύξησε το ν αριθμό των απω­ λειών και των αιχμαλώτων πολέμου. Το θέμα των αιχμαλώτων ήταν ένα σημείο αντιπαρά­ θεσ ης μ ετα ξύ των εμπολέμων. Οι Βορειοβιετναμέζοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να

Π ιλό το ι τη ς VPAF τρ έχ ο υ ν να απ ογειώ σ ουν μια σ ειρ ά M iG -17F. To M iG -17 α π ο δ ε ίχ θ η κ ε επ ικίνδυνος α ντίπ α λος για τα α μ ερ ικ α νικ ά α ερ ο σ κ ά φ η , δ ια θ έ το ν τα ς ισ χυρό οπ λισμό και μ εγ ά λ η ε υ ε λ ιξία . Σ τα πρώ τα δύο χρ ό νια το υ π ολέμ ου σήκω σε το κύριο βά ρ ος των επ ιχειρ ήσ εω ν, μ έχ ρ ι τη ν εισ α γω γή τω ν M iG-21 σ ε υπ ηρεσία.

κάμψουν τη θέλησ η των αεροπόρων και η “ φ ιλοξενία ” το υς στα διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης (ή “ ξενοδ οχεία ” ) ήταν ονομαστή. Κατά τη δ εύ τερ η φάση των επιχειρήσε­ ων χάθηκαν 12 F-4B από εχθρική δράση ή άλ­ λη αιτία. Στις 17 Οκτωβρίου 1965 καταρρίφθηκαν δύο F-4B τη ς Μοίρας VF-84 και ένα τη ς VF-41 από το αεροπλανοφόρο “ Enterprise” , ενώ δύο αεροσκάφη καταρρίφθηκαν πάνω από το Λάος. Η τρίτη φάση τω ν βομβαρδισμών, “ Rolling Thunder III” , διήρκεσε από τις 31 Ιανουαρίου 1966 ως τη ν 1η Απριλίου 1966 και η τέτα ρ τη από τη ν 1η Απριλίου 1966 ως τις 14 Φεβρουά­ ριου 1967. Κατά τη ν περίοδο αυτή τα Phantom χρησιμοποιήθηκαν εντα τικά σε αποστολές βομβαρδισμού και εγγύς υποστήριξης. Στις 12 Μαϊου 1966 αναπτύχθηκε το αε­ ροπλανοφόρο “ Constellation” με τις Μοίρες VF-151 και VF-161 (με F-4B), για να ακολουθή­ σει στις 21 Ιουνίου το “ Franklin D. Roosevelt” με τις VF-14 και VF-32, στις 29 Ιουλίου το “Coral Sea” με τις VF-21 και VF-154, στις 5 Νο­ εμβρίου 1966 το “ Kitty Hawk” με τις VF-213 και VF-114 και στις 19 Νοεμβρίου 1966 το “ Enterprise” με τις VF-92 και VF-96, όλες εξο ­ πλισμένες με F-4B, εκτό ς από τη VF-213 που δ ιέ θ ε τε F-4G. Κατά τη ν περίοδο 31 Ιανουαρίου 1966 - 13 Ιουλίου 1966 καταρρίφθηκαν ο­ κτώ F-4B και ένα F-4G, από πυραύλους SAM και αντιαεροπορικά πυροβόλα. Δύο F-4B χά­ θηκαν σε ατυχήματα. Στις 13 Ιουλίου ένα F-4B τη ς Μοίρας VF161 κατέρριψ ε ένα MiG-17 με πύραυλο ΑΙΜ9D, σημειώνοντας τη ν πρώτη κατάρριψη MiG από αεροσκάφος του αεροπλανοφόρου “Constellation” . Η επόμενη κατάρριψη από Phantom σημειώ θηκε στις 20 Δεκεμβρίου 1966, όταν δύο F-4B από τις Μ οίρες VF-114 και VF-113 κατέρριψαν ισάριθμα An-2 Colt, με πυραύλους ΑΙΜ-7Ε. Οι απώλειες των Phantom κατά τη ν περίοδο των καταρρίψεων α υξήθη­ καν και μέχρι το τέλο ς του “ Rolling Thunder IV” είχαν χαθεί 14 F-4B. Τα πρώτα δύο χρόνια του πολέμου τα F-4B είχαν καταρρίψει τα έξι από τα 13 αεροσκάφη που είχαν καταρριφθεί από το Αμερικανικό Ναυτικό. Η πέμπτη περίοδος των αεροπορικών επι­ δρομών άρχισε στις 14 Φεβρουάριου 1967 και ολοκληρώ θηκε στις 3 Ιανουαρίου 1968. Χαρα­ κτηρίζεται από έντο ν ες μάχες και αρκετοί από τους περιορισμούς, όπως η απαγόρευση βομβαρδισμού των αεροδρομίων από τα ο­ ποία επιχειρούσαν MiG και θέσεω ν αντιαερο-

Ενα M iG-21 τη ς Β ο ρ ειο β ιετν α μ ικ ή ς Α ερ ο π ο ρ ία ς μ ε 13 κ α τα ρ ρ ίψ εις σ το εν ε ρ γ η τικ ό το υ .

πορικών πυραύλων, ανεστάλησαν προσωρι­ νά. Οι αποστολές βομβαρδισμού στο Λάος και στο Νότιο Βιετνάμ αυξήθηκαν, όπως και ο αριθμός των μαχητικών που συνόδευαν τα βαρυφορτω μένα αεροσκάφη κρούσης. Η εντατικοποίηση των μαχών οδήγησε α­ ναπόφευκτα και σε αύξηση των απωλειών για τα αμερικανικά αεροσκάφη. Μόνο το Μάιο του 1967, 85 αεροσκάφη καταρρίφθηκαν πά­ νω από το Βόρειο Βιετνάμ: 34 από πυραύλους SAM, 32 από τα αντιαεροπορικά πυροβόλα και 19 από MiG. Καθόλη τη διάρκεια των επι­ χειρήσεων “ Rolling Thunder V” χάθηκαν 25 F4Β, ενώ άλλα επτά καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια πυρκαγιάς στο αεροπλανοφόρο “ Forrestal” , στις 29 Ιουλίου 1967. Τα απ οτελέ­ σματα τη ς πυρκαγιάς, που ξεκίνησ ε από μια ρ ουκέτα Zuni, ήταν καταστροφικά: 34 άνδρες σκοτώθηκαν, 62 τραυματίστηκαν και 21 αερο­ σκάφη καταστράφηκαν. Το αεροπλανοφόρο αποσύρθηκε για επισκευές μετά από π έντε μόλις η μ έρ ες παραμονής στο θ έα τρ ο των ε ­ πιχειρήσεων. Στις 24 Απριλίου 1967 δύο F-4B τη ς Μοί­ ρας VF-114 από το “ Kitty Hawk” κατέρριψαν δύο MiG-17 με ΑΙΜ-9, σημειώνοντας τη ν 48η και 49η κατάρριψη του πολέμου αντίστοιχα. Λίγους μήνες αργότερα, στις 10 Αυγούστου, δύο F-4B τη ς Μοίρας VF-142 από το “ Constellation” κατέρριψαν δύο MiG-21 με ΑΙΜ-9. Στις 26 Οκτωβρίου ένα Phantom τη ς VF-143 κατέρριψ ε ένα MiG-21 και δύο η μέρες αργότερα οι μοίρες του “ Constellation” σημεί­ ωσαν μια δ εύ τερ η επιτυχία, όταν ένα F-4B τη ς VF-142 προσέθεσε ένα MiG-17 με ΑΙΜ-7Ε στον κατάλογο των καταρριφθέντων. Το τελευ τα ίο στάδιο τη ς επιχείρησης “ Rolling Thunder” πραγματοποιήθηκε από τις 3 Ιανουαρίου ως τις 31 Οκτωβρίου 1968. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν στις επιχει­ ρήσεις τα βελτιω μένα F-4J, από τις Μοίρες

VF-102 “ Diamondbacks” και VF-33 “ Tarsiers” του αεροπλανοφόρου “America” , που επιχεί­ ρησε στην περιοχή από τις 10 Απριλίου ως τις 16 Δ εκεμβρίου 1968. Την τελευ τα ία περίοδο το Αμερικανικό Ναυτικό έχασε 15 F-4B και τέσσερα F-4J. Ο μεγαλύτερος αριθμός αερο­ σκαφών χάθηκε σε διάφορα ατυχήματα - σε αυτό το απαιτητικό περιβάλλον επιχειρήσεων - και μόλις δύο καταρρίφθηκαν από MiG. Οι καταρρίψεις των Phantom κατά τη ν περίοδο αυτή ήταν δύο MiG-21. Το πρώτο καταρρίφθηκε στις 9 Μαϊου από ένα F-4B τη ς VF-96 και το δ εύ τερ ο στις 10 Ιουλίου από ένα F-4J τη ς VF33, σημειώνοντας τη ν πρώτη κατάρριψη από τη νέα έκδοση του Phantom. Συνολικά τα αε­ ροσκάφη του Αμερικανικού Ναυτικού κατέρριψαν το 1968 π έντε MiG-21 και δύο MiG-17. Στις 31 Οκτωβρίου 1968 η επιχείρηση “ Rolling Thunder” και ο βομβαρδισμός του Βο­ ρείου Β ιετνάμ σταμάτησαν. Η επιχείρηση θ ε ­ ω ρήθηκε αποτυχημένη, αφού δεν κατάφ ερε να διακόψει τη βοήθεια που παρείχε ο Βορ­ ράς στους Β ιετκόνγκ και να θ έσ ει τέρμ α στη σύγκρουση. Η δισ τακτικότητα του προέδρου Johnson, που φοβόταν τη ν εμπλοκή τη ς Σο­ βιετικής Ενωσης ή τη ς Κίνας στον πόλεμο (ό­ πως στην Κορέα μερικά χρόνια νωρίτερα), έ ­ θεσ ε μια σειρά περιοριστικών κανόνων στα α­ μερικανικά αεροσκάφη. Οι στόχοι των αερο­ σκαφών πρέπει να εγκρίνονται από το ν ίδιο το ν πρόεδρο, ενώ απαιτείτο ειδική άδεια για το βομβαρδισμό ορισμένων περιοχών, π.χ. των συνόρων Κίνας-Βιετνάμ. Η απαγόρευση βομβαρδισμού των αεροδρομίων επ έτρεψ ε τη ν απρόσκοπτη ενίσχυση τη ς Αεροπορίας του Βορείου Βιετνάμ και τα αμερικανικά αε­ ροσκάφη παρείχαν εκπαιδευτικά μαθήματα στους (κατά γενική ομολογία) άπειρους Βορειοβιετναμέζους πιλότους. Η υποτίμηση των ικανοτήτω ν του Βορεί­ ου Β ιετνάμ και η αξιοθαύμαστη δυνατότητα επούλωσης των πληγμάτων από το υς βομβαρδισμούς, με τη συμπαράσταση των πολι­ τών, κατέστησαν τις αμερικανικές προσπά­ θ ειες άσκοπες. Οι διαφορές μεταξύ των Βιετκόνγκ και του Βορείου Βιετνάμ, που ήταν ση­ μαντικές το 1965, είχαν εξα νεμισ τεί το 1968 και η προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος με βομβαρδισμούς οδήγησε σε αδιέξοδο. Στις πρώτες 1.035 η μ έρ ες του πολέμου, από τις 3 Απριλίου 1965 ως τις 31 Οκτωβρίου 1968, οι Β ορειοβιετναμέζοι είχαν καταρρίψει 218 αμερικανικά αεροσκάφη 19 διαφορετικώ ν τύ ­ πων (ανάμεσά το υς και μη επανδρωμένα ανα­ γνωριστικά οχήματα), σε 251 εναέριες μάχες. Κατά τη ν ίδια περίοδο η USAF και το Αμερικα­ νικό Ναυτικό είχαν καταρρίψει 119 αεροσκά­ φη. Η διακοπή των βομβαρδισμών δεν σήμαινε και το τέλο ς των αεροπορικών δραστηριο­ τήτω ν πάνω από το Βορρά. Εκτός από τις πτήσεις των κατασκοπευτικών SR-71A και των μη επανδρωμένων Ryan Firebee, οι πτή­ σεις των αναγνωριστικών αεροσκαφών αποτελούσαν ρουτίνα. Τα Phantom συνέχισαν το βομβαρδισμό των βορειοβιετναμικώ ν στρα­ τευμάτω ν στο Λάος, ενώ μπορούσαν να πραγ­ ματοποιηθούν αποστολές βομβαρδισμού (που χαρακτηρίζονταν ως “περιορισμένης

Jß

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

F-4B τη ς Μ ο ίρ α ς VF-21 εξο π λ ισ μ ένο μ ε τέ σ σ ε ρ ις β ό μ β ες M k 82 των 2 2 7 kg. Τα Phantom π ρα γμ α τοπ οίησ α ν σ ειρ ά δ ια φ ο ρ ετικ ώ ν αποστολώ ν, αξιοπ οιώ ντα ς τη μ εγ ά λ η μ ετα φ ο ρ ικ ή ικ α ν ό τη τα και τη ν α υ το ν ο μ ία το υ ς.

Jß

■■

διάρκειας π ροσ τατευτικές αεροπορικές επι­ δρομές τύπου III”) όταν τα βομβαρδιστικά συνόδευαν τα ευάλω τα αναγνωριστικά. Κατά τη διάρκεια τη ς σχεδόν τετρ ά χρ ο ­ νης διακοπής τα Phantom του Ναυτικού ση­ μείωσαν τρ εις καταρρίψεις. Η πρώτη σημειώ­ θ η κε στις 28 Μαρτίου 1970, όταν ένα F-4J της VF-142 κατέρριψ ε ένα MiG-21 με πύραυλο Sidewinder. Η επόμενη σημειώ θηκε στις 19 Ιανουαρίου 1972, όταν ένα F-4J τη ς Μοίρας VF96 που συνόδευε ένα αναγνωριστικό κατέρριψε ένα MiG-21, σημειώνοντας τη ν 122η κατάρριψη MiG του πολέμου. Το πλήρωμα του α­ εροσκάφους απ οτελείτο από το ν κυθερνήτη, Υποπλοίαρχο Randal “ Duke” Cunningham, και το ν χειριστή οπλικών συστημάτων, Ανθυπο­ πλοίαρχο William Driscoll. Λίγο αργότερα, στις 6 Μαρτίου 1972, ένα F-4B τη ς VF-111 κατέρριψε ένα MiG-17. Κατά τη διάρκεια τη ς διακο­ πής καταστράφηκαν έξι F-4B και έξι F-4J. Παρά τις διπλωματικές προσπάθειες, η ειρήνευση δεν ή ρθ ε στην περιοχή και η σύγκρουση κλιμακώθηκε. Στις 30 Μαρτίου 1972 12 μεραρχίες του Βορείου Βιετνάμ, με υποστήριξη τεθω ρακισμένω ν και πυροβολι­ κού, εισέβαλαν στο Νότιο Βιετνάμ, καταλαμ­ βάνοντας την επαρχιακή πρωτεύουσα Quang Tri στις 2 Απριλίου. Η απάντηση των ΗΠΑ ήταν σκληρή και άμεση. Στις 6 Απριλίου ο πρόε­ δρος Nixon έδωσε τη ν έγκρισή του για έναν περιορισμένο βομβαρδισμό του Βορείου Βιετνάμ με την ονομασία “ Freedom Train” , κά­ τω από το ν 20ό παράλληλο. Η επιχείρηση διήρκεσε μέχρι τις 7 Μαϊου και στο διάστημα αυτό τα Phantom του USN κατέρριψαν δύο MiG-17 και δύο MiG-21, με απώλειες δύο F-4J και δύο F-4B από αντιαεροπορικά πυρά. Η πρώτη κατάρριψη σημειώ θηκε στις 6 Απριλί­ ου, από το υς Cunningham/Driscoll. Η έναρξη τη ς επιχείρησης “ Linebacker” , στις 8 Μαϊου 1972, σηματοδοτούσε την αρχή μιας νέας περιόδου για τα αμερικανικά αερο­ σκάφη. Η χρησιμοποίηση νέων τακτικώ ν και συστημάτων, η ίδρυση του διάσημου Top Gun και η κατακόρυφη αναβάθμιση τη ς εκπαί­ δευσης των πληρωμάτων, απέδωσαν καρ­ πούς. Στις 10 Μαϊου, τη ν τρίτη μόλις ημέρα της επιχείρησης, τα Phantom του Ναυτικού κατέρριψαν οκτώ εχθρικά αεροσκάφη και τα α ερο­ σκάφη τη ς USAF άλλα τρία, χωρίς απώλειες σε αερομαχίες. Η πρώτη κατάρριψη τη ς η μ έ­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ρας σημειώ θηκε από ένα F-4J τη ς VF-92, με θύμα ένα MiG-21F. Ενα F-4J τη ς VF-96 κατέρριψε δύο MiG-17 και ένα άλλο αεροσκάφος τη ς ίδιας Μοίρας προσέθεσε ένα ακόμα MiG17, π λήττοντάς το με ΑΙΜ-9. Ενα F-4B της Μοίρας VF-51 από το “ Coral Sea” κατέσ τρεψ ε ένα MiG-17 και οι Cunningham/Driscoll, πετώντας με ένα F-4J, κατέρριψαν τρία MiG-17. Το πλήρωμα αυτό ήταν το μοναδικό του Α μερι­ κανικού Ναυτικού που έλα6ε το ν τίτλο του άσσου κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η τ ε ­ λευταία κατάρριψή τους ήταν πολύ σημαντι­ κή γιατί πιλότος του MiG-17 ήταν ο Σμήναρ­ χος Tomb, ο κορυφαίος άσσος του Βορείου Βιετνάμ, με 13 καταρρίψεις. Το αεροσκάφος του Cunningham καταρρίφθηκε στη συνέχεια από αντιαεροπορικό πύραυλο, αλλά το πλή­ ρωμα διασώθηκε. Το πλήρωμα ενός άλλου F4J όμως δεν ήταν τυχερό και π ροστέθηκε στον κατάλογο των αιχμαλώτων. Τις επιτυχίες των Phantom του Ναυτικού συμπλήρωσε η κατάρριψη τριών MiG-21 από F-4D τη ς 555 Μοί­ ρας Μαχητικών τη ς USAF. Στις 18 Μαϊου δύο F-4B της VF-161 κατέρριψαν δύο MiG-19 και στις 23 Μαϊου ένα F-4B τη ς ίδιας Μοίρας κατέρριψ ε δύο MiG-17. Η α­ νω τερότητα των αμερικανικών πληρωμάτων στον αέρα ήταν φανερή. Στις 11 Ιουνίου δύο F-4B τη ς VF-51 κατέρριψαν άλλα δύο MiG-17, σημειώνοντας τη ν τέτα ρ τη και πέμπτη κατάρριψη MiG από αεροσκάφη του “Coral Sea” . Το αεροπλανοφόρο χρησιμοποιήθηκε στις ε ­ πιχειρήσεις από τις 12 Νοεμβρίου 1971 ως τις 17 Ιουλίου 1972. Στις 21 Ιουνίου ένα F-4J της VF-31 κατέρριψ ε ένα MiG-21 και στις 10 Αυγούστου ένα ακόμα έπεσε θύμα ενός F-4J τη ς VF-103, επιτυγχάνοντας τη δ εύ τερ η κατάρριψη για το "Saratoga” . Στις 11 Σ επ τεμβρί­ ου ένα F-4J τη ς VMFA-333 (από το “America”) κατέρριψ ε ένα MiG-21, σημειώνοντας τη μο­ ναδική κατάρριψη των Αμερικανών Πεζο­ ναυτών στον πόλεμο του Βιετνάμ. Κατά την πρώτη φάση τη ς επιχείρησης “ Linebacker” οι απώλειες του Αμερικανικού Ναυτικού ήταν τέσσερα F-4B και επτά F-4J. Στις 23 Οκτωβρίου ο πρόεδρος Nixon δ ιέ­ τα ξε τη διακοπή των βομβαρδισμών βόρεια του 20ού παράλληλου, σε μια προσπάθεια ε ­ ξεύρεσ ης ειρηνικής λύσης. Η σταθεροποίηση του μετώπου απ οτέλεσε κύριο έργο των α ε­ ροπορικών δυνάμεων, που έπ λητταν τις γραμμές ανεφοδιασμού των Β ορειοβιετναμέ-

ζων. Το μικρό διάλειμμα στις επιχειρήσεις ο­ λοκληρώ θηκε στις 18 Δεκεμβρίου 1972, όταν το Βόρειο Βιετνάμ, έχοντας επουλώσει τις πληγές του, διέκοψ ε τις συνομιλίες. Αμέσως οι Αμερικανοί άρχισαν τις αεροπορικές επι­ δρομές που χαρακτηρίζονταν ως “ Linebacker II” , οι οποίες διήρκεσαν μέχρι τις 29 Δ εκεμ ­ βρίου και λέγονται και “ ο πόλεμος των ένδεκα ημερώ ν” . Το κύριο βάρος αυτών των επιχειρήσεων σήκωσαν τα Β-52, που πραγματοποίησαν 714 αποστολές αντιμετω πίζοντας 1.293 εκτο ξεύ σ εις SAM. Τα Phantom και τα υπόλοιπα ναυτικά αεροσκάφη συμμετείχαν στους βομβαρδισμούς που ουσιαστικά ισοπέδωσαν το Βόρειο Βιετνάμ. Στις 28 Δεκεμβρίου 1972 ένα F-4J τη ς VF-142 κατέρριψ ε ένα MiG-21. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων “ Linebacker" τα αμερικανικά αε­ ροσκάφη σημείωσαν λόγο καταρρίψεων/καταρριφ θέντω ν αεροσκαφών β προς 1, κυριαρ­ χώντας στον αέρα. Αναμφισβήτητα το F-4 α­ π έδ ειξε τη ν αξία του ως το καλύτερο αερο­ σκάφος πολλαπλών αποστολών. Η περίοδος 30 Δ εκεμβρίου 1972 - 15 Αυγούστου 1973 χαρακτηρίζεται ως η τ ε ­ λευταία πράξη στο δράμα αυτού του πολέ­ μου. Στις 12 Ιανουαρίου 1973 ένα F-4B τη ς VF161 (του αεροπλανοφόρου "Midway") σημείω­ σε τη ν 197η και τελευτα ία κατάρριψη του πο­ λέμου, αυτή ενός MiG-17. Τα Phantom του “ Midway” σημείωσαν τη ν πρώτη και τη ν τ ε ­ λευταία κατάρριψη του πολέμου. Πλήρωμα του F-4B ήταν ο Υποπλοίαρχος Victor Kovaleski και ο Ανθυποπλοίαρχος James Wise. Ο Kovaleski καταρρίφθηκε δύο η μ έρ ες α ρ γότε­ ρα πάνω από το Βόρειο Βιετνάμ, έχοντας την “τιμ ή ” να χειρίζεται το τελευ τα ίο αεροσκά­ φος που χάθηκε πάνω από το Βορρά. Στις 27 Ιανουαρίου 1973 υπογράφηκε η Συνθήκη ειρήνης μεταξύ των αντιμαχομένων πλευρών (στο Παρίσι) και σημειώ θηκε η τ ε ­ λευταία απώλεια, ενός F-4J τη ς VF-143 πάνω από το Νότιο Βιετνάμ. Αν και οι επιχειρήσεις στο Βιετνάμ τερματίσ τηκαν, οι μάχες στη Κα­ μπότζη συνεχίστηκαν μέχρι τις 15 Αυγούστου 1973. Τα αμερικανικά αεροπλανοφόρα συνέχι­ ζαν να παραμένουν στην περιοχή, αλλά το βά­ ρος τη ς υπέρασπισης έπεσε αποκλειστικά στο Νότιο Βιετνάμ. Τον Απρίλιο του 1975 πραγματοποιήθηκε νέα εισβολή του Βορείου Βιετνάμ και η χώρα ενώ θηκε επίσημα τη ν 1η Μαϊου του ίδιου χρόνου. Ο πόλεμος του Βιετνάμ ήταν ένα σημα­ ντικό πεδίο δράσης για τα Phantom του Α μερι­ κανικού Ναυτικού, που κατέρριψαν συνολικά 40 αεροσκάφη. Εφαρμόστηκαν νέα δόγματα και τα κτικές και τα αποτελέσματα του πολέ­ μου σημάδεψαν τις αμερικανικές δυνάμεις για πάντα. Για 4.011 ημέρες, από τις 5 Αυγού­ στου 1964 ως τις 30 Απριλίου 1975, τα Phantom του Ναυτικού συμμετείχαν αδιάκοπα στις ε ­ πιχειρήσεις και τα πληρώματά το υς π ολέμη­ σαν με αυτοθυσία.

ΜΟΝΤΕΑΙΣΜΟΣ

MODELUNG CENTER FIGURES ΝΕΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΦΙΓΟΥΡΑΣ

Ο Αθως και αριστερά ένας τυφ εκιοφ όρος της εποχής.

Μια σειρά από Αγγλους τυφ εκιοφ όρους και ένα λογχοφόρο τη ς εποχής του Ναπολέοντα (Βατερλώ 1815) στα 54 mm.

Κοντινή λήψη Αγγλου λογχοφόρου το π οθετημ ένου σε λουστραρισμένη βάση (54 mm).

Μια σειρά από Ιάπωνες τυφ εκιοφ όρους του πεζικού, της εποχής του Ρωσοϊαπωνικού πολέμου (1905), στα 54 mm.

Α ριστερά διακρίνεται ο Πόρθος και δεξιά ο Αραμις, δύο από τους τρ εις σω ματοφ ύλακες του ομώνυμου μ υθισ τορ ήμ ατος του Α λέξανδρου Δ ουμά (54 mm).

Μια νέα σειρά έτοιμω ν φι­ γούρων δ ια τίθ ετα ι από το γνω­ στό κατάστημα Modelling Center στη Νέα Σμύρνη. Οι φ ιγούρες διακρίνονται για τη ν όμορφη α­ πόδοση το υ γλύπτη/χαράκτη, τη σωστή ανατομία και το προσεγ­ μένο βάψιμο. Ιδιαίτερο ενδ ια φ έ­ ρον παρουσιάζουν τα μεταξω τά υφάσματα, καθώς και τα μ ετα λλι­ κά μέρη (χρυσά, αργυρά), που α­ ποδίδονται τέλ εια με εξα ιρ ετικό βάψιμο και ιδιαίτερες τεχ νικές. Τα μεταλλικά μέρη έχουν το ση­ μαντικό π λεονέκτημα τη ς καθα­ ρ ότητας και του “ λ είο υ ” τη ς επι­ φάνειας, χωρίς να παρουσιάζουν το ν αντιαισθητικό κόκκο (που σί­ γουρα δεν αποδίδει όπως πρέπει το μέταλλο). Οι περισσότερες φι­ γούρες είναι στα 54 mm, αλλά υπάρχουν α ρ κετές σε κλίμακα 1/30 και στα 80-90 mm. Ο λες σ υνοδεύονται από όμορφη κυκλική βάση και προσφέρονται σε ένα όμορφο κουτί που ε ξα ­ σφαλίζει τη ν ασφαλή μεταφ ορά

τυ φ εκιο φ ό ρ ο υ ς τη ς εποχής του Ν απολέοντα (Βατερλώ 1815), διά­ φ ορες εξέχο υ σ ες προσωπικότη­ τε ς (όπως ο στρατηγός Κουτούζωφ, ο Μ έγας Π έτρος, ο Μέγας Α λέξανδρος έφιππος κ.ά.), Ιάπω­ νες τυ φ εκιο φ ό ρ ο ι τη ς εποχής του Ρωσοϊαπωνικού πολέμου (1905) και πολλές άλλες. Ολη η σειρά δ ια τίθ ετα ι από το κατάστη­ μα Modelling Center (Ομήρου 2, τηλ. 9323665). Τα προϊόντα σ τέλ­ νονται με αντικαταβολή και στην επαρχία. Πρέπει δε να σημειω θεί ό τι τα περισσότερα θ έμ α τα δεν κυκλοφορούν από άλλες ετα ι­ ρίες. Επίσης δ εν δ ια τίθ εντα ι με τη μορφή κιτ παρά μόνο έτο ιμ ες (συναρμολογημένες και βαμμέ­ νες στη βάση τους) και είναι ιδα­ νικές για σ υ λλέκτες και λάτρεις του είδους.

Ο πατριάρχης Αλέξιος Β στα 90 mm. Σίγουρα πρόκειται για ένα πρωτότυπο και μοναδικό θ έμ α .

Ενας εξα ιρ ετικό ς Μ έγα ς Π έτρ ος στα 90 mm.

τους. Η σειρά καλύπτει μεγάλο φά­ σμα τη ς ιστορίας και περιλαμβά­ νει σιδηρόφρακτους ιππότες, σω­ ματοφ ύλακες, φ ρουρούς του καρδινάλιου Ρισελιέ, Αγγλους

Ο Ν τ ’ Αρτανιάν και ο Ρισελιέ (54 mm).

Σ τ έ λ ιο ς Δ ε μ η ρ ά ς

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1 1ανουαρίου 1942

Σ το μέτω π ο τη ς Λ ιβ ύ η ς, τ ο 30ό Β ρ ετα ν ικ ό Σώ μα Σ τρ α το ύ τ η ς 8ης Σ τρ α τιά ς μ ε τ ο τ ε λ ε υ τ α ίο φω ς τ η ς η μ έ ρ α ς ε π ιτ ίθ ε τ α ι κα ­ τά τη ς Μ π άρντια , η φ ρ ο υ ρ ά τη ς οπ οία ς π α ρ α δ ίδ ετα ι τη ν ε ­ π ό μ εν η η μ έρ α . Η ναυμαχία της Λ ή ­ μνου (πιν. Λ. Γεραλή, Ν αυτικό Μ ουσείο της Ελλάδας).

2 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1944

Τρία α μ ερ ικ α ν ικ ά ε λ ικ ό π τε ρ α Sikorsky ε κ τ ε λ ο ύ ν π ερ ιπ ο λ ίες σ το ν Α τλ α ν τικ ό ω κ εα ν ό σ υ νο ­ δ ε ύ ο ν τ α ς μια νηο π ομπ ή. Α υτή υ π ή ρ ξε η π ρώ τη π ο λ εμ ικ ή χ ρησ ιμοπ οίησ η το υ ε λ ικ ο π τέ ­ ρου. 4 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1942

Οι Ιάπω νες α ρ χ ίζο υ ν σ φ ο δ ρ ές α ερ ο π ο ρ ικ ές ε π ιθ έσ εις κα τά τη ς α ερ ο π ο ρ ικ ή ς βάσ ης Ραμπ αούλ, σ το α ρ χ ιπ έλ α γο ς Βίσμαρκ. Τη βάση υ π ερ α σ π ίζετα ι δύ να μ η 1.400 ανδρών. Τ ελικά η σ η μ α ν τική α υ τή βάση κ α τα λ ή ­ φ θ η κ ε σ τις 23 Ια νουαρίου. 5 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1477

Ο δ ο ύ κ α ς τ η ς Β ο υ ρ γ ο υ νδ ία ς, Κ ά ρ ο λο ς ο Τ ο λ μ η ρ ό ς, σ κ ο τώ ­ ν ε τα ι στη μάχη το υ Νανσύ σ τη ν π ροσ π άθειά τ ο υ να ε ι­ σ β ά λ ει στη Γαλλία. Η εισ βο λή τω ν δ υ ν ά μ εώ ν το υ στη Γαλλία α να κό π η κε από μ ικ τό σ τρ ά ­ τ ε υ μ α Γάλλων και Ε λβετώ ν. 5 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1913

Ο Ε λ λ η ν ικ ό ς Σ τό λ ο ς , υπό το ν Ν αύαρχο Π αύλο Κ ου ντο υ ρ ιώ τη , ν ικά το ν Τ ο υ ρ κικό Σ τό λ ο στη Ν αυμαχία τ η ς Λ ήμ νο υ και α π ο κτά τη ν κυρ ια ρ χία σ το Α ι­ γαίο. 6 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 871

Τα σ τρ α τε ύ μ α τα τ η ς Α γγλίας, υπό το ν βασιλιά Α λ φ ρ έδ ο , ν ι­ κ ο ύ ν το υ ς Δ α νο ύ ς στη μάχη τ ο υ Α σντάουν. 7 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1932

Π ε θ α ίν ει ο Α νδ ρ έα ς Μαζινώ, Γάλλος π ο λ ιτικ ό ς υ π εύ θ υ ν ο ς γ ια τη ν ομ ώ νυ μ η ο χ υ ρ ω μ α τικ ή γ ρ α μ μ ή κ α τά μ ή κ ο ς τω ν γ ε ρ μ α νο-γα λλικώ ν σ υνόρω ν, που α ν α μ εν ό τα ν ό τι θ α κ ρ α το ύ σ ε το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς σε π ερίπ τω ση επ ίθ εσ η ς κ α τά τη ς Γαλλίας.

Ν έα ς Ο ρ λ εά ν η ς , τ η ν τ ε ­ λ ε υ τα ία μ άχη τω ν Β ρ ετα νώ ν κα τά τω ν Α μ ερ ικα ν ώ ν κ α τά τη δ ιά ρ κ εια τ ο υ π ο λ έμ ο υ που ά ρ ­ χισ ε το 1812. 1 1 1ανουαρίου 532

Ο σ τρ α τη γ ό ς Β ελ ισ ά ρ ιο ς κ α τα ­ σ τ έ λ λ ε ι τη “ Σ τάσ η το υ Ν ίκα ” , που ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε από τις φ α ­ τ ρ ίε ς τω ν Π ρασίνω ν και τω ν Β έ ν ε τω ν κ α τά το υ α υ το κ ρ ά τ ο ­ ρα Ιο υ σ τινια νο ύ . 14 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1822

Μ ε τά από δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εις μ ε τ ο ν Θ εό δ ω ρ ο Κ ολο κο τρ ώ ν η , οι Τ ο ύ ρ κο ι π ο λ ιο ρ κ η μ έν ο ι σ το ν Α κ ρ ο κ ό ρ ιν θ ο π α ρ α δ ί­ δ ο υ ν τ ο φ ρ ο ύ ρ ιο σ το υ ς Ε λλη ­ ν ες . 15 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1912

Κ α τά τη δ ιά ρ κ εια το υ Ιτα λο τ ο υ ρ κ ικ ο ύ π ο λ έμ ο υ (19111912) οι Ιτα λο ί χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν για π ρώ τη φ ο ρ ά τ ο α ερ ο π λά νο για να ρ ίξο υ ν π ρ ο π α γα νδ ισ τι­ κ έ ς π ρ ο κ η ρ ύ ξε ις σ το υ ς Α ρ α ­ β ε ς τ η ς Τ ριπ ολίτιδας. Σ το κ ε ί­ μ εν ο τω ν π ρ ο κ η ρ ύ ξεω ν αναφ ε ρ ό τα ν ό τ ι ό π ο ιο ς π αραδιδότα ν θ α έπ α ιρ νε ως α μ ο ιβ ή ένα χ ρυ σ ό Ν α π ο λεό ν ι και έν α σακκί σ τά ρ ι ή κρ ιθ ά ρ ι. 16 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1829

Ο ε λ λ η ν ικ ό ς σ τό λ ο ς το υ Α μ β ρ α κ ικ ο ύ ε ισ έ ρ χ ε τα ι σ το λ ι­ μ ά νι τ η ς Π ρ έβ εζα ς , κ υ ρ ιε ύ ε ι δ ύ ο το υ ρ κ ικ έ ς κ α ν ο ν ιο φ ό ρ ο υ ς και α ιχ μ α λ ω τίζει 24 Τ ο ύ ρ κο υ ς, μ ε τ α ξ ύ α υ τώ ν και το ν δ ιο ικ η τή Χ ασάν πασά.

8 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1815

Ο Β ρ ε τα ν ικ ό ς Σ τρ α τό ς , υπό τ ο ν ο τρ α τη γ ό σ ερ Ε ν το υ α ρ ν τ Π ά κενχα μ , η τ τ ά τ α ι από τ ο υ ς Α μ ερ ικ α ν ο ύ ς στη μάχη τη ς

ΏΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

17 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1919

Α ρ χ ίζο υ ν σ κ λ η ρ ές μ ά χ ες στη Χ ερσ ώ να τ η ς Μ εσ η μ β ρ ιν ή ς Ρωσίας μ ε τ α ξ ύ τω ν ελ λ η ν ικ ώ ν

34ου και 7ου Σ υ ν τα γ μ ά τω ν Π ε­ ζικο ύ και τμ η μ ά τω ν τ η ς “ ε ­ ρ υ θ ρ ή ς ” Μ ερ α ρ χ ία ς Δ νεισ τέρ ου. Οι μ ά χ ες, σ τις ο π ο ίες διακ ρ ίθ η κ α ν ιδ ια ίτερ α τα ε λ λ η ν ι­ κά σ υ ν τά γ μ α τα , κρ ά τη σ α ν μ έ ­ χ ρ ι τ η ν 25η Φ εβ ρ ο υ ά ρ ιο υ . 18 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1943

Ο ν έ ο ς δ ιο ικ η τή ς τω ν δ υ ν ά μ ε ­ ων το υ Α ξο ν α σ τη ν Α φ ρ ική , Σ τρ α τη γ ό ς Γ ιο ύ ρ γ κ ε ν φ ο ν Α ρμιν, ε κ τ ο ξ ε ύ ε ι νέα ε π ιθ ε τ ι­ κή επ ιχείρ η σ η για να απ οκα τα σ τή σ ει τ ο μ έτω π ο σ τη ν Τ υ νη ­ σία, α ν α κ α τα λ α μ β ά ν ο ν τα ς το έ δ α φ ο ς που είχ α ν κ α τα λ ά β ει οι Γάλλοι σ τις 12 και 13 Ιανουαρίου.

τ ο υ ς π ρος τ ο στόχο το υ ς . 2 6 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1885

Θ ά ν α το ς το υ Σ τρ α τη γ ο ύ Τσαρλς Γ κό ρ ν το ν , κ υ β ε ρ ν ή τ η το υ Σ ο υ δ ά ν κ α τά τ η ν κα τά λη ψ η το υ Χ α ρ το ύ μ από τα σ τ ρ α τε ύ ­ μ α τα το υ Μ ά χ ν τι - που π ο λ ιο ρ ­ κούσ α ν τ η ν π όλη. Ο Γ κ ό ρ ν το ν σ κ ο τώ θ η κ ε από π λή γμ α λ ό γ ­ χ η ς δ ύ ο η μ έ ρ ε ς π ριν γ ίν ε ι 52 χρόνων. 2 8 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 814

Π ε θ α ίν ε ι ο ιδ ρ υ τή ς και α υ το κ ρ ά το ρ α ς τ η ς Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υ το κ ρ α το ρ ία ς Κ ά ρ ο λο ς ο Μ έγα ς ή Κ α ρ λο μ ά γνο ς. 2 9 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1856

2 2 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1440

Γ ε ν ν ιέ τα ι ο μ ε γ ά λ ο ς δ ο ύ κ α ς τ η ς Μ οσ χοβίας Ιβάν Γ ο Μ έγας, ο ο π ο ίο ς τ ο 1480 η γ ή θ η κ ε επ α νά σ τα σ ης κ α τά τω ν Τατάρων και α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ ε πρώ­ τ ο ς τσ ά ρ ο ς τ η ς Ρωσίας.

Ο βασίλισσα Β ικτω ρ ία τη ς Α γγ λία ς κ α θ ιε ρ ώ ν ε ι έν α από τα πιο ο ν ο μ α σ τά παράσημα, το “ Σ τα υ ρ ό τ η ς Β ικ τω ρ ία ς ” , το ο ­ π οίο από τ ό τ ε α π ο ν έ μ ε τα ι μ ό ­ νο γ ια ε ξ α ιρ ε τ ικ έ ς π ρ ά ξε ις α ν ­ δ ρ ε ία ς σ το π εδ ίο τ η ς μά χης.

2 2 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1944

3 0 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1933

To VI Σώ μα Σ τρ α το ύ τ η ς 5ης Α μ ε ρ ικ α ν ικ ή ς Σ τρ α τιά ς , μ ε τά από σ ύ ν το μ ο (α λλά έ ν το ν ο ) β ο μ β α ρ δ ισ μ ό μ ε ρ ο υ κ έ τ ε ς , α­ π ο β ιβ ά ζετα ι τ α υ τό χ ρ ο ν α σε τρ ία σ η μ εία σ το Αντσιο, αιφ νιδ ιά ζο ν τα ς π λήρω ς τ ο υ ς Γερ μ α ­ ν ο ύ ς.

Ο π ρ ό ε δ ρ ο ς τ η ς Γερμανίας, Σ τρ α τά ρ χ η ς φον Χ ίν τεν μπ ο υ ρ γκ, δ ιο ρ ίζει ως κ α γ κ ε λ ά ­ ριο τ η ς χώ ρας τ ο ν Α δ ό λ φ ο Χ ίτ­ λ ερ .

2 4 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1915

Οι Α γγλο ι ν ικ ο ύ ν τ ο υ ς Γερ μ α ­ ν ο ύ ς στη να υ μ α χία το υ Ν τό ­ γ κ ε ρ Μ π ανκ και β υ θ ίζ ο υ ν το κ α τα δ ρ ο μ ικ ό “ Blücher” , β ά λ λο ­ ν τα ς ε ν α ν τίο ν το υ από απ ό­ σ τασ η 15 ν α υ τικ ώ ν μιλίων. Υπο­ λ ο γ ίζ ε τα ι ό τι οι τρ ο χ ιέ ς τω ν α γ γλ ικώ ν οβ ίδ ω ν έφ τα σ α ν σε έν α μ έγ ισ το ύ ψ ος 6.750 m ft π ριν α ρ χίσ ο υ ν τ η ν κά θ ο δ ό

31 Ια ν ο υ α ρ ίο υ 1944

Η μ ικ τή δ ύ να μ η TF 51 το υ α μ ε ­ ρ ικ α νικο ύ 5ου Σ τό λ ο υ , το υ Ν αυάρχου Σ π ρ ο ύ α νς (Spruance), εισ β ά λ λ ε ι σ τα ν η ­ σιά M arshall τ η ς α τό λ η ς Kwajalein α ρ χ ίζο ν τα ς τ η ν επ ι­ χ είρ η σ η “ Flintlock” . Δ η μ ή τρ η ς Γεδεώ ν

m

Ο Γ ΝΠ ΜI ΕΣ

ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΧΑΝΣ ΦΟΝ ΣΕΕΚΤ (1886- 1936) Ο ΧΑΝΣ ΦΟΝ ΣΕΕΚΤ (HANS VON SEECT), Ο ΕΠΙΛΕΓΟ Μ ΕΝ Ο Σ "ΣΦΙΓΓΑ" ΓΙΑ ΤΗΝ Α ΙΝ ΙΓΜ ΑΤΙΚΗ ΣΙΩ Π Η ΠΟΥ ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕ, ΑΠΟΤΕΛΕΙ Μ ΙΑ ΕΞΕΧΟΥΣΑ Φ ΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΣΤΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟ ΣΜ ΙΟ Υ ΠΟΛΕΜΟΥ, Α Ν ΚΑΙ ΠΕΘ ΑΝΕ ΠΟΛΥ ΠΡΙΝ ΑΡΧΙΣΕΙ Ο ΠΟ ΛΕΜ Ο Σ ΑΥΤΟΣ. Ο ΦΟΝ ΣΕΕΚΤ ΕΠΙΝΟΗΣΕ ΕΝΑ ΠΟΛΥ ΕΥΦΥΕΣ ΣΧΕΔΙΟ ΓΙΑ ΝΑ ΠΑΡΑΚΑΜΨΕΙ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΟ ΡΙΣΜ Ο ΥΣ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΩΝ Β Ε ΡΣΑΛΛΙΩ Ν (1919) ΚΑΙ ΝΑ ΔΗ Μ ΙΟ ΥΡΓΗΣΕΙ ΠΑΛΙ ΤΟ ΓΕΡΜ ΑΝ ΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΕΡΜ ΑΝ ΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟ. Ο Γερμανός Στρατηγός Χανς φον Σ έεκτ υπήρξε ο δημιουργός τη ς Wehrmacht (Βέρμαχτ), τη ν ο­ ποία αναγέννησε μέσα από τις στάχτες της Συνθήκης των Βερ­ σαλλιών. Οταν ανέλαβε τη ν αρχη­ γία του Γερμανικού Γενικού Επιτε­ λείου, ή ό,τι είχε απομείνει από αυτό, γύρισε την πλάτη του στις στείρες πολιτικές φιλοδοξίες, στις άσκοπες στρατιωτικές περι­ π έτειες και στην πατριωτική αγα­ νάκτηση και επικέντρωσε όλες τις προσπάθειές του στην εσωτερική αναδιοργάνωση του Γερμανικού Στρατού. Ο φον Σ έεκτ, ο αξιωμα­ τικός που είχε ασκήσει τη μεγαλύ­ τερ η επίδραση επί του Β' Παγκο­ σμίου Πολέμου, πέθανε τρία χρό­ νια πριν από την έναρξή του, ενώ είχε αποστρατευθεί δεκατρία χρόνια πριν από αυτή. Ο φον Σ έεκτ γεννήθ η κε το 1886 στη Σιλεσία. Στον Πρώτο Πα­ γκόσμιο Πόλεμο ξεκίνησ ε από αντισυνταγματάρχης και έφτασε στο βαθμό του υποστρατήγου. Από το 1915 μέχρι το 1917 υπηρέ­ τησε στο Ανατολικό Μέτωπο και διακρίθηκε για τις πρωτοπορια­ κές για τη ν εποχή εκείνη ιδέες του στην τακτική. Ηταν ο εμπνευστής του σχεδίου τη ς μά­ χης του Γκόρλιτς, το 1915, όταν η 11η Γερμανική Στρατιά του Στρα­ τάρχη Μάκενσεν διέσπασε το ρω­ σικό μέτωπο και έδιω ξε τους Ρώ­ σους από την Πολωνία. Η μ έθ ο ­ δος του Σ έεκτ προέβλεπε ώθηση των εφεδρειώ ν στα ασθενή ση­ μεία και προχώρηση σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο βάθος. Η φή­ μη που απέκτησε ήταν τόσο μεγά­ λη, ώστε στους κύκλους των στρατιωτικών κυκλοφορούσε ότι ‘πίσω από τον Μακένσεν είναι ο Σ έεκτ και πίσω από τον Σ έεκτ εί­ ναι η νίκη” . Ομως ο Σ έεκτ δεν ή­ ταν αρεστός στους Χίντενμπουργκ - Λ ούντεντορφ όταν ανέλαβαν τη ν αρχηγία του Γερμα­ νικού Γενικού Επιτελείου και έτσι για το υπόλοιπο διάστημα του πο­ λέμου δεν τοπ οθετήθηκε σε ανά­

λογες θέσεις. Μ ετά το τέλο ς του Α’ ΠΠ ο Σ έεκ τ διαδέχθηκε τον Στρατάρχη Χίντενμπουργκ ως αρ­ χηγός του εκτό ς νόμου Γερμανι­ κού Γενικού Επιτελείου, την ύ­ παρξη του οποίου απαγόρευε η Συνθήκη των Βερσαλλιών, τον Ιούλιο του 1919. Ο Σ έεκτ αναλαμβάνοντας το έργο αυτό έ­ στειλε ένα γράμμα στον Χίντενμπουργκ, με το οποίο ε ξέ θ ε τε σα­ φώς τι είχε στο μυαλό του: αν δια­ τηρούσε το πνεύμα, άσχετα με το αν δεν διατηρούσε τη μορφή, του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου, τό τε η νέα του θέση θα ήταν κάτι περισσότερο από μια θέση “ νε­ κροθάφ τη” . Τις ιδέες του αυτές τις παρουσίασε και στην πρώτη του διαταγή: “ Η μορφή αλλάζει, αλλά το πνεύμα παραμένει όπως παλιά. Είναι το πνεύμα τη ς σιω­ πής, τη ς ανιδιοτελούς αφοσίωσης στο καθήκον. Οι αξιωματικοί του Γενικού Επιτελείου παραμένουν ανώνυμοι” . Σύμφωνα με τη Συνθήκη, οι ό­ ροι τη ς οποίας θα ε τίθ εν το σε ι­ σχύ από τη ν 1η Ιανουαρίου 1920, στη θέση του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου θα λειτουργούσε το λεγόμενο “ Επιχειρησιακό Γενικό Ε πιτελείο” , η δε δύναμη του Γερ­ μανικού Στρατού θα ήταν 100.000 άνδρες. Από τη ν ανάληψη των κα­ θηκόντω ν του, το 1919, μέχρι την 1η Ιανουαρίου 1920, ο φον Σ έεκτ ασχολήθηκε με τη νέα οργάνωση του Γερμανικού Στρατού του ο­ ποίου όλα τα τμήματα υπάγονταν στο Υπουργείο Στρατού. Σύμφω­ να με τη ν οργάνωση υπήρχαν δύο τμήματα. Το Heersamt (ή Γραφείο Στρατού) και το Truppenamt (ή Γραφείο Προσωπικού), το οποίο θα εκτελούσ ε τα καθήκοντα του πρώην Γερμανικού Γενικού Επιτε­ λείου. Η δύναμη του Truppenamt ή ­ ταν 60 αξιωματικοί. Την περίοδο εκείνη ο φον Σ έεκτ προσβλήθηκε από σοβαρή καρδιοπάθεια και έ ­ μεινε εκτό ς ενεργείας για αρκετό χρονικό διάστημα. Τον Οκτώβριο του 1920 ανέλαβε τα καθήκοντά

του και πάλι. Κατά το διάστημα που έμεινε αρχηγός του Truppenamt, ο φον Σ έεκτ, το χρησιμοποίησε μυστικά για να αναδιοργανώσει το παράνο­ μο πλέον Γενικό Επιτελείο, ενώ η δύναμη των 100.000 ανδρών μετατράπηκε, σύμφωνα με τα λόγια ε ­ νός Γάλλου συγγραφέα, σε “ μια μεγάλη στρατιά σε μινιατούρα” . Σε αυτήν άρχισαν τις σταδιοδρο­ μίες το υ ς οι στρατηγοί του Χίτλερ που θα έγραφαν τη ν ιστορία του Δ ευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου: φον Μπλόμπεργκ, φον Λέεμπ, φον Μποκ, φον Ρ ούντστεντ και άλλοι. Ο Σ έεκτ πίστευε ό τι η ταχυκινησία και ο ελιγμός ήταν στοιχεία ανώτερα από τη μάζα και τη ν ισχύ πυρός και με βάση αυτή τη ν αντίληψη οργάνωσε τη ν εκ ­ παίδευση τη ς Ράιχσβερ, θ έτο ντα ς τα θ εμ έλια του “ Κεραυνοδόλου Π ολέμου” . Ο φον Σ έεκτ χρησιμοποίησε τη Ράιχσβερ (Reichswehr) για να καταδιώ ξει τους κομμουνιστές, αλλά και για να διαλύσει το πραξι­ κόπημα του Χίτλερ στο Μόναχο το 1923. Μάλιστα μετά τη ν απο­ τυχία του “ Πραξικοπήματος της Μπυραρίας" ο Σ έεκ τ κρατούσε στα χέρια του το μέλλον τη ς δη­ μοκρατίας στη Γερμανία. Ως πρώ­ το μέτρο έθεσ ε εκτό ς νόμου το Κομμουνιστικό και το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα και αποστρά­ τευσ ε μερικούς αναξιόπιστους νέους αξιωματικούς. Φυσικά απέ­ κτησε εχθρούς για τη ν ενέργειά του αυτή, και κατηγορήθηκε από τους εθνικοσοσιαλιστές ό τι ήταν όργανο πολιτικών που ήταν “ μ ε­ ταμφιεσμένοι εχθροί τη ς πατρί­ δας” . Αργότερα όμως συνεργάσθηκε και με τους κομμουνιστές και με το ν Χίτλερ. Α ντίθετος αρχι­ κά με το Ναζισμό, ήρ θε τελικά σε συμβιβασμό με το ν Χ ίτλερ όταν διεπίστωσε ότι αποτελούσε την τελευ τα ία ελπίδα για να αποκτή­ σει πάλι η Γερμανία τη ν εθνική ι­ σχύ της. Ο Σ έεκτ επίσης ήταν ε ­ κείνος που υπέγραψε συμφωνία

Ο στρατηγός Χανς φον Σ έεκτ (δεξιά) συνομιλεί με αξιωματικό κατά τη διάρκεια κάποιας τελετής.

με τη Σοβιετική Ενωση για τη ν εκ ­ παίδευση (εκεί) των Γερμανών πι­ λότων και των πληρωμάτων των αρμάτων, που είχε ως απ οτέλε­ σμα να αποκτήσουν πολύτιμες ε ­ μπειρίες τις οποίες αργότερα χρησιμοποίησαν κατά των Σοβιε­ τικών. Ο Σ έεκ τ υπήρξε πάντα φιλομοναρχικός. Ετσι το 1926 επ έτρ ε­ ψε στον γιο του πρώην διαδόχου του θρόνου τη ς Γερμανίας, πρί­ γκηπα Βίλχελμ τη ς Πρωσίας, να λάβει μέρος ένστολος σε κάποια άσκηση. Το γεγονός αυτό ξεσήκω­ σε το ν Τύπο εναντίον του, επειδή την εποχή εκείνη το αντιμοναρχικό πνεύμα ήταν πολύ πιο ισχυρό από ό,τι πίστευε ο ίδιος ο Σ έεκτ. Οι αντίπαλοί του εκμετα λλεύθηκαν τη λαϊκή επιθυμία για τη ν α­ πομάκρυνσή του και ο Σ έεκτ παύ­ θ η κε από τη θέση του στις 8 Οκτωβρίου 1926. Το 1928 ο Σ έεκτ δημοσίευσε το βιβλίο του “ Σκέψ εις Ενός Στρατιώ τη” . Μια σημαντική σκέ­ ψη του ήταν ότι το μέλλον του πο­ λέμου ανήκει στη χρησιμοποίηση ευκίνητω ν στρατών, σχετικά μι­ κρών αλλά καλής ποιότητας, που θα γίνουν σαφώς αποτελεσματι­ κότεροι με τη ν προσθήκη αερο­ πορίας. Το 1930 ο φον Σ έεκ τ εξελέγη μέλος τη ς Ράιχσταγκ (γερμανικής Βουλής) και το Μάιο του 1934 πή­ γε στην Κίνα με τη Γερμανική Απο­ στολή, που είχε αναλάβει τη ν εκ ­ παίδευση των Κινέζων εθνικιστών, όπου έμ εινε 10 μήνες. Πέ­ θανε στις 29 Δεκεμβρίου 1936 στο Βερολίνο, σε ηλικία 50 χρόνων.

79

Δ η μ ή τ ρ η ς Γ εδεώ ν

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Σ τρ α τη γ ο ύ Ν τε Γκωλ

Β ’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ 1940-1946 Ε κδόσ εις Γκοβόσ τη (ελ λη ν ικ ή έκδο σ η) Μ ετά φ ρ α σ η Δ.Π. Κ ω σ τελένο ς Α θήνα, 1997 Σ ε λ ίδ ες 878 Το 6ι6λίο του Στρατηγού Ντε Γκωλ “ Β ’ Παγκόσμιος Π όλεμος. Α π ομνημονεύματα 1940-1946” απ οτελεί τη ν ελληνική μετά φ ρ α ­ ση του πρωτότυπου έργου του

σ ότερους Γάλλους και ιδιαίτερα για το υ ς οπαδούς του Στρατηγού Ν τε Γκωλ, καθώς σε αυτό δια­ τυπώ νονταν υπό μορφή π ολιτι­ κών σκέψεων, απόψεων, π αρατη­ ρήσεων, σχολιασμών επί των δια­ φόρων συμβάντων κλπ. όχι μόνο όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου στο προσκήνιο και στο παρασκήνιο, αλλά και όσα θα γίνοντα ν μ ελλοντικά και θα αφο­ ρούσαν τη θέσ η τη ς Γαλλίας στη δ ιεθ νή σκηνή. Το ενδιαφ έρον αυτό έργο δ ια τίθ ετα ι από όλα τα κεντρικά βιβλιοπωλεία τη ς χώ­ ρας, καθώς και από τις εκδόσ εις Γκοβόστη (Ζωοδόχου Πηγής 21, 10681, Αθήνα, τηλ. 3815433).

NORM AN FRA N KS

Norm an Franks

DARK SKY, DEEP WATER Ε κδόσ εις Grub Street Λονδίνο, 1997 Σ ε λ ίδ ες 218

80 ■■■

Στρατηγού με τίτλο “ Memoires des Guerre” . Μ ε το βιβλίο αυτό ο στρατιω τικός και πολιτικός ηγέτη ς τη ς μεταπ ολεμικής Γαλλίας ε κ θ έ τε ι τα γεγονότα όπως τα έζησε, καθώς και τις απόψεις του για τα γεγονότα τη ς σ υγκεκριμέ­ νης χρονικής περιόδου, που υπ ήρξε ιδιαίτερα κρίσιμη για τη χώρα του. Τα απ ομνημονεύματα του στρατηγού περιλαμβάνουν τρ εις εν ό τη τες κεφαλαίων. Η πρώτη ενό τη τα έχει το γενικό τίτλο “Το διά γγελμα” και αναφέρετα ι στην περίοδο 1940-1942, η δ εύ τερ η το ν τίτλο "Η ε ν ό τη τα ” (1942-1944) και η τρ ίτη το ν τίτλο “ Η σωτηρία” (1944-1946). Είναι εν δ εικτικό ό τι το πρώτο κεφ ά ­ λαιο της πρώτης ενό τη τα ς έχει το χαρακτηριστικό τίτλο “ Ο κα­ τή φ ο ρ ο ς ” και σε αυτό ο συγγρα­ φ έας παρουσιάζει, σε συντομία, το υ ς λόγους που οδήγησαν τη Γαλλία στην ταπεινω τική ή ττα του 1940. Στο τέλ ο ς του πολυσέ­ λιδου βιβλίου υπάρχει ένα ξεχω ­ ριστό τμήμα, απ οτελούμενο από 17 χάρτες και έναν πίνακα του Αριστείδη Π. Προκοπίου. Οταν εκδ ό θ η κε το βιβλίο για πρώτη φορά στη Γαλλία, απ οτέλεσ ε ένα είδος ''Β ίβ λου” για το υ ς περισ­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

FIRST HAND REFLECTIONS ON THE ANTI-U-BOAT WAR IN WWII

Ο αγώνας εναντίον των γερ ­ μανικών υποβρυχίων κατά τη διάρκεια του Β ’ΠΠ έχει απ οτελέσει α ντικείμ ενο έρευνας αρκε­ τών ιστορικών, απόστρατων α­ ξιωματικών και μ ελετη τώ ν από ό­ λ ες τις - τό τ ε εμ π όλεμ ες π λευρές. Ο αγώνας των ανθυπο­ βρυχιακών αεροσκαφών των συμμάχων εναντίον τω ν υπο­ βρυχίων του Αξονα απ ο τελεί ένα τμήμα μόνο το υ σκληρού και ανε­ λέη το υ αυτού αγώνα, που διεξήχθη κυρίως στον Α τλαντικό ω κε­ ανό. Κατά το π αρελθόν ο Norman Franks έχει ασχοληθεί με το α ντι­ κείμ ενο αυτό δύο φ ο ρ ές και μας έχει παρουσιάσει ήδη δύο βιβλία: τα “ Conflict over the Bay” και “ Search, Find and Kill". Σ το τρ ίτο του βιβλίο, το “ Dark Sky, Deep Water” , ο συγγραφέας ασχολείται με σ υ γκεκρ ιμ ένες επιχειρήσεις συμμαχικών αεροσκαφών ενα­ ντίο ν υποβρυχίων του Αξονα, οι οποίες παρουσιάζουν εξα ιρ ετικό ενδιαφέρον. Είναι χαρακτηριστι­ κό ό τι οι επιχειρήσεις α υ τές δεν πραγματοποιήθηκαν μόνο στον Α τλαντικό ωκεανό, αλλά και στη Μεσόγειο. Ο συγγραφέας ε ξε τά ζ ε ι τη ν περίπτωση του ιτα­ λικού υποβρυχίου “ Luigi Torelli” , το υ πρώτου υποβρυχίου του Αξονα το οποίο δ έχ θ η κ ε αεροπο­ ρική προσβολή από συμμαχικά α­ εροσκάφη, τη ν επιχείρηση “ Swamp” κοντά στις νό τιες μεσο­ γεια κές α κ τές τη ς Ισπανίας, κατά τη ν οποία το γερμανικό υποβρύ­ χιο U-343 δ έχθ η κε αεροπορική ε ­ πίθεση από οκτώ συμμαχικά αε-

ροσκάφη (από τα οποία κατάφερε να καταρρίψει δύο και να πλήξε ι σοβαρά άλλα δύο) και τη ν π ε­ ρίπτωση το υ U-459, κατά τη ν ο­ ποία το γερμανικό υποβρύχιο δ έ ­ χ θ η κ ε επίθεση από συμμαχικό ανθυποβρυχιακό αεροσκάφος τελ ικά βυθίσ τηκε, αλλά είχε κα­ τα φ έρ ει να καταρρίψει το συμμα­ χικό αεροσκάφος, που συνετρίβη στο μισοβυθισμένο σκαρί του. Ενα ενδ ια φ έρ ο ν βιβλίο, με ε ­ ντυπωσιακές ασπρόμαυρες φω­ τογραφ ίες εποχής γραμμένο σε απλά αγγλικά. Η κεντρ ική διά θ ε­ σή του γίνετα ι από τις εκδόσεις Grub Street (The Basement, 10 Chivalry Road, London SW11 1HT, United Kingdom).

ρη Μ εραρχία Βόσνιων Μουσουλμάνων εθελοντώ ν, γνω­ στή με τη ν ονομασία “ Handschar” , η οποία εν τά χθ η κ ε στη δύναμη τω ν Waffen-SS και πολέμησε στο Ανατολικό μέτωπο, όπου και δ ιακρίθηκε για τη μαχητικό τη τά της. Από τη ν άποψη αυτή, λοιπόν, δ εν θ α πρέπει να ξαφ νιάζει κανένα γνώστη τη ς πα­ γκόσμιας (ή έστω τη ς βαλκανι­ κής) ιστορίας το έντο νο εν δ ια φ έ­ ρον που επ ιδεικνύει η Γερμανία για τα σ υμβαίνοντα σ την περιοχή κατά τη δ εκα ετία το υ ‘90, λαμβάνοντας - π ολλές φ ο ρ ές χωρίς να τη ρ εί ο ύ τε τα στοιχειώδη προ­ σχήματα - το μ έρ ο ς των Βόσνιων Μουσουλμάνων ή τω ν Κροατών. Οι ρίζες α υτής τη ς “ φιλίας” είναι, όπως φαίνεται, α ρ κετά παλαιές. Στα 12 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζεται από το ν συγγρα­ φ έα η συγκρότηση, η εκπαί­ δευση, τα πρώτα προβλήματα, η πολεμική δράση και στο τέλ ο ς η διάλυση τη ς Βοσνιο-μουσουλμανικής Μ εραρχίας. Ενα άλλο πολύ σημαντικό τμήμα το υ βιβλίου ε ί­ ναι αυτό των διάφορων ενη μερ ω ­ τικών K a t εξα ιρ ετικά κατατόπιση-

H im m le r s B osnian IVISION

G eorge Lepre

HIMMLER’S BOSNIAN DIVISION Εκδόσεις Schiffer Publishing Ltd Atglen (ΗΠΑ), 1997 Σ ε λ ίδ ες 378 Σ τη δ εκα ετία που διανύουμε, όσα συνέβησαν στη γειτονική μας Βοσνία και Ερζεγοβίνη (ΒκΕ) μ ετά τη διάλυση τη ς Γιουγκοσλα­ βικής Ομοσπονδίας είχαν ως α­ π οτέλεσμα να επ ικεντρ ω θεί σε αυτή το ενδ ια φ έρ ο ν τη ς δ ιε­ θνούς κοινότητας. Πριν από 55 χρόνια, το 1943, οι Μ ουσουλμά­ νοι τη ς ΒκΕ είχαν προσελκύσει και πάλι - εν μέσω παγκοσμίου πολέμου - το ενδ ια φ έρ ο ν τη ς δ ιε­ θνούς κοινής γνώ μης, για ένα δια φ ορετικό λόγο: Ενιωθαν ό τι α­ π ειλούντο από το υ ς Σ έρβους και το υ ς Κ ροάτες και αποφάσισαν να εντα χθ ο ύ ν στη “ σφαίρα επιρ­ ροής" του Αξονα. Για το λόγο αυτό σχηματίσ τηκε μια ολόκλη­

ΰ ί -O R Ü L LEPRE

κών πινάκων (σελίδες 320-372). Σ τους πίνακες αυτούς, μ ετα ξύ των άλλων, π εριλαμβάνονται με χρονολογική σειρά τα διάφορα σημαντικά γεγονότα τη ς Μ εραρ­ χίας, κατάσταση τω ν τιμητικώ ν διακρίσεων που κέρδισαν στα πε­ δία τω ν μαχών οι ά νδρες της, τα διάφορα εμβλήματά τη ς κλπ. Οσοι ενδια φ έρ οντα ι για τη ν από­ κτηση αυτού το υ εξα ιρ ετικά ε ν ­ δια φ έρ οντος βιβλίου μπορούν να επικοινωνήσουν μ ε το ν εκδ ο ­ τικό οίκο Schiffer Publishing Ltd (4880 Lower Valley Road, Atglen, PA, 19310, USA) για τη λήψη σχε­ τικού τιμοκαταλόγου, καθώς και τω ν οδηγιών πληρωμής.

Λεω νίδας 1. Μπλαβέρης

Β Ι Β Λ Ι Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΔΟΜΝΑ ΛΥΠΙΤΚΑ - ΟΥΝΤΣΗ

0 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΛΙ Η ΙΙΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΝ ΠΡΟΠΑΡΛΣΚΕΪΙΙ TOT

Δ όμνα Λύπ τκα - Ο ύντσ η

Αντιστρατήγου Α λεξ. Παπάγου

Ζ άχος Χ α τζη φ ω τίο υ

Ιω άννης Κ .Β ολω νά κης

ΜΝΗΜΕΣ ΠΟΥ ΧΑΡΑΖΟΥΝ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΝ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ

ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 01 ΜΕΓΑΛΟΙ ΗΓΕΤΑΙ

Ε κδ όσ εις Ω κεα νίδ α Α θήνα , Ο κτώ β ρ ιο ς 1997 Σ ε λ ίδ ες 220, 3.500 δ ρ α χ μ ές

Ε κδόσ εις “ Λ. Γεω ργιά δη ς” Α θήνα, 1997 Σ ε λ ίδ ες 408, 5.200 δ ρ α χ μ ές

Ο γνω στός συγγραφέας και δημοσιογράφος Ζάχος Χατζηφω ­ τίο υ παρουσιάζει τη ν πολεμική το υ δράση κατά τ ο διάστημα 1941-46.

Κριτική ανάλυση τη ς ζωής και τη ς δράσης των μεγάλων η γ ε­ τών, πολιτικών και στρατιωτικών, τη ς ελλη νική ς αρχαιότητας.

Θ εσ σ αλονίκη Σ ε λ ίδ ες 112, 2.000 δ ρ α χ μ ές Ενδιαφέρον βιβλίο με ανα­ μνήσεις ζωής από τη ζωή στην ύ­ παιθρο και στις “παιδουπόλεις” κατά τη δύσκολη περίοδο 194649.

Ε κδόσ εις “ Ιδρυμα Γο υ λα νδ ρ ή -Χ ο ρ ν” Σ ε λ ίδ ες 635, 5.200 δ ρ α χ μ ές Το γνωστό βιβλίο του Αντιστρατήγου Παπάγου (Α/ΓΕΣ κατά το ν Ελληνοϊταλικό Πόλεμο), στο οποίο παρουσιάζεται η π ρ οετοι­ μασία του Ελληνικού Στρατού κατά τα έτη που π ροηγήθηκαν του Β' ΠΠ.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝ&^λΗΣ

© ED P IA τ ο υ Π ο λ έ μ ο υ

81

±Γ I· * —

\

ΤΤ

Π.Χ. Δ ούκα

Δ η μ η τρ η ς Κ ιτσ ίκης

Π α να γιώ της Κ ο νδ ύ λη ς

Π ρίγκιπος Π έτρ ο υ

Η ΣΠΑΡΤΗ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ

Η ΕΛΛΑΣ ΤΗΣ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ 1940-1941

Ν έα Υόρκη, 1922 (σ' έκδο σ η) Σ ε λ ίδ ες 956,12.000 δ ρ α χ μ ές Ε νδιαφέρον βιβλίο του γυμνασιάρχη Π.Χ. Δούκα για τη ν ιστορία τη ς γ ενέτειρ ά ς του Σπάρτης. Η διάθεση των βιβλίων των σελίδων αυτών γίνετα ι από το βι­ βλιοπωλείο “ Ε λεύθερη Σ κέψ ις” , Ιπποκράτους 112, Αθήνα, ΤΚ 11472, τηλ. 3630697, 3614736 (στέλνονται και με α ντικαταβο­ λή).

Εκδόσεις “ Ε λεύθερη Σ κέψ ις” Αθήνα, Σεπτέμβριος 1990 (6' έκδοση) Σ ε λ ίδ ες 183, 2.500 δ ρ α χ μ ές Ο κα θ η γη τή ς Δ ημήτρ ης Κιτσίκης, στηριζόμενος στα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξω­ τερικώ ν, σκιαγραφεί το ν Σ τρ α τη ­ γό I. Μ εταξά και τις σχέσεις του καθεσ τώ τος με τις μεγάλες δυνάμεις κατά τη ν περίοδο Αυγούστου 1936 - Ιανουαρίου 1941.

Ε κδ όσ εις “ Θ ε μ έ λ ιο ” Α θήνα, 1997 Σ ε λ ίδ ες 423, 6.700 δ ρ α χ μ ές Κριτική ανάλυση τη ς θεω ­ ρίας το υ πολέμου, μέσα από τα έργα των Clausewitz, Marx, Engels και Lenin.

Ε κδόσ εις “ Ιδρυμα Γο υ λα νδ ρή -Χ ο ρν” Αθήνα, 1997 Σ ε λ ίδ ες 485, 7.280 δ ρ α χ μ ές Το ημερολόγιο του Πρίγκιπος Π έτρου κατά το διάστημα 1940-41.

Η δ ιά θ ε σ η τω ν βιβλίω ν τω ν σ ελ ίδ ω ν α υ τώ ν γ ίν ε τα ι από το β ιβ λ ιο ­ π ω λείο “Ε λ ε ύ θ ε ρ η Σ κ έ ψ ις ”, Ιπ π ο κ ρ ά το υ ς 112, Α θ ή ν α , Τ.Κ. 11472, τη λ . 3630697, 3614 736 (σ τέλ ν ο ν τα ι κα ι μ ε α ν τικ α τα β ο λ ή ).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ