Sanacija Toplotne Zastite Zgrada

DRŽAVNI UNIVERZITET U NOVOM PAZARU

SEMINARSKI RAD

Tema: Sanacija toplotne zaštite zgrada DEPARTMAN ZA TEHNIČKE NAUKE ODSEK : GRAĐEVINARSTVO

Student :

Mentor :

Šabotić Elvedin

Dr Nazim Manić Novi Pazar, 2016

SADRŽAJ

1. UVOD .......................................................................................... 3 2. POTROŠNJA ENERGIJE U ZGRADAMA .............................................. 4 2.1 Parametri koji utiču na potrošnju energije u zgradama .................... 6 3. ASPEKTI SANACIJA POSTOJEĆIH OBJEKATA ..................................... 7 4. CILJEVI (RAZLOZI) TOPLOTNE ZAŠTITE OBJEKATA ........................... 9 5. MERE I STEPEN TOPLOTNE ZAŠTITE ZGRADE ................................... 9 6. OBNOVA ZGRADA TRADICIONALNIM METODAMA ........................... 10 7. KARAKTERISTIKE POSTOJEĆIH POZICIJA TERMIČKE ZAŠTITE OBJEKTA I INTERVENCIJA NA ISTIM ............................................................... 11 7.1 Fasadni zid (na granici između grejanog i negrejanog prostora) ...... 12 7.2 Horizontalne i kose konstrukcije .................................................. 16 7.3 Ravan krov (iznad grejanog prostora) .......................................... 18 7.4 Kos krov (iznad grejanog prostora) ............................................. 22 7.5 Konstrukcija ispod negrejanog prostora ....................................... 26 7.6 Konstrukcija iznad negrejanog prostora ....................................... 31 7.7 Konstrukcija iznad spoljašnjeg prostora ....................................... 34 7.8 Zid prema negrejanom prostoru.................................................. 36 7.9 Pod na tlu (u grejanom prostoru) ................................................ 39 8. LITERATURA .............................................................................. 41

1. Uvod Zgrada je građevina s krovom i zidovima u kojoj se koristi energija radi ostvarivanja određenih termičkih parametara sredine, namenjena boravku ljudi, odnosno smeštaju stvari, obavljanju neke delatnosti, a sastoji se od građevinskih elemenata, tehničkih sistema i uređaja i ugrađene opreme. Zgradama se smatraju i delovi zgrade koji su projektovani ili namenjeni za zasebno korišćenje i odvojeni termičkim omotačem od ostalih delova zgade. Posebno nasleđe stambene arhitekture predstavljaju višestambeni objekti nastali od 1946. do 1975. U to vreme intenzivne stambene izgradnje nastajali su objekti bez ikakve toplotne zaštite. Bilo je to vreme jeftine uvozne energije koja se bespotrebno trošila na zagrevanje višestambenih zgrada.To su objekti koji će biti u funkciji još dugi niz godina što znači da će, ukoliko se ne rekonstruiraju, nepotrebno trošiti velike količine energije. Starost tih objekata između 30 i 60 godina takođe je važna činjenica koja nameće potrebu za sistemnom obnovom, rekonstrukcijom i sanacijom. Ukupan toplotni komfor u tim stambenim zgradama nije odgovarajući sa aspekta današnjih zahteva savremenog stanovanja. Prethodne činjenice nameću potrebu sistemnog istraživanja, ali i brzog rešenja ovog problema nepotrebnog trošenja velikih količina energije. Energetska sanacija zgrade jeste izvođenje građevinskih i drugih radova na postojećoj zgradi, a kojima se ne utiče na stabilnost i sigurnost objekta, ne menjaju konstruktivni elementi, ne utiče na bezbednost susednih objekata, saobraćaja, ne utiče na zaštitu od požara i zaštitu životne sredine, ali kojima može da se menja spoljni izgled uz potrebne saglasnosti, u cilju povećanja energetske efikasnosti zgrade.Energetski efikasna zgrada je zgrada koja troši minimalnu količinu energije uz obezbeđenje potrebnih uslova komfora u skladu sa pravilnikom.

3

2. Potrošnja energije u zgradama Posebna pažnja mora se posvetiti potrošnji energije u zgradarstvu, jer je ono jedan od najvećih potrošača energije.Potrošnja energije se meri u milionima tona ekvivalentne nafte (Mten).

Podaci za 2008. godinu

Ciljevi za budućnost

Slika 1. Potrošnja energije u Srbiji i ciljevi za budućnost (Izvor: [3]) Potrošnju energije u zgradama potrebno je minimizirati na način tako da ne dođe do narušavanja uslova komfora, što znači da je neophodno, tokom cele godine, održavati termičke parametre unutrašnje sredine, kvalitet vazduha, potreban nivo osvetljenosti, dovoljnu količinu tople sanitarne vode. Tehnički sistemi u zgradi, koji obezbeđuju uslove komfora jesu potrošači energije. Primenom različitih mera moguće je poboljšati energetsku efikasnost, pri čemu treba voditi računa o finansijskim efektima primenjenih mera. Od ukupne potrošnje energije u zgradama 70%

se

troši

u

domaćinsvima

i

stambenim

zgradama,

18%

u

komercijalnim, dok se u zgradama javne namene potroši oko 12% energije.

4

Slika 2. Raspodela utroška energije u zgradama (Izvor: [3]) Grejanje stanova u Srbiji: • pomoću individualnih sistema (električna energija, gas, drva i ugalj) 45%, • kotlarnica 28% i • mreža daljinskog grejanja 27% (najviše u Novom Sadu i Beogradu). Cilj sveobuhvatnih, energetski efikasnih, ekološki pozitivnih i ekonomski prihvatljivih mera jeste stvaranje uslova za sistematsku sanaciju i rekonstrukciju postojećih zgrada i povećanje obavezne toplotne zaštite novih zgrada. Nedovoljna toplotna izolacija dovodi do povećanih toplotnih gubitaka

zimi,

kondenzacijom

hladnih vlage

i

spoljnih

konstrukcija,

pregrejavanjem

prostora

oštećenja leti.

nastalih

Posledice

su

oštećenja konstrukcije i nekomformno i nezdravo stanovanje i rad. Zagrevanje takvih prostora zahteva veću količinu energije, što dovodi do povećanja cene korišenja i održavanja prostora, ali i do većeg zagađenja životne sredine. Poboljšanjem izolacionih karakteristika zgrade moguće je postići smanjenje ukupnih gubitaka toplote građevine za oko 40 do 80%. Veliki raspon ukazuje i na velike razlike u stanju postojećih zgrada što svakako zavisi od starosti zgrade, korišćenih materijala i nivoa održvanja.

5

2.1 Parametri koji utiču na potrošnju energije u zgradama 

Klimatski faktori,koji su određeni lokacijom na kojoj se zgrada nalazi,



Termički omotač i geometrija zgrade,



Karakteristike KGH (klima-grejanje-hladjenje) sistema,izvora energije i nivoa automatske regulacije,



Režim korišćenja i održavanja zgrade i tehničkih sistema i



Eksploatacioni troškovi,odnosno cene energenata i energije.

Klimatski faktori, kao što je godišnje kretanje temperature vazduha i relativne vlažnosti, insolacija i dozračeni intenzitet sunčevog zračenja, vetrovitost, i drugo, odlika su lokacije na kojoj se zgrada nalazi. Termički omotač,geometrija zgrade,njen položaj u odnosu na izloženost Suncu i vetrovima direktno utiču na energetske potrebe zgrade. Što je bolja termička izolacija i zaptivenost prozora i vrata, a manji faktor oblika, potrebna instalisana snaga sistema za grejanje će biti manja. Pažljivim i stručnim izborom KGH sistema, izvora snabdevanja energijom i nivoa automatske regulacije moguće je ostvariti značajne uštede energije koju ovi sistemi troše tokom godine. Kako bi zgrada imala zadovoljavajuće energetske performanse, potrebno je redovno i pravilno održavanje zgrade i sistema u njoj. Ukoliko izostane redovno održavanje a ne naruši se u potpunosti funkcionalnost sistema, gotovo redovno se javlja slučaj neracionalne potrošnje energije. Prilikom projekata

projektovanja

novih

rekonstrukcije

sprovođenje

sistema,

postojećih,

tehno-ekonomske

a

češće

sastavni

analize,

prilikom deo

odnosno

izvođenja

procedura

je

sagledavanja

investicionih i eksploatacionih troškova kroz životni vek projekta. Ukoliko postoji disparitet cena na tržištu, doći će do pojave neracionalne potrošnje energije. 6

3. Aspekti sanacija postojećih objekata Energetski aspekt sanacije Prostorni aspekt sanacije Ekonomski aspekt sanacije Energetski aspekt sanacije ogleda se u: • racionalizaciji potrošnje energije •

očuvanju građevinske supstance i produženju trajanja zgrade

• poboljšanju toplotnog komfora u zgradama i korišćenje obnovljivih izvora energije Prostorni aspekt sanacije ima za cilj: • prostorno proširenje postojeće korisne površine (stanova) • poboljšanje strukture i funkcionalnosti postojećih zgrada (stanova) i • dobijanje nove korisne površine (stanova) bez izgradnje novih zgrada na slobodnom zemljištu Ekonomski aspekt sanacije starih zgrada ocenjuje se kroz: • isplativost investicije • stepen povećanja upotrebne i tržišne vrednosti zgrada i stanova i • doprinos poboljšanju energetskog bilansa zemlje. Rekonstrukcijom je ostvarena ušteda od 48 % u potrošnji energije.

7

Slika 3.Udeo rekonstrukcije u celokupnoj gradjevinskoj aktivnosti zemalja EU (Izvor: [3])

8

4. Ciljevi (razlozi) toplotne zaštite objekata Naziv građevinska toplotna zaštita obuhvata sve građevinske mere koje se provode radi:  zaštite zdravlja korisnika objekta, stvaranjem pretpostavki za higijensku / ugodnu mikroklimu u prostoru objekta,  zaštite tela objekta od građevinskih šteta usled delovanja vlage i toplote,  smanjenja potrebne energije za grejanje i hlađenje prostora objekta (racionalna upotreba energije),

5. Mere i stepen toplotne zaštite zgrade Stepen toplotne zaštite objekta može biti veoma različit. On proizlazi iz klimatskih

uslova

na

lokaciji

objekta,

potrebnim

parametrima

mikroklime u prostoru objekta, koji su funkciji namene objekta i analize termodinamičkih procesa u građevinskim delovima zgrade. Minimalna toplotna zaštita za razdoblje zime obuhvata građevinske mere kojima se osigurava higijenska / ugodna mikroklima u prostoru objekta i trajna zaštita tela objekta od delovanja vlage. Minimalna toplotna zaštita za razdoblje leta obuhvata građevinske mere kojima se sprečava veće zagrevanje prostora zgrade tokom leta i time osigurava toplotnu ugodnost boravka bez potrebe korišćenja posebnog

sistema

hlađenja.

Minimalna

toplotna

zaštita

zgrade

određuje se na temelju fizičkih zakona delovanja toplote i vlage u prostor zgrade i njenim građevinskim delovima.

9

Osnovne građevinske mere za povećanje toplotne izolovanosti objekta su:  Povećanje toplotne izolacije građevinskih delova objekta koji su toplotni omotač uklučujući specijalno smanjenje udela toplotnih mostova  Sprečavanje

vlaženja

građevinskih

delova

objekta

usled

kondenzacije vodene pare na površini ili unutar građevinskog dela usled atmosferske vode ili vlage iz tla  Optimiranje sposobnosti akumulacije toplote u skladu sa namenom prostora i predviđenim sistemom grejanja  Povećanje zaptivenosti građevinskih elemenata objekta i mesta spojeva u skladu sa tehničkim mogućnostima  Ograničenje ventilacije prostora na potrebe usklađene s namenom objekta i propisanim zahtevima.

6. Obnova zgrada tradicionalnim metodama  Promena spoljnih klimatskih uslova  Promena odnosa površine omotača i zapremine objekta  Poboljšanje termičkih karakterisitka elemenata omotača 

fasadnih zidova



podrumske konstrukcije



tavanice iznad otvorenih prolaza



krovne konstrukcije



prozora



zaštitni elementi prozora

10

7. Karakteristike postojećih pozicija termičke zaštite objekta i intervencija na istim U sledećem tekstu će biti prikazane najosnovnije karakteristike pozicija termičkog omotača objekta, sa aspekta arhitektonskih konstrukcija i materijala. Dat je osvrt na stanje koje se u našim uslovima može smatrati kao postojeće, kao i neke od mogućnosti za intervenciju u cilju poboljšanja

termičkih

performansi

sklopova.

Termički

omotač

podrazumeva pozicije koje razdvajaju grejani prostor od spoljašnosti ili od negrejanog prostora. Ovo su zapravo pozicije čije se karakteristike moraju računski proveriti, a površine tačno definisati. Slika 1.- Pozicije koje se moraju proveriti računski Granica izmedju

Toplotni tok

Provera U

Provera difuzije

Provera toplotne stabilnosti

FASADNI ZID

Grejanog i spoljašnjeg vazduha

Horizontalno

Da (EN 6946)

Da

Da

RAVAN KROV

Grejanog i spoljašnjeg vazduha

Na gore

Da (EN 6946)

Da

Da

KOS KROV

Grejanog i spoljašnjeg vazduha

Na gore

Da (EN 6946)

Da

Da

KONSTRUKCIJA IZNAD SPOLJAŠNJEG PROSTORA

Grejanog i spoljašnjeg vazduha

Na dole

Da (EN 6946)

Da

Da

KONSTRUKCIJA ISPOD NEGREJANOG PROSTORA

Grejanog i negrejanog

Na gore

Da (EN 6946)

Da

Ne

Grejanog i negrejanog

Na dole

Da (EN 6946)

Da

Ne

Grejanog i negrejanog

Horizontalno

Da (EN 6946)

Da

Ne

Grejanog i tla Grejanog i tla

Na dole Horizontalno

Da (EN 13370) Da (EN 13370)

Ne Ne

Ne Ne

Pozicija

KONSTRUKCIJA IZNAD NEGREJANOG PROSTORA ZID PREMA NEGREJANOM PROSTORU POD NA TLU ZID U TLU

11

7.1 Fasadni zid (na granici između grejanog i negrejanog prostora) Postojeće stanje: Postojeći zid, masivne konstrukcije, npr. od opeke [Slika 1], opekarskih blokova, gas‐betonskih blokova [Slika 2] i sl. Obostrano malterisan, ne zadovoljava postavljene kriterijume, ili zid od pune opeke na zgradama koje su u režimu konzervatorske zaštite [Slika 3]. Specifičnu grupu čine zidovi koji su zidani nepečenom opekom (ćerpič), i zidovi od zemljanog naboja.

Intervencija: Intervencija sa spoljašnje strane (ispravnije): 

U slučaju da je postojeća fasadna obrada (npr.malter) u dobrom stanju

(nije

sklon

padu

u

delovima

ili

celosti),

dodatna

termoizolacija se može postaviti direktno [Slika 4] 

U slučaju da je postojeći malter oštećen i sklon padu, mora se predvideti njegovo rušenje do konstruktivnog sloja zida, kao i čišćenje spojnica u zidovima [Slika 5].

Intervencija sa unutrašnje strane (iznuđeno rešenje), koje se može prihvatiti samo u slučaju da fasada nije dostupna za rad, ili je zabranjeno intervenisati sa spoljne strane, jer je zgrada npr.pod zaštitom. Ovakva rešenja negativno utiču i na smanjenje korisne površine u enterijeru. Uglavnom se koriste rešenja koja imaju pločastu završnu enterijersku oblogu, npr. gips‐karton ploče 1.25 cm debljine, na metalnoj pocinkovanoj 12

podkonstrukciji, koja je u istoj ravni sa termičkom izolacijom (uglavnom MW), zbog suve montaže (brži rad i nema potrebe za sušenjem) [Slika 6]. Rešenja sa tankoslojnim malterom preko termoizolacije treba izbegavati zbog nedovoljne mehaničke otpornosti na udar. U slučaju da se ipak predviđa takvo rešenje (sa tankoslojnim malterom), potrebno je da se predvidi nezapaljiva termoizolacija (npr. MW) Intervencija na zidovima od ćerpiča [Slika 9] i naboja [Slika 10], treba da uvaži specifičnosti ovih rešenja koja se javljaju uglavnom u starim Vojvođanskim kućama, i da ne poremeti difuziju vodene pare u ovim sklopovima koji su veoma osetljivi na vlagu. U tom smislu, za termoizolacione materijale se mogu preporučiti samo prirodni materijali (trska), ili materijali sa malim difuznim otporom (mineralna vuna).

Postojeći masivni zid, npr. armirano betonski, debljine 16cm, termoizolovan sa 5cm polistirena, vazdušni sloj 2cm, ozidan fasadnom ili silikatnom opekom debljine 12cm [Slika 11].

13

Intervencija na ovakvom zidu je osetljiva prvenstveno zbog narušavanja vizuelnog identiteta zgrade. Fasadna i‐ili silikatna opeka su plemeniti materijali,

koje

je

jednostavno

šteta

sakriti

(prekriti

dodatnim

termoizolacionim slojem). Postoji mogućnost, doduše, lepljenja keramike koja imitira opeku, ili „špalt opeke“, kako bi se donekle sačuvao prvobitni arhitektonski izraz. Savetuje se da se sve ostale pozicije podvrgnu intervenciji, ako je potrebno i znatno ozbiljnijoj, a da se ukoliko je moguće ova pozicija izostavi. Postojeći zid, masivne konstrukcije, spolja termoizolovan pre nekog perioda, ali ne zadovoljava današnje kriterijume [Slika 12].

Intervencija je isključivo sa spoljne strane (zgrada koja ima ovakvu fasadu nije sigurno pod zaštitom, a fasada je dostupna).

14



Direktno

apliciranje

novih

slojeva

termoizolacije

i

maltera

(kontaktna fasada), sa obaveznim tiplovanjem za konstruktivni sloj zida, pod uslovom da je postojeća fasada i fasadna obrada u zdravom stanju [Slika 13] 

Rušenje postojeće fasadne obrade i izolacije, pod uslovom da je sklona padu u delovima, ili celosti, i izrada nove termoizolacije i zaštitno dekorativnog sloja [Slika 14].

Pravila: Termoizolacioni sloj ne može biti finalni unutrašnji ili finalni spoljašnji sloj Preporuke: Termoizolacioni

sloj

je

bolje

da

se

nalazi

sa

spoljašnje

strane

sloj

nalazi

sa

unutrašnje

strane

konstruktivnog sloja. U

slučaju

da

se

termoizolacioni

konstruktivnog sloja, obratiti pažnju na unutrašnju obradu, koja mora imati dovoljnu mehaničku otpornost na udare i dovoljnu protivpožarnu zaštitu.

15

7.2 Horizontalne i kose konstrukcije Masivne-konstrukcija na bazi armiranog betona Pune [Slika 15] i ošupljene [Slika 16] armirano betonske ploče, klasična ili prefabrikovana izgradnja. Rebraste i sitnorebraste [Slika 17] konstrukcije, kasetirane [Slika 18], od betona sa teškim agregatom, klasično ili prefabrikovano izvedene.

Sitnorebraste konstrukcije, armirano betonska rebra, od klasičnog betona, sa teškim agregatom, 

rebra prefabrikovana, ploča klasično iѕvedena (HERBST,AVRAMENKO) [Slika 19]



rebra i ploča prefabrikovane (STANDARD) [Slika 20].

Sitnorebraste poluprefabrikovane konstrukcije, armirano betonska rebra, od klasičnog betona opekarski šuplji blokovi ispune (LMT [Slika 21], TM [Slika 22]).

16

Sitnorebraste konstrukcije, armirano betonska rebra, od klasičnog betona, blokovi ispune od gas betona (YTONG) [Slika 23]. Pune ili ošupljene ploče od betonskih derivata, npr, drvobetona (Durisol i sl.)

Masivne-konstrukcije na bazi opeke Svodovi [Slika 24], npr. „Pruski svod“ oslonjen na čelične valjane nosače (I profile), koji su postavljeni na raѕmaku od oko 1m [Slika 25].

Lake konstrukcije: Metalne, najčešće čelični naborani limovi, postavljeni preko čeličnih nosača (valjanih ili varenih). Drvene, izvedene od pune građe, ili u novije vreme od lameliranih nosača, razmaka u funkciji površinskog nasača postavljenog preko (daske, šper ploča, iverica i sl.). 17

7.3 Ravan krov (iznad grejanog prostora) Tipovi prema načinu korišćenja (razlika u finalnoj spoljašnjoj obradi, nema bitnih razlika sa termičkog aspekta): 

Prohodni



Neprohodni

Osnovni slojevi (od unutra ka spolja):  Unutrašnja obrada  Konstruktivni sloj  Parozaštitni sloj  Termoizolacioni sloj  Zaštitni sloj / sloj za pad  Hidroizolacioni sloj  Zaštitni sloj Materijali za hidroizolaciju se uglavnom prave u obliku traka ili u vidu premaza. Dominiraju proizvodi u vidu traka koje se preklapaju uzdužno i poprečno i međusobno spajaju varenjem, a mogu biti na bazi: o Bitumena, koje se postavljaju u više slojeva (2‐4), u funkciji nagiba, debljina jedne trake 2‐4mm. o Plastičnih masa (EPDM npr), koje se postavljaju u jednom sloju, debljine 1‐3mm. Postojeće stanje (masivni krovovi):

Najčešći slučaj u praksi je vezan za zgrade kolektivnog stanovanja, koje su po pravilu izvedene sa masivnim krovnim konstrukcijama. Izolacioni slojevi su izvođeni, takođe po pravilu, sa spoljašnje strane i kod neprohodnih [Slika 26] i kod prohodnih krovova (terasa) [Slika 27] . Zbog problema sa procurivanjem, jedan broj ravnih krovova je nadzidan sa kosim krovovima, a jedan deo je parcijalno saniran.

18

Veoma često se javlja situacija, naročito kod manjih, porodičnih kuća, da su delovi terasa zapravo ravni krovovi za prostorije koje su ispod njih, koji veoma često nemaju nikakvu termičku izolaciju, pa iako možda ne dominiraju problemi sa procurivanjem, postoje problemi sa kondezacijom i buđanjem, naročito u uglovima i na spoju plafon-zid.

Intervencija: Proračunom se obično dokaže da je potrebno značajno povećanje debljine termičke izolacije, što može biti kompleksno kod prohodnih krovova, jer za posledicu ima podizanje kote gotovog poda na krovnoj površini, i ima lančane posledice na druge elemente, kao što su vrata, stepenice, instalacije i sl. Ovo rezultuje obimnim radovima, koje svako treba predvideti. Kod neprohodnih krovova, nabrojani problemi su redukovani na dimenzinalne (npr.da li je nazidak dovoljne visine). Na projektantu je izbor da: Predvidi skidanje samo zaštitnog sloja (uglavnom kod neprohodnih krovova),

i

da

planira

dodavanje

novih

termoizolacionih

i

hidroizolacionih slojeva, kao i novog zaštitnog sloja, po pravilu sa spoljašnje strane [Slika 28] 19

Predvidi skidanje svih postojećih slojeva, do osnovne konstrukcije, te izradu potpuno novih slojeva ravnog krova, po pravilu sa spoljašnje strane [Slika 29]

U iznuđenim situacijama, kada nije dostupan izlazak ili korišćenje krovne površine, a nema problema oko procurivanja, moguće je predvideti postavljanje dodatne termoizolacije sa unutrašnje strane krovne konstrukcije [Slika 30].

20

Obzirom da je reč o enterijerskim radovima, jasno je da postoje sledeći problemi: o Smanjuje se korisna visina u podkrovnoj prostoriji o Izvode se radovi u podkrovnoj prostoriji o Remeti se ionako problematičan difuzni tok. Treba naročito obratiti pažnju da se dobro izvede parozaštita, koju je potrebno postaviti na sloju

između

enterijerske

plafonske

ploče

i

unutrašnje

termoizolacije, kako bi se sprečile građevinske štete, pa čak i padanje plafonske konstrukcije. Preporuke i pravila:

 Termoizolacija treba da bude sa spoljašnje (hladne) strane.  Opciono je dozvovoljeno, ali samo kao iznuđeno rešenje, da se termoizolacioni sloj podeli (jedan deo sa spoljne strane, drugi deo sa unutrašnje strane konstrukcije).  Najlošije rešenje je kada se termoizolacioni sloj nalazi sa unutrašnje strane konstrukcije, i opasnost od procurivanja je daleko veća zbog izraženih termičkih dilatacija u konstrukciji, koje se prenose i na hidroizolacione slojeve.  Sloj za rasterećenje parnog pritiska i parna brana po pravilu moraju postojati (kao jedan ili kao dva proizvoda). Ovaj sloj mora biti povezan sa atmosferom (odgovarajući arhitektonski detalj). Ovo se ne vidi u proračunu, ali u slučaju da ova veza ne postoji. Sasvim je izvesno da će posle par zimskih sezona doći do građevinskih šteta.  Na prohodnim ravnim krovovima (ravnim terasama) se mora preko hidroizolacije predvideti mehanička zaštita (cementna košuljica npr, sa ili bez keramike, kamene ili betonske ploče i sl.).

21

 Laki krovovi (na industrijskim halama npr), nemaju masivne zaštitne

slojeve.

Kod

njih

je

moguće

direktno

postavljanje

hidroizolacionih membrana preko termoizolacije. Izolacioni slojevi se postavljaju isključivo sa spoljašnje strane [Slika 31].

 Termoizolacioni sloj ne može biti finalni unutrašnji ili finalni spoljašnji sloj.  Ukoliko nema masivnog zaštitnog sloja, termoizolacija mora biti od nezapaljivog materijala (MW), što je obično slučaj kod lakih krovova na industrijskim objektima.

7.4 Kos krov (iznad grejanog prostora) Osnovni slojevi (od unutra ka spolja):  Unutrašnja obrada  Parozaštitni sloj  Konstruktivni sloj  Termoizolacioni sloj  Rezervni hidroizolacioni sloj  Krovni pokrivač, sa podkonstrukcijom U zavisnosti od nagiba krovnih ravni, vrši se odabir krovnog pokrivača. U principu svi krovni pokrivači malog formata (različite vrste glinenih ili betonskih crepova i ploča na bazi cementa) su pogodne za srednje i strmije nagibe, jer imaju dosta međusobnih spojeva. Krovovi blagih nagiba se pokrivaju uglavnom pokrivačima velikih formata, ili trakama, 22

uglavnom na bazi metala (čelični pocinkovani ili plastificirani lim, aluminijumski lim, cinčani lim, bakarni lim i sl.), zbog manjeg broja (dužine) spojeva, naročito poprečnih, kao najkritičnijih. U opštem slučaju, vrsta krovnog pokrivača ne utiče bitno na toplotne gubitke, jer im se spojevi ne smatraju zaptivenim. Limeni pokrivači, s druge strane, mogu negativno uticati na difuzijski tok, i zbog njihovog velikog difuznog otpora, mogu se javiti značajne građevinske štete, u slučaju da nije ostvareno provetravanje krovnog pokrivača. Krovni pokrivač utiče na toplotne dobitke, koji su u zimskom periodu manje izraženi, ali u dominantni u letnjem, tako je potrebno predvideti dobro provetravanje pokrivača, naročito ako je metalni, te u zavisnosti od njegove boje, pravilno odrediti koeficijenat apsorpcije (alfa). Postojeće stanje (masivni krovovi): Masivni kosi krovovi su rađeni u slučaju da je potkrovni prostor bio namenjen (za stanovanje najčešće), u originalnom projektnom rešenju, uglavnom u zgradama za kolektivno stanovanje. U odnosu na osnovnu konstrukciju, rešenja su ista kao i za druge horizontalne konstrukcije. U odnosu na izolaciju sreću se sledeća rešenja: Armirano betonske ploče, ili rebraste polumontažne konstrukcije (LMT, TM), termički izolovane sa spoljne strane. Izolacija je postavljena između drvenih distancera (rogova), preko kojih je izvršeno

oplaćivanje

i

postavljanje

krovnog

pokrivača

sa

podkonstrukcijom [Slika 32].

23

Polumontažne konstrukcije, rebrastog tipa, sa opekarskim ispunama (LMT, TM), bez ikakve termoizolacije, samo sa krovnim pokrivačem i njegovom podkonstrukcijom Najređe su montažne konstrukcije od punih ili ošupljenih ploča od gas betona ili drvobetona, bez termoizolacije, samo sa krovnim pokrivačem. Postojeće stanje (drveni krovovi): Drvena krovna konstrukcija se obično sastoji od rogova (pune drvene građe) širine od 10‐12 cm, visine od 12 do 16 cm, na međusobnom razmaku od 60‐100 cm. U našoj graditeljskoj praksi je bilo uobičajeno da se termoizolacija (stišljiva, poput staklene vune), postavljala između rogova, u debljini 5‐10cm. Sa donje, enterijerske strane, preko rogova se razapinjala folija koja je imala ulogu parne brane, a enterijerska obrada je bila u drvetu (lamperija) ili u gipsu (gips karton ploče). Sa gornje strane rogova, radi se oplata (drvene daske, ili drveni pločasti proizvodi (OSB ili šper),

u

debljini

oko

2cm.

Preko

ovoga

je

postavljana

rezervna

hidroizolaciona membrana, uglavnom na bazi bitumena, a potom drvene podletve (letve 5/3cm koje prate pad krova) i letve 5/3cm na raѕmaku koji

odgovara

krovnom

pokrivaču,

uglavnom

crepovima

različitih

profilacija [Slika 33]. Krovovi blagih nagiba, ili zasvođenih oblika (poluobličasti), se pokrivaju limom (pocinkovani čelični, ili aluminijumski, 0.6‐0.8mm debljine), postavljenim preko daščane oplate presvučenom bitumenskom krovnom trakom.

24

Intervencija na drvenim krovovima je poput intervencije na masivnim kosim krovovima skopčana sa tretmanom krovnog pokrivača, odnosno odlukom da li se sme menjati kota krovnih ravni, a sa tim i kota ostalih pratećih radova (npr.limarskih). Prema tome postoje dve opcije: Intervencija sa unutrašnje strane, kada se ne remeti postojeće krovni pokrivač, a u enterijeru se formira novi spušteni plafon, sa oblogom od gips ili drveta, čija podkonstrukcija (drvena ili metalna) je okačena o postojeće rogove [Slika 34]. Dopunska termoizolacija se postavlja u međuprostor između postojećeg krovnog plafona i novoprojektovanog, i može da bude slobodno polegnuta po spoljnoj strani novog plafona, ili da bude pričvršćena za postojeći plafon. Postojeći plafon je potrebno demontirati u slučaju da krovna konstrukcija nema zadovoljavajuću nosivist, naročito ako je uočljiv ugib rogova. Ne treba zaboraviti parozaštitnu membranu, koju treba razapeti preko nosača novog plafona, pre montaže enetrijerske plafonske obloge. Ovakva intervencija redukuje raspoloživu visinu potkrovnog prostora. Intervencija sa spoljašnje strane [Slika 35], koja podrazumeva demontažu krovnog pokrivača i ostalih slojeva, sve do konstrukcije (rogova).

Ova

intervencija

otvara

problem

formiranja

novih

distancera, za formiranje prostora za dodatnu termoizolaciju. Imajući u vidu povezane radove, nesumljivo je ova opcija značajno skuplja i može se poistovetiti sa obimnom rekonstrukcijom krova.

25

7.5 Konstrukcija ispod negrejanog prostora Najčešće

se

radi

o

tavanici

ispod

negrejanog

tavana.

Osnovna

konstrukcija (noseća) u skladu sa ranije opisanim. Postojeće stanje (masivne tavanice): Bez obzira na tip, u praksi su prisutna sledeća rešenja: Tavanica nema u svojoj strukturi nikakve izolacione slojeve. Tavanica ima izolacioni sloj sa gornje strane, koji može biti:  Od zemlje, pomešane sa seckanom slamom [Slika 36]  Od industrijski proizvedenih termoizolacionih materijala i proizvoda. Izolacioni sloj može biti: 

Fizički zaštićen (kod prohodnih tavanskih prostora). Zaštita se uglavnom

sastoji

od

cementne

košuljice,

debljine

do

5cm.

Termoizolacija je od različitih materijala, po pravilu od „tvrdih“ ploča, po kojima može da se gazi [Slika 37]. 

Fizički nezaštićen (kod neprohodnih tavanskih prostora‐uglavnom zbog male korisne visine). Termoizolacija je od različitih materijala. Ovakvo rešenje nije preporučljivo zbog mogućnosti raznošenja.

26

Intervencija na masivnim tavanicama podrazumeva: U slučaju da ne postoji nikakva izolacija potrebno je predvideti postavljanje parozaštitne membrane, polaganje ploča „tvrde“ termoizolacije, postavljanje zaštitne folije, izrada armirane cementne košuljice. U slučaju da se radi sa termoizolatorima koji imaju zatvorenu ćelijsku strukturu pa ne upijaju vodu (EPS, XPS), moguće je izostaviti parozaštitnu membranu i zaštitnu foliju. U slučaju da postoji sloj zemlje preko konstrukcije, potrebno je predvideti njeno uklanjanje i odvoz na deponiju, te ponoviti ostale radove iz prethodnog stava [Slika 38]

U slučaju da postoji određena izolacija, ali je nedovoljna sa energetskog aspekta, potrebno je proučiti osnovnu konstrukciju, i njenu nosivost. Naime, ukoliko postojeće rešenje podrazumeva cementnu košuljicu, dodavanje novog izolacionog sloja, sa izradom nove cementne košuljice, bi dupliralo težinu (košuljice), što može nepotrebno opteretiti konstrukciju. U slučaju da se statičkom analizom pokaže da nema opasnosti po stabilnost konstrukcije, može se pristupiti takvoj intervenciji [Slika 39],u suprotnom, mora se predvideti rušenje postojeće košuljice, koje je obično povezano i sa rušenjem postojećeg izolacionog materijala, te izrada novih slojeva [Slika 40].

27

U slučaju stvarno neprohodnih tavanskih prostora, moguće je predvideti dodavanje termoizolacionih materijala, bez fizičke zaštite. Međutim, čak i u slučaju upotrebe „tvrdih“ materijala sa zatvorenom ćelijskom strukturom, u cilju smanjenja osetljivosti na vodu, treba napomenuti da nisu izbegnute opasnosti od šteta koje mogu naneti životinje (glodari). Ne treba, takođe, ni smetnuti s uma, da nezaštićenei termoizolatori, sem nezapaljivih (MW), su izložene požarnim problemima. Drvene tavanice:

Specifičnost se javlja kod drvenih konstrukcija, koje su se veoma često koristile u kućama u periodu pre drugog svetskog rata, pa i kasnije, čak do sedamdesetih godina prošlog veka, u porodičnim kućama, pa i višeporodičnim, zidanim na tradicionalan način, masivnih zidova, od opeke, kasnije od opekarskih blokova. Ovakva konstrukcije se naziva „karatavan“, a radila se u svrhu sprezanja sa drvenom krovnom konstrukcijom kosog krova sa jedne strane, a sa druge strane u svru smanjenja težine, odnosno uštede, bez obzira što su druge međuspratne konstrukcije bile izvedene na neki drugi način (najčešće kao masivne, betonske).

28

U karatavanu, drvene grede (tavanjače) su međusobno razmaknute od 50‐100 cm. Sa donje strane su ukivane drvene letve, na razmaku 10‐20 cm, preko kojih je, sa donje strane žicom uvezivana trska, koja je malterisana „čok“ malterom (krečni malter). Sa gornje strane tavanjača, postavljale su se drvene daske 2‐3 cm, a preko njih navlačio sloj zemlje debljine do 10 cm, koji je služio kao termoizolator, a i apsorbovao je eventualne manje količine vode procurele sa krova. Međuprostor između tavanjača je najčešće ostajao prazan, i kao mirujući sloj vazduha imao funkciju termoizolatora [Slika 41].

Nešto ređa situacija je bila da su se u zoni između tavanjača ukivale letve bočno, približno na polovini visine tavanjače, eventualno u gornjoj trećini visine, postavljale daske preko tako ukovanih letava, čime je formirana površina za navlačenje zemlje, do poravnanja sa gornjom kotom tavanjača. Preko toga je rađeno podaščanje, kao finalna, gazišna površina [Slika 42]. U oba pomenuta slučaja, najčešće se u zemlju dodavala iscekana slama, u cilju poboljšanja izolacionih sposobnosti.

29

Intervencija na „karatavanu“ je specifična, i podrazumeva sledeće radove: Uklanjanje sloja zemlje i odvoženje na deponiju Otkivanje pokrivnih dasaka, delimično, ili kompletno Punjenje međuprostora termoizolacionim materijalom. Najčešće se koriste „mekani“ materijali, kao što je staklena ili kamena vuna (MW), koji bolje popunjavaju taj međuprostor, ili kombinovano sa „tvrđim“ materijalima (EPS, XPS). Moguće je formirati „jastuke“ od mineralne vune (MW umotana u PE foliju). Ponovno zakivanje demontiranih dasaka, uz eventualnu zamenu oštećenih, ili postavljanje potpuno novih dasaka ili brodkog poda [Slika 43], [Slika 44].

30

7.6 Konstrukcija iznad negrejanog prostora Najčešće se radi o tavanici iznad negrejanog podruma ili iznad negrejanog ulaznog hodnika. Osnovna konstrukcija (noseća) u skladu sa ranije opisanim. Postojeće stanje (masivne tavanice):

Bez obzira na tip, u praksi su prisutna sledeća rešenja: Tavanica nema u svojoj strukturi izolacione slojeve [Slika 45]

Tavanica

ima

termoizolacioni

sloj

sa

gornje

strane

osnovne

konstrukcije, koji je često deo „plivajućeg“ poda, dakle istog poda kao i na bilo kojoj etaži, a odnosi se najčešće na ploče manjih debljina,

do

2cm,

od

tvrdo

presovane

mineralne

vune,

ili

elastificarnog stiropora. Tavanice,

koja

osim

prethodno

pomenutog,

ima

i

dodatni

termoizolacioni sloj sa donje strane. Ovakva izolacija je fizički pričvršćena za osnovnu konstrukciju (lepljena i tiplovana), pa enterijerski zaštićena, najčešće malterisanjem [Slika 46], ili je distancirana od konstrukcije i polegnuta po spuštenom plafonu koji je obešen sa donje strane osnovne konstrukcije.

31

Kod novijih zgrada, naročito ukoliko se tavanica nalazi nad garažom,

uobičajeno

je

rešenje

da

se

kompletna

potrebna

termoizolacija smešta iznad primarne konstrukcije [Slika 47], što je dobro sa aspekta protivpožarne zaštite, ali utiče na planove oplate konstrukcije i stepeništa naročito, zbog drugačije konstruktivne visine u odnosu na tipsku.

Intervencija: U

najvećem

broju

slučajeva,

kod

rešenja

sa

sitnorebrastom

konstrukcijom, sa donje, podrumske strane nije rađen plafon. Ovo pruža mogućnost da se intervencija dosledno sprovede sa donje, hladnije strane, tako što bi se uradio plafon, u današnje vreme, najverovatnije od gipskartonskih ploča na metalnoj, pocinkovanoj podkonstrukciji, koju treba tiplovati za armirano betonska rebra. U formirani međuprostor, postaviti termoizolaciju projektovane debljine, od nezapaljivog materijala [Slika 48]. Kod konstrukcije tipa pune ploče, moguća je identična intervencija [Slika 47].

32

Drvene tavanice: Retko su prisutne, uglavnom u kućama u kojima nema uopšte armiranog betona, koje datiraju sa početka prošlog veka, ili su starije. Po strukturi su slične rešenjima opisanim kod „karatavana“. Razlika je u tome, što ovde nema izraženog sloja zemlje, kao finalne obloge, već su najčešće preko podaščanih tavanjača postavljane podpatosnice (drvene gredice 8/5 cm), polegnute u sloju peska, na međusobnom rastojanju do 50 cm, preko kojih je ukivan patos (brodski pod), i opciono preko njega ukivan parket. Međuprostor između podpatosnica je ispunjavan peskom ili šutom. Imajući u vidu da se prostor iznad negrejanog npr.podruma, koristi, za npr.stanovanje, jasno je da intervencija treba da bude sa suprotne strane, dakle sa donje, podrumske strane. U slučaju da postoji plafon (malter preko trske preko letvi), dve su opcije moguće: Srušiti postojeći plafon, i međuprostor između drvenih greda ispuniti sa stišljivom termoizolacijom, te uraditi novi plafon, u današnje vrema, najverovatnije od gipskartonskih ploča. Ovo otvara radove na rušenju, i povećava cenu, ali štedi na prostoru, jer se čista visina u podrumu neće promeniti Uraditi novi plafon sa donje strane, najverovatnije od gipskartonskih ploča na pocinkovanoj ili drvenoj podkonstrukciji. U međuprostoru nosača podkonstrukcije postaviti stišljivu termoizolaciju, „meku“ staklenu ili kamenu vunu.

33

7.7 Konstrukcija iznad spoljašnjeg prostora Najčešće se radi o tavanici koja je prepuštena preko fasadnih zidova i formira erkere (ispuste). Često je formirana nad prolazima (pasažima) u parteru. Osnovna konstrukcija (noseća) u skladu sa ranije opisanim. Postojeće stanje (masivne tavanice):

Bez obzira na tip, u praksi su prisutna sledeća rešenja: Tavanica nema u svojoj strukturi nikakve izolacione slojeve [Slika 50]. Tavanica

ima

termoizolacioni

sloj

sa

gornje

strane

osnovne

konstrukcije, koji je često deo „plivajućeg“ poda, dakle istog poda kao i na bilo kojoj etaži, a odnosi se najčešće na ploče manjih debljina,

do

2cm,

od

tvrdo

presovane

mineralne

vune,

ili

elastificarnog stiropora [Slika 51]. Tavanice,

koja

osim

prethodno

pomenutog,

ima

i

dodatni

termoizolacioni sloj sa donje strane. Ovakva izolacija je fizički pričvršćena za osnovnu konstrukciju (lepljena i tiplovana), pa enterijerski zaštićena, najčešće malterisanjem, ili je distancirana od konstrukcije i polegnuta po spuštenom plafonu koji je obešen sa donje strane osnovne konstrukcije [Slika 52].

34

Intervencija:

Tavanica ovog tipa, potpuno neizolovana, treba po pravilu da bude termoizolovana ѕa donje (spoljašnje) strane. Uglavnom se koristi ista tehnologija kao i u slučaju fasadne izolacije (lepljenje termoizolacije, tiplovanje, i tankoslojni malter [Slika 53]. Tavanica koja u svom sastavu ima samo izolaciju u sklopu plivajućeg poda, tretira se na isti način kao i prethodna [Slika 54]. U slučaju da određena termoizolacija postoji, kaoja je u novim okolnostima nedovoljna, dodavanje dopunske termoizolacije je analogno postupku dadavanja na fasadnom zidu. U slučaju da postoji spušten plafon, potrebno je izvrštiti njegovu demontažu ili rušenje

[Slika

55],

pri

čemu

će

postojeća

termoizolacija

najverovatnije biti za otpad, tako da se preporučuje predviđanje potpuno nove. U slučaju da se predviđa novi spušteni plafon, predvideti tip koji je otporan na vlagu, vodu i uticaje vetra (ploče na bazi cementa, ili metala, eventualno obloge na bazi drveta).

35

7.8 Zid prema negrejanom prostoru Najčešće se radi o zidovima, u zgradama kolektivnog stanovanja, ka negrejanom stepeništu ili hodniku, a u ređim slučajevima prema pomoćnim ili tehničkim prostorijama. U individualnim kućama, uglavnom se odnose na zidove ka garažama koje se ne greju. Po pravilu, u našoj graditeljskoj praksi, svi ovi zidovi su masivni. Postojeće stanje (masivni zidovi): Stepenišni i hodnički zidovi su uglavnom izvođeni kao:  Armirano betonski zidovi debljina 12‐25 cm, bez termoizolacije, obostrano malterisani[Slika 56].

 Zidovi od pune opeke, debljina 25‐38cm, bez termoizolacije, obostrano malterisani krečnim, eventualno produžnim malterom  Zidovi od opekarskih blokova debljina 19‐25cm, bez termoizolacije, obostrano malterisanih krečnim ili produžnim malterom [Slika 57].

36

 Zidovi od betonskih ili Durisol blokova punjenih betonom, debljina 20‐30cm  Zidovi od gas betonskih blokova, debljina 20‐30cm, neizolovani, obostrano malterisani  U novije vreme (zadnje dve decenije), prisutno je termoizolovanje ovih zidova, tako da se termoizolacija skromnijih debljina (2‐ 5cm) postavljala sa stepenišne strane, poput fasadne, a enterijerska obloga je morala da zadovolji mehaničke i protivpožarne uslove [Slika 58].

Intervencija:

Po pravilu, intervenciji se pristupa sa spoljašnje (stepenišne) strane [Slika59], a sa unutrašnje strane [Slika 60] se radi u krajnjoj nuždi, jer:  Intervencija sa unutrašnje strane (u stanovima) bi smanjila korisnu površinu stana (što niko ne želi)  Uzrokovala bi dodatne probleme oko: • elektro instalacija (utičnice i prekidači bi morali da se izmeste), • mašinskih instalacija grejanja (cevni razvod, ukoliko

prolazi tom

trasom, bi ostao zarobljen) • instalacija vodovoda i kanalizacije, u slučaju (što se šesto dešava) da su oko tih zidova locirani mokri čvorovi,  To je ispravna lokacija sa aspekta građevinske fizike

37

Osnovni kriterijum za procenu realnosti izvođenja dodatne termoizolacije na ovoj poziciji je raspoloživi prostor, naročiti postojeća širina stepenišnog kraka. To znači da nije dozvoljeno suziti svetlu širinu prolaza (stpenišnog kraka), na dimenziju ispod propisima dozvoljene (obično 120cm, ali zavisi i od spratnosti, odnosno kapaciteta evakuacionog puta). U krajnjim slučajevima je moguće suziti postojeću svetlu širinu prolaza, ukoliko je ograda npr. izvedena kao stojeća, pa je moguće pomeriti ogradu, tako da bude viseća (da tangira stepenišni krak), čime se može kompezovati sporna dimenzija. Drugi kriterijum je protivppožarna zaštita, koji praktično navodi na upotrebu nezapaljivih materijala (mineralna vuna npr.). Mora se voditi računa o mehaničkim oštećenjima, tako da enterijerska zaštita dodate termoizolacije mora biti u skladu sa ovim. To praktično isključuje tankoslojne maltere, a kao rešenje se nameću ploče na bazi cementa, montirane

na

podkonstrukciju

(suva

montaža),

ili

malterisanje

debeloslojnim malterom (ankerovanje armaturne mreže, rabiciranje, višeslojno malterisanje).

38

7.9 Pod na tlu (u grejanom prostoru) Postojeće stanje:

 Podna konstrukcija ne postoji, iѕvedena je podloga od nabijene zemlje, preko koje su polegnute drvene podpatosnice (8/5cm), na ranaku do 50cm, preko kojih je ukovan patos (daske ili brodski pod) [Slika 61].  Podna konstrukcija od nearmiranog ili lako armiranog betona, debljine do 10cm, izvedenog preko tampona od šljunka. Preko betonske ploče, izvedena je bitumenska hidroizolacija, preko nje cementna košuljica, Podna obloga (parket, keramika ili PVC trake) [Slika 62].  Podna konstrukcija od nabijenog ili armiranog betona, debljine do 6‐12cm, preko tampon sloja. Preko betonske ploče, izvedena je bitumenska hidroizolacija, jednoslojna. Postavljene termoizolacione ploče, najčešće Stiropor, 2‐5cm debljine, preko kog je izvedena cementna košuljica 4‐5cm debljine, i podna obloga (parket 2cm, ili keramika na lepku 1cm) [Slika 63].

39

Intervencija:

Pod na tlu je najosetljivija konstrukcija za intervencije, zbog toga što je raspoloživi prostor najmanji (sa spoljne, odnosno donje strane, pristup nije moguć), a s gornje strane, limitiran kotom gotovog poda. Od te kote zavise i ostali elementi u kući, od kojih su najugroženija vrata i stepenice. Ovo znači, da bilo kakvo podizanje kote gotovog poda (zbog dodavanja termoizolacije), podrazumeva: 

intervenciju na vratima (kod malih promena, moguće je samo skratiti krilo, a kod velikih to podrazumeva vađenje štoka vrata, rušenje nadvratnika, montažu vrata itd.



intervenciju

na

stepenicama

(ukoliko

postoje),

u

smislu

kompezovanja razlika u visinama gazišta (prvi stepenik je u ovom slučaju niži). U svakom od nabrojanih slučajeva postojećeg stanja, rušenje podne obloge je neminovno. Jedino u prvom slučaju, u kome ne postoji masivna podna konstrukcija (nema ploče), moguće je spustiti početnu kotu na potrebnu

dubinu,

hidroizolaciju,

i

odraditi

termoizolaciju,

sve

nove

košuljicu

i

slojeve: novu

betonsku

podnu

ploču,

oblogu.

U

slučajevima kada postoji armirano betonska ploča, svaka ozbiljnija intervencija je povezana sa njenim rušenjem, što je malo verovatno u praksi. Ovo znači, da je pod na tlu pozicija sa najmanjim izgledima za realnu intervenciju.

40

8. Literatura

1) PRAVILNIK O ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI ZGRADA ("Sl. glasnik RS", br. 61/2011) 2) Željko

Koški,

„GRADJEVINSKA

FIZIKA“,Osijek

2012.

(drugo

dopunjeno izdanje),Sveučilište Josipa JurjaStrossmayera u Osijeku 3) Inženjerska komora Srbije (www.ing.komora.rs)

41