seminarski kod simića

Carske dveri na srpskim ikonostasima XVIII veka

Filozofski fakultet u Beogradu

Student: Sanja Damnjanović

Profesor: Vladimir Simić

24.5.2010. Beograd Oslikavanje ikonostasa bilo je jedno od glavnih zaduženja srpskog baroknog slikara, a taj posao zahtevao je različita znanja. Smatra se da u baroku nije dolazilo do tematskog nametanja i da je u umetnosti na raspolaganju stajao širok izbor, a naročito ako se za sižee posezalo u amblematiku. Slikari su koristili amblematske zbornike kao priručnike za stvaranje slikanih programa, i ikonografija čitavih baroknih pregrada na ikonostasima bila je zasnovan na amblematici, a njihovo prisustvo na dverima bilo je znak ikonološke evolucije i umeća rukovanja programom. Obrazac i složenost programa ikonostasa ima religiozne ciljeve, a kao glavne teme tog programa prožimaju se Inkarnacija i Iskupljenje, stoga se u XVIII veku one najviše vezuju za Bogorodicu, a to kulminira u predstavi Blagovesti na carskim dverima. Poštovanje Bogorodice postalo je osnova celokupnih crkvenih reformi Karlovačke mitropolije, a do nas je stizala preko ukrajinske bogoslovske literature koju su donosili srpski studenti Duhovne akademije, i tako je postala važna tema srpskog baroknog slikara. Tematsko polje donje zone ikonostasa sadrži ključne tačke marijanske tematike -od praroditeljskog greha, preko blagovesti do krunisanja Bogorodice- vezujući ih sa idealnom tragičnom okosnicom: raspećem, mističnim činom upravo propocionalnim tajni inkarnacije. Široko tematsko polje sokla organizovano je kao temelj simboličnom redosledu gornjih zona, i neke od ovih predstava nisu neposredno vezane za tematiku carskih dveri, ali se preko Blagovesti vezuju za ostale događaje iz istorije Spasenja.1 Svojom arhitektonskom i simboličnom građom carske dveri odgovaraju praktičnim potrebama bogosluženja, i svojim fizičkim izgledom nas podsećaju na motiv trijumfalnog luka, tako da se mogu sagledavati i alegorijski. (Ps.24,7,9: Vrata uzvisite vrhove svoje, uzvisite se vrata večna! Ide car slave) Insistira se na tematici inkarnacije, na Bogorodicu u funkciji majke Hristove, iskupiteljice i njenom bezgrešnom začeću. Pravoslavna barokna mariologija je naglašeno usmerena na proslavljanje same Bogorodice. Takođe je za nas bitno tumačenje koje scenom blagovesti i zatvorenim vratima dokazuju Bogorodičino devičanstvo. Jezekilj, starozavetni prorok, je na ikonostasima često predstavljen sa svitkom u ruci na kojoj su ispisane reči o Bogorodici kao zatvorenim dverima (porta clausa). Za inkarnaciju na našim ikonostasima takođe je značajna jezuitska misija, jer 1

Radmila Mihailović, Prva zona srpskog ikonostasa, Zbornik filozofskog fakulteta, Beograd XIV-1, 1979. str. 282

2

je sa njom ojačala i tradicija srednjeg veka koja ističe ulogu Bogorodice kao zaštitnice, „majka crkve i Hrista“, posrednik između Hrista i čoveka. Predstava Blagovesti je složenog unutrašnjeg jezgra, obuhvata elemente koji sadržinu crpe iz Jevanđelja, Jakovljevog protojevanđelja, pseudo-Matejevog jevanđelja, himni Bogorodici i drugih izvora. Tumačenju ideja na Blagovestima ne doprinose samo simbolični predmeti oko Bogorodice i arhanđela Gavrila (svećnjak, vaza knjiga...) kao i simbolika svetlosti, već i položaj same Bogorodice i arhanđela u trenutku prinošenja poruke. Praćenjem stava i reči arhanđela u vezi sa Isajinim tekstom o dolasku Hrista otkrivaju se veze među protagonistima Blagovesti kao čin „poslednjeg obećanja dolaska“. Starozavetni kraljevi i proroci su neizostavan deo ikonostasa, pojavljuju se sa svicima u rukama u kojima se govori o bezgrešnom začeću, na nekim dverima oni nose i ambleme, a na nekim ikonostasima atributi su odvojeni od svojih nosioca i predstavljeni su na soklu (u Banatu ali i u Sremu; Ečka, Kikinda...). Takođe se na soklu, među starozavetnim temama, predtsavlja Evin greh, povezan sa Blagovestima na taj način što proroci nagoveštavaju da će greh biti iskupljen rađanjem Hrista, otvaranjem „porta clausa“ koja su zatvorena Evinom krivicom. Na taj način majstori

srpskih ikonostasa ističu ulogu Bogorodice kao iskupljačice od praroditeljskog greha, polazeći od delova iz Pesme nad pesmama koji daju građu za ambleme Bogorodičine čistote. Svi amblemi koji okružuju Bogorodicu rezimiraju starozavetne pojmove. Ti amblemi su uglavnom ogledalo, kedar, sunce, zagrađeni vrt, palma, fontana, sasudi mane, mojsijeve tablice... Gravire su mogle imati obiman sadržaj i izvore marijanske simbolike koje su se mogle upotrebiti i u oslikavanju ikonosasa.

2

2

Carske dveri ikonostasa crkve u Mokrinu, rad Teodor Ilić Češljara

3

U okviru starozavetnih anđeoskih poslanstava, na srpskom ikonostasu, postavljena je tesna veza između Blagovesti i trenutka obećanja potomstva starozavetnim ličnostima. Niz starozavetnih digađaja na soklu ikonostasa: Avramovo gostoprimstvo, žrtva Avramova, lestve Jakovljeve, smrt Avelja, scena javljanja anđela Agari..., predstavljaju posredstvo anđela kojom se obelodanjuje Hristovo prisustvo pre njegovog ovaploćenja. Tu su i druge teme koje se mogu naći na samim dverima, poput Neopalime kupine, Lestvi Jakovljevih, ali i ličnosti poput cara Solomona, Mojsija i proroka Isaije, koje prefigurativnom snagom označavaju Bogorodičino bezgrešno začeće. Takav primer su carske dveri u Širiji, rad Stefana Teneckog, figura arhanđela iz Blagovesti pred sobom ima predstavu san Jakova, ispod figure Bogorodice je predstava Neopalima kupina. Na carskim dverima crkve Jovana Krstitelja u Stonom Beogradu, rad Jovana Četirevića Grabovana, u medaljonima su predstavljeni Mojsije, car Solomon, prorok Aron i arhanđeo Gavrilo. Ove teme ilustruju alegorijski način kazivanja što je logični proces dekorativnog sistema XVIII veka.

3

4

Tekođe i drvorezbareni motivi flore i faune u potpunosti su usklađeni sa sadržajem unutrašnje teme na carskim dverima. Idejno učešće floralne simbolike na ikonostasima je ishod manirizma, a uticaj na srpsku umetnost ima renesansna ideologija račvanja i obnove života (spasenje, iskupljenje). Stabiljka ruže, lovora, motivi hrasta i palme su atributi Bogorodice. Pod 3

Car Solomon, medaljon sa carskih dveri crkve rođenja Jovana Krstitelja u Stonom Beogradu, Jovan Četirević Grabovan (1776.) 4 Prorok Mojsije, ista crkva, isti autor (1776.)

4

delovanjima marijanskog kulta kod nas Jesejeva loza postaje genealoško stablo Bogorodice. Ono predstavlja ispunjenje proročkih reči: ali će izići šiblje iz stabla Jesejeva, i izdanak iz korena njegova izniknuće...raduj se, vinograde istini, životni grozd vazrastivši...raduj se, blagodatna, istinago vinograda lozo, nelažna devo, nati grozd života roždšija...(Isaija 11,1). Posle tridentskog sabora postaje amblematska biljka i svi njegovi delovi se vezuju za Bogorodicu, upućuje na koncepciju inkarnacije i iskupljenja. Njeni amblemi su uokvireni u medaljone obrazovane volutama loze. Ruža se ističe među floralnim elementima i simbol je Bogorodičinog devičanstva, a uklopljena sa stabiljkom loze sa grozdovima, kičma carskih dveri, predstavlja tematiku praroditeljskog greha, inkarnaciju i žrtvovanje Hristovo. Fauna može da pretstavlja opšte ambleme. Neke žitovinje, ponajviše ptice, mogu biti simbolički protumačene kao opomena na prolaznost života i smrt, dok u kombinaciji sa biljnim simbolima predstavljaju ponovno rođenje i iskupljenje. Njih treba pažljivo tumačiti, jer u različitim kulturama, različito je i njihovo tumačenje. Kao primer uzećemo carske dveri sa ikonostasa crkve u Sremskoj Mitrovici. Kroz splet bilja i ptica pažnja je usredređena na Bogorodicu. Afrontirani papagaji na vrhu carskih dveri, odličan su primer Bogorodičine simbolike, ujedno su i prmer dekorativne alegorijske predstave. U ovom slučaju odnose se direktno na Blagovesti i na Bogorodicu kao na novu Evu, i svojim mestom, sem u simboličkoj predstavi inkarnacije oni su i kompoziciono rešenje koje su često korisitili maniristi. Po manirističkoj teoriji, papagaj je posrednik koji rutinski prenosi tuđe misli.5

6

5 6

R. Mihailović, Prva zona srpskog ikonostasa, zbornik filozofskog fakulteta XIV-1, Beograd 1979. str. 314 Sa carskih dveri crkve Sv. Stefaba u S. Mitrovici

5

Na istim dverima javljaju se zmija i roda, ili ždral. Opet postoje alegorijska tumačenja rode, ona predstavlja čednost i pobožnost. Na pticu još određenije mislimo kao o vesniku preoleća, skladno sa time, u ovom slučaju je povezujemo sa blagovestima, koje nagoveštavaju dolazak Hrista. Roda sa zmijom je retki dekorativni motiv, a zmija (Evina zmija, sinonim greha) koju ubija kljunom pokazuje rešenost da zlo bude uništeno...

LITERATURA: - Radmila Mihailović, Prva zona srpskog ikonostasa, Zbornik filozofskog fakulteta XIV-1 , Beograd, 1979. - Miroslav Timotijević, Srpsko barokno slikarstvić, Novi Sad, 1996.

6