Samir Begovic_Dodiplomski rad.docx

UNIVERZITET U SARAJEVU FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK ZA HISTORIJU

Dodiplomski rad Tema: Ekmečićevo razumijevanje ustanka u Bosni 1875 – 1878. i komparacija sa drugim historiografskim djelima

Mentor: Prof. dr. Edin Radušić

Kandidat: Samir Begović

Sarajevo, septembar 2015.

1

Uvod

Ako jedan od najvažnijih događaja u bosansko-hercegovačkoj historiji u historiografiji dobije oličenje u ličnosti jednog historičara koji se titulira kao ''historičar ustanka'', njegovim djelima se treba posvetiti dužna pažnja. Niz djela, knjiga, osvrta i članaka Milorada Ekmečića koji tematiziraju ustanak u Bosni 1875. – 1878. godine, prva su referenca kada se neko počinje baviti ovom temom. Kroz monografiju Ustanak u Bosni 1875 – 1878. Ekmečić je najavio (a time značajno i odredio pravac kretanja historiografije o ustanku) na kojim temeljima će počivati njegovi argumenti u dokazivanju suštine ustanka. Veliki značaj koji u našoj historiografiji ima ustanak (a u okviru Istočnog pitanja i u evropskoj historiografiji) te Milorad Ekmečić kao najreprezentativniji primjer historičara koje je, baveći se ovom temom, odredio pravac budućih istraživanja, provocira potrebu (budući da su se pojavila mnoga djela koja drugačije sagledavaju nemire u Bosni pred okupaciju) za preispitivanjem stavova iznesenih u Ekmečićevim djelima. Ekmečić je napisao niz djela u različitom tematskom i vremenskom kontekstu pa smatramo da je, zbog značaja koji ta djela imaju, potrebno analizirati teze koje u sveobuhvatnosti iznosi prvo u knjizi Ustanak u Bosni 1875-1878. Djela koja su kasnije objavljena predstavljamo u komparaciji sa navedenim djelom. Isto postupamo kada su u pitanju i novija istraživanja koja se bave ustankom a koja se nisu razvijala pod utjecajem Ekmečićevih istraživanja. Cilj nam je komparativnom metodom utvrditi u kojem stepenu izrživosti stoje autorove teze, da li su novija istraživanja obezvrijedila Ekmečićeve tvrdnje ili one sada imaju još veću vrijednost. Ekmečiću možemo zahvaliti za popularizaciju ove teme u našoj ali i svjetskoj historiografiji. Nakon njega, pojavljuje se niz djela koje iz različitih uglova sagledavaju problem ustanka, a mi smo izdvojili one najvažnije. Knjige Ibrahima Tepića i Edina Radušića kao istraživanje djelovanja dvije suprotstavljene sile koje vrše veliku ulogu u istočnom pitanju, dva su suprotstavljena pogleda na ustanak. Posebno je knjiga Edina Radušića nanovo aktualizirala, za mnoge, rješene historiografske dileme. Probleme sa kojima se historiografija susretala ovom knjigom su u jednakoj mjeri i rješeni i produbljeni. Naučnoj javnosti su ponuđeni novi izvori,

2

nova saznanja, svježi pogled, ali istovremeno i otvorila mnoga suštinska pitanja koja sada stoje nad problemom karakterizacije ustaničke krize. Važan doprinos u historiografiji su i djela Galiba Šljive i Hannesa Granditsa. Šljivo je istraživao austro-ugarske arhive i time je upotpunio sliku o ustaničkoj krizi u Bosne i Hercegovine, a Grandits je, istražujući mikrosliku socijalnog života stanovništa Hercegovine devetnaestog stoljeća ponudio temeljnije poglede na uzroke ustanka, kao i na odnose između stanovništva raličitih klasa i konfesija. Kako je literatura ustvari predmet ovoga rada, smatramo za najbolje da prvo predstavimo Ekmečićeve prethodnike Vasu Pelagića i Vasu Čubrilovića koji su se bavili temom ustanka. Zatim predstavljamo kroz najvažnija Ekmečićeva djela, njegov doprinos historiografiji o ustanku. Analiziramo kako je Ekmečić pristupao najvažnijim pitanjima iz ustanka u različitim djelima. Kako se paralelno sa Ekmečićevim radom pojavljivalo i niz drugih djela koja tematiziraju Bosni u Hercegovinu u devetnaestom stoljeću, na kraju smo dali ostvrt i na ta istraživanja, i ocjenili u kojoj mjeri se stavovi ovih autora podudaraju sa Ekmečićevim ili se naprotv konfontiraju sa njima. Nedavnom smrću Milorada Ekmečića zatvorio se jedan krug naučnog pristupa ustanku, ali se čini da su iste dileme o ustanku ostale kao i onda kada se on počeo baviti ovim problemom.

3

Prve historiografske analize ustanka i Ekmečićeva ocjena ovih radova

Vaso Pelagić – Istorija bosansko-hercegovačke bune

U historiografiju, a po stilu dijelom i u književnost, tema ustanka, po tadašnjoj upravnoj organizaciji, u pokrajinama Bosni i Hercegovini, ulazi kroz rukopis Vase Pelagića. Pelagić je bio jedna od ključnih ličnosti u toku ustanka. Ideološki ga je usmjeravao sa socijalističkog stanovišta, što odgovara njegovoj poziciji jednog od prvih socijalista na južnoslavenskom prostoru. Djelo je izdano odmah nakon austro-ugarske okupacije Bosne i Hercegovine, 1979. godine, i uveliko ga karakterizira romantičarski pristup historiografiji. Kao uzroke ustanka Pelagić zastupa tezu da se radi o prvenstveno socijalnim problemima u kojima se našlo seljaštvo. Izričito poriće mogućnost da je ustanak buknuo zbog religioznog ili nacionalnog fanatizma. Pelagić ne negira da je na dizanje ustanka bilo i ''unekoliko političkih pobuda''.1 Međutim, Pelagić smatra da prekogranična propaganda ne bi mogla doprinijeti podizanju ustanka da nije bilo postojećih socijalnih problema. Pelagić dopušta udio političkih uzroka, ali pod njima podrazumijeva namjeru seljaka da se domognu slobode, odnosno oslobode od osmanske vlasti. Za tako loš položaj seljaštva Pelagić okrivljuje reformske poduhvate Osmanskog carstva koje je ''najviše osjetio seljak''.2 U tom kontekstu posebno je oštar prema hrišćanima zakupnicima desetine. Naziva ih ''bakonje'' i optužuje da su ''gori od Turaka''. Pelagić suma sumarum tvrdi da su porezi kao što su trećina i desetina, kao i nejednakost muslimana i hrišćana pred zakonom na štetu potonjih, bili najveći podstrekaći da se seljaštvo pobuni protiv vlasti, i oružanom borbom krene u obračun. Za sami početak ustanka u Hercegovini kaže da je ''1875. izdala godina i da ta pojava bijaše dobro došla hercegovačkim uskocima revolucionarima u Crnoj Gori, Boki Kotorskoj i Kneževini Srbiji, koji su za vrijeme dok bijahu na strani, krstarili pored granica 1 Pelagić Vaso: Istorija bosansko-hercegovačke bune. (Svjetlost) Sarajevo 1953., str. 66. 2 Pelagić:Istorija bosansko-hercegovačke bune, 69. 4

turske države i vrebali zgodu uzbuniti se protiv sileđija. Srbija i Crna Gora ne samo zadovoljno gledale su no i tajno potpomagale tu pojavu kao činjenicu koja je kadra riješiti srpsko i tako nazvano istočno pitanje''.3 U knjizi su izloženi i zapleti koji su se u kasnijim fazama ustanka događali, poput ulaska Srbije i Crne Gore u rat protiv Osmanskog carstva, kasnije i Rusije, sa navođenjem tačaka ugovora koji su sklapani između velikih sila. Za Pelagićevo djelo Ekmečić kaže da je ono sinteza istorije i politike, produženje ustanka na papiru. Za Pelagića kaže da on vjeruje svojim utiscima i da dokazuje da ustanak ima društvenu i ekonomsku predhistoriju.4

Vaso Čubrilović – Ustanak u Bosni 1875 – 1878.

Vaso Čubrilović, za razliku od Pelagića, koji izdaje svoju knjigu pedesetak godina nakon njega, smatra da su reforme donijele određeno poboljšanje položaja hrišćanskog stanovništva, prije svega u vidu opadanja pritiska na ovo potlačeno stanovništvo. 5 Ali, također, tvrdi da su ova poboljšavanja položaja hrišćana doprinijela da oni počinju sve više zahtjevati, sve dok ne zatraže potpunu slobodu.6 Posebna je pažnja u ovom djelu posvećena obogaćivanju hrišćana koji su zaplovili u trgovačke vode nakon 1850. godine. Ovi naraštaji trgovaca bili su nacionalno osvješteni i brzo su uhvatili vezu sa organizacijom Ujedinjena omladina srpska koja je zagovarala revolucionarnu 3 Pelagić:Istorija bosansko-hercegovačke bune, 128. 4 Ekmečić, Milorad: Ustanak u Bosni 1875 – 1878.(Veselin Masleša) Sarajevo 1973, str. 12. 5 Čubrilović, Vaso: Ustanak u Bosni 1875 – 1878.(Novinarsko izdavačka ustanova) Beograd 1996, str. 23. 6 Čubrilović:Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 23. 5

aktivnost. Čak i seljak, prema Čubriloviću, polaže nade nakon niza neuspješnih pobuda, da će ovo novo vođstvo ustanka donijeti konačnu pobjedu.7 Uspješan početak ustanka i njegovo trajanje, za razliku od ranijih pobuna, Čubrilović pripisuje odnosu snaga među Velikim silama, Bizmarkove namjere da Austro-Ugarsku i Rusiju veže za Balkan i tako nastane Istočna kriza. Bez tih okolnosti, smatra Čubrilović, ustanak iz 1875. godine bi završio kao i prethodni pokušaji. 8 Čubrilović jasno iznosi stav da su članovi Ujedinjene omladine srpske, iako je ona ranije prestala sa radom, najviše zaslužni što je došlo do ustanka u Bosni. 9 On jasno ukazuje na osobe koje su organizovano radile na podizanju ustanka, dok socijalne probleme stanovništva spominje povremeno. Za Čubrilovića Ekmečić kaže da njegovo djelo, pored toga što je to prvo pravi historiografski pristup ovoj temi, ono obiluje slabostima. Čubrilović nepotrebno pretpostavlja diplomatsku historiju pa se samo jedna trećina djela odnosi na prikazivanje unutrašnjeg razvoja ustanka. Pogrešno je i to što uzroke ustanka Čubrilović vidi u radu srpskih nacionalnih organizacija, prije svih Ujedinjene omladine srpske. Razlog takvom pogledu na uzrok ustanka, Ekmečić vidi u neprepoznavanju spoja agrarnog i nacionalnog pokreta, kao i neki raniji kritičari. Pored toga, zamjera mu da je nesistematičan i da nije upotpunosti prikazao ustanak, kako u njegovom unutrašnjem razvoju, tako i u njegovoj potpunosti.10

7 Čubrilović:Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 26. 8 Ovako, spremnost triju najjačih sila u Evropi da posreduju pri najmanjem pokretu na Balkanu, stvoriće od ustanka istorijski događaj prvog reda, pokrenuće celo Istočno pitanje, izmeniti kartu Balkana i izazvati sudbonosne sukobe među državama i narodima, te biti tako donekle predigra svetskom ratu 1914. godine. (Čubriliović, Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 27- 28.) 9 Čubrilović:Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 31. 10 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 13. 6

Ekmečićev pristup u monografiji Ustanak u Bosni 1875 – 1878.

Ova monografija je prvi put pojavila 1960. godine i predstavlja, nakon djela Vase Čubrilovića, prvi ozbiljni rad o ustanku po sveobuhvatnosti. Već iz uvoda se prepoznaje da Ekmečić želi istražiti unutrašnji tok ustanka, što uslovljava posvećivanje veće pažnje socijalnoj strani srpskog nacionalnog pokreta za ujedinjenje.11Stoga smatramo da je važo razmotriti određena pitanja, ključne tačke ovog historijskog događaja, kao što su uzroci ustanka i ostala važnapitanja.

Izvori kojima se Ekmečić uglavnom služi

Za dokazivanje svoje teze kako je riječ o agrarnoj pobuni kao i revoluciji (kao i vjerskom ratu ili klasnom sukobu) Ekmečić je značajno iskoristio putopis engleskog istraživača Arthura Evansa. Pomoću Evansovog putopisa12 analizira odnos seljaštva prema zemljoposjednicima, iskorištava neke njegove statističke podatke kao onaj o broju izbjuglica u Monarhiji, određene podatke o ratničkoj praksi i zločinima koji su se dešavali, kao i aktivnosti ustanika na ratištima. Ekmečić vrlo često nekritički pristupa Evansovim navodima. 13 Za Evansa Grandits kaže da je „vatreni obožavalac ustanka'' te dodaje da je se u jednom pismu žalio da engleski konzul pokazuje premalo simpatije za ustanak te tako pogrešno izvještava svoje nadređene. 14To je i dokaz više da se Evansu mora pristupati vrlo oprezno. 11 Šehić, Nusret: Ustanak u Bosni i Hercegovini 1875 – 1870 u jugoslavenskoj istoriografiji u poslejdnjih deset godina 1965 – 1975, Međunarodni naučni skup povodom: 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875 – 1878. Godine, I – III, ANUBiH, Sarajevo, 1977., str. 8 12 Arthur Evans – Through Bosnia and Herzegovina. 13 Dosta podataka koje nam donosi Evans nisu podaci iz prve ruke. (Šehić: Ustanak u Bosni i Hercegovini 1875 – 1870 u jugoslavenskoj istoriografiji u posljednjih deset godina 1965 – 1975, str. 10) 7

Koristi se i dokumentima iz arhiva Beograda, Zagreba i Sarajeva u kojima dominiraju dokumenti tj. zapisi i izvještaji i dopisi najvažnijih aktera dešavanja u ustanku i onih koji su politički djelovali sa strane, kao i institucija koje su ustanici formirali. Važno mjesto u građi koju Ekmečić koristi pripada i časopisima koji su živo obavještavali javnost o toku ustanka, te izvještaji konzula iz Bosanskog ejaleta, evropskih diplomata, predstavnika srpske Vlade i ostalih povjerenika, kao i drugih dopisnika i putopisaca kroz Bosnu i Hercegovinu u vrijeme ustanka. Važno mjesto u istraživačkom poduhvatu Milorada Ekmečića pripada i analiza austro-ugarskih dokumenata koji nas obavještavaju o događajima na granici sa Osmanskim carstvom.

Uzroci ustanka

Za Ekmečića je nesumnjivo da je ustanak počeo kao seljačka pobuna. Motiv je zakup desetine. a uzrok prožimanje poreskih sa širim socijalnim poteškoćama hrišćanskog stanovništva na selu. Za razliku od Čubrilovića, Ekmečić profilira negativne posljedice reformskih zahvata osmanske države. On smatra da su reforme koje je država provodila polako narušavale socijalni položaj hrišćanskog seljaka sve dok je on u konačnici postao neizdrživ. Kao najteži vid oporezivanja, zakup desetine je počeo sa donošenjem Hatišerifa od Gilhane 1839. godine. Zakup je se vršio licitacijom, a preuzimaju ga uglavnom hrišćanski trgovci koji primjenjuju silu prilikom ubiranja poreza. Od 1870. godine započinje porast cijene desetine uslovljen velikim dugovima Osmanske države prema stranim kreditorima. To je zapravo značilo da su pokušaji države da poboljša svoj financijski bilans drastično pogoršali položaj seljaštva, što će dovesti da 1875. godine seosko stanovništvo počinje da bježi preko austro-ugarske granice. Pored zakupa desetine, stanovništvo je opterećeno još nizom drugih poreza koji su, kada se sve sabere, ponegdje odnosili čitav godišnji prihod seljaštva. Godina 1875. je ključna za razvoj događaja u Bosni i Hercegovini. Po Ekmečiću u proljeće 1875. godine još se nije pomišljalo na ustanak. Međutim, desetinu na licitaciji za tu godinu (svi suvremeni svjedoci spominju je kao glavni uzrok izbijanja nemira) zbog nepovoljnih klimatskih okolnosti (jaka zima i snijeg do aprila onemogućili su rano oranje i uzrokovali umiranje stoke) 14 Grandits: Multikonfesionalna Hercegovina. Vlast i lojalnost u kasnoosmanskom društvu. (Institut za istoriju) Sarajevo 2014., 419. 8

kada je raspisana, niko nije htio zakupiti, te su vlasti odlučile da natjeraju seoske opštine da one same isplate desetinu. Taj čin uzrokovao je prve nemire, već 13. avgusta u selima oko Prijedora a zatim i oko Kostajnice. Slijed teških pritisaka na seljaka je uslovio da je zakup desetine samo ''pokrenuo čitav sistem društvenih odnosa''.15 Ne treba zaboraviti da su u izrabljivanju seljaštva značajnu ulogu igrali i crkveni krugovi jer se ''visoko svećenstvo uglavnom oslanja na vladajuće krugove''.16 U teorijskom dijelu, Ekmečić smatra da ustanak nije rezultat izvjesnih programa nego je on sam program. Seljak zahtjeva slobodno vlasništvo nad zemljom. On tumači viši historijski smisao ustanka tezom da je borba za slobodnu zemlju značila borbu za nacionalnu državu što je omogućilo kasnije njegovu metamorfozu u nacionalni pokret koju predvodi građanstvo.17 Pored navedenog, autor razmatra i ostale uzroke koji su doprinijeli pobuni seljaštva. To su, kako kaže, sporedni politički faktori. Tu se prije svega misli na vijesti o ustanku u Hercegovini, zatim agitacija za ustanak i pokušaj njegovog organizovanja te prolazi osmanskih policijskih odreda kroz sela. Po Ekmečiću važan je i momenat povlačenja muslimana u gradove i vijesti o njihovom naoružavanju.18

Odnos hrišćanskih kmetova prema muslimanskim feudalcima i prema Porti

15 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 34. 16 Knapič - Krhen, Cvetka: Neki podaci o stavovima austrijske socijalne demokracije prema istočnoj krizi, Međunarodni naučni skup povodom: 100godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875 – 1878. Godine, I – III, ANUBiH, Sarajevo, 1977., str. 52. 17 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 35. 18 Isto,79. 9

Da bi što argumentovanije predstavio svoju tezu o socijalnim uzrocima ustanka, Ekmečić analizira, doduše ne zasebno i ne temeljito, odnos seljaštva/kmetova prema veleposjednicima i državi. On smatra da je hrišćansko stanovništvo u socijalnom pogledu zavisan narod. 19 On negira pozitivne efekte Saferske naredbe, jer između seljaka i vlasnika zemlje nije bila razvijena svijest o obavezama prema ugovoru pa zbog toga seljak nije siguran u svoj položaj kao obrađivača zemlje. Seljak svoj bijes usmjeruje prema veleposjedniku. On u nizu poreza ne razlikuje desetinu od ostalih poreza. Veleposjednik mu je najbliži i on rijetko vidi dalje od njega. Dok državu vidi samo kao mehanizam društvenih odnosa koji ga je gurnuo u takvu situaciju, ali je zemljoposjednik prvi do njega koji ga iscrpljuje. Postoje slučajevi kada je seljak svjestan da mu osmanska država stoji kao prepreka prema sticanju slobodnog zemljišta. U dokumentima se nailazi na izjave poput: mi se nismo nikada protiv carskih vojnika (askera) borili, jer je naš ustanak upravljen samo protiv keseđija i spahija.20 Odnos prema državi zavisii od izgrađene nacionalne svijesti, a Ekmečić konstatuje da kod seljaka ipak u određenoj mjeri postoji izgrađena svijest o slobodnoj zemlji i želja da se ona i vojnički osvoji. U kontekstu odnosa seljaštva i zemljoposjednika Ekmečić sagledava i plan građanstva da se begovi i muslimani uvuku u ustanak. On smatra da je ''oslobođenje raje uvijek značilo najprije oslobođenje od begova'' pa je stoga i protivrječan ovaj plan građanstva.21 Kada je već izbio ustanak, protiv ustanika se pokreću i domaći Muslimani. Takve podatke je Ekmečić iskoristio i početak ustanka okarakterisao kao ''građanski rat''. Kao dodatak, on navodi da u ovim sukobima ima i „primjesa klasnog rata“.22 Da bi dokazao socijalni aspekt pobune Ekmečić uzima i pismeno obraćanje pobunjenika osmanskom sultanu gdje se izražava nada da će on riješiti njihove probleme. Takođe navodi da 19 Od 85 hiljada kmetovskih porodica samo je neznatan dio otpadao na Muslimane, dok je od 77 hiljada porodica slobodnih seljaka samo 5 posto otpadalo na hrišćane. (Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 17) 20 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 22. 21 Isto, 54. 22 Isto, 87. 10

se na početku ustanka opaža tolerantan stav ustanika prema državi i uzimaju je kao pretpostavku poboljšanju svog socijalnog položaja.23 Ali, da li ovo proturječi tezi da izgrađena nacionalna svijest kod seljaka ima u vidu da pod vlašću Osmanlija oni ne mogu ostvariti slobodan zemljišni posjed što je njihov osnovni zahtjev?

Hrišćansko građanstvo, tajne organizacije i srpska propaganda

Kao nosioci nacionalne ideje, predvodnici nacionalnih organizacija i najbogatiji hrišćani, trgovci su činili građanski sloj osmanske Bosne. Trgovci, ekonomski vrlo ojačali, žele da razvijaju svoje poslove. Na putu im stoje pravni odnosi u osmanskoj državi.24 Kao najzdraviji sloj hrišćana u Bosni, trgovci rade na procesu nacionalizacije hrišćanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini. Oni učestvuju u stvaranju nacionalnih organizacija koje rade na urušavanju osmanske države i sjedinjenju Bosne sa Srbijom. Kada imaju probleme, oni se žale Srbiji. Ekmečić istražuje srpske tajne organizacije i njihovo djelovanje u Bosni. Ali po njegovom zaključku, usprkos pokušajima, trgovci nisu mogli voditi jedan revolucionarni pokret bez saveza sa seljaštvom.25Ideologiju srpskih trgovaca, ili kako on kaže bosanskog građanstva, teško je odovojiti od srpske političke ideologije. Srpski trgovci u Bosni su bili izvor iz kojeg su tajne organizacije crpile svoje ''nacionalne radnike'' Kada ustanak bukne trgovci će se fokusirati na radu za nacionalnu ideologiju tj. društveni preobražaj u Bosni. Nakon što je splasnuo početni polet ustanka, trgovci se pridružuju pokretu i iz tih redova se formira rukovodstvo ustanka. To zapravo znači da je ulazak trgovaca u ustanak značio ujedno produženje ustanka i njegovog održavanja.26 23 Isto, 88. 24 Isto, 37. 25 Isto, 39. 26 Isto, 88. 11

U ovom radu nije potrebno šire obrazlagati djelovanje srpskih tajnih organizacija prije ustanka. Važno je samo napomenuti da je ključni događaj u radu ovih organizacija smrt kneza Mihajla 1868. godine. Te godine se, prema Ekmečiću, kidaju veze ovih organizacija sa njenim aktivnim članovima izvan Srbije, ali rad tih ljudi se nastavlja. Kamen spoticanja srpskih tajnih organizacija u odnosima sa hrišćanima seljacima je bilo insistiranje ovih organizacija na saradnji sa bosanskim Muslimanima. To je značilo da ove organizacije ne poštuju agrarne zahtjeve seljaštva koje je željelo slobodno zemljište. 27 Upravo u tome Ekmečić vidi problem zbog kojeg ove organizacije nisu mogle pokrenuti ustanak. Ali njihov značaj se sastoji u tome što su ''nosile političku ideologiju koja se nakon izbijanja ustanka pretvorila u vodeću političku misao ustanka''.28 Politika nacionalnih organizacija je, dakle, imala svoju baštinu i prije ustanka, a nakon izbijanja tu baštinu je unijela u ustanak. Ekmečić dokazuje da je srpska vlada bila bez ikakve organizacije u Bosni kada je počeo ustanak, te da ga je dočekala nespremno. Srbija, čak šta više, osim podrške u novcu i oružju nema drugi vid podrške (uz moralni). Ustanak vodi Glavni odbor u Staroj Gradišci a financijski ga pomaže Srbija. U ustanku djeluju politički pravce koji rade uz pomoć srpske vlade i oni koji su u ustanak ušli po posebnom programu (socijalisti). Čak je i Glavni odbor u Gradiški politički podjeljen. Među socijalistima tu su Kosta Ugrinić, Vaso Pelagić i Manojlo Horvaćanin. U službi srpske politike tu su Vaso Vidović i Jovo Bilbija. U ustanak ulazi i opozicionar srpske vlade i pretendent na prijestolje, Petar Karađorđević (Petar Mrkonjić). Svi oni su imali u svojoj biografiji ustaničko djelovanje i prije izbijanja ovog ustanka 1875. godine. Ekmečić negira snagu ovih organizacija i ljudi u smislu da nisu mogli podići ustanak. Tvrdi da su i oni sami bili iznenađeni silinom kojom izbija ustanak.29

27 Isto, 48. 28 Isto, 71. 29 Isto, 76. 12

Po pitanju propagande koju ove organizacije vrše, Ekmečić im poriče odlučnost. Tvrdi da seljaci koji se bune nisu znali za nagovaranja, niti su vođe gurale seljake u ustanak. 30 Propagada je time bila samo važan dodatak u procesu razvijanja ustaničkog raspoloženja. Ona djeluje na ograničenom području i nije uspjela bitno da usmjerava tok i karakter ustanka. Postojanje agitacije, nagovaranja i poruke da se podigne ustanak, to je za Ekmečića posljedica a ne uzrok ustaničkog raspoloženja kod seljaštva. Ekmečić joj također ne negira značaj u ustanku. 31 Ove organizacije su najzaslužnije što nakon početka ustanka iz Srbije pristižu dobrovoljci a u samoj Srbiji se stvaraju ustanički odbori, kao i uz granicu na austro-ugarskoj strani.

Srbija i ustanak

Već smo ranije napomenuli da Ekmečić smatra da ustanak 1875. godine Srbiju zatiće nespremnu i bez ikakvih organizacija u Bosni. Do tada je Srbija intenzivno radila na širenju srpske nacionalne svijesti u Bosni i Hercegovini, pa stoga Ekmečić zaključuje da je proces formiranja srpske nacionalne svijesti kod hrišćana u Bosni do ustanka uglavnom završen. Srbija je zbog pritiska javnosti pristala na pomaganje slanja dobrovoljaca u Bosnu, a također i otvorila fond za tajno financiranje dobrovoljaca32 Taktika srpske vlade je bila da stalno zauzima neutralan stav prema ustanku, a da ga tajno podržava. Ovakav odnos je, po Ekmečiću, negativno utjecao na širenje ustanka. Na takvo držanje Srbija je bila primorana zbog utjecaja Velikih sila kojeg vrše na Balkanu i akcija koje one preduzimaju.33 Također, srpski knez je i sam lično bio protiv ustanka, ali ga ipak pomaže zbog pritiska javnosti.34 Ipak u srpskoj javnosti, ai političkim krugovima (Jovan Ristić) postojao je plan priključenja Bosne Srbiji. 30 Isto, 77. 31 Isto, 78. 32 Isto, 91. 33 Ruska zvanična politika obavezivala je srpsku vladu na mir, zbog imperijalnih planovaRusije (Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878.,113, 124) 13

Sve vrijeme od početka trajanja ustanka ustanici su očekivali da se uključi u ustanak tako što će započeti rat sa Osmanskim carstvom. 35 Kada taj rat započne, on će omogućiti da se ustanak uzdigne na jedan viši stepen i da dobije svoj međunarodni značaj. Djelovanjem Akcionog ministarstva sklopljen je savez sa Crnom Gorom koji je podržala Rusija ali i usprotivila Austro-Ugarska. Ratna proklamacija održana je na Deligradu 30. juna 1876. godine. U Bosni će biti proglašeno ujedninjenje Bosne sa Srbijom odmah nakon proglašenja rata. Također, u Hercegovini će biti proglašeno ujedinjenje sa Crnom Gorom. Iz Srbije u Bosnu stiže pukovnik Despotović da predvodi ustanak i pokuša objediniti sve ustaničke formacije. Time ustanak postaje dio srpsko-osmanskog rata.36 Ovakav rasplet događaja uvući će aktivno AustroUgarsku u tok događaja sa krajnjim ciljem zaposjedanja pokrajina Bosne i Hercegovine. To će biti i konačni ishod ustanka.

Odnos Velikih sila prema ustanku

Interes Austro-Ugarske za Bosnom i Hercegovinom seže još od početka osamnaestog stoljeća. Pred početak ustanka njena diplomatija vodi određene razgovore koji podrazumijevaju i podjelu Bosne i Hercegovine. Tako 1870. godine nudi srpskom namjesništvu diobu Bosne i Hercegovine po liniji Vrbas- Neretva.37 Kada zbog ustanka Bosna i Hercegovina uđe u fokus međunarodne politike, Austro-Ugarska politika će se jako angažovati na rješavanju njenog statusa, što će u konačnici i završiti okupacijom 1878. godine. 34 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 125 35 Čitav rad na organizovanju nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1868. godine vezuje se i podređuje ideji o srpsko-turskom ratu (Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 208) 36 Sa Despotovićem ustanak prestaje biti revolucija i postaje strateški dodatak srpskim i ruskim vojnim akcijama (Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 218, 221) 37 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 60. 14

Na početku ustanka Austro-Ugarska diplomacija će potkupiti don Ivana Musića u Hercegovini da radi za njihove interese. Kada ustanak u Bosni počinje, Monarhija pravi pritisak na srpskog kneza da zadrži distancu od ustanka. 38 Ekmečić konstatira da Monarhija zbog svog evropskog položaja drži distancu od ustanka u Bosni, ali da sve vrijeme toka nemira radi na pripremi okupacije. Kada je ustanak dobio dimenziju srpskog nacionalnog rata protiv Osmanskog carstva, Austro-Ugarska je bila spremna i da vojno spriječi pripajanje Bosne Srbiji. Za vrijeme trajanja ustanka, ministar vanjskih polova Monarhije Andraši nastoji da Beč postane centar rješavanja Istočnog pitanja.39 Najkrupniji momenti Austro - Ugarske politike kroz koju možemo sagledavati njenu politku prema ustanku i Istočnom pitanju su: Andrašijeva reformna nota od 30. 12. 1875. godine (prema Ekmečiću cilj Andrašija bio je da se ustanku odrekne nacionalni i politički karakter i da se on svede na običnu seljačku bunu) 40, Berlinski memorandum 12. 05. 1876. 41, Rajhštatski sporazum 08. 07. 1876.42 i Budimpeštanska konvencija 15. 01. 187743.

38 Isto, 115. 39 Isto, 123. 40 Vjerske slobode, ukidanje zakupa poreza i ustupanje državne zemlje siromašnima. (Ekmečić, Ustanak..., 162) 41 Predstavljao je kompromis Ruskih i Austro-Ugarskih delegacija. Sadržaj se odnosio na rješavanje ustaničke krize, i zaustavljanje sukoba. 42 Predviđao je rješavanje situacije ovisno od završetka rata između Srbije i Crne Gore protiv Osmanskog carstva. Suštinski zaključak ovog sporazuma je da se Rusija ne protivi anektiranju zapadne Bosne od strane Austro-Ugarske. (Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 230, 231) 43 Sporazum po kojem je predviđeno da će Austro-Ugarska okupirati Bosnu. Rusija je odustala od autonomnog uređenja Bosne, a za protuuslugu, Monarhija je odobrila Rusiji da uđe u rat sa Osmanskim carstvom. 15

Poraz osmanskog carstva u ratu sa Rusijom definitivno je dao odgovor na Istočno pitanje. Berlinskim konresom samo je potvrđeno prethodno definisanjo stanje, tj. da će Monarhija okupirati Bosnu i Hercegovinu.44 Rusija se nije aktivno uključila u rješavanje istočnog pitanja sa početkom ustanka. U Rusiji postoji velika polarizacija između raznih političkih struja, pa smo prisiljeni pratiti zvanični tok ruske politike. Rusija nije podržavala pripajanje Bosne Srbiji kada su takve vijesti doprle do nje,ali su od početka ustanka pristizali ruski dobrovoljci i uključivali se u ustanak (slavjanofilski krugovi). Ruski stav prema ustanku razvija se od prvobitno primoravanja Srbije da se ne miješa u ustanak, preko prijedloga autonomije pobunjenih područja, do podržavanja Srbije da uđe u rat sa Osmanskim carstvom ali bez ambicija na pripajanje Bosne. Kao pečat na svoju promjenjivu politiku tokom trajanja krize, Rusija ulazi u rat protiv Osmanskog carstva i doprinosi konačnom rješenju. Utjecaj ostalih Velikih sila u svom djelu Ekmečić ne problematizira što i jeste u skladu sa fokusom na unutrašnji tok ustanka.

Ekmečićeva skorija istraživanja o ustanku u Bosni 1875 -1878.

Milorada Ekmečića možemo s punim pravom nazvati historičarem ustanka. On je skoročitav svoj životni vijek posvetio bavljenju ovom temom. Nakon monografije ''Ustanak u Bosni 1875 -1878.'' posvećuje se organizaciji jedne velike konferencije povodom stogodišnjice ustanka. Zborniku objavljenih radova predstavljenih na toj konferenciji on je doprinio svojim radom ''Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875 – 1878. U tom radu on sa još većom

44 Ekmečić: Ustanak u Bosni 1875 – 1878., 320. 16

sigurnošću dokazuje da se radi o socijalnoj pobuni.45 On smatra da se osmanski feudalizam samo silom održavao i da je seljak prepušten da revolucijom donese promjene u društvo koje nisu donije reforme.46Nakon što je u knjizi ''Ustanak u Bosni 1875 – 1878''. napisao da se u Bosni radilo o sukobu sa ''primjesama klasnog rata'' u ovom radu upotrebaljava novu sintagmu građanski rat.47 U Istoriji srpskog naroda, Milorad Ekmečić je preuzeo rad na dijelu srpske historije od prvog srpskog ustanka od Berlinskog kongresa 1804 – 1878. 48 U ovoj knjizi Ekmečić radikalizira tezu o teškoćama poreza po seljaštvo te navodi da je porast desetine doveo u pitanje ''biološki opstanak seljaštva''.49 Napominje da je osnovna razlika između ovog i ranijih ustanaka to što su ''trgovci uskakali u vođstvo ustanka''.50 Što se tiće ostalih ključnih aspekata ustanka Ekmečić se drži osnovne teze koju je ustanovio još pri izradi monografije Ustanak u Bosni 1875 – 1878. Godine 1989. objavljena je knjiga Milorada Ekmečića Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918., po mnogim ocjenama kapitalno djelo ovog autora. Knjiga obuhvata i periode ustanaka u Bosni i Hercegovini koju su potresali ovu pokrajinu u devetnaestom vijeku. 45 Društvo u cjelini još nije zrelo da govori modernim političkim jezikom i tu legalnu političku instituciju zamjenjuje još uvijek narodni revolt. (Ekmečić, Milorad: Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875 – 1878., Međunarodni naučni skup povodom: 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875 – 1878. Godine, I – III, ANUBiH, Sarajevo, 1977, str. 41.) 46 Ekmečić: Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875 – 1878., 55. 47 Isto, 72. 48 Ekmečić, Milorad: Srpski narod u Turskoj od sredine XIX veka do 1878. u: Istorija srpskog naroda. Knj. V/1. (Srpska književna zadruga) Beograd 1981. 49 Ekmečić: Srpski narod u Turskoj..., 510. 50 Isto, 512 17

Ekmečić u ovom djelu predstavlja svoju tezu da u osmanskom carstvu nije bilo plemstva po evropskom modelu i pomoću nje dokazuje da age i begovi nisu plemstvo nego nasljedni zemljoposjednici.51 Posebno će doći do izražaja njegovo insistiranje da Bosnu i Hercegovinu u devetnaestom stoljeću obilježava vjerska mržnja, što ranije nije izričito tvrdio. 52Ekmečić tvrdi da ''srpska nacionalna svijest još nije došla do ultimativne tačke zahtjevanja samo svoje nacionalne države''53. Da bi ponovo dokazao da se radi o agrarnoj buni, Ekmečić navodi niz podataka o ranijem bunama u devetnaestom stoljeću koje su imale dokazano političke uzroke. 54 Za razliku od teze o ''ugrožavanju biološkog opstanka'' pod pritiskom rasta desetine, Ekmečić sada navodi egzaktniji podatak da desetina pred bunu uzima 60 posto prihoda. 55 U konfrontaciji sa argumentima da je pobuna bila politički motivirana Ekmečić navodi da se na osnovu izjava koje su pogranični organi Monarhije uzimali od izbjeglica, moglo zaključiti da se radi o pobuni koju su organizovali srpski emisari56 i da dobar dio naučne literature dijeli ovo mišljenje. 57 U 51 Ekmečić, Milorad, Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918.(Prosveta) Beograd, 1989., str. 90. 52 Verske zajednice razdvaja dubok jaz uzajamne mržnje. (Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 249.) 53 Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 273. 54 ''Ništa ne bi bilo lakše nego zaključiti iz ovih podataka da je ustanak te godine bio organizovan, da nema zlatnog pravila istorije seljačkih ustanaka do tada, da su oni podizani samo onda kada nisu pripremani. Moglo bi se lako dokazati da sve ove pripreme za ustanak i rad na njegovom organizovanju nisu proizveli pobunu, nego su i sami bili plod seljačkih nemira na drugoj osnovi.'' (Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 279.) 55 Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 290. 56 ''Sama okolnost da su izbjeglice u najvećem svom broju navodile kao glavni razlog bjekstva iz ustaničke Bosne povećane nameti... (Šehić, Ustanak u Bosni i Hercegovini 1875 – 1870 u jugoslavenskoj istoriografiji u poslejdnjih deset godina 1965 – 1975, str. 9) 57 Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 286. 18

romantičarskom zanosu (sudeći po stilu pisanja58) Ekmečić u ovom djelu mnogo truda ulaže u dokazivanje da je ustanak agrarnog karaktera. Tumačenje odnosa seljaka i bega i seljaka i države sada dobija novu dimenziju. Ekmečić tvrdi da su seljaci nakon povećanja poreza udarili ''najpre na državu, a ne na muslimanskog feudalca''. A za bosanske Muslimane kaže da su ''uzeli zakon u svoje ruke'' po izbijanju ustanka. Za Ekmečića to nije politička odmazda, nego početak ''verskog rata do istrebljenja''.59 Osim uzroka ustanka, ostalim ključnim aspektima ostaje dosljedan. Povremeno dodaje neku zanimljivu tvrdnju kao što je izjava ruskog poslanika u Beču da 'zadatak Rusije nije da Južne Slovene pomaže da se nacionalno osamostale, nego da čeka vreme da ih rusifikuje''. 60 Ekmečić posebnu pažnju posvećuje proglasu srpskog kneza na Deligradu u kojoj je on rekao da ustanak ''nije revolucija nego čisto narodni pokret. On mora zatvorit svoje redove svima elementima socijalnog prevrata i verozakonskog fanatizma''. Ovakav stav kneza koji je u suprotnosti sa tezom o agrarnoj buni Ekmečić opravdava pokušajem kneza da i muslimane uvuče u rat sa Osmanskim carstvom. Čvrsto insistirajući na tezi da se radi i o vjerskom ratu, Ekmečić navodi izjave ustaničkih starješina da su nailazili na ''fanatizovano muslimansko stanovništvo'' pa konstatuje kako ''provala verskog besa ne dozvoljava da turska država propadne''. 61 Osvrće se i na donošenje poslanikovog pokrivača u Bosnu te konstatuje da je njegovo „pronošenje istorijski trenutat posljednjeg uspona muslimanskog fanatizma koji ima dvije strane. On satire ispred sebe nezaštićena hrišćanska naselja, pokoljem sve živog što se uhvati a zatim vjernike pretvara u

58 ''Seljački ustanci nisu dekor tajnih organizacija, nego obratno.“ (Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 287) 59 U knjizi ''Ustanak u Bosni 1875 – 1878. tvrdio je da je ustanak ima primjese klasnog rata. 60 Ekmečić: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, 290. 61 Isto, 311. 19

vojsku.62 U konačnici on izjednačava zločine muslimana nad hrišćanima sa ''bugarskim grozotama'' koje su šokirale tadašnji svijet.63 Nedavno je se pojavilo i zadnje djelo Milorada Ekmečića koje obuhvata pet vijekova srpske historije pod nazivom Dugo kretanje između klanja i oranja (Istorija Srba u novom veku 1492 – 1992). U ovom djelu Ekmečić dodatno produbljuje i argumentuje svoju tezu da u Bosni devetnaestog vijeka ne može biti govora o plemstvu. Za razliku od ranijih djela, Ekmečić sada u svom pristupu ne ostavlja rezerve za drugačija tumačenja. On je izričit, ali manje analitičan. Evansove navode ne uzima sa bilo kakvom rezervom, a događaje iz ustanka navodu u njihovim najradikalnijim formama. Za agrarne odnose kaže da su došli do ‘’krajnje degeneracije’’. Iako je ranije priznavao (knjiga Stvaranje Jugoslavije) da je aktivnost tajnih organizacija prije ustanka 1875. godine dovodila do niza pubuna, sada on smatra da su to sve seljački ustanci, odnosno ‘’permanentna agrarna revolucije’’ koju je samo moć osmanske vojske smirivala.64 Za patnje seljaštva kaže da se mogu samo usporediti sa’’stanjem civilizacije pre pronalaska pisma’’.65 Za poreske teškoće po stanovništvo, Ekmečić navodi samo najradikalnije forme (od seljaka se uzima cjelokupna ljetina) i generalizira ih na cijelokupno bosansko seljaštvo. Tvrdi da ‘’istorijska nauka stoji na čvrstom zaključku da je ustanka 1875. godine izbio zbog agrarnog pitanja’’ i tako nauku i istraživanja izjednačava sa svojim stavovima.66 U knjizi ‘’Stvaranje Jugoslavije’’ navodi da su pogranični odredi stekli utisak iz izjava izbjeglica da je za ustanak odgovorna srpska propaganda, sada 62 Isto, 311. 63 Isto, 312. 64 Ekmečić, Milorad: Dugo kretanje između klanja i oranja.(Zavod za uđbenike) Beograd 2008, str. 277 – 278. 65 ‘’Tu su i masovna pogubljenja i pljačkanja sve što se moglo na konju i leđima poneti.'' (Ekmečić: Dugo kretanje..., 278) 66 Ekmečić, Dugo kretanje..., 287. 20

Ekmečić tvrdi da su ‘’seljaci davali gotovo identičan odgovor da ih je na bežanje pokretala glad...’’.67 Obazire se i na učestvovanje katolika u ustanku i kaže da je razlog što se većina distancirala od ustanka ‘’briga austro-ugarske vlade da takvu suradnju ne dozvoli’’. 68 Nakon konstatacije da se muslimani na Ljubibratićeve pozive nisu ni simbolično odazvali da se priključe ustanku, Ekmečić veli da se ‘’ustanak pretvorio u nemilosrdan religiozni rat’’. 69 O donošenju poslanikovog pokrivača u Bosnu sada kaže da je to sultanova objava svetog rata.70 Ekmečić uglavnom, kroz sva svoja djela, insistira na izjednačavanju ustanka sa Srpskim ustankom 1804. godine po historijskom značaju. U posljednjem djelu, broj prebjega hrišćana na austro-ugarsku stranu dovodi do krajnosti. Sada tvrdi da je ‘’bosansku teritoriju napustila većina srpskog naroda’’ a te događaje kvalificira kao ‘’klasično etničko čišćenje područja sjeverne Bosne i Bosanske Krajine’’.71 Nešto kasnije u kontekstu donošenja poslanikovog ogrtača, pozivajući se na Evansa, tvrdi da je pobjeglo 250 hiljada ljudi.72 Za britansku diplomaciju kaže da je bila na osmanskoj strani, da su iz Britanije pristizali dobrovoljci a da je britanski konzul u Sarajevu ‘’bio neosetljiv za bilo kakve izjavei dela u srpsku korist’’.73 U širem kontekstu ustanka i dalje zadržava stav da je ustanak postao ‘’jedna stvarna srpska nacionalna revolucija za ujedinjenje celog srpskog naroda’’. Također tvrdi da je srpska politika

67 Isto, 287. 68 Isto, 288. 69 Isto, 289. 70 Isto. 71 Isto, 289. 72 Isto, 294. 73 Isto, 290. 21

zavisila od ruskog slavjanofilstva.74 Za austro-ugarsku politiku kaže da je željela da ustanak traje dok je istovremeno radila na protjerivanju srpskih nacionalnih radnika iz ustanka. Kada Srbija ulazi u rat sa Osmanskim carstvom, nespremna i sa slabom vojskom, Ekmečić je jedinu pozitivnu stranu vidio u ruskim dobrovoljcima, a za proglas kneza Milana veli da je sreća što ga nisu seljaci razumjeli inače bi poraz bio još dublji.75 U svakom novom djelu Ekmečić sve više insistira na zločinima koji su činjeni nad hrišćanima. Sada navodi dokument Despotovića koji je dostavljen konferenciji u Konstantinopoljuu kojoj su navedeni ‘’slučajevi najegzotičnijih ubistava koje je istorijasvetskog kriminala poznavala: dvadeset ljudi na kučnom ognjištu kao jarci zaklani’’ sa refleksijama kako su neki od zločinaca predaci kasnijih narodnih heroja u drugom svjetskom ratu.76 Za kraj srpsko-osmanskog rata kaže da su srpski porazi olakšali dogovor velikih sila i da se onda samo postavljalo pitanje ‘’dokle će ruski car pristati da se ošteti srpski etnički prostor’’.77

Rezultati drugih historiografskih istraživanja

Historiografija ustanka patila je od nedostatka istraživanja pisanja ambasadora i štampe Velikih sila. Vremenom su se pojavila djela koja su ponudila jednu novu sliku za razmatranje ustanka u Bosni. Ibrahim Tepić je istraživao ruske arhive, pisanje ruske štampe i ruskih konzula 74 Isto, 291. 75 Isto, 294. 76 Isto, 295. 77 Isto, 296. 22

u Bosni i Hercegovini.78 Ova knjiga je punudila jednu široku lepezu analize pisanja ruskih konzula o događajima iz vremena pred i tokom ustanka pa je danas nezaobilazna u istraživanju. Ibrahim Tepić je u skladu sa dokumentima koje je analizirao ‘’dao prednost socijalno ekonomskim nad političkim uzrocima ustanka’’ ali ‘’upućuje da i ruska građa na to ukazuje, da su ustanci u Hercegovini i Bosni imali različite osnove’’.79 Interes ruske javnosti bio je mnogo veći za ustanak u Hercegovini nego onaj u Bosni. Tepić je analizirao i pisanje ruskih historičara pa tako za Kondratjevu kaže da je ona pored socijanoekonomskih faktora, uzrocima ustanka pripisivalai razvijenu srpsku nacionalnu propagandu. 80

Tepić na osnovu pisanja konzula upozorava da on nije raspolagao direktnim informacijama o

uzroku ustanka ali upozoravana tešku situaciju 1874. i 1875. godine koja se manifestira u nerodici, bolestima i dugoj zimi. Kada u aprilu počinje emigracija u Monarhiju, ruski konzul Kudrjavcev sumnja na loš odnos zakupnika prema seljacima. Za razliku od tvrdnji Ekmečića ruski konzul izvještava da hercegovački događaji nemaju nikakvog odjeka u Bosni, a za Bosnu kaže da su zloupotrebe tamo prešle u običaj. 81 Tepić odbacuje tezu da su u Bosni uzroci ustanka vezani

za

djelovanje

zvanične

Rusije

i

slavjanofila

jer

je

fokus

konzula

na

Hercegovini.82Sanktpeterburske vedonosti su pisale da je ustanak počeo organizovano i na poziv sa strane (tj. iz Hercegovine) prema tvrdnji jednog neimenovanog sveštenika. 83 U istim novinama

78 Tepić, Ibrahim: Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856 – 1878. (Veselin Masleša) Sarajevo 1988. 79 Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 258. 80 Ostali historičari poput Krasjova i Jeliseevei Puškarevića (istraživao Evansove spise) podudarni su sa Ekmečićevim stavovima. (Tepić, Ibrahim: Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856 – 1878. (Veselin Masleša) Sarajevo 1988, str. 418.) 81 Tepić: Bosna i Hercegovina..., 421. 82 Rusija je neobavještena o početku ustanka. (Tepić: Bosna i Hercegovina..., 421.) 83 Tepić: Bosna i Hercegovina..., 423. 23

od 12. septembra piše da se bosanski Srbi ne bune protiv osmanske države već protiv begova. 84 Za katolike se kaže da su ‘’pod apsolutnim utjecajem sveštenstva kojem su interesi slovenstva tuđi a važni samo interesi papskog prijestolja’’.85 Ruski konzul, predviđajući rješenje za krizu koja je nastala, smatra da bi ukidanje kmetstva bilo neophodno.86On je takođe smatrao da se položaj hrišćana mnogo popravio donošenjem Hatihumajuna dok je provođenje aktuelnih reformi ocjenjivao negativno, a konstatuje i da je hrišćansko stanovništvo bilo nepovjerljivo prema fermanu o olakšicama.87 Tepić prihvata Ekmečićevu tezu da je aktuelan bio i ‘’islamski fanatizam’’ kao i o distanci katolika prema ustanku. Kudrjavcev je izještavao i o ustaničkim aktima koji su slani u Rusiju sa zahtjevima da velike sile preuzmu rješavanje problema u Bosni, dok konstatira da su osmanske vlasti pragamtično pokušavale naoružavanjem domaćih muslimana ugušiti ustanak.88 Početak srpsko osmanskog rata, prema izvještajima, muslimani su dočekali sa ‘’oduševljenjem’’. Privremeno smirivanje ustanka, ruski konzul je protumačio strahom od osvete muslimana. Sa druge strane, konzul veli da su Jevreji zauzeli izrazito proturski stav i da su čak organizovali jedan odred od 300 ljudi. 89 Pisani su i izvještaji o stradanju civilnog hrišćanskog stanovništva od strane regularnih osmanskih jedinica jednako kao i od domaćih muslimana90 Analizirajući dokumente, Tepić zapaža da ‘’do kraja rusko-turskog rata, u Carigradu, a prema tome i u Bosni i Hercegovini, ostavljala mogućnost da do rata može doći i sa Austro84 Isto, 426. 85 U drugom izvještaju se kaže da se katolici ponašaju ‘’turkofilski’’. (Tepić: Bosna i Hercegovina..., 427.) 86 Tepić: Bosna i Hercegovina..., 430. 87 Isto, 431, 432. 88 Isto, 437. 89 Isto, 440, 444, 446, 476. 90 Isto, 437. 24

Ugarskom”. Upozorava da je ovom pitanju u historiografiji posvećeno vrlo malo pažnje a zatim vrlo dokumentovano dokazuje (ispravljajući Ekmečićevu tvrdnju da je Monarhija u strahu od komplikovanja situacije sa Srbijom nagomilala trupe na granici) da je se Porta spremala za rat sa Monarhijom.91 Tepić, pišući o slavjanofilskim krugovima, se slaže sa Ekmečićem da je njihova aktivnost dobila na značaju tek sa početkom srpsko-osmanskog rata. Slavjanofilski krugovi ipak nisu imali značaj u Bosni kao u drugim balkanskim zemljama do ustanka, ali nakon početka srpskoosmanskog rata, slavjanofilima se imalo zahvaliti za oživljavanje ustanka u proljeće 1877. godine.92 Za ulazak u rat sa osmanskim carstvom, Tepić kaže da je Rusija poučena iskustvom Krimskog rata kada je okrenula Evropu protiv sebe, sada ‘’nastupala u ime te Europe’’. 93 Mir koji je sklopila 1877. godine takođe je bio u skaldu s tom politikom, jer je Rusija osjetila pokušaje Britanije i Austro-Ugarske da je izoluju zbog velikih vojnih uspjeha. Tepić napominje, podržavajući time Ekmečićev stav, da se kroz rusku arhivsku građu može pratiti kontinuirana zainteresovanost Monarhije za priključenje područja Bosne i Hercegovine, kako će se uostalom i razriješiti Istočno pitanje. Donedavno je veliki problem u izučavanju istočnog pitanja bio nedostatak neistraženost britanskih arhiva, pisanja konzula i vicekonzula iz Bosne i Hercegovine. Milorad Ekmečić, zbog nedostaka istraživanja, samo je sporadično spominjao djelovanje britanske politike. Zapitanja poput uzroka ustanka ti arhivi su bili potpuno zaobiđeni i bez njih se gradio stav. Kada je i taj problem rješen izdavanjem knjige Edina Radušića94 bačeno je potpuno novo svijetlo na mnoga pitanja iz ustanka. 91 Isto, 453 – 457. 92 Isto, 462. 93 Isto, 473. 94 Radušić, Edin: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici od 1857. do 1878. godine, Od branitelja i zaštitnika do tužioca i sudije, Institut za istoriju) Sarajevo 2013. 25

Česti nemiri u Hercegovini naveli su britanskog konzula u Bosni i Herecegovini Holmesa da upozorava kako Rusija vrši veliki utjecaj na tok događaja i prepreku stabilizaciji osmanske vlasti u Hercegovini.95 Velika Britanija je u svojoj vanjskoj politici bila izričito zainteresovana za očuvanje integriteta Osmanskog carstva u punom opsegu i Bosanskog ejaleta u njenom sastavu, pa je to bio i glavni razlog da se osnuje konzulat u Bosni i Hercegovini. Radušić konstatira da su Srbija i Crna Gora težak položaj seljaštva i njegovu podložnost propagandi u takvoj situaciji iskorištavale za svoju ambiciju proširivanja nacionalnih država. Sličan pristup su također imale i Austro-Ugarska i Rusija, ali sa drugačijom svrhom.96 Bitno je istaći da britansku politiku prema Istočnom pitanju karakterišu dvije faze. Prva je očuvanje integriteta i suverenitea Osmanskog carstva, sa Bosanskim ejaletom kao integralnim dijelom. Prelazni period možemo nazvati vrijeme Carigradske konferencije kada Britanija pristaje na određene zahtjeve drugih velikih sila te započinje zagovaranje samouprave stanovništva u Bosni. Druga faza je borba da se Rusija odbaci sa moreuza, a Osmansko carstvo ograniči na “azijsku Tursku”, dok bi se Bosna i Hercegovina priključile Monarhiji. Kada počinju nemiri u Hercegovini, britanski izvještaji pokazuju da je ustanak “iniciran i održavan izvana”. Konzul Holmes čvrsto je bio uvjeren da nema unutrašnjih razloga za pokretanje ustanka. Prije svega jer je položaj seljaštva jednak kao i ranije (npr. 1860). Radušić je iscrpno pristupio pitanjima uzroka ustanka, navodeći najvažnija istraživanja ovog problema da bi predstavio koliko britanski zvanični stav odudara od uvriježenog mišljenja o ustanku. Konzul Holmes je izvještavao svoje nadređene da su pokretači ustanka, pod prijetnjama i prisilom uvukli lokalno stanovništvo u ustanak. Konzul je bio iznenađen ulaskom Crnogoraca u ustanak zbog privilegija koje su uživali, i da je podrška Crne Gore bila veliki podsticaj namjerama ustanika.97 Holmes je se saosjećao i poznavao je probleme sa kojima se susreće seljaštvo, ali je bio uvjeren da je uzrok ustanku u stranom utjecaju.98

95 Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 156. 96 Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 254, 255. 26

Radušić pažnju posvećuje zajedničkim dogovorima prisutnih konzula velikih sila u Bosni koji su preuzeli odgovornost da budu neka vrsta korespondenta između ustanika i vlasti 99 koji nije završio konkretnim rješenjem, ali u izvještaju koji je Holmes podnio o svojoj akciji nalazimo, za razliku od navoda kojima Ekmečić poklanja veliku pažnju pa i tadašnja evropska javnost, da je svjedočio “razaranjima, paljevinama, ubistvima i klanju muslimanskog stanovništva”.100 Istovremeno konstatira da je hrišćansko nezadovoljstvo prema zakupnicima poreza i posjednicima više izgovor nego uzrok za pobunu, a da stvarni razlog dizanja pobune leži u organizaciji i agitaciji koja je došla iz Srbije, koja je onda nasilno u ustanak uvukla i seljaštvo.101 Holmes je isticao i značaj dalmatinskog guvernera Rodića čije je ponašanje navodilo ustanike na zaključak da je monarhija zainteresovana za rješavanje njihovog statusa. Kada je u pitanju položaj hrišćana i često spominjani zločini nad njima, Holmes tvrdi da navodi poput slučaja nabijanja na kolac nisu tačni i da se ‘’teškoće mogu pripisati lošoj upravi, prije nego netoleranciji ili progonima od strane muslimana’’.102 Kada, u skladu sa situacijom, Osmanska država započinje određene reforme, Britanska politika je pružala podršku tim nastajanima (kao uostalom i ranije 103) jer je vjerovala, u skladu sa izvještajima konzula Holmesa, da ‘’suprotno od onoga što pišu novine i šire srpski agitatori, 97 Konzul Holmes je početak ustanka prokomentarisao riječima: takozvani ustanak u Bosni možda bi bilo bolje zvati invazija bandi formiranih u austrijskoj Hrvatsoj i Srbiji i isti nikada ne bi bio proširen bez njihovih operacija , i ne bi se mogao zvati narodni pokret.. (Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 260) 98 Vidjeti također: Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 278, 279. 99 Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 264 – 268. 100 Isto, 265, 280. 101 Isto, 266 102 Isto, 286, 287. 103 Za dotadašnje reforme, Holmes kaže da ''hrišćani uživaju vjerske slobode'' i da im je još dozvoljeno korištenje zvona oni se ne bi imali više na šta žaliti. (Isto, 285.) 27

narod Hercegovine niti traži niti želi autnomiju, već samo reformirane zakone, pravilnu i pravednu upravu’’.104 Holmes za rješenje situacije predviđa pritisak na slavjanofilske krugove, Monarhiju i Crnu goru da spriječe pružanje podrške ustanicima. Za njega je ipak Crna Gora bila njaveći razlo zašto ustanak još uvijek traje u Hercegovini. Radušić je došao do značajnog zaključka kada su u pitanju uzroci ustanka, u dijelu koji se odnosi na vrijeme reformske note Andrašija. Aprila 7. 1876. godine ustaničke vođe baronu Rodiću su prezentirale memorandum sa svojim zahtjevima. Zaključak Radušića je veoma značajan jer osvjetljava problem uzroka ustanka sa još jedne strane.105 Britanska politika, ostajući pri stavu da i dalje štiti integritet osmanskog carstva, odbila 106 je Berlinski memorandum i tako zapala u izolaciju. Da bi izašla iz takve situacije, ona će se morati prilagođavati, što će u konačnici dovesti do zaokreta u odnosu prema istočnom pitanju. Po pitanju ulaska Srbije u rat sa Osmanskim carstvom, zaključak ovih istraživanja ne narušava Ekmečićev stav, kao i njegove zaključke o politici Monarhije. U susret carigradskoj konferenciji, Britanska politika polako izražava spremnost

na

autonomno rješenje što Radušić tumaći mogućnošću da je time Britanija željela osigurati dodatno vrijeme Porti za pregovore sa ustanicima, ali tvrdi i da je to pragmatično ponašanje Britanije s ciljem izlaska iz izolacije.107

104 Isto, 267. 105 ''Pada u oči da ovi zahtjevi, posebno onaj o zadržavanju ''Turaka'' samo u garnizonima, neodoljivo podsjećaju na one koji su upućivani iz Srbije u vrijeme izgradnje i dogradnje autonomne kneževine Srbije. To nas navodi na zaključak da su Britanci mogli imati pravo kada su definirali dominantno izvanjske uzroke i pokretače nemira u Hercegovini i Bosni 70-ih godina 19. stoljeća.'' (Radušić: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici..., 298.) 106 Britanci su znali da se situacija u Bosni ne može stavljati na teret Osmanskoj državi, jer je to sa Andrašijevom notom postalo međunarodno pitanje. 107 Isto, 321, 324. 28

Britanija je se svesrdno zalagala i pokušavala da zaustavi rat Srbije i Osmanskog carstva da on ne bi dao povoda Rusiji da napadne Carstvo, mada će se taj rat zaustaviti ultimatumom koji je Rusija poslala Porti nakon zauzeća Aleksinca.108 Carigradska konferencija završila je neuspjehom zahvaljujući Portinom odbijanju ponuđenih rješenja, a brzi dogovor Rusije i Austro-Ugarske Budimpeštanskom konvencijom i Rajhštatskim sporazumom o rješenju Istočnog pitanja primorat će Britaniju da naglo mijenja kurs svoje vanjske politike. Propast konferencije je ujedno bio i najava rusko-osmanskog rata koji će uslijediti. Bosna i Hercegovina će u novim okolnostima postati ‘’moneta za potkusurivanje’’.109 Veliko osvježenje za historiografiju ustanka je pojava knjige Hannesa Granditsa – Multikonfesionalna Hercegovina.110 Grandits je sebi za zadatak postavio da analizira odnose u mikroprostoru hercegovačkog sela i da ispita odnos među različitim slojevima stanovništva po klasnoj i vjerskoj liniji. Iako se Grandits bavi Hercegovinom, njegova analiza uzroka ustanka, jednako kao i djelo Edina Radušića, baca potpuno drugačije svijetlo od Ekmečićevih djela na pitanje uzroka ustanka. Grandits jednako kao i svi ostali autori ne poriće težak položaj seljaštva kao i da vlasti nisu puno učinile na poboljšanju, jer vlasti nisu bile susretljive prilikom plaćanja poreza. Autor analizira utjecaj seoskih glavara i tvrdi da nisu bili jedinstveni u ideji da pokrenu ustanak i da je većina težila normalizaciji stanja.111Ali postojale su grupacije seoskih vlastodržaca koje nisu bile zainteresovane za mir, a na njih je veliki utjecaj činila Crna Gora. 112 To je zapravo značilo da put ka normalizaciji stanja podrivan od strane hajdučije koja je svoj interes željela ostvariti kroz ustanak. 108 Isto, 333. 109 Isto, 357. 110 Grandits, Hannes: Multikonfesionalna Hercegovina. Vlast i lojalnost u kasnoosmanskom društvu. (Institut za istoriju) Sarajevo 2014. 111 Grandits: Multikonfesionalna Hercegovina, 414, 415. 112 Isto, 418. 29

Grandits smatra da je veliku ulogu u pokretanju ustanka odigrala ‘’mala konspirativna jedinica srpskih nacionalistički nastrojenih mladih ljudi’’ koji su potakli hajduke da napadnu muslimanske trgovce što je izazvalo reakciju službenih organa. 113 O uzrocima ustanka Grandits zaključuje da”uopće nije bio slučaj da se ovdje jedno cijelo seosko društvo ili jedna cijela vjerska zajednica odlučila da zajednički krene u borbu protiv postojeće vlasti, kao što se to u dominantnom historiografskom diskursu dosad eksplicitno ili implicitno tvrdilo o ovdje diskutiranoj tematici. Ali, postaje jasno da su određene grupacije bile u stanju da pokrenu spiralu nasilja koja je na kraju pokrenula i dinamiku procesa lojalnosti”. Autor dokazuje da je nasiljem raznih grupacija seosko stanovništvo uvedeno u ustanak suprotno njihovoj volji.114 Djelo Galiba Šljive takođe stoji na stanovištu da su uzroci nemira iz 1875. godine političke prirode. Šljivo tvrdi da “svi historijski izvori potvrđuju umješanost Kneževine Srbije i Knjaževine Crne Gore ne samo na podstrekavanje i odbijanje poslušnosti vlastima nego i svakovrsnu pomoć koja se ogleda u slanju ratnih sredstava...”. 115Zaustanak u Hercegovini Šljivo prati pisanje štampe kao i Ljubibratićeva pisma i time jasno pokazuje da je ustanak u toku 1875. godine sve do izbijanja pažljivo pripreman. Za događaje u Bosni Šljivo dokumentovano navodi ubacivanje četa sa znanjem srpske Vlade koje su poticale stanovništvo da se pobuni i priključi ovim jedinicama.116 Za razliku od ostalih autora Šljivo ne ulazi u analizu uzroka i toka ustanka, već samo konstatuje navode iz izvora, ali ipak prati pisanje novosadskog lista zastava iz kojeg se vidi kako je tekao navedeni plan ubacivanja četa iz Srbije u Bosnu pred početak ustanka. 117 Za rekonstrukciju događaja iz toka ustanka Šljivo se koristi djelima Arthura Evansa i Muvekkita. 113„Postalo je jasno koje su dinamike izazvali nasilni atentati kada je mirno rješenje već bilo na dohvat ruke. Postalo je vidljivo da su male jedinice stranih radikala imale utjecaja kao pokretači konflikta.“ (Grandits: Multikonfesionalna Hercegovina, 430) 114 “Strateška upotreba nasilja je u vezi s tim bila učinkovito sredstvo kako bi se sprovela grupna solidarnost i politički ciljevi – čak i onda kada podrška za to kod velikih dijelova stanovništva uopće nije postojala ili je već jenjavala. Iznuđivanje grupne solidarnosti nasiljem je bio veoma karakteristično za pokret ustanka.“ (Grandits: Multikonfesionalna Hercegovina, 447) 115 Šljivo, Galib: Bosna i Hercegovina 1869 – 1878. (Planjax) Tešanj 2013., 456. 116 Šljivo: Bosna i Hercegovina 1869 – 1878, 458. 30

Posebnu vrijednost u ovom djelu imaju navodi izjava bosanskih izbjeglica u kojima se vidi da su značajno na raspoloženje stanovništva imale vijesti iz Hercegovine kao i agitacija, poreska opterećenja na stanovništvo, nejednakost sa muslimanima i drugi razlozi118

117 Isto, 461. 118 Isto, 523 – 573. 31

Zaključak

U ovom kratkom pregledu istraživanja i toka historiografskog pristupa ustanku u Bosni 1875 -1878. godine cilj nam je bio predstaviti sa kakvim se problemima susreće naša, ali i svjetska historiografija, kada se suočava sa ovom temom. Na osnovu navedenog možemo zaključiti da je naučni pristup Milorada Ekmečića ovom važnom pitanju išao silaznom putanjom, što znači da je svako novo problematiziranje ustanka imalo manju historiografsku vrijednost. To naravno ne znači da se cjelokupna historiografija o ustanku kretala u pratnji “historičara ustanka”. Nova djela koja su se pojavljivala obogaćivala su ovu temu, nudila drugačije perspektive, rješavala neke enigme. Vjerujemo da smo u dovoljnoj mjeri rasvijetlili sva pitanja koja smo sebi stavili u zadatak. Da smo, ako ne opvrgnuli neke Ekmečićeve stavove, onda barem potvrdili kako se sa apsolutnom sigurnošću, što nije nesvojstveno Ekmečiću, ne može tvrditi da su uzroci ustanka čisto socijalne prirode ili da je nasilje vršeno isključivo nad hrišćanima. Novija istraživanja su utvrdila da se izvori koje je Ekmečić koristio ne mogu prihvatati bez rezerve prema iznesenim podacima, a pogotovo da putopis ne može biti glavni oslonac u formiranju teze. Također, ukazali smo i da Ekmečić vrlo često prema izvorima odnosi promjenjivo, što znači da neki izvori nemaju isti značaj u različitim djelima, kao i da neki dobijaju na ekskluzivnosti za potrebe dokazivanja navoda. Iz analize se jasno vidi da se društvene okolnosti u kojima Ekmečić djeluje jasno odražavaju na njegova djela, što znači da u svakom novom djelu najviše pažnje posvečuje samo određenim pitanjima iz ustanka kao što su položaj seljaštva, klasni i vjerski odnosi, pitanje nasilja i netolerancije. U nastojanju da što više podcrta značaj tih pitanja zapadao je u proturječnosti što smo uspjeli registrovati komparacijom njegovih djela, ali i argumentima iz drugih djela koja navode drugačije podatke. Posebno su nam u rasvjetljavanju nekih spornih pitanja iz ustanka i spornih teza Milorada Ekmečića pomogla djela Radušića i Granditsa koja, za razliku od Tepića, ne stoje 32

pod izravnim utjecajem Ekmečićeve monografije o ustanku. Ova djela jasno ukazuju da nekonsultiranje svih raspoloživih izvora može autora odvesti u apsolutizaciju jednostranog tumačenja historijskog procesa i umanjiti vrijednost rezultata postignutih prilikom istraživanja. Literatura



Ekmečić, Milorad:Dugo kretanje između klanja i oranja.(Zavod za uđbenike) Beograd



2008 (II dopunjeno izdanje). Ekmečić, Milorad:Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875 – 1878., Međunarodni naučni skup povodom: 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875 – 1878. Godine, I – III, ANUBiH,



Sarajevo, 1977. Ekmečić, Milorad: Srpski narod u Turskoj od sredine XIX veka do 1878. u: Istorija

 

srpskog naroda. Knj. V/1. (Srpska književna zadruga) Beograd 1981. Ekmečić, Milorad: Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918.(Prosveta) Beograd, 1989. Ekmečić, Milorad: Ustanak u Bosni 1875 – 1878.(Veselin Masleša) Sarajevo 1973 (II



izdanje) Čubrilović, Vaso: Ustanak u Bosni 1875 – 1878.(Novinarsko izdavačka ustanova)



Beograd 1996. Grandits, Hannes: Multikonfesionalna Hercegovina. Vlast i lojalnost u kasnoosmanskom



društvu.(Institut za istoriju) Sarajevo 2014. Knapič - Krhen, Cvetka: Neki podaci o stavovima austrijske socijalne demokracije prema istočnoj krizi, Međunarodni naučni skup povodom: 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875 – 1878. Godine, I – III,

 

ANUBiH, Sarajevo, 1977. Pelagić, Vaso: Istorija bosansko-hercegovačke bune.(Svjetlost) Sarajevo 1953. Radušić, Edin: Bosna i Hercegovina u britanskoj politici od 1857. Do 1878. Godine (od



branitelja i zaštitnika do tužioca i sudije), Institut za istoriju, Sarajevo 2013. Šehić, Nusret: Ustanak u Bosni i Hercegovini 1875 – 1870 u jugoslavenskoj istoriografiji u poslejdnjih deset godina 1965 – 1975, Međunarodni naučni skup povodom: 100godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875 – 1878. Godine, I – III, ANUBiH, Sarajevo, 1977.

33



Šljivo, Galib: Bosna i Hercegovina 1869 – 1878. (Planjax) Tešanj, 2013. (Drugo



izmijenjeno i dopunjeno izdanje) Tepić, Ibrahim: Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856 – 1878.(Veselin Masleša) Sarajevo 1988.

34

Sadržaj

Uvod2 Prve historiografske analize ustanka i Ekmečićeva ocjena ovih radova.........................................4 Vaso Pelagić – Istorija bosansko-hercegovačke bune.....................................................................4 Vasa Čubrilović – Ustanak u Bosni 1875 – 1878............................................................................5 Ekmečićev pristup u monografiji Ustanak u Bosni 1875 – 1878....................................................6 Izvori kojima se Ekmečić uglavnom služi.......................................................................................7 Uzroci ustanka.................................................................................................................................8 Odnos hrišćanskih kmetova prema muslimanskim feudalcima i prema Porti.................................9 Hrišćansko građanstvo, tajne organizacije i srpska propaganda....................................................10 Srbija i ustanak..............................................................................................................................12 Odnos Velikih sila prema ustanku.................................................................................................13 Ekmečićeva skorija istraživanja o Ustanku u Bosni 1875 -1878..................................................15 Rezultati drugih historiografskih istraživanja................................................................................20 Zaključak.......................................................................................................................................28 Literatura........................................................................................................................................29

35