Seminarski Rad Teorija Sistema i Upravljanja

PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

Seminarski rad iz predmeta: Osnove teorije sistema i upravljanja Tema: Opšte postavke teorije upravljanja

Mentor:

Student:

Prof. dr Đuro Mikić

Igor Davidović 54-10/RBFT

Banja Luka, Novembar ,2012.god.

2

SADRŽAJ: UVOD....................................................................................................................................3 Seminarski rad iz predmeta: Osnove teorije sistema i upravljanja........................................1 SADRŽAJ:.............................................................................................................................3 UVOD ...................................................................................................................................4 OPŠTE POSTAVKE TEORIJE UPRAVLJANJA................................................................5 UPRAVLJANJE SISTEMIMA – KONCEPT UPRAVLJANJA..........................................6 OTVORENI SISTEM UPRAVLJANJA...............................................................................8 ZATVORENI SISTEM UPRAVLJANJA.............................................................................8 KOMBINOVANI SISTEM UPRAVLJANJA....................................................................10 KOMPONOVANJE STANJA SISTEMA UPRAVLJANJA..............................................10 ANALIZA STANJA SISTEMA UPRAVLJANJA ............................................................11 POUZDANOST SISTEMA UPRAVLJANJA....................................................................12 SISTEM INFORMACIJE....................................................................................................13 INFORMACIJE U FUNKCIJI PROGRAMIRANJA PROMJENE....................................14 ZAKLJUČAK......................................................................................................................16

3

UVOD Upravljanje je organizacijska funkcija i proces. Upravljanje se realizuje donošenjem upravljačkih odluka. Upravljanje predstavlja izbor akcija i metoda kojima raspolažemo a sve u cilju realizacije psotavljenih ciljeva. Kažemo da je upravljanje akcija jer gdje nema akcije nema ni promjena a samim tim ni adekvatnog upravljanja. U evoluciji upravljačkih postupaka najznačajniju ulogu su svakako odigrale i nove metode i tehnike koje su omogućile tehničku podršku ključnih faktora,praćenje njihovih manifestacija i efikasno reagovanje na šumove i moguće smetnje u sistemu. Revolucionarne promjene u nauci i tehnologiji omogućavaju da brojne upravljačke discipline stvaraju drugačiji uzajamni odnos u pogledu primjene novih naučnih rezultata u oblasti kibernetike, opšte teorije sistema,dinamike sistema itd.

4

OPŠTE POSTAVKE TEORIJE UPRAVLJANJA Brojni pravci i putevi istraživanja problema upravljanja u sistemima različite prirode ili uočene fizičke analogije javljaju se kao pokušaji da se afirmiše naučna teorija upravljanja (upravljačka škola) što je imalo presudan značaj u stvaranju upravljačkog kapaciteta opšteg (apstraktnog sistema). O nivou opštosti i apstrakcije teorije upravljanja mišljenja su podjeljena, tako da jedna grupa autora smatra da ona treba obuhvatiti upravljačke probleme u bilo kom sistemu. Drugi autori razvijaju ideju njene dekompenzacie koja bi odgovarala pojedinim klasama sistema, definisani formalnim aributima (deterministički, stohastički, vremenski, linearni itd.) Bez obzira na tolerantan odnos i poštovanje različitih škola upravljanja, ipak se u izradi naučno zasnovanih metodologija savremeni autori orijentišu na sistemski pristup upravljanju. Pod njim se podrazumjeva odnos prema relaciji dio-cjelina, gdje važi pravilo da svaki složeni sistem treba bar misaono podjeliti, a potom identifikovati i upravljati afirmativno dinamikom cjeline. U sistemskom pristupu vjeruje se da je osobine djelova moguće razumjeti jedino ako je unaprijed poznata dinamika cjeline, što se zasniva na naučnoj paradigmi da je cjelina primarna, a iz nje se izvlače osobine djelova. Moderna teorija upravljanja počiva na predpostavci da skup potencijalnih upravljačkih akcija treba da zadovolji uslov interne i eksterne stabilnosti koja mora da se apriori utvrdi, i bez mogućnosti revizije i tranzitivnosti. Još je koncepcijski suptilnije pitanje da se rangiraju i porede upravljačke opcije s ciljem da se izabere najbolje-optimalno rješenje, jer se tako otvaraju pitanja binarne logike, preferencije, indiferentnosti, matematike, informatike itd.u svjetlu prvih rezultata konkretnog upravljačkog zadatka. Ostvarivanje minimalne razlike između optimalnog i realizovanog programa u posmatranom vremenskom periodu tj. U=min (Po-Pr) predstavlja optimalno upravljanje sistema, jer se na osnovu raspoloživih informacija vrši izbor dejstva u cilju realizacije i 5

ekstremizacije projektovanog cilja. Ako se informacije ostvarene u procesu upravljanja ne koriste za ostvarivanje upravljačkog dejstva, tada je riječ o otvorenom sistemu upravljanja, dok ako se takve informacije koriste zaostvarenje upravljačkog dejstva, tada je riječ o zatvorenim sistemima upravljanja. Budući da deskritivni pristup nema dovoljno kapaciteta da objasni niz fenomena u izučavanju brojnih pojava, dolazi do afirmacije analitičkog pristupa koji se sastoji u izdvajanju i proučavanju uopštenih vektorskih jednačina promjena upravljačkog stanja.

UPRAVLJANJE SISTEMIMA – KONCEPT UPRAVLJANJA Sistem upravljanja čine upravljački i upravljani djelovi sistema,ali da bi došlo do promjene mora postojati i izvršni organ koji posjeduje upravljačko dejstvo, što se može predstaviti sledećom slikom (slika 1):

Slika 1

Između upravljanog i upravljačkog organa,kao i izmeđuupravljačkog i izvršnog organa instaliran je tok informacija. tako da se koncept integralnog modela upravljanja može predstaviti sledećom slikom (slika 2):

Slika 2

6

Upravljanje je izbor akcije kao nosioca promjene, jer gdje nema akcije nema ni promjene, a gdje nema izbora nema ni adekvatnog upravljanja. Dakle upravljanje predstavlja izbor dejstva na osnovu raspoloživih informacija u cilju

realizacije

postavljenog

programa,dok

kibernetsko

(optimalno)

upravljanje

predstavlja minimiziranje odstupanja programiranog djelovanja između optimalnog i realizovanog programa, jer ekstremizira funkciju cilja. Da bi se potpuno shvatilo upravljanje sistemom neophodno je uvesti funkciju procjene koja se može nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja. Time omogućavamo da se sa dovoljnom tačnošću utvrdi da li je ponašanje sistema kojim upravljamo zadovoljavajuće ili je uloženo upravljačko znanje nedovoljno u odnosu na cilj. Objekt upravljanja se uvijek posmatra u jednoj amfornoj sredini u kojoj je potrebno profilisati upravljačku artikulaciju sa svim faktorima koji djeluju ili mogu djelovati na sistem što se može prikazati na sledeći način (slika 3):

Slika 3

M- uticaj okoline na objekt X-uticaj okoline Y'-mnoštvo spoljašnjih dejstava Y-spoljašnja dejstva koja se koriste u postupku upravljanja (ulazno-upravljačka dejstva). Im-informacije o stanju okoline Io-informacije o objektu upravljanja Ix-informacije o stanju objekta 7

U teoriji i praksi upravljanja postoje tri osnovne vrste sistema upravljanja: otvoreni, zatvoreni i kombinovani.

OTVORENI SISTEM UPRAVLJANJA Sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima izlaznih veličina ostvarenih u toku procesa upravljanja, nazivaju se otvoreni sistemi upravljanja. Otvoreni sistem upravljanja podrazumjeva takve objekte kod kojih postoje radni procesi koji teže da održe jedan konstantan režim ili program odvijanja radnih operacija, što se može ilustrovati na sledeći način (slika 4):

Slika 4

ZATVORENI SISTEM UPRAVLJANJA Sistemi u kojima se za formiranje upravljačkih dejstava koriste informacije o upravljanim (izlaznim) veličinama nazivaju se zatvorenim ili regulacionim sistemima upravljanja.

8

Ako na objekt upravljanja spolja djelujeu poremećajna dejstva, može doći do devijacije u odvijanju procesa. Ako se informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava iz okoline, kao i procjene njihovih uticaja na objekt ne mogu ustanoviti ili preduhitriti, sistem postaje interan i ulazi u fazu korektivne nesposobnosti izlaznih veličina.Tada se njihova kompenzacija mora vršitit mjerenjem izlazne veličine (Ix) i mora se utvrditi njihovo odstupanje od unaprijed zadate ili očekivane vrijednosti (Xo). Ovakav vid upravljanja zove se regulacija ili kontrola. Kao poslijedica restrikcije takvih informacija,alarmantno se javlja netolerantno odstupanje od zadate vrijednosti Xo, čijom urgentnom regulacijom

sistem ponovo

dovodimo u upravljačku ravnotežu, što se može pokazati na sledeći način (slika 5):

Slika 5

Medjutim ovaj sistem ima svoje slabosti zato sto moramo sačekati da poremećajna dejstva iz okoline izvrše svoj negativan uticaj na sistem pa tek na osnovu izmjene vrijednosti izlazne veliičine možemo vršiti korekciju.

9

KOMBINOVANI SISTEM UPRAVLJANJA Za realizaciju kombinovanog sistema,u upravljački uređaj sistema upravljanja dovode se kako informacije o poremećajnim dejstvima (Im) tako i informacije o egzistentnoj vrijednosti (IX) korištenjem kanala povratne sprege, kao i vrijednost zahtjevane izlazne veličine (X0), što se može ilustrovati sledećom slikom (slika 6):

Slika 6

KOMPONOVANJE STANJA SISTEMA UPRAVLJANJA Stanje sistema predstavlja n-dimenzionalnu promjenjivu koja u uređenom nizu sukcesivnih perioda opisuje ponašanje sistema u vremenu, čineći upravljački posmatrano transformaciju ulaza u izlaze i izlaza u nove ulaze. Veza dijela realnog svijeta sa njegovim ostatkom ostvaruje se kroz razmjenu tj.kroz ulaze i izlaze sistema koji su doslovno nosioci materije, energije i ideja i informacija što jednostavno možemo ilustrovati sledećom šemom (šema 1):

Šema 1

10

Ulaz predstavlja razmjenu spoljne sredine koja može da se realizuje zahvaljujući neograničenosti izvora materije, energije, ideja i informacija ili pod uticajem spoljašnje sredine i sopstvene kontrole. Izlazi su stvarna reakcija sistema i zavise od ulaznih veličina i stanja sistema, tako da i proističu iz navedene kombinacije. Elementi komponovanja sistema mogu se svrstati u dve osnovne grupe promjenjivih. Prva se odnosi na promjenjive atribute elemenata koji opisuju stanje sistema u određenom trenutku,a druga na promjenjive koje mjenjaju vrijednost elemenata stanja. Time je svakom elementu stanja sistema pridružen bar jedan element njegove promjene koji se nalazi u nekom ulaznom ili izlaznom toku, tako da se u elementima stanja sistema akumulira razlika ulaznih i izlaznih promjena.

ANALIZA STANJA SISTEMA UPRAVLJANJA Stanje sistema je funkcija vremena koja daje potpunu informaciju o ponašanj sistema u datom trenutku i okolnostima, kao i o elementima stanja i o elementima promjene stanja, odnosno količini protoka u određenom intervalu. Stanje sistema po definiciji čini skup koordinata parametara stanja koji utiču na ponašanje i promjene u skladu sa prirodom (strukturom) djelovanja sistema. Brzina promjene stanja sistema zavisi prvenstveno od njihove građe i varira u širokim granicama,sa određenim prelaznim režimom iz predhodnog u naredno stanje. Veličina stanja kojih može biti beskonačno mnogo, mogu biti mjerljive (profit), nemjerljive (imidž), diskretne, tekuće itd. Analiza stanja apstraktnih sistema se vrši radi sagledavanja mogućih poboljšanja postojećih ili iznalaženja načina izgrađivanja novih konkretnih sistema a sastoji se iz sledećih koraka:

11

•

Definisanje pojave kao sistema tj. određivanje granica, cilja, ulaza, gustine veza u sistemu itd.

•

Posmatranje dijela sistema kao crne kutije čije unutrašnje funkcionisanje u kojem se odvijaju određene operacije i procesi ne poznajemo. Bijela kutija je analogni model, gdje se između datih ulaznih i izlaznih veličina može uspostaviti određena zakonitost. Siva kutija je apstraktna predodžba sistema gdje poznajemo ulaze i izlaze, a samu strukturu sistema samo dijelimično.

•

Definisanje ulaza i izlaza kao veza sa okolinom u vidu materije, energije, informacija, znanja, novca i ideja.

•

Klasifikovanje i utvrđivanje zavisnosti i repertoara ulaznog i izlaznog vektora utvrđuje se prirodom sistema. Svaka promjena u sistemu nastaje pod uticajem efekata određenog broja faktora iz

okoline ili iznutra, iz kojih izdvajamo samo one koji bitno utiču na stanje sistema. Koordinate od kojih zavisi ponašanje sistema, a time i ostvarenje postavljenog cilja nazivamo ulaznim veličinama, a elemante kojima su pridružena ulazna dejstva nazivamo izlaznima. Izlazne veličine predstavljaju odraz ulaznih veličina i stanja sistema, tako da je najčešće dovoljno posmatrati samo neke koji karakterišu proces za izučavanje spoljnih i unutrašnjih dejstava sistema.

POUZDANOST SISTEMA UPRAVLJANJA Nema potpuno pouzdanih i apsolutno determinisanih sistema upravljanja,ali je takođe i činjenica da je ta granica pouzdanosti, koja je veoma fleksibilna, neposredno uslovljena stepenom složenosti sistema. Dakle,što je sistem kompleksniji to je nepouzdaniji. Ako imamo neki elementarni sistem upravljanja čiji ulaz može da ima samo dvije vrednosti 0 i 1, i recimo da izlaz može da uzme 5 vrijednosti, tada pouzdanost sistema upravljanja možemo posmatrati na sledeći način (šema 2):

Šema 2

12

Da bi povećali pouzdanost sistema, tj. njegovu upravljivost napravimo više podsistema koje povezujemo na razne načine i integrišemo u sistem upravljanja, što se može prikazati sledećom slikom (slika 7):

Slika 7

I je srednja vrijednost svih izlaza.

SISTEM INFORMACIJE Informacije o budućnosti su se prikupljale još u starom vijeku, što je bilo objašnjavano proročanstvom kao rezultatom mašte, intuicije i nadahnuća, pa sve do današnjeg vremena predviđanja koje se zasniva na podacima, informacijama,i njihovim logičkim povezivanjem sa zakonima prema kojima funkcioniše sistem. Upravljanje funkcionisanjem sistema i promjenama uopšte, prvenstveno zavisi od broja i kvaliteta informacija kao stimulansa čiji je obim potrebno povećati pri donošenju poslovnih odluka. Povezanost informacija a time i pojava na koje se odnose ubrzano raste po vrsti i trajanju, tako da svaka nova informacija utiče na strukturu prethodnih veza što znači da ih treba neprestano proizvoditi, ažurirati i osvježavati u borbi protiv zablude. Veoma delikatno pitanje je sistematizacija informacija prema pojedinim kriterijima,odnosno izgradnja koncepcije sistema informacija kao baze informacionog odnosno poslovnog sistema. U teoriji i praksi kao odgovor na ova pitanja je formiranje podsistema informacija prema njihovim izvorima ili prema srodnosti pojava o kojima daju saopštenja.

13

Primjer strukture podsistema sistema informacija u poslovnom sistemu, prema S. Marjanoviću dat je sledećom slikom (slika 8):

Slika 8

Informacije o intervenisanju i intervencijama se odnose na hijerarhijski više funkcije koje pri operativnom menadžmentu intervenišu nad hijerarhijski nižim.

INFORMACIJE U FUNKCIJI PROGRAMIRANJA PROMJENE Informacije kao input svakog sistema daju podsticaj izvjesnoj energiji da izvrši promjene na materiji koje će omogućiti ostvarivanje postavljenog cilja. Osnovni zadatak informacija da obezbjedi kontinuitet efikasnog funkcionisanja sistema,odnosno omoguće upravljanje iznenađenjima i tako smanje dezorganizaciju.

14

Zavisnost dezorganizacije od informisanosti prilagođeno S.Marijanoviću, može se prikazati sledećim dijagramom (dijagram 1):

Dijagram 1

Iz dojagrama se vidi da se dezorganizacija smanjuje samo ako se informisanost povećava informacijama o pojavi višeg stepena apstrakcije koje određuju promjene. To znači da granice određuju zakone a zakoni određuju pravilnost promjene, pravlinosti određuju odnose i povezanost itd. Tako su na primjer promjene sa činjenicama dozvoljene ako ne izazivaju nedopuštene promjene u njihovom odnosima, ali ako su te promjene neizbježne, one su nedopuštene.

15

ZAKLJUČAK Uočavanjem promjena u svim oblastima društva, statističkim je radom lako zaključiti da su one uticale na ukupan društveni rezultat, tako da su upravljački bili suočeni sa problemima ovladavanja izvorima poremećaja u ponašanju sistema Zato bi odstupanje stvarnih dešavanja od predviđenih, u mjeri koja se ne može opravdati samo slučajnim događajima trebao da bude predmet izučavanja problema upravljanja.

16

LITERATURA 1. Mikić Đuro (2007), Sistemi – Struktura i upravljanje, Banja Luka Panevropski univerzitet “Apeiron“

17