RUSYA TARİHİ

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2857 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1814

RUSYA TAR‹H‹

Yazarlar Doç.Dr. Nesrin SARIAHMETO⁄LU (Ünite 1, 3-4) Prof.Dr. Nadir DEVLET (Ünite 2, 5-7) Doç.Dr. Esra HAT‹PO⁄LU (Ünite 8)

Editörler Prof.Dr. Nadir DEVLET Doç.Dr. Nesrin SARIAHMETO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Günefl Sütçü Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Rusya Tarihi

ISBN 978-975-06-1522-1 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii

Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›.............................................. SLAVLARIN ETN‹K KÖKEN‹......................................................................... Slavlar›n Menflei............................................................................................. Do¤u Avrupa’n›n Slav Halklar›..................................................................... I. ve IV. Yüzy›llarda Slavlar .......................................................................... Slavlar›n Gotlarla Mücadelesi ................................................................. Slavlar ve Büyük Bozk›r ........................................................................ Slavlar ve Bizans ..................................................................................... DO⁄U SLAV DEVLET‹N‹N KURULMASI VE K‹YEV RUSYASI................... Devletin Kuruluflundan Önce Slavlar›n Toplumsal ve Siyasi Yap›s›.......... Kiyev Devletinin Teflekkülü ......................................................................... Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluflumu ............................................. Slav Topraklar›n Genel Devlet Sisteminde Birlefltirilmesi ........................ Sosyal Yap› ............................................................................................. Feodale Ba¤l› Köylüler ........................................................................... Köylü- Feodal Mücadelesi ..................................................................... fiehirler ve Ticaret ................................................................................... IX. ve X. Yüzy›llarda Ülkenin Kuruluflu. ‹ç ve D›fl Siyaset ....................... ‹ç Siyaset.................................................................................................. D›fl Siyaset ............................................................................................... X. VE XII. YÜZYILLARDA RUS DEVLET‹ VE “AZ‹Z” VLAD‹M‹R DÖNEM‹ (980-1054) ...................................................................................................... Hristiyanl›¤›n Kabulü ve Toplumsal Etkileri .............................................. Alfabenin Oluflumu ................................................................................. Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Aras›nda Mücadele....................... Kiyev Rusyas›’n›n Da¤›lmas› (XII. ve XIII. Yüzy›llar) ................................ “Büyük” Novgorod Cumhuriyeti ............................................................ Galiçya-Volinya Knezli¤i......................................................................... Vladimir-Suzdal Knezli¤i......................................................................... Kiyev Rusyas›’nda Kültür-Sanat Hayat› ........................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

2 3 3 5 7 7 7 10 11 11 13 14 17 17 17 18 18 18 18 19 20 21 22 23 25 27 29 29 31 32 33 34 34 36

Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi ......................................... 38 ALTIN ORDA ‹MPARATORLU⁄U (1236-1502)............................................ Kafkasya ve Deflt-i K›pçak’a Sefer ............................................................... Batu Han’›n Baflar›lar› ................................................................................... Batu Han’dan Sonra Alt›n Orda ................................................................... Moskova-Velikorus (Büyük Rus) Devleti (1480-1700)................................ S‹YAS‹ VE SOSYAL YAPI.............................................................................. Halk................................................................................................................ Sosyal S›n›flar................................................................................................. Devlet Yönetimi ............................................................................................ Memurlar.................................................................................................. Kâtiplik..................................................................................................... Hukuk ............................................................................................................

1. ÜN‹TE

39 39 40 42 44 45 45 45 46 46 47 47

2. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Ceza Hukuku ve Mahkemeler................................................................ Aile Hukuku ............................................................................................ Askeri Yap› .................................................................................................... Ordu......................................................................................................... Silahlar .................................................................................................... Savafl Takti¤i............................................................................................ Savafl Esirleri............................................................................................ Avc›l›k ...................................................................................................... Ekonomik Yap›.............................................................................................. Para Birimi ............................................................................................... Vergiler .................................................................................................... Zenginler.................................................................................................. Haraç........................................................................................................ Ticaret ...................................................................................................... Ulafl›m ve Posta....................................................................................... El Zanaatlar›............................................................................................. Köy Ekonomisi ........................................................................................ B‹L‹M, KÜLTÜR VE SANAT .......................................................................... fiehircilik ........................................................................................................ Ev ‹nflas› ve Dekorasyon ........................................................................ SONUÇ........................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3. ÜN‹TE

48 48 49 49 50 50 51 51 51 51 51 52 52 53 54 55 55 56 56 57 57 59 60 61 62 62 63

Moskova Knezli¤inin Yükselifli................................................ 66 MERKEZ‹LEfiM‹fi RUS DEVLET‹N‹N KURULUfiU ....................................... Moskova Knezli¤i ......................................................................................... Kilise Yaflam› ve Manast›r Hareketi ............................................................. Moskova Knezli¤inin Yükselifli..................................................................... III. ‹van (1462-1505) ve III. Vasiliy (1505-1533) Devirleri ........................ Üçüncü Roma Teorisi ............................................................................. IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri ............................... Güçlükler Dönemi......................................................................................... ROMANOV HANEDANLI⁄I.......................................................................... Mihail Romanov (1613-1645)........................................................................ Aleksey Mihayloviç (1645-1676)................................................................... Bunal›m ve Kilisede Hizip Hareketi ...................................................... Çar Aleksey Döneminde Bat›l›laflma E¤ilimleri..................................... III. Fyodor (Theodore/Feodor) (1676-1682)................................................ XVII. YÜZYILDA RUSYA’NIN SOSYAL VE EKONOM‹K DURUMU........... Rusya Tarihinin Yeni Devri .......................................................................... Feodal-Toprak Köleli¤i ................................................................................. Rus Pazar›n›n Kurulmas› ve Ticaret ‹liflkilerinin Geliflmesi ........................ XVII. Yüzy›lda Kültür ve Sanat .................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

65 65 66 67 73 76 78 80 82 82 83 86 87 87 88 88 89 90 92 93 94 95 95 96

v

‹çindekiler

Rusya ‹mparatorlu¤u............................................................... 98 PETRO DEVR‹NDE RUSYA (1682-1725) .................................................... Devrin Genel Özellikleri ve Mutlak›yetin Kurulmas› ................................ Hakimiyet Mücadeleleri ve Sofya (1682-1689) ........................................... I. Petro’nun Avrupa Gezisi .......................................................................... Petro’nun Dönüflü ........................................................................................ Büyük Kuzey Savafl› .................................................................................... I. Petro’nun Reformlar› ................................................................................ ‹dari Reformlar ....................................................................................... Kilise Reformlar› ..................................................................................... Askeri Reformlar ve Rütbeler Tablosu .................................................. Kültürel Reformlar ................................................................................. Petro’nun Miras› ........................................................................................... PETRO SONRASI RUSYA .............................................................................. I. Katerina (1725-1727), II. Petro (1727-1730), Anna ‹vanovna (1730-1740), VI. ‹van (1740-1741), Elizabeth (1741-1762), III. Petro (1762) ............................................................................................ XVIII. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Sosyal-Ekonomik Geliflim ............................ ‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina (Büyük Katerina) (1762-1796)......... Pugaçev ‹syan› ............................................................................................. II. Katerina Döneminde Rusya’n›n D›fl Politikas› ....................................... Ayd›nlanma Ça¤› .......................................................................................... Pavel (1796-1801) ......................................................................................... XIX. YÜZYILIN B‹R‹NC‹ YARISINDA RUSYA ............................................ I. Aleksandr (1801-1825)............................................................................... Rusya’n›n Avrupa Siyaseti ve 1812 Savafl› .................................................. Dekabrist ‹syan› ........................................................................................... I. Nikola (1825-1855) ................................................................................... P. D. Kiselyov’un Reformlar› ....................................................................... Rusya’n›n Yak›n Do¤u Siyaseti ................................................................... K›r›m Savafl›’n›n Rusya’daki Sonuçlar› ........................................................ XIX. Yüzy›l›n Ortalar›nda Rus Kültür-Edebiyat Hayat› .............................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

106 108 110 111 112 113 115 116 116 116 120 121 122 122 124 125 126 128 129 129 131

Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler..................................... 132 1905’E KADAR RUS DIfi S‹YASET‹ ............................................................. 1905’E KADAR RUS ‹Ç S‹YASET‹................................................................. ‹dari Yap› ....................................................................................................... Sosyal Yap› .................................................................................................... Köylüler ................................................................................................... Dvoryanlar ............................................................................................... Askeri Yap› .................................................................................................... Polis’in Yap›s› ................................................................................................ Ruhani S›n›f (Kilise) ...................................................................................... ‹ktisadi Durum............................................................................................... Ticaret ..................................................................................................... Nüfus........................................................................................................ Endüstri.................................................................................................... Üretim ......................................................................................................

4. ÜN‹TE

99 99 100 101 102 102 104 104 104 104 105 106 106

133 136 136 137 137 138 139 140 140 143 143 144 145 146

5. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

Zemstvo (Yerel Yönetim) ............................................................................. Kültürel Yap› ................................................................................................ E¤itim ....................................................................................................... Edebiyat ................................................................................................... Kültür ve Sanat ............................................................................................. Felsefi ve Siyasi Ak›mlar ............................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

6. ÜN‹TE

Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi........................................... 164 ÇARLI⁄IN YIKILIfiI-BOLfiEV‹K DEVR‹M‹ ................................................... Devrim Hareketlerine K›sa Bir Bak›fl .......................................................... Japon-Rus Savafl› (1904-1905) ..................................................................... Japon-Rus Savafl›n›n Rusya’daki Etkileri ..................................................... 1905 DEVR‹M‹NDE RUSYA TÜRKLER‹ ...................................................... ‹lk Türk Siyasi Belgesi: Çoban Y›ld›z› (1895) ............................................ Rusya Müslümanlar›n›n ‹lk Toplant›s› (15 A¤ustos 1905) ......................... Rusya Müslümanlar›n›n ‹kinci Toplant›s› (13-23 Ocak 1906)..................... Rusya Müslümanlar›n›n Üçüncü Toplant›s› (16-21 A¤ustos 1906) ........... RUSYA’DA MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ (1906-1917)......................................... I. Devlet Duma’s› (27 Nisan - 8 Temmuz 1906) ......................................... II. Devlet Dumas› (20 fiubat -3 Haziran 1907) ........................................... III. Devlet Dumas› (1 Kas›m 1907-9 Haziran 1912) ................................... IV. Devlet Dumas› (15 Kas›m 1912- 25 Ekim 1917) ................................... RUSYA DÜNYA SAVAfiINDA (1914-1917)................................................... Savafl›n Genel Gidifli ..................................................................................... Savafl›n Bafllamas› ........................................................................................ Savafl Y›llar›nda ‹ç Durum ........................................................................... 1916 ‹SYANLARI ........................................................................................... Hive Hanl›¤›’nda (Türkmenlerde) ‹syan ..................................................... Türkistan Genel Valili¤inde (Özbeklerde) ‹syan ....................................... Semireçie’de ( K›rg›zlarda) ‹syan ................................................................ Bozk›r Genel Valili¤i’nde (Kazaklarda) ‹syan ............................................ ‹syanlar›n Sonuçlar› ...................................................................................... ‹K‹NC‹ RUS DEVR‹M‹ (27 fiUBAT 1917) .................................................... RUSYA MÜSLÜMANLARININ GENEL KURULTAYI (MOSKOVA 1-11 MAYIS 1917) .................................................................... ÜÇÜNCÜ RUS DEVR‹M‹ (EK‹M VEYA BOLfiEV‹K DEVR‹M‹) (25 EK‹M 1917) .......................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

7. ÜN‹TE

147 148 148 151 152 154 158 160 161 161 162 165 165 167 168 169 170 170 172 173 174 174 176 177 178 179 179 179 180 181 182 182 183 183 184 185 186 187 188 190 191 191 191 192

Sovyetler Birli¤i Dönemi ........................................................ 194 LEN‹N VE YEN‹ EKONOM‹K PLAN ........................................................... A¤›r Sanayi ................................................................................................... Terör Y›llar›.................................................................................................... GULAG (Devlet Çal›flma Kamplar› Yüksek ‹daresi) Koflullar› ..................

195 196 198 198

vii

‹çindekiler

Çal›flma Kamp› Ard›ndan ............................................................................. Siyasi Kurbanlar............................................................................................. Mahkum ve Ölü Say›s› ................................................................................ Toplu Sürgünler............................................................................................. ‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI ............................................................................... Savafl Sonras› Kay›plar ve Kazançlar .......................................................... HRUfiÇOV, BREJNEV VE GORBAÇOV DÖNEMLER‹ ................................ Perestroyka - Glasnost ................................................................................. SOVYET S‹STEM‹ ......................................................................................... Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin (SBKP) Teflkilatlar› ......................... Sovyetler Birli¤i’nde Devlet Teflkilat› .......................................................... Sovyet Hakimiyetinin En Yüksek Organlar› ............................................... Federal Sistem .............................................................................................. SBKP’nin Kulland›¤› Araçlar ........................................................................ Ordunun Özelli¤i ......................................................................................... SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUM ................................................................ Vatandafl Haklar› .......................................................................................... Kültür ............................................................................................................. Sosyalist Gerçeklik ....................................................................................... E⁄‹T‹M ......................................................................................................... E¤itim Dili ve Ana Okullar ........................................................................... Orta E¤itim .............................................................................................. Yüksek E¤itim ........................................................................................ B‹L‹M VE TEKNOLOJ‹ ................................................................................. Bilimler Akademisi ....................................................................................... Uzay Çal›flmalar› ........................................................................................... Bilim’in Di¤er Alanlar›ndaki Bulufllar .......................................................... Sanat............................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

199 199 200 200 202 204 205 207 208 209 209 210 210 211 213 213 213 215 215 216 216 216 217 217 217 219 219 220 221 222 223 223 223 224

Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu........ 226 G‹R‹fi ............................................................................................................. BORIS YELTSIN DÖNEM‹ (1990-1999) ...................................................... Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu’nun ‹ç Politikas› ............... Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› .................... VLADIMIR PUTIN DÖNEM‹ (2000-2008) ................................................... Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu ‹ç Politikas› ................... Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› ................. DM‹TR‹Y MEDVEDEV DÖNEM‹ (2008-2012) ............................................. Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu ‹ç Politikas› ............. Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› .......... SONUÇ .......................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

227 228 228 229 231 231 233 235 236 237 240 242 244 245 245 246

8. ÜN‹TE

viii

Önsöz

Önsöz Kuzey komflumuz Rusya’n›n zengin tarihi ve kültürel yap›s›n› meydana getiren temel dinamiklerin ö¤renilmesi bu ülke ile 500 y›l› aflan iliflkilerimizin de daha ayr›nt›l› bilinmesini sa¤layacakt›r. Rusya Tarihi ders kitab›, bütün bu amaçlar do¤rultusunda haz›rlanm›flt›r. Bir ülkeyi ve onu meydana getiren özellikleri genifl bir yelpazeden tan›mlayabilmek ancak sistemli ve do¤ru bilgilerden oluflur. Bu kitab›n amac›, öncelikle Rusya Tarihini ana hatlar›yla ortaya koymakt›r. Sekiz üniteden meydana gelen kitap Rusya’y› tan›mak, bilmek ve anlamak için bir basamak olacakt›r. Kitab›n birinci ünitesi “Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›” ad›n› tafl›makta olup Slavlar›n etnik kökenleri, Rus ad›n›n ortaya ç›k›fl›, Kiyev Rusyas›, Norman (Viking)-Slav iliflkileri, Hristiyanl›¤›n kabul edilmesi ve bunun meydana getirdi¤i çok yönlü sonuçlardan oluflmaktad›r. Ayr›ca bu ünitede Kiyev Knezli¤inin da¤›lmas›n›n ard›ndan knezlikler dönemi olarak adland›r›lan bir devir genel özellikleri ile ortaya konmaktad›r. ‹kinci ünite “Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi”dir. Burada Cengiz Han’›n torunu Batu Han taraf›ndan kurulan Alt›n Orda Devleti’nin Ruslar ve di¤er halklarla iliflkileri, Hanlar ve Rus Knezlerinin mücadeleleri, Alt›n Orda’n›n y›k›l›fl› sürecinde Moskova önderli¤inde Rus devletinin nas›l olufltu¤u, Alt›n Orda Devleti’nde sosyal s›n›flar baflta olmak üzere devlet idaresi, iktisadi yap›, kültür ve sanat anlay›fl› konular› yer almaktad›r. Üçüncü ünite “Moskova Knezli¤inin Yükselifli”dir. Bu ünitede Moskova Knezli¤inin geliflimi, meydana gelen tepkiler, Ruslar›n yabanc›lar› tehdit alg›s› ve birleflmeye yönelik mücadeleleri anlat›l›rken XVII. Yüzy›lda Rusya’n›n ‹mparatorlu¤a geçifli ve din-kilise ayr›flmas›n›n tarihi süreci aç›klanmaktad›r. Dördüncü ünitenin konusu “Rusya ‹mparatorlu¤u” dur. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’daki sosyal-ekonomik durumun temel belirleyicileri do¤rultusunda I. Petro dönemi ve reform hareketlerinin Rusya’y› nas›l etkiledi¤i, XVIII. Yüzy›lda iç siyaset ve s›n›f mücadeleleri, ‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina döneminin ayd›nlanma hareketi, XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›na gelindi¤inde ise Rusya’n›n iç ve d›fl siyaseti ülke özellikleri de dikkate al›nmak suretiyle incelenmektedir. Beflinci ünite “Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler” ad›n› tafl›maktad›r. Burada XIX. Yüzy›lda Rus d›fl politikas›ndaki geliflmeler, Rusya’daki idari yap›, sosyal s›n›flar, güvenlik organlar› ve iflleyifl tarz› anlat›lmaktad›r. Rusya’da kilisenin rolü, e¤itim, ekonomi, edebiyat, sanat, kültür ve düflünce yap›s› da bu bölüm içinde yer alan konulard›r. Alt›nc› ünite “Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi”dir. Çarl›k Rusyas›’n›n çöküflüne sebep olan etkenlerin ele al›nd›¤› bölümün ard›ndan 1917 fiubat ‹htilalini haz›rlayan nedenler, bu süreçte Rusya Türklerinin mücadeleleri, meflruti monarfli ve meclis aras›ndaki iliflkiler ve Ekim ‹htilalinin ülkede yol açt›¤› geliflmeler anlat›lmaktad›r.

Önsöz

Yedinci ünite “Sovyetler Birli¤i Dönemi”dir. Bu ünitede iç savafltan sonra uygulanmaya bafllanan ekonomik sistemler, SSCB’nin II. Dünya Savafl›ndaki yeri, etkisi ve kazan›mlar› aç›klanmaktad›r. Sovyetler Birli¤inde Lenin, Stalin, Hruflçov, Brejnev ve Gorbaçov dönemleri ele al›n›rken Sovyet idari sistemi ve ordunun temel yap›s›na da yer verilmektedir. Sosyal, kültürel ve e¤itim alan›ndaki geliflmeler bu yap› içinde kurumsal özellikleri ile gösterilmektedir. Sekizinci ünite Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümü, Devlet Baflkan› Boris Yeltsin (1990-1999) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›n›n temel ö¤elerini, Devlet Baflkan› Vladimir Putin (2000-2008) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›nda meydana gelen de¤ifliklikleri, Rusya Federasyonu aç›s›ndan Devlet Baflkan› Dimitriy Medvedev (2008-2012) döneminin Vladimir Putin döneminden farklar› ve benzerliklerini, 1990’lardan bu yana Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu iliflkilerinin temel ö¤elerini aç›klamaktad›r. Bu kitap, dünyan›n yüzölçümü aç›s›ndan en büyük ülkesi olan Rusya’n›n birçok yönden farkl›l›klar ve benzerlikler gösteren özelliklerinin anlafl›lmas›na yard›mc› olmaya çal›fl›rken, Rusya Tarihine bir ilgi uyand›rmas› ümidini de tafl›maktad›r. Editörler Prof.Dr. Nadir DEVLET Doç.Dr. Nesrin SARIAHMETO⁄LU

ix

1

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Slavlar›n etnik kökenlerini aç›klayabilecek, Rus ad›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek, Kiyev Rusyas›’n›n kuruluflunu, Norman (Viking)-Slav iliflkilerini tart›flabilecek, Ruslar›n Hristiyanl›¤› kabul etmeleri ve bunun siyasal, toplumsal, kültürel sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek, Kiyev Rusyas›’n›n da¤›lmas› ve knezlikler dönemini tart›flabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Slav • Rurik • Novgorod

• Kiyev • Norman (Viking/Vareg)

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

• SLAVLARIN ETN‹K KÖKEN‹ • DO⁄U SLAV DEVLET‹’N‹N KURULMASI VE K‹YEV RUSYASI • X. VE XII. YÜZYILLARDA RUS DEVLET‹ VE “AZ‹Z” VLAD‹M‹R DÖNEM‹ (980-1054)

Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl› SLAVLARIN ETN‹K KÖKEN‹ Slavlar›n Menflei Slav bilimi, kompleks ilmi çerçevede baz› ça¤dafl sosyal ve tabii ilimlerle birlikte XVIII. Yüzy›l›n sonu XIX. Yüzy›l›n bafllar›nda meydana geldi. Slav halklar›n tarihi XVIII. Yüzy›la kadar genifl bir araflt›rma konusu olmad›. Sadece XVIII. Yüzy›ldan itibaren bu problemin araflt›r›lmas› için ciddi ad›mlar at›lmaya baflland› ve bundan sonra Slav halklar›n›n menflei etnogenezi, yerleflimleri ile ilgili meselelere ›fl›k tutmak için araflt›rmalar bafllad›. Bundan önce XVI. Yüzy›l›n bafllar›nda kilise y›ll›klar›na dayanan baz› tarihçiler Slavlar›n erken tarihinin Sarmat, Alman, Vandal ve di¤er kavimlerin tarihi ile paralel flekilde ö¤renmeye çal›flarak onlar›n tarihi ile iliflkilendirmek istediler. Fakat bu çal›flmalar baflar›l› olamad›. Slav tarihinin ö¤renilmesi XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda dilcili¤in ve antropolojinin oluflmas› ile de¤iflmifl oldu. Slavlar›n tarihi önce ço¤u yazar taraf›ndan Tunç Devrinden daha kesin bir ifadeyle M.Ö. III-II bin y›llara dayand›r›l›rd›. Bu s›rada Avrupa’da art›k Slav diline yak›n kavimler görülmeye baflland›. Slav tarihinin Tunç Devrinden bafllayan ilkel toplum yap›s› M.S. VI-VII. Yüzy›la kadar devam etti. Bu aflamada bugünkü Slav ülkelerin bulundu¤u topraklarda toplumsal idarelerin çeflitli aflamalar›n›n esas özelliklerini farkl› kaynaklar›n verdi¤i bilgilerle ö¤renmek mümkündü. VI-VIII. Yüzy›llarda Slavlarda ilkel toplum yap›s›n›n da¤›lmas› süreci, Slav kavimlerin Slav halk›na dönüflmesi sürecini de bafllatt›. Slavlar›n eski devir tarihi hakk›ndaki kaynaklar yaz›l›, arkeolojik ve linguistik olmak üzere üç esas gruba ayr›lmaktad›r. Eski Slavlar hakk›nda ilk yaz›l› bilgi Bizans, Roma ve Do¤ulu yazarlar taraf›ndan verilmifltir. Antik yazarlar›n ço¤u Slavlar›n oluflumu ve onlar›n flekillendi¤i kuzeydeki topraklar›n sakinleri hakk›nda çok az bilgiye sahipti. Slav tarihinin bu devri hakk›nda sadece arkeoloji, linguistik ve bir sonraki devre ait yaz›l› kaynaklar›n verdi¤i bilgileri karfl›laflt›rarak belirli sonuçlara varmak mümkündür. Antik yazarlar bu arada Herodot ve Sofokles’in eserlerindeki baz› hususlar Slavlar›n tarihi ile iliflkilendirilmeye çal›fl›lsa da bu fikirler ileri sürülürken dikkatli olmak gerekir. Slav kabileler hakk›ndaki bilgilerin bir k›sm› I-II. Yüzy›llarda Roma tarihçileri Plini’nin Do¤al Tarih ve Tatsi’nin Almanlar›n Menflei ve Yerlefltikleri Topraklar, Yunan co¤rafyac› Ptolemaios’un Co¤rafya eserlerinde görülmektedir. Bu yazarlar k›saca bahsettikleri Slavlara “Vened” denildi¤ini ve onlar›n Karpat, Vistül (Visla) ve Balt›k toprakla-

4

Rusya Tarihi

r›nda yerlefltikleri bilgisini vermektedirler. Slavlar hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgiler VI-XII. Yüzy›llar aras› devirde vard›r: Bu devir belgelerinde art›k Antlar, Sloven ve Slav terimleri kullan›lmaya bafllam›flt›r. Slavlar Roma ‹mparatorlu¤u topraklar›na yürüyüflleri s›ras›nda ve Bat› Roma topraklar›na hücumlar›nda Got kabileleri ile karfl›laflm›fllard›r. Bu kaynaklar içinde Slavlar hakk›nda en genifl bilgiler Bat› Romal› tarihçiler ve Got kronikçilerde mevcuttur. VI. Yüzy›la Prokopi Kesarski’nin Justinian’›n Savafllar› eserinin III. Bölümü olan Gotlarla Savafl’ta Slavlar›n daha fazla iskan ettikleri Balkan Yar›madas›’na yürüyüflleri anlat›lmakta ve bu kabilelerin hayatlar›n›n çeflitli safhalar›na yer verilmektedir. VI. Yüzy›l›n sonu VII. Yüzy›l›n bafllar›nda yaflayan ‹mparator Rsevdo Mavriki’ye (582-602) adanan Strategion adl› yazar› bilinmeyen eserde de Slavlar savafl kurallar› ve taktikleri ve yaflamlar› hakk›nda bilgi vermektedir. VII. Yüzy›lda yaflayan Theophylact Simocatta’›n Tarih eserinde Slav kabilelerin V-VII. Yüzy›llarda imparatorluk ordusu ile savafllar› anlat›lmaktad›r. VI. Yüzy›lda di¤er bir tarihçi Sfesli Johan da Kilise Tarihi adl› eserinde Slav kabilelerin imparatorluk topraklar›na hücumlar›ndan bahs etmifltir. Bat›l› yazarlardan daha çok ilgi çekeni VI. Yüzy›l Got Episkoposu Jordanes’n›n Slavlar hakk›ndaki düflünceleridir. Gotlar›n Menflei ve Hayat› adl› eserinde onlar›n VI. Yüzy›lda yerleflti¤i topraklar ve IV. Yüzy›ldan itibaren Gotlar ile yap›lan mücadeleler hakk›nda bilgiler verilmektedir. Devrin ça¤dafllar› olan yazarlardan baflka Bizans ‹mparatoru Konstantin Bagryanorodi’nin yazd›¤› (919-959) Halklar Hakk›nda eserinde S›rp ve H›rvatlar›n tarihleri hakk›nda bilgiler vard›r. Daha sonraki tarih de XIII. Yüzy›lda yaflam›fl olan H›rvat kronikçi Foma Splitski Salon ve Splitin Arhiyepiskoplar›n›n Tarihi eserinde o devre kadar bilinmeyen kaynaklardan faydalanarak Slavlar›n Dalmaçya bölgesini ele geçirmeleri hakk›nda bilgiler vermifltir. Di¤er Bat›l› yazarlar›n da Episkop ‹sidor Sevilski (VII. Yüzy›l), Kronik eserinin müellifi Fredegar (VII. Yüzy›l) ve Paveli Diako’nun Langetarlar›n Tarihi adl› eserlerinde Slavlar hakk›nda k›sa da olsa çok mühim bilgiler vard›r. Do¤ulu yazarlardan ‹brahim Yakup’un (X. Yüzy›l) Slavlar hakk›nda verdi¤i bilgiler de önemle kaydedilmelidir. Bu yazarlar›n eserlerinde verilen bilgiler dikkatle gözden geçirildi¤inde Slav kabilelerin antik devir tarihi hakk›ndaki fikir ve bilgilerin somut olmad›¤› sonucuna var›labilir. Bu olgular Slavlar›n tarihine ait olmay›p komflu halklar›n tarihinin ö¤renilmesi ile oluflmufltur. Eski Slavlar›n ekonomisi, hayat› ve kültürü hakk›nda esas bilgiler arkeolojik buluntular›n verdi¤i bilgiler esas›nda düzenlenmifltir. Bu kaynaklar ayn› zamanda Slavlar›n oluflumlar› ve kültürel tarihleri hakk›nda da bilgiler sunmaktad›r. Ancak meselenin karmafl›kl›¤› bu kaynaklar içinde sadece Slavlara ait onlar›n tespit ve tayin edilmesindeki zorluktur. Sadece Do¤u ve Güney Avrupa topraklar›nda VI-VII. Yüzy›llara ait bulunan yerleflim yerleri ve mezarlar bunlar›n Slavlara ait oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Slav tarihinin daha eski devrinden bahsedildi¤inde ise arkeologlar›n büyük ço¤unlu¤u Slavlar Hint-Avrupa kabilelerinin kuzey grubunun di¤er üyeleri gibi (eski Germenler ve Baltlar) keramik kültürünün birer tafl›y›c›s› idiler görüflündedirler. Bu kültürün üyelerine Rein Nehri’nden bafllayarak Volga’ya kadar uzanan Kuzey ve Do¤u Avrupa topraklar›nda rastlamak mümkündür. fiöyle ki, keramik kültürünün tafl›y›c›lar› olan hayvanc›l›kla meflgul olan bu kabileler burada M.Ö. III. Biny›l›n bafllar›nda M.Ö. II. Biny›l›n bafllar›na kadar (Bronz Devri) yaflam›fllard›r. Bu devrin mezar kültürü tafl kutularda defn etme ile farkl›lafl›r. Mezarlarda bulunan kil kaplar›n üzerindeki süslemeler bu kültüre ad›n› vermifltir:

5

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

Slavlar›n menfleinin belirlenmesi meselesinde pek çok kaynak, malzeme özellikle arkeolojik buluntular toplansa da bu alandaki tart›flmalar hala devam etmektedir. Ça¤dafl tarihçiler Slav halklar›n flekillenmesi sürecinin uzun süren bir geliflim gösterdi¤inden hareket etmektedirler. Slavlar di¤er komflu halklardan tecrit edilmifl flekilde yaflamad›klar›ndan ayn› komflu Slav olmayan halklar›n kültürünün birçok çizgisi de Slavlara geçmifl, onlar›n kültürünü daha da zenginlefltirmifltir. Slav medeniyeti komflu halklar taraf›ndan asimile edilirken kendileri de baflka halklar› asimile etmifllerdir. Özellikle bu durum Slavlar›n etnogenez meseleleri alan›nda ihtiyatl› olmay› bu hususlara dikkat edilmesini gerektirir. Dilleri karfl›laflt›rmal› flekilde araflt›ran dilbilimciler Güney-Do¤u Avrupa halklar›n›n “Hint-Avrupa Dil Birli¤i” Bronz Devrine-M.Ö. III-II. Bine kadar devam etti¤ini ifade etmektedirler. Bronz devrinde bu umumilik kaybolmufl ve Pro-German, Pro-Balt ve Pro-Slavyan dilinin flekillenmesi Slavlar›n etnogenezinde büyük rol oynam›flt›r. Kaynaklara göre II-VI. Yüzy›lda Gotlar güneye ve kuzeye Karadeniz sahillerine yürüdü. Özellikle bu Slav topraklar›n›n bütünlü¤ünü bozmufl ve Do¤u Slavlar›n›n Bat› Slavlar›ndan ayr›lmas›na sebep olmufltur. Art›k bu devirden itibaren Jordanes’e göre Slavlar; Venedler, bazen de Sklaven ve Ant olarak adland›r›lm›fllard›r. Jordanes ayr›ca “Sklavenler Tuna’dan Visla’n›n yukar› topraklar›nda, Antlar ise Do¤uda Dnyestr’den (Dinyester) Dnyepr’e kadar olan topraklarda yerleflmifllerdir” demektedir. Böylece Vened ve Sklavenlerin bir bölümünden Bat› Slav halklar› di¤er bölümünden ise Do¤u Slavlar› ortaya ç›km›flt›r. VI-VII. Yüzy›llarda Bizans ile yap›lan savafllarda Ant ve Sklavenler Balkan Yar›madas›’n› alarak yerli Frikya ve ‹llirit kabilelerini asimile edip Güney Slav halklar›n›n esas›n› koymufllard›r. Rus kroniklerinde ise Slav ad› ilk kez Ana Vekayiname’de geçmektedir. Burada Slav halk›ndan bahsedilirken Slav dili ile Rus dilinin ayn› oldu¤u ifade edilmifltir. Slav göçleri s›ras›nda Slav uluslar›n›n da¤›l›m› ve dilleri nas›l bir geliflim göstermifltir? SIRA S‹ZDE

Do¤u Avrupa’n›n Slav Halklar›

D Ü fi Ü N E L ‹ M M.Ö. I. Biny›l›n VII. Yüzy›llar›nda bronz devri tarihte büyük bir dönüflüme sebep olan demir devrini karfl›lad›. Bu olay›n tarihi yönden önemi demirin çeflitli bölgeO R U olmas›yd›. lerdeki kaynaklar›n›n di¤er metallerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda dahaS zengin Bu ayn› zamanda ekonominin daha kaliteli ve h›zl› geliflmesine imkan yaratt›. Demire geçiflle ilgili ondan istifade eden silah ve çeflitli aletler yapan halklar›n say›s› D‹KKAT da artt›. Slavlar, Litvanyal›lar, Lat›fllar, Estonlar ayr›ca Orta ve Do¤u Avrupa’n›n genifl bozk›rlar›nda yerleflen halklar demire geçiflle birlikte daha süratle inkiflaf etmeSIRA S‹ZDE ye bafllad›lar. Demir esas olarak tar›m›n geliflmesine olanak sa¤lad›. Slav halklar› komflular›n›n [Litva, Lat›fl, Mer, Ves, Karee, Cud (eski Estonlar)] tar›m kültürü ile tan›flt›lar. Orta ve Do¤u Avrupa’daki genifl bozk›rlar› eski devirlerden itibaren iskan AMAÇLARIMIZ eden Slav haklar tarihi geliflim seyrinde çeflitli yönlere yay›larak di¤er komflu halklarla asimile olmaya bafllad›. Slavlar kendi dil gruplar›na göre Hint-Avrupa halklar›na aittirler. Hint-Avrupa dil ailesini kendi aralar›nda akraba Kolan ‹ T dil A Pgruplar› teflkil etmekte ve birkaç dil grubuna ayr›lmaktad›r. Slav, Germen, Hint, ‹ran, Kelt. Bütün bu dillerde bugün de akraba kelimeler kalm›flt›r. Slavlar›n menflei ve tarihi hakk›nda birçok fikir ve teori vard›r. Nestor, T E L E V ‹Mesela, ZYON Slavlar›n ilk önce Orta ve Do¤u Avrupa’da Elbe ve Dnyepr aras›ndaki topraklarda yaflam›fl yaln›z milad›n bafl›nda Balkan Yar›madas›’na geldi¤ini belirtmektedir. Ba-

1

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

6

Rusya Tarihi

Skif (Saka/‹skit), ‹skilerin tarih sahnesindeki yerleri Herot’la bafllamaktad›r. Ölen krallar› için yap›lan cenaze törenlerini aktaran Herodot’un verdi¤i bilgiler mezarlar› örten büyük toprak y›¤›nlar› üzerinde yap›lan arkeolojik araflt›rmalarla desteklenmektedir. Bu tepe mezarlara (kurgan) Kafkasya’n›n kuzeyinde kalan Kuban bozk›rlar›nda K›r›m ve Ukrayna’da ve Dnyepr Nehrinin alt kesimlerinde de rastlanmaktad›r. ‹skitler göçebe bir halkt›. Savafl taktikleri baflar›l› oldu¤u için fütuhat esas›na dayanan güçler onlar› kendi topraklar›nda yenemedi. ‹skitler en güçlü olduklar› M.Ö. IV. Yüzy›lda ‹skender’e de karfl› durabilmifllerdi. Güney Rusya’da güçlü bir askeri devlet kurmufl ve üç yüzy›ldan fazla bu bölgeye istikrar sa¤lam›fllard›r. Köle, balmumu, ve di¤er mallar›n yan›s›ra yetifltirdikleri tah›l› da ihraç ediyorlard›. ‹skit sanat› savaflç› göçebelerin yaflam koflullar›na uyan farkl› bir üslupla geliflmifltir. ‹skitler, M.Ö. 200’de Sarmatlar taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lm›fl ve Güney Rusya’da yerlerini alm›fllard›r.

t›l› ilim adamlar› Slavlar›n vatan›n›n çok s›n›rl› bir topra¤›n› Visla’dan Karpat’a kadar olan topraklar› kapsad›¤›n› iddia eder. I-VI. Yüzy›llar›n yazarlar› olan Romal› Pilinius, Tatsit, Ptolemaios Bizansl› Prokopi Kesarski, Got Jordanes Slavlar› Venedler, Antlar bazen de Slavlar olarak adland›rmaktad›r. Onlara göre, eski Slavlar›n topraklar› Bat›da Elbe, Do¤uda Oka, kuzeyde Balt›k Denizi’ne güneyde ise Harkov ve Tuna’ya ulaflmaktad›r. M.S. I. Yüzy›lda yaflayan Tatsit’in verdi¤i bilgiye göre bu devirde Slavlar, Sarmatlar ile kar›flm›flt›r. Yunanl› yazarlar da Do¤u Avrupa’y› tasvir ederlerken “Skifiya” diyerek burada çeflitli halklar›n bu arada Slavlar›n da yaflad›¤›n› yazmaktad›rlar. Bu Slavlar›n akraba ve komflular› olan kabileler: Estonlar, Finler, Kareler, Mariler, Mordvalar, Versler’dir. Kama ve Ural çevresinde ise Skif (Saka/‹skit) dünyas› vard›r. Herodot onlara “Tissagert” demektedir. Do¤u Avrupa halklar›n›n tarihinde sonradan kaybolan halklardan en çok iz b›rakan› ‹skit ve Sarmatlar’d›r. M.Ö. IV. Yüzy›lda ‹skitler Karadeniz etraf›ndaki kabilelerden Kimmerlere karfl› baflar› kazand›ktan sonra Balkan Yar›madas›’na, Küçük Asya ve Kafkasya’ya yürüdüler. Bat›da ise ‹skitler Lujitsk Slavlar›n›n topraklar›na kadar ilerlediler. Dnyepr’den Bat›ya do¤ru göçebe ‹skitler, bat›ya do¤ru ise çiftçi ‹skitler yaflamaktayd›. Dnyepr ve Tuna Nehirleri aras›nda (Büyük Bozk›r) göçebe olan ‹skitler hüküm sürüyordu. Bunlar zengin kabilelerdi. Kuban’da, Dnyepr sahillerinde bulunan zengin kurganlar bunu ispatlamaktad›r. M.Ö. III. Yüzy›lda Orta K›r›m’da kurulan ‹skit devletinin Simferopol etraf›nda yap›lan kaz›larda merkezinin Neopol flehri oldu¤u tespit edilmifltir.

Resim 1.1 ‹skitlere ait alt›n tarak Kaynak: Gosudarstvenn›y Ermitaj, Moskva: Sovetskiy hudojnik 1991,

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

I. ve IV. Yüzy›llarda Slavlar Bu devirde Bat› Avrupa’n›n kaderi kara topraklarda savaflç› göçebe kabilelerin yerleflti¤i topraklarda flekillendi. Çiftçi Slav kabileler de özellikle bu kabilelere ve Karadeniz’e sald›rmaya bafllad›. Tatsit I. Yüzy›la ait olan eserinde bu devirden itibaren uluslararas› olaylarda art›k dikkat çekici bir rol oynamaya bafllayan Slavlar hakk›nda genifl bilgiler vererek onlara “Vened” demifltir. Roma ‹mparatorlar› özellikle Trayan (98-117) Slavlar› kendilerine tabi etmek isteseler de baflar›l› olamad›lar. Onlar, Gal, Britan, Germen topraklar›n›n bir bölümünü ele geçirmelerine ra¤men Slav topraklar›n› iflgal edemediler. Tatsit, Pilinius devrindeki arkeolojik bilgilerin esasen Polonya, Ukrayna ve Belorusya topraklar›nda yaflayan Slavlara ait oldu¤unu kabul etmektedir. Arkeolojik materyaller miladi ilk y›llardan Slav toplumunda büyük de¤iflikliklerin bafllad›¤›n› göstermektedir. Bütün Slav topraklar› içinde bilhassa gelecekte Kiyev devletinin merkezi olan Orta Dnyepr çevresi farkl›d›r. Burada sabanla yap›lan tar›m, zanaatkarl›k, hayvanc›l›k ve ticaret geliflmifltir. Slavlar Roma flehirleri ile tah›l ticareti gerçeklefltirmekteydiler. Bu topraklarda Roma paralar›n›n birçok numunesi bulunmaktad›r. Bunlar hem devletin zenginli¤i için toplanmakta hem de ortak para rolünü oynamaktayd›.

Slavlar›n Gotlarla Mücadelesi Miladi IV. Yüzy›lda Slavlar (Antlar›n) bir Germen kabilesi olan Gotlarla savaflmaya bafllad›. Gotlar bu devirde Azak Denizi’ne yak›n bölgelerde yafl›yordu. Gotlar hakk›nda VI. Yüzy›l tarihçisi Jordanes bilgi vermektedir. Bat›l› tarihçiler de Bat› Avrupa halklar›n›n tarihinde Gotlar›n önemine de¤inmektedirler. Got kabilelerden Ostrogotlar›n lideri Germanih bu knezden intikam›n› alan 2 kifli taraf›ndan öldürülür. Tarihçiler bu Ros kabilesinden daha sonra Slav Rus kabilelerinin flekillendi¤ini iddia etmektedirler. Bu kabilenin topraklar› Dnyepr’in sa¤ mansab›na dökülen Ros Nehri sahillerini kapsamakta olup Gotlar›n Karadeniz mülklerine daha yak›nd›r. Germanih’ten sonra Vinitar da Do¤u Slavlar›ndan olan Antlarla savaflt›. Önce Antlar (Antes veya Antae) taraf›ndan ma¤lubiyete u¤rad›, fakat daha sonra güçlerini toplayarak Jordanes’in verdi¤i bilgiye göre Antlar›n kral› olan Bozu, çocuklar›n› ve beylerini idam ettirdi. Bu olay ‹gor Bölü¤ü Destan›’nda kendini göstermektedir. Fakat Gotlar›n iki yüzy›l kadar Karadeniz etraf›ndaki hakimiyetlerinin etkisi yerli Slav kabilelerinin hayat›nda nispeten az oldu. Ant ve Rosomanlar›n Gotlarla savafl› sadece Güney Slav topraklar›nda ve Gotlar›n kendi yaflam alanlar›nda meydana geldi. Bunun için de Antlar›n kendi topraklar›nda yani Dnyepr sahilleri boyundaki topraklarda Gotlar›n izine rastlanmamaktad›r.

Slavlar ve Büyük Bozk›r Orta Asya’n›n tar›m bölgelerinden do¤uya do¤ru genifl çöl ve yar› çöl alanlar bulunmaktad›r. Do¤uda Mo¤olistan’da, bat›da Karadeniz sahilleri ve Tuna’ya kadar uzanmaktad›r. Bu topraklar›n tam kuzeyinden Sibirya, kuzey bat›s›nda ise çiftçi Slav kabileleri ile s›n›r komflusudur. Özellikle bunun için Do¤u Slavlar›n›n tarihi gelifliminde bozk›r›n önemli bir rolü vard›r. Bu bölgenin sakinleri olan göçebe kabileler-Türkler Do¤u Slav devletçili¤inin flekillenmesinde, Rus halk›n›n ve kültürünün teflekkülünde son derece önemlidir. Eski devirlerde bozk›r›n bat› bölümünde ‹skit, Sarmat ve Saklar yer almaktayd›. Fakat milad›n bafllar›nda onlar› di¤er Türk kabileleri s›k›flt›rmaya bafllad›: Bunlar bugünkü Kazakistan, K›rg›zistan topraklar›nda yaflayan Türkler ve Orhon sahillerinden

7

8

Rusya Tarihi

(Hun Nehri) gelen Hunlard›. K›sa bir süre sonra güneye ve bat›ya düzenli bir yürüyüfl gerçeklefltiren Hunlar, Amuderya ve Zerefflan’›n bereketli ovalar›na ayr›ca güney Rus bozk›rlar›na, Tuna ve Tisa aras›ndaki bölgelere ulaflmaya çal›flmaktayd›lar. Hunlar: Ruslar›n ve di¤er Avrupa devletlerinin tarihinde çok önemli rolü olan Hun kabileleri milattan önce henüz Asya’n›n derinliklerinde yaflamaktayd›. Hunlar ve Avarlar Çin’e yak›n, K›pçaklar (Polovestler) ise Altay etraf›nda göçebe bir hayat sürdürmekteydiler. Kaynaklar bu devirde Hun toplumunun ataerkil bir yap› oldu¤unu tasvir etmektedir. Ancak Hunlarda soy yap›s› da¤›lmaya, kabile ittifaklar› ve liderler meydana gelmeye bafllad›. IV. Yüzy›lda Hun kabilelerinin sa¤lam kabile ittifak› süratle Kerç Bo¤az› vas›tas›yla Avrupa’ya geçti. IV. Yüzy›l›n 70’li y›llar›nda ise Hunlar; Slavlar, Gotlar ve Roma ‹mparatorlu¤u üzerine sald›r›larda bulunmaya bafllad›lar. V. Yüzy›l›n bafl›nda Attila’n›n bulundu¤u Hun Devleti kuruldu. Merkezi Orta Tuna’n›n bozk›r vadileri idi. Slavlar uzun süre onlarla mücadele ettiler. Avrupa’da 80 y›la yak›n mevcut olan Hunlar›n bu devleti Attila’n›n ölümünden sonra (543) da¤›lm›fl oldu. Onlar›n bir bölümü Tuna ve Karadeniz sahillerinde kald›, di¤er bölümü bat›ya - geri döndü (Hun-Eftalitler). Avarlar ve Hazarlar: Altay ve Mo¤olistan topraklar›nda 552’de büyük ve güçlü bir devlet kuruldu. VI. Yüzy›l›n sonlar›nda bu devletin bat› bölümünde ça¤dafl Kazak›stan ve K›rg›z›stan topraklar›n› kapsayan Bat› Türk Hakanl›¤› meydana geldi. Türkler birçok kez Orta Asya’n›n zengin tar›m bölgelerine gelerek zamanla burada yerleflmeye bafllad›lar. Türk Hakanl›¤›n›n Çin ve Bizans ile ticaret ve diplomatik iliflkisi de mevcuttu. Ayr›ca Karadeniz sahili, Kuzey Kafkasya ve Volga boyu bozk›rlar›nda üç Türk devleti kuruldu. Avar, Hazar ve Bulgar. Avarlar, Hunlardan tecrübeyle VI. Yüzy›lda Slavlar üzerine hücum ederek Tuna ve Karpat aras›ndaki topraklarda savaflç› bir devlet olan Avar Ka¤anl›¤›n› meydana getirerek bu devletin IX. Yüzy›l›n bafllar›na kadar yaflamas›n› sa¤lad›lar. 394’de Bat› Hun ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan sonra 200 kadar Türk kabilenin birleflerek kurdu¤u Avar devletinin topraklar› Do¤u Türkistan’dan Mançurya’ya kadar uzanmaktayd›. Bu devlet 552’de Göktürklerin hakimiyetine geçti. 558’de Kafkasya’n›n bir bölümü ve Karadeniz’in kuzey sahillerini ele geçiren Avarlar, Bizans sahillerine ulaflarak 560’da bugünkü Do¤u Avrupa ovalar›nda Düzeyl Han’›n komutas›nda Avar Ka¤anl›¤›n› kurdular. Bizans’›n do¤u ve kuzey kabilelerine sald›ran Avarlar Pannoniya’y› ele geçirdiler ve Tuna etraf›na yerleflmifl Slavlar› da¤›tt›lar. ‹striya ve Dalmaçya da Avar Ka¤anl›¤›’n›n terkibine kat›ld›. Elbe Nehri sahilindeki savaflta Franklar› yenen Avarlar, Frank Kral› Sigiberdi’yi esir ettiler. Merkezi, Güney ve Güney Do¤u Avrupa’ya özellikle de Güney ve Bat› Slavlar›n›n yaflad›klar› topraklara yerleflen Avarlar, Sasaniler ile birlikte Konstantinopolis’i 619 ve 626’da kuflatmalar›na ra¤men ele geçiremediler. Bu ma¤lubiyet ve 630’da hükümdar Bayan Hakan›n ölümü itaat alt›na al›nan halklar›n isyan›na sebep oldu. Sonuçta Afla¤› Tuna boyu Bulgarlar›n›n, Balkan Yar›madas›’n›n büyük bir bölümü H›rvatlar›n, Bohemya bölgesi ise Çeklerin eline geçti. 791 ve 796’da Frank Kral› Büyük Kral’a ma¤lubiyetinden sonra Avarlar, Avusturya, Bavyara’y› kaybettiler ve baflkentleri 805’de Büyük Kral taraf›ndan iflgal edildi. Bundan sonra Avarlar sadece Macaristan’›n do¤usunda Rusya’n›n ve Bulgaristan’›n kuzeyindeki topraklar› ellerinde tutabildiler. Buradaki Avarlar daha sonra gelme bir halk olan Madyarlarla (Macarlar) birlikte 894-895’de Macaristan Krall›¤›n› kurdular. Avar Hakanl›¤›’n›n sadece Slavlar›n de¤il, bütün Avrupa tarihinde önemli yeri vard›r. Avrupa k›tas›n›n bir hayli bölümünü içeren Avarlar bugünkü Macaristan, H›rvat, Arnavut, Avusturya ve Bavyera Almanlar›n›n ve Bulgarlar›n kültürel hayat›n-

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

da önemli rol oynam›fllard›r. Birçok tarihçi ormanlarda yaflamay› ö¤renmifl Slavlar›n Avarlardan devlet kurmay› ve savaflmay› ö¤rendi¤ini yaz›yordu. Bat› Slavlar›n›n Avarlarla ilgili birçok rivayet ve masallar› vard›r. Bugün de Çek, Slovak ve Leh dillerinde Avar (Obor/Obri) kelimesi “büyük”, “kudretli” anlamlar›nda kullan›l›r. VII-X. Yüzy›llarda Bat› Avrupa’da hüküm süren Türk devletlerinden biri de Hazar Ka¤anl›¤› idi. Topraklar› Karadeniz’den Hazar Denizi’ne, Kama Nehri’nden Azerbaycan’›n güneyine kadar uzanmaktayd›. Hazarlar›n bafl›nda bulunan Hakan’›n flahsiyetinin ilahilefltirilmesi onun dünyevi hakimiyetinin s›n›rland›r›lmas›na sebep oluyordu. Dünyevi hakimiyet ise Hakan karfl›s›nda sadakat yemini eden Han Beyinin elinde toplanm›flt›. Hazarlar›n devlet dili Türk dillerinin bat› koluna ait olan Hazar dili olup Runik alfabe kullan›lmaktayd›. Hazarlar topraklar›nda Hristiyanl›k, Yahudilik ve ‹slam dini yay›lana kadar Tanr›ya inand›lar. Bununla birlikte kendi eski Türk dini inançlar›n› korumalar› Hristiyanl›¤›n yay›lmas›na engeldi. VIII. Yüzy›l›n sonlar›nda Hazar yönetici s›n›f› dünyan›n geliflmifl dinlerinden birini benimsemeye karar verdi¤inde yap›lan seçim ‹slamiyet ve Hristiyanl›k aras›nda gerçekleflmedi. Tercih edilen din Yahudilik idi. Yahudili¤i devlet dini ilan ederek devleti Bizans ‹mparatorlu¤u ve Arap hilafeti ile karfl› karfl›ya getirmenin yan› s›ra kendilerinin imparator ve halife ile ayn› seviyede bir hükümdar oldu¤unu göstermek istiyorlard›. Bundan k›sa bir süre sonra Hazar Ka¤anl›¤›n›n büyük flehirlerine, Kuzey-Do¤u ‹ran’dan ve Bizans’tan pek çok Yahudi aile göç etti. Hazarlar, Slavlar›n genellikle bütün Do¤u Avrupa’n›n tarihinde mühim rol oynam›flt›r. Bu devlet son derece tehlikeli bir düflman olan Araplar›n kuzeye do¤ru hücumlar›n› engelleyen üs vazifesi üstlendi. Hazar Ka¤anl›¤›’n›n en güçlü devri VIII-IX. Yüzy›llar Do¤u Avrupa tarihinde “ Hazar Bar›fl Devri (Pax Hazarica)” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu devirde Slav kabileler Hazarlar›n kabulü ile Desna ve Dnyepr Nehirleri aras›ndaki topraklara göç ederek bu bölgeye yerlefltiler. Arap ordular› ile uzun süreli savafllar yapan Hakanl›k kuzeye do¤ru çekilirken bunun sonucunda bu topraklarda yaflayan Do¤u Slavyan kabileler Polyanlar, Severyanlar ve Vyatiçiler Hazarlara tabi olarak her evin gümüfl sikke ve kürk (tilki vb.) ödemesini kabul ettiler. Rus y›ll›klar›n›n yazd›¤›na göre “Hazarlar ormanda yaflayan Polyanlar› buldular ve onlardan vergi ödemelerini istediler. Polyanlar her ev bafl›na bir k›l›ç yap›p vermeye raz› oldular”. Do¤u Slavlar› ile birlikte Mariler, Mordvalar ve Udmurtlar da Hazarlara vergi ödemekteydi. Özellikle Do¤u Slavlar› da Hazar Hakanl›¤›n›n zay›flamas› sürecinden istifade ederek bu çok tehlikeli komflusunun y›k›lmas›nda büyük rol oynad›lar. Güçlü ekonomik pazara, zengin kültüre, çeflitli halklar› birlefltirmifl güçlü merkezi yönetime sahip olan Hazar Ka¤anl›¤› küçük hanl›klara bölündü. Bundan faydalanan Kiyev Knezi Svyatoslav, Hazarlara karfl› 965’de yedi y›l devam eden bir sefere ç›kt›. Hazarlar›n çok zengin flehirlerini ya¤malayarak buraya ciddi bir darbe vuran Svyatoslav, Dnyepr etraf›nda baflka bir Türk halk› olan Peçeneklerle yap›lan bir savaflta öldürüldü. Bundan sonra XII. Yüzy›la kadar baz› kaynaklarda bahsedilse de Hazar Hakanl›¤› art›k eski gücünü ve siyasi önemini tekrar kazanamad›. VII-IX. yüzy›llarda Hazarlar hakimiyetlerini K›r›m, Azak çevresi ve Bulgar kabileleri üzerinde de kurmufllard›. Hazar Hakanl›¤› dahilinde Slavlar Afla¤› Don sahillerinde yaflamakta olup Hakanl›k art›k feodalleflmeye do¤ru gidiyordu. ‹dil Bulgarlar›: Azak Denizi sahillerindeki bölgelerde göçebe hayat süren Bulgar kabileler Avar ve Hazarlarla akraba olup Türk dil ailesine mensuptular. VII. Yüzy›lda Bulgar kabileler dört gruba ayr›ld›: Birinci ve ‹kinci grup (Kara Bulgarlar) yine Azak çevresinde yaflarken üçüncü grup Bat›ya yöneldi ve VII. Yüzy›l›n sonla-

9

10

Rusya Tarihi

r›nda dünyadaki Slav kabileleri kendine tabi k›larak burada yerlefltiler. Dördüncü grup Bulgarlar (Gümüfl Bulgarlar) Orta ‹dil boyuna geldiler, yerli kabileleri itaat alt›na alarak burada XIII. Yüzy›la kadar mevcut olan ve ‹dil Bulgar Devleti olarak adland›r›lan devletin temelini att›lar. Baflkent, ‹dil’de bulunan Bulgar flehri oldu. ‹dil Bulgar Devleti’snin ekonomisi tar›ma ve hayvanc›l›¤a dayanmaktayd›. X. Yüzy›lda ‹slamiyetin kabul edilmesi Orta Asya ile iliflkilerin de geliflmesine yol açt›.

Slavlar ve Bizans Roma ‹mparatorlu¤un do¤u bölümü olan Bizans kendi s›n›rlar›n›, askeri gücünü sa¤lamlaflt›r›rken, devlet idaresinin gücü ve Hristiyan kilisesinin etkisi ad›na ya¤ma ve talana dayanan iliflkileri gizlemeye çal›fl›yordu. Slavlar›n bu devirde yüzy›ll›k mücadelenin sona erdirilmesinde de etkileri oldu. Bizans emlak›n›n tahminen yar›s› ele geçiren Slavlar sosyal hayatta toplumun rolünü güçlendirerek Bizans’ta art›k oluflmaya bafllayan feodalleflme sürecine de imkan sa¤lad›lar. Bizans VI. Yüzy›lda büyük bir devletti ve Küçük Asya, Balkan Yar›madas›, ‹talya, Kuzey Afrika ve Karadeniz sahili topraklar›n büyük bir bölümünü içeriyordu. Slavlar›n Bizans ‹mparatorlu¤u ile ilk mücadelesi V. Yüzy›l›n sonu VI. Yüzy›l›n bafllar›na dayanmaktad›r. Bu devirde imparatorluk, kay›tlar›n ‹skit ve Gotlar dedi¤i kabilelerin yürüyüflüne maruz kald›. Bu kabilelerin içinde Slavlar da vard›. VI. Yüzy›l›n bafllar›nda Konstantinopolis’in savunma gücünü artt›rmak için Karadeniz’den Marmara Denizine kadar uzanan ve “uzun duvarlar” denilen istihkam hatlar› infla edildi. ‹mparator Justiniaus devrinde (527-565) Slavlar›n sald›r›lar› aral›ks›z devam etti. Don ve Karadeniz sahilinde yap›lan istihkamlarla da Slavlar› engellemek mümkün olmad› (bu amaçla baz› Slavlar askeri hizmete celp edilmeye baflland›) ve ayn› zamanda Slavlarla mücadele için Hunlarla da ittifak sa¤land›. Bizans gibi güçlü bir devletle tek bafl›na mücadelenin imkans›z oldu¤unu gören Slavlar askeri kuvvetleri tek bir noktada toplayarak hareket etmek gerekti¤ini anlad›lar. VI-VII. Yüzy›llarda flekillenen Slav kabile ittifaklar› art›k bu görevi üstlenemediler. Ancak Bizans müellifleri bu devirde imparatorluk üzerine yap›lan askeri seferlere kat›lanlara Slav de¤il, onlar›n eski adlar› olan “Vened” ve yeni ad olan “Sklavin” kavramlar›n› kulland›lar. Skloven-Sloven-Slovenler denildi¤inde onlar Vened topraklar›n›n en uç bölgelerinde yaflayan Slavlar› dikkate al›yorlard›. IX-X. Yüzy›llardan itibaren ise art›k Slav kelimesi kullan›lmaya baflland›. Slavlar›n co¤rafi arazisi Tuna Nehrinin kayna¤› topraklardan Do¤uda Dinyester’e kadar uzanmaktayd›. Dinyester’den öteye ise Antlar›n topraklar› bafll›yordu. VI. Yüzy›l müellifleri Slavlarla Antlar aras›nda dillerinin, adet-ananelerinin ve d›fl görünüfllerinin ayn› oldu¤undan yola ç›karak aralar›nda hiç fark olmad›¤›n› kaydetmektedirler. Slavlar Bizans üzerine ilk yürüyüfllerine Tuna’n›n gerisinden bafllayarak Konstantinopolis’e kadar Balkan Yar›madas›’n›n topraklar›n› talan ederek büyük bir ganimetle geri döndüler. Onlar›n devaml› hücumlar› VI. Yüzy›l›n 20’li y›llar›nda daha da artt›. VI. Yüzy›l›n ortalar›nda özellikle Justiniaus’un halefleri devrinde Slavlar toplu bir flekilde Balkan Yar›madas›’nda yerleflmeye bafllad›. Bundan rahats›z olan ‹mparator Mavriki ordular›n› arkadan darbe indirmek için Tuna sahillerine gönderdi. Ancak Slav topraklar›nda k›fllanmas› emrini alan ordu isyan etti ve bu s›rada Mavriki öldürüldü. Böylece Slavlar› yerlefltikleri topraklardan ç›kartmak mümkün olmad›. ‹mparator ‹rakli devrinde (610-641) Do¤uda kazan›lan baflar›larla Bizans’›n gücü daha sa¤lamlaflt›. Ancak Araplarla savaflan ‹rakli Slavlara mukavemet gösteremedi. Bizans ve Avarlar aras›nda belli bir mesafe kurmak hatta imparatorlu¤un bir bölümünden tavizde bulunmak durumunda kald›. Böylece art›k VII. Yüzy›lda Slavlar bü-

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

tün ça¤dafl Bulgaristan ve Güney Slav halklar›n›n yaflad›klar› topraklar› iskân ederek Yunanistan’›n içlerine kadar Pelopones ve hatta Küçük Asya’ya kadar ulaflt›lar. Slavlar da eski Alman ve eski Türk kabileleri ile birlikte yürüyüfllerinde ya¤ma ve talana dayal› idareye son vererek onun yerine feodal bir toplum yaratm›fl oldular.

DO⁄U SLAV DEVLET‹N‹N KURULMASI VE K‹YEV RUSYASI Devletin Kuruluflundan Önce Slavlar›n Toplumsal ve Siyasi Yap›s› Roma ‹mparatorlu¤unun milattan önce çöküflü bütün dünya halklar›n›n tarihine tesir etti. Köleli¤in y›k›l›fl›n› zorunlu hale getiren flartlarla, yeni yeni üretici güçlerin eski üretim münasebetlerine uymas›, kölelerin emek haklar›, ifl aletlerinin düflük seviyede olmas›yla birlikte bunu h›zland›ran, etkenler de vard›. En önemlilerinden biri halklar›n büyük göçü s›ras›nda (III-VI. Yüzy›llar), göçebe halklar›n sald›r›lar›n›n çok büyük oluflu idi. Uzun süre Roma ‹mparatorlu¤u’nun köle pazar› olarak bakt›¤› bu halklarda devrin ilkel yap›s› çökmeye bafllad› ve bu halklar güçlü kabileler etraf›nda birleflerek zengin Roma ‹mparatorlu¤u üzerine hücumlara bafllad›. Bu kriz durumundan tek ç›k›fl yolu, elde edilmifl yeni üretici güçlerin seviyesine uygun yeni üretim flekillerine geçmekti. Devrin geliflmifl köy ekonomisi her aileye tek bafl›na özgür çal›flma imkan› sa¤larken kendi eme¤ine de ilgiyi uyand›rd›. Genellikle Slav halklar› dünya tarihinde ilkel toplum sisteminden do¤rudan feodalizm cemiyetine girmifl halklardan kabul edilmektedir. Slavlar›n feodal cemiyete girifli di¤er Avrupa halklar›ndan biraz daha geç bir döneme tarihlenmektedir. E¤er Avrupa’da ço¤u topraklarda V-VI. Yüzy›llar feodal münasebetlerin meydana gelmesi devri olarak kabul edilirse Slavyan halklarda bu süreç VIII-IX. Yüzy›llarda meydana geldi (kölelik iliflkileri ve devletlerin kuruluflu için gereken flartlar, baz› ekonomik sosyal flartlar esasen Orta ve Do¤u Avrupa’da yaflayan çeflitli Slav halklar›n›n topraklar›nda mevcut de¤ildi). VI-VIII. Yüzy›llarda Slav kabilelerinin ekonomilerinin temelini tar›m oluflturmaktayd›. Bunu yaz›l› kaynaklar ve arkeolojik buluntular ispatlamaktad›r. Esasen bu¤day, çavdar ve dar› ekiliyordu. Toplanan tah›l ürünleri özel haz›rlanan kuyularda saklanmakta idi. Tar›m aletleri genelde ziraat ciddi de¤iflikliklere u¤rad›. Orman alanlar›nda ormanc›l›k yayg›nd›. A¤açlar kesilip yak›ld›ktan sonra arazi ekilirdi. Yeni, daha gelifltirilmifl tar›m sistemleri ise topraklar›n dinlendirilmesi ve buna ba¤l› olarak düzenli tar›m sistemleri yap›lmas›, yeni ifl aletlerinin meydana gelmesi ve tar›m tekni¤inin geliflmesi tek bafl›na ekonomi yapmay› sadece aile gruplar›na de¤il ayr›ca her küçük aileye de mümkün hale getirdi. Slavlar›n iktisadi hayat›nda tar›mla birlikte hayvanc›l›k da büyük rol oynuyordu. VI-VIII. yüzy›llarda büyük ve küçük bafl hayvan, domuz ve at sürüleri yetifltirilmekteydi. Eski Slav topluluklar› avc›l›k ve bal›kç›l›kla da meflguldüler. Bu dönemde zanaat da geliflme gösterdi. Üretim tekni¤inin giderek geliflmesi, zanaat faaliyetlerinde yeni ifl aletlerinin meydana gelmesi çal›flmalar›n geliflmesine ve bu ifllerin ekonomik faaliyetlerden ayr›lmas›na yol açt›¤› gibi yeni feodal iliflkilerin kurulmas›nda da büyük rol oynad›. Eski Slav evlerinde demirin imaline de rastlan›yordu. Elde edilen demir yer alt› kil veya tafl sobalarda eritilerek imal edilmekte ve bundan çeflitli ifl aletleri ve silah yap›lmaktayd›. Slavlar ayr›ca renkli metallerin de ustalar› idi. VI-VIII yüzy›llarda Slav zanaatkarlar karmafl›k teknolojiler-

11

12

Rusya Tarihi

den istifade ederek renkli metallerden ziynet eflyalar› yapmaktayd›lar. Çömlekçilik de geliflme göstererek çeflitli türde günlük hayat için kaplar ortaya ç›kt›. A¤aç ve kemik üzerindeki ifllemelerde özellikle büyük ustal›k gösterilmiflti. Yap›lan gemiler sa¤laml›k aç›s›ndan fark edilir ve bu gemilerle sadece nehirlerde de¤il, uzak denizlere de gidilirdi. Bu devirde Slavlar komflu ülkelerle ticaret iliflkilerini de artt›rm›fllard›. Bunu Slav yerleflim merkezlerinde arkeolojik kaz›larda bulunan çok say›daki Roma, Bizans sikkeleri de ispatlamaktad›r VI. Yüzy›ldan sonra Slavlar ayr›ca köle ve esirlerin ticaretiyle de meflgul olmaya bafllad›lar. Proto-Slavlar nehir kenarlar›nda yerleflmifllerdi. Evleri iki tipte idi. Topra¤›n üstünde tamamen a¤açtan (ahflaptan) yap›lan evler ve yer alt› kazma evler: Evlerin damlar› kam›fl ve a¤açla örtülüydü. ‹çleri kilden yap›lan sobalarla ›s›t›lmaktayd›. Evlerin yan›nda erzak koymak için özel saklama yerleri infla edilirdi. Böylece VI-VIII Yüzy›llarda Slavlarda üretici güçler önemli ölçüde geliflmeye bafllam›flt› ki, bunun neticesinde onlar di¤er Avrupa halklar› ile birlikte hareket etmeye bafllad›lar. IX. Yüzy›la do¤ru Slavlar›n yerleflti¤i topraklar daha da geniflledi. Onlar Do¤u Avrupa’da kendi topraklar›ndan baflka farkl› kavimlerin topraklar›nda da (Ladoga çevresi ve Yukar› ‹dil) iskan etmeye bafllad›lar ve VI-VIII. Yüzy›llarda Karadeniz etraf›ndaki topraklar› da kolonilefltirdiler. Do¤u Slavlar›n›n afla¤› gruplar›n›n yerleflti¤i topraklar, Dnyepr, ‹dil ve Do¤u Dbina’n›n yukar›s›, Volhov ve ‹lmen’de Slovenler, Pripet ile Berezina aras›nda Dregoviçler, Soy Nehri topraklar›nda Radimiçler, Desna, Seym Nehirleri boyunca Severyanlar, Oka Nehri boyunca Vyatiçiler, Dnyepr’in her iki sahili boyunca (Kiyev’e yak›n) Polyanlar, Uj Nehri boyunca Drevlyanlar yerleflmekteydi. Genellikle Slavyan gruplar›n ayr›lmas›n›n VI. Yüzy›l›n otuzlu ve k›rkl› y›llar›ndan itibaren bafllad›¤› kabul edilmekledir. Güney Slavlar gibi tan›nan Bulgar kabileler Azak Denizi’nin Kuzey ve Do¤u sahillerinde yerleflmifllerdi. Onlar Tuna Nehri boyundaki topraklarda yerleflmeye bafllad›lar. H›rvatlar›n ve Slovenlerin atalar› da (VI. Yüzy›lda) bu co¤rafyaya yerleflmifllerdi. Bat› Slavlar› ise Elbe, Oder ve Visla Nehirleri havzas›nda bulunmaktayd›lar. Sobor Nehri havzas›nda yerleflenler S›rp-Lujitsk kabile ittifak›na dahil olan Bat› Slavlar› (Polyaklar) orta ve afla¤› Elbe Nehri sahilinde daha erken iskan etmifller ve gittikçe burada daha s›k yerleflmeye bafllam›fllard›. Do¤uya do¤ru Balt›k Denizi sahillerinde Pomaryan gruplar da (Polyaklar›n di¤er kolu) bulunmaktayd›. Bunlar kaynaklarda bazen Balt›k Slavlar› ve Polyaklar olarak da adland›r›lmaktayd›. Yukar› Elbe’de ve Morav Nehirleri boyunca Çek Morav kabileleri ve kuzeyde Karpat Da¤lar›’n›n güney eteklerinde Slovaklar yerleflmifllerdi. Bu devirde Slavlar›n toplumsal idaresinde de köklü de¤ifliklikler meydana geldi. VI-IX. Yüzy›llar aras›nda kabile münasebetlerinin da¤›l›m›nda yo¤un bir süreç bafllam›flt›. Soyu topluluklara dahil olan farkl› ailelerin çeflitli kollar› ve tar›m alanlar›n›n eflitsizli¤i cemiyetlerin da¤›lmas›na, yeni ekonomik temelde oluflan komfluluk veya toprak ittifak›na geçiflin meydana gelmesine sebep oldu. Bu cemiyetlerin içinde flahsi mülkiyet anlay›fl› da geliflmeye bafllad›. Tar›m›n geliflmesi, sanat›n tar›mdan ayr›lmas›, cemiyetlerin komfluluk veya toprak ittifak› ile karfl›lanmas›, emek eflitsizli¤inin meydana gelmesi sonucunda flahsi mülkiyetin geliflmesi bütün bunlar yeni feodal münasebetlerin meydana gelmesinin ve ard› ard›na ilk feodal devletlerin kurulmas› için gerekli flartlar› haz›rlam›fl oldu. Böylece bu süreç ilk kez Bat› Slavlar›nda Samo Knezli¤inin, oluflmas›na yol açt›. Samo Knezli¤i Slavlar›n Bat› Slavlar›n›n (k›smen de güney Slavlar›n›n) tarihinde meydana gelen ilk büyük birleflme kabul edilmektedir. Bu kurum VII yüz-

13

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

y›l›n ilk yar›s›nda Bat› Slavlar›n›n Avar ve Franklarla yapt›¤› mücadele sürecinde kurulmufltur. Bu birleflme hakk›nda tek bilgi devrin ça¤dafl› olan bir Frank kroni¤inde Psevda Fredegor‘da(VII. Yüzy›l) vard›r. Kronik üç yazar taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Üçüncü yazar 658’de kroni¤i yeniden düzenlemifl Samo Knezli¤i hakk›nda da bilgiler eklemifltir. VI. Yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Orta Avrupa’daki birçok kabile ve bu arada Slavlar›n da bir grubu, Türk as›ll› Avar Hakanl›¤›’n›n hakimiyeti alt›na girdi. Avarlar, Pannoni’yi ele geçirerek burada kendilerine tabi k›ld›klar› halklar üzerinde hüküm sürmeye bafllad›lar. Psevdo Fredegor kroni¤ine göre, 623’de Çek ülkesi ve Morovya’da yaflayan Slavlar, Avar Hakanl›¤›’na karfl› isyan etti. Bu isyana Frank tüccar Samo komuta ediyordu. Onun liderli¤inde ülke Avarlardan kurtuldu ve Samo knez seçilerek 658’e kadar ülkeyi idare etti. O, hakimiyetinin bafllar›nda Avarlarla, daha sonra da Franklar ile mücadele etti. Frank kral› Dagobert’in askerleri Slavlar taraf›ndan kesin bir yenilgiye u¤rat›ld›. Bu galibiyetten sonra Samo Knezli¤ine S›rp Polablar da kat›ld›. Ancak Samo’nun ölümünden sonra knezlik h›zla çöktü. Bu kurum k›sa ömürlü olmas›na ra¤men ilk Slav feodal devletinin kurulmas› sürecinde önemli bir rol oynad›.

Kiyev Devletinin Teflekkülü Do¤u Slavlar›n IX. Yüzy›lda meydana gelen ilk feodal devleti, Slavlar aras›nda cemiyetin s›n›flara bölünmesi süreci sonucunda kuruldu. Bu devletin menflei hakk›nda bugüne kadar devam eden birçok teori vard›r ve tart›flmalar bugün de devam etmektedir. I. XIV-XVII. Yüzy›llar Rus tarihçili¤i; Rus devletinin tarihini Do¤u Avrupa’n›n komflu halklar› ‹skit, Sarmatlarla iliflkilendirmifl ve Rus kelimesinin menfleini Sarmat as›ll› Röksalan kabilesinin ad›ndan ald›¤›n› iddia etmifllerdir. II. XVIII. Yüzy›lda Rusya’ya davet edilen Alman tarihçiler Bayer, Miller ve Schlözer “Norman” teorisinin temelini atm›fllard›r. Eski Rus y›ll›klar›n› dikkatle ö¤renen bu Alman bilim adamlar› Rus devletinin temelini Do¤u Slav kabilelerinin devleti ile Norman as›ll› Vareglerin koydu¤unu beyan ettiler. fiöyle ki, içeride knezlerin ve onlar›n durijinalar›n›n keyfi hareketlerinden usanan Slavlar bir temsilci göndererek Rurik, Sineus, Truvor ad›ndaki üç kardefli bir düzen yaratmak ve yöneticilik yapmaya davet ettiler. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü y›ll›¤›nda onlar geldiklerinde bütün Ruslar› toplayarak kendileri ile birlikte getirdiler denilmektedir. Bu ilk Alman bilim adam› “Rus” ad›n›n özellikle Vareg Rus kabilelerinin ad›ndan al›nd›¤›n› söylemektedir. Vikingleri veya Viking ülkesini karfl›layan bir sözcük olarak Rus, Vikinglerin kendi ülkelerinde bilinmemektedir. Anti Normanist tez ise Vekayiname’de yer alan “Rhos” ya da benzer sözcüklerin güneyde Viking etkisi görülmeden önce de kullan›lmakta oldu¤una dayanmaktad›r. Ayr›ca eski kaynaklarda Rus sözcü¤ü Vikinglerin ulaflt›¤› Novgorod bölgesi için de¤il, Kiyev için kullan›lmaktad›r. Kiyev yak›nlar›ndaki bir ›rmak da “Ros “ad›n› tafl›r. Rus kelimesinin mahiyeti, anlam› ve ortaya ç›k›fl sürecini de¤erlendirin. SIRA S‹ZDE Az çok üniter denilebilecek bir Rus Devletinin kuruluflu IX. Yüzy›l›n ortalar›nD Ü fi Ü N E L ‹ M da gerçekleflmifltir. Bu dönemde bafllar›nda Rurik (Rorich veya Roderic) adl› bir önder oldu¤u halde bir grup Viking aç›k bir davetle Novgorod yönetimini ele alO R U m›fl onu izleyenler de bu yönetimin etki alan›n› güneye do¤ruS yaym›flt›r. Vekayiname yazar› Slavlar›n bugünkü Rusya denilen topraklara göçü veya nüfuzu ile il-

2

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

14

Rusya Tarihi

gili küçük topluluklar›n daha genifl kabile birimlerinde toplanmas›n›n hangi zaman diliminde gerçekleflti¤ine iliflkin bir tahminde bulunmaz. Güney Rusya topraklar›nda Slav varl›¤›na iliflkin kesin de¤inmeler ancak VI. Yüzy›l ortalar›ndan bafllayarak önce Bizans daha sonra Arap tarihçi ve co¤rafyac›lar›n çal›flmalar›nda mevcuttur. Y›ll›klara göre Rurik Novgorod’a knezlik yapt› Ayn› devirde efsaneye göre üç kardefl Kiy, fiek ve Horiv taraf›ndan esas› konulan as›l knezler Polyanlar›n topra¤› olan Kiyev’de, hakimiyet de di¤er Varegler olan Askold ve Dir’in eline geçti. Rurik’in izniyle Kiyev’i ele geçiren bu Vareg nesli buradan Konstantinopolis’e (‹stanbul) hücum etti. fiunu da belirtmek gerekir ki, Varegler gelene kadar bu topraklarda Do¤u Slav kabileler olan Kriviç, Polyan, Muromlar vb. yaflamaktayd› (XV. Yüzy›l Novgorod y›ll›klar›na göre Rurik Novgorod’a oran›n durijina lideri olan Kostam›sl’› davet etti) Böylece Rus y›ll›klar› eski Rus devletinin menfleinin Vareg as›ll› bir sülaleden geldi¤ini ve Rus devletinin ad›n›n da Vareg Rus kabilesinin ad›ndan al›nd›¤›n› yazm›flt›. Daha sonra XV-XVI. Yüzy›llarda merkezileflmifl tek Rus devleti kurulan devirlerde Novgorod’u idare eden Rurikoviçler kendi soylar›n›n ve devletin tarihinin daha eskilere gitti¤ini ispatlamak için bundan daha güçlü bir iddia ileri sürdüler. Özellikle bu devirde Tverli din adam› Spiridion, Büyük Vladimir knezleri hakk›nda bir y›ll›k yazd›. Bu esere göre Rurik’in asl› Prusdan knezlik yapmaya davet edilmifl olan Avgust’tan gelmekteydi. Bu Moskova knezlerinin asl› Vladimir knezlerinden geçerek Avgust’tan bafllar tezi daha sonra Büyük Moskova Knezli¤i’nin resmi teorisine dönüfltü.

Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluflumu Özellikle I. Pyotr’un 1724’de kurdu¤u Petersburg ‹limler Akademisine davet etti¤i Alman bilim adamlar› Johann Bayer, Herard Fredrich Miller ve daha sonra August Ludwig von Schlözer’in verdi¤i bilgiler do¤rultusunda “ Norman (Viking) Teorisi” ortaya konuldu. Onlar› gerçekte Rus devletini kimin kurdu¤u de¤il, Rus kelimesinin menflei ilgilendirmekteydi. I. Pyotr’un ölümünden sonra Çariçe Elizaveta Petrovna, Lomonosov’a bu devire ait genel bir kaynak haz›rlanmas›n› istedi. Lomonosov Anti Norman görüflte olup de¤il Varyaglar hatta Roksalan aç›klamas›n› dahi kabul etmiyordu. XVIII. Yüzy›lda II. Katerina’n›n hakimiyete gelmesi ile bu ciddi tart›flmalar da bitti. XVIII.-XIX. Yüzy›llarda böyle bir tart›flma olmad›. fierdatov, Karamzin, XX. Yüzy›l›n bafl›ndaki tarihçiler Pokodin, B. Klyuçevski, M. N. Pokrovski gibi tarihçiler Norman teorisini sakinlikle karfl›lad›lar ve bunu kabul ettiler: Sadece Sovyet tarihçili¤inde 30’lu y›llardan bafllayan Norman teorisi tart›flmalar› bugün yeniden gündeme geldi (hatta Sovyetler Birli¤i döneminde bu izah› kabul edenler uluslararas› emperyalizmin casuslar› olarak adland›r›l›rlard›). Genelde k›smen de olsa en objektif ve inand›r›c› teori, Rus devletinin Slav as›ll› olsa da Balt kabileleri ile asimile edilmifl flekilde Varegler taraf›ndan temelinin at›lm›fl oldu¤udur. E¤er bu savaflç›, sert ve adil kabileden bayraklar olmasayd›, Do¤u Slavlar› yeniden Bizans’a karfl› hücuma celp edilecekler ve böylece kuzeyle güneyin birleflmesi ve devletin kurulmas› süreci çok uzun süre aksayacakt› (Bat› Slavlar›nda oldu¤u gibi). Ayr›ca eski Rus devletinin yerinde daima birbiriyle savaflan küçük knezlikler mevcut olacakt›. Feodal devletin kurulmas› süreci feodal münasebetlerin ve feodal toplumun antogonist s›n›flar›n›n uzun süreli flekillenmesi devrinin neticesidir. Do¤u Slavlar›nda ise bu süreç bilhassa güneyin orman-bozk›r bölgelerinde IX.-X. Yüzy›llarda daha çok geliflmiflti. Art›k cemiyete ait topraklar› ele geçirmeye bafllayan durijina liderleri feodallere, kabile knezlerine, kabile ittifakla-

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

r› ise feodal devlete dönüflmeye bafllad›. fiekillenmekte olan feodal s›n›f›n sa¤lam, güçlü devlet yönetimine ciddi olarak ihtiyac› vard›. Y›ll›kç›lar baz› Polyan, Drevliyan, Polotsk, Sloven ve Dregoviçler gibi baz› knezlik-federasyonlar hakk›nda da bilgiler vermektedir. Do¤ulu birçok yazar da eski Rusun payitaht›n›n Kiyev (Kuyaba) oldu¤unu yazmaktad›r. Knez Oleg’in X. Yüzy›l›n bafllar›nda Bizans ile imzalad›¤› anlaflmada art›k feodal hiyererfli görülmektedir. Boyar, knez (mesela Çernigov’da, Rostov’da, Polotsk’ta) ve nihayet “egemen Rus’un büyük knezi” vb. Do¤u kaynaklar› “Büyük Knezi” Rus Hakan› olarak adland›rmakta, onu güç ve kudretine göre devrin en kuvvetli devletlerinin Avar ve Hazar Ka¤anl›klar›’n›n liderleriyle efl tutmaktad›r. 839’dan itibaren “Büyük Knez” unvan› Bat› kaynaklar›na da girer (Bertinian y›ll›klar›). Bütün kaynaklar Rus’un payitaht›n› anlaml› bir flekilde Kiyev olarak göstermektedir. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nde eski Rus devletinin IX. Yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki terkibine Polyanlar, Severyanlar, Drevliyanlar, Dregoviçler, Poloçanlar ve Novgorod Slovenleri vb. müstakil kabile ittifaklar› da dahil edilmektedir. IX. Yüzy›l’da Rus devleti, Do¤u Slavlar›n›n yar›dan ço¤unu kendinde birlefltirerek Balt›k boyu ile ‹dil boyu halklar›ndan vergi alan büyük bir devlete dönüfltü. ‹lk knezlerin Kiy sülalesinden oldu¤u tahmin edilmektedir. Onlar›n son temsilcileri Askold ve Dir’di. Rus savaflç›lar› 860’da Konstantinopolis’e (‹stanbul) kadar ilerlediler. Bunun sonucu Ruslar›n Avrupa tarihine giriflleri oldu. Bundan sonra Vikinglerin Balt›k Denizini IX. Yüzy›lda belki daha önce aflt›klar› bilinmektedir. Ana Vekayiname, Konstantinopolis ticaret rotas›n› “Vikinglerden Yunanl›lara giden uzun bir yol vard›” fleklinde anlatmaktad›r. Bu rota Finlandiya Körfezi’nden bafllayarak k›sa Neva Nehri boyunca Ladoga Gölü’ne oradan Volkov boyunca güneye inip Novgorod’a ve ‹lmen Gölü’ne sonra Lovat’› izleyerek Valday tepelerine ulaflmakta daha sonra Dnyepr’i izleyerek Kiyev’e varmaktayd›. Burada toplanan ticaret filosu, baharda buzlar›n çözülmesiyle sular› kabaran Dnyepr boyunca güneye yol al›yordu. Güney Ukrayna’da de¤iflime u¤ram›fl kayal›klar›n oluflturdu¤u ç›k›nt›lar nedeniyle nehrin kollara ayr›ld›¤› noktada bir dizi flelalenin çevresini dolaflmak gerekmekte idi. Sonra bir adada toplanan filo, Karadeniz k›y›s› boyunca ilerleyerek Konstantinopolis’e geliyordu. Vikingler bu flehre “Miklagarth”, Slavlar ise imparator flehri anlam›nda “Tsargrad” ad›n› vermifllerdi. Rurik’in hangi tarihlerde Novgorod’a yerleflti¤i bilinmemektedir. Vekayiname’de Rurik’in, Novgorod’a 862 veya 874’te geldi¤i gösterilmekte ise de bunu teyit edecek bir baflka kaynak mevcut de¤ildir. Bununla beraber 862 y›l› Rus devletinin bafllad›¤› tarih olarak kabul edilmifltir. Rusya’n›n ilk hükümdarlar› bir sis perdesi alt›nda kalan belirsiz kiflilerdir. Bilhassa hanedanl›¤›n kurucusu olan ve ad› sadece Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nde geçen Rurik neredeyse tamamen efsanevi bir kifliliktir. Kiyev’in daha sonraki knezleri Oleg, ‹gor, Svyatoslav, Yaropolk, Aziz Vladimir’in faaliyetleri ço¤u kez folklorik ö¤elerle bezense de zamanla belirginleflen tarihi kimlikler olarak ortaya ç›kmaktad›rlar.

15

16

Rusya Tarihi

Harita 1.1 Dnyepr (Viking) Ticaret Rotas› Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Rus devletinin ilk tarihi simas› Rurik’in yak›n akrabas› oldu¤u anlafl›lan Oleg’tir. Oleg, Novgorod çevresinde hüküm sürmekle kalmad› ve Dnyepr boyundaki Slavlar› da idaresi alt›na alarak, Büyük Ticaret Yolunu ele geçirmek gayesiyle güneye inmeye bafllad›. Yukar› Dnyepr’deki Smolensk ve Liubech flehirlerini ele geçirdikten sonra Kiyev’e geldi. Buraya hakim olan Askold ve Dir adl› Varegleri öldürterek Kiyev’i ele geçirdi. Kiyev co¤rafi ve stratejik aç›dan çok önemli bir konumda idi. ‹skandinavya-Bizans ticaret yolunda oldu¤u gibi, Hazarlar zaman›nda mühim bir ticaret ve idare merkeziydi. fiehrin müdafaa için elveriflli olmas› Oleg’in merkezini kuzeyden güneye nakletmesinde belirleyici oldu. Oleg’in Kiyev’e yerleflmesiyle Rus devleti kuruldu ve Kiyev devri bafllad›. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

3

Normanlar (Vikingler) SIRA S‹ZDE ve Slavlar aras›ndaki siyasal ve sosyal iliflkileri aç›klay›n›z? Oleg’in hüküm sürdü¤ü y›llar halk›n haf›zas›nda yaflamakta olup ölümü (912?) D Ü fi Ü N bugüne EL‹M ile ilgili maniler kadar ulaflm›flt›r. Fakat genelde ele al›nd›¤›nda Vareglerin Rus’un tarihindeki rolü Peçenek ve K›pçaklardan (Poloveç) çok daha azd›r. Eski S O Rkurulmas› U Rus Devleti’nin sürecinde Fin-Ugor as›ll› ve Balt›k dilli kabilelerin de etkisi vard›r. IX. Yüzy›lda kurulan Rus devleti Orta Dnyepr boyu ve Kiyev topraklar›n› kapD‹KKAT sayan Kiyev ve Novgorod’un birleflmesi ile sona erdi. Bu olay Knez Oleg ile bafllamakta olup baflkent de tarihi gelenekler ve tarihi co¤rafi konumuna göre Kiyev SIRA S‹ZDE olarak belirlendi.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

17

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Oleg’ten sonra Kiyev taht›na Rurik’in o¤lu ‹gor geçti. ‹gor, 941’de Bizans’a büyük bir sefer düzenledi, ancak Bizans bu sald›r›y› engelledi. 943-944’de KaradeS O R Uve oradan da niz’den hareketle Kuban Nehri’ni takiben Kuzey Kafkasya’ya geldi Hazar Denizi’ne ç›kt›. ‹gor’un Bizans’a yenilgisinden sonra 945’te yenilenen bir ticaret anlaflmas› yap›ld›. Ancak Ruslar aç›s›ndan Oleg zaman›ndaki daD ‹ K anlaflmadan KAT ha düflük seviyeli oldu. ‹gor, Slav topluluklar› daimi bir bask› alt›nda tutmas› ve koydu¤u a¤›r vergiler yüzünden isyan eden Drevliyan kabilesi taraf›ndan öldürülSIRA S‹ZDE dü. O¤lu Svyatoslav çok küçük oldu¤u için devletin idaresini annesi Olga ald›. Olga, 17 y›l boyunca tahta vekalet etti. Olga’n›n Hristiyanl›¤› kabul etmesi, 957’de ‹mparatoru ziyaret etmek amac›yla Konstantinopolis’e gidifli AMAÇLARIMIZ ve naipli¤i süresince yapt›¤› faaliyetler onun tarihte sayg›n bir kiflilik olarak an›lmas›n› sa¤lad›.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed.K Mauren ‹ T A P Perrie, Cambridge University Press, 2006, s. 56-63.

Slav Topraklar›n Genel Devlet Sisteminde Birlefltirilmesi TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Sosyal Yap› Bu devirde ekonominin temelini farkl› flekilde yap›lan sabana dayal› tar›m teflkil ‹NTERNET ediyordu. Tar›m aletleri geliflme göstermekteydi. Güneyin verimli kara toprak (çernozem) bölgesinde geliflmifl tar›m kültürü kuzeye do¤ru yay›lmaktayd›. ‹ki ve üç tarlal› ekin sistemi tercih edilmeye baflland›. Özgür köylüler küçük topluluklar halinde genelde bölgesel veya klan komünleri içinde örgütlenmifl bir flekilde yaflamaktayd›lar (bu toplulu¤a “mir” ve “verv” deniliyordu). Toplulu¤un üyeleri çeflitli sorumluluklara sahiptiler. Toplulu¤a hem çiftçi köylüler hem de zanaatkar köylüler dahildi. Farkl› topluluklar aras›nda kültürel iliflkilere nispeten ekonomik iliflkiler zay›ft›. Köylü cemiyetleri bütün feodalizm sürecinde mevcuttu. Devlet topraklar›nda yaflayan köylüler (bunlara özgür köylü de denilmekteydi) Knez hazinesine vergi ödemekte ve feodale kiflisel ba¤l›l›klar› bulunmamaktayd›. Fakat bu topluluklar›n say›s› gittikçe azald› ve sonunda sadece kuzeyde kald›. Bu devirde emlak eflitsizli¤inin artmas›yla toprak üzerinde feodal mülkiyet kurulmaya bafllad›. Toplum mülkiyeti olan tar›m alanlar›n›n bir bölümü ayr› ayr› feodallerin ve köylülerin flahsi mülklerine geçti. Böylece üreticilerin büyümesi ve toprak üzerinde flahsi mülkiyetin artmas› feodal ve köylü s›n›f›n›n meydana gelmesine sebep oldu.

‹NTERNET

Feodale Ba¤l› Köylüler Feodal toplumun esas üretim gücünü köylüler oluflturuyordu. Bu devrin köylülerine smerdler (bazen lyudi) deniliyordu. Feodale ba¤l› köylülerle birlikte devlet topraklar›nda özgür köylüler de vard›. Feodale ba¤l› çal›flan bütün insanlar “çelyad” olarak adland›r›lmaktayd›. Esirlere de “holop” (toprak kölesi köylü) deniyordu. XII. Yüzy›ldan itibaren geçici olarak tabi olanlara da “zakup” dendi. Bunlar boyardan para veya alet borç alan köylülerdi. Zaman›nda geri vermediklerinde ve beyin yan›ndan kaçt›klar›nda “holop” haline getirilirlerdi. Tam özgür olmayan halk› çeflitli kategorilere bölen birkaç ad da vard›. “‹zgoy” (toplumdan ayr›lm›fl, hukuki durumunu kaybetmifl, herhangi bir zümreye girme hakk›n› kaybetmifl olanlar), “proflennik” (özgür b›rak›lan köle). vb. Köylüler bu devirde vergilerini ödemekteydi. Kilise ve manast›rlar da zamanla büyük feodal toprak sahiplerine dönüflmeye bafllad›.

Holop: Eski Rusya’da köleli¤e yak›n ba¤›ml› insan demekti. Ayr›ca toprak kölesi köylü s›n›f›n› ifade etmek için kullan›ld›¤› gibi hizmetkar anlam›na da geliyordu. Kiyev döneminde holop, malikanelerde ve mülklerde her türlü görevi yerine getirerek ekonominin önemli bir parças› haline geldi. Küçük bir üst holop grubu da malikanelerde yönetici ve idareci olarak önemli görevler üstlendi.

18

Rusya Tarihi

Köylü- Feodal Mücadelesi Votçina, Ortaça¤ Rusyas›’nda mülkiyet teriminin karfl›l›¤› votçinad›r. Bu terim knezler aras›ndaki yaz›flmalarda geçer. Votçina, Latincedeki “patrimonium” teriminin karfl›l›¤›d›r ve babadan miras kalan mallar› ve gücü tan›mlar. Mülkiyet haklar›n›n belirlenmedi¤i, mahkemelerin yeterli gücünün olmad›¤› dönemlerde miras yoluyla mülkiyet hakk›n en kesin ispat yoluydu. Topraklar, köleler vb. buna dahildi. Knezler kendi knezliklerini votçina olarak tan›ml›yorlar ve o¤ullar› aras›nda paylaflt›r›yorlard›. Kiyev Rusyas›’ndan sonra knezlerin aralar›ndaki ittifak bozuldu ve knezlerin her biri kendi topraklar›n› hanedan ad›na emanette tuttuklar›, egemenliklerindeki bir bölge olarak de¤il, babalar›ndan o¤ullar›na geçen bir votçina olarak görmeye bafllad›lar. Knezler kendi ülkelerinin topraklar›n› o¤ullar› aras›nda paylaflt›r›rken sadece topra¤›n mülkiyetini ve kullan›m›n› de¤il, ayn› zamanda siyasi egemenli¤ini de paylaflt›r›yordu. Her paylafl›mda siyasi egemenlikleri de toprakla birlikte bölünmekteydi.

Feodal münasebetlerin geliflmesi ve feodallerin bask›s›n›n artmas› ile köylülerin hakim s›n›fa karfl› mücadelesi de artt›. X. Yüzy›l kaynaklar›ndan anlafl›ld›¤›na göre, bu devirde esas mukavemet flekli çelyadlar›n (köylüler ve hizmetçilerin) kendi beylerinin yan›ndan kaçmalar› idi. Kiyev Knezi’nin özellikle büyük miktarda vergi toplamas› kitlesel bir harekete sebep olurdu. Mesela X. Yüzy›lda Knez ‹gor ve onun drujinas›na karfl› Drevlyanlar›n topraklar›nda bir isyan meydan geldi. Y›ll›klara göre, 996’da da (Vladimir Svyatoslav zaman›) köylülerin silahl› bir eylemi oldu. S›n›f çat›flmalar›n›n çeflitli flekilleri hakk›nda bilgiler XI. ve XII. Yüzy›l›n feodal hukuk kurallar›n›n bir toplusu olan Russkaya Pravda da aksini buldu. Burada köylülerin kaç›fl›na, otlaklar›n yak›lmas›na, votçina idaresine ba¤l› kiflilerin öldürülmesine, mülkiyetin çal›nmas›na karfl› ceza tedbirleri dikkate al›nmaktayd›.

fiehirler ve Ticaret Bu devirde toplumun esas unsurlar›ndan biri de flehirler di. Onlar zanaat ve ticaretin, inzibati idarenin önemli merkezleri idi. XIII. Yüzy›l y›ll›klar›nda 224 flehir oldu¤u bildiriliyordu. Büyük flehirler Kiyev, Novgorod, Smolensk, Çernigov idi. fiehirliler köyle iliflkileri kesmez tar›m ve hayvanc›l›kla meflgul olurlard›. Knezler taraf›ndan sonra kurulan flehirler onlar›n adlar›n› tafl›maktayd›. Yaroslav, Vladimir, ‹zyaslav vb. Daha sonra flehir etraf›nda “posadlar” (Ortaça¤ Rusyas›’nda flehrin sanayi ticari kesimi), kurulmaya baflland›. fiehirde zanaate ait meslekler çok geliflti. Silah yap›m›, demircilik, kuyumculuk iflleri, camc›l›k ve dericilik. 60’dan fazla meslek vard› ve flehirlerde meslek gruplar› meydana gelmeye bafllad›. Güçlenen ve büyüyen flehirlerin halk› ba¤›ms›zl›k için mücadele ediyordu. Tabii ekonominin hakim oluflu iç ticaretin bu devirdeki geliflimini zay›flatt›. Köye sadece küçük tüccarlar nüfuz edebiliyorlard›. Zanaat ürünleri ülke içinde geliflemiyordu. Sadece sipariflle çal›flmak bir farkl›l›k meydana getirmekteydi. Karfl›l›¤›nda bu devirde IX. ve X. Yüzy›lda Rusya’n›n ticaret iliflkileri geliflti. Bizans, Kafkasya, Orta Asya ayr›ca Balt›k ülkeleri, Don sahilleri, Slav flehirleri ile ticaret yap›yordu. Rus ticaret gemileri sürekli Hazar Denizi’nde ve Karadeniz’de faaliyette idi. Ayr›ca Varyag Denizi (Balt›k Denizi) arac›l›¤› ile Avrupa’ya daha sonra Akdeniz vas›tas›yla Afrika’ya gidildi. Orta Avrupa ülkelerinde Rus tüccarlara büyük ilgi gösteriliyordu. Ruslardan de¤erli silah ve kuyumculuk ürünleri al›n›rd›. D›fl ticaretin geliflimine ra¤men genelde ülkenin ekonomisi do¤al özellik tafl›maktayd›. Üretilen mallar emtea karakteri tafl›m›yordu.

IX. ve X. Yüzy›llarda Ülkenin Kuruluflu. ‹ç ve D›fl Siyaset ‹ç Siyaset IX. ve X. Yüzy›l Rus devleti erken feodal bir devletti. Devletin bafl›nda “Büyük Knez” olarak adland›r›lan Kiyev Knezi, di¤er knezler ve durijinalar›n (asker maiyetlerinin) dahil oldu¤u Boyar Dumas›’n›n da deste¤i ile ülkeyi idare ederdi. Dur›jina Büyük ve Küçük Durujina diye ikiye ayr›lmaktayd›. Büyük Durujinaya nüfuzlu boyarlar, küçük durujinaya ise “gridler”, “otroklar” (yeni knezin evinde vs. çal›flanlar) dahildi. Durujinalar›n yard›m› ile knezler halk› hakimiyetleri alt›na al›p devletin s›n›rlar›n› koruyarak, yeni topraklar ele geçirirlerdi. Knezin izni ile durujinalar kendi menfaatlerine göre halktan toplad›klar› vergilerle topraklar›n› geniflletmekteydiler.

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

19

fiehirler ise knez posadnikleri (seçilmifl yetkili, belediye baflkan›) taraf›ndan idare edilmekteydi. Onlar binlik, yüzlük idareciler olup muhtemelen durujinan›n yüzlükte ve binlikte birleflmifl askeri birliklerinin komutanlar› idi. Kiyev Knezi’nin tabili¤inde daha büyük askeri kuvvetler vard›. Bunlar yerli knez ve boyarlar›n durujinalar›ndan, askeri kuvvetlerinden ve kendi tabiliklerinde olan durujinalardan ibaretti. Ancak özel durumlarda halk›n büyük bir bölümü de bu güçlere kat›l›rd›. Örne¤in Knez Svyatoslav’›n Balkan yürüyüflünün 60 bin kifliden meydana gelen bir ordu ile gerçekleflti¤i ifade edilmektedir. Feodal yap›n›n güçlenmesinde hukuk kurallar› çok önemliydi. Eski Rus hukukunun en eski örne¤i “Rus kanunlar›” hakk›nda da bilgiler veren Kiyev Knezinin Bizans’la yapt›¤› anlaflmalar teflkil ediyordu. Bu anlaflmalarda mülkiyet hakk›, veraset, esirlik, çelyad ve baz› hukuki kurallar hakk›nda bilgiler vard›r. Bunlar ilk feodal hukuki kurallard›r ayr›ca Russkaya Pravda’n›n k›sa giriflinde “En Eski Pravda” denilen metinde gösterilmektedir. Bu belge 1016’da Bilge Yaroslav taraf›ndan durijinalar aras›ndaki anlaflmazl›klar› düzenlemek üzere verilmifl olup 18 maddeden oluflmaktad›r. Knezlerin verdi¤i mülki hukuki ba¤›fllar›n d›fl›nda ayr›ca kilise hukuki anlaflmalar› da vard› (Knez Vladimir ve Yaroslav’›n tüzükleri) Bu belgeler kilisenin knez hazinesi için verdi¤i vergi ve kiliseye ayk›r› hareketlerde kendini göstermekteydi. IX. ve X. Yüzy›llarda do¤u Slavlar›n›n topraklar› Kiyev Knezi’nin hakimiyeti alt›nda birleflti ve art›k Vladimir Svyatoslaviç devrinde (980-1015) Rus Devletinin terkibine bat›da Karpatlar da dahil edilmiflti. Kiyev Knezi kendi durujinas› ile halktan vergi toplamak için farkl› bölgelere yöneldi. Her y›l Kas›m ay›nda knez haraç toplamak için durujinas› ile Kiyev’den ayr›larak Drevliyan, Dregoviç, Kriviç, Severyan topraklar›na gidiyordu. Bu sisteme “polyudye” (yeni insanlara bafl çekme) denilmekteydi. Bütün k›fl orada kal›n›r, yaz mevsimi ile birlikte toplanan yüklü miktarda haraçla Kiyev’e dönülürdü. Polyudye’nin en aç›k göstergesi knez ‹gor’un 945’de haraç toplamaktan dönerken yolda Drevliyanlar taraf›ndan öldürülmesinden bahs eden ‹gor Bölü¤ü Destan›’nda kendini göstermektedir. Efli ‹gor’un ölümünden sonra Olga (945-969) vergilerin toplanmas›nda de¤ifliklik yapmaya mecbur kald›. Vergilerin (harac›n) miktar›n› gösteren kurallar belirginlefltirildi ve bunlar›n toplanmas› için özel flah›slar tayin edildi.

Erken Feodal, Do¤u Slavlar›n›n ilk devletinin ve Moskova Rusyas›’n› oluflturan knezliklerin feodal yap›ya sahip olup olmad›klar› Rusya tarihinin tart›flmal› bir bölümünü oluflturmaktad›r. Kiyev Rusyas›’nda yaflanan geliflmeler Rus otokratik yap›s›n›n temellerinin at›ld›¤› dönemdir. X. ve XII. Yüzy›l ayn› zamanda Bat› Avrupa’da feodal yap›n›n görüldü¤ü bir devirdir. Bat› feodalizmi tar›ma dayan›rken Kiyev Rusyas›’nda tar›m ikinci plandad›r. Bundan dolay› Rusya’n›n tarihsel geliflimi di¤er Avrupa ülkelerinden farkl›d›r. ‹htilalden sonra Sovyet tarihçiler feodalizmi genifl anlamda tan›mlamaya ve bu kavram› Kiyev Rusyas›’ndan XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar Rusyas›’n›n geliflimine uygulad›lar. Zira feodalizmi tan›mlayan üç özelli¤in Rusya’da mevcut oldu¤u ileri sürüldü. Feodalizmin bafllang›c›n› da XII. Yüzy›ldan IX. Ve X. Yüzy›la çektiler. Bu görüfl uzun y›llar fazla kabul görmedi. Bat› feodalizminin bütün yönlerinin Rusya’da ya hiç geliflmedi¤i ya da temel seviyeyi geçmedi¤i ileri sürülmesine ra¤men ortaça¤ Rusyas›’n›n sosyal örgütlenmesi için erken feodalizm ifadesi s›kl›kla kullan›ld›.

D›fl Siyaset Bu devirde Rus Devleti Varyag durijinalar›, Bizans ve Hazar Ka¤anl›¤› ile savafl›yordu. Yabanc› tehlike ile mücadele, merkezi Kiyev olan erken feodal devletin kurulmas›nda büyük rol oynam›flt›. Knezler yeni topraklar ele geçirerek devletin arazisini büyütmeye çal›fl›yorlard›. Bu flekilde (ayr›ca ticari iliflkilerin artmas›yla) esas engel Hazar Hanl›¤› ve bozk›r›n göçebe kabileleri idi. Hazarlar, en gerekli ticaret yolunu Don Nehri, Kerç Bo¤az› ve ‹dil etraf›n› kendi kontrolüne alm›flt›. S›n›rlar› do¤uda ‹dil, kuzey bat›da Afla¤› Don, bat›da ise K›r›m’› kaps›yordu. Bu co¤rafi durumdan istifade eden Ka¤anl›k ‹dil-Don kavfla¤›nda gümrük postalar› koymufl ve bu noktalardan al›nan vergilerle geçiniyordu. X.Yüzy›l›n sonu X. Yüzy›l›n bafllar›nda Rus durijinalar› Hazar Ka¤anl›¤› üzerine planl› sald›r›larda bulunuyorlard›.. Bundan sonra Afla¤› Don tamamen Do¤u Slavlar› taraf›ndan iskan edildi. Kerç’de bulunan Tmutorakan flehri Eski Rus Devleti’nin Karadeniz’deki en büyük liman› haline geldi. X. Yüzy›lda Rus durijinalar› Hazar Denizi sahillerine de yürüyüfle geçti.

20

Rusya Tarihi

Bizans ile iliflkiler s›k s›k askeri çat›flmalara dönüflmekteydi. Kiyev Knezi Karadeniz sahillerinde ve K›r›m’da hakimiyetini sa¤lamlaflt›rmak istiyordu. Bundan rahats›z olan Bizans göçebe kavimlerinin ve Hristiyan kilisesinin yard›mlar›yla bu gruplar› kendine ba¤lamay› arzu ediyordu. Bu sebepten pek çok savafl meydana geldi. 907’de Knez Oleg’in liderli¤inde Rus askerleri Bizans’›n baflkenti Tsargrad’› (‹stanbul) kuflatmaya ald›lar ve buray› kendileri için çok elveriflli olan 911’de bir ticaret anlaflmas› imzalamaya mecbur k›ld›lar. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

4

Oleg’in Bizans ileS‹ZDE olan iliflkilerinin sonuçlar› nelerdir? SIRA X. Yüzy›lda Rus devletinin geliflmesinde Kiyev Knezi Svyatoslav’›n (964-972) fafi Ü N E L ‹ M aliyetlerininD Übüyük önemi vard›r. Y›ll›klar onun cesareti, gücü ve askeri dehas›n› ifade etmektedir. Hazar Hakanl›¤› onun zaman›nda sona erdi. Peçeneklere karfl› S O savafllar R U yapt›¤› baflar›l› sonunda do¤uda güvenli bir yol aç›ld› ve Ruslar› denizden uzaklaflt›rmak isteyen Bizans’a karfl› ciddi mücadeleler bafllad›. Svyatoslav’›n liderli¤inde Balkanlara yap›lan ilk seferde- 968’de Don boyunda birçok flehir ele geçiD‹KKAT rildi. Daha sonra Peçeneklere sald›rmak için geri dönen Svyatoslav 969’da yeniden Balkanlara döndü ve bu kez Bulgarlarla birlikte Bizans’a karfl› mücadeleye bafllaSIRA S‹ZDE d›. Ancak Peçeneklerin yeni sald›r›lar› ona planlar›n› hayata geçirmeye izin vermedi. Geri dönen Rus durijinalar› Peçenekler taraf›ndan kuflat›ld› ve Svyatoslav baflta olmak üzere büyük bir k›sm› burada yok edildi. Svyatoslav’›n ölümü orman kuflaAMAÇLARIMIZ ¤› ile bozk›r› birbirine ba¤lamay› ve hem Karadeniz hem de Hazar Denizi’ndeki ticareti kontrol alt›na almay› amaçlayan plan›n son bulmas›yd›. Rus knezleri dikkatlerini devletlerinin K ‹ T A Piç örgütlenmesine ve bozk›rdan gelen savaflç›lara karfl› ormanbozk›r kufla¤›n›n savunmas›na yo¤unlaflt›rmak zorunda kald›lar. Peçeneklerden sonra onlar›n yerini bir baflka Türk boyu olan Kumanlar ald›. Uzun bir süre orman kufla¤› ve Tbozk›r halklar birbirine karfl› herhangi bir üstünlük elde edemeE L E V ‹ Z kufla¤› YON diler. Kiyev Rusyas›’n›n güçleriyle göçebe halklar›n güçleri Güney Rusya’da hemen hemen denkti ve mücadeleleri uzun ve belirsiz olacakt›.

N N

‹ N T E R NYÜZYILLARDA ET X. VE XII. RUS DEVLET‹ VE “AZ‹Z” VLAD‹M‹R DÖNEM‹ (980-1054)

Svyatoslav’›n Yaropolk, Oleg ve Vladimir adl› üç o¤lu vard›. Svyatoslav büyük seferlerine bafllamadan önce o¤ullar›na birer büyük flehir vermiflti. Yaropolk Polyanlar›n bulundu¤u sahay›, Oleg Drevliyanlar›n ülkesini Vladimir de Novgorod’u alm›flt›. Onun ölümünden sonra kardefller aras›nda mücadele bafllad›. Önce Yaropolk ve Oleg savaflt›. Oleg ölünce Yaropolk güçlendi. Bu flartlar alt›nda Novgorod’ta dayanamayaca¤›n› anlayan Vladimir, Normanlara gitti. Bu Dnyepr ve ‹lmen Gölü aras›nda Ruslar ve Normanlar aras›ndaki iliflkinin bir göstergesiydi. Vladimir Normanlardan yeni kuvvetler gelince Yaropolk’a karfl› harekete geçti ve 980’de ‹lmen Gölünden Kiyev’e kadar uzanan topraklar› ele geçirdi. Vladimir maiyetinin Kiyev’i y›kmas›na izin vermedi. Baflkentini Avrupa’n›n en büyük kentlerinden biri haline getirdi. Genç Rus devletinin ileriye do¤ru att›¤› en önemli ad›m Vladimir Svyatoslaviç devrinde (980-1015) meydana geldi. Svyatoslav devri Rus’un d›fl siyaset aç›s›ndan güçlendi¤i bir devir olmufl olsa da yine de Ruslar›n bu devirde en ciddi düflmanlar›ndan birini Peçenekler oluflturuyordu. I. Vladimir özellikle bu tehlikeye karfl› sa¤lam bir savunma hatt› yaratt›. Kiyev’in güneyinden bafllayan (Desna, Sula, Stugna, Ostra Nehirleri boyunca) savunma hatt›nda baz› kaleler infla edildi ki, bunlardan

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

en büyü¤ü Pereyaslav ve Belgorod idi. Bu savunma hatt› Ruslar› yeni Peçenek hücumlar›ndan koruyordu. Bu çal›flmalar›ndan ötürü halk onun hakk›nda birçok destan yaratt› ve Vladimir’e “Günefl veya Parlak Vladimir” dendi. Hristiyanl›¤› kabul eden ilk Rus knezi olmas› dolay›s›yla Vladimir Ortodoks Kilisesi taraf›ndan azizler aras›na al›nd› ve ona “Aziz” Vladimir ad› verildi.

Hristiyanl›¤›n Kabulü ve Toplumsal Etkileri 962’de Vladimir saray›nda ilk y›ll›k merkezi kuruldu. Bu dönemde iki önemli dini reform gerçeklefltirildi: 983’de putperestli¤in kald›r›lmas›na yönelik çal›flmalar ve 988’de Hristiyanl›¤›n kabul edilmesi. Kiyev’de Hristiyanl›k hakk›ndaki dini bilgiler henüz 860-870 y›llar›nda mevcuttu. X. Yüzy›lda ise Kiyev’de ilk Hristiyan kilisesi olan Kutsal ‹lya Klilisesi infla edilmiflti. Fakat Kiyev nezleri Hristiyanl›¤› Bizans’tan kabul etme konusunda acele etmiyorlard›. Çünkü o devrin Bizans hukukuna ve kanunlar›na göre bu Bizans’tan vassal tabili¤ini kabul etmek anlam›na gelecekti. Vladimir’in d›fl siyasetinde Bizans ‹mparatoru ile olan iliflkisi çok önem arz etmekteydi. ‹mparatorluk içinde meydana gelen bir isyan Vladimir’in bu amac›n› gerçeklefltirdi. ‹mparator II. Basil’e ( 967-1017) karfl› Bizans’›n tan›nm›fl kumandanlar›ndan Bardas 987’de isyan etti. Balkanlar’da da Fokas adl› bir baflka general isyan etmiflti. ‹mparator, Bardas ve Fokas üzerine gönderilecek askerlerle ilgili bir anlaflma yapt›. Buna göre Vladimir, ‹mparator’a 6 bin kiflilik bir Rus-Vareg ordusu gönderecekti. Karfl›l›¤›nda da k›z kardefli Anna’y› verecekti. 988’de isyan bast›r›ld›, ancak ‹mparator sözünde durmay›nca Vladimir ilk olarak Bizans’›n K›r›m’daki mülklerine sald›rarak Kerson’u (Herzon, Kherson, Korsun) ele geçirdi ve buradan art›k kendi flartlar›n› ‹mparatora bildirmeye bafllad›. Bu flartlar alt›nda hiçbir tabiiyetten bahsetmek mümkün de¤ildi. 988/989’da Vladimir’in önce kendisi ve boyarlar› Hristiyan oldu, daha sonra da bütün Rus halk›na Hristiyanl›¤› kabul ettirdi. Hristiyan Ortodokslu¤un kabul edilmesi ile Bizans’›n Kiyev Rusyas› üzerindeki etkisi artt›, ancak kilise ayinlerinde Ruslar Grekçe yerine kilise Slavcas›n› kulland›lar ve böylece ulusal kilisenin temelini atm›fl oldular. Kiyev Rusyas›’n›n Hristiyanl›¤› Bizans arac›l›¤› ile kabul etmesi sebebiyle Rus knezlikleri Roma-Katolik kültür sahas›na kat›lan Avrupa kavimlerinden ayr›ld›lar. Hristiyanl›k eski Rusya’n›n çeflitli yerlerinde yaflayan da¤›n›k topluluklar› k›smen de olsa tek bir ideoloji çerçevesinde toplamay› baflard›. Daha sonra genifl topraklara sahip kilise, devletin egemen s›n›f›n›n durumunu kuvvetlendirmek için ald›¤› tedbirleri destekledi ve çok geçmeden Rus knezlikleri de Hristiyanl›¤› kabul etti. Rusya’da Kiliseler Kuruluna ‹stanbul’dan veya Kiyev Knezinin tayin etti¤i Kiyev metropoliti getirilmekte idi. En güçlü kilise teflkilatlar›ndan biri manast›rlard›. Ortaça¤ Rus devleti tarihinde manast›rlar›n büyük rolü vard›. Kiyev-Peçorsk Manast›r› gibi baz› merkezi manast›rlar birer dini akademiye dönüflmüfltü. Genellikle Rus kilisesi IX. ve XIII. Yüzy›llarda Rusya tarihinde büyük rol oynam›flt›. Rus devletinin güçlenmesinde, Rus medeniyetinin geliflmesinde, halk›n›n zengin Bizans kültürü ile tan›flmas›nda, edebi ve sanatsal eserlerin oluflmas›nda flüphesiz büyük yararl›l›klar gösterdi. Hristiyanl›¤›n Bizans modelinde bir devlet dini olarak kabulü sadece inanca iliflkin bir seçimden ibaret de¤ildi. Ortaça¤larda pek çok unsuru bir arada sunan bir anlaflma niteli¤i tafl›yordu. Vladimir Rusyas› dini bir ö¤reti ile birlikte bunun d›fla vurulabilece¤i soyut bir edebiyat dilini bu dilde esasen mevcut olan yüksek kültürü de ithal etmifl oluyordu. Mimari, estetik oldu¤u kadar teolojik önem tafl›yan sanatlar, yeni müzik türleri, yaln›zca hükümdar›n kendi tebaas›na olan sorumluluklar›n›n dökümüyle yetinmeyip ayn› hükümdar›n uluslararas› konumunu da ele alan

21

22

Rusya Tarihi

geliflkin bir siyaset teorisi, hukuk, e¤itim sistemi vb. Rusya, Hristiyanl›kla birlikte bunlar› da edinmifl oluyordu. Bizans ise bir Rus hükümdar› için az rastlan›r bir ayr›cal›k olarak d›flar›ya verilen soylu bir prensese ra¤men kazançl›yd›. Çok say›da insan Ortodoks cemaate kat›lm›flt›. Bu sadece insanlara de¤il, Konstantinopolis Patri¤ine de yarar sa¤layacakt›. Sonra savaflç› ve barbar bir halk uygarlaflt›r›lacakt›. Bafl›nda ‹mparatorun yer ald›¤› “Oikoumeme” ya da Bizans Uluslar Toplulu¤u’na dahil halklar hiyerarflisinde bir müttefik olarak yerini alacakt›. Vladimir, Hristiyan Bizans ideolojisine ba¤lanarak kendi s›n›rs›z egemenli¤inden bir ölçüde fedakarl›k etmiflti Ancak uygar uluslardan oluflan uluslararas› bir toplulu¤a dahil olman›n getirece¤ini düflündü¤ü yarar endiflelerinden a¤›r basm›fl olmal›yd›. Resim 1.2 Vladimir’e Yunanl› filozofun söylevi Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Alfabenin Oluflumu Slav edebiyat›n›n ortaya ç›kmas› ve onunla birlikte özel bir alfabenin geliflmesi bu süreci yaflayan millete ait olmay›p bütün Slavlar için büyük önem tafl›yan bir olgudur. Bütün bu geliflmelere sahne olan Büyük Morovya Devleti’dir. Bu devlet IX. Yüzy›lda o döneme kadar olan en güçlü ve en örgütlü Slav Devletini oluflturuyordu. En genifl oldu¤u dönemlerde topraklar› Almanya, Avusturya ve Lehistan, Macaristan gibi Avrupa’n›n genifl bir bölümün kaplamaktayd›. K›sa süre sonra X. Yüzy›l›n bafllar›nda bu devlet Macarlar›n sald›r›s›na u¤rad› ve da¤›ld›. Ancak bir önceki yüzy›l›n ortalar›nda Morovya Prensleri Hristiyan dünyas›na kat›lmak, bunun için de Bizans ‹mparatorlu¤undan kitap ve e¤itici istemek gibi tarihi bir karar ald›. ‹mparator III. Mihail, Grek ve Slav dünyalar›n›n bulufltu¤u noktada yer alan Grek dünyas›n›n ikinci büyük kenti konumundaki Selanik’e gitti. ‹ki akademisyen kardefl Konstantinos (daha sonra Kril diye tan›nacakt›r)ve Metodios hem Slavca hem de Grekçe bildiklerinden, misyoner olarak yard›mc›lar›yla birlikte bu kente gönderildiler. Sonra geleneksel olarak Aziz Yohanna ‹ncili’nin ilk cümlesi “bafllang›çta kelam vard›...” ile bafllayan süratli bir çeviri çal›flmas› bafllat›ld›. Dinini henüz seçmifl bir ulusun yeni dinsel aç›l›m›nda bile kendi öz dilini kullanmas› ola¤and›fl› bir özellik tafl›maktad›r. Bu özellik Ortaça¤lar boyunca tüm Ortodoks Slavlar›n bilincinde özel bir yer tutmufltur. Konstantinos Kril, Hristiyanl›¤› seçmifl Slavlar için bir

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

alfabe gelifltirdi. ‹lginç olan husus bu alfabenin bafllang›çta nas›l bir alfabe oldu¤unun bilinmemesidir. Bugüne kadar Ortodoks Slav ülkelerinde çeflitli flekilleriyle kullan›lan Kril alfabesi ad›n› bu papazdan al›r. Alfabe Grek alfabesi ile yak›ndan iliflkilidir, ancak bu dilde olmayan Slovanik sesler için bir düzine kadar yeni harf gelifltirilmifltir. Slav el yazmalar› Kril alfabesi ile yaz›lm›flt›r. Ancak di¤eri “Glagolitik” ad› verilen oldukça yabanc› bir alfabedir. Ve pek çok araflt›rmac› Krillios’un alfabesinin bu oldu¤unu fikrindedir. Yaz›m› güç olan alfabe Slav dünyas›nda k›sa sürede eskidi. Rus topraklar›nda ise Kril alfabesi Ortaça¤ bafllar›na kadar son derece net biçimiyle kullan›ld›. Alfabe Krillios ve Metodios’un Ruslar ve di¤er Ortodoks Slavlar ad›na sürdürdükleri misyonun görünürdeki en kal›c› sonucu olmakla birlikte ortadaki dilin niteli¤ini do¤rudan etkileyen baflka bir miras daha söz konusuydu. Misyonerler gerek yapt›klar› çevirilerde gerekse özgün metinlerde kendi konufltuklar› dili kullan›yorlard›. Bu da Selanik’in iç yörelerine özgü “Güney Slav Diyalekti” idi ve tarihçiler buna “Eski Kilise Slovani¤i” ad›n› vermifllerdi. Bu diyalekt eski Bulgarcan›n bir türüydü. Ortaça¤ toplumlar›nda yaz›l› edebiyat›n bir bölümü dini bir nitelik tafl›rken bu dil sadece kilise dilinden ibaret kalmad›. Ayn› zamanda yüksek bir kültür dili idi. Dini törenler d›fl›nda fiilen çok az kullan›lmas›na ra¤men kendini yüzy›llar boyunca koruyabildi. E¤er Grekçe ve Latince bir yana b›rak›l›rsa ayn› dil Avrupa’n›n çok uluslu ilk edebiyat dilidir. Avrupa tarihinin özel olarak bu amaçla gelifltirilmifl ilk dilidir. Pek çok Slav yazar bu noktaya gururla iflaret eder. Uluslar ve onlar›n yerel dilleri birbirinden ayr›fl›rken ayn› dil uluslararas› niteli¤i ile Slavlar›n tümü taraf›ndan anlafl›labilme özelli¤ini korumufltur.

Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Aras›nda Mücadele I. Vladimir’in uzun süren hükümdarl›¤› Kiyev Rusyas›’n›n klasik dönemini oluflturmaktad›r. Vladimir Svyatoslaviç’in ölümünden sonra 1015’de onun pek çok o¤lu aras›nda kanl› egemenlik mücadeleleri yafland›. O¤ullar›ndan ikisi Boris ve Gleb büyük a¤abeyleri Svyatopolk’un tahta geçifliyle öldürüldüler. Kendi istekleriyle kötüye karfl› durmama yolunu seçtikleri için Boris ve Gleb ilk Rus flehitleri olarak kutsand›lar. Bu mücadeleler sonunda en güçlü durumda olan ve Novgorod’da bulunan Yaroslav galip gelerek ülkeyi Dnyepr boyunca kardefli Mistislav Tumutaranski ile bölüflerek yönetmeye bafllad›. Mistislav’›n ölümünden sonra Yaroslav tek bafl›na hakim oldu. Vladimir devrinde Novgorod’a hakim olan

23

24

Rusya Tarihi

Harita 1.2 Kiyev Rusyas› Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Kiyev Aya Sofyas›, XI. Yüzy›lda Ruslar belli bafll› üç kente infla ettikleri kiliseleri “Tanr›sal Bilgeli¤e” adam›fllard›. Bu üç yap› s›ras›yla Rusya’n›n güneyinde, bat›s›nda ve kuzeyinde yer alan Kiyev (1037), Polotsk (1044) ve Novgorod (1043) katedralleriydi. Kiyev’deki Ayasofya bunlar aras›nda en büyü¤ü idi. 1680’de V. ‹van ve I. Petro zaman›nda yenilenen yap›n›n d›fl cephesi Barok stilde olup, içi mozaik ve fresklerle süslüdür. Bilge Yaroslav’›n emriyle 1037-1039’da infla ettirilen yap› Do¤u Avrupa sanat›n›n bafl eserleri aras›nda gösterilmektedir. Tasar›m› ve iç süslemeleriyle Bizans’a özgü olmas›na ra¤men özgün bir kimli¤e de sahiptir. 13 kubbesi vard›r. Kubbeler kesit olarak yar›m daire de¤il, mi¤ferimsi biçime sahiptir. Yer plan› ise “kapal› Ortodoks haç›” sisteminin ayr›nt›land›r›lm›fl fleklidir.

Yaroslav Kiyev’de oturmak için babas› ile savaflmaya haz›rlanmaktayd›. Bu amaçla kiral›k Varyag gruplar› oluflturmufltu. Bilge Yaroslav ad› çok zeki ve e¤itimli olmas›n›n yan›s›ra Yunan kitaplar›n›n tercümesi ve neflri, kiliselerin inflas› ve Russkaya Pravda ad›yla bilinen ve zengin bir toplumsal bilgi kayna¤› olan yasalar› koymas›yla iliflkilendirilir. Bu yay›nda o, henüz kanunlar kodeksi de¤ildi. Y›llar ve ça¤lar geçtikçe daha da gelifltirildi. Yaroslav 1054’de ölümüne kadar ülkeyi tek bafl›na yönetti. Bu dönem de Kiyev’in ‹kinci Alt›n Devrini” oluflturur. Bir Rus ayd›n Hilarion Konstantinopolis’e gerekli baflvuru yap›lmadan 1051’de baflpiskopos atand›. Kiyev’in Büyük Kilisesi Aya Sofya infla edildi. Bilge Yaroslav öldükten sonra 1054’de onun pek çok o¤lu ve akrabas› aras›nda hakimiyet ve servet kaynakl› mücadeleler bafllad›. Yaroslav vasiyetinde en büyük kardefl ‹zyaslav’a önem verilmesini istemiflti, ama dikkate al›nmad›. Onlar›n birbirleriyle yapt›klar› mücadeleler flehirlere, köylere ve bütün ülke topraklar›na yay›ld› ve ekonominin zay›flamas›na sebep oldu. ‹ç kar›fl›kl›klara d›flar›dan gelen tehlikeler de eklendi. 200 y›la yak›n bir süre kendi co¤rafyalar›nda hüküm süren göçebe halklar yeniden Rusya üzerine hücuma bafllad›. 1068’de Poloveçlarden fieruha’n›n askerleri Rus Knezli¤’inin ordusunu Polotetsk civar›nda a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›. Bu, Kiyev’de halk›n Bilge Yaroslav’›n o¤lu Knez ‹zyaslav’a karfl› isyan›na yol açt›. Halk bu bask› karfl›s›nda Polotetsk Knezi Vyaçeslav’› hapisten ç›kartarak yeni Kiyev knezi seçti (1068-1101). ‹zyaslav Lehistan’a kaçt› ve orada adam toplayarak Kiyev’e karfl› harekete geçti. 7 ay sonra Kiyev’i geri ald›. 1071’de meydana gelen k›tl›¤›n yan›s›ra Suzdal’da Beloye Ozero köyünde ve Novgorod’ta isyanlar oldu. ‹syan›n liderleri bizzat Knez taraf›ndan öldürdü.

25

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

Rurik Hanedan›n›n tahta geçifl sistemi nas›ld›?

SIRA S‹ZDE

5

Feodal hakimiyet halk hareketini engellemek için daha kesin kanunlar mecelD Ü fi Ü N E L ‹ M lesi Russkaya Pravda’n›n yeni bir neflrini haz›rlad›. Bunun da müellifleri Bilge Yaroslav’›n üç o¤lu olan ‹zyaslav-Svyatoslav ve Vsevolod idi. Yeni kanunlar çok cidU S O Raras›ndaki di flekilde flahsi mülkiyeti müdafaa ediyordu. XI. Yüzy›lda knezler mücadele ve rekabet daha da artt›. Bu seyir Svyatoslav’›n o¤lu Oleg’in Poloveçler ile ittifak kurmas› ile daha da ciddi boyutlara ulaflt›. 1093’de Vsevolod Yaroslaviç’in D‹KKAT ölümünden sonra Kiyev halk› hakimiyete ‹zyaslav’›n o¤lu Svyatopolk’u davet etti. Svyatopolk 20 y›ll›k hakimiyetinde baflar›l› bir idareci olamad›. Bütün Rus knezleSIRA S‹ZDE rinden en nüfuzlusu olan ve Poloveçler ile mücadelenin bütün a¤›rl›¤›n› omuzlar›nda tafl›yan Vladimir Monomakh oldu. O, henüz büyük Kiyev Knezi seçilmeden önce Poloveçleri Rus s›n›r›ndan uzaklaflt›rd› ve bu savafllardaAMAÇLARIMIZ baflar›lar kazand›. Svyatopolk ‹zyaslaviç 1113’de öldü. Onun ölümü Kiyev’de genifl bir halk isyan›n›n bafllamas›na zemin yaratt›. Halk knezlerin evlerine sald›rd›. Boyarlar acilen Vladimir Monomakh’› knez seçtiler (1113-1125). II. Vladimir, Monomakhos ailesinK ‹ T A P den Bizansl› bir prensesin o¤lu yar›m kan Yunanl› idi. 1066’da savaflta ölen ‹ngiltere Kral› Harold’un k›z› Gytha ile evliydi. Rus s›n›r boylar›n›n savunucusu olarak Vladimir Monomakh ölene kadar Rus topraklar›n›n birli¤ini Tkorudu. esas E L E V ‹ Z Y OOleg’in N düflman› veya rakibi onun amcas› olan Vsevolod’un o¤lu Pereyaslav Knezi Vladimir Monomakh idi. II. Vladimir Monomakh 1097’de Liubech’de knezler kurultay›n›n mimar› idi. Bu kurultay›n toplanmas›ndaki amaç knezlerin birbirleriyle müca‹ N TFakat E R N E Tkurultay bidelesine son vermek ve birleflerek Poloveçler’e karfl› koymakt›. ter bitmez Liubech’de tekrar çat›flmalar bafllad›. O¤lu Mistislav da (1125-11139) bu siyaseti devam ettirdi. Ancak onun ölümüyle ülke müstakil knezliklere bölündü. Monomakh, hakimiyete geçer geçmez Russkaya Pravda’ya “Vladimir Vsevolodoviç’in nizamnamesi”ni ekledi: Burada flehrin memurlar›na ba¤l› hale gelen afla¤› s›n›f›n durumunu iyilefltiren maddeler vard›. Bundan sonra ise Genifl Russkaya Pravda’n›n haz›rlanmas›na baflland›. Bu muhtemelen bütün Rus hukuki kanunlar›n›n düzenlenmesi idi. Bu kanunlar toplusunun tarihi tart›flmal›d›r. (Genellikle XIII. Yüzy›l olarak ifade edilmektedir). Monomakh’›n Vasiyetname veya Talimat ad› verilen çal›flmas› otobiyografik ö¤elerle ve o¤ullar›na verdi¤i ö¤ütleri içerir. Monamakh’›n ve Mistislav’›n hakimiyet y›llar› Rusya’n›n hem ülke içinde hem de d›fl siyasette baflar›l› oldu¤u bir dönemdir. Kiyev topraklar›na özel bir ilgi gösteren II. Vladimir kuzey do¤u Rusya’da K›yazma Nehri üzerinde kendi ad›n› verdi¤i bir üs kent kurdu. Bu merkez (Vladimir-Suzdal Knezli¤i olarak bilinir) k›sa zamanda Suzdal ve Rostov’un yerini ald›. Vladimir flehrinin kuruluflu Rus tarihi aç›s›ndan nüfus ve siyasal de¤iflimin bafllang›c›n› oluflturuyordu. Vladimir Monomakh’›n hat›ras› XII. Yüzy›l eposlar›nda ‹gor Bölü¤ü Destan›’nda ve XIII. Yüzy›l abidelerinde ‹patyev Y›ll›¤›, “Rus topraklar›n›n problemleri hakk›nda adl› povestle ebedilefltirildi. Hatta merkezleflmifl Rus devletinin kurulmas› s›ras›nda III. ‹van s›k s›k Vladimir Monomakh’› hat›rlayarak kendi torununun bafl›na Monomakh flapkas›n› koydu IV. ‹van ise Uspenski Kilisesi’nde kendi ikametgah›n› sadece Vladimir Monomakh’›n hayat›ndan olan parçalar›n tasviri ile süsledi.

N N

Kiyev Rusyas›’n›n Da¤›lmas› (XII. ve XIII. Yüzy›llar) XII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak Rusya’da bütün Avrupa ve Asya devletlerinin da¤›lma, çözülme devri bafllad›. Bu devir XV. Yüzy›l sonlar›na kadar devam

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

26

Rusya Tarihi

etti. Ça¤dafl tarihçiler bu devri feodal üretim fleklinin geliflim aflamas› oldu¤unu kabul etmektedirler. Bunu da feodal münasebetlerin oluflumunun sona ermesi ile feodalizmin yetkinlik aflamas›na geçmesi ile izah ederler. Öncelikle feodal Kiyev monarflisiyle efl olan feodal da¤›lma devlet-siyasi idaresinin yeni flekli idi. fiöyle ki, üreticilerin geliflmesi ve eme¤in paylafl›m› sonucunda eski kabile merkezleri ve yeni flehirler onlara meyilli olan köylerin merkezine dönüfltü. Eski kabile beyleri baflkentin askeri hizmetlileri taraf›ndan s›k›flt›r›ld›klar› için onlar kenara çekilerek büyük toprak boyarlar›na dönüfltü ve di¤er dünyevi ve dini feodallerle birlikte toprak mülkiyetinin güçlü birliklerini yaratt›. Kendi askeri gücüne ve kendi knezinin durujinas›na güvenen yerli feodaller art›k Kiyev’in yard›m›na ihtiyaç duymayarak, yerli köylülerin mukavemetini kendileri k›rd›lar. Böylece çok da büyük olmayan knezlik- devletçikler çerçevesinde feodaller topraklar›na ilgilerini daha etkili bir flekilde koruyabildi. Feodal da¤›lma cemiyetin ve devletin gelifliminde yeni ve daha yüksek bir seviyedeki (toprak ve siyasi yönden ayr›lm›fl knezlik) devletin hakim feodal s›n›f›n›n ilgisini sayg›n bir flekilde korudu. Ayr›ca Rusya’n›n bütün topraklar›n›n bölünmesi, knezler aras› savafllar›n bafllamas›na sebep oldu ve ülke artan d›fl müdahale ve göçebe topluluklar karfl›s›nda gücü k›r›lm›fl ve parçalanm›fl bir flekil ald›. Bu devirde Rusya ekonomisinin esas›n› tar›m meydana getiriyordu. Tar›m›n hayvanc›l›kla ve köy hayat›yla birleflmesi köylü ve feodal votçina ekonomisinin do¤al karakterini oluflturdu. Feodal ekonominin maddi üretim temelini tabi köylülerin ve holoplar›n eme¤i ile köyden al›nan erzak kiras› teflkil etmekteydi. Feodaller yine de köy ekonomisinde teflkilatç› ve yönlendirici güç olmaya devam ediyorlard›. Bu devirde feodal toprak mülkiyeti boyar, knez ve kilise toprak sahipli¤i flekilde idi. XI. ve XII. Yüzy›llarda feodal toprak mülkiyeti hakk›nda hiçbir bilgi elde edilememiflti. XII. Yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ise bu rolü yerli knezlere geçti. Böylece XII Yüzy›l›n sonu XIII. Yüzy›l›n bafllar›nda Rusya topraklar›nda üç esas siyasi merkez flekillenmeye bafllad›: 1. Kuzey Bat› Rusya’da Novgorod Cumhuriyeti 2. Güney ve Güney Bat› Rusya’da Galiçya-Volinya Knezli¤i 3. Kuzey-Do¤u ve Bat› Rusya’da Vladimir-Suzdal Knezli¤i gibi genelde 15 knezli¤e bölünmekteydi. Bu knezliklerin en önemlileri Kiyev, Çernigov, Galiç, Polotsk, Turov-Pinsk, Rostov-Suzdal, Ryazan, Novgorod ve Vladimir-Volynsk Knezlikleri idi. Bunlar›n her birinde Hristiyanl›¤› kabul eden ilk knez Aziz Vladimir’in neslinden gelen bir aile vard›. Ancak Kiyev Knezli¤i sülalenin en büyü¤üne ait kabul ediliyor ve “Büyük Knez” unvan›n› tafl›yordu. Yaroslav zaman›ndaki birlik tamamen ortadan kalkt›. Bu da¤›lmaya ra¤men Rusya tamamen parçalanmad›. Bunun sebebi d›flar›dan herhangi bir sald›r›n›n olmamas› ve bütün knezlikleri birlefltiren sebeplerin çok güçlü olmas› idi. Ortak dil, din, gelenek ve hepsinin ayn› soydan gelmeleri belirleyici bir etmendi. Rus milleti oluflmufl, Vareg-Rus ve Fin unsurlar Slav boylar› aras›na kar›flm›fl ve Hristiyanl›¤›n kabulünden sonra da milli birlik tamamen sa¤lanm›flt›. Kumanlar›n farkl› dinden ve ›rktan olmalar› Ruslar› hep birlikte mücadeleye zorlamakta, Lehlerin faaliyetleri Ruslar›n Ortodoks olmalar› yüzünden Lehistan’a karfl› birleflmelerine yard›m etti. Bütün bu sebepler ve flartlar, Rusya içeriden bölündü¤ü halde birlik ve bütünlü¤ünün korunmas›n› sa¤lad›. Kiyev Rusyas›’n›n da¤›lmas›na yol açan sebepleri anlayabilmek için öncelikle Kiyev Rusyas›’n›n tarihini kavramak gerekir. Bunlar bu devletin oluflmas›na yol açan zaaflar, üstünlükler, gerginlikler ve kutuplaflmalard›r. En önemli sebeplerden

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

biri Ticaret Yolu’nun önemini kaybetmesiydi Ticaretin getirdi¤i zenginlikle birleflen gruplar bu refah›n ortadan kalkmas›yla da¤›ld›lar. Kiyev Rusyas›’n›n ekonomik temeli ticaretti. Tar›m ikinci s›rada yer al›yordu. Ormanl›k bölgeler tar›m aç›s›ndan uygun de¤ildi ve ekonomi ticarete dayal› idi. Hazarlar›n y›k›lmas› ile denetlenemeyen bozk›r halklar› ticaret konvoylar›na sald›rarak (Peçenekler ve Kumanlar) zamanla Rusya ve Bizans aras›ndaki ticareti durma noktas›na getirdi. Bu ayn› zamanda yerleflik tar›m faaliyetlerinin de çözülmesine yol açt›. Ticaretin eski haline dönmesini etkileyen önemli sebeplerden biri de 1204’de IV. Haçl› Seferleri sonunda Konstantinopolis’in iflgali ve ya¤malanmas› oldu. Kiyev Rusyas›’n›n ana ticaret orta¤› olan Bizans zay›flarken ticaret yollar›n›n da önemi azald›. Böylece XII. Yüzy›l›n sonu itibariyle Kuzey topraklar›n› tek bir çat› alt›nda birlefltiren ‹ç Asya’da ilk yerleflik devletin ortaya ç›kmas›na yol açan flartlar 300 y›ll›k bir dönemin ard›ndan sona ermifl oldu. Ticaret a¤›rl›kl› ekonomik yap› tar›m a¤›rl›kl› yap›ya dönüfltü. Tar›m›n önemli olmas› toprak mülkiyetini de önemli k›ld› ve mülkün sahibi knezlerin ticaretten tar›ma do¤ru geçiflini h›zland›rd›. Rusya’n›n ilk dönemlerinde a¤›r kay›plara yol açan iç savafllar hakimdi. Bu savafllar›n baz›lar› önemsiz düzeyde iken baz›lar› çok a¤›r sonuçlara yol aç›yordu. Genelde hanedan içindeki aç gözlülük, rekabet ve kan davalar›ndan kaynaklan mücadeleler I. Vladimir ve Yaroslav’dan sonra devleti oluflturan çeflitli kollar›n güçlenmesiyle eski Rusya’n›n temel bir özelli¤i haline geldi. Sorun ancak XV. Yüzy›l›n sonlar›nda Moskova taraf›ndan yap›lan merkezilefltirme sonucunda gerçekleflebilecekti. Kiyev Ruslar› aras›nda uzak görüfllü olanlar bu savafl halinin de¤iflik flekilleri aras›nda ba¤lant› kurdular ve kendi aralar›nda yapt›klar› anlaflmalarla ayr›l›klar›n geri plana at›laca¤›n› ve bozk›r halklar›na karfl› ortak bir güç oluflturulaca¤›n› düflündüler. Kiyev Rusyas›’nda co¤rafi etkenler de baz› gerginliklerin yaflanmas›na sebepti. Orman-bozk›r, yenilikçi yaflam-yerleflik tutucu yaflam karfl›tl›¤› vb. Jeopolitik merkezli problemler de vard›. ‹lk Rus devletinin ana eksenini oluflturan Viking-Yunan ticaret yolunun biri kuzey di¤eri güney kesimlerini denetleyen Novgorod ve Kiyev’in zorunlu ortakl›¤›ndan kaynaklanan gerilim. Di¤er problemler ulusal kökene sahipti. Yerli Slavlar ve sonradan gelen Slavlar, farkl› geleneklere sahip kabileler aras›nda bu gerginlikler mevcuttu. Sosyal s›k›nt›lar da vard›. Kiyev devletinde klan iliflkilerinin yerini oldukça kesin belirlenmifl s›n›fsal farkl›laflmalar alm›fl ve feodal düzene geçilmiflti. En çok ilgiyi Novgorod çekiyordu. Novgorod’da XII. Yüzy›ldan itibaren di¤er knezliklerden farkl› özel bir siyasi idare oluflmaya bafllad›. Ayr›ca Novgorod, Rusya’n›n en büyük ve en geliflmifl flehirlerinden biriydi. Onun yükseliflinde elveriflli co¤rafi durumu, Bat› Avrupa’n›n ticaret yollar›n› birlefltiren bir noktada bulunmas›, ayr›ca Balt›k Denizi’ni, Karedeniz ve Hazar Denizi ile birlefltiren ticaret yollar›n›n üzerinde oluflu sa¤lamaktayd›. Novgorod’un yak›n›nda Pskov da XIII. Yüzy›ldan itibaren müstakil feodal bir cumhuriyetti. Novgorod ile Pskov’un siyasi idaresi Veçe ile ba¤l›yd›. Bu da kendi içinde kendine has feodal bir demokrasi idi.

“Büyük” Novgorod Cumhuriyeti Novgorod, Bizans yolunun bafllang›c›nda oldu¤u kadar Balt›k Denizi ticaret yollar›n›n da bir parças›yd›. XII. ve XIII. Yüzy›lla birlikte Avrupa’da tekrar canlanan flehirler ve uzun mesafeler aras› ticaret Fransa’da ve ‹talya’da oldu¤u gibi Balt›k Denizi k›y›lar›n›n da canlanmas›n› sa¤lad›. Bu dönem ayn› zamanda Alman Hansa Birli¤i’nin de kuruldu¤u dönemdi. Novgorod ve Pskov flehirleri zenginleflmelerini

27

Hansa Birli¤i, Almanya’n›n kuzeyindeki kentlerin ve yabanc› ülkelerde yaflayan Alman gruplar›n›n karfl›l›kl› menfaatlerini korumak amac›yla kurduklar› ticari örgütlenme. XIII. Yüzy›ldan XV. Yüzy›la kadar Avrupa’n›n kuzeyinde önemli bir ekonomik ve siyasal güç haline geldi. Birli¤in kurucular› Alman tüccarlar›n etkin oldu¤u iki ana bölgenin mahalli ticaret birlikleriydi Bunlar Flemenk ve ‹ngiltere ile ticari iliflkileri olan Rhein (Ren) Bölgesi ile Almanlar›n kuzeydo¤u Avrupa’n›n iç kesimleriyle Bat› Avrupa-Akdeniz aras›ndaki ticarete arac›l›k yapt›klar› Balt›k Bölgesiydi. 1280’lerde Rhein Bölgesindeki tüccar gruplar ortak ç›karlar› için iflbirli¤i yaparak baflta Liubech olmak üzere di¤er Alman flehirleriyle birlik kurdular. Birlik üyeleri ticaretlerini güvence alt›na almak, fenerler infla ettirmek, korsan ve haydutlara karfl› önlem almay› amaçl›yorlard›. Bu dönemde Bergen, Novgorod ve Londra’da birli¤e ba¤l› üsler kuruldu. Litvanya ve Lehistan’›n 1386’da birleflmesinin ard›ndan 1400’de Danimarka, ‹sveç ve Norveç bir birlik oluflturdu. Alman tüccarlar 1478’de Moskova Knezli¤inin eline geçen Novgorod’tan ç›kar›ld›lar. Birli¤in meclisi son kez 1669’da topland›.

28

Rusya Tarihi

co¤rafi konumlar›na ve Alman ticaretiyle olan yak›n ba¤lar›na borçluydu. Alman tüccarlar bu dönemde Novgorod’da kendi imtiyazl› mahallelerini kurdular. ‹sveçlilerin de flehirde kendi bölgeleri vard›. Almanlar, Rusyal› üreticilerle do¤rudan de¤il, flehirli tüccarlar vas›tas›yla iliflki kurmaya mecburken Novgorodlular da Hansa Balt›k ticaretine ancak Alman tüccarlar›n arac›l›¤› ile girebiliyorlard›. Hansa’n›n geliflmifl kredi ve ticaret sistemi sayesinde Novgorod ekonomisi geliflti. Kiyev Rusyas› da¤›ld›¤›nda ba¤›ms›z hareket etmeye bafllayan knezler de Novgorod üzerinde hakimiyet kurmaya çal›flt›lar. Novgorod flehri ticaret sayesinde gelifltikçe iç bölgelerini de geniflletmeye ve kuzey, kuzey do¤u yönlerine yay›lmaya bafllad›. ‹ç bölgelerinin genifllemesi Novgorod için çok önemliydi. Zira böyle bir ticaret flehrinin iç bölgeden yoksun olmas› sadece Balt›k ticareti için mallar›n teminini de¤il, ayn› zamanda tah›l için de önemliydi. 1169’da ordular› Novgorod’a yenilen Vladimir Suzdal Knezi Andrey Bogolyubskiy bir y›l sonra flehrin tah›l kaynaklar›n› kesip Novgorod’u büyük bir açl›¤a mahkum ederek istediklerini elde edebildi. Novgorod, Kiyev Rusyas›’n›n hakimiyetinden 997’de özerkli¤ini kazand› ve 1136’da ba¤›ms›z oldu. Novgorod’da ortaça¤ Avrupas›’nda ticaretin geliflmesiyle ortaya ç›kan flehir devletlerin politik yap›lar›na benzer bir idare mevcuttu. Halk Meclisi ya da Veçe ad›n› alan basit ama iflleyen bir demokratik kurum ortaya ç›km›flt›. Baz› kentlerde özellikle Novgorord’da bu kurumun gücü öylesine artt› ki, knezin rolü XII. Yüzy›ldan itibaren marjinal bir nitelik kazand›. Bunun sonucunda Novgorod knezlerine vatandafl iradesiyle iflbafl›na getirilip azledilebilen askeri kumandanlar olman›n ötesinde bir güç atfedilmiyordu. Veçe flehrin tüm idari görevlilerini denetleyebiliyordu. Vergilerin artt›r›lmas›, savafl veya bar›fl ilan› Veçe’nin yetkisindeydi. Bu meclis belli bafll› 40 ailenin dahil oldu¤u flehrin ileri gelenlerinin temsil edildi¤i bir meclisti. Knezin idari kararlara kar›flma hakk› yoktu. Veçe bir knez, bir yetkili, halk ve hatta tek bir kifli taraf›ndan Veçe çan›n›n çal›nmas›yla toplant›ya ça¤r›labilirdi. Bu nedenle 1478’de Moskova taraf›ndan çan›n kald›r›lmas› Novgorod’un ba¤›ms›zl›¤›n›n ve özgün yasas›n›n sonunu simgelemifltir. fiehrin ileri gelenlerinin yer ald›¤› bu meclise halk›n eriflebilmesi ve tart›flmalar› hatta kararlar› yüksek sesle onaylama ya da karfl› ç›kma ile etkileyebilece¤i bilinmektedir. Novgorod’un yarg› sistemi de kendine özgüydü. Knez, belediye baflkan›, flehir milisi komutan› ve baflpiskopos kendi özel mahkemelerine sahipti. Vali’nin baflkanl›k etti¤i Yüksek Mahkeme ise 10 kifliden oluflan jüri sistemi ile çal›flmaktayd›. Novgorod yarg›s› uzlaflt›rmac› idi. Cezalar tipik ve hafifti. Ölüm cezas› yok denemese de esasen para ve ciddi durumlarda mallar›n elden gitmesi ve sürgünlerden olufluyordu. Ceza alan›n mallar› halk taraf›ndan ya¤malanabilirdi. Yarg› sisteminde iflkence yoktu. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

6

Kiyev Rusyas›’nda Novgorod’un ekonomik önemini aç›klay›n›z? SIRA S‹ZDE Novgorod boyarlar›n›n zenginlikleri ve servetleri artt›¤› nisbette flehrin öteden fi Ü N ERurik L‹M beri hakimiD Üolan hanedanl›¤›n›n neslinden olan knezlerin nüfuzu azald›. Bir anlamda demokrasi idaresini and›ran halk toplant›lar› ile Veçelerin önemi art›nca knezlerin yetkileri S O R U tehdit edildi. 1136’da isyan eden Novgorod halk› Knez Vsevolod Mistislaviçi kovarak onu Novgorod’un menfaatlerini koruyamamakla suçlad›lar. Knez, bir süre gözalt›nda D‹KKAT bulundurulduktan sonra Novgorod’tan kovuldu. Bundan sonra Kiyev’in hakimiyetinden kurtulan Novgorod’da özel siyasi bir idareye karar verildi ve sonuçta cumSIRA organlar› S‹ZDE huriyetin idari knez hakimiyetinden de üstün bir konuma geçti. Ancak yerli feodallerin halk›n rahats›zl›¤›n› engellemek ve Novgorod’u d›fl tehlikelerden

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

korumak için knez ve onun maiyetine ihtiyac› vard›. Böyle farkl›l›klar artmaya devam ediyordu. Bunun neticesinde 1207’de Novgord’da büyük bir isyan bafllad›. fiehir halk› vergilere ve memurlara karfl› isyan ederek flehrin nüfuzlu boyarlar›n›n mülklerini da¤›tt›.

Galiçya-Volinya Knezli¤i Do¤u Slavlar›n›n bir k›sm› Dnyestr Nehri’nin bafl›ndan Karpat eteklerindeki iki merkez etraf›nda toplanm›fllard›. Biri Galiçya di¤eri de Vladimir-Volinya bölgesi idi. Bu bölgelerin Macarlara komflu olmas› oradaki Slav özelliklerin erken dönemde kaybolmas›na yol açt›. Lehistan’›n Katolik din ve kültür çevresine girmesi ve Karpatlar›n do¤usunda Katolik propaganda faaliyeti, Macar krallar›n›n müdahaleleri bu bölgede yaflayan Slavlar›n Kiyev Rusyas›’ndan uzaklaflmas›na sebep oldu. Bunun sonucunda bu sahada Ruslardan farkl› bir Ukrayna kavmi meydana geldi. Galiçya Knezli¤i Yaroslav Osmom›sl (1152-1187) zaman›nda en yüksek seviyede bulunuyordu. Ancak ondan sonra Galiç Knezli¤inde kar›fl›kl›klar meydana geldi. Boyarlar, Macarlar› davet etti. Macar Prensi Andrey, bir süre Galiçya’y› elinde tuttu, fakat Lehler taraf›ndan kovuldu. Vladimir Volin Knezi Roman (1173-1205) Galiçya Knezli¤ini kendi ülkesine katt› ve bununla Galiçya-Volinya Knezli¤i meydana geldi. Knezli¤in en parlak devri Roman zaman›na aittir. Roman, 1205’te Lehler taraf›ndan öldürüldü. Onun ölümünden sonra Galiçya arka arkaya gelen yöneticiler, iç savafl ve Macaristan ve Lehistan’›n müdahaleleri ile damgalanan son derece sorunlu bir dönem yaflad›. Buna karfl›n Volniya daha flansl›yd›. 1264’e kadar Roman’›n o¤lu Daniel taraf›ndan yönetildi. Volinya’da birkaç y›l süren kesin zaferin ard›ndan Daniel, Galiçya’ya döndü ve buray› 1238’de hakimiyeti alt›na ald›. Daniel’in ölümünden sonra o¤lu ve halefi Leo ile Knezlik eski gücünü kaybetti. Y›k›lma süreci bir yüzy›ldan fazla sürdü ve komflu devletler taraf›ndan ele geçirildi. Volinya kademeli olarak Litvanya’n›n bir parças› haline geldi. Galiçya ise Lehistan’›n 1387deki nihai baflar›s›na kadar aral›klarla Lehistan ve Macaristan hakimiyeti alt›na girdi. Galiçya’n›n Lehistan ile ittifak› Katolikli¤in ve Lehistan’›n kültürel ve sosyal etkisinin Güneybat› Rusya knezli¤ine, en az›ndan üst s›n›fa yay›lmas›na yol açt› Aristokrat unsur esasen Galiçya-Volinya Knezli¤inde güçlüydü. Boyarlar Meclisi siyasi hayata hakimdi. Verimli topraklara ve zengin flehirlere yerleflen bu toprak sahipleri bir knez davet etme ya da onu azletme hakk›n› kendi üzerlerine alm›fllard›. Bu insanlar ayn› zamanda siyasi mücadeleler ve entrikalar›n da mimar› idiler. ‹ktidardaki knez ya boyara itaat etmeye mecbur kal›yor ya da savafl›yordu. Roman’›n ölümünden sonra bir boyar olan Vladislav 1210’da Galiçya Knezi ilan edildi. Bu Rusya tarihinde knezlik taht›nda Rurik soyundan olmayan bir knezin knez oldu¤u tek olayd›r. (1212) Hanedanlar› uzun ömürlü olmamakla birlikte Macarlar ve Lehler Galiçya’n›n iç ifllerine kar›flmaya bafllad›lar. Vladislav Macaristan’a sürüldü ve orada hapsedildi ve eski hanedan tekrar tahta hakim oldu.

Vladimir-Suzdal Knezli¤i Suzdal veya Vladimir-Suzdal bölgesi ile Oka Nehri’ni orta ve afla¤› bölümü ile Volga’n›n orta k›sm› K›yazma ve Moskova Nehirleri havzas› anlafl›lmaktad›r. Güneybat› gibi kuzeydo¤u da Kiyev devletinin tamamlay›c› bir parças›n› oluflturuyordu. Rostov, Suzdal Rusya’n›n en eski flehirleri aras›ndayd›. Nehirler boyunca Oka Havzas›’na daha fazla Rus (Slav) unsuru gelmekte ve buras› bir Rus Yurdu olmakta idi. XI. Yüzy›lda bu hareketlilik daha da artt› ve Vladimir-Suzdal çevresi önem kazanmaya bafllad›. 1097’de Liubech’teki knezler toplant›s› karar›yla bu bölge Vladimir

29

30

Rusya Tarihi

Monomakh’a verildi. O, Suzdal ve çevresini o¤lu Yuri Dolgorukiy’e b›rakt›. Yuri Dolgorukiy zaman›nda Suzdal’da Rus flehirleri ve köyleri büyümeye, geliflmeye bafllad›. Yuri taraf›ndan “Moskova Hisar›” infla edilmifl ve buras› komflu knezli¤e karfl› s›n›r karakolu görevini üstlenmiflti. Yuri Dolgorukiy 1157’de ölünce yerine o¤lu Andrey Bogolyubski geçti. Andrey Bogolyubski Kiyev’e hiç önem vermedi ve Vladimir’de kalmay› tercih ederek bu flehri baflkent yapaca¤›n› ilan etti. Bu durum Kiyev’in art›k tamamen önemini kaybetti¤i anlam›na geliyordu. Bogolyubski “Kiyev Büyük Knezi” unvan›n› yine korudu, ancak flehir 1169’da boflalt›l›rken bu eski baflkenti kardefli III. Vsevolod’a (Ailesinin geniflli¤i yüzünden Büyük Yuva denilmektedir) b›rakt›. Kiyev, 1300’de baflpiskopos da Vladimir’e yerleflinceye kadar dini bir baflkent olma özelli¤ini korudu. Vladimir’in yükselifli dönemlerinde ortaya ç›kan XII. Yüzy›l flehirleri aras›nda Andrey’in babas› Yuriy Dogorukiy’nin 1156’da kurdu¤u Moskova da yer al›yordu. Gerek maiyeti gerekse halk taraf›ndan sevilmeyen bir kifli olan Andrey, 1174’de bir komploya kurban gitti. Knezli¤in büyütülmesi, Suzdal Knezlerinin kendi topraklar›nda ve Rusya’da otoritelerini vurgulamak hakimiyetinin baflar›lar› aras›nda idi. Andrey Bogolyubski’nin çal›flmalar›n› kardefli III. Vsevolod devam ettirdi. Andrey tahta varis b›rakmay›nca Suzdal Rusyas› parçaland›. Knezler aras›ndaki mücadeleyi Andrey’in kardefli Vladimir Knezi Vsevolod kazand›. Vsevolod Suzdal Rusyas›n›n en güçlü knezi idi. Hakimiyet zaman› knezli¤in en parlak devrini teflkil etmektedir. Ancak ülkedeki iç kar›fl›kl›klar Vsevolod daha hayatta iken bafl göstermiflti. Onun ölümünden sonra Suzdal Knezi Yuri, Novgorodlular taraf›ndan 1216’da Lipitsa Nehri’nde yenilgiye u¤rad›. Bundan sonra Suzdal’›n Novgorod üzerindeki nüfuzu kalkm›fl oldu. Andrey zaman›nda Tver de dahil olmak üzere pek çok flehir kuruldu. XII. Yüzy›l›n bafllar›nda Suzdal’›n nüfusu artt›. Bunun sebebi Kiyev Rusyas›’n›n güney bölgelerine Kumanlar›n ak›nlar›yd›. Halk güvenli gördü¤ü kuzeydo¤uya göç etti. Göçmenleri yerlefltirme konusunda Yuri ve Andrey taraf›ndan gereken tedbirler al›nm›flt›. Kiyev ve Çernigov’dan gelenler Suzdal’a yerlefltiklerinde güneydeki flehir, köy ve kasabalar›n adlar›n› da getirdiler ve bulunduklar› mevkiye eski vatanlar›n›n ad›n› verdiler. Suzdal Rusyas› ticaret yollar› üzerinde olmad›¤› için ticaret geliflmedi, büyük flehirler kurulamad›, halk köylerde kald›. Halk, tar›m, ormanc›l›k, ar›c›l›k, avlanmak, a¤açtan ev eflyalar› yapmakla geçiniyordu. Suzdal bir köylü ve tar›m toplumu özelli¤ini göstermekteydi. Suzdal Rusyas›’n›n en önemli özelliklerinden birini eski Rus geleneklerinin olamay›fl›, knezlerin idarede tamamen serbest kalmalar› oluflturuyordu. Novgorod, Kiyev, Çernigov ve Rostov gibi flehirlerde eskiden devam eden birçok gelenek vard›. Yerli boyarlar bu geleneklerden kendi menfaatlerine uygun olanlar› muhafazaya çal›fl›yordu. Bunda Veçe müessesesi baflta gelmekteydi. Knezler, Suzdal’da yeni flehirler kurdular ve bu flehirlerde eski gelenekler olmad›¤› gibi bunlar›n uygulanmas› için de ortam müsait de¤ildi. Buraya göç edenler yeni yerlerinde knezi her husuta lider olarak tan›maktayd›. Knezin hakimiyetine, idaresine karfl› gelecek herhangi bir teflkilat veya müessese yoktu. Onun için buradaki knezler baflka hiçbir yerdeki knezlere benzemiyordu. Rus knezlikleri gerek da¤›lman›n etkisi gerekse hakimiyet mücadelelerinin oluflturdu¤u düzensiz yap› yüzünden Türk-Mo¤ol sald›r›lar› bafllad›¤›nda bu koflullar alt›nda bulunuyordu.

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

Kiyev Rusyas›’nda Kültür-Sanat Hayat› Kiyev Rusyas›’na ait yaz›l› kaynaklar haylidir. X. Yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren din seçimini yapan bir ulus Bizans Do¤u Roma Hristiyan ‹mparatorlu¤u’nda geliflti¤i biçimiyle Ortaça¤ edebiyat türlerine kendini hemen uydurdu. Bu edebiyatta dini ö¤elerin hakim olmas› normaldi. Kiyev’in ilk Rus baflpiskoposu Hilarion’un Düzen ve Erdem Üzerine Vaaz adl› eserinde dini belgeden hareketle ideolojik yönelimlerin de saptanmas› mümkündü. Knez Vladimir Monomakh’›n çocuklar› için haz›rlad›¤› Vasiyetname veya Talimat (1100) bir tür otobiyografidir. Rusya’da kutsanm›fl ilk flehitler olan Boris ve Gleb adl› knezlerin hayat›ndan bahseden Yaflamlar, Rusya’da Ortodoks kilisesine ait ipuçlar› da verir. Daha sonra dünyevi ö¤elerin dini ö¤elere a¤›r bast›¤› görülmektedir. Tutsak Daniel’in Yakar›fl›, ‹gor Bölü¤ü Destan› bunlar aras›ndad›r. Ak›c› bir dile ve etkileyici bir üsluba sahip olan ‹gor Bölü¤ü Destan› siyasal mesajlar›n da yer ald›¤› bir zengin kaynakt›r. Destan›n bir di¤er özelli¤i eskiye ait sözlü kahramanl›k öykülerinin edebi bir üslupla edebiyat diline uyarlanm›fl olmas›d›r. Kiyev kültürünün ve dini olmayan zengin fliirsel dilinin bir ifadesidir ve pek çok metni etkilemifltir. “Byliniy” olarak bilinen bu epik fliirler yüzy›llar boyunca ezberlenmifl düzenlenmifl ve son iki yüz içinde de yaz›ya aktar›lm›flt›r. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü veya Rus Ana Vekayinamesi eski belgeler aras›nda özellikle edebiyat de¤erinin yan›s›ra yüzy›llar boyunca korunabilmifl olmas›yla da ön plana ç›kar. Vekayiname de¤iflik kaynakl› malzemelerin son derece genifl bir özetidir. Bunlar içinde Bizans, Rus ve muhtemelen ‹skandinav, dini, dünyevi, folklorik ve e¤itici mahiyette pek çok ö¤e yer al›r. Vekayinamenin baz› yerlerinde kiflisel anlat›m söz konusuyken baz› yerlerinde hukuki veya edebi tüm metinler dahil edilmifltir. Ana Vekayinamenin günümüze ulaflan versiyonu 1110 y›llar›nda kaleme al›nm›flt›r. Ancak yazar›n 1050 y›l›nda yaz›l›p daha sonra kaybolan özgün bir metne dayanm›fl olmas› muhtemeldir. Kiyev Manast›r› taraf›ndan derlenen Paterikon’da yer alan canl› öyküler de Boris ve Gleb’in yaflamlar›na benzeyen dini motiflerle süslüdür. Kiyev Ma¤ara Manast›r› ilk dönem Rusyas›’n›n en önemli dini, kurumu ve ö¤retim merkezi idi. Nestor ve Silvester adl› efsanevi kardefller Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nü burada derlemifllerdi. Kiyev Rusyas›’n›n büyük yap›lar› say›ca fazla olmasa da burada oluflan kültürün günümüze ulaflan etkileyici bir miras› idi (Aflar Kilisesi, Aya Sofya vb.). Aya Sofya Kiyev mimarisinin en görkemli eseri olarak kabul edilmektedir. Çernigov, Smolensk, Polotsk ve Piskov gibi flehirlerde buna benzer yap›lar› bulmak mümkündür. Novgorod ise önce üzerinde hiçbir iflçilik uygulanmayan d›fl yap› cepheleriyle Kiyev döneminin geliflmesiyle birlikte de daha özenli biçimde (tu¤la ve alç›yla bezeme vb.) ele al›nmaya baflland›. Yap›lar›n çat›lar› ve al›nlar› piramitsel bir flekilde idi. ‹ç cephede de bütün kiliseler alç›yla s›van›r ve üzerlerine fresk ifllenirdi. Nadiren mozaik kullan›ld›¤› görülürdü. Cam masrafl› ve zahmetli bir iflti. Ustalar› d›flar›dan getirtmek gerekiyordu. Vladimir’e yak›n ve çevresinde XII. Yüzy›l›n sonlar›nda ve XIII. Yüzy›l›n bafllar›nda 6 kilise, Kiyev Rusyas›’ndan günümüze kalanlard›r. Viladmir’in merkezindeki Dormityon Katedrali hariç hepsi küçük yap›lard›r. Ancak iç uyum ve kireçtafl› iflçili¤i ile güzellefltirilmifltir. Aziz Dmitriy (1194-1197) ile Yuryev-Polskiy’deki Aziz George’da (1230) yap›lar›n d›fl yüzeyi bitki, hayvan ve çeflitli oymalarla kapl›d›r. Kiyev Rusyas›’nda di¤er sanat biçimleri de özellikle kiliselerle ba¤lant›l› olarak geliflmifltir. ‹kona sanat› Hristiyanl›kla birlikte Bizans’tan al›nm›flt›r ve Kiyev döneminin en önemli eserlerindendir.

31

32

Rusya Tarihi

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N AM A Ç

3

Slavlar›n etnik kökenlerini aç›klamak. Slavlar›n menflei, göçleri ve yerleflimleri hakk›ndaki bilgiler tart›flmal›d›r. Slav halklar›n flekillenmesi süreci uzun bir geliflim göstermifltir. Romal› tarihçiler Slavlar› “Vened” veya “Ant” olarak adland›rm›fllard›r. Bat›l› tarihçiler ise Slavlar›n anavatan›n›n Vistül Nehrti’nden Karpat’a kadar olan topraklar› kapsad›¤›n› belirtmifllerdir. Slova (söz) kelimesinin kökünden geldi¤i ileri sürülen Slavlar›n bu co¤rafyadan farkl› bölgelere yay›lmalar› milattan sonraki devirde meydana gelmifltir. Bütün Slav topraklar› içinde Kiyev Devletinin merkezi olan Orta Dnyepr farkl›l›k gösterir. Slavlar›n Gotlar, Bizans, Avarlar ve Hazarla olan iliflkileri, mücadeleleri bölgesel ve stratejik aç›dan önemlidir Rus ad›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klamak. Normanlar›n Slav topluluklar› idareleri alt›na almalar›yla Rus kelimesi ortaya ç›kt›. Yerel Slav halk uzun süre Ruslar› ayr› bir unsur olarak gördü, ancak Ruslar veya Normanlar zamanla genifl Slav halk içinde eridiler. Hristiyanl›¤›n kabulünden sonra Rus grubu ve Slav halk› din ve dil bak›m›ndan kaynaflt› ve bundan sonra Rus kelimesi Do¤u Slavlar› için kullan›lmaya baflland›. Kiyev Rusyas›’n›n kuruluflunu, Norman (Viking)Slav iliflkilerini tart›flmak. IX. ve X. Yüzy›llarda Vikingler Kuzey Avrupa ve Bat› Avrupa’da oldu¤u kadar Do¤u Avrupa’y› da etkiledi. IX. Yüzy›lda Balt›k Denizini aflt›lar. Dnyepr arac›l›¤› ile Bizans’a ulaflt›lar. Varegler veya Normanlar olarak adland›r›lan Vikingler bu co¤rafyaya yerlefltiler. Yar› efsanevi bir kiflilik olan Rurik’in soyundan gelenler Novgorod’u baflkent yapt›lar Ancak daha sonra güneye yönelerek baflkenti Kiyev’e tafl›d›lar. Normanlar›n Do¤u Slavlar› idareleri alt›na almalar› ve Slavlar›n kurduklar› yerleflim yerlerini birlefltirmeleriyle bu isim co¤rafi bir anlam da kazand›. XI. Yüzy›lda Normanlar, Slavlar aras›na kar›flt›lar.

N A M A Ç

4

N AM A Ç

5

Ruslar›n Hristiyanl›¤› kabul etmeleri ve bunun siyasal, toplumsal, kültürel sonuçlar›n› de¤erlendirmek Kiyev Rusyas›’n›n X. Yüzy›ldaki en önemli geliflimi I. Vladimir’in (Aziz) Ortodokslu¤un Bizans tipi Hristiyanl›¤a ba¤l› oldu¤unu aç›klamas›yd›. Vladimir Rusyas› din seçimi ile birlikte yüksek bir kültürü de ithal etmifl oluyorlard›. Kiyev Knezi “Büyük Knez” olarak tan›mlan›yordu. I. Vladimir, Bilge Yaroslav ve II. Vladimir Monomakh bu genifl alan›n bütünlü¤ünü sa¤lad›larsa da merkezi otoritenin zay›flamas› vb. sebepler ülkeyi Peçenekler gibi do¤udan gelen halklar›n sald›r›s›na aç›k durumda b›rakt›. XII. Yüzy›lda Kiyev’in birincil konumu bir ticaret kasabas› olan Vladimir’e geçti. Bu nüfus ve siyasal de¤iflimin bafllang›c›yd›. Kiyev Rusyas›’n›n da¤›lmas› ve knezlikler dönemini tart›flmak. Kiyev Rusya’s›n›n da¤›lmas›n›n en önemli sebeplerinden biri Dnyepr Ticaret Yolu’nun önemini h›zla kaybetmesiydi. Ticaret, ekonominin temelini oluflturuyordu. Hazarlar ortadan kalk›nca Peçenekler ve daha sonra Kumanlar zamanla Rusya ve Bizans aras›ndaki ticareti durma noktas›na getirdiler. Di¤er bir sebep Kiyev idari sisteminin baflar›s›zl›¤›d›r. Kiyev knezlik sisteminin düzgün ifllemedi¤i ile ilgili görüfllerin de da¤›lmay› etkiledi¤i ileri sürülmektedir. Kiyev merkezli yap› merkezkaç güçlerin artmas› sonucu da¤›l›nca, birli¤i sa¤lamaya aday XII. Yüzy›l›n sonu XIII. Yüzy›l›n bafllar›nda Rusya topraklar›nda Novgorod, Galiçya-Volinya ve Vladimir-Suzdal olmak üzere üç merkez flekillendi. Bu bölgelerin her birinin kendine has politik yap›lar› ve co¤rafi konumlar› vard›.

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

33

Kendimizi S›nayal›m 1. IX. Yüzy›lda Rus Devletinin kuruluflu afla¤›dakilerden kiminle bafllar? a. ‹gor b. Olga c. Rurik d. Yaropolk e. “Bilge”Yaroslav

6. Afla¤›dakilerden hangisiHazar Hakanl›¤›na son veren Rus knezidir? a. Svyatopolk b. Svyatoslav c. Yaroslav d. Rurik e. Oleg

2. Afla¤›dakilerden hangisi Do¤u Slav kabilesidir? a. Polyanlar b. Gotlar c. ‹skitler d. Sarmatlar e. Vandallar

7. Afla¤›dakilerden hangisi Novgorod’un kent idare meclisidir? a. Posadnik b. Pomestye c. Veçe d. Votçina e. Mestniçestvo

3. Hristiyanl›k devlet dini olarak ilk kez kimin zaman›nda kabul edilmifltir? a. ‹gor b. I. Vladimir c. Mihail Monomakh d. Andrey Bogolyubskiy e. Svyatoslav 4. Afla¤›dakilerden hangisi Liubech knezler toplant›s›n›n (1097) mimar›d›r? a. Yuri Dolgorukiy b. Vsevolod c. ‹zyaslav d. Mistislav e. Vladimir Monomakh 5. Russkaya Pravda hangi knez zaman›nda derlenerek geniflletildi? a. Mihail Monomakh b. “Bilge” Yaroslav c. Svyatopolk d. Yaropolk e. ‹zyaslav

8. Slavlar için alfabe haz›rlama görevi afla¤›dakilerden hangisine verilmifltir? a. Hillarion b. III. Mihail c. Krillios ve Metodios d. Askold ve Dir e. Boris ve Gleb 9. Oleg, 911’de ticaret anlaflmas›n› afla¤›dakilerden hangisiyle yapm›flt›r a. Bizans ‹mparatorlu¤u b. Hazarlar c. Avarlar d. ‹dil Bulgar Devleti e. Peçenekler 10. Rus Ana Vekayinamesi hangi adla bilinmektedir? a. ‹gor Bölü¤ü Destan› b. Vasiyaetname c. Düzen ve Erdem Üzerine Vaaz d. Tutsak Daniel’in Yakar›fl› e. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü

34

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. b

4. e 5. b 6. b 7. c 8. c 9. a 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiyev Devletinin Kuruluflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiyev Devletinin Kuruluflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “X. ve XII. Yüzy›llarda Rus Devleti ve “Aziz” Vladimir Dönemi (980-1054)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Knezler Aras›nda Hakimiyet Mücadelesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilge Yaroslav (1019-1054)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slavlar ve Büyük Bozk›r” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Büyük” Novgorod Cumhuriyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alfabe Oluflumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiyev Rusyas›’nda Kültür Hayat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Slav denilen topluluk M.S. ilk iki bin ortalar›nda merkezi Do¤u Avrupa’daki dar bölgelerinden ç›karak k›tan›n Almanya’daki Elbe Nehri’nden Adriyartik ve Balt›k Denizine, Korent Körfezi’nden Yunan Anakaras›na, sonra orman-bozk›r bölgelerine ve belki de daha do¤uda as›l bozk›r alanlar›na uzanan genifl bir bölümüne k›smen ya da tamamen sahip olmufllard›r. Bu büyük göç daha do¤rusu birbiri ard›ndan gelen göç dalgalar› s›ras›nda Slavlar›n Bat›, Güney, ve Do¤u olmak üzere üç ana kola ayr›ld›klar› aç›kt›r. Bu kollardan hareketle yüzy›llar boyu devam eden süreç sonucunda günümüz Slav uluslar› belirginleflti; Polonyal›lar, Çekler, Slovaklar, Bat› Slavlar›n› olufltururken, Bulgarlar, S›rp-H›rvatlar ve Slovenler Güney Slavlar›n›, Ruslar, Ukrainler ve Beloruslar da Do¤u Slavlar›n› oluflturdu. Bu ayr›lma ve bölünmeler dil bilim aç›s›ndan incelendi¤inde Slav dilleri Hint-Avrupa dil ailesinin bafll›ca üyelerinden biridir. Slav dilleri grubu Latinceden türeyen Romans dilleri, ‹ngiliz-‹skandinav kollar› dahil Germanik diller ve Grekçe gibi eski dil gruplar› ile ayn› temele dayan›r. Dilbilimciler Slav dillerinden geriye do¤ru iz sürerek yaz›l› belgeler öncesi dönemler için bu üç kolun ana kayna¤›n› oluflturan “or-

tak Slav dili”ne ulaflm›fllard›r. Slav halklar› aç›s›ndan aralar›nda her koflulda sars›lmaz bir dostluk olmam›fl olsa bile böyle bir ortakl›k bilincine varmak her zaman önem tafl›m›flt›r. Dil ortakl›¤› duygusu söz anlam›na gelen “slovo” ile akrabal›k tafl›yan Slav sözcü¤ünün bizzat kendisine verilmifltir. Buna karfl›l›k “dili anlamayan” anlam›na gelen “Nemets” ise geçmiflte ve günümüzde Almanlar için kullan›lan Slavca karfl›l›kt›r. S›ra Sizde 2 XIV-XVII. Yüzy›llar Rus tarihçili¤i; Rus devletinin tarihini Do¤u Avrupa’n›n komflu halklar› ‹skit, Sarmatlarla iliflkilendirmifl ve Rus kelimesinin menfleini Sarmat as›ll› Röksalan kabilesinin ad›ndan ald›¤›n› iddia etmifllerdir. XVIII. Yüzy›lda “Norman” teorisi ile birlikte Do¤u Slav kabilelerinin devleti ile Norman as›ll› Vareglerin koydu¤u beyan edilmektedir. “Rus” ad›n›n özellikle Vareg Rus kabilelerinin ad›ndan al›nd›¤› da belirtilmektedir. Vikingleri veya Viking ülkesini karfl›layan bir sözcük olarak Rus, Vikinglerin kendi ülkelerinde bilinmemektedir. Anti Normanist tez ise Vekayiname’de yer alan “Rhos” ya da benzer sözcüklerin güneyde Viking etkisi görülmeden önce de kullan›lmakta oldu¤una dayanmaktad›r. Ayr›ca eski kaynaklarda Rus sözcü¤ü Vikinglerin ulaflt›¤› Novgorod bölgesi için de¤il, Kiyev için kullan›lmaktad›r. Kiyev yak›nlar›ndaki bir ›rmak da “Ros “ad›n› tafl›r. S›ra Sizde 3 Vikingler ve Slavlar aras›na daha ilk aflamalarda bir uzlaflmaya var›ld›¤› görülmektedir. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nde Vikinglerin baflta istenmeyip daha sonra ülkeye düzen getirmek üzere Slav ve Fin-Ugor kabileleri taraf›ndan meydana getirilen bir koalisyon taraf›ndan nas›l geri ça¤r›ld›klar› anlat›lmaktad›r. Vikingler, bir süre ülkeye düzen getirmifllerdi. Ancak anti Nomanist teze göre Vikingler büyük bir kültür tafl›y›c›s› de¤illerdi. ‹lk dönem Rus kanunlar›, dini, edebiyat ve dili Viking etkisine ait silik ve belirsiz izler tafl›yordu. Vikingler geldiklerinde Slav kabilelerini bir uygarlaflma süreci içinde buldular. Geldikleri ülkeye çok say›da kasaba ve kalelerinden dolay› “Gardariki” (kentler ve kaleler ülkesi) dediler. Onlar, askeri, siyasi ve ticari becerilerini beraberlerinde getirdiler. Sikkeler Vikinglerin tüccar yan›na iliflkin kan›tlar› ortaya koymaktad›r. Rurik’in soyundan gelenler ve maiyettekiler Slavlaflmalar›na ra¤men ‹skandinavya ile olan iliflkiler XII. Yüzy›la kadar varl›¤›n› koru-

1. Ünite - Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

du. Viking sözcü¤ü “dolaflanlar” demek olup hareketlilikleri önlerindeki ufku da geniflletti. Viking-Slav iflbirli¤inin sonucu olarak XVII. Yüzy›l›n sonlar›na kadar Avrupa ile iliflkiler yo¤un bir flekilde devam etti. Orta ve Bat› Avrupa’da kraliyet ailelerinden kiflilerle yap›lan evlilikler de bu süreçte normaldi. Vikinglerin Rusya’da b›rakt›¤› siyasal miras›n yöneten ve yönetilen aras›ndaki iliflki, vb. baz› problemleri de oldu. S›ra Sizde 4 Oleg, Rus devletinin gelifliminin ilk dönemlerinde çok önemli bir kiflilikti. Oleg, knez neslinden gelmedi¤i için ölümüne kadar Rurik’in o¤lu ‹gor ad›na hüküm sürüyordu. Hizmetindekilerle birlikte hakimiyetini Polyanne topraklar›ndan Do¤u Slavlar›n›n bölgesine kadar getirdi. Oleg 907’de Bizans’a karfl› askeri bir hareketa giriflmek üzere yeterli gücü toplad›. Kiyev’e yerlefltikten ve buray› baflkent yapt›ktan hemen sonra Bizans’a hareket etti. Bu s›rada Bizans pazarlar› ile iliflkilerini artt›rm›flt›. Kalabal›k bir ordu ile Dnyepr boyunca ilerledi. Bo¤az’a gelinince Vareg-Ruslar karaya ç›kt›lar ve Bizans’›n civar bölgelerini ya¤ma ve talan ettiler. Bizans, Oleg ile ya¤man›n durmas› ve tekrarlanmamas› için de vergi ödemeyi kabul ettiler. Bizans ve Ruslar aras›nda yap›la gelen ticaret bu anlaflma ile belli esaslara göre düzeltildi. Ruslar›n lehine olan bu anlaflma 912’de yenilendi. Kiyev Knezli¤i’nin Bizansla ekonomik iliflkilere önem vermesi ve sa¤lam bir ticaret anlaflmas› yapmas› gerek Vareg-Rus gerekse Slav halklar aras›nda büyük etki yaratt›. Rus tarihçili¤i bu baflar›l› seferi Oleg’in kalkan›n› Konstantinopolis kap›lar›na çiviledi¤ini yazarken Bizans kaynaklar› bu harekat ve sonuçlar› hakk›nda sessizdir. Fakat 911 y›l›nda Oleg’in maiyetindekilerle birlikte elveriflli bir ticaret anlaflmas›yla döndükleri aç›kt›r. S›ra Sizde 5 Rurik Hanedan›n›n tahta geçiflte gözetilecek bir sistemi mevcut de¤ildi. Ülkenin bir bütün olarak hanedan ailesine ait oldu¤u düflünülüyordu. Knezler idare merkezlerini s›kl›kla de¤ifltiriyorlard›. Bu de¤iflim birbirinden uzakta olan Novgorod ve Tmutorakan gibi merkezler aras›nda da olabilmekteydi. Knezlerin en güçlüsü Kiyev’de bulunuyordu. Knezin ölümünden sonra taht kavgalar› hakimiyet mücadelesi haline gelmekteydi. Hiyerarflik düzende her bir knezli¤in s›ralamas› farkl›yd›. Çernigov s›ralamada ikinci iken, Pereyaslavl da üçüncü s›rada bulunuyordu. Hanedan ailesinin kollar› her zaman kendi köklerini sa¤lamlaflt›r›p yerel bir hanedan

35

oluflturma e¤ilimi tafl›maktayd›. Bunun en kesin örne¤i 1097’de Liubech’de knezlerin kat›ld›¤› toplant›da dile getirdi: Poloveçlere karfl› ülkeyi koruma düflüncesi hassas dengeler üzerine kurulmufltu. Bu siyasal birlik k›sa süreli olsa da XII. Yüzy›lda II. Vladimir zaman›nda gerçekleflti. Knezler toplant›s›nda her knezin topraklar›n› kendi çocuklar›na devretme hakk›na sahip oldu¤u belirtildi. Veraset sisteminin yoklu¤u ile topraklar tüm erkek çocuklar aras›nda paylaflt›r›ld›¤›ndan ilerde baflka problemleri beraberinde getirecek olan her knezli¤in topraklar›n›n bölünmeye bafllamas›na yol açt›. S›ra Sizde 6 Rus topraklar› içinde en ba¤›ms›z› ve siyasal aç›dan en farkl›s› Kiyev döneminin kapanmas›ndan sonra Balt›k ticaretinin bir deposu olarak yerini koruyan eski Rus yerlefliminin kuzey ucundaki Novgorod idi. Yeni kasaba anlam›na gelen flehir IX. Yüzy›lda Viking, Slavonik ve Fin halklar aras›ndaki ticarette etkili olmufl bir merkezdi. “Yenilik” muhtemelen daha eski bir yerleflim olan Ladoga’ya göredir. XII. ve XV. Yüzy›llarda Avrupa’n›n büyük kent-devletleri aras›nda en kuzeyde yer alan› olarak gerçek bir ba¤›ms›zl›¤a sahipti. Kendine göre bir demokrasisi vard›. Urallara uzanan genifl bir alan› kontrol ediyordu. ‹mparatorluk denilen bu alan Novgorod kentinin kendisini de paylaflan 5 bölme taraf›ndan kürk, ticaret için kullan›lmaktayd›. Büyük Lord Novgorod ad›n› da alan flehir sadece Balt›k ticareti de¤il, ‹ç Rusya ve Yak›n Do¤u ticaretini de kontrol etmekteydi. Ticaret yollar› Novgorod’tan do¤uya Volga (‹dil) Havzas›na, güneye Kiyev’e ve Konstantinopolis’e bat›ya ‹sveç’e ve Kutsal Roma Germen ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›na uzan›yordu. Novgorod, kürk, balmumu, tuz ve bal ihtiyac›n› karfl›layan Hansa Birli¤i’nin uç noktas›yd› ve Gotland’da kendisine ait bir depoya sahipti.

36

Rusya Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar Acar, K. (2004), Bafllang›çtan 1917 Bolflevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Yay›n. Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York : Harper Perennial. Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Pavlenko, N. ‹ (1994), Petr Velikiy, Moskva. Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan Günümüze..., çev. Figen Dereli, ‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi. R›bakov, B. M. (1993), Kiyevskaya Rus i Russkiye knyajestva, Moskva. The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cambridge University Press, 2006. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›. Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia 1855-1914, New York: Praeger University Series. Y›lmaz, S. H (2006), Rusya’da Devlet Merkezli Sistem ve Bürokrasi, ‹stanbul: Versus Kitap.

2

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Cengiz Han’›n torunu Batu Han taraf›ndan kurulufl safhas›nda Alt›n Orda’n›n Rus, di¤er Türk ve de¤iflik halklarla mücadelesinin yorumunu yapabilecek, Alt›n Orda Hanlar› ile Rus Knezlerinin (beylerinin) iliflkilerini aç›klayabilecek, Büyük Rus Devletinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve Alt›n Orda’n›n nas›l y›k›ld›¤›n› aç›klayabilecek, Alt›n Orda döneminde sosyal s›n›flar, devlet yönetimi, ekonomik yap›s›, kültürü ve sanat›n› de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Batu Han’›n Alt›n Orda’y› Kurmas› • Alt›n Orda Hanlar› ve Politikalar› • Rus Knezleri ve Politikalar› • Moskova Büyük Knezli¤i (Rus Devleti) ve Baflar›lar›

• • • •

Alt›n Alt›n Alt›n Alt›n

Orda Orda Orda Orda

Halk› Yönetimi Ekonomisi Kültürü

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

• ALTIN ORDA ‹MPARATORLU⁄U (1236-1502) • S‹YAS‹ VE SOSYAL YAPI • B‹L‹M, KÜLTÜR VE SANAT • SONUÇ

Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi ALTIN ORDA ‹MPARATORLU⁄U (1236-1502) Kafkasya ve Deflt-i K›pçak’a Sefer Cengiz Han’›n en büyük o¤lu Cuci’nin pay›na ‹mparatorlu¤un ‹rtifl’in bat›s›ndaki bölgeleriyle (bugünkü Kazakistan ve Bat› Sibirya) Harezm (Amu Derya’n›n Aral Gölüne dökülen bölgeler) düflmüfltü. Ona ait olan ülkeler verimli bozk›rlar› kaplamakla kalm›yor, ayn› zamanda Ürgenç gibi mühim bir ticaret merkezini de kaps›yordu. Bugün Özbekistan’da bulunan Ürgenç 1221’de Mo¤ollar taraf›ndan tahrip edilmiflse de, sonradan tekrar infla edilmifl ve k›sa zamanda eski zenginli¤ine ve flöhretine kavuflmufltu. Bu s›ralarda Cuci Ulusu’nun (Alt›n Orda) bat›s›nda ve Hazar ile Karadeniz’in kuzeyinde henüz iflgal edilmemifl olan K›pçak (Kuman) ve di¤er Türk devleti ‹dil Bulgar Hanl›¤› ve çeflitli Rus beylikleri bulunuyordu. Deflt-i K›pçak’ta (K›pçak Çölü Karadeniz’in kuzeyi ve kuzeydo¤usundaki bölgeler) Alt›n Orda devletini kurma fikri, asl›nda Cengiz Han ‹mparatorlu¤unun nihai hedefine dâhildi. 1221 y›l›n›n bafllar›nda Cengiz Han, en baflar›l› komutanlar› Cebe Noyan ile Sübütey Noyan’a kuzeydeki 11 halka karfl› sefer düzenlemeleri emrini verdi. Bunlar Türk as›ll› K›pçaklar ile Bulgarlar, ayr›ca Ruslar ile Macarlar, Kafkas halklar› Alanlar, Çerkezler ve Gürcüler idi. Cebe ile Sübütey iki tümenle yola ç›km›fllard›. Yollar›n›n üzerinde ilk rakip Gürcü krall›¤› idi. Mo¤ol ordular› kas›rga gibi gelmifller ve Tiflis’e ulaflm›fllard›. Gürcü kuvvetleri ‹ran içlerine kaçt›lar. Sübütey ile Cebe onlar› takipten vazgeçtiler, kuzeye do¤ru ilerleyerek di¤er bir Gürcü ordusunu darmada¤›n ettiler ve Gürcü kral› Giorgi’yi öldürdüler. 1222 y›l›n›n ikinci yar›s›nda Kafkaslar› Derbent geçidinden aflt›lar. Burada Alanlar› (bugünkü Ossetinlerin atas›) yendikten sonra Kuban boyundaki K›pçaklar (bat›l›lar Kuman derler) üzerine yürüdüler. K›pçaklar fazla direnmeden teslim oldular. Sübüdey, 1222 y›l›n›n ikinci yar›s›nda Derbent üzerinden Kafkasya’ya gelmifl, Alanlar› hâkimiyeti alt›na al›nd›ktan sonra K›pçaklarla karfl›laflm›flt›. Kendi ordusundaki Türk askerlerinin ço¤unlukta olmas› sebebiyle K›pçaklar›n bir k›sm›n› kendi taraf›na çekebilmiflti. Böylece kolay bir baflar› kazand› ve K›r›m’daki zengin ticaret flehri Sudak’a hücum etti (17 Ocak 1223). K›pçaklar›n Mo¤ol hakimiyetini tan›malar› ile Sübüdey’in askeri harekât› da tamamlanm›fl olacakt›. Fakat K›pçak hakimi Kotyan, damad› Mstislav Mstislaviç ve di-

Han (unvan). Mo¤olcada Han, Türkçede ka¤an olan bu unvan Cengiz Han’›n Büyük Han seçilmesi ile flöhret kazand›. Ancak Cengiz soyundan gelenlerin bu unvan› kullanma haklar› vard›. Örnek olarak Cengiz soyundan gelmeyen Timur’un unvan› Emir Timur idi. Osmanl› padiflahlar› bu unvan› K›r›m Hanl›¤›n› ele geçirdikleri için kullanm›fllard›. Harezm (bölge). Baflkenti Ürgenç olup, 2.400 km. uzunlu¤undaki Amu Derya’n›n (Türkçe Ceyhun, Bat› dillerinde Oxus) Hazar denizine dökülen bölgedir. Ortaça¤larda kanalarla sulama yap›ld›¤›ndan zengin tar›m ürünleri üreten, ‹pek Yolunun geçti¤i zengin bir bölge idi. Cengiz Han’›n buray› ele geçirmesine kadar Harezmflah Devleti hâkimiyetindeydi. Bugün Özbekistan’›n bir parças›d›r. K›pçaklar (topluluk, kabile).Bat›l›lar›n Kuman, Araplar›n, K›fçak, Ruslar›n Polovets (Polovtsi) ve Türklerin de K›pçak dedi¤i bu kavim Orta Asya’dan bugünkü Güney Rusya bozk›rlar›na göçmüfltür. IX-XI. Yüzy›llarda çok etkili olmufltur. O dönemde K›pçak Türkçesi geliflmifltir. Bugün kuzeydeki Türkilerde Tatar, Baflkurt, Kazak, K›rg›z, Nogay, Altay gibi uluslar dillerini bu K›pçak unsuru ile gelifltirmifllerdir. ‹dil Bulgar (topluluk, kabile). Proto (ön) Bulgarlar›n devam› olan Türk soylu Bulgarlar IV. Yüzy›lda Orta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyine göçmüfllerdir. K›sa bir süre Büyük Bulgarya’y› kurmufllard›r. 681’de güneyde Tuna Bulgar Devleti ve ayn› y›llarda kuzeyde ‹dil-Kama Bulgar Devleti, (bugünkü Rusya Federasyonunun ‹dil boyunda) kurulmufltur. 922 y›l›nda bu Bulgar devletinin yöneticisi Almas resmen ‹slamiyet’i kabul etmifltir. Böylece bu dini kabul eden ilk Türk Devleti olmufltur. Alt›n Orda 1237’de bu devleti kendine ba¤lam›flt›r. Tuna Bulgar Devleti hükümdar› 864 Bizans’›n etkisi ile Ortodoks mezhebini kabul etti ve Boris ad›n› ald›. Bugünkü Bulgarlar›n adlar›n›n d›fl›nda Türklük ile ilgisi yoktur.

40

Rusya Tarihi

Deflt-i K›pçak (bölge). Kafkas da¤lar›n›n kuzeyinde Dnyestr ile ‹rtifl ›rmaklar› aras›nda kalan bölgenin tarihi ad›d›r. K›pçak çölü veya bozk›r› anlam›na gelir. IX. Yüzy›ldan XIII. Yüzy›lla kadar göçebe K›pçak boylar› çok etkili oldu¤undan bölgeye bu ad verilmifltir.

¤er Rus knezlerinden yard›m isteyince durum de¤iflti. Mo¤ollar Rus knezlerini de kendilerine boyun e¤meye ça¤›rd›lar, fakat Ruslar gönderilen elçileri öldürerek Mo¤ollar›n intikam hislerini daha da canland›rd›lar. Neticede müttefik kuvvetlerle Mo¤ol güçleri aras›ndaki önemli çarp›flma 16 Haziran 1223’te Taganrog’ta Azak Denizi’ne dökülen Kalmius Nehirleri’nin bir kolu olan Kalka (bugünkü Kalec)’da oldu. Rus ordular›, tamamen yok edilerek çok say›da knez Mo¤ollara esir düflüp idam edildi. Alt› prens ve 70 soylu ölmüfltü. Birço¤u Kalka Nehri’nde bo¤uldu. Dnyepr’e do¤ru kaçan Ruslar›n hemen hepsi yok edildi. Ancak Galiç Knezi kurtulabilmiflti. Mo¤ollar›n Dnyepr Nehrini geçmelerine engel olmak için kaçanlar bütün kalan kay›klar› yakt›lar Ancak Cebe ile Sübütey’in amac› onlar› takip de¤ildi. Onlar Novgorod flehrine kadar gittikten sonra geri döndüler. Yollar› üzerindeki birçok Rus flehri, kasabas› ile köyü yak›ld› ve ya¤maland›. Az sonra da Rus s›n›rlar›ndan uzaklaflt›lar. Onlar›n as›l niyeti Harzemflah ülkesinde Cengiz Han’a kat›lmakt›.

Knez (unvan). Knez (kyaz) Slav dillerinde soyluluk (asalet) unvan›d›r. Prens, bey, hakim anlamlar›na gelir. Bu sözcükten knezlik (knyajestvo) üretilmifltir. Rus soylular› knezlik statülülerini ve unvanlar›n› 1917 Ekim Devrimine kadar tafl›m›fllard›r. Çarl›k Rusya’s› Alt›n Orda soyundan gelen asillerin de bu knezlik unvanlar›n› kullanmalar›na izin vermiflti.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

Deflt-i K›pçak’ta SIRA Mo¤ol S‹ZDE istilas›ndan önce hangi kabileler bulunuyordu?

Batu Han’›n Baflar›lar›

D Ü Cengiz fi Ü N E L ‹ M Han›n vefat›ndan birkaç ay önce 1227 y›l› bafllar›nda öldü. ÜlCuci, babas› ke art›k Cuci’nin di¤er o¤ullar›na kalm›flt›. Batu ise bunlar aras›nda en fazla göze çarpan› idi. SFakat O R U kurultay Cengiz’in o¤lu Ögedey’i Büyük Han (Ka¤an) seçti ve Ögedey Sübüdey’i tekrar K›pçaklar, ‹dil Bulgarlar› ve ticaret flehri Saks›n (Saksin) üzerine yollad›. K›pçaklar aras›nda bir gurubun Mo¤ollara yak›nlaflmak istemesinD‹KKAT den dolay› Mo¤ollar›n ifli kolaylaflt›. K›pçak ve Mo¤ol ordular› Ural da¤lar›ndan ç›kan Cay›k (Yay›k: bugünkü Ural) Nehri’nde karfl› karfl›ya geldiler. Ma¤lup olan SIRA S‹ZDEflehri halk›, ‹dil Bulgarlar›n›n yan›na kaçt›lar. 1236’da toplanan K›pçaklar ve Saks›n kurultay bu sefer Batu’ya baflkomutanl›k ve büyük askerî yetkiler verdi. Batu’nun emrinde bir k›s›m akrabalar› ile gelece¤in büyük han› Möngke de bulunuyordu. AMAÇLARIMIZ ‹lk olarak ‹dil Bulgarlar›na karfl› sefere ç›k›ld›. 1237 y›l›n›n sonbahar›nda baflkent Bulgar ele geçirildi, ard›ndan da K›pçak Beyi Baçman yakaland›. Bulgar ileri gelenleri, Rusya’ya K ‹ T A Pkaçarak buradaki knezlerden hüsnü kabul gördüler. Muzaffer Mo¤ol ordular› hücumlar›n› do¤uya kayd›rd›lar. Ryazan Knezi boyun e¤meyi reddetti, fakat büyük knezin yard›mc› kuvvetlerine ra¤men befl günlük kuflatmadan sonra ma¤lup T E L E Vedildi. ‹ Z Y O N Bundan sonra Kolumna, Moskova, Vladimir, Suzdal, Rostov, Yaroslav, Pereyaslav, Tver (Kalinin) gibi flehirler pefl pefle düfltü. Torjok flehrinin iki hafta direnmesi Novgorod’un Mo¤ol iflgalinden kurtulmas›na yol açt›. Batu, yolunun düflman taraf›ndan kesilmesine engel olmak için güneye inmek zorunda ‹NTERNET kald›. Rus flehirleri ve köyleri bu müthifl sald›r›n›n tesirini yavafl yavafl unutmakta iken Cebe ile Sübütey iki tümen ile ‹dil (Volga) Nehrine do¤ru yürümeye bafllam›fllard›. Burada Türk as›ll› ‹dil-Kama Bulgarlar› yafl›yordu. 922 y›l›nda resmen Müslüman olmufl bu topluluk yerleflik bir hayata geçmifl, tar›m, hayvanc›l›k ve ticaretle u¤rafl›yordu. Bu y›k›c› Mo¤ollar›n ticaretlerine zarar verece¤ini düflünerek Mo¤ol kuvvetlerine sald›rd›lar ve onlara büyük zayiat verdirdiler. Ancak Mo¤ollar bunun intikam›n› daha sonraya b›rakarak Hazar Denizi’nin kuzeyinden, Aral Gölü yak›n›ndan Harzemflah’a, yani daha sonra Türkistan ad›n› alacak bölgeye gittiler. Bu harekat Mo¤ollar›n Avrupa’daki ilk seferleri oldu ve ünleri yavafl yavafl Avrupa’ya da yay›ld›. As›l ünleri bugün Rusya ovalar› olarak bilinen Deflti K›pçak (K›pçak Çölü) ve Bulgar ülkesinde 15 y›l sonra yapacaklar› büyük seferden sonra yay›lacakt›.

N N

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

Çünkü Cengiz’in torunu Batu Han taraf›ndan kurulan Alt›n Orda ‹mparatorlu¤u buralar› XVI. Yüzy›la kadar yönetecekti. Gerek K›pçaklar gerekse Ruslar düflmanlar›n› küçümsedikleri veya Mo¤olistan, Çin ve Türkistan’da neler yapt›klar›n› bilmediklerinden dolay› onlar› çok hafife almalar›n›n cezas›n› çektiler. Belki de dünya, Mo¤ol ordular› Avrupa’n›n içlerine kadar girmeseydi Cengiz Han’›n ne kadar büyük bir yönetici oldu¤unu hiçbir zaman kavramayacaklard›. ‹flte bu olay yöneticilerin bilgiyi ve enformasyonu gerekli flekilde alamamalar›n›n tipik bir örne¤ini teflkil eder. ‹stihbarat (enformasyon), h›zl› ve inan›l›r istihbarat yaln›z askeri yöneticiler için de¤il, siyaset ve ekonomi yöneticileri için de çok gereklidir. Enformasyona sahip ülkelerin di¤er ülkelerin ekonomisi üzerinde çeflitli oyunlar oynad›klar›na dair ithamlar vard›r. Bunun için o ülkeleri veya onlar›n yöneticilerini suçlamak abestir. Asl›nda bu nevi bilgileri toplamak için gerekli yat›r›m› yapt›klar›ndan dolay› onlar› belki de kutlamak gerekir. Çünkü netice olarak kendi ülkeleri veya firmalar› için bunu yapm›fllard›r. Bir yöneticinin ileri görüfllü olabilmesi için de güvenilir bilgilere ihtiyac› vard›r. Bundan tasarruf yapmak, sonunda belki baflar›s›zl›¤› veya örne¤imizde ma¤lubiyeti de kendisi ile birlikte getirecektir. Asl›nda Cebe ile Sübütey’in bu askeri harekâtlar› ayn› zamanda Mo¤ollar için büyük bir enformasyon toplama ekspedisyonu (keflif seferi) da olmufltur. Bu sayede ileride bu co¤rafyada çok daha baflar›l› olup, yüzy›llarca hükmedeceklerdir. 1237 y›l› do¤unun ve ülkenin kuzeyinin (Novgorod d›fl›nda) Mo¤ol hakimiyeti alt›na girmesi ile sonuçland›. Batu, 1238 y›l›n› K›pçaklara da boyun e¤direrek iflgal etti¤i Rus ülkesini tamamen kendi hakimiyeti alt›na almakla geçirdi. Ma¤lup olan K›pçaklar, Macaristan’a göç ettiler ve bugün de kendi adlar›n› tafl›yan ilk beylikleri kurdular. Bu seferde Mo¤ollar, Fin kavmi Mordva (Burtas)’lar› ma¤lup ettiler. Türk boyu Baflkurtlar› da hakimiyet alt›na ald›lar. Pereyaslav, Çernigov ve K›r›m’daki Sudak flehirleri tekrar ya¤maland›. Böylece Batu, daha bat›daki bölgelere sefer düzenleme imkan› elde etti. Önce Kiyev’e yürüdü, Knez Çernigov’lu Mihail Macaristan’a kaçt›. Mo¤ollar bundan sonra güneybat› istikametine hareketle Polonya’da Kamenec, Galiçya’da Vladimir ile Galiç’i ele geçirdiler. Böylece bat› yolu aç›lm›fl oldu. Mo¤ol ordular› Bat› Galiçya ile filezya’ya; Kadan (Kodan), Karpatlar’›n do¤usundan Macaristan’a; Batu ise Galiç’ten hareketle Karpatlar’a yöneldiler. 11 Nisan 1241’de kral Bela (1235-1270) ma¤lup edildi. Macaristan müstemleke haline getirilip burada sikke kesildi. Yani hâakimiyet simgesi olarak para bas›ld›. O dönemde paralar k⤛t olmay›p, madenlerden dökülürdü. Polonya’ya giren Mo¤ol ordular› düflman›, Hmielnik’te ma¤lup ettiler. Breslau ya¤maland›, Alman kral› II. Heinrich de cephede öldü. Fakat Mo¤ollar orta Almanya’ya giremediler. 11 Aral›k 1241’de Büyük Han Ögedey, baflkent Kara Kurum’da öldü. Bu haber Batu’ya 1242 y›l›n›n ilkbahar›nda ulaflt›. Bu olay, Mo¤ollar›n hedeflerini gerçeklefltirmelerine engel oldu. Batu, Tuna sahillerinden, ordunun bir k›sm› ise Dalmaçya, Arnavutluk ve S›rbistan üzerinden geri döndüler. Bundan sonraki y›llarda, Orta Asya’daki geliflmeler, Batu’nun dikkatini Bat›’dan tekrar Do¤u’ya kayd›rmas›na sebep oldu. Neticede Alt›n Orda, daha fazla geniflleyemedi. Zaten Cuci ulusu, çoktand›r ikiye bölünmüfl durumdayd›. Cuci’nin en büyük o¤lu Orda, al›fl›lm›fl›n tersine aile baflkan› seçilmifl ve Bat› Sibirya, ‹li Alakul ve Amu Derya’dan ‹rtifl’e kadar olan sahaya sahip olmufltu. Mo¤ol örfüne göre, küçük o¤lan aile baflkan› seçilerek, babas›n›n ülkesinde kal›rd›. ‹flte bu bölge tarihte az bilinmekle birlikte Ak Orda ad›n› alm›flt›. ‹rtifl ve Amu Derya’n›n komflu bölgeleri

41

42

Rusya Tarihi

(bugünkü Kazakistan ve Özbekistan) Ça¤ataylar›n olup Mavi Orda ad›n› alm›flt›. Batu’nun hakim oldu¤u Volga (‹dil) boyu ve Sibirya ise Alt›n Orda ad›yla tan›nd›. Harita 2.1 SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

1300 y›l›nda Mo¤ol ‹mparatorlu¤u

Kaynak: Nadir Devlet’in S O R U Fatihi Avrasya Cengiz Han adl› eserinden (‹stanbul: D‹KKAT Bafll›k Yay›n Gurubu 2010), s. 171. SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A Payr›nt›l› bilgiyi Nadir Devlet’in Alt›n Ordu, Do¤ufltan Günümüze BüBu dönem hakk›nda yük ‹slam Tarihi, 9. Cilt, s.103-179. ‹stanbul: Ça¤ Yay›nlar›, adl› makalesinde (‹stanbul 1988) bulabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

Batu Han’dan Sonra Alt›n Orda

Tatar (kabile, ulus). Tatar ad›na eski Çin kaynaklar›nda ve VIII. Yüzy›la ait Göktürk (Orhun) ‹ N T E R N da E Trastlanmaktad›r. yaz›tlar›nda Bir Türk kabilesi olas›l›¤› yüksektir. Tarihte Dokuz Tatar, Otuz Tatar adlar› ile de tan›nm›fllard›r. Cengiz Han’›n düflman› olan bu boy Orta Asya’daki di¤er göçebe kabileler gibi onun hakimiyeti alt›na girdiler. Dolays›yla Cengiz’in ordusunda hizmet eden çok say›da Tatarlar vard›. Tahminlere göre Bat›ya, yani Deflt-i K›pçak (bugünkü Rusya), Volga (‹dil) boyu ve Avrupa içlerine sefer yapan Batu Han güçleri aras›nda da çok say›dayd›lar. Dolay›s›yla düflmanlar Mo¤ol ordusunu Tatar olarak alg›lad›lar ve Rusya ile Avrupa’n›n di¤er ülkelerinde Tatar ad› yay›ld›. Bugün Rusya Federasyonunda Tatarlar›n ancak % 25’nin yaflad›¤› Tataristan adl› Cumhuriyetleri vard›r. Rusya’n›n de¤iflik bölgelerinde yaflayan Tatarlar›n toplam say›s› 5,5 milyondur ve Ruslardan sonra en kalabal›k ulustur. Ukrayna’da (ve bilhassa Özbekistan’da) ise K›r›m Tatarlar› bulunmaktad›r. K›r›m Hanl›¤› y›k›l›nca XVIII. ve XIX. Yüzy›lda milyonlarca K›r›m Tatar› Osmanl› topraklar›na s›¤›nm›flt›.

SIRA S‹ZDE

S O R U

2

Devletini sa¤lamlaflt›rmaya bafllayan Batu, dikkatini iki önemli meseleye çevirdi. Bunlar iktisadî ve askerî problemlerdi. ‹flgal edilen Rusya’n›n köy ekonomisine da‹NTERNET yanan iktisadî hayat›, haraç meselesini hallederek güçlenmeye bafllad›. ‹kinci mesele ise Kafkasya’y› tamamen ülkeye ba¤layarak devletin güney s›n›r›n› emniyet alt›na almakt›. Batu, Rus knezlerinin bizzat kendisine gelerek boyun e¤meleri ile yetiniyordu. Ancak Büyük Knez Yaroslav ile Aleksandr Nevskiy Kara Kurum’a gitmek zorunda kald›lar. Asl›nda bu uygulama Mo¤ol adetlerine pek uygun de¤ildi. Dolay›s›yla Batu ile Naip Töregene ve daha sonra Büyük Han Göyük ile de aras› bozulmufl ve hatta ikisi aras›nda bir savafl ihtimali de belirmiflti. Ancak Göyük’ün (1248) ölümü ile savafl ç›kmam›flt›. Ögedey’in nesli, Göyük’ün ölümü ile sona ermifl, yerine Tuluy’un en büyük o¤lu Möngke, Han ilan edilmifl ve Alt›n Orda’n›n esas Mo¤ol devleti ile problemleri ortadan kalkm›flt›. Batu Han, bundan sonra dikkatini güneye yo¤unlaflt›rd›. Daha Cengiz Han döneminde Mo¤ollar Kafkasya’ya girmifllerdi. 1236 ile 1244 y›llar›nda Anadolu Selçuklu ülkesinde tesirlerini yayma imkan›n› elde etmifllerdi. Batu güneyde hakimiyetini sa¤lamlaflt›rd›ktan sonra kuzeye ve bat›ya do¤ru yöneldi. ‹ki buçuk yüzy›l süren bu dönem Ruslar taraf›ndan “Tatar Boyunduru¤u” dönemi olarak adland›r›l›r. Muhtemelen Batu’nun ordusundaki Türk kökenli Tatar askerlerinin ço¤unlukta olmas› bütün Mo¤ollar›n Bat›l›lar taraf›ndan Tatar olarak adland›r›lmalar›na neden olmufltur. ‹flte bu ülkelerini iflgal eden Tatarlara karfl› Ruslarda bir nefret vard›r. Bugün bu ad› tafl›yan iki Türk toplulu¤undan Kazan Tatarlar› Rusya Federasyonu’nda yaflarlar ve Tataristan adl› bir özerk cumhuriyetleri vard›r. K›r›m Tatarlar› ise Ukrayna’ya ba¤l› özerk K›r›m cumhuriyetindedirler. Ruslar Alt›n SIRA OrdaS‹ZDE dönemini neden “Tatar” diye adland›r›rlar?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

Batu’dan sonra Berke, Berke’den sonra Möngke Timur Timur Alt›n Ordu Han› oldu. Onun döneminin önemli generellarenden Nogay’›n (daha sonra bu ad K›r›m ve Astrahan aras›nda yaflayan göçebe bir topluluk taraf›ndan kullan›lmaya bafllanacakt›r) devlet içindeki nüfuzu artmakta ve Memluk Sultan› Baybars’› kafir ‹lhanl›lara karfl› (o dönemde ‹lhanl› Han› Budizm ‹nanc›na sahipti) mücadeleye teflvik etmekte idi. Tohtu döneminde ayaklanan Nogay 1299’da ma¤lup edilip öldürülür. Tohtu’dan sonra bugünkü Özbeklerin isim atas› Özbek Han tahta ç›kar. 1380’de Don Nehri yak›n›nda Kulikovo Pole’de (Kulikov Tarlas›) Alt›n Orda ve Rus ordular› aras›ndaki savaflta Alt›n Orda ilk defa ma¤lubiyete u¤rar. Döneminde 1391’de ‹dil Nehri civar›ndaki Kundurca ve 1395’te Kafkasya’daki Terek Nehri boyunda Toktam›fl Han’›n Timur taraf›ndan ma¤lup edilmesi Alt›n Orda’y› ciddi olarak sarsar. Bu çöküfl bir as›rdan fazla sürer. 1481’de ise Moskova Knezi III. ‹van’›n Don k›y›s›nda Alt›n Orda güçlerini yenmesi asl›nda Cengiz soyunun bu imparatorlu¤una belki de son darbeyi vurur. Yaklafl›k 20 y›l sonra 1502’de tamamen ortadan kalkar. Zaten devletin çözülme döneminde befl Hanl›k (Kazan, Kas›m, K›r›m, Astrahan ve Sibir) ortaya ç›km›flt›r ve hepsinin bafl›nda Cengiz soyundan gelenler bulunmaktad›r. Cengiz Han’dan sonra ka¤an olan Ögedey 1241’de ölünce Bat› Avrupa’ya karfl› askeri harekat durdu. Çünkü Batu Han merkeze gitmek üzere yerinden uzaklaflm›flt›. Ruslar›n yaflad›¤› bölgenin ve K›pçak sahas›n›n temelli olarak hakimiyet alt›nda bulundurulmas› kararlaflt›r›ld›; Batu Han, Afla¤› ‹dil (Volga) boyunda yerleflti. Bu suretle Alt›n Orda Devleti kurulmufl oldu (1236). Bu devirde Novgorod Knezi Aleksandr Nevskiy (1252-1263)’den sonraki Rus knezlerinin kendi aralar›ndaki mücadeleden Moskova Knezli¤i kazançl› ç›kt›. 1328’de Ortodoks kilisesinin en yetkili flahs› metropolitin de buraya yerleflmesiyle Moskova’n›n önemi daha da artt›. Böylece Moskova Büyük Knezli¤i ortaya ç›kt›. 1380’de Moskova Büyük Knezi Dmitriy ‹vanoviç (Donskoy) (1359-1389) Alt›n Orda ordusunu Kulikovo Savafl›’nda yenerek ilk Rus galibiyetini ald›. 1382’de ise Alt›n Orda hükümdar› Toktam›fl Han’›n ordusu bu ma¤lubiyetin intikam›n› almak için açt›¤› seferde Moskova’y› ya¤ma etti. Dimitriy Donskoy’un ölümünden sonra Moskova Knezi olan I. Vasiliy (Dimitreviç) (1389-1425) 1392’de Toktam›fl Han’› ziyaret ederek onunla uzlaflmay› baflard›. Alt›n Orda’n›n onay› ile Nijni-Novgorod flehri Moskova Knezli¤i’ne b›rak›ld›. Böylece Orta ‹dil ve Afla¤› Oka boyunda Moskova hakimiyeti kurulmufl oldu. I. Vasiliy ölünce (1425) yerine o¤lu Vasiliy Vasilyeviç Temniy (kör) (1425-1462) geçti. O, Alt›n Orda Han› Ulu¤ Muhammed’e düflmanca davran›yordu. Baflkent Saray’da bulunan Ulu¤ Muhammed çevresi ile anlaflamay›nca 1437’de Kazan Hanl›¤›’n› kurdu. Ard›ndan Moskova Knezine karfl› harekete geçti ve k›sa zaman içinde Volga’n›n sa¤ taraf›n›, Oka Nehri’ne var›ncaya kadar Rus nüfuzundan kurtard›. Rus ordusu 1445’te Suzdal flehri yak›n›nda yenilgiye u¤rat›ld›. Yap›lan antlaflmaya göre Moskova Knezi bundan böyle Kazan Han›na vergi ödeyecek, Ulu¤ Muhammed’in o¤ullar› Yakup ve Kas›m’a Moskova arazisinde bir “yurt” (arazi) verilecekti. Büyük Knez Vasiliy 1450’de Oka Nehri boyundaki Gorodets flehrini ve çevresini Yakup ile Kas›m’a verdi. Neticede Gorodets flehri etraf›nda Kas›m Hanl›¤› kurulmufl oldu (1445). Kas›m Hanl›¤› sonradan Moskova Knezli¤i’nin tesirinin ço¤almas›na da büyük katk›da bulunmufltu. Vasiliy Temniy 1462’de öldükten sonra Moskova Knezli¤i o¤ullar› aras›nda bölündü. Büyük kardefl III. ‹van (1462-1505) Moskova Knezi oldu.

43

Metropolit (unvan). Slav (do¤u) Ortodoks kilisesinde Patrik ile Baflpiskopos aras›nda bulunan üst düzeydeki din adam›d›r. Bölgesindeki dini faaliyetleri düzenler, denetler ve uygulat›r. Patri¤e karfl› sorumludur. Rusya’da Ortodoks Kilisesi H›ristiyanlaflt›rma faaliyetlerinde çok aktif olmufltur. Çar taraf›ndan kendilerine verilen malmülkleri, köleleri ve özek haklar› bulunurdu. Alt›n Orda döneminde de kilise ba¤›ms›z hareket ederek, Rus milliyetçili¤ini gelifltirmede önemli rol oynam›flt›.

44

Rusya Tarihi

SIRA S‹ZDE

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

N N

S O R U

TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

Moskova-Velikorus (Büyük Rus) Devleti (1480-1700)

fi Ü N E L ‹ M 1480’de III.D Ü‹van, Tatar hakimiyetine son verdi. Ruslar Alt›n Orda mensuplar›na Tatar demekteydiler. Muhtemelen bu bölgeye gelen Mo¤ol ordular›n›n ço¤unlu¤unu O R U Han’›n düflman› olan Türk soyundan Tatarlar teflkil ediyordu. bir zamanlarS Cengiz Moskova Büyük Knezli¤i’nin önderli¤i alt›nda bulunan Rusya, art›k hanlara tabi knezlik de¤il, Macaristan gibi müstakil Hristiyan devleti olmuflD ‹ KLehistan-Litvanya, KAT tu. III. ‹van 1487’de Kazan Hanl›¤›’n› bir uzlaflmaya zorlad› ve Kazan, Rus nüfuzuna girdi. Rusya’n›n Osmanl› Devleti ile ilk münasebeti de III. ‹van zaman›na rastSIRA S‹ZDE lar. 1492’de Rus knezinin ilk mektubu Osmanl› padiflah› II. Bayezid’e ulaflt› ve 1497’de Mihail Pleflçeyev adl› ilk Rus elçisi ‹stanbul’a geldi. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 1380 Kulikovo Pole yenilgisinden sonra Alt›n Orda pek toparlanamad›. 1391’de ‹dil Nehri civar›nda Kundurca’da ve 1395’te Kafkasya’daki Terek ›rma¤›nda Toktafi Ü N E L ‹Timur M m›fl Han’›nD ÜEmir taraf›ndan ma¤lup edilmesi devleti ciddi olarak sarsK ‹ T A P t›.1480’de Moskova Knezi III. ‹van’›n Don k›y›s›nda Alt›n Orda güçlerini yenmesi son darbe oldu S O R ve U yaklafl›k 20 y›l sonra 1502’de zaten befl Hanl›¤a parçalanm›fl (Kazan, Kas›m, Astrahan, K›r›m ve Sibir) Alt›n Orda Devleti’nin sonunu getirdi. TELEV‹ZYON IV. ‹van, Kazan Hanl›¤›’n› (1552), sonra Ast›rahan (1556) ve Sibir (1582-1598) D‹KKAT Hanl›klar›n› Moskova Devleti s›n›rlar› içine katt›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u hakimiyetindeki (1475-1774) K›r›m Hanl›¤› daha birkaç as›r Rus nüfuzundan kendini koruS‹ZDE yabildi. ‹SIRA NTERNET

S O R U

SIRA S‹ZDE

Alt›n Orda’n›n zay›flamas›nda hangi savafl belirleyici oldu? SIRA S‹ZDE

N N

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

Toktam›fl Han’› SIRAEmir S‹ZDETimur hangi tarih ve yerlerde ma¤lup etti? AMAÇLARIMIZ

Ü fi Ü N E L ‹ M Bu konuda DKAkdes Kurat’›n Rusya Tarihi Bafllang›çtan 1917’ye Kadar, (Ankara ‹ T ANimet P 1987) (S. 99-117) adl› eserine bakabilirsiniz.

S O R U

S O R U

T E L E VHarita ‹ Z Y O N 2.2

TELEV‹ZYON

D ‹ K K A TNadir Kaynak: Devlet’in Avrasya Fatihi ‹ Cengiz N T E RS‹ZDE N EHan T SIRA (‹stanbul: Bafll›k Yay›n Gurubu 2010) AMAÇLARIMIZ adl› eseri sayfa 172’de (Harita III) National KGeographic ‹ T A P (Deutschland) tan al›nt›.

D‹KKAT

AMAÇLARIMIZ

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

K ‹ T A P

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

45

S‹YAS‹ VE SOSYAL YAPI Halk Büyük bir sahaya yay›lan Alt›n Orda halk›, tabiî ki mütecanis, (tek bir milletten müteflekkil) de¤ildi. Batu, K›pçak ülkesine taarruz etti¤i zaman burada K›pçak, Peçenek, Hazar, Bulgar ve Baflkurt gibi çok say›daki de¤iflik Türk boylar› ile karfl›lam›flt›. K›pçak ülkesine gelen yeni Türklerle daha önce bu bölgeye yerleflmifl olan Türkler aralar›ndaki akrabal›k ba¤lar› k›sa zamanda fark edildi. Mo¤ollar seyrek sakallar› ile dikkati çekerken, Türklerin sakallar› boldu. Pegolotti, 1340’da bu ülkeye gelen tüccarlara sakal b›rakarak, fazla göze çarpmamalar›n› tavsiye etmesi, Alt›n Orda halk›n›n ekseriyetini Türklerin teflkil etti¤inin bir ispat› olmaktad›r. ‹slamiyet’in kabulü Mo¤ollarla Türklerin daha s›k› kaynaflmas›na yol açm›fl ve Mo¤ollar ço¤unluk aras›nda tamamen Türkleflmifllerdir. Zaten Alt›n Orda’da s›rf Mo¤ollara ait olan yerleflim merkezlerinden hiçbir zaman söz edilmemifltir. Alt›n Orda’ya gelen Mo¤ollar›n buradaki yerli Türkler aras›nda erimesi, iki halk›n kültürünün bir birine çok yak›n olmas› sebebiyle de kolay olmufltu. Ayr›ca daha kuzeydeki bölgelerde yaflayan ‹dil Bulgarlar› (922’de) ve Baflkurtlar›n ‹slâmiyet’i çok daha önce kabul ettikleri ve yeni gelenlerin de ayn› dine geçmeleri iki toplulu¤un kaynaflmas›n› h›zland›rm›flt›. Alt›n Orda Hanlar›, de¤iflik dinlere karfl› çok toleransl› davrand›klar› için ülkenin içlerine yerleflmek isteyen Rus halk›na da hiç bir engel konulmam›flt›. Bilhassa nehirlerin geçifl bölgelerinde gemi iflletmelerinin bulundu¤u bölgelerde, Rus yerleflim merkezleri teflekkül etmiflti. Bunun d›fl›nda Ruslar, Ükek (Saratov bölgesinde bugünkü Üvek) ve Saray gibi ticari merkezlerde Rus kolonileri meydana getirmifllerdi. Saray flehrinde Ruslar›n d›fl›nda Çerkezlerin, Alanlar›n ve Yunanl›lar›n mahalleleri mevcuttu. Bilhassa K›r›m Yar›madas›’nda sahil fleridinde çok çeflitli halklar mevcuttu. Cenoval›lar›n ticarî flehirlerinde ‹talyanlar ve Mo¤ollar, Luristan’da ‹ranl›lar, Suriye ve Irak’ta Araplar, Anadolu’da Türkler ve Yunanl›lar, bulunuyordu. Fransiskan mezhebi papaz› olan Wilhelm von Rubruk 1253-1255 y›llar› aras›nda bu co¤rafyada bulunmufl ve burada hâlâ dillerini muhafaza eden Gotlara rastlad›¤›n› da belirtmifltir. Bu ülkede bulunan yerli ve misafir halklara ra¤men devlet idaresi Türklerle Mo¤ollara aitti. Ruslarla Alanlar›n çapulculuk yapt›¤› bilinmektedir. Buna ra¤men bilhassa Ruslar orduda yard›mc› güç olarak kullan›lmaktayd›lar.

Sosyal S›n›flar Alt›n Orda’da yüksek s›n›f›, de¤iflik guruplara ayr›lan asiller teflkil ediyordu. En yüksek gurubu Oglan’lar ile büyük, orta ve küçük beyler (Arapça emirler) meydana getiriyordu. Bundan sonra zeamet sahibi Ulus beyi ve ‹ncu beyleri gelmekteydi. Zeamet (Suyurgal) ancak Han taraf›ndan verilirdi. Bu ola¤anüstü bir baflar›n›n mükâfatland›r›lmas› fleklinde olurdu. 1263’te Selçuklu Sultan› ‹zzeddin’e de bu unvan verilmiflti. Fakat zeametin miktar› ve büyüklü¤ü hakk›nda elimizde kesin bilgi mevcut de¤ildir.

Pegolotti, Balduci (13101347) (yazar).Tüccar ve politikac› idi. Ticaret yollar› hakk›nda bir eseri vard›r. O en uzun ticaret yolu olarak Azak’tan bafllayarak, Hazar Denizi k›y›s›ndaki Astrahan, (bugün Özbekistan’daki) Hive, Otar ve oradan da Pekin’e ulaflan (‹pek Yolu) ticaret yolu hakk›nda bilgi vermifltir.

Wilhelm von Rubruk (12201252) (seyyah): Frans›z Kral› Lois IX. taraf›ndan Tatarlar› H›ristiyanl›¤a davet için görevlendirilen Rubruk Alt›n Orda’da Batu Han, onun talimat› ile ise Mo¤olistan’a gitmifl. Burada baflkent Karakum’da Möngke Han’la görüflmüfltü. 1253-1257 y›llar› aras›nda süren yolculu¤undan sonra haz›rlad›¤› eserde Cengiz Han ‹mparatorlu¤u hakk›nda detayl› bilgiler bulunmaktad›r. Eseri çok önemlidir.

46

Saray (flehir). Saray flehri 1242’de Batu Han taraf›ndan Volga (‹dil) boyunda Aktübe flehri yak›n›nda baflkent olarak kuruldu. Astrahan’dan 120 km. uzakl›ktad›r. Saray Batu da denilen flehirde 600 bin kadar kiflinin yaflad›¤› tahmin edilmektedir. 1282 y›l›nda ise Berke Han baflkenti nehrin daha yukar›lar›na tafl›d› ve Yeni Saray veya Saray Berke diye an›lmaya baflland›. Eski Saray ise 1395 y›l›nda Emir Timur taraf›ndan y›k›ld›.

Rusya Tarihi

Zeamet sahibi beylerden sonra Orda beyleri gelmekteydi. Muhtemelen bunlar, yerli beylerdi (‹l bey). Tarhan’lar (Darhan) ise bir muharebede veya baflka flekilde gösterdikleri yararl›l›klar için vergilerden muaf tutulan, han’›n yan›na serbestçe girip ç›kabilen ve ancak iflledikleri dokuzuncu suçtan sonra cezaland›r›labilen flah›slard›. Cengiz yasas›na göre yak›n akrabalara verilen bir ayr›cal›kt›. Vergiden muaf tutulduklar› için gene onlar gibi vergiden muaf tutulan Rus ve Müslüman din adamlar› ile eflit say›l›yorlard›. Asaletleri tasdik edilenlere “Paiza yarlu¤lu Tarhan” denirdi. Alt›n Orda’da tüccar, usta (hirfet a¤as›) pek makbul olmayan Azat adl› çiftçiler ve sarraf (ortakç›) gibi s›n›flar›n mevcudiyeti bilinmektedir. Arkeolojik kaz›lardan Alt›n Orda’n›n kuruluflunun ilk y›llar›ndan itibaren ekseriyeti olmasa da flehirlerde yaflamaya bafllad›klar› ve hayret edilecek yüksek bir kültüre sahip olduklar› anlafl›lmaktad›r. Bulgar ve Ükek gibi eski flehirlerin yan›nda Eski Saray ve Yeni Saray gibi flehirler de ortaya ç›km›flt›. Bu flehirler, ancak çad›rlardan müteflekkil olmay›p, içlerinde tu¤lalardan evler, yan yana sokaklar ve mahalleler mevcuttu. Bu flehirlerin merkezinde camiler, saraylar, hamamlar ve baflka içtimaî müesseseler bulunuyordu.

Devlet Yönetimi Alt›n Orda’n›n bafl›nda, ancak Büyük Han’a karfl› sorumlu olan ve her türlü haklara sahip bulunan Han mevcuttu. Han ülkesinde bulunmad›¤› zamanlarda prenslerin birine naipli¤i (vekili¤e) devredebilirdi. 1254 y›l›nda Batu, naip (vekil) olarak o¤lu Sartak’› tayin etmiflti. Han ayr›ca Büyük Han’›n seçiminde kendine vekil tayin edebilirdi. Han’›n çevresinde bir flûra bulunmakla birlikte, Han bunlar›n tavsiyelerine hiç bir flekilde uymak zorunda de¤ildi. Ancak yasa, hükümdar› kaidelere uymaya mecbur edebilirdi. Han hükümet ifllerinin hepsini yürütemeyece¤ine göre, yan›nda do¤uda yayg›n oldu¤u üzere Farsça vezir unvan› tafl›yan bir sorumlu bakan bulunurdu. Vezir becerikli ise oldukça büyük tesire de sahip oluyordu. Mesela 1313’te Tohtu’nun uzun y›llar vezirli¤ini yapan Kutlug Timur, Han’›n dul kar›s› ile birlikte Özbek’in tahta geçmesini sa¤lam›flt›. Yeni Han da ona olan flükran›n› ona ayn› makam› vermekle göstermiflti. Böylece Kutlug Timur, genelde bu anlamda kullan›lmayan muzebbir (yönetici) ve naip unvan›n› da alm›flt›. Fakat tesiri daha da art›nca Özbek Han, Kutlug Timur’u Harezm valili¤ine yollam›flt›. Ancak XIV. asr›n ortalar›nda kaynaklar K›pçak ülkesinin en yüksek idaresinin tek bir flah›sta de¤il de dört Ulus Emir’inin elinde oldu¤unu kaydederler. Bu dört emir aras›nda da makam fark› mevcut olup, en yükse¤ine (Beyler Beyi Arapça: Emîrü’l-ümera) Naibü’l-Kaan (Han vekili) unvan› verilmekteydi. Sa¤ kanat emiri (Emirü’l-meysere) ve sol kanat emiri (Emirü’l-meymene) daha ziyade askerî bir unvan› temsil eder ve fakat onlar›n ad› hutbelerde Han’dan sonra belirtilirdi.

Memurlar Alt›n Orda devletinin ilk zamanlar›nda Han’a yönetimde yard›mc› olan güçlü bir memur a¤› mevcuttu. Daruga (Vilayetler), Tümenler (bölgeler), flehirler ve köyler için ayr› idareciler mevcuttu. Bunlar›n yan›nda görevlerinin ne oldu¤u kesin olmamakla birlikte, emirler (Tümen Beyi ve fiehir Beyi) de vard›. Bunlar›n esas görevi, Baskak’lar gibi vergi toplamak yerine, bulunduklar› yerin idaresi idi. Han’›n emir-

47

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

leri, elçiler (elgi-yalavac), mâlî ve posta iflleri için de çok say›da memurun görevlendirildi¤i bilinmektedir. Pazar gözetici (Bazarda turgan), koflucu (Yalavaç), 盤›rtkan, toplay›c› (Rusça: Sobiratel), hakim (yasaul) ve yaz›c› (Bek Bitikçi) gibi daha düflük seviyelerdeki memurlar da bulunuyordu. Daruga’n›n görevi nedir?

Kâtiplik

SIRA S‹ZDE

5

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Alt›n Orda göçebe bir devlet görünümünde olmas›na ra¤men bu kadar büyük bir devleti yönetmek için geliflmifl bir bürokrasi teflkilat› gerekiyordu. Han da bu yaS O R Uve talimatlar›) z›flmalar için bir kalem idaresine muhtaçt›. Yarl›klar› (Han’›n emir kaleme almak için de düstur (tâbir-i resmî) kitab› vard›. Bu düsturlar kitab› uzunlamas›na olup, icab›nda yap›flt›r›lmakta ve sahtekarl›ktan korunmak D ‹ K K A T için mühürlenmekteydi. Yarl›klarda belli bir dinî girifl (baflta fiamanist daha sonra ‹slami) yap›l›rd›. Bundan sonra Han’›n ad› ve kime hitap edilmiflse onun ad› gelirdi. Meselâ, SIRA S‹ZDE 1428’de Ulu¤ Muhammed’in II. Sultan Murad’a gönderdi¤i yarl›¤› çok basit kaleme al›nm›flt›: Hakk-› Teâla inayeti bile Muhammed peygamber mucizetiyle Mehmed’ten Gazi Muradka. AMAÇLARIMIZ Yarl›klarda Han’›n ad› ve “biz” gibi Han’› belirten zamirler alt›n harflerle yaz›l›rd›. Türkçe yaz›lan yarl›klarda genelde Divanî (yaz› karakteri) kullan›l›rd›. Yarl›klar›n sonunda tarih bulunur, son devirlere kadar hicri tarih yan›nda K ‹ T on A P iki hayvanl› Türk takvimindeki tarih de at›l›rd›. Alt›n Orda’n›n bütün orijinal vesikalar› Tamga (damga) ile mühürlenirdi Bu tamgalar, sikkelerin üzerindeki tamgalardan ayr›l›rlard›. Bu tamgalar iç içe büyükçe iki kareden müteflekkil olup,Tortada de E L E V ‹ Z Ysikkelerde ON kullan›lan tamga bulunurdu. Tamgan›n etraf›nda ise han›n ad› ile Kelime-i tevhit bulunurdu. (Meselâ 1392’de “es-Sultanü’l-Âdil Toktam›fl-Bismillahir-rahman fi-rahîm-lâ ilahe üla’llah-Muhammed’ün rasûlullah”).

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT Tamga (damga). Her Türk, Mo¤ol ve baflka boylar›n kendilerine has SIRA S‹ZDE tamga/damgalar› bulunurdu. Tamga mülkiyeti belirtmek için kullan›l›rd›. Daha sonra hanlar›n veya AMAÇLARIMIZ de¤iflik yöneticilerin kendilerine has tamgalar› resmi ve özel yaz›flmalarda kullan›lmaya baflland›. Vergi ‹ T A P anlam›nda daKkullan›lan tamga bizde de damga vergisi fleklinde mevcuttur. Bugün kurumlar›n, flirketlerin veya T E Lde¤iflik EV‹ZYON örgütlerin kendilerine has simge, sembolleri bu tamgalar›n geliflmifl flekilleridir.

N N

‹NTERNET

‹NTERNET

Resim 2.1 Alt›n Orda dönemine ait Tamga çeflitleri Kaynak: Nadir Devlet, Avrasya Fatihi Cengiz Han, (‹stanbul 2010) s. 35.

Hukuk Cengiz Han ‹mparatorlu¤u’ndan ç›kan bütün devletlerde oldu¤u gibi Alt›n Orda’da da eski yasa, hukukun temelini teflkil ediyordu. Bu yasa, yaln›z hukukî ve cezaî kaideleri içine almakla kalmay›p, yabanc›larla münasebetleri, savafl düzeni, bir ordunun ve postan›n sevk ve idaresini, nihayet vergi ve miras meselelerini de ihtiva ediyordu. Batu yasay› tamam›yla kabul ederek bunun ihlâlini en büyük suç saym›flt›. K›pçak ülkesinde, kendini bu yasaya ba¤l› hissetmeyen çok güçlü bir Türk

48

Rusya Tarihi

unsurunun mevcudiyeti, ‹slamiyet’in çok çabuk yay›lmas› ve son olarak bu ülkenin özel durumu, Alt›n Orda’da Cengiz yasas›n›n di¤er Mo¤ol devletlerine nazaran daha çabuk kaybolmas›na yol açt›.

Ceza Hukuku ve Mahkemeler Alt›n Orda’daki ceza hukuku hakk›ndaki bilgilerimiz çok k›s›tl›d›r. Ancak 12531255 y›llar›nda bu bölgeleri gezen Wilhelm von Rubruk’un verdi¤i bilgiler, ölüm cezas›na kimlerin çarpt›r›ld›¤› hakk›nda bir fikir vermektedir. H›rs›zl›k esnas›nda yakalanan veya bunu itiraf eden idam edilirdi. Daha ufak h›rs›zl›klar, mesela koç ve koyun çalanlara yüz sopa vurulurdu. ‹ntikam h›rs›n›n do¤mamas› için suçluya herkes birer sopa vururdu. Ufak h›rs›zl›klar›n tekrar›nda idam cezas› kati idi. Yüz y›l sonra el-Ömerî, h›rs›zlar›n ölümle de¤il de, çocuklar›n›n elinden al›nmas› ile cezaland›r›ld›¤›ndan bahsetmektedir. Cinayete, sihirbazl›¤a ve sahte elçiliklere de ölüm cezas› verilirdi. ‹tiraf ettirmede ekseri iflkence yap›l›rd›. Büyük Knez Mihail, Mo¤ol adetlerini yerine getirmeyi reddetti¤i için topukla kalp bölgesine bas›larak ve sonra k›l›çla deflilerek öldürülmüfltü. Halka, Han’a flikayetlerini bildirme veya bir karara itiraz hakk› verilmiflti.

Aile Hukuku Kad›nlar kal›m (bafll›k) karfl›l›¤› evlendirilirlerdi. Kan akrabal›¤› olanlar evlenemezdi. Erkek, kardeflinin (a¤abeyinin) veya babas›n›n dul efli (annesi olmamak flart› ile) evlenmek zorunda idi. Erke¤in zina yapmas› (en az›ndan Mo¤ol hukukunun geçerli oldu¤u dönemde) ölüm cezas› ile sonuçlan›rd›. Çok kad›nla evlilik (özellikle ileri gelenlerde) adetti ve ‹slâmî dönemde de bu âdet devam etti. Batu’nun on alt› veya yirmi alt› kar›s› oldu¤u rivayet edilmektedir. Kad›nlar di¤er Mo¤ol devletlerinde oldu¤u gibi Alt›n Orda’da da cemiyet içinde mühim bir yer tutmaktayd›lar. Onlar cemiyet hayat›na aktif olarak kat›l›rlard›. XIII. asr›n ortalar›nda kad›nlar›n araba sürmesini, yurtlar› (çad›r) arabaya yüklemesini ve boflaltmas›n› bilmesi gerekiyordu. Bunun d›fl›nda s›¤›r sa¤mak, ya¤ peynir, k›m›z haz›rlamak, kürkleri dikmek ve haz›rlamak, keçe tepmek ve baflka ev ve el iflleri yapmak kad›nlar›n bilmesi gereken fleylerdi. Yüksek mevkilerdekilerin kocalar› ile birlikte ifl seyahatlerine de ç›kmalar› adettendi. Kad›nlar resmî kabullere de kat›l›rlard›. Bilhassa Han’›n bafl kar›s›, mühim bir mevkie sahipti ve tesiri oldukça fazla idi. Çiçek Hatun’un Möngke Timur ve Tuda Möngke üzerinde çok tesiri oldu¤undan, hatta gerçek hükümdar›n o oldu¤undan bahsedilir. Ulagç› henüz rüfltünü ispat etmedi¤i için annesi Tukçin resmen naip olmufltu. Kad›nlar›n da yarl›k verme hakk› vard›. Alt›n Orda’da kad›nlara kötü muamele yap›ld›¤›na dair hiç bir rivayet yoktur. Mo¤ollarda çocuklar sat›labiliyordu, hayat›n zorlay›c› flartlar› sebebiyle bu uygulama oldukça yayg›nd›. Bu âdet, bilhassa çocuklar›n açl›ktan ölmemesi için kullan›l›yordu. Bir hayli Müslüman tacirin, K›pçak ülkesinden çocuk sat›n ald›¤› biliniyor. Bu flekilde Memlukler (Kölemenler), ihtiyaçlar› olan Türk ve Mo¤ol askerlerini temin ediyorlard›. Miras küçük erkek çocu¤a kal›rd› ve o baban›n efllerini beslemekle yükümlü olup ekseri onlarla evlenirdi. Fakat miras konusu hakk›nda elimizde yeterli belge mevcut de¤ildir.

49

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

Askeri Yap› Ordu Orta Asya’dan ç›kan Türk ve Mo¤ollar›n savafl alanlar›nda baflar›l› olmas›, asl›nda bu topluluklar›n çok iyi atl› olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. K›pçak ülkesi, atlar›n yetifltirilmesi için çok elveriflliydi. Bafllang›çta at›n yan›nda develer de kullan›l›yordu. Fakat Kafkasya gibi da¤l›k arazide veya iklim flartlar› müsait olmayan güney ‹ran ve Hazar Denizi’nin güney sahillerinde Mo¤ollar pek baflar›l› olamad›lar. Surlarla çevrili flehirleri kuflat›p zapt etmekte zorluk çekiyorlard›. Türk ve Mo¤ollardan müteflekkil ordunun bel kemi¤i atl›lardan meydana geliyordu. Yaya askerinin ekseriyetini ise hakimiyet alt›na al›nm›fl ülkelerin askerleri teflkil ediyordu. Papa ‹nnocentius IV. Mo¤ol ‹mparatorunu Hristiyanl›¤a davet mektubu ile yollad›¤› keflifl Plano Carpini’nin 1245-1247 y›llar› aras›nda süren seyahatinde Göyük Han ile görüflmüfltü. Sonra kaleme ald›¤› eserinde belirtti¤ine göre, yerli halk›n genç nüfusunun üçte biri askerî hizmete al›n›rd›. Rus knezleri, kendi askerî birlikleri ile yard›ma gelirlerdi. Mesela 1319’da Alanlara karfl› yap›lan savaflta on alt› bin Rus askeri mevcuttu. Bunlar Nogay’›n ölümünden sonra, Tohtu’nun emri alt›na girmek istemedikleri için Bizans’›n hizmetine girmeye teflebbüs ettiler. Ayn› flekilde Tohtu’nun Nogay’a karfl› mücadele eden ordusunda da Rus birlikleri mevcuttu. Mo¤ol ordular›n›n büyük baflar› kazanmalar›n›n bir baflka sebebi de, onlarla temas eden halklar›n, ordunun gücünü oldu¤undan fazla tahmin etmelerinden kaynaklan›yordu. Ortaça¤ yazarlar› üç yüz elli ile yedi yüz bin hatta iki buçuk milyon askerden bahsetmektedirler. Asl›nda Mo¤ollar XV. Yüzy›la kadar yanlar›nda say›lar›n› fazla göstermek için kuklalar tafl›rlard›. En son hesaplara göre Cengiz Han’›n ‹ran’a giren ordular›n›n yüz elli-iki yüz bin ve Alt›n Orda ordular›n›n ise altm›fl bin oldu¤u tahmin edilmektedir. Tatar ordular› seferlerde kendi kendilerini beslemekteydiler. Tabii ki, yiyecek yard›m› görmekte ve belli bir maafl almaktayd›lar. 1337’de askerin iaflesi için her bir askere iki esir, otuz koyun ve befl at düflmekteydi. Her askerin yemek piflirmek için iki kab› ve eflyalar›yla silahlar›n› nakletmek üzere bir arabas› mevcuttu. Genelde kad›nlarla çocuklar da arabalarda orduyu takip ederler ve s›k›fl›k anlarda orduya yard›mc› olurlard›. Fakat di¤er yönden ordunun ilerlemesini yavafllatt›klar› için arabalar, kad›nlarla geride b›rak›l›rd›. Bu nevi araba konvoylar› ise s›k s›k düflman›n hücumuna hedef olurdu. Ordunun taksimat› ondal›k sistemine göre olur ve en küçük birli¤i on kifli teflkil ederdi. Bu ondal›k sistem on bin kiflilik askerî güçlere kadar ayn› düzende giderdi. Bu nevi askeri güçlerin bafl›nda bir Bey veya bir O¤lan bulunurdu. O¤lanlar hükümdar ailesinden bir prens, beyler ise bir kabilenin bafl› veya flöhretli bir komutan idi. Silahl› kuvvetler sa¤ ve sol kanatlara “un¤ kul ve sul kul” ve bunlar›n bafl›nda Nogay veya Edi¤e bulunurdu. SIRA ayr›l›rd›? S‹ZDE Tatar askerlerinin seferde beslenmeleri için kifli bafl›na ne kadar erzak

Carpini, (Plano) Giovanni (1182-1252) (elçi). Papa Innocentius IV taraf›ndan Mo¤ollara elçi olarak yollanan bir keflifltir. 1245 y›l›nda baflkent Karakum’a gitmifl, burada Göyük Han’›n Büyük Han olarak seçilmesi merasimine kat›lm›flt›r. O yeni Han’a Papan›n Hristiyanl›¤a davet eden mektubunu vermifltir. Bir y›l sonra dönünce Mo¤ol Tarihi adl› eserini yazm›flt›r.

6

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

50

Rusya Tarihi

Resim 2.2 Tatar Atl›s› Kaynak: Nadir Devlet’in Empires in Europe adl› eser (‹stanbul 2002) s. 41.

Silahlar At kültürünün becerikli askerlerinin en fazla tercih ettikleri silah, hiç flüphesiz ok ve yay idi. Ok atan askerin parma¤›nda demir bir yüzük bulunurdu. Mo¤ol askerleri çok uza¤a ok att›klar›ndan düflman› uzun müddet yanlar›na yanaflt›rmamay› baflar›rlard›. Alt›n Orda döneminde art›k demir uçlu oklar kullan›l›yordu. Mo¤ollar›n rakipleri ok ya¤murundan bahsederler. 1309 y›l›na ait bir Rus haberinde, “oklardan günefl kapand›” ifadesi kullan›lm›flt›r. Tabiî ki, mücadele yaln›z uzaktan olmay›p, yak›n mücadelede Türk ve Mo¤ol askerleri, demir uçlu m›zrak ve k›l›ç kullanmada da çok baflar›l› idiler. Savaflç›lar› deriden z›rhlar korurdu. Daha sonralar› madeni plakalardan ve örme zincirden z›rhlar kullan›lmaya baflland›.

Savafl Takti¤i Mo¤ollar bir yeri silah gücü ile ele geçirmeden önce o flehri, kaleyi veya bölgeyi teslim olmaya davet ederlerdi. Teslim olduklar› takdirde kendilerine dokunulmayaca¤› garantisi verilir ve bu söz de tutulurdu. Savafl sembolik bir flekilde ilan edilirdi. Mesela Tohtu, 1297-1298’de Nogay’›n üstüne yürümeye karar verince, ona bir sapan, ok ve bir avuç toprak yollam›flt›. Bununla Tohtu Nogay’a, ordular› topra¤›n alt›na gizlenseler veya havada uçsalar bile, sapan veya okla yok edece¤ini ifade ediyordu. S›n›rdaki flehirleri sulh yoluyla ele geçirme takti¤i, asl›nda kuflatman›n orduya bir hayli zorluk ç›karmas›ndan kaynaklan›yordu. Alt›n Orda için Rusya’daki surlarla çevrili flehirleri ele geçirmek oldukça zordu. Ufak flehirler bile ancak haftalarca süren kuflatmadan sonra ele geçirilebiliyordu. Surlar›n önüne büyük atefller yakmak, kuflatma taktiklerinden biri idi. Bunun d›fl›nda yan›c› maddeler kalelerin içine at›l›yor ve flehirler savafl hileleri ile ele geçirilmeye çal›fl›l›yordu. Sur halk›nda hastal›k yaymak için veba veya baflka bulafl›c› hastal›ktan ölen hayvan veya insan cesetlerini manc›n›kla flehir surlar›n›n içine at›ld›¤› da rivayet olunur. Bu dönemine göre biyolojik silah kullanmak demekti.

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

51

Savafl Esirleri Savafl meydan›nda elde edilen ganimetlerin belli bir k›sm› Han’a aitti. Bu ganimetler aras›nda yiyecek maddeleri, hayvan sürüleri, de¤erli eflyalar›n yan›nda savafl esirleri de mühim yer tutuyordu. Çünkü bu harp esirleri daha sonra sat›labiliyordu. Alt›n Orda’n›n K›pçak ülkesine 1223 y›l›ndaki ilk hücumunda elde edilen savafl esirleri, Suriye ve M›s›r’a sat›lm›flt›. Böylece M›s›r’a sat›lan Türk esirler Memlük askerî gücünün artmas›na yol açm›flt›. Evlerde bulunan esirlere ev esirleri denirdi. Yabanc› ülkelere sat›lamayan esirler, de¤iflik ifllerde kullan›l›rd›. Kad›nlar da esir al›n›r, fakat onlar M›s›r’a pek sat›lmazd›, çünkü Memlük Devleti daha ziyade askerlikte kullan›lacak Türk esirlerini tercih etmekteydi. Ebeveynler bilhassa açl›k y›llar›nda (Mesela 1302-1303 y›l›nda) çocuklar›n› satmak zorunda kal›rlard›. H›ristiyan esirler büyük mebla¤lar karfl›l›¤› azat edilirlerdi. Esirlerin çocuklar› da esir addedilirdi. K›pçak ülkesinde Yunanl› ve Afrikal› (hiç flüphesiz d›flar›dan sat›n al›nan) esirler de bulunurdu. Tabiî ki, Mo¤ollar da yabanc› ülkelere esir düflerlerdi ve onlar da sat›l›rlard›. Dönemin gelene¤i bu flekilde idi. Kölelik gelene¤i bugün dahi baz› ülkelerde devam etmektedir ve dünyada 30 milyon civar›nda insan çeflitli tipteki köleli¤e maruz kalmaktad›r.

Avc›l›k Avc›l›k yaln›zca bir e¤lence veya g›da maddesi (veya kürk) elde etmek için de¤il, daha ziyade askerî maksatlarla, yani savafla haz›rl›k olmak üzere yap›l›rd›. Avc›l›k ortaça¤da hemen bütün ülkelerin asillerinin vaz geçilmez bir u¤rafl› idi. Alt›n Orda’da bilhassa hayvan› çembere alarak yap›lan toplu avlar revaçta idi. Bunun d›fl›nda atmaca ile avlanma da yayg›nd›.

Ekonomik Yap› Para Birimi Alt›n Orda’da para birimi olarak gümüflten kesilmifl ve Saum (Som) denilen sikkeler kullan›l›rd›. Bunlar›n a¤›rl›¤› zaman zaman de¤iflirdi. Bu para biriminin belli bir a¤›rl›¤› olmas› gerekir, aksi takdirde saum (som)’un 36 miskale ve 108 Danik (Tenke)’a, bölünmesi mümkün olmazd›. Sikke, Kefe’de bas›l›rd› ve bunun için gerekli gümüfl külçeler Cenoval›lar taraf›ndan getirilirdi. Cenoval›lar ayn› zamanda alt›n da getirirlerdi. Alt›n damgalanarak piyasaya verilirdi. Fakat Alt›n Orda’da alt›n para yoktu. D›fl ticarette bütün flarkta yayg›n olan Dinar kullan›l›rd›. Bir dinar 6 gümüfl dirhem (12,5 gr) de¤erinde idi.

Vergiler Devletin en mühim görevlerinden biri de vergi toplamak idi. Mo¤ollar da vergi vermekle yükümlü idiler. Henüz Alt›n Orda, bütün imparatorlukla (Büyük Hanla) s›k› iflbirli¤i içindeyken Cengiz Han ve Möngke’nin ortaya koydu¤u yasay› tatbik ediyordu. Dolay›s›yla K›pçak, ‹ran ve Amu Derya ötesi için vergi sistemi ayn› idi. Mühim vergiler olarak tüccar ve zanaatkarlardan al›nan Tamga (gelir vergisi), köy halk›ndan al›nan K›lan ve Hubflir’i (Türkçe: Kobçur) görüyoruz. Toplanan miktar hakk›nda herhangi bir bilgi mevcut de¤ildir. Ancak XIII. Yüzy›lda Tohtu ve üç kardefli vergi miktar›n› artt›r›nca, Sudak’ta halk, vergi memurlar›na karfl› ayaklanm›flt›. Tatarlar için di¤er halklara nazaran düflük olan Salug adl› kafa vergisi mevcuttu. Ancak baz› s›n›flar vergiden muaft›. Bir de yarl›kla muaf tutulanlar vard›, onlara Tarhan denirdi.

Tenke (para birimi). Bugün Rusçada para anlam›nda kullan›lan Dengi ad› Tenke sözünden üretilmifltir. Alt›n Orda döneminde tenke bir para birimi idi. Bugün dahi Tatarlar yerel konuflmalar›nda bu sözcü¤ü kullan›rlar. Kazakistan’›n resmi para birimi de tenge’dir.

52

Rusya Tarihi

Zenginler Alt›n Orda devletine genifl s›n›rlar›yla iktisadî yönden bak›ld›¤›nda baflta Rus knezlikleri ve Kafkasya beylikleri olmak üzere bir hayli zengin ülkenin bulundu¤unu görmekteyiz. Bu ülkelerin yerlileri genelde çiftçilikle u¤raflmakta olup, hakim halk›n kültüründen çok uzak idiler ve devlet, onlara kendi kendilerini yönetme hakk›n› vermiflti. Zaten bu genifl ülkede bir tarafta ormanl›k bölgede yaflayan Fin ve Rus kavimlerini di¤er taraftan ise yüksek da¤l›k bölgede yaflayan Kafkasya halklar›n› tamamen kontrol alt›nda tutmak imkâns›z oldu¤u için, Saray onlar›n vergilerini ödemelerinden ve arada bir yap›lan seferlere asker vermelerinden memnundu. On üçüncü yüzy›ldan itibaren Alt›n Orda için Rus knezliklerinin haraç ödemeleri ve bu ülkelerde haraç ödeyebilecek kadar düzen ve emniyetin mevcudiyeti kafi gelmekteydi. Dolay›s›yla da Rus hayat›n› düzenli tutabilmek için daha önce mevcut Büyük Knezlik müessesesini yaflatmay› ye¤lediler. Çünkü böylece Alt›n Orda’ya karfl› sorumlu bir flah›s mevcut oluyordu. Alt›n Orda için bu flahs›n kim oldu¤u mühim de¤ildi, dolay›s›yla Büyük Knezlik, yarl›¤› en fazla hediye getirene verilirdi. Hatta bu unvan çeflitli seferler sat›labiliyor ve bir Büyük Knez fazla düflünülmeden bir baflkas› ile de¤ifltirilebiliyordu. Çünkü bu mevki için para ödemeye haz›r olan bir hayli knez bulunuyordu. Mo¤ol hakimiyetinin ilk yüzy›l›nda Büyük Knezleri s›k s›k de¤ifltirmek güçlü bir Rus knezli¤inin meydana gelmesine mani olmak için iyi bir metottu. Rus knezleri aras›ndaki çat›flmalar ve bu çat›flmalar›n Han nezdinde dile getirilmesi, Alt›n Orda’ya s›k s›k Rusya’n›n iç ifllerine müdahale imkan› sa¤l›yordu. Yüzy›l›n ilk çeyre¤inde, Alt›n Orda haraç toplama iflini kendi eline ald› ve bunun için bir memurlar teflkilat› kurdu. Fakat daha sonra bu ifli kendi halk›yla daha kolay bafla ç›kabilecek Rus knezlerine b›rakmay› uygun buldu.

Haraç Alt›n Orda en fazla harac› Rusya’dan al›rd›. Bu yüksek gelir olmaks›z›n devletin geliflmesine imkân yoktu. Haraç genelde mal olarak (de¤erli beyaz ay›, kunduz, samur ve tilki derileri) verilirdi. Bütün erkek nüfus haraç ödemekle yükümlüydü. 1257 y›l›nda Büyük Han Kubilay’›n emri ile ‹ran’da Baskak denilen haraç memurlar› bilhassa Muram, Ryazan, Suzdal ve Vladimir gibi Rus flehirlerini dolaflarak dislenicu denilen nüfus memurlar› vas›tas›yla haraç ödeyecek olanlar› tespit ettiler. Rus kroniklerine göre iki çeflit haraç mevcuttu: yasak ve tara¤a. Bütün din adamlar› ve onlara tabi olanlar haraçtan muaf tutulmufltu. ‹dil Bulgarlar›, Baflkurtlar gibi Türk boylar›n›n Müslüman din adamlar› da aynen haraç ve vergiden muaf idiler. Kilisenin hizmetinde bulunan zanaatkarlar, avc›lar, hizmetkarlar ve iflçiler baflka bir iflle görevlendirilemezdi. Türkler ve Mo¤ollardan al›nan vergilerle yabanc›lardan al›nan haraçlar aras›nda ay›r›m yapmak çok güçtür. Haraçlar genellikle Sabanluk (sapan vergisi) yom (posta masraf›) ve ulak (ulaflt›rma giderleri kulan (gider) adlar› alt›nda tahsil edilirdi. Bunun d›fl›nda ülkede seyahat eden prensler, elçiler vb. gibi kimselerin masraflar›n› karfl›lamak üzere Susun adl› bir vergi de al›n›rd›. Bunun d›fl›nda devletin gelirini köprü geçifllerinden al›nan köprülük ve gümrük resimleri teflkil ederdi. Ordunun masraflar› için bazen (kad›nlardan da) nimar (nemer) denilen özel vergilerin al›nd›¤› olurdu. Hristiyan evleri Bitikçi’ler taraf›ndan devaml› kaydedilir ve bunlar Daffar (Defter) adl› vergi defterlerinde muhafaza edilirdi.

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

Ticaret Alt›n Orda’n›n, Do¤u Avrupa’n›n orman ve av hayvanlar› yönünden zengin kuzeyi ve Karadeniz aras›nda olmas›; Akdeniz, Bizans ve ‹ran’la zengin bir ticaret hacmine imkan vermekteydi. Tabiî ki, K›r›m yüzy›llardan beri canl› mal mübadelelerinin yap›ld›¤› bir bölge olmufltu. Alt›n Orda, güney Rusya bozk›rlar›na ilk defa bir düzen getirmiflti. Dolay›s›yla da Karadeniz üzerinden Çin’e olan kara ticaret yolunun güvenli¤i tam manas›yla sa¤lanm›flt›. Alt›n Orda’da tüccarlar itibarl› bir duruma sahiptiler. Tüccarlara gösterilen bu alâka ve itibar, onlar›n sadece iktisadî faaliyetlerinden dolay› de¤ildi. Tüccarlar ayn› zamanda devletin ve e¤itim-ö¤retimin geliflmesine de önemli katk›larda bulunuyorlard›. Tüccarlar çeflitli vak›flar kurarak din adamlar› ile de iyi münasebetler kurmas›n› biliyorlar ve böylece ülkenin esas sahibi durumuna geliyorlard›. Tüccarlara verilen önem, onlar›n seyahatlerini kolaylaflt›rmak ve savafl zamanlar›nda onlar için özel flartlar kabul edilmesinden de anlafl›lmaktad›r. Mesela, savafl zamanlar›nda tüccar kervanlar›na cepheden geçme izni veriliyordu. Esir al›nan tüccarlar milliyetlerine bak›lmaks›z›n serbest b›rak›l›yordu. Ölen bir tüccar›n mallar›na el konulmaktan kaç›n›l›yordu. Mal de¤ifl tokuflunda Yunanl› tüccarlar önemli rol oynam›fllard›. Cenoval›lar ile Venedikliler, 1247’de K›r›m’da kendi kolonilerini kurduktan sonra, Kiyev’e kadar uzanm›fllard›. ‹spanya’dan göç etmifl olan Yahudiler de ticarete kat›l›yorlard›. Alt›n Orda’n›n düzenli dönemlerinde, devlet s›n›rlar› içinde fiyat farklar› da fazla de¤ildi. Ticaretin geliflmesi için belli bafll› mallar depolarda muhafaza ediliyordu. Mesela, XIV. as›rda Solgat (K›r›m)’ta böyle bir depo mevcuttu. K›pçak ülkelerinin mallar›, Karadeniz’deki limanlardan ihraç ediliyordu. Dolay›s›yla da ‹talyan ticaret temsilcilerinin burada olmas›na flaflmamak gerekir. Deniz afl›r› yap›lan ticaretin yan› s›ra Alt›n Orda’ya tabi Ruslar ve ‹dil boyundaki Fin halklar› ile de mal de¤ifl tokuflu yap›l›yordu. Öte yandan Mordva’lar›n (Burtas) Alt›n Orda’n›n önemli erzak kayna¤› oldu¤u bilinmektedir. Müslüman tüccarlar ülkenin kuzeyine giderek buralardan de¤erli samur ve sincap kürkleri al›rlard›. XV. Yüzy›l›n bafl›nda Litvanya’da Karadeniz ticaretine kat›lmaya bafllam›flt›. Vitold ile Toktam›fl aras›ndaki siyasî iflbirli¤i tüccarlar›n da rahatça mal de¤ifl tokuflu yapmalar›na imkan sa¤lam›flt›. Bu ticarette bilhassa Litvanya’da yerleflmifl olan Tatarlar önemli rol oynuyorlard›. Do¤u ile ticarette en önde gelen merkezlerinden birini Kiyev flehri teflkil ediyor ve bu flehir Tatar, Cenevizli ve Moskoval› tüccarlarla kayn›yordu. 1416’da bu flehrin Alt›n Orda taraf›ndan y›k›lmas› ticarete büyük sekte vurmufltu. Alt›n Orda’n›n yabanc› ülkelere ihraç etti¤i bafll›ca mallar flu maddelerden olufluyordu: Kürkler, öküz derileri ve baflka çeflit deriler, balmumu, arpa, dar› ve tah›l çeflitleri, peynir, flarap, Kuban’dan bal›k, at ve esirler (bilhassa Abaza ve di¤er Çerkez boylar›ndan). Bu ticarete ‹talyanlar›n d›fl›nda, Ermeniler, Suriyeliler ve Yunanl›lar kat›l›yordu. Tah›l, kumafl, peynir, tuz, gümüfl, bazen bal›k ve kürkler Anadolu’ya (Trabzon, Samsun ve ‹stanbul) sevk ediliyordu. Ayr›ca Karadeniz’deki liman flehirleri aras›nda da ticaret yap›l›yordu. ‹stanbul’a yollanan tah›l o kadar hayatî önem tafl›yordu ki, sevkiyat›n gecikti¤i veya savafl sebebiyle kesildi¤i anlarda açl›k bafl gösteriyordu. Ukrayna tah›l›, eski ça¤lardan beri Yunan yerleflim merkezleri için çok önemliydi.

53

54

Rusya Tarihi

K›pçak ülkeleri ile M›s›r aras›nda yap›lan ticarette en önemli yeri esirler tutuyordu. Bu Türk (ve Çerkez) esirler, daha sonra Memlük ülkesinde çok yüksek mevkilere ulaflm›fllard›. Esir nakliyesi, Müslüman tacirlere yasakland›¤› için bu ifl Cenevizliler taraf›ndan yap›l›yordu. 1402 y›l›nda ‹skenderiye’ye yollanan esirlerin say›s›n›n y›lda iki bin kadar oldu¤u tahmin edilmektedir. Orta ve Do¤u Avrupa’da Alt›n Orda’dan gelen her çeflit mala Tatar mal› deme al›flkanl›¤› yayg›nd›. Fakat asl›nda ipek Çin’den ve baharat ise Hindistan’dan geliyordu. Hindistan’a ise de¤erli kürkler ve atlar sat›lmakta idi. Alt›n Orda, ihracat›n›n karfl›l›¤›nda alt›n paradan daha çok mal al›yordu. Mesela Kefe Liman›’na her çeflit kumafl, hal›, alt›n, iplik, ipek, pamuklu kumafllar ve su testileri getirilmekteydi. Alt›n Orda’ya ayr›ca Harezm’den kumafllar, Çin ve ‹ran’dan porselen ve ipek, Buhara’dan pamuk ve hal›, Hindistan’dan ise inci ve mercan gelirdi. Deniz yolu ile gelen ithal mallar› limanlarda gümrüklenirdi. Alt›n, gümüfl ve inciler gümrü¤e tâbi de¤ildi. Gümrük dairelerinde ekseri yabanc›lar bulunurdu, çünkü Türkler ve Mo¤ollar o devrin dünya ticareti hakk›nda fikir sahibi de¤illerdi.

Ulafl›m ve Posta Ülkede ticaretin geliflmesi ve devlet düzeninin korunabilmesi için ulafl›m sisteminin iyi bir flekilde çal›flmas› gerekiyordu. Alt›n Orda bu hususta hakl› bir flöhrete sahipti. Seyahatler çok iyi bir flekilde organize ediliyordu. Her ne kadar yollar tafl döfleli de¤ilse de, güzergahlar tespit edilmifl olup, bu güzergâhlardan geçen yollar yüzy›llar sonra da bilinmektedir. Seyahat etmek için genellikle araba kullan›l›rd›. ‹ki veya dört tekerlekli bu arabalara Telegen veya Ar(a)ba denirdi. Araban›n üstü seyahat edeni koruyacak flekilde keçe ile kapl› olurdu (yurtlardaki gibi). Bu arabalarda insan yiyip-içmek ve yazman›n d›fl›nda uyuyabilirdi. Bu arabalar birkaç at (en fazla befl) taraf›ndan çekilir, arabac› da atlardan birine binerdi. Bunun d›fl›na öküz, deve gibi hayvanlar›n çekti¤i arabalar da mevcuttu. Yabanc›lar, istedikleri gibi seyahat edebilirlerdi. Genelde sabah namaz› ile yola ç›k›l›r ve kuflluk vaktinden ö¤lene kadar istirahat edilir, ö¤leden sonra ise akflama kadar yola devam edilirdi. ‹stirahat esnas›nda hayvanlar otlamaya b›rak›l›rd›. Belli bafll› nehirlerde yolculuk gemi ile yap›l›rd›. Saray ile ‹dil üzerindeki Sarayc›k aras› sekiz-on günde gemi ile kat edilirdi. Nehir tafl›mac›l›¤› Amu Derya ve Kur üzerinde de mevcuttu. Ruslar da ‹dil üzerinde gemi ile seyahat ederlerdi. K›fl aylar›nda ise donan nehirler üzerinden k›zaklarla geçilirdi. Fakat buzun k›r›lmas› büyük kazalara da sebep olurdu. Yam (Posta) teflkilat›, Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun ve Alt›n Orda’n›n en parlak kurulufllar›ndan biri idi. Ülkenin her taraf›na ulaflan resmî posta ba¤lant›lar› mevcuttu. Bu yollar vas›tas›yla Han’›n emirleri ve ayn› zamanda elçiler de ulaflt›r›l›r; haberleflme sa¤lan›rd›. Bozk›rlar, düz bir alanda olduklar›ndan bilhassa bu nevi ulafl›ma uygundu. Posta teflkilat›n›n kendine has bir memurlar zümresi mevcuttu. Yamç› (posta müdürü), köprücü ve yol raçu (köprü ve yol memuru), tuktaul (yol göstergelerine bakan memur), gemici (nehir seyr seferi için görevli memur), sahil muhaf›z› ve yurtçu (posta noktalar› için sorumlu memur) bu posta teflkilat›n›n belli bafll› memurlar› idi. Her yerde ikamet için posta misafirhaneleri (Arapça: zaviye) kurulmufltu. Bu misafirhanelerde yaln›zca koflum hayvanlar› bulunmaz, seyyahlar ihtiyaçlar›n› da buralardan temin ederlerdi. Prens ve prenses gibi ileri gelen flah›slar, bir

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

devlet memurunun refakatinde seyahat ederlerdi. Bu onlara verilen de¤eri göstermek için yap›l›rd›. Çünkü Batu döneminden itibaren memleket soygunculardan temizlenmiflti. Eskiden ticaret ve posta için önemli yollardan biri Saray’la Orta Asya aras›nda idi. Bu yol ‹dil ve Hazar Denizi üzerinden Ürgenç’e geçer, oradan Hotan ile Buhara’ya ulafl›rd›. Saray flehrinden Azak ve Sudak’a da ba¤lant› vard›. M›s›r’a giden yol ise Karadeniz’den ‹stanbul’a, oradan da ‹skenderiye’ye ulafl›r ve bir ay sürerdi. Kafkasya, Alt›n Orda himayesine girince Anadolu Selçuklular›n›n elçileri fiamah› ve fiirvan üzerinden Saray’a ulafl›rd›.

El Zanaatlar› Alt›n Orda’da el sanatlar› çok yayg›nd›. Bunlar hakk›ndaki bilgilerimizi yap›lan arkeolojik kaz›lardan elde ediyoruz. Mesela: Yeni Saray flehrinde s›rf el zanaatlar› ayr›lm›fl bir mahallenin mevcudiyeti bilinmektedir. Madencilik geliflmifl olup burada para da bas›lmaktayd›. Seramik endüstrisi de geliflmifl olup, tu¤la ve seramik de imal ediliyordu. Hammadde yetersizli¤inden dokumac›l›k fazla geliflmemiflti. Ancak keçe imalat› yayg›nd›. Bunlar›n yan›nda dericilik de bir hayli geliflmiflti. El zanaatlar› ve imalat›n ne flekilde teflkilatland›r›ld›¤› hususunda bilgimiz k›s›tl›d›r. Loncalar›n mevcudiyetini gösteren baz› emareler mevcut olup demirciler, kap-kaçak imalâtç›lar›, bak›rc›lar, iplikçiler, inflaat ustalar›, kürkçüler, marangozlar, kuyumcular, terziler, ayakkab›c›lar ve eyer imalatç›lar› belli bafll› meslek erbab› say›l›yordu. Tabiî ki, Alt›n Orda’da imalat halk›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetmedi¤i için ithalata da önem verilmiflti. Kafkasya’dan bilhassa metal eflya, Suriye ve M›s›r’dan ise cam eflya gelirdi. Kaz›larda seramik ve toprak, fayans ve kemik kaplar, tabak-çanak, tava, flifle (bir k›sm› gümüflle ifllenmifl), sürahi, kadeh, üzerine hayvan figürleri ifllenmifl alt›n fincan, alt›n ve gümüflten kepçeler (k›m›z için), tepsi, vazo gibi eflyalar bulunmufltur. Bunun d›fl›nda kilitler, lambalar, gece lambalar›, kancalar, çakmak tafllar›, ocaklar (normal veya hava çekiflli), kemik i¤neler, dü¤meler, yüzükler, iplikler, örekeler, b›çaklar, baltalar, çapalar ve mürekkep hokkalar› da vard›r. Bunlar›n d›fl›nda her gün kullan›lan giyim eflyalar› da mevcuttu. Ayakkab›lar at derisinden hortumlar ise öküz derisinden imal ediliyordu. Halk›n kulland›¤› seramik eflyalar, k›z›l balç›ktan olup ekserisi s›rlanmam›flt›. Fakat bunun yan›nda üzeri süslemelerle bezenmifl seramik eflyalar da mevcuttu. Her mesle¤in kendine has ifl aletleri vard›. Mesela: çivi, metal tel, kanca, testere, bile¤i tafl›, flakul, olta, kilit, demir zincir, kazan, sacaya¤›, silahlar, sar› veya kemikten b›çak saplar› da bu kaz›larda bulunmufltur. Kaz›larda çok say›da süs eflyas› da ele geçti. Yüzükler, boyun ba¤lan, inci küpeler, kolyeler, bilezik ve bunun d›fl›nda alt›n, gümüfl süsler mevcuttu. Çocuklar için düdük, renkli camlar veya kemik oyuncaklar da kaz›larda bulunmufltur.

Köy Ekonomisi Mo¤ollar göçebe olduklar›ndan K›pçak ülkesine geldiklerinde, ekicilik mühim rol oynam›yordu. Toprak verimli olmas›na ra¤men, bu¤daydan ziyade arpa, sebze ve meyve yetifltiriliyordu. Bunun için afla¤› ‹dil’de ve Aktübe’de sulama kanallar› yap›lm›flt›. Bu kanallar›n Türkistan’›n tesiri ile yap›lm›fl olmas› gerekir. Fakat sebze ve üzüm istihsali de havan›n fazla sert olmas› dolay›s›yla fazla de¤ildi. Ancak ‹dil Bulgarlar›n›n ülkesinde, Harezm’de Kuzey Kafkasya ve K›r›m’da tah›l, meyve ve sebze yetifltiriliyordu. Ayr›ca K›r›m’da ar›c›l›k çok geliflmiflti.

55

56

Rusya Tarihi

Resim 2.3 Göçebeleri yaflad›¤› “yurt” ad› verilen konutlar› Kaynak: Nadir Devlet’in Empires in Europe adl› eser (‹stanbul 2002) s. 47.

XV. as›rda art›k Mo¤ollar da bahar mevsiminde topra¤› ekmeye bafllam›fllard›. Bu ekilen yerlerin sahibi yoktu. Buna ra¤men bir t›mar sisteminin mevcut olmas› muhtemeldir. Tar›m ne kadar az geliflmiflse, hayvanc›l›k da o kadar fazla geliflmiflti. Konar göçer hayat süren halk, hayvanlar› yaz›n ‹dil veya baflka nehirlerin k›y›lar›ndan kuzeye, k›fl›n ise güneye indirirlerdi. Çok say›da at sürüleri mevcuttu ve atlar erkekler taraf›ndan sa¤›l›r ve ekflitilerek k›m›z yap›l›rd›. S›¤›rlar kad›nlar›n sorumlulu¤unda idi. Alt›n Orda s›¤›rlar› ‹talyan pazarlar›na sat›l›rd›. Deve sürülerinin bir k›sm› ise ‹ran’a ihraç edilirdi. Koyun ve keçilerden süt ve yün elde edilirdi.

B‹L‹M, KÜLTÜR VE SANAT Fikir hayat›n›n Alt›n Orda’daki durumu ve bilimin önemi hakk›nda bir fley söylemek oldukça zordur. Bilimsel veya edebî faaliyetler hakk›nda ülkenin kenar bölgelerinde, yani Harezm’de baz› örnekler bulunmaktad›r. ‹stanbul kütüphanelerinde Alt›n Orda döneminin baz› eserlerine rastlamak mümkündür. Yaz› sanat›n›n geliflmifl oldu¤u mezar tafllar›ndaki yaz›tlardan anlafl›lmaktad›r. E¤itim sistemi hakk›nda ise elimizde hemen hemen hiçbir bilgi mevcut de¤ildir. Ancak birkaç yazar›n, Berke, Özbek ve Cani Bey’in Saray’da etraflar›na çok say›da bilim adam›n› toplad›klar›na dair verdikleri haberler mevcuttur. Bunlar aras›nda mant›k ve t›p âlimi Numaneddin el-Harezmî’nin ad› geçmektedir. Alt›n Orda’da dinî ilimlerin yan›nda t›p da çok ilerlemiflti. Bu sayede fiamanizm’e ve hurafelere ba¤l› tedavi usulleri k›sa zamanda terk edilmiflti. T›p merkezi Harezm olmufltu. Bu flehirde bir flifahane mevcuttu. Daha önce ad› geçen el-Harezmî Yeni Saray’da bir flifahaneyi yönetiyordu. Alt›n Orda’da belki de et tüketiminin fazlal›¤› dolay›s›yla en yayg›n hastal›klardan biri nikris (gut ) idi. Bu nevi hastalar›n bacaklar› flifler ve yürümekte çok zorluk çekerler.

fiehircilik Alt›n Orda’da fikrî hayattan ziyade teknik ilimlerin çok daha fazla desteklendi¤i ve mükafatland›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. K›pçak ülkesine henüz Mo¤ollar gelmeden önce ‹dil Bulgarlar›nda (daha önce Hazarlarda) inflaat tekni¤i bir hayli ilerlemiflti.

57

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

Tabiî ki, Mo¤ollar›n K›pçak ülkesine gelmesiyle onlarla birlikte Orta Asya’dan ve M›s›r’dan (siyasî münasebetler geliflince) bir hayli usta geldi. Onlar da endüstrinin geliflmesinde katk›da bulundular. Böylece yerli ve yabanc› ustalar sayesinde Saray flehri gibi flehirler infla edilebildi. Umumiyetle Orta Asya’dan gelen Türk ve Mo¤ollar, çad›r flehircikleri kurarlar ve buralarda ikamet ederlerdi. ‹flte bu çad›r flehirciklerinin kuruldu¤u yerler, sonradan yerlerini tu¤ladan infla edilen evlere terk ettiler. Alt›n Orda flehirleri, Orta Asya’daki Müslüman flehirlerine benzemekteydi. fiehirde bir merkez (Farsça; kuhandiz, Rusça: kreml) ve mühim bir yerinde de yabanc› tüccarlar›n yerleflti¤i bir mahalle bulunurdu. fiehrin etraf› ise genellikle bir sur veya hendekle çevrili olurdu. Yazl›klar flehrin d›fl›nda bulunurdu. Zanaatkarlar›n imalathaneleri flehrin belli bir yerine yerlefltirilmiflti. Kamu yarar›na hizmet eden yap›lar›n aras›nda Saray flehrinde, Aktübe ile ayn› yükseklikte büyük bir su deposu (yede¤i ile) mevcut olup, bu depo endüstri kurulufllar›na ve bir hamama yetecek kadar bas›nçl› su veriyordu. ‹dil’den al›nan su ise evlerin su ihtiyac›n› temin ediyordu. Bu sulama sistemi Türkistan’da kullan›lan sulama sistemini and›r›yordu.

Kreml (sur). Rusçada flehri çevreleyen sur anlam›nda kullan›l›r. Orta ça¤larda genelde bütün flehirleri çevreleyen sur veya hendekler bulunurdu. Moskova kreml’i kremlin olarak bilinir. Bunun d›fl›nda Novgorod, Astrahan ve Kazan kreml’leri hala sa¤lam durumdad›rlar.

Ev ‹nflas› ve Dekorasyon Mo¤ol ve Türkler, K›pçak ülkesine geldiklerinde kendileri ile birlikte Yurt ad› verilen çad›rlar›n› da getirmifllerdi. Bu çad›r›n kendine has özelli¤i vard›. Yurtlar, yuvarlak ve tepesi kubbe fleklinde olup, tepesinde yuvarlak bir aç›kl›k vard›r. Bu duman›n ç›kmas›na yarard›. Çad›r›n kenarlar› beyaz keçe ile (bazen siyah) örtülüdür. Ya¤murdan korunmak üzere bu keçe kireç, kemik unu ile s›van›rd›. Bu yurtlar bir defaya mahsus infla edilir, baflka bir yere gidilece¤i zaman, sökülmeden öküzle çekilen arabalara yüklenirdi. Bu flekilde Mo¤ollar bir yerden baflka bir yere kolayl›kla göç edebilmekteydiler. SIRA S‹ZDE kap›s› bir Uzun müddet kal›nacaksa, yurtlar topra¤a yerlefltirilirdi. Çad›rlar›n keçe ile örtülür, kap› güneye bakard›. Yurdun içinde erke¤in yeri kap›ya bakacak flekilde kuzeyde olurdu. Solunda (do¤uda) ise kad›n yer al›rd›.D Çad›r›n yan›nda ise Ü fi Ü N E L ‹ M araba ve erzaklar bulunurdu, ileri gelenlerin han›mlar›n›n çok say›da çad›rlar› mevcut olup ayn› flekilde Han’›n efllerinin de iki yüze yak›n çad›rlar› vard›. S O R U Çad›rlar sahibinin maddî durumuna göre de¤iflik büyüklüklerde ve oldukça kullan›fll› olurlard›. En büyük çad›r› ise Han’›n resmi kabullerde kulland›¤› çad›r teflkil ederdi. Arap co¤rafyac› ‹bn Battuta’n›n ifadesine göre buD ‹çad›r K K A T uzaktan bir tepe gibi görünmekte, üstü ise alt›n plakalarla kapl›yd›. Alt›n Orda tabirini de bundan geldi¤i hususunda bir görüfl bulunmaktad›r. Bu büyük çad›r›n içindeki alt›nla SIRA S‹ZDE ifllenmifl gümüfl kapl› dört a¤aç sütun (kolon) çat›y› tafl›maktayd›. Ayn› metallerle kapl› olan sütun bafll›klar› her ziyaretçinin dikkatini çekmekteydi. Han’›n set üzerinde duran a¤aç taht› da alt›nla ifllenmifl gümüflle kapl› idi. Taht›n ayaklar› ise saf AMAÇLARIMIZ alt›ndan olup, taht›n her yeri k›ymetli tafllar ve incilerle süslenmiflti.

N N

K ‹ T A Avrasya P Alt›n Orda döneminde siyasi, ekonomik ve sosyal hayat için Nadir Devlet’in Fatihi Cengiz Han adl› eseri ile ayn› yazar›n Alt›n Ordu makalesine bakabilirsiniz.

SONUÇ

TELEV‹ZYON

‹slâamiyet ve Ön Asya’n›n ‹slami kültürü, K›pçak ülkesini zapt eden bu Türk ve Mo¤ol halklar›na çok derin tesirlerde bulunmufltur. ‹slamiyet’i 922’de kabul eden Bulgar Türklerinden sonra, K›pçak ülkesine gelen Türk ve Mo¤ol fatihlerinin yerli ‹NTERNET Müslüman unsurlarla kaynaflmas› ile ortak bir ‹dil-Türk kültürünün oluflmas›n› sa¤-

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

58

Rusya Tarihi

lam›flt›r. Alt›n Orda Devleti’nde Mo¤ollar›n kendilerine has bir kültür hayat›ndan bahsedilemeyece¤i için Ruslar üzerindeki etkileri genellikle ‹slamî yaflay›fl tarz›nda olmufltur. Di¤er yandan Ruslar›n “Tatar boyunduru¤u” dedi¤i bu Alt›n Orda hakimiyet dönemi, Rus kurumlar›n›n ve devletinin ortaya ç›kmas›nda da bir tak›m etkilerde bulunmufltur. Dikkatle incelendi¤inde yönetimde, ekonomide, dilde, etnik yap›da bu etkileri görmek mümkündür. Gumilev gibi tan›nm›fl tarihçiler Rus tarihindeki bu gerçe¤i vurgulayarak, Bozk›r ile Ruslar›n ba¤lar›n›, her ikisinin asl›nda Avrasyal› olma ihtimalini gündeme getirmifllerdir. Alt›n Orda Cengiz’in varislerinin kurdu¤u (Alt›n Orda, ‹lhanl›, Ça¤atay ve Yuan) en uzun ömürlü imparatorluk olmufltur. XVI. Yüzy›l›n bafl›nda Alt›n Orda çökerken ‹dil havzas›nda kültürel, etnik ve dilsel unsurlar geliflimlerini tamamlam›flt›r. Bugünkü Do¤u Avrupa bölgesinde reddedilemeyecek bir Türk faktörü, yani Tatar, Baflkurt ve Çuvafl gibi uluslar bir flekilde Alt›n Orda’n›n varisleri konumuna gelmifllerdir.

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

59

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

N A M A Ç

3

Cengiz Han’›n torunu Batu Han taraf›ndan kurulufl safhas›nda Alt›n Orda’n›n Rus, di¤er Türk ve de¤iflik halklarla mücadelesinin yorumunu yapabilmek. On üçüncü yüzy›lda bütün Avrasya’y› hakimiyeti alt›na alan Cengiz Han’›n ölümünden sonra bu büyük imparatorluk dört o¤lu aras›na paylafl›ld›. Torunu Batu Han ise babas›n Cuci’den miras kalan bölgeyi fetihleri ile geniflleterek bugünkü Avrupa Rusya’s›, Bat› Sibirya, Kuzey Kafkasya ve K›r›m Yar›madas›’nda Alt›n Orda Devletini kurdu. Türk kökenli K›pçak, Peçenek, Tatar, Baflkurt, Çuvafl; Burtas gibi Fin-Ogur halklar›; Ruslar ve di¤er halklar›n yaflad›¤› Alt›n Orda’da neredeyse 250 y›l hakimiyetini sürdürdü. Bu dönemde de¤iflik Rus knezlikleri aras›nda Moskova öne ç›kt›. Ruslar Alt›n Orda Devleti egemenli¤i sürecinde siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda bu yönetimden çok etkilendiler. Dolays›yla bu dönemden Ruslar bir hayli fleyi miras ald›lar. Yani devlet ve ulus olarak geliflmelerinde Alt›n Orda döneminin Rus ulusuna etkisi inkar edilemez.

¤er Rus knezliklerini ve di¤er halklar› s›rf vergiye ba¤lamakla yetinmesi ve iç iflleri ile dini faaliyetlerinde tam özgürlük vermesi bir zaaf olarak ortaya ç›kt›. Her ne kadar knezleri baflkent Saray belirliyorsa da, Ortodoks kilisesi halk› serbestçe etkileyebiliyordu. Alt›n Orda’n›n güçlü zamanlar›nda vergi toplamak veya de¤iflik halklar› kontrol alt›nda tutmak sorun de¤ildi. Ancak merkez Rus knezlerinin kendi ordular›n› güçlendirdiklerini pek fark etmedi, di¤er taraftan ‹ran’daki kardefl ‹lhanl› Devleti ile Kafkasya için savaflmak, Orta Asya’dan gelen Emir Timur’la savafllardaki ma¤lubiyetler Alt›n Orda Devletini zay›flatt›. Ayr›ca Saray’da taht kavgalar›, yeni Hanl›klar›n ortaya ç›kmas› ile birlik sona ermifl, çok bafll›l›k dönemi bafllam›flt›. Ruslar bu durumdan çok iyi yararland›lar ve Moskova Büyük Knezli¤inin liderli¤inde Alt›n Orda’ya büyük darbeler vurdular ve sonunda Alt›n Orda kendili¤inden ortadan kalkt›.

N A M A Ç

4

Alt›n Orda Hanlar› ile Rus Knezlerinin (beylerinin) iliflkilerini aç›klamak. Ruslar bugünkü co¤rafyalar›nda X. Yüzy›lda ortaya ç›kmaya bafllad›klar› dönemde asl›nda burada bafll›ca Fin-Ogur halklar› ile de¤iflik Türk kabilelerinin yaflad›¤› bilinmektedir. VII.Yüzy›lda ‹dil (Volga)-Kama Irmaklar› boyunda bir Bulgar Devleti mevcuttu. Hazar Devleti’nin de bu bölgede etkisi çok güçlüydü. Daha sonra IX. Yüzy›lda Orta Asya’dan baflka bir Türk kabilesi K›pçaklar geldi. Onlar› Peçenekler takip etti. Ticaret ve baflka maksatlarla yaflayan di¤er halklarla birlikte Türk soylular›n etkisi güçlüydü. Batu Han ordular›nda Türk kökenli Tatarlar›n bulunmas› ve onlar›n di¤er Türk boylar› ile kaynaflmas› Karadeniz’in kuzeyindeki bu bölgeyi adeta Türklefltirmiflti. Ruslar ise siyasi birliklerini kurduktan sonra ve Alt›n Orda’n›n y›k›lmas›yla bu co¤rafyaya ancak birkaç yüzy›lda hakim oldular. Büyük Rus Devletinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve Alt›n Orda’n›n nas›l y›k›ld›¤›n› aç›klamak. Alt›n Orda Devletinin y›k›lmas›nda iç ve d›fl etkenler oldu¤u flüphesizdir. Baflta Deflt-i K›pçak bozk›rlar›nda el geçirdi¤i ‹dil Bulgar Devleti, di-

Alt›n Orda döneminde sosyal s›n›flar, devlet yönetimi, ekonomik yap›s›, kültürü ve sanat›n› de¤erlendirmek. Alt›n Orda dönemindeki hayat›n çeflitli unsurlar› hakk›nda bilgi vererek bu devleti yönetenlerin s›rf at s›rt›nda gelen çapulcular olmad›¤›n› vurgulamak gerekli. fiüphesiz bu co¤rafyaya gelen Türk ve Mo¤ol unsurlar›n ço¤unlu¤u göçebe idi. Ancak burada çeflitli halklar›n co¤rafi flartlar›n da zorlamas›, yani k›fl›n kuzeyde 7-8 ay gibi uzun sürmesi nedeniyle, yerleflik hayata geçtiklerini gördüler. Dolays›yla göçebelerde olmayan tar›m burada çok geliflmiflti. Ayn› flekilde besicilik, uzun k›fl günlerinde evde bulunmaktan çok geliflmifl bir el sanat› gelene¤i oldu¤u da anlafl›lmaktad›r. Yerleflik hayat›n gere¤i olarak da ev, ah›r, konaklama yerleri binalar infla edilmekte idi. Buna ba¤l› olarak marangozluk gibi zanaatlar geliflmiflti. Örnek olarak Alt›n Orda hanlar› Eski Saray (Saray Batu) ve Yeni Saray (Saray Berke) gibi flehirler kurdurmufllard›r. Bu flehirlerde ibadet yerleri, kervansaraylar gibi çeflitli maksatlarla kullan›lan yap›lar da mevcuttu. K›sacas› Alt›n Orda ticareti, zanaat›, tar›m ve hayvanc›l›¤› ile döneminin ileri bir toplulu¤una sahipti.

60

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Alt›n Orda’n›n kurulaca¤› bölgeleri ele geçiren Cengiz Han’›n torunu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Cuci Han b. Ça¤atay Han c. Ögedey Han d. Orda Han e. Batu Han 2. Afla¤›daki meydan savafllar›ndan hangisinde Mo¤ollar düflmanlar›na son darbeyi vurmufllard›r? a. Kalka b. Sudak c. Saray d. Kulikovo Pole e. Kundurca 3. Afla¤›dakilerden hangisi Alt›n Orda’n›n hakimiyeti alt›na ald›¤› topluluklardan biri de¤ildir? a. K›pçak b. Rus c. Bulgar d. Macar e. Burtas 4. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Mo¤ol ordular› taraf›ndan iflgal edilmemifltir? a. Gürcistan b. K›r›m c. Polonya d. Arnavutluk e. Rusya 5. Afla¤›daki Rus Knezliklerinden hangisi Alt›n Orda’n›n 250 y›ll›k hakimiyeti döneminde yükselerek Büyük Knezlik olmufltur? a. Kiyef b. Novgorod c. Moskova d. Rostov e. Suzdal

6. Alt›n Orda’n›n da¤›lma sürecinde ortaya ç›kan afla¤›daki hanl›klardan hangisi Büyük Moskova knezli¤i taraf›ndan 1783’e kadar yok edilememifltir? a. Kazan b. Astrahan c. K›r›m d. Kas›m e. Sibir 7. Alt›n Orda’ya son darbenin vuruldu¤u tarih afla¤›dakilerden hangisidir? a. 1241 b. 1391 c. 1395 d. 1480 e. 1502 8. Alt›n Orda’da vergi toplayan memurlara ne ad verilirdi? a. Baskak b. Daruga c. Noyan d. Tarhan e. Yalavaç 9. Alt›n Orda’da posta teflkilat›na ne ad verilirdi? a. Telegen b. Yam c. Tuktaul d. Yurtçu e. Raçu 10. Afla¤›dakilerden hangisi Alt›n Orda’n›n ihraç etmedi¤i mallardan biridir? a. At b. Çay c. Köle d. Kürk e. Balmumu

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

61

Okuma Parças› Alt›n Orda’da Tatarlar›n Hayat› Bu bölgede (‹dil boyu) atlar çok ve fiyatlar› düflüktü. Çok iyi bir at elli ile altm›fl yerli dirhem de¤erindeydi. Bu ise takriben Kuzey Afrika para birimine göre bir dinara gelmekteydi. (Bir dirhem 3,2 gr. civar›nda idi. Dinar ise bugün bir hayli ülkede para birimi olarak kullan›lmaktad›r. Yazar›n ifadesine göre 50-60 dirhem bir dinar etti¤ine göre, bugünkü para birimi ile 16 ile 17 bin T eder). Bu atlar M›s›r’da i¤difl at denilen cinse benzer. Halk geçimini bunlardan sa¤lar. Bu atlar bizde (Kuzey Afrika’da) koyunlar gibi çok, hatta daha fazla miktardad›rlar. Bir Türk bu atlar›n binlercesine sahiptir. Burada yaflayan Türklerin kendilerine göre bu konuda bir âdeti vard›r. Han›mlar›n›n bindikleri arabalar›n üzerine uzunlamas›na konulmufl ve bir kulaç (170 cm. civar›nda) uzunlu¤unda tahta ile ba¤lanm›fl ve araban›n aksine tutturulmufl (s›k›flt›r›lm›fl) bir sopa koyarak üzerine keçeden örtüler sererlerdi. Hatta baz›lar›n›n üzerinde on veya daha fazla örtü görmüfltüm. Bu atlar (genellikle) Hindistan’a götürülürdü. Kervanlarda takriben alt› bin hayvan bulunurdu. Her tüccar yüz ile iki yüz aras›nda ata sahipti. Tüccarlar her elli at için bir çoban tutarlard›. Bu çobanlar atlar›n yan›nda kal›r ve koyunlar gibi otlamaya salarlard›. Çoban›n kendisi bir at›n üzerinde, bir elinde kement ile kamç› bulunurdu. fiayet bir tanesini yakalamak isterse, at›n› o hayvan›n yan›na sürer, kemendi boynuna savurur, hayvan› kendine do¤ru çeker, yakalad›¤› hayvan›n üstüne biner ve di¤erini otlamaya b›rak›rd›. Tüccarlar Hint Vadisi’ne (Sind) gelince, atlar› kuru otla beslerler, çünkü Hindistan’›n bitkileri (ot veya) arpan›n yerini tutmazd›. Üstelik birçok hayvan da yolculuk s›ras›nda ya ölür ya da çal›n›rd›. Hindistan’da fieflnagar denilen yerde, bit ata yedi gümüfl dinar ödenir, ülkenin merkezinde bulunan Multan’da da bu miktarda ücret verilirdi. Eskiden soktuklar› mal›n dörtte birini (gümrük vergisi olarak) ödemek zorundayd›lar. Fakat Hindistan’›n (Müslüman bölgesinin) hakimi Muhammed, bu usulü kald›rm›fl ve Müslüman tüccarlardan ancak sadaka, kafir tüccarlardan ise onda bir vergi alma usulü getirmiflti. Buna ra¤men tüccarlar, bir at› en az›ndan alt› yüz (gümüfl) dinara satt›klar› için Hindistan’da büyük kazançlar elde ediyorlard›. Bu miktar Kuzey Afrika’daki yirmi befl alt›n dinara gelmektedir. Genellikle tüccarlar, bu miktar›n iki veya üç mislini elde ediyorlard›. Gerçekten de iyi cins atlar befl yüz veya daha yüksek fi-

yatlara sat›l›yordu. Hintliler, bu atlar› sadece yar›fl için sat›n al›yorlard›. Savafllarda z›rh tafl›d›klar› için, atlara da z›rh tak›yorlard›. Onlar at›n güçlü ve süratli olmas›na önem veriyorlard›. Yar›fl için kullan›lan atlar Yemen, Uman ve Fars (‹ran)’tan temin edilirdi. Bu nevi atlar bin ile dört bin dinar aras›nda sat›l›yordu. Bu ülkedeki Tatarlar›n kad›nlara hürmeti dikkate flayand›r. Kad›nlar erkeklerden üstün durumdad›rlar. Soylu birinin han›m›n› ben ilk defa Eski K›r›m’dan (K›r›m Yar›madas›’nda) hareket ederken gördüm. Emir Saltiya’n›n efli çok de¤erli mavi bir örtü ile döflenmifl bir arabada idi ve (araban›n üstündeki) çad›r›n penceresi ile kap›s› aç›kt›. Hatun’un çevresinde seçkin güzellikte dört nedimesi (itibarl› bir kad›n›n arkadafl›) bulunuyordu. Emirin kap›s›na yaklafl›nca kendisi ve otuz kadar nedimesi arabalardan indiler. Nedimeler prensesin elbisesinin uçlar›ndan tutarak bunun yerde sürünmemesini sa¤l›yorlard›. Böylece hatun da rahatça hareket edebiliyordu. Emirin yan›na geldi¤inde (emir) yerinden kalkt›, onu selamlad› ve yan›na oturttu; nedimeler de onun çevresini kuflatt›lar. K›m›z getirildi. Hatun bir kaba k›m›z döktü, Emirin önünde diz çökerek ona ikram etti. Sonra ise yemekler geldi. Hep beraber yenilip içildi. Emirler, han›mlar›na böyle muamele etmektedirler. Hükümdar han›mlar›ndan daha sonra bahsedece¤im. Kaynak: 13. Yüzy›l Arap seyyah› ‹bn Adüzzahir (bkz. Tieshausen,I, s. 54 vd.’naklen B. Spuler, Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland, 123-1502, (Leipzig 1943). Saray fiehri Saray flehri, genifl bir ovaya dikkate de¤er bir flekilde yay›lm›fl olan çok güzel bir flehir idi. fiehrin nüfusu oldukça kalabal›k olup, güzel pazarlar› ve uzun yollar› vard›. Bir gün refakatçilerden biri ile flehri atla geçtik ve ne kadar genifl bir sahaya yay›lm›fl oldu¤unu gördük. Gidece¤imiz yer flehrin öbür ucundayd›. Sabah›n erken saatinde yola koyulduk, ancak ö¤leden sonra flehrin di¤er ucuna varabildik (bir at›n saate 20 km. yol ald›¤›n› varsayarsak, alt› saatte 120 km’lik bir yol kat etmifl olabilir). Orada ö¤len namaz›n› k›ld›k ve yemek yedik. Günefl batt›¤›nda tekrar ikametgâh›m›za geri döndük. Bir seferinde flehri bir uçtan öbür uca kat ettik. Gidip gelmek yar›m gün al›yordu (demek ki 60 km. civar›nda) Evler birbirine bitiflik olup, flehirde harabe yoktur.

62

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› fiehirde on üç Cuma Camii ve bir hayli mescit bulunmaktad›r. fiehirde de¤iflik milli unsurlar›n yaflamalar›na ra¤men, bölgenin esas ahalisini Mo¤ollar teflkil etmektedir. Ülkenin efendisi say›lan Mo¤ollar›n baz›lar› Müslümand›. Onlardan sonra Aslar (Ossetin) gelir ki bunlar da Müslümand›rlar. K›pçaklar, Çerkezler, Ruslar ve Rumlar ise Hristiyan’d›r. Her birinin özel pazar› bulunur ve kendine ait bölgede yaflamaktad›rlar. Tüccarlarla her iki Irak’tan (Irak-Arap ve Irak-Fars), M›s›r’dan, Suriye’den ve di¤er ülkelerden gelen yabanc›lar güvenlik için flehrin surla çevrili k›sm›nda yaflarlar. fiehrin hakiminin (yöneticisinin) yaflad›¤› saraya Alt›n Tafl denilir... Özbek Han, her Cuma oradaki bir bilgini veya imam› ziyaret eder, fakat o flah›s han›n önüne ç›kmaz ve önünde aya¤a kalkmaz. Han onun karfl›s›nda oturur. Onunla çok dostça ve alçak gönüllü davranarak konuflur, Han’›n karfl›s›ndaki bir fleyh ise Han’a hiç de alçak gönüllü davranmaz. Fakat fakirler, muhtaçlara ve seyyahlara Han’a gösterdi¤i muamelenin tam tersini gösterir. O onlar›n sözlerine önem verir, onlarla dostça konuflu ve onlar› ödüllendirir. O beni de çok iyi karfl›lad›. Allah ondan raz› olsun!

1. e 2. a 3. d 4. d 5. c

6. c

7. d

8. a 9. b 10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Batu Han’›n Baflar›lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kafkasya ve Deflt-i K›pçak’a Sefer” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Batu Han’›n Nihai Zaferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Batu Han’›n Nihai Zaferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Velikorus (Büyük Rus) Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Velikorus (Büyük Rus) Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Velikorus (Büyük Rus) Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Siyasi ve Sosyal Yap› (Vergiler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ekonomik Yap› (Ulafl›m ve Posta)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ekonomik Yap› (Ticaret)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Cengiz Han’› ortaya ç›kt›¤› tarihlerde bugünkü Rusya’n›n Avrupa k›sm›nda Moskova, Yarasolav, Kiyev, Çernigov, Yaroslov gibi flehir devletçikleri, Türkçe ifadesiyle beylikler (knezlikler) ortaya ç›km›fl ve bir birleri ile mücadele halindeydiler. Cengiz Han’›n ordular› Orta Asya’y› ele geçirmifl, bir yandan Çin’e girerken, di¤er yandan bat›ya do¤ru ilerlemekte, Kafkaslar› aflarak Deflt-i K›pçak bozk›rlar›n› ele geçirmekteydi. Cengiz Han’›n ölümünden sonra büyük o¤lu Cuci’nin o¤ullar›ndan Batu Han bu ilerlemeyi daha da gelifltirdi. Buradaki Rus knezliklerini, Türk soylu ‹dil Bulgar devletini ve kabileler halinde yaflayan yine Türk soylu olan K›pçak, Peçenek ve di¤er Fin-Ogur halklar›n› kendine tabi k›ld›. Mo¤ol ordular› Polonya içlerine kadar girdiler. S›ra Sizde 2 Hazar Denizi’ne dökülen bugünkü Astrahan flehrine yak›n bir yerde kurulan Saray flehri baflkent yap›ld› ve tabii knezlikler ve di¤er halklar bu merkezden yönetilmeye bafllad›. Alt›n Orda yönetimi yerli halklar› vergi

2. Ünite - Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

ve haraca ba¤lam›flt›. Bilhassa Rus knezlikleri iç ifllerinde serbest b›rak›lm›fl, kiliseleri serbest hareket edebiliyordu. Saray bu knezlikleri kendi belirledi¤i knezlerle kontrol ediyordu. S›ra Sizde 3 Alt›n Orda yönetiminin zay›flamaya bafllamas›yla Rus knezlikleri aras›nda Moskova üste ç›kt›. Di¤er knezler Moskova knezine tabi oldular. 1380’de Kulikovo Pole mevkiinde yap›lan savaflta Alt›n Orda’n›n ilk defa olarak Ruslara yenilmesi Alt›n Orda yönetiminin çöküflünü haz›rlad›. Hemen sonras›nda 1391 arkas›ndan 1395’te Toktam›fl Han’›n Orta Asya’dan gelen Emir Timur’a yenilmesi ise çöküflü perçinlemifl oldu. Bundan sonra Alt›n Orda kendini toparlayamad›. S›ra Sizde 4 Rusya Devletinin temelini atan Moskova Büyük Knezli¤i 1480’de Alt›n Orda’n›n egemenli¤ine son verdi. Saray art›k vergi toplayamayan, emirleri dinlenmeyen güçsüz bir hanl›¤a dönüfltü. Zaten parçalanma eski Alt›n Orda hanlar›ndan Ulu¤ Muhammed’in kendine ayr› Kazan Hanl›¤›n› kurmas›yla bafllam›flt›. Onun örne¤ini takip ederek Kas›m, K›r›m, Astrahan ve Sibir(ya) hanl›klar› da kurulmufl, Nogay hanlar› ise ba¤›ms›z göçebeleri ile Saray’› dinlemez hale gelmifllerdi. 1502’de Alt›n Orda Devleti tamamen ortadan kalkm›fl. Moskova Büyük Knezli¤i baflta Kazan (1552), sonra Astrahan (1556), Sibir (1598), Kas›m (1681) hanl›klar›n› ortadan kald›rd›. K›r›m Hanl›¤› Osmanl› hakimiyetinde oldu¤u için Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile 1774’de ba¤›ms›z olduysa da, 9 y›l sonra 1783’te Rusya taraf›ndan yok edildi. S›ra Sizde 5 Alt›n Orda Devleti bugün Rusya Federasyonunun kapsad›¤›, neredeyse 17 milyon km2’lik bir alana yay›lm›flt›. Bugün Rusya Federasyonunun s›n›rlar›na dahil olmayan Ukrayna’n›n büyük bir k›sm› (K›r›m Yar›madas›), belki Belorusya da Alt›n Orda s›n›rlar› içindeydi. Neredeyse Türkiye’nin yüzölçümünün 21 kat› olan ve nüfusu belki de bugün yar›s› bile olmayan bu genifl co¤rafyay› tam anlamda kontrol etmek mümkün de¤ildi. Dolays›yla Alt›n Orda da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yapt›¤› flekilde yerel hakimlerle, bizim örne¤imizde Rus knezlerine imtiyaz vererek onlardan s›rf vergi topluyordu. Baflta bu sistem çok iyi yürüdü. Ancak sonradan Moskova Knezli¤i’nin güçlenmesi ve di¤er yanda Emir Timur’la mücadeleler sonucu yönetim zay›flad› ve bu genifl co¤rafyay› kontrol edemez duruma geldi.

63

S›ra Sizde 6 Alt›n Orda’y› egemenli¤i alt›ndaki de¤iflik halklardan al›nan vergilerin d›fl›nda, tüccarlardan al›nan gümrük vergileri de ayakta tutan önemli unsurlard›. Bu genifl co¤rafya Çin’den, Hindistan’dan gelen veya oralara giden tüccarlar için çok güvenli oldu¤undan Alt›n Orda döneminde ticaret çok geliflti. Alt›n Orda hem güvenli¤i sa¤l›yor hem de h›zl› posta (yam) sistemi ile haberleflmeye de önem veriyordu. Bu sayede sorunlar k›sa zamanda baflkent Saray’a ulafl›yordu. Yerel halk tar›m, el zanaatlar›nda ürettikleri de gelir hanesine katk› sa¤l›yordu. Alt›n Orda art›k atl› göçebe kültüründen yerleflik hayata geçmeye bafllam›fl, kervansaraylar, camiler, menderesler ve flehirler kurmaya bafllam›flt›. Neticede sorunlar ç›kana kadar iyi yönetilen bir devlet konumundayd›. Bu özellikleri sonradan buralara sahip olan Ruslara, onlar›n yönetim sistemlerine de etki yapt›. Dolays›yla Alt›n Orda döneminden bahsetmeden Rusya tarihini kavramak mümkün de¤ildir.

Yararlan›lan Kaynaklar Devlet, N. (1988).”Alt›n Ordu”, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi, 9. Cilt, s.103-179. ‹stanbul: Ça¤ Yay›nlar›. Devlet, N. (2002), Empires in Eurasia (From Chingiz Khan to 20th Century), ‹stanbul: Yeditepe Üniversitesi Yay›nlar›. Devlet, N. (2010), Avrasya Fatihi Cengiz Han, ‹stanbul: Bafll›k yay›nlar›. Kurat, A.N. (1987). Rusya Tarihi Bafllang›çtan 1917’ye Kadar, (2. Bas›m), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Spuler, B.(1943), Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland, 1223-1502, Leipzig. Tanci, ‹.B. (2010). ‹bn Battuta Seyahatnamesi, I (4. bas›m), Çev. A. S. Aykut, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Tanci, ‹.B. (2004). ‹bn Battuta Seyahatnamesi, II (3. bas›m), Çev. A. S. Aykut, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, Çev. D M›zrak ve E.Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›. Yakubovski, A.Y.(1992). Alt›n Ordu ve Çöküflü, (4. bas›m), Çev. H. Eren, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

3

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Moskova Knezli¤inin geliflimini, ve siyasi bir merkez olarak özelliklerini aç›klayabilecek, Moskova Knezli¤inin yükselifline karfl› meydana gelen tepkileri belirleyebilecek, Rus halk›n›n yabanc› tehlikesini alg›lamas›n› ve birleflmek için mücadelesini aç›klayabilecek, XVII. Yüzy›lda Rusya’n›n ‹mparatorlu¤a geçifl sürecini tan›mlayabilecek, Rusya’da din-kilise ayr›flmas›n› tan›mlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • III. ‹van • IV. ‹van • Alt›n Orda Devleti

• Güçlükler Dönemi • Romanov Hanedanl›¤› • Büyük Hizip Hareketi

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Moskova Knezli¤inin Yükselifli

• MERKEZ‹LEfiM‹fi RUS DEVLET‹N‹N KURULUfiU • ROMANOV HANEDANLI⁄I • XVII. YÜZYILDA RUSYA’NIN SOSYAL VE EKONOM‹K DURUMU

Moskova Knezli¤inin Yükselifli MERKEZ‹LEfiM‹fi RUS DEVLET‹N‹N KURULUfiU Moskova Knezli¤i XII. Yüzy›lda Rus topraklar›n›n bölünmesi neticesinde bu co¤rafya uzun süre yabanc› tehlikesi alt›nda kald›. 1237’de bu bölünmeden istifade eden Mo¤ol-Tatar güçleri Rus topraklar›n› ele geçirdi. 1237-1240 y›llar›nda Mo¤ol ordusuna komuta eden Batu Han, Ryazan’dan bafllayarak Rus topraklar›n›n büyük bir bölümünü hakimiyeti alt›na ald›. Mo¤ollar karfl›s›nda ma¤lubiyetin esas sebeplerinden biri knezlikler aras›nda iliflkilerin mevcut olmay›fl›yd›. fiehirler ve köyler talan edilirken halk da Mo¤ollar karfl›nda çaresiz kald›. Mo¤ollar ele geçirdikleri flehir veya köylerden zanaatkarlar› veya köylüleri kendilerine tabi k›larak beraberlerinde götürülüyorlard›. Tarlalar ormanlara dönüflürken flehirler de viraneye dönüfltü. Bir yandan Mo¤ollar di¤er yandan feodal çekiflmeler ülkeyi daha da kötü duruma soktu. Mo¤ollar s›k s›k Rus topraklar›n› talan edip merkeze çekilmekteydi. XIII. Yüzy›lda 12811282-1293’de üç kez Ruslar üzerine sald›rd›lar. Mo¤ol güçleri ile ayn› zamanda ‹sveçliler de Rusya üzerine bask›nlarda bulunuyorlard›. 1240’da ‹sveçliler Fin Körfezinden gemilerle Neva’ya yak›nlaflt›lar. Bu Novgorod topraklar› için tehlikeli bir durumdu. Knez Aleksandr Yaroslaviç’in komutas› alt›nda Rus ordusu ‹sveçlileri ma¤lup etti. Savafl›n yeri Balt›k’›n do¤u yakas›nda Neva yak›nlar›yd›. Bu savafltan sonra Aleksandr’›n ad›na bir fleref niflan› olarak “Nevskiy” eklendi. Bu savafl›n sonucu, Ruslar›n Balt›k Denizi’ne ç›kmalar›n› sa¤lad›. ‹sveçlilerle ile birlikte Livonya savaflç›lar› da s›k s›k hücum ediyordu. 3 Nisan 1242’de Aleksandr bir

Resim 3.1 Aleksandr Yarosloviç “Nevskiy” Kaynak. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007.

66

Rusya Tarihi

bölümü Peipus Gölü’nün (Çud Gölü) donmufl yüzeyinde meydana gelen di¤er bir savafl›n› verdi. Bunlar Germen kökenli tarikat güçleri olan Töton fiövalyeleri idi. Amaçlar› Ortodokslar›n yaflad›klar› topraklar› fethedip halk› Katolik yapmakt›. Balt›k’a ulaflan yolu afl›p Pskov’a ulaflt›lar. “Buz Üzerinde Savafl”ta Aleksandr’›n güçleri Germenler ve yerli Estonlardan oluflan düflman› yenilgiye u¤ratt›. 1293’de ‹sveçliler Novgorod’a aid olan Karelya topraklar›n› zapt ettiler. Galiçya-Volinya, Kiyev topraklar› uzun süre Litvanya ve Lehistan hakimiyetinde kald›. 1252’de Galiçya-Volinya Lehistan ve Litvanya Knezlikleri aras›nda bölüfltürüldü. 1380’de Litvanya Knezi Olgerd, Kiyev’i iflgal etti. XIV. Yüzy›l›n 60’l› y›llar›nda Çernigov ve kuzey topraklar›, Litvanya taraf›ndan ele geçirildi. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M Töton fiövalyeleri, Avrupa’da sekiz yüzy›la yak›n varl›¤›n› sürdüren bir S O R U flövalyeliktir. Töton fiövalyeleri (Teuton) devlete her zaman ba¤l› kalarak, korsanl›ktan D ‹ K K A Tuzak Haçl› ruhuyla yaflamaktayd›lar. Haçl› Seferlerinde büyük etkileri Genelde Alman SIRA oldu. S‹ZDE flövalyelerinden olufluyordu, ancak Lehistan üzerinde büyük nüfuzlar vard›. ‹lerleyen y›llarda büyük sayg› AMAÇLARIMIZ kazand›lar ve güçleri artt›. Zamanla Avrupa’n›n en güçlü flövalyeleri oldular. Türkler kutsal K ‹ TveAAvrupal›lar P topraklar› feth etmeye bafllay›nca Haçl›lar bu co¤rafyay› terk etmeye mecbur kald›lar. Bu arada TLehistan, E L E V ‹ ZLitvanya’y› YON Katoliklefltirmek istedi¤i için Töton flövalyelerine yard›m ça¤r›s›nda bulundu.1237’de Germen kökenli bir baflka ‹ N T E Rkurumu N E T olan Livonya flövalye Tarikat› da Tötonlara kat›ld›. Nüfuzlar› Prusya’dan Estonya’ya kadar geniflledi. 1809’dan sonra topraklar›n› ve güçlerini kaybetmeye bafllad›lar.

SIRA S‹ZDE Rusya tarihi aç›s›ndan önemi nedir? Aleksandr Nevskiy’nin

Bu arada büyük knezliklerin en büyük evlat hakk›n›n olmad›¤› durumlarda giD Ü fi Ü N E L ‹ M derek küçülen timarlara bölünmesi ve bunlar›n Alt›n Orda’y› yanlar›na alma çabalar› giderek büyümeye bafllad›. Alt›n Orda Han›’ndan Vladimir büyük prensi ad›na S O hükümranl›k R U “yarl›k” ya da belgesi al›nmas›na büyük önem veriliyordu. Çünkü yaln›zca bu kifli Alt›n Orda Han› ile do¤rudan görüflmeye gidebiliyor ve Han ad›na bafl vergi Dtoplay›c› ‹ K K A T ya da kanun koyucu olabiliyordu. XIV. Yüzy›ldan itibaren bu iflte baflar› kazananlar ço¤unlukla Moskova yöneticileri oluyordu. Moskova Knezli¤inin bafl›ndakiler topraklar›n› giderek geniflletip ayn› zamanda genel bir e¤ilimi SIRA S‹ZDE tersine çevirmeyi baflarm›fllard›. Bu yüzden XIV. ve XV. Yüzy›llar genel olarak Moskova’n›n yükselifl dönemi olarak ele al›nmaktad›r. Ayn› dönemde eski Rus topraklar›nda AMAÇLARIMIZ Moskova’n›n yükselifli ile birlikte bir baflka siyasal geliflme de Rusya’n›n bat›s›nda yer alan Litvanya Büyük Dükal›¤›’n›n yükselifli idi. XIV. Yüzy›lda Novgorod refah ve kültürel canl›l›¤›n›n zirvesinde bulunuyordu. Buradan 1400’lerde bir ara eski Kiyev sisteminin yeniden kurulmufl oldu¤u sonucuna var›labilir. K ‹ Tfederatif A P Alt›n Orda hakimiyeti Rusya’n›n büyük bir bölümünü ancak kendine yeterli bir ekonomik düzeye indirmiflti (inflaat etkinliklerinin azalmas› vb.). Ancak gerçek anlamdaki insan T E L E kayb› V ‹ Z Y O NRusya’da 1350’lerde görülen ve etkisi ony›llar boyu süren “Kara Ölüm” denilen veba idi.

N N

Kilise Yaflam› ve Manast›r Hareketi

T E R Nkültüründeki ET XIV. Yüzy›l‹ NRus kayda de¤er en önemli olgulardan biri Ortodoks Kilisesinin serpilip geliflmesidir. Bu geliflme k›smen Alt›n Orda taraf›ndan sa¤lanm›flt›r. Çünkü Alt›n Orda, toplumun di¤er kesimlerinin yükümlülükleri içinde olan vergi verme ve insan gücünden hem topraklar› hem din adam› hem de hizmetliler olsun tüm görevlileriyle kilise muaf tutulmufltu. Alt›n Orda Devleti’nin görece hoflgörü siyasetine ra¤men kilise bu dönemde d›fl ba¤lar›n› zay›flatt› ve daha önceki dönemlerden daha kuvvetli bir flekilde Rus ulusuyla özdeflleflti. Siyasal bölünme ve moral çöküntüsü döneminde kilise bafltan sona bir Rus kurumu olarak kald›. Dinselli¤in üst düzeyde yo¤unlaflt›¤› genel hava XIV. Yüzy›lda bütün Ortodoks dünyaya yay›ld›. Bu Hesykhasm (dünyevi olaylara ilgisizlik ve kendini Tanr› düflüncesine adama) ad› verilen dini bir hareketti. Büyük mücadelelerden sonra XIV. Yüzy›l ortalar›nda bu hareket kilise konseylerince Ortodoks doktrini olarak onayland›. Hesykhasm hareketi geç dönem Ortaça¤ sanat› ve edebiyat› üzerinde önemli etkiler yaratt›. Kilise, Rusya ile d›fl dünya aras›ndaki ba¤lay›c› halka olarak önemliydi. XIV. Yüzy›l ile XV. Yüzy›l bafllar›nda Rusya ile Akdeniz’in do¤usundaki topraklar aras›ndaki ticaretin bir ölçüde canlanmas›n› da birlikte getiren ciddi bir hareketli-

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

67

lik vard›. Fakat kullan›lan güzergâh Dnyepr de¤il, Don Nehri ve ordan da K›r›m idi. Hac›lar ve kilise heyetleri Konstantinopolis’e kadar gidiyorlard›. Ancak Ortodokslar için Ege’nin kuzeyinde Athos Da¤›’ndaki dini bir merkez çok daha önemliydi. Burada bulunan Aziz Pantelemion Rus Manast›r› kitaplar›n çevrildi¤i, ikonalar›n yap›ld›¤› ve din adamlar›n›n görüfl al›fl veriflinde bulunduklar› bir yerdi. Ruslar kendi kiliselerinin kaderini 1448’de Floransa Konseyi Do¤u ve Bat› Kiliseleri aras›nda bir birlik ilan ettikten 10 y›l sonra (1458) ellerine alabildiler ve piskoposlar›n› Bizans’a dan›flmadan atamaya bafllad›lar. Bundan önce XIV. Yüzy›l boyunca Bizans Patrikanesi bir yanda Rusya (Vladimir/Moskova) ile öte yanda Litvanya Büyük Dükal›¤›’n›n (bu dükal›k baflpiskoposlu¤un tarihi merkezi olan Kiyev’i de yüzy›l ortalar›nda kendi s›n›rlar›na katm›flt›) aras›nda tercihte bulunmak zorundayd›. Litvanya’daki Ortodoks nüfus fazlayd› fakat yöneticiler putperestti. Konstantinopolis karar›n› Moskova’dan yana kulland›. Litvanya yöneticileri Lehistan ile birleflerek 1385’de Katolikli¤i benimsediler. Alt›n Orda döneminde Rus kilise hayat›nda görülen en dikkat çekici geliflme bütünüyle içe dönük bir nitelik tafl›yordu. Bu keflifl hareketi denilen bir geliflmeydi ve sonucunu da kuzeydeki ormanlar›n en ücra bölgelerinde bile çok say›da manast›r ve kilisenin kurulufluyla veriyordu. 1300’den önce belli bafll› manast›rlar kasabalar›n içinde ya da yak›n›nda yer al›yor ve sarayla yak›n iliflki içinde bulunuyordu. Durumun de¤iflmesi Rusya’n›n bafll›ca koruyucu azizlerinden biri olan Radonejli Aziz Sergius (1321-1391) ile bafllar. Sergius taraf›ndan Moskova’n›n kuzeyinde kurulan ve Kutsal Üçlü-Aziz Sergius Manast›r› olarak bilinen manast›r ülkenin en büyük dini ve kültürel merkezlerinden biri oldu. Sergius’un Kutsal Üçlü’ye adanan manast›r› kendisi ölmeden önce yeniden canlanan Rus kültürünün fikri merkezi konumuna geldi. ‹lk keflifller daha uzaklarda baflka manast›rlar kurdular, oradakiler de yenilerini. 1340-1440 aras›ndaki yüzy›lda bu flekilde 200 civar›nda manast›r kuruldu. Manast›rlar Beyaz Deniz’e ve Urallara ulaflm›fllard›. Kefliflleri köylü yerleflimciler takip etti. Aziz Sergius’un ça¤dafl› ve dostu olan Perm’li Aziz Stefan Ortodoks Hristiyanl›¤› Komi halk›na benimsetti. Onlar›n dilini ö¤renerek, harflerin temeli olarak dekoratif tasar›mlar› kullan›p onlar için bir alfabe ve yaz› oluflturdu. Böylece halk›n kendi dillerinde ibadet yapma imkan› sa¤land›.

Radonejli Aziz Sergius (1321-1391), Rostovlu bir boyar ailesinden geliyordu. Çocuklu¤unda Moskova’dan gelen bask›lar sonucu bütün mal varl›klar› ellerinden al›nm›flt›. Sergius, Radonej’in birkaç kilometre kuzeydo¤usunda yolu geçidi olmayan bir dünyada d›fl dünyadan kopuk bir s›¤›nak arad›. Kendine buldu¤u s›¤›nak baflka din adamlar›n› da çekti. Buras› daha sonra bir manast›r haline geldi ve kendisi de buran›n baflrahibi oldu. Sergius’un kutsal üçlüye adanan manast›r› ölmeden önce yeniden canlanan Rus kültürünün düflünce merkezi konumundayd›. 13401440’da bu flekilde Beyaz Deniz ve Urallar’a kadar uzanan iki yüz manast›r kuruldu. Manast›r ve temsil ettikleri güçlükler döneminin anarflisinde kal›n duvarlar›yla uzun kuflatmalara dayand›. 1689 krizi s›ras›nda I. Petro’ya s›¤›nak görevi gördü.

Moskova Knezli¤inin Yükselifli Moskova Knezli¤inin yükselifli ve di¤er knezlikler üzerindeki galibiyetinin sebepleri tart›flmal›d›r. Bir görüfl bunun co¤rafi etmenlere ba¤l› oldu¤unu, Moskova’n›n konumunun geliflim aç›s›ndan elveriflli oldu¤unu belirtir. Moskova’n›n Alt›n Orda hakimiyeti sonras› güney bölgelerindeki yerleflimciler kaç›fl yeri arad›klar›nda güvenli bölge flartlar›n› sa¤lamas› önemli bir sebepti. Yerleflimcilerin artmas› knezli¤in de zenginleflmesi anlam›na geliyordu. Bu sayede Moskova Knezi I. ‹van komflu knezlikler sat›n alabiliyor veya onlar›n Mo¤ollara karfl› yükümlülü¤ünü garanti edip kendine ba¤l›yordu.

Resim 3.2 Radonejli Aziz Sergius Kaynak: Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007.

68

Rusya Tarihi

Moskova’n›n zenginli¤i ayn› zamanda yeni gelen yerleflimcilere di¤er knezliklerin sa¤layamad›¤› imtiyazlar› vermelerini sa¤l›yordu. Alt›n Orda Han›na hediyeler yollanabiliyordu. Nehirlerin ticaret, ulafl›m ve haberleflme alanlar›nda çok büyük öneminin oldu¤u Rusya’da Oka, Dnyepr, Don, ‹dil, nehirlerinin hepsinin ana kollar›na olan yak›nl›¤›, Novgorod gibi kuzey bat›s›ndan ve Ryazan gibi güney do¤usundan gelecek tehlikelere uzakl›¤›, derin ormanlar›n içinde uç bölgelere ayr›lmas› Moskova’n›n üstünlükleriydi. Ayr›ca nehirlerin sa¤lad›¤› ulafl›m a¤› ekonomik iliflkileri artt›rarak küçük bölgeleri birbirine ba¤lam›flt›. Ekonomik bak›fl aç›s› Moskova’n›n genifllemesini ortak bir pazar›n yarat›lmas› olarak alg›lar. Knezlerin tar›m› ve kolonizasyonu desteklemelerinin önemine vurgu yap›l›r. Moskova’n›n toprak kazan›m›nda sat›n alma, askeri iflgal, diplomatik yolla ele geçirme, udel knezleriyle hizmet akitleri ve ‹dil’in ötesine nüfusun yerlefltirilmesi gibi usullerden faydalanmakta idi. Alt›n Orda zay›flay›p Moskova güçlendikçe Moskova knezlerinin Alt›n Orda’n›n yenilebilece¤ine olan ümitleri de artt›. Moskova Knezli¤inin karfl›s›nda güçlü rakipleri vard›. Litvanya h›zla büyüyor ve s›k s›k merkezi Rusya’n›n iç ifllerine kar›fl›yordu. XV. Yüzy›l›n sonuna kadar Çernigov, Staradub, Gomel, kuzey Novgorod, Mseneko, Lyubitski, R›lski, Bryansk vb. flehirler ve topraklar Litvanya Knezli¤ine ba¤l› oldu. “Daha XIV. Yüzy›l›n 60’l› y›llar›nda Litvanya Knezi Yagello Olgerdoviç 1368 ve 1372’de olmak üzere iki kez Moskova’y› ele geçirmeye çal›flt›. Fakat Moskova savunma kaleleri ile kuflat›ld›¤›ndan flehrin ele geçirilmesi mümkün olmad›. XIII. ve XIV. Yüzy›llarda Litvanya topraklar› bugünkü Ukrayna ve Belorusya topraklar› ile Bat› Rusya topraklar›n›n bir bölümünü kaps›yordu. Kaynaklar ço¤u kez Litvanya Rus devleti ad›n› kullanmaktayd›. XV. Yüzy›lda güçlenen K›r›m Hanl›¤› ve Osmanl› Devleti Rusya topraklar› için tehlike arz etmeye bafllam›flt›. K›r›m Hanl›¤› özellikle Rus tüccarlar için çok s›k›nt›l›yd›. Karadeniz vas›tas›yla yabanc› ülkelerle iliflki kuran Ruslar s›k s›k K›r›m Hanlar› taraf›ndan yakalan›yorlard›. Yabanc› güçlere karfl› ço¤u ciddi mücadeleler verilmekteydi (1240-1242’de ‹sveç ve Alman flövalyelere karfl› kazan›lan savafllar, 1257-1259 y›llar›nda Novgorod’da Mo¤ollara karfl› yap›lan isyan, 1260’da Rostov’da Suzdal’da, Vladimir’de, Yaroslav’da Mo¤ollara karfl› hareketler). Bu devirde Mo¤ollara karfl› halk hareketinin merkezi RostovSuzdal topraklar› idi. Burada halk meclisi “Veçe” faaliyetteydi. 1289’da Veçe, Mo¤ollara karfl› topland›. Bu dönemde ekonomik gücünün doru¤unda olan Novgorod’un yan›s›ra esas büyük muhalefet Yukar› ‹dil bölgesindeki Tver’den geldi. XIII. Yüzy›l›n 80 ve 90’l› y›llar›nda Kuzey Do¤u Rusya topraklar›nda olan genç Tver, Moskova, Yaroslav gibi knezlikler daha da güçlenmeye bafllad›. Bu knezlikler içinde Moskova’n›n üstünlük sa¤lad›¤› görülmekteydi. XII. Yüzy›lda meydana gelen bu olaylar do¤al olarak savunma kurgular›na sahipti. Bir kalenin inflas› flehrin savunma kabiliyetini daha da artt›rmaktayd›. XIV. Yüzy›l›n bafllar›nda Moskova Knezi Daniel (Daniil) Aleksandroviç, Kolomna ve Mojaisk topraklar›n› Moskova Knezli¤i’nde birlefltirdi. Bu devirde Tver ve Pereyaslav aras›ndaki mücadeleden istifade eden Moskova Knezli¤i Pereyaslav’› kendi topraklar›na katt›. Böylece XIV. Yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Moskova ile Tver aras›ndaki çat›flmalar da artmaya bafllad›. Her iki taraf birkaç kez Alt›n Orda’ya karfl› harekete geçti. Ancak Tver Knezi Mihail Yaroslaviç ve Moskova Knezi Yuriy Daniloviç bu savafllarda öldüler. Bu mücadeleler üstünlük sa¤lama amaçl› olsa da Kuzey Do¤u Rusya’n›n birlefltirilmesine do¤ru önemli ad›mlar at›lmaktayd›. Burada esas mesele siyasi bir merkezin seçimi idi.

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

Rus knezleri içinde gelecekteki merkezilefltirilmifl bir devletin kurulmas›nda esas rol oynayacak siyasi merkezin oluflturulmas› süreci hüküm sürüyordu. XIV. Yüzy›lda siyasi yönden baflar› kazananlar Moskova ve Tver idi. Ancak Moskova daha üstün bir durumda bulunuyordu. Co¤rafi yönden Moskova ve Tver karfl›laflt›r›ld›¤›nda her ikisinin de birbirine benzer yönleri oldu¤u görülür. Ancak Moskova Tver’e nispeten gerek Kuzey Do¤u Rusya’n›n merkezinde bulunmas› gerekse ticaret yolunun üzerinde olmas›ndan dolay› daha üstün konumdayd›. Ayr›ca Moskova knezlerinin ileri görüfllülü¤ü bu meselede esas rol oynuyordu. Moskova Knezli¤inin esas siyasi baflar›lar›ndan biri de XIV. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda kiliseyi kendi taraf›na çekmesiydi. 1299’da metropolit Maksim, Tver Knezli¤i ile ittifak yapm›flt›. Zira Tver devrin güçlü knezlikleri aras›nda idi. Ruhban s›n›f kendi menfaatleri do¤rultusunda güçlü knezliklerin deste¤ini almaya çal›flmaktayd›. Metropolit Maksimin ölümünden sonra 1307’de Tver Knezi kilise ile ittifak›n› kuvvetlendirmek için Konstantinopolis Rusya’n›n metropoliti olarak kaydedilmesi amac›yla kendi episkoposunu gönderdi. Fakat Konstantinopolis’in Rusya için baflka adaylar› vard›. Konstantinopolis taraf›ndan Pyotr gönderildi. Metropolit Pyotr, Rusya’ya geldi¤inde Tver’de çok so¤uk karfl›land›. Bundan istifade eden Moskova Knezi Yuriy Daniloviç onu Moskova’ya davet etti. 1325’de Alt›n Orda Devleti taraf›ndan öldürülen Yuriy Daniloviç’in yerine küçük kardefli ‹van Kalita geçti (1325-1340). ‹van Kalita ileri görüfllü bir siyasetçi olup Alt›n Orda’y› iyi bilen bir knezdi. ‹van Kalita’n›n ilk önce esas amac› yarl›k almakt›. Bu devirde yarl›k Tver Knezi Aleksandr Mihayloviç’te idi. 1327’de Alt›n Orda’ya karfl› Tver’de büyük bir isyan meydana gelince ‹van Kalita Alt›n Orda’ya giderek isyan› bast›rmak için kendisine bir miktar asker verilmesini istedi. Bir grup askerle isyan› bast›ran ‹van Kalita yarl›k almay› baflard›. Tver bu s›rada giderek zay›flamaktayd›. ‹van Kalita, Alt›n Orda Devleti karfl›s›nda itibar kazanarak Rus topraklar›ndan vergilerin toplanmas› yetkisini de kazand›. Böylece Moskova Knezli¤i gittikçe güçlendi ve siyasi bir merkeze dönüflmesinin ötesinde dini bir baflkent haline de geldi. Rus topraklar›ndan toplad›¤› vergilerle Moskova Knezli¤i küçük knezlikleri kendine ba¤l› hale getirdi. Ayr›ca Moskova ile Novgorod aras›nda XIV. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda bafllayan ittifak›n da büyük rolü vard›. Novgorod, Tver’e karfl› mücadelede Moskova’ya yard›m ediyordu. Bunun esas sebeplerinden biri Novgorod’a tah›l yetmedi¤i için tah›l›n baflka knezliklerden al›nmas›yd›. Tah›l kervanlar› Tver topraklar›ndan geçerek Novgorod’a giriyordu. Ço¤u zaman Tverliler bu kervanlara sald›rarak ya¤mal›yordu. Bu bak›mdan Novgorod, Moskova’n›n gücünü artt›rmas›yla yak›ndan ilgilenmekte, ancak Moskova’n›n güç kazan›fl›ndan da rahats›zl›k duymaktayd›. XIV. Yüzy›l›n 30’lu y›llar›ndan bafllayarak Moskova’da inflaat çal›flmalar› artmaya bafllad›. 1338’de Moskova surlar›n›n savunma gücü daha da kuvvetlendirildi. ‹van Kalita devrinde Moskova’da baz› savunma noktalar› yap›ld›. fiehrin büyümesi ve onun siyasi merkezi olarak geliflmesi XIV. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçekleflti. 1359’da dokuz yafl›ndaki Knez Dmitriy ‹vanoviç’in (1359-1389) küçük yaflta olmas›ndan faydalanan Suzdal-Nijninovgorod Knezi Dmitriy Konstantinoviç yarl›¤› ele geçirdi. Moskova Knezli¤i’ni metropolit Aleksey idare ediyordu ve bütün gücüyle yarl›¤› tekrar ele geçirmeye çal›fl›yordu. Metropolitin Moskova Knezli¤i taraf›nda olmas› ve Dmitriy Konstantinoviç’in k›z› ile genç Moskova Knezi’nin evlenmesi neticesinde yarl›k yeniden Moskova Knezi’ne geri verildi. Knez Dmitriy Konstantinoviç ise Moskova ile ittifak yapt›.

69

70

Rusya Tarihi

1336-1367 ‘de Moskova’da bir kremlin yap›lmas› ve baz› savunma istihkamlar›n›n kurulmas› flehrin ününü daha da artt›rd›. 1371’de yarl›k Tver Knezi Mihail Aleksandroviçin eline geçti. Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç, Tver Knezini büyük knez olarak tan›mak istemeyince, han yarl›¤›na da tabi olmaktan imtina etti. Alt›n Orda’ya tabiyetten kaç›nmak mümkün de¤ildi. Tver Knezi Mihail Moskova Knezi Dmitriy’nin Moskova topraklar›n› geçerek Tver’e gitmesine izin vermedi. Moskova’daki Alt›n Orda sefirine yolun aç›k oldu¤u ve nereye istenirse gidilebilece¤i bildirilmiflti. Moskova Knezli¤i’nde ise Dmitriy’ye sadakat yemini edilmeye baflland›. Vladimirliler ise Knez Mihail’in flehre girmesine izin vermeyip Tver temsilcilerini buradan kovdular. Tver Knezli¤i de Mihail’e tabi olmak istemiyordu. Bütün bunlar Moskova’n›n yükseliflinin delilleridir. Art›k halk, Moskova’ya ümitle bak›p onun gücüne inanarak çal›fl›yordu. Moskova ile Tver aras›ndaki mücadele siyasi bir flekil almaya bafllam›flt›. 1375’de Tver’in ikinci kez yarl›¤› almay› baflarmas› bu mücadelenin daha da sertleflmesine sebep oldu. Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç 1375’de büyük bir orduyla Tver’e sald›rd›. Bir ay kuflatma alt›nda kalan flehir bar›fl istemek zorunda kald›. Bar›fl neticesinde Tver art›k Moskova’ya ba¤lanm›flt›. Bu galibiyet Moskova’y› bütün Rus topraklar›n›n gelecekteki merkezi olarak tan›tt›. XIV. Yüzy›l›n sonlar›nda baz› Rus flehirlerinde Alt›n Orda’ya karfl› isyanlar meydana gelmeye bafllad›. 1374’de Nijni Novgorod’daki isyan sonucunda Alt›n Orda Han’› ve askerleri flehirden kovuldu. 1378’de Ryazan topraklar›na sald›ran Beçiç’in komuta etti¤i Alt›n Orda ordusunu Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç ma¤lup etti. Bu galibiyet Ruslar›n kendine güvenini artt›rd›¤› gibi ayr›ca Ruslar›n zay›f olsalar da siyasi bilgi ve birikimlerinin oldu¤unu göstermekteydi. Rus halk› art›k umumi düflmanlara karfl› birlik ve beraberlik içinde olmalar› gerekti¤ini anlam›fllard›. Bu savafltan sonra her iki taraf gelecek savafllara haz›rl›k yapmaya bafllad›. Moskova’n›n güçlendi¤ini hisseden Alt›n Orda Han’› Mamay hücuma haz›rlan›rken ayn› zamanda ittifak aray›fllar› içindeydi. Mamay, Rus topraklar›n› ele geçirmek isteyen Litvanya Knezi Olgerd’e ve Moskova’n›n yükselmesini istemeyen Ryazan Knezi Dmitriy ‹vanoviç’e müracaat ederek onlar›n da kabulünü ald›. Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç de seferberlik ilan ederek yap›lacak savafl için haz›rl›klar›n› yürütüyordu. Bu arada Moskova topraklar›ndan ve komflu topraklardan halk kitleler halinde Moskova’ya gelmeye bafllad›. 150 bin kiflilik Rus ordusu düflman› karfl›lamaya haz›rd›. Dmitriy ‹vanoviç’in komutas›ndaki Rus ordusu düflman› karfl›lamak için Don Nehri’ne do¤ru ilerlemeye bafllad›. Hareket halinde iken Rus ordusuna yeni kuvvetler kat›lmaktayd›. ‹stihbarat haberleri Mamay’›n Voronej’de müttefiki olan Litvanya Knezi Olgerd ile bileflmeyi düflündü¤ü yönündeydi. Knez Dmitriy düflman güçlerinin birleflmesine izin vermemek için Don Nehri’ne do¤ru h›zla hareket etti. 8 Eylül 1380’de gece Rus ordusu Don Nehri’ni geçerek Kulikovo’da Mamay’›n ordusunu beklemeye bafllad›. fiunu da belirtmek gerekir ki, Dmitriy’nin askerleri aras›nda Brayansk, Suzdal, Vladimir ve di¤er yerlerden gelen askerler de vard›. Savafl›n ilk anlar›nda Mo¤ollar üstün görünse de Ruslar›n pusudaki alaylar› savafl›n seyrini de¤ifltirdi. Kulikovo Pole Savafl› Ruslar›n galibiyetiyle sona erdi. Mamay ise Kafu’ya kaçt› ve orada yakalanarak öldürüldü. Bu tarihi baflar› Ruslar›n birlikte mücadelesinin her hangi bir güçlü düflman› yok etmesinin mümkün olabilece¤ini gösterdi. Kronikler dini figürleri de dahil ederek Dmirtiy Donskoy’u Ortodokslu¤un savunucusu olarak tan›mlam›fl Alt›n Orda ile Dmitriy aras›ndaki mücadeleye de kutsal bir nitelik vermeye çal›flm›fllard›r.

71

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

Bundan sonra birleflme yolunda bütün bir Rus devletinin kurulmas› çal›flmalar› artt›. 1382’de Alt›n Orda Han› Toktam›fl’›n komutas›nda Moskova ya¤maland›. Bunun esas sebebi knezlikler ve boyarlar aras›nda ortak bir birli¤in olmamas› idi. Bu durum Dmitriy Donskoy’un (bu savafltan sonra Donskoy ismini ald›) kuvvetlerini seferber edememesine yol açt›. Galibiyet Ruslara birli¤in zafer oldu¤unu gösterdi. Ma¤lubiyet neticesinde Ruslar kuvvetlerin bölünmesinin baflar›s›zl›k ve yenilgi demek oldu¤unu anlad›lar. Bütün bunlar bir neslin gözü önünde meydana geldi¤i için Ruslar ve Rus olmayan halklar gelecekteki savafllara daha haz›rl›kl› hale geldiler. Kulikova Savafl›’ndan sonra Moskova daha da büyüyüp geliflti. Böylece Dmitriy Donskoy (1359-1389) birçok önemli faaliyet gerçeklefltirdi. Dmitriy’nin dedesi ‹van Kalita parayla Alt›n Orda’dan Rus topraklar› için silah alm›fl, Dmitriy Donskoy ise bunu silahla yapm›flt›. Bu da galibiyet demekti. Silah gücüyle al›nan özgürlük halk›n kendine güvenini artt›rd› Resim 3.3 Kulikovo Pole Savafl› Kaynak: SIRA S‹ZDE Sovremennaya entsiklopediye velikiye D Ü fi iÜ N E L ‹ M polkovodts› flotovodtsi, Moskva: Mir S O R U enstsiklopediy avanta+astrel 2007

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan çev. K ‹ Günümüze..., T A P Figen Dereli, ‹stanbul: ‹nk›lap Kitabevi, s. 96-99; Kamalov, ‹.(2007), Alt›n Orda ve Rusya. Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi, ‹stanbul: Ötüken Neflriyyat, s. 203-204; Acar, K. (2004), Bafllang›çtan 1917 Bolflevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, T E L E Ankara: V ‹ Z Y O N Nobel Yay›nlar›, s.48-50. Kulikova Pole Savafl›’n›n Rusya tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

2

Dmitriy Donskoy öldü¤ünde o¤lu I. Vasiliy (1389-1425) “Büyük Knez” olarak D Ü fi Ü N E L ‹ M tahta ç›kt›. Vasiliy dönemi Moskova’n›n karfl›s›na Toktam›fl’›n yerine geçen Edigey gibi baflar›l› bir komutan›n bulundu¤u güçlü bir Alt›n Orda Devleti’ne ra¤men S O R1390’dan U Moskova Knezli¤i’nin siyasi anlamda güçlü oldu¤u bir dönemdir. itibaren Alt›n Orda’da iç kar›fl›kl›klar›n bafllamas› Moskova’n›n iflini kolaylaflt›rm›flt›. Bat›da Lehistan ve Litvanya ile dostlu¤u sayesinde kendisini sa¤lama alan Vasiliy, D‹KKAT Toktam›fl’›n zay›fl›¤›ndan faydalanarak 1392’de Nijni Novgorod’u iflgal etti. 1390’dan itibaren de¤iflen dengeler sebebiyle ilk dönemdeki kazan›mlar›n› kaybetti. 1398’de S‹ZDE Novgorod kaybetti¤i topraklar› geri ald›. Bundan sonra RusyaSIRA kuzeydo¤udaki gü-

SIRA S‹ZDE

N N

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

72

Rusya Tarihi

cünü kaybetmeye bafllad›. 1402’de Ryazan ile içifllerine kar›flmayaca¤›na dair bir anlaflma yapt›. Di¤er taraftan Timur kendisine karfl› Lehistan, Litvanya ve Moskova ile ittifak yapan Toktam›fl’› yendi. Edige’nin de Toktam›fl’› yenmesi ile 1398’den 1419’a kadar bozk›ra egemen oldu. Bat› Rus topraklar› için Litvanya ile mücadele etti. Litvanya Moskova için sadece siyasi de¤il ayn› zamanda Lehistan ile birleflerek Katolikli¤i benimsemesi yüzünden dini bir rakipti. Litvanya’n›n giderek büyümesi onun 1392’de Rusya’dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesine sebep oldu. Litvanya’n›n Alt›n Orda’n›n iç ifllerine kar›flmas› ve Ortodoks kilisesi ile iliflkilerini dengeleyememesi zarara yol açt›. Rus topraklar›na Alt›n Orda askerlerinin yan›s›ra Alman savaflç›lar, Leh ve Litvanyal› knezler de sald›rmaktayd›. Litvanya ve Lehistan’a yak›n yerlerde yaflayan halklar s›k›nt›y› ve bask›y› daha fazla yafl›yordu. Litvanya Knezi Antov 1406-1408 y›llar›nda Moskova Knezli¤i ile mücadelelerde baflar›l› olamad›. Litvanya, Lehistan ve Ruslar›n genel düflmanlar› idi. Almanlar do¤u Rusya’y› ele geçirmek için Litvanya ve Lehistan topraklar›ndan geçmek zorundayd›lar. 15 Haziran 1410’da birleflik Litvanya, Lehistan Rus kuvvetleri Grunvald Savafl›’nda Tefusi Ordenini ma¤lup etti. Bu galibiyetin tarihi ehemmiyeti Almanlara karfl› bu savaflta farkl› milletlerin de yer almas›yd›. Bu siyasi birlik halk› birbirine daha da yak›nlaflt›rd› ve merkezileflmifl Rus devletinin kurulmas›nda büyük rol oynad›. I. Vasiliy dönemi bölgedeki dengelerin de¤iflmesine ba¤l› olarak Moskova’n›n h›zla büyüyebilece¤i ama ayn› zamanda baflar›lar›n da kaybedilebilece¤ini göstermekte idi. 1425’de I. Vasiliy öldü ve o¤lu II. Vasiliy’i halefi olarak b›rakt›. II. Vasiliy dönemi Moskova’da veraset kavgas›na yol açt›. II. Vasiliy ve amcas› Galiçya Knezi Yuriy büyük knezlik için mücadele ediyorlard›. Üst s›n›flar aras›nda meydana gelen mücadeleden en çok halk etkilenmekteydi. Taraflar ço¤u zaman Alt›n Orda Devleti’ne müracaat ederek Büyük Knezi onun belirlemesini istiyorlard›. 1431’de Alt›n Orda Han› Büyük Knez unvan›n› II. Vasiliy’e verdi. Bunun nedeni bu unvan›n daha önce de I. Vasiliy’e verilmifl olmas›yd›. Karar, mücadeleyi sona erdirmedi. 1433’de II. Vasiliy’e savafl açan Yuriy onu yenerek kendini Büyük Knez ilan etti. Fakat gereken deste¤i bulamay›nca Moskova’y› terk etti. 1434’de Yuriy, Vasiliy’i bir kez daha yendi ve Moskova’y› ele geçirdi. Yuriy öldükten sonra problem bitmifl görünse de onun o¤lu taraf›ndan iddialar devam etti. II. Vasiliy, Yuriy’nin o¤lu Vasiliy Kosoi’yi yenmeyi baflard›. Hakimiyet mücadeleleri d›fl›nda II. Vasiliy, döneminin en önemli özelli¤i Ortodoks kilisesinde meydana gelen de¤iflimlerdir. Moskova’n›n kendi metropolitini seçme giriflimleri baflar›yla sonuçland›. Alt›n Orda ile iliflkilerinde ise II. Vasiliy’nin tahta geçmesinden çok önce Alt›n Orda’n›n da¤›l›fl›ndan sonra kurulan devletler 1410’dan bafllayarak ortadan kayboldu. 1430’larda Alt›n Orda Devleti topraklar›nda K›r›m, Kazan, Astrahan ve Sibir Hanl›klar› olmak üzere her biri kendi askeri gücüne ve idaresine sahip dört devlet ortaya ç›kt›. Bunu takip eden yüzy›l içinde bu Hanl›klar ve Moskova bölge topraklar›n›n kontrolü için s›k s›k mücadele ettiler. Bu mücadelelerden ilki 1444’te Moskova ve Ulu¤ Muhammed aras›nda yafland›. 1445’de Moskova, Ulu¤ Muhammed Han’a yenildi. Bundan istifade eden Yuriy’nin o¤lu fiemyaka 1446’da Moskova’y› ele geçirdi. II. Vasiliy 1453’de fiemyaka’y› yendi. Daha sonra Novgorod ve Vyatka’y› ele geçirdi. Pskov, Moskova’n›n tayin etti¤i valileri kabul etti. Alt›n Orda’ya karfl› Ryazan’› destekleyen Moskova burada da kontrolünü sa¤lamay› baflard›. Tver ile iliflkiler gelifltirildi ve Ortodoks kilisesinin deste¤i sa¤land›. Bu arada ‹stanbul’un Türkler taraf›ndan ele geçirilmesi Rusya’y› tek Ortodoks devlet haline getirdi. II. Vasiliy döneminde Moskova art›k Alt›n Orda’ya ba¤l› bir devlet de¤il, kuzey do¤u Rusya’n›n li-

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

deri konumuna gelmiflti. Rus devletinin kurulmas› ve ayr› ayr› müstakil knezlerin Moskova etraf›nda birleflme süreci takriben 50 y›l içinde, III. ‹van Vasilyeviç’in (1462-1505) ve III. Vasiliy ‹vanoviç’in (1505-1533) devrinde hayata geçirildi. Birleflmenin temelini bilhassa Moskova knezleri atm›flt›. Henüz XIV. Yüzy›l bafllar›nda Moskova Knezi Daniel Aleksandroviç Kolomna, Mojaysk ve Pereyaslav topraklar›n› Moskova’ya ba¤lam›flt›. XIV. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ve XV. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda ise hakimiyette olan Moskova knezleri gelecekteki merkezleflme için sürekli bir büyüme göstermekteydiler. K›sacas› iç ve d›fl etkilerin geliflimini h›zland›rmaktayd›lar. Bilhassa 1470-1520’de Rus topraklar›n›n Moskova etraf›nda birleflmesine bunun da etkisi oldu. Moskova Knezi II. Vasiliy Tyomn›y (Kör Vasiliy) (1425-1462) öldükten sonra yerine yirmi iki yafl›nda olan o¤lu III. ‹van Vasilyeviç (1462-1505) geçti. II. Vasiliy öldü¤ü zaman Büyük Knez III. ‹van babas›n›n baflyard›mc›s› ve knezli¤i onunla birlikte yönetiyor olmas› nedeniyle tahta geçmeye haz›rd›. III. ‹van ile Rusya’n›n birlefltirilmesi h›zland›. Rusya ba¤›ms›z bir devlet haline geldi. III. ‹van sadece topraklar›n› geniflletmekle kalmad› ayn› zamanda Rusya’y› merkezi bir devlet haline getirecek bir tak›m kurumlar›n da temellerini att›.

III. ‹van (1462-1505) ve III. Vasiliy (1505-1533) Devirleri III. ‹van’›n temel hedefi tüm Rusya’n›n Büyük Knezi olarak devrald›¤› yetkileri yerine getirmekti. Bu dönemde Katolik Lehistan ile hanedanl›k düzeyinde yak›nl›k kuran Litvanya Büyük Dükal›¤›’n›n yay›lmac› emellerine karfl› sürekli mücadele, bir yandan Ortodoks kilisesine ba¤l›l›¤›n öte yandan kendi ba¤›ms›zl›¤›n› ön planda tutma çabalar›n›n getirdi¤i dengeler, verilen mücadeleden yana a¤›rl›k koyabilecek d›fl güçlerle sürdürülecek dikkatli diplomasi, Litvanya d›fl›nda kalan topraklardaki bütün kuvvetlerin Moskova Knezli¤inin elinde toplanmas›, Alt›n Orda Devleti’ne ba¤l›l›¤›n son izlerinin silinmesi ve toplumun tüm kesimlerinin “hizmet devleti” ad› verilen ifllevsel bir organizma için seferber edilmesi III. ‹van’›n k›rk üç y›ll›k hükümdarl›k dönemindeki faaliyetleri idi. Alt›n Orda ile olan mücadeleler III. ‹van’›n daha az önemsedi¤i bir konuydu. Rusya’n›n Alt›n Orda’ya 250 y›ll›k ba¤›ml›l›¤› bu devirde sessizce sona erdi. ‹van art›k Alt›n Orda’ya vergi ödemiyordu. Ama halktan vergi toplamaya devam etti ve toplad›klar›n› bu kez kendi amaçlar› için kulland›. Rusya h›zla büyüyerek geliflirken Moskova da bir siyasi merkez olarak tan›nd›. Farkl› s›n›flar birleflmeye ilgi göstermekte ve bu birleflmede Moskova’n›n esas rolü oynayaca¤›n› düflünerek ona yard›m etmekteydiler. III. ‹van genç olmas›na ra¤men ileri görüfllü bir knez idi. Hakimiyetinin birinci on y›l›n› esasen Novgorod ile mücadeleye hasretmiflti. O, Rus topraklar› üzerinde en büyük yetkinin kendisine ait olmas›na karfl› ç›kan ya da kendi üstünlü¤ü aç›s›ndan tehdit oluflturduklar›na inand›¤› kiflilerle mücadele etmekteydi. Karfl›tlar›n›n bafl›nda Novgorod ve Tver ya da en az›ndan buradaki yöneticiler geliyordu. Novgorod birkaç kez Moskova ile yap›lan ittifak› bozmufl ve topraklar›na girmiflti. XV. Yüzy›lda Novgorod’un durumu tehlikeli bir belirsizlik içindeydi. Alt›n Orda zay›flam›fl ve Rus miras›n›n Moskova ve Litvanya aras›nda kutuplaflmas› sonucu Novgorod’un koydu¤u mesafeler giderek zorlaflm›flt›. 1456’da II. Vasiliy Novgorod’a bir sefer düzenledi ve zafer kazand›. Novgorod boyarlar› ise Litvanya’ya ilgi göstermekteydiler. Faaliyette bulunan grubun lideri Marta Boretskaya halk› Litvanya taraf›na geçmeye ça¤›rd›. Sonunda Knez Mihail Olekoviç Novgorod’a davet edildi. Bu da III. Vasiliy’nin Novgorod üzerine yürü-

73

74

Rusya Tarihi

mesine sebep oldu. 14 Temmuz 1471’de fieloni Nehri üzerindeki savaflta Moskova ordusu galibiyet kazand› ve neticede Novgorod topraklar› olan Dvina, Moskova’ya kat›ld›. 1477’de Novgorod tamamen Moskova’ya ba¤land›. Novgorodlular›n itiraz› üzerine III. ‹van, flehri 1478’de ilhak etti. Novgorod genifl topraklara sahipti ve merkezileflme sürecinde Moskova’ya büyük engeller ç›kartmaktayd›. Bu sebeplerden dolay› buran›n ele geçirilmesi önemli bir baflar› idi. Novgorod’un ortadan kald›r›lmas› ‹van döneminin en önemli olay›d›r. III. ‹van döneminde Novgorod’un al›nmas›n›n askeri baflar›n›n ötesinde tafl›d›¤› anlamlar da vard›r. ‹lki Novgorod’un konumuydu. Bir yandan Litvanya-Lehistan’›n güçlenerek, Bat› Rusya’y› elde tutmas›, di¤er yanda Moskova Knezli¤inin Do¤udaki knezlikleri ele geçirerek genifllemesi idi. Bunun sonucunda Novgorodlular iki büyüyen güç aras›nda kald›lar. fiehir sakinleri burada ikiye ayr›ld›. Bir tarafta kendileri gibi Ortodoks olan Moskova, di¤er tarafta Katolik LitvanyaLehistan Krall›¤›. Novgorodlular Moskova’y› bozk›r›n bir parças› olarak alg›l›yorlard›. Oysa Litvanya geleneksel Avrupa ticaret a¤›n›n bir parças› ve bu temas›n Novgorod’a tafl›y›c›s›yd›. Litvanya ayn› zamanda ortaça¤›n ve Rönesans Avrupas›’n›n da bir parças›yd›. Litvanya ile birliktelik Avrupa ile birliktelik olarak düflünülüyordu. Novgorod’un Rusya’ya dahil olmas› tüm bölgenin ekonomik ve kültürel anlamda Avrupa k›tas›ndan kopmas› demekti. Moskova taraf›ndan ele geçirilen Novgord kendini yöneten flehir özelli¤ini kaybetti. Tüm özgürlükler halk›n ellerinden al›nd›¤› gibi flehir “Veçe”si de kald›r›ld›. Veçe’yi toplant›ya ça¤›ran geleneksel çan sökülerek Moskova’ya götürüldü. Novgorod’un zengin kesiminden binlerce kifli 1480’lerde zorla Rusya’n›n di¤er bölgelerine sürüldü. III. ‹van 1490’da Hansa Birli¤i tüccarlar›n› ülkeden ç›kartarak bat›ya aç›lan pencereleri kapatt›. Bunlar›n yerine say›lar› daha az olmak üzere ‹van’›n yak›n çevresinden kifliler getirildi. Bu kiflilerin ellerindeki mülk, askeri hizmetler için kendilerini donatmalar›na yetecek kadard›. En önemlisi bu insanlar o zamana kadar geçerli olandan farkl› biçimde topra¤›n do¤rudan sahibi (votçina; babadan o¤la geçen toprak sahipli¤i) olam›yorlard›. Toprak bu kiflilere hayatlar› süresince ve görevleri gere¤ince yerine getirmeleri kofluluyla veriliyordu. Yaklafl›k 1-2 milyon hektar toprak bu yolla da¤›t›ld› ve pomestye (devlet topraklar›) ad›yla bilinen yeni sistem h›zla yayg›nlaflt›. III. ‹van’› takip eden hükümdarlar döneminde votçina sahipleri bile mülksüzlefltirilme tehdidi alt›nda hizmet vermek zorundayd›lar. Bunlar›n pomestniki’ye göre daha üstün yönü sadece ellerindeki topra¤› satabilme ya da miras olarak b›rakabilme hakk›na sahip olmalar›yd›. Art›k Moskova’da gerçek anlamda ve herhangi bir koflula ba¤l› olmayan tek votçina vard›. Bu da Rus ülkesinin bizzat kendisi idi. Rusya Çarlar›’n›n, ülkeyi votçina haline getirmesi iki yüz y›l sürdü. Bu süreç XV. Yüzy›l›n ortas›nda bafllad› ve XVII. Yüzy›l›n ortas›nda tamamland›. Moskova’daki Çar’›n geniflleyen topraklar›n› büyük bir votçina haline getirmesi için halk›n serbest dolafl›m hakk›n› kald›rmas›, tüm boyarlar›n ve toprak sahiplerinin Moskova hakimine hizmet etmeleri gibi kurallar koymas› gerekti. Halk çal›flt›¤› topra¤a ba¤lanmal›yd› ki, bu kölelefltirme demekti. Ayr›ca toplum çeflitli s›n›flara ayr›ld›. Moskova’n›n büyümesi ile devlet topraklar›n› (pomestye) geçici elinde tutan ve Çar’›n hizmetinde olan yeni bir askeri s›n›f›n yükselifli takip etti. Tüm toprak sahiplerini zorunlu hizmet etme noktas›na getirmek Rusya monarflisi ad›na bir zaferdi. Buna göre toprak sahibi ister pomestye ister votçina sahibi olsun tüm mülkiyet ortadan kalkm›flt›. Çünkü hepsi Çar’›n mülküydü. Votçina ve pomestye aras›ndaki fark› anlamak için hizmetlilerin ve onlar›n soylar›ndan gelenlerin kul-

75

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

lan›m›na, Çar’› tatmin eden hizmetleri süresince veriliyordu. III. ‹van ve IV. ‹van dönemlerinde gittikçe artan flekilde votçina sahiplerinin de kendi mülklerini Çar’a hizmet etmedikleri durumda ellerinden al›nmas› votçina ve pomestye arars›ndaki fark› ç›kmaza sokmaktad›r. En önemli fark; votçina varisler aras›nda bölünebilir, sat›labilir, pomestye ise devredilemez veya sat›lamaz. Votçina sahibi ölürse ve yasal varis yoksa mülk o kiflinin kabilesine kal›r, pomestye ise Çar’›n hazinesine geri al›n›r. Dolay›s›yla III. ‹van’›n Novgorod’u ele geçirmesi ile el koydu¤u topraklar›n yar›dan fazlas› do¤rudan Çar’›n mülkü olmufl, kalan› ise pomestye olarak dvoryanlar aras›nda da¤›t›lm›flt›. . Novgorod’un sonu ile birlikte Rus topraklar›n›n toplanmas› iyice kolaylaflt›. S›rada Moskova’n›n eski rakibi Tver Knezli¤i vard›. 1464’de Tver Knezi Mihail Borisoviç, Moskova Knezi III. Vasiliy’nin birleflme talebini redederek LitvanyaLehistan Kral› IV. Kazimir ile 1483’de bir anlaflma imzalad›. III. ‹van da bunu beklemekteydi. 1484-1485 k›fl›nda Moskova birleflik ordusu Tver topraklar›na girdi. Novgorod’un ak›betini ö¤renen Tver boyarlar› Mihail’i müdafaa etmediler. Tver Knezi Mihail, Litvanya’ya kaçmaya mecbur kald› ve burada öldü¤ünde geriye bir mirasç› b›rakmad›. 1485’de Tver topraklar›n›n Moskova topraklar›na kat›lmas› ile bu Moskova’n›n en büyük rakip ailelerinden biri ortadan kalkm›fl oldu. SIRAnelerdir? S‹ZDE Novgorod’un Moskova Knezli¤i taraf›ndan ele geçirilmesinin sonuçlar›

Tver’in birlefltirilmesi Litvanya sald›r›lar› alt›nda bulunan Rus, Ukrain, Belorus D Ü fi Ü N E L ‹ M halklar›n›n Litvanya’ya karfl› mücadelelerini artt›rd›. Kuzey do¤uda genifl ama seyrek nüfuslu Vyatka da di¤er bir tehditti. Vyatkal›lar Moskova’ya karfl› komflular› KaS O R U Vyatka’y› da zan Hanl›¤› ile ittifaka haz›rd›lar. 1489’da III. ‹van sürgünler yoluyla Moskova’ya ba¤lad›. Rus knezliklerinden sonra III. ‹van’›n hedefinde Litvanya vard›. Dikkatli bir politika takip eden ‹van siyasal ve dini bir dayanak noktas› oluflturD‹KKAT mak amac›yla k›z› Elena’y› Litvanya Büyük Knezi Aleksandr’la evlendirdi. 1501’de bar›fl görüflmeleri yap›ld› ve 1503’de Smolensk olmasa da baz› s›n›r bölgeleri yeniSIRA S‹ZDE den ele geçirildi. Ancak Litvanya’n›n varl›¤› Moskova’n›n siyasal sistemi aç›s›ndan ciddi bir tehlike idi. Eski Rus knezliklerinde üst s›n›f›n en eski ve en s›k› korunan hakk› serbest hizmet hakk› idi. Burada hizmette bulunan kifli çok basit bir bildirimAMAÇLARIMIZ le bir baflka kneze ba¤lanabiliyordu. Rusya’n›n birlefltirilmesi sonucu bu flekilde hizmet ba¤l›l›¤›na girebilecek iki merkez kalm›flt›. Moskova ve Litvanya. Dolay›s›yla III. ‹van’dan bafllayarak Moskova’n›n hizmetinden ayr›lman›n say›lmaK bir ‹ T ihanet A P s› flafl›rt›c› de¤ildi. Moskova’dan karfl› tarafa geçiflin en önemli örne¤i IV. ‹van’›n komutan› ve dostu olan Andrey Kurbskiy’nin 1560’da Litvanya taraf›na geçmesi idi. III. ‹van, ‹talya ve Almanya gibi Bat› Avrupa devletleriyle Tde ‹van, E L Eiliflki V ‹ Z Y kurdu. ON ‹talyanlar›n iyi yap› ustalar› oldu¤unu ö¤rendikten sonra Venedik’ten mimar getirtmeye karar verdi. Moskova’da yap›lacak Uspeski Katedrali’nin bir ‹talyan mimar taraf›ndan inflas›n› istiyordu. Venedik’te ünlü bir mimar olan Fioraventi Aristotel ‹ N T Einfla R N E Tedildi. MosMoskova’ya geldi. Dört y›l içinde Moskova’n›n en güzel yap›lar› kova’n›n ‹talya ile iliflkileri Rusya’da yeni uyanmakta olan ‹talyan Rönesans›n›n uygulama alan› bulmas›na yol açt›. Lehistan, Macaristan ve Balt›k’taki Alman flövalyeleri sahas› Rusya ile Alman ‹mparatorlu¤u aras›nda bir duvar teflkil ediyordu. Moskova Rusyas›’n›n varl›¤›n› çok az kimse biliyordu. Avrupal›lar, Rusya’y› ya Lehistan krallar›na ya da Alt›n Orda’ya

3

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

76

Rusya Tarihi

vergi veren küçük bir beylik zannediyorlard›. 1486’da Nicholas Poppel adl› bir Alman soylusunun Moskova’ya gelmesi ve daha sonra yaflad›klar›n› Alman ‹mparatoru Friedrich ve o¤lu Maksimilian’a anlatmas› ile durum de¤iflti. Almanya ile Rusya aras›nda s›k› bir iliflki kuruldu. Siyasi olarak önemli sonuçlar› olmasa da Moskova için her flekliyle faydal›yd›. Elçilerin gidifl geliflleri Bat› Avrupa’da Rusya’y› Rusya’da ise Avrupa’y› tan›mak mümkün oldu. En önemlisi ise Alman teknisyenlerin Rusya’ya gelifli idi. ‹lim adamlar› ve teknisyenlerle birlikte madencilik ve askeri alanda da önemli geliflmeler meydana geldi.

Üçüncü Roma Teorisi Moskova Knezli¤i’nin yükselerek bütün Rus knezlikleri aras›ndan öne ç›kmas› ile birlikte Alt›n Orda hakimiyetinden de kurtularak müstakil bir devlet olmas› Moskova Knezinin hükümranl›k anlay›fllar›nda farkl›l›k yaratt›. III. ‹van ve III. Vasiliy art›k knez de¤il büyük bir devletin hükümdarlar›yd›. Her ikisi de Rus ülkesinin, Rus milletinin knezi, hükümdar› ve lideri olduklar›n›n fark›nda idi. III. ‹van, kendisine Ortodokslu¤un hamisi olarak özel bir rol biçmiflti. ‹stanbul’un 1453’de Türkler taraf›ndan ele geçirilmesi ve ayn› süreçte Balkanlardaki Ortodoks devletlerin de ba¤›ms›zl›klar›n› kaybetmesi sonucunda Ortodoks kilisesini savunacak tek ülke olarak Moskova kalm›flt›. ‹van için Bat›dan gelen dini tehdit de eflit ölçüde önemliydi. Hristiyanl›¤›n iki kanad› aras›nda bulunan ve Konstantinopolis’in 1204’de Haçl›lar taraf›ndan talan edilmesiyle iyice aç›lan mesafe 1430’da Floransa Konseyi’nin arabuluculukta u¤rad›¤› baflar›s›zl›kla görülmüfltü. Bu olaylar geriye güçlü bir karfl›tl›k duygusu b›rakt›. ‹stanbul’un düflmesi ile birlikte Balkanlar›n Slav kesiminde meydana gelen kuram Rusya’da bir ak›m halinde yay›ld›. Art›k Moskova, “Yeni Roma” say›lan Konstantinopolis’in yerine “Üçüncü Roma” olmufltu ve Hristiyanl›ktaki kutsal üçlü hükmüne göre bir dördüncüsü olmayacakt›. Moskova, Hristiyanl›¤›n yay›ld›¤› tüm alanlar›n bir buluflma noktas›n› temsil edecek ve ›fl›¤›n› k›yamete kadar saçacakt›. Çar kelimesi Sezar’dan kaynaklanan ve resmi Rus kaynaklar›nda daha önce Bizans ‹mparatoru ile Alt›n Orda Han› için kullan›lan bir unvand›. Sezar kelimesinin eski Slavca flekli “Çar” de¤il, “kesar”d›r. Bizans ‹mparatorlar› da Grekçe kökenli Vasilieus autocrator’u kullanm›fllard›r. Ruslar bunu “Çar” ve “otokrat” fleklinde tercüme etmifllerdir. III. ‹van ve III. Vasiliy, Çar unvan›n› nadiren kulland›lar, fakat daha sonra bu unvan IV. ‹van taraf›ndan resmen kullan›lmaya baflland›. III. ‹van, Bizans ‹mparatoru Konstantin’in ye¤eni Zoya Palaigoina (Rusya’da Sofya ad›n› ald›) ile evlendikten sonra Bizans’›n çift bafll› kartal›n› da kendi ailesinin Aziz Geoge’una ekleyerek kullanmaya bafllad›. Gelin ‹talya’da yetiflti¤inden Venedik de bu evlili¤e ilgi gösterdi. III. ‹van 1475’de büyük bir inflaat program› bafllatt›. Çeflitli ülkelerden ustalar getirilerek ülkede önemli kiliseler, katedraller, saraylar, surlar yap›ld›. III. ‹van ilk Rus milli hükümdar› olarak tan›nmaktad›r.

77

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

Harita 3.1 Moskova ve Rus topraklar›n›n birlefltirilmesi Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›

III. ‹van öldükten sonra yerine III. Vasiliy ‹vanoviç ( 1505-1533) geçti. III. Vasiliy de babas›n›n takip etti¤i siyasetle Rus topraklar›n›n birlefltirilmesini devam ettirdi. III. Vasiliy ‹vanoviç’in amac› Pskov topraklar›n› da Moskova’ya katmakt›. 15011503’de Livonya ile yap›lan savafllar s›ras›nda Pskov bir hayli zay›flayarak kendi kendini idare edememeye bafllad›. III. ‹van bundan faydalanarak 1510’da Pskov’u Moskova’ya katt›. Daha sonra Smolensk ve Ryazan’›n birlefltirilmesine s›ra geldi. Smolensk, Litvanya’n›n elinde idi. Litvanya’n›n ise Lehistan gibi bir müttefiki vard›. 1507’de Lehistan, Livonya ve K›r›mla ittifak yaparak Rusya ile savafla girdi. Kuvvetlerin denk olmamas› neticesinde III. Vasiliy 1508’de anlaflma imzalamaya mecbur kald›. III. Vasiliy’nin anlaflma yapmaktaki amac› gelecekte yapaca¤› savafl için haz›rlanmakt›. 1512’de III. Vasiliy Lehistan’a savafl ilan etti ve Smolensk’e yaklaflt›. 1512’in sonlar›nda ve 1513’ün yaz›nda III. Vasiliy’nin komutas›ndaki Rus ordusu iki kez Smolensk’e yaklaflt›. Fakat flehri ele geçiremedi. Üçüncü kez 1514’de flehir Rus topraklar›na kat›ld›. 1520-1521’de ise sonuncu ba¤›ms›z Ryazan Knezli¤i Moskova’ya ba¤land›. Böylece XV. Yüzy›l›n sonu XVI. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda Rus topraklar›n›n Moskova etraf›nda birlefltirilmesi sona erdi. Böylece Rusya’n›n toprak bütünlü¤ü temin edilmifl oluyordu. III. Vasiliy devrinde Rusya’n›n topraklar› 2 mil-

78

Zemskiy Sobor, XVI-XVII. Yüzy›llarda Rusya’da boyar, zadegan, din adam›, hizmetliler ve zengin flehirliler olmak üzere bu zümrelerin temsilcilerinden meydana gelen ve yurt mümessilleri meclisi olarak adland›r›lan ilk Rus parlamentosu. Zemskiy Sobor idari iflleri yürütmek üzere (Çar seçimi, vergilerin konulmas› ve d›fl siyaset meseleleri vb.) toplanmaktayd›. Bu flekilde devlet, zadeganlara ve flehir halk›n›n üst s›n›f›na dayanarak hakimiyetini güçlendirmeye çal›fl›rd›. Burada belirleyici rolü soylular üstlenmekteydi. ‹lk Zemskiy Sobor 1549’da IV. ‹van Vassilyeviç zaman›nda topland›. XVII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Zemskiy Sobor önemini kaybetmeye bafllad›. Son Zemskiy Sobor 1684’de topland›. Streletski, IV. ‹van döneminde daimi piyade ordusunun çekirde¤ini meydana getiren streletski (silahflör veya tüfekçiler) birimleri 1550’de oluflturuldu. ‹van ve dan›flmanlar› silahlara ve mühendisli¤e oldu¤u kadar güney savunma hatlar›n›n geliflimine vurgu yapan bir ordu reformuna girifltiler. Bunlardan befl bin kadar› Moskova’da yedi bin kadar› da çeflitli s›n›r kentlerinde konuflland›r›ld›. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda yirmi befl bine ulaflan say›lar›, ayn› yüzy›l›n ikinci yar›s›nda elli bine ç›kt›. Atlar› olmayan streletsiler soylulardan oluflan süvari birli¤ine ek olarak düflünülmüfltü. Birlik daha sonra I. Petro döneminde yenileflme hareketleri karfl›tl›¤›ndan dolay› kald›r›ld›.

Rusya Tarihi

yon 800 bin kilometre kare ise XVI. Yüzy›l›n sonunda 3 milyon 400 bin kilometre kareye ulaflt›. Nüfusu da 6 milyona yaklaflmaktayd›. Birleflik bir devlet yap›s›n›n kurulmas› Rusya’n›n ekonomisine h›z kazand›r›rken flehirler geliflmeye bafllad›. XVI. Yüzy›l›n bafllar›nda Rusya’da 96 flehir varken XVI. Yüzy›l›n sonunda flehirlerin say›s› 170’e ulaflt›. Alt›n Orda’n›n varisi iddias› ile Moskova ve Hanl›klarla s›k›nt›lar yaflansa da genel olarak III. Vasiliy’nin Türk-Mo¤ollarla iliflkileri iyi idi. Fakat f›rsat›n› buldu¤unda hanlar ars›ndaki rekabetten de istifade ediyordu. Bölünmenin ortadan kald›r›lmas› köy ekonomisinin geliflmesine yol açt›. Zanaat süratle büyüdü. Topraklar›n merkezilefltirilmesi sayesinde ticaretin büyümesi de sa¤land›. Art›k Rus tüccarlar Rusya’n›n bütün flehirleri ile iliflki kurabiliyorlard›. Rusya tacirleri Osmanl› Devleti, ‹ran, Orta Asya, Bat› Avrupa devletleri ile ticaret yapmaktayd›. Birleflme neticesinde tüccarlar›n güvenlikleri de sa¤lan›yordu. Ayr›ca Ruslar ve Rus olmayan halklar d›fl tehditlerden tamamen kurtulmufllard›. Bu dönemde halklar›n teflekkülü daha da h›zland›. Rus topraklar›n›n birlefltirilmesi iflgal alt›nda bulunan Slavyan halklar›n hayat›nda büyük rol oynad›. Gelecek yüzy›lda (XVII. Yüzy›l) bu topraklar da Rus topraklar›yla birlefltirildi.

IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri IV. ‹van ya da Korkunç (Muhteflem) ‹van (1530- 1584) ; ‹van babas› III. Vasiliy öldü¤ünde üç yafl›nda idi. Annesi Elena Glisnkaya naip ilan edildi. Bunu kar›fl›k bir dönem izledi. ‹van’›n kendisi tahta geçene kadar vekaletlerle süren döneminin özelli¤i fiuyskiy ve Belskiy aileleri aras›ndaki rekabetti. Sonuçta Suyski ailesi baflar›l› oldu ve ailenin üç üyesi idareyi ele ald›. Bu dönemde boyar aileleri keyfi hareketlerde bulundular. ‹van’›n çocuklu¤u farkl› gruplar›n birbirlerine karfl› sald›r›lar›n›n yo¤un oldu¤u dehfletli günler içinde geçti. Onun bu s›rada paranoya gelifltirdi¤i düflünülmektedir. ‹van tehlike içindeydi ve çevresi taraf›ndan hor görülüyordu. 1538’de annesi de muhtemelen bir zehirlenme sonucu öldü. 1547’de ‹van on alt› yafl›ndayken taç giyme zaman›n›n geldi¤ine karar verdi ve bu görkemli bir törenle yap›ld›. ‹van’›n hükümdarl›k dönemi resmen bafllam›flt›. Baflpiskoposa ve boyarlara Çarl›k tac›n› giymek istedi¤ini bildirdi. ‹lk evlili¤ini köklü bir boyar ailesine mensup olan Anastasya Romanov ile yapan ‹van, Rusya tarihinde ilk kez resmi hükümdarl›k unvan› olarak Moskova Büyük Knezi “Çar” unvan›n› ald› ve tac›n› baflpiskoposun elinden giydi. 14 y›l sonra Konstantinopolis Patri¤i ‹van’›n unvan›n› onaylad›. Bunun hemen akabinde de Moskova Çar› olarak hakimiyet sürmeye bafllad›. ‹van’›n saray çevresine güvendi¤i ve sayg› duydu¤u tek insan Baflpiskopos Makariy idi. Makariy, ‹van’a yüksek asalet ve bir Hristiyan yöneticinin sorumluluklar›n›n neler oldu¤u fikirlerini afl›layan kifliydi. ‹van, baflpiskopos Makariy’nin de aralar›nda bulundu¤u dan›flmanlardan oluflan kurula bir dizi reform ortaya att› ve bunlar›’da zemskiy sobor’da (halk meclisi/yurt mümessilleri meclisi) onaylatt›. Yeni yasalarla birlikte (1550) büyük bir kilise konseyinin oluflturulmas› da (1551) bu reformlar aras›ndayd›. Soylulardan beklenen hizmetlerin bir düzene ba¤lanmas› ile ça¤dafl anlamda donat›lm›fl silahl› güçler (streletski) dahil ordunun yeniden örgütlenmesi bunlar aras›ndayd›. Ordunun reformuna paralel olarak ‹van, büyükbabas›n›n kurdu¤u pomestye sistemini güçlendirmeye çal›flt›. Kendi hizmetlileri içinde devlet ifllerini vermek istedi¤i kiflileri ilan etti. Bu kiflilere ayn› zamanda Moskova ve çevresindeki topraklar› pomestye olarak vermek istiyordu. Bu plan›nda baflar›s›z oldu, çünkü kilise

79

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

kendi topraklar›ndan vazgeçmek istemiyordu. Buna karfl›n kilisenin Çar’›n onay› olmadan daha fazla toprak edinemeyece¤ine dair bir emir ç›kartt›, fakat bu yürürlü¤e girmedi. 1556’da toprak sahiplerinin askeri yükümlülüklerinde bir düzenlemeye gidildi. Bu düzenleme hangi bölgede kimin ne yükümlülük sahibi oldu¤unu belirtiyordu. Bu yüzden XV. Yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren miras kalan votçina ile pomestye aras›nda bir fark görülmüyordu. Ayn› zamanda ‹van, soylular›n gücünü k›rmak için merkezdeki Çar ile yerel liderler ve halk aras›ndaki ba¤› güçlendirmeye çal›flarak idari reformlar yapt›. D›fl politikada ‹van dönemi önemlidir. Bu dönemde Rusya, bat›ya ve do¤uya do¤ru genifllemesini sürdürdü. Bat›da Rusya’n›n en çok u¤raflt›¤› bölge Balt›k idi. Bu bölgede ‹van, Livonya ile ilgilendi. Zira Livonya’n›n fethi Balt›k Denizi ile olan ticaretin kontrol alt›na al›nmas› demekti. Livonya topraklar› sadece verimli olmas› aç›s›ndan de¤il, ayn› zamanda Rusya’ya Avrupa’n›n kap›lar›n› da açacakt›. Livonya ‹sveç, Danimarka, Polonya ve Litvanya gibi ülkelerle çevrelenmiflti. 1544’de ‹van, ‹sveç ile yedi y›ll›k bir bar›fl imzalad›. Ancak Livonya ile yap›lacak bir savafl ‹sveç de dahil olmak üzere bütün komflu devletlerin savafla girmesine yol açacakt›. Lehistan 1569’da Litvanya ile birleflmesinden dolay› hayli güçlendi. Buna ra¤men ‹van, 1558’de Livonya üzerine yürüdü. ‹sveç ve Lehistan’›n da savafla girmesi ile Livonya Savafllar›nda hiçbir netice elde edilemedi. Bat›da bir kazan›m sa¤layamayan ‹van do¤uda önemli baflar›lar kazand›. 1552’de Kazan Hanl›¤›’n›n merkezi olan Kazan flehri, 1557’de de Astrahan Hanl›¤› do¤rudan Moskova’ya ba¤land›. Bu Hanl›klar›n fethi ile Rusya bir imparatorluk haline geldi. Kazan’›n ele geçirilmesi Ruslara ‹dil yolunun kontrolünü sa¤lad›. ‹van’›n baflar› çizgisi yükselirken Sibirya’ya giden yolun da aç›lmas›na sebep oldu ki, Sibirya’n›n fethi ‹van’›n di¤er bir baflar›s›yd›.‹van’dan Sibirya’n›n kaynaklar›ndan yararlanma izni alan Strogonov ailesi Yermak komutas›nda Kozaklardan oluflan 1000’e yak›n adamla Bat› Sibir Han›’n›n ‹rtifl Nehri üzerinde kurulan ‹sker Kalesini 1580’de ele geçirdi. Sibirya’n›n yeni merkezi bu kale yak›nlar›nda Tobolsk flehri oldu. Rusya milli bir devletten koloniyal bir devlete ne zaman geçti?

SIRA S‹ZDE

4

‹van çal›flmak üzere Rusya’ya yabanc›lar› davet etmiflti. 1553’de Kaptan Richard D Ü fi Ü N E L ‹ M Chanceller’le karfl›laflt›. Chanceller, Hint Adalar›na kuzeyden bir yol ararken Beyaz Deniz k›y›lar›na sürüklenen bir ‹ngiliz gemisinin kaptan›yd›. Kuzey Dvina’n›n deS OLiman›’na R U nize döküldü¤ü yerde kurulan ve k›sa sürede büyük Arhangelsk dönüflecek olan üs arac›l›¤› ile ‹ngiliz-Rus ticaret ba¤lar› oluflturuldu. Arhangelsk ile Moskova aras›nda bulunan Yaroslav gibi flehirler daha da geliflti. Bu kar imkan›nD‹KKAT dan faydalanmak isteyen ‹ngilizler, hisse senetli ilk flirketi kurarak Rusya ticaretini uzun y›llar tekellerinde tuttular. SIRA S‹ZDE ‹van’›n efli Anastasya’n›n 1560’da ani ölümü dönemin seyrini de¤ifltirdi. Kar›s›n›n zehirlendi¤ini düflünen ‹van, kurulla iliflkilerini kopard› ve büyük bir öfkeyle yak›n çevresine yöneldi. A. Kurbskiy gibi ‹van’a yak›n olanlar d›flar›ya kaçt›lar. AMAÇLARIMIZ 1564’de IV. ‹van’›n hükümdarl›k döneminin en çarp›c› olay› meydan geldi. ‹van, kimseye haber vermeden Moskova’n›n 100 km kuzeydo¤usunda küçük Aleksandrov kasabas›nda bulunan bir manast›ra çekildi. Sonra buradaK bir kaleme ‹ T mektup A P ald›. Baflpiskoposa yaz›lan bu mektupta aristokrasi yerilirken s›radan insanlar yüceltiliyordu. ‹van ayn› mektupta taht› da b›rakaca¤›n› yaz›yordu. ‹nsanlar istedi¤i her flart› getirerek yeniden tahta geçmesini istediler. ‹van’›n Te¤er blöf E L E V ‹bu Z Y Oyapt›¤› N

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

80

Opriçnina, IV. ‹van, Moskova’dan ayr›larak Aleksandrov’a gitmesinin ard›ndan flartlar› kabul edilerek döndü. Meclisi ve ordusu için gerekli olan geliri garantilemek için ülkenin bir bölümünü kendi özel topra¤› (opriçnina) haline getirdi. Bu uygulama bir ülkede iki devlet demekti. ‹lk önce Moskova ve çevresinde 20 kasaba ve bu kasabalar›n k›rsal alanlar› ile bafllayan uygulama gittikçe geniflledi ve Moskova Devletinin üçte birine ulaflt›. Çar opriçnina için ayr› idari kadrolar kurdu. Ayr› hukuk kurallar› yürürlü¤e girdi. Opriçninay› idare eden görevlilere veya hizmetlilere opriçniki dendi. Bunlar bir anlamda günümüz siyasi polis veya jandarmaya benzetilebilir. Görevleri Çar’›n düflman olarak gösterdiklerini yok etmek ve mallar›na el koymakt›. Opriçnikiler ilk önce bin kifliden oluflurken daha sonra alt› bin kifliye ç›kt›. 1572’de kald›r›ld›. Zemflçina: IV. ‹van’›n Moskova Devleti topraklar›ndan ay›r›p boyarlar›n idaresine verdi¤i bölüm

Rusya Tarihi

idiyse amac›na ulaflm›flt›. Art›k kendi kurallar› vard› ve ülke içinde sadece kendi takdiri ile yönetilecek ayr› bir egemenlik alan› oluflturabilecekti. Böylece opriçnina ortaya ç›kt›. Bu ola¤and›fl› kurumlaflma, malikaneler, kasabalar ve hatta Moskova’n›n baz› bölümlerinden oluflan bir mozayi¤i and›r›yordu. ‹van, kendisine yak›n kiflilerden oluflan bir tür aristokratik ve bürokratik bir yap› oluflturmufltu. Birbirine paralel yönetim biçimlerine sahip parçalar›n bütünü zemflçina’da birlefliyordu. ‹van, opriçnina içinde opriçniki ad›yla Çar’›n düflmanlar›n› yok etmekle görevli zorbalarla yürütülen bir terör egemenli¤i kurdu. Kurulan bu hükümetin Moskova’daki zemflçina ile ba¤lant›s›n› kesmek için baz› kurallar getirdi. (opriçnina üyelerinin zemsflçina üyeleri ile konuflmamas›, evlenememesi vb.). Boyarlara duydu¤u güvensizlik sonucunda 1562’de Lehistan ile yap›lan savafl s›ras›nda boyar ailelerden birkaç›n› ihanetle suçlayarak tasfiye etti. 1570’de Novgorod’a sald›rd›. Sonuç bölgenin tamamen y›k›m› oldu. Bunun sebebi Novgorodlular›n Lehistan ile gizlice pazarl›k yapt›klar› yolunda bir söylenti idi. Kendisine ihanet edildi¤ini düflünen ‹van, streletsi birlikleri ile Novgorod’a sald›rd›. ‹nsanlar ve hayvanlar da dahil öldürülürken kasaba halk›n›n bütün mallar›na el konuldu ve ya¤maland›. Novgorod yaflanamayacak bir yer haline geldi. 1572’de opriçnina aniden ortadan kald›r›ld›. Neden, muhtemelen K›r›m Tatarlar›n›n bir önceki y›l verdikleri ve sonuçta haz›rl›ks›z durumdaki Moskova’ya kadar yaklaflt›klar› bask›nd›. ‹van, bu yenilgiden kendisinin yaratt›¤› opriçninay› suçlad› ve ileri gelenleri idam ettirdi. ‹van, sa¤l›k problemleri sebebiyle taht› Semen Bekbulatoviç’e b›rakt›. Fakat birkaç y›l sonra tekrar bafla geçti. Bu arada ‹sveç ile yap›lan savafl devam ediyordu. 1580’de imzalanan antlaflma ile Rusya 20 y›l önce kazand›klar›n› geri vermek zorunda kald›. Böylece Balt›k Denizi’nde bir limana sahip olmak için I. Petro dönemine kadar beklemek gerekecekti. Kazançlarla ve kay›plarla flekillenen bir dönem olan IV. ‹van devrinin en büyük baflar›s› Kazan, Astrahan ve Sibir’in ele geçirilmesidir. Terör ve bask› y›llar› birçok boyar ve ailesinin ölümüne sebep olurken Novgorod gibi flehirlerin y›k›m› ekonomiye de zarar vermifltir. Livonya Savafllar› masraflar›n artmas›na yol açarken gerek ekonomi gerekse ordunun durumunu kötülefltirmifltir. IV. ‹van1584’de öldü. Tahta ikinci o¤lu Theodore ya da Fyodor (1584-1598) geçti. Fyodor, dindar ve iddias›z bir kifli idi. ‹van’›n ölümünü takip eden y›llarda Rusya on y›l sürecek olan bir kar›fl›kl›k dönemine girdi. Rusya tarihinde bu döneme güçlükler veya anarfli dönemi ad› verilmektedir.

Güçlükler Dönemi XVII. Yüzy›l›n bafl›nda (1603-1613) hem iç siyasette hem de d›fl siyasette tam bir fetret dönemi yaflayan Rus devleti bu belirtileri IV. ‹van’›n ölümü sonras›nda göstermiflti. Alt›n Orda döneminde Moskova’ya gelerek sonradan Ortodokslu¤u kabul eden Tatar ailelerden birine mensup olan Boris F. Godunov, IV. ‹van’›n yak›n›nda olmakla kalmam›fl k›z› ‹rina’y› Çar’›n büyük o¤lu Fyodor ile evlendirerek Çar ailesini kendisine kan ba¤› ile ba¤lam›flt›. IV. ‹van’›n ölümünden sonra Fyodor Çar olarak seçilince onu istedi¤i gibi yönlendirdi. Boris Godunov için ‹van’›n di¤er eflinden olan o¤lu Dmitriy’yi öldürttü¤ü söylentileri olsa da bu ölümün sebebi hala ayd›nlat›lamam›flt›r. Fyodor’un zay›f yap›s› nedeniyle devlet iflleriyle fazla ilgilenememesi sonras› Boris Godunov, devlet yönetimindeki etkisini giderek artt›rd›. Fyodor’un dönemi

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

sonunda baz› askeri baflar›lar yafland›. Ülke içinde ise ayn› dönem Rus kilisesinin befl eski patriklikle (Roma, ‹stanbul, Antakya, ‹skenderiye, Kudüs) eflit statüye sahip olmak üzere patrik konumuna yükselmesi olay›yla dikkati çekti.1598’de Fyodor bir varis b›rakmadan ölünce tahta kendisinden sonra kar›s›n› halef göstermesi, kar›s› ‹rina’n›n da bu görevi kabul etmeyerek kendini dine vermesinden sonra Moskova’da taht mücadelesi meydana geldi. Tamam›na yak›n› Boris taraftarlar› olan Halk Meclisi fiuyskiy gibi boyar ailelerinin memnuniyetsizli¤ine ra¤men Çar olarak Boris Fyodoroviç Godunov’u seçti. ‹lk önce bu görevi kabul etmeyen ve kendisine yak›flt›rmayan Godunov, ›srarlar karfl›s›nda görevi kabul etti¤ini ilan etti. Ancak Boris dönemi (1598-1605) açl›k, kötü hasat olmak üzere bir dizi felakete tan›kl›k etti. ‹leri görüfllü önlemler al›nsa da Boris halk nezdinde gözden düflmüfl ve kendisine gereken deste¤i sa¤layamam›flt›. Bu arada Lehistan’da 1603’de IV. ‹van’›n o¤lu Dmitriy oldu¤unu ve mucizevi bir flekilde ölümden kurtuldu¤unu iddia eden biri ç›kt›. “Düzmece Dmitriy” u¤rad›¤› yenilgilere ra¤men büyüyen bir orduyla 1605’de Moskova’ya kadar ulaflt›. Boris Godunov 1605’de öldü. O¤lu II. Fyodor linç edildi ve Düzmece Dmitriy Çar oldu. Bu olayla “smutnoye vremya” denilen güçlükler dönemi bafllam›fl oluyordu. Sahte Dmitriy’nin Lehlerle beraber Moskova’ya gelerek Çar seçilmesinden sonra olaylar devam etti. Gerçekte yetenekli bir hükümdar olan Dmitriy’i iflbirli¤i yapt›¤› boyar aileleri art›k desteklemiyorlard›. Dmitriy ayr›ca bir Leh olan Marina Mnizek’le evlenerek güvensizlik ortam›n›n giderek büyümesine ve düflmanl›¤a yol açt›. Bir boyar ayaklanmas› sonucunda tahttan indirildi ve öldürüldü. Tahta 1610 y›l›na kadar Vasiliy ‹. fiuyskiy (1606-1610) geçti. Ancak kar›fl›kl›klar devam etmekteydi. Rusya bu döenmde kuzeyde ve bat›da önemli toprak kay›plar› yaflad›. 1610’da Vasiliy fiuyskiy Moskova Halk Meclisi taraf›ndan tahttan indirilmeden önce Rusya’da tam bir kargafla hakimdi. Hiçbir otoritenin kalmad›¤› ülkede bütünlü¤ü bir asker olan Skopin-fiuyskiy sa¤layabilirdi k, o da aniden öldü. Bundan sonraki birkaç y›l taht üzerinde ‹sveç ve Lehistan kaynakl› hak iddialar› görüldü. Moskova bu dönemde II. ve III. Düzmece Dmitriy olaylar› ile karfl› karfl›ya kald›. Marina Mnizek taraf›ndan “hakiki” olarak gösterilen bir baflka Düzmece Dmitriy vakas› daha ortaya ç›kt›. Moskova’n›n hemen d›fl›ndaki Tuflino’da bir saray ve hükümet oluflturdu. 1610-1612 y›llar›nda bir Leh askeri birli¤i Moskova’y› ele geçirdi. Baflta Kozaklar olmak üzere silahl› çeteler k›rsal kesimde dolaflarak etrafa dehflet saç›yorlard›. Rusya’n›n anarfliye direnebildi¤i üsler, Aziz Sergius’un Trinite Manast›r› baflta olmak üzere sadece surlarla korunmufl manast›rlard›. Da¤›lman›n efli¤indeki Rusya toparland› ve kendine yönelen tehdidin üzerine yürüdü. Ulusal birli¤in ve genel olarak kabul gören bir Çar seçiminin gerekli oldu¤u ortadayd›. Bu ça¤r› sayg›nl›¤›n› koruyan tek kurum olan kiliseden geldi. Nijni Novgorod’ta bir kasap olan Kozma Minin halk ordusu toplamay› baflard›. Dmitriy Pozarskiy’nin(1578-1642) komutas› alt›nda toplanan direnifl ordusu Lehleri ülkeden ç›kard› (1612) ve Zemskiy Sobor’un yeni Çar seçimi yap›labilece¤i uygun koflullar› yaratt›.

81

82

Rusya Tarihi

1598-1613 aras›nda olan her fleye ra¤men otokrasi, ilke ve siyasi düzen olarak esasen zarar görmeden ayakta kalmay› baflard›. Aksine bütün bunlar›n sonunda otokrasi her zamankinden daha meflru olarak göründü. Devletin merkezileflmesi flüphesiz bu siyasi ve sosyal kargaflan›n ard›ndan güçlendi. Kilise de ülkenin ve halk›n menfaatlerinin büyük savunucusu ve laik düzenin çökmesine ra¤men ayakta kalan ülkedeki en sayg›n kurum oldu. Eski sosyal düzen varl›¤›n› korudu ve güçlendi ve bu dönemi takip eden y›llarda kölelik Rusya’da kesin olarak yerleflti. Güçlükler Döneminin en önemli bir di¤er sonucu devletin otoritesinin ve meflrulu¤unun artmas› oldu. Bu ayn› zamanda yeni bir milli kimlik duygusunun da geliflmesine olanak yaratt›.

Resim 3.4 Dmitriy Pozarskiy (1578-1642) Kaynak: Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

5

Güçlükler dönemi Rusya’y› nas›l etkiledi? SIRA S‹ZDE

ROMANOV HANEDANLI⁄I D Ü fi Ü N E L ‹ M

Mihail Romanov (1613-1645) S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

S O Rtaraf›ndan U IV. ‹van’›n halk be¤enilen ilk eflinin akrabalar›ndan ve Güçlükler Dönemine egemen olan ay›r›mc›l›k ortam›nda uzlafl›labilmesi için 16 yafl›ndaki Mihail Fyodoroviç Romanov 1613’de Çar seçildi. Mihail’in babas› kar›fl›kl›klar döneminde D‹KKAT Lehistan’a sürgüne gönderilmifl bir tutukluydu. Patrik Filaret (Fyodor Nikitiç Romanov) unvan›yla geri döndü ve o¤lunun hükümdarl›¤› döneminde onun naipli¤ini SIRA S‹ZDE üstlendi. Filaret sadece patrik olmakla kalmad›. 1633’deki ölümüne kadar Moskova’n›n izledi¤i d›fl politikada özellikle Lehistan ile ilgili siyasette etkili oldu. Bu döAMAÇLARIMIZ nemle birlikte Rusya’y› üç yüz y›l yönetecek Romanov Hanedanl›¤› tesis edilmifl oldu. Güçlükler dönemi sona erdi. Kazanan taraf› belirlemek çok zordu, ancak bu dönem geride ulusal birlik bilinci ve Ruslar›n zihinlerinden silinmeyecek anarfli ve K ‹ endiflesini T A P d›fl müdahale b›rakt›. Mihail Romanov, Moskova’n›n kar›fl›kl›klar içinde y›k›lan otoritesini yeniden kurmaya çal›flt› ve baflar›l› oldu. Daha sonra idari reformlara a¤›rl›k vererek istikrar ELEV‹ZYON ve düzeniTsa¤lamaya çal›flt›. Bu sayede merkezin gücünü artt›rmay› amaçl›yordu. Ancak düzeni sa¤lamay› baflaramad›. Bunun en önemli sebeplerinden biri kar›fl›kl›klar devrinde yaflanan kaos ve daha sonra merkezden eyaletlere atanan memurlar›n keyfi ‹uygulamalar›yd›. NTERNET D›fl politikada Çar Mihail’in yabanc› sald›r›lar›n› kontrol alt›na almak ve uluslararas› iliflkileri bedel karfl›l›¤› olsa da düzenli bir hale getirmek konusunda baflar›l› oldu¤u söylenebilir. Lehistan ile olan savafllar uzun sürdü. Zira Lehler, Mihail’in Çarl›¤›n› tan›mak istemiyorlard›. Vladislav bu kez Moskova’y› ele geçirmek için 1617-1618’de Rusya’ya sefer açt›. Ancak Leh ordusundaki iafle eksikli¤i, k›talar›n

N N

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

düzensizli¤i ve Ruslar›n mukavemeti yüzünden Vladislav baflar›s›z oldu. 1618’de Deulina’da 14 y›l sürecek bir bar›fl imzaland›. Lehistan, Smolensk’i elinde tuttu ve Rus tutuklular›n ülkelerine iade edilmesini kabul etti. Ancak Moskova taht› üzerindeki iddialar›ndan vaz geçmedi. 1632’de anlaflma bozulunca eski husumet yeniden canland›. 1634’de Ruslar ve Lehler aras›nda “ebedi bar›fl” imzaland›. Buna göre, kar›fl›kl›klar devrinde kral Sigismund’un eline geçen flehirler baflta Smolensk olmak üzere Lehistan’a b›rak›ld›. Buna karfl›l›k Vladislav, Moskova taht› üzerindeki hak iddias›ndan vazgeçerek Mihail Fyodoroviç’i Çar olarak tan›d›. D›fl politikadaki de¤iflmeyen kural› toprak bak›m›ndan fedakarl›k edilmesi pahas›na komflular›yla bar›fl yapmak olan Çar Mihail, güneyde de ayn› politikay› takip etmek istedi. Fakat Don Kozaklar› 1637’de kendi bafllar›na Türklerin Azak Denizi k›y›s›nda bulunan Azak Kalesini ele geçirdiler. Türklerin dört ay süren kuflatmas› ve sürekli sald›r›lar›na karfl› Kozaklar kaleyi savundular. Türkleri püskürten Kozaklar, Çar Mihail’e bar›fl teklif ettiler. Mihail bir ikilem karfl›s›nda bulunuyordu. Türklerle savafl› göze alarak Azak Kalesini ihlal edecek, ya da Balt›k Denizi’nde Rusya’n›n baflar›s›zl›¤›ndan sonra o kadar arzu edilen bir deniz üssünden vazgeçecekti. Çar, 1642’de durumu Zemskiy Sobor’a dan›flt›. Hizmet s›n›f›ndan gelen üyeler savafl taraftar› iken, tüccarlar ve flehirli üyeler böyle bir savafla girmenin risklerini, Azak’ta Rus varl›¤›n›n askeri ve mali bedelini öne sürerek ilhaka karfl› ç›kt›. Bir kez daha denizlere ulaflma ideali sona erdi. Bar›fl ve ekonomik kalk›nma bu tart›flmalar›n önüne geçmifl oldu. Bu siyasi tedbirler Rusya’y› d›fl tehlikelerden uzak tuttu ve s›n›rlardaki bar›fl ve istikrar› yeniden sa¤lad›. Ancak bütün bu süreç ekonominin geliflmesi için yeterli de¤ildi. Borçlanma ve vergiler a¤›rl›kl› bir siyaset uygulad›¤›nda bunun etkisi toplumsal memnuniyetsizlik oldu. Bu flekilde al›nan tedbirlerin hiçbiri baflar›l› sonuçlar sa¤lamad›. 1645’de Çar Mihail öldü¤ünde hazine onun tahta geçti¤i 1613 y›l› kadar bofltu. Bu durum Mihail’in ard›llar›n› da gelecek y›llarda baflka krizlerle etkileyecekti.

Aleksey Mihayloviç (1645-1676) Çar Mihail Fyodoroviç Romanov 1645’de öldü¤ünde 16 yafl›nda bir genç olan o¤lu Aleksis ya da Aleksey Mihayloviç (1645-1676) Çar olarak onun yerine geçti. Aleksey ilk önce Rusya’y› babas›n›n soktu¤u yolda tutma gayreti içine girdi. Zeki ve dinine düflkün olan Aleksey, kilisenin bütün ritüellerini yerine getirmede büyük titizlik gösteriyordu, ama yenilikçi bir görünüme sahip de¤ildi. Bat›ya karfl› ilgisi çok fazlayd›. Bunun sonucunda ortaya ç›kan yöntemler ve seçimler gelecekte I. Petro’nun istedi¤i köklü de¤ifliklikleri kolaylaflt›racakt›. Aleksey’in hükümdarl›¤› 30 y›l sürdü ve bu süre her bak›mdan çeliflkilerle dopdoluydu. Dönemin bafl›nda bir önceki devrin ekonomik s›k›nt›lar› ve bunlar›n sosyal sonuçlar› görüldü. Devletin iflleyifli için gerekli kaynaklar bulunmal›yd›. ‹lk dönemlerden itibaren hakim konumda bulunan akrabalar›n›n gruplaflmalar› -Mihaylovskiler ve Çar’›n e¤itmeni boyar B. ‹. Morozov- meydana geldi. Vergiler artt›r›ld› ve bazen bütün bir köy bu a¤›r vergilerden da¤lara, ormanlara kaç›p saklanmak zorunda kald›. Bu defa tüketim mallar›nda yap›lan fiyat art›fl› ile halk istismar edilmeye çal›fl›ld›. (örne¤in sat›fl› devlet tekelinde olan tuzun fiyat›n›n art›fl› vb. Tuz vergisi, Avrupa’da da s›k s›k görüldü¤ü gibi bir tahrik olarak alg›land› ve halk kitleleri taraf›ndan derinden hissedildi.) Halk›n bu paraya tuz alamamas› ve sert tepkisi, hükümeti 1647’de tuz vergisini kald›rmaya mecbur b›rakt›. Ayn› fley kilise

83

84

Rusya Tarihi

taraf›ndan kullan›lmas› yasaklanan fakat Çar’›n dan›flmanlar› taraf›ndan önemli bir kaynak sa¤lamas› düflüncesiyle sat›fla sunulan tütüne de yap›ld›. Her iki durumda da halk isyan etti. Bundan sonra Rusya, boflalan devlet hazinesine az da olsa gelir sa¤lamak ad›na maafllar›n azalt›lmas› yoluna gitti. Bu da afla¤› s›n›ftan devlet kölelerinin memnuniyetsizli¤ini artt›rd›. Dvoryanlar bunun karfl›l›¤›nda kölelik sisteminin güçlendirilmesini talep etmeye bafllad›. 1645’de K›r›m Han›’n›n beklenen hücumunu engellemek için Tula etraf›na toplanan devlet köleleri f›rsattan istifade ederek Aleksandr Mihayloviç’e dilekçe ile müracaat ettiler. Ancak kitlesel isyanlar ve tepki dalgas› kanunlarda da bir ›slahat yap›lmas›n› mecbur k›ld›. Aleksey, ayaklanmalar› bast›rmak ve halktaki hoflnutsuzlu¤u gidermek için idari ve hukuki baz› ad›mlar att›. 1649’da, daha önce 1550 y›l›nda IV. ‹van taraf›ndan haz›rlanan yasadan beri Moskova Knezli¤i’nin yasalar›na bir düzen getirmenin ilk giriflimi olan imparatorluk kurallar› yasas›n› (Ulojeni) yay›nlad›. 1648’de Zemskiy Sobor topland›. Burada dvoryanlar›n tüccar s›n›f›n›n ve posad›n üst s›n›f temsilcileri yer al›yordu. 1649’da Sobor, yeni kanunlar mecellesi kabul etti ki, bu da “Sobornoye ulojeniye” ad›n› ald›. 25 bölüm ve 967 maddeden ibaretti. ‹lk bölüm devlete ve kiliseye karfl› gelenlerle mücadele tedbirlerini içeriyordu. Kiliseye karfl› gelmek din ve devlet iliflkilerinin çok güçlü oldu¤u bir devirde özellikle tehlikeli olarak de¤erlendirilmekte ve ölümle cezaland›r›lmaktayd›. Devlete karfl› gelenler, suikastlara kat›lanlar vb. ölümle cezaland›r›lmaktayd›. Kanun ayr›ca boyarlar›n hayat›n› ve mülklerini koruyarak onlara tecavüz edenleri de ölümle cezaland›rmay› içeriyordu. Sahte para basanlar da- bo¤azlar›na erimifl metal dökülmesi gibi- a¤›r cezalara çarpt›r›lmaktayd›. Köylü isyanc›lar da a¤›r cezalar almaktayd›. Bu hukuki metinde yer alan cezalar›n ço¤u ortaça¤ usullerini ihtiva etmekte idi. Kanun devletin kontrolünün d›fl›nda kalan toprak mülklerini s›n›rlamak amac›yla kilise topraklar›n›n büyümesini yasaklad›. E¤er pomestyenin sahibi ölürse o zaman toprak onun çocu¤una, kardefline veya torununa geçebilirdi. Toprak kölelerine topra¤›n mülkiyetine sahip olmalar› yasaklanm›flt›. Kanunda feodal toprak mülkiyetinin bu flekilde sa¤lamlaflt›r›lmas› köleli¤in devlet sisteminin kurulufl temeli olmufltu. Genelde 1649 Kanunnamesi esas kölelik ruhunda haz›rlanm›flt›. Bu, özellikle “Köylüler hakk›nda mahkeme” ve “posad halk› hakk›nda” adl› bölümlerde kendini gösteriyordu. Ancak bu kanunname ücretli emekten istifade etmeye izin vermekte, ücretli iflçileri de ba¤›ml› hale getirmeyi kesin olarak yasaklamaktayd›. Rus hukuk sisteminin yenilenmesini temsil eden bu çal›flma önemli ilerlemeler sa¤lad›. Söz konusu yasa uyumsuz yasal gelenekleri, bölgesel özellikleri oldu¤u kadar baz› bölgelerde benimsenmifl yabanc› sistemlerden aktar›lm›fl birçok al›nt›y› da ortadan kald›rd›. Bu uyum daha sonra I. Petro’nun ça¤dafllaflma süreci aç›s›ndan son derece gerekliydi. E¤er böyle bir sistem düzenlemesi olmasayd› Rus hukuk ve idaresinde görülen anarfli hiç durmadan büyüyecekti. 1649 yasas› 1835 y›l›na kadar yürürlükte kald›. Yeni vergilere baflvurmak yine zorunlu hale geldi. Daima yeni kaynak aray›fl›nda olan Aleksey 1656’da saf gümüflten gümüfl ve bak›r alafl›m›ndan paray› yerlefltirmeye karar verdi, bu tedbir güçlü bir enflasyona ve buna tepki olarak da 1662’de bir halk ayaklanmas›na sebep oldu. Halk, tahta genç yaflta ç›km›fl, uzlaflmac› ama zay›f bir hükümdar›n çevresindeki rüflvetten memnuniyetsizli¤ini ifade ediyordu. Giderek artan bu hoflnutsuzluklar baflta 1648’de Moskova olmak üzere Novgorod ve Pskov gibi flehirlerde ayaklanmalara yol açt›. Ard arda pek çok isyana sahne olan Rusya 1670’de büyük bir s›nav verdi. O zamana kadar Volga üzerinde ve

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

‹ran’da ak›nlar yapan Don Kozaklar›n›n lideri Stenka Razin (Stephan Timofeyeviç Razin) hem mülk sahiplerine hem de mevcut iktidara bafl kald›rma görevini üstlenmifl olarak köylüleri, yerli kabileleri, küçük flehir halk›n› ayakland›rarak Volga’dan yukar› ç›kmay› baflard›. Yol boyunca kat›l›mlarla büyüyen birlik Simbirsk’e vard›¤›nda yirmi bin kifliye ulaflt›. Stenka Razin’in devirmeyi planlad›¤› iktidar ile yapt›¤› kuvvet s›namas› kendi aleyhine döndü. Hükümet bu ayaklanmay› bast›rmak için h›zla tedbir ald› ve büyük kuvvetler bölgeye sevk edildi. Simbir yak›n›nda meydana gelen çarp›flmada Çarl›k güçleri yenildiler ve Tetifl flehrine çekildiler. Simbir, Razin’in eline düflse de Çarl›k kuvvetleri buradan mukavemet ettiler. 1671’de Razin, Simbir yak›nlar›nda a¤›r bir yenilgiye u¤rad› ve ele geçirilerek Moskova’da idam edildi. Bu hükümdarl›k döneminin dikkat çeken ve gelecek için a¤›r sonuçlar do¤uracak olan iki olay› Ukrayna’n›n Rusya’ya ba¤lanmas› ve Patrik Nikon’un dini reformudur. Ukrayna, Rusya’n›n güneybat›s›nda bütün dengeyi tehdit eden dini krizlerin ve d›fl çat›flmalar›n sonucunda 1654’de Moskova ile birleflti. Ukrayna’da iki kilise varl›¤›n› sürdürmeye bafllad›. Lehistan taraf›ndan desteklenen ama topluma yabanc› Katolik Kilisesi ve takibata u¤rayan fakat halk›n deste¤ini kazanm›fl Ortodoks Kilisesi. Kiliselerin bu bölünmüfllü¤ü Dnyepr Kozaklar›na kadar yay›ld›. Lehler Kozaklar üzerinde daha iyi bir denetim kurmak ad›na onlar› ikiye ay›rd›lar. Bir tarafta resmi kay›tl› olanlar di¤er tarafta ortak kadere terk edilmifl olanlar vard›. Lehistan Katolik Kilisesine güç kazand›rmak için ilk grubu destekliyordu. ‹kinci grup ise Katolikli¤e ve Lehistan’a muhalefet eden köylüler saff›nda yer alm›fllard›. Bu durum Lehistan aleyhtar› güçlü bir duygunun oluflmas›na yol açarken bütün Kozaklar›n milli ve Ortodoks s›ralar›na do¤ru geçifliyle sonuçlanan bir kar›fl›kl›¤› da meydana getirdi. 1648’de sert bir flekilde bast›r›lan ayaklanmalar›n sonunda Bo¤dan Hmelintskiy ad›ndaki bir Kozak lider “Ukrayna Ba¤›ms›zl›k Savafl›n›” bafllatt›. Ukraynal›lar dönem dönem Rusya’ya gelerek topraklar›n›n kendi egemenli¤ine kat›lmas›n› talep ederlerdi. ‹lk önce Mihail ve Aleksey kendilerine ait topraklara el konulmas›n› kabul etmeyip Lehistan ile savaflmay› da istemedikleri için Ukrayna’n›n taleplerini geri çevirmifllerdi. 1653’de konuyu tart›flan Zemskiy Sobor Çar’› ileriye do¤ru bir ad›m atmas› ve bedeli ne olursa olsun Ukrayna’y› topraklara katmaya zorlad›. Ukrayna halk› da gelecekleri ile ilgili karar› 1654’de Pereyaslav’da toplanan askerler ve sivil iktidar temsilcilerinden oluflan bir mecliste (Rada), ülkenin gelece¤i için en iyi çözümü tart›flt›lar. Çevrelerinde üç devlet vard›: Lehistan, Osmanl› Devleti ve Rusya. Rada üyeleri Moskova’ya ba¤lanmaya karar verdiler ve Çar Aleksey’e ba¤l›l›k yemini ettiler. Bu seçim Lehistan için kabul edilemezdi. Çat›flmalar bafllad›¤›nda Rusya’n›n konumu savafla girmek için mevcut durumdan istifade eden ‹sveç’ten dolay› çok fazla tehdit alt›nda idi. Rusya fazla zarar görmeden durumdan kurtuldu ve 1667’de askeri zorluklar› göz önüne al›nd›¤›nda kendisi için çok iyi bir anlaflmay› (Andrusovo Bar›fl Antlaflmas›) müzakere etmeyi baflard›. Dnyepr, Rusya ve Lehistan aras›nda s›n›r olacakt›. Rusya, Ukrayna’n›n nehrin sol k›y›s›ndaki k›sma ait topraklar›, Lehistan da sa¤ k›y›s›ndaki topraklar› paylaflt›. Anlaflman›n en dikkat çekici yeri Kiyev’in statüsü idi. Rus Hristiyanl›¤›n›n befli¤i nehrin sa¤ k›y›s›nda kalm›fl olmas›na ra¤men iki y›ll›¤›na Moskova’ya veriliyordu. Ancak ne Kiyev ne de 13 y›ll›¤›na Çar’a b›rak›lan Smolensk bu süreler bitti¤inde Lehistan’a dönmedi. 1686’da yap›lan Leh-Rus Antlaflmas› her iki flehri kesin olarak Rusya’ya b›rakt› ve flehirlerde Rus hakimiyeti güçlendi. Rusya için Ukrayna, Moskova’da 1654’den sonra kimsenin tart›flma konusu yap›l-

85

86

Rusya Tarihi

mas›na izin verilmedi¤i de¤erli bir imparatorluk uzant›s› oldu. Çar Aleksey’in büyük bir kararl›l›kla üzerinde durdu¤u Ukrayna meselesi onun “bat›c›” e¤ilimleri ile aç›klanmaktayd›. Her zaman Avrupa karfl›s›nda büyülenmifl olan bu hükümdar›n gözünde Ukrayna ile birleflme Rusya’n›n Avrupa’ya co¤rafi ve kültürel yak›nlaflmas› demekti. Çünkü bu bileflme Rusya’n›n fikri gelifliminde önemli etkiler b›rakt›.

Bunal›m ve Kilisede Hizip Hareketi Geç dönem Rusya’s›nda iç bunal›m XVII. Yüzy›l boyunca toplumsal yaflamda patlamalara neden olan düzensizliklerde kendini gösterdi. Bunlar aras›nda en önemlileri; 1. 1606-1667 Bolotnikov Ayaklanmas›. Ayaklanma Moskova’y› tehdit edecek kadar büyük boyuttayd›. Öyle ki, neredeyse Çar Vasiliy fiuyskiy tahttan indirilecekti, 2. 1620 ve 1630’larda Lehistan’a karfl› Ukrayna’da meydana gelen, 1648’de Bo¤dan Hmelintskiy’nin Kozaklar› özgürlefltirmesiyle zirveye ç›kan bir dizi ayaklanma, 3.Tuz ve Bak›r ‹htilalileri, 4. Ekmek Ayaklanmalar›, 5. 1670-1671’de Stenka Razin liderli¤inde Volga ve Don bölgesinde meydana gelen genifl halk hareketi, 6. Streletsilerin 1682 ve 1698 isyanlar›, 7. 1707’de Bulavin Ayaklanmas›, 8. Baflkurt milli ba¤›ms›zl›k savafl› niteli¤i tafl›yan mücadeleler. Bu ayaklanmalar›n özellikleri birbirinden farkl›yd›. Baz›lar› flehirde baz›lar› köyde idi. Bir bölümü tan›mlanabilirken di¤erleri bu özelli¤i göstermiyordu. Baz› ayaklanmalar Ruslar› baz›lar› da Rus olmayanlar› kaps›yordu. ‹yi yönetilen hareketler oldu¤u gibi anarflik bir yap› tafl›yanlar da vard›. Bütün bunlara ra¤men sonuçta hepsi genel bir memnuniyetsizlikten ve korkulardan kaynaklan›yordu. A¤›r vergiler, k›tl›k, pahal›l›k, sosyal ve dini alandaki yenilikler, milli bask›lar, kölelik vb. dayatmalar temel sebeplerdi. Bu ayaklanmalar içinde Büyük Hizip Hareketi denilen dini bunal›m en önemlilerinden biriydi. Bizans etkisinin merkezi olan Kiyev’in Rusya’ya kat›lmas› Rus ayd›n hayat›nda önemli de¤ifliklikler yaratt›. Rus kilisesinde Bizans/Yunan etkisi tekrar ortaya ç›kt›. Bunda flüphesiz Aleksey taraf›ndan 1652’de patrikli¤e yükseltilecek olan Nikon’un etkisi vard›. Nikon patrik seçildikten bir y›l sonra 1653’de Bizans kilise hukukunu kabul etti. Rusça yaz›lan din kitaplar›nda eserleri kendi el yaz›lar›yla kopyalayanlar taraf›ndan yap›lan hatalar yüzünden yanl›fll›klar oldu¤unu tespit etti. Dini kitaplarda ve kilise ayinlerinde yap›lmas› gereken düzeltmeleri içeren talimatlar gönderdi. Ayr›ca kilisenin devlet üzerindeki gücünü vurgulad›. Bu hareket kilise mensuplar› aras›nda da rahats›zl›klara sebep oldu. Bu süreçte kilisede ayr›l›klar (raskol) meydana geldi. May›s 1667’de toplanan kilise konseyinde aç›kland›¤› üzere ayr›l›klar›n nedeni hem kiliseden hem rahiplerin ve papazlar›n hem de halktan insanlar›n Nikon’un yönetiminde Latinceden çevrilmifl ve Latince versiyonlar› esas al›narak düzeltilmifl kitaplar›n yanl›fl oldu¤unu ileri sürmesi idi. Bu grubun lideri ise baflpapaz Avvakum idi. Avvakum, Rus geleneksel kilise hukukunu ve eski dinin muhafazas›n› temsil ediyordu. Mücadeleden ilk galip ç›kan Avvakum oldu. 1666’da toplanan ve Çar Aleksey’in de deste¤ini alan kilise konseyi Ortodokslar aras›nda ayr›l›¤a ve fesada sebebiyet verdi¤i için Nikon’u patriklilikten ald›. 1667’de de Avvakum’un da Sibirya’ya sürgüne gönderilmesine karar verildi. Bu kararlar ayr›l›kç› hareketleri sona erdirmedi. Problemler gelecekte baflka sürtüflmeleri de bafllatacakt›.

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

AMAÇLARIMIZ

Kanl›dere, A. (2010), “Rusya Tarihinin Ana Hatlar›”, YOM Türk Dünyas› Dergisi, K ‹ T AKültür P say› 19-20, s. 67. Çar Aleksey Mihayloviç dönemindeki dini reformlar›n sonuçlar› nelerdir? T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M Diplomasi Moskova ile di¤er Avrupa devletleri aras›ndaki tek aç›k ba¤lant›yd›. ‹NTERNET Rusya 1550’lerin ortalar›ndan bafllayarak bafll›ca ticaret orta¤› olan ‹ngiltere esas olS O Moskova’da R U mak üzere Bat› Avrupal› güçler aras›nda iliflki sa¤lamak amac›yla bir büyükelçilik ya da d›fl büro kurdu¤unda karfl›l›kl› heyetlerin de¤flimine gidildi. Diplomaside uygulanan protokol kurallar› alg› ve anlay›fl aç›s›ndan farkl›l›klar gösD‹KKAT teriyordu. Bat›daki Rus heyetleri bulunduklar› yerlerde kendi protokol kurallar›n› yerlefltirmeyi denediler. Ancak bu durum hem hofl karfl›lanmad› hem de s›n›rl› bilSIRA S‹ZDE bir düflüngi ve yetki kullanamama yüzünden baflar›s›zl›kla sonuçland›. Sistematik ce yap›s›na sahip olan Çar Aleksey sonunda bilgi derleme iflini sa¤lam temellere oturttu. Onun kapsaml› özel arflivi, tuttu¤u notlar ve yaz›lar kendisini daha tan›mAMAÇLARIMIZ lanabilir bir konuma getirdi. Gerek yap›s› gerekse bilinçli tercihleriyle Aleksey gerçek anlamda Bizansl› bir düflünce yap›s›na sahip Avrupal› son hükümdard›r. Onun Bizansl› yan› sadece dini ba¤›ml›l›¤›ndan, Grekofil yönelimlerinden K ‹ T veya A P bulundu¤u mevkinin yüceli¤ine duydu¤u inançtan kaynaklanm›yordu. O ayn› zamanda düzen ve uyuma yönelik ideal bir Bizans hükümdar›na özgü tutkular da tafl›yordu. Halk›n zihninde ideal Çar kavram›n›n oluflmas›nda Aleksey’in T E L büyük E V ‹ Z Y O Nrolü vard›. Sayg› duyulan bir kiflilik olup kararl› ve öfkeli karakterine ra¤men sevecen biri olarak tan›nm›flt›. Çar Aleksey’in bu kadar tan›nmas›nda I.Petro’nun babas› Aleksey’in ölümünden y›llar sonra özel belgelerin tasnif edilerek korunmas› emrini vermesi‹NTERNET nin büyük etkisi vard›. XVII. Yüzy›lda Rusya için baflka ülkelerden gelenler “yeni” say›lm›yordu. Çünkü yüzlerce hatta binlerce Bat›l› Moskova’ya yerleflmifl durumdayd›. III. ‹van devrindeki ilk büyük ak›n›n›n ard›ndan say› artmaya devam etti. XVI. Yüzy›l›n sonunda Moskova hizmetindeki yabanc›lar yüzlerce hatta Leh, Litvanyal› ve Ukraynal›larla birlikte binlerle ifade ediliyordu. Çarl›k ordusundaki yabanc› say›s› da 2500 kifliden olufluyordu. 1652’de Aleksey Moskova’n›n kuzey do¤usunu yabanc›lara ay›rd›. Buraya Nemetskaya Sloboda veya “Alman Mahallesi” denildi. Yabanc›lar›n önemi özellikle ülkenin geliflimi için say›lar›n›n çok ötesindeydi. Rus ticaretini idare etmeye ek olarak yeni gelenler çeflitli imalathaneler kurmaya bafllad›lar. ‹kinci nesil yabanc›lar ise ço¤unlukla Rus ekonomisini gelifltirmekte hem de zenginliklerini artt›rmakta becerikli olduklar›n› ispatlad›lar. Askeri uzman, doktor ve di¤er alanlarda hizmet verdiler. Bat›da yaz›lan eserler de XVII. Yüzy›l Moskova kütüphanelerine ulaflabiliyordu. Yabanc›lar ve Ruslar aras›nda nadiren de olsa evliliklere rastlanmakta idi. Çar Aleksey’in son dönemlerinde nüfuzlu bir kifli olan Artamon Matveyev, ‹skoçyal› Mary Hamilton ile evlenmiflti. Çar’›n ikinci efli Natalya Nariflkina da bir Bat›l› ev olan Matveyevlerin evinde yetiflmiflti. Aleksey’in Batl› fleylerden hofllanmas›nda bu hususun özel bir yeri vard›. Aleksey, Lehistan ve ‹sveç savafllar› ile Rusya’n›n bat› s›n›r›n› geçen ilk Çar olmufltu.

N N

III. Fyodor (Theodore/Feodor) (1676-1682) Çar Aleksey Mihayloviç’in o güne kadar yapt›¤› iki evlilikten 16 çocu¤u aras›nda üç erkek ve 6 k›z hayattayd›. Ölümünden sonra Maria Miloslavskaya ile yapt›¤› ilk

87 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

6

Çar Aleksey Döneminde Bat›l›laflma E¤ilimleri

SIRA S‹ZDE

T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

88

Rusya Tarihi

evlilikten do¤an Fyodor 14 yafl›nda tahta geçti. Sa¤l›¤› iyi olmayan ve iddias›z bir kifli olan Fyodor, iyi e¤itim görmüfltü. Sadece Rusça ve kilise Slavcas›n› de¤il, Polotsk’lu Simeon taraf›ndan verilen Lehçe ve Latince dillerine de sahipti. III. Fyodor’un k›sa süren hükümdarl›¤› 20 yafl›nda ölümüyle son buldu. Ölümünden hemen önce Fyodor büyük ölçüde sembolik bir özellik tafl›yan ama pratik baz› uzant›lar› da olan siyasal bir karar alm›flt›. Boyarlar›n sadece ailelerince daha önce sahip olunan ya da kendilerinin aileleri içindeki statülerine eflde¤er ya da bunlar›n üzerinde hizmet görevlerini kabul edebileceklerini öngören bir rütbe sistemi yani mestniçestvo bu kararla 1681-1682’de kald›r›ld›. Mestniçesvo sürekli bir sürtüflme sebebi idi. Savafl dönemlerinde ask›ya al›nmas› gerekiyordu. Fyodor sadece bu sistemi kald›rmakla kalmad› ayn› zamanda bir benzerinin bir daha geri gelmesini engellemek ad›na sistemin yaz›l› oldu¤u tüm kurallar› içeren kitaplar› yok ettirdi. Çar Fyodor’un mestniçestvoyu sona erdirmesindeki en büyük pay 1680’lerin önemli ismi Vasiliy Golitsin idi. IV. ‹van döneminde resmi bir flekle konan ve soylular›n devlet hizmetlerinde menfleylerinin asilli¤ini esas alan bu sistem bozulmufl, birçok soylu olmayan aile Çar ailesiyle akrabal›k tesis etmek yoluyla asil olmufllard›. Sistem kald›r›lm›fl ancak asil aileler için asiller fleceresi defteri ihdas edilmiflti. Mestniçestvo’nun kald›r›lmas› ile boyarlar ve eski soylu ailelerin aleyhine asillerin ikinci üçüncü derecedekilerinin “dvoryan” nüfuzu artt›. Vergi sistemi gözden geçirildi ve çok kar›fl›k bir usul yerine Rusya’n›n her taraf›nda uygulanabilecek tek sistem “streletsi vergisi” kabul edildi. Rusya ile K›r›m Hanl›¤› ve Osmanl› Devleti aras›nda 1681’de imzalanan “Bahçesaray Antlaflmas›” ile Dnyepr Nehri Osmanl› Devleti ile Çarl›k Rusya aras›nda s›n›r oldu. Dinyeper Irma¤›’n›n sa¤ yakas› (bat›s›) Osmanl› Devletinin elinde kald› ve Çehrin kalesinin Osmanl›lara ait oldu¤u kabul edildi. Dnyepr Nehri’nin sol yakas›n›n ise, yani Ukrayna’nin do¤usu ve Zaporojniye Kazaklar›n›n bölgesinin Çarl›k Rusya idaresinde oldu¤u Osmanl› Devleti taraf›ndan onayland›.

XVII. YÜZYILDA RUSYA’NIN SOSYAL VE EKONOM‹K DURUMU Rusya Tarihinin Yeni Devri XVII. Yüzy›lda Rusya’n›n s›n›rlar› genifllemeye devam etmekteydi. S›n›rlar› K›r›m Hanl›¤›, Kuzey Kafkasya ve Kazak›stan’a kadar uzan›yordu. Nüfusu 10,5 milyona ulaflm›flt›. Bu devirde halk ülkenin uzak bölgelerine gitmeye bafllad›. Burada esas rolü denize do¤ru olan topraklar, kuzey nehir boylar›, Ural çevresi bölge ve Don sahilleri oynuyordu. Mesela, Don sahillerinde XVI. Yüzy›ldan itibaren merkezden kaçarak yaflad›¤› topraklar› de¤ifltiren insanlar iskan etmeye bafllam›fllard›. Harici hücumlar›ndan sürekli korunmak ihtiyac› Kozak toplum içinde sa¤lam askeri bir teflkilat kurulmas›na sebep oldu. Kozaklar iç ifllerini sadece kendileri halletmekte, kiminle bar›fl yap›laca¤›na kiminle savafl yap›laca¤›na dair kararlar› sadece kendileri vermekteydi. Bütün mesele ve problemler genel toplant›larda çözümleniyordu. Burada ayr›ca bir Kozak Ataman› seçilirdi. Kozaklar, hayvanc›l›k, avc›l›k ve zanaatla meflgul oluyorlard›. XVII. Yüzy›ldan itibaren ise tar›m yapmaya bafllad›lar. Bu devirde Kozaklar›n aras›nda s›n›flaflma da bafllad› ve halk “domovitler”, ve “kol›tba” yani yukar› tabaka ve kitleye bölündü. ‹dare onlar› kendine çekebilmek için güney s›n›rlar›n›n korunmas› görevini onlara vermifl ve baz› kolayl›klar tan›m›flt›. Bu toplulu¤un benzeri Ukrayna’daki Zaporojniye Kazak (Kozak) toplumu idi. Onlara da uzun

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

süre güney topraklar›n›n korunmas› verilmiflti. Sibirya’n›n hakimiyet alt›na al›nmas› çal›flmalar› da XVII. Yüzy›lda artmaya bafllad›. Buraya göç edenler aras›nda Kozaklar ilk s›rada yer al›yordu. Büyük zorluklarla XVII. Yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren sanayicilerle birlikte Kozaklar Urallar’›n ötesindeki topraklara hareket ettiler. XVII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda küçük yelkenli gemilerle Obi Nehri’nden bafllayarak Kuzey Buz Denizini geçip Baykal’a geldiler. 1648’de Semyon Dejnyov Asya ile Amerika aras›ndaki körfezi keflfetti. 1649-1653 y›llar›nda Habarov, Yakutsk’tan Amur’a kadar bir yol açt› ve Amur Nehri’nin haritas›n› ç›kartt›. Köylüler de Sibirya’da yerleflmeye bafllad›lar. Bu bölgeye sahip olma konusunda hassas olan Çarl›k buraya gelenlere çeflitli tavizler, indirimler vererek ekonomiyi canl› tutmaya çal›flt›. Bunun karfl›l›¤›nda onlar da oradaki devlet topraklar›n› (desyatinnaya paflnya) ekip biçeceklerdi. Sonuçta Sibirya’ya göç eden bütün köylüler devlet köylüsü s›n›f›na dahil oldular. XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda Sibirya’da 11 bin Rus köylüsü (169 bin kifli) yaflamaktayd›. Onlarla birlikte, Yakutlar, Sibirya Tatarlar› ve di¤erleri de tar›ma bafllad›. Bu devirde Sibirya’daki zengin yeralt› kaynaklar› keflfedildi. 1623’de Turin’de 1631’de Nitsa sahillerinde demir yataklar› bulundu. 1670’li y›llarda ise Nerçinsk’te alt›n yataklar›ndan istifade edildi. XVII. Yüzy›lda sadece Sibirya’dan gelen gelir bütün devlet gelirinin 1/4’nü teflkil ediyordu. Böylece XVII. Yüzy›lda Sibirya’n›n ele geçirilmesi tamamland›.

Feodal-Toprak Köleli¤i XVII. Yüzy›l›n Rusya Devleti tamamen hakim s›n›f›n iradesinin bir temsilcisi olup, devletin kendisi de halk kitlelerini istismar eden feodal rolünde idi. Özellikle bu aç›dan bask› süratle büyüdü ve etkisi kanunlara kadar yay›ld›. Bu sistemin tasdikinde 1649 Kanunnamesi büyük rol oynad›. Kanunname, kölelik sistemini flekillendirdi ve kölelik mevzuat›n›n geliflimini sonland›rd›. Bu fleklin (Soborrnoye ulojeniye) XI. Bölümü -Köylüler Hakk›nda Mahkeme” ad›n› tafl›maktayd› ve köylülerin topra¤a ba¤l›l›¤›n› kesin olarak belirledi. Kaçan köylülere ömür boyu arama ilan ediliyor ve bütün emlak› feodale veriliyordu. E¤er feodal borçlar›n› ödeyemiyorsa o zaman bu borcun de¤eri ona ba¤l› olan köylü ve kölelerin emlak›ndan ç›kart›l›yordu. Feodallere köylüler üzerinde votçina mahkemesi ve polis gözetimi hakk› verilmekteydi. Art›k flahsa ba¤l› köylülerin nikahlar›, aile problemleri, köylü emlak›n›n miras yoluyla geçifli meseleleri de sadece feodalin izni ile olabilirdi. Kanuna göre kaçan köylüleri gizleyenler suçlanmakta, halatla dövülerek hapisle cezaland›r›lmaktayd›. E¤er bir feodal bir baflka feodalin köylüsünü öldürürse ona karfl›l›k olarak kendi köylüsünü vermeliydi. Kaçan köylülerin ödemeleri sahipleri taraf›ndan yap›l›rd›. Ba¤›ml› köylüler ayr›ca “hazineye vergi verenler” olarak ilan edildi. K›sacas› onlar kendi beylerinden baflka devlete de vergi vermek zorundayd›lar. Köylülere sahip olan beyler onlar› topraktan pay sahibi yapmal› ve ifl aletleriyle de temin etmeliydi. Köylülerin köleye çevrilmesi veya özgür b›rak›lmas› fleklinde topraklar›n›n zorla elinden almas› yasaklanm›flt›. Kanun, kölelerin ölene kadar kendi beyine kulluk etmesini onayl›yordu. Yine önceden oldu¤u gibi köleler devlet vergisi vermiyorlard›. Böylece bu ferman Rusya’da feodal kölelik sisteminin hukuki aç›dan flekillenmesini sa¤lad›. Bir süre bu sistem üretici güçlerin yükseliflini temin edebildi. Fakat bu ilerleme halk›n çok a¤›r istismar›yla neticelendi. Halk a¤›r çal›flma flartlar›na zorlanman›n ötesinde bireysel özgürlü¤ü de kaybetmekteydi. Böylece feodal tahakküm devleti ülkenin sosyal-ekonomik geliflimini aksatarak, muhafazakar bir yola sürüklemifl oldu.

89

90

Rusya Tarihi

XVII. Yüzy›lda zanaatkarl›kta geliflim yafland›. Bütün bölgelerde hem köylü ev zanaatkarl›¤› hem de votçina üretimi vard›. Bu ürünler (kumafl, ayakkab›, vb. tüketim mallar›) tedricen pazara ç›kart›l›yordu. Metal imalat› bu yüzy›lda büyüdü ve sadece Moskova’da 1638’de 50 farkl› çeflitli zanaatlardan ustalar demir imali ile meflgul oldular. Volga Nijninovgorod’unda, Tula’da ve Olonets’de metal imali geliflti. Bu devirde Rusya’da silah üretimi ve kuyumculuk da at›l›m kaydetti. Ayr›ca ahflap üzerine ifllemeler ve ahflaptan yap›lan çeflitli günlük eflyalar dikkati çekiyordu. Özellikle kay›k ve gemi üretimi bir sanat haline geldi. Cam ve ka¤›t üretimi de artt›. Bu üretim alanlar›n›n esas›nda XVII. Yüzy›lda ilk imalathaneler meydana geldi. ‹lk dönemlerdeki Rus üreticilerin (atölye) özelli¤i ile ilgili tarihi kaynaklarda farkl› fikirler, tart›flmalar vard›r. ‹htilale kadar birçok tarihçi devletin bu imalathaneleri geri kalm›fl ülkelerde kurdu¤unu çünkü ülke ekonomisinin buna haz›r olmad›¤›n› kabul etmektedir. K›sacas› bu imalathaneler suni bir karakter tafl›maktad›r. Di¤er tarihçiler ise imalathanelerin kapitalist ictimai-iktisadi fleklinin ürünü olmas› tezinden hareketle bu devirde art›k Rus ekonomisinin bu sürece haz›r oldu¤unu iddia ederek söz konusu imalathanelerin kapitalist bir özelli¤e sahip oldu¤unu ileri sürmektedir. Fakat bunun köle eme¤ine dayanan bir üretim oldu¤u ve tedricen üretimin düflüfl kaydetti¤ini de kaydetmek gerekir. Bu durum özellikle imalathanelerin artmas› veya geliflmesi devrinde de¤il, art›k iflasa gitti¤i devirde kapitalist münasebetler meydana geldi¤inde yaflanm›flt›r ki, bu da kapitalizmin oluflum sürecinin bafllad›¤›n› göstermektedir. Genellikle XVII. Yüzy›lda meydana gelen imalathaneler fazla de¤ildi. ‹lki 1631’de Ural’da bak›r fabrikas›nda kuruldu. Daha sonra Tula’da 1632’de Vinius ve Vilkinson’un demir imali fabrikalar›nda, Olonets’de S. Kavrilov’un demir fabrikas›nda ve di¤er birkaç müessesede aç›ld›. Bunlar iflçi gücü ve hammadde yetersizli¤i yüzünden sürekli çal›flam›yorlard›. Bu tesisler bir kaide olarak demir üretiminin veya baflka bir üretimin art›k çoktan flekillendi¤i, yani art›k mal üretimi mevcut olan ve gittikçe kapitalizme do¤ru giden yerlerde meydana geldi. Bu imalathaneler gerçek kapitalist tipli müesseseler olmamas›na ra¤men eme¤in bölünmesi, az da olsa ücretli eme¤in tatbik edilmesi, üretimde yeni teknolojilerin mümkün oldu¤u ölçüde kullan›lmas›, pazarla iliflkiler gibi yeni unsurlar getirdi. Ancak genelde kölelik eme¤ine dayanan imalathanelerin gelece¤i yoktu. Çünkü ne köleler ne de devlet köylüleri burada çal›fl›rlarken emeklerinin sonuçlar›na ilgi göstermiyorlar veya gösteremiyorlard›. Çünkü devlet köylüsü de sadece vergisini ödemek için burada çal›fl›yordu.

Rus Pazar›n›n Kurulmas› ve Ticaret ‹liflkilerinin Geliflmesi XVII. Yüzy›lda ticaret ilerleme kaydetmeye bafllay›nca baz› ticaret merkezleri de oluflmaya bafllad›. Bunlar aras›nda Moskova, Torku özellikle önem tafl›maktayd› ve ülkenin ana ticaret merkezi haline geldi. Kuzeyde esas tah›l ambar› Vologda ve Ustyug idi. ‹pek ve keten ticaret merkezi Novgorod, Smolensk, Pskov olup, et ve deri ticaret merkezi ise Kazan, Vologda ve Yaroslov idi. Demir ticaret merkezi de Tula ve Tihin oldu. 1653’de gümrük kanunu da ticaretin geliflmesine imkan yaratt›. Bu kanuna göre tek gümrük mebla¤› belirlendi, iç ticaret rüsumlar› la¤vedildi ve d›fl ticaret için daha yüksek gümrükler kondu. Bu proteksionist (korumac›) bir siyasetti. Tacirlerden al›nan vergi azalt›ld›. 1667’de verilen yeni ticaret kanunu ise Rus devleti topraklar›na aitti. Böylece ayr› ayr› küçük pazarlar›n tek genel bir pazarda toplanmas› sürecinin temeli at›ld›. Bu sürecin sahipleri Rus tüccarlard›. Ancak onlar kapita-

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

list tüccarlard› ve ayr›ca ilk burjuva unsurlar›n›n da tafl›y›c›s›yd›lar. Rusya tarihinin yeni bir aflamas› takriben XVII. Yüzy›ldan bafllayarak sadece XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda-1861’de köleli¤in kald›r›lmas›ndan sonra neticelendi. XVII. Yüzy›lda ticaret ve emtia üretiminin geliflimi esas›nda Rus flehirleri de öncekine oranla daha da geliflmeye bafllad›. Bu devirde Ukrayna ve Sibirya d›fl›nda 226 flehir vard›. Moskova’n›n nüfusu 200 bin idi. Bu art›fl›n esas sebebi ticaretin ve sanat›n geliflmesiydi. Di¤er baz› flehirlerin nüfusu 30-40 bine ulaflmaktayd›. Novgorod, Yaroslav, Pskov, Volog’da ve di¤er flehirlerin nüfusu ise azd›. Kuzey flehirleri geliflti. Kölelikten, feodallerin a¤›r istismar›ndan bezmifl olan halk Volga boyunda, Ural çevresinde ve Sibirya’da yerleflmeye bafllad›. Büyük flehir topraklar›n›n önemli bölümüne “ak sloboda”lar hakimdi. Buralar, büyük feodallere esasen manast›rlara ve patrikhaneye aitti. Söz konusu topraklar vergilerden muaf olup bütün vergi a¤›rl›¤›n› halk tafl›maktayd›. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda bütün “ak sloboda”lar›n la¤vedilmesi talep edildi. Bu talepler feodal dairelerin ekonomik gücünü sarsmaya çal›flan devletin planlar› ile örtüflüyordu. Bu bak›mdan hükümet 1649’da bir reform hayata geçirdi. Buna göre ak slobodalar ortadan kald›r›ld›. fiehirin sanat ve ticaret ehli devletin hakimiyetinde topland›. Halk flehirde ticaretle meflgul oluyor, köylerde ticari müesseselere sahip olmalar› yasaklan›yordu. Ticaretle meflgul olan streletsiler ve Kozaklara da gümrük vergisi ödeme mecburiyeti getirildi. Böylece bu ›slahatlarla feodal aristokrasiye a¤›r bir darbe vuran Rusya, bütün halk› ve topraklar›n› devletin hakimiyeti alt›nda birlefltirerek flehirlerin özellikle flehir halk›n›n idaresini kolaylaflt›rd›. 1658 kanunu ile Rusya halk üzerindeki kontrolünü daha da artt›rd›. Buna göre bulundu¤u bölgeyi terk eden hatta baflka bir bölgeden evlenen flehir halk› ölümle cezaland›r›lmaktayd›. XVII. Yüzy›l›n bafllar›nda Bolotnikov’un liderli¤inde meydana gelen köylü isyanlar› baflar›s›zl›kla sonuçland›ktan sonra da halk›n feodallere karfl› mücadelesi son bulmad›. Feodaller ise toprak ve iflçi gücüne sahip olabilmek ad›na birbirleriyle mücadele ederek gruplaflmalara sebep oluyorlard›. Büyük boyar feodaller art›k aç›k flekilde bask›yla topraklar› iflgal etmekte, küçük toprak sahipleri olan dvoryanlar› kendilerine ba¤›ml› hale getirerek ço¤u kez onlar› kölelefltirirdi. Onun için dvoryanlar, devletten onlar› ve toprak mülkiyetini boyar aristokrasisinin keyfili¤inden korumay› ›srarla talep etmekteydi. Bu devirde boyar aristokrasisi haklar›n› Boyar Dumas› arac›l›¤›yla korumaktayd›. Ancak Boyar Dumas›’n›n s›n›f terkibinde baz› de¤ifliklikler meydana geldi. Zadegan temsilcileri burada üstünlük göstermeye bafllad›lar. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›s›n›n sonlar›na kadar Zemstvo toplant›lar› s›k s›k yap›lmaktayd›. Ancak daha sonra güçlü mutlak›yet art›k buna ihtiyaç görmedi ve esas problemlerin çözümünde sadece farkl› s›n›flar›n temsilcileri ile görüflülmeye baflland›. Son Zemstvo toplant›lar› 1648-1649 ve 1651-1653 y›llar›nda oldu. Zemstvo toplant›lar›n›n dondurulmas› veya yap›lmamas› s›n›f temsilcili monarflizmden mutlak›yete geçiflin en önemli göstergesiydi. Hakimiyetin merkezileflmesini dikkate alan prikaz sistemi (idari daireler) önceki sistemin yerini almaya bafllad›. XVII. Yüzy›lda 80 idari daire mevcuttu. Bilhassa bu devirde rüflvet ve hazine h›rs›zl›¤› artmaya bafllad›. ‹dari dairelerin bütün bu olaylar karfl›s›nda yetersiz kald›¤›n› gören Çarl›k bu dairelerin bir k›sm›n› la¤vedip bir k›sm›n› da flahsa ba¤lad›. Merkezileflmifl idareyi güçlendirmek ve yönetimdeki parçalanmalar› ortadan kald›rmak için XVII. Yüzy›l›n ortalar›nda hükümdar›n gizli iflleri ile ilgili bir idari daire kuruldu.

91

92

Rusya Tarihi

XVII. Yüzy›lda Kültür ve Sanat XVII. Yüzy›lda resmi bir okullaflma sistemi mevcut de¤ildi. Ama okuma yazma kiliselerdeki veya manast›rlardaki küçük okullar arac›l›¤›yla veya akrabalar ya da yabanc›lar dahil e¤itmenlerle sa¤lan›yordu. Okuma kitab› ve alfabelerde art›fl olsa da bas›lan miktar halk›n çok az bir kesimine hizmet ediyordu. XVII. Yüzy›lda büyüyen bürokrasi idari ifllerde çal›flanlar›n yeterli okuryazarl›¤a sahip oldu¤unu gösteriyordu. Bu dönemde ileri seviyede baz› okullar›n bilhassa Ukrayna’n›n Moskova taraf›ndan ilhak›ndan sonra ortaya ç›kmas› önemliydi. Baflpiskoposlar, boyarlar vb. taraf›ndan sanat, felsefe ve di¤er disiplinlerde e¤itim veren okullar aç›lmaya bafllad›. Avrupai tipte yüksek ö¤retim için artan ihtiyaç Moskova’da Slav-Yunan-Latin Akademisi ad›yla an›lan bir okulda somutlaflt›. Okul, e¤itimli Yunan din adamlar› ‹onnicius ve Soronius Lichud kardefllerin idaresinde bulunuyordu. Planland›¤› gibi akademi inanc› koruyacak, bilgiyi kontrol edecek ve yayacakt›. Kiyev ve Moskova Rus ayd›nlanma hareketinin merkezini olufltururken Sergius Manast›r› Novgorod ve Harkov’da da ileri e¤itimler devam etti. XVII. Yüzy›l sonlar› Rusya’s›nda sanat dallar›ndan her biri farkl› ça¤dafl ö¤eleri bar›nd›rmaya bafllad›lar. Böylece Rus edebiyat› Lehistan arac›l›¤› ile Fransa’dan gelen hece ölçülü fliirle tan›flt›. Müzi¤e düflkün bir kifli olan III. Fyodor döneminde kilise müzi¤i özellikle armonizasyon alan›nda köklü de¤iflimler geçirdi. ‹konac›l›k bafll› bafl›na bir tarz olan din d›fl› kifli portrelerine yöneldi. Duvar resimcili¤i laik ama ayn› zamanda bat›l› bir kökene dayanan görsel detaylar kazand›. Mimaride al›nlar ve klasik düzene özgü örnekler eski Rus üslubuna uyarland›. Yeni Çar saraylar› ve birkaç büyük malikane bat›l› anlamda konfor ve kifliye özel anlay›fl›na sahipti. Sahne oyunlar› da Çar Aleksey zaman›nda Rus saray›nda sergilenmeye baflland›., Fresk boyama ve kitap yald›zlama, dini ahflap blok bask›, ahflap oyma, seramik, mine, metal iflleri ve mücevher yap›m› gibi baflka sanat dallar› da bu süreçte geliflti.

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

93

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Moskova Knezli¤inin geliflimini ve siyasi bir merkez olarak özelliklerini aç›klamak. XII. Yüzy›lda kurulan Moskova, Kiyev’in gerilemesiyle h›zla Rus kolonizasyonuna aç›ld›. Vladimir Knezli¤ine ba¤l› küçük bir idari birim olan Moskova 1237-1240 y›llar›ndaki Alt›n Orda hakimiyetinden sonra toprak ve güç olarak büyüme ve geniflleme sürecine girdi. III. ‹van döneminde Moskova’n›n merkezilefltirilmifl bir egemenlik alan›na sahip olaca¤› biçimde pekifltirildi. XIV. Yüzy›lda Moskova’n›n bafl›ndakiler fetih, hile, sat›n alma veya miras biçiminde devralma gibi yollarla knezlikleri kendi idarelerinde toplamaya bafllad›lar. Kiyev’in ve tüm Rusya’n›n baflpiskoposu önce Vladimir’e sonra da Moskova’ya yerleflti. Bu da Moskova’n›n sayg›nl›¤›n› artt›rd›. Moskova knezleri Alt›n Orda’n›n güven ve deste¤ini kazanarak “Büyük Knez” unvan›n› ald›lar ve böylece vergi toplama, knezler aras›ndaki anlaflmazl›klarda görevler üstlendiler. Alt›n Orda’n›n sayesinde Moskova Knezi siyasi önceli¤inin ve Rus birli¤inin yeniden do¤du¤unu gördü. Sahip oldu¤u unvan dolay›s›yla Alt›n Orda idarecileri ve Han ile görüflme hakk› kazand›. Bu sebeple XIV. Yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren hala Alt›n Orda hakimiyeti alt›nda olan, ama knezlerin yavafl yavafl kendilerine özgü bir iktidar oluflturduklar› ülkede siyasi merkez haline geldi. Moskova Knezli¤inin yükselifline karfl› meydana gelen tepkileri belirlemek Moskova’ya direnifl daha sonra Lehistan ile birleflecek olan Litvanya Büyük Dükal›¤› ile Novgorod ve Tver’den geldi. Her ikisi de III. ‹van taraf›ndan Moskova’n›n egemenli¤ine dahil edilmifltir. Pskov ve Ryazan knezliklerinin yaflamas›na ise izin verilmifltir. Bunlardan ilki bat›ya, di¤eri ise güneydo¤uya dönük tampon devletler olarak kalm›fllard›r. Bu iki knezlik de XVI. Yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Moskova’n›n hakimiyeti alt›na girmifltir. Rus halk›n›n yabanc› tehlikesini alg›lamas›n› ve birleflmek için mücadelesini aç›klamak Güçlükler Dönemi’nin milli safhas› Rus toplumu içinde Lehlerin ve k›sa süre sonra da ‹sveçlilerin bu siyasi ve sosyal mücadelelere dahil olmalar› özellikle de Lehistan’›n Moskova’y› iflgal etmesine karfl› artan bir muhalefetle bafllad›. Rus halk›n›n bir araya gelifli geleneksel olarak ülkenin yabanc›lardan ve kafir hükümdarlardan kurtaran milli ve dini kararl›l›kt›. Milli ve dini mücadelenin bu artan önemi, kilisenin Güçlükler Dönemi’nin son y›llar›ndaki rolünü de göstermektedir.

N AM A Ç

4

N A M A Ç

5

Bu devrin en önemli sonuçlar›ndan biri devletin otoritesinin ve meflrulu¤unun artmas›d›r. Milli kimlik duygusu flekillenmifltir. Yabanc› müdahalesi, aristokrasinin tepkisi ve anarfliye karfl› savaflta milli duygunun önemini de artt›rm›flt›r. XVI. Ve XVII. Yüzy›llarda Rusya’n›n ‹mparatorlu¤a geçifl sürecini aç›klamak XVI. ve XVII. Yüzy›llarda Rus topraklar›n›n genifllemesi en çarp›c› görünümünü Moskova’n›n son döneminde al›rken as›l büyük kazan›mlar do¤uda gerçekleflmekteydi. IV. ‹van’›n, 1552’de Kazan ve ard›ndan Astrahan’a yöneltti¤i askeri sefer daha sonra XVI. ve XVII. Yüzy›llarda da artt›. Urallar bir kez afl›ld›ktan sonra genifl alana yay›lan nehir sistemleri ve kolay nakliye imkanlar› ve uçsuz Sibirya ovalar› Rusya’n›n ufkunu geniflletti. Çar Aleksey Mihayloviç döneminde ise Rusya’n›n s›n›rlar› artarak büyümeye devam etti. 1654’te bafllayan ve Zaporojniye Kozaklar›n›n Lehlere karfl› ayaklanmalar›ndan faydalanan askeri harekat Ukraynay› Moskova egemenli¤i alt›na soktu. Kozaklara verilen destek Lehistan ile karfl›laflmay› kaç›n›lmaz hale getirdi ve bu süreç 1667’de Andrussovo Antlaflmas›na kadar sürdü. Antlaflma Dnyepr’in sol k›y›s›ndaki topraklarla birlikte sa¤ k›y›daki Smolensk dahil bunu çevreleyen bir alan›n Rusya’ya ait oldu¤unu tasdik ediyordu. Rusya’da din-kilise ayr›flmas›n› tan›mlamak Din, Rusya’da hayat›n her alana yay›ld›. ‹nanç, kimlik ve törenler Rusya’da toplumun ve buna ba¤l› olarak devletin büyümesinde rol oynad›. Din, muhafazakarl›k ve yenilikçili¤in tan›nmas›na da katk› sa¤lad›. XVII. Yüzy›lda bölünme ya da ayr›flma Moskova kilisesindeki ciddi zafiyetlerin oldu¤unu gösteriyordu. Rus dini hayat›nda bir reform ihtiyac› oldu¤una dair fark›ndal›k ayr›l›¤›n odak noktas›yd›. Topraklar›n›n genifllemesi ile Moskova Knezli¤i imparatorluk haline gelmifl ve tek büyük Ortodoks devlet olarak Rusya’ya s›n›rlar›n› aflan bir dini sorumluluk getirmiflti. Reform isteyenler ve karfl› ç›kanlar aras›nda do¤matik veya doktrine dayal› bir ayr›l›k yoktu. Bu devrin öne ç›kan ismi Patrik Nikon’dur. Anlaflmazl›¤›n bir k›sm› Nikon’un kilisenin laik devletten üstün oldu¤u ›srar›yd›. Nikon ayr›ca Rusya’da iktidar üzerine ülkede kabul görmemifl görüfller getirdi. Nikon’un azledilmesi ile devletin kilise üzerindeki üstünlü¤ü sa¤lamlaflt›r›ld› ve reformlar tamamen onayland›.

94

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Töton fiövalyelerine karfl› baflar› kazananm›flt›r? a. Aleksandr b. Svyatoslav c. III. ‹van d. ‹van Kalita e. IV. ‹van

6. Rusya’n›n milli varl›¤›n› tehlikeye sokan dönemi ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Büyük Hizip Hareketi b. Ayr›l›k c. Güçlükler Dönemi d. Geçifl Dönemi e. Büyük ‹kilem Dönemi

2. Dmitriy ‹vanoviç’e “Donskoy” unvan› afla¤›daki savafllar›n hangisinden sonra verilmifltir? a. Buz Üzerinde Savafl b. Kulikova Pole Savafl› c. Kalka Savafl› d. Ugra Savafl› e. Suzdal Savafl›

7. Büyük Hizip hareketinin öne ç›kan ismi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Patrik Filaret b. Patrik Nikon c. Baflpiskopos Filip d. Baflpiskopos Gennadiy e. Baflpiskopos Aleksey

3. Hansa Birli¤inin uç noktas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vladimir b. Suzdal c. Novgorod d. Vyatka e. Tver

8. 1670’de isyan eden Don Kozaklar›n›n lideri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Stenka Razin b. Bogdan Hmelintskiy c. Bolotnikov d. Bulavin e. Yemelyan Pugaçev

4. Kazan Hanl›¤›n› afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan ele geçirilmifltir? a. II. Vasiliy b. II. ‹van c. III. ‹van d. III. Vasiliy e. IV. ‹van 5. IV. ‹van’›n askeri reformlar› çerçevesinde oluflturdu¤u birliklerin ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Zemskiy Sobor b. Opriçnina c. Votçina d. Streletsi e. Pomestye

9. Aleksey’in Moskova’n›n d›fl›nda yabanc›lar için kurdu¤u yerleflim yerinin ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹sveç Mahallesi b. ‹ngiliz Mahallesi c. Alman Mahallesi d. ‹talyan Mahallesi e. Ukrain Mahallesi 10. Mestniçestvo’yu kald›ran kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Boris Godunov b. Çar Mihail Romanov c. Çar Aleksey Mihayloviç d. III. Fyodor e. V. ‹van

3. Ünite - Moskova Knezli¤inin Yükselifli

95

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a

2. b 3. c

4. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkezileflmifl Rus Devletinin Kuruluflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Knezli¤inin Yükselifli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. ‹van (1462-1505) ve II. Vasiliy (1505-1533) Devirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Güçlükler Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bunal›m ve Kilisede Hizip Hareketi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çar Aleksey Döneminde Bat›l›laflma E¤ilimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aleksey Mihayloviç (16451676)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

d›rd›. Töton fiövalyeleri Rusya’n›n kuzey bat› topraklar›na sald›r›yordu ve 1241’de Pskov’u ele geçirmifllerdi. Aleksandr ‹sveçlilerden sonra yeni savafl›n› verdi. 1242’de Peipus Gölü’nün buzlar› üzerinde Töton flövalyeleri ma¤lup oldu. “Buz üzerinde savafl” olarak bilinen muharebe Rus tarih gelene¤inde flark›lar, destanlar ve hikayelerde kullan›ld›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 2 1380’de Kulikovo Pole’de (Çulluk Alan›) Dmitriy ‹vanoviç knezlerin ittifak› sonucu oluflan bir ordunun bafl›nda kendisini cezaland›rmak üzere gönderilen kalabal›k bir Alt›n Orda ordusunu ma¤lup etti Dmitriy ‹vanaoviç (bu savafltan sonra Donskoy ismini ald›). Galibiyet Ruslara birli¤in zafer oldu¤unu gösterdi. Ma¤lubiyet neticesinde Ruslar kuvvetlerin bölünmesinin baflar›s›zl›k ve yenilgi demek oldu¤unu anlad›lar. Bütün bunlar bir neslin gözü önünde meydana geldi¤i için Ruslar ve Rus olmayan halklar gelecekteki savafllara daha haz›rl›kl› hale geldiler. Kulikovo Savafl›’ndan sonra Moskova daha da büyüyüp geliflti. Böylece Dmitriy Doskoy (13591389) birçok önemli faaliyet gerçeklefltirdi. Dmitriy’nin dedesi ‹van Kalita parayla Alt›n Orda’dan Rus topraklar› için silah ald›ysa Dmitriy Donskoy bunu silahla yapm›flt›. Bu da galibiyet demekti. Silah gücüyle al›nan özgürlük halk›n kendine güvenini artt›rd›. Kulikovo zaferi ve III. ‹van taraf›ndan Alt›n Orda boyunduru¤unun sona erdirilmesi, Moskova’n›n knezlikten Rus devletine geçiflin en önemli aflamas›d›r.

S›ra Sizde 1 Aleksandr, Novgorod Knezi ve daha sonra da Büyük Knez unvan›na sahip oldu. 1219 do¤umlu olan ve 1263’de ölen Aleksandr, Alt›n Orda hakimiyeti ile ve ayn› zamanda Avrupa’dan Rusya’ya yay›lan sald›r›larla da mücadele etmek zorunda kald›. Bu sald›r›lar ‹sveç ve Töton fiövalyeleri taraf›ndan yap›l›yordu. Fin ve özellikle güçlü Litvanyal› kavimlerin bask›s› da vard›. Germenlerin sald›r›lar› daha etkiliydi. Zira Germenlerin do¤uya ilerleme ve genifllemesini temsil ediyordu. Pek çok Balt›k Slav ve Bat› Litvanya kavminin Germenleflmesi ya da yok olmas›yla sonuçlanm›fl ve Rusya’n›n Eston, Latviya ve Litvanyal› komflular›na yay›lm›flt›. Bütün bu halklar›n Katolikli¤i kabul etmeleri ve Germenleflmesi, kutsal topraklarda kurulan ve faaliyetlerini Balt›k’a aktaran Töton fiövalyelerinin amac›n› oluflturuyordu. Aleksandr ilerlemekte olan ‹sveçlilere karfl› Neva Nehri k›y›s›nda Novgorod’a mutlak bir galibiyet kazan-

S›ra Sizde 3 III. ‹van’›n hükümdarl›¤› dönemindeki en önemli kazançlar›ndan birini Novgorod’un ele geçirilmesi oluflturur. Novgorod hem Moskova gücünün üstünlü¤ü hem de kendi iç zay›fl›klar› nedeniyle çöktü. III. ‹van’›n Novgorod’u elde etmesinin ard›ndan Litvanya ile Moskova aras›ndaki s›n›r bölgesi Yukar› Oka’da bulunan baz› knezlikler ba¤l›l›klar›n› Litvanyal› hamilerinden III. ‹van’a çevirdiler. Novgorod’un ele geçirilmesinden iki y›l sonra Litvanya lehine Moskova’ya karfl› bir komplo düzenlendi. III. ‹van’›n cezaland›rma seferi çok a¤›r sonuçlar getirdi.‹damlar, sürgünler ve topraklara el konulmas› ile tüm Novgorod sistemi ortadan kald›r›ld›. 1489’da daha genifl çapl› sürgünler yap›ld› ve Novgorod Moskova’n›n tamamlay›c› bir parças› haline geldi. ‹van’›n Novgorod siyaseti Moskova’n›n kendi do¤as›n› yaratmas› paralelinde daha da büyük öneme sahipti.Ne

5. d

6. c 7. b 8. a

9. c

10. d

96

Rusya Tarihi

Moskova’ya sürülen Novgordlular ne de Novgorod’a yerlefltirilen Moskoval›lar haklar› olan topraklar› alabilmifllerdi. Topraklar koflullu mülkiyete ba¤l› hizmetlerin bir mükafat› olarak verilmiflti. S›ra Sizde 4 1552’de Kazan Hanl›¤› IV. ‹van taraf›ndan ele geçirildi. Bu olay Rusya tarihinde bir dönüm noktas› idi. Ruslar ilk kez bir koloniye sahip oluyordu. O güne kadar Alt›n Orda Hanlar›na vergi ödeyen ve hatta knezlerini onlara dan›flarak seçen Ruslar buray› ele geçirerek kendi kolonileri haline getirdiler. Kazan Hanl›¤› uzun y›llar Ruslar›n ‹dil boyunca Hazar Denizi’ne do¤ru ilerlemelerini ve afla¤› Ural sahas›nda yay›lmalar›n› engellemiflti. Böylece Rusya sadece Rus halk›ndan müteflekkil bir devlet olmaktan ç›km›fl ve çeflitli milletleri hakimiyeti alt›nda tutan bir imparatorluk olma yolunda ilk ve en büyük ad›m›n› atm›flt›. Kazan’›n düflmesi Rus devlet s›n›rlar›n›n k›sa zamanda Hazar Denizi k›y›lar›na ve Kafkasya’ya kadar dayanmas›n› sa¤lad›¤› gibi Ural sahas›n›n da Ruslar›n eline geçmesiyle Sibir ve Türkistan istikametinde Rus yay›lmas›na genifl imkanlar aç›lm›fl oldu. S›ra Sizde 5 Rurik Hanedan›n›n son temsilcisi olan I. Fyodor’un 1598’deki ölümü üzerine ortaya ç›kan bunal›ma “Güçlükler Dönemi” veya “Kar›fl›kl›k Dönemi” denen bir devir tan›kl›k etti. ‹syanlar, birleflik bir otoritenin olmay›fl› ve d›fl müdahale bu dönemde Rus devletinin temellerini tehdit eder hale geldi. XVII. Yüzy›l bafllar›nda ortaya ç›kan fliddetli k›tl›k da ayn› zamanda patlak verdi. Lehistan ile ‹sveç bat› ve kuzeybat›daki topraklar› ele geçirerek bu siyasal ve toplumsal kargafla döneminden faydalanmak istediler. Bir süre hem Moskova hem de Novgorod yabanc› egemenli¤i alt›nda kald›. Anarfli ortam›nda bir ortak ideal bilinci yaratan, kilisenin toplay›c› ve birlefltirici çabalar›yd›. 1613’de Mihail Romanov’un tahta geçmesiyle düzen yeniden kuruldu, ama bu arada Rusya Balt›k Denizi’ne ç›k›flla birlikte bat›da büyük toprak parçalar›n› kaybetti. Güçlükler dönemi sona ererken geride milli birli¤in gereklili¤i do¤rultusunda güçlü bir etki ve d›fl müdahale endiflesini b›rakt›. S›ra Sizde 6 Çar Aleksey’in hakimiyetinin ikinci yar›s›nda önemli olaylar aras›nda Patrik Nikon taraf›ndan üstlenilen dini reform ve sonucunda Rus Ortodoks kilisesindeki büyük bölünme (ayr›l›k) bulunuyordu. Büyük Hizip Hareketi biçiminde ortaya ç›kan dini, sosyal ve fikri uzant›-

lara sahip bunal›m Rusya’daki nüfusun belki de yar›dan fazlas›n›n resmi kiliseden ayr›lmas›na ve iç savafla yak›n bir durumun do¤mas›na yol açt›. Bu devrin öne ç›kan ismi patrik Nikon idi. Onun dini törenler ve din kitaplar›nda yenileflme hareketine yönelmesi önlemlerinden en kal›c› olanlar›yd›. Ancak onun bu uygulamalar› Rusya’da inananlar aras›nda bölünme ile sonuçland›.

Yararlan›lan Kaynaklar Acar, K. (2004), Bafllang›çtan 1917 Bolflevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Yay›nlar›. Kanl›dere, A. (2010), “Rusya Tarihinin Ana Hatlar›”, YOM Türk Dünyas› Kültür Dergisi, say› 19-20, s. 59-87. Kamalov, ‹.(2009), Alt›n Orda ve Rusya. Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi, ‹stanbul: Ötüken Neflriyyat. Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York : Harper Perennial. Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan Günümüze…, çev. Figen Dereli, ‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007. The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cambridge University Press, 2006. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›. Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia 1855-1914, New York: Praeger University Series. Y›lmaz, S. H (2006), Rusya’da Devlet Merkezli Sistem ve Bürokrasi, ‹stanbul: Versus Kitap. Yücel, M. (2007), ‹lk Rus Y›ll›klar›na Göre Türkler, Ankara: TTK Yay›nlar›.

4

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; I. Petro dönemi ve reform hareketlerinin Rusya’ya etkisini aç›klayabilecek, XVIII. Yüzy›l’›n ilk yar›s›nda iç siyaset ve s›n›f mücadelesini tan›mlayabilecek, I. Petro’dan sonra Rusya’da hakimiyet mücadelelerini de¤erlendirebilecek, ‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina Döneminin ayd›nlama hareketini aç›klayacak, XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’n›n iç ve d›fl politikalar›n› de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • I. Petro • Anna ve Elizabeth Dönemleri • II. Katerina ve Ayd›nlanma Ça¤›

• I. Aleksandr • I. Nikola

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Rusya ‹mparatorlu¤u

• I. PETRO DEVR‹NDE RUSYA (1682-1725) • PETRO SONRASI RUSYA • XIX. YÜZYILIN ‹LK YARISINDA RUSYA

Rusya ‹mparatorlu¤u PETRO DEVR‹NDE RUSYA (1682-1725) Devrin Genel Özellikleri ve Mutlak›yetin Kurulmas› XVII. Yüzy›l boyunca ülkenin sosyal-ekonomik ve siyasi hayat›n›n bütün alanlar›nda meydana gelen de¤iflim XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda zirveye ulaflt›. Ortaça¤ Rus devleti bu süreç içinde Rusya ‹mparatorlu¤una dönüfltü. Ekonomisinde, üretici güçlerin fleklinde ve seviyesinde, ordusunda, siyasi idaresinde, yönetim ve mahkeme organlar›n›n yap›s›nda ve iflleyiflinde, halk›n s›n›f yap›s›nda, kültürel hayat›nda ve günlük yaflam›nda büyük de¤ifliklikler meydana geldi. XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda Rusya’n›n siyasi idaresinde mutlak›yet e¤ilimi aç›kça görülmeye bafllad›. Çar›n mutlak hakimiyeti 1649 Kanunnamesi ile art›k hukuki bir flekil kazand›. Bu Çar›n ba¤›ms›z bir siyasi güç olmaya çal›flan kiliseye karfl› bir baflar›s›yd›. Daha sonra Zemskiy Sobor çal›flmalar›n› durdurdu. Bir sonraki ad›m ise Ukrayna’n›n birleflmesi oldu. Boyar fluras›n›n da yetkileri s›n›rland›r›ld›. Daha sonra bunun yerine Çar›n flahsi kanselyariyas› gizli ifller prikaz› (devlet dairesi) kuruldu. Bu devlet organlar› art›k mutlakiyetin flekillenmesinde gerekli olmayan basamaklara dönüfltü. Ancak yenisi de henüz tam anlam›yla flekillenmemiflti. XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda dvoryanlarla (zadegan) boyarlar›n bir s›n›f zümrede birleflmesi votçina ile pomestyelerin kar›flmas›, eflitlenmesi süreci bafllad›. Bu süreçte 1682’de mestniçestvonun (rütbeler sistemi) la¤vedilmesi büyük rol oynad›. Ayn› zamanda hakim s›n›f afla¤› s›n›ftan olan devlet hizmetlilerinden, orta tabaka temsilcilerinden özgür olmaya bafllad›. Gittikçe di¤er s›n›flardan dvoryanlara geçmek zorlaflmaktayd›. Mutlak›yetin flekillenmesinde ordunun içeri¤inde meydana gelen de¤iflimler de önemliydi. Dvoryan ve streletsi ordular›n›n a¤›rl›klar› azald›, yerine asker ve askeri alaylar›n rolü artmaya bafllad›. Düzenli ordunun kurulmas›na do¤ru önemli ad›mlar at›ld›. XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda kültürel hayat›n ve e¤itimin geliflmesinde de baz› de¤ifliklikler yafland›. Sanata laik prensipler nüfuz etti. Böylece bu devirde Rusya’da hayat›n her alan›nda ciddi reformlar yap›lmas› gereklili¤i olufltu.

100

Rusya Tarihi

Hakimiyet Mücadeleleri ve Sofya (1682-1689)

Knez Vasiliy Vasilyeviç Golitsin (1643-1714): XVII. Yüzy›l›n önemli devlet adamlar›ndan biri. Çarl›k Rusyas›’nda ünlü Golitsin ailesine mensup. 1676’da Ukrayna’ya gönderildi. Daha sonra Çehrin seferine kat›ld›. 1682’de d›fl politikadaki fikirleri çok önemli oldu. 1687 ve 1689’daki K›r›m Harekat›n› yönetti. Buradaki baflar›s›zl›¤› sayg›nl›¤›n› kaybettirdi. 1689’da Sofya’n›n naipli¤i döneminde onun yan›nda yer ald›. D›fliflleri Bakanl›¤› ile efl konumdaki bir makam›n sahibi olan Golitsin, Sofya’n›n çok de¤er verdi¤i fiilen Baflbakan konumuna sahipti. Sofya’n›n düflüflünden sonra uzun süren yaflam›n›n son bölümünü sürgünde tamamlad› ve 1714’te öldü. ‹yi e¤itimli, genifl bir bilgiye ve fikri, yeteneklere sahipti. Birkaç dili rahatça konuflabildi¤i ifade edilir. Golitsin’in en önemli faaliyetleri aras›nda ceza kanunun sert hükümlerinin yumuflat›lmas› ve SlavYunan-Latin Akademisinin aç›lmas› vb. say›labilir. Golitsin, toplumun geliflimine ve e¤itimine, ekonomik alanda ilerlemesine, mali istikrar›na, dini özgürlü¤üne ve köleli¤in kald›r›lmas›na yönelik görüfllere sahipti.

XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda saray gruplar› aras›nda hakimiyet mücadelesi artt›. 1682’de III. Fyodor Alekseyeviç (1676-1882) varis b›rakmadan öldü. Çar Aleksey en büyük o¤lu Fyodor’u kendinden sonraki Çar göstermifl ve onu halka tan›tm›flt›. Fydor sa¤l›¤› zay›f bir kifliydi. Ancak zeki, iyi e¤itim görmüfl ve dindar bir yap›ya sahipti. Fyodor 6 y›l tahtta kald›ktan sonra 20 yafl›nda öldü. Kar›s› ve tek çocu¤u ise ondan önce ölmüfllerdi. Veraset kanunu olmay›nca iki boyar aile Miloslavskiler ve Nariflkinler taht için mücadeleye girdiler. ‹ki aday vard›. ‹lki Çar›n hasta kardefli, ikincisi ise Aleksey Miahayloviç’in ikinci efli Natalya Nariflkina’dan olan o¤lu Petro (Pyotr) idi. Nariflkinler erken bir zafer kazand›lar. Patri¤in, Boyar Dumas›n›n ve dvoryanlar›n deste¤i ile Petro 1682’de Çar ilan edildi. Genç yaflta olmas› yüzünden annesi Natalya naip oldu. Çar›n di¤er kardefli ‹van annesinin akrabalar› olan Miloslovskiler ile h›rsl› ablas› Sofya taraf›ndan desteklenmekteydi. Bu grup, streletsileri ve askerleri Nariflkinalardan memnuniyetsizli¤ini ifade ederek onlar› isyana tahrik etti. Streletsiler isyan ederek, nefret ettikleri albaylar› ve streletsi prikaz›n›n komutan›n›, Knez Dolgorukiy’nin ve Çariçe Natalya’n›n kardeflini öldürerek streletsi prikaz›n› da¤›tt›lar. Streletsiler onlara baz› haklar ve tavizler verilemesini talep ettiler. Bu talepler yerine getirildikten sonra streletsiler onlarla birlikte isyana kat›lanlarla çok sert cezaland›r›ld›lar. Sonuçta Rusya taht›nda iki Çar oldu. Çariçe Natalya’n›n 10 yafl›ndaki o¤lu Petro ve Mihaylovskaya’n›n o¤lu ‹van. Ancak biri çocuk di¤eri ise akli yönden zay›f oldu¤undan yönetim önce Sofya ve onun en yak›n adam› olan knez Vasiliy V. Golitsin’de oldu. Sofya ve Golitsin 1682’den 1689’a kadar yedi y›l ülkeyi idare ettiler. 1689’da Petro 17 yafl›nda iken Eudoxia (Yevdokya) Lopukhina ile evlendi ve devrin kanunlar›na göre bu yetkinlik yafl›na ulaflmak, rüfltünü ispat etmek oldu¤u kadar Sofya’n›n naiplik devrinin de sonu demekti. Sofya’n›n Çariçe olma çabas› ve gayreti baflar›s›z oldu. 1682’de oldu¤u gibi baz› streletsilerden istifade etmek istedi. Amac› isyan s›ras›nda Petro ve yak›nlar›n›n ölebilece¤i idi. Ancak Petro zaman›nda Troitsk-Sergiyev Manast›r›na gidebildi. Ona sad›k iki streletsi alay› efllik ediyordu. Ard›ndan patrik, boyarlar ve zadegan alaylar› da manast›ra geldiler. Olaylar›n seyrini gören Sofya, Petro ile uzlaflmak istedi. Fakat baflar›l› olamad›. Sofya yakaland› ve Novodeviçi Manast›r›na çekilmeye zorland›. Taraftarlar› ve isyan eden streletsilerin bir k›sm› öldürüldü bir k›sm› da Moskova’dan sürgüne yolland›. Hakimiyet tamamen Petro’nun eline geçti. Hakimiyet orta¤› olan ‹van ise fiili olarak hiçbir ifle kar›flmad› ve 1696’da öldü. Böylece Rusya tarihinde I. Petro ça¤› (16821725) bafllam›fl oldu. Petro, hakimiyetin bafllar›nda güneye inen yolun anahtar› durumundaki Azak Kalesini Türklerin elinden almak üzere bir giriflimde bulunmaya karar verdi. K›r›m Tatarlar›na yönelik sonuçsuz iki sefer sadece Sofya döneminin baflar›s›zl›klar› olarak kalm›yordu. Rusya, K›r›m Tatarlar›na düzenli vergi ödemekteydi ve bu durum 1700’e kadar sürdü. Petro, Kudüs Parti¤inin Türklere haraç vermek ne kadar iyiyse Ruslar›n da o kadar iyi olabileceklerini bildiren bir mektup karfl›nda sars›ld›. ‹lk sald›r›y› kendisi yönetmesine ra¤men sonuç baflar›s›zl›kt›. 1696’da ikinci sald›r› emrini verdi. Bu kez elinde Don Nehrini denetlemede kullan›lacak bir kad›rga filosu vard›. Azak, Temmuz ay›nda Rus birlikleri taraf›ndan geri al›nd›. Petro birlikleriyle Moskova’ya Ekim ay›nda ulaflt› ve vakit geçirmeden binlerce iflçi ve streletsi mensubunu zorla Azak’a gönderdi. Bu insanlar Taganrog’da Don Nehri’nin de-

101

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

nize döküldü¤ü yerin yak›nlar›nda Rusya’n›n ilk askeri deniz üssünde bir proje olarak planlanan tersane inflaat›nda çal›flacaklard›. Kas›m ay›nda Petro, Venedik’e, Dalmaçya’ya, Hollanda’ya ve ‹ngiltere’ye denizcilikle ilgili e¤itim görmeleri için kendilerine sorulmaks›z›n gönderilecek 50 Rus soylusunu adlar›n› aç›klad›. Bunlar o tarihten bafllayarak yurt d›fl›nda e¤itim görecek ilk Rus kafilesini oluflturuyordu. Masraflar› kendilerine ait olan bu e¤itim sürecinde ö¤renciler ülkeye bir yeterlik belgesi ile dönmeliydi. Ders programlar›na var›ncaya kadar Petro taraf›ndan titizlikle haz›rlanan e¤itim süreci bafllad›. K›sa bir süre sonra kendisi de bir dizi Avrupa ülkesine geziye ç›kaca¤›n› aç›klad›. Sofya’n›n Lehistan ve K›r›m Hanl›¤›na yönelik politikas›n›n sonuçlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE

I. Petro’nun Avrupa Gezisi

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M Petro’nun d›fl gezileri büyük bir misyonun parças›yd›. Bu gezilere yaklafl›k 250 kiflilik bir kafileyle kat›l›m söz konusuydu. Çar, bizzat bu gezilerde yer alsa da onun S O R U olarak bilinkimli¤i ölüm pahas›na gizli tutulmakta olup kendisi “Petro Mihaylov” mekteydi. Çar›n yoklu¤unun Moskova’da fark edilmemesi mümkün de¤ildi. Bu durumda hakimiyet üç kifliden oluflan naipler kurulunun elinde toplan›yordu. AnD‹KKAT cak gerçek idare Moskova Valisi ve ilk Rus Polis fiefi Prens Fyodor Romodanovsky’nin elindeydi. Probrenski Dairesi ad› verilen polis teflkilat› gizlilik konuS‹ZDE sunda öylesine titizdi ki, ne zaman ve nas›l kuruldu¤u bile SIRA bilinmiyordu. Onun Rusya’da naiplik görevini de-facto yerine getiren kifli olarak ilginç bir konumu vard› ve bu konumuyla “yedek Çar” statüsünden hiç de afla¤› kalmayan bir yer iflgal AMAÇLARIMIZ ediyordu. D›fl ülkelere yönelik “Büyük Gezi” öncesinde streletsi komutanlar›ndan bir albay olan ‹van Tsikler Azak’a tayin edilmesinden duydu¤u hoflnutsuzlukla muhafaK ‹ T A P zakar e¤ilimli boyarlar aras›nda tepkisini ortaya koydu. Romodanovsky’nin adamlar› entrikay› tespit ettiler. Verilen ölüm cezalar› ile problem sona erdi. Avrupa’ya heyetlerin yollanmas› sadece bilgi toplamak veya T E L E“Büyük V ‹ Z Y O N Gezi” ad› verilen faaliyetlerin karfl›l›¤› de¤ildi. Bu gezilerin ayn› zamanda diplomatik amaçlar› da vard›. Bat›l›lar Petro’nun Azak’ta kazan›mlar›n› daha da ilerleterek belki Kerç arac›l›¤› ile Karadeniz’e ulaflmas›na yard›mc› olacak bir Türk karfl›t› ittifaka ‹ N artan T E R N Eistekleri T kazanmak istiyorlard›. Bat›, Fransa Kral› XIV. Louis’nin giderek karfl›s›nda rahats›z olup yeni bir cephede daha savafla girmek istemiyordu. Sonuçta Avusturya, Osmanl› Devleti ile bar›fl yapt›¤›nda Rusya’n›n menfaatleri dikkate al›nmam›flt›. Ancak ayn› gezi s›ras›nda 20 y›l sürecek ve Avrupa haritas›n› kal›c› biçimde de¤ifltirecek bir baflka büyük savafl›n temelleri at›l›yordu. Avrupa’n›n kuzeyindeki gezileri s›ras›nda Petro di¤er ülkelerin, 30 Y›l Savafllar›nda ön planda olan bir ülke olarak ‹sveç’in gücünden ve yay›lmas›ndan rahats›zl›k duyduklar›na iliflkin istihbarat haberleri ald›. ‹sveç ‹mparatorlu¤u Balt›k Denizi’nin tüm do¤u k›y›lar›n› kapl›yor, böylece Rusya’ya bat›ya bakan herhangi bir liman b›rakm›yordu. Petro’nun düflüncelerinde yeni olas›l›klar belirmeye bafllam›flt›. Avrupa Gezisi büyük dikkat çekti ve Petro’yu Rusya’dan daha iyi tan›yanlar›n zaten fark etmifl olmalar› gereken bir gerçe¤in aç›kça ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›; iflleri kendi bafl›na yapmaya yönelik doyumsuz ve neredeyse delice coflku. Gezi s›ras›nda Petro’nun en büyük çabas› hiç kuflkusuz gemi yap›m› ve denizcilik becerilerine yönelmiflti. Hollanda ve ‹ngiltede (Londra) bu konularda yo¤unlaflt›. Do¤u Prusya’da Pillau Liman›nda kal›fl süresi uzay›nca topçuluk kurslar›na kat›ld›. Petro

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

102

Rusya Tarihi

Rusya’da iken çizme yap›m›, a¤aç oymac›l›¤› vb. beceriler gelifltirmiflti. Her hükümdar›n bir zanaat ö¤renmesi eski bir gelenekti. Petro kendine has iddias› ve coflkusuyla hepsini birden ö¤renmek istiyordu. Geziler s›ras›nda s›k s›k ortaya ç›kan Romodanovsky’nin habercisi, heyet Venedik’e do¤ru yola ç›kmak üzere iken Viyana’dan ayr›laca¤› s›rada Petro’ya ulaflt›. Kafile Rusya’ya dönmek üzere kuzeydo¤uya yöneldi. Gelen haber, Polonya Kral›n›n seçimi s›ras›nda Rus varl›¤›n› hissettirmek için Azak’tan ç›karak bat› s›n›r›na yürümesi emredilen dört streletsi birli¤inin verilen emirlere uymayarak Moskova’ya yönelmesiydi. Petro ayaklanman›n en sert flekliyle bast›r›lmas›n› emretti. K›sa sürede isyan bast›r›l›nca Petro ülkeye dönüflü erteleyerek Rawa’da yeni Polonya kral› August ile ‹sveç’e karfl› savafl planlar› yapma olana¤› buldu. Petro’nun Moskova’ya gelifli 25 A¤ustos 1698’de ani ve habersiz oldu.

Petro’nun Dönüflü Petro, Rusya’ya döndükten sonraki ilk gününde kimseyi uyarmadan ve ani bir kararla çevresindeki boyarlar›n sakallar›n› kör bir ustura ile kesmeye bafllad›. Art›k bu öylesine bir hareket de¤ildi. Çünkü sakal Ortodokslar için Tanr› vergisi sayg›nl›¤›n simgesi olarak görülüyordu. K›sa sürede tüm hizmet s›n›f› bu görüntüsel de¤iflimi geçirdi. Köylüler ve ruhban s›n›f bu zorunluluktan muaf tutulmufllard›. Böylece alt ve üst s›n›flar›n d›fl görünüfllerinde hemen an›nda fark edilecek bir ay›r›m do¤mufl bulunuyordu. Petro, geleneksel Rus giysilerindeki uzun kollar› k›saltmaya ve bu tür uzun kollu giysileri kendi hizmetindeki kiflilere yasaklamaya bafllad›¤›nda d›fl görünüfllerdeki ay›r›m artmaya bafllad›. Sonuçta sakal b›rakmak yüklü bir sakal vergisi karfl›l›¤›nda serbest b›rak›ld› ve bu “sakal tabelalar›” ile belgelendi. Bu görece serbestiye ra¤men sakal b›rakma XIX. Yüzy›l ortalar›na kadar büyük ölçüde terk edildi. Petro daha sonra streletsi ile hesaplaflma dönemine girecekti. Binlerce streletsi iki infaz dalgas› ile yakalanarak öldürüldü. Ancak misillemeler bununla kalmad›. Genellikle 20 yafl›n alt›ndakiler olmak üzere hayatlar› ba¤›fllananlardan baz›lar› sakat b›rak›l›p sürgüne, kurbanlar›n›n eflleri ve çocuklar› da dilencilik yapmak üzere köylere gönderildiler. Streletsi birlikleri daha sonraki birkaç y›lda da¤›t›ld›lar ve ülkenin uzak bölgelerine yerleflmeye mecbur edildiler.

Büyük Kuzey Savafl› 1700 y›l› Petro’nun hükümdarl›k döneminde bir baflka geçifl dönemini temsil eder. Ülkede terör olaylar› durmufl, düzen sa¤lanm›flt›. Osmanl› Devleti ile yap›lan bar›fl antlaflmas› da K›r›m Tatarlar›na vergi ödeme yükümlülü¤ünün sona erdi¤ini gösteriyordu. Ancak ayn› y›l bu kez daha uzun sürecek, daha tehlikeli ve mali kaynaklar› tüketen baflka bir savafl aç›lmaktayd›. Bu ‹sveç’e karfl› bafllat›lan Büyük Kuzey Savafl› idi. Bu savafl›n sonunda Rusya, art›k Avrupa için dikkat edilmesi gereken bir güç olacakt›. ‹sveç ‹mparatorlu¤u’nun birer parças›n› oluflturan Do¤u Balt›k ülkeleri durumlar›ndan memnun de¤illerdi. ‹sveç yay›lma politikas› göstermifl ve bu durum da Kuzey Avrupa’da tepkiyle karfl›lanm›flt›. ‹sveçin yeni kral› XII. Charles (Karl / Demirbafl fiarl) henüz çok gençti, fakat Rusya’ya ciddi darbeler vurabilmiflti. Savafl Estonya ve Finlandiya Körfezi’nin birleflti¤i noktada yer alan Narva Kalesinde yo¤unlaflt›. Rus ordusu ‹sveç taraf›ndan kesin bir yenilgiye u¤rad›. Ancak bundan hemen sonra XII. Charles’›n Polonya üzerine yürümesi Petro’ya zaman kazand›rd›. Gücünü yeniden toplayan Petro ‹sveç’in do¤udaki en seyrek nüfuslu Bal-

103

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

t›k flehirlerinden ‹ngerya’ya yöneldi. Petro’ya göre buras› eski bir Rus topra¤›yd›. Ortaça¤larda Novgorod’a besledi¤i düflmanl›¤a ra¤men ticaret yolu olarak çok önemliydi. ‹ngerya’nin ele geçirilmesi savafl›n amaçlar›ndan biriydi. XII. Charles Polonya’da meflgulken Petro’nun güçleri bu harekatta baflar› kazand›lar. 1703’de Ladoga Gölü’nü Balt›k’a ba¤layan Neva Nehri üzerindeki iki ‹sveç tahkimat› ele geçirildi. Böylece Rusya, Balt›k’a ve Bat›ya aç›lan yollara yeniden sahip olmufltu. 1703’de Neva a¤z›nda bafllang›çta ‹sveç ile savaflmak için sa¤lamlaflt›r›lm›fl bir d›fl karakol sonra da Çarl›k Rusyas›’n›n baflkenti olacak St. Petersburg (Sankt Pieter Burch) flehrini kurdu. fiehri korumak amac›yla kaleler ve istihkam birlikleri infla edildi. Çar, Kuzey Savafl› yüzünden kullan›lamaz hale gelen güney filosu yerine Balt›k’ta h›zla yeni bir filo infla ettirdi ve yeni gemiler kara ve deniz harekatlar›nda etkili bir flekilde kullan›ld›. I. Petro, daha çok adama ihtiyaç duymaktayd›. Genel memnuniyetsizlik isyan ve ayaklanmalarla sonuçland› (Astrahan, Bulavin ve Baflkurt ayaklanmalar› vb.) ‹syanlarla birlikte ‹sveç tehdidi de büyümekteydi. XII. Charles, II. Augustus’u Lehistan’dan sürerek bir antlaflma imzalamak zorunda b›rakt›. Bat›daki iflini bitiren XII. Charles Rusya’ya do¤ru yürümeye bafllad›. Ancak beklenmedik bir flekilde Ukrayna’ya döndü. Amac› Rusya üzerine yapaca¤› askeri harekat› Ukraynal›lar› Rusya’ya yönelik siyasi bir ayaklanma ile desteklemekti. 1708’de Rus ordusu Lesnaya köyü yak›nlar›nda Charles’›n takviye birliklerinin yolunu kesti ve yenilgiye u¤ratt›. Petro, Poltova’n›n Charles’tan kurtar›lmas›n›n gerekli oldu¤unu düflünüyordu. Bölge Petro’nun güney filosunun ana merkezi ve ayr›ca büyük tah›l rezervlerine sahip olan Voronej’e giden yolun kilit noktas›ndayd›. Poltova Savafl› zorlu geçmesine ra¤men k›sa sürdü. Savafl›n kaderini topçu birlikleri belirledi. ‹sveç ordusu tam bir yenilgiye u¤rad›. Savafl getirdi¤i sonuçlar aç›s›ndan önemliydi. Yeni Polonya Kral› Stanislav Leszcynski Lehistan’dan ayr›lmak zorunda kald›, II. Augustus tekrar tahta geçti ve ‹sveç’e savafl ilan etti. Charles, Osmanl Devleti’ne s›¤›nd› ve Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya savafl açmas›na çal›flt›. Bu arada Petro topraklar›n› geniflletmeye devam etmekteydi. 1710’da Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl açt›. Petro, Eflak ve Bo¤dan’›n deste¤ine güvenmifl ancak onlardan söz verilen takviye deste¤i görememiflti. Birlikler erzak s›k›nt›s› çekiyordu ve Osmanl› ordusu taraf›ndan Prut Nehri’nde kuflat›lm›flt›. Kesin bir yenilgi ile karfl›laflan Petro bar›fl imzalamak zorunda kald›. Bu konuda daha üstün olan Türk taraf›n›n bundan neden faydalanmad›¤› sorusu hala tart›flmal›d›r. Sonuç olarak Petro 1711’de bir bar›fl antlaflmas› imzalayarak güney filosunu terk etti. Bunun yan›s›ra Azak’› ve 1700’lerdeki baz› kazan›mlar›n› Türklere b›rakt›. ‹sveç aç›s›ndan bak›ld›¤›nda Poltova’da güçleri tükenen ‹sveçliler yap›lacak bir bar›fltan Ruslar kadar hoflnut olacaklard›. Gerçi Charles’›n hayatta oluflu savafl›n sürece¤inin göstergesiydi ama Prut’tan sonra savafl›n eski boyutta olamayaca¤› da kesindi. Ruslar Balt›k’taki kazan›mlar›n› yavafl yavafl pekifltirdiler. Birkaç deniz savafl› kazand›lar ve ‹sveç topraklar›na ak›nc› kuvvetler gönderdiler. 1718’de XII. Charles, Norveç’te bir askeri çat›flmada öldürüldü. Charles’›n k›z kardefli Ulrika ve daha sonra kocas› I. Friedrich ‹sveç taht›na geçti. Savafl›n yönünü de¤ifltiremeyen

Resim 4.1 I. Petro’nun Azak’taki heykeli Kaynak. Kafl›kç›, NY›lmaz H (2000), Aras’tan Volga’ya Kafkaslar, ‹stanbul: TÜRKAR

104

Rusya Tarihi

ve daha fazla tehdit alt›nda olan ‹sveç yenilgiyi kabul ederek bir bar›fl istedi. 30 A¤ustos 1721’de imzalanan Nystadt Antlaflmas› uyar›nca ‹sveç, ‹ngeriya, Letonya ve Estonya’y› Ruslara teslim etti. Bu antlaflma ile Rusya’n›n Balt›k’a sa¤lam bir flekilde yerleflmesi “Avrupa’ya aç›lan pencere” elde etmesi ve k›tan›n kuzeyinde bask›n bir güç olan ‹sveç’in yerini almas› sa¤land›.

I. Petro’nun Reformlar› ‹dari Reformlar XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda merkezi ve yerli idare organlar›nda reformlar hayata geçirildi. Bunun esas mahiyeti mutlakiyetin merkezileflmifl zadegan memur sistemini flekillendirmekti. Bu devirde eski hükümet ve idari organlar›n yan› s›ra yenileri de flekillenmekteydi. Boyar Dumas› ise ikinci plana geçti ve süratle kendi faaliyetlerini durdurdu.1708’de Petro eski idari organlar› yeniden kurmaya bafllad›. 1711’de icra ve mahkeme faaliyetlerinin yüksek organ› olan bir senato kuruldu. Bu organ ayr›ca kanuni bir özellik de tafl›maktayd› ve selefi olan Boyar Dumas›’ndan prensipte ayr›lmaktayd›. Üyeleri Çar taraf›ndan tayin edilmekteydi.1722’den itibaren senato, savc›lar taraf›ndan idare ediliyordu. Bu kurum ayn› zamanda devlet organlar›na nezaret etme hakk›n› da kazand›. Bu nezaret bütün devlet idarelerinde faaliyet gösteren savc›lar taraf›ndan hayata geçiriliyordu. 1717-1718’de eski prikaz sistemi la¤v edilerek yerine 12 kurul oluflturuldu. Kurullardan baflka bu devirde: ofis, defterhane gibi bölümler de kuruldu. 1708-1709’da idare ve idarecilik sisteminde reformlara baflland›. Ülke topraklar› olmak üzere 8 eyalete bölündü. Smolensk, Arhangelsk, Peterburg, Kiyev, Kazan, Azak, Sibir, Moskova. Eyaletlerin bafl›nda Çar taraf›ndan atanan valiler vard› ve onlar hem Çara hem senatoya hem de kurullara ba¤l›yd›. Eyaletler 1719’da tekrar bölündü. Say›lar› 50 kadar olan bu eyaletler kendi içinde kazalara bölündü. ‹dari sistemin bu karmafl›k yap›s› dvoryan özellikleri tafl›maktayd›. Ancak bu sistem dvoryanlar›n hizmet fleklini ve hacmini daha da artt›rmaktayd› ki, bu da onlar›n memnuniyetsizli¤ine yol aç›yordu.

Kilise Reformlar› Mutlakiyetin tasdik edilmesinde kilise reformlar›n›n büyük rolü oldu. 1700’de patrik Adrian öldü ve I. Petro ona varis tayin etmeyi yasaklad›. 1721’de partriklik la¤vedildi ve kilise iflleri ile meflgul olmak için Kutsal Sinod kuruldu. Bu da senatoya tabi idi. Fiili olarak Sinod (Dini Kurul) üst düzey savc›lar taraf›ndan idare edilmekteydi. I. Petro’nun taraftar› olan baflpiskopos Teofan Prokoviç “Dini reklament” adl› bir anlaflma düzenledi. Burada kilise reformlar›n›n düzenlenmesi ve Sinod’un ifllevlerinin aç›klamas› yer al›yordu. Genelde ise kilise reformu kilisenin özgür siyasi bir güç olma rolünü ortadan kald›rmaya yönelikti. Kilise mutlakiyetçi devletin bürokratik bir bölümü haline geldi. Ayn› zamanda devlet, kilise gelirlerini kontrol ederek bu geliri ordunun ve donanman›n ihtiyaçlar› ile okullar›n inflas› için kulland›.

Askeri Reformlar ve Rütbeler Tablosu XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda silahl› kuvvetlerin sisteminde köklü de¤ifliklikler meydana geldi. Rusya’da güçlü daimi ordu kuruldu ve dvoryan gruplar› ve streletsi askerleri la¤vedildi. Ordunun esas›n› daimi piyade ve süvari alaylar› teflkil ediyordu. Ordu, genel ordu nizamnamesi ile faaliyet göstermekteydi. 1716’da asker nizamnamesi 1720’de de donanma nizamnamesi yap›ld› ve I. Petro bu çal›flmalara bizzat kendisi kat›ld›.

105

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

Rusya’da madencili¤in geliflimi topçulu¤un da geliflmesine yol açt›. XVIII. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda tüfe¤in ucuna süngünün yerlefltirilmesi ile yeni bir silah tipi olufltu. Bu devirde Rusya, tarihinde ilk kez Don’da ve Balt›k’da askeri bir donanma meydana getirdi. Daimi ordunun ve donanman›n kurulmas› bu yap›da baz› prensipleri de beraberinde getirdi. Askere alma sistemi zadegan silahl› bölüklerinden, streletsi alaylar›ndan daha üst bir konuma sahipti. Bu sistemin mahiyeti, ülkede vergi veren herkesin her y›l belli say›da (500, baz› durumlarda 300, 200) askere al›nmas›yd›. Hizmet ömür boyu sürmekteydi. Dvoryanlar ise askere al›nmazlar, ancak bunun karfl›l›¤›nda mutlak askeri veya mülki hizmette bulunmak zorundayd›lar. Yeni bir dvoryan asker olarak faaliyete bafllar daha sonra bir subay okuluna girer ve buradan ast subay rütbesi al›rd›. Böylece bütün subaylar sadece dvoryanlardan meydana geliyordu. 1722’de rütbeler hakk›nda bir tablo oluflturuldu. Bu tablo dvoryanlar›n mecburi hizmetlerini tasdik etti. En afla¤› rütbeden hizmete bafllayan dvoryanlar 14 basamakl› bir hizmet cetveline tabi idiler. Bu sistem benzer flekilde donanmada da hayata geçirildi. Vergisini veren halk›n da subay rütbesi almas›na f›rsat yarat›ld›. Fakat bu kifli en alt rütbeyi almak için dahi aral›ks›z olarak 10 y›ldan 20 y›la kadar hizmet etmeliydi. Böylece halktan gelenler en iyi durumda bile bu tablonun en afla¤› rütbelerine sahip olabilirlerdi.

Kültürel Reformlar En önemli reformlardan biri gündelik hayatta ve kültürel hayatta yafland›. Bu çal›flmalar›n önemi Rus milli kültürünün ve milli e¤itimin meydana getirilmesi ve gelifltirilmesinden ve bütün hayat tarz›nda ciddi de¤iflikliklerin yap›lmas›ndan yani Avrupal›laflmak plan›n› hayata geçirmekten ibaretti. ‹lk olarak laik okullar artmaya bafllad›. Bu tarz aç›lan ilk okul 1701’de Moskova’da Matematik ve Deniz Nakliyat› Bilimleri Mektebi idi. Bu okul ilerde Petersburg Deniz Akademisinin temeli olacakt›. Bunun ard›ndan t›p, mühendislik, gemi yap›m›, sanat-meslek mektepleri aç›ld›. Bu okullar›n aç›lmas› yeni derslik ve kitaplar talep ediyordu. En önemli geliflmelerden biri L.F. Maknitski’nin Matematik Hesaplama ‹lminin Esas› ders kitab›n›n 1703’de bas›lmas› oldu. Bu kitap o devir için matematik ilminin ansiklopedisi kabul ediliyordu. Bu okullar›n ilk aç›l›fl devrinde kadrolara olan ihtiyaç bu okullara vergi veren halktan temsilcilerin de kat›l›m›n› sa¤lad›. Fakat XVIII. Yüzy›l›n birinci yar›s›n›n sonlar›nda bu okullar zadegan e¤itim kurumlar›na dönüfltü. ‹lkokullar ise askeri okullara dönüflünce burada da acemilerden subaylar haz›rlanmaya baflland›. I. Petro 1709’de yeni yaz› tipini tatbik etmeye bafllad›. Önceki alfabe harfleri ile gösterilen say›lar›n yerini ça¤dafl Arap rakamlar› ald› ve bu ilk kez Maknitski’nin Matematik kitab›nda kullan›ld›. Edebiyat ders kitaplar› ve kanunlar› neflretmek için Moskova ve Petersburg’ta yeni tipografyalar aç›ld›. Kitap bas›m›n›n geliflmesi kitap ticaretinin oluflmas›na imkan sa¤lad›. 1714’te ‹limler Akademisi Kütüphanesinin temelini atan bir kütüphane aç›l›rken flahsi kütüphaneler de ard› ard›na aç›lmaya baflland›. XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda ülkenin kültürel hayat›nda en önemli olaylardan biri de bas›n›n oluflmaya bafllamas› oldu. 1702’de Vedomosti adl› ilk Rus gazetesi planl› bir flekilde neflre bafllad›. Petro reformlar› Rusya’y› nas›l etkiledi?

SIRA S‹ZDE

2

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

106

Rusya Tarihi

Petro’nun Miras› I. Petro dedesi Mihail döneminde Sibirya’da, babas›n›n döneminde Polonya ve Ukrayna’da kendisini izleyecek XVIII. Yüzy›l Çarlar›n›n da daha önce Orta Asya’da sonra da güneyde K›r›m’da gerçeklefltirdikleriyle k›yasland›¤›nda Petro’nun dönemi ancak küçük toprak kazan›mlar›na tan›kl›k edebilmiflti. Ancak gene de bu baflar›lar hayati bir öneme sahipti ve bunun tek nedeni St. Petersburg’un kurulmas›na olanak tan›nmas› da de¤ildi. Do¤u Balt›k illerini topraklar›na katarak Petro, kendini bir anlamda bir baflka imparatorlu¤un yani ‹sveç’in mirasç›s› konumuna getirmiflti. Bu süreçte Petro, Slav olmayan önemli milletleri örne¤in bir kesim Yahudi ile Alman üst s›n›f topluluklar› olmak üzere Letonya ve Estonyal›lar› da s›n›rlar›na katm›flt›. Fin, Türk ve Kuzey Kutup bölgesi halklar›, Kafkasyal›lar da bunlara kat›l›rsa Rusya’n›n 1725’de çok uluslu bir imparatorluk haline geldi¤i görülür. Petro’nun sürekli yapt›¤› savafllar ülkeyi yoksullaflt›rm›fl ve gücünü tüketmiflti. Ancak gene de bu savafllar sayesinde XVIII. Yüzy›l›n geri kalan bölümünde uzun süreli bar›fl dönemlerinin sa¤lanmas› mümkün oldu. Yabanc› subaylar›n görevlendirilmesine ra¤men gerçekte Petro ordunun daha etkin bir hale getirilmesine oldu¤u kadar Ruslaflt›r›lmas›na da katk›da bulunmufltu. 1725’de Petro’nun ölümü Rusya’da ço¤unlukla görüldü¤ü üzere iktidar için mücadeleler, hükümdar›n miras›n› bir süre tehlikeye atan az çok flüpheli dönemler ile belirgin yeni ve uzun bir dönemin kap›s› aç›lm›flt›r. Petro döneminde ç›kart›lan bir kanunda bafltaki hükümdar›n kendisinden sonra tahta geçecek kifliyi belirlemesi ve bu tercihe sayg› göstermeyenlerin ölüm cezas›na çarpt›r›lmalar› öngörülüyordu. Petro’dan sonra toplam yedi Çar ve Çariçenin tahta geçti¤i XVIII. Yüzy›l boyunca bu kanun ancak iki kez uyguland›. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

3

Petro döneminde veraset sorunu nas›l çözümlendi? SIRA S‹ZDE

PETRO SONRASI RUSYA D Ü fi Ü N E L ‹ M

I. Katerina (1725-1727), II. Petro (1727-1730), S O R U Anna ‹vanovna (1730-1740), VI. ‹van (1740-1741), Elizabeth (1741-1762), III. Petro (1762) I. Petro’nu ölümünden II. Katerina’n›n tahta ç›k›fl›na kadar geçen dönem belirsizD‹KKAT liklerle doludur. Petro, bafltaki hükümdar›n kendisinden sonra tahta geçecek kifliyi belirlemesi ve buna sayg› göstermeyenleri ölüm cezas›na çarpt›rmay› içeren bir SIRA S‹ZDE yasa haz›rlam›flt›. Böylece iktidar bir lütuf de¤il, kiflisel bir yetenek olarak görülmekteydi. Ancak bu yasa Petro’dan sonra gerekti¤i gibi uygulanmad›. I. PetroAMAÇLARIMIZ varis b›rakmadan ölünce taht için birkaç aday ortaya ç›kt›. Muhaf›z alaylar›n›n deste¤iyle Petro’nun dul efli Katerina halef ilan edilerek tahta ç›kt›, ama esas yetki Yüksek Dan›flma Kurulunun elinde idi. 1727’de ölene kadar iki y›l üç ay K ‹ TÖlmeden A P hüküm sürdü. önce genç II. Petro’yu halef olarak gösterdi, k›zlar› Anna ve Elizabeth’i de birer üye olarak Yüksek Dan›flma Kuruluna naip olarak atad›. Ancak o da 1730’da taç giyme töreninden k›sa bir süre önce çiçek hastal›¤›ndan öldü. T E L E Vvaris ‹ Z Y O Nbelirlenemeden yaflanan ölümlerle Romanov hanedan›’ndan Tahta yeni tahta ç›kacak bir erkek kalmam›flt›. Karmafl›k ve tart›flmal› bir süreçten sonra V. ‹van’›n k›z› ve Courland dükünün çocuksuz dul efli Anna tahta ç›kt›. Dan›flma Kurulu Anna’y› ‹ N Tkat› E R Nve E T s›n›rl› koflullar alt›nda hüküm sürmek üzere davet etmiflti (Ça-

N N

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

riçe evlenmemeyi ve varis belirlememeyi taahhüt etti). Anna 10 y›l tahta kald›. Hakimiyet süresinde Rusya’da Alman nüfuzu belirginleflti. Dönemi keyfi kararlar ve uygulanan sert cezalarla kötü bir ün yapt›. Anna öldükten sonra yerine geçen VI. ‹van (Anna’n›n 1716’da Mecklenburg Dükü Charles Leopold ile evlenen ablas› Katerina’n›n torunu) k›sa hükümdarl›¤› esnas›nda yönetimdeki Alman grubunun mensuplar› birbirlerine karfl› entrikalara bafllad›. Bu bir hükümet darbesine yol açt› ve Muhaf›z Birli¤ine mensup subaylar tahta I. Petro’nun k›z› Elizabeth’i ça¤›rd›lar. Çar VI. ‹van tutukland›. I. Petro’nun hayatta kalan tek k›z› 32 yafl›ndaki Elizabeth eski muhaf›z birliklerinin deste¤iyle 1742’de Çariçe olarak tahta ç›kt›. Elizabeth, Anna’dan farkl› bir yönetim vaat etmiflti. Alman Partisini tam anlam›yla tasfiye etmenin d›fl›nda ölüm cezas›n› kald›rmas›yla daha do¤rusu verilmifl ölüm cezalar›n› onaylamay› reddetmesiyle ünlüdür. Anna ve Elizabeth dönemlerinin bir süreklilik arz etti¤i söylenebilir. I. Petro’nun Avrupa politikas›nda kazand›¤› ve hassas dengelere dayanan konumu giderek sa¤lamlaflt›. Bunun en önemli pay› ordu ve diplomatlard›. Rusya’n›n en güvenilir müttefiki Avusturya, en kal›c› düflman› Fransa idi. ‹yi bir ticaret orta¤› olmas›n›n yan›s›ra ‹ngilere de dost say›l›rd›. Prusya da düflmand›. Rusya, Avrupa’n›n ifllerine kar›flarak bu ba¤lamda dönemin en önemli müdahalesi olarak Yedi Y›l Savafllar›na kat›ld›¤›nda ordular› baflar›l› s›navlar verdi. Rus ordular› Do¤u Prusya’y› ele geçirebilecek iken II. Friedrich’i bu ç›kmazdan Çariçe Elizabeth’in ölümü kurtard›. Gerek Anna gerekse Elizabeth dönemleri II. Katerina’n›n yüzy›l sonlar›nda daha ustaca yapaca¤› gibi Petro’nun kazan›mlar›n› sahiplenme yönünde bilinçli bir çaba gösterdiler. Elizabeth’in halefi III. Petro idi ve Elizabeth bu belirlemeyi 20 y›l önce yapm›flt›. III. Petro, Holstein-Gottorp Prensi olup ayn› zamanda ‹sveç Kral› XII. Charles’›n da ye¤eni idi. Petro her iki tahttan birine sahip olabilirdi ancak 14 yafl›nda Rusya’ya getirildi. S›n›rl› bir zekaya sahipti ve Friedrich’e ve Prusya’ya hayrand›. Vakit kaybetmeden Prusya ile bir bar›fl antlaflmas› imzalad› ve muhtemelen Rusya’y› olas› bir zaferden mahrum b›rakt›. 1745’de Petro küçük bir Alman prensli¤i olan Anhalt-Zerbst’den Sophie ile evlendi. Gelin aday›na Ortodoksluk ö¤retildi ve “Katerina” ad›yla vaftiz edildi. Bu evlilik mutluluk getirmedi. Petro taraf›ndan izole edilen ve tehdit edilen Katerina, kendisini zorlu çevresine uyumlu hale soktu. Devlet ve ülke hakk›nda çok fley ö¤rendi ve pek çok destek buldu. 1762’de Petro’ya karfl› memnuniyetsizliklerden istifade ederek muhaf›zlar› bir saray darbesine yönlendirdi. Petro tahttan indirildi ve k›sa bir süre sonra bir sarhofl kavgas›nda Aleksey Orlov taraf›ndan öldürüldü.

107

108

Rusya Tarihi

Harita 4.1 Çarl›k Rusyas›’n›n XVIII. Yüzy›lda Genifllemesi Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

XVIII. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Sosyal-Ekonomik Geliflim Köy ekonomisi. Dvoryanlar ve Köylüler: XVII. Yüzy›l›n sonu-XVIII. Yüzy›l›n bafllar›nda tar›m sisteminde önemli bir de¤iflim yoktu. ‹fl aletleri, tar›m teknolojisi ve köy ekonomisi kültürü daha önceki dönemler gibiydi. Köy ekonomisinde ürün art›fl› sadece kuzeyde ve güneyde yeni topraklar›n benimsenip tar›m alanlar›na dönüfltürülmesine ba¤l›yd›. Feodal mülkiyet sisteminde ciddi de¤iflimler meydana geldi. XVIII. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda feodal toprak mülkiyetinin iki flekli olufltu: 1714’de kanuna (miras kanununa) göre bütün dvoryanlar›n pomestyeleri votçinalara dönüfltü, bu toprak ve köylünün dvoryan›n s›n›rs›z mülkiyetine girmesiydi. Bu da feodal kar›n artmas›na sebep oldu ve dvoryan votçinas› gittikçe güçlenerek ticari iliflkilerini geniflletti. 1714’te miras kanunu feodal s›n›f›n bir zümrede-dvoryan zümresinde birleflmesine ve onun hakim rolünün güçlenmesine sebep oldu. Fakat burada baflka bir husus daha vard›. Zenginler ve eski votçinikler düzenli orduda ve donanmada, devlet idaresinde ve yönetimde hizmet etmeliydi. Bu önce oldu¤u gibi sadece askeri seferler s›ras›nda olacak olan bir hizmet de¤il, daimi, gerekli ve ömür boyunca yap›lacak bir hizmetti. Mesela, dvoryan ‹ngiltere ve Hollanda’da askeri donanmada, asker, denizci, marangoz olarak çal›flabilir veya onlar Sibirya, Kamçatka, Orta Asya’ya görevlendirilebilirlerdi. Bütün bunlar dvoryanlar›n memnuniyetsizli¤ine yol açt›¤›ndan ço¤u kez onlar›n suikastlara kat›ld›klar› da görülmekteydi. Gelirlerini artt›rmak amac›yla zenginler ailelerini bir avluda yerlefltirmeye bafllad›. Bir avluda birkaç köylü ailesi ile birlikte posad aileleri de bulunuyordu. 1710’da tutulan listelerde avlular›n say›s› %20 azalm›flt›. Bunun için 1718’de devlet taraf›ndan, yafl ve ifl gücüne ba¤l› olmaks›z›n bütün erkekler listelendi. Bu kay›t ifllemi 1719’da ilk teftifl olarak tarihe geçti. Kay›t edilen herkes kifli bafl›na y›lda 70 kopik vergi verecekti.

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

Kifli bafl›na verginin uygulanmas› halktan al›nan vergiyi iki kat artt›rd›. Vergi veren halk›n bütün s›n›flar› kifli bafl›na 70 kopikten baflka 40 kopik töyçüyü de (Eskiden toprak sahiplerinin köylülerden para veya mahsul olarak ald›klar› vergi) devlet hazinesine ödemeliydi. Toprak sahibi köylü ise bu vergiyi kendi efendisine verirdi. Köylü kifli bafl›na verginin d›fl›nda birçok baflka vergi de ödemekte, yollar›n döflenmesi vb. yükümlülükleri de yerine getirmekteydi. Toprak Sahipleri: Anna ve Elizabeth dönemleri ve onlar›n yöntemleri, adaleti kat› kurallarla sa¤layan hizmet devletin de dengeleri de¤ifltirerek Petro miras›n›n temelini sarst›. Al›nan önlemler toplumsal etkileriyle hizmet s›n›f›ndakiler için daha kolay, köylüler için ise daha a¤›r oldu. Petro miras›n›n bölünmezli¤ini getiren yasa kald›r›ld›. Zorunlu hizmet süresi k›salt›ld›; kendi mülklerinin bafl›nda durabilmeleri için toprak sahiplerine rotasyon uygulanarak uzun izinler tan›nd›, soylu kesimin çocuklar›n›n küçük yafllardan itibaren seçkin askeri birliklere yerlefltirilmeleri ve hizmet sürelerinin bu tarihten itibaren bafllat›lmas› mümkün oldu. Hizmet s›n›f›n›n 1762’deki kurtuluflu için gereken ortam haz›rland›. Bu önlemler XVIII. Yüzy›l›n “Soyluluk Ça¤›” olarak tan›mlanmas›na yol açt›. Nüfusun küçük bir bölümünü olufltursa da bu üst s›n›f genifl bir seçme özgürlü¤ü, artan e¤itim olanaklar›yla, d›fl geziler ve yay›n dünyas›n› takiple genifl bir düflünce a¤›n› oluflturmaktayd›. Bütün bunlara ra¤men soylular veya toprak sahiplerinin durumu oldukça karmafl›kt›. Rusya’da soyluluk hak olmaktan çok Çar›n bir lütfü olarak hizmete ba¤l›yd›. Petro’dan önce knez d›fl›nda baflka unvan da yoktu. K›dem Tablosu (razryadniye knigi) III. Fyodor döneminde kald›r›lm›flt›. En büyük çocuk hakk›n›n geçerli olmad›¤› koflullarda eldeki topraklar nesilden nesile parçalan›yor, toprak sahibi pek çok aile fakir olmamak ad›na hizmete karfl›l›k alacaklar› toprak ba¤›fllar›na ba¤›ml› duruma geliyordu. Böylece pek çok soylu sonunda köylü oldu. Bilhassa ülkenin merkezi güney bölgelerinde bu flekilde bir ba¤›ms›z toprak sahipleri (odnodvorsti) s›n›f› baz› ayr›cal›klar için XVIII. Yüzy›l boyunca sonuçsuz bir mücadele verdi. Di¤er taraftan halk yerine getirdi¤i hizmet karfl›l›¤› soyluluk statüsü elde edebiliyordu ve bir süre bu haktan da yararlanabildi. Petro’nun Rütbeler Sistemi yürürlü¤e girdikten sonra bu tür bir yükselifl kendili¤inden olufluyordu. XVIII. Yüzy›ldaki soylu kesimler kendilerini devlet hizmetindekilerin tehdidi alt›nda görmeye bafllad›lar. Petro taraf›ndan getirilen ücret sistemine ra¤men ayl›klar düflük ve düzensizdi. Köleler: Çariçe Anna devlete ait topraklar› hizmet karfl›l›¤› ödül olarak da¤›tmaya bafllad›. Daha önce topra¤a ba¤›ml› ve vergilerini ödedikleri sürece hayatlar›n› kendi bafllar›na düzenleme özgürlü¤üne sahip olan köylüler, bir anda toprak sahibinin emri alt›nda yaflayan kölelere dönüfltüler. Anna’dan sonra tahta geçenler ayn› sistemi devam ettirdiler. Bu yüzy›lda giderek daha çok say›da kölenin topraktan kopart›lmas› da meydana geldi. XVII. Yüzy›lda kölelik bir kurum olarak kanunlarda ilk kez yer ald›¤›nda devlet belirli bir bölgeye ve oran›n toprak sahibine ba¤›ml› olsalar bile bu insanlara özel ihtimam› çerçevesinde bir zümre olarak bak›yordu. XVIII. Yüzy›lda köleler giderek daha çok toprak sahiplerinin hakimiyetlerine b›rak›ld›. Al›n›p sat›labilirlerdi, toprak sahipleri taraf›ndan fiziki cezalar uygulanabilirdi vb. Çariçe Elizabeth 1760’da bir kanunla itaatsiz kölelerin devletin de yard›m›yla Sibirya’ya sürülmesini sa¤lad›. Bu arada Rusya’da kullan›ld›¤› biçimiyle serf ve köle aras›nda ço¤u zaman belirsizleflse de ince bir çizgi vard›. Rusya’da serfin karfl›l›¤› olarak kullan›lan köle kelimesi baz› ay›rt edici anlamlar tafl›yordu. Öncelikle serfler kendi efendileri say›lan kiflilerle ayn› dinden, dilden ve ›rktan idiler. Serflikten ç›kma ve serfleflme yönünde bir hareketlilik vard›. Serfler, toprak sahiplerinin kendilerine de sahip oldu¤unu kabul ettikleri zaman bile evlerinin ve mallar›n›n

109

110

Rusya Tarihi

yan›s›ra üzerinde çal›flt›klar› topra¤›n kendi mülkleri oldu¤una inanmaktayd›. Bir serfin bir köleye göre en temel üstünlü¤ü eme¤inin karfl›l›¤›n› kullan›m olana¤›yd›. Bu olanak çeflitli yükümlülüklerin yerine getirilifl biçimine ba¤l›yd›. XVII. Yüzy›l›n sonu XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda ciddi bir de¤iflim yaflanmasa da sanayide önemli bir at›l›m meydana geldi. XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’da dokuma, gemi sanayi, madencilik ve metal imalat› vb. manifaktür sanayi oluflmaya bafllad›. Madencilik ilk s›rada geliyordu. Yüzy›l›n bafllar›na kadar Rusya ihtiyac›n› karfl›lamak için metali esasen yurtd›fl›ndan getirmekteydi. Kendisi toplam 150 bin pud (16.4 kilograml›k bir Rus a¤›rl›k ölçüsüdür) kara metal üretiyordu. 1725’de metal üretimi befl kez artarak 800 bin puda ç›kt›. Bu da 1722’de metalin ihraç edilmesine imkan sa¤lad›. Madencili¤in ana kayna¤› Urallar idi. Ural ayr›ca silah imalat›n›n, bak›r eritme tesislerinin önemli bir merkeziydi. Karelya ve Lipetsk di¤er önemli merkezlerdi. Rus madencilik sanayinin Bat›n›n kapitalist manifaktür sanayinden ay›ran en önemli unsur hakim olma özelli¤i ve mecburi emek sistemiydi. Rusya’da özgür, ücretli iflçinin oluflmas›na izin vermeyen birçok husus vard› (kifli bafl›na düflen verginin yeni kategorilerini halka tatbik edilmesi, kimlik sisteminin uygulanmas› idi ki, bunlar köylünün flehirden uzaklaflmas›n› zorlaflt›r›yordu). Onun için maden sanayinin iflçi gücü mahkûm ve evsizler ile temin edilmekteydi. Bu devirde Tula silah imalat›n›n merkezine, Petersburg ise gemicilik sanayinin merkezine dönüfltü. Ural’da maden fabrikalar› daha önce devlet hesab›na infla ediliyordu. Daha sonra indirimli koflullarla flah›slara verildi. Mesela, Ural’da ilk maden fabrikas› (Nevyanski) I. Petro taraf›ndan Demidov’a verildi. Bundan sonra bu fabrika kompleksi üç kez büyüdü ve bütün Rusya maden üretiminin 1/3’ni vermeye bafllad›. Bu devirde hafif sanayinin esas unsuru dokumac›l›kt›. Buradan elde edilen gelirin büyük bölümü düzenli ordu ve donanman›n ihtiyaçlar›na ayr›lmaktayd›. Dokumac›l›¤›n merkezi Moskova idi. Buradaki iflletmelerin ço¤u devlete aitti ve onlar da mecburi eme¤e dayanmaktayd›. Bundan baflka Yaroslav, Kaluga, Serpuhovo, Kazan, Voronej, Putivlda’da hammadde üzerine iflletmeler kuruldu. Rus manifaktür sanayini yabanc› mallar›n rekabetinden korumak için 1724’de Gümrük Nizamnamesi kabul edildi. Yurtd›fl›ndan getirilen mallar üzerine yüksek gümrük vergisi kondu. Ayr›ca yerli iflletmelerin sahiplerine baz› indirimler uyguland›. Ülke ekonomisini iyilefltirmek için yap›lan çal›flmalar merkantalizm siyasetinin aç›k bir örne¤i idi.

‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina (Büyük Katerina) (1762-1796) II. Katerina (1762-1796), Pavel (1796-1801) ve I. Aleksandr (1801-1825) hükümdarl›klar›na tan›kl›k eden 1762 ve 1825 y›llar› aras›nda Çarl›k Rusyas›, toprak aç›s›ndan tarihinin hemen hemen en genifl dönemine ulaflt›. Ülke uluslararas› bir güç haline geldi. Refah ve e¤itim düzeyleri de çarp›c› geliflmeler gösteriyor, sanat alan›nda ilerlemeler gerçeklefliyordu. Ancak bütün bunlara ra¤men Rusya bir köylü toplumuydu. Nüfusun ço¤u e¤itimsizdi ve sistemli bir sanayileflme yoktu. Ekonomi ilkel yöntemlerle yönetiliyordu. Çarl›¤›n eskimifl yönleri giderek daha fazla göze bat›yordu. Di¤er taraftan ayd›n s›n›f›n düzene iliflkin sorular› giderek art›yordu. Herkesin ciddi bir problem kabul etti¤i kölelik konusuna çözüm bulunamam›flt›. Bütün bunlar ve toplumsal hoflnutsuzlu¤a ra¤men Rusya kültürel anlamda ça¤› bu dönemde yakalam›flt›.

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

II. Katerina hakimiyetinin ilk y›llar›nda çok dikkatli hareket etmek zorundayd›. Bir saray darbesiyle iktidara getirilen Çariçe muhaf›zlar›n›n d›fl›nda çok az deste¤e sahipti. Saltanat›n›n bafllar›nda baz› krizlerin tehdidiyle karfl› karfl›ya kald›. Bunlardan biri VI. ‹van’› Schlüsselburg’daki kaleden kurtarmak için 1764’de yap›lan baflar›s›z bir giriflimdi. VI. ‹van muhaf›zlar› taraf›ndan öldürüldü, isyan› bafllatan Vasiliy Miroviç de idam edildi. Di¤eri kiliseye ait topraklar›n devletlefltirilmesiyle baz› kilise liderlerinin 1763-1764’de bafllatt›¤› isyand›. Rostov piskoposu taraf›ndan karfl› ç›k›lan geliflmeler kendisi veya kilise için olumlu olmad›. Piskopos önce görevinden al›nd›, daha sonra da hapse at›ld›. Katerina kiliseye indirilen darbeyi yumuflatmak istedi. Ancak ortadaki gerçek de¤iflmedi. I. Petro’nun dini görevlerle ilgili iflleri laiklefltirmesinden sonra bu kez de kilisenin elindeki topraklar› kaybetmesi, kilise ve devlet aras›nda iki buçuk as›rd›r sürmekte olan Yosefçi uyumun sona erdi¤ini gösteriyordu. 1766’n›n sonlar›nda Katerina, Rusya’ya ayd›nlanma ilkelerine dayal› önemli de¤ifliklikleri tan›tmaya kendini haz›r gördü ve bu amaçla Yasama Komisyonu’nu toplad›. Ülkenin dört bir yan›ndaki sosyal s›n›flarla birlikte devlet dairelerine Moskova’da 500’ü aflk›n kiflinin kat›l›m› ile yap›lacak bir toplant› için temsilci yollamalar› ça¤r›s›nda bulundu. Temsilciler içinde bulunduklar› topluluklar›n durumunu ve ihtiyaçlar›n› dile getirecekler ve yeni bir yasa tasla¤›n›n haz›rlanmas›na kat›lacaklard›. Asl›nda XVII. Yüzy›lda Moskova Devleti ruhunda bir büyük meclis olmas›na ra¤men ortaya ç›kan kuruma “Yasama Komisyonu” dendi. Yap›lan, Katerina’n›n tüm siyasal üslubunun Büyük Petro’dan çok Aleksey Mihayloviç’in geleneklerinin gelifltirilmesine dayand›¤›n› göstermekteydi. Belli bir aç›dan bak›ld›¤›nda bu toplant›dan hiçbir sonuç al›namam›flt›. Hiçbir yasa haz›rlanmam›fl, meclis ele ald›¤› konular üzerinde sonuç al›c› bir karar verememiflti. 1768’de Türklerin Rusya’ya savafl ilan› meclisin çal›flmalar›n› yeni bir toplant› tarihi belirlenmeden ask›ya ald›, bir süre sonra da baflka bir toplant› gerçekleflmedi. Sonuçta bu meclis parlamenter demokrasiye giden yolda bir ad›m olarak düflünülmemiflti. Temsilciler de oylama ile belirlenmelerine ra¤men seçilmifl delegeler de¤ildi. Moskova dönemi meclislerinde oldu¤u gibi serbest köylülerin kendi temsilcileri vard›, ama kölelerin yoktu. Bu mecliste Rus olmayan milletler yeterli biçimde temsil olunurken kilise hiç temsil edilmiyordu. Uygulamadan üç belge ç›kt›. ‹lk önce her temsilci geldi¤i yerden ald›¤› bir “nakaz ya da talimatla meclise kat›l›yordu. Bu “nakaz” kiflisel problemler d›fl›nda her konuyu kapsayabilirdi. Rusya için yeni bir geliflme olarak tart›flma tutanaklar› tutuluyordu ve Çariçe’nin kendi nakaz›n› veya büyük talimat› haz›rlamas› dikkat çekiciydi. Belgenin amac› toplumlar›n nas›l olabilece¤i ya da olmas› gerekti¤i konusunda Ruslar›n önüne bir ideal koymakt›. Bu bir anayasa olmay›p daha çok e¤itim amaçl› bir metindi. Katerina, Rusya’n›n otokrasiden baflka bir biçimde yönetilebilece¤ine yönelik bir e¤ilim sergilemese de belgedeki özgürlük vurgular› bunun Fransa’da yay›nlanmas›n› yasaklam›flt›.

Pugaçev ‹syan› Yasama Komisyonundaki toplumsal düflmanl›k Pugaçev ‹syan›nda kendisini gösterdi. Ülkede düzene iliflkin bir muhalefet yoktu, ancak önemli boyutlara varan s›n›f düflmanl›klar›yla toplumsal iliflkileri, vergi yükümlülüklerini vb. düzene ba¤lama konusunda pek çok pratik öneri ortaya ç›kt›. Bu düflmanl›klar 6 y›l sonra Yemelyan Pugaçev’in liderli¤indeki “Büyük ‹syan” ile sonuçland›. Pugaçev Don Kazaklar›ndan idi. Ancak onlar›n artan Moskova otoritesini kabullenmeleri sebebiyle Kazak düzeninden uzaklaflm›flt›. Çeflitli savafllar›n gazisi olan Pugaçev daha sonra

111

112

Aleksandr Vasilyeviç Suvorov (1729/1730-1800): Asker bir ailede do¤du. 1748’de Semyanovsk alay›nda askeri hizmete girdi. 1754’de ilk subay rütbesini ald›. Yedi Y›l Savafllar›nda (1756-1763) Kunersdorf ve Kolobjeg’in al›nmas›na ifltirak etti. Suvorov bu s›rada yarbay rütbesiyle Prusya’ya gönderildi. Ayn› y›l Silezya ele geçirildi.1761’de süvari alay› komutanl›¤›na getirildi. 1762’de albay rütbesi ile Heflterhan alay›n›n komutanl›¤›n› üstlendi. 1763’de Suzdal alay›nda Rus askeri sistemi yap›land›r›lmas›na bafllan›rken Suvorov’un orduda er fikri de uygulanmaya baflland›. 1768’den sonra Smolensk’i terk ederek Ladoga’da Polyak konfederasyonu ile savaflt›. Osmanl›-Rus Savafllar›nda galibiyetler kazand›. 1783’de Nogaylar›n savunmas›n› k›rarak onlar› Rusya’ya teslim etti 1788’de Fokflan ve R›mnik’de Osmanl› Devletini yendi. ‹zmail kalesini Osmanl› Devletinden geri almas› dolay›s›yla feldmareflal oldu. Ordular›n› Fransa’dan Alp Da¤lar›ndan geçirerek ‹talya’ya girmesi ününü artt›rd› Bu baflar›lar›ndan dolay› “generalissimus” unvan›n› ald›. Suvorov hiç savafl kaybetmemifl nadir komutanlardan biri olarak tarihe geçmifltir.

Rusya Tarihi

kaçak da oldu. 1772 Kas›m ay›nda onlar› bask›lardan kurtaraca¤›n› söyleyip III. Petro oldu¤unu iddia ederek Ural Kazaklar› ve köylüleri aras›na geldi. ‹syan h›zla Ural Nehri ve Volga Havzas›’n›n bat›s› boyunca yay›ld›. ‹syan›n zirvesinde Kazan gibi önemli flehirler de dahil Do¤u Avrupa Rusyas›’n›n büyük k›sm› vard›. Ayaklanma Çarl›k Rusyas›’nda yayg›n olan sosyal huzursuzluk üzerine kuruluydu. Bir Kazak hareketi olarak bafllad› h›zla köleleri, fakir flehir sakinlerini, devlet köylülerini, maden ve fabrikalara tahsis edilen serfleri, Baflkurtlar, Tatarlar, Kalmuklar ve di¤erleri dahil Rus olmayan unsurlar› çekti. Bütün bu gruplar geleneksel özgürlüklerini kaybetmiflti. fiehirlerdeki cinayetler, ya¤ma ve yalanlar köylerde toprak sahibinin ölümüyle sonuçlan›yordu. Köylü ayaklanmalar›ndan hiçbiri Pugaçev de dahil gerçek bir kurtulufl savafl›na dönüflmedi. Pugaçev’in liderlik yönü zay›ft› ve toplad›¤› birlikler bozguna u¤rat›ld›. Ordusunda neredeyse hiç subay yoktu. Çünkü subaylar genel olarak rejime sad›k kalm›fllard›. Sonuçta isyanlar bast›r›ld› ve Pugaçev, kendi adamlar› taraf›ndan adil bir yarg›lanma sözü karfl›l›¤›nda teslim edildi. Yarg›land› ve 1775’de idam edildi. Devletin Pugaçev’e karfl› etkili güç kullanma imkan›n› Türklerle olan savafl›n bitmesi sa¤lad›. Buna karfl›l›k ayaklanma da Rusya’n›n bu savafl› bitirmeye karar vermesine bir anlamda yard›mc› oldu. O zaman kadar Ruslar önemli baflar›lar kazanm›fllard›. K›r›m Hanl›¤› Osmanl› vesayetinden ç›kart›lm›fl ve Rusya XII. Yüzy›ldan beri ilk kez Karadeniz’de bir dayanak noktas› elde etmiflti. Rus donanmas› Balt›k’tan ç›k›p Cebelitar›k yoluyla Akdeniz’e girdi ve Çeflme’de kendisinden çok daha büyük bir Türk donanmas›n› 1770’de ma¤lup etti. Ancak Bo¤azlar› zorlamak istemedi. Ruslar›n Balkanlardaki ilerleyifli ç›kmaza girmesine ra¤men 1774’te Osmanl› Devleti Küçük Kaynarca Anltaflmas›n› imzalad›. Bu anltaflma ile Rusya, Karadeniz’e geçifl ile birlikte baz› di¤er stratejik noktalar› da elde etti. Rusya için bu önemli bir kazan›m olsa da Karadeniz’in kuzeyi hala Türklerin elindeydi.

II. Katerina Döneminde Rusya’n›n D›fl Politikas› Rusya 1783’de K›r›m’› ilhak etti ve bu K›r›m’dan Osmanl› Devleti’ne büyük bir göç dalgas›na neden oldu. Rusya’n›n K›r›m’› ilhak sebebini Potemkin’in Katerina’ya yazd›¤› notta görmek mümkündür. Potemkin burada K›r›m’›n Rusya’n›n Karadeniz’deki ve güneydeki güvenli¤i için mutlaka ihlal edilmesi gerekti¤ini belirtmektedir. Ona göre Bug Nehri veya Kuban bölgesindeki Türkler göz alt›nda tutulsalar bile K›r›m al›nmadan Karadeniz’in güvenli¤ini ve kontrolünü sa¤lamak mümkün de¤ildi. Bu görüflten hareketle Katerina, K›r›m’› içerdeki kar›fl›kl›klar› gerekçe göstererek Rusya’ya katt›. Bu ilhakla sadece K›r›m de¤il, yar›madan›n tamam› ve Kuban bölgesi de Rusya’ya kat›ld›. Türkler 1787’de Rusya’ya yeniden savafl açt›lar. Savafl›n sebebi Osmanl› Devleti’nin Rusya’n›n K›r›m’› boflaltmas›n› talep eden ültimatomu reddetmesiydi. Prusya taraf›ndan desteklenen ‹sveç ile ‹ngiltere de ifle kar›fl›nca olaylar Katerina aç›s›ndan endifle verici boyutlara ulaflt›. Rusya’n›n yan›nda müttefik olarak Avusturya vard›. 1787-1792 savafl›nda General Suvorov’un komutas›ndaki Rus birlikleri Osmanl› kuvvetlerini yendi. 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas›yla Rusya, Özü Kalesini ve Dinyester Nehrine kadar olan Karadeniz k›y›s›n› elde etti. Rusya bu arada K›r›m üzerindeki hakimiyetini sa¤lamlaflt›rarak Gürcistan üzerinde de vesayet kurdu.

113

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

Lehistan’›n ilk paylafl›m› 1772’de gerçekleflti. Bu Rusya aç›s›ndan ayn› zamanda Çar Aleksey döneminde ulafl›lan s›n›rlar›n pekiflmesi anlam›na geliyordu. Prusya, kendi topraklar›n› ikiye bölen küçük ama önemli Danzing koridorunu ald›. Buna karfl›l›k Avusturya, Karpatlar’›n ete¤inde Lehistan’›n önemli toprak parçalar›n› elde etti. Lehistan’da Rus yanl›lar› ve karfl›tlar› fleklinde flekillenen siyasal ayr›l›klar yeni düzenlemeleri gerektiriyordu. Yap›lmas› düflünülen reformlar aras›nda babadan o¤ula geçecek bir monarflinin ve orta s›n›f›n temsil etti¤i bir meclisin kurulmas› yer al›yordu. Gerçi komflular taraf›ndan güçlü bir Lehistan arzu edilmezdi. Fakat Frans›z ‹htilalinden do¤an fikirlerin tüm Avrupa’ya yay›lmas›yla ortaya ç›kan geliflmeler olmasayd› Lehistan’da süreç belki de kendi seyrinde devam edebilirdi. May›s 1791’de Lehistan Anayasas› ilan edildi. Konfederasyonun daveti ile Rusya ifle kar›flt›. Lehistan’n›n do¤usu ve güneyindeki topraklar› iflgal etti. Lehistan’n›n ikinci paylafl›m› 1793’de Prusya’n›n Varflova’ya kadar ilerlemesi ile gerçekleflti. 1794’de Lehistan milli ayaklanmas› baflar›s›z olunca bunu 1795’de Lehistan’n›n varl›¤›n›n sona erdi¤i üçüncü paylafl›m izledi. Bu son paylafl›mla Rusya, Litvanya’n›n tümünü, Courland’› ve Kiyev Rusyas›’n›n bir ili olan Volinya’y› elde etti. Bu baflar›lar eski Rus miras›n›n yeniden canland›r›lmas› olarak de¤erlendiriliyordu. Prusya, Rusya ve Avusturya efli görülmemifl bir diplomatik ve askeri darbe gerçeklefltirmifllerdi. Büyük bir Avrupa devleti parçalanm›fl tarihi rakipler ortadan kald›r›l›rken Rusya da gerek toprak gerek kaynak gerekse nüfus aç›s›ndan önemli kazançlar elde etmiflti. Bununla birlikte Litvanyal›lar›, Letonyal›lar› ve özellikle ço¤u flehirlerde yaflayan Yahudi nüfusunu da Rusya s›n›rlar›na katm›flt›. II. Katerina’dan sonra Pavel “Polonya Krall›¤›” sözünün her ne flekilde olursa olsun kullan›m›n› yasaklad›. Napolyon savafllar›ndan sonra Lehistan’dan geriye kalan tek fley hala baz› kurumlara sahip Varflova Dükal›¤› da Rusya’ya verildi ve 1832’de buras› Rusya’n›n bir parças› oldu. 1830 ve 1860’lar›n Polonya ayaklanmalar› Çarl›k rejimine karfl› Avrupa’n›n ilgisinin Lehistan’a yönelmesini h›zland›rd›. II. Katerina döneminin reform hareketleri Rusya’da nas›l bir geliflim gösterdi? SIRA S‹ZDE

Ayd›nlanma Ça¤›

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

General Aleksandr Vasilyeviç Suvorov (1729/1730-1800) Kaynak. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007

4

Ü fi Ü N E L ‹ M II. Katerina kendi zaman›nda ve tarihte hem övülmüfl hem de Delefltirilmifltir. Taraftarlar› sadece Rusya’n›n Bat›l›laflmas›nda ve uluslararas› konumunda baflard›¤› ilerlemelere odaklan›rken muhalifleri belirtti¤i hedeflerden baflaramad›klar›na özellikS O R U le köleli¤in artan büyümesine dikkat çekmektedir. Katerina kendi reformlar›na inanm›fl ama ayn› ölçüde kat› gerçekleri de fark etmiflti. Yönetme Kurallar›nda yazD‹KKAT d›¤› gibi insanlar›n do¤al itibar ve özgürlükleriyle “ak›ll› varl›klar” oldu¤una, ama ayn› zamanda e¤itilmeleri gerekti¤ine inan›yordu. Uzun hakimiyet döneminde pek

SIRA S‹ZDE

Resim 4.2

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

114

Denis Fonvizin (1745-1792), ‹lk önemli Rus tiyatro yazar›. Komedi yazar› olarak kabul görmüfltür. Anas›n›n kuzusu olarak tercüme edilen Nedorosl eseri ününü pekifltirmifltir. Yar› klasik biçim ve içerdi¤i bir dizi sahte karakter ve sahte durumlarla oyun Rus taflra kibar s›n›f›n›n tav›rlar›n› tarifte büyük bir zenginlik ve gerçekli¤e ulafl›r. Fonvizin’in bu eserinden baflka tercümeleri, uyarlamalar› da vard›r. Bunlar aras›nda Rusya’daki abart›l› Frans›z hayranl›¤›n› hicveden komedi Tu¤bay da bulunmaktad›r. Yabanc› ülkelerle ilgili izlenimlerini anlatt›¤› mektuplar serisi de dikkat çekicidir.

Rusya Tarihi

çok yetersizlikler, tutars›zl›klar ve gaddarl›klar vard›. Ço¤u kez elefltirilse de kendine afl›r› güveni olan Katerina’n›n tarihçiler baflar›lar›n›n kal›c›l›¤› yönünde hemfikirdirler. Kendinden önce bafllayan Rusya’y› büyük bir güç olarak ilerletmek, ülkeyi geniflletmek, idareyi modernlefltirmek, e¤itim ve sanat› desteklemek gibi pek çok e¤ilimi devam ettirdi. Daha fazla sosyal inisiyatif ve yerel yükümlülü¤ü teflvik ederek milli tart›flma ve müzakere fikrini düflünebilir yaparak, yeni meflruluk ve adalet kavramlar›n› tan›tarak yönetenler ve yönetilenler aras›nda yeni bir iliflki vaadini besledi ve ülkeyi XIX. Yüzy›la haz›rlad›. Ayd›nlanma düflüncesi Montesquie’den Beccaria ya da Voltaire ve Diderot’ya Hume ya da Rousseau’ya kadar oldukça genifl bir alana yay›l›yordu. Katerina bu düflüncelerden kendi sentezini oluflturmufltu. Baz› filozoflarla uzun süren yaz›flmalar yapt›. Bunlar aras›nda “yeni uygarl›k tafl›y›c›s›” sayd›¤› Rusya’ya ilgi duyan Voltaire, Grimm ve Diderot da bulunuyordu. Katerina yaflam›n›n en kritik an›nda kütüphanesini sat›n alarak Diderot’yu mali aç›dan kurtarm›fl sonra da bu kütüphaneyi kendisine geri vererek onu buran›n maafll› müdürü yapm›flt›. Diderot uzun bir tereddütten sonra 1773-1774’de Rusya’ya gitti. Böylece Katerina’n›n karfl›l›kl› olarak konuflma f›rsat› buldu¤u filozoflardan biri oldu. Aralar›ndaki görüflmelerde her tür toplumsal konu ele al›nd›. Ancak filozof kendi ayd›nlanmac› gözlemlerinin her türde pratik politikaya karfl›l›k verebilece¤i konusunda Çariçeyi ikna edemedi. Ayd›nlanma Rusya’da e¤itim faaliyetlerini de kapsamaktayd›. Katerina ülkenin e¤itim düzeyini ve olanaklar›n› büyük ölçüde gelifltirmifldi. Petro’nun Bilimler Akademisinden sonra Elizabeth’in Sanatlar Akademisi ve Moskova Üniversitesi devreye girmiflti. Sonunda Rusya ilk büyük ça¤dafl bilim adam›n› Mihail Lomonosov’u (1711-1765) yetifltirdi. Onun taraf›ndan teflvik edilen ilk Rus yüksek e¤itim kurumu bir bütün olarak ülke tarihinde en önemlisi di¤er üniversiteler için de bir model oldu. Do¤rudan Senato’ya sorumlu olan ve belli bir otonomiye sahip olan üniversite hukuk, t›p ve felsefe bölümlerine sahipti. Katerina döneminde e¤itime iliflkin ça¤dafl bir anlay›fl, kad›nlar›n e¤itimi de aralar›nda olmak üzere ileriye dönük baz› deneyimler getirdi. Dönemin en önemli kad›n ayd›nlar›ndan olan Daflkova 1782’de Bilimler Akademisinin bafl›na atand› ve bir y›l sonra yeni kurulan Edebiyat Akademisinin de baflkan› oldu. E¤itim ayn› zamanda kitap yay›n› ile de canlanma göstermekte ve ciddi bir kamuoyu oluflturmaktayd›. Katerina bu döneme öncülük yapm›fl, mizah yay›nlar›n› teflvik etmiflti. Katerina dönemi ilerledikçe ça¤dafl Rus edebiyat›n›n ve kamuoyunun kurucular› da ortaya ç›kamaya bafllad›. Oyun yazar› Denis Fonvizin (1745-1792), yazar Fyodor Emin (1735-1770), politika yazar› ve yay›nc› Nikolay Novikov (1744-1818) ayn› zamanda Rusya’n›n ilk tarihçisi ve ilk romantik ozanlar›ndan, yazar Nikolay Karamzin (1766-1826) ve en yayg›n bilinen Aleksandr Radiflçev (1749-1802) bunlar aras›ndayd›. Radiflçev’in St. Petersburg’dan Moskova’ya Seyahat adl› eseri düflsel bir yolculukta yazar›n k›rsal yaflamdan hareketle gözlemlerini, ayr›nt›lar› ve genel anlamda köleli¤e iliflkin hüzünlü bir tabloyu içermektedir. Yaklafl›m› Rousseau tarz›nda do¤rudan yüreklere hitab› amaçlar. Radiflçev’in yolculu¤u halk›n dehas›n› temsil eden Lomonosov’a yönelik flükran duygular› ve bir özgürlük övgüsü ile sona erer. Kitap, II. Katerina’y› k›zd›rd›, yazar›n kim oldu¤u ortaya ç›kart›ld›ktan sonra Radiflçev tutuklanarak vatana ihanetten ölüm cezas›na çarpt›r›ld› ancak cezas› daha sonra Sibirya’ya sürgüne çevrildi. Aradan 5 y›l geçtikten sonra Pavel döneminde sürgünden dönen Radiflçev bir tak›m ideolojik nedenler sonucunda intihar etti.

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

115

Katerina’n›n yoluna ç›kan ayd›nlardan bir di¤eri de Novikov’du. 1792’de tutuklanan Novikov ile ilgili problem onun farmasonlukla olan iliflkileriydi. Dahas› onun iliflkili oldu¤u loca büyük ölçüde Prusya’dan denetlenen ve taht›n varisi Pavel’e ilgi duyan Pembe Haç koluydu. XVIII. Yüzy›l›n sonlar›nda Farmasonluk ve çeflitli marjinal dini ak›mlar›n Rusya’daki yay›lmas› Katerina taraf›ndan hofl karfl›lanm›yordu. Katerina dönemi ayd›n hareketine yönelik salt olumsuzluklar› içermez. 1770’li y›llar›n ortalar›ndan bafllayan bar›flç› bir 10 y›l, sanat›n her alan›nda efli görülmemifl bir geliflmeye tan›kl›k eder. Bu nedenle ayn› dönem Rusya’n›n kültür alan›nda serpilip geliflmesinden en önemli dönemlerden bir olarak öne ç›kar. Saray e¤lenceleri, saray›n parklar› ve saray tiyatrosu herkese ücretsiz aç›kt›. Potemkin’in himayesinde müzik de geliflir. Galuppi’den Paisello’ya kadar bir tak›m besteciler bu dönemde Rusya’da ad›n› duyurur. Katerina’n›n görsel kabiliyeti çok güçlüydü. St. Petersburg’taki büyük Hermitaj koleksiyonunun ana bölümünü oluflturan tablolar› Katerina bizzat derlemiflti. Rusya bu dönemde Avrupa’dakilerle oranlanabilecek belli bafll› üç portre ressam› yetifltirdi. Dimitriy Levitskiy, F. Rokotov ve V. Borovikovsky. Dönemin görsel ifadeleri binalard›. Rastrelli ve onun ekolünün Petersbug Baroku 1760’›n bafllar›nda oldukça ani bir biçimde sona erdi. Katerina Rusyas› uluslararas› neoklasik tarz›n ola¤anüstü ölçüde net, orant›sal ve düzenli bir çeflidini gelifltirdi. Ancak bu döneme ait en de¤erli mimari kazan›m ço¤u kez tan›mland›¤› gibi “dünyan›n en tutarl› tarzda neoklasik flehirlerinden biri” olan St. Petersburg’tur. II. Katerina bu flehre estetik bir özen göstermifltir. Büyük Petro’nun atl› heykeli Diderot’un Katerina’ya tavsiye etti¤i J. E. Falconet’in denetiminde 16 y›lda tamamlanm›flt›r. Puflkin’in öykü-fliirinden hareketle “Bronz Atl›” ad›yla bilinen heykel budur.

C. B. Rastrelli (1700-1776), ‹talyan göçmeni bir tafl oyma ustas› Kont C. Bortolomeo Rasterelli St. Petersburg flehri ve civar›yla, Courland’da ise Bühren için çal›flt›. Elizabeth döneminde etkisi her yere yay›ld›. Tsarskoye Selo’daki Büyük Saray, K›fll›k Sarayla birlikte Rasterelli’nin bafl eserlerindendir.

Pavel (1796-1801) Uzun ve gerilimli bir bekleme döneminden sonra 1796’da Pavel tahta ç›kt›¤›nda onun hükümdarl›¤›n›n annesininkinden farkl› olaca¤› aç›kt›. Katerina saltanat› s›ras›nda Pavel’i iktidardan uzak tutmufltu. Buna karfl›l›k o annesine, gözdelerine, dan›flmanlar›na ve onun temsil etti¤i her fleye tepkiliydi. Radiflçev, Novikov gibi sürgündeki muhalifleri serbest b›rakt›. Pavel, II. Katerina’n›n güvendi¤i ve ülke yönetimine ortak etti¤i toprak sahiplerine güvenmiyordu. Köylüler taraf›ndan destekleniyordu. Buna ra¤men köleli¤in koflullar›n›n iyilefltirilmesi konusunda yapt›¤› en ileri çal›flma, toprak sahibine haftan›n üç günü hizmet yükümlülü¤ü ile iflleyen köle iflçili¤ine s›n›rlama getiren bir kanun ç›kartmas›yd›. Bu Rus imparatorluk hukuk mevzuat›nda köleli¤e s›n›rlama getiren ilk ciddi teflebbüs oldu. II. Katerina zaman›nda soylulara tan›nan ayr›cal›klar ask›ya al›nd›. ‹yi e¤itim alm›fl ve kültürlü bir insand›; iyi bir topluma iliflkin kendi öz modelini gelifltirmiflti. Ancak kaprisli ve sinirli yap›s› sebebiyle kendi görüflü çevresinde olumlu ne varsa bunlar› sürekli y›kmay› tercih etti. Pavel devri en kal›c› izini d›fl politikada ve savaflta verdi. D›fl politikaya egemen olan, Frans›z ‹htilali sonras›na özgü havayd›. Rus nüfuzunu Akdeniz’in do¤u kesimine tafl›may› arzularken bunu savaflla de¤il, Osmanl› Devleti ile iflbirli¤inde yapmak istiyordu. 1798’de Rusya ve Osmanl› Devleti, Fransa’ya karfl› ‹ngiltere, Avusturya ve Napoli Krall›¤› taraf›ndan oluflturulan koalisyona kat›ld›lar. Koalisyonun amac› ‹sviçre, Kuzey ‹talya ve ‹yon Adalar›n› egemenli¤i alt›na alan Fransa’n›n yay›lma politikas›na karfl› bir direnme merkezi yaratmakt›.

Petersburg Baroku: Bat›n›n Rusya üzerindeki kültürel etkisi, Rusya’n›n mahalli geleneklerinin gücü ülkedeki barok yap›larda görülmektedir. 1680’lerden 1760’lara uzanan yüzy›ldan daha k›sa bir dönem Rus mimarisinin en karakteristik tarz›n›n geliflimine tan›kl›k etti. Mimaride üç barok birbirinden ayr›ld›. Bunlar›n ortak noktas› çok renkli bir dekoratifli¤e yönelme çabas›d›r. Bu özellik pastel tonlarda duvarlar, beyaz renk arac›l›¤›yla öne ç›kar›lan ayr›nt›lar, pencereler ve çat›larda görülür. Bu döneme Rastrelli damgas›n› vurmufltur.

116

Rusya Tarihi

General Suvarov’un emrindeki Rus ordular› ‹talya’da kesin bir baflar› kazanan bir askeri harekat gerçeklefltirdiler ve sonras›nda Alpleri aflt›lar. Donanma da adalar› ele geçirdi. Böylece XIX. Yüzy›lda Rusya, Adriyatik Denizinden Kuzey Amerika’n›n bat› k›y›lar›na kadar uzanan bir imparatorluk haline geldi. Rusya, Akdeniz’de büyümeye devam ediyordu ve Pavel, Malta Adas›’n›n sahibi St. Jean fiovalyelerinin hamisi durumuna geldi. Pavel 1800’de bulundu¤u konumu de¤ifltirdi ve Rusya’daki tüm ‹ngiliz ürünlerine amborgo uygulad›. Daha sonra Don Kazaklar›na Hindistan’› fethetmelerini emretti. Kazaklar›n hiçbir ön haz›rl›k yapmadan harekete geçmeleri istenmiflti (erzak ve mühimmattan yoksundular) . Kazaklar, Pavel’e yönelik suikastten sonra derhal geri ça¤r›ld›lar. Saray çevresindeki hoflnutsuz ve korkmufl aristokratlar 1799’dan beri Pavel’in tahttan indirilmesini planl›yorlard›. 1801’de bir saray darbesiyle tahttan indirildi ve öldürüldü. Bu komploda subay ve bürokratlar›n lideri St. Petrersburg Valisi Kont Petro Pahlen idi. Yeni Çar Pavel’in o¤lu ve varisi Aleksandr idi. Aleksandr babas›n› tahttan indirenlerle iflbirli¤i yapm›flt›. Fakat böyle bir cinayetin neresinde bulundu¤u hala netlik kazanamam›flt›r.

XIX. YÜZYILIN B‹R‹NC‹ YARISINDA RUSYA I. Aleksandr (1801-1825) 12 Mart 1801’de Rusya’da bir saray darbesi yafland›. I. Pavel öldürüldü ve tahta o¤lu I. Aleksandr ç›kt›. I. Aleksandr ilan etti¤i manifesto ile ülkeyi büyükannesi II. Katerina’n›n koydu¤u kurallara esasen idare edece¤ini bildirdi. O, öncelikli olarak Pavel taraf›ndan zadeganlar›n la¤vedilmifl haklar›n› iade etti (ordudan kovulanlar›n geri al›nmas›, cezaya maruz kalan 12 bin memur ve askerin cezalar›n›n affedilmesi vb.). I. Aleksandr, II. Katerina devrinin kanunlar›n› tekrar uygulamakla birlikte bir tak›m liberal de¤iflikliklerin yap›lmas› gerekti¤ini de kavramaktayd›. Özellikle Frans›z ‹htilalinin tesirinin Rusya’ya yay›lmas›n› engellemek amac›yla baz› reformlar›n hayata geçirilmesine karar verdi. Liberal dvoryan gençlerden V. P. Koçubeyi, A. A. Çartor›yski’yi, P. A. Straganov’u ve N. N. Novosiltsev’i yan›na alarak 1801’de “Gizli Komite” kurdu. Komitede Rusya’da liberal de¤ifliklikler hakk›nda müzakereler yap›ld›. Bu komitenin üyeleri yüksek düzeyli memurlardan olufluyordu. Gizli Komite 1803’e kadar faaliyetlerine devam etti. Napolyon Fransa’s› ile yap›lan savafl I. Aleksandr döneminin tarihsel perspektifini kapsamaktad›r. Aleksandr’›n ülkeye yönelik çal›flmalar› ve hakimiyetinin ilk y›llar›nda yap›lmas› gerekenleri saptamak üzere planl› hareketlere giriflmesi bunun sonucuydu. Bu konuda kendisine reforma yatk›n dostlar›ndan oluflan bir komite yard›mc› oluyordu. Ancak derinli¤ine yap›lmayan çal›flmalar belirli bir düzeyde s›n›rl› kald› ve sadece problemli konularda baz› önlemler al›nd›. Yayg›n olmamakla birlikte kölelerin toprak sahipleri taraf›ndan özgür b›rak›labilmelerinin flartlar› kolaylaflt›r›ld›.

Rusya’n›n Avrupa Siyaseti ve 1812 Savafl› XIX. Yüzy›l›n bafllar›nda Avrupa ülkelerinin d›fl siyasetleri esasen Fransa’ya karfl› bir mücadeleden ibaretti. 1804’de Napolyon kendini ‹mparator ilan ettikten sonra

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

117

yap›lan savafllar ona karfl› koalisyonlar›n kurulmas› ile sonuçland›. Rusya bu koalisyonlar›n en faal ülkesi konumuna geçti. 1804’de Petersburg’da Rusya ile ‹ngiltere aras›nda bir ittifak antlaflmas› imzaland›. Amaç Napolyon’un iflgal etti¤i ‹talya, Kuzey Almanya, Hollanda, ‹sviçre topraklar›n› kurtarmak ve Fransay› 1792’de s›n›rlar›na geri döndürmekti. Anti Napolyon koalisyonuna Avusturya, ‹sveç ve Osmanl› Devleti kat›ld›. Koalisyonun Fransa’ya karfl› savafl› 1805’de bafllad›. Co¤rafi konumuna göre savafla kat›lamayan ‹ngiltere mali kaynaklar›n temin edilmesini sa¤l›yordu. Avrupa’da askeri harekatlar müttefikler için baflar›s›zl›kla sonuçland›. 1805 Ekim ay›nda Napolyon, Avusturya ordusunu ma¤lup etti. Bundan sonra Avusturya ve Rusya ordular›n›n komutan› tayin edilen Mihail ‹llarionoviç Goleniflçev Kutusov (1745-1813), Frans›zlar›n 150 bin kiflilik ordusuna karfl› verdi¤i emirle toplam 35 bin kiflilik ordusunu Tuna Nehri’nin sol sahiline geri çekti. Ayn› zamanda Napolyon’un bar›fl antlaflmas› için Avusturya ‹mparatoruna gönderdi¤i mektup da Kutusov’un eline geçmiflti.

Mihail ‹llarionoviç Goleniflçev Kutusov (17451813), Rus ordular› baflkumandan›. 1812’de Rusya-Fransa Savafl›’nda Frans›zlar› geri püskürten Rus Mareflal. 1745’te St. Petersburg’ta do¤du. 17591760’da Rus ordusuna kat›d›. 1764-1769 y›llar› aras›nda Polonya’da görev ald›. 1770-1774’de Osmanl› Devleti’ne karfl› savaflt›. 1787’de K›r›m’›n idarecili¤ine getirildi. 17871792’de Osmanl›-Rus Savafl›’nda yararl›l›klar gösterdi ve Rusya’n›n toprak kazan›mlar›n› artt›rd›.

Resim 4.3 Borodino Savafl› ve General Kutusov Kaynak: Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007

30 Ekim 1805’de Kutusov bir Frans›z birli¤ini ma¤lup ederek Viyana’ya sald›rd›. Napolyon’un esas kuvvetlerinden uzaklaflmaya çal›flan Kutusov, Frans›zlar› durdurmak için Pyotr Bagration (1765-1812)’un komutas›nda 6 bin kiflilik orduyu ona karfl› gönderdi. 4 Kas›m 1805’de Frans›z ilerleyifli durduruldu. Bu savafl Napolyon’a Olmouts yak›nlar›nda esas kuvvetleriyle birleflme imkan› sa¤lad›. Birleflik Rus-Avusturya ordusu ile Napolyon aras›ndaki savafl 20 Kas›m 1805 ‘de Moraviya’da, Austerlitz yak›nlar›nda meydana geldi. Müttefikler baflar›s›z olunca Kutusov, I. Aleksandr taraf›ndan ordudan uzaklaflt›r›ld›. Aral›k 1805’de Avusturya ile Fransa aras›nda Presburf Bar›fl› imzalan›nca buna cevap olarak Haziran 1806 ‘da da Prusya-Rusya Antlaflmas› imzaland›. Eylül 1806’da Napolyon’a karfl› ‹ngiltere, Rusya, Prusya ve ‹sveç’ten ibaret yeni bir ittifak kuruldu. Önce askeri harekatlara Prusya bafllad›. Fakat Ekim 1806’da ‹yen ve Auerfltadt Savafllar›’nda Napolyon Prusya ordusunu ma¤lup etti ve Kas›m ay›nda Berlin’e girdi. Burada “Britanya adalar›n›n kuflat›lmas›” hakk›nda bir kararname” ilan etti ve kendine ba¤l› ülkelere ‹ngiltere ile ticaret iliflkilerini yasaklad›. Prusya’n›n ma¤lubiyetinden sonra Rusya, Napolyon’a karfl› savafl›na tek bafl›na devam etti. 26-27 Ocak 1807’de Eylau, 2 Haziran’da da Friedland Savafllar›’ndan sonra Ruslar, Neman Nehrine do¤ru çekildiler. Özellikle burada Neman Nehri sahilinde Tilsit flehrinde I. Aleksandr ile Napolyon aras›nda bir görüflme meydana geldi ve 25 Haziran’da taraflar Tilsit Bar›fl›’n› imzalad›. Prusya topraklar›n›n azalmas›na ra¤men Aleksandr’›n talebi ile Napolyon onun ba¤›ms›zl›¤›n› korudu. Belostok Rusya’ya geçti. Tilsit Bar›fl›’n›n yan›s›ra ayn›

Pyotr ‹vanoviç Bagration (1765-1812), Nopolyon Savafllar›nda ün kazand›. Borodino çarp›flmas›nda Rus kuvvetlerinin sol kanad›na komuta ederken 1812’de yaraland› ve öldü. II. Dünya Savafl›’nda Alman Merkez Ordular Grubu ve Belorusya’daki Alman kuvvetlerine karfl› yap›lan Sovyet harekat›na “Bagration Harekat›” dendi.

118

Rusya Tarihi

gün Rusya ile Fransa aras›nda gizli bir sald›r› ve savunma antlaflmas› da imzaland›. Fransa, Rusya ile Osmanl› Devleri aras›nda Rusya ise Fransa ve ‹ngiltere aras›nda arac›l›¤› üzerlerine ald›lar. E¤er ‹ngiltere Fransa’n›n teklif etti¤i bar›fl› kabul etmezse o zaman Rusya ‹ngiltere ile diplomatik iliflkilerini kesmeli ve k›ta ambargosuna kat›lmal›yd›. Tilsit Antlaflmas› Rusya ekonomisini olumsuz etkiledi. Çünkü ‹ngiltere Rusya’n›n esas ticaret orta¤› idi. Tilsit görüflmeleri s›ras›nda Napolyon ve I. Aleksandr Avrupa’n›n parsellenmesi konusunda anlaflt›lar. Aleksandr, Napolyon’un Bat› Avrupa’da, Napolyon ise Aleksandr’›n Do¤u Avrupa’da faaliyet özgürlü¤ünü tan›d›. Napolyon 1808’de Aleksandr’› ‹ngiltere’nin müttefiki ‹sveç ile savafla celp etti. Savafl, fiubat 1808’de bafllad›. fiubat-Mart aylar›nda Finlandiya’n›n güneyindeki flehir ve kaleler ele geçirildi ve 1808’in sonlar›nda ‹sveç ordusu Finlandiya topraklar›ndan tamamen ç›kart›ld›. 5 Eylül 1809’da Fridrixskam’da Rusya ve ‹sveç aras›nda bar›fl antlaflmas› imzaland›. Antlaflmaya göre Finlandiya ve Aland Adalar› Rusya’ya geçti. Fransa ile Rusya aras›ndaki iliflkiler gittikçe gerginleflmeye bafllad›. Durumu müzakere etmek için 1808’de Erfurt’ta I. Aleksandr ile Napolyon aras›nda tekrar görüflmeler bafllad›. Tilsit flartlar› yeniden tastiklendi. ‹mzalanan özel bir sözleflme taraflar›n birbirinin ifllerine kar›flmamay›, Fransa’n›n Avusturya ile savaflmas› halinde Rusya’n›n Fransa taraf›nda yer almas›n› dikkate al›yordu. Fakat 1809’un bafllar›nda Fransa-Avusturya savafl› bafllad›¤›nda Rusya resmen Avusturya’ya savafl ilan etse de Rus ordular›na askeri harekatlarda ifltirak edilmemesi hakk›nda gizli bir emir verilmiflti. Bu Fransa-Rusya aras›ndaki anlaflmazl›¤›n mevcudiyetini bir kez daha göstermekteydi. Tilsit’i izleyen befl y›ll›k süre dikkatin yeniden yurtiçine yönelmesini sa¤lad›. E¤itim alan›nda izledi¤i uzak görüfllü siyaset II. Katerina’n›n yolu idi. Ancak bu y›llar›n esas önemli özelli¤i Rusya’ya bir anayasa kazand›r›lmas› yolunda kapsaml› ve tutarl› ilk ad›m›n at›lmas›yd›. Rusya’n›n siyasi hayat›nda 1807’de siyaset sahnesine ç›kan M.M. Speranskiy önemli rol oynam›flt›. 1803’de iç iflleri bakanl›¤›n›n müdürü, 1808’de ise kanunlar› haz›rlamak için kurulan komisyonun üyesi ve Adalet Bakan›n›n muavini olmufltu. 1808’de I. Aleksandr, Mihail Speranskiy’ye (1772-1839) devlet reformlar› plan›n› haz›rlama görevini verdi. Plan, 1809’da haz›rland›. Mütevaz› bir memur ailesinden gelen Speranskiy s›k› bir monarflistti ancak yasan›n üstünlü¤üne ve toplumun yönetime kat›lmasa da ayn› flekilde taraftard›. Speranskiy, ihtilali engellemek için köklü de¤iflikliklerin yap›lmas› gere¤ini vurgulayarak devleti burjuva kurallar› esas›nda kurmay›, ayn› zamanda monarfliyi ve s›n›f yap›s›n› korumay› teklif etti. Bu plana göre, halk üç gruba ayr›l›yordu: ‹lki bütün vatandafl ve siyasi haklara sahip olan dvoryanlar, di¤eri ancak vatandafl haklar› olan orta tabaka ve son olarak da hiçbir vatandafl ve siyasi haklar› olmayan iflçiler. Mihail Speranskiy idarenin yasama, yürütme ve mahkeme idarelerine bölünmesini teklif etti. Mahkeme idareleri ba¤›ms›z, icra hakimiyeti ise yasama karfl›s›nda sorumlu olmal›yd›. Dört aflamal› yasama idaresi Devlet Dumas›, eyalet Dumalar›, daire Dumalar› ve nahiye Dumalar›ndan ibaret olmal›yd›. Yüksek icra organ› bakanl›k, di¤er yerlerde ise eyalet, daire ve nahiye idareleri idi. Senato yüksek mahkeme organ› idi, eyalet ve daire mahkemeleri de ona ba¤l›yd›. Devlet Dumas›, Çar’›n yan›nda temsili bir organd›. Çar istedi¤i zaman onu kapatabilir ve yeni seçimler yapabilirdi. I. Aleksandr, Speranskiy’nin plan›n› müspet karfl›lasa da yüksek düzeyli memurlar›n direnmesi sebebiyle bunu kabul etmedi. Bu plan›n hayata geçirilmifl tek hükmü 1810’da Devlet fiuras›n›n kurulmas› oldu. Çar›n yan›nda kanunlar› haz›rlayan ve müzakere eden bu fiura genel toplant›dan ve dört bölümden ibaretti. fiura’n›n faaliyetlerini

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

teflkil etmek için Speransky’nin yönetiminde Devlet Defterhanesi oluflturuldu. Bütün bakanlar ve Çar›n tayin etti¤i üst düzey memurlar bu fiuara’ya dahildi. Kanunlar sadece Çar taraf›ndan onayland›ktan sonra geçerli idi. Bütün bu planlar›n yan›s›ra Speranskiy’nin 1809’da “saray rütbeleri”, “rütbe s›navlar›” vb. kanunlar› dvoryanlar›n memnuniyetsizli¤ine ve Speranskiy’nin sürgün edilmesine sebep oldu. I. Aleksandr, dvoryan bask›s› alt›nda 1815’den itibaren reformlara son verdi. 1816’da askeri yap›lar kurulmaya baflland›. ‹lk askeri yap› 1810’da Mogilov eyaletinde kuruldu. 1812’de bu alay, savafla gittikten sonra çal›flmalara ara verildi. 1857’de askeri yap›lar kald›r›ld›. Mart 1812’de Napolyon Rusya’ya karfl› savafl haz›rl›klar›n› sona erdirdi. 12 Haziran 1812’de 678 bin kiflilik Frans›z ordusu Rusya’ya sald›rd›. Frans›z ordusunun ünlü generallerinin komutas› alt›ndaki Napolyon ordusu Ruslara galip gelmeyi planlamaktayd›. Buna izin vermemek ad›na Rusya ordusunu Barklay de Tolly, Bagration ve Tormosov’un komutas›nda üç bölüme ay›rd› ve savunma savafllar› yaparak geri çekildi. Napolyon geri çekilen Rus ordular›n›n birleflmesine imkan vermeyerek onlar› ayr› ayr› yok etmek istese de bunu baflaramad›. 22 Temmuz’da Mihail Barclay de Tolly ve Pyotr Bagration’un ordular› Smolensk’de birlefltiler. Özellikle burada Frans›zlarla Ruslar aras›nda ilk savafl meydana geldi. Smolensk’i ele geçirmesine ra¤men kay›plara u¤ram›fl Napolyon I. Aleksandr’a bar›fl teklif etti fakat olumlu bir cevap alamad›. 8 A¤ustos’da Aleksandr, Kutusov’u Bafl Komutan tayin etti. Kutusov, Moskova istikametinde hareket eden Frans›zlara ciddi kay›plar verdirmeyi amaçlayarak savafl yeri olarak Moskova yak›n›ndaki Borodino’yu seçti. Borodino Savafl› 26 A¤ustos 1812’de bafllad›. Ruslar geri çekilmesine ra¤men Napolyon da esas amac› olan Rus ordusunu ortadan kald›rmay› baflaramad›. 1 Eylül’de Moskova yak›nlar›ndaki Fili köyünde Kutusov orduyu korumak ad›na Moskova’y› savafls›z teslim etmeye karar verdi. 2 Eylül’de Napolyon Moskova’ya girdi. Frans›zlar›n ya¤ma ve talanla meflgul olmas›, flehirde meydana gelen yang›nlar Ruslar›n küçük çapl› hamleleri Frans›z ordusunun savafl kabiliyetine menfi tesir etti. Moskova’da Frans›zlar 30 bin kay›p verdiler. 7 Ekim’de Tarutino’da ma¤lup olan Frans›zlar Moskova’y› terk etmeye bafllad›lar. 12 Ekim’de Napolyon’un Maloyaroslavets’daki ma¤lubiyetinden sonra askeri üstünlük Ruslar›n eline geçti. Bundan sonra Frans›zlar geri çekilmeye bafllad›lar. 22 Ekim’de Vyazma alt›nda 14-16 Kas›m’da Berezina Nehri’ni geçerken Frans›zlar a¤›r kay›plara u¤rad›lar. 23 Kas›m’da Napolyon komutanl›¤› devrederek Paris’e döndü. 25 Aral›k 1812’de I. Aleksandr’›n manifestosu ilan edildi. Askeri harekatlar art›k Rusya s›n›rlar›n›n d›fl›nda yap›l›yordu. fiubat 1813’de imzalanan Rusya-Prusya ittifak›na daha sonra Avusturya da kat›ld›. Müttefikler 4-7 Ekim’de Napolyon’u Drezden’de ma¤lup ettiler ve onu izleyerek 18 Mart’ta Paris’e girdiler. Fransa ile Rusya, Avusturya, Prusya ve ‹ngiltere aras›nda imzalanan Paris Antlaflmas›na göre Fransa 1793’deki s›n›rlar›na geri döndürüldü. Burbonlar›n hakimiyeti tekrar sa¤land›. Napolyon, Elbe Adas›’na sürgün edildi. Mart 1815’de sürgünden kaçan Napolyon 100 gün hakimiyette kald›, fakat Waterloo Savafl›nda müttefiklere yenilerek St. Ellen Adas›na sürüldü. Napolyon savafllar› sonucunda Avrupa’da meydana gelen toprak de¤ifliklikleri Haziran 1815’de imzalanan Viyana Kongresinin kapan›fl metninde ortaya kondu. Polonya’n›n Poznan ve Torn vilayetleri Prusya’ya, Galiçya Avusturya’ya, Varflova dahil olmak üzere Polonya’n›n birçok bölümü Rusya’ya verildi. Krakov ba¤›ms›z cumhuriyet ilan edildi. Viyana Kongresinde Avrupa’da mevcut s›n›rlar› ve devlet yap›s›n› korumak için Rusya, Avusturya ve Prusya “Kutsal ittifak” kurdular. ‹ttifak›n üyeleri monarfli rejimlerine karfl› meydana gelebilecek isyanlar›n bast›r›lmas›

119

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE 120

AMAÇLARIMIZ

N N

Rusya Tarihi SIRA S‹ZDE

sorumlulu¤unu üstlendiler. ‹ttifak üyeleri aras›ndaki ayr›l›klar ve 1830’da Fransa ve AMAÇLARIMIZ Belçika’daki hareketin baflar›s› Kutsal ‹ttifak›n da¤›lmas›na sebep oldu. Kirchner, WK (1991), ‹ T A P Russian History, 7th Edition, New York :Harper Perennial, s. 132136; Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan Günümüze..., çev. Figen Dereli, ‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

5

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Napolyon 1812 SIRARusya S‹ZDEseferinin sonuçlar› nelerdir?

Dekabrist ‹syan›

NÜTfiEÜRN NE LE‹TMTaganrog’da hummadan 48 yafl›nda öldü. Ölümü hakk›nda ülAleksandr D‹1826’da kede çeflitli söylentiler dolaflt›. Aleksandr’›n hiç çocu¤u yoktu ve Pavel’in koydu¤u yasalara göreS tahta O R U Aleksandr’›n kardefli Konstantin’in geçmesi gerekiyordu. Ancak Polonya’da oturan Konstantin daha önce taht üzerindeki haklar›n› b›rakt›¤›n› aç›klam›flt›. Aleksandr bu durumda taht üzerindeki haklar›n› en küçük kardefl NikoD‹KKAT la’ya kalmas› gerekti¤ini onaylam›fl ve bunu gizlemiflti. 26 Aral›k Nikola’n›n tahta geçifl tarihi olarak belirlendi. Bütün bu geliflmeler halk› harekete geçirirken kat› bir SIRA S‹ZDE e¤ilim gösteren Nikola’n›n Çar olmas› ihtimaline karfl› da tepkiler artmaya bafllad›. Bu harekete giriflenlerden biri daha sonra Dekabristler (Aral›kç›lar) olarak adland›r›lacak olan bir gruptu.

N N

AMAÇLARIMIZ

Resim 4.4

Dekabristler ve I.

KNikola’ya ‹ T A P ba¤l›

kuvvetlerin St. Petersburg Senato Meydan›nda T Etoplanmas›. LEV‹ZYON Kaynak: Milner, R.G- Dejevskiy, N, ve ‹ (1993), N T E R N E Rusya T Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Dekabristler, Rusya’da burjuva kanunlar›na dayanan devlet için mücadele eden genç subaylard›. Dekabristlerin ilk teflkilat› 1816’da St. Petersburg’da Muravyev kardefller, Trubetskoy, Yakuflin, Pavel Pestel taraf›ndan oluflturulan “Kurtulufl” teflkilat› idi. 1817’de Vatan›n Gerçek ve Sad›k Çocuklar› Cemiyeti kuruldu. Cemiyet anayasal› monarflinin kurulmas›, köleli¤in ortadan kald›r›lmas›n› talep ediyordu. 1818’de Moskova’da Saadet ‹ttifak› kuruldu. 1821’de Ukrayna’da Güney ‹ttifak›, Petersburg’da Kuzey ‹ttifak› meydana geldi. Güney ittifak›n›n program›nda Pestel’in haz›rlad›¤› Rus Pravdas› hakimdi. Bu belgeye göre, Rusya cumhuriyet ilan ediliyor, köylüler flahsen ve toprakla azat ediliyor, s›n›f yap›s› kald›r›l›yor, halka özgürlük-

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

ler verilerek herkes için eflit mahkeme sistemi kuruluyordu. Kuzey ittifak›n›n program› ise Murovyev’in Anayasas› idi. Bu belgeye göre, Rusya’da mutlakiyet ve s›n›f yap›s› ortadan kald›r›lmal›yd›. Kölelik la¤v edilmeli, her köylüye 2 desyatin toprak verilmeliydi. Seçimler, emlak say›m› esas›nda yap›lmal›, Rusya federal devlet yap›s›na sahip olmal› yüksek yasama organ› olarak 2 daireli halk meclisi toplanmal›, askere alma sistemi genel askeri hizmetle karfl›lanmal›yd›. 1824’de Kuzey ve Güney Cemiyetleri ç›k›fllara birlikte haz›rlan›lmas›n› kabul ettiler. ‹lk hareket 1826 y›l›n›n yaz›nda planlanm›fl olsa da 19 Kas›m 1825’de I. Aleksandr’›n ani ölümü bu hareketlerin önünü açt›. Yeni Çar I. Nikola’n›n yemin etme töreni 14 Aral›k olarak belirlenince Dekabristler de bu tarihte harekete geçmeye karar verdiler.14 Aral›k’ta Senato meydan›na ç›kan Dekabristler “Rus Halk›na Manifestoyu kabul ettiler. Manifestoda program hükümleri yer almaktayd›. Buna ra¤men isyan ç›kartmak mümkün olmad› ve onlar yemin etme törenini engelleyemediler. Dekabristler baflar›s›z oldular, 579 kifli mahkemeye celp edildi. Pestel, Kohovski, Murovyev, Apostol, R›leyev, Bestujev Rumin de idam edildi.

I. Nikola (1825-1855) 30 yafl›nda tahta geçen I. Nikola 30 y›l tahta kald›. Nikola’n›n hakimiyeti gericilik, duraklama ve bask› dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Nikola bir askerdi ve kendi ordusunun bafll›ca mimarlar› aras›ndayd›. Hayat›n› ülkeye yönelik bütün tehditlere karfl› durmaya adam›flt›. ‹lk olarak polisleri güçlendirdi. Siyaseti kat› bir disiplin olarak alg›layan bak›fl aç›s›na sahipti. Askeri konulardaki bilgisi d›fl›nda idari konularda birikime sahip de¤idi. Ancak buna ra¤men devletin tüm kurumlar›n› denetleyerek, liberalleri rahats›z ediyordu. Anayasa reform paketi ile ilgili çal›flmalar› durdurmufltu. I. Nikola’n›n hükümdarl›k döneminin bafllang›c›n› ve sonunu Osmanl› Devletine karfl› savafllar oluflturmaktad›r. Bu savafllar›n ilki Rusya aç›s›ndan baflar›l›d›r. ‹kincisi ise baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Ancak Frans›zlar ve ‹ngilizler Osmanl›lardan yana savafla kat›ld›ktan sonra 1820’li y›llar›n savafllar› Aleksandr’›n izlemifl oldu¤u politikalar›n bir devam› olarak sonunda Yunanistan’a güvence alt›na al›nm›fl bir ba¤›ms›zl›k, di¤er Hristiyan Balkan ülkelerine de özerklik getirdi. 1848-1849’da Avusturya’ya Macar milli hareketinin bast›r›lmas›nda yard›m etti. Bu arada III. Napolyon’un bafla geçmesi Fransa ile bir çat›flmay› kaç›n›lmaz hale getirdi. Bu gerilimin sonucu K›r›m Savafl› oldu. ‹ç politikada Nikola’n›n düzeni koruma çabalar› olumlu ve olumsuz pek çok sonucu beraberinde getirdi. 1812’de sürgüne gönderilen Speranskiy’nin Aleksandr döneminin ikinci yar›s›nda eyaletlerde mülki hizmetlerde bulunmas›na izin verildi. 1821-1822’de Sibirya Genel Valili¤i yapan Speranskiy’nin daha sonra Petersburg’a dönmesine müsaade edildi. I. Nikola onun sadakatini ölçmek üzere Dekabristler davas›na onu yarg›ç olarak atad›. Birkaç y›ll›k yo¤un çabalar›n sonucunda Speranskiy 1649’dan bu yana ç›kart›lan bütün Rus kanunlar›n›n derlenmesi iflini tamamlad›. Çar I. Nikola’n›n taç giyme törenine kadar olan dönemi kapsayan 42 ciltlik eseri Rus Yasalar› Koleksiyonu yay›nland›. Bu çal›flma sayesinde 1832’de düzenli bir Çarl›k Rusyas› Kanun Külliyat› derlendi. Böylece II. Katerina ve I. Aleksandr dönemlerinde sistematik biçimde derlenememifl olan kanunlar I. Nikola zaman›nda baflar› ile topland›. Düzensiz devlet maliyesi iyilefltirildi. Ekonomi geliflmeye bafllad›. Tah›l ihracat› özellikle ‹ngiliz Bu¤day Tah›l Yasalar›n›n kald›r›lmas›ndan sonra önem kazand›. Devlete ait topraklarda çal›flan köylülerin durumu düzeltildi.

121

122

Rusya Tarihi

Üzerinde çal›flt›klar› topraklar için kendilerine mülkiyet hakk› tan›nd›¤›nda köylüler fiilen özgürleflmifl oluyorlard›. Köleli¤e dokunulmad›. Ama bu sistemin bir flekilde ortadan kald›r›laca¤›n› düflünen toprak sahipleri 1850 ve 1860’larda yar›m milyonu aflan köleyi topraktan ay›rarak iç hizmetlere aktarm›fllard›. Böylece topraklar› üzerinde ileride do¤acak bir paylafl›m›n sonuçlar›n› da en aza indirmeyi umuyorlard›. I. Nikola’n›n toplumsal disipline olan ilgisi ülke yönetiminin araçlar› olarak devletin organlar›n› de¤il, kendi güvendi¤i yard›mc›lar›n›n oluflturdu¤u gayri resmi komiteleri tercih ediyordu. “ Çar›n özel mahkemesi veya kiflisel yaz› iflleri” de gerek yetkileri gerekse insan say›s› aç›s›ndan giderek büyüdü ve 6 flube daha kuruldu. I. Aleksandr devrinde mevcut olan yaz› iflleri birinci flubeyi teflkil ediyordu. ‹kinci flube kanunlar›n sistemlefltirilmesi, üçüncü flube siyasi polis, dördüncü flube e¤itim, beflinci flube köylü reformlar›n›n haz›rlanmas›, alt›nc› geçici flube ise Güney Kafkasya’n›n idaresi ile meflgul oluyordu. Bu flubeler aras›nda General A. H. Bencendorff’un komuta etti¤i ve daha çok gizli polis görevini yerine getiren üçüncü flube daha faaldi ve normal polis teflkilat› ile rekabet halinde bulunuyordu. 1826’da kabul edilen yeni sansür nizamnamesi kurallar› daha da sertlefltirdi. 1837’den itibaren Rusya’da sansür tekrar uygulanmaya baflland›. 1827’de köle köylülerin üniversitelere girmelerini yasaklayan bir kanun ç›kart›ld›. 1835’de kabul edilen üniversite nizamnamesi üniversitelerin özerkli¤ini bir hayli k›s›tlad›. 1832’de dvoryanlar›n aras›na dahil olmay› s›n›rlayan bir kanun ilan edildi. Dvoryan ad› almaya iddial› olan burjuva temsilcileri için “fahri vatandafllar” s›n›f› tesis edildi. 1842’deki köylülerin görevleri hakk›ndaki kanun toprak sahiplerinin topraklar›n›n dokunulmazl›¤›n› ilan etti. Bu kanuna göre köylü toprak sahibinin r›zas›yla bir toprak parças› alabilirdi, fakat 1803’deki “özgür tah›lc›lar” hakk›nda ç›kart›lan kanunun aksine toprak mülkiyete de¤il, kullan›ma verildi.

P. D. Kiselyov’un Reformlar› 1837-1841 y›llar›nda P. D. Kiselyov taraf›ndan devlet köylülerinin reformu hayata geçirildi. Bu reformlara esasen devlet köyleri, Maliye Bakanl›¤›n›n emrinden al›narak 1837’de kurulan Devlet Emlak Bakanl›¤›n›n idaresine verildi. P. D. Kiselyov bu bakanl›¤›n idarecisi idi. Reform baz› maliye ve idari tedbirleri de içermekteydi. Köyün idare edilebilmesi için devlet, eyaletlerde hazine meclisleri, kazalarda hazine daireleri kurdu. Burada nahiye ve köy idaresi tatbik edilmeye baflland›. Geliri dikkate al›narak topra¤a ve tar›m d›fl› üretime getirilen mükellefiyetlerin listesi belirlendi. Köylülerin toprakla temin edilmesi bir dereceye kadar kurallara ba¤land›. Bu esasen az toprakl›lar›n yeni topraklara göç ettirilmesi hesab›na uyguland›. Bat› eyaletlerinde devlet köylülerinin kiraya verilmesi la¤v edildi. Reform, devlet köyünde mektepler, hastaneler, veterinerlik yap›lar›n›n kurulmas›n› dikkate almaktayd›.

Rusya’n›n Yak›n Do¤u Siyaseti XIX. Yüzy›l›n 20’li y›llar›nda yeniden büyüyen Do¤u meselesinden Rusya Balkanlarda durumunu sa¤lamlaflt›rmak için istifade etmeye çal›flmaktayd›. 1821’de Yunanistan’da Rus hizmetinde olan Knez Aleksandr ‹pslanti’nin baflkanl›¤›nda Osmanl› Devletine karfl› bir isyan meydana geldi. Balkanlarda Rusya’n›n hamili¤i alt›nda Yunan devletinin kurulmas›nda ilgili olmas›na ra¤men Kutsal ‹ttifak›n da¤›lmas›na ihtiyatla yaklaflan I. Aleksandr Yunan isyan›n› müdafaa etmedi. Fakat I. Nikola Yunanl›lar› aç›kça savunmak ve Do¤u meselesine tek bafl›na son vermeyi istedi. Bu Avusturya ve ‹ngiltere’nin huzursuzlu¤una sebep oldu. 1826’da Osmanl› Devletine

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

karfl› siyaseti müzakere etmek için ‹ngiltere, temsilcisi Wellington’u Petersburg’a gönderdi. Yunan meselesinde ‹ngiltere ile iflbirli¤ini kabul eden I. Nikola, Wellington’un karars›zl›¤›ndan istifade ederek 4 Nisan 1826’da imzalanan Petersburg protokollerine, gerekti¤inde ona Osmanl› Devletine karfl› ç›kma hakk›n› veren maddeyi dahil ettirdi. Wellington’un baflar›s›zl›¤›n› ortadan kald›rmak için ‹ngiltere, Rusya’n›n ‹ran ile savaflmas›n› planl›yordu (1826-1828 Rus-‹ran savafllar›) 1826’da Rusya, Osmanl› Devleti ile Tuna knezleri ve S›rbistan üzerinde himayeyi kanunlaflt›ran Akkerman Antlaflmas›n› imzalad›. Rusya’n›n tek bafl›na hareket etmesine imkan sa¤lamamak amac›yla ‹ngiltere ve Fransa da Yunan isyanc›lar›n› müdafaa etmeye bafllad› ve Türk ordusunun Yunanistan’a gönderilmesini engellemek için Yunan sahilleri korumaya al›nd›. 26 Ekim 1827’de Navarin Deniz Savafl›’nda Osmanl› donanmas› ma¤lup oldu. 1828’de Rus-Türk Savafl› bafllad›. Savafl 1829’da Edirne Antlaflmas› ile sonuçland›. Bar›fla göre, Tuna mans›b›ndaki adalar, Anapa’dan Batum’a kadar Karadeniz sahilleri Rusya’ya geçti. Osmanl› Devleti 33 milyon Ruble tazminat ödedi. Edirne Antlaflmas› ‹ngiltere ve Avusturya’n›n itiraz›na sebep oldu. I. Nikola isyan eden M›s›r hükümdar› Mehmed Ali’ye karfl› mücadelede Osmanl› Devletine yard›m vaat etti ve fiubat 1833’de A. Orlov komutas›nda 30 bin kiflilik Rus birli¤i ‹stanbul civar›na ç›kart›ld›. Bu, ‹ngiltere ve Avusturya’n›n ciddi rahats›zl›¤›na yol açt› ve onlar derhal Osmanl› Devleti-M›s›r antlaflmas›n›n imzalanmas›na yol açt›lar. Buna ra¤men Rusya 1833’de Osmanl› Devleti ile Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›n› imzalad›. Antlaflmaya göre taraflar hücum olmas› halinde birbirlerine yard›m etmeyi üstlendiler. Antlaflman›n gizli maddesine göre Rusya’n›n herhangi bir devlete savafl ilan etmesi halinde Osmanl› Devleti askeri yard›m göstermekten azat olmak, karfl›l›¤›nda ise savafl flartlar›nda bo¤azlar, Rusya’dan baflka bütün ülkelerin askeri gemileri için kapatmal›yd›. Hünkar ‹skelesi Antlaflmas› Rusya’n›n Yak›n Do¤u’daki konumunu güçlendirdi, ancak Bat› Avrupa ülkeleri ile iliflkileri gerginlefltirdi. Rusya’n›n d›fl siyasetinde Orta Asya ve Uzak Do¤u istikametinde ilerlemek özel bir yer almaktayd›. Bu topraklar hammadde kayna¤› ve sat›fl pazarlar› olarak büyük öneme sahipti. Orta Asya’da Hokand, Hive Hanl›klar› ve Buhara Emirli¤i için esas mücadele Rusya ve ‹ngiltere aras›nda idi. 1838’de ‹ngiliz- Afgan Savafl› ‹ngilizlerin Orta Asya’ya nüfuz etmesini sa¤lad›. Ayn› zamanda yerli halk› Ruslara karfl›, Rus tüccarlara karfl› ç›kanlara tahrik etti. Rus mevkilerini Hive Hanl›¤›nda temin etmek amac›yla Orenburg Askeri Valisi V. A. Perovski’nin Kas›m 1839’daki harekat› sert iklim koflullar› yüzünden yar›m kald›.1846’da Kazak›stan’›n tamamen Rusya’n›n terkibine girmesi süreci sona erdi. Bundan sonra Ruslar›n Orta Asya istikametinde ilerlemesi yeniden güçlendi. 1853’de V. Perovski yeniden Hive’ye bir sefer düzenledi. Baflar›l› bir yürüyüfl sonucunda Hive’de Rus Konsoloslu¤u kuruldu. Hive, fiili olarak Rusya tesiri alt›na girdi. ‹ngiltere, Fransa ve ABD’nin Çin’i kendi etki alanlar›na geçirmeleri Rusya’n›n Uzak Do¤u ticaretini olumsuz etkiledi. Çinli tüccarlar›n ilgisini çekmek için Rusya baz› ad›mlar att›. Mesela, 1841’de Çar, afyon ticaretini yasaklayan bir kanun yay›nlad›. 1845’de Çin mallar›n›n Rusya’ya gümrüksüz getirilmesine izin verdi. Ruslar, Uzak Do¤unun ö¤renilmesinde mühim ad›mlar att›lar. Rus amiral G. Nevelskoy, Amur, Priamurye ve Sahalin’i incelemifl, Do¤u Sibirya Askeri Valisi N. Muravyov Priamurye ve Primorye’ye Ruslar› yerlefltirmiflti. 1856’da merkezi Nikolayevsk flehri olan Primorsk vilayeti kuruldu. Primorsk topraklar›n›n ‹ngilizler ve Amerikal›lar taraf›ndan ele geçirilmesini engellemek için 1858’de Amur Kazak Ordusu olufltu-

123

124

Rusya Tarihi

ruldu. 1858’de Aygün flehrinde Rusya-Çin antlaflmas› imzaland›. Amur’un sol sahili Ruslara, Ussuruya’ya kadar sa¤ sahili Çinlilere verildi.1858de Avrasya-Çin ticaret iliflkilerini belirleyen Tyantsizin Antlaflmas› imzaland›. 1860 Pekin Antlaflmas›na göre Ussuriya eyaleti Rus topraklar› ilan edildi. Böylece Pekin Antlaflmas› Rusya ile Çin aras›nda flimdi de mevcut olan s›n›rlar› belirledi. 1855’de Simod’da Rusya ile Japonya aras›nda bar›fl antlaflmas› imzaland›. Antlaflma ticaret iliflkilerini gelifltirmeyi dikkate alarak Sahalin’i Rus topra¤› olarak tan›yordu.

K›r›m Savafl›’n›n Rusya’daki Sonuçlar› K›r›m Savafl› XIX. Yüzy›lda derin sosyal ve siyasal de¤ifliklikler için önemli bir unsur oldu. Savafl›n sebepleri, geliflimi ve sonucu Çarl›¤›n ülke içindeki durumu ile çok az ilgiliydi. K›r›m Savafl›n›n arka planlar› ve nedenleri Do¤u sorununa odaklan›yordu. Bu sorun da Osmanl› Devleti’nin zay›flamas›yla birlikte içine girilen uluslararas› güç mücadelesine ba¤l›yd›. Buna kar›flan bafll›ca devletler Avusturya, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya idi. Rusya aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu menfaatler, Türklerle olan as›rlara dayal› rekabetin etkisizlefltirilmesi ve Karadeniz’den Akdeniz’e uzanan bir geçit bulma çabalar›yd›. Mücadele 1820’de bafllad› daha sonra iyice karmafl›k bir nitelik kazand›. 1850’lere gelindi¤inde herkesin bir di¤erinden flüphelendi¤i hassas bir ortam do¤du. Savafl›n sebebi Kutsal Topraklarda geliflen olaylard›. 1840’da Do¤u Meselesi yüzünden Rusya, ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki sürtüflmelerin büyümesi bekleniyordu. 1848 Frans›z ‹htilali, Fransa ile Rusya aras›ndaki iliflkilerin tamamen bozulmas›na yol açt›. ‹kinci Frans›z Cumhuriyeti, III. Napolyon ‹mparatorlu¤u haline geldi¤inde Rusya için herhangi bir problem yoktu. Fakat III. Napolyon iç politikadaki gücünü artt›rmak için d›fl politikada sald›rgan bir tutum izlemeye bafllad›. Frans›z Katoliklerini kendi taraf›na çekmek için Osmanl› Devletinden Kutsal Topraklarda yaflayan Katolikler için ayr›cal›klar verilmesini istedi ve Osmanl› Devleti taraf›ndan bu istekleri geri çevrilmedi. Beytüllahim Kilisesi’nin anahtar› Ortodoks Yunanl›lardan alarak Katolik kilisesine verildi. Osmanl› topraklar›nda yaflayan Ortodokslar›n hamisi olarak I. Nikola bu hakk›n yeniden Ortodoks kilisesine iadesini istedi. Osmanl› Devleti taraf›ndan bu talepleri geri çevrilince Nikola, Rus ordular›n› Eflak ve Bo¤dan prenslikleri üzerine gönderdi. ‹ngiltere ve Fransa Rusya’n›n bundan sonra Osmanl› Devletini y›kacak topyekun bir savafl bafllataca¤›ndan endiflelendiler.1853’de Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl ilan edince ‹ngiltere ve Fransa ve daha sonra Piyemonte Devleti Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer ald›lar. Kas›m ay›nda Rus donanmas› ani bir bask›nla Osmanl› Devleti’nin Karadeniz donanmas›n› Sinop’ta imha etti. Bundan sonra ‹ngiliz ve Frans›z donanmalar› bo¤azlar yoluyla Karadeniz’e girdiler. Böylece Rusya ve Bat› Avrupa devletleri aras›nda savafl bafllam›fl oldu. Müttefik ordu, Rus Karadeniz donanmas›n›n ana üssü olan K›r›m’daki Sivastopol’e yöneldi. Müttefik güçler taraf›ndan kuflat›lan flehir ve çevresinde cereyan eden çat›flmalar savafl›n kaderini belirledi. 1854’de müttefik ordu K›r›m’a girdi¤inde Ruslar, kendi donanmalar›n› düflman eline geçmemesi için bat›rd›lar. A¤›r kara savafllar› iki tarafa da ciddi kay›plar verdirdi. I. Nikola 1855’de öldü ve yerine o¤lu II. Aleksandr geçti. Savafl planlar›nda II. Aleksandr da babas›n›n planlar›na yenilik katmadan devam etti. Ancak savafla devam etme kararl›l›¤›na ra¤men Rusya’n›n bar›fla gereksinim duydu¤u yeni Çar taraf›ndan da k›sa sürede kabul edildi. 1856 Paris Bar›fl› Rusya için olumsuz yönler içeriyordu. Bu antlaflmayla Rusya, Balkan s›n›r›ndaki baz› topraklar, Karadeniz’deki donanma, Akdeniz’e geçifl ve Osmanl› topraklar›ndaki Ortodoks nüfusun hamili¤i gibi haklar›n›

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

125

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

D‹KKAT

D‹KKAT

kaybetti. Nüfuz ve prestij kayb› ile sonuçlanan bu süreç Rusya’da büyük rahats›zl›klara yol açt›. Asl›nda sebep oldu¤u toplumsal ve siyasal bask›lar›n hafifleyebilSIRA S‹ZDE mesi için savafl›n sona erdirilmesi zorunluluktu. I. Nikola’n›n d›fl politikas› baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl ve Rusya askeri anlamda ciddi yaralar alm›flt›. K›r›m Savafl› ve sonuçlar› II. Aleksandr’›n ülke içinde gerçeklefltirece¤i reform hareketleri için bir AMAÇLARIMIZ gerekçe teflkil etti.

N N

Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu s. 326K ‹ T Yay›nlar›, A P 329; Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›, 266-271. K›r›m Savafl›’n›n yol açt›¤› siyasal bask› Rusya’y› nas›l etkiledi?

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

XIX. Yüzy›l›n Ortalar›nda Rus Kültür-Edebiyat Hayat›

TfiEÜRNNE LE ‹TM Ruslar›n büyük k›sm› taraf›ndan Ortodokslu¤un Deccal’e karfl›‹DNÜsavafl› olarak görülen 1812’den sonra “Kutsal Rusya” kavram› toplumda kullan›l›r hale geldi. Çarl›¤›n ayn› kavram› benimsemesi sadece Ayd›nlanma’n›n de¤erinin de¤il, S O R I. U Nikola taraf›ndan itilen ba¤›ms›z orta s›n›f›n görmezden gelinmesini gerektiriyordu. Bu ve benzeri fikirlerin sadece otokrasinin yaratt›¤› kifliler taraf›ndan savunuldu¤u zanD‹KKAT nedilmemelidir. Nikolay Gogol (1809-1852) kendini bu tür görüfllerin d›fla vurufluna adam›flt›. Daha sonra Dostoyevski’nin “çok sesli” romanlar›nda ve yaz›lar›nda SIRAVasiliy S‹ZDE Jukovskiy dile getirildi. Ayn› görüfller II. Aleksandr’›n özel e¤itmeni olan (1783-1852) ve Fyodor Tyutçev (1803-1873) olmak üzere dönemin önemli ozanlar›n›n eserlerinde görülmektedir. Bu döneme damgas›n› vuran en önemli fikri tarAMAÇLARIMIZ t›flmalar Slavyonofiller ve Bat›l›laflmac›lar aras›nda oland›. Slavyonofil düflünce 1836’da Pyotr Çadayev’in (1794-1856) ilk Felsefe Mektubu’nun yay›nlanmas› idi. Çadayev’in Dekabrist ba¤lant›lar› vard› ve “Bilgeli¤in Afl›klar›K (Lyubomudry) adl› ‹ T A P bir gruba ilgi duyuyordu. Romantik, dini ve tarihçi Avrupa düflüncesine de sempati beslemekteydi. Çadayev’in mektubu ülkenin adalet ve mant›k gibi erdemlerden yoksun oldu¤unu göstermekteydi ve böyle bir ülkede ilerleme olamazd›. Mektup TELEV‹ZYON büyük ses getirdi ve kendisinin bir ç›lg›n oldu¤u ilan edildi. Sansür fliddetle uygulan›yordu. Bir önceki kufla¤›n ürünü olan Griboyedov’un Zekan›n Zarar› (1824) serbestçe yay›nlanam›yordu. Eserin kahraman› kiflili¤inde Dekabrist bir tip çizil‹ N T Esansür R N E T olmadan mekteydi. Aleksandr Herzen 1847’de ‹ngiltere’ye gitti. Burada eserlerini kaleme alabildi. Geçmiflim ve Düflüncelerim adl› otobiyografik eser serbest bir üslupla kaleme al›nd›. Rusya’n›n ilk devrimci anarflisti Mihail Bakunin (1814-1876) de yurt d›fl›na yerleflti. Sosyal Deterministler, siyasal aç›dan zay›f olan 1820-1840 aras›n›n nas›l olup da Rus edebiyat›n›n Alt›n Dönemi olarak tan›mlanabildi¤ini aç›klamakta zorlan›rlar. Bu iki noktada ele al›n›r. ‹lki Rus edebiyat›n›n yüzy›l ortalar›ndan sonra bu kez klasik roman dönemiyle sürecek çizgisine haz›rlanma dönemidir. ‹kincisi dönemin önde gelen edebiyat türü 1750’den beri geliflmekte olan bir gelene¤in sonucu olarak görülen lirik fliir türüdür ve Rus edebiyatç›lar›n›n en ünlüsü kabul edilen Aleksandr Puflkin’in (1799-1837) eseridir. Nikolay Gogol (1809-1852) ise düzyaz›y› farkl› ve karakteristik bir tarzda gelifltirdi. fiair ve öykü yazar› olarak Mihail Lermantov, çok okunan bir yazar oldu. 1840’da kaleme ald›¤› Zaman›m›z›n Bir Kahraman› adl› eseri onun baflyap›t›d›r ve Rus edebiyat›nda gerçek anlamda Avrupal› ilk büyük yap›tt›r. Psikolojik bir roman da olan eser XX. Yüzy›la dönük bak›fllar içermektedir.

6

SIRA S‹ZDE

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM S O R U

D ‹Puflkin KKAT Puflkin ve Gogol, kendini romantik olarak tan›ml›yordu. Geleneklere ve topluma sorumluluk SIRA S‹ZDE duygusuna sahipti. Puflkin 1820’lerde sürgünde oldu¤u için arkadafllar›n›n yer ald›¤› AMAÇLARIMIZ Dekabrist ayaklanmaya kat›lamad›. Sürgün döneminde Puflkin’in yan›nda çok az kimse vard›. K ‹ T A P Bu tarihler Puflkin’in edebiyat çal›flmalar›n›n en verimli oldu¤u dönemdir. Puflkin’e göre Rusya’n›n Shakespeareci T Ebir L Eoyun V‹ZYON yaz›m›na gereksinimi vard›. Boris Godunov’u bu amaçla yazd›. Bütün edebiyat türlerini denedi. Dili kullanmadaki titizli¤i ve ‹NTERNET kapsam› eserlerindeki karakteristik özelli¤idir. Maça K›z›, Bronz Atl›, Yevgeniy Onegin en önemli eserleridir. Bu arada Pugaçev ‹syan› hakk›nda ciddi tarihsel araflt›rmalara yönelmifltir. Gogol, köyden gelen bir genç olarak ilk hikayelerinde Ukrayna’daki geçmiflinin birikimlerini yans›t›r. Gerek Puflkin gerekse Gogol’ün halka yönelik bilgi ve kavray›fl›n›n çok ileri düzeyde oldu¤u ifade edilir. ‹ki ‹van Nas›l Kavga Etti?, Petersburg Öyküleri, Müfettifl, Ölü Canlar’›n ilk bölümü (eser yar›m kalm›flt›r) komedi ve dram›n derinli¤ini sunar.

N N

126

Rusya Tarihi

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

I. Petro dönemi ve reform hareketlerinin Rusya’ya etkisini aç›klamak I. Petro döneminde Moskova merkezli Rusya Devleti dünya imparatorlu¤u haline geldi. Bunda Petro’nun 25 y›ldan uzun süren iktidar›nda her alanda gerçeklefltirdi¤i reformlar›n›n büyük etkisi vard›r. 1700 ve 1800 y›llar› Rusya’n›n Bat› ile bütünleflmesinin tarihidir. XVII. Yüzy›lda da reformlar yap›lm›flt›r. Petro döneminde yap›lan reformlar› fark› bunlar›n köklü, genifl ölçekli ve baflar›l› olmas›d›r. XVIII. Yüzy›l’›n ilk yar›s›nda iç siyaset ve s›n›f mücadelesini tan›mlayacak Savafl ve toprak kazan›m› Petro’nun iktidar›n› devam ettirmesinin bir parças›yd›. Reformlar›n problemi bunlar›n maliyeti meselesi olarak ortaya ç›k›yordu. Toplumun her alan›ndan vergi toplamaya bafllad›. Her fleyden önce kifli bafl›na vergi sistemi kal›c› olarak yerleflti. Toprak sahipleri köylülerinin vergi ödemelerinden sorumlu tutuldu, bu da kendi topraklar›nda çal›flanlar üzerinde flahsi otoritelerini artt›rd› ve köleli¤i a¤›rlaflt›rd›. Vergi ödeyenlerin say›s›nda bir eksilme olmamas› için toprak sahibi köylülerin toprak sahibinin yaz›l› izni olmadan yer de¤ifltirmesi engellendi. Eskiden sadece alt s›n›f›n ödedi¤i vergiler toplumun di¤er kesimlerine de uyguland›. Di¤er bir reform rütbeler tablosu oldu. Soylular›n imtiyazlar›n›n k›r›lmas› ve kiflisel meziyetleri gösterilen yararl›l›klara ba¤lanan yükselme ile yeni bir s›n›f›n oluflmas› hedeflendi. Soylular için hizmet zorunlulu¤u onlar› de¤ifltirilen ve daha a¤›rlaflt›r›lan askeri yükümlülüklerden ayr› tutmuyordu. Askerlik hizmeti de yeni bir uygulamayd›. Soylular için gelen bu yenilik bu zorunlulu¤un onlar için süreklili¤iydi. Bürokraside de de¤ifliklikler oldu. Memurlar daha iyi yetifltirildi. Devlet dairelerine soylu s›n›ftan gelmeyenlerin kitlesel olarak girifli ve bunlar›n toplumsal derecelenmede yükselme imkan› da büyük bir kazan›md›r.

N A M A Ç

3

N AM A Ç

4

Petro’dan sonra Rusya’da hakimiyet mücadeleleri hakk›nda bilgi sahibi olmak 1725’de Petro’nun ölümü Rusya’da ço¤unlukla görüldü¤ü üzere iktidar için mücadeleler, hükümdar›n miras›n› bir süre tehlikeye atan az çok flüpheli dönemler ile belirgin yeni ve uzun bir dönemin kap›s› aç›lm›flt›r. Petro döneminde ç›kart›lan bir kanunda bafltaki hükümdar›n kendisinden sonra tahta geçecek kifliyi belirlemesi ve bu tercihe sayg› göstermeyenlerin ölüm cezas›na çarpt›r›lmalar› öngörülüyordu. Hakimiyet lütuf de¤il, yetenekti. Ancak Petro’dan sonra toplam yedi Çar ve Çariçenin tahta geçti¤i XVIII. Yüzy›l boyunca bu kanun ancak iki kez uyguland›. ‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina Döneminin ayd›nlama hareketini aç›klamak II. Katerina’n›n ayd›nlanmaya olan ilgisi iktidar›n›n önemli bir yönünü oluflturmaktad›r. Ayd›nlanma düflüncesi Montesquie’den Beccaria ya da Voltaire ve Diderot’ya Hume ya da Rousseau’ya kadar oldukça genifl bir alana yay›l›yordu. Katerina bu düflüncelerden kendi sentezini oluflturmufltu. Baz› filozoflarla uzun süren yaz›flmalara giriflmiflti. Bunlar aras›nda “yeni uygarl›k tafl›y›c›s›” sayd›¤› Rusya’ya ilgi duyan Voltaire, Grimm ve Diderot da bulunuyordu Ayd›nlanma Rusya’da e¤itim faaliyetlerini de kapsamaktad›r. Katerina ülkenin e¤itim düzeyini ve olanaklar›n› büyük ölçüde gelifltirmifltir. Petro’nun Bilimler Akademisinden sonra Elizabeth’in Sanatlar Akademisi ve Moskova Üniversitesi devreye girmiflti. Sonunda Rusya ilk büyük ça¤dafl bilim adam›n› Mihail Lomonosov’u (17111765) yetifltirdi. Onun taraf›ndan teflvik edilen ilk Rus yüksek e¤itim kurumu bir bütün olarak ülke tarihinde en önemlisi di¤er üniversiteler için de bir model oldu. Do¤rudan Senato’ya sorumlu olan ve belli bir otonomiye sahip olan üniversite hukuk, t›p ve felsefe bölümlerine sahipti. Katerina döneminde e¤itime iliflkin ça¤dafl bir anlay›fl, kad›nlar›n e¤itimi de aralar›nda olmak üzere ileriye dönük baz› deneyimler getirdi. II. Katerina milli canl›l›¤› ve toplumsal ilerleme anlay›fl›n› uzun süre ayakta tutmay› baflaran bir liderdi.

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

N AM A Ç

5

XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’n›n iç ve d›fl politikalar›n› de¤erlendirmek Frans›z ‹htilalinden sonra Avrupa’da oluflan siyasi ortam hayli karmafl›k bir yap›ya sahipti. Moskova’ya kadar ilerleyen Napolyon 1812’de baflar›s›z oldu ve ciddi kay›plarla geri çekilmek zorunda kald›. Mora ‹syan›’n› bast›rmak üzere M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kuvvetleri baflar›lar elde etmifl olsa da Mora’daki isyanc›lara yard›ma gelen bir Rus donanmas› Navarin’de Osmanl› donanmas›n› yakt›. 1828’de Çar I. Nikola Osmanl› Devletine sald›rd› ve 1829’da Edirne Antlaflmas› imzaland›. 1853’de kutsal yerler konusunda ç›kan ihtilaflar sonucunda Rusya Osmanl› Devleti’ne savafl açt› ve 1853’de Sinop’ta bulunan Osmanl› donanmas›n› yakt›. 18531856’da meydana gelen K›r›m Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti, Fransa ve ‹ngiltere askeri bir ittifak meydana getirdiler. Müttefik donanma k›y›lar› vururken müttefik ordu da Sivastopol’de Rus ordusunu yendi. 1856’da Paris Antlaflmas› imzaland›. Siyasal geliflmeler bu flekilde yaflan›rken Rusya’da I. Petro döneminde yap›lan reformlar, II. Katerina döneminin ayd›nlanma ça¤›, ekonomik de¤iflimler ve yeni sistemlerin uygulanmas›n›n toplumdaki etkisi (Pugaçev Ayaklanmas› vb.) daha sonras›nda çeflitli ekonomik, siyasal, toplumsal veya kiflisel sebeplerle meydana gelen isyanlar, tepkiler (Dekabristlerin Ayaklanmas› vb.) Rusya tarihinin birer dönüm noktas›n› oluflturmaktad›r.

127

128

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Rusya’n›n Balt›k’a yerleflmesi, “Avrupa’ya aç›lan pencere” elde etmesi afla¤›daki antlaflmalardan hangisi ile olmufltur? a. Prut b. Yafl c. Nystadt d. Küçük Kaynarca e. Karlofça 2. 1702’de yay›nlanan ilk Rus gazetesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vedomosti b. Novoye Vremya c. Russiya d. Ruskiy Vestnik e. Pravda 3. Ayd›nlanma ça¤› afla¤›dakilerden hangisiyle ba¤lant›l›d›r? a. I. Pavel b. Anna ‹vanovna c. Elizabeth d. II. Katerina e. I. Petro 4. Napolyon’un Moskova’ya kadar ilerlemesini sa¤layan savafl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Smolensk b. Borodino c. Tilsit d. Waterloo e. Friedland 5. Anayasal bir hükümet kurulmas› ve köleli¤in kald›r›lmas› için mücadele eden genç subaylar hareketine ne ad verilir? a. Dekabristler b. Slavyonofiller c. Panslavistler d. Narodnost e. Ütopistler

6. II. Katerina döneminin en önemli isyan hareketi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Stenka Razin b. Pavel Pestel c. Yemelyan Pugaçev d. Muravyev Kardefller e. Bakunin 7. 1787-1792 Osmanl›-Rus Savafl›nda Rus ordular› komutan› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pyotr Bagration b. Aleksandr Suvarov c. Aleksandr Tormassov d. Aleksey Yermalov e. ‹van Paskeviç 8. Hangi antlaflma Rusya’n›n Yak›n Do¤u’daki konumunu güçlendiren antlaflma afla¤›dakilerden hangisidir? a. Karlofça Antlaflmas› b. Küçük Kaynarca Antlaflmas› c. Edirme Antlaflmas› d. Hünkar ‹skelesi Antlaflmas› e. Yafl Antlaflmas› 9. Orta Asya Hanl›klar› için Rusya afla¤›daki devletlerden hangisi ile mücadele etmifltir? a. Osmanl› Devleti b. Piyomonte c. Avusturya d. Fransa e. ‹ngiltere 10. “Müfettifl” adl› eser afla¤›dakilerden hangisine aittir? a. Aleksandr Puflkin b. Nikolay Gogol c. Mihail Lermantov d. Lev Tolstoy e. Fyodor Dostoyevski

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

129

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. d 4. b 5. a 6. c 7. b

8. d 9. e 10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Kuzey Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Petro’nun Reformlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Ça¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Avrupa Siyaseti ve 1812 Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dekabrist ‹syan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pugaçev ‹syan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Katerina Döneminde Rusya’n›n D›fl Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Yak›n Do¤u Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Yak›n Do¤u Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIX. Yüzy›l›n Ortalar›nda Rus Kültür-Edebiyat Hayat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Çar Fyodor Alekseyeviç ve Sofya dönemlerinde Moskova’da Lehistan yanl›s› bir ortam söz konusuydu. Lehistan kültürel geliflim ve Bat›l›laflma süreçleri aras›ndaki Rusya için bir model ülkeydi. 1685’de Sofya, Lehistan ile bir antlaflma imzalad›. Bu antlaflma Kiyev’in Moskova’n›n bir parças› olarak resmen kabul edilmesi anlam›na geliyordu. Lehistan ile yap›lan antlaflma, Avrupa devletleriyle ayn› zamanda askeri ittifaklara girilmesi yönünde bir tak›m olumsuzluklar› da beraberinde getirdi. (1683’de Osmanl› Devleti’nin II. Viyana Kuflatmas›ndan sonra çok say›da Avrupa ülkesi gibi Rusya da savafla çekildi). 1686’da Rusya Kutsal ‹ttifak’a kat›ld› ve Vasiliy Golitsin biri 1687’de di¤eri 1689’da olmak üzere K›r›m Hanl›¤›’na iki büyük sefer düzenledi. Karadeniz’in kuzeyindeki K›r›m Hanl›¤› Moskova’ya bir tehditti, ancak bu seferlerde Perekop Nehri afl›l›p K›r›m içlerine girilemedi. Ciddi kay›plara ra¤men ülkede sefer zafer olarak gösterildi ve yenilginin üzeri kapat›lmaya çal›fl›ld›.

S›ra Sizde 2 Petro’nun reformlar› askeri, siyasi ve ekonomik koflullar›n gerekleriyle flekillenmekteydi. XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda reformlar daha düzenli ve nitelikli hale geldi. Reformlar çerçevesinde ç›kart›lan kararlar› aç›klay›c› yaz›lar çal›flmalar›n kamuoyu yarar›na yap›ld›¤›n› göstermek içindi ve Petro bu yaz›lar› bizzat kendisi kaleme al›yordu. Bundan da Petro’nun bafltaki hükümdardan ayr› ve ona üstün bir varl›k olarak net bir devlet anlay›fl›na ilk sahip olan ya da bunu ilk kez ifade eden Rus hükümdar› oldu¤u sonucuna var›labilir. Petro’nun reformlar› toplumun yönetimini ça¤dafllaflt›rd›: Moskova devlet yap›s›n›n d›fl›nda üst düzey görevliler düzeni getirildi. Pek çok devlet dairesi birbirinden net biçimde ayr›lm›fl ve çok daha az say›da bölüm ya da bakanl›¤a indirildi. Bu bölümlerde en az bir yabanc› görev alacakt›. Eski Boyar Dumas› ve Toprak Meclisi gibi kurumlar›n bu düzende yeri yoktu. Bunun yerine “Yönetici Senato” getirildi. Bütün bunlara karfl›l›k toplumdan büyük de¤iflimler yaflanmad›. Sakal veya k›yafet köylü s›n›f›n› belirtiyordu. Üst s›n›f›n devlet hizmetinden kaç›nma veya bu hizmetin koflullar›n› düzeltmesi engellenmekteydi. Amaç, Çar›n kendisi bile olsa herkesin yetenekleriyle hizmette bulunmas›yd› ki, rütbeler tablosu bunu yasal olarak sa¤l›yordu. Kölelik düzeni daha da s›k›laflt›r›l›rken yüz binlerce köylünün zorunlu askerlik ve çal›flmaya tabi tutulmas› bask›y› artt›r›yordu. Bu devirde kad›nlar›n toplumsal yaflama kat›l›mlar› sa¤lanm›fl, d›flar›dan düzenlemelerle yap›lan evlilikler yasaklanm›flt›. Devlet organlar›n›n örgütlenmesi, unvanlar, ders kitaplar›, toplant›lar›n yönetilmesi, flehir adlar›, mimari ve sanat›n geliflen ak›mlar› bu reform görüntüsü içindeydi. S›ra Sizde 3 Rusya’da reform ve reform karfl›tl›¤› gerek idarede gerekse toplumda farkl› kutuplaflmalar›n meydana gelmesine sebep oldu. Petro’nun ilk Avrupa gezisinden 20 y›l sonra Bat› Avrupa’ya yapt›¤› ikinci gezisi Hollanda ve Fransa’ya yönelmiflti. Avrupa’dan döndükten sonra ülke ciddi bir bunal›mla karfl› karfl›ya kald›. Bu kez bunal›m Petro’nu o¤lu Aleksey idi. Aleksey ve Petro aras›nda temelde karfl›tl›klar olsa da Aleksey yeni düzen karfl›tlar›n›n umudu ve toplanma noktas› haline geldi. Petro’nun ilk efli Yevdokya da bir reform karfl›t›yd› ve Petro taraf›ndan manast›ra çekilmeye zorland›. 1711’de Aleksey’i bir Alman prensesle evlendiren Petro, 1712’de kendisi de Livonya’l› Martha Skavronskaya (daha sonra

130

Rusya Tarihi

Ortodokslu¤u kabul edince Karterina ad›n› ald›) ile ikinci evlili¤ini yapt›. 1715’de Aleksey’in bir o¤lu oldu. Bu s›ralarda Petro de¤ersiz bir yasal varistense de¤erli bir yabanc›y› kendinden sonra tahta ç›kmas›n› tercih etti¤i konusunda Aleksey’i uyard› ve ondan reformlar›n› onaylamas›n› ve tahttan feragat etmesini istedi. Aleksey haklar›ndan feragat etti. 1716’da Petro o¤lu Aleksey’e kendisini manast›ra kapatmakla tehdit eden bir uyar› yollad›¤›nda Aleksey yurt d›fl›na kaçt› ve k›sa süre sonra Avusturya’da ortaya ç›kt›. 1718’de affedilece¤ine yönelik vaatlere inand› ve geri döndü. Aleksey ve ona yard›mc› olanlar vatana ihanetten idama mahkum edildiler. Ancak Alksey muhtemelen a¤›r sorgulama yöntemleri neticesinde hapishanede öldü. Petro’nun Katerina ile yapt›¤› evlilik Ortodokslar aras›nda meflru de¤ildi. Petro’nun Katerina ile evlili¤inden do¤an o¤lu Petro ölünce hanedanl›¤›n son erkek çocu¤u Petro’nun o¤lu Aleksey’in çocu¤u olan Petro Alekseyeviç idi. Katerina’n›n vaftiz babal›¤›n› Aleksey yapt›¤› için pek çok dindar kesimde bu günah anlam›na geliyordu. Bu kez hanedan bunal›m› ortaya ç›kt›. Petro, her hükümdar›n kendi taht›na varis olacak kifliyi aday gösterece¤i bir kanun geçirdi. Ölümünden önce tahta kimin geçece¤ini belirleyemedi¤i için pek çok tart›flma yafland›. Ancak ölümünden önce Katerina ile yapt›¤› evlilik ve ona imparatoriçelik tac›n›n giydirilmesi bilinçli bir uygulamayd›. As›l belirleyici etmen muhaf›z birliklerinin deste¤i idi. Bu birlikler ilk kez Petro devrinde kurulmufllard› ve hakimiyetin odak noktas›n› oluflturuyorlard›. 1801’e kadar tahta kimin geçece¤i konusunda belirleyici rol oynad›lar. S›ra Sizde 4 II. Katerina döneminde yap›lan reformlarla yeni bir toplum flekli belirlenmifl, ayd›n s›n›f meydana gelmifl, özel mülkiyet ve liberalizm kavramlar› toplumun belirli s›n›flar›nda ortaya ç›km›flt›r. Çariçenin kültürel hayat için hissetti¤i tutkular› ve arzular› e¤itim, edebiyat, yay›nc›l›k gibi alanlarda düflünen ve fikir üreten ayd›nlar› cesaretlendirmifltir. Ayd›nlanma düflüncelerinin yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r. E¤itime inan Katerina farkl› e¤itim metotlar›yla bir e¤itim sistemini destekledi. Üniversitelerin kurulmas›n› sa¤lad›. Rus toplumunun büyük problemi köleli¤e karfl› ç›kma cesaretini gösterdi. Hukuk alan›ndaki zafiyetlerin fark›nda olarak adaleti halka yaklaflt›rmay› denedi. Toplum ve bürokrasi bünyesinde adaletin alg›lanmas›n› kökten de¤ifltirme iflinde baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n›n sebebi iktidar›n ve kendi bask›lar›n›n d›fl›ndaki biçimsel hukuk düflüncesinin henüz ülkeye uyum sa¤lamam›fl olmas›yd›. Bu dönemin en büyük kazanc›

iktidar ile yönetilenler aras›ndaki iliflki tarz›n›n geliflmesidir. fiiddet, Çariçenin özel hayat›na yönelik taflk›nl›klar, afl›r› harcamalar ve köleli¤in muhafazas› hatta yayg›nlaflt›r›lmas› da baflar›s›zl›klar›d›r. Fakat bürokrasi daha medenileflmifl ve toplumun bir k›sm› eskisine göre daha iyi e¤itimli ve bilgi kiflilerden oluflmaya bafllam›flt›. Katerina kendisinden sonra gelecek hükümdarlara Rusya’y› haz›rlad›. S›ra Sizde 5 Rus topraklar›nda meydana gelen bu savafla “Anavatan Savafl›” veya “Yurtseverlik Savafl›” da denilmifltir. Aleksandr bu savafl›n sonunda kendisini yaflayan bir aziz olarak görmüfl ve ilahi bir onay bahfledildi¤ine inanm›flt›r. 1812 y›l›n›n olaylar› ve Rusya için do¤urdu¤u sonuçlar ancak siyasal e¤ilimleri ne olursa olsun e¤itimli bir toplumu yo¤un olarak Frans›z hayran› olan bir s›n›f göz önüne al›narak de¤erlendirilebilir. Napolyon Fransas›’na yönelik tav›r aç›s›ndan Rusya, Pavel ve I. Aleksandr dönemlerinde tutarl› olamam›flt›r.1807’de taraflar›n bar›fl antlaflmas› baflar›s›z olunca yap›lan savafl a¤›r geçen k›fl flartlar›nda geri çekiliflle birlikte Napolyon’un ordular›n›n bafllang›çtaki say›s›n›n yirmide birine düflmüfltür. Napolyon’un Rusya’ya açt›¤› savafl Rusya tarihinde önemlidir ve Napolyon’u yenilgiye u¤ratm›fl olman›n Rusya aç›s›nda getirdi¤i psikolojik ve siyasal sonuçlar büyüktür. Rusya’n›n en “Avrupal›” dönemi bu tarihte ortaya ç›km›flt›r. S›ra Sizde 6 Savafl›n yol açt›¤› siyasal bask› Rusya’daki toplumsal dengenin öteki ucunu yani ayd›nlar› da etkiledi. Burada ikili bir neden görülüyordu. ‹lki ayd›nlar›n savafl›n ne kadar kötü gitti¤ini ve Rusya’n›n sayg›nl›¤›n›n ne kadar yara ald›¤›n› görmesiydi. ‹kinci olarak flehirlere yüklenen a¤›r savafl vergileri, ekonominin alt üst olmas›na, pahal›l›¤a yol açm›flt›. Ayd›nlar›n düfl k›r›kl›¤› ve öfkesi Moskova’da toplu gösterilere dönüfltü. Liberaller siyasal meselelerle ilgili yaz›l› yorumlar haz›rlamaktayd›lar. Bu çal›flmalar samizdat denilen yer alt› bas›n› ile elden ele dolaflt›r›lan makale ve mektuplarla sa¤lan›yordu. II. Aleksandr bütün bu toplumsal ve siyasal gerilimlerin fark›nda olarak Rusya’n›n gelece¤inin bunlar›n yat›flt›r›lmas›na ba¤l› oldu¤unu anlamaktayd›. K›r›m Savafl›’n›n sona erdi¤ini ilan eden aç›klamas›nda köleli¤e de son verme kararl›l›¤› vard›. Gerek köleli¤in kald›r›lmas› gerekse 1860’lar›n bafl›nda bafllatt›¤› reformlar Rusya’n›n siyasi ve sosyal yap›s›n› dönüfltürmeye yönelik 1917 öncesi ad›mlard›.

4. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤u

Yararlan›lan Kaynaklar Kafl›kç›, N- Y›lmaz H (2000), Aras’tan Volga’ya Kafkaslar, ‹stanbul: TÜRKAR Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›. Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan Günümüze..., çev. Figen Dereli, ‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi. Y›lmaz, S. H (2006), Rusya’da Devlet Merkezli Sistem ve Bürokrasi, ‹stanbu: Versus Kitap. Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York :Harper Perennial. Pavlenko, N. ‹ (1994), Petr Velikiy, Moskva. Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia 1855-1914, New Yor: Praeger University Series. Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klar Ansiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Puflkin (2002), Pugaçev ‹syan›n›n Tarihi, çev. Metin Yard›mc›, ‹stanbul: Tüm Zamanlar Yay›nc›l›k. Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodts› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avanta+astrel 2007

131

5

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; XIX. Yüzy›lda Rusya’n›n d›fl politikas›ndaki geliflmeleri aç›klayabilecek, Rusya’daki idari yap›y›, sosyal s›n›flar›, güvenlik organlar›n› ve iflleyifl tarz›n› tan›mlayabilecek, Rusya’da kilisenin rolünü de¤erlendirebilecek, Rusya’n›n ekonomi, e¤itim alanlar›ndaki geliflmelerini de¤erlendirebilecek, Rusya’n›n edebiyat, kültür, sanat, felsefi ve siyasi düflünce yap›s›n› aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • I. Aleksandr • I. Nikolay • II. Aleksandr

• Ortodoks Kilisesi • Karl Marks • Lenin

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

• 1905’E KADAR RUS DIfi S‹YASET‹ • 1905’E KADAR RUSYA ‹Ç S‹YASET‹

Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler 1905’E KADAR RUS DIfi S‹YASET‹ Çarl›k Rusyas›’nda XIX. Yüzy›l, komflu ülkeler aleyhine büyümesini sürdürdü¤ü dönem oldu. Bu Osmanl› Devletini ciddi olarak sarsmak, Kafkaslar› ele geçirmek ve Orta Asya’y› iflgal ederek ‹ngilizlerin ilerlemesini durdurma fleklinde geliflti. “Büyük Oyun” ad› verilen bu dönemde Büyük Britanya ile Rusya Orta Asya’da nüfuz alanlar›n› belirlemifl oldular. Rusya, Orta Asya’y› (Bat› Türkistan) tamamen ele geçirirken Afganistan iki dev ülke aras›nda tampon bir ülke olarak kald›. Di¤er bir ifade ile iki gücün rekabeti Afganistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› korumas›na neden oldu. II. Katerina’dan sonra Pavel’in o¤lu I. Aleksandr (1801-1825), 1801’de Gürcistan’› Rus topraklar›na katt›. 1804-1805 y›llar›nda Erivan (bugünkü Ermenistan) ve Bakü Hanl›klar› (bugünkü Azerbaycan) da Rus hâkimiyetini tan›mak zorunda kald›lar. 1810’da Kafkaslar›n büyük k›sm› (Da¤›stan ve Kuzey Kafkaslar›n baz› m›nt›kalar› hariç) tamamen Ruslar›n eline geçti. Bu arada Rusya 1806’dan beri Osmanl›lar ile de savafl halinde idi. Rus kuvvetleri Eflak ve Bo¤dan’› (bugünkü Romanya) iflgal etti. 1811’de General Kutuzov komutas›ndaki Rus ordusu Tuna’n›n kuzey taraf›nda büyük zafer kazan›nca, 1812’de “Belgrad” bar›fl› yap›ld› ve Türkiye Besarabya’y› (bugünkü Moldovya) Rusya’ya terk etti. Bu arada Rusya’ya büyük tehdit Bat›dan gelmiflti. Napolyon büyük bir ordu ile Rusya topraklar›na girdi. 26 A¤ustos 1812’de iki ordu Borodino yak›n›nda karfl›laflt›lar. Çok kanl› ve bu önemli savaflta Napolyon kuvvetleri 130 bin, Ruslar ise 126 bin asker kaybettiler. Ruslar geri çekilerek Moskova’y› Frans›zlara terk ettiler. Ancak Ruslar çekilirken her tarafta yang›nlar ç›kard›lar. Neticede flehrin dörtte üçü yand›. Böylece Moskova’ya giren Frans›z askerleri çok zor bir duruma düflmüfl oldular. Ruslar savafl meydan›nda hiçbir zafer kazanmamalar›na ra¤men, k›fl›n gelmesi ile Napolyon’un ordular› büyük s›k›nt›lar içinde çekilmek zorunda kald›lar ve bu ricat esnas›nda büyük kay›plar verdiler. Sonuç olarak Rusya büyük bir tehlike atlatm›fl oldu. Bu arada Çar I. Aleksandr’dan sonra I. Nikola Pavloviç (1825-1855) kanl› bir darbe ile hakimiyeti ele geçirdi. ‹ran hükümeti, Rusya’da ç›kan kar›fl›kl›klardan faydalanarak Güney Kafkasya’y› geri almak umudu ile 1826’da savafl ilan etti. Rus ordusu Aras Nehri’ni geçerek ‹ran Azerbaycan›’na girdi, Tebriz’i geri ald›. Bu durumda ‹ran’›n bar›fl istemekten baflka çaresi kalmam›flt›. “Türkmençay” mevkiinde yap›lan antlaflma ile Erivan flehri ve bölgesi, Aras Nehri’nin sol sahil taraf› tamamen Rusya hakimiyeti alt›na girmifl oldu. ‹ran ile 1828’de çizilen bu s›n›r hala geçerlili¤ini korumaktad›r.

134

Rusya Tarihi

Di¤er yandan Çar I. Nikola, Mora’da 1821’de ç›kan isyanda Yunanl›lara el alt›ndan yard›m etti ve “Rum meselesini” bahane ederek Osmanl› Devleti’ne 1828’de savafl açt›. Frans›z ve ‹ngiliz donanmalar› da Rus donanmas› ile birlikte Navarin’de Türk ve M›s›r donanmalar›n› yakarak yok ettiler (20 Ekim 1827). Bu Osmanl› Devleti için çok büyük darbe oldu. Neticede 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmas› ile Rusya, Tuna mansab›n›n (dere a¤›zlar›) sol sahilini ve (bugün Romanya’da baraj sular› alt›nda kalan) Tuna adalar›na, Karadeniz’de Kuban mansab›ndan St. Nikola Liman›’na kadar olan bölgeyi ve Ahalts›h (Ah›ska: bugün Gürcistan’da) flehrini ald›. Ayr›ca Bab›âli 8,5 milyon lira savafl tazminat› ödeyecek; Eflak, Bo¤dan ve S›rbistan’›n imtiyazlar› artt›r›lacak ve Yunanistan’a tam ba¤›ms›zl›k verecekti. 1832’de M›s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla isyan edince çaresiz kalan Sultan II. Mahmut, Çar I. Nikola’dan yard›m istedi. Rusya için ise Osmanl› Devletine müdahale f›rsat› do¤mufltu. Rus kuvvetlerinin ‹stanbul’a gelmesi Fransa ile ‹ngiltere’yi telafla düflürdü ve onlar›n bask›s›yla “Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›” yap›ld›. Çünkü Osmanl› Devletinin Rusya etki alan›na girmesini istemiyorlard›. Daha sonra 1840 “Londra Mukavelesi” ile Osmanl› Devleti’nin hakimiyeti 5 Avrupa devleti taraf›ndan ortak olarak tan›nd› (‹ngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya ve Prusya). Ancak Çar I. Nikola Konstantinapol’ü (Konstantiniye=‹stanbul) eline geçirmek arzusundan vazgeçmiyordu. 1853’te Osmanl› Devleti’ne tekrar savafl açt›. Fakat müttefikleri (ba¤lafl›klar›) Rusya’n›n Osmanl› Devleti üzerinde etkisini artt›rmas›n› istemiyorlard›. Neticede müttefikler ile Osmanl›n›n bafllatt›¤› 1853 K›r›m Savafl›’nda Ruslar yenildi. 1856’da “Paris”te bar›fl antlaflmas› imzaland›. Çar I. Nikola devrinde ikinci önemli olay Polonya’n›n Rusya’n›n alelâde bir eyaleti haline getirilmesidir. Kafkaslar’da da Ruslara karfl› mücadele sürüyordu. 1832-1859 y›llar› aras›nda uzun süren mücadeleden sonra destans› fieyh fiamil’in Ruslara teslim olmas› ile Da¤›stan Rusya topraklar›na kat›lm›fl ve Kuzey Kafkasya ile Güney Kafkasya’n›n iflgali tamamlanm›fl oldu. K›r›m Savafl› sürerken I. Nikola ölmüfl ve yerine büyük o¤lu II. Aleksandr (18551881) tahta geçmiflti. Onun zaman›nda Rusya’n›n ‹ran’da bir hayli topra¤a sahip olmas› çarl›k nüfuz sahas›n› Hindistan’a kadar uzat›yor ve dolay›s›yla Hindistan’› ellerinde bulunduran ‹ngilizlere tesir ediyordu. Burada önemli hedef ‹ran’›n do¤u s›n›r›nda ve Afganistan’›n kuzeyindeki bir co¤rafî bölgede bulunan Herat flehri idi. Fakat Rusya da 1857’de ‹ngiliz bask›s›na dayanamayarak Afganistan üzerindeki emellerinden vazgeçmek zorunda kald›. ‹ngiliz-Rus rekabeti Orta Asya’da devam ediyordu. ‹ngilizlerin Türkistan’a güneyden yaklaflmas› üzerine 1839’da Ruslar Hive Hanl›¤›n› ele geçirmek için bir teflebbüste bulundular. 1853’te Hokand Hanl›¤›’na ait Akmescit Kalesi düfltü. 1860’da yeniden harekete geçen Rus kuvvetleri 1861’de S›rderya (bugün Özbekistan’da) üzerindeki Cülek ve Yeni Kurgan mevkilerini zapt ettiler. 1864’te Türkistan (bugün Kazakistan’da) (Yesi) flehri Ruslar›n eline geçti. Evliya Ata ve Çimkent (Kazakistan’da) flehirleri de ayn› y›l, Taflkent (bugün Özbekistan’›n baflkenti) ise 1865’te Rus boyunduru¤u alt›na girdi. Bundan sonra Buhara Emirli¤i ile savafl bafllad›. Türkistan’›n ilk genel valisi olan Alman as›ll› General Kaufmann Türkistan’›n en büyük flehri Semerkant’› ele geçirdi ve bu suretle Zerefflan ovas›n›n önemli bir k›sm› Ruslar›n eline geçmifl oldu. 1868’de Buhara Emiri, Rus himayesini kabul etti. Hokand da Rus nüfuzu alt›na girmiflti. 1873’te ise Hive Hanl›¤› da Rus nüfuzunu kabul etmek zorunda kald›. 1876’da Hokand Hanl›¤› ortadan kald›r›larak yerine Fergana Eyaleti kuruldu. 1877’de Türkmenlere ait K›z›lortav mevkii iflgal edildi. 1879’da Türkmen-Teke uru¤unun esas dayanak noktas› olan Göktepe’de kanl› savafllar cereyan etti, Ruslar geri çekilmek

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U 5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler K K A T Göktepe’yi zorunda kald›larsa da 12 Ocak 1881’de modern silahlarla çarp›flanD ‹Ruslar iflgal etmeyi baflard›lar. 1884’te Merv flehrinin de ele geçirilmesi ile Bat› Türkistan’›n iflgali tamamlanm›fl oldu. Esasen Türkistan’daki Türkler (Kazak,SIRA K›rg›z, Özbek, KaraS‹ZDE kalpak, Türkmen kavimleri) birbirleriyle mücadele ederek zay›flam›fllard›. Ayr›ca modern teknoloji ve bilimden habersizdiler. Ortaça¤ flartlar›nda yafl›yorlard›. Ruslar AMAÇLARIMIZ modern silahlar ile donand›klar›ndan kendilerinden say›ca çok üstün olan rakipleri Orta Asyal›lar› k›sa zamanda ve kolayca ma¤lup edebilmifllerdi.

N N

‹ T A TTK. P Devlet,N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 2. Bsk.,KAnkara: s. 28-41.

Türkistan’da Rus istilas› geliflince Rusya ve Çin aras›nda ihtilaf ç›kt›. Ruslar, ‹li T E L E 1891 V ‹ Z Y O“Kulca N boyundan ilerleyerek Çungarya’daki Kulca’y› (1871) iflgal ettiler. (bugün Çin’in Sinkiang-Uygur Özerk Bölgesinde) Antlaflmas›yla” Ruslar, Çungarya’y› boflaltt›larsa da, buradaki Rus nüfuzu uzun y›llar devam etti. Böylece bugünkü Do¤u Türkistan’›n (Sinciang-Uygur Özerk Bölgesi) kaderi belirlenmifl oldu. Bu bölge ‹NTERNET Ruslar›n eline geçmifl olsayd›, bugün Uygurlar da di¤er soydafllar› Kazak, K›rg›z veya Özbekler gibi ba¤›ms›z olacaklard›. Paris Antlaflmas› (1856) Ruslar›n Balkanlara inmesini önlediyse de, bu uzun sürmedi. Ruslar, Alman-Frans›z sürtüflmesinden faydalanarak Karadeniz’de yeniden donanma haz›rlamaya girifltiler. 1875’te Bosna ve Hersek’te ç›kan isyan› desteklediler. 1876’da Bosna, Karada¤ ve S›rbistan’›n Osmanl›’ya karfl› savafl›n› teflvik ettiler. Nihayet 12 Nisan 1877’de Osmanl› Devleti’ne savafl ilan ettiler. Plevne’de Türk ordusu Osman Pafla’n›n komutas›nda 5-6 ay dayanmay› baflard›ysa da, 10 Aral›k 1877’de Plevne’nin düflmesi ile Ruslar Filibe, Edirne üzerinden ‹stanbul’a yürüdüler. 19 fiubat 1878 tarihinde imzalanan “Ayastefanos” (Yeflilköy) antlaflmas›n› düzelten “Berlin Antlaflmas› gere¤ince Batum, Kars ve Ardahan Rusya’ya terk edildi; Tuna mansab›ndaki sol sahil boyu da Ruslara geri verildi. Ancak Berlin Kongresi Rus diplomasisi için ciddi bir yenilgiydi. Yeflilköy’e kadar gelen Rus ordular› ‹stanbul’a giremeden geri dönmek zorunda kalm›fllard›. Oysa, I. Petro’dan beri Ruslar›n hayali Konstantinapol (‹stanbul)’u ele geçirerek Ortodokslu¤un merkezi olmakt›. 1877-1878 Osmanl›-Rus savafl› boyunca yap›lan fedakârl›klar bofla gitmifl gibi görünüyordu. Balkan Slavlar› tamam› özgürlefltirilememifl, yani bafllan›lan ifl yar›m kalm›flt›. Balkanlarda Almanya’n›n Avusturya’ya destek vermemesiSIRA gibiS‹ZDE bir durum söz konusu olsayd›, Rus-Alman dostlu¤unun devam etmesi mümkündü. Fakat böylesi bir düflün imkans›zl›¤› III. Aleksandr’› baflka müttefikler bulma aray›fl›na girmek D Ü fi Ü N E L ‹ M zorunda b›rakm›flt›. Bu da bir Frans›z-Rus mutabakat› için zemin haz›rlam›flt›. ‹ki ülke aras›ndaki yak›nlaflma finansal alanda bafllam›flt›. Rusya, endüstrisini ve silahS O R U l› kuvvetlerini gelifltirmek amac›yla ödünç paraya gereksinim duyuyordu. 1888’de bir gurup Frans›z banker, Rusya’ya d›fl kredi sa¤lamay› önerdi. Böylece 1890’da üç adet kredi sözleflmesi imzaland›. Bunun ard›ndan Fransa 1893,D ‹1894, K K A T 1896, 1901, 1904 ve 1906 y›llar›nda Rusya’ya defalarca d›fl borç vermeye devam etti. 1891’de ise Fransa ile Rusya aras›nda askeri bir anlaflma imzalanm›flt›. SIRA S‹ZDE 1899’da Lahey’de yap›lan bir konferansta Rusya’n›n Büyük Britanya ve Almanya ile uzlaflma gayretleri ise bofla ç›kt›. Rusya bunun üzerine Orta Do¤u ve Uzak Do¤u’ya yöneldi. 1896’da Çin’le Rusya aras›nda bir dostluk AMAÇLARIMIZ anlaflmas› imzaland›. Rusya Çin’e Fransa arac›l›¤› ile 400 milyon Frankl›k bir d›fl borç sa¤lad›.

N N

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (‹stanbul 2009) (Çev. D.M›zrak-E.Ç. ‹stanK ‹ T A M›zrak), P bul: Selenga s. 240-266.

S O R U

135

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

136

Rusya Tarihi

1881’de II. Aleksandr’›n suikastla öldürülmesinden sonra yerine geçen o¤lu III. Aleksandr (1881-1894) zaman›nda, 1885-1886 y›llar›nda, Ruslar›n Hindistan s›n›rlar›na yaklaflmalar› ve Afganistan’a nüfuz etmeye çal›flmalar› ‹ngiliz-Rus Savafl›na sebep oluyordu. Rusya, ‹ngiltere’ye karfl› duramayaca¤›n› anlam›flt›. Güneye inmek arzusundan vaz geçen Rusya Uzak Do¤uya do¤ru yay›lmak maksad› ile bütün Sibirya’y› kat edecek bir demiryolu inflas›na giriflti. Çin’e sa¤lanan d›fl borç ve dostluk antlaflmas› buna imkan verdi. Trans-Sibir (Sibirya Ötesi) Demiryolunun 1897’de bafllayan inflaat› resmi olarak 1903’te tamamland›. 2536 km. uzunlu¤undaki bu demiryolu üzerinde 1464 köprü ve 98 tünel bulunmaktad›r. Rusya her zaman bir bölgeyi iflgal etmeden önce o bölgeye yak›n ön karakol ve garnizonlar kurar, iflgalden sonra da oralara demir yollar› infla ederdi. III. Aleksandr’›n o¤lu II. Nikolay (1894-1917) ise, Rus-Japon Savafl›, Birinci Dünya Harbi, iç kar›fl›kl›klar ve ihtilallerle dolu bir talihsiz dönemde Rusya ‹mparatorlu¤un son çar› oldu. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Hangi çarlarSIRA döneminde S‹ZDE Kafkasya ile Orta Asya’n›n (Bat› Türkistan) fethi gerçekleflti?

1905’E KADAR RUS ‹Ç S‹YASET‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M

Duma: Rusçadaki “dumat” (düflünmek) S O R Ufiilinden gelir ve istiflari (dan›flma) meclis demektir. “Boyar”: Muhtemelen Türkçe bir tabirdir. D ‹ K Kiyev K A T devrinde knezin maiyetindekilere denilirdi. XII. Yüzy›ldan sonra Çar taraftarlar›n›n yüksek derecedekilerine SIRA S‹ZDE bu ad verilmiflti. XV. Yüzy›ldan sonra Büyük Petro devrinde asillerin en üst s›n›f›na “Boyar” dendi. Boyarlar, Büyük Knezin ve AMAÇLARIMIZ Çar’›n dan›flman› olarak Duma’da bulunuyorlar, yüksek devlet memurluklar›na getiriliyorlard›. “Boyar”l›k ›rsi de¤ildi. K ‹ T A P

‹dari Yap› S O R U Moskova Rusyas›’n›n idari yap›s› baflta oldukça basitti. Çar’›n yani büyük knezin hakimiyeti sonsuzdu. “Duma” veya “Boyar Duma’s›” adl› dan›flma kurulunun fazla politik Dgücü yoktu. Duma azalar›n›n say›s› bir zamanlar 167 kifliye ç›km›fl ve ‹KKAT hatta iki kifliye bile indi¤i zamanlar olmufltu. Toplant› tarihleri belirli de¤ildi; oturumlar hakk›nda zab›tlar da tutulmam›flt›r. Ancak kararlarda “Çar emretti ve boyarS‹ZDE larca tasdikSIRA olundu” gibi kay›tlar konulmufltur. Duma parlamentoya nazaran bir kabinenin ilkel flekliydi. Büyük Knez memlekette krizler has›l oldu¤u zaman Duma’y› toplant›ya (Sobor) ça¤›r›rd›. Sobor’lar bilhassa 1566-1654 y›llar›nda s›k topAMAÇLARIMIZ land›. ‹lk kapsaml› ve sistematik Rus kanunnamesi de Sobor’un katk›s› ile 1649 y›l›nda haz›rland› (1711’de Büyük Petro taraf›ndan la¤vedildi). XVII. Yüzy›l›n Rusya’da devlet memurlar›n›n say›s› iki bini bile geçmiK ‹ T A sonunda P yordu. Çar, eyaletlerde yar› ba¤›ms›z idarelerin kurulmas›n› teflvik etti; fakat bunlar halk›n ihtiyac›n› dikkate almay›p, Moskova’n›n menfaatlerini gözetiyorlar ve ona karfl› Tsorumlu Moskova Devleti kontrolü sa¤lamak için ciddi E L E V ‹ Z Y Obulunuyorlard›. N bir kuruma sahip olmad›¤›ndan, türlü metotlar kullan›yordu. Bunlardan biri ihbar metodu idi. Kendi idari bölgesinden kaçanlar›n vergileri ve iflleri kalanlara yüklenmiflti. Bundan dolay› herkes birbirini kontrol ve ihbar ederek, üzerine fazla yük T E R Ngayret ET düflmemesi‹ Niçin gösterirdi. Böylece devlet vatandafllar›, vatandafllar da birbirlerini kontrol ederlerdi. I. Petro (1696-1725), Moskova devlet sistemi ve teflkilat›nda birçok yenilikler yapt›. Devlet sistemi merkezilefltirildi. Rusya’n›n çehresi ciddi anlamda de¤iflti.1711’de “Senato” kuruldu. Senato üyeleri Çar taraf›ndan seçilmekte idi. Senato’nun, çar seferde iken kanun ç›karmak, uygulamak ve yarg› ifllerine nezaret etme yetkisi vard›. Sonradan Senato’nun yasama yetkisi kald›r›ld›. 1718-1720’de (‹sveç devlet örgütü taklit edilerek) Senato’nun kontrolü alt›nda çal›flan “kollegiumlar” kuruldu. Eyalet idaresinde de de¤ifliklikler yap›ld›. 1708’de Rusya sekiz eyalete (guberniya) ayr›ld›. Biz her ne kadar “Deli” diye adland›r›rsak da I. Petro’nun “Büyük” diye atanmas› bofluna de¤ildir. Çünkü o ülkesinde birçok reformlar yapm›fl, Rusya’y› Avrupa ülkeleri seviyesine ç›karm›flt›.

N N

Boyar Dumas› (Boyarskaya Duma): Eski Drujina (Kneze idarede yard›mc› olan, Tserbest, E L E V istedikleri ‹ Z Y O N zaman ayr›labilen, kneze fikir veren kimseler)’lar›n toplanmas›ndan meydana gelirdi. Knezler ve Çar bu meclise dâhildi. Ayr›ca ‹ N T E R N Eileri T gelenleri ile yöneticilerin nüfuzlu asil ailelerin temsilcileri de “Boyar Dumas›”nda üye idiler. XV. Yüzy›lda (IV. ‹van devrinde) ve XVII. Yüzy›lda hâkimiyetini yerlefltirmeye u¤raflan “Boyar Dumas›” Dvoryanlara (Rus saray›na hizmet yoluyla asil olanlara 1722’den sonra yapt›klar› hizmetlere göre rütbeler verildi) karfl› koyamad›. “Boyar Dumas›” kanunnamede belirtilmekle beraber XVII. Yüzy›la kadar en yüksek dan›flma ve icra organ› vazifesini gördü, 1711’de Büyük Petro taraf›ndan ortadan kald›r›ld›.

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

II. Katerina tahta ç›kt›¤› zaman (1762) Rusya idari bak›mdan 20 eyalete (guberniya) ayr›lm›flt›. 1755’te ç›kar›lan yeni bir kanunla 300-400 bin nüfusun yaflad›¤› saha “guberniya” olarak tespit edildi. Böylelikle Rusya 50 vilayete bölündü ve her vilayet bafl›na bir vali (gubernator) getirildi. 1785’te ç›kar›lan bir kanunla “dvoryan”lara bir cemiyet halinde faaliyet hakk› tan›nd›. Her üç y›lda bir toplanan dvoryanlar kendi reislerini seçiyorlard›. Onlar devlet hizmetinden, vergilerden ve her nevi mükellefiyetlerden muaf idiler. 1785 tarihli kanun dvoryanlar zümresini en yüksek imtiyazl› s›n›f olarak, Katerina rejiminin ana dire¤i haline getirmiflti. 19 fiubat 1861’de köylülerin azat edilmesi üzerine, içifllerinde birtak›m de¤ifliklikler yapma gereksinimi do¤du. En önemli de¤ifliklik ise birçok vilayette kurulan “Zemstvo”lard›.

137

Dvoryan, “Dvor” Rusça avlu, saray anlam›na gelir. “Dvoryan” kelimesi de asilzade, soylu, zadegân anlam›nda kullan›lm›flt›r.

Sosyal Yap› Köylüler Rusya’da en baflta köylüler olmak üzere, dvoryanlar (asiller), memurlar, flehirliler, tüccarlar, askerler ve ruhaniler gibi s›n›flar mevcut idi. 1917’nin sonunda Rusya ‹mparatorlu¤u topraklar›nda nüfusun 4/5’i, hepsi de çiftçilikle u¤raflmamas›na ra¤men, köylü addediliyordu. Görüldü¤ü gibi köylerde yaflayan halk Rusya’n›n büyük ço¤unlu¤unu teflkil etmekte idi. XII. Yüzy›lda hukuki bak›mdan serbest olan köylüler, Feodalizm sistemi yerleflmeye bafllay›nca topraklar›n› ellerinden ç›karmak zorunda kald›lar. Bir k›sm› knezlerin ve boyarlar›n (yahut manast›rlar›n) arazisinde yerlefliyor ve baz› flartlar alt›nda (ortakç› olarak) arazi sahiplerine belli bir karfl›l›k vererek, ekin ekiyorlard›. Köylülerin teflkil ettikleri topluluklara “mir” (cemaat, köy) denmekte ve bu “mir” toptan vergi vermekte idi; yani köylülerden ayr› ayr› vergi toplanm›yordu. Knezlerin veya boyarlar›n adamlar› zaman zaman her “mir”den ev adedini, arazi sahas›n›, vergileri deftere kaydeder ve ona göre vergi ç›kar›rlard›. Köylüler bir “mir”den ötekine gidebilirlerdi. Yeni bir “mir”e kat›lan köylü o toplulu¤un elinde bulunan araziden, orman›ndan faydalan›r ve kendisine düflen mükellefiyeti tafl›maya mecbur tutulurdu. Bu usul XVI. Yüzy›lda de¤iflti. “Udel” (yurt) sitemi geldi. Knezler siyasi durumlar›n› güçlendirmek için asker toplamak maksad›yla, di¤er “Udel”lerden boyarlar› ve serbest kimseleri kendi hizmetlerine almaya girifltiler. Yeni gelenlere “votçinalar” (knezlere ait mülkler) da¤›t›lmaya baflland›. Devlet, verdi¤i topraktan belli bir miktar asker sa¤lanmas› mecburiyetini koymufltu. Devlet topra¤› verilmesi ile “pomestye” (timar) sistemi ortaya ç›kt›. Araziler babadan o¤ula geçmiyordu. Bu cins toprak sahiplerine “pomeflçik” (çiftlik sahibi), “deti boyarskiye” (boyar çocuklar›) ve “dvoryane” (saraya mensup kimseler) deniliyordu. T›mar sisteminin yerleflmesiyle devletin topraklar›n›n büyük bir k›sm› “pomeflçik”lerin eline geçti ve köylüler gitgide çiftlik sahiplerine ba¤l› bir duruma düfltüler ve bir “mir”den baflka birine gitme imkan›n› kaybettiler. Köylüler bulunduklar› yerlerde kütüklere kaydediliyorlard›. Bu gibilere “yaz›l›” (ba¤l›) denildi. “Yaz›l›” olmayanlar serbestçe yer de¤ifltirebiliyorlardu. Ancak çiftlik sahiplerinden ald›klar› borçlar, tohumluklar veya büyükbafl hayvanlarla daha fazla çiftlik sahiplerine ba¤lanmaya bafllad›lar. Neticede “yaz›s›z” köylülerin say›s› azald›. XVI. Yüzy›l›n ortalar›na do¤ru köylülerin durumu art›k çok zorlaflm›flt›. Çiftlik sahiplerinin kazanç h›rs›yla eziyetleri ve vergi yükleri de artm›fl, bilhassa Korkunç ‹van (1547-1584) zaman›nda Rusya’n›n iç eyaletlerindeki zulüm dolay›s›yla çiftliklerin tahrip edilmesi, köylüleri zor durumda b›rakm›flt›. Köyler ve kasabalar terk ediliyordu. Köylerin ve flehirlerin boflalmas›nda

Feodalizm (Derebeylik), baflta Ortaça¤ Avrupas› olmak üzere tarihin birçok evresinde rastlanan toplumsal, siyasal ve ekonomik örgütlenifl biçimidir. Feodalizm kelimesi, Latince feodum (t›mar) ile tafl›nabilir de¤erli mal anlam›na gelen Germen kökenli bir kelimeden türetilmifltir. Feodal toplumun siyasi örgütlenifli, koruyan-korunan (süzerenvassal) iliflkisine dayanan hiyerarflik bir örgütlenifltir. Merkezî otorite zay›ft›r, yerellik görülür. Feodal ekonomi ise, kendi kendine yeterlik üzerine kuruludur. Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›ndan güçlü ulusal monarflilerin ortaya ç›kmas›na kadar olan sürede, Avrupa’da hâkim olan örgütlenifl biçimi feodal örgütlenifltir. ‹lk Ça¤’da Roma’dan yönetilen topraklarda Germen istilalar› ile Roma döneminin merkeziyetçi siyasi düzeni bozulmufl ve say›s›z irili ufakl› feodal beylik ortaya ç›km›flt›r. Ticaretin tekrar canlanmas› ile temelleri sars›lan feodalizmin son kal›nt›lar› Sanayi Devrimi ile tamamen yok olmufltur.

138

Rusya Tarihi

Opriçnina, IV. ‹van 1564’te memleketi “yemeflçina” ve “opriçnina” diye ikiye böldü. “Opriçnina”, IV. ‹van’›n flahsi mülkü say›l›yordu. Onun memurlar› bu bölgede zulüm yaparak boyarlar› da¤›lmaya mecbur ettiler. 1572’de de idari güç çar›n seçti¤i dvoryanlar eline geçti.

“opriçnina” sistemi de mühim rol oynam›flt›. Köylüler, çiftlik sahiplerini b›rakarak güneydeki serbest k›rlara veya yeni zapt edilen ‹dil boyuna çekilmeye bafllad›lar. Çiftlik sahipleri birbirlerinden köylüleri kaç›r›yorlar, onlar› kendilerine geçmeleri için kand›rmaya çal›fl›yorlard›. Zengin çiftlik sahiplerinin elinde çok miktarda köylü toplanmaya bafllam›flt›. 1597’de köylü ayartmak yasak edildi. Köylüler bulunduklar› yerlerde kalmaya mecbur tutuldular. Böylece serf (krepostnoye pravo) durumuna getirildiler. XIX. Yüzy›l›n ortalar›nda Rusya’da ticaret artm›fl, fabrikalar kurulmufl, özel sermayeye dayanan sistem canlanmaya bafllam›flt›. Bu durum köylü serfli¤ini devam ettirmeye imkan vermiyordu. Köylü ayaklanmas›n›n artmas› üzerine II. Aleksandr (18551891), 19 fiubat 1861’de köylülerin toprak köleli¤inden kurtar›ld›klar›na dair bir ferman (manifesto) ilan etti. Buna göre, gerek devlet gerek çiftlik sahiplerinin (pomeflçik) topraklar›nda yaflayan bütün köylüler hukuken serbest oluyorlard›. Buna ra¤men köylüler iktisadi bak›mdan fazla bir fley elde edemediler. Köylülere ayr›lan arazi miktar› azd›. Neticede bir “mir” etraf›nda toplanan, hukuken serbest topluluklar meydana geldi. Köylüler “mir”e ait arazinin müflterek sahibi say›l›yorlard›.

SIRA S‹ZDE

2

Toprak D Ü fi ÜKöleli¤inden NEL‹M Kurtulma, R. Pipes, The Formation of the SovietCommunism and S O R U 1917-1923 Nationalism (Cambridge-Massachusetts 1954) (s. 144), “1858-1859 y›l›nda D ‹ Kyap›lan K A T nüfus say›m›na göre Rusya’n›n nüfusu 60 milyondu ve serflikten kurtulan köylüler SIRA S‹ZDE genel nüfusun % 37,7’sini teflkil ediyordu” diye yaz›yor. A. Troinitskii, Kreopostnoye Naselenenii v Rossii po AMAÇLARIMIZ Desiatoy Narodnoy Perepisi (Onuncu Nüfus Say›m›na Göre, Rusya’da Serflerin Nüfusu), K ‹ T (St. A PPetersburg 1861)’ye dayanarak serbest b›rak›lan köylülerin say›s›n› 22.500.000 kifli olarak vermektedir.

En büyük sosyal SIRA s›n›f S‹ZDEolan köylüler niçin, hangi tarihte ve kimin döneminde toprak köleli¤inden kurtar›ld›? D Ü fi Ü N E L ‹ M Dvoryanlar

Bu soylular s›n›f› (Dvoryanstvo), Rusya ‹mparatorlu¤u’nda etkili kanunlarla en korunan, en iyiS tahsil O R U görme imkan›na sahip ve politik yönden en fluurlu olan s›n›ft›. I. Petro taraf›ndan al›nan tedbirlerle, dvoryanlar›n (küçük asilzade, çiftlik sahipleri) devlet idare sisteminde üstün bir durum kazanmas› sa¤lanm›fl oldu. 1722’de ç›D‹KKAT kar›lan kanunla, bütün askeri ve sivil hizmetler 14 rütbeye ayr›l›rken, “üst-subay” ve sivil hizmetlerde 8. dereceye kadar yükselen herkes, kar›s› ve çocuklar›yla birSIRA S‹ZDE likte “dvoryan” zümresine dahil edildi. Rusya XVII. Yüzy›lda Rus köylerini ayr› ayr› ve müfltereken ellerinde tutan “Dvoryan monarflisi” iken XVIII. Yüzy›lda “Memur-Dvoryan Monarflisi” haline geldi. 1736’da ‹mparatoriçe Anna (1730-1740) zaAMAÇLARIMIZ man›nda ç›kar›lan bir fermanla dvoryanlar›n mecburi devlet hizmeti 25 y›l olarak tespit edildi. 1762’de ç›kar›lan bir kanunla da dvoryanlar devlet hizmetine girip-girmemek hususunda serbest b›rak›ld›lar. K ‹ T A P Çar Pavel (1796-1801) Rusya’da rejimi kuvvetlendirmek ve Fransa’dan yeni fikirlerin girmesine mani olmak için köylülerin durumunu hafifletmek yolunda baz› kanunlar ç›karm›flt›. Ancak kendisi birçok köylü halk› dvoryanlara hediye ederek TELEV‹ZYON serflerin say›s›n› ço¤altt› ve “toprak köleli¤ini” daha da yaym›fl oldu. 1858-1859’da 1.400 dvoryan›n (köle sahibinin) emri alt›nda 3 milyon köylü bulunmakta idi. (Bunlar dvoryanlar›n % 14’ünü teflkil ediyordu). 1858-1859’da Rusya ‹mparatorlu‹ N T E R Nbir E T milyon dvoryan (kad›n ve erkek) mevcut olup, bunlar›n 1/3’i ¤u’nda takriben “liçnoye” (yani gördükleri hizmet dolay›s›yla bu dereceyi alan, fakat köylü sahibi olmaya hak kazanamayan) idi. Ayr›ca soydan dvoryan olanlar›n say›s› erkek ve kad›n olmak üzere 610 bin diye tahmin edilmektedir. Dvoryanlar s›n›f›nda Rus olmayan topluluklardan Türk-Tatarlar, Gürcüler, Almanlar da vard›. Çünkü Rus monarflisi kendi hizmetine girmek isteyen yabanc›lara imkan sa¤l›yordu. XVI. ve XVII. Yüzy›llarda bir hayli Tatar asili ya zorla ya da topra¤›n›, mevkiini kaybetmek endiflesiyle, Rus çar›n›n hizmetine girerek dvoryan s›n›f›na dâhil olmufltu. Hizmete al›n›rken Hristiyanl›¤› kabul etmeleri flart koflulan bu Müslümanlar aras›nda zorla din de¤ifltirmeye mecbur tutulanlar da vard›. XVIII. Yüzy›lda ise Ukrayna Kozaklar›,

N N

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

139

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

Balt›k boyu devletlerinin baronlar›, Polonya’n›n asil “szlahta”lar› ve Kafkasya’daki çeflitli kavimlerin beyleri ayn› imtiyaza kavuflturuldular. Rus hükümetinin müsaadesi veya daveti ile imparatorlu¤a gelen Alman, ‹skoç, Frans›z ve baflka Avrupal›lar da dvoryan s›n›f›na al›nd›lar. Neticede dvoryan s›n›f› içinde aslen Rus olanlar›n oran› hayli azald›. XVII. Yüzy›lda dvoryanlar› inceleyen tarihçi N. Zagoskin’e göre, bu devirde dvoryanlar›n % 24,3’ü Rurik yani Varyag, % 24,3’ü Polonya veya Litunya (Letonya), % 25’i baflka Avrupa devletlerinden gelme, % 17’si Alt›n Orda ‹mparatorlu¤undan kalan Türk-Tatar as›ll› idi. % 10,5’inin asl› meçhul ve ancak % 4,6’s›n›n gerçek Slav Rus as›ll› oldu¤u tahmin edilmektedir. Böylece, Büyük Rusya’n›n kurulmas›nda rol oynayan Rurikler ile asl› meçhul dvoryanlar da Rus kabul edilse bile Rus Çar›’na hizmet eden asillerin 2/3’sinin yabanc›lar oldu¤u görülür. 1700-1917 y›llar› aras›nda yüksek mevkideki sivil memurlar›n ortalama % 37,6’s›n› yabanc›lar, bilhassa Almanlar teflkil ediyordu. Rusya ‹mparatorlu¤u’nda bir dvoryan›n iyi hayat sürmesi için en afla¤› 100 köleye sahip olmas› icap etti¤i fikri yayg›nd›. 1831’de I. Nikola (1825-1855) yüzden fazla köleye sahip olan dvoryanlara do¤rudan do¤ruya “Dvoryan Meclisine” girme hakk›n› tan›m›flt›. 1861 y›l› ferman› ile serfli¤in (köleli¤in) kald›r›lmas› neticesinde dvoryanlar topraklar›n› köylülere veya tüccarlara satmak zorunda kald›lar. 1905 y›l›nda ellerindeki topraklar›n 1/3’ini kaybetmifllerdi. II. Aleksandr (1855-1881) rejimin dire¤i sayd›¤› dvoryanlar zümresini iflastan kurtarmak için “Dvoryan Ziraat Bankas›” kurdurdu ve kendilerine müsait flartlarda kredi verilmesini sa¤lad›. Fakat bu tedbirler de netice vermedi. 1916’da devlet kontrolü alt›nda olmayan verimli topra¤›n 2/3’si art›k serbest köylülerin elinde idi ve onlar ayr›ca Rusya’daki büyük bafl hayvanlar›n 9/10’una da sahiptiler. Dvoryanstvo imparatorlukta ekonomik gücünü ve siyasi tesirini kaybetmiflti. Dvoryan ne demektir ve hangi etnik kökenden gelirlerdi?

Askeri Yap›

SIRA S‹ZDE

Rurik-Varyag, Balt›k boyundan gelen Varyaglar›n prenslerinden Rurik 862’de Kiyef Rusya’s›n›n kurucusu addedilir. O Slav ve Fin-Ogur halklar›n› hakimiyeti alt›na alarak ilk Rus devletini gerçeklefltirdi. Ülkenin Rusya ad› almas› ve halk›n Rus diye adland›r›lmas› iflte Varyaglar›n bir kabilesi olan Rus’tan gelmektedir.

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M

III. Vasili (1505-1553) zaman›nda Bat› Avrupa’dan al›nan ateflli silahlarla (top, tüfek) teçhiz edilen Rus ordusu bilhassa Türk hanl›klar›na karfl› baflar›lar kazanm›flt›. IV. O R U ‹van (1533-1584)’›n Kazan Hanl›¤›n› zapt›nda (1552) bir ‹skoçyal›S mühendisin la¤›m kazma ve barut kullanma becerisinden yararlanmak suretiyle kale duvarlar›n› y›kmay› baflard›¤› bilinmektedir. IV. ‹van ayr›ca Bat› Avrupa’dan askeri Duzmanlar getirtme‹KKAT ye ve onlardan faydalanmaya önem vermiflti. Boris Godunov (1598-1605) da öyle idi. Mihail Fyodoroviç (1613-1645) zaman›nda yabanc›lardan oluflan k›talar kurulmaS‹ZDE ya baflland›. Bunlar›n kumandan› ‹ngiliz idi; bir müddet sonra, SIRA Avrupal› subaylar taraf›ndan talim ettirilen Rus askerlerinden birlikler teflkil edildi. 1632’de Lehistan’a karfl› savafl esnas›nda, yeni usulle yetiflen, top ve tüfek kullanmas›n› bilen Rus k›taAMAÇLARIMIZ lar› ço¤unlu¤u teflkil ediyordu. 1631’de Hollandal› Koet taraf›ndan Moskova’da bir tophane kuruldu. Avrupa’dan da çok say›da top sat›n al›nd›. 1647’de Rus askerlerini Avrupa usulünde yetifltirmek üzere ilk defa bir talimname bast›r›ld›. HollanK ‹ T 1632’de A P dal› tüccar Andrey Vinius, Tula’da demir iflletme izni ald› ve silah fabrikas› açt›. 1644’te Hamburglu Marcelis’e ‹dil, Kostroma ve fieksna Nehirleri boyunda demir fabrikalar› kurma hakk› verildi. Fabrikalar›n ustalar› yabanc›lard›. Bu T E L suretle, E V ‹ Z Y O Naskeri ihtiyac› karfl›lamak üzere kurulan fabrikalar sayesinde Avrupa tekni¤i Rusya’ya girmeye bafllad›. I. Petro (1696-1725) muntazam Rus ordusunun nüvesini kurdu. Azak Kalesi al›n›rken yeni usul talim gören askerlerin baflar›lar› görülmüfltü.

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

140

Petro’nun Vergi Reformu, 1705’te ç›kar›lan yeni kanuna göre köle bafl›na 74 kopik (kurufl), devlet topraklar›nda çal›flan her köylüden 114 kopik (bu köylülerin a¤alara karfl› herhangi bir yükümlülükleri yoktu), posad halk›ndan adam bafl›na 140 kopik vergi tahsil edilmeye baflland›. Bu durum 1897’ye kadar devam etti. Ayn› y›lda ç›kan bir baflka kanun 20 evin bir asker besleme mecburiyetini getirdi. Yani her bin kifli üç asker besliyordu.

Rusya Tarihi

Ruslar Azak Denizi’ne ayak bas›nca “Azak Donanmas›” ad›yla ilk Rus harp filosunu infla ettiler. Azak Denizi sahilinde Tagarog Liman› Rus donanmas›n›n üssü oldu. 1703’te Fin körfezinde de donanma inflas› baflland›. O s›rada Rus Balt›k donanmas› 48 büyük savafl gemisi ve 787 ufak kürekle çekilen gemiden kurulu idi. I. Petro’nun öldü¤ü y›lda (1725) Rusya ‹mparatorlu¤unun 210 bin silah alt›ndaki askerle 110 bin yedekten (Kozaklar, yabanc›lar vb.) oluflan büyük bir ordusu mevcuttu. Bunun d›fl›nda 24 bin bahriyeli askeri bulunuyordu. O devre göre Rusya’n›n asker say›s› baflka Avrupa devletlerininkinden üç misli fazlayd› (Rusya nüfusu 12-13 milyon). Tabii bu kadar büyük bir orduyu beslemek maddi yönden büyük külfetlere sebep oluyordu. Petro vergi reformu yapt›. Fakat askere alma usulü II. Aleksandr (1855-1881) devrine kadar devam etti. 1874’te ç›kar›lan bir kanunla 21 yafl›na gelenlere askerlik hizmeti mecburiyeti konuldu. Hükümet her y›l askere al›nacaklar›n say›s›n› tespit eder ve 21 yafl›ndakiler aras›nda kura çekilerek istenilen say›da asker hizmete ça¤r›l›rd›. Askerlik süresi de 15 y›ld›; bunun 6 y›l› orduda muvazzaf, 9 y›l› ihtiyarî hizmet süresini teflkil ediyordu.

Polis’in Yap›s› Rusya ‹mparatorlu¤u her devirde asker beslemeyi tercih etmifl, fakat merkezi politikay› yürütecek sivil memur teflkilat›na önem vermemiflti. XIX. Yüzy›l›n ortalar›nda her 10 bin kifliye ancak 11-12 devlet memuru isabet ediyordu. Memurlar aras›nda s›n›f ayr›mlar› oldu¤u gibi, taflradaki memurlar›n merkeze gelme flans› yok denecek kadar azd›. Memurlar iyi maafl almad›klar› için rüflvet yolu daima aç›kt›. 1826’da Çar Nikola (1825-1855) ayaklanmalarda ceza flekillerini tespit ettirmek için gizli bir “suçlar komisyonu” kurdurdu. Henüz o devirde ceza hukuku gelifltirilmemiflti; ancak 1845’te ceza kanunu ilan edildi. 1823-1861 y›llar› aras›nda 290 bin kifli Sibirya’ya, bunlar›n 44 bini de çal›flma kamplar›na sürgüne yolland›lar. Sürgünlerin % 10’unu politik suçlar teflkil ediyordu. 1880 y›l›nda ‹çiflleri Bakanl›¤›’na ba¤l› Devlet Polis Dairesi kuruldu. Polis teflkilat›n›n çeflitli bölümleri (gizli servis, siyasi k›s›m, karfl› casusluk k›sm› vb.) olup, birkaç jandarma birli¤i de polise hizmet ediyordu. Bunlar›n yerleflme merkezleri St. Petersburg, Moskova ve Varflova idi. 1833’te Rusya’da polisin say›s› 100 bini aflm›flt›. 1898’de terör olaylar› art›nca polis teflkilat›nda Özel K›s›m (Osobiy Otdel) teflkil edildi. Bu bölüm yurt içi ve d›fl› gizli ihtilalcileri gözetliyordu. 14 A¤ustos 1881’de Hükümet Koruma K›sm› (Ohranniye Otdelenia) resmilefltirildi. Bundan sonra “Ohranka” diye ün kazanan bu polis teflkilat›n›n bilhassa Paris’te güçlü bir casusluk flebekesi vard›. Resmi rakamlara göre 1880’de bütün Rusya’da ancak 1.200 siyasi suçlu mevcut olup, bunun 230’u Sibirya’ya sürülmüfl, 60’› da a¤›r flartl› çal›flma kamp›na yollanm›flt›. (1863 ayaklanmas›na kat›lan 4 bin Leh suçlu bu rakama dâhil de¤ildir). 1901’de siyasi suçlular›n say›s› 4.113’e yükseldi ve bunlar›n 180’i çal›flma kamp›na yollanm›flt›. Polisin güçlü olmas›na ra¤men Rusya ‹mparatorlu¤u’nu bir polis devleti saymak do¤ru olmaz.

Ruhani S›n›f (Kilise) H›ristiyanl›k (Ortodoksluk) resmen ilk defa Kiyev Knezi I. Vladimir (978-1015) taraf›ndan 988’de kabul edildi. Ruslar ‹dil boyundaki Türklerden (‹dil-Kama Bulgarlar›) takriben 70 y›l sonra resmi bir dine sahip oluyorlard›. H›ristiyanl›¤›n devlet dini olarak kabul edilmesi Rusya tarihinde yeni bir devrin bafllang›c›d›r. Kiyev Rusya’s› Ortodokslu¤u seçmekle Bizans medeniyeti çevresine girmifl oldu (Ortodokslar›n merkezi ‹stanbul idi). Vladimir Hristiyanl›¤› kabul edince Rus kilisesi ‹stanbul patri¤ine tabi bir “metropolitlik” say›ld›. Kilise teflkilat› bir hiyerarfliye dayand›¤›n-

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

141

dan, bunun Rus devlet sistemine de tesiri kaç›n›lmazd›. Kiyev flehri Rusya’n›n yaln›z siyasi de¤il, ayn› zamanda dini merkezi haline geldi. Birçok dini bölge ve piskoposluklar meydana getirildi; piskoposluklar küçük cemaatlere bölündü. En küçük mahalle, kilise teflkilat› vas›tas›yla piskoposa, piskoposlar da Kiyev’deki metropolite ba¤land›klar›ndan, Kiyev metropoliti Rusya’n›n yüksek ruhani baflkan› oldu. Manast›rlar (kefliflhaneler) kurulmaya baflland›. Vladimir’in Hristiyanl›¤› kabulünden 120 y›l kadar önce Bizansl› papaz Kiril taraf›ndan Balkan Slavlar› için haz›rlanan bir alfabe Rusya’ya girdi; ayn› zamanda Balkanlardaki (Bulgar Slavcas›) din kitaplar› da benimsendi. Bu suretle Ruslar hem alfabelerini, hem dinlerini haz›r olarak d›flardan alm›fl oldular. Kilise Slavcas› XVIII. Yüzy›la kadar Ruslar›n din ve edebiyat dili idi. Ayr›ca manast›rlarda kaleme al›nan vakayinameler (letopis) Rus tarih yaz›c›l›¤› için önemli vesikalar oldu. Esasen Rusya’da okur-yazar tabakas› bilhassa ruhaniler ve rahiplerden ibaretti. Moskova Knezli¤i kuvvetlendikçe, Moskova flehrini merkez kabul eden metropolitli¤in mevkii de yükseldi. Metropolitler, knezin en yak›n adamlar› olup, devlet ifllerine de bakarlard›. 1550’de Rusya’da 200 kadar manast›r vard›. Manast›rlara ait topraklarda köleler çal›flt›r›l›yordu. XVII. Yüzy›lda patrikli¤in 35 bin kölesi mevcuttu.

Ortodoksluk, Yunancadaki “orthos” (do¤ru) ve “doksa” (inanç) sözlerinden meydana gelmifltir. M.S. 36’da ‹sa’n›n havarisi Andreas taraf›ndan kuruldu¤u söylenirç Ekümenik (dünya) patrikhanenin merkezi Fener (‹stanbul)’dir. Hristiyanl›k âlemindeki üç büyük mezhepten biridir. 1054’te Roma’dan ayr›lm›flt›r. Zamanla cemaatler aras›nda bafl gösteren dini anlaflmazl›klar Do¤u Ortodoks Kilisesi’nde de bölünmelere yol açm›flt›r. ‹stanbul Ortodoks Kilisesi de, Rum Ortodoks; Ermeni Ortodoks; Süryani Ortodoks olmak üzere bafll›ca üç kola ayr›lm›flt›r. Rumlar ‹stanbul’u; Ermeniler, Erivan’›; Süryaniler de Mardin’i merkez edinmifllerdir. Rus Ortodoks kilisesi 1917’den sonra patriklik olmufl, o da Fener patrikhanesinden ayr›lm›flt›r. Slavlar›n büyük ço¤unlu¤u Ortodoks mezhebine mensuptur.

Resim 5.1 Kazan Hanl›¤›n›n y›k›lmas› flerefine Moskova’da (15541561) infla ettirilen Pokrovski (Kutsanm›fl Aziz Vasili) Katedrali Kaynak: Prof. Dr. Nadir Devlet foto¤raf arflivi (2005-Moskova).

Çar Mihayloviç (1645-1676) zaman›nda Rus kilisesinde ›slahat yapmak istenmesi dini ayr›l›k do¤urdu. Novgorod metropoliti Nikon 1652’de patrik olunca, kilisenin devlet idaresindeki nüfuzu artt›. Çar, Nikon’a teveccühünü göstermek için “Büyük Efendi (Veliki Gosudar)” unvan›n› verdi. Patrik Nikon din kitaplar›nda ve ayinlerde düzeltmeler yapt›; bunlar ‹stanbul patri¤i taraf›ndan da tasvip edildi (1655). Fakat halk bu yeniliklerden memnun de¤ildi. Çar 1666’da bütün ruhanileri Moskova’ya ça¤›rarak, yenilikleri kabul etmeyenleri cezaland›rma karar›n› ç›kartt›. Karfl› olanlardan ço¤u takibata u¤rad›. Böylece Rusya’da çeflitli mezhepler, bafll›ca “gelenekçi”ler (staroobritsi) ile resmi kiliseye ba¤l› (raskolniki) olan iki gurup meydana geldi. Bilim adamlar› 1860’larda “gelenekçi”lerin say›s›n› 9-10 milyon, 1880’lerde 1215 milyon ve 1917’de ise 25 milyon olarak vermektedirler. Resmi kilise devletin yan›nda Rusya ‹mparatorlu¤u’na büyük hizmetler görmüfl, bilhassa ele geçirilen Türk ülkelerinde Hristiyanl›k propagandas› misyonerlik faaliyetlerini yürütmüfltür.

142

Germogen (1530 - 1612). 1606’tan itibaren Moskova ve Bütün Rusya’n›n patri¤i oldu. 1601-1603 y›llar›nda ç›kan k›tl›k ve açl›¤› durdurmak için onun düzenledi¤i ayaklanma tahtta de¤iflikli¤i sa¤lad›.1913 y›l›nda Rus Ortodoks Kilisesi onu aziz ilan etti. 1589’da 1552’de iflgal edilen Kazan’a metropolit tayin edilmifl ve bir hayli Müslüman› zorla vaftiz ettirmiflti.

Yenikey(ev): Çarl›k Rusya’s›nda oldu¤u gibi eski Sovyetler Birli¤i’nde de Türk as›ll›lara ait soyadlar›n sonuna, ses uyumuna göre, -ev, -ov, -yev, -(i)n, -ski vb. ekler getirilmekte; Türk as›ll›lar›n soyadlar›na dahi Rusçan›n özelli¤i verilmekte, konuya yabanc› olanlar genel olarak, bahsedilen flahs›n Rus as›ll› oldu¤u kanaatine vararak yan›lmaktad›rlar. Bu kar›fl›kl›¤a mani olmak ve soyadlar›n resmi fleklini bozmadan, o ad›n bir Türk as›ll›ya ait oldu¤unu belirtmek için bu gibi Rusça ekleri parantez içine almay› do¤ru bulduk.

Rusya Tarihi

I. Petro ile kilise önemini kaybetmeye bafllad›. Çünkü Petro’nun reformlar› ile kilise devletin itaatkâr bir unsuru haline getirilmiflti. XVIII. Yüzy›lda Çar Pavel’in saltanat› esnas›nda devletin kiliseye karfl› olan tutumunda bir de¤ifliklik oldu. Pavel kilisenin manevi önemini onaylarken, ayn› zamanda kendisine ba¤l› bir kurum olarak görüyordu. 1797’de “Çar, kilisenin bafl›d›r” sözünü söyleyen de o idi. Bu formül I Nikolay zaman›nda çar›n en genifl anlamda kilisenin ç›karlar›n›n hamisi oldu¤u fleklinde yorumlanabilecek tarzda, anayasan›n bir maddesinin bendi olarak Rusya ‹mparatorlu¤u kanunnamesine girmifltir. Ayn› yüzy›lda II. Katerina kilisenin maddi haklar›n› s›n›rlad›, tüm arazilerini kamulaflt›rd›. Ayn› dönemde çok say›da manast›r kapat›ld›. II. Katerina’n›n bu nevi tedbirler almas›nda Orta ‹dil(Volga) boyunda patlak veren isyan›n da önemli rolü oldu¤u aflikârd›r. Ruslar, Kazan Hanl›¤›n› 1552’de ele geçirdikten sonra hakimiyetlerini tam manas›yla yerlefltirmek için çeflitli tedbirler almaya bafllad›lar. Bunlardan biri Tatarlar› din de¤ifltirmeye teflvik veya zorlama fleklinde oldu. Ortodokslu¤u kabul eden Tatarlar Ruslarla eflit haklara sahip oluyorlar ve tan›nm›fl Tatarlara Rus asilzadeleri çevresine girme, idareci durumundaki Ruslarla evlenme hakk› veriliyor, böylece Tatarlar, idareci mevkilere geçme imkan›n›n sahip oluyorlard›. Tatar soylular›n›n Hristiyan dinine geçmeleri Ruslar taraf›ndan Hristiyanl›¤›n ‹slam’a galebesi olarak telakki ediliyordu. XVI. Yüzy›l›n son çeyre¤inde Metropolit Germogen’in bildirdi¤ine göre yeni Hristiyanl›¤a geçmifl olanlar, bu dini kabul etmeyen Türk boyu Çuvafl, Fin boylar› Çirmifl (Çeremifl veya Mari) ve Vot (Votiak veya Udmurt)’larla birlikte yafl›yorlar; onlarla (kâfirlerle) birlikte yiyip içiyorlard›. Hristiyanl›¤a geçmifl olanlar kiliselere gitmiyorlar, haç tafl›m›yorlar ve evlerine ikon ve kutsal flekiller koymuyorlar; do¤umda papaz ça¤›rm›yorlar, çocuklar›n› vaftiz ettirmiyorlar ve ölülerini Tatar mezarlar›na gömüyorlard›. Bu rapora dayanarak hükümet bütün yeni Hristiyanlar›n yeniden tespit edilerek, (Müslüman) Tatar halk›ndan ayr›lmalar›n› emretti. Hükümetin kararlar›na karfl› gelenler ise “hapsedilecek, dövülecek, boyunduruk alt›na al›nacak ve zincire vurulacakt›. Tabiat›yla bu tedbirler etkisiz kalmad›; çaresizlik ve bask›lar neticesinde birçok kimse Hristiyanl›¤› kabul etti. Fakat yine de Müslümanl›¤a sad›k kalanlar›n say›s› hayli yüksekti. Mesela 1763 y›l›nda Kazan’da 110.264 kifli içinde ancak 13.615 Tatar Hristiyanl›¤a geçmiflti. 1796 y›l›nda ise durumda fazla bir de¤ifliklik olmam›flt›. Müslüman Tatarlar say›ca artm›fl, fakat Hristiyanl›¤a geçmifl olan Tatarlar›n say›s› ayn› kalm›flt›. Tatarlara karfl› bask› her devirde türlü bahanelerle a¤›rlaflt›r›l›yordu. 1756’da Kazan eyaletinde 536 camiden 418’i Ruslar taraf›ndan y›k›lm›fl ve yeniden cami inflas› yasaklanm›flt›. Ayn› flekilde Tobolsk eyaletinde (Sibirya) 113 camiden 98’i kalm›flt›. Ast›rahan’da 40 camiden ancak 11’i ibadete elveriflli idi. Bunun d›fl›nda Hristiyanlaflt›rma faaliyetine h›z verilmiflti. 1763’te Kazan eyaletindeki Tatarlardan 13.615, 1796’da 27.310 kifli Hristiyan dinine döndürülmüfltü. Buna ra¤men ayn› eyalette 1796 y›l›nda 184.034 Müslüman mevcuttu. Tatarlara yap›lan bask›lar tüccar ve köylülere de ayr› ayr› biçimde uygulanm›flt›. 1762’de yaln›z Kazan flehrinde say›lar› ancak 24 olan Tatar tüccarlar›n›n faaliyet göstermeleri yasakland›. Ancak II. Katerina’n›n reformlar› Tatarlar›n biraz nefes almalar›na yol açt›. 1767’de II. Katerina taraf›ndan kurdurulan “Yeni Kanunlar Layihas› Tertip Komisyonu”na Kazan, Penza ve Bat› Sibirya Türklerinden 24 temsilci kat›lm›flt›. Mirza Yenikey(ev)’in komisyona sundu¤u “Kazan Vilayeti Müslümanlar›n›n Durumu” hakk›ndaki rapor münasebeti ile Müslümanlar›n a¤›r durumlar› ve maruz kald›klar› haks›zl›klar iyice su yüzüne ç›kt›. Zaten o s›ralarda Tatarlara baz› kanuni haklar›n tan›nmas› mecburiyeti has›l olmufltu.

143

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

Pugaçev ‹syan› zaman›nda (1773-1774) Tatarlar›n ve Baflkurtlar›n oynad›klar› rol meydanda oldu¤undan, hiç olmazsa hükümete sad›k kalan zümreleri-mirzalar› memnun etmek gerekiyordu. Ayn› zamanda Ruslar›n, tüccar olarak kendilerini göstermeye bafllayan Tatarlardan, Kazak ve K›rg›zlarla ticari münasebetlerinde faydalanmak ihtiyac› da, onlara dini yönden daha hoflgörülü davran›lmas›n› icap ettiriyordu. Petersburg’ta Rus hükümeti çevresinde “Kazak ve K›rg›zlar aras›nda ‹slamiyet’in güçlendirilerek Rus idaresini takviye etmek” görüflü kuvvet bulmufltu. Yani Rus hükümetine sad›k “Tatar mollalar›” vas›tas›yla Kazak ve K›rg›zlara tesir etmek imkanlar› araflt›r›lmakta idi. 1782’de flehrin idari iflleri ile sorumlu olan Rus flehir meclisi yan›nda bir de Tatar (flehir) meclisinin kurulmas›na müsaade edildi. 22 fiubat 1784’te “mirza” Müslümanlara Rus asillerine verilmifl olan haklar verildi. Di¤er yandan Ortodoks Kilisesi 200 y›l devam eden Müslümanlar› karfl› politikas›n› da bütün gücü ile desteklemiflti. Bu politikan›n bir aya¤›n› da zorla Hristiyanlaflt›rma teflkil ediyordu. Ortodoks Kilisesi bu metotlar›n› XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar sürdürme gücünü buldu. Mesela Çar’›n 4 Temmuz 1885 tarihli ve 7321 say›l› ferman› Spass’tan Mamad›fl’a sürülen Tatarlar hakk›nda idi. Fermanda flu hususlar belirtilmekte idi: “... Kazan Ruhani Sinod’u din adam› yollayarak, onlar›n Hristiyanl›¤› muhafaza etmelerini sa¤lamal›d›r. Karfl› koyanlar›n çocuklar› ellerinden al›narak zorla vaftiz edilmelidir. Kanunlar külliyesinin XIV. cildi ve 49 ile 54. maddelerine göre ebeveynleri Hristiyanl›¤› kabul edene kadar çocuklar kilisede muhafaza edilmelidir. Gene ayn› cildin 191. maddesine göre, Hristiyanl›¤› reddedenlerin mal-mülkleri piskoposluk taraf›ndan müsadere edilmeli ve Ortodokslu¤u kabul edene kadar iade edilmemelidir. Bu gibi Tatarlar aras›nda evlilik meydana gelirse, vaftiz edilmifl olan kad›nlar›n kilise merasimi ile evlenmeleri sa¤lanmal›, evlili¤i yapan kad›n vaftiz edilmemiflse onun da Hristiyanl›¤› kabul etme flart› konulmal›d›r. Aksi takdirde bu gibiler esas köylerine geri yollanmal› ve yerli makamlar›n güçlü gözetimi alt›nda b›rak›lmal›d›r.” Rus makamlar›n›n bu gibi tedbirler almalar›nda bilhassa Tatarlar›n Hristiyanlaflt›rmaya karfl› koymalar›n›n rolü büyüktü. 1796 y›l›nda yap›lan ilk nüfus say›m›na göre, Kazan guberniyas›nda 103.050 erkek ve 108.290 difli Tatar say›l›yordu; bütün u¤rafllara ra¤men bunlar›n ancak 13.384 erkek ile 13.922 kad›n vaftiz edilebilmiflti. ‹flte bu siyasi ve ekonomik düflüncelerle II. Katerina taraf›ndan Rusya Müslümanlar› için bir “Orenburg Müslümanlar› Ruhani Meclisi (Orenburgskoye Mogametanskoye Duhovnoye Sobraniye)” teflkiline karar verilmiflti. 1789’da Ufa flehrinde “Orenburg Ruhani Meclisi” böylece kurulmufl oldu. Neden Ufa de¤il de Orenburg ad›n›n kullan›ld›¤›na gelince, Orenburg eyaletinin mevcudiyeti ile bunu aç›klayabiliriz. Böylece ‹slam dini Çarl›k taraf›ndan ülkenin resmi bir dini olarak kabul edilmifl oldu. Çarl›k, Ufa Müftülü¤ü’nden sonra benzer üç müftülü¤ü Taflkent, Bakü ve Akmescit’te de kurdurdu. Ufa Müftülü¤ü’nün kurulmas› ayn› zamanda Müslümanlara yay›n yapma imkan› da vermiflti. SIRA S‹ZDE Rusya Müslümanlar›n›n dinleri resmen ne flekilde ve ne zaman tan›nd›?

‹ktisadi Durum

Pugaçev, Yemelyan ‹vanoviç (?-1775): ‹dil-Ural bölgesindeki Kozaklar› (Rus muhaf›z birlikleri) ve baflka kabileleri Rus hükümetine karfl› ayakland›rd›. Kazan’› iflgal etti. Hükümet kuvvetlerine yenildi ve idam edildi. Bu isyana bir hayli Tatar ve Baflkurt da kat›lm›flt›.Bunlar aras›nda en meflhuru bugün Baflkurtlar›n milli kahraman› konumuna gelen Salavat Yulay(ev)’tir. Mirza (Murza)., Farsçadan gelmektedir. Soyluluk unvan›, Alt›n Orda Hanlar› neslinden gelenlere Çarl›k bu unvanlar›n› sürdürme hakk› vermiflti.

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ticaret S O R idi. U Tar›ma elXIII-XV. Yüzy›lda Rusya ekonomisi sönük bir manzara arz etmekte veriflli arazinin bir k›sm› knez ve boyarlara aitti. Halk›n esas meflguliyeti olan bal ve balmumu en çok sat›lan mallard›. Arkas›ndan k›ymetli samur,D ‹tilki, K K A Tsincap kürk-

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

144

Rusya Tarihi

leri, içya¤›, deri, tuz, keten, bal›k difli ve kereste mamulat› gelmekte idi. Rusya’da 250 y›l kadar süren (1236-1480) Mo¤ol-Türk (Tatar) hakimiyetinin iktisadi ve mali sahada derin tesirleri görülmektedir. Rusya’da ilk defa olarak o zaman “vergi” ve “para” sistemi düzene konulmufltu. Bunun izleri zaman›m›za kadar gelmifltir. Rusça’daki “tamojnya (gümrük)”, “damga” ve paran›n karfl›l›¤› “dengi” Mo¤olcada (Türkçede) “tenke” sözleri bunu gösterir. Posta teflkilat›n›n da o devirde gelifltirildi¤i Rusçadaki “yamflçik” (yam’c›, arabac›)’den anlafl›l›yor. Ticaret eflyas› manas›ndaki “tovar” kelimesi de Türkçedeki “davar”dan al›nm›flt›r. “‹¤difl” manas›na gelen “alafla at” Rusçaya umumiyetle “at” anlam›nda olmak üzere “loflad” diye girmifltir. Rusçada bugün de kullan›lan sunduk (sand›k), torba (çanta), karman (cep), fltani (iç donu, pantolon), kaftan, baflmak (ayakkab›), pay gibi kelimeler Rus hayat›nda Türk tesirinin birer belgesidir.

Nüfus

1897 Nüfus Say›m›, R. A. Lewis-R. H. Rowland-R. S.(1976) Clem, Nationality and Population in Russia and USSR. An Evolution of Census Data. 1879-1970, New York s. 456.

Baflta gelen Rus flehirleri Novgorod ile Pskov’tu. Novgorod çok zengindi; 1478’de tahrip edilince Moskova flehri büyüdü. 1520’de Moskova’n›n nüfusu 100 bini geçmekte idi. 1897 nüfus say›m›na göre Rusya ‹mparatorlu¤u’nun 125 milyon nüfusunun ancak % 9.1’i flehirlerde yafl›yordu. Fakat tar›m geliflmemiflti, ulafl›m yollar›n›n yetersizli¤i neticesinde çiftlikler kendi kendileriyle yetinmek zorunda kalm›fllard›. Ayr›ca çok fakir olan köylüler zengin toprak sahiplerine ba¤l› bulunuyorlard›. Tar›m bölgelerinin verimsizli¤i köylüleri yeni topraklara itti. Rus köylülerinin Bat› Sibirya ve Kuzey Kazakistan’a göç ettirilmeleri XIX. Yüzy›l›n sonu ve XX. Yüzy›l›n bafl›nda bafllad›. Bu devirde ad› geçen bölgelere 6,5 milyon köylünün geldi¤i tahmin edilmektedir. Trans-Sibirya (Do¤u Çin) demiryolunun inflas› (1897-1902) ve hükümetin yeni bölgelere yerleflme hakk›ndaki kararnamesi (1899) yeni göçlere yol açt›. 1897 genel nüfus say›m›: Millet

‹mp. %

fiehirleflme %

Toplam Nüfus

Rus

44.4

13.0

55.513.302

Ukraynal›

19.4

4.7

24.274.727

Belorus

4.5

2.2

5.676.047

Tatar

1.9

8.9

2.320.748

Müslüman

12.1

5.0

15.118.442

Yahudi

3.5

24.0

4.308.460

Avrupal›

3.9

12.3

4.856.213

Fin

2.3

1.7

2.879.210

Litvanyal›

1.2

2.3

1.609.887

1.0

4.1

1.303.464

100.0

9.1

125.042.841

Moldovyal› Toplam

(Ortalama)

Genifl bilgi için bk. Tsentraln›y statiçeskii komitet ministerstva vnutrennih del, pervaya vseobflçaya perepis’ naseleniya Rossiskoy ‹mperii, 1897 g. (‹çiflleri Bakanl›¤› Merkezi ‹statistik Komisyonu’nun Haz›rlad›¤› Rusya ‹mparatorlu¤u’ndaki ‹lk Genel Nüfus Say›m›, y›l 1879), (St. Petersburg 1897). Rusya’n›n kapitalizmi tercih etmesi ekonominin h›zla geliflmesine neden oldu.1850 ile 1900 y›llar› aras›nda ülke nüfusu ikiye katlanm›flt›. XX. Yüzy›l›n ilk 15

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

y›l›na nüfus %30 civar›nda artt›. 1914 y›l›nda, Finlandiya hariç, Rus ‹mparatorlu¤unun toplam nüfusu 170 milyona ulaflm›flt›. 1851’de kentli nüfus 3,5 milyona biraz yaklaflm›flken, 1987’de 16,5 milyona, 1914’te ise 25 milyona ulaflt›. Bu dahi kentli nüfusun ancak % 15’ini teflkil ediyordu. Di¤er bir ifade ile Rusya halk›n›n % 85’i veya 145 milyonunu k›rsal kesimde yaflayanlar teflkil ediyordu. Böylece Rusya bir köylü ülkesi görünümündeydi.

Endüstri Rusya, endüstri mallar›na olan ihtiyac› yabanc› ülkelerden yapt›¤› ithalatla karfl›l›yordu. ‹lk defa askeri ihtiyac› karfl›lamak üzere, yukar›da gördü¤ümüz gibi Avrupal›lar›n yard›m› ile maden arama ve silah fabrikalar› kurma ifline giriflildi. Sanayii, Bat› Avrupa’n›n rekabetinden korumak maksad›yla k›ymetli madenlerin Rusya’dan ihrac› yasakland›. Devlet ve flah›slar taraf›ndan iflletilen imalathanelerde köylüleri iflçi olarak çal›flt›rmak için kanunlar ç›kar›ld›. I. Petro’nun son devirlerinde Rusya’da 200 kadar fabrika ve imalathane aç›lm›fl bulunuyordu. Urallarda kurulan demir iflletmelerinde Rusya’n›n ihtiyac›ndan baflka, ihracat için de demir haz›rlan›yordu. XVII. Yüzy›lda Ural’daki üretim Rusya’n›n demir üreten ülkeler aras›nda dünyada birinci yeri almas›n› sa¤lam›flt›. Yabanc› gemileri St. Petersburg liman›na celp için buraya getirilen ticaret eflyas›n› daha az gümrü¤e tabi tutan I. Petro, St. Petersburg’u iç eyaletlere ba¤lamak için bir kanal açt›rd› ve eski “mir” (cemaat) sistemi yerine “kafa vergisi” usulünü koydu. Böylece daha fazla vergi toplad›. XVIII. Yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Ural’daki Yekaterinaburg (Sovyet döneminde Sverdlovsk) ve Nijni Talin demir ve çelik üretiminin merkezleriydi. XIX. Yüzy›l ortalar›nda endüstri bilhassa iki bölgede ileri idi. (St. Petersburg civar›nda ve kuzeybat›da). Tekstil endüstrisi ‹vanova, Kostroma ve Vladimir’de geliflmiflti (bilhassa pamuklu ve keten dokuma). Dokuma ayr›ca köylerdeki tezgahlarda da yap›l›yordu. XIX. Yüzy›l›n sonlar›na do¤ru a¤›r endüstri Ural’dan baflka bölgelere kayd›. 1880-1890’larda demire ihtiyac›n artmas› ve yabanc› kapital yat›r›mlar› sayesinde Do¤u Ukrayna’da (Donetsk-Dnyepr Havzas›) bilhassa Kirov Rog’da demir istihsaline baflland›. Donetsk’te kömür istihsal ediliyordu. 1913’te Rusya pik demirinin % 67’si Donetsk-Dnyepr Havzas›’nda üretilmekte idi. I. Nikola (1825-1855) zaman›nda yeni yollar›n yap›lmas› sonucunda Rusya’n›n iç ticareti geliflti. Volga üzerinde buharla iflleyen vapur seferlerinin de büyük katk›s› oldu. 1873’te Petersburg ile Moskova aras›nda ilk demiryolu seferi bafllad›. Daha sonra Varflova ile Krakov aras›nda da demiryolu ba¤lant›s› sa¤land›. 1829’da Petersburg’da ilk yüksek mühendis okulu aç›lm›flt›. Tula askeri fabrikas›ndan baflka birçok top, tüfek ve di¤er silah fabrikalar› da kurulmufltu. Endüstrileflmek için köylüyü topraktan koparmak laz›md›. Bu ise 1870’lerde bafllad› ve 1885-1906’da iyice geliflti. fiehirlerde iflçilerin say›s› artt›. 1865’te 1425 fabrika ve imalathanede 392.718 iflçi çal›flm›fl ve 296 milyon ruble de¤erinde imalat yapm›flt›. 1880 y›l›nda ise fabrika ve imalathanelerin say›s› 16.564’e yükselmiflti. Buralarda 616.925 iflçi çal›flmakta idi. Buna ra¤men 1914’te hala, Rusya ‹mparatorlu¤u’nun 170 milyon olan nüfusunun ancak 3 milyonunu iflçiler teflkil ediyordu. Rusya ‹mparatorlu¤u’nda Ruslar az›nl›kta olmalar›na ra¤men (genel nüfusun % 57’sini [Ukraynal› ve Beloruslar dahil] “gayr-i Rus” milletler teflkil ediyordu) hakim milleti temsil ediyorlard›. Rus dili e¤itimde, endüstride, siyasette ve orduda kullan›l›yordu. Türklere medeni veya siyasi haklar tan›nmam›fl; onlara belli bafll› devlet memuriyetleri kapal› tutulmufl; ekonomik sahada da birtak›m engeller konulmufltu. Tatarlara ticaret flirketleri kurmakta zorluklar ç›kar›l›yor, Türkistan ve Bozk›r

145

146

Rusya Tarihi

eyaletlerinde emlak sahibi olmalar› yasaklan›yordu. Az›nl›klar aras›nda bilhassa Yahudiler, Ermeniler, Gürcüler, Letonyal›lar ve Estonyal›lar Rusya ‹mparatorlu¤u’ndaki geliflmeye kat›lm›fllard›.

Üretim Dolay›s›yla da ziraat Rus ekonomisinin temel meflgalesi durumundayd›. 1913 y›l›nda Rusya’daki tah›l üretimi 92 milyon tona ulaflm›flt›. Türkiye’de 2010 tarihinde bu rakam 32 milyon ton idi. Ancak kurakl›k nedeniyle 1891 ile 1906’da k›tl›k olmufltu. En büyük k›tl›k ise 1921-1922 y›llar›ndan yani ülke Sovyet yönetiminde iken gerçekleflti. Di¤er ifade ile Rusya’da köylü refah içinde yaflam›yordu. SIRA S‹ZDE

5

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Rusya’n›n nüfusu ne kadard› ve kentli ile köylü nüfus oran› neydi? SIRA S‹ZDE Sanayi alan›nda geliflme ise XIX. Yüzy›l›n ortalar›nda bafllad›. Birinci Dünya SaD Ü fi Ü N E L ‹ M vafl›’na kadar Rusya pamuk üretiminde dünyada dördüncü s›radayd›. Dolay›s›yla ülkede tekstil alan›nda büyük geliflmeler olmufl, 1911 y›l›na gelindi¤inde pamuk S O Rüreten U ipli¤i ve kumafl fabrikalar çok say›da artm›fl, tezgahlar›n say›s› 220 bine ç›km›flt›. Pamuk bafll›ca Orta Asya’da üretilirdi. Sovyetler Birli¤i döneminde de Özbekistan ile Türkmenistan pamuk üretiminde ilk s›ralar› ald›lar. D‹KKAT Metalürji alan›nda da bu nevi baflar›lar görüldü. 1900 y›l›nda 1,5 milyon ton pik demiri üretilirken, bu miktar 1914’te 3,5 milyon tona ç›km›flt›. Rusya’da kullan›lan SIRA S‹ZDE tafl kömürünün %85 ülke içinde üretilirdi. Bu bilhassa Ukrayna’n›n Donets bölgesinden elde edilirdi. Rusya’n›n önemli üretimlerinden birini ise petrol teflkil ederdi. Bilhassa Bakü’de 1860 y›l›na bafllayan üretim baflta y›lda 160 bin ton iken, 1913’de AMAÇLARIMIZ bu 9 milyon tona ulaflm›flt›. Azerbaycan 1860’dan ikinci ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤› 1991 y›l›na kadar, yani 131 y›l baflta Çarl›k Rusyas› daha sonra Sovyetler Birli¤i menfaatleri içinK sömürtmek durumunda kalm›flt›. Rusya’n›n g›da sektöründeki bafll›ca ‹ T A P üretimi fleker, alkol ve un idi. Ayr›ca Ormanlardan da gelir elde ediliyordu. Devletin kalk›nmaya katk›s› müteflebbislere verdi¤i destek, demiryollar› inflas› fleklinde kendini Demiryollar› sayesinde Rus tüccarlar›, mallar›n› daT E L E V ‹ Z gösteriyordu. YON ha kolay ve daha h›zl› bir yerden baflka yere götürme imkan›na kavuflmufllard›. 1850’lerde Rusya’da demir yollar› 400 km. civar›nda iken, bu 1912’de 25 bin km.’ye ç›km›flt›. Rusya’da sanayi kurulufllar›n›n ve atölyelerin neredeyse 1/4’ü yabanc› yaT E R N E T Frans›z, Belçikal›, Alman, ‹sveçli ve Amerikal›- sermayeleri ile t›r›mc›lar›n-‹ N‹ngiliz, kurulmufltu. Devletin müteflebbislerin sosyal kökenine bakmadan herkese eflit mesafede durarak kapitalist bir siyaset uygulad›¤› anlafl›l›yor. 1900’da Moskova’n›n en büyük 50 sanayi ve ticari iflletmesinin sahiplerinin 29’u köylü, 8’i küçük esnaf, 5’i soylu ve 5’i yabanc› kökenli idi. Ancak devlet gene de güvenilmez yabanc›lar olan Müslüman tüccarlara k›s›tlamalar getirmekten kendini al› koyam›yordu. XVIII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Rus hakimiyet sahas› Kazak topraklar›n›n s›n›rlar›na dayand›ktan sonra Kazan Tatarlar› ile Miflerlerin bir k›sm› Orenburg bölgesine göçtüler. Özellikle Kazaklarla ticaret yapanlar buraya memnuniyetle yerlefliyorlard›. Hükümet bu göçü teflvik ediyor; hatta Tatar tüccarlar›n› oraya gitmeye zorluyordu. Mesela, Orenburg flehri kurulduktan sonra, hükümet 200 zengin Tatar ailesinin yeni flehrin yan›ndaki Kargal› ve Seyid(ov) kasabas›na yerlefltirilmesini emretmiflti. Eski durumlar› sars›lan birçok Kazanl› zengin yeniden, Orta Asya dahil, ülke d›fl›nda ticari faaliyete giriflmifl; köylülerin ürünlerini sat›n alarak -özellikle yerli hammaddeleri ifllemek üzere- Tatar köylerinde çeflitli tesisler kurmaya bafllam›flt›. Bu suretle Afla¤› Kama’da (Atniya, Menger, Alat›, Kardüven, Züri, Tünter,

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Mifler, Bugün Ural’›n güneyinde, Rusya Avrupa’s›n›n Penza ve Mordovya bölgelerinde yaflayan nüfuslar› hakk›nda kesin bilgi olmamakla birlikte 100 ile 500 bin aras›nda bir Tatar boyudur. Bir haylisinin kendisine has a¤z› olup, bu dilde O¤uz unsurlar›na rastlan›r. Tatar dilinin bat› a¤z›n› kullan›rlar. Mifler (Meflçera) ve Mifler-kifli (Meflçerskiye Lyudi) ad›n›n XV-XVI. Yüzy›llarda kullan›lmaya bafllad›¤› tahmin edilmektedir.

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

147

Sosna, Ura, Saba, Maskar gibi kasabalarda) Tatarlar ile Miflerlerin yerlefltikleri di¤er bölgelerde oldukça büyük ekonomik merkezler do¤uyordu. 1821’de Yumufllu Tatarlar’a (Laflman) belli bir ücret karfl›l›¤› tüccar s›n›f›na kaydolma hakk› tan›nd›. Tatarlar daha önce de ticaret ve zanaatkarl›kla u¤rafl›yorlard›. 1760-1780 y›llar›nda Kazan’da her birinde 3 ila 9 kiflinin çal›flt›¤› 34 sabun imalathanesi bulunmakta idi. Bunlar y›lda 100 bin put (16.3 kilograma denk gelen bir a¤›rl›k ölçüsüdür) sabun istihsal ediyorlard›. Bu imalathanelerin bafll›ca sahipleri aras›nda Tatarlardan tan›nm›fl Half(in)’ler, Subay(ev)’ler ve Ruslardan Lihacev’ler ve Jarkov’lar v.b. vard›. ‹çki imalathanelerinin say›s› da yüzy›l›n sonunda 57’ye varm›flt› ki, sahipleri aras›nda fiuvalov, Vorontsov, Salt›k(ov), Nar›flin v.b. gibi Rus asiller bulunuyordu. Ayr›ca kereste, de¤irmentafl› yap›m yerleri mevcuttu. Kazan-‹dil boylar›ndan tah›l, deri, sabun, bal, balmumu, kereste, keten, dokuma, kumafl, v.b. gibi emtia, Moskova, Petersburg, Arhangelsk, Ast›rahan, Orenburg, Don ve Ukrayna’ya, Ural ve Sibir’e, Orta Asya’ya ve ‹ran’a sevk ediliyordu. XVIII. Yüzy›l›n sonunda Kazan eyaletinde 2876 tüccar vard›; bunlar›n 2015’i Rus, 861’i Tatar idi.

Yumufllu Tatar (Görevli Tatar) veya Laflman Rus Devleti hizmetine zorla al›nm›fl olan MüslümanTatar zümresine verilen ad idi. Laflman Almancada orman iflçisi anlam›nda kullan›lan bir tabirdi. 30 Ocak 1678’de Çar I. Petro’nun emri ile Kazan’da bir tersane tesis edilmiflti. Bu tersaneye gereken a¤aç, “laflman” tabir edilen mecburi hizmetle yükümlü halk taraf›ndan temin ediliyordu. Yani laflmanlar angarya olarak çal›flmak zorunda idiler. ‹lk olarak bu mecburi ifl için 56 bin Tatar toplanm›fl iken, XVIII. Yüzy›lda bu say› 109 bine yaklaflm›flt›. 1736 ferman› ile askere al›nan gayr-i Ruslar›n, Balt›k Denizi’ne sevki emredilmiflti. Askerlik hizmeti gayet uzun sürüyor; süresi bitince dahi bunlar yurtlar›na dönemiyorlard›. Çünkü Rus olmayan askerler ö¤retim-e¤itim maksad›yla kamplara yollan›yorlard›. Buradan ise onlar› ancak malullük kurtarabiliyordu

Zemstvo (Yerel Yönetim) II. Aleksandr’›n reformlar› ile sahneye ç›kan zemstvo’lar ve bunlar›n flehir versiyonlar› olan örgütler taraf›ndan oynand›. Seçim kanunundaki eksikliklere ra¤men I. Dünya Savafl› öncesindeki yar›m yüzy›lda Rusya’daki yerel yönetimler, önemli bir kültürel vazife yerine getirmifllerdi. Zemstvo’lar bafllang›çta 34 yerel yönetimde faaliyete geçirildi. Reform Türkistan, Sibirya, Kafkasya, Polonya, Balt›k eyaletleri, Bat› Rusya eyaletleri ve Kozak bölgelerinde uygulamaya konmad›. 1864 y›l›ndaki yasayla beraber zemstvo’lar yerel bölgeler dahilindeki kamu e¤itim ve sa¤l›k kurumlar›, hay›r kurumlar›, yol yap›m›, sigorta gibi yerel yaflam› ve ekonomik faaliyetleri denetleme görevini üstlendiler. Bütçeleri de bilhassa gayr-› menkul vergilerinden geliyordu. II. Aleksandr öncesi neredeyse tamamen cahil b›rak›lm›fl ve sa¤l›k hizmeti alamayan k›rsal nüfusa okullar, hastaneler ve dispanserler götürülmeye baflland›. 1895 y›l›nda zemstvo’lar›n faaliyet gösterdi¤i bölgelerde her 6.500 kifliye 1 adet hasta yata¤› düflerken, zemstvo’lar›n bulunmad›¤› bölgelerde 41.000 kifliye bir yatak düflüyordu. Ayn› e¤ilimi e¤itim alan›nda da gözlemek mümkündü. Zemstvo’larn sorumlu bulundu¤u eyaletlerde her bin yerleflimciden ortama 46 ilkokul ö¤rencisi ç›karken, Avrupa Rusya’s›nda her bin kifliden 34, Sibirya’da her bin kifliden 18 ilkokul ö¤rencisi ç›k›yordu. 1911-1912 yasalar›yla 9 eyalette daha zemstvo kurulmas›na karar verildi. Zemstvo sarfiyatlar›n›n 2/3’ünden fazlas› sa¤l›k ve e¤itime harcanmaktayd›. 1914 y›l›nda 43 zemstvo içerisinde 3.300 sa¤l›k tesisi bulunmaktad›r. Rusya’da, say›s› 29’u bulan Pastör laboratuvarlar›n›n 16’s› zemstvo veya flehir örgütlerinin elindeydi. 1914 y›l›nda mevcut 50 bin zemstvo ilkö¤retim okulunda 80 bin ö¤retmen ve 3 milyon ö¤renci bulunmaktayd›. Zemstvo’lar ayn› zamanda ö¤retmen okullar› da aç›yor ve e¤itim metotlar›n› gelifltirmek için özel kurslar düzenliyorlard›. 1914’te 43 zemstvo bölgesinin 35’inde bulunan halk kütüphanelerinin toplam say›s› 12.627’ye ulaflm›flt›. XXI. Yüzy›lda Türkiye’deki halk kütüphanelerinin say›s› ise 2 bin civar›nda oldu¤u varsay›l›rsa zemstvo’lar›n baflar›lar› daha iyi anlafl›l›r.

Zemstvo, Yerel yönetim organ›. 1864’te kurulan bu yerel yönetimlerde büyük toprak sahipleri, flehir ve köylerin temsilcileri kat›l›yordu. “Zemstvo” idari kararlar ç›karma, bir miktar vergi toplama, borç al›p verme haklar›na sahipti. Emri alt›nda teknik bir kadro bulundurup, ilk e¤itim, sa¤l›k, yol bak›m›, zirai ve sosyal hizmetlerde bulunurdu. 1900’da “Zemstvo”larda çal›flan memurlar›n say›s› 47 bine yükselmiflti. Sonralar› orduyu besleme ödevini de üstüne ald›. 1904’ten sonra “Zemstvo”lar›n önemi daha da artt›. Avrupa Rusyas›: Rusya’n›n Avrupa’da kalan k›sm› için kullan›l›r. Kabaca Çarl›k Rusya’s› döneminde ülkenin yar›s› Avrupa’da, kalan yar›s› Asya’da bulunuyordu.

148

Rusya Tarihi

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Bunlara ilaveten zemstvo k›rsal kesimde yaflayanlara modern tar›m metotlar›n› SIRA S‹ZDE ö¤retmek, sigorta sistemine yerlefltirmek, yol inflas› ve telefon hatlar›n›n çekilmesi gibi birçok alanda geliflmelerine katk› sa¤l›yordu. 1914’te 219 yerel telefon santrali kurulmufltu. D Ü fi Ü N E L ‹ M Köylülerin yarar›na kurulan zemstvo örgütü bafllang›çta onlar›n flüphesi ile karfl›laflt›. Bu Rus köylüsünün afl›r› cahilli¤i veya içinde bulundu¤u çaresizlikle aç›klaS O R U y›llar›nda zemstvo temsilcilerinin seçilmesinde köylülere de bir nabilir. 1890-1906 rol verilmiflse de köylünün güvensizli¤i devam etti. Köylüler zemstvo’lara toplum yarar›na çal›flan de¤il de aristokratik kurumlar olarak bak›yorlard›. D ‹ K Körgütler AT Kooperatif dernekleri, zemstvo’lara oranla halk kitlelerine daha yak›n gelmiflti. 1 Ocak 1915 y›l› itibar› ile 32.300 kooperatif ve bu kooperatiflere ba¤l› ço¤unu SIRA S‹ZDE köylülerin oluflturdu¤u 12 milyon üyesi bulunuyordu. Muhtemelen 1920’lerden itibaren Sovyet yöneticileri de bu sistemden etkilenip kolhoz (kolektif çiftlik) ve sovhoz (devlet çiftli¤i) sistemini kurarak, bütün köylüleri devletin kölesi haline AMAÇLARIMIZ getirmifllerdi.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

George Vernadsky, Tarihi (çev. D.M›zrak-E.Ç. M›zrak) (‹stanbul: Selenge Yay›nlar› K ‹ T A Rusya P 2009), s.307-310.

Kültürel T E LYap› EV‹ZYON E¤itim

‹NTERNET

Fraehn, Chistian Martin: Joachim (4.6.178216.8.1851): flarkiyatç›, nümizmat (PARA UZMANI) ve tarihçi. Kazan Üniversitesi’nde flark dilleri profesörlü¤ü yapt›. 1815’ten sonra St. Petersburg’ta Asya müzesinin müdürü oldu. En mühim eseri: Recensio Nummorum Akademia ‹mperialis Scinetiarum Petropolitanae, (St. Petersburg 1826)’dir. Mendelyev, Dimitri ‹vanoviç (7.2.1834-2.2.1907): Kimya bilgini. Kendinden sonra keflfedilen maddeleri önceden bildirmifltir. En mühim eserleri: Kimyan›n Ana Hatlar› (1868), Periodi Kanunu (Alm. çev. 1859).

I. Petro (1696-1725)’dan önce Rusya’da devlet teflkilat›nda çal›flanlar›n bile büyük ‹NTERNET ço¤unlu¤u okuma-yazma bilmiyorlard›. 1714’te ç›kar›lan bir kararname ile aritmetik ve co¤rafya bilgisine sahip oldu¤unu ispatlayamayan papazlar›n dvoryanlar (asiller) için nikah k›ymalar› yasakland›. Ordu ve devlet hizmetine girecek olanlara 5 y›ll›k e¤itim mecburiyeti kondu. Avrupa’dan örnek al›narak “Akademi” ile “Üniversite”yi birlefltiren bir “Bilimler Akademisi” açmak için 1724’te emir ç›kar›ld› (Fakat Bilimler Akademisi resmen, I. Petro’nun ölümünden sonra 12 Kas›m 1725’te aç›ld›). Akademinin ilk baflkan› bir Alman (Blumentrost) idi. Sonra 24 Temmuz 1747 ferman› ile bir nizamnameye kavuflturulan Bilimler Akademisi: 1. Esas Akademi, 2. Üniversite ve 3. Gimnaziyum (lise) olmak üzere üç basamakl› kurum haline getirildi. 1803’te ç›kar›lan yeni nizamnamede akademi üyelerinin bilimsel faaliyetlerini her fleyden önce Rusya’n›n ç›karlar›n› göz önünde bulundurarak hizmet etmeleri gerekti¤i belirtildi. II. Katerina (1782-1796) zaman›nda Paris Bilimler Akademisi örnek al›narak 1783’te aç›lan “Rusya Akademisi” 1841’de “Bilimler Akademisine” kat›ld›. Böylece üç ana flube kuruldu: (1. Fizik-Matematik, 2. Rus dili ve edebiyat›, 3. Tarih ve Filoloji). Akademi kütüphanesi, sat›n al›nan kitaplar, ba¤›fllar ve Rusya’da ç›kan her kitab›n bir nüshas› akademi kütüphanesine yollanmas› dolay›s›yla k›sa zamanda zenginlefltirildi. Bilimler Akademisi Rus kültürünün geliflmesinde aktif rol oynam›flt›. 1914 y›l›na gelindi¤inde Bilimler Akademisi bünyesinde bulunan çeflitli enstitülerin art›k bilimsel araflt›rma konusunda yüksek derecede özerkli¤e sahip büyük kurulufllara dönüflmüfl oldu¤unu görürüz. Yaln›zca fen bilimleri ve matematik alan›nda de¤il, ayn› zamanda tarih ve filoloji alanlar›nda faaliyet gösteren birçok bilim kuruluflu bulunuyordu. Bilimsel özerklik gelene¤i Sovyetler Birli¤i Bilimler Akademisi ve bugünkü Rusya Bilimler Akademisinde de devam etmektedir. Burada çal›flan akademisyenlerin yönetim ve toplum karfl›s›nda prestijleri ve buna ba¤l› bir tak›m haklar› vard›r.

149

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

Rusya’da gerçek manada ilk üniversite Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12 Ocak 1755’te Moskova’da kuruldu. Üniversite üç fakülte (hukuk, t›p, felsefe) ve on kürsüye bölünmüfltü. Üniversiteye haz›rlamak için Moskova’da biri dvoryanlar ve di¤eri de baflka zümrelere ait olmak üzere (serfler hariç) iki lise aç›ld›. XVIII. Yüzy›lda Bilimler Akademisinin 111 üyesinden ancak 26’s› Rus’tu. Ö¤retim üyelerinin 69’unun ana dili Almanca idi. 1802’de kurulan Dorpat Üniversitesi’nde ö¤retim Almanca yap›l›rd›. Sonralar› Dorpat flehrinin ad› “Yuryev”e çevrildi ve üniversitenin ö¤retimi Rusça yap›lmaya bafllad›. 1803’te Harkov ve 1804’te Kazan’da, 1834’te Kiyev, 1865’te Odessa, sonra 1869’da Varflova ve 1888’de Tomsk’da üniversiteler kuruldu. Kazan Üniversitesi bilhassa “flark tetkikleri” merkezi oldu. Burada Almanya’dan davet edilen Fraehn flarkiyat sahas›nda mühim araflt›rmalar yapt›. 1819’da Petersburg Üniversitesi kuruldu. Rus dili, tarihi, edebiyat›, hukuk ve müspet ilimler sahas›nda tan›nm›fl Rus bilginlerinin birço¤u burada hocal›k yapt›. Modern kimya ilminin kurucular›ndan biri olan Mendelyev, tarihçi Platanov, flarkiyatç› Barthold Petersburg Üniversitesi’ne mensuptular. Dünya Savafl› öncesinde 1909’da Saratov’da, savafl esnas›nda da 1916’da Perm’de birer üniversite aç›ld›. Böylece 1917 Ekim Devrimi’ne kadar Rusya’da 11 üniversite ve bunlara ek olarak birkaç teknik okul bulunmaktayd›. 1912’de toplam 137 bin ö¤renci Rus üniversitelerinde ö¤renim görmekteydi. 1905’ten önce üniversiteler, ülkenin siyasi gelifliminde önemli rol oynad›lar. Bu dönemde profesörlerin ço¤u liberal hareketin içinde yer ald›lar. Ö¤rencilerin ise büyük bölümü sosyalist idi. 1905’te üniversitelerin idareleri profesörlere b›rak›ld›. 1905’ten sonra getirilen bir tak›m k›s›tlamalar 1911’de hükümet ile Moskova Üniversitesi aras›nda ihtilaflara sebep olmufl ve neticede çok say›da profesörün görevine son verilmiflti. 1828’de Petersburg’ta “Teknoloji Enstitüsü”, “Yüksek Askeri Mühendis Okulu”, 1899’da Varflova ve Kiyev’de “Yüksek Politeknikum”lar aç›ld›. 1893/94 y›l›nda Rusya’da 52 adet yüksek tahsil kuruluflu mevcut olup, bunlarda 25 bin ö¤renci okuyordu. 1860’tan 1900 y›l›na kadar çeflitli yüksek okullarda tahsil görerek meslek sahibi olanlar›n say›s› 20 binden 90 bine yükselmiflti. K›z ö¤renciler için üniversitelerden baflka, yüksek okullar da vard›. Buralarda soylu ailelerin k›zlar› tahsil görürdü. Üniversite öncesi tahsil ise “orta” 8 y›ll›k klasik gimnaziyalarda (Latince, Grekçe, yabanc› dil) ve 7 y›ll›k Real okullarda fazladan matematik ve iki yabanc› dil okutulurdu ve “ilk” olmak üzere iki basamaktan ibaretti. 1917’ye kadar tahsil mecburiyeti olmad›¤› için çocuklar›n ortalama ancak % 50’si okula gidiyordu. E¤itime ancak 1905’ten sonra önem verilmiflti. Rusya’da, bölgeye göre de¤iflmek üzere, okuma-yazma bilenlerin ortalama oran› % 21 idi. Türkler aras›nda okuma-yazma oran› ise 1917’de erkeklerde % 35, kad›nlarda % 17 idi ve bu bölgedeki Ruslardan daha yüksekti. E¤itim genellikle medreselerde yap›l›yordu. 1897 nüfus say›m› verilerine göre Rusya ‹mparatorlu¤unda 10 yafl üstü nüfusun % 24’ü okuma yazma bilirken, 1914’te bu oran % 45’e ç›km›flt›. Bu oran bölgesel farkl›l›k göstermekte olup, okuma yazma bilenlerin oran› flehirlerde daha yüksekti. Rusya’da akademik ve yüksel okul faaliyetleri nas›l bafllad›?

SIRA S‹ZDE

Platon, Sergey Federoviç (28.6.1860-10.1.1933): Rus tarihçisi. 1899’dan beri St. Petersburg Üniversitesi’nde profesör, 1920-1931 y›llar›nda ‹limler Akademisi üyesiydi. 1930’da Sovyet aleyhtar› propaganda yapmakla suçlanarak sürgün edildi. En mühim eserleri: Oçerki po ‹storii Smuti v Moskovskom Gosudarstve XVI-XVII vv. (XI.-XII. Yüzy›llarda Moskova Devleti’ndeki Kar›fl›kl›klar ile ‹lgili Deneme), (1899); Lektsii po Russkoy ‹storii (Rusya Tarihi ile ‹lgili Deneme), (1899); Stati po Russkoy ‹storii 1833-1912 (Rusya Tarihi ile ‹lgili Makaleler 1833-1912), (1912); Boris Godunov (1921). Barthold, Wilhelm (Vasiliy Vladimiroviç) (15.11.186919.8.1930): fiarkiyatç›. 1869’da St. Petersburg’ta Alman as›ll› bir aileden do¤du. Genç Barthold, çocuk iken, Almancay› ve Bat› Avrupa’n›n baflka baz› ilim dillerini ö¤renmifl bulunuyordu. Liseye gitti¤i devirden beri tarihçi olmak istiyordu ve bu amaçla Petrograd (flimdiki St. Petersburg) Tarih Fakültesi’ne girdi. Daha üniversite talebesi iken, 1889 y›l›nda O Hristianstve v Sredney Azii (Orta Asya’da H›ristiyanl›k) adl› eseri ile dikkati üzerine çekmiflti. 1901’de profesör oldu. 1913’te Rusya Bilimler Akademisi’ne tam üye seçildi. 1905-1912 y›llar› aras›nda, Rus Arkeoloji Derne¤i’nin Do¤u bölümünün sekreterli¤i görevini ifa etti. 1926’da ‹stanbul Üniversitesinin daveti ile Türkiye’ye gelerek, Türk boylar›n›n tarihi üzerine dersler vermifl, 1930’da Leningrad’ta (St. Peterburg) vefat etmifltir. En mühim eserleri: ‹ngilizceye çevrilen Turkestan down to the Mongol Invasion (1928) [Türkçesi Mo¤ol ‹stilas›na Kadar Türkistan, (Ankara 1990)]; 12 Vorlesungen über die Geschichte der Türken (1935) [Türkçesi Orta Asya Türk Tarihi Hakk›nda Dersler, (Ankara 1975)]; M. F. Köprülü (çev.), ‹slam Medeniyeti Tarihi, 6. bsk., (Ankara 1984).

6

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

150

Rusya Tarihi

fiihabeddin Mercani (19181889): ‹slamiyet’in baz› do¤matik görüfllerine karfl› cesaretle karfl› ç›kanlardan biri de fiihabeddin Mercani idi. Mercani, Buhara ve Semerkant’ta yapt›¤› tahsilden sonra Kazan’a dönerek “I. Mescid” adl› camiye imamhatip ve müderris (ö¤retmen) tayin edilmiflti. 22 y›ll›k hizmeti s›ras›nda yüze yak›n talebe yetifltirdi. 24 eser yazd›. Bunun d›fl›nda 12 Eylül 1876’da aç›lan Rus-Tatar Ö¤retmen Okulu’nda (RusskoTatarskaya Uçitelskaya fikola) 9 y›l hocal›k yapt›. 21 Temmuz 1758’de e¤itime bafllayan Kazan Gimnaziyumu (Lisesi) ve 1804’te kurulan Kazan Üniversitesi’nin hocalar› ile temas halindeydi. En meflhur eseri Müstefâdü’l-Ahbâr fî Ahvâl-i Kazan ve Bulgar (Kazan ve Bulgar’daki durumlar hakk›nda tafsilatl› haberler) adl› tarih kitab›d›r. Onun Tatarlara tarih fluuru afl›lamas› yönünden çok mühim hizmeti olmufltur. Çünkü ilk defa onun flahs›nda Kazanl› bir tarihçi, kendi memleketinin tarihini milletinin önüne sererek, halk›n›n kendi benli¤ine k›ymet ve ehemmiyet vermesi yolunda rehberlik etmifltir.

Rusya ‹mparatorlu¤u’nun ço¤unlu¤unu Türk soylular›n teflkil etti¤i Müslüman nüfusun e¤itimi konusunda Rusya E¤itim Bakanl›¤› neredeyse hiçbir teflebbüste bulunmam›flt›. II. Katerina’n›n ‹slam dinine getirdi¤i serbesti dolays›yla Müslümanlara ancak din e¤itimi yapma hakk› verilmiflti. Dolay›s›yla da e¤itim ifli tamamen din adamlar›n›n eline kalm›flt›. Bu e¤itim ise ilkokul yafl›ndakilerin mescitlerin yan›ndaki mekteplerde ve daha büyük yafltakilerin medreselerde ald›¤› dini e¤itim ile s›n›rlan›yordu. Neticede belli bir müfredatla çal›flmayan, belli bir yönetime ba¤lanmayan bu e¤itim kurumlar›n›n kalitesi de çok farkl› idi. ‹dil-Ural’da Tatarlar, Güney Kafkasya’da Azerbaycan Türkleri ve K›r›m’da K›r›m Tatarlar› aras›nda verilen e¤itim nispeten Orta Asya mektep ve medreselerinde verilen e¤itimden daha iyi idi. Ancak Rus e¤itimi ile karfl›laflt›r›lmayacak kadar düflük seviyedeydi. Çünkü bu dini okullara giden ö¤rencilerin bilgi düzeyi çok yetersizdi. ‹dil-Ural bölgesinde e¤itim-ö¤retim iflleri Rus hükümetinin hiç bir katk›s› olmadan kendi kendine geliflmiflti. Ruslar Hristiyanlaflt›ramad›klar› Tatar-Baflkurtlar› bafl›bofl b›rakmay› tercih etmifller; bu durum XIX. Yüzy›l›n sonuna kadar böyle devam etmiflti. Hemen her mescit veya camiin yan›nda medreseler kurulmufltu. Köy okullar›nda bile o köyün imam› kendi bilgi ve kabiliyetine göre, Kur’an okumas›n› ö¤renmifl ve bir tak›m dini bilgiler vermiflti. Daha ileri görüfllü imamlar›n okuma yazma bilen eflleri (ab›stay) ise köy k›zlar›na evlerde okuma yazma ve din dersleri vermifllerdi. Rus medeniyeti ile pek ilgilenmeyen gençler yeni bilgileri ‹slam dünyas›ndan aramaya çal›flm›fllar ve XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bilhassa Buhara, Hive ve Semerkant bu bilgilerin kayna¤› olarak kabul edilmiflti. Fakat art›k o devirde Buhara da eski canl›l›¤›n› kaybederek, skolastik bir e¤itim merkezi haline dönüflmüfltü. ‹flte Buhara medreselerinde tahsil gören, Abdünnas›r Kursavi (1771/72-1812) ve fiihabeddin Mercani (18181889) gibi o devrin ileri gelen âlimleri gerili¤in sebeplerini tespit ederek, medreselerde reform yap›lmas›, müspet ilimlere ehemmiyet verilmesi fikrini yaymaya bafllam›fllard›. Dini okullarda reform yapma fikrini ilk olarak Mercani’nin talebesi ve meslektafl› Hüseyin Feyizhani (1828-1866) Islah-› Medaris adl› eserinde tart›flt›. Feyizhani bu eserinde medreselerin müfredat›na müspet ilimlerin de al›nmas›n› ve Avrupa modeline göre bir Tatar okulunun aç›lmas›n› teklif ediyordu. ‹flte onun bu fikirleri ‹smail Gasp›ral› (1851-1914) taraf›ndan prati¤e uyguland›. Nihayet K›r›ml› ‹smail Gasp›ral› Bey’in de büyük katk›s›yla “Usul-i cedit”, yani yeni metotla e¤itim fikri, baflta güçlü karfl› koymalara ra¤men, sonra büyük taraftar kazanm›flt›. Art›k mescitlerdeki imamlar aras›nda da bu fikri destekleyenler ç›km›flt›. ‹dil-Ural’daki Orenburg Ruhani ‹daresi’ne ba¤l› 6 bin camide yeni usulü kabul edenlerin say›s› Rus hükümeti emrindeki müftünün bu fikri desteklememesine ra¤men, her geçen gün, art›yordu. Rus E¤itim Bakanl›¤›’n›n 1911 y›l›ndaki raporuna göre, Rusya genelinde on bin mektep ve 1.085 medresenin resmi kayd› yap›lm›flt›. Rusya’n›n Asya bölgesinde, yani Bat› Türkistan’da 6 bin mektep ve 328 medrese mevcut oldu¤u anlafl›l›yor. 1911 y›l›nda Kazan eyaletindeki mektep-medreselerin say›s› 1.822’ye yükselmifl ve talebe say›s› da 132 bine ulaflm›flt›. Hülasa etti¤imizde ‹dil-Ural’›n baflka eyalet, flehir ve köylerindeki mektep ve medreseleri ile ‹dil-Ural bölgesindeki Türk okullar›n›n say›s›n›n 4 bin civar›nda oldu¤u ve 250 bin talebenin tahsil gördü¤ü ortaya

Hüseyin Feyizhani (18281866): Yenilik hareketinin bir di¤er temsilcisi olan Hüseyin Feyizhani, Mercani’nin ö¤rencisidir. Rusça ö¤renmifl, Kazan Üniversitesi’nde Do¤u Dilleri okutman› olmufl; Do¤u Fakültesi bölümü 1853’te Petersburg’a nakledildikten sonra Petersburg’ta faaliyet göstermifl; orada ‹mparatorluk Arkeoloji Kurumu’na üye seçilmiflti. Bir Bulgar mezar tafl› kitabesini çözen H. Feyizhani, eski Bulgar dilinin burada yaflayan Çuvafllar›n dili ile ayn› kökten oldu¤una ilk defa dikkati çekmifltir. Hocas› Mercani ile birlikte milli kültürün geliflimi meselelerini inceleyerek, medresede din d›fl› ilimlerin okutulmas›n› ve Avrupaî tarzda bir Tatar lisesinin aç›lmas›n› ileri süren, yay›nlanmam›fl, Islâh-› Medâris adl› bir risale (broflür) kaleme alm›flt›r. Ayn› flekilde Mercani ve Feyizhani’nin müfltereken haz›rlad›klar› projeye göre, aç›lmas› istenen Tatar Üniversites’inde ‹slam akideleri ile birlikte müspet ilimler de okutulacakt›.

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

151

ç›kmaktad›r. 1905-1907 y›llar›nda Kazan eyaletinde e¤itim yapan mektep-medreselerin %90’› art›k “Usul-i cedit” metoduyla çal›flmaya bafllam›fllard›. Ocak ve A¤ustos 1906 tarihlerinde yap›lan I. ve II. Umum Rusya Müslümanlar›n›n kurultaylar›nda mektep ve medreselerde “Usul-i cedit” metoduna uygun bir program kabul edilmiflti. Buna göre mektepler haz›rl›k olarak 1., 2. ve 3. s›n›flara bölünecek ve her s›n›fta belli bir müfredat takip edilecekti ‹smail Gasp›ral›’n›n Bahçesaray’da açt›¤› usul-i cedit okulu Rusya Müslümanlar›n›n e¤itim sisteminde dönüm noktas› oldu. O, bu okulunda kendisi kaleme ald›¤› ve çocuklara k›sa zamanda okuma yazma ö¤reten metot kitab› Hoca-i Sübyan’› kullan›yordu. Gasp›ral› bu yeni metodu ve onun baflar›lar›n› Rusya Müslüman ayd›nlar› aras›nda oldukça yayg›n olan ve o dönemde iki dilde ç›kan Tercüman/Perevotçik adl› gazetesi ile de tan›tma faaliyeti içine girdi. Bu çabalar›n bir neticesi olarak 1905 y›l›na gelindi¤inde ise Rusya Müslümanlar›n›n takriben 5 bin okulunda, flartlar›n getirdi¤i baz› farkl›l›klara ra¤men genelde “usul-i cedit” kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu okullar›n en yayg›n oldu¤u bölge ise ‹dilUral’d›. Ortodoks kilisesinin Müslümanlar› H›ristiyanlaflt›rmak program› çerçevesinde Rus yönetimi Müslümanlara daha kolay ulaflabilmek için onlardan Rusça ve kendi ana dillerini bilen ö¤retmenler yetifltirme karar›na varm›flt›. Neticede Rusya’n›n belli bafll› yerlerinde bu nevi okullar aç›ld›. Kazan’da Rus-Tatar Ö¤retmen Okulu (Russko-Tatarskaya Uçitelskaya fikola) Tatarlara Rusça ö¤reten bir zümre yetifltirmek için Rus hükümeti taraf›ndan kuruldu. Bu örnek do¤rultusunda Rus-Azeri, Rus-Kazak ve Rus-Yerli (tuzemniy) okular› aç›ld›. Buradaki yerli tabiri gerçek Rusya vatandafl› olmayan yabanc› anlam›nda olup, bilhassa bugünkü Özbekistan’da yayg›nd›. Ancak bu konuda Rus E¤itim Bakanl›¤›n›n umduklar› pek gerçekleflmedi. Çünkü bu okullardan yetiflen Müslüman ö¤retmenlerin aras›nda milliyetçi gençler ortaya ç›km›flt› ve onlar Rusya’n›n menfaati için de¤il, tam tersine kendi halklar›n›n menfaatleri için çal›flmaya bafllad›lar. 1917 ‹htilalinde de bu gibi okullardan yetiflenlerin Çarl›k Rusyas›’n›n y›k›lmas›na katk›lar› oldu. Bu okullarda ö¤renciler modern e¤itim alm›fl, Rusça ö¤renmifl ve dolays›yla yaflad›klar› dünyay› daha iyi bilen ve analiz eden kifliler olarak yetiflmifllerdi.

‹smail Gasp›ral› (1851-1914): K›r›m Tatar›, ‹smail Gaspral›’n›n (Gasprinski) üç dört önemli yönü vard›r. ‹lki yazar ve yay›mc› olarak Rusya Türklerinin en uzun ömürlü Tercüman/Perevotçik (1905’ten sonra Tercüman) adl› gazeteyi ç›karmas›d›r (1883-1918), ikincisi usul-ü cedit, yani yeni metotla ilkokul çocuklar›na k›sa zamanda okuma yazmay› ö¤retmesi ve bunun yayg›nlaflmas›n› sa¤lamas›d›r. Üçüncüsü ise cemiyet ve siyaset adam› olarak Rusya Türklerinin bütün önemli toplant›lar›na kat›lmas› ve bu toplant›larda önemli rol almas›d›r. Bugün onun Tercüman gazetesinde ortaya att›¤› “Dilde, fikirde ve ‹flte Birlik” slogan› genellikle Türkçü kesimde hala kullan›lmaktad›r. Fazla bilgi için bk. N. Devlet, Unutturulan Türkçü, ‹slamc›, Modernist ‹smail Gasp›ral› (‹stanbul 2011). ‹gor Destan› veya Prens ‹gor Destan› (Rusça: Slovo o polku ‹goreve) Novgorod Knezi ‹gor Svyatoslaviç (1151 -1202)’in 1185’te K›pçaklara (Kuman) karfl› giriflti¤i baflar›s›z seferini konu alan destand›r. Ritimli bir fliir diliyle anlat›l›r. 1795’te ele geçen el yazmas›, ‹gor Destan›’n›n özgün metni olarak kabul edilir. Millî Rus edebiyat›n›n ilk örne¤i olarak kabul edilir. Destan›n orijinalli¤i konusunda Rusya’da oldukça ilmî tart›flmalar yaflanm›flt›r. Destan›n K›pçaklar için de önemi vard›r.

Edebiyat Rus edebiyat› Kiyev Rusya’s› (878-1168) zaman›nda bafllar. ‹lk örnekleri din kitaplar›, vakayinameler (letopis) ve Rus destan› olan ‹gor Bölü¤ü Destan›’d›r. Frans›z klasi¤i türünden ilk Rus yazar› prens Antioh Kantemir’dir. Rus edebiyat›n›n kurucusu olarak ise Rus fliir veznini Rus diline uygulamay› baflarm›fl ve zaman›na göre güzel methiyeler yazm›fl olan “ilk Rus bilgini” M. Lomonosov (1711-1765) kabul edilir. Klasik-realist ak›m›n ilk temsilcisi de “Rus La Fontaine”i ‹. Krilov (17681844)’tur. A. Radiflçev (1749-1802)’in Petersburg’tan Moskova’ya Seyahat adl› kitab› ile Rus sosyal hayat›n› ve müesseselerini konu edinen ilk eserdir. Bu eserde monarfli sisteminin keyfi idaresi ve sertlik sistemi çok sert bir dille tenkit edilmifltir. Karamzin tarihçi olmakla birlikte ayn› zamanda büyük bir yazard›r. Karamzin “Kilise Slavcas›”ndan konuflma diline dayanan daha sade edebî bir üslup ç›karm›flt›r. Zavall› Liza adl› eseri Rus edebiyat›nda ilk romantik eserdir. Rus klasik edebiyat›n›n en büyü¤ü Aleksandr Sergeyeviç Puflkin (1799-1837) olup, modern Rus dili ve fliiri-

Kantemir Antioh Dimitriyeviç (Prens): ‹stanbul’da do¤an Kantemir asil bir Romen ailesine mensup olup, küçük yaflta Rusya’ya gelmifl, sonra Londra ve Paris’te Rusya elçisi olarak bulunmufltur. fiiir ve mizah eserleri ölümünden sonra neflredilmifltir (1762).

152

Rusya Tarihi

Lomonosov Mihail (17111765): Çok yönlü bir bilim adam›d›r. Edebiyat, e¤itim ve bilim alan›na katk›lar› çoktur. Bulufllar› aras›nda Venüs gezegeninde atmosfer oldu¤u tezi en ilginçlerinden biridir. Do¤a bilimleri, kimya, fizik, mineraloji, tarih, sanat, filoloji ve mercekler alan›nda katk›lar› çoktur. Ayn› zamanda flair olarak da Rus edebi dilini zenginlefltirmede rol alm›flt›r.

nin yarat›c›s› say›lmaktad›r. Bu edebiyat› daha da yükselten, aslen Ukraynal› N. Gogol (1809-1852) hayat›, idare organlar›n› ve asilzadeleri tasvir ile çok güzel tenkit ve mizah örnekleri vermifltir. (Eserleri: Müfettifl, Ölü Ruhlar vb.). Rus dilinin büyük üstatlar›ndan ‹. Turgenyev (1818-1883) “serflik” müessesesini birçok romanlar› ve hikayeleri ile tenkit etmifl ve Rusya’da köylülerin kölelikten kurtar›lmas›nda mühim rol oynam›flt›r. Rus edebiyat›n›n en büyük iki temsilcisi ise F. Dostoyevski, Rus sosyal hayat›nda Gogol’ün tesiri ile s›radan kiflileri tasvir etti. Sonralar› sosyal problemleri ele alan Dostoyevski, Ecinniler adl› eserinde, Nihilist ve sosyalist unsurlar›n Rusya için bir tehlike teflkil etti¤ini anlatResim 5.2 maya çal›flt›. Dostoyevski sonralar› RusMihail Lomonosov Ortodoks dini, Rus hayat› ve kültürünü (1711-1765) idealize ederek, Rus cemiyetinin bu esaslara göre kurulmas› gerekti¤i fikrini müdafaa etti. Soylu ve varl›kl› bir aileye mensup olan Lev Tolstoy ise edip, filozof, pedagog SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ve dram yazar›d›r. Dünya görüflü itibariyle Hristiyan ve anarflist olan Tolstoy, Rus D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M nesrinin ve roman›n›n en güzel örneklerini vermifltir (mesela: Savafl ve Bar›fl). MakS O R U sim Gorki (1868-1936) “proleter (iflçi) edeS O R U biyat›n›n” öncüsü say›lmaktad›r. Rus afla¤› tabakas›ndan al›nan tipler, iflçi, köylü haD‹KKAT D‹KKAT yat› Gorki’nin ana konular›d›r. Gorki, Rus ihtilalcileri ile yak›n iliflki kurmufl, geliflSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE mekte olan sosyalist cereyanlar› desteklemifltir. Bolflevik ‹htilalinden sonra Gorki, Kaynak: Lomonosovportrait.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lomonosovportrait.jpg Sovyet Rusya’n›n “resmi” yazar› ad›n› alAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ m›flt›r.

N N

K ‹ T A P Nihilizm: Hiçlik veya inkarc›l›k. Latince’de ‘hiç’ anlam›na

K ‹ T A Rusya P Kurat, A.N. (1987), Tarihi (Bafllang›çtan 1917’ye Kadar), 2. Bsk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›

Tgelen E L Enihil V ‹ Zsözcü¤ünden YON

E L E Sanat V‹ZYON Kültür Tve

Anarflizm: (Yunanca ‘da an “s›z, olumsuzluk eki” ve archos “yönetici” sözcüklerinden türetilmifltir, yöneticisiz anlam›na gelir) toplumsal otoritenin, tahakkümün, erkin ve hiyerarflinin tüm biçimlerini bertaraf etmeyi savunan çeflitli politik felsefeleri ve toplumsal hareketleri tan›mlayan sosyal bir terimdir. Anarflizm, her koflulda her türlü otoriteyi reddetmektir.

Rusya’da kültür ve bilim, dinin ve çarlar›n etkisi ile geliflmifltir denilebilir. Çünkü bask› rejiminin hüküm sürdü¤ü bir ülkede asl›nda baflka türlü olmas›na da imkan yoktu. fiahsi teflebbüs her zaman k›s›tlanm›fl, halk›n büyük bir k›sm› ve bu arada ‹NTERNET Rus olmayan milletler de s›k› kontrol alt›nda tutulmufltur. Rusya’da önce grekçeden din kitaplar› tercüme edilmiflti. Bat› Avrupa’da kitaplar›n matbaa ile ço¤alt›ld›¤›n› ö¤renen II. ‹van (1462-1505) zaman›nda bas›lan ilk Rusça eser de (1565) Resullerin ‹flleri ve Mektuplar› adl› kitapt›. 1578 ve 1591 y›llar›nda da çeflitli dini eserler bas›ld›. ‹lmi araflt›rmalar da gene Çar Boris Godunov (1598-1605)’un teflviki ile yap›lmaya baflland›. ‹lk defa topografik (arazi yüzeyini ölçme, flekillendirme) araflt›rmalar yap›ld›. Bir geometri ve aritmetik kitab› yaz›ld›. ‹lk co¤rafya kitab›n›n da II. Fedor (1605) zaman›nda haz›rland›¤› tahmin edilmektedir. [Kniga bolflogo çertaga (Büyük Çizgi Kitab›)]. ‹lk gazetenin yay›nlanmas› da yeni bir çar sayesinde gerçeklefltirilmifltir. “Avrupal›laflma ve yenilik taraftar›” I. Petro 1703’te Vedemosti (Belleten) adl› ilk Rus gazetesinin ç›kmas›na önayak oldu. Bu gazetenin Rus kültür hayat›na etkisi yan›nda Moskova’n›n iç ve d›fl haberleri devlet s›rr› olarak saklama ge-

türetilen Nihilizm, günümüzde birçok spesifik alt dala ayr›lmakla beraber, en popüler tan›m›yla; her fleyin anlamdan ve‹ Nde¤erden T E R N Eyoksun T oldu¤unu savunan felsefi görüfltür. Nihilistler tanr›n›n varl›¤›n›, iradenin özgürlü¤ünü, bilginin imkân›n›, ahlâk› ve tarihin mutlu sonunu reddederler.

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

153

lene¤ini y›kmas› yönünden de önemi büyüktür. Rusya’da ilk periyodik dergi 1769’da Çariçe II. Katerina’n›n teflebbüsü ile Vsakaya Vsyahina (Herfleyden Bir Parça) ad›yla bir mizah mecmuas› olarak neflredilmifltir. Rusya’da tiyatro da I. Petro’nun zaman›nda ortaya ç›kt›. Moskova ve Petersburg’ta tiyatrolar aç›ld›; burada oynayan artistler ise hep yabanc›lard›. Yelizaveta Petrovna zaman›nda ilk Rus “Saray Sahnesi” kuruldu (1756). Rus tiyatrosu ve müzi¤i XIX. Yüzy›lda geliflti. Moskova’da “Bolfloy Teatr” (Büyük Tiyatro) 1824 y›l›nda kuruldu; 1856’dan sonra bu bina operaya çevrildi, ayn› zamanda bale gösterileri de burada yap›lmaya bafllad›. “Mal›y Teatr” (Küçük Tiyatro) ise 1824’te kuruldu. Rus tiyatrosunun en mühim iki flahs› A. Ostrovski (1823-1886) ile Anton Çehov (1860-1904)’dur.

Karamzin (Karamurza), Nikolay Mihayloviç (12.12.1776-3.6.1826): Türk as›ll› Rus tarihçisidir. 12 ciltlik Rus Devleti Tarihi adl› eseri ile flöhret kazanm›flt›r. Rus tarihi için kaynak de¤erindeki eseri bugün de araflt›rmac›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›r.

Resim 5.3 Moskova’daki Bolfloy Tiyatrosu

Kaynak: Bolshoi_Theatre.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bolshoi_Theatre.JPG

X. Yüzy›ldan XVI. Yüzy›la ve 1700’den 1917’ye kadar olan dönemlerde Rus mimarisi iki devreye ayr›l›r. Rusya’da Bizans tesiri ile kilise inflas› da Bizans-Rus üslubunu meydana getirmifltir. ‹lk kilise Kiyev’de infla edilen (989-996) “Desyatinaya” kilisesidir. Yap›larda do¤u mimarisi tesirleri de görülür (Kremlin Saray›). Büyük Petro’nun Avrupal›laflt›rma hareketi Rusya’da genifl ölçüde Avrupa mimarisinin uygulanmas›na yol açt›. Endüstrinin geliflmesi de mimari üzerinde tesirini gösterdi; yeni flart ve zevklere uyuldu. Köylerde ise eski Rus üslubundaki “izba” adl› binalar yüzy›llar boyunca de¤iflmeden devam etti. Rusya’da Bizans’tan gelen resim sanat›, kiliselere ikon koymak yolu ile geliflmiflti. XVIII. Yüzy›ldan itibaren ‹talyan, Frans›z, Hollandal› ve Alman sanatkarlar›n›n tesirleri görüldü. XIX. Yüzy›lda Rusya’da realist ressamlar›n meflhurlar›: Venetziyanov, Vereflçagin ve Repin; Lebedev, Ayvazovski, Levitan ve Serov’tur. Resim galerilerinden en meflhurlar› da Petersburg’daki “Ermitaj” ve Moskova’daki “Tredyakovski Galerisi”dir. Rusya’da “kilise korosu” d›fl›nda halk müzi¤inde halk flark›lar› oynak havalardan bafllayarak, duygulu uzun havalara kadar var›r. Bunlarda Güney Rusya’daki Türk kavimlerinin tesirleri büyük olmufltur. Rus milli müzik aletlerinin aras›nda “kobza” (kopuz) ve “dombra”n›n bulunmas› bunu göstermektedir. Avrupa müzi¤inin Rusya’ya girmesi ve yay›lmas› gene I. Petro zaman›nda bafllar. ‹lk sanatkarlar

154

Rusya Tarihi

Schelling W. von (27.1.175520.8.1854): Tabiat felsefesini gelifltirmifl (Ideen zu einer Philosophie der Natur, 1797), hayat›, yaflay›fl tarz›n›n afla¤› flekli olan anorganik (gayr-i uzvi)’e karfl› koyma olarak yorumlam›flt›r. Ona göre, tabiat gelecekteki “ben”dir. Tabiat görünmeyen ruhtur, ruh ise görünmeyen tabiatt›r.

‹talyanlard›. 1862’de Petersburg’ta konservatuar kurulmufltur. Rus senfoni müzi¤inin yarat›c›s› olan Peter Çaykovski (1840-1893), Rus halk melodilerinden faydalanarak tam bir Avrupa stilinde güzel eserler verdi. Di¤er tan›nm›fl Rus kompozitörleri Balakirev (1837-1910), Mussorgski (1839-1881), Borodin (1834-1887) ve Rimski Korsakov (1844-1908)’tur.

Hegel, G. W. (27.8.177014.11.1831): Tübingen, Bern, Frankfurt, Jena, Nürnberg ve Berlin’de tarih felsefesi, estetik, din felsefesi ve felsefe tarihi hakk›nda dersler verdi. Eserleri 19 ciltte toplanm›flt›r (1832-1840). Ona göre “Kavramlar›n hareket kanunu ve dolay›s›yla hakikat-tenakuz (diyalektik) içindedir. Hegel’in bu diyalektik metodu tabii ilimlerde yanl›fl yorumlara yol açm›fl, Hegel Okulu’nun sol kanad›n› politik radikalizme götürmüfltür. Marksizm de Hegel’in tesirinde kalm›flt›r. Dobrülov A. N.: Tenkitçi ve naflir. Hegel ve Feuerbach’›n felsefesinin etkisinde kalm›flt›r. Edebiyat›n afl›r› tenkitçi olmas›n› isterdi. Pisarev, D. ‹. (14.10.184016.7.1868): Tenkitçi. Felsefi yönden afl›r› materyalizm (maddecilik) taraftar› idi. Cemiyetin demokratlaflt›r›lmas›n›, edebiyat›n cemiyetteki gerçekleri iflleyerek sosyal yap›da de¤iflmeyi sa¤lamas›n› istiyordu. Danilevski, N. A. (10.12.1822-19.11.1885): Rus yazar›, panslavist ve tabiat bilginidir. En meflhur eseri Avrupa ve Rusya adl› felsefe yap›t›d›r. Bakunin, M. A. (18.5.18141.7.1876): Rus ihtilalcisi. Asil aileden gelen Bakunin, baflta orduda subay olarak vazife gördü. “Bat›c›”lar›n aras›nda Hegel ve Fichte felsefesi ile meflgul oldu. 1841’den sonra Avrupa’da yaflad›. Paris’te Karl Marks ile temas kurdu. 1848’de Prag’ta düzenlenen Slav konferans›na ve 1849 Dresden ayaklanmas›na kat›ld›. Tevkif edildi ve 1857’de Sibirya’ya sürüldü. 1860’da Japonya üzerinden Amerika’ya, oradan Londra’ya kaçt›. Burada 1872’de kat›ld›¤› I. Enternasyonal’den anarflist oldu¤u için ç›kar›ld›.

Felsefi ve Siyasi Ak›mlar Rusya’da Hristiyanl›¤›n kabulü (988-989) ile dini felsefe yay›lmaya bafllad›. Bunda kiliselerde, manast›rlarda din adamlar› arac›l›k ediyordu. Ancak XVIII. Yüzy›lda tabii bilimlerin geliflmesi ile felsefe dinden ayr›ld›. Bunda da Tatiflçev (1686-1750), A. Kantemir (1708-1744), M. Lomonosov (1711-1765) gibi bilginlerin rolü oldu. Avrupa tekni¤i ve bilimi ile temas, Avrupa kültürünün de yavafl yavafl Rusya’ya girmesine yol aç›yordu. Ayd›nlar ve bilhassa subaylar aras›nda kat› rejime ve haks›zl›klara karfl› hoflnutsuzluk artmaya bafllam›flt›. 1813-1815 y›llar›nda Bat› Avrupa seferlerine kat›lan Rus subaylar›n›n büyük bir k›sm› de¤iflik görüfller kazanm›fllard›. Rusya’daki hayat flartlar›n›n, devlet teflkilat›n›n, sosyal kurulufllar›n Avrupa’dakilerden çok geri oldu¤unu fark etmifllerdi. Böylece Alman felsefe görüflleri aç›k fikirli ayd›nlar taraf›ndan benimsenmeye bafllam›flt›. I. Aleksandr (1801-1825)’›n istibdat› yeni fikirleri benimseyenlerin serbest hareket etmelerini engelliyordu. Bundan ötürü de “gizli cemiyetler” kurulmaya baflland›. Siyasi derneklerin en önemlisi, 1816’da kurulan “Kurtulufl Birli¤i” idi. ‹ki y›l sonra bu cemiyetin üyeleri taraf›ndan kurulan “Refah Birli¤i” adl› ve Rusya’daki çarl›k rejimini y›kmay› amaçlayan gizli, ihtilalci cemiyet “Kuzey” ve “Güney” flubelerine bölündü. “Kuzey Birli¤i”nin bafl›nda subay olan Murayev Apostol kardefllerle, flair Rileyev bulunuyordu. Merkezi Petersburg’ta idi. “Güney Birli¤i”nin bafl›nda ise Albay Pestel vard›; bu flubenin faaliyet sahas› Kiyev ve Podolya vilayetlerinde bulunan ikinci Rus ordusu idi. ‹flte bu birlikler ilk Rus ihtilali mahiyetinde olan “Dekabrist” (Aral›k ay› hareketçileri) hareketini gerçeklefltirmifllerdir (1825). Alman filozoflar› Schelling ve Hegel’in fikirleri Rus ayd›nlar› aras›nda büyük ilgi toplam›fl, onlar›n Rusçaya tercüme edilen eserleri genifl bir okuyucu kitlesine yay›lm›flt›r. Bu eserler Rus ayd›nlar› aras›nda birbirine z›t iki gurubun do¤mas›na sebep oldu: Birinciler Slavyanofil’ler (Slav Birli¤i taraftarlar›), di¤eri Zapadniki (Bat›c›lar: Bat› Avrupa taraftarlar›)’ler idi. “Slavyanofil” görüfl, her milletin kendisine has bir “varl›¤›” oldu¤unu ve bunu “halk›n ruhu”nun ortaya koydu¤unu kabul ediyordu. Slavyanofillere göre, Rus Ortodokslu¤unun Rus sosyal bünyesi ve devlet teflkilat›nda kendine özel de¤erleri vard›. Rus tarihi esas itibariyle Bat› Avrupa’n›nkinden farkl› idi. Bat› Avrupa’da devletler zorla bir istila neticesinde kurulmuflken, Rusya’da devlet serbestçe itaat prensiplerine dayanm›flt›. Rusya’da ayr› zümreler ve s›n›flar aras›nda çat›flma olmam›flt›; iflte Rusya’n›n Avrupa’ya karfl› üstünlü¤ü burada idi. Büyük Petro, Rusya’da zoraki bir “Avrupal›laflt›rma” politikas› güderek, normal seyrini de¤ifltirdi¤i Rus tarihini yanl›fl yola sevk etmiflti. XIX. Yüzy›l›n yar›lar›nda en önde gelen temsilcileri Hamyakov (1804-1860) ile Samarin (1819-1876) ve Aksakov (1817-1860) olan bu cereyan gitgide siyasi istikamet alarak “Panslavist (Slavlar›n Birli¤i)” hareket haline gelmifltir. “Bat›c› (Zapadniki)” görüfl ise Rusya’n›n medeni bir memleket oluflunun ancak Büyük Petro’nun açt›¤› yeniliklerle bafllad›¤›n› kabul ve Avrupa fikir hareketleri ve medeniyetinin Rusya’ya uygulanmas› gerekti¤ini savunur. Bat›c›lar Rus ayd›nlar›na yeni fikirleri afl›lamaya çal›flmakta ve ayr›ca Avrupa’daki siyasi ve sosyal olaylar› in-

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

155

celemekte idiler. Bu ak›m›n en mühim üyeleri olarak Belinski (1818-1848), Granovski (1813-1855) ve Herzen (Gertsen) (1812-1870) gösterilir. XIX. Yüzy›lda bu fikirler ayd›nlar d›fl›nda Kal›n Dergi (Tolst›y Jurnal) diye adland›r›lan dergilerle halk aras›nda da yay›l›yordu. Gerek “Slavyanofil”ler, gerek “Bat›c›”lar görüfllerini fliddetli sansür yüzünden ifade edememekle beraber Rus okuru “sat›rlar›n aras›n› okumay› baflar›yor” ve yazarlar›n ne demek istediklerini anl›yordu. 1855’te sansürün biraz hafiflemesi neticesinde dergilerin say›s› artt›. Bunlar›n en afl›r›lar› 1850 ile 1860 aras› Sovremenik (Ça¤dafl), Oteçestevenniye Zapiski (Anavatandan Notlar) (1866), Russkoye Bogatstvo (Rus Zenginli¤i) gibileriydi. Vestnik Yevropi (Avrupa Habercisi) ve Russkaya M›sl (Rus Düflüncesi) Avrupac› ve liberal görüflte idiler. Afl›r› milli görüflü ise Russki Vestnik (Rus Habercisi) temsil ediyordu. Bu dergiler Rusya’da kamuoyunun geliflmesinde büyük rol oynam›flt›r. Alman felsefesinin geliflmesi ve Avrupa’da pozitif bilimler, Darvinizm maddeci görüfllerin ilerlemesi sonucunda Rusya’da yeni yeni fikir ak›mlar› belirmeye bafllad›. Bunlar›n en mühimi Nihilizm (‹nkarc›l›k) idi. Bu ak›m›n temsilcileri Rusya’da olan her fleyi, idare sistemini, ahlak anlay›fl›n› reddederek, hiçbir fleyi tan›mama esas›n› kabul ediyorlard›. Onlara göre ancak pozitif bilimler faydal› olup, fliir, felsefe, güzel sanatlar vs. gereksiz fleylerdi. Politik sahada kendilerini sosyalist sanmalar›na ra¤men belli bir dünya görüflleri olmayan “nihilistler”, Rusya’da hürriyet fikrini yayman›n, yeni ve adil bir sistemi kurman›n ancak çarl›k rejimini devirmekle mümkün oldu¤una inan›yorlard›. Buna ulaflmak için de “terör (tedhifl)” yolunu seçmifllerdi. Çerniflevski (1828-1889) ve Dobrülov (1840-1868) bu hareketin siyasi cephesini iflliyor ve Rusya’da “sosyalizmi” kurmak için Avrupa’daki sol fikirleri afl›lamaya çal›fl›yorlard›; Pisarev ise nihilizmin teorisini yap›yor ve edebi yaz›lar›yla bu görüflü yay›yordu. Nihilizm ak›m› Rus sosyalizmini ve Marksist ideolojinin temellerini atm›fl oldu. Turgenyev’in Babalar ve O¤ullar ve Dostoyevski’nin Ecinniler adl› romanlar›nda nihilist tipler tasvir edilmektedir. II. Aleksandr (1855-1881) zaman›nda Rus fikir ve politik hayat›nda en mühim rol oynayan ak›mlardan biri de Panslavizm (Slavlar Birli¤i) idi. Hamyakov, Aksakov v.b.’leri taraf›ndan ideoloji haline getirilen bu görüfl bütün Slavlar› Rusya’n›n hakimiyeti alt›nda birlefltirmek gayesini güdüyordu. Panslavizm fikri Slovak J. Herkel taraf›ndan 1826’da ilmi olarak ileri sürülmekle beraber asl›nda önce Ortodoks kilisesinden ç›km›flt›. XVII. Yüzy›lda Çarl›k bütün Slavlar›n koruyucusu ilan edilmiflti. XVIII. Yüzy›lda tekrarlanan bu görüfl bilhassa Türklerin aleyhine at›lan politik bir ad›md›. Daha sonra Slavyanofiller bu fikri ifllediler. Dekabristler de ayn› düflünce Rusya’ya ba¤l› bir Slav Konfederasyonu kurma fikri fleklinde kendini gösterdi. Panslavizm, Danilevski’nin Avrupa ve Rusya adl› eserinde (1871) bir sistem haline getirilerek esas prensiplerini ortaya koydu. Buna göre; her fleyden önce Türkleri Avrupa’dan kovmak, ‹stanbul merkez olmak üzere bir Slav devleti kurmak gerekti ve Rusya’n›n bunu yapma¤a tarihi hakk› vard›. Büyük yazar Dostoyevski de bu görüfllerin en hararetli savunucusu olmufltu. Bu devrin baflka bir fikir hareketi de Bakunin, Lavrov, Mihaylovski taraf›ndan temsil edilen Narodniçestvo (Halkseverlik-Populizm) ak›m›d›r. Avrupa sosyalizminden esinlenen Lavrov, Rusya’da kendine has bir sosyalizm kurmay› tasarl›yordu; onun görüflüne göre, Rus sosyalizmi Avrupa’da oldu¤u gibi s›n›f tart›flmalar›na ve sosyal münasebetlerden do¤an ayr›l›klara dayanmay›p, Rusya’daki mevcut flartlara göre kurulmal›yd›. Rus köylüsüne önem verilecek ve Rusya’da yeni rejim köylülerin kat›lmas›yla gerçekleflecekti. Lavrov’un etkisinde kalan yüzlerce üniversite ö¤rencisi ve ayd›n çeflitli k›l›klara girerek bu fikirleri yaymak, köylüleri istibda-

Lavrov, P. L. (14.6.18236.2.1900): Felsefeci ve sosyolog. Vpered [‹leri] (18731876) ve Narodnaya Volya [Halk›n Arzusu] (1883-1886) adl› dergileri ç›kard›. Yaz›lar› Comte, Hegel, Feuerbach, Proudhon ve Marks’›n etkisinde kaleme al›nm›flt›r. Mihaylovski, N. K. (27.11.1842-10.2.1904): Rus naflir ve sosyolo¤u. 1868-1884 y›llar›nda Oteçestevenniye Zapiski [Anavatan Notlar›] adl› dergiyi ç›kard›. Proudhon, Comte ve Lange’nin etkisinde kald›. O ahlaki sosyalizm taraftar› ve Marksizm aleyhtar› idi. Basit halk›n ç›karlar›n› savunmak icap etti¤i görüflünde idi. Marks, Karl Heinrich (5.5.1818-14.3.1883): Marksizm’in kurucusudur. 1824’de ailesi ile birlikte Musevilikten Protestanl›¤a geçmifltir. 1835-1841 y›llar›nda Bonn ve Berlin’de hukuk tahsili yapm›fl, sonradan felsefe ile meflgul olmufltur. Sol, liberal e¤ilimdeki Rheinischer Merkur gazetesinin baflyazar› olarak çal›flm›flt›r. Marks gazete yasaklan›nca 1843’de Paris’e geçti. 1845’te F. Engels ile tan›flt›. 1845’te Fransa’dan kovularak Belçika’ya geçti. 1847’de Londra’daki “Komünistler Birli¤i”nin (daha önceki “Adiller Birli¤i”) iste¤i üzerine 1848’de neflredilen meflhur “Komünist Manifestosu”nu Engels ile birlikte kaleme ald›. Manifesto, burjuva cemiyet ve iktisat sistemini pek sert bir flekilde tenkit eder. Dünya iflçilerini s›n›f mücadelesine ça¤›r›r. 1848 ‹htilalinde Komünistler Birli¤i ile iflbirli¤i yapm›fl olan Marks sonralar› Londra’ya yerleflmifltir. 1848’den sonraki yaz›lar›nda Marks’›n Hegel felsefesinden uzaklaflt›¤› görülür. Yeni bir cemiyet ve tarih felsefesi ortaya atar. ‹flçiler ihtilalinin do¤rulu¤unu ispatlamaya çal›fl›r. Ekonomi Politikas›n›n Tenkiti adl› en büyük eserini meydana getirir. Kitab›n birinci k›sm› 1859’da bas›lm›fl, 1867’de ise Das Kapital ad›yla son fleklini alm›flt›r. 1864’de Marks’›n da ifltiraki ile “Beynelmilel ‹flçi Kurulufllar›” örgütü kuruldu. Bu kuruluflun gayesi her türlü iflçi hareketini siyasi e¤ilimlerine bakmadan bir araya toplamakt›. Marksizm çeflitli yorumlara u¤ram›flt›r. Bugün dahi tart›flmalara sebep olmaktad›r.

156

Rusya Tarihi

Plehanov,, G. V. (29.11.185630.5.1918): Rus sosyal demokrasisinin teorisyeni ve propagandac›s›d›r. Ö¤rencili¤inde Narodniçestvo (Halkseverlik) hareketine kat›ld›. 1880’de ‹sviçre’ye göç etti. Burada Aleksrod Leo Deutch ve Vera Sassulisch ile birlikte “‹flin Kurtar›lmas› Birli¤i”ni kurdu. ‹nanm›fl Marksist olarak “Narodniki”lerin toprak reformu ile ilgili görüflleriyle mücadele etti. Bir Marksist iflçi partisinin kurulmas›n› talep etti. 1889’da II. Enternasyonal’de üye oldu ve 1904’e kadar yönetim kurulunda çal›flt›. 1900’de Rusya’da ekonomik reform taraftarlar›yla mücadele etmek için Martov ve Lenin ile birlikte Leipzig’de ‹skra gazetesini ç›kard›. 1903’de Rus sosyal demokratlar›n›n Londra’daki ikinci kongresinde parti “Bolflevik (Ço¤unluk)” ve “Menflevik (Az›nl›k)” diye ikiye bölündü¤ünde baflta Bolfleviklerin lideri Lenin’i, sonra Menflevikleri destekledi. 1917 fiubat ‹htilalinden sonra Rusya’ya geri döndü. Ufak bir grupla Yedinstvo (Birlik) adl› dergiyi ç›karak Lenin’i ve Bolflevik ihtilalinin gidiflini tenkit etti.

ta karfl› ayaklanmaya teflvik etmek maksad›yla köylere da¤›ld›lar. Köy halk›n› fazla idealize eden bu ayd›nlar köylüler aras›nda bir neticeye ulaflamad›lar. Narodniklerin birço¤u takibata u¤rad› ve Sibirya’ya sürgün edildi. Yakalanmaktan kurtulanlar 1876’da “Toprak ve Hürriyet” adl› gizli bir dernek kurdular. Fakat üç y›l sonra aralar›nda anlaflamayarak ikiye bölündüler. “Halk ‹daresi” ad›n› alan örgüt ise terörist idi. Çeflitli suikastlar düzenlendi. II. Aleksandr’› da 1881’de bu örgüt suikastla öldürmüfltü. Narodniçestvo (Popülizm), bir nevi Rus sosyalizmi olup, Avrupa’da kabul edilen sosyalizm prensiplerinden hareketle Rusya’da sosyalist görüfllerin yerleflmesi ve yay›lmas›na çal›fl›yordu. ‹lk Rus ihtilalcisi olarak bilinen Bakunin önce “Narodnik (Halksever)” iken, sonralar› Frans›z sosyalisti Proudhon (1809-1865)’un etkisi ile anarflist olmufl, Karl Marks’›n kurdu¤u “I. Enternasyonal” (International)’e girmekle beraber, Marks’›n koydu¤u prensipleri tenkit etti¤i için onunla aras› aç›lm›flt›r. Karl Marks’›n Almanca Das Kapital (Sermaye) adl› eseri 1872’de Rusçaya tercüme edilince Marksizmde Rusya’ya yay›lmaya bafllam›flt›r. Bu hareketin önderleri, bütün di¤er düflünce ak›mlar›nda oldu¤u gibi bilhassa asil ailelerden gelen ayd›nlard›. Rusya’da Sosyal-Demokrat hareketinin yay›lmas›na da gene bir Rus ayd›n› olan Plehanov önayak oldu. 1883’te “‹flin Kurtar›lmas› Birli¤i”ni kurarak ilk Rus Sosyal Demokrat partisinin temelini att›. Plehanov, Rusya’da çarl›k rejimini y›kman›n ancak sosyalizmin galibiyeti ile mümkün olaca¤› fikrini ispata çal›fl›yordu. Marksizm’in yay›lmas›nda büyük rolü olan Plehanov “II. Enternasyonal”de (1889-1904) Rus sosyalistlerini temsil etti. “Rus sosyalistleri aras›nda ekonomik ›slahatlarla iflçi s›n›f›n›n durumunu iyilefltirmek kabildir” gibi bir cereyan (ekonomizm) güçlenince, Plehanov, Lenin ve Martov ile birlikte bu harekete cephe ald› ve sosyalizmin afl›r› kanad›na kat›ld›. 1903’te Rus Sosyal Demokratlar› “Bolflevik” (ço¤unluk) ve “Menflevik” (az›nl›k) diye ikiye bölündükleri zaman tarafs›z kald›.

Lenin, 1901’den itibaren takma ad olarak kullan›ld›. Ulyanov, Vladimir ‹lyiç (22.4.1870-21.1.1924): Rus ihtilalcisi ve devlet adam›. Babas› okul müfettifli idi. A¤abeyi Vladimir 1887’de III. Aleksandr’a suikast haz›rlamak suçundan idam edildi. Bu olay Lenin’in henüz okul ça¤›nda iken ihtilalci fikirlerle temasa geçmesine sebep oldu. Kazan ve Samara’da hukuk tahsilinden sonra St. Petersburg’ta avukatl›¤a bafllad›; ihtilalci hareketlere kat›ld› ve Rus Sosyal Demokratlar›’n›n ileri gelenleri ile temasa geçti. Plehanov ve Aleksrod ile 1895’te ‹sviçre’de görüfltü. 1897-1900 y›llar›nda sürgüne yolland›¤› Sibirya’da kald›. Orada, sonraki kar›s› ve mücadele arkadafl› Nadejda Krupskaya ile tan›flt›. 1903’te Rusya Sosyal Demokrat ‹flçi Partisi’nin (kuruluflu: 1898) II. kurultay›nda partiyi ele geçirdi. Bunun için de taraftarlar›na Bolfleviki (ço¤unluk sahibi) dendi. 1912’de kendine ba¤l› ihtilalci bir kadro kurdu. Ayn› y›lda Krakau’da parti neflriyat organ› Pravda’y› ç›karmaya bafllad›. I. Dünya Savafl› bafllad›¤›nda yaflamakta oldu¤u ‹sviçre’de savafl aleyhtar› propaganda yapt›. 1917’de Alman istihbarat›n›n yard›m› ile Almanya-‹sveçFinlandiya üzerinden Petrograd’a geçti. Burada ihtilali gerçeklefltirdi.

Resim 5.4 Lenin yaflad›, Lenin hayatta, Lenin yaflayacak.

Kaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/vladimir+ili%E7+lenin/17737

157

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

Sosyal Demokrat Partisi faaliyetini gelifltirirken Rusya’da çarl›k rejimine karfl› fliddetli mücadeleye bafllam›fl olan ilk hareketin (Narodniçestvo) azalar› esas prensiplerine sad›k kalarak, 1902’de Sosyal Revolüsyoner (Sosyal ‹htilalciler: k›salt›lm›fl olarak S.R. {Okunuflu Es Er}) Partisi’ni kurdular ve terör hareketlerini devam ettirdiler. Bunlar çiftliklerin köylüler aras›nda da¤›t›lmas›n› ve Rusya’da liberal bir rejimin kurulmas›n› istiyorlard›. Rusya’da sosyalizmin temsilcileri kimler olmufltu?

SIRA S‹ZDE

5

Çar II. Nikola (1894-1917) zaman›nda rejimi y›kmak için yukar›da ad› geçen bir D Ü fi Ü N E L ‹ M hayli politik yeralt› örgütü faaliyet halinde idi. Türkler aras›nda henüz bu tarihlerde herhangi bir siyasi örgüt vücuda gelmifl de¤ildi. Rus siyasi hayat›ndaki geliflmeS O R U ler Türk ayd›nlar› aras›nda fazla etkili olmam›flt›. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

Martov, Y. O. (esas D Ü fi Üsoyad›: NEL‹M Zederbaum) (24.11.18734.4.1923): ‹stanbul do¤umlu olup, aslen Musevi’dir. Rus S O R U sosyalisti ve Menfleviklerin (az›nl›k) ileri gelenlerindendir. 1890’da Lenin’le çal›flt›. 18971900 y›llar›nda Turuhansk’ta D‹KKAT sürgünde yaflad›. 1900’de baflta Münih’te daha sonra Cenevre’de ‹skra adl› dergi SIRA S‹ZDE ç›kard›. 1905 ‹htilalinde Petersburg ‹flçi Komitesi’nin lideri idi. I. Dünya Savafl›’nda ‹sviçre’de idi. 1917’de AMAÇLARIMIZ Rusya’ya döndüyse de 1920’de tekrar yurdu terk etti.

N N

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

158

Rusya Tarihi

Özet

N A M A Ç

1

XIX. Yüzy›lda Rusya’n›n d›fl politikas›ndaki geliflmeleri aç›klamak Ortaça¤daki askeri taktiklerle Çarl›k Rusyas›’n›n komflular› aleyhine topraklar›n› geniflletebilmesi, bu komflular›n›n kendi aralar›nda mücadele eden zay›f rakipler olmas›ndan kaynaklan›yordu. Ancak Rusya’n›n s›n›rlar› Osmanl› Devleti Büyük Britanya, Alman devletleri gibi güçlü rakiplere dayanm›flt›. Bunlarla eski askeri yap› ile mücadele etmesi mümkün de¤ildi. ‹flte o zaman XVIIXVIII. Yüzy›llarda Rusya’n›n baflar›lar›nda en belirleyici rolü I. Büyük Petro’nun bilim ve teknolojiye verdi¤i önem oynam›flt›r. Büyük Petro Rusya’n›n e¤itim, teknoloji ve üretim altyap›s›nda bir hayli reformlar yapt›, ordular›n› modernlefltirmeye bafllad›. I. Petro’dan sonra çarlar ciddi olarak 1812’de Napolyon’un Rusya içlerine kadar yapt›¤› baflar›s›z seferin d›fl›nda ciddi bir tehditle karfl›laflmam›fllard›. Bu tehlike atlatt›ktan sonra Güney Kafkasya’da ilerlenmeye hesapland›. ‹ran içlerine kadar girildi ve Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan Türkleri hakimiyeti alt›na al›nd›. Kuzey Kafkasya’da direnifl gösteren çeflitli etnik topluluklar 1859’da tamamen Rus hâkimiyeti alt›na girdi. Bu arada 1853’te ‹ngiliz, Frans›z ve Osmanl›lar ile yapt›klar› savaflta baflar›s›z oldularsa da k›sa zamanda toparland›lar. Hemen ayn› y›lda Orta Asya üzerinden Afganistan’a girerek Büyük Britanya’n›n kuzeye ilerlemesini durdurmaya çal›flt›lar. Afganistan’› ele geçiremedilerse de sonraki y›llarda Orta Asya’y› kendi kolonileri haline getirdiler. Burada bulunan hanl›klardan Hokand ortadan kald›r›ld›. Hive ve Buhara Hanl›klar› Ruslarla anlaflarak ba¤›ml› hale geldiler. Türkmenlerin de ma¤lup edilmesi ile 1881 y›l›nda bütün Orta Asya (Bat› Türkistan) Rusya’n›n diledi¤ini yapt›¤› bir bölge oldu.

N A M A Ç

2

N AM A Ç

3

Rusya’daki idari yap›y›, sosyal s›n›flar›, güvenlik organlar›n› ve iflleyiz tarz›n› tan›mlamak Rusya pek çok alandaki baflar›lar›n› baz› kurumlar›n› modernlefltirerek gerçeklefltirmiflti. Rus çarlar› askere, polise, kiliseye, soylular s›n›f›na ve devlet memurlar›na dayanarak ülkeyi yönetiyorlard›. Ancak ülkenin büyük ço¤unlu¤unu teflkil eden köylüler Ortaça¤’daki flartlarda yafl›yorlar, ço¤unlu¤u bo¤az toklu¤una çal›fl›yordu. Onlar e¤itim, sa¤l›k gibi imtiyazlardan yoksun idiler. Buna ek askere al›nan gençler çok uzun süreler askerlik yapmak zorunda kal›yorlard›. Ülke zenginlefliyor, fakat köylülerin bundan ald›klar› pay çok düflüktü. Rusya’da kilisenin rolünü de¤erlendirmek H›ristiyanl›k (Ortodoksluk) resmen ilk defa Kiyev Knezi I. Vladimir (978-1015) taraf›ndan 988’de kabul edildi. Vladimir Hristiyanl›¤› kabul edince Rus kilisesi ‹stanbul patri¤ine tabi bir “metropolitlik” say›ld›. Kilise teflkilat› bir hiyerarfliye dayand›¤›ndan, bunun Rus devlet sistemine de tesiri kaç›n›lmazd›. Kiyev flehri Rusya’n›n yaln›z siyasi de¤il, ayn› zamanda dini merkezi haline geldi. Birçok dini bölge, piskoposluklar meydana getirildi; piskoposluklar küçük cemaatlere bölündü. Moskova Knezli¤i kuvvetlendikçe, Moskova flehrini merkez kabul eden metropolitli¤in mevkii de yükseldi. Metropolitler, knezin en yak›n adamlar› olup, devlet ifllerine de bakarlard›.

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

N AM A Ç

4

Rusya’n›n ekonomi, e¤itim alanlar›ndaki geliflmelerini de¤erlendirmek XIII. ve XV. Yüzy›lda Rusya ekonomisi sönük bir manzara arz etmekte idi. Tar›ma elveriflli arazinin bir k›sm› knez ve boyarlara aitti. Halk›n esas meflguliyeti olan bal ve balmumu en çok sat›lan mallar aras›nda idi. I. Nikola (1825-1855) zaman›nda yeni yollar›n yap›lmas› sonucunda Rusya’n›n iç ticareti geliflti. Petersburg ile Moskova aras›nda ilk demiryolu seferi bafllad›. fiehirlerde iflçilerin say›s› artt›. Ziraat Rus ekonomisinin temeli idi. Sanayi aln›nda geliflme ise XIX. Yüzy›l›n ortalar›nda bafllad›. I. Petro (1696-1725)’dan önce Rusya’da devlet teflkilat›nda çal›flanlar›n bile büyük ço¤unlu¤u okuma-yazma bilmiyorlard›. 1714’te ç›kar›lan bir kararname ile aritmetik ve co¤rafya bilgisine sahip oldu¤unu ispatlayamayan papazlar›n dvoryanlar (asiller) için nikah k›ymalar› yasakland›. Ordu ve devlet hizmetine girecek olanlara 5 y›ll›k e¤itim mecburiyeti kondu. II. Katerina (17821796) zaman›nda Paris Bilimler Akademisi örnek al›narak 1783’te aç›lan “Rusya Akademisi” 1841’de “Bilimler Akademisine” kat›ld›. Bilimler Akademisi Rus kültürünün geliflmesinde aktif rol oynam›flt›. Rusya’da gerçek manada ilk üniversite Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12 Ocak 1755’te Moskova’da kuruldu. Üniversite üç fakülte (hukuk, t›p, felsefe) ve on kürsüye bölünmüfltü. Üniversiteye haz›rlamak için Moskova’da biri dvoryanlar ve di¤eri de baflka zümrelere olmak üzere (serfler hariç) iki lise aç›ld›.

N AM A Ç

5

159

Rusya’n›n edebiyat, kültür, sanat, felsefi ve siyasi düflünce yap›s›n› aç›klamak Rus edebiyat› Kiyev Rusya’s› (878-1168) zaman›nda bafllar. ‹lk örnekleri din kitaplar›, vakayinameler (letopis) ve destanlar oluflturur. XVIII. Yüzy›lda tabii bilimlerin geliflmesi ile felsefe dinden ayr›ld›. Bunda da Tatiflçev (1686-1750), A. Kantemir (1708-1744), M. Lomonosov (17111765) gibi bilginlerin rolü oldu. Avrupa tekni¤i ve bilimi ile temas, Avrupa kültürünün de yavafl yavafl Rusya’ya girmesine yol aç›yordu. Ayd›nlar ve bilhassa subaylar aras›nda kat› rejime ve haks›zl›klara karfl› hoflnutsuzluk artmaya bafllam›flt›. 1813-1815 y›llar›nda Bat› Avrupa seferlerine kat›lan Rus subaylar›n›n büyük bir k›sm› de¤iflik görüfller kazanm›fllard›. Rusya’daki hayat flartlar›n›n, devlet teflkilat›n›n, sosyal kurulufllar›n Avrupa’dakilerden çok geri oldu¤unu fark etmifllerdi. Böylece Alman felsefe görüflleri aç›k fikirli ayd›nlar taraf›ndan benimsenmeye bafllam›flt› Bu durum akademisyenler, yazarlar, flairler ve düflünürleri de rahats›z ediyordu. Akademisyenlerin ekserisi sosyalist düflünceleri benimsemeye bafllam›fllard›. ‹flçi s›n›f› olan kalk›nm›fl Almanya, Büyük Britanya gibi ülkelerde iflçi devrimini öngören Karl Marks gibi ekonomist ve düflünürlerin eserleri Rusya’ya ulafl›nca ayd›n kesimde Çar yönetimine karfl› memnuniyetsizlik daha da artt›. Birçok yeralt› siyasi gruplar› ortaya ç›kt›. Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi kuruldu. Daha sonra bu partiyi ele geçirecek olan Lenin 1917 Ekim Devrimini de gerçeklefltirecekti.1905 y›l›na gelindi¤inde Çarl›k Rusya’s› bir hayli sosyal, ekonomik ve siyasi sorunlar›n› çözememifl dev bir ülke konumundayd›.

160

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. 250 bin askerin öldü¤ü Frans›z-Rus Savafl› hangi tarihte gerçekleflmifltir? a. 1812 b 1827 c. 1853 d. 1865 e. 1877

6. Afla¤›daki isyanlar›n hangisinden sonra II. Katerina ‹slamiyet’i resmi din olarak tan›m›flt›r? a. Pavel b. Sinod c. Nikon d. Germogen e. Pugaçev

2. Osmanl› Devleti afla¤›daki antlaflmalardan hangisi ile Batum, Kars ve Ardahan’› Rusya’ya b›rakm›flt›r? a. Belgrad b. Ayastefanos c. Berlin d. Türkmençay e. Paris

7. 1897 nüfus say›m›na göre Rusya’da flehir halk› takriben kaç milyon olarak tespit edilmifltir? a. 6,5 b. 12,5 c. 25 d. 50 e. 125

3. 1861 y›l›nda köylüleri toprak köleli¤inden kurtaran Çar kimdir? a. II. Katerina b. I. Aleksandr c. I. Nikola d. II. Aleksandr e. II. Nikola

8. Kazan Üniversitesi hangi tarihte kurulmufltur? a. 1802 b. 1803 c. 1804 d. 1819 e. 1834

4. Rusya’da Dvoryanlar aras›nda Türk-Tatar kökenlilerin oran› yüzde kaçt›r? a. 25 b. 24,3 c. 17 d. 10,5 e. 4,6 5. Rusya’da 1874’te ç›kar›lan kanuna göre askerlik süresi kaç y›ld›r? a. 2 b. 6 c. 9 d. 15 e. 21

9. Afla¤›dakilerden hangisi Lev Tolstoy’un Türkiye’de de meflhur olan eseridir? a. Müfettifl b. Bir Delinin Hat›ra Defteri c. Savafl ve Bar›fl d. Zavall› Liza e. Ölü Ruhlar 10. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’da Nihilizm’in temelini atan yazarlar›n bafl›nda gelir? a. Dobrülov b. Pisarev c. Çerniflevski d. Herzen (gertsen) e. Hamyakov

5. Ünite - Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler

161

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. a

S›ra Sizde 1 XIX. Yüzy›l Rusya’n›n hemen her cephede savaflt›¤› dönem oldu. Kafkasya ve Orta Asya’n›n fethi Çar I. Nikola ile II. Aleksandr dönemlerinde gerçekleflti. Kafkasya’da 1832’de bafllat›lan mücadele baflta Güney Kafkasya’daki Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan Türklerinin ele geçirilmesi ile bafllam›flt›. Ancak Da¤l›k olan Kuzey Kafkasya ve Da¤›stan’da oldukça güçlü direniflle karfl›laflan Ruslar K›r›m Savafl› dolays›yla güçlerini buradan çekmek zorunda kalm›fllard›. fieyh fiamil’in direncini de k›r›nca bölge onlar›n oldu. Orta Asya’ya da I. Nikola zaman›nda seferler düzenlendi. K›r›m Savafl› buralar›n fethini geciktirdi. Fakat sonunda Hive ve Buhara Hanl›klar›n› ba¤›ml› hale getirdikten sonra II. Aleksandr’›n ölümünden bir iki y›l sonra tamamen ele geçirildi.

2. c 3. d 4. c 5. d 6. e 7. b 8. c 9. c 10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise “1905’e kadar Rusya D›fl Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “1905’e kadar Rusya D›fl Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal S›n›flar: Köylüler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal S›n›flar: Dvoryanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Yap›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ruhani S›n›f (Kilise)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Felsefi ve Siyasi Ak›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 II. Aleksandr bir köylü devleti olan Rusya’n›n kalk›nmas›n›n s›rf köle konumundaki köylülerle mümkün olmayaca¤›n› anlam›flt›. Avrupa Rusyas›’nda köylüler kilise, dvoryan veya toprak a¤alar›n›n mülklerinde s›k›flm›fl, topraklar›nda köleye dönmüfllerdi. Bir taraftan onlar› azat eden çar di¤er taraftan yeni ele geçirilen topraklara milyonlarcas›n› yollayarak onlar› toprak sahibi yaparak bu sorunu da çözmeye çal›flt›. Çünkü kendi topra¤›n› iflleyen köylü daha verimli olacakt›. S›ra Sizde 3 Osmanl› d›fl›nda bütün imparatorluk ve devletlerde asiller (soylular) s›n›f› mevcuttu. Çünkü hükümdarlar›n en fazla güvenecekleri ve yönetimde destek alacaklar› s›n›f buydu. Soylulara imtiyazlar verilmekte ve onlar da bu imtiyazlar›n› kaybetmemek için ona sad›k kalmaktayd›lar. Soylular ayn› zamanda e¤itimli olduklar›ndan devlet ifllerini de bilmekteydiler. Rus çarlar› eskiden beri soylu olan aileleri kendi hizmetlerine almak için onlar›n hangi etnik kökenden geldi¤ine önem vermezlerdi. Önemli olan onlar›n ifle yaramas›yd›. Osmanl› da devflirme metodu ile yetifltirdi¤i köleleri sadrazam mevkiine bile yükseltmekteydi. Bunu yaparken etnik kökenine de¤il, bilgi ve becerisine bakmaktayd›. Rusya’da ise Kiyev Rusyas›’n› kurarak Do¤u Slavlar›na devlet kavram›n› ö¤reten ‹skandinavya’dan gelen Varyaglara, Rusya için hizmet etmeye gelen Alman, ‹talyan soylular›na, Kazan, Kas›m, Astrahan, Gürcistan gibi ele geçirilen ülkelerin soylular› soyluluk (dvoryanl›k) imtiyaz›na kavuflturulmufltu. Baflta Müslüman olan

162

Rusya Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar Alt›n Orda devletinden kalan soylulara H›ristiyan olma flart› getirilmifl, bir haylisi de böylece Ortodokslu¤a geçmiflti. Ancak XVIII. Yüzy›lda ‹slamiyet’ten vazgeçmeyen Tatar soylular›na da bu unvan› kullanma hakk› verilmiflti. S›ra Sizde 4 II. Katerina’n›n Rusya’daki Müslümanlar›n›n dini olan ‹slamiyet’i tan›mas› ve Müslümanlara bir tak›m haklar vermesi bir yöneticilik becerisi idi. Çünkü II. Katerina ve sonras›nda ele geçirdikleri topraklarda büyük ço¤unlukla Müslümanlar yafl›yordu. Onlar› dini ifllerinde serbest b›rakmak ise kurulan müftülükler kanal› ile nüfuslar› ve faaliyetleri hakk›nda bilgi almas›n› kolaylaflt›r›yordu. Köydeki imamdan bafllayan bu hiyerarfli sayesinde Müslümanlar art›k bafl›bofl istediklerini düflünen topluluklar olmaktan ç›karak, Rusya’ya ba¤l› vatandafllara dönüflmeye bafllam›fllard›. S›ra Sizde 5 Rusya’da sosyalizm bilhassa bat›da de¤iflen felsefi ve siyasi ak›mlar dolay›s›yla ortaya ç›kt›. Nas›l Frans›z Devrimi topluluklar› eflitlik hakk›nda düflünmeye sevk etmiflse sosyalizm ezilen ve sömürülen s›n›flar›n sorunlar›na e¤ilmiflti. Ancak Karl Marks gibi düflünür ve teorisyenler kendilerine ezilen s›n›f olarak iflçileri ele almalar› Rusya’ya da bu ak›m›n baflta bu flekilde geliflmesine neden oldu. Ancak Lenin ve benzerleri Rusya’da ezilen s›n›f›n ancak iflçiler de¤il asl›nda ço¤unlu¤u teflkil eden köylüler de oldu¤unu görerek sosyalizm düflüncesine yeni eklemeler yapt›lar. Fakat gene de kuracaklar› yeni rejimde “proleter diktatörlü¤ü”, yani iflçi hakimiyeti slogan›n› kullanacaklard›. Sosyalizm iflçiler ve köylüler s›n›f›n› tan›d›, ancak di¤erlerini, yani burjuvalar›, soylular›, din adamlar›n› yok sayd›. Di¤er bir ifade ile yüksek ve orta s›n›f gereksizdi, ancak alt s›n›f kalmal›yd›.

Devlet, N. (2011) Unutturulan Türkçü, ‹slamc›, Modernist ‹smail Gasp›ral› (‹stanbul: Bafll›k). Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 2. Bsk.,Ankara: TTK. Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi Bafllang›çtan 1917’ye Kadar, 2. Bsk. Ankara TTK. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (Çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak), ‹stanbul: Selenge.

RUSYA TAR‹H‹

6 Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Çarl›k Rusya’s›n›n çöküflüne neden olan faktörleri de¤erlendirebilecek, 1917 fiubat Devriminde götüren geliflmeleri aç›klayabilecek, Rusya Türklerinin bu y›llardaki mücadelesini tart›flabilecek, Rusya’da Meflruti Monarfli ve Meclis aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek, fiubat Devriminin baflar›s›zl›¤› ve Ekim Devrimi’nin baflar›s›n› de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Japon Ordusunun Baflar›s› • Rusya’daki Az›nl›klar›n Mücadelesine Örnek Türkler • Çar’›n Bask›lara Dayanamamas› ve Tavizleri

• • • •

Birinci Dünya Savafl› ve Sonuçlar› Orta Asya’da ‹syanlar Meflrutiyet Rejiminin Baflar›s›zl›¤› Bolfleviklerin Galip Gelmesi

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Çarl›¤›n Y›k›l›fl›Bolflevik Devrimi

• ÇARLI⁄IN YIKILIfiI-BOLfiEV‹K DEVR‹M‹ • 1905 DEVR‹M‹NDE RUSYA TÜRKLER‹ • RUSYA’DA MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ • RUSYA DÜNYA SAVAfiINDA (19141917) • 1916 ‹SYANLARI • ‹K‹NC‹ RUS DEVR‹M‹ (27 fiUBAT 1917) • RUSYA MÜSLÜMANLARININ GENEL KURULTAYI (1-11 MAYIS 1917) • ÜÇÜNCÜ RUS DEVR‹M‹ (EK‹M VEYA BOLfiEV‹K DEVR‹M‹) (25 EK‹M 1917)

Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi ÇARLI⁄IN YIKILIfiI-BOLfiEV‹K DEVR‹M‹ Rusya’da ihtilal hareketlerinin tarihi 1825 y›l›na kadar dayan›r. Mutlak monarfli ile idare edilen Rusya ‹mparatorlu¤u devrine göre güçlü “Ohranka” adl› bir polis teflkilat› taraf›ndan kontrol alt›nda tutuluyordu. (Ohranka, Sovyetler devrinde “Çeka” diye an›lm›fl ve Ohranka’ya nazaran kat ve kat üstün sert önlemler alm›flt›r). 1861’de kölelik ortadan kald›r›lm›fl, fakat o topraklarda yaflayan köylü yerini terk edememiflti. Yap›lan reformlar, reform taraftarlar›n› tatmin etmekten çok uzakt›. Hoflnutsuzluk devam ediyor ve art›yordu. Neticede 1 (13) Mart 1881’de Çar II. Aleksandr bir suikasta kurban gitti. Yerine geçen III. Aleksandr (1881-1894), Ohranka vas›tas› ile çok sert önlemler ald›. 10 y›ldan fazla tahtta kalan III. Aleksandr’dan sonra yerine Kas›m 1894’de Rusya ‹mparatorlu¤u’nun son çar› olan II. Nikola (18941917) geçti. Bu devirde Ohranka’n›n bütün engelleme gayretlerine ra¤men iflçi meselelerine e¤ilen “Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi” (RSDRP), bilhassa köylülerin problemleri ile ilgilenen “Sosyal Revolüsyoner (ihtilalciler, devrimciler)” (SR) partileri gizli olarak kuruldu. Orta s›n›f› ise ‹ngiltere ve Fransa’daki gibi parlamentolu ve anayasal› bir hükümet kurulmas›n› talep eden “Konstitüsyonel” (anayasac›) “Demokratlar” (k›sa ad›: “KADET”) Partisi temsil ediyordu.

Devrim Hareketlerine K›sa Bir Bak›fl Daha önce gördü¤ümüz üzere 1825’lere do¤ru biri Petersburg’ta di¤eri Kiyev’de faaliyet gösteren iki ihtilalci gurup bulunmaktayd›. I. Aleksandr (1801-1825) varis b›rakmadan ölünce ç›kan taht kavgas›ndan faydalanan Petersburg Grubu 14 Aral›k 1825’de kendilerine sad›k askerlerle ayakland›lar. Çar’a sad›k kuvvetler a¤›r kay›plar verdirerek, onlar› geri püskürttü. Kiyev gurubu ise herhangi bir faaliyete geçmeden ortaya ç›kar›ld› ve 5 mensubu kurfluna dizildi, kalanlar ise sürüldü. Rus tarihinde “Dekabrist”ler (hareket Aral›k ay›nda yap›ld›¤› için) diye adland›r›lan ve ayaklanmalar› Rusya tarihinde mühim bir yer alm›fl olan bu gurup sonraki Rus ihtilalcileri taraf›ndan hürmetle an›lm›fllard›r. Bu ayaklanman›n bast›r›lmas› ile ayd›nlar aras›ndaki hareket sona ermemiflti. Bilhassa Frans›z ‹htilali’nin geç de olsa Rusya’ya sirayet ettirdi¤i yeni ruhla yaz›lan özgürlükçü eserler ayd›nlar›n köylü ve fakir halk›n durumu üzerine e¤ilmesine sebep oldu. Mesela, ünlü romanc› Dostoyevski gibi yazarlar da memnuniyetsizliklerini bildiriyor; reform yap›lmas›n› talep ediyorlard›. Hatta bu taleplerinden dolay› Dostoyevski ile bir kaç arkadafl› ölüme mahkûm edilmifller, ancak son dakikada cezalar› sürgüne çevrilmiflti. Dostoyevs-

1(13) Mart 1881: Rus takvimi Bolflevik Devrimden sonra de¤ifltirildi. Eski takvimle yenisi aras›nda 13 gün fark vard›. Dolays›yla eski metinlerdeki günleri do¤ru tespit edebilmek için bu tarihlere 13 gün eklenmesi gerekiyor. Meflhur Ekim ‹htilali eski takvime göre 25 Ekim 1917’de gerçekleflti. Hâlbuki bugün bu Devrim 7 Kas›m tarihlerinde kutlan›r. Bizde de aya göre Hicri ve günefle göre Rumi takvimler kullan›l›rd›. Dolays›yla Ramazan her y›l farkl› günlere denk gelmektedir. Bundan sonra metindeki tarihler 13 günlük farkla eski Rus takvimine göre verilecektir. Bolflevik devriminden sonra ise bugünkü takvime geçilecektir.

166

Rusya Tarihi

Neçayev, S. G. (29.9.184721.11.1882): Rus ihtilalcisi. Tesirli bir flahsiyete sahip olan Neçayev 1870’lerde Rusya’da ihtilalci bir gurup haz›rlamak istediyse de muvaffak olamad›. ‹sviçre’ye kaçarak, buradan Rusya’ya ihtilali tahrik edici broflürler yollad›. Baflta Bakunin ile iflbirli¤i yapt›ysa da sonradan aras› bozuldu. 1872’de ‹sviçre polisi taraf›ndan tevkif edilerek Rusya’ya yolland›. O, Karl Marks ve F. Engels’i de pek sert tenkit etmiflti. Peter Paul Hapishanesi’nde on y›l kald›ktan sonra orada öldü.

ki’nin Ölüler Evinden Mektuplar adl› eseri bu olay dolay›s›yla kaleme al›nm›flt›r. Bakunin ve Herzen (Gertsen) gibi ihtilalciler ise memleketlerini terk etmifllerdi. ‹htilalci guruplar her y›l artmakta idi. 1865’te II. Aleksandr’a suikast teflebbüsünde bulunuldu. Meflhur ihtilalcilerden Neçayev 1869’da ‹sviçre’de bulunan Bakunin’in yan›na giderek, birlikte yazd›klar› çeflitli ihtilal broflürlerini Rusya’n›n çeflitli yerlerine yollad›lar. 1869’da Petersburg polisi bu broflürlerin 500 tanesini ele geçirmiflti. Neçayev 1872’de ‹sviçre polisi taraf›ndan tevkif edilerek, Rusya’ya yolland› ve ömrünün sonuna kadar Peter Paul hapishanesinde kald›. Bu olaylardan sonra gayri memnunlar aras›nda “Narodniçestvo” (Halkseverlik/Populizm) ad› verilen yeni bir ak›m do¤du. Bu ak›ma dahil olanlar halk› e¤itmeye önem veriyorlard› (1897 nüfus say›m›ndan anlafl›ld›¤›na göre Rusya’da halk›n dörtte üçü okuma-yazma bilmiyordu). Narodniki (Halkç›)’ler 1876’da “Toprak ve Hürriyet” adl› gizli bir dernek kurdular. Esas terör hareketini bu gizli teflkilat bafllatt›. Dernek üyeleri aralar›nda anlaflamayarak ikiye bölündüler: 500 kadar kifli “Halk›n ‹daresi” ad› ile ayr› bir teflkilat kurdu. Bu yeni kuruluflun bafll›ca gayesi çar› ortadan kald›rmakt›. Çeflitli denemeler akamete u¤rad›ysa da 1(13) Mart 1881’de bu örgüt II. Aleksandr’› öldürmeyi baflard›. Rus iflçileri aras›nda sosyalist düflüncede olanlar›n say›s› çok azd›. Fakat Rus “intelligentsiya”s› (üniversite ö¤rencileri ve ayd›nlar) sosyalizm fikrini benimsemeye, çarl›k rejimine karfl› mücadeleyi “kutsal bir görev” olarak görmeye bafllam›flt›. Plehanov taraf›ndan 1883’te kurulan Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisinin (RSDRP) fazla üyesi yoktu. Ancak sonraki Sovyet ihtilalinin en mühim simas› Vladimir ‹lyiç Ulyanov (Lenin)’un bu partiye kat›lmas› ile ihtilal hareketi baflka bir renk alm›fl oldu. ‹lkokul müfettifli olan bir babadan 10 Nisan 1870’te Volga üzerindeki Simbirsk flehrinde do¤an ve a¤abeyi (Vladimir) ihtilalci harekete kat›ld›¤› için 1887’de idam edilen ve o tarihte henüz 17 yafl›nda olan Lenin’e bu olay çok tesir etmifl, onu da ihtilal hareketi içine itmiflti. Lenin, Marks ve Engels’in bütün eserlerini okumufltu. 1896’da tutukland› ve Sibirya’ya sürüldü (1897-1900). Sürgün hayat› bitince Avrupa’ya gitti. Sosyal Demokrat Partisinin yay›n organ› olan ‹skra (K›v›lc›m) adl› gazeteyi Plehanov ve Martov ile birlikte yay›nlad›. Bu gazetenin nüshalar› gizlice Rusya’ya yollan›yordu. Sonraki Sovyet ihtilalinin ikinci mühim simas› Lev Bronfltayn (Trotskiy) 1902’de Sibirya’daki sürgün yerinden Avrupa’ya kaçmay› baflarm›fl ve ‹skra’c›lar gurubuna kat›lm›flt›. 1903’ten önce Londra’da, sonra Brüksel’de Rus Sosyal Demokratlar›’n›n Kurultay› topland›. Lenin ile taraftarlar› ihtilalci bir yol tutulmas›n› teklif ettiler; Martov gurubu buna karfl› ç›kt›. Oylama neticesinde Lenin ço¤unlu¤u ald›¤› için o gurup “Bolflevik” (ço¤unluk), Martov gurubu ise “Menflevik” (az›nl›k) diye an›ld›. Lenin parti üzerinde kendi kontrolünü geniflletmek maksad›yla Vpered (‹leri) adl› bir gazete yay›nlamaya muvaffak oldu. Böylece Menfleviklerle daha kolay mücadele ediyordu. Ayr›ca bu gazete etraf›na tan›nm›fl ateist (Tanr› tan›maz) A. Lunaçarski, Maksim Litvinov (Meyer Wallac) ve filozof-iktisatç› A. Bogdanov gibi flah›slar› toplayabilmiflti. Sosyal Demokratlar bu flekilde birbirleriyle mücadele ederken, Rusya içinde 1902’de kurulmufl olan “Sosyal Revolüsyoner’ler” (SR) partisi terör (tedhifl) faaliyetlerini sürdürüyordu. K›sacas›, çeflitli gizli Rus teflekkülleri, mevcut rejimi y›kmak için bütün gayretlerini ortaya koyuyorlard›. Bu gayretlerin sonucu olarak, 1896’da 30 bin iflçinin kat›ld›¤› ilk grev yap›ld›. Sonra harekete ö¤renciler kar›flt›r›ld› ve iflçi-talebe gösterileri artt›. 1 May›s 1900’de “iflçi bayram›” dolay›s›yla Harkov Üniversitesi talebeleri “Kahrolsun Otokrasi” (Samoderjavya) yaz›lan pankartlar tafl›yarak so-

Engels, Friedrich (28.11.1820-5.8.1895): Bir fabrikatörün o¤lu olup, K. Marks’›n en yak›n dostu ve ayn› ideali paylaflt›¤› arkadafl› idi. Babas›n›n Manchester’daki bürosunda çal›fl›rken ‹ngiltere’deki iflçi problemleriyle tan›flt›. 1844’te Karl Marks ile tan›flarak onunla ömür boyu dost oldu. ‹ngiltere’de Hizmet S›n›flar›n›n Durumu (1845) adl› eseri bilimsel sosyalizmin ana eseri mahiyetindedir. Marks’a maddi yard›mda bulunmufltur ve ölümünden sonra onun eserlerini da¤›tmakta büyük hizmet göstermifltir. Komünist hareketlere, Marksizme büyük katk›s› olan bir flah›st›r. Bronstein (Bronfltayn), Leo (Lev) Davidoviç (1902’den sonra takma ad olarak Trotskiy’i kullanm›flt›r) (7.11.1879-21.8.1940): 1902-1904 y›llar›nda ‹skra gazetesinde muharrir olarak Rus Sosyal Demokrat hareketinde mühim bir yer alm›flt›r. 1917 ‹htilalinde Rusya’ya dönen Trotskiy Bolfleviklere kat›larak, partinin ileri gelenleri saf›na girmeyi baflard›. Mart 1918’de savafl komiseri olduktan sonra K›z›l Ordu’yu kurdu. Lenin’in ölümü ile (1924) Stalin’le aras›nda mücadele bafllad›. 1929’da Sovyetler Birli¤i’nden sürüldü. Sürgünde yaflad›¤› Meksika’da Trotskizm (süresiz ihtilal) ak›m›n› yaymakla meflgul oldu. 1940’da Stalin’in emri ile bir Sovyet ajan› taraf›ndan öldürüldü.

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

167

kaklara döküldüler. Buna benzer bir olay Petersburg yak›n›nda Obuçov fabrikas›nda oldu. Grev, asker ve polis gücü ile bast›r›ld›. 1902’de Don boyundaki Rostov flehrinde demiryolu iflçilerinin grevi Rusya’ya yay›lma e¤ilimini gösterdi. Ayn› y›lda S.R.’ler ‹ç ‹flleri Bakan› S›pyakin’i öldürdüler. Bunun üzerine çarl›k rejimi sert önlemler ald›. Bilhassa Rus kökenli olmayan Lehlere, Türk-Müslümanlara ve Finlere bask› artt›. Fin “Diyet Meclisi” ve Fin askeri birlikleri da¤›t›larak Finlandiya bir Rus eyaleti haline getirildi (1902). Yahudilere karfl› pogrom (katliamlar) h›zland›. 1903’te Kiflinev flehrinde binlerce Yahudi öldürüldü ve mallar› ya¤ma edildi. 1904’te Japonya ile savafl bafllad›¤› zaman Rusya’da milliyetçilik propagandas› ile ortam biraz yat›flt›ysa da, Rus ordular›n›n çeflitli ma¤lubiyetleri tekrar büyük huzursuzluk yaratt›. 1904’te Kafkasya’da Gürcü Cugaflvili (Stalin) Bakü’de petrol iflçilerine bir grev yapt›rmaya muvaffak olmufltu, ayn› y›l›n Kas›m-Aral›k aylar›nda Petersburg, Moskova ve Harkov flehirlerinde hükümet aleyhinde gösteriler tertiplenmekteydi.

Lunaçarskiy, A. V. (23.11.1875-25.12.1933): Rus yazar› ve politikac›s›d›r. Lenin’le birlikte çal›flm›fl ve yazd›¤› makalelerle (2.000 kadar) 1920’lerdeki Sovyet kültür politikas›na, sanat›na tesir etmifl, yön vermifltir. Litvinov, M. M. (Wallach) (17.7.1876-31.12.1951): Rus politikac›s› ve diplomat›d›r. Çeflitli ülkelerde Sovyet elçili¤i yapm›flt›r. 1941-1943’te S.S.C.B.’nin Washington elçisi olmufltur.

S‹ZDE Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi hangi flartlarda ve nas›l ortayaSIRA ç›kt›?

Japon-Rus Savafl› (1904-1905)

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Bogdanov, A. A. (Malinovski) (10.8.1873-7.4.1928): Rus filozofu ve sosyolo¤udur. Lenin taraftar› olmakla beraber onu tenkitten de çekinmemifltir.

1

1898 y›l›nda Çin’in Port Arthur liman›n› ele geçiren Ruslar 1897 y›l›nda bafllatt›klar› “Trans-Sibirya” demiryolunu 1903’te tamamlayarak bu mühim limana dayanm›flO R UJapon Hükülar, tesirlerini buralara kadar geniflletmifllerdi. Bundan tedirgin Solan meti, Ruslar›n Uzak Do¤u’daki yay›l›fl›n› durdurmaya karar verdi. Japonya Rusya’ya savafl ilan etti. Bakanlar›ndan Japonya’dan ciddi sald›r› olamaz teyidi alan II. D‹KKAT Nikolay bu haberi flok ile karfl›lad›, fakat 1904 y›l› fiubat ay›nda Japon-Rus Savafl› bafllam›fl oldu. Karada ve denizde devam eden savafllar Birinci Dünya Savafl’›ndan SIRA S‹ZDE önceki en büyük savafl olmas› ile de dikkati çekiyordu. Çin’in kuzeyindeki Mançurya’da ve Rusya’n›n ülkenin en uç bölümünde kurdu¤u Vladivostok liman› çevresinde fliddetli çat›flmalar oldu. Baflta Mançurya’da Rus ordular› da 17-21 A¤ustos AMAÇLARIMIZ 1904 tarihlerinde Laoyan yak›n›nda yenilgiye u¤rat›ld›. ‹ki taraf da çok asker, teçhizat ve silah kaybettiler. Port Arthur Yalu Nehri, Sar› Deniz, Mukden, Tsuflima’daki kara ve deniz savafllar› May›s 1905’e kadar, yani 16 ay sürdü. K ‹ General T A P Kuropatkin komutas›ndaki Rus ordular› fiubat 1905’te Mukden (bugün Çince fiengyang) ve civar›nda 90 bin askerini kaybederek geri çekilmek zorunda kald›. Bu s›rada ülke içinde de devrimci hareketler, protestolar ve çat›flmalar bafllam›flt›. 1905’te T E L E V27 ‹ Z YMay›s ON Japon Amirali Togo son ümit olarak Balt›k’tan yollanan Rus donanmas›n› Port Arthur’a yak›n Tsuflima mevkiinde neredeyse imha etti. Kurtulan savafl gemileri Vladivostok Liman›na s›¤›nd›lar. Bu ma¤lubiyetler Rusya için utanç verici ve olT E Rölü N E Tolmak üzedukça büyüktü. Rusya’n›n bu savafllardaki kayb›, esir, yaral›‹ Nve re 400 bin civar›nda idi. Gerçi Çar, buraya yeni birlikler yollayabilirdi. Ancak 250-300 bin civar›nda askerini ülke içinde patlak veren ayaklanmalar› durdurmak için kullanmak zorundayd›. Rusya’ya bar›fl yapmaktan baflka yol kalmam›flt›. Amerika Birleflik Devletler Baflkan› Thedore Roosvelt’in arabuluculu¤u ile Eylül 1905’te Portsmouth mevkiinde bir savafl gemisinde Japonya ile Rusya bar›fl antlaflmas›n› imzalad›lar. Bu baflar› Roosvelt’e Nobel Bar›fl ödülünü de getirmiflti. Japonya bu galibiyeti ile dünyaya modern ve güçlü askeri alt yap›ya sahip oldu¤unu ispatlam›fl oldu. Rusya ise küçümsedi¤i Japonya’ya yenilmiflti. Bundan da Rus istihbarat›n›n çok baflar›s›z oldu¤u ve eski al›flkanl›kla düflmanlar›n› küçümsedi¤i dersini alabiliriz.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Otokrasi: Egemenlik kullan›m›nda s›n›rlama ve denetimin olmad›¤›, iktidar›n kendinden baflkaShesap O R U verece¤i muhatab›n›n bulunmad›¤›, yönetimin kifli ya da grubun elinde topland›¤› yönetim D ‹flekli. KKAT Stalin, (Yossif Vissarinoviç Cugaflvili) (21.12.18795.3.1953): ‹htilalci, devlet SIRA S‹ZDE adam› ve diktatör. 1905’te Lenin’le tan›flt›. 1907 ile 1917 y›llar› aras›nda s›ks›k sürgüne yolland›. Mart 1917’de AMAÇLARIMIZ Sibirya’daki sürgün yerinden Petrograd’a dönünce Komünist Partisi’nin liderleri saf›na kat›ld›. 1917-1923 y›llar›nda Milletler (meselesi) K ‹ 1924’te T A P Halk Komiseri oldu. Lenin’in ölümünden sonra partiyi ele geçirmeye çal›flt›. Trotski, Sinovyev, Kamenev ve Buharin ile Rikov T E Lgibi E V belli ‹ZYON bafll› liderlerden kurtuldu. 1935-1938 y›llar›nda kanl› temizlik hareketine giriflerek diktatörlü¤ünü tamamen yerlefltirdi. D›fl politikada baflta Hitler’le ‹anlaflt› N T E R(1939); NET 1940’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren ise Bat›l›larla ittifak kurarak (Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar›) Sovyetler Birli¤i’nin gücünü artt›rd›. 1944’ten sonra Do¤u Avrupa’da Sovyetler Birli¤i’ne peyk devletler kurdu. Stalin keskin zekâl›, uyan›k, fakat orijinal görüflü ve fantazisi olmayan, flüpheci ve her türlü vahflili¤i yapmaktan çekinmeyen muhteris bir flah›st›. Gayesine ulaflmak için milyonlarca insan› kurban etmekten çekinmedi. Genifl bilgi için bk. J. Arch-R. T. Manning (der.), Stalinist Terror, 2. bsk., New York 1994.

N N

168

Rusya Tarihi

Japon-Rus Savafl›n›n Rusya’daki Etkileri Rusya’n›n kendinden güçsüz kabul edilen Japonya karfl›s›nda beklenmedik bir ma¤lubiyete u¤ramas› Rusya içinde k›m›ldamalar›n artmas›na sebep oluyordu. Çar Hükümeti halk› yat›flt›rmak maksad›yla “Zemskiy Syezd” (Zemstvo: Mahalli idare mümessilleri toplant›s›) yap›lmas›na izin verdi. Toplant›ya kat›lan temsilciler idari sistemin de¤ifltirilmesini, yasama yetkisi olan bir meclisin kurulmas›n› istediler. fiubat 1905’de Mukden yak›nlar›nda Rus ordular›n›n Japonlar karfl›s›nda büyük yenilgiye u¤ramas›, özgürlük talep eden ihtilal hareketinin daha da güçlenmesine sebep oldu. 1904-1905 y›llar› aras›nda Rus halk›n›n devrimci fikirleri birçok farkl› flekilde kendini gösterdi. Siyaset üzerinden dersler vermek, yar› politik dernekler kurmak ve hatta ö¤renci yürüyüflleri düzenlemek, dönemin ayd›nlar›n›n bafll›ca siyasi faaliyetleri aras›nda idi. Zemstvo üyesi olan liberal toprak beyleri, reformlar› tart›flmak maksad›yla konferanslar düzenliyorlard›. Söz konusu konferanslar›n birinde bir temsilciler heyeti seçilerek Çar’a gönderildi. ‹flçiler sürekli siyasi içerikli grevler düzenliyorlard›. Köylüler ise mevcut hükümetten hoflnutsuzluklar›n› çeflitli ayaklanmalarla gösteriyorlard›. Bu ayaklanmalar›n ço¤u toprak a¤alar›n›n evlerinin yak›lmas› ve hatta katledilmesi ile sonuçlan›yordu. Japon Savafl› sonras› bu karmafla orduya da yans›m›flt›. Baz› askerler sosyalist propagandan›n etkisinde kal›p subaylara baflkald›rmaya bafllad›lar. ‹syanlar deniz kuvvetlerine de s›çram›flt›. 28 May›s’ta (1905) “Prens Potemkin” z›rhl›s›ndaki bahriyeliler Karadeniz’deki Odessa Liman›nda ayakland›lar, flehirdeki isyanc›lara kat›ld›lar, sonra da Karadeniz’e korku salarak dolaflt›lar Romanya’ya ç›kt›lar. Bu dönemde birçok üst düzey devlet yetkilisi teröristler taraf›nda suikasta u¤rad›. ‹lk baflta hükümet, bu devrim hareketlerini askeri güç kullanarak veya devrimci örgütlerin önüne geçerek bast›rmaya çal›flt›. Polis teflkilat›n›n devrimciler aras›na s›zd›rd›¤› baz› ajanlar o devrimci örgütlerin liderleri oldular. Böyle olunca da provokasyonun nereden geldi¤i meselesinin tahlili hükümet için imkans›z bir hal almaya bafllad›. Moskova Ohranka’s› (Güvenlik kuruluflu) Baflkan› Zubatov iflçileri elde etmek için güvendi¤i flah›slara iflçi teflkilatlar› kurdurtarak Çar’a karfl› sempati artt›rma faaliyetleri düzenliyordu. Gizli servis ajan› Sergey Zubatov 1902 bahar›nda iflçilerin ekonomik taleplerini tatmin etme yoluyla siyasi faaliyetlerden uzak tutmak için Moskova ve di¤er flehirlerde iflçileri organize etti. Polis, bu iflten haberdar oldu¤u için bu gibi iflçi örgütlerinin grevlerine müdahale etmedi. Ancak geliflmelerden pani¤e kap›lan sanayicilerin hükümete flikayetleri üzerine, Zubatov görevden al›nd›. 1904’te de bu sefer papaz Gabon’a “Petersburg Fabrikalar› ‹flçileri Derne¤i” kurdurtulmufltu. Bugün bu nevi iflçi sendikalar›na patron sendikalar› deniliyordu. Gabon bu sayede iflçiler aras›nda nüfuzlu bir konuma yükselmiflti. Ocak ay›n›n (1905) bafllar›nda Petrograd (St. Peterburg: 1914-1924 y›llar›nda flehir bu adla an›ld›, sonradan Leningrad’a çevrildi. 1990’dan itibaren tekrar St. Peterburg denilmektedir) maden iflçileri dört günlük greve gittiler. Papaz Georgi Gabon da bu greve karfl› daha büyük çapta bir gösteri yapmay› planlad› ve 21 Ocak 1905’te Çar’a flu mektubu gönderdi:

169

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

“Efendim! Siz bakanlara inanmay›n›z. Onlar devletin hakiki durumunu göstermeyerek sizi aldat›yorlar. Halk size inan›yor. Yar›n saat ikide K›fl Saray› önünde dileklerini size arz etmeye karar verdiler... Hiçbir fleyden korkmay›n›z. Halk›n karfl›s›na ç›karak masum dilekçelerini kabul ediniz. ‹flçilerin ve arkadafllar›m›n temsilcisi olarak ben, flahs›n›za dokunulmayaca¤› hakk›nda teminat veriyorum. Gabon”

22 Ocak’ta say›s› 200 bini bulan kalabal›k, Gabon’un liderli¤inde Çar’›n saray›na do¤ru yürüyüfle geçti. Ellerinde haçlar, Çar’›n portreleri, Gabon’un elinde de Çar’a sunulacak dilekçe (bu dilekçede çal›flma saatinin sekiz saate indirilmesi, fazla mesai yap›lmamas›, en düflük ücretin günde bir ruble olmas› isteniyordu) oldu¤u halde ilahilerle kar›fl›k, “Tanr› Çar’› korusun” diye ba¤›rarak saraya yaklaflt›klar› zaman askerler taraf›ndan atefl aç›ld›. S›k›lan kurflunlar ve ç›kan panik neticesinde 500 kadar ölü verildi ve binlerce kifli yaraland›. Bu olay Rusya tarihine “Kanl› Pazar” olarak geçti. Çar, o s›rada ailesi ile birlikte Petersburg’u terk ederek, flehirden takriben 20 km. mesafedeki Tsarskoye Selo’ya yerleflti ve bir daha Petersburg’a dönmedi. K›sacas› Gabon’un plan› gerçekleflmemifl, tersine 1905 ‹htilalinin patlamas›na zemin haz›rlam›flt›. Çünkü iflçilerin büyük ço¤unlu¤u sosyalistler taraf›na geçtiler. Çar, olaylar bir türlü yat›flmay›nca 6 A¤ustos’ta ç›kard›¤› fermanla bir dan›flma meclisi (DUMA) kuraca¤›n› bildirdi. Bu meclisin yasama görevi olmayacakt›. Fakat bu dahi insanlar›n görüfllerini tart›flacaklar›, hükümete tavsiyelerde bulunabilecekleri serbest bir platform meydana getirecekti. Ancak bu karar ço¤unlu¤u pek mutlu etmedi. Sonbaharda durum daha kritik bir hal ald›. Tüm Rusya genelinde grev ça¤r›s› yap›ld›. fiehirlerin su ve elektrikleri kesilirken Finlandiya demiryolu haricinde di¤er demiryollar›n›n tamam› ifllemez duruma geldi. ‹flçi temsilcileri ve Sosyalist Parti baflkanlar›ndan oluflan devrimci lider kadrolar›, St. Petersburg’ta özel bir kurul meydana getirdiler. Bu Sovyet (yani flura)’de 500 kadar temsilci vard›. Baflkan› avukat Georgi Hrustalev-Nosar ise de, iflleri arka perdeden yöneten baflkan yard›mc›s› gelece¤in büyük Komünist liderlerinden Leo Bronfltayn (Trotski) idi. O dönemde polisten kimlik gizlemek için takma ad kullanmak yayg›nlaflm›flt›. O dönem Trotski’nin üyesi oldu¤u Menflevikler, bu Sovyet’te ço¤unlu¤u oluflturuyorlard›. Sovyet yap›lanmas›-Moskova ve K›r›m sahilindeki Odessa baflta olmak üzere- di¤er baz› flehirlerde de organize edildi. Rusya’ya yay›lan grevler yüzünden çat›flmalar devam ediyordu. Çar Nikola, halk›n bask›s›na dayanamayarak “30 Ekim 1905 Manifesto’sunu” ilan etti. Böylece sosyalistlerin umduklar› devrim için zemin kalmam›flt›. Bu fermanla Rusya’da yaflayan herkes için söz, bas›n ve toplant› hürriyeti tan›nmakta, demokratik oy hakk› verilmekte, “Duma”n›n (parlamento) teflrii, yani yasa yap›c› bir kurum olaca¤› ve seçimler yap›laca¤› bildirilmekte idi. SIRA S‹ZDE “Kanl› Pazar” olay›n›n olmas›nda gerçek sorumlu veya sorumlular kimlerdi?

1905 DEVR‹M‹NDE RUSYA TÜRKLER‹

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Rusya Türkleri 1905 ‹htilaline haz›rl›kl› girdiler denilemez. Rusya içindeki huzursuzluk onlara da sirayet etmiflti, Bask›lara karfl› koyma fikri do¤mufl olmakla beraS Oise R Uçeflitli yeralt› ber, siyasi nitelikte herhangi bir teflekkül mevcut de¤ildi. Ruslar örgütlerinde ve gizli partilerinde bir dereceye kadar toplanabilmifllerdi. Buna ra¤-

AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

170

Rusya Tarihi

Abdürreflid ‹brahim(ov) [Reflit Kazi] (1857-1944): Din ö¤retmeni, kad›, siyasetçi, gazeteci ve fikir adam›. Buharal› bir aileden gelen A. ‹brahim Sibirya’n›n Tara flehrinde do¤mufltur. 1871 y›l›nda ‹stanbul yoluyla Hicaz’a gitmifl, Mekke ve Medine’de 8 y›l kald›ktan sonra ‹stanbul’a dönmüfl, Nam›k Kemal, Ali Suavi, Ahmet Vefik Pafla, Muallim Naci ve Ahmet Mithat gibi flah›slarla tan›flm›fl, ‹slam’a ba¤l› kalmak flart›yla bat› medeniyetini benimsemifltir. 1882’de Tara’ya dönerek, burada usul-i cedit (yeni metotla çal›flan) okulunu açm›flt›r. 1892’de Ufa Ruhani Meclisi taraf›ndan kad› tayin edilmifltir. 1895’te yay›nlad›¤› Çulpan Y›ld›z› adl› broflür ile bask›c› çarl›¤a fliddetle hücum ederek, Rusya Türklerine yap›lan bask›y› ve haks›zl›¤› dile getirmifltir. Rusya Türklerini bir araya toplamak için çeflitli gazete ve dergiler (Ülfet, Mir’at, Beyanü’lHak ve benzeri) ç›karm›fl, 19051908 y›llar› aras›nda toplanan dört Müslüman kongresinin de en faal üyeleri aras›nda yer alm›flt›r. Abdürreflid ‹brahim XX. Yüzy›lda Türk Dünyas›nda en çok seyahat eden kifli olmufltur. Amerika, Kuzey Afrika ve baz› Kuzey Avrupa ülkeleri hariç dünyan›n birçok bölgesini dolaflarak soydafllar›n›n ve Müslümanlar›n meselelerini duyurmaya çal›flm›flt›r. Japonya’da iken Asya Gi Kay (Asya Savunma Gücü) adl› derne¤in kurucu üyeleri aras›nda yer alm›fl; onun sayesinde üst düzeyde görev yapan birçok Japon, Müslümanl›¤› tan›m›fl ve baz›lar› kabul etmifltir. 1910 y›l›nda geldi¤i ‹stanbul’da Âlem-i ‹slam ve Japonya’da ‹ntiflar-› ‹slamiyet (1328-1331) adl› eseri iki cilt halinde kaleme alm›flt›r. I. Dünya Savafl› s›ras›nda Almanlara esir düflen Rus ordusundaki Türklerden oluflturulan Asya Taburunun kurulmas›na yard›mc› olmufl ve bu tabur Irak cephesinde ‹ngilizlere karfl› mücadele etmifltir. Daha sonralar› dini faaliyetleri dolay›s›yla Türkiye’de sürgüne u¤ram›flt›r. 1934 y›l›nda yeniden Japonya’ya dönen Abdürreflid ‹brahim 1944 y›l›nda Tokyo’da vefat etmifltir. On alt› eseri ve yüzlerce makalesi bulundu¤u gibi Rusya ve Türkiye’de dokuz gazete ve dergi ç›karm›flt›r. Genifl bilgi için bk. N. Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi 1905-1917, 2. Bsk. Ankara: TTK Yay›nlar› 1999,s. 92-94; 101-110, 224-226; ‹. Türko¤lu, Sibiryal› Meflhur Seyyah Adbdürreflid ‹brahim, Ankara: TDV Yay›nlar› 1997; M. Uzun, “Abdürreflid ‹brahim”, TDVIA, I, s. 295-297, A. ‹brahim, ‹slam Dünyas› ve Japonya’da ‹slamiyet, ‹stanbul: Yeni Asya Yay›nlar› 1987; A. ‹brahim, ‹slam Dünyas› Çin ve Hindistan’da ‹slamiyet, ‹stanbul: Yeni Asya Yay›nlar› 1987.

men bu Rus örgütleri dahi 1905 ‹htilalinin gelifltirdi¤i durumlar üzerinde fazla etkili olamam›fllard›.

‹lk Türk Siyasi Belgesi: Çoban Y›ld›z› (1895) Rusya Türkleri aras›nda ilk siyaset temsilcisi olarak Abdürreflid ‹brahim (18531944) görünmektedir. Abdürreflid ‹brahim 1895’te yazd›¤› Çoban (Çulpan) Y›ld›z› adl› broflürü ile Rus otokrasisine (müstebit çarl›¤a) fliddetle hücum ederek, Rusya Türklerine yap›lan bask›y› ve haks›zl›¤› dile getirdi. Broflür, Rus sansürünce yasaklanm›fl olmas›na ra¤men kaçak olarak Rusya’ya sokuldu. Rus hükümetine karfl› halk› mücadeleye ça¤›ran bu belgenin Rusya Türkleri aras›ndaki tesirinin gücü hakk›nda fazla bir fley söylemeye imkan olmamakla beraber Rusya Türkleri taraf›ndan yaz›lan ilk siyasi belge olmas› yönünden büyük ehemmiyeti vard›r. Abdürreflid ‹brahim bu eserinde, “Rusya ülkesinde umumen ehl-i islam (genel olarak Müslümanlar) her ne kadar resmi istatistiklerde on alt› milyon mikdar› tahmin olunmakta ise de, flimdiye kadar Rusya’da bir muntazam istatistik usulü icra olunmad›¤› bil-itiraf, yani erbab-› vukuf (bilgi sahipleri) Rusya ülkesinde Buhara dahi dâhil oldu¤u halde otuz milyon kadar Müslüman bulundu¤unu beyan etmifllerdir. Biz de k›rk diyece¤iz” demektedir. Bununla yazar Rusya Müslümanlar›n›n nüfusunun mühim oldu¤unu vurgulamaktad›. Devamla yazar, “Müslümanlar›n (etnograf) nokta-i nazar›ndan ensablar› (soylar›) pek muhtelif oldu¤u birçok erbab-› fen (uzmanlar) taraf›ndan mütalaa olunmakta ise de, vaktiyle ‹slamiyet bunlar› habl-› metin (sa¤lam ip yani ‹slam dini) üzere cem (toplam›fl) etmifltir. Hakikat-› ekseriyet üzere Rusya’da bulunan ‹slamlar baflka memleketler Müslümanlar›na nisbeten müteflerri (f›k›h ve fleriat› çok bilen) ve hulukturlar (iyi huyludurlar). Hususiyle Kazan Tatarlar›: Diyanetperver ve misafirperver, münam (çok de¤er verilerek büyütülmüfl) ve mükerremdirler (sayg›de¤er) ve kendilerinde salabet-i diniyeleriyle (din sa¤laml›¤›) iftihar ederler, haklar› da vard›r. Dört asr› mütecaviz, Rus hükümeti taht-› idaresinde (idaresi alt›nda) bulunduklar› halde adat-› kadimelerine (eski adetlerine), aslen ve katen halel (bozukluk) getirmemifllerdir, denilse bahad›r (de¤er), sanki bir baba evlad› gibi yaflamaktad›rlar. Zaten bir baba evlad› de¤iller mi? Mümkün derecede Ruslar› taklitten ictinab (sak›n›rlar) ederler. Mekulat (yiyecek) ve meflrubat (içecek), melbusat (giyecek) hep adat-› kadimeleri (eski adetleri) üzeredir. Baz› tebdilat-› cüziye (küçük de¤ifliklikler) görülmekte ise de nadir ve belki enderdir. Hakikaten diyanet ile beraber terakkiperverane tebdilat›n görülmesi cidden arzu olunur ve özleri dahi arzu ederler” diye kaydeder. Bununla o Rusya Müslümanlar›n›n yüceli¤ini vurgulamak istemifl ve belki de bu eseri ile Rus hâkimiyeti alt›nda moral çöküntüsüne u¤rayan Türklere bir nevi gurur afl›lamak istemifltir.

Rusya Müslümanlar›n›n ‹lk Toplant›s› (15 A¤ustos 1905) 8 Nisan 1905’te Petersburg’ta al›nan gizli karar ve yap›lan davetler neticesinde A¤ustos ay›n›n 10’una do¤ru Mekerce Fuar›’na (Nijni Novgorod Panay›r›na) ülkenin çeflitli bölgelerinden temsilciler gelmeye bafllad›. Bunlar aras›nda Türk burjuvazisinin siyasi ve sosyal hayat›nda sivrilmifl flah›slar ve din adamlar› da vard›. Bu flah›slar K›r›m, Kafkasya, ‹dil-Ural, Türkistan, Sibirya vb. yerlerden geldiler. Kongreye kat›lmak maksad› ile Bakü’den Ali Merdan Topçubafl›, K›r›m’dan ‹smail Gasp›ral›, kalanlar› Kazan ve civar›ndan Seyid Gerey Alk(in), Yusuf Akçura, Fatih Kerimi gelmifltir. Ayr›ca ulemadan Kad› Reflid ‹brahim, Musa Carullah Bigi(yev), zen-

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

ginlerden Kazanl› Abdullah Apanay; Troisk’lu Veli Yaufl(ev), Orenburg’lu Zakir Remi(ev), Ahmed ve Gani Hüseyin(ov) biraderler; eski subaylardan ve arazi sahiplerinden Kutlu Mirza Tevkil(ev), fiah Haydar S›rtlan(ov), Selimgerey Cantür(in) gibi mühim flah›slar da Mekerce Fuar›’na gelmifllerdi. ‹lk olarak 8 A¤ustos 1905’te Nijni Novgorod Valisi’nden toplant› için izin istendi. Vali, örfî idareyi bahane ederek, kongreye izin vermedi. Bunun üzerine Reflid ‹brahim’in bir gemi kiralayarak, kongreyi gezinti esnas›nda düzenleme teklifi uygun görüldü. Ancak belli bafll› flah›slara davetiye yolland› (talebeler ça¤r›lmad›), fakat davetsiz gelenleri de toplant›ya kabul etmeme karar› al›nd›. 15 A¤ustos 1905’te saat 9 sular›nda Mekerce Fuar› için bir araya gelen davetliler “Gustav Struve” adl› gemide toplanmaya bafllad›lar. Nijni Novgorod Valisi’ne gezinti için müracaat edilmemifl olmas›na ra¤men Rus polisi gizli siyasi bölümü Ohranka’n›n bundan haberi oldu¤u muhakkakt›. Dolay›s›yla gemi belirtilen saatten daha önce hareket ettirildi. Baflka bir fikre göre ise, kongreye Ayaz ‹shaki ve arkadafllar›ndan müteflekkil “solcular›n” kat›lmas›n› önlemek için böyle erken hareket edilmiflti. Ad› geçen gurup bir motorla gemiye yetiflmiflr ve kongrede sükûtu muhafaza etmek flart›yla gemiye kabul edilmifllerdir. Gemi, Oka Nehri üzerinde limandan bir mil kadar uzaklafl›nca, Kafkasya ötesi (Trans-Kafkasya) imam› fiakir Sad›k Rahmankul Kur’an-› Kerim okuyarak toplant›y› açt›. “Rusya Müslümanlar›n›n toplant›s›” burada temsil edilen zümreler aras›nda bir dostluk havas› yaratm›flt›. Kafkas fiiileri ile Sünnileri aras›ndaki sürtüflme burada sona erdi denilebilir. Toplant›da al›nan kararlar daha sonra Rusça olarak da bast›r›lm›flt›r. Nijni Novgorod’ta Oka Nehri üzerinde “Gustav Struve” vapurunda, imparatorlu¤un çeflitli vilayet ve bölgelerinden gelen, içlerinde her s›n›ftan temsilciler bulunan Müslümanlar, devletin ve kendilerinin durumlar›n› içine alan bütün meseleleri müzakere ederek, afla¤›daki kararlar› ittifakla alm›fl bulunmaktad›rlar: 1. Bugünkü hayat flartlar› umum Rusya Müslümanlar›n›n siyasi, içtimai ve kültürel ifllerinde birleflmelerini gerektirmektedir. 2. Rusya Müslümanlar› bu maksatlar›na eriflmek hususunda Rus terakkiperverleriyle (ilericileri) ayn› fikirde olup, halk›n oyuyla seçilen vekillerin devleti yönetme, kanunlar› haz›rlama ile yetkili k›l›nmas› esas›na dayanan “hukuk” nizam›n› tesis etmek yolunda faaliyette bulunacaklard›r. 3. Ruslara verilen haklar aynen Rusya Müslümanlar›na da verilmezse, ikinci maddede belirtilen maksatlara ulaflmak asla mümkün de¤ildir. Rusya Müslümanlar› bu kanaatte olup, siyasi, içtimai ve dini haklarda Ruslarla (aynen) tam manada eflit duruma gelmek, halen yürürlükte olan kanunlar›, hükümet kararnamelerini, yönetim flekillerini, Rusya Müslümanlar›na konulan tahditleri, istisnalar› ortadan kald›rmak yolunda meflru maksatlar›na ne flekilde olursa olsun eriflmeye çal›flacaklard›r. 4. Rusya Müslümanlar› faaliyetlerine devletin flimdiki ve gelecekteki ihtiyaçlar›na göre istikamet vereceklerdir. Müslümanlar kendilerini devlette olacak de¤iflikliklere, yeni flartlara, hayat tarz›na uygun bir flekilde haz›rlamak için itina göstereceklerdir. Buna göre her yerde ve kendi ihtiyaçlar›na uygun her çeflit okul kurarak; kitap, gazete, dergi neflrederek; kütüphane, k›raathane (okuma odas›) açarak; halktan toplanan ianelerle halk› bugünkü asrî flartlara göre yetifltirmeye çal›flacaklard›r. 5. Bu dört maddede zikredilen maksatlara ulaflmay› kolaylaflt›rmak için, Müslümanlar›n belli zamanlarda toplanacak kongreleri taraf›ndan verilecek talimata göre hareket edecek mahalli “meclisleri” teflkil edilecektir.

171 “Mekerce Fuar› (Yerminkesi)” (Nijni Novgorod Panay›r›): Rusya Müslümanlar›n›n ticaret faaliyetlerinde çok mühim bir yer tutmakta idi. Buras›, Kazan Hanl›¤›’n›n son zamanlar›nda, Ruslar taraf›ndan Kazan’a rekabet için kurulmufl bir panay›rd›. Önceleri Kazan’a yak›n Makaryev Manast›r› yan›nda yap›lan panay›r, sonralar› Nijni Novgorod’a nakledilmifl, fakat eski ad›n› muhafaza etmifltir. Rusya’n›n do¤u memleketleriyle ticaretinde çok mühim bir rol oynayan bu manast›rda Rusya ve hatta Avrupa’dan gelen tüccarlarla Sibirya, Türkistan, Kafkas ve ‹ran’dan gelen tüccarlar al›flverifl yaparlard›. Her y›l Temmuz ortalar›ndan A¤ustos sonuna kadar devam eden bu panay›ra Rusya’n›n her taraf›ndan Müslüman tüccarlar da geldi¤i için buras› ayn› zamanda flahsi temaslar, fikir al›fl verifline de yol açard›. Kalabal›k bir heyeti burada toplamak mümkün oldu¤u gibi, kongreye izin verilmedi¤i takdirde de, bir araya gelme imkan› bulunaca¤› kongre düzenleyicileri taraf›ndan düflünülmüfltü.

172

Rusya Tarihi

Yusuf Akçura [Akçurin] (1879-11.3.1935): Tatar-Türk siyasetçisi ve bilim adam›. Simbir (1924-1999 y›llar›nda Ulyanovsk)’de do¤mufl olup, babas› çuha fabrikatörü Hasan, annesi ise Kazan’›n tan›nm›fl ailelerinden Abdürreflid Yunus(ov)’un k›z› Bibi Fahri Banu’dur. Buras› Lenin’in, tarihçi Karamzin’in, yazar Gançarov’un, 19171918’de Geçici Rus hükümeti Baflbakan› Kerenski’nin de do¤du¤u flehirdir. Yusuf Akçura, orta tahsilini ‹stanbul’da Askeri Rüfltiye’de tamamlad›, 1897’de erkân-› harp s›n›f›na ayr›ld›. Y›ld›z Saray›’nda sorguland› ve Fizan’a sürgüne yolland›ysa da Ahmet Ferit (Tek) ile Paris’e kaçt› ve burada “Ecole Libre des Science Politiques”, yani siyaset bilimi fakültesini Essai sur l’histoire des Institution del’Empire Ottoman (Osmanl› ‹mparatorlu¤u Müesseseleri Tarihine Dair Bir Deneme) adl› tezle tamamlad›. Türkiye’ye dönemedi¤i için 1905’te Kazan’a gitti. Burada “Medrese-i Muhammediye”de tarih ö¤retmenli¤i yapt› ve Tarih ve Ulum adl› tarih kitab›n› yay›nlad›. Bu arada Ayaz ‹shaki (‹dilli) ile birlikte Kazan Muhbiri gazetesini ç›kard› (Sahibi ve sorumlu müdürü: Avukat Seyid Gerey Alkin). Rusya “Müslüman ‹ttifak›” veya sadece “‹ttifak” adl› siyasi teflkilat›n›n kurulmas›na ve flekillenmesine hizmet etti. I. Duma’ya, tevkif edildi¤i için kat›lamad›. 1908’de Türkiye’de meflrutiyetin ilan› üzerine ‹stanbul’a döndü. “Türk Derne¤i”nin kurucular› aras›nda yer ald›; Türk Yurdu dergisini ç›kard›, “Türk Oca¤›”n›n kurulmas›nda aktif çal›flt›. ‹stiklal Harbine kat›ld›, 1925’te ‹stanbul milletvekili oldu, 1925’te Ankara Üniversitesi siyasi tarih profesörlü¤üne tayin edildi; “Türk Tarih Tetkik Cemiyeti”nin (sonradan Türk Tarih Kurumu) ikinci baflkan› oldu. Genifl bilgi için bk. M. F. Togay, Yusuf Akçura’n›n Hayat›, (‹stanbul 1944). Ayr›ca bk. S. M. Arsal, “Dostum Yusuf Akçura”, Türk Kültürü, say›: 174, 1977, s. 346-354; N. Binark, “Yusuf Akçura”, Kazan, say›: 10, 1973, s. 3236; N. Devlet, “Yusuf Akçura’n›n Hayat› (18761935)”, Ölümünün Ellinci

Bu kongrede bütün Rusya Müslümanlar›n›n bir “ittifak” kurmalar› esas› kabul edilmifl; fakat bunun henüz bir siyasi parti mahiyeti almas› kararlaflt›r›lm›fl de¤ildi. Buna ra¤men birlik fikrinin do¤mufl olmas›n›n kongreyi düzenleyenlere Rusya Müslümanlar›n›n gelece¤i bak›m›ndan büyük cesaret verdi¤i muhakkakt›. Rusya’n›n çeflitli bölgelerinden gelmifl olan vekiller 20 A¤ustos’ta döndüler.

Y›l›nda Yusuf Akçura

Sempozyumu Tebli¤leri, Ankara 1987, s. 17-33; A. Temir, Yusuf Akçura, Ankara 1987.

Rusya Müslümanlar›n›n ‹kinci Toplant›s› (13-23 Ocak 1906) Nijni Novgorod’ta 15 A¤ustos 1905’te Oka Nehri üzerinde Gustav Struve gemisinde gayri resmi olarak toplanan kongrede, müteakip kongrenin süratle yap›lmas›na karar verilmifl ve kongreyi düzenleme ifli gayri resmi siyasi parti hüviyetinde olan “Müslüman ‹ttifak›” veya k›saca “‹ttifak”›n Kazan flubesine b›rak›lm›flt›. Kazan komitesinin en faal üyesi olan Yusuf Akçura, hemen haz›rl›klara giriflti ve kongrenin 15 Ocak 1906’da Petersburg’da yap›laca¤›n› ilgililere bildirdi. Bu s›ralarda Rusya’da yukar›da da gördü¤ümüz üzere önemli siyasi geliflmeler olmufl, çar hükümeti 17(30) Ekim (1905) manifestosunu yay›nlamak ve birtak›m hürriyetler tan›mak zorunda kalm›fl, Rusya’da meflruti bir idarenin kurulaca¤› ve Duma’n›n toplant›ya ça¤r›laca¤› ilan edilmiflti. Yusuf Akçura Türkçülü¤ün temel tafllar›ndan say›lan Üç Tarz-› Siyaset adl› çal›flmas›n› 1904 y›l›nda Kahire’de ç›kan Jön Türklerin gazetesi Türk gazetesinde üç say›da bast›rd›ktan sonra k›yamet koptu. Türk gazetesinin baflyazar› Ali Kemal’in “Cevab›m›z” bafll›kl› sert bir tenkit yaz›s› ç›kt›. Ahmet Ferit (Tek) de tart›flmaya kat›larak, ayn› gazete de “Bir Mektup” bafll›¤›yla Akçura’n›n görüfllerini destekleyen bir makale yay›nland›. Eser 1904’te risale olarak, 1912’de ise ‹stanbul Kader Matbaas›’nda 64 sayfal›k bir kitap olarak bas›ld›. Yusuf Akçura bu eserinde ‹slamc›l›k, Osmanl›c›l›k ve Türkçülük siyaset tarzlar›ndan hangisinin Osmanl› Devletinin gelece¤i için faydal› oldu¤unu inceleyerek Türkçülü¤ü takibe taraftar oldu¤unu belirtmekte idi. 13-23 Ocak 1906 tarihli toplant›larda Ali Merdan Topçubafl›’n›n Rusça olarak haz›rlam›fl oldu¤u “‹ttifak” nizamname (23 madde) ve program (79 madde) projeleri okunarak, müzakere edildi. 22 Ocak’ta Petersburg gazetelerinde “her türlü toplant›ya izin var” diye haber ç›k›nca Müslüman vekilleri tekrar 23 Ocak’ta Muhammed Âlim Maksud’un evinde 50’den fazla delege olmak üzere bir araya geldi. Toplant›da bulunan herkes Kur’an-› Kerim’e el basarak Rusya Müslümanlar›n›n “‹ttifak”› için çal›flacaklar›na dair ant içtiler ve “Müslüman ‹ttifak›”, k›saca “‹ttifak” nizamnamesi oybirli¤iyle kabul edildi. Buna göre resmen “Rusya Müslümanlar›n›n ittifak›” ad›n› alm›fl olan teflkilat›n bir merkez komitesi olacak ve bütün Rusya 16 bölgeye bölünecekti. Bu toplant›da afla¤›daki karar al›nd› (Rusça asl›ndan tercüme edilmifltir): KARAR “II. Bütün Rusya Müslümanlar› (Petersburg) Kongresi, Rusya’n›n çeflitli flehir ve bölgelerinde yaflayan Müslümanlar 15-23 Ocak tarihleri aras›ndaki ikinci Müslüman kongresinde (afla¤›daki) kararlar› ald›lar: Geçen y›l ilan edilen ‹mparator Hazretlerinin 17 Ekim beyannamesi ve 12 Aral›k tarihli ferman›na binaen Müslümanlar, Rusya ‹mparatorlu¤unun baflflehrinde, ‹mparator Hazretlerinin, Yüce hükümetin, Rus toplumu ve bas›n›n›n önünde Müslümanlar›n dini ihtiyaçlar›n› tespit ile ilgili meseleleri halletme ve Devlet Duma’s› seçimleri hakk›nda fikirlerini aç›klama¤a karar vermifllerdir.

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

Rusya’n›n çeflitli sosyal gruplar›, hükümetten izin alarak yapt›klar› kendi kurultaylar›nda kendi fikirlerini bildirdiler. Fakat biz (Müslümanlar), kanuni hakk›m›za di¤er vatandafllar gibi, kurultay yapmak için hükümete müracaat ettikse de maalesef ricam›z bugüne kadar neticesiz (cevaps›z) kald›. Hükümetin bu haks›z davran›fl› karfl›s›nda biz Müslümanlar 13-22 Ocak tarihlerinde düzenlenen mecliste (toplant›) bir nizamname (tüzük) haz›rlad›k. Buna göre, Devlet Duma’s› seçimlerine çok az bir zaman kald›¤›ndan bütün Rusya Müslümanlar› “Konstitüsyon Demokrat (Meflrutiyetçi Demokrat) Partisi” ile iflbirli¤i yaparak, bu parti çevresinde seçimlere kat›lacaklard›r. Bunun d›fl›nda Rusya Müslümanlar› Duma seçimlerine kendi nüfuslar› nispetinde üyenin seçilmesinin sa¤lanmas› gerekti¤ine dair kararlar›n› gerçeklefltirmek için imkân verilmesini talep etmektedirler”.

Rusya Müslümanlar›n›n Üçüncü Toplant›s› (16-21 A¤ustos 1906) “‹ttifak›n üçüncü toplant›s›” diye de an›lan Rusya Müslümanlar›n›n bu Kongresi Nijni Novgorod’ta (Mekerce panay›r›nda) yap›ld›. Daha önce Nijni Novgorod’ta (Oka Nehri üzerinde gezinti esnas›nda) ve Petersburg’ta yap›lan toplant›lar, resmi Rus makamlar›ndan izin al›nmadan gizli yap›lm›flt›. III. Kongre, Umum Rusya Müslümanlar›n›n ilk aç›k toplant›lar› olmas› yönünden önemlidir. III. Kongre’nin yap›ld›¤› tarihlerde Rusya ‹mparatorlu¤u’nda mühim de¤ifliklikler olmufl, I. Duma toplanm›fl (10 May›s 1906), fakat afl›r› talepler yüzünden da¤›t›lm›flt› (21 Temmuz). 16 A¤ustos 1906’da aç›lan Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi resmi izne dayand›¤› için önceki iki toplant›ya nazaran hayli kalabal›kt›. Toplant›y› bir hayli Türk ve Rus gazetelerinin muhabirleri de takip etmiflti. Kongrenin tart›flt›¤› konular aras›nda en önemlisi yine e¤itim meselesi idi. ‹lerlemenin, uyanman›n e¤itimle kabil olaca¤›na kanaat getiren kongre bu meseleyi ayr›nt›l› incelemek için 15 kiflilik bir komisyon kurdu. Kazanl› ö¤retmen-molla Abdullah Apanay(ev) baflkanl›¤›ndaki bu komisyon Rusya Müslümanlar›n›n maarif hayat›n› ilgilendiren bir rapor haz›rlad›. Bir nevi kültür politikas› mahiyetindeki rapor kongrenin 18 ve 19 A¤ustos tarihlerindeki oturumlar›nda müzakere edilerek kabul edildi. Buna göre, Rusya Müslümanlar›n›n e¤itim sistemi her bölgede ayn› olacak, mahalli flive ile birlikte Türkleri birlefltirici edebi Türkçe (Türkiye Türkçesi) okutulup, ö¤retilecekti. Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongreleri toplanmadan önce Rusya E¤itim Bakanl›¤› “Rus olmayan milletlerin e¤itimi ile ilgili bir layiha haz›rlam›flt›. “31 Mart (1906) Kurallar›” diye bilinen bu layiha 26 Mart 1870 tarihli Orenburg Ruhani ‹daresi’ne tabi mektep ve medreselere ait tedbirleri harf ferman›n›n geniflletilmifl bir flekli olup, Müslüman çocuklar›n› Ruslaflt›rmay› göz önünde bulunduruyordu. 31 Mart 1906’da E¤itim Bakan› taraf›ndan ilan edilen 37 maddelik “kural” o sene Haziran-Temmuz aylar›nda müfettifllere ve bütün vilayetlerdeki ö¤retmenlere yolland›. “31 Mart Kurallar›”nda en önemli madde transkripsiyonla ilgili olan›, yani Rus olmayan milletlerin kendi dillerini Rus harfleriyle yazmalar›n› getiren madde idi. Papaz ‹lminski taraf›ndan ileri sürülen bu fikir bir kanun maddesine sokulmufl, Sovyet ihtilalinden sonra da (1940’larda) tam manas›yla yürürlü¤e konulmufltu. Yani Türk boylar›na Rus (Kril) harflerini kullanma mecburiyeti Rusya ‹mparatorlu¤u devrinde at›lm›fl bir fikirdi. Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi’nde görüflülen önemli baflka bir meseleden biri de “Dini-ruhani müesseselerin ›slah›” idi. Bu madde için de bir komisyon

173 Ali Merdan Topçubafl(ev) [Topçubafl›] (1862-1934): Azeri politikac›, yazar ve hukukçu. Bakülü avukat ve “Müslüman ‹ttifak›” partisinin kurucular›ndan ve Duma üyesidir. 1919’da Azerbaycan Cumhuriyeti’nin delegesi olarak Paris’teki konferansa kat›lm›flt›r. Kaspi ve Hayat gazetelerinin baflyazar› olarak çal›flm›fl. Azerbaycan Bolflevikler taraf›ndan iflgal edilince yurtd›fl›na kaçmay› baflarm›flt›r. 1934’te Paris’in kuzeyinde bulunan banliyösü Saint Cloud’ta ölmüfltür. Tercüme-i hali için bk. Kurtulufl, I, say›: 2, 1934; ayr›ca M. Eliyev, “Elimerdan Bey Topçubaflev” Azerbaycan Demokratik Respublikas›, Azerbaycan Hökümeti, 1918-1920, Bakü 1990 s. 49-52.

174

Rusya Tarihi

Alimcan Barudî (1857-1921): Tatar din, fikir adam› ve e¤itimcidir. Tataristan’›n Kazan flehrinin kuzeybat›s›na düflen KiçiKaval köyünde do¤mufltur. 1862 y›l› bafl›nda Külbuy› (Gölboyu) medresesine gönderilen A. Barudî 14-15 yafl›na geldi¤inde Arapçay› gayet iyi anl›yordu. Medrese tahsili 1874 y›l›na kadar sürdü ve bundan sonra tahsilini devam ettirmek için Buhara’ya giderek Mir Arap medresesinde yedi y›l kald› ve Kazan’a geri döndü. Kazan’a yerleflince ilk ifl olarak babas›n›n da yard›m›yla “Medrese-i Muhammediye”yi kurdu. Usul-i Cedit (yeni metot) metodu ile e¤itim veren bu medrese Rusya Türkleri aras›nda büyük bir flöhret kazanm›flt›r. 1906’da Ed-Din ve’lEdeb adl› dergiyi ç›karm›flt›r. 1908 y›l›nda Rus hükümeti taraf›ndan Vologda’ya sürgüne gönderilir. 1917 y›l›nda “Bütün Rusya Müslümanlar›n›n Kurultay›”nda, ilk defa olarak, yap›lan serbest seçimde Diyanet ‹flleri Baflkan› (Müftü) olarak seçilmifltir. Ufa Millet Meclisi’nde dini ifller baflkanl›¤›n› yürütmüfltür. ‹stanbul, Mekke, Medine, fiam ve Kahire’de bulunmufltur. 1920-1921 y›llar›ndaki açl›k s›ras›nda felakete u¤rayan Müslümanlar› teflkilatland›rmaya ve müftülük ifllerini yola koyma¤a u¤rafl›rken hastalan›r ve 6 Aral›k 1921’de Moskova’da vefat eder. Cenazesi Ufa’dan Kazan’a nakledilir ve burada defnedilir. Genifl bilgi için bk. A. B. Taymas, Kazanl› Türk Meflhurlar›ndan Alimcan Barudi, ‹stanbul 1958; N. Devlet, “Vefat›n›n 50. Y›l› Dolay›s›yla Alimcan Barudi”, Kazan, say› 3, Mart 1971, s. 47-49; N. Devlet, “Alimjan Barudi (1857-1921)”, Central Asian Survey, 1990, c. IX, say› 2, s. 145-149; N. Devlet, “Alimjan Barudi”, Modern Encyclopedia of Religions in Russia and the Soviet Union (MERRSU), III, Nisan 1991, s. 224227; N. Devlet, “Galimdjan BarudiProsvetitel i Reformatör”, Tatarstan, say› 7 1991, s. 44-47; N. Devlet, “Galimcan BarudiMegrifatçe Islahç›”, Tatarstan, say› 7, 1991, s. 56-58.

kuruldu ve baflkanl›¤›n› Kazanl› müderris Âlimcan Barudi yapt›. Komisyonun 13 maddeden ibaret raporu 19 A¤ustos’ta kongre taraf›ndan müzakere edildi. Raporda Rusya Müslümanlar›n›n dini müesseselerine ait yürürlükteki kanun ve hükümlerin de¤ifltirilmesi; Rusya’daki müftülerin (Kafkasya’da iki, Ufa, K›r›m ve Türkistan’dan birer) halk taraf›ndan serbestçe seçilmesi; bütün Müslüman ruhanilerin maafl alarak hukuken Rus papazlar› ile ayn› dereceye getirilmeleri teklif ediliyordu. III. Kongrede “‹ttifak”›n program›n›n müzakeresine bafllan›rken, Kazan flubesi 6 maddeden ibaret kendi program›n› okuyarak, buradan programa ilaveler yap›lmas›n› teklif etti. Daha sonra Ali Merdan Topçubafl›’n›n Rusça teklif etti¤i 79 maddeden ibaret “‹ttifak” program› ile nizamnamesi madde madde okunarak, görüflmeler yap›ld›. Müzakereler esnas›nda kad›nlar›n seçme seçilme haklar› (18. madde) meselesinde büyük tart›flma oldu. Bilhassa baz› din adamlar› kad›nlar› afla¤›lay›c› tabirler kulland›larsa da, kad›nlar›n seçme seçilme haklar› kabul edildi. Uzun müzakerelerden sonra, birtak›m itirazlara ra¤men, Ali Merdan Topçubafl›’n›n haz›rlam›fl oldu¤u “‹ttifak” program› ufak de¤iflikliklerle kabul edildi. Kongrede program›n kati ve son flekilde tespiti için 15 kifliden müteflekkil bir merkez komitesi seçildi. Merkez komitesi ayr›ca, kendi aras›ndan üç kifli daha seçti ki, bunlar masraflar› karfl›lanmak üzere, daimi olarak Petersburg’ta ikamet edeceklerdi. Bu suretle “‹ttifak” resmi bir siyasi parti haline getirilecekti. Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi’nde al›nan kararlarla “‹ttifak” siyasi bir parti mahiyetini kazand›. Program› da Rus liberal burjuva ayd›nlar›n›n partisi olan Kadet (Meflrutiyetçi Demokratlar)’lerinkine yak›n idi. Kongreye kat›lan baz› ileri gelenler Kadet’e daha önce girmifller ve hatta Ocak 1906’da bu partiye kaydolan Yusuf Akçura, Parti Merkez Komitesi üyeli¤ine de seçilmiflti. Kadet Partisi de, baz› Müslüman vekillerinin, “parti program›na Müslümanlarla ilgili maddeler kondu¤u takdirde iflbirli¤i olabilece¤i” hususunu belirtmeleri üzerine, kendi program›na birkaç yeni madde ilave etmiflti. K›sacas› Kadetler ile “‹ttifak” aras›nda iflbirli¤ine yol aç›lm›fl oluyordu. 16-21 A¤ustos 1906 tarihinde yap›lan Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresine kat›lanlar›n büyük ço¤unlu¤u ihtilalci karakterde olmay›p, rejimi devirmek gibi bir program da haz›rlamad›lar. Zaten kabul edilen “‹ttifak” program› da Rus ‹mparatorlu¤u içindeki Rusya Müslümanlar›na kültürel (medeni) muhtariyet, eflit haklar sa¤lamay› göz önünde bulunduran masum dilekçelerden ileri gitmiyordu. Baz› kusurlar›na ra¤men III. Kongre Rusya Müslümanlar›n›n siyasi faaliyetlerinde baflar›l› bir olay olmufltur denilebilir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

3

Rusya Müslümanlar› gerçeklefltirdikleri toplant›larda bafll›ca hangi konularla ilgilendiler? SIRA S‹ZDE

RUSYA’DA MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ (1906-1917) D Ü fi Ü N E L ‹ M

I. Devlet Duma’s› (27 Nisan - 8 Temmuz 1906) S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

S Otarihinde R U 11Aral›k 1905 Baflbakan Witte taraf›ndan haz›rlanm›fl olan seçim kanunu ilan edildi. Bu kanuna göre Devlet Dumas›’na seçilecek mebuslar›n % 43’ünü köylülerin, % 34’ünü çiftlik sahiplerinin ve % 23’ünü burjuva’n›n (tüccar, esnaf ve iflçi) D‹KKAT temsilcileri teflkil edecekti. Askerler, ücretliler, kad›nlar ve talebeler seçime kat›lamayacakt›. Seçmen yafl haddi 25 idi. Seçim kanununa göre her 90 bin iflçiye, 30 bin

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

köylüye, 7 bin flehirliye ve 2 bin çiftlik sahibine (pomeflçik) birer mebus seçilmesi gerekiyordu. “Müslüman ‹ttifak›” partisi henüz teflkilatlanma durumunda iken dahi I. ve II. Devlet Dumalar›na yap›lan seçimlerde hayli faaliyet göstermifl ve faaliyetler neticesinde ‹dil-Ural, Kafkasya, Türkistan ile Bozk›r eyaletleri ve K›r›m’dan birçok Türk mebusu Devlet Dumas›’na seçilmiflti. I. Duma, 27 Nisan 1906 tarihinde, Petersburg’daki “Tavrida Saray›”nda aç›ld›. 490 mebus (deputat) bulunuyordu. En güçlü parti 190 mebusla “Kadet” (Konstitutsionaln›y Demokrat›: Anayasac› Demokratlar)’lerdi. Köylüler 204 mebus ç›karm›fl olmalar›na ra¤men, belli bir politik fikir etraf›nda toplanamad›klar›ndan güçlerini ortaya koyamam›fllard›. Köylü temsilcilerinden bir k›sm› “Es-Er” (S. R.:Sotsialn›y Revolutsioner›y: Sosyal ihtilalciler)’le birlikte “Trudoviki” (‹fl gurubu) adl› bir fraksiyon teflkil etmifllerdi. Muhafazakar “Oktyabrist”ler 44, Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi 17 mebus ç›karm›fllard›. Sosyalist partilerin ço¤u seçimleri protesto ettiklerinden I. Duma’da say›lar› çok az oldu. Müslümanlardan toplam 25 mebus seçilmiflti. Seçilenlerin 12’si Rusya’n›n Avrupa k›sm›ndan Tatar-Baflkurtlar, 7 tanesi Kafkaslardan Azeriler ve di¤erlerinden, 5 tanesi ise Bozk›r Genel Valili¤indeki Kazaklard›. Kurulan Müslüman Fraksiyonu Baflkanl›¤›na A. M. Topçubafl› getirildi. Duma ilk oturumunda Moskova mebusu Prof. Sergey Muromtsev’i reisli¤e seçti. Duma’n›n çal›flmalar› için hükümet taraf›ndan herhangi bir haz›rl›k yap›lmam›flSIRA S‹ZDE hükümett›. Zaten çar bu meclisi istemeyerek toplant›ya davet etmiflti. Dolay›s›yla le Duma aras›nda iyi bir iflbirli¤i yap›lamad›. Duma’daki partiler aras›nda da ahenkli bir çal›flma havas› yaratmak mümkün olmad›. Büyük görüfl farklar› mevcuttu. D Ü fi Ü N E L ‹ M Köylü mebuslar “toprak reformu” ile ilgili kanunlar›n ç›kmas›n›n d›fl›nda hiç bir siyasi konu ile ilgilenmiyorlard›. “Kadet”ler ise liberal-demokratik sisteme dayanan S O R U bir meflruti monarfli kurulmas›n›, topra¤›n çiftlik sahiplerinden köylülere sat›lmas›n›, baz› sosyal reformlar yap›lmas›n›, istiyorlard›. Baflta “Oktyabrist”ler olmak üzere muhafazakarlar›n hepsi monarfli sistemine zarar gelecek tek bir ad›m›n bile at›lD‹KKAT mas›na karfl›yd›lar. Devlet Dumas›’n›n ilk toplant›s›nda, Fedor Rodiçev’in (Narodn›y Svabodi PartiSIRA S‹ZDE si: Milli Hürriyet Partisi) siyasi mahkümlar için genel af ç›kar›lmas›yla ilgili teklifi büyük ço¤unlukla kabul edildi. Bu kanun teklifinden hiç de memnun olmayan Çar ve hükümeti “‹fl gurubu” ve “Kadet”ler taraf›ndan teklif olunan “toprak reformu AMAÇLARIMIZ projesine” de fliddetle karfl› ç›km›flt›.

N N

175

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadelesi (1905-1917), K ‹Ankara: T A P TTK. s. 88122.

K ‹ T A P

II. Nikola Duma’n›n kontrolünü istemedi¤i düflman grubaT kapt›rd›¤›n› E L E V ‹ Z Y O N anlay›nca, Duma’n›n hayata geçmesinde büyük gayret ve rolü olan Kont Witte’yi Baflbakanl›ktan azletti. Yerine ‹. Gormeykin’i getirdi. Bu flah›s eski sistemden yetiflme tipik bir bürokratt›. Çar’›n emirlerini sorgulamadan yerine getirmek için biçilmifl kaf‹ N T Ek›sa R N E Tsürede düfltand›. Bu atama büyük hata oldu ve hükümetin Duma ile iliflkileri manca bir flekle dönüfltü. Hükümet karfl›t› gruplar taraf›ndan desteklenen Anayasac› Demokratlar, kabinenin istifa etmesi talebinde bulundular ve yeni kabinenin de Duma fikri sorularak seçilmesi gerekti¤ini belirttiler. Bu ve di¤er talepler hükümet yanl›lar› Duma aleyhine siyaset yapmalar›na neden oldu. II. Nikolay, Duma’n›n isteklerini yerine getirme ve soylular› hayal k›r›kl›¤›na u¤ratma ya da Duma’da gelen talepleri hiçe sayarak liberalleri karfl›s›na alma ikilemi aras›nda saplan›p kalm›flt›. ‹lki a¤›r bast›.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE 176 AMAÇLARIMIZ

N N

Rusya Tarihi SIRA S‹ZDE

Bu hava içinde I. Duma çal›flmalar› ancak on hafta (72 gün) sürdü. Nihayet Çar, saAMAÇLARIMIZ lahiyetini kullanarak, 8(21) Temmuz 1906’da Duma’y› da¤›tt›.

K ‹ T A P

Vernadsky, G. K ‹(2009), T A P Rusya Tarihi, (çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak), ‹stanbul: Selenge. s.331332.

TELEV‹ZYON

I. Duma’da T E L E V Rus ‹ Z Y O Npartilerinin kendi gruplar›n›-fraksiyonlar›n› kurmufl olmalar›na ra¤men 25 Türk mebus (aç›l›fla bile ancak 12’si kat›labilmiflti), bir araya gelme imkan›n› bile bulamam›fllard›. Üstelik Tatar mebuslardan ço¤unun “Kadet” Partisinden yaz›ld›klar› anlafl›lmaktad›r. ‹ N T Eda¤›t›lmas› RNET Duma’n›n mebuslar taraf›ndan çok kötü karfl›land›. “‹fl gurubu (Trodovik)” ve Sosyalist mebuslardan 180’ni Finlandiya’daki Viborg flehrine giderek keyfi kabul ettikleri bu hareketi protesto eden bir bildiri yay›nlad›lar. Hükümet yeni bir Duma toplamayacak olursa halk› pasif direnmeye (yani vergi vermemeye, askere gitmemeye) ça¤›rd›lar. Viborg bildirisini imzalayanlar aras›nda 6 Türk mebusu da vard›. Bunlardan Seyid Gerey Alk(in), Selim Gerey Cantürin, Ebussuud Ahtem Tatar, Bükeyhan(ov) Kazak ve A. M. Topçubafl› ile ‹. Ziyathan(ov) Azeri idi. Haklar›nda takibat aç›lan imzac›lar›n gelecek seçimlere kat›lmalar› yasakland›. Türklerin ilk politik denemesi k›sa süreli de olsa, aras›ndan Çar’›n keyfî idaresini protesto etme cesaretini gösterenler ç›km›flt›.

‹NTERNET

Pyotr Arkadyeviç Stol›pin (1862 -1911): 1906 -1911 y›llar› aras›nda Baflbakan oldu. Stol›pin Almanya’n›n Saksonya eyaletindeki Dresden’de do¤du. Yüksek e¤itimini St. Petersburg Üniversitesi’nde ald›. Ailesi tan›nm›fl bir Rus soylusu idi. 1902’den itibaren de¤iflik flehirlerde valilik yapt›. 1905’te eyaletinde ç›kan isyan› bast›rmas› ile tan›nd› ve ayn› y›lda ‹ç ‹flleri Bakanl›¤›na getirildi. 1906’da ise Baflbakan seçildi. I. Devlet Duma’s› da¤›t›ld›ktan sonra ilk ifl olarak ›l›ml› liberal guruplar›n›n liderlerini kendi kabinesine çekmeye çal›flt›. Ancak onlar reddettiler. 22 Kas›m 1906’ta köylü komünlerini da¤›tan kararnameyi yay›nlad›. Böylece her köylü kendi pay›na düflen toprak parças›na sahip olma hakk›na kavufluyordu. Stol›pin reformalar gerçeklefltirerek ülkede sükûneti sa¤lamak istiyordu. Ancak II. Duma ile diyalog kuramad› ve Çar’›n onay› ile bunu da¤›tt›. Üçüncü Duma için haz›rlad›¤› yeni seçim kanunu Duma’y› muhafazakar bir organa çevirdi. 1911 y›l›nda suikasta kurban gitti.

II. Devlet Dumas› (20 fiubat -3 Haziran 1907) I. Duma’n›n da¤›lmas› Rusya’da büyük kar›fl›kl›¤a sebep olmad›. Çar Duma’y› tamamen kald›rmak niyetinde de¤ildi; ancak daha uysal bir meclisin kurulmas›n› istiyordu. Çar Duma’y› da¤›t›rken yeni Baflbakan olarak Pyotr Stol›pin’i getirdi. Bu itibarla yeni seçimlere gidildi. Kadet Partisi bu defa % 50 fire vererek 98 mebus ç›karabildi. Muhafazakar “Oktyabirst”ler partisi ise mebus say›s›n› 44’ten 80’e yükseltti. Seçime Lenin’e ba¤l› RSDRP (Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi) de kat›lm›fl ve 65 mebus ç›karm›flt›. Ancak Lenin’in grubu gene az›nl›ktayd›. ‹fl gurubu (Trudovnik) ve S.R.’ler ise geliflme kaydederek 157 temsilciye sahip olmufllard›. 35 Müslüman mebusun da yer ald›¤› II. Duma seçimlerinde Rus hükümetlerince al›nan baz› tedbirler sonucu olarak, Tatarlar›n iki mühim flahsiyetinin mebus seçilmesi engellenmiflti. Bunlardan biri Yusuf Akçura idi; bir tak›m isnatlarla takibata u¤rayarak 40 gün hapiste tutulmufltu. ‹kinci flah›s ise Fatih Kerimi idi; o da, aleyhinde baz› dedikodular uydurularak, seçilme hakk›ndan mahrum edilmiflti. K›r›m Tatarlar›ndan II. Duma’ya giren en mühim flah›s belki de Abdürreflid Mehdi(yev) idi. Onun Duma’ya seçilmesinde “Genç Tatarlar” büyük rol oynam›fllard›. Türkistan ile Bozk›r eyaletlerinden ise 8 mebus seçildi. Azerbaycan’dan Ali Merdan Topçubafl› ise “Viborg” beyannamesini imzalad›¤› için seçilememiflti. II. Duma 20 fiubat (5 Mart) 1907’de aç›ld›ktan sonra “Müslüman Fraksiyonu” kuruldu. Topçubafl› art›k mebus olmamas›na ra¤men eski lider olarak toplant›ya kat›ld›. Ancak buna bütün Müslüman mebuslar kat›lmad›. 6 tanesi Ruslar›n “Trudoviki” gurubuna girdi ve bunlar kendi bafllar›na “Müslüman Hizmet Taifesi” adl› bir gurup teflkil ettiler ve Duma ad›yla bir de gazete ç›karmaya bafllad›lar. II. Duma, birincisine nispeten daha fazla sol e¤ilimli idi. I. Duma seçimlerini birçok sol parti boykot etmiflti; fakat ikincisine (Lenin’in de teflviki ile) sosyalistler de kat›lm›fl ve 187 mebusu Duma’ya sokmaya muvaffak olmufllard›. Sosyalistlerin faaliyetleri ve Müslümanlar›n kendi a¤›rl›klar›n› göstermeleri, tutucu Ruslar› ve hü-

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

kümeti endiflelendirmiflti. Sosyalistler, Kadetler ve Müslümanlar birlefltikleri takdirde hükümet müflkül duruma düflüp, tavizler vermek zorunda kalacakt›. Bu durumu önlemek için, o s›ralarda hükümet bafl›na getirilen Stol›pin, Duma’y› da¤›tma karar›n› Çar’a tavsiye etti. Gerekçe de 55 sosyalist millet vekilinin Çar’a düzenlenecek bir suikast ile ba¤lant›l› bulunmalar› idi. Neticede, Çar II. Nikolay 3 Haziran 1907 Ferman› ile Duma’y› da¤›tt› ve ayn› gün Baflbakan Stol›pin yeni bir seçim kanunu ilan etti. Böylece, bir tak›m milli, dini ve medeni haklar elde etmeyi, gasp edilen arazilerini geri almay› ümit eden Müslümanlara da a¤›r bir darbe indirilmifl oldu.

III. Devlet Dumas› (1 Kas›m 1907-9 Haziran 1912) Baflbakan Stol›pin 3 Haziran 1907 tarihli yeni seçim kanunu ile Duma seçimlerinde büyük de¤ifliklikler yapt›. Buna göre her 230 çiftlik sahibine; her bin flehirliye; her 60 bin köylüye ve her 125 bin iflçiye birer mebus seçilecekti. Lehistan ve Rusya’n›n Avrupa bölümünde yaflayan Türklerin seçim hakk› çok k›s›tlanm›fl, Türkistan ve Bozk›r eyaletlerindeki yerli halk seçim hakk›ndan tamamen mahrum edilmifllerdi. Neticede 1907 seçimlerinde III. Duma’ya 52 afl›r› sa¤c›n›n d›fl›nda, 93 Rus milliyetçisi, 133 Oktyabrist, 39 Progresiv (ilerici) parti üyesi, 57 Kadet, 14 Trudovik, 14 Sosyal Demokrat (Bolflevik ve Menflevik’ler birlikte) vard›. Bunlara ek Lehistan ve Balt›k boyu ülkelerinden 17, bir k›sm›na seçime kat›lma flans› tan›nmayan, kalan Türk boylar› için de k›s›tlamalar yap›lan Rusya’n›n Avrupa k›sm›ndan 10 Türk mebusu kat›labildi. Bu 10 Türk mebusunun 7’si Kazan Tatarlar›ndand›. Kafkasya’dan iki, K›r›m’dan ise bir Türk mebusu seçilebildi. Stol›pin’in seçim kanunu sayesinde Avrupa Rusya’s›ndan 403 ve do¤udan 39 kiflinin seçilmesi sa¤lanm›flt›. Böylece Duma 524 üyeden 442’ye inmifl oldu. III. Duma’da, II.’sinde oldu¤u gibi, bir “Müslüman Fraksiyonu” kuruldu. Sa¤c›lar›n büyük ço¤unlu¤u teflkil etti¤i II. Duma’da “Müslüman Fraksiyonu”nun iflbirli¤i yapt›¤› Kadetler de ancak 57 mebusa sahiptiler. Bu flartlar alt›nda Müslüman mebuslar›n›n fazla bir faaliyet göstermelerine zaten imkan yoktu. Ço¤unlukta olan Rus milliyetçi mebuslar “Rusçu” bir siyasetin yürütülmesi, “gayri Ruslara” bask›n›n fliddetlendirilmesi ve Rusya’daki bütün milletlerin h›zla “Ruslaflt›r›lmas›” üzerinde ›srar ediyor. Türk-Müslüman okullar› ve hay›r cemiyetlerinin kapat›lmas›n› istiyorlard›. Baflbakan Stol›pin, bu isteklerin hepsini yerine getirmemekle beraber, Rus olmayan topluluklar üzerindeki bask›y› hissedilir ölçüde artt›rd›. Gene de Müslüman mebuslar bir hayli konuda ortak hareket ettiler. Sadri Maksudi bu birli¤i “Rusya’da 20 milyon Müslüman yafl›yor, bir dine inan›yorlar, Da¤›stan’daki birkaç halk›n d›fl›nda, hepsi ayn› dili konufluyorlar” diye izah ediyordu. “Müslüman Fraksiyonu” ana dilde ilkokul e¤itimi, Kafkasya’da toprak meselesi, e¤itim müesseselerinin ›slah› için 6 milyon rublenin gereklili¤i, din (inanç) hürriyeti, Devlet Dumas›’nda “Müslüman Fraksiyonu”nun kendi sorunlar› hakk›nda Tatarca (Türki) konuflma yapma ve dilekçe verebilmesi hususlar›n› gündeme getirdi. III. Devlet Dumas›, 9 (22) Kas›m 1907’de ç›kard›¤› bir karar ile, bütün köylülerin müflterek mal› addedilen “Mir”den (arazi müflterek mal oldu¤undan kimse hissesini satam›yordu) ç›karak kendi hisseleriyle küçük çiftlik (hutor) kurabileceklerini ilan etti. Stol›pin’in (toprak reformu kanunu) Rus köylü hayat›nda büyük de¤iflikliklere yol açan karar› III. Duma’n›n tasdiki ile kanunlaflt›. Maddi durumu müsait olan köylüler fakir kimselerin topraklar›n› sat›n alarak, oralara yerleflmeye bafllad›lar. Hisselerini satanlar ise Sibirya’ya, Kazakistan’a, Türkistan’a ve Uzak Do¤u’ya göç ediyorlard›. Tabii ki, Rus hükümetinin politikas› neticesinde Türkistan ve Ka-

177

178

Rusya Tarihi

Sadri Maksudi Arsal (1880-1957): Politikac› ve ilim adam›. Paris’te hukuk tahsili yapt›. 1906’da Rusya’ya dönerek politika ve cemiyet iflleri ile u¤raflmaya bafllad›. 19.1.1918 ile 25.4.1918 tarihleri aras›nda faaliyette bulunan “‹ç Rusya ve Sibirya TürkTatarlar› Milli ‹daresi’nin baflkanl›¤›n› yapt›. 1923’te Sorbon (Paris) üniversitesinde Türk tarihi dersleri verdi. 1925’te Türkiye’ye davet edildi. Hukuk mektebinde dersler verdi. 1930-1934 döneminde fiebin Karahisar, 19341938 döneminde Giresun’da mebus seçildi. 1934’ten itibaren emeklilik tarihi olan 1945’e kadar ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde hocal›k yapt›. 1950’de Demokrat Partisi’nden Ankara mebusu seçildi. 1957’de ‹stanbul’da vefat etti. Genifl bilgi için bk. N. Devlet, “Do¤umunun 90. y›l› Dolay›s› ile Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal (1880-1957)”, Kazan, 1970, say›: 2, s. 26-28. A. B. Taymas, Kazanl› Türk Meflhurlar›ndan ‹ki Maksudiler, ‹stanbul 1959;”Sadri Maksudi say›s›”, Türk Kültürü, say›: 53, Mart 1967; A. Ayda, Sadri Maksudi Arsal, Ankara 1991.

zakistan’daki Türk topraklar›nda Rus ço¤unlu¤u gittikçe art›yordu. Hükümetin bu bask› yoluyla göç ettirme faaliyetine Duma’daki Türk mebuslar› ciddi bir mukavemet gösteremediler. III. Devlet Dumas› devrinde Ruslar bir de ilkokul tahsilini mecbur k›lan bir e¤itim kanunu projesi haz›rlad›lar (31 Mart 1907). Buna göre gayri Ruslar›n okullar›nda da Rusça mecburi ders olacakt›. E¤itim Bakan› Tolstoy’un bu projesi bilhassa Müslümanlar aras›nda büyük tepki ile karfl›land›. Duma üyesi Sadri Maksudi (Arsal) Müslümanlar aras›ndaki durumu ve kanun projesi ile ilgili meseleleri incelemek üzere 1912 y›l›n›n yaz›nda ‹dil-Ural, Türkistan ve Bozk›r Eyaleti’ne geziler yapt› ve bu münasebetle baz› flehirlerde, mesela Ufa’da Duma’daki “Müslüman Fraksiyonu”nun faaliyetleri hakk›nda halka bilgiler verdi. Seyahati esnas›nda edindi¤i intibalar› dört madde halinde toplayarak bunlar›n, Duma’da “mecburi ilk tahsil” kanun teklifi görüflülürken dikkate al›nmas› için u¤raflt›. Baz› maddeler kanun teklifi kapsam›na girdi ise de, bu kanun 1914’te savafl ç›kt›¤› için uygulanamad›. III. Duma devrinde Rus bask›s› artm›fl, Türkler aras›ndaki milli cereyanlar› ve yenilik hareketlerini bast›rmak için Rus hükümeti taraf›ndan da s›k› tedbirler al›nm›flt›. Bilhassa ilerlemeye yönelik müesseseler ve okullar takip edilerek kapat›lmakta idi. Birçok Türk ayd›n› sürgüne gönderilmifl veya hapsedilmiflti. Bask›lar›n artmas› neticesinde Yusuf Akçura ve Kad› Reflid ‹brahim gibi Rusya Türklerinin ileri gelen flah›slar› Türkiye’ye göç ettiler (1908). Sansürün fliddeti yüzünden Türk bas›n› da eski heyecan›n› devam ettiremez oldu. Zaten 442 üyelik III. Duma’da yer alan ancak 10 temsilciden de fazla bir fley beklenemezdi. 9 Haziran 1912’de Devlet Duma’s› Çar’›n emri ile kapand› ve IV. Duma için seçimlere geçildi.

Resim 6.1 Ord. Prof. Dr. Sadri Maksudi (Arsal) (1880-1957).

IV. Devlet Dumas› (15 Kas›m 191225 Ekim 1917) Türlü k›s›tlamalarla yap›lan IV. Duma seçimlerinde Rus milliyetçileri ekseriyeti ele geçirme imkan›n› buldular. Bu Duma’ya ise Müslümanlar›n ancak yedi temsilcisi girebildi. Tan›nm›fl Sadri MakKaynak : http://tr.wikipedia.org/wiki/Sadri_Maksudi_Arsal sudi dahi seçim k›s›tlamalar› dolay›s›yla IV. Duma’ya seçilememiflti. Her Duma’da oldu¤u gibi IV. Duma’da da “Müslüman Fraksiyonu” kuruldu. Fraksiyon baflkanl›¤›na geçen dönemde oldu¤u gibi Kutlu¤-Muhammed Tevkil(ev), sekreterli¤ine ise ‹. Ahtem(ov) seçildiler. ‹. H. Yenikey(ev) ayn› zamanda Devlet Duma’s› sekreteryas›nda önemli bir göreve getirilmiflti. “Müslüman Fraksiyonu” say›s›n›n az olmas› dolay›s›yla III. Devlet Davas›’nda mebus olan dokuz temsilciyi de dahil etti. Daha sonra bas›n›n da bask›s› ile Rusya Türklerinin meselelerini hal etmede “Müslüman Fraksiyonu”nun gücünü artt›rmak için de¤iflik bölgelerden seçilen delegeler de “Müslüman Fraksiyonu”nun bürosunu teflkil ettiler. Bu ancak fiubat 1916’da gerçeklefltiyse de bu büroya seçilenler mebuslar gibi 350 ruble maafl almaya bafllad›lar. Tabii ki, onlar›n maafllar› Rus devleti taraf›ndan de¤il, Rusya Müslümanlar›ndan, bilhassa zenginlerinden toplanan paralarla karfl›lan›yordu. IV. Duma’da do¤ru dürüst çal›flamam›fl, s›k s›k uzun tatiller yapmak zorunda kalm›flt›. IV. Duma “Müslüman Fraksiyonu”nun yapabildi¤i belki de en müspet ifl

179

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

1914 y›l›n›n 15-25 Haziran›’nda Petersburg’ta bir “Rusya Müslümanlar› toplant›s›” düzenlemifl olmas›d›r. IV. Duma’n›n çal›flt›¤› sürede Rusya’n›n bafl›na büyük felaketler geldi 1914 A¤ustos’unda Rusya’n›n I. Dünya Savafl›’na kat›lmas›, ülkede savafl ekonomisi bafllatt›. Bu durum özgürlükler konusunun gündemden düflmesine neden oldu. Duma’n›n esas görevi art›k savaflla ilgili konulard›. Savafl y›llar›nda Orta Asya’da ç›kan isyanlar baflka bir bs›k›nt› konusu oldu. Bütün bunlar sonunda Çarl›¤›n y›k›lmas›na yol açt›. IV. Duma 1917 fiubat Devrimi ile Çarl›k y›k›l›nca Geçici Hükümeti oluflturarak ülke yönetiminde söz sahibi oldu. Ancak 7 ayl›k çalkant›l› dönemden sonra hakimiyetini Bolfleviklere kapt›rd›. Bu süreçte “Müslüman Fraksiyonu “nun baflar›s› ise 1-11 May›s 1917 tarihlerinde Moskova’da “Bütün Rusya Müslümanlar› Kurultay›”n› toplamas› olmufltur. Devlet Duma’lar›nda halk›n gerçek istekleri neden yans›t›lam›yordu?SIRA S‹ZDE

RUSYA DÜNYA SAVAfiINDA (1914-1917)

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Savafl›n Genel Gidifli

S O R Ubüyük darbe Rusya ‹mparatorlu¤u 1904’te Uzak Do¤u’da Japon-Rus Savafl›’nda ald›ktan sonra, d›fl politikada dikkatini tekrar Avrupa ve Yak›n Do¤u’ya teksif etti. Türkiye’ye karfl› emperyalist maksatlar tafl›yordu. Önce, TokyoD ‹ile JaK K Aanlaflarak, T ponya’n›n Büyük Britanya ‹mparatorlu¤u ile Rusya aleyhine bir dostluk kurmas›na mani oldu. Sonra ‹ran’daki petrol kaynaklar› dolay›s›yla Büyük Britanya ‹mparatorSIRA S‹ZDE lu¤u ile Rusya ‹mparatorlu¤u aras›nda ç›kan sürtüflme tatl›ya ba¤land› ve 31 A¤ustos 1907’de de ‹ran, Afganistan ve Tibet’le ilgili olarak iki taraf›n da menfaatlerini gözeten bir anlaflma yap›ld›. Bu siyasi geliflme Almanya için AMAÇLARIMIZ büyük tehlikeler do¤uruyordu. Rusya’n›n “Antant”a kat›lmas›n› müteakip, üçlü “‹tilaf” devletleriyle (Almanya, Avusturya-Macaristan, ‹talya) bir savafl ç›kma ihtimali daha da kuvvetlendi. Zira Avrupa devletleri aras›ndaki ihtilaf›n özünde, ‹ngiliz-Alman yat›K ‹ T A rekabeti P yordu. Rusya da bu ihtilaf›n büyümesinde rol oynad›. Daha “Büyük Petro” zaman›ndan beri ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›n› ele geçirmek isteyen Rusya, bu yeni flartlarda emelini gerçeklefltirme f›rsat›n›n do¤du¤u kanaatinde T E L E Vidi. ‹ Z Y Almanya’n›n ON Türkiye üzerinde nüfuz kazanmaya bafllamas›ndan sonra, Rusya’n›n “geleneksel” siyasetini tahakkuk ettirmek için baflta Kayzer Wilhelm Almanyas›’n›n ezilmesi gerekti¤i aflikard›. Ayr›ca Rusya’n›n Slavlar›n himayecisi olarak Avusturya-Macaristan TERNET ‹mparatorlu¤u s›n›rlar›nda yaflayan Slav milletlerini korumak,‹ Nbilhassa Bosna ve Hersek’in S›rbistan’a verilmesi suretiyle büyük Yugoslavya (Güney Slav Devleti) kurmak plan› da mevcuttu. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›yla Çekler de siyasi haklar bak›m›ndan Macarlar derecesine ç›kar›larak bir AvusturyaMacar-Çek ‹mparatorlu¤u kurulacakt›. Bu planlar gerçekleflti¤i takdirde bütün Slavlar›n Rus hegemonyas› alt›na girecekleri ve Danilevski, Hamyakov ve Dostoyevski vb. Pan-slavistlerin (Slav Birli¤i taraftarlar›) hülyalar›n›n gerçekleflece¤i düflünülüyordu. Bu gaye ile 1907-1913 y›llar›nda silahlanmak için 4 milyar ruble gibi büyük bir para sarf edildi. Orduyu teçhiz etmek için yaln›z 1914 y›l›nda 975 milyon ruble harcanm›flt›. Böylece Rusya kendine göre haz›rl›klar›n› yaparak, bir f›rsat›n ç›kmas›n› beklemeye bafllad›.

N N

Savafl›n Bafllamas› Beklenen f›rsatlar çok gecikmeden ç›kt›. Saray Bosna’da Avusturya veliahtt› Franz Ferdinand “Büyük S›rbistan” gizli örgütüne üye bir talebe taraf›ndan 28 Haziran

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

180

Rusya Tarihi

1914’te öldürüldü. 28 A¤ustos 1914’te Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u S›rbistan’a savafl ilan etti. 30 Temmuz 1914’te II. Nikolay, Harbiye Bakan› Suhomlinov’a “genel seferberlik” için emir verdi. Almanya da 1 (19 Temmuz) A¤ustos 1914’te Rusya’ya savafl açt›. Böylece I. Dünya Savafl› bafllam›fl oldu. Bir tarafta Almanya, Avusturya-Macaristan (‹talya sonradan ‹tilaf devletleri saf›na geçti) ve sonradan Osmanl› ‹mparatorlu¤u, di¤er tarafta Rusya, ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere büyük çat›flmaya giriflildi. Savafl›n bafllamas› Rusya’da büyük milli heyecan do¤urmufl, “Duma”daki bütün partiler (5 Bolflevik üye hariç) savafl lehine oy vermifllerdi. Rus halk› çabuk bir galibiyet kazan›laca¤›n› zannediyordu. Grevler durmufl, iflçiler heyecanl› bildiriler yay›nlam›fllar, on binlerce kifli askere gönüllü yaz›lmaya bafllam›flt›.

Savafl Y›llar›nda ‹ç Durum Savafl›n bafllamas›yla Ruslarda yabanc› düflmanl›¤› artt›; hatta baflflehir Petersburg’un ad› Almanca oldu¤u için Petrograd’a çevrildi. “Tannenberg ma¤lubiyeti” iflçi, köylü, burjuva ve yüksek s›n›f›n Çar’›n etraf›nda toplanmas›na yol açt›. Duma 1915’de Ocak tatil edilmifl, hükümet Anayasa’n›n “87. maddesi “ne dayanarak memleketi Duma ‘s›z idareye bafllam›flt›. Çar’›n “Ukaz (kararname)”lar› kanun yerine geçmekte idi. Savafl ekonomik hayatta da tesirini gösteriyordu. Büyük çiftlik sahipleri kredi s›k›nt›s›na düfltüklerinden üretimlerini azaltmak zorunda kald›lar. ‹ktisatç›lar tah›l fiyatlar›n›n yükselmesi çiftlik sahiplerini daha fazla üretime zorlayacak diye tahmin ediyorlard›. Kredi, esas olarak sanayi dal›na kayd›r›lm›flt›. Rus anonim flirketlerinin raporlar›na göre savafl y›llar›nda 1 milyar 256 milyon ruble kredi da¤›t›lm›fl olup, bunun 920 milyon rublesi fabrika inflas›na ve makina sanayiine yat›r›lm›flt›. 1916 y›l›nda fabrikalar imalatlar›n›n %80’ini orduya sevk ediyorlard›. Savafl neticesinde ihracat büyük sekteye u¤rad›. Rusya’n›n ekonomisini savafl endüstrisi, iç pazar ve müttefiklerden al›nan krediler ayakta tutabiliyordu. 1914 y›l›nda baflta Fransa ile ‹ngiltere gibi müttefiklerinden toplam olmak üzere 2 milyar 243 milyon dolar de¤erinde kredi al›nd›. Bu kredinin üçte biri endüstriye yat›r›lm›flt›. Rusya’ya dünya pazarlar›n›n kapanmas› yak›t, kömür, petrol, demir vb. hammadde s›k›nt›lar›na yol açt›. Tren yollar›n›n bilhassa askeri ihtiyaçlar için kullan›lmas› ulafl›ma sekte vurdu. Kalifiye elemanlar›n silahalt›na al›nmas›, hammaddenin pahalanmas› iktisadi s›k›nt›lar› artt›r›yordu. Bunlara ba¤l› olarak paran›n de¤eri düflmüfl ve hayat çok pahalanm›flt›. Savafl öncesi genel geçim endeksini 100 olarak kabul etti¤imizde, genel geçim endeksi Aral›k 1915’te %156’ya, Haziran 1916’da %196’ya, Temmuz 1916’da %122’ye yükselmiflti. Ayn› süre içinde etin fiyat› %332, ya¤›n %220, unun %265, patatesin %144, tuzun %585 artm›flt›. Esasen, köylülerin büyük ço¤unlu¤u imparatorluktaki toprak da¤›l›m sisteminden memnun de¤ildi. Savafl›n bafllamas›yla köylülerin köylülerinde askara al›nmas› tar›m sektöründe iflçi (›rgat) s›k›nt›s›n› bafllatm›flt›. 1916’larda iflçi ücretleri %300 kadar artm›flt›. Erkeklerin cepheye yollanmas›yla çiftlik iflleri kad›nlar ve çocuklar›n omuzuna yüklendi. 27 eyalette 13.200.000 kad›na karfl›l›k ancak 8.400.000 erkek çal›fl›yordu. Fakat her fleye ra¤men savafl›n ilk y›llar›nda köylünün kazanc› artm›flt›. Ayr›ca askere al›nanlar›n ailelerine tazminat veriliyordu. Köylülere harcama yapmalar› yasaklanm›flt›. Di¤er taraftan ise, daha önce oldu¤u gibi paraya ihtiyaçlar› olmad›¤›ndan tah›llar›n› yok pahas›na de¤il istedikleri gibi yüksek fiyatlara satma imkan›n› elde ettiler. Bu ise savafl y›llar›nda köylünün maddi gücünün artmas›na sebep oldu. Dolay›s›yla da 1917 ihtilalini köylü ihtilali-ayaklanmas› fleklinde yorumlamak do¤ru de¤ildir.

181

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

Savafl esnas›nda düflman eline geçen veya müdafaa maksad›yla ordunun idaresine verilen bölgelerde fabrikalar y›k›lm›fl veya nakledilmiflti, hammaddelere, flahsi mallara ise ordu el koyuyor, halk iç bölgelere naklediliyor, çiftlik hayvanlar› da düflük fiyata orduya sat›lmak zorunda b›rak›l›yordu. Ayr›ca köylünün elindeki tah›l› toplamak, depolamak ve ihtiyaç sahiplerine sevk etmek de büyük problemdi. Her fley ordunun ihtiyac›na göre ayarland›¤› için serbest piyasada eflya bulmak güçleflmiflti. Askerin et ihtiyac›n› karfl›lamak için hayvan sürüleri do¤rudan do¤ru askeriyeye devrediliyordu. Bu durum memleketin içindeki az›nl›klar› da huzursuz ediyordu. Bütün bu faktörler ve savafltaki baflar›s›zl›klar, savafl›n sonunda Rusya’n›n 842 bin kilometre karelik topra¤›n›, endüstri kurulufllar›n›n üçte birini ve nüfusunun % 23’ünü kaybetmesine sebep oldu. Savafl y›llar›nda halk›n en büyük flikâyeti ne idi?

1916 ‹SYANLARI

SIRA S‹ZDE

5

D Ü fi Ü N E L ‹ M

1914-1915 y›llar›nda Rus ordular› büyük kay›plar verdi. Bu kay›plar yeni askere al›nan acemilerle kapat›lmaya çal›fl›l›yordu. Savafl›n ilk y›llar›nda Orta Asya’dan yani S O RGenel U “Bozk›r Genel Valili¤i” (Kazakistan ile K›rg›zistan) ile Türkistan Valili¤i” (Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan)’nden kimse askere al›nmam›flt›. Orta Asya’da yerli halk gibi burada do¤an veya 15 yafl›ndan ufakkenDburaya gelen Rus ‹KKAT göçmenleri de askerlikten muaft›lar. Ayr›ca askerlik yafl›nda olup da göç etmifl olanlar da 6 y›l askerlik hizmetinden affediliyorlard›. Rus hükümetinin Kazakistan SIRA S‹ZDE ve Türkistan’daki Türklerden asker almamas›na, bir yerde bu yerleri iflgali esnas›nda Rus illerindeki askeri hizmet için Müslümanlar› ça¤›rmayaca¤›na dair verdi¤i ve 1866’da bir kanunla teyit etti¤i sözü de sebep oluyordu. Rus AMAÇLARIMIZ hükümeti bunun ac›s›n› Türklerden toplad›¤› a¤›r vergilerle ç›karma yolunu seçmiflti. Savafl›n ilk y›llar›nda Türkistan Genel Valisi Kurapatkin 2.400.000 ruble “hediye” ve 20 milyon ruble “savafl ihtiyaçlar›” vergisi toplam›flt›. Rus hükümetinin vesayetini K ‹ T A Pkabul etmifl olan Hive Hanl›¤›ndan bile 24 çeflit vergi al›n›yordu. Bu haraç 553 bin rubleyi bulmufltu. 1 Ocak 1915’te Türkistanl›lara askere gitmedikleri için gelirlerinin %21’ine vergi kondu. TELEV‹ZYON Savafl›n bafllamas›yla Orta Asya’n›n ana gelir kayna¤›n› teflkil eden pamuk ihracat› durmufl, hükümet de fiyatlar› dondurmufltu. Ama buna karfl›l›k Türkistan’a getirilen tah›l fiyatlar›nda %400’lük bir art›fl oldu. Pamuk yetifltirenler ta‹ N Ttarlalar›n› ERNET h›l ürünlerini sat›n alabilmek için çok borca girmek ve hatta satmak zorunda kald›lar. Avrupa Rusya’s›nda imal edilen fleker, giyecek gibi gündelik hayat›n devam› için gerekli olan mallar da %200 ile %4.000 aras›nda pahalanm›flt›. Bu s›k›nt›lar›n üstüne Rus hükümeti yerli halk›n elindeki hayvanlar› da askeri ihtiyaç için düflük fiyata al›yordu. Serbest piyasada 150-200 ruble de¤erinde olan bir at için resmi makamlar 30-50 ruble veriyorlard›. Ayn› flekilde 1012 rublelik koyunlar da halk›n elinden zorla 6 rubleye al›n›yordu. Kendi topraklar›n›n gasp edilerek, buralara Rus göçmenlerinin yerlefltirilmesi, Orta Asya Türklerini rahats›z eden faktörlerden birini teflkil ediyordu. Takriben 45 milyon hektar toprak yerli halk›n elinden al›narak, bu Rus göçmenlerine da¤›t›lm›flt›. Mesela Kazak topraklar›na Ruslar›n yerlefltirilmesi, 1868 ve 1883 y›llar›nda yürürlü¤e giren kanunlar esas›na göre yürütülüyordu. 1914’te 33.639, 1915’te 28.185, 1916’da 9.209 ve 1917’de ise 4.820 göçmen yerlefltirilmiflti. Savafl y›llar›nda Rus göçmenlerinin yerini savafl esirleri alm›flt› denilebilir. Ruslar›n Galiçya’dan esir ald›klar› 25 bin kadar Avusturyal› ve Macar harp esiri Çelyabinsk,

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

182

Rusya Tarihi

Orenburg, Petropavlosk (K›z›lyar), Ust-Kamenogorsk vb. gibi yerlerdeki esir kamplar›na yerlefltirilmiflti. Bunun d›fl›nda 200.000 savafl esiri Türkistan’daki Fergana, Perovsk, Troisk, Katta-Kurgan, Semerkant, Aflhabat ve Krasnovodsk gibi yerlerdeki 25 kampa da¤›t›lm›flt›. Bunlar›n kötü bak›m, salg›n hastal›klar ve açl›k neticesinde say›lar› 1917’de 38 bine indi. Cephede büyük kay›plar verilmesi neticesinde Rus hükümeti çevresinde Kazakistan ve Türkistan’daki yerli halktan, yani Müslümanlardan da asker al›nmas› gerekti¤i fikri ifllenmeye bafllad›. Orta Asya’daki Rus bas›n›, bilhassa Turkistanskiye Vedomostii (Türkistan Haberleri) fiubat 1916’da Rus hükümetinin flimdiye kadar seferberli¤e dâhil edilmeyen yabanc›lar›n, yani bafll›ca Orta Asya Türk-Müslümanlar›n›n inflaat, siper kazma gibi hizmetleri görmek üzere askere almak karar›na vard›¤›n› bildirdi. Ferman›n ilan›ndan k›sa bir süre sonra belirtildi¤i gibi Askeri fiura’n›n toplant›s›nda ordunun siper kazma ve yol inflas› gibi ihtiyaçlar› için gereken askeri iflçi say›s› tespit edildi. Buna göre, Türkistan Genel Valili¤i’nden toplam olarak 250 bin (S›r Derya’dan: 87 bin, Semireçie’den: 60 bin, Fergana’dan: 50 bin, Semerkant’tan: 38 bin, Hazar Ötesi’nden: 15 bin) Bozk›r Genel Valili¤inden (Kazakistan ile K›rg›zistan) yaklafl›k 250 bin (Ural’dan: 50 bin, Akmolla’dan: 48 bin, Semipalatinsk’ten: 85 bin, Turgay’dan: 60 bin kifli, yani toplam olarak yaklafl›k 500 bin MüslümanTürk geri hizmete al›nacakt›.

Hive Hanl›¤›’nda (Türkmenlerde) ‹syan Hive Hanl›¤›n’daki ayaklanma asl›nda do¤rudan do¤ruya seferberli¤in ilan› ile alakal› olmay›p, halk›n Rus ve yerli idarecilerin sömürülerinden, istismarlar›ndan ve rüflvetçiliklerinden, yüksek vergilerden, su kullanma haklar›n›n bozulmas›ndan zarar vermelerinin neticesi idi. Ruslar›n Avrupa’da savaflmalar›n› f›rsat bilen Cüneyt Han 1915 y›l›n›n bahar›nda Türkmenlerin bafl›nda hücuma geçti. Fakat S›r-Derya Oblast›’n›n Rus Askeri Valisi General Galkin’in üstün kuvvetleri karfl›s›nda çekilmek zorunda kald›. General Galkin, bir milyon ruble de¤erinde Türkmen mallar›n› müsadere etti. Cüneyt Han taraftarlar›n›n birço¤u ile ‹ran’a kaçt› ve fiubat (1917) ‹htilali’ne kadar orada kald›.

Türkistan Genel Valili¤inde (Özbeklerde) ‹syan Çar’›n ferman› Taflkent’e 28 Temmuz 1916’da ulaflt›. Çar’›n yerli halktan siper kazd›rmak, yol infla ettirmek için asker (iflçi) alaca¤› haberi duyulunca Özbekistan’da ilk isyan hareketi Semerkant oblast›n›n Hockent flehrinde ç›kt›. Çar’›n ferman›n› protesto ederek polis merkezine tafllarla hücum eden ahali üzerine atefl aç›lm›fl, iki kifli ölmüfl ve 30 kifli yaralanm›flt›. ‹syan haberi bölgeden bölgeye, k›fllaktan k›flla¤a yay›l›yordu. 9 Temmuz 1916’da S›r Derya Oblast›’n›n Endican flehrinde toplanan 5 bin kadar Özbek yerli memurlar›n ferman› izaha çal›flmalar›n› dinlemeyerek, “Biz iflçi vermek istemiyoruz” nidalar› ile mollalar›n da teflviki ile flehrin Rus mahallelerine do¤ru yürümeye bafllad›lar. 11 Temmuz’da S›r Derya Oblast›’n›n Taflkent flehrinin Özbeklerin yo¤un oldu¤u (Eski Taflkent) semtlerde binlerce Özbek toplad›. Bu kalabal›k gurup, polis müdürlü¤ünün önüne gelerek, iflçi celp ka¤›tlar›n›n haz›rlanmas›na mani olmak istediler. En büyük ayaklanmalardan biri Semerkant Oblast›n›n (eyalet) Çizah uyezdinde oldu. ‹syan bir hafta kadar sürdü ve ancak Taflkent ve Semerkant’tan gelen askeri birlikler olaylar› kontrol alt›na alabildiler. Albay P. P. ‹vanov (1918 y›l›nda Kolçak hükümetinde Savunma Bakan› olan General ‹vanov-Rinov) ve Popengut

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

komutas›ndaki 13 piyade bölü¤ü, 3 bin Rus Kozak süvarisi, bir bölük asker ve bir z›rhl› tren isyan bölgesine geldi. 17 Temmuz’da telgraf ve tren ba¤lant›s› yeniden kuruldu. ‹syanc›lar›n bir k›sm› da¤lara kaçt›. Tenkil birlikleri önlerine ç›kan her Özbe¤i öldürüyordu. Çizah flehrinin eski k›sm› tamamen y›k›lmakla kalmay›p, Çizah’›n 15 kilometre çevresindeki 50 kadar köy yak›ld›. Duma üyesi Cafer(ov), 13 Aral›k 1916’da Duma’da yapt›¤› konuflmada “Tenkil birlikleri, yerli k›yafetle dolaflan herkesi öldürdü” diye bildiriyordu. Çat›flmalarda Türklerden binlerce kifli ölmüfl, 184 kifli de idam edilmiflti. Rus ordusunun tenkil hareketleri yerli halka korku salaca¤› yerde, Ruslara olan düflmanl›k daha artm›fl, baflka yerlerde de ayaklanmalar patlak vermiflti. Devlet Duma’s› bu ayaklanmalar üzerine “özel bir komisyon” yollad›. Komisyonda gelece¤in Geçici Hükümeti Baflbakan› olacak sosyalist A. F. Kerenski ile “Müslüman Fraksiyonu”nun baflkan› Tevkil(ev) de vard›. Onlar 15 A¤ustos-12 Eylül 1916 tarihleri aras›nda tetkik gezisi yapt›lar. Rus hükümeti ayaklanmalar neticesinde Türkistan Genel Valili¤i’nden toplamay› planlad›¤› 250 bin kifli yerine ancak 123 bin kifliyi toplamakla iktifa etmek zorunda kald›. Bunlar›n 113 bini Avrupa Rusya’s›na yolland›lar. Rus idaresi katliamlarda öldürdüklerinin d›fl›nda 3 bin kadar kifliyi mahkemeye vermiflti. Bunlardan 300’den fazlas› idam edildi. 100 kifliye ömür boyu hapis cezas›, kalanlara 10 ile 20 y›l aras›nda hapis cezas› verildi.

Semireçie’de ( K›rg›zlarda) ‹syan Tanr› Da¤lar› eteklerinde yer alan kuzey Semireçie Vadisinin iklimi yumuflak, topraklar› gayet bereketli idi. K›rg›zlar burada hayvanc›l›k ile meflgul olurlarken, bir hayli Rus ve Ukraynal› göçmen yerlefltirilmesi neticesinde bu yörede K›rg›z ve Kazaklar›n meralar› azalm›fl, halk fakirleflmeye bafllam›flt›. ‹flçi celbiyle ilgili ferman burada 8 Temmuz 1916’da ilan edilmiflti. Bunun üzerine bir k›s›m K›rg›z gençleri komflu Çin’e kaçt›lar. Yerli halkta Ruslara duyulan aç›k düflmanl›k sonucu K›rg›zistan’da ayaklanma, 6 A¤ustos’ta Piflpek (Sovyet döneminde Frunze, bugün Biflkek) etraf›nda bafllad› ve di¤er bölgelere süratle yay›ld›. Mücadele esnas›nda Rus askerleri ölü, yaral› olarak 171 kay›p, Rus idarecileri ve sivil halk› 2.044 ölü ve 1.088 kay›p verdiler. Tenkil birliklerinin katliam›na maruz kalan K›rg›zlar ise s›rf Prejevalsk ile Piflpek’te 30 binden fazla ölü verdiler. Bilhassa Yedisu vilayetindeki Kazak ve K›rg›zlar ellerindeki atlar›n %50’sini, s›¤›rlar›n %39’unu, develerin %55’ini ve koyun-keçinin %58’ini kaybettiler. Prejevalsk, Piflpek, Carkent ve C›zzan kazalar›nda isyanc›lar›n 347’si idam, 505’i de çeflitli hapis ve sürgün cezalar›na çarpt›r›ld›. Askeri birliklerin d›fl›nda, Rus köylüleri de K›rg›zlar› öldürüyorlar, mallar›n› ya¤ma ediyorlard›. 1917 y›l›nda yap›lan tahkikata göre yaln›z K›rg›zlardan 80.000 kifli öldürülmüfltü. Rus askerleri ve göçmenlerinin katliam mezaliminden ise 150.000 kadar K›rg›z ve Kazak, kurtuluflu Çin idaresindeki Do¤u Türkistan’›n Kulca ve Kaflkar flehirlerine kaçmakta bulmufltu. Böylece Semireçie oblast›ndaki istiklal hareketi pek kanl› flekilde bast›r›lm›fl; K›rg›zlar büyük maddi-manevi kay›plara u¤ram›fllard›.

Bozk›r Genel Valili¤i’nde (Kazaklarda) ‹syan 1917 fiubat ‹htilali’ne kadar Avrupa’dan Sibirya ve Orta Asya’ya takriben 6.500.00 Rus göçmeni gelmiflti. Bunlar›n yaklafl›k olarak üçte biri bugün Kazakistan olarak bilinen bölgede yerlefltiler. Rus hükümeti böylece bir taflla iki kufl vurmufl oluyordu. Bir yandan Türklerin ülkelerinde Rus nüfusunu artt›rmak suretiyle asker gücü ile iflgal etti¤i bölgelerde sömürü politikas›na direnecek yerli halk karfl›s›nda üstün-

183

184

Desyatin(a). Takriben bir hektar› biraz aflan yüzölçümü birimi (1,092 hektar).Bir hektar ise 10 bin metrekareye denk gelir.

Rusya Tarihi

lük sa¤layarak, emperyalist-kolonyalist maksatlar›na hizmet ediyordu. Di¤er yandan Avrupa Rusya’s›ndaki topraks›z köylüleri toprak sahibi yaparak, o bölgedeki sosyal huzursuzlu¤u da azaltmaya çal›fl›yordu. 1897-1916 y›llar›nda Bozk›r eyaletindeki göçmen Ruslar›n say›s› 1.257.952 kifli artm›flken, Kazaklardaki art›fl ancak %14 (yani 351.051) olmufltu. 1917’lere do¤ru Avrupa’dan göç eden Slavlar›n (baflta Rus olmak üzere, Ukraynal› ve Beloruslar›n) say›s› 2 milyonu geçmiflti. 1916 y›l›nda Bozk›r Eyaleti nüfusunun %35’ini onlar teflkil ediyor, ihtilal bafllad›¤›nda ellerinde 25 milyon desyatin(a) topra¤›n %75’i Rus göçmenler taraf›ndan iflletiliyordu. Bilhassa hayvanc›l›kla geçinen Kazaklar topraklar›n› ve hayvanlar› için elveriflli meralar›n› Ruslara devretmek zorunda kalm›fllard›. ‹flte Kazaklar aras›nda bu memnuniyetsizlik hüküm sürerken Çar’›n yukar›daki ferman› ilan edildi. Yap›lan plana göre Kazakistan ve K›rg›zistan (Bozk›r Genel Valili¤i)’dan takriben 250 bin kifli askeriyenin hizmetlerini görmek üzere iflçi olarak al›nacakt›. Kazaklar için yafl ve cins belirten nüfus kütükleri haz›rlanmam›fl, ancak aile bafl›na verilmifl dokümanlar›n mevcudiyeti Rus idarecileri için ilk zorlu¤u teflkil etmiflti. Ferman ilan edilir edilmez zenginler çocuklar›n›n yafllar›n› küçülttüler ve onlar›n yerine baflkalar›n› yollama çarelerini aramaya bafllad›lar. Bozk›r Eyaletindeki en fliddetli ve en uzun ayaklanma Turgay oblast›nda oldu. K›pçak, Argun ve Nayman uru¤lar› aralar›ndaki eski düflmanl›klar› bir tarafa b›rakarak, düflmana karfl› birlikte harekete geçtiler. Bu esnada Akmolla ve S›r Derya’daki Kazak isyanc›lar bast›rmak için General Lavrenteyev komutas›nda bir kolordu yolland›. Bu kolorduda 18 topçu bölü¤ü, 10’u makineli tüfekle donat›lm›fl 17 piyade bölü¤ü, 1.800 Rus Kozak süvarisi ve ayr›ca 4 süvari bölü¤ü mevcuttu. 10-12 bin kiflilik Kazak kuvvetleri Rus askerleri ile Tunkoyma mevkiinde karfl›laflt›lar. Kazaklar ma¤lup oldular ve Rus askerleri Turgay’a girdi. Bundan sonra ayaklanmalar seyrek olarak devam etmiflse de, Ruslar için esas tehlikeyi teflkil eden K›pçak, Nayman, Argun uru¤lar›n›n harekat› durdurulmufl ve aralar›ndaki iflbirli¤i parçalanm›fl oldu.

‹syanlar›n Sonuçlar› Bu isyanlardan en büyük zarar› flüphesiz Türkler görmüfl olmakla beraber, Rus devletine de can ve mal kayb› bak›m›ndan oldukça pahal›ya mal oldu. Hatta 1917 ‹htilalinin ç›kmas›n› h›zland›ran sebeplerden biri de bu isyanlar say›labilir. Ruslar, Rus olmayanlara afla¤› gözle bak›yorlard›. ‹syanlardan sonra Taflkent’te bir delegeyi kabul eden (21 A¤ustos 1916) Genel Vali Kurapatkin onlara hadlerini bilmelerini ihtar ederek: “Rusya ‹mparatorlu¤u güçlüdür; onun kurulmas›nda, güçlenmesinde ve yay›lmas›nda Ruslar rol oynam›flt›r... Rusya içindeki çeflitli halklar›n hepsi bir baban›n, büyük hakim ‹mparator’un ve bir anan›n, Büyük Rusya’n›n çocuklar›d›r. Bu çok üyeli ailede “Ruslar›n hepsinin a¤abeyleri olmas› icap eder...” demiflti. Onun bu sözleri genel olarak Ruslar›n kendilerinden olmayanlara nas›l bir gözle bakt›klar›n›n aç›k bir ifadesidir. Rus idarecileri sulh devrinde yerli halktan rüflvet ve türlü hediyeler almaktan geri kalmad›klar› gibi ayaklanmalar esnas›nda da halk› ya¤malamaktan çekinmemifllerdi. Türkmenlerle mücadele eden General Madridov 1917 Ekim ‹htilalinden sonra tevkif edilince, Türkmen kad›nlar›ndan ya¤ma edilen 275 kilodan fazla gümüfl ve 60’tan fazla en iyi kalitede Türkmen hal›s› bulundu. K›sacas›, her Rus kendi rütbesine göre soygun yapm›flt›. Rusya hükümeti insan olarak fazla kay›p vermemifl olmakla birlikte, harp cephesindeki baz› k›talar›n› geri çekerek, isyanc›lara karfl› kullanmak zorunda kalm›flt›. Sosyalist Kerenski 13 Aral›k 1916’da Duma’da yapt›¤› bir konuflmas›nda Rus hükümetini suçlayarak: “Bütün cephelere bir de Türkistan cephesi eklendi...

185

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

Görmüyor musunuz beyler, Türkistan ve K›rg›z (Kazak) bozk›rlar› bir Tula veya Tambov eyaleti de¤ildir. Meseleye ‹ngiliz ve Frans›zlar›n kendi kolonilerinde görmeye al›flt›klar› flekilde bakmak laz›m” demiflti. Türkistan vilayetlerindeki isyanlar› bast›rmak için 14 tabur piyade, 33 tabur süvari, 42 top, 69 a¤›r makineli tüfek kullan›ld›. Yerli halk bilhassa Yedisu (Semireçie) oblast›nda Piflpek, Kara SIRA S‹ZDE Köl (Prejevalsk) uyezdlerinde, Semerkant oblast›nda Çizah’ta k›r›ld›. Bu son uyezdde albay (sonradan General) ‹vanov-Rinov 15 bin kiflilik Rus Kozak süvarisi ile yerli halk› 20 gün boyunca soydu ve k›l›çtan geçirdi. Resmi Rus makamD Ü fi Ü N E L ‹ M lar› 347 kifliye ölüm, 168 kifliye kürek ve 129’una çeflitli hapis cezalar› verdiler. ‹syan cezas› olarak Yedisu oblast›n›n Almat› (Verniy) uyezdinde 35 bin Kazak’›n S O R U mal› ve mülkü müsadere edildi. Piflpek, Kara Köl, Yarkent uyezdlerinde 2.510.366 desyatin toprak Rus göçmenlerinin faydas›na tahsis edildi. 37.355 hane mensubu Kazak ve K›rg›z da¤lara ve çöllere sürüldü. Sibirya’ya sürülen Türkistanl›lar›n saD‹KKAT y›s› 168 bine yaklafl›yordu. 300 bin kadar Kazak-K›rg›z da Do¤u Türkistan’a kaçmak zorunda kalm›flt›. Türkler aras›nda can kayb› da büyük oldu. Sovyet SIRA S‹ZDE nüfus uzmanlar› 1914 ile 1918 y›llar›nda Türkistan’›n nüfusunun 1.230.000 azald›¤›n› tahmin etmektedirler. Bunun 300 binini Do¤u Türkistan’a kaçan KazakK›rg›zlar teflkil etmekte olup, Türk nüfusunun genel kayb› 673 bin civar›nda AMAÇLARIMIZ hesaplanmaktad›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadelesi (1905-1917),K s.231-245. ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

‹K‹NC‹ RUS DEVR‹M‹ (27 fiUBAT 1917) Savafl ve isyanlar›n yarat›¤› olumsuz flartlar halk ve iflçiler aras›ndaki T E L E V ‹ Z huzursuzlu¤u YON had safhaya ulaflt›rm›flt›. Ocak 1917’de Rusya tarihi için belki de en mühim olay “grevler” oldu. Bütün Rusya’da 267 iflyerinde 232.025 iflçi greve bafllad›. En güçlü grev hareketleri Petrograd’la Moskova’da oldu. fiubat’ta durum daha da kötüleflti, ‹ N T E R N Etakriben T Petrograd ile Moskova’daki bütün iflçiler greve gittiler, Petrograd’ta 200 bin, Moskova’da ise 161 bin ve Rusya’n›n di¤er yerlerinde ise 71 bin iflçi ifl b›rakm›fllard›. 25 fiubat 1917’de grevler had safhaya ulaflt›. Bu zamanda Çar, Pskov flehrinde bulunuyordu. Kar›fl›kl›klar› haber al›nca Petrograd garnizonu komutan› Habalov’a isyan› durdurmas› için emir vermekle iktifa etti. 26 fiubat ‘ta Petrograd’›n Viborg semti iflçilerin eline geçmifl, askerler de isyanc›lar saf›na kat›lmaya bafllam›fllard›. 26 fiubat’ta Duma reisi, Çar’a halk›n ricalar›n› nazar-› itibara almas›n› rica eden bir telgraf yollay›nca, Çar Duma’y› da¤›tt›¤›n› bildirdi. Duma üyeleri Çar’›n bu emrine uymad›lar ve toplant›lar›n yap›ld›¤› Tavrida Saray›’nda kald›lar. Çar bunun üzerine Petrograd’a bir tak›m askeri alaylar yollad›ysa da, bunlardan ço¤u ihtilalcilere kat›ld›. 27 fiubat 1917’de Petrograd’da ihtilalciler galip geldiler. Duma baflkan› Rodzyanko’nun baflkanl›¤›nda geçici bir komite kuruldu. 2 Martta ise Knez L’vov’un baflkanl›¤›nda “Geçici Hükümet” teflkil edildi. Ayn› zamanda Duma’daki iflçi gurubunun üyeleri “‹flçi ve Asker Mümessillerinin fiuras› (Sovyet)”n› kurmufllard›. Moskova da ihtilalciler eline geçince, ayn› tarihte, yani 2 Mart 1917’de, Çar II. Nikolay tahttan feragat ederek yerini kardefli Mihail’e b›rakt›; fakat Mihail de taht› istemeyerek, yeni anayasay› haz›rlayacak “Uçreditelni Sobraniye (Kurucu Meclis)” toplanan kadar Rusya’da idarenin “Geçici Hükümet”e ait oldu¤unu bildirdi. 2 Mart 1917’de Knez L’vov baflkanl›¤›nda kurulan Geçici Hükümet’te Milyukov D›fliflleri, Guçkov Savunma, Tereflçenko (liberal bir milyoner) Maliye ve Kerenski de Adalet Bakan› olmufllard›. Hükümette sosyalistlerden, “‹flçi ve Asker Mümessilleri Sovyeti”nden olan Kerenski’den baflka hiç bir kimse kat›lmam›flt›. Rusya’da

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Kerenski, Aleksandr (1881-1970): Rus politikac›s›, baflbakan. Rus Geçici Hükümetinin ‹kinci Baflbakan› olarak tarihe geçmifltir. ‹dil üzerindeki Simbirsk (Sovyet döneminde Ulyanovsk)’te do¤mufltur. Lenin’in küçük yaflta Kerenski’nin babas›n›n müdürlük yapt›¤› okulda ö¤renci oldu¤u biliniyor. Belki iki aile tan›flm›fllard›. Kerenski’nin babas› Taflkent’e tayin edilince Aleksandr 8 yafl›nda iken Orta Asya’ya gitti ve orada büyüdü. Tekrar bat›ya dönmesi yüksek tahsil döneminde oldu. 1899’da St. Petersburg Üniversitesinde tarih ve filoloji tahsili yapmaya bafllad›. Daha sonra politikaya girdi ve 1912’de IV. Devlet Dumas›’na milletvekili seçildi. O burada ›l›ml› iflçi hareketi ve Çar’›n reformlar›n› destekleyen Trudovik (iflçi birli¤i) fraksiyonuna dâhildi.

186

Rusya Tarihi

çarl›k y›k›lm›fl, Geçici Hükümet’le ‹flçi ve Asker Mümessilleri fiuras› iktidar› paylaflmak için mücadele etmeye bafllam›fllard›. Geçici Hükümet vazifeye bafllar bafllamaz bas›n ve konuflma hürriyeti getirdi; bütün siyasi mahkumlar serbest b›rak›ld›, polis teflkilat› da¤›t›ld›. Rusya’daki bu kar›fl›k durumdan, düflman› zay›flatmak için, Alman hükümeti yurt d›fl›ndaki ihtilalcileri Rusya’ya sokmak sureti ile faydalanmaya çal›flt›. Nisan ay›nda ‹sviçre’deki, 19’u Bolflevik olmak üzere 32 ihtilalci ‹sveç yoluyla Rusya’ya sokuldu; bunlar›n aras›nda Lenin de vard›. Rus Geçici Hükümeti idareden acizdi. May›s ay›nda Petrograd’da büyük nümayifller oldu. Hükümette 6 tane sosyaliste bakanl›k verildi. Kerenski Savunma Bakan› olmufltu. O savafl› durdurma taraftar› olmay›p, son bir hücuma geçilmesini istiyordu. Bu esnada bütün politik partiler ve sosyalist partiler de kendi güçlerini deneme yar›fl›na geçmifller, taraftar kazanmak için büyük propaganda kampanyas›na bafllam›fllard›. Sendika faaliyetleri büyümekteydi. 1917 y›l›n›n ikinci yar›s›nda sendikaya kay›t olan iflçilerin say›s› 1.326.000’e ulaflt›. Moskova’da fiehir Duma’s› ile Moskova çevresindeki 17 nahiyenin Duma meclislerine yap›lan ilk ve son serbest seçimlerin neticeleri partilerin güçlerini gösteren en iyi örneklerden biridir. Moskova fiehir Duma’s›na 18 Haziran’da yap›lan seçimlerde SR (Sosyalist ‹htilalciler) oylar›n % 58’ini, liberal Kadet’ler % 11’ini, Menflevikler % 9’unu ve Bolflevikler % 11’ini alm›fllard›. Moskova’n›n 17 nahiyesindeki Duma meclislerine 5 Eylül 1917’de yap›lan seçimlerde ise Bolflevikler % 51, Kadet’ler % 26, SR’ler % 14, Menflevikler % 4 oy ald›lar. Seçime kat›lan di¤er 12 parti ise % 5 oyu aralar›nda paylaflt›lar. Bu neticeden görülece¤i üzere Bolflevikler Moskova’da iki-üç ay içinde tesirlerini beklenmedik flekilde artt›rm›fllard›. ‹flte bu durumda politik mücadeleler, grevler, hükümet aleyhine gösteriler sürerken Lenin ve Bolflevik partisinin Alman hükümetinden para ald›¤›n› gösteren belgelerin ortaya ç›kmas›yla halk bu sefer Bolflevikler aleyhine döndü ve Lenin kaçmak zorunda kald›. Temmuz ay›nda tekrar hükümet de¤iflikli¤i oldu; bu sefer Kerenski Baflbakanl›¤a seçildi. 1917 fiubat Devrimi patlak verdi¤inde Devlet Duma’s› Geçici Komitesinde üyelik yapt›. Kurulan Geçici hükümette Savafl Bakan› oldu. Oldukça ›l›ml› siyasi görüfllere sahip olmas›na ra¤men savafl›n devam›n›n Rusya’ya menfaat sa¤layaca¤›na inan›yordu. Baflbakan seçilince de ayn› kanaatini korudu. Asl›nda bu ›srar› iktidar›n› kaybetmesinin bafll›ca nedeni oldu. Halk savafltan b›km›flt›, ülkede yokluk ve sefalet bafllam›flt›. Lenin ve arkadafllar› ise savafl› hemen bitirme vaadi veriyorlard›. Bu da onlar›n Ekim 1917’de baflar›l› olmalar›na ve iktidar› ele geçirmelerine neden oldu. Kerenski bu devrime karfl› silahl› güçler toplad›ysa da baflar›l› olmad›. Baflta Pskov’a, oradan da yurt d›fl›na kaçt›. 1940 y›l›na kadar Paris’te yaflad›. 2. Dünya Savafl› sebebiyle ABD’ye göç etti. Burada göçmen Rus dernekleri ve siyasi ak›mlar› ile iliflkilerini sürdürdü. Bir hayli makale ve eser kaleme ald›. 1970’ta New York flehrinde vefat etti.

RUSYA MÜSLÜMANLARININ GENEL KURULTAYI (MOSKOVA 1-11 MAYIS 1917) fiubat 1917 ‹htilalinden sonra Geçici Hükümetin her çeflit siyasi toplant›lara izin vermesi üzerine Devlet Duma’s›ndaki “Müslüman Fraksiyonu”nun inisiyatifi ile iki ay gibi k›sa bir sürede ola¤anüstü bir kongre için gerekli zemin haz›rlanm›flt›. Rusya’n›n her köflesinde, her kesimden 450 civar›nda delege davet edilmifl olmas›na ra¤men, talebin fazlal›¤› dolay›s›yla bu delege say›s› iki misli artm›fl ve aç›l›flta 980 delege oldu¤u tespit edilmiflti. Kurultay›n en ilginç yanlar›ndan birini de delegelerin aras›nda han›mlar›n, dönemine göre çok say›da olmalar› teflkil ediyordu. Üye-

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

lerin 112’sinin kad›n olmas› onlar›n ayn› zamanda iyi organize olduklar›n›n bir gösS‹ZDE tergesi idi. Heyecan›n ve beklentilerin had safhada oldu¤u SIRA bu kurultay Moskova’da Azeri zenginlerinden fiemsi Asadulla(yev)’in Müslümanlara hediye etti¤i binada “Rusya Müslümanlar› Geçici Merkez Bürosu” baflkan› Kafkasyal› Ahmet SaD Ü fi Ü N E L ‹ M lih(ov)’un [Tsalikov] baflkanl›¤›nda çal›flmalar›na bafllad›. Bu kurultay›n önemi, bütün Türk boylar›n›n çeflitli görüflteki vekillerinin fikirlerini, S O R U ilk defa olarak birbirleri önünde aç›kça belirtebilmifl olmalar›na dayanmaktad›r. Kongre süresince konuflan üyeler aras›nda muhafazakarlar, afl›r› dinciler, liberaller, “Türk Birli¤i” taraftar› olanlar, ›l›ml› ve en afl›r› uçlara mensup sosyalistler de bulunuyordu. D‹KKAT Kurultay, baz› eksikliklerine ra¤men, devrine göre önemli kararlar da alm›flt›. Fakat hiç birinin ba¤lay›c› gücü yoktu. Zaten kurultaydan sonraki siyasi geliflmeler, kurultay› düS‹ZDE zenleyenlerin flahsi istek ve arzular›na göre geliflmemiflti. Çarl›¤›nSIRA çöküflü, genifl bir özgürlük havas›n›n esmesi Türk boylar›nda ortak düflmana (Ruslara) karfl› “Türk Birli¤i” kurmak gerekti¤i gerçe¤ini görmelerine mani oldu. Daha do¤rusu, bu fluur geliflmeAMAÇLARIMIZ miflti ve dolay›s›yla her boy kendi yerel ç›kar ve problemlerine e¤ildi.

N N

Devlet, N.(2011), Millet ile Sovyet Aras›nda, ‹stanbul: Bafll›k. s.57-71. K ‹ T A P

ÜÇÜNCÜ RUS DEVR‹M‹ (EK‹M VEYA BOLfiEV‹K DEVR‹M‹) (25 EK‹M 1917) TELEV‹ZYON

187

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Devrimin ilk aylar›nda baflkomutanl›k Geçici HüküResim 6.2 met’in hemen tüm isteklerini yerine getirdi. Ancak Aleksandr Kerenski 1917 taarruzunun bozgunla sonuçlanmas› ve Gene(1881-1970) ‹NTERNET ‹NTERNET ral Kornilov’un Baflkomutanl›¤a getirilmesi üzerine Bolflevik ordu komutanlar› siyaset sahnesine ç›kmaya bafllaiktidar›ndan önceki son d›lar. Kornilov görevi kabul ederken otorite ve diBaflbakan. siplin konusunda talepler ortaya koymufl ve bu kabul edilmiflti. Fakat 9 Eylül’de Kerenski kendisini görevden ald›. Bunun üzerine Kornilov 10 Eylül’de isyan hareketi bafllatt›. Bunun üzerine Kerenski tüm sosyalist guruplar› arkas›na alarak Kornilova, ba¤l› Kaynak: http://www.biografiasyvidas.com/biografibirliklerin Petrograd’a gelmesini engelledi. Böylece a/k/kerenski.htm Kerenski’nin de gücü kalmam›fl oldu. Çünkü dayand›¤› ordunun deste¤i kalmam›fl, askerler kendi içlerinde bölünmüfllerdi. Bolfleviklerin bilhassa ordu içindeki propaganda faaliyetleri Kerenski hükümetini at›l hale getirdi. K›fl bafllam›fl, gösteriler artm›flt›; nihayet 25 Ekim 1917’de Lenin ve Trotskiy taraf›ndan düzenlenen silahl› ayaklanma ile Bolflevikler iktidar› ele ald›lar. Bolflevik ‹htilali, Rusya’y› Brest-Litovsk Ateflkes Antlaflmas›’n› yapma¤a zorlad›¤› gibi Ukrayna, Letonya, Finlandiya, Sibirya ve Kafkasya’n›n merkezden kopmas›na, Rusya’n›n birçok flehrinde iç savafl›n ç›kmas›na, çok kan dökülmesine, açl›¤a ve sefalete yol açt› ve az›nl›klar da ba¤›ms›zl›k mücadelesine girifltiler.

188

Rusya Tarihi

Özet

N A M A Ç

1

N AM A Ç

2

Rusya ‹mparatorlu¤unun çöküflüne neden olan faktörleri de¤erlendirmek Rus çarlar› hâkimiyetlerini hiçbir flekilde paylaflmak istemiyorlard›. Rakipleri Osmanl› Devleti’nde bile 1876’da Birinci Meflrutiyet ilan edilmifl, yani padiflah bir Meclis-i Mebusan› (Millet meclisi) kurdurarak bir tak›m haklar›n› paylaflmak gerekti¤ini görmüfltü. Rusya’da Çar’a karfl› ilk isyan›n tarihi ise 1825’e kadar dayan›yordu. Bat›daki fikir ak›mlar› ayd›nlar, yazar, flairler ve hatta okur-yazarlar aras›nda bile etkili olmaya bafllam›flt›. Bu fikirlerin önemli k›sm› sosyalist içerikteydi. ‹nsan haklar›, iflçi ve köylü haklar› tart›fl›l›yordu. Yer alt› siyasi faaliyetler bafllam›flt›. Çar bu geliflmelere kulak asmak yerine, istihbarat Ohranka teflkilat›n› kuvvetlendirmekle yetindi. Yani I. Meflrutiyeti yok eden II. Abdülhamid gibi davrand›. 1904 y›l›nda Japonya’n›n do¤uda beklenmedik sald›r›s› ve 1905’te Ruslar›n yüz k›zart›c› bir flekilde ma¤lup olmalar›na sebep oldu, bu durum ise halk› çok mutsuz etti. Savafl nedeniyle artan huzursuzluk iflçiler aras›nda yayg›nlaflt›, grevler, demiryollar›n›n çal›flamaz duruma gelmesi St. Petersburg ve Moskova gibi flehirlerde büyük protesto gösterilerinin patlak vermesine yol açt›. Memnuniyetsizlik dalga dalga bütün ülkeye yay›ld›. ‹flçiler, köylüler, sosyalistler, liberaller hatta muhafazakarlar ülkede daha iyi flartlar talep ediyorlard›. Çarl›k bu geliflmeleri bildi¤i tek metot olan askeri, polisiye ve siyasi bask›larla çözmeye kalk›flt›. Bu ise büyük bir hata oldu. 1917 fiubat Devriminde götüren geliflmeleri aç›klayabilmek, Çar II. Nikolay çevresindeki bürokrat, soylu ve bir tak›m dan›flmalar›n›n kendisine verdikleri yanl›fl bilgiler dolays›yla bir hayli hata yapm›flt›. St. Petersburg’ta kendisini desteklemek için toplanan kalabal›¤a atefl açt›rarak, daha da büyük hata yapt›. Art›k topluluklar durdurulamaz hale gelmiflti. Halk açt›. Sonuçta Çar çaresizce söz, toplanma, bas›n özgürlüklerini verme ve Devlet Duma’s›n› (Millet Meclisin) açmak zorunda kald›. Di¤er bir ifade ile Rusya Meflruti Monarfli sistemine geçmifl oldu. Osmanl›’da ise II. Meflrutiyet 1908’de askerlerin marifeti ile gerçekleflmiflti. Her iki ülkenin de bu yola yönelmeleri, art›k im-

paratorluklarda mutlak›yet sisteminin kalmamas›n›n bir etkisi idi. Dünyadaki bilimsel, teknolojik ve ekonomik flartlar tek bir flahs›n imparatorluklar› yönetmesine izin vermiyordu,

N AM A Ç

3

Rusya Türklerinin bu y›llardaki mücadelesini tart›flabilmek, Bütün ‹mparatorluklar gibi Çarl›k Rusyas› tek bir halktan oluflmuyordu. Bünyesinde çeflitli uluslar, etnik guruplar ve de¤iflik inanca sahip vatandafllar vard›. Ruslar asl›nda kendileri nüfusun %50’sini teflkil ediyordu. Çarl›k Rusyas›’nda ancak sosyal s›n›flar de¤il, iflte bu gibi az›nl›klar da çeflitli siyasi, ekonomik ve dini k›s›tlamalara maruz kal›yorlard›. 1905 Devriminin getirdi¤i söz, toplanma, bas›n ve hatta siyasi temsil f›rsat›ndan yararlanmak istediler. Dolays›yla ülkenin ‹dil-Ural, K›r›m, Kafkaslar ve Orta Asya bölgelerinde yo¤un olarak yaflayan de¤iflik Türki topluluklar ço¤unlu¤unun Müslüman olmas› dolays›yla baflta masum gözüken dini haklar›n› iyilefltirmek için toplanmaya bafllad›lar. Daha sonra ortaya siyasi talepler de koydular. Baz›lar› (Tatar, Baflkurt Çuvafllar) neredeyse dört as›r Rus hakimiyeti alt›nda yaflayan bu Türkiler çekinerek de olsa da bir tak›m rahats›zl›klar› dile getirmeye bafllad›lar. Bunun için baflta ikisi gizli, en sonunda ise biri aç›k olmak üzere üç toplant› düzenlediler Bunlara ülkenin de¤iflik Türki topluluklar›n›n belli bafll› temsilcileri kat›ld› “‹ttifak” adl› bir siyasi parti kurma teflebbüsünde bulundularsa da baflaramad›lar, baflta Kadet partisi ile Duma seçimlerine gittiler. Bu onlar için asl›nda büyük bir de¤iflim ve siyasi tecrübe oldu.

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

N A M A Ç

4

Rusya’da Meflruti Monarfli ve Meclis aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilmek, Çar II. Nikolay’›n ferman› ile Rusya’da ilk defa gerçekleflen seçimlerden sonra 1906 y›l›nda I. Devlet Duma’s› toplant›. Sosyalistlerin ço¤unun seçimleri boykot ermesi neticesinde Anayasac› Demokratlar (Kadet) ve köylü temsilcileri ço¤unlu¤u sa¤lad›lar. Ancak parlamentoya gelen milletvekillerin büyük ço¤unlu¤unun siyasi tecrübeleri yoktu. Çok afl›r› taleplerle Çar’› ürküttüler ve iki ay kadar bir zaman sonra da¤›t›ld›. II. Devlet Dumas›’nda bu sefer sosyalistler benzer afl›r› taleplerle ortaya ç›k›nca, o da dört ay gibi k›sa bir süreden sonra da¤›t›ld›. Seçim kanunun de¤ifltirilerek çarl›¤›n tercih etti¤i siyasi yap›da oluflan III. Devlet Duma’s› befl y›ll›k süresini tamamlad›. Ancak o da siyasi, ekonomik veya haklar konusunda fazla bir de¤ifliklik gerçeklefltiremedi. 1912’de seçilen IV. Devlet Dumas› ülkenin en a¤›r döneminde, savafl y›llar›nda ve Orta Asya’da ç›kan isyan döneminde vazife gördü. En büyük baflar›s› Çarl›¤›n devrilmesi ile Geçici Hükümeti kurmas› oldu.

N AM A Ç

5

189

fiubat Devriminin baflar›s›zl›¤› ve Ekim Devrimi’nin baflar›s›n› de¤erlendirebilmek. 1914 ortalar›nda bafllayan I. Dünya Savafl› Rusya’n›n çeflitli cephelerde savaflmas›na neden oldu. Savafl demek ülkenin ekonomisinin tamamen ordunun ihtiyaçlar›na göre belirlenmesi demektir. Dolays›yla halk büyük s›k›nt›lara, g›da yetersizli¤ine katlanmak, enflasyonla mücadele etmek zorunda kalm›flt›. Savafl uzad›kça, halkta da memnuniyetsizlik art›yordu. Sonuçta fiubat 1917’de Çar II. Nikolay taht›ndan feragat etmek zorunda kald›. Hakimiyet IV. Devlet Duma’s› ve onun kurdu¤u Geçici Hükümetin eline geçti. Ancak Bolflevikler daha ak›ll› taktik uygulayarak, asker ve halk›n b›kt›¤› savafla hay›r diyerek, ço¤unlu¤u kendi taraflar›na çekebildiler. Bu kar›fl›k dönemde az›nl›klar da kendi yönetimlerini oluflma gayreti içindeydiler. Sonuçta Geçici Hükümet kontrolü elinden kaç›rd› ve Lenin’in liderli¤indeki Bolflevikler iktidar› ele geçirdiler. Mutlak hakimiyetlerini ise 3-4 y›l sürecek iç savafltan sonra yerlefltireceklerdi.

190

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m Sorular› 1. “Menflevik” ne anlama gelir? a. Ço¤unluk taraftar› b. Az›nl›k taraftar› c. Tarafs›z d. Sol e¤ilimli e. Sa¤ e¤ilimli 2. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi’ni kurmufltur? a. Lenin b. Engels c. Trotskiy d. Neçayev e. Plehanov 3. Tsuflima afla¤›dakilerden hangisine yak›nd›r? a. Yalu b. Vladivostok c. Port Arthur d. Mançurya e. Mukden 4. “Çoban (Çulpan)” Y›ld›z› adl› siyasi belgeyi yazan kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Abdürreflid ‹brahim b. ‹smail Gasp›ral› c. Yusuf Akçura d. Musa Carullah Bigi e. Ali Merdan Topçubafl› 5. Rusya Müslümanlar›n›n resmi izinle gerçeklefltirdikleri kongreleri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Birinci b. ‹kinci c. Üçüncü d. Dördüncü e. Beflinci

6. Afla¤›dakilerden hangisi en uzun ömürlü kaç›nc› Devlet Duma’s›d›r? a. Birinci b. ‹kinci c. Üçüncü d. Dördüncü e. Beflinci 7. 1916’da Türkistan Genel Valili¤inden kaç kifli askeri hizmete al›nabilen kifli say›s› kaçt›r? a. 38 bin b. 0 bin c. 87bin d. 123 bin e. 250 bin 8. Çar II. Nikolay hangi tarihte taht›ndan feragat etmifltir? a. 25 fiubat 1917 b. 2 Mart 1917 c. 10 Nisan 1917 d. 1 May›s 1917 e. 9 Eylül 1917 9. Afla¤›dakilerden hangisi geçici hükümet’in son baflbakan›d›r? a. Witte b. Lvov c. Kerenski d. Kornilov e. Milyukov 10. 25 Ekim 1917’de Petrograd’ta iktidar› hangi siyasi parti afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sosyal revolutsiyonerler b. Kadetler c. Menflevikler d. Bolflevikler e. Trudovikler

6. Ünite - Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

191

Okuma Parças›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Rusya’da ‹htilal bafllam›fl, Çarl›k rejiminin ve Romanovlar sülalesinin art›k tutunmas›na imkan kalmam›flt›; çünkü en yüksek mahfillerde bile, harbi kazanmak için bir “‹htilal” ç›kmas› ve mevcut rejimin de¤iflmesi gerekti¤i kanaati hüküm sürmekte idi. Michail bu durumdan haberdar oldu¤u için, 3/16 Mart 1917 günü tahttan vazgeçti. Yeni bir “Teflkilat-› Esasiye kanunu” haz›rlayacak Meclisin (Uçreditel’noye Sobranye) toplanmas›na kadar, Rusya’da yüksek hakimiyetin “Muvakkat Hükümete ait oldu¤unu bildirdi. Bununla Rusya’da 303 y›l süren Romanovlar sülalesinin hakimiyeti sona erdi. Rusya tarihi hiç umulmad›k bir istikamette yürümekte idi; tarihte misli görülmemifl “hürriyet” saflar›ndan sonra, müthifl kanl› ihtilaller, takibat, açl›k, k›tl›k, büyük sosyal, ekonomik ve siyasi devrimler birbirini kovalad›, Rusya Korkunç ‹van ve Deli Petro devirlerini, ikisini birden ve ayn› zamanda tekrar yaflama¤a bafllam›fl gibiydi.

S›ra Sizde 1 Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi, bat›dan gelen Marksist fikirlerin etkisi ile yer alt›nda kuruldu. Mark’›n ‹ngiliz ve Alman iflçilerini göz önünde tutarak onlar›n ezildi¤i ve sömürüldü gerçe¤ini ortaya atm›flt›. Bu iki ülkede de endüstri devrimi gerçekleflti¤i için k›rsal kesimden daha çok fabrika, maden vb. üretim alanlar›nda çal›flanlar›n say›s› çoktu. Rusya’daki köylüler ile bilimsel çal›flmalar yoktu. Dolays›yla RSD‹P’ni kuranlar›n elkitab›nda bu fikirler mevcuttu. Ayr›ca Rusya’da köylüler kadar iflçiler de eziliyor, bir hayli haklardan yoksun b›rak›l›yordu.

Kaynak: Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi, 2. Bsk. ,Ankara TTK Yay›nlar›, s. 434.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. e 3. c 4. a 5. c

6. c

7. d

8. b 9. c

10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devrim Hareketlerine K›sa Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devrim Hareketlerine K›sa Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Japon-Rus savafl› (19041905)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1905 Devriminde Rusya Türkleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Rusya Müslümanlar›n›n Üçüncü Toplant›s› (16-21 A¤ustos 1906)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. Devlet Duma’s› (1 Kas›m 1907-9 Haziran 1912)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkistan Genel Valili¤inde (Özbeklerde) ‹syan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹kinci Rus Devrimi (27 fiubat 1917)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçüncü Rus Devrimi (Ekim veya Bolflevik Devrimi) (25 Ekim 1917)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçüncü Rus Devrimi (Ekim veya Bolflevik Devrimi) (25 Ekim 1917)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Kanl› Pazar olay›n›n patlak vermesinde asl›nda rejimin iflçileri kendi saflar›na çekme gayreti yat›yordu. Gizli servis halk›n güvenini kazanm›fl flah›slar› bu nevi maksatl› faaliyetlere yönlendiriyordu. Sosyalist fikirlerden böylece kurtulacaklar›n› var say›yorlard›. Ancak gizli servis le Çar› korumakla yükümlü güvenlik güçlerinin aras›ndaki iletiflimsizlik kan dökülmesine neden oldu. Bu ise çarl›¤›n düflüflünü h›zland›ran bir karmafla ortaya ç›kard› Gizli Servis Ohranka’n›n bu plan› tutmam›fl, tersine tepmifl oldu. K›sacas› fikir hareketlerini polisiye tedbirlerle yok etmenin mümkün olmad›¤› çok çeflitli örneklerle kendini göstermifltir. S›ra Sizde 3 Rusya Müslümanlar› 1905 Devriminin getirdi¤i özgürlük ortam›nda as›rlardan beri bast›r›lm›fl dertlerini ortaya koymaya bafllad›lar. Aralar›nda yeterince ayd›n yazar, gazeteci olmad›¤›ndan toplum için en acil olarak çözülmesi gereken konular olarak iki konuya a¤›rl›kla e¤ildiler. ‹lki dini teflkilat sorunlar› idi. Çünkü Çarl›k, Müslümanlar›n dört adet müftülü¤ünü çok s›k› kontrol ediyor ve bir hayli k›s›tlamalar getiriyordu. ‹kincisi ise halk›n cehaleti idi. Güncel, modern e¤itim alamayan Müslüman gençler hayat›n hemen her alan›nda geride kal›yorlard›. Bunu çözmenin yolu ise Müslümanlar›n gittikleri mektep ve medreselerde e¤itim reformu yapmak ve Rus e¤itim sistemine entegre etmekten geçiyordu.

192

Rusya Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 Devlet Duma’s› Çar’›n ferman› ile kuruldu. ‹lk ikisi Çar ve yandafllar›na göre afl›r› taleplerde bulununca k›sa sürelerde da¤›t›ld›lar. Seçim kanunu de¤ifltirilerek Çar taraftar› muhafazakârlar›n seçilmesinin sa¤lanmas› yoluyla oluflturulan III. Devlet Duma’s› neredeyse Çarl›¤›n sözlü¤ünü yapt›. Dolays›yla ciddi siyasi ve ekonomik konular›n hiç birine de¤inmedi. IV. Duma ise savafl flartlar›nda, s›kça tatile ç›kar›larak bir görev yapmaya çal›flt›. S›kça kapand›¤› için o da a¤›r savafl flartlar›nda Çar II. Nikolay’› müspet bir yöne götürmeyi beceremedi. S›ra Sizde 5 Savafl y›llar› her ülke için oldu¤u gibi Rusya için de zor y›llar oldu. Baflta aileler genç o¤ullar›n› cepheye, yani maceraya yollamak zorunda b›rak›ld›lar. Savafl demek ölüm demektir. Ölüm olmasa bile sakat kalma ihtimali kuvvetlidir. Savafl ekonomisi ise halk›n var›n› yo¤unu buna yat›rmas›na neden oldu. Köylülerin hayvanlar› ve ürünleri devletin belirledi¤i düflük ücrete satt›r›ld› veya müsadere edildi. fiehir halk› ise g›da, yakacak, giyecek gibi maddelerin yoklu¤u ve üstüne enflasyonu yaflad›. Savafl ilerledikçe can ve mal kay›plar› artt›. Gelecek için her hangi bir umut gözükmüyordu. En büyük flikayet ise bu belirsizlikti ve halk Çarl›k rejimin bu sorunlar› çözece¤ine dair inanc›n› tamamen kaybetmiflti.

Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadelesi (1905-1917), 2. Bsk. ‹stanbul: TTK Yay›nlar›. Devlet, N. (2011), Millet ile Sovyet Aras›nda, ‹stanbul: Bask› Yay›nlar›. Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi, 2. Bsk., Ankara: TTK Yay›nlar›. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, Çev. D M›zrak ve E.Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›.

7

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹ç savafltan sonra uygulanmaya bafllanan Yeni Ekonomik Plan’› de¤erlendirebilecek, A¤›r sanayi at›l›m›n›n neticelerini aç›klayabilecek, Rakiplere karfl› terör metodunun neticelerini de¤erlendirebilecek, SSCB’nin ‹kinci Dünya Savafl›ndaki baflar›lar›n› aç›klayabilecek, Siyasi, sosyal ve kültürel kurumlar›n her fleye ra¤men çöküflü durduramamalar›n›n sebebini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Lenin Stalin Stalin Terörü Çal›flma Kamplar›

• • • •

‹kinci Dünya Savafl› Hruflçov Brejnev Gorbaçov

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Sovyetler Birli¤i Dönemi

• • • • • • • •

LEN‹N VE YEN‹ EKONOM‹K PLAN STAL‹N DÖNEM‹ (1922-1953) ‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI HRUfiÇOV, BREJNEV GORBAÇOV DÖNEM‹ SOVYET S‹STEM‹ SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUM E⁄‹T‹M B‹L‹M VE TEKNOLOJ‹

Sovyetler Birli¤i Dönemi LEN‹N VE YEN‹ EKONOM‹K PLAN Sovyet hükümeti Rusya’n›n kontrolünü ele geçirse de içerdeki düflmanlar›n tamam›n› ortadan kald›ramam›flt›. Uzun kanl›, maddi ve manevi kay›pl› neredeyse I. Dünya Savafl› kadar uzun sürecek üç-dört y›l bir iç savafl batakl›¤›na sapland›. 1920’lerden sonra Rusya yeni ideolojiye göre inflaya bafllad›. Stalin, Çarl›k döneminde düflünülmeyen az›nl›klar›n kendi adlar›n› resmen belirtecekleri siyasi-idari cumhuriyet veya bölgeler tesis etti. Lenin, ekonomiyi canland›rmak için NEP (Yeni Ekonomik Plan)’› uygulamaya soktu. Zaman içinde her fley devletlefltirildi. Yeni yönetim, yeni siyasi anlay›fl ve yeni idealler geldi. Kanl› da olsa Çarl›k Rusyas›’n›n yerine yeni bir imparatorluk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤ini kurulmufl oldu. Tek bir parti Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi, tek bir lider Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi Genel Sekreteri, on befl flura cumhuriyetinden Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i ad›ndaki federal bir yap› ortaya ç›km›flt›. Bu totaliter sistem 70 y›ldan sonra da¤›ld›. Yeni Ekonomi Politikas›, Rus ekonomisini çöküflten kurtarmak amac›yla Lenin taraf›ndan ortaya konan ekonomik politikaidi. Baz› özel iflletmelere izin verilerek, NEP sayesinde küçük iflletmelerin kapitalizmde oldu¤u gibi kar mant›¤›yla devam etmesini içeren politikada sosyalist devlet, bankalar›, büyük sanayi kurulufllar›n› ve d›fl ticareti tekel olarak kontrol etmeye devam ediyordu. NEP, Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi X. Kongresi’nde kararlaflt›r›ld› ve resmi olarak 21 Mart 1921 tarihinde yürürlü¤e girdi. Bu kararla köylülerden zorla al›nan fazla tar›msal ürün al›m› durdurulmufl, bunun yerine ürün üzerinden vergi al›nmaya baflland›. Sanayi kurulufllar›yla ilgili ek kararlarla politika netlefltirildi. NEP politikalar› kapsam›nda öncelikli olarak Savafl Komünizmi uygulamalar›ndan en tepki çekeni olan, tar›msal ürün zoral›m›na son verildi. Köylülerin ürünlerini belirli bir kâr oran›nda pazarda satmalar›na izin verildi. Köylüler art›k fazla ürünlerini istedikleri gibi pazarda satabiliyor ve fazla ürün üretmek için çaba gösteriyordu. Tar›msal sektör, a¤›r sanayiden çok h›zl› büyümekteydi. Fabrikalar dengeyi sa¤layabilmek için imal edilen ürünleri daha yüksek fiyattan satmakta, köylüler ise bu tüketim ürünlerini sat›n alabilmek için daha fazla üretim yapmaktayd›. Tar›msal ürünlerin fiyat› ise dolay›s›yla düflmekteydi. Bu durumu fark eden köylüler fazla ürünlerini hemen pazara getirmeyip en yüksek fiyat› verecek al›c›y› beklemeye bafllad›lar. Bu açmaz ortaya yeni bir vurguncu zümrenin ç›kmas›na yol açt›. “NEP men” denilen bu insanlar genellikle tüccar ve tefeciydi, yüksek fiyatlardan

196

Rusya Tarihi

ürünleri alarak kendi komisyonlar›n› koyup bu ürünleri devlete satmaktayd›. Bu durum sosyalist bir düzen için kabul edilemez bir durum olmas›na ra¤men geçifl aflamas›nda bu gibi durumlar Bolflevikler ve iflçiler taraf›ndan genel ekonomik kalk›nma ad›na sineye çekildi. NEP politikalar› sayesinde I. Dünya Savafl› ve Rus ‹ç Savafl› yüzünden harabeye dönen ekonomik yap› aya¤a kalkt›. 1925 y›l›na gelindi¤inde siyasi, ekonomik ve kültürel olarak büyük bir de¤iflim gerçeklefltirilmifl; küçük iflletmeler ve hafif sanayi tamamen özel giriflimci ve kooperatiflerin eline geçmiflti. 1928 y›l›na gelindi¤inde tar›msal ve sanayi üretimi 1913 savafl öncesinin seviyelerine gelmiflti. Lenin’in ölümünden 1 y›l sonra 1925 y›l›nda yeni sekreter Stalin, Trotskiy’ye karfl› Buharin ile beraber destekledi¤i NEP politikalar›ndan art›k ç›k›lmas› gerekti¤ini savundu. Stalin’e göre NEP dönemi sosyalist devletin mutlaka gerçeklefltirmesi gereken sanayileflme hamlesi için bir sermaye birikim dönemi olmufltu. ‹zleyen y›llardaki dev sanayi at›l›mlar› ve 5 y›ll›k kalk›nma planlar›yla ortaya ç›kacak muazzam yap› bu öngörüyü do¤rulamaktad›r. Lenin’in ölümünden sonra Sovyetler Birli¤inde liderlik mücadelesinde Stalin hakimiyeti kendi eline geçirmeyi baflard›. O, Sovyetler Birli¤i tarihinde hakimiyette en fazla kalan flah›s oldu. ‹lk Sovyet lideri Lenin (1917-1922) dört y›ldan biraz fazla iktidarda kalm›flken, Stalin 31 y›ldan fazla (1922-1953) iktidar› elinde tutan lider oldu. Ondan sonra Nikita Hruflçov (1953-1964) 11 y›l, Leonid Brejnev (19641982) 18 y›l, Yuri Andropov (1982-1984) iki y›l, Konstantin Çernenko (1984-1985) bir y›l ve sonuncu Mihail Gorbaçov (1985-1991) alt› y›ldan biraz fazla SBKP Genel Sekreterli¤i görevinde kalan flah›slar oldular. Resim 7.1 Ebeveynlerimizi vurdu¤un için teflekkür sana Stalin

Kaynak:http://www.cwporter.com/INPRAISEOFSTALIN.htmSTAL‹N DÖNEM‹ (1922-1953)

A¤›r Sanayi Devrimin ilk günlerinden beri Lenin’in yan›nda bulunan Stalin 1917 ile 1925 y›llar› aras›nda k›saca Narkomnats, yani Milletler ‹fli ‹çin Halk Komiserli¤i’nin (Bakanl›¤›) Komiseri (Bakan›) olarak yönetti¤i bakanl›k sayesinde Sovyetler Birli¤i’ne yeni flekil veren flah›s oldu. Asl›nda Stalin, Lenin’in de ötesinde Sovyetler Birli¤ini

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

gerçeklefltiren ve gücüne kavuflturan kifliydi. Bu uygulamalar› çok can yakt› ve çok kimseyi ma¤dur etti. Dolay›s›yla literatürde “Stalin terörü” fleklinde bir tabir ortaya ç›kt›. Lenin’in ölümünden sonra Genel Sekreterlik görevine getirilen Stalin, befl y›l içinde parti ve devlet yönetiminde mutlak hakimiyetini kurdu. Toplam 30 y›l› aflan hakimiyeti döneminde bilhassa üç-dört özelli¤i ile dikkati çekti. ‹lki tar›m ülkesi olan Rusya’y› dünyan›n etkili bir sanayi ülkesine çevirdi. Ülkeyi kolektiflefltirdi, hemen her fleyi devletlefltirerek, neredeyse özel mülkiyeti ortadan kald›rd›. Bütün bunlar› yaparken milyonlarca insan› çal›flma kamplar›na koyarak, uluslar› top yekûn sürerek, insan haklar›n› çi¤neyerek, hukuku ayaklar alt›na alarak örne¤i pek görülmemifl terör metotlar›n› kulland›. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n galipleri aras›nda yer ald›. Di¤er ifade ile Stalin çökmekte olan çarl›k rejimini dünya gücü olan Sovyetler Birli¤ine dönüfltürdü. Stalin 1928 y›l›nda Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› ilan etti. Bu plan sayesinde dört y›lda SSCB’nin y›ll›k ulusal geliri iki misline katland›. Devasa endüstriyel yat›r›mlar yapt›. Ancak ülkede kalifiye mühendis, teknisyen ve iflçi olmad›¤›ndan s›k›nt›lar yaflan›yordu. Dolays›yla teknik e¤itime önem verildi ve ikinci befl y›lda bu aç›k neredeyse kapat›ld›. Zaman içinde milyonlarca e¤itimsiz genç, makine sistemlerinden anlayan kalifiye bir yedek iflçi gurubuna dönüfltürülmüfltü. Belki de daha önemlisi, Sovyet hükümeti pek çok makine, insan hayat› ve büyük miktarlarda para kaybetme pahas›na köylülerin kronikleflmifl hastal›klar›n›n üzerlerinden at›lmas›n› baflarmas› idi. Rus halk› bu dönemde büyük s›k›nt›lar çektiyse de devlet, plan›n› baflar›yla uygulad›.1914-1917, yani Birinci Dünya Savafl› dönemi ile Devrim döneminden sonra 1920-1921 y›llar› aras›nda büyük açl›k yaflam›fl olan Rus halk›n›n bu dönemdeki zorluklara karfl› nas›l dik durabildi¤ini anlamak pek mümkün de¤ildir. Esas›nda, hükümetin ekonomiyi hayata geçirmede baflar›l› olmas›n›n ana sebebi farkl› guruplar›n birikim ve emeklerinden faydalanmas›yd›. Sosyolojik aç›dan bak›ld›¤›nda ard› ard›na befl y›ll›k plan, Ruslar›n tar›m topluSIRA S‹ZDE mundan yar› endüstriyel topluma geçmesini sa¤lam›flt›. Bu de¤ifliklik beraberinde Sovyetler Birli¤i’nde ekonomik gruplar aras›nda farkl› dengelerin kurulmas›na vesile olmufltu. Kolektif tar›ma geçiflle birlikte, ufak çiftliklerini iflleten köylüler, koD Ü fi Ü N E L ‹ M lektif tar›m çiftlikleri (Kolhoz) için çal›flan köylüler ve devletin sahip oldu¤u çiftliklerde (Sovhoz) çal›flan köylüler, farkl› s›n›flar olmaktan ç›kt› ve iflçiler gibi tek vüS O R U cuda dönüflerek yekpare yeni bir s›n›f oluflturuldu. Rus sanayisinin geliflmesinde en önemli kilometre tafllar›ndan biri olan Ural bölgesindeki Magnitogorsk Çelik Fabrikas›, ikinci befl y›ll›k plan infla D ‹ K Ksürecinde AT edildi. Bu dönemde Nijini Novgorod (Gorki), Harkov, Rostov, Volgograd (Stalingrad) ve Çelyabinsk gibi flehirlerde birçok traktör, tar›m makinesi ve otomobil fabSIRA S‹ZDE rikalar› kuruldu. Büyük bir katk› ise Kuzey Kafkasya’da, bugün Çeçenistan’›n baflkenti olan Grozni’den ç›k›p Karadeniz liman› Tuapse’ye giden petrol boru hatt› ile Türkistan-Sibirya demiryolunun inflas›d›r. Bu nevi inflaatlarda esir ifl gücü s›kça AMAÇLARIMIZ kullanm›flt›r.

N N

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi (çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak), s.420-421. K ‹ T A P

197

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

198

Rusya Tarihi

Gizli Servisler: Normal polis teflkilat›n›n görevini üstlenen milis yan›nda gizli güvenlik birimleri de mevcuttu. 1917’de Çarl›k döneminin OHRANKA’s›n›n devam› olan ÇEKA, daha sonra GRU ve MDV ad›n› KGB olarak de¤ifltirdi. Bugün ise Rusya Federasyonunda FSB (Federal Güvenlik Kurumu) ayn› görevi yapar. Ad› geçen kurumlar halk aras›nda, hatta yurt d›fl›nda korku salm›fllard›r. Çünkü bu kurumlar yaln›z istihbarat toplamaz, güvenli¤e tehdit oluflturabilecek unsurlara yönelik eylemlerde de bulunurlard›.

Terör Y›llar›

SIRA S‹ZDE

1

ÇEKA: Bolfleviklerin D Ü fi Ü N Egelmesinden L‹M hakimiyete hemen sonra kuruldu. Çeka, herhangi bir kanuna ba¤l› olmaks›z›n serbestçe S O Rhareket U edebiliyordu. Emirlerini do¤rudan SBKP Politbüro’sundan al›yordu. GPU: ‹ç savafl sona D ‹ K K A Çeka T GPU erince1922’de (Gosudarstvenno Politiçeskoye Upravleniye) Devlet Siyasi Yönetimi SIRA ad›n› ald›.S‹ZDE NKVD: (Narodn›y Kommisariat Vnutrennih Del) ‹çiflleri Halk Komiserli¤i 1934’te AMAÇLARIMIZ GPU’nun la¤v edilmesi ile onun yerini ald›. NKVD’nin bünyesinde ola¤anüstü güçlerle donat›lm›fl olan “Özel Dan›flma” (osoboye soveflçaniye) K ‹ T A bürosu P tehlikeli buldu¤u flah›slar› befl y›la kadar hapsetmek veya sürmek hakk›na sahipti. Stalin döneminde NKVD Tgücünü E L E Vhayli ‹ Z Yart›rd›. ON Yüzbinlerce köylüyü yerlerinden söküp çal›flma kamplar›na sokmufltu. KGB: 1953’te Stalin’in ölümünden sonra NKVD KGB ‹ N (Komitet TERNET Gosudarstvennoy Bezopasnosti) Devlet Güvenlik Komitesi ad›n› ald›. Görevleri aras›nda zararl› yabanc› ajanlar› takip ve yakalama; siyasi suçlar› takip etme; devletin s›n›rlar›n› koruma; ideolojik sabotaja karfl› ülkeyi korumak gibi görevler bulunuyordu. Yani iç ve d›fl güvenlik konular› KGB’nin uzmanl›k alan›ndayd›. MDV: ‹çiflleri Bakanl›¤› (Ministerstvo Vnutrennih Del) siyasi olmayan suçlar› takip ederdi. FSB: Federal Güvenlik Hizmeti (Federalnaya slujba bezopastnosti) SSCB da¤›ld›ktan sonra Rusya Federasyonunda KGB yerine geçen güvenlik örgütü. Di¤er cumhuriyetlerde de eski KGB örne¤inde benzer örgütler bulunur.

Sovyetler Birli¤i çok kurbanlar verilerek kuruldu. Gizli Servisler baflta ÇEKA, daha sonra NKVD ve KGB (bugün FSB) rejim düflmanlar›n› (!) izlemek ve yakalamakta uzmanlaflm›fllard›. SBKP ve liderleri “halk düflmanlar›” ile mücadeleye çok önem verdiler. Neticede bilhassa Stalin en yak›n çal›flanlar›n› dahi bir tak›m suçlamalarla en hafifinden 10-20 y›ll›k süreler için çal›flma kamplar›na (Gulag) yollamaktan veya öldürtmekten hiç çekinmedi. Bu terör, korku salmak hususunda yöneticiler için çok yararl› oldu. Ülkede muhalefet kalmad› ve partinin emirleri harfiyen yerine getirildi. Adi suçlardan veya siyasi nedenden milyonlarca insan bu çal›flma kamplar›nda kald›lar. A¤›r flartlara dayanamayanlar bu kamplarda öldüler. KGB ne anlama SIRAgelir? S‹ZDE Harita 7.1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SSCB’deki Çal›flma Kamplar›n›n (Gulag) Da¤›l›m› S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET Kaynak:http://www.gulag.memorial.de/

GULAG (Devlet Çal›flma Kamplar› Yüksek ‹daresi) Koflullar› Sovyetler Birli¤indeki çal›flma kamplar›nda geçirilen ilk aylarda görülen ve % 80lere varan yüksek ölüm oran›n›n bafll›ca nedenleri, afl›r› üretimin hedeflenmesi, açl›k, ac›mas›zl›k ve zulümdür. Kerestecilik ve madencilik en yayg›n ve en a¤›r faaliyetlerdi. GULAG madeninde bir kiflinin günlük üretim kotas› 13.000 kg’a kadar ç›kabilirdi. Bu kota daha yukar› çekilerek, mahkumlar gardiyanlarla iyi iliflkiler kurmaya, hilekarl›¤a, rüflvete, cinsel tacize sevk ediliyor, bunlar sayesinde yap›landan fazla ifl yap›lm›fl gibi gösterilebiliyordu. Kotay› tutturamamak hayati maddelerin eksiltilmesine yol açabilirdi. Örne¤in bir kifliye günde verilen kara çavdar ekme¤i 300 grama, un 5 grama, makarna veya karabu¤day 25 grama, et 27 grama ve patates 170 grama düflürüle-

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

199

bilirdi. Daha az g›da, daha az üretim demekti ki, bu ölümcül döngü açl›ktan, g›das›zl›ktan bir deri bir kemi¤e dönmeye ve sonunda Rusçadaki ‘dayanma gücü tükenmifl’ anlam›na gelen “dohodit” yani “gidici” haline gelmeye iflaret ediyordu. Her ne kadar, “gidici” durumuna gelen birine, “süper üretken” say›lan “udarnik” ile ayn› olanaklar sa¤lan›yorsa da, örne¤in daha iyi bar›nak, daha fazla yiyecek (mesela günde 1 kilo ekmek gibi); bunlar bile yüksek üretim kotas›n› doldurmak için harcanan muazzam bedensel enerjiyi karfl›lamaktan uzakt›. Mahkumlar ço¤unlukla insanl›k d›fl› koflullarda çal›flmaya zorlan›yordu. Dondurucu so¤u¤a ra¤men giyim, g›da, t›bbi yard›m alamamalar› bir yana, vitamin yetersizli¤inin yol açt›¤› iskorbüt gibi beslenme bozukluklar›na karfl› da savunmas›zd›lar. Günlük g›dan›n önemli bir k›sm›n› oluflturan kalitesiz ekme¤in sa¤lad›¤› enerji 1200 kalori civar›ndayd›. Dünya Sa¤l›k Örgütünün (WHO) verilerine göre, a¤›r ifllerde çal›flan birinin günlük enerji ihtiyac› en az 3100 - 3900 kalori aras›ndad›r. SIRA S‹ZDE tutuldu¤u Kamp yöneticileri düzenli olarak mahkumlara ayr›lm›fl malzemelerin depolardan malzeme çalar ve üstlerine rüflvet olarak da¤›t›rlard›. Bunun sonucunda mahkumlar, aradaki fark› (yiyecek, içecek gibi) kazanmakD Üu¤runa fi Ü N E L ‹ Mdaha fazla çal›flmak zorundayd›lar.

Gulag:”Devlet Kamplar› Yüksek Yönetimi” anlam›na gelir. SSCB’de milyonlarca insan›n çok a¤›r flartlarda çal›flt›r›ld›¤› kamplard›r. Kendisi de Gulag mahkumu olan Nobel Edebiyat Ödüllü Rus yazar› Alexander Soljenitsin’in Arhipelag Gulag adl› iki ciltlik roman› 1973’te Paris’te yay›mland›. Eser Gulag’taki flartlar› çok iyi aç›klanmaktad›r. Eser Gulag Tak›madalar› ad›yla Türkçeye de çevrildi. Baflka bir Gulag mahkûmu Tatar yazar› ‹brahim Salahov’un Kol›ma Hikâyeleri (Kazan 1989)adl› eseri de ayn› konuyu ifller. Bu konuyla ilgili en kapsaml› eserS‹ZDE ise SIRA Pulitzer ödüllü Amerikal› yazar Applebaum, A. (2008), GULAG, (çev. U. Demirtafl), Ankara: Arkadafl, D Ü fitaraf›ndan ÜNEL‹M kaleme al›nd›

Çal›flma Kamp› Ard›ndan

S O R U

S O R U

Bir çal›flma kamp›nda veya hapishanede bulunan birisi için, mahkumiyet sonras› D‹KKAT ifl seçenekleri de fazla de¤ildi. Daha önce mahkum olmak, yeniden yarg›lanma olas›l›¤›n› içinde bar›nd›r›yordu. Gizli polis teflkilat› aç›s›ndan siyasi tutuklular, tahSIRA S‹ZDE Kamplarliye olduktan sonra izlenmesi gereken “bafl belalar›” haline geliyorlard›. dan tahliye edilenlerin büyük bir ço¤unlu¤una büyük flehirlere yerleflmek yasaklanm›flt›. AMAÇLARIMIZ Uzun y›llar›n› çal›flma kamp›nda geçirenler, eski mesleki becerilerini ve çevrelerini kaybetmifl olarak tahliye olurlard›. Bu sebepten nihai sal›verilmenin ard›ndan ‹ T A karar P ço¤u gönüllü olarak kampta kalmaya, yani “serbest yerleflimci” Kolmaya verirdi. Bu kararda nereye gitseler bir tak›m yasaklar ve engellerle karfl›laflacaklar›n› bilmeleri de etkili olmufltur. Daha önce sal›verilenler, 1947’de bafllayan yeni tutuklama TELEV‹ZYON dalgas› ile tekrar ele geçirildiler ki, bunlar›n ço¤u kamplarda veya kamp yak›nlar›nda serbest yerleflimci olmaktansa kendi memleketine dönmeyi tercih edenlerdi.

N N

http://www.devletkildi.net/index.php/GULAG

‹NTERNET

NKVD belgelerine göre, 1929 ile 1953 y›llar› aras›nda Gulag Kamplar›’nda ve kolonilerinden mahkumlar›n say›s› 18 milyon olarak tahmin ediliyor. Stalin’in flah›s kültünü ortaya ç›karan, yani onun cinayetlerini aç›klayan KPSS Genel Sekreteri Hruflçov 1937 ile 1953 y›llar› aras›nda çal›flma kamplar›ndan 17 milyon kifli geçti diye bahsetmifltir.

Siyasi Kurbanlar Lenin ve Stalin dönemlerinde (1917-1953) siyasi bahanelerle tutuklananlar›n say›s› 4 milyon olarak tahmin edilmektedir. Bunlar›n 800 bini kurfluna dizilerek, 600 bini çal›flma kamplar›ndaki insanl›k d›fl› flartlara dayanamayarak öldü, yani toplam 1

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

AMAÇLARIMIZ

Rusya Tarihi K ‹ T A P

200

milyon 400 bin kifli, hayat›n› kaybetti. Stalin’in terör yönetimi vatandafllara korku TELEV‹ZYON salmak için 1921-1940 y›llar› aras›nda siyasi suçlamalarla 2.944.879 kifliyi tutuklayarak sorguya çekmifl ve 1.062.000’ini de¤iflik cezalara mahkum etmiflti.

TELEV‹ZYON

http://www.devletkildi.net/index.php/Sovyetler_Birli%C4%9Fi_D%C3%B6neminde_Siya‹NTERNET si_Kurbanlar

‹NTERNET

Mahkum ve Ölü Say›s› Sovyet kaynaklar› bu nevi rakamlar› aç›klamad›klar›ndan tam olarak gerçek say›lar ortaya ç›kamamaktad›r. Ayr›ca SSCB, yabanc›lar› da yaflad›klar› ülkelerden zorla kopararak çal›flma kamplar›na mahkum edebilmekteydi. Örnek vermek gerekirse bu sat›rlar›n yazar›n›n anne ve babas› Rukiye ile ‹brahim Devlet Kildi 1945 y›l›nda Çin’in kuzeyindeki Mançurya bölgesinin Mukden (fienyang) flehrinde tutuklanm›fl, on y›l çal›flma kamp› ile alt› y›l Sibirya’ya sürgün edilmifllerdi. Çal›flma kamp›na mahkum edilen siyasi tutuklular d›fl›nda savafl esirleri, savafl sonras› mahkumlar›, kolektiflefltirme s›ras›nda sürülen kulak’lar (varl›kl› köylüler) da vard›. 1939’dan sonra yurtlar›ndan sürülen Polonyal›lar, Balt›k halklar› ile Volga boyu Almanlar›, savafl sonras›nda sürülen Volga boyundan Mo¤ol as›ll› Kalmuklar, K›r›m’dan Tatarlar, Ermeniler ve Yunanl›lar, Kuzey Kafkasya’dan Çeçen, ‹ngufl, Karaçay, Balkarlar ve Gürcistan’dan Ah›ska Türkleri bu mahkumiyet kervan›n›n mensuplar› oldular. ‹flte bu özel sürgünlerden kulak’lar›n say›s› iki milyonu biraz aflarken, di¤erleri de eklendi¤inde bu say› 6 milyon 15 bin’e ulafl›r. Bütün yukardaki rakamlar› toplad›¤›m›zda SSCB’deki zorunlu çal›flt›r›lanlar›n say›s› 28 milyon 700 bini bulmaktad›r. Bu kadar mahkum ve sürgünden kaç› öldü veya öldürüldü? Bu konuda kesin rakamlar bulmak nerdeyse imkans›zd›r. Çünkü kay›tlar sa¤l›kl› de¤ildir. Yukar›da SIRA S‹ZDE da aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› üzere kamplardaki çok a¤›r çal›flma koflullar› ve yetersiz beslenme, sa¤l›k hizmetlerinin neredeyse hiç olmamas› herkesin mahkumiyet süresini tamamlayamad›¤›n›, yani öldü¤ünü göstermektedir. Yetersiz verilere göre D Ü fi Ü N E L ‹ M ölenlerin say›s› 2.279.163’dür.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT KSIRA ‹ T S‹ZDE A P

AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET

2

S O R U Çal›flma kamplar›nda SIRA S‹ZDEmahkûmlara ne gibi ifller yapt›r›l›rd›?

Sovyet gizli insanlar› öldürmek istediklerinde, ormanlarda toplu idamlar D ‹ K Kpolisi AT Ü fi Ü N Everilerine L‹M yaparlard›.DArfliv göre, 1934 ile 1953 y›llar› aras›nda yaklafl›k 800 bin kifli siyasi nedenlerden idam edilmifltir. Ancak bu rakamlara sürgün esnas›nda trenSIRA S‹ZDE lerde ve sorgu ölen, 1940 y›l›nda Smolensk yak›n›ndaki Katin OrmaS O Rs›ras›nda U n›’nda esir al›nan 20 bin civar›nda Polonyal› asker ve subay›n kurfluna dizilmesi gibi olaylar dahil edilmemifltir. Dolays›yla araflt›rmac›lar ölü say›s›n› 10 ila 20 milyon AMAÇLARIMIZ D‹KKAT aras›nda vermektedirler.

N N

N N

Applebaum,KSIRA A.‹ (2008), TS‹ZDE A P GULAG,(çev. U. Demirtafl) ,Ankara: Arkadafl, s. 579-587.

Toplu Sürgünler AMAÇLARIMIZ

Çarl›k Rusyas›’nda siyasi mahkumlar› Sibirya’n›n genifl co¤rafyas›nda, yaT E L E V ‹ Z Y Obilhassa N flam flartlar› a¤›r olan bölgelere sürme gelene¤i yayg›nd›. Adi suçlular›n ço¤u genellikle sürüldükleri bölgelerden geri dönmemekteydi. Bu durum nüfusu çok az K ‹ T A P olan Sibirya’n›n da nüfusuna katk› sa¤lanmaktayd›. Bu metodu ‹ngilizler de kullan‹NTERNET m›fl, mahkûmlar› Amerika ve Avustralya gibi uzak kolonilerine yollam›fllard›.

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

Sovyetler Birli¤i döneminde de bu metot kullan›ld›. Özellikle çal›flma kamp›ndan ç›kanlar Sibirya’n›n ücra köflelerine yerlefltirildiler. Stalin bu metodu daha da gelifltirerek toplu sürgünler organize etti. ‹kinci Dünya Savafl› patlak verir vermez 1941 y›l›nda Volga (‹dil) boyunda yaflayan bir milyon 220 bin Alman Sibirya ve Orta Asya cumhuriyetlerine sürgün edildiler. Düflmanla iflbirli¤i suçlamas›na maruz kalan Almanlar›n sürgün edilmelerinin gerekçesi Alman kökenli olmalar›yd›. Asl›nda onlar›n tek suçu Alman kökenli olmalar›yd›. Çariçe II. Katerina onlar› ‹dil boyundaki göçebelerE tar›m kültürünü ö¤retmeleri için davet etmifl, 1763-1767 y›llar›nda baflta Bavyera olmak üzere Almanya’n›n çeflitli yerlerinden gelerek yerleflmifllerdi. Neredeyse 175 y›ld›r anavatanlar› ile iliflkileri yoktu.1924 ile 1941 y›llar› aras›nda Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetine ba¤l› Volga boyu Alman ÖSSC’i kuruldu. Sürgünden sonra 1941’de la¤v edildi. Hruflçov’un aff›ndan sonra tekrar bölgelerine dönme izini verilmedi¤i için özerk cumhuriyetleri yeniden kurulmad›. Volga boyundan sürülen ikinci halk ise Mo¤ol kökenli Budist Kalmuklar oldu. 1920’de onlara RSFSC içinde Volga (‹dil) boyunda Kalmuk Özerk Bölgesi tesis edilmifl, 1935’te Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsü verilmiflti. 1941’da Alman ordular› bölgeye girerek Aral›k 1942’ye kadar burada kald›lar. Sovyet ordular› bölgeyi tekrar ele geçirince 100 bin kadar Kalmuk iflbirli¤inden suçlanarak sürüldü. Hruflçov aff›ndan sonra 1958’te cumhuriyetleri yeniden kuruldu. 1944 y›l›nda ise gene ayn› suçlamayla Kuzey Kafkasya halklar›ndan Çeçen (310 bin), ‹ngufl, Türk kökenli Karaçay, Balkar ve baz› di¤erleri toplam 500 bin kifli Orta Asya ve Sibirya’n›n çeflitli yerlerine sürüldüler. Bir miktar› Hruflçov aff› ile yeniden tesis edilen Çeçen-‹ngufl Cumhuriyetine geri dönebildi. Ancak di¤er dönen sürgünler gibi toprak ve evlerine baflkalar› yerlefltirilmiflti. ‹kinci olarak 1941-1944 y›llar› aras›nda Alman ordusunun iflgali alt›nda kalan K›r›m’daki sakinler sürgüne tabii tutuldu. Sovyet ordusu K›r›m’› tekrar ele geçirir geçirmez May›s 1944’ta bir gecede K›r›m Tatar›, Rum, Bulgar, Ermeni toplam 200 bin kifliyi (165 bin K›r›m Tatar›) bafll›ca Özbekistan olmak üzere Orta Asya ve Sibirya’ya hayvan katarlar› ile sürdüler. Gerek sürgün esnas›nda, daha sonra sürgün kamplar›nda yüz binden fazlas› hastal›k, açl›k gibi nedenlerden öldü. Onlar da düflman Almanya ile iflbirli¤i yapmakta suçlanm›fllard›. 1945 y›l›nda ise K›r›m ÖSSC la¤v edildi. 1957 Hruflçov aff›nda K›r›m Tatarlar› ile Almanlar da haks›z yere sürgün edildikleri belirtiliyor, ancak vatanlar›na dönme izni verilmiyordu. Sürgüne u¤rayan halklar aras›nda suçlar› belli olmayanlar ise Gürcistan’da yafl›yorlard›. Onlara bir suç atfetmek zordu, çünkü Almanlar buraya girememifllerdi. Buna ra¤men burada yaflayan 100 bin kadar Türk (Ah›ska Türkü), Kürt ve Hemflinli sürgün edildiler. Balt›k ülkeleri tekrar Sovyetler Birli¤inin hakimiyetine girince suçlu unsurlar olarak belirlenen 140 bin kadar Litvanyal›, Letonyal› ve Eston sürgüne u¤rad›lar. Baz›lar› ise do¤rudan çal›flma kamplar›na yolland›. Kesin rakamlar bilinmemekle birlikte de¤iflik uluslara mensup 2,5 milyon insan›n topluca sürüldü¤ü tahmin edilmektedir. Sürgün edilenler büyük can kay›plar›na da u¤ram›fllard›r. Ancak dünya literatüründe bu sürgünler soyk›r›m olarak addedilmektedir. Belki de Sovyetler Birli¤inin savafltan galip ç›kmas›nda bunun rolü vard›r. Stalin bu sürgünlerle bir taflla iki kufl vurmak istemifltir. ‹lki suçlu kabul edilen unsurlar› cezaland›rarak baflka ulus ve topluluklara gözda¤› vermekse, ikincisi Rusya’daki halklar›n bir biri ile kar›flmas›n› sa¤lamakt›r. Çünkü Stalin, Sovyet

201

202

Rusya Tarihi

‹nsan›’n› oluflturmak için milli gelenek ve unsurlar›n engel oldu¤unun fark›ndayd›. De¤iflik topluluklar›n kar›flmas›ndan ortaya ç›kacak nesiller Rusça konuflacak ve onlar için milli unsurlar önemsizleflecekti. Bu da millete de¤il, s›n›fa dayanan “Sosyalist Sovyet ‹nsan›”n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤layacakt›. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

3

S‹ZDE ‹kinci DünyaSIRA Savafl› esans›nda hangi Türk boylar› sürülmüfltü?

‹K‹NC‹ DDÜNYA SAVAfiI Ü fi Ü N E L ‹ M

23 A¤ustos 1939’da imzalanan Sovyet-Alman Sald›rmazl›k Pakt›’nda yer alan gizli ek protokole göre, Bat› Belorusya, Bat› Ukrayna, Letonya, Estonya ve Finlandiya S O R U hakimiyet alan› içinde kabul ediliyordu. Ayr›ca Almanya, SovSovyetler Birli¤i’nin yetler Birli¤i’nin Besarabya’daki haklar›n› tan›yordu. Bu gizli anlaflmadan sonra Almanya 1 Eylül Polonya’y› iflgal etti. K›z›l Ordu birlikleri de 17 Eylül 1939’da D ‹ K1939’da KAT Polonya s›n›r›ndan içeri girdi ve iki ülke aras›nda s›n›r olarak kabul edilen Vistül Irma¤›’n›n bat› ak›m› boyunca ilerledi. 28 Eylülde Alman-Sovyet s›n›r›nda yeni bir SIRA S‹ZDE anlaflma yap›ld›. Buna göre, ilk anlaflmada bahsi edilmeyen Balt›k ülkesi Litvanya da Sovyet etki alan›na b›rak›ld›. Buna karfl›l›k Sovyetler iki ülke aras›ndaki yeni s›n›r olarak AMAÇLARIMIZ Vistül yerine Bat› Bug Irma¤›n› kabul ettiler. Temmuz 1940’ta üç Balt›k ülkesi de Sovyetler Birli¤i ile birlefltiler. Romanya’ya ültimatom verdikten sonra Besarabya ve Kuzey Bukovina Sovyet ordular›nca iflgal K ‹ halk›n›n T A P edildi. Esasen ço¤unlu¤u Ukraynal› olan bu bölgelerde Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurularak Sovyetler Birli¤inin bir parças› oldu. 29 Kas›m 1939’da ise Sovyetler Birli¤i Finlandiya’ya sald›rd›. Finliler ilk iki ay boyunca karfl› T E L E Vkoymufl ‹ Z Y O N ve hatta Sovyetleri püskürtebilmifllerdi. Ancak fiubat 1940’ta K›z›l Ordu yeniden yap›land› ve bütün gücüyle savafla bafllad›. Neticede Finlandiya 12 Mart 1940’ta a¤›r flartlar içeren anlaflmay› imzalad›. Buna göre Karelya bölgesi, Vborg kenti ve çevresi Sovyetler Birli¤ine b›rak›ld›. Finlandiya’dan ilhak edilen ‹NTERNET topraklarda Karelya-Fin Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Böylece Sovyetler Alman-Sovyet antlaflmas›ndan had safhada kazanç elde etmifl oldular. 22 Haziran 1941’de Hitler, Alman Ordular›na Sovyetler Birli¤ine girme emri verdi. Alman taarruzu Sovyetleri flafl›rt›p, onlar› uygun bir savunma hatt› kurma f›rsat› vermeden ma¤lup etme stratejisi üzerine kurulu bir taktik ve belki de askerlik tarihinde efli benzeri görülmemifl hareketti. Almanlar›n modern ordusu ve titizlikle haz›rlanm›fl sald›r› planlar› vard›. ‹kinci Dünya Savafl› süresince Almanya aralar›nda Fransa, Finlandiya, Slovakya, Macaristan, Romanya ve H›rvatistan’›n da bulundu¤u tüm Avrupa’y› fethetmifl veya peyk haline getirilmifl ülkelerden destek alabilecek durumdayd›. Almanlar 1939’da Polonya’y› iflgal ettiklerinden beri askerlik tarihine “Blitzkrieg” (Y›ld›r›m Savafl›) ad›yla giren tank, piyade, her türlü askeri araç ve savafl uçaklar›n›n ayn› anda sald›r›ya geçti¤i bir taktik gelifltirmifllerdi. Sovyetler Birli¤i ise tehdidi önceden göremedi. ‹stila haberinden sonra Stalin’in baflkanl›¤›nda toplanan Yüksek Savunma Konseyi, milli direnifli organize etti. Bu konseyde Sovyet toplumunun her kesiminden temsilci vard›. Konseydeki tek askeri temsilci Stalin’in dan›flman› olan Mareflal Boris fiapaflnikov idi (1943’te Mareflal Aleksandr Vasilevski geçti). Ard›ndan Stalin kendisini Sovyet Silahl› Kuvvetlerinin Baflkomutan› olarak atad›. ‹flin ilginç taraf› Almanya taraf›nda sivil Hitler orduyu yönlendirirken, Sovyetler Birli¤inde baflka bir sivil Stalin, baflkomutan olmufltu. “Blitzkrieg” Sovyet ordular›n› geri çekilmeye mecbur etti. Bu arada esir al›nanlar›n say›s› da 620 bine ulaflm›flt›. Almanlar bu kadar k›sa zamanda böyle bir bafla-

N N

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

r› ve bu kadar çok savafl esiri beklemiyorlard›. Modern savafl flartlar›na uygun e¤itim verilmemifl olmas› cephenin di¤er taraflar›nda da Ruslara pahal›ya mal oldu. Almanlar› ancak Rusya’n›n kat› so¤u¤u durdurabilirdi. Nitekim öyle oldu da. Alman ordular› 22 Haziran ile 5 Aral›k 1941 tarihlerinde Balt›k k›y›s›ndaki Litvanya, Letonya, Estonya, do¤uda Ruslara b›rak›lan Polonya’n›n kalan k›sm›, Belorusya, Ukrayna ve o dönemde RSFSC’ye ba¤l› K›r›m ÖSSC’yi ele geçirerek, Moskova’ya kadar dayand›lar. Ancak 6 Aral›k 1941’de k›fl flartlar›na uygun giyece¤i olmayan Almanlara karfl› Sovyet ordular› dikkatle haz›rlanm›fl baflar›l› bir karfl› taarruz gerçeklefltirdiler. Sonunda Moskova’n›n boynuna geçirilmifl ilmik kesilerek, donmufl ve moralini kaybetmifl Almanlar Sovyet birliklerince s›k›flt›r›ld›lar ve büyük kay›plar vererek bir miktar geri çekilmek zorunda kald›lar. Nazizm’in “üstün insan” ideolojisi ile beslenen Alman askerlerinin halka yapt›klar› afla¤›lay›c› tav›r ve uygulad›klar› zulümü Sovyet ideolojisi ve bask›lardan b›kan yerli haklar› dahi Almanlardan so¤uttu. Çünkü baz› bölgelerde Almanlar kurtar›c› olarak karfl›lanm›flt›. Di¤er yandan Sovyetler Birli¤inde de sivil ve askeri alanda k›sa bir sürede örgütlenme bafllad›. Askeri teçhizat ve malzemenin üretimi art›r›ld›. Köylüler de bütün g›da maddelerine el koymaya u¤raflan Alman iflgalcilerden nefret etmeye bafllam›flt›. Bu arada SSCB ile Büyük Britanya iflbirli¤i anlaflmas› imzalam›flt›. Ayn› zamanda K›z›l Ordu da güçlenip kuvvetlenmifl, savunma ve sald›r› savafl›nda önemli tecrübeler elde emiflti. Ural bölgesinde güven içinde olan Sovyet sanayileri h›zla teçhizat üretirken, ‹ngiliz ve Amerikan malzeme yard›mlar› da büyük oranda gelmekteydi. Moral de yükselmiflti. 7 May›s 1942’de bafllayan ikinci Alman taarruzunun hedefi Voronej ile Rostov aras›ndaki Don bölgesiydi. Sald›r›n›n bir kolu Moskova’ya do¤ru olup, Sovyetler Voronej’de büyük direnç gösterince, Alman hücumu ancak güney ve güneydo¤uya, yani Kafkaslar ve Afla¤› Volga’ya do¤ru geniflleyebildi. Almanlar petrol ihtiyac›n› karfl›lamak için Azerbaycan’daki Bakü petrol yataklar›n› ele geçirmeyi planl›yorlard›. Alman ordular›n›n s›nand›¤› yer Volga (‹dil) Nehri sahilindeki Stalingrad (bugün Volgograd) oldu. Almanlar yine korkunç k›fl flartlar›n›n kurban› oldular. Napolyon da Moskova’y› alm›fl ancak geri çekilmek zorunda kalm›flt›. Rusya’n›n k›fl›n› aflmak yabanc› olduklar› için pek mümkün gözükmüyordu. Hitler ve Alman Ordular› Stalingrad’› almay› onurlar› haline getirmifllerdi. Ancak 3500 yorgun Alman askeri Sovyet askerlerinin k›skac› alt›nda kald›lar. Savafl sokak sokak, ev ev devam etti. Mareflal Jukov ve General Rokosovski komutas› alt›ndaki K›z›l Ordu Alman ordusu karfl› baflar›lar kazanmaya bafllad›. Ocak 1943’te kuflatma alt›nda kalan 90 bin kiflilik Alman ordusu teslim oldu. Kalan güçler ise geri çekildiler. Her iki taraf da büyük kay›p verdiler. Bu savafltan Ruslar büyük bir üstünlük duygusu kazand›lar, Almanlar ise art›k bu co¤rafyada tutunamayacaklar›n› anlamaya bafllad›lar. Almanlar Kas›m 1942’de SSCB’nin Belorusya ve Ukrayna dahil Moskova’ya kadar olan bat› topraklar›n› ele geçirmifl, Orta Avrupa’da ‹sviçre, ‹skandinavya’da ‹sveç ve güney do¤uda ‹spanya hariç bütün Avrupa’y›, Kuzey Afrika’da Fas, Cezayir ve Tunus’u do¤rudan veya müttefikleri arac› ile (örnek ‹talya) kontrol eder durumu gelmifllerdi. Ancak Almanya ile SSCB aras›ndaki savafl dünya savafl›na dönüflmüfl, bir tarafta Almanya, ‹talya ve onlar›n küçük müttefikleri, di¤er tarafta SSCB, Büyük Britanya ve kolonileri, en önemli olarak da A.B.D. güçleri vard›. Savafl Avrupa ile Afrika’da de¤il, Uzak Do¤uda Japonya’ya karfl› da sürüyordu. A:B.D.’in savafla girmesi asl›nda dünya savafl›n›n kaderini de¤ifltirdi. Bu, Birinci Dünya Savafl› esnas›nda da böyle olmufltu.

203

Nazizim: 1930’lu y›llarda Adolf Hitler ve arkadafllar›n›n ortaya att›¤› milliyetçi sosyalizm (Natsionalsosializmus) sözcüklerinin ilk hecelerinden oluflan bir ideolojidir. Buna göre Almanlar Ari ›rka mensuptur. En büyük düflman› da Yahudilerdir. ‹talya’da Mussolini taraf›ndan ortaya at›lan Faflizm’in de¤iflik bir fleklidir. Bu ideoloji nedeniyle Germen ›rk›ndan gelmeyenler daha afla¤› topluluklard›r. Dünyada yüksek (Übermensch) ve afla¤› (Untermensch) insanlar vard›r. Bu nedenden dolay› milyonlarca Yahudi, Roman(Çingene), ak›l hastas›, homoseksüel ve di¤er insanlar gaz odalar›nda veya kurfluna dizilerek öldürülmüfltür.

204

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Rusya Tarihi

1943 y›l›n›n sonu asl›nda savafl›n kaderini belirlemeye bafllam›flt›.1944 y›l›nda Sovyet Ordular› Almanlar taraf›ndan iflgal edilen üç Balt›k ülkesi Litvanya, Letonya ve Estonya’y› geri ald›lar. Ayn› flekilde iflgal veya iflbirli¤i içinde bulunan Belorusya, Ukrayna, Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Yugoslavya’n›n bir k›sm› Sovyet nüfuzu alt›na girdi. SIRA S‹ZDE 1 Ocak ile 11 May›s 1945 Nazi Almanyas›’n›n sonunu getiren savafllara sahne oldu. Bat›dan Amerikal›lar, ‹ngilizler ve Frans›zlar, do¤udan ise Sovyetler AlmanD Ü fiald›lar. Ü N E L ‹ M Sovyet Ordular›, Do¤u Prusya’y› iflgal ederek Dresden flehriya’y› k›skaca ne dayand›, buradan Çekoslovakya ve Avusturya’y› ele geçirdi. 1 May›s 1945’te Hitler Berlin’deki S O R Us›¤›na¤›nda intihar etti. 7 May›s 1945’te de Almanya müttefiklere kay›ts›z flarts›z teslim oldu. Japonya ise 15 A¤ustos’ta ayn› flekilde Amerikal›lara kay›ts›z flarts›z teslim oldu. Böylece dünyan›n en kanl› savafl› sona erdi. D‹KKAT 1941’de savafl bafllarken Alman ordular›n›n 3 milyon 767 bin askerine karfl› Sovyetlerin 2 milyon 680 bin askeri mevcuttu. Nisan 1945’de savafl sonunda Alman asSIRA S‹ZDE kerlerinin toplam say›s› 2 milyon 680 bine inmiflken, Sovyet ordular›n›n say›s› 6 milyon 410 bine yükselmiflti. Sivil kay›plar 16-17 milyon olarak tahmin edilmekte ve 11 milyondan fazlas› Sovyet veya komflular›ndaki vatandafllardan oluflmaktayd›. AMAÇLARIMIZ Savafl esnas›nda 5 milyon 178 bin Alman (4 milyon 300 bin) ve müttefiki olan asker ölmüfltü. 5 milyon 450 bin Alman ve müttefik askeri ise Sovyetler Birli¤ine esir düflmüfl, bunlar›n 800 binden fazlas› esir kamplar›nda ölmüfltü. K ‹ T A P Sovyet askerlerinin 10 milyon 600 bini ölmüfl, 5 milyon 200 bini esir düflmüfl, 3 milyon 600 bini esir kamplar›nda ölmüfltür. Bu rakamlar içinde sakat kalanlar›n say›s› bulunmuyor. Bu ölen, esir düflen, sakat kalanlar›n aileleri ve akrabalar› da heTELEV‹ZYON sapland›¤›nda ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ne kadar büyük insan kayb›na, ac›ya ve maddi kayba neden oldu¤unu anlafl›labilir.

N N

Eastern Front ‹ N T(World E R N E T War II), http://en.wikipedia.org/wiki/Soviet%E2%80%93German_War (eriflim: 28 Nisan 2012)

Savafl Sonras› Kay›plar ve Kazançlar Resmi raporlara göre Alman iflgali alt›nda kalan 100 bin kadar irili ufakl› fabrika, 137 bin traktör, 49 bin biçer-döver, 300 kadar tar›m makinesi yok olmufltu. Hayvanc›l›kta 7 milyon bafl at, 17 milyon bafl s›¤›r, 20 milyon bafl domuz ve 27 milyon bafl koyun ve keçi kaybedilmiflti veya Almanlar taraf›ndan götürülmüfltü. 25 milyon insan evsiz kalm›flt›. Almanya’ya iflçi olarak zorla götürülen 7 milyon insan vard›. Genel nüfus kayb› ise, do¤umlar›n düflmesiyle, 20-25 milyon civar›nda idi. Di¤er yandan Sovyetler Birli¤i, çevresinde kendine sad›k sosyalist rejimler oluflturmufl ve bunlardan da gelir elde eder duruma gelmiflti. Savafl sonras›nda Sovyet ordular› iflgal ettikleri bölgelerde kalarak buralarda Komünist rejimlerin oluflmas›n› sa¤lad›lar. Bunlar s›ras›yla Do¤u veya Alman Demokratik Cumhuriyeti, Çekoslovakya, Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan idi. Josef Bros Tito liderli¤indeki Yugoslavya, sosyalist rejimi be¤endiyse de 1948’de alakas›n› kesmiflti. Sovyetler Birli¤i Avusturya’da da ayn› stratejiyi uygulamaya çal›flt›ysa da müttefiklerinin ›srar› üzerine burada bir plebisit, yani referandum yap›lmas›na imkan vermifl, Avusturya halk› da Sovyet blokuna kat›lmay› reddetmiflti. Arnavutluk ise uzun y›llar Moskova’n›n yandafl› olarak kald›. Moskova’n›n baflka ülkelerin iç ifllerine müdahalesi 1936’da Cumhuriyetçiler ile Franko taraftarlar› aras›nda patlak veren iç savafl döneminde olmufltu. Uluslararas› ambargo uygulanmas›na ra¤men Stalin ‹spanya’ya uçak, top, tüfek ve Sovyet gönüllüleri-

205

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

ni yollam›flt›. 1946’da Yunanistan’da meydana gelen iç savafla kat›ld›¤›na dair flüpheler olunca ‹ngiltere ile Amerika antikomünistleri desteklemifller ve savafl› kaybeden Komünist liderlerle, ‹spanya iç savafl› sonucunda oldu¤u gibi SSCB’ye s›¤›nm›fllard›. Kore Yar›madas›, ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Sovyet ve Amerikan iflgal bölgelerinden olufluyordu. Moskova iki bölgenin birleflmesine izin vermedi ve 1948’de Moskova himayesinde Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti veya daha yayg›n ad›yla Kuzey Kore Devleti ortaya ç›kt›. Bu durum Kore Savafl› diye bilinen 1950-1953 aras›ndaki savafla neden oldu. Kuzey Kore Sovyetler Birli¤i ile Çin Halk Cumhuriyeti’nin deste¤ini al›rken, Güney Kore BM’in karar›yla A.B.D. ve Türkiye gibi ülkeler taraf›ndan desteklendi. Kore Savafl›nda iki milyon sivil ve asker öldü. Stalin, Uzak Do¤u’da Çin Komünistlerine y›llarca maddi ve manevi destek verdi. Neticede Mao liderli¤inde Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Bu sosyalist ülke tam Sovyet modelini örnek olarak yap›land›. Baflta Sovyet dan›flmanlar›, bilim adamlar›, teknisyenleri ve askerleri Çinlilere kendi kurumlar›n› oluflturmada yard›mc› oldular. Ancak Stalin’in ölümü ile iki ülkenin aras› bozuldu. Mo¤olistan ise benzer sosyalist bir sisteme sahip olup, burada çok say›da Sovyet tank ve piyade tümeni konufllanm›flt›. SIRA S‹ZDE Sovyetler Birli¤i savafl sonras›nda hangi ülkeleri kendi s›n›rlar› içine ald›?

HRUfiÇOV, BREJNEV VE GORBAÇOV DÖNEMLER‹

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Stalin’in ölümünden sonra SBKP Genel Sekreterli¤ine seçilen Nikita Hruflçov’un ilk ifllerinden biri rejimi biraz nefes al›nacak duruma getirmesi oldu. Hruflçov Stalin’in S O Rortaya U flah›s kültünü y›kt› ve onun özel olarak az›nl›klara karfl› suçlar›n› ç›kard›. Milyonlarca az›nl›k haks›z suçlamalarla sürüldüler diyerek Türki topluluklardan K›r›m Tatar, Karaçay, Balkar, Ah›ska Türkü ile Volga boyu Almanlar›, Kalmuklar KuD‹KKAT zey Kafkasya halklar› Çeçen ve ‹ngufllar›n adlar›n› sayd›. ‹ktidar› esnas›nda 1956’da Macaristan’da rejime karfl› bir ayaklanma olunca, Sovyet tanklar›n› yollad›. Dört SIRA S‹ZDE bin Macar’›n öldürülmesi ile isyan bast›r›ld›. Bu Sovyetler Birli¤inin bir müttefikine ilk defa aç›kça bir müdahalesi idi. AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ Resim 7.2

Nikita Hruflçov bir konuflmas›nda

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

Kaynak: http://www.jfklancer.com/ccrisis.html

A.B.D. ile iyi iliflkiler sürdürürken füze yar›fl›na giriflildi ve ICBM k›talar aras› balistik füzeler say›s› artt›r›ld›. Böylece Sovyetler Birli¤i’nin dünyaya nükleer teh-

206

Rusya Tarihi

didi de artt›. Türkiye’den kalkan Amerikan casus uça¤› U-2 Sovyetler Birli¤inde düflürülünce ç›kan krizi üzerine müttefiki Küba’ya nükleer füzeler yüklü savafl gemileri yollamas› A.B.D. ile ciddi bir soruna yol açt›. fiekil 7.3 Leonid Berjnev Do¤u Alman lideri Honeker’i eski Rus gelene¤ine göre kucaklarken

Kaynak:http://www.dreamstime.com/editorial-photo-kiss-between-brezhnev-and-honecker-image12742611

Resim 7.4 Son Sovyet lideri Mihail Gorbaçov Kaynak http://www.dbu.de/ 533bild25908__30 651.html

Yerine Leonid Brejnev geçti ve Hruflçov’tan daha fazla 18 y›l hakimiyette kald›. O Hruflçov döneminde verilen k›s›tl› özgürlükleri ortadan kald›rd›. Tar›m ve endüstri üretimi art›rma konusunda programlar düzenledi. Bu çabas›nda baflar›l› da oldu. 1973 y›l›na kadar tar›m üretiminde ancak % 3’lük bir art›fl olmuflsa da, endüstri ile madencilik alan›nda % 130’dan fazla bir art›fl kaydedildi. Halk›n yaflam seviyesi yükseldi, geliri artt›. Ancak 1973’ten sonra beklenmedik bir durgunluk yaflanmaya bafllad›. Böylece Brejnev’in bat›l› ülkeler ve A.B.D.’yi yakalama flans›n› kaybetti. Brejnev tarihe Güney Kore ile Kuzey Kore aras›nda süren savafla katk›lar› ile de geçti. Komünist bir rejime sahip olan Kuzey Kore’ye Çin ile Sovyetler yard›m ederken, Güney Kore’ye Amerika yard›m ediyordu. Brejnev Sovyetler Birli¤i ordusunu kullanmay› gerekli gören bir liderdi. Çekoslovakya lideri Aleksandr Dupçek ülkeyi liberallefltirme gayreti içine girince Moskova A¤ustos 1968’de Varflova Pakt› ülkeleri ( Bulgaristan, Do¤u Almanya, Macaristan ve Polonya) ve kendi askerleri ile Prag’a girerek kanl› flekilde Dubçek taraftarlar›n›n bir k›sm›n› öldürdü, di¤erleri ise tutukland› ve eski kat› rejim geri döndü. Brejnev ekonomik kalk›nma politikas›n›n yürümedi¤ini görerek bu sefer Afganistan Marksist-Leninist Demokratik Afganistan Cumhuriyetine yard›m bahanesi ile 24 Aral›k 1979’da ordusunu soktu. Bu hükümete karfl› Afgan mücahitleri duruyordu. Daha sonralar› bu mücahitler Amerika’dan yard›mlar da ald›lar. Sovyetler Birli¤i Afganistan’da bir ç›kmaza girdi. 10 y›l süren savafl Gorbaçov zaman›nda sona erdi. Mihail Gorbaçov Mart 1985’te SBKP Genel Sekreterli¤ine seçilen son flah›s oldu. Mart 1990’da Devlet Baflkan› da seçildi. ‹lk görevi alt› y›ldan, ikinci görevi ise bir y›ldan biraz

207

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

fazla sürdü. Gorbaçov SSCB’nin dünyaya Komünizm ideallerini yayman›n etesinde 22,5 milyon kilometrekarelik dünyan›n en büyük ülkesini nas›l yönetebilece¤i sorusuyla karfl› karfl›yayd›. SSCB’de sosyalist sistem halka mutluluk getirmemifl, tekdüzelik hakim olmufltu. Müttefikleri Moskova’dan memnun de¤ildi. Di¤er taraftan ülke çok pahal›ya mal olan Afganistan askeri maceras›na girmifl bulunuyordu. Endüstrinin ve bir hayli üretim araçlar›n›n modern dünyadaki geliflmelere ayak uyduramamas›, çal›flanlar›n kay›ts›z devlet iflçilerine dönüflmesi SSCB’nin gelece¤ini karart›yordu. Bunlardan kurtulmak için Gorbaçov Glasnost (fieffafl›k) ve Perestroyka (yeniden yap›lanma) reform program›n› bafllatt›.

Perestroyka - Glasnost 1985’lerden sonra Sovyetler Birli¤i’nde yürütülen Glasnost (fleffafl›k) ve Perestroyka (yeniden yap›lanma) politikalar› esasta ülkeyi ekonomik yönden canland›rmay› ve rejimi sars›nt›dan kurtarmay› göz önünde tutmakta idi. Bu politika bilhassa Sovyet ayd›nlar›n›n deste¤ini alm›flt›. Sovyet ayd›n› bu politikay› flöyle yorumluyordu. “Üretimde öz-idare (self management) ve parti ile devlette genel olarak demokrasinin yerlefltirilmesi flartt›r. Y›llarca süren ekonomik durgunluk için do¤rudan do¤ruya ve ana sorumlu bürokrasidir. Yeni devlet mekanizmas›n›n ana görevi topluma emir vermek de¤il, onun menfaatlerini kollamakt›r. Tabii ki, gerekli de¤ifliklikler devlete en az zarar verecek flekilde yap›lmal›d›r. Seçim sisteminde de de¤ifliklik yap›larak, seçmenlere birkaç aday aras›ndan seçme imkan› verilmelidir. Sovyetler Birli¤inde Perestroykay› destekleyen elemanlar gittikçe aktif olmaktad›rlar. Bunlar›n aras›nda maafllar›ndan memnun olmayan iflçiler, merkezden gelen emirler dolay›s›yla elleri kollar› ba¤l› olan fabrika müdürleri, Perestroykan›n çok a¤›r geliflmesinden flikayetçi olan ayd›nlar ve gençler bulunmaktad›r. Di¤er yandan ise bu geliflmeler neticesinde devlette en yüksek mevkilerde bulunan ve buna ba¤l› olarak bir tak›m üstünlük ve menfaatlerini kaybetmekten korkanlar vard›r. ‹lk ve ikinci gruplar asl›nda Sovyet toplulu¤unun ufak bir kesimini temsil etmektedirler. Hangi grubun üstünlük kazanaca¤› halka ba¤l› olacakt›r. Son zamanlarda bafl a¤r›tmaya bafllayan milli problemler ise ancak ekonomik reformlar ve baflar›larla çözülebilecektir.” Perestroyka ne anlama gelir?

SIRA S‹ZDE

1

Gorbaçov so¤uk savafl› sona erdirerek A.B.D. ve müttefikleri ile iyi iliflkiler baflD Ü fi Ü N E L ‹ M latt›. O, bu reform politikas›n› ekonomi alan›nda düflünmüflse de, sosyal ve siyasi alanda talepler ortaya ç›kmaya bafllad›. Baflta Balt›k ülkeleri olmak üzere Rusya FeS O Rortaya U derasyonundaki özerk cumhuriyetler de bir tak›m siyasi taleplerle ç›kmaya bafllad›lar. Bunun SSCB’nin sonunu getirece¤ini düflünen bir grup darbe yapt›. Ancak darbe baflar›l› olmad›, fakat çöküfl bafllad›. 8 Aral›k 1991’de Belarusya’n›n Brest D‹KKAT kasabas›nda toplanan Rusya, Belarusya ve Ukrayna liderleri üç ülkenin Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤unu (Sodrujesstvo Nezavism›h Gosudarstv) kurduklar›n› ilan etS‹ZDE tiler. 13 Aral›k’ta Taflkent’te toplanan Orta Asya CumhuriyetleriSIRA liderleri de bu toplulu¤a kat›ld›klar›n› belirtiler, onlar› di¤erleri takip etti. Ancak Balt›k ülkeleri tamamen ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Böylece 70 y›ll›k bir dönem resmen 1 Ocak AMAÇLARIMIZ 1992’de sona ermifl oldu. SSCB’nin 15 birlik cumhuriyeti de ba¤›ms›z ülkelere dönüfltüler. Di¤er ifade ile dev Çarl›k Rusya’s›ndan ortaya ç›kan SSCB da¤›lm›fl, 5 milyon kilometrekareden fazla topra¤›n› kaybetmifltir. Tarihte buK nevi bir par‹ T Akans›z P çalanmaya çok az rastlanmaktad›r.

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

208

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

N N

Rusya Tarihi

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Devlet, N. (1993), Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne ek cilt, ‹sK ‹ T AÇa¤dafl P tanbul: Ça¤, s. 138.

SOVYET T E L ES‹STEM‹ V‹ZYON

Lenin, “de¤il halk, iflçiler bile Marksizm ö¤retisinin do¤rulu¤unu (gerçek oldu¤unu) bilmiyorlar, ancak çok ufak bir az›nl›k bu tarihi geliflmeyi kavramaktad›r.” demekte ve böylece (Marksizm’i gerçeklefltirecek) bir siyasi partinin gerekli oldu¤u ‹ N T E sürmekteydi. RNET görüflünü ileri Lenin’e göre, iflte bu gerçe¤i gören az›nl›k birleflerek, proleterleri idare etmeli, onlar› tarihi göreve haz›rlamal› ve neticede komünizmi ayd›nl›k gelece¤ine götürmelidir. Lenin’e göre, bu nevi bir partide iflçiler s›n›f›n›n en iyi ve fluurlu temsilcileri bulunacakt›r. Komünist Partisinin Tarihi: Geçen yüzy›lda Rusya’da iflçi teflkilatlar› kurulmaya bafllam›flt›. Bunlar›n politik görüflleri, XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda sosyalizm fikrine inanm›fl olan ayd›nlar›n ihtilalci hareketleri ve 1870’lerden sonra Rusya’da Marks’›n görüfllerinin yay›lmaya bafllamas›yla onun tesiri alt›nda kald›lar. Bu 1898’de Minsk’te “Bütün Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi”nin kurulmas› ile neticelendi. Baflta Çarl›k rejiminin takibat›na u¤rayarak tesirsiz kalan bu parti, Lenin ve arkadafllar›n›n gayreti ile 1903’de Bolflevik (ço¤unluk) ve Menflevik (az›nl›k) olmak üzere ikiye ayr›ld›. Rusya’da 1917 Ekim ‹htilalinde iflte bu Bolflevikler üstün ç›kt›. Netice “Bütün Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi” 1924’te “Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi (Bolflevik)” ad›n› ald›, “Bolflevik” tabiri ise 1932’de terk edildi ve sadece SBKP denilmeye baflland›. Üyelik, Sosyal ve Milli Yap›: SBKP’nin 17,5 milyondan (1980) fazla üyesi bulunmakta idi. Baflka bir ifade ile her 15-16 Sovyet vatandafl›ndan biri KP üyesi idi. KP üyeleri partiye girdikten sonra bütün güçleri ile komünizmi kurtarmak için çal›flmak ve partinin bütün emirlerini harfiyen yerine getirmek zorunda idiler. Onlar›n davran›fllar›, hatta flahsi hayatlar› bile herhangi bir Sovyet vatandafl›n›nkinden daha s›k› kontrol alt›nda tutulurdu. Fakat yöneticilik gibi yüksek pozisyonlar, ancak bu parti üyesi olmakla mümkün oldu¤undan Sovyet vatandafllar›, bütün bu s›k›nt›lar› sineye çekerek, KP üyesi olmak isterlerdi. KP saflar›nda iflçi kökenlilerin ço¤unlukta olmas› gerekirken, 1959’da üyelerin ancak %31,4’ü iflçi ise, kalanlar› (%68,6) devlet, parti, iktisadi ve cemiyetler gibi teflkilatlarda vazife alan ayd›nlard›. Dolay›s›yla da ideoloji, parti içinde devaml› tart›fl›lan bir konu idi. Parti içinde hâkimiyet için yap›lan mücadelelerde üstün ç›kan flah›s, kendini ideolojiye sad›k kalan rakiplerini de prensiplerden ayr›lanlar diye lanse ederdi. KP’nin bütün organlar› prensipte afla¤›dan yukar› do¤ru seçilirdi. Fakat en son karar mercii SBKP’nin Sekreterli¤i oldu¤u için en ufak sekreterlik pozisyonuna bile tesir gücü çok fazla idi. Baflka ifade ile yukar› mercilerin arzulamad›¤› bir flah›s seçilemezdi. KP içinde de¤iflik görüfllere sahip fraksiyonlar kurmak yasakt›. Ancak en yüksek parti kurulufllar›n›n kararlar› geçerli idi. SBKP, prensipte federatif bir kurulufl olmas›na ra¤men yönetim tam anlamda merkeziyetçi idi. Komünist Partisi’nin milli yap›s›na bakt›¤›m›zda yine baflta Slavlar›n (Rus, Ukrain ve Belarus) %79,6 gibi bir ço¤unlu¤a sahip olduklar›n› görüyoruz. Komünist Partisinde Gürcü, Ermeni ve Yahudi üyeleri oldukça mühim bir yer tutmakla birlikte, Türkler de Slavlardan kalan %20’lik üyelikte oldukça mühim yer iflgal ederlerdi. Fakat Komünist Partisi üyesi olan Türklerin oran› Ruslar›n yan›nda çok ehemmiyetsiz kalmaktayd›.

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

Komünist Partisi üyesi olan Türklerin toplam say›s›n›n 1982 y›l› verilerine göre 1.759.036’ya veya toplamda %9,9’a ulaflt›¤›n› görürüz. Sovyetler Birli¤inde bütün idari mekanizman›n Komünist Partisi kontrolünde oldu¤u düflünüldü¤ünde, Türklerin bu partideki üyeliklerinin nüfuslar›yla mütecanis olmad›¤›n› görmekteyiz. Ayr›ca s›rf parti üyesi olmak da bir fley ifade etmemektedir. Mühim olan parti içinde tesirli pozisyonlara getirilmektir.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin (SBKP) Teflkilatlar› 1. Genel Kurul: SBKP’nin ne yüksek organ› prensipte, dört-befl y›lda bir toplanan genel kuruldu. Toplant›lar› birkaç günden fazla sürmedi¤inden buras›, yöneticilerin kendi icraatlar› hakk›nda bilgi sunduklar› bir forum olmaktan ileri gitmemekte idi. Teoride Bütün - ‹ttifak (Sovyetler Birli¤i) Kongresi partinin en yüksek organ› idi. Kongre Merkezi Komite ve Merkezi Revizyon (Kontrol) Komitesini seçerdi. Merkezi Komite de Politbüro, Genel Sekreterlik ve Parti Kontrol Komitelerini seçerdi. 2. Merkezi Komite (MK): Genel Kurul çok seyrek topland›¤› için görevlerini bu Merkezi Komiteye devretmiflti. 1986 y›l›n›n Mart ay›nda yap›lan SBKP 27. Kurultay›nda 307 (125’i yeni) asil ve 170 yedek (toplam 477) üyesi mevcuttu. Son y›llarda Sovyet yöneticilerini gençlefltirmek gibi bir düflünce hakim olmas›na ra¤men 240 üyesini yafl› 50’den yukar› olanlar teflkil etmekte idi. 3. MK Revizyon Komitesi: Merkezi Revizyon (kontrol, teftifl) Komitesinin üye say›s› 1986’da 83 kifliye ç›kar›lm›fl olup, bir yard›mc› ve üç üyeden müteflekkil bir yönetime sahipti. Merkezi Revizyon Komitesinin icraatta fazla rolü olmamakla birlikte, bu komiteye üye olanlar MK’ye seçilme flans›na sahiptiler. Fakat seçilme oran› MK yedek üyelerinde oldu¤u kadar yüksek de¤ildi. 4. MK Siyasi Bürosu (Politbüro): Sovyetler Birli¤inde gerçek hakimiyet iflte bu organ›n ve onun sekreterli¤inin elinde idi. 1986 Mart›nda yap›lan 27. Kongreden sonra üye say›s› 12’ye yükseltilmiflti. 7 tane yedek üyesi bulunmakta idi. Teorik olarak partinin ancak yönetim organ› olmas›na ra¤men, görevi yaln›z SBKP’ni yönetmekle kalmamakta idi. Ald›¤› kararlar, do¤rudan do¤ruya devlet kurumlar› taraf›ndan harfiyen tatbik edilirdi. Her Politbüro üyesi devlet veya hükümetin herhangi bir branfl› (sanayi, iktisat, askeri, vb.) için sorumlu idi. Politbüronun Genel Sekreteri ise genel siyaseti belirlemek ve uygulamakla yükümlü idi. Baflka bir ifade ile bütün ifller onda biterdi. 5. MK Sekreterli¤i: SBKP MK Politbürosunun günlük ifllerini yürüten esas bu teflkilat idi. Sekreterlik, günlük ifllerinin d›fl›nda kadrolar› tespit etmek, seçmek ve kontrol mekanizmas›n› ifller flekilde tutmakla yükümlüydü. Bu flekilde devlet kurulufllar› SBKP’nin arzular› do¤rultusunda çal›flmak zorundayd›. MK Sekreterli¤inin bafl yöneticisi ve sorumlusu da yine Genel Sekreter olan flah›st›. SBKP’nin 27. Kongresinden sonra MK Sekreterli¤inde 11 üye mevcuttu. Bunlar›n ikisi Politbüro’nun asil ve biri de yedek üyesi olan flah›slard›.

Sovyetler Birli¤i’nde Devlet Teflkilat› Resmi ideolojiye göre, komünizmin son safhas›nda devlet denilen teflkilata gerek kalmayacak ve devlet tamamen ortadan kalkacakt›. Fakat bu safhaya ulaflana kadar, proleter (iflçi) diktatörlü¤üne dayanan yeni bir cemiyet kurmak için bu teflkilata gerek vard›. ‹flte bu teflkilat (devlet) ancak geçici bir gayeye hizmet için var oldu¤undan, hiçbir devlet veya toplumsal kurulufl komünizmi kurmay› kendine ana hedef belleyen SBKP’nin direktifleri d›fl›nda çal›flamazd›. Dolay›s›yla Sovyetler Bir-

209

210

Rusya Tarihi

li¤inde devlet kurulufllar› partinin arzu ve direktifleri d›fl›na ç›kmamakta veya ç›kamamaktayd›. Zaten resmi ideolojiye göre, SBKP gayesine ulafl›nca, yani SSCB’nde komünizm kurulunca devlet fonksiyonu tamamlanm›fl olacak ve ortadan kalkacakt›. Kurulufllar›n temeli Sovyetler: SSCB’nde her türlü devlet kuruluflu için temeli Sovyetler (fluralar) teflkil ederdi. Bu Sovyetler, icra organlar›n›n ve de¤iflik teflkilatlar›n bel kemi¤i idi. Böylece Sovyetlerin vas›tas›yla flehir ve k›rsal alandaki bütün hakimiyet teoride emekçilerin eline geçmifl olurdu. SSCB’nde Sovyetler politik temelin esas›n› olufltururlard›. En ufak köylerden bafllayarak ittifak (birlik) cumhuriyetlerine kadar olan her türlü düzeydeki devlet idaresinde Sovyetler bulunmakta idi. Bu Sovyetler emekçi (çal›flan) halk›n temsilcisi olarak kabul edilirlerdi. Sovyetler, d›fl görünüfl yönünden parlamento ve yerine göre mahalli meclislerle mukayese edilebilirlerdi. Fakat pratikte Sovyetler, Komünist Partisinin devletin her türlü kademesindeki üstün rolü dolay›s›yla bu fonksiyonlar›n› bat›daki manada icra edememekte ve Sovyet halk›n geçek temsilcisi olduklar› intiba›n› uyand›rmaktan ileri gidememekte idi. Sovyetlerin Seçimi: Sovyetler Birli¤i çeflitli idari bölgelere ayr›lm›fl olup, bunlar ayn› zamanda birer seçim bölgesi say›lmakta idi. ‹flte bu belirlenen seçim bölgelerinin her biri için yap›lan Sovyet seçimlerinde, seçim yap›lacak bir pozisyon için ancak tek bir aday tespit edilirdi.

Sovyet Hakimiyetinin En Yüksek Organlar› 1. Yüksek Sovyet: Teoride devlet hakimiyetinin en yüksek organ› Yüksek Sovyet idi. Anayasaya göre Yüksek Sovyet SSCB’ndeki en yüksek devlet organ› oldu¤u, kanun ç›karma hakk›na sahip oldu¤u halde, y›lda iki defa toplanan, temsili fraksiyonlu bir organ olmaktan ileri gidemezdi. 2. Yüksek Sovyet Prezidyumu: Yüksek Sovyet Prezidyumu (Yönetim Kurulu) her iki Sovyet’in (‹ttifak ve Milletler) ortak toplant›s›nda seçilirdi ve 37 kifliden müteflekkildi. Yüksek Sovyet Prezidyumu Baflkan›n›n d›fl›nda 15 yard›mc›s› (her cumhuriyetten bir tane), bir sekreteri ve 20 üyesi bulunurdu. Yüksek Sovyet Prezidyumu Baflkan’›n›n (Devlet Baflkan›) vazifeleri aras›nda kanunlar› ilan etmek, milletler aras› antlaflmalar› tasdik etmek de vard›. Yine bu organ da SBKP’nin emirleri ile hareket ederdi. 3. Bakanlar Sovyet’i (fiuras›): Anayasan›n 132. maddesine göre; SSCB’ndeki en yüksek icra organ› olarak Bakanlar Sovyet’i (fiuras›) kabul edilirdi. 130 civar›nda üyesi mevcuttu. ‹ttifak cumhuriyetlerin hükümet baflkanlar› da bu organa dahildi. Üyeleri, bakan veya devlet komite ve teflkilatlar›n›n baflkan› olurlard›.

Federal Sistem Her bir ittifak cumhuriyetin ayn› hukuk ve üstünlüklerden faydalanmas›, ayn› derecede muhtariyete (özerkli¤e) sahip olmas› ve federal güce ayn› derecede ba¤l› olmas› gerekmekteydi. Ayr› cumhuriyetlerin yönetimleri milli örflere ve ekonomik flartlara göre baz› ufak de¤iflikliklere sahip olabilirlerdi. Bu söylenenler ancak teoride geçerli idi. Gerçekte ise durum bambaflkayd›. Baz› cumhuriyetler aç›kça di¤erlerine nazaran “daha eflit” durumdayd›lar, onlar›n partisi, hükümeti ve güvenlik kuvvetleri de de facto di¤er cumhuriyetlere nazaran daha az federal kontrol alt›ndayd›. Bu durum cumhuriyetin esas halk›ndan olanlara kendi cumhuriyetlerindeki mühim pozisyonlar›n ne kadar›n›n tevdi edildi¤ine ve ayn› flekilde Moskova’daki federal yönetime ne derecede kat›lma imkan› sa¤lanmas›nda kendini belli etmekte idi.

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

Türk cumhuriyetlerinde (Azerbaycan, Kazakistan K›rg›zistan, Özbekistan ve Türkmenistan) mühim anahtar mevkilerin ekseriyetini merkezden yollanan Ruslar iflgal etmekteydiler. Ayr›ca yerli resmi flah›slar›n yard›mc›lar› da güvenilir Ruslar olmaktayd›. Daha az tesirli olmakla birlikte ayn› sistem üç Balt›k ülkesi ve Moldovya için de kullan›lmaktayd›. Fakat kardefl Slav cumhuriyetleri olan Ukrayna ve Belarusya’da genelde yerli komünistler yüksek mevkileri iflgal etmekteydiler. Yüksek mevkilere getirilen Ruslar da bu ülkeyi kontrol için bu görevlere getirilmifl olduklar› hissini vermemekteydiler. Gayr› Rus cumhuriyetler üç “güvenilir”, iki “flüpheli” ve dokuz “güvenilmez” kategoride mütalaa edilirlerdi. Güvenilir cumhuriyetler olarak Slav cumhuriyetleri Ukrayna ve Belarus akla gelir. fiüpheli olanlar ise iki Kafkasya cumhuriyeti Ermenistan ve Gürcistan’d›r. Onlar eski Rus ‹mparatorlu¤una isteyerek olmasada kendi arzular› ile kat›lm›fllard›. Bu befl az ya da çok güvenilir cumhuriyet halk›n›n büyük ço¤unlu¤u Ortodoks’tu ve Rusya’yla kültürel ba¤larla ba¤l›yd›lar. Çarl›k döneminde de Ruslardan sonra hayli üstünlüklere sahip olmufllard›. “Güvenilmeyen” milletleri ‹slam ve ‹skandinav kültürlerinden gelen halklar teflkil ederdi ve bu ülkeler, halklar›n›n arzular› hilaf›na Rusya ‹mparatorlu¤u (veya SSCB) taraf›ndan iflgal edilmiflti. Çarl›k döneminde bunlar›n bir k›sm› inoredts› (yabanc›) yani bütün göçebeleri, ilkel yerlileri ve Yahudileri içine alan bir kategoride s›n›fland›r›lm›fllard›. Moldovya ise suni bir kurulufl olup (Karel - Fin cumhuriyet gibi) bu cumhuriyet Romanya’dan zapt edilen topraklara kanuni bir renk vermek için yap›lm›flt›. Gözle görülebilen en büyük tehdidi büyük yüzölçümleri, h›zla artan nüfuslar›, tehlikeli ›rki, milli ve dini duygularla beslenen Türk - Müslüman cumhuriyetleri teflkil ederdi. Gayr› Rus cumhuriyetlerin pozisyonlar› ne olursa olsun, onlar›n liderleri Moskova’da gerçek bir hakimiyet göstergesi olacak pozisyonu elde etmek hususunda çok az flansa sahiplerdi. Ancak kardefl Do¤u Slavlar›na (Ukraynal›lar ve Beloruslar) “Büyük Ruslarla” hakimiyeti paylaflacak derecede itimat edilmekteydi. Hiç kimse gayr› Ruslar›n yönetimdeki en yüksek mevkiler için mücadele edebilece¤ine inanmamaktayd›. 1917 ‹htilali ve bunu müteakip 1920’li y›llarda oldu¤u gibi gayr› Rus liderlerin Moskova’da hakimiyet için mücadele etmeleri imkans›zd›. Gorbaçev’in yerine de herhangi bir gayr› Rus’un atanmas› beklenemezdi.

SBKP’nin Kulland›¤› Araçlar Merkezi Ekonomik ‹dare: Sovyetler Birli¤inde özel iktisadi kurulufllar olmad›¤› ve her bir ifl yeri ticari veya s›nai vb. idare edilmek zorunda oldu¤undan, bu ifli üstlenecek muazzam bir devlet organ›na ihtiyaç has›l olmufltu. Komünizmi kurmak için belli bir ekonomik standard› tutturmak gerekmekteydi. Dolay›s›yla da ülkenin ekonomisi ve ekonomik kurulufllar› mühim bir politik unsur olmaktayd›lar. Çünkü iktisadi baflar›lar ideolojinin geçerlili¤ini ispatlamaktayd›. Sovyet federalizminin tabiat›: Sovyet federal sistemi dünyadaki ilk çok milletli federal sisteme örnek teflkil etmektedir. Daha do¤rusu böyle ifadeye çal›flmaktad›r. Cidden de bu sistem kendine has bir durum arz eder. Çünkü mesela Amerikan federal sistemi etnik ölçülere de¤il, yerel ölçülere dayan›r. ‹sviçre’de kantonlar da ayr› milli birimler olarak kabul edilmezler. Çünkü dört milli grup, befl de¤iflik kantonda da mevcuttur. Ayr›ca ‹sviçre’de yaflayan milletlerinin hepsinin de ülke s›n›rlar› d›fl›nda soydafllar› bulunmaktad›r. Federal Almanya Cumhuriyeti de bu Sovyet

211

212

Rusya Tarihi

sistemine benzemez. Çünkü Almanya’da federal cumhuriyetlerde yaflayanlar›n hepsi birer etnik birlik teflkil ederler. Eski Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti de Sovyet sistemine gerçek örnek olamazd›. Çünkü orada da Arnavutlar›n (Kosova) d›fl›nda hepsi akraba halklar olan Güney Slavlar›n›n cumhuriyetleri bulunmaktayd›. Parti gruplar›: Sendikalar, kooperatifler, Sovyetler vb. gibi parti d›fl› organizasyonlarda parti kendi arzusunu gerçeklefltirmek için KP üyesi olanlardan bu kurulufllar içinde parti gruplar› olufltururdu. Bunlar bulunduklar› bölgedeki parti icra komitelerinin emri alt›nda olup, partinin talimatlar›n› bulunduklar› teflkilatlarda harfiyen yerine getirmekle yükümlüydüler. ‹stihdam politikas›: Partinin liderlik monopolü “SBKP’nin kadro politikas›” esas›na dayan›rd›. Bu politika da KP’ye kadrolar› diledi¤i flekilde belirleme hakk›n› vermekteydi. Sendikalar: Bunlar iflçileri temsil ettiklerinden, Sovyetler Birli¤inde mühim role sahiptiler. Sendikalar, her türlü meslekteki emekçi ve iflçiyi temsil ettiklerinden ideolojik faaliyetlerde onlar›n rolü bir hayli etkili olmaktayd›. Sovyet sendikalar›n›n 70 milyon kadar üyesi bulunmaktayd›. Sendikalar›n bafl görevi ise iflçilerin menfaatini kollamak yerine halk ekonomisini gelifltirmek, 5 y›ll›k ekonomik planlar› gerçeklefltirmek fleklinde kendini göstermekteydi. Eflitlik ilkesi ad› alt›nda kad›nlar erkeklerin çal›flt›¤› inflaat, demiryolu, a¤›r endüstri dallar›nda da çal›flt›r›l›rd›. Komsomol (Komünist Gençlik) Teflkilat›: Okul ça¤›ndaki çocuklar›n ve gençlerin politik e¤itimi, partinin gözetimi alt›nda bulunan Komsomol ve Pioner (ilkokul seviyesindeki izci örgütü) teflkilatlar› taraf›ndan yap›lmaktayd›. Komsomol teflkilat›, 15 ila 28 yafl›ndaki gençleri içine almaktayd›. (Komsomol: Vsesoyuzniy kommunistiçeskiy soyuz molodeji, yani Bütün Sovyet Komünist Gençler Birli¤i’nin k›saltmas›d›r.) Pioner teflkilat›na ise on yafl›ndan itibaren üye olunmaktayd›. Bas›n - Yay›n: Sovyetler Birli¤inde kamuoyu oluflturmada en mühim rolü bas›n oynard›. Ancak bas›n, halk›n gerçekten ne düflündü¤ünü veya neyi arzulad›¤›n› de¤il, düflünmesi gerekeni aksettirirdi. Dolay›s›yla SSCB’ndeki her türlü yay›n organ›, ilmi, ticari gibi özel konular› kapsasa bile parti görüflünü vermek zorundayd›. Bolflevikler iktidara gelince yapt›klar› ilk ifllerden biri Bolflevik olmayan bas›n kurulufllar›n› ortadan kald›rmak oldu. O günden itibaren her türlü bas›n yay›n s›k› bir kontrol alt›nda tutulmaktayd›. Yay›n organlar›n›n baflyazarlar› ve belli bafll› görevlileri güvenilir parti üyelerinden seçilmekte ve onlar da partinin talimatlar›n› yerine getirmekle sorumlu tutulmaktayd›lar. Dolay›s›yla da Sovyetler Birli¤inde yay›mlanan çok fazla say›daki gazete ve dergiler de¤iflik görüflleri de¤il, tek bir görüflü, Komünist Partisinin görüflünü aksettirmekten ileri gitmemekteydiler. Buna ra¤men Sovyet yöneticileri hofla gitmeyen kararlar›n› halka desteklettirmek istemifllerdir. Bu, gazetede okuyucu mektuplar›n› basmak ve bir konu üzerinde genifl münazaralar açmak fleklinde gerçeklefltirilirdi. Esas›nda eski Sovyetler Birli¤inde bas›n, hükümet kontrolünde de¤ildi. Çünkü en mühimleri parti taraf›ndan yay›nlan›rd›. Bas›n, partinin propaganda bölümünün kontrolü alt›nda idi. Ülkenin en yetkili yay›n organ› SBKP Merkez Komitesinin resmi yay›n organ› olan Pravda (Gerçek) olup di¤er mühim Moskova gazetesi ‹zvestiya (Haber) ise hükümet taraf›ndan neflredilmekteydi. (fiimdi bu gazeteler ba¤›ms›zd›r) taflradaki belli bafll› gazetelerin hepsi de bölgesel parti teflkilatlar›n›n yay›n organlar›yd›. Bunun d›fl›nda Moskova’da profesyonel kurulufllar›n da kendi günlük gazeteleri yay›mlanmaktayd›. Bunlar›n da belli bafll›lar› Savunma Bakanl›¤› taraf›n-

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

dan yay›mlanan Krasnaya Zvezda (K›z›l Y›ld›z), Ulaflt›rma Bakanl›¤› taraf›ndan yay›mlanan Gudok (Düdük) demiryolu iflçilerine yönelik yay›n yapmaktayd›. Komsolmolskaya Pravda (Komsomol Gerçe¤i) da Komsomol teflkilat› taraf›ndan neflredilmekteydi. Bu özel gazeteler de Pravda ve ‹zvestiya’da bulunan ayn› genel haberleri basarlard›. Ancak bu gazetelerde kendi örgütlerini ilgilendiren özel haberler de bulunurdu.

Ordunun Özelli¤i Sovyet ordusunda gayr› Rus askerlerin say›s› her gün artmas›na ra¤men, anane tamamen Rus’tu. Askeri komuta, e¤itim, kodlar ve askerlik hayat›ndaki her türlü uygulama tamamen ihtilal öncesindeki Rus ordusuna dayanmaktayd›. Baflka etnik gruplar›n eski geçmifllerini hat›rlatmak kat’i surette yasakt›r (7 Mart 1938’deki kararname ile “milli askeri birlikler” ortadan kald›r›lm›flt›.) Komuta dili Rusça olup, askeri okullar ve akademilerde Rusça kullan›l›rd›. Rütbeler ve üniformalar Çarl›k geleneklerine göre sürdürülmekteydi . II. Dünya Savafl› öncesinde bu 1917 öncesi gelene¤e geri dönülmüfltü. Sovyet özel bölükler, eski ananeye göre yeniden tesis edilmiflti. Hatta “milli birlikler” de buna göre kurulmufl, fakat savafl›n sonunda tekrar la¤vedilmiflti. Gayr› Ruslardan general olanlar›n say›s› da çok azd›. Ordu ve politik sistem: Eski Sovyetler Birli¤i ekonomide, teknolojide veya kültür sahas›nda süper güç olamam›flsa da, askeri sahada bu güce eriflmifltir. Sovyetler Birli¤inde askeri ifller tamamen profesyonellerin elinde idi. II. Dünya Savafl›ndan sonra Savunma Bakan› ekseri bir general olmufltu. Savunma Bakanl›¤›n›n iç ifllerine müdahalesi yok denecek kadar azd›. Yüksek Sovyet’in veya Merkezi Komitenin askeri ve milli güvenlik meseleleri ile ilgilenen herhangi bir alt komisyonu veya komitesi yoktu. Genelkurmay Baflkan›, Savunma Bakan›ndan sonra ikinci durumdayd›. Buna ra¤men Sovyet rejimi silahl› kuvvetler üzerinde prensipte bir sivil kontrol koymufltu. Bu kontrol mekanizmas›n›n ad› Savunma fiuras› (Sovyet Oboron›) idi. Bu fluran›n Yüksek Sovyet Prezidyumu taraf›ndan seçildi¤i ve Genel Sekreterin de flura baflkan› oldu¤u bilinmekteydi. Bunun d›fl›ndaki görevleri hakk›nda kesin bilgi bulunmamaktad›r. Orduda politik teflkilatlar: Silahl› kuvvetlerin sadakati ve politik güvenilirli¤i partinin her zaman esas endiflesini teflkil etmiflti. Subaylar›n ço¤unun parti veya Komsomol üyesi olmas›na ra¤men ordunun ancak 1/4’e yak›n› parti üyesiydi. 1918’de K›z›l Ordu kurulunca subaylar› kontrol için Politik Komiserler (politruk veya polit) tayin edilmiflti. Siyasi subaylar Silahl› Kuvvetler Siyasi Bafl ‹daresi yönetiminde çal›flmaktayd›lar. Bu teflkilat, Merkezi Komitenin bir bölümü statüsüne sahipti. Siyasi subaylar›n ekserisi Silahl› Kuvvetler Siyasi Bafl ‹daresinde kariyer yaparlard›. Silahl› Kuvvetlerdeki siyasi subaylar›n say›s› 40 bin diye tahmin edilmekteydi. Onlar›n kendi özel akademileri (Lenin Askeri - Siyasi Komünist Silahl› Kuvvetleri) vard›.

SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUM Vatandafl Haklar› Anayasan›n 34-36 ve 39-69. maddeleri Sovyet vatandafllar›n›n hükümet taraf›ndan korunan çok genifl haklar› oldu¤unu belirtmekteydi. Bu hak ve hukuklar› üç ana kategoride incelemek mümkündü. Bunlar s›ras›yla ekonomik, siyasi ve hukuk ile ilgili haklard›.

213

214

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Rusya Tarihi

Ekonomik haklar: Ekonomik haklar içerisinde herkesin çal›flma, tatil, sa¤l›k, yafll›l›k veya sakatl›kta yard›ma lay›k olma, konut, e¤itim ve kültürel faaliyetlere kat›lma haklar› vard›. Politik haklar içinde cemiyet ifllerine kat›lma, hükümeti tenkit etme, konuflma ve yazma hürriyeti, teflkilatlara kat›lma hakk› ve inanç hürriyeti bulunmaktayd›. Anayasa ayr›ca bir flahsa cinsiyeti milliyeti, sosyal tabakas› dini inanc› için ayr›m yapmay› yasaklamaktayd›. Anayasa taraf›ndan verilen haklar manas›z de¤ildi, yani lafta kalmamaktayd›. Bilhassa ekonomik haklar garanti alt›ndayd›. Ancak politik haklar›n, anayasan›n dikkatli bir flekilde okunmas›ndan sonra bir tak›m k›s›tlamalara tabi oldu¤u anlafl›l›rd›. Fikir özgürlü¤ü: Her ne kadar anayasa fikir özgürlü¤ü vermekteyse de, bu hak iki flekilde k›s›tlanmaktayd›. Fikir özgürlü¤ünün önüne anayasaya ters düflmeyecek flekilde engeller konulmufltu. ‹kincisi ise yönetimin fikir özgürlü¤üne uygulad›¤› idari kontroldü. Zaten fikir özgürlü¤ü ile ilgili anayasan›n 50. maddesinde k›s›tlamalar oldukça aç›k flekilde ifade edilmiflti. 50. maddede flöyle denilmekteydi: “Sovyet vatandafllar›na konuflma, yazma, toplanma özgürlü¤ü halk›n menfaatleri ve sosyalist sistemi güçlendirmek ve gelifltirmek ile uyumlu bir flekilde olmak kayd›yla garanti edilmektedir.” Bu ifadede fikir özgürlü¤ü, flahs›n kendisi için de¤il daha yüksek devlet menfaati için kullan›lmas›na garanti verildi¤ini göstermekteydi. Sansür: En mühim idari kontrol 1920’lerden beri uygulanmakta olan sansür sistemi ile gerçeklefltirilmekteydi. Sansür Devlet S›rlar›n› Koruma Bafl Yönetimi veya eski ad› ile Glavlit taraf›ndan uygulan›rd›. Birkaç istisnan›n d›fl›nda her fley ancak bu teflkilat›n müsaadesiyle bas›labilirdi. Sansür, bir yay›nevine bas›lmak üzere bir makale veya bir eser teslim edildi¤i anda bafllard›. Glavlit’in bas›nda bahsedilmesi yasaklanan konular› ihtiva eden gizli bir listesi mevcuttu. Sansür görevlileri bazen naflirler gibi hareket ederlerdi. Baz› bilgileri do¤rudan do¤ruya yasaklamak yerine yazara metinde genifl bir de¤ifliklik yapmas›n› tavsiye ederlerdi. Nüshada gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra tekrar gözden geçirilir ve bas›lma emri verilirdi. Sansürlerin ifli bununla da bitmez, bas›lan nüsha da¤›t›ma verilmeden önce tekrar gözden geçirilirdi. ‹nanç özgürlü¤ü: Dini özgürlük anayasan›n 52. maddesinde çok iyi formüle edilmiflti. 52. maddede flöyle denilmekteydi: “Sovyet vatandafllar›n›n bir dine inanmak ya da inanmamak, dini kurallar› yerine getirmek veya ateizm propagandas› yapmakla ilgili SIRA vicdan S‹ZDE özgürlü¤ü mevcuttur. Dini inançla ilgili olarak düflmanl›k veya kin teflvik etmek yasakt›r. SSCB’nde kilise devletten, okul da kiliseden ayr›d›r.” Anayasan›n bu maddesi dikkatlice okununca her vatandafl›n ateizm propagandas› D Ü fi Ü N E L ‹ M sahip oldu¤u anlafl›l›rd›. Dini propaganda anayasa ile korunyapma özgürlü¤üne mamakta, devlet, çocuklara dini e¤itim vermeyi veya dini yay›nlarda bulunmay› anayasay› ihlal S O etme R U olarak yorumlayarak yasaklayabilmekte ve yasaklamaktayd›. Sosyal Devlet: Eski Sovyetler Birli¤inin sosyal yönü çok güçlüydü. Ülkede belli bir ifl güvenli¤i bulunmakta, sa¤l›k hizmetleri ve e¤itim ücretsiz karfl›lanmaktayd›. D‹KKAT Çal›flan bir Sovyet vatandafl› ruble ile maafl almakta ve bu maafl› kendi ihtiyaçlar› için harcamaktayd›. Bunun d›fl›nda talebelerin ekserisine burs, emeklilere emekli SIRA S‹ZDE ücreti, sakatlara yard›m, lohusalara do¤um ücreti ve aile yard›mlar› verilmekteydi. Yukar›da da bahsedildi¤i üzere, bunun d›fl›nda sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri ücretsiz karfl›lanmakta, ücretli izin verilmekteydi. Ayr›ca konut ve yiyece¤e devlet deste¤i AMAÇLARIMIZ sa¤lanarak bunlar›n ucuz olmas› temin edilmekteydi.

N N

Devlet, N. (1993), Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne Ek cilt, ‹sK ‹ T AÇa¤dafl P tanbul: Ça¤, s. 47-78.

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

Sa¤l›k hizmetleri: Sovyetler Birli¤inde sa¤l›k hizmetleri 3 de¤iflik sistemde verilmekteydi. ‹lki sa¤l›k bakanl›¤›na ait poliklinik ve hastanelerde vatandafllar ücretsiz olarak muayene edilirdi. ‹kincisi ise baz› ifl yerlerinin kendi sa¤l›k kurulufllar› bulunmaktayd›. Üçüncü sistemde ise yine sa¤l›k bakanl›¤›na ba¤l› fakat ücretli olarak çal›flan klinikler vard›. Bu sa¤l›¤›na düflkün olan ve ücretsiz sa¤l›k hizmetinden memnun olmayanlar›n tercih ettikleri bir sistemdi. T›p mensuplar› özel muayenehane açabilmekle birlikte çok yüksek vergiler ödemek zorunda kald›klar›ndan bu yolu tercih etmemekteydiler. Alkol problemi: Sovyet cemiyetinin en önemli problemlerinden birini alkolizm teflkil etmektedir. Alkolizm baflta sa¤l›¤a zararl› oldu¤u (ölüm oran›n› artt›rd›¤›) için mühim bir problem olmaktad›r. Alkolizm ayn› zamanda ülkede üretimin düflük olmas›na da sebep olmaktayd›. Gündüzleri, ö¤le paydoslar›nda bile içki satan dükkanlar t›ka basa doluydu. Hükümet gelirinin önemli kaynaklar›ndan birini de tekelin satt›¤› içkilerden elde etti¤i için alkol tüketiminin azalt›lmas›yla pek ilgilenmemekte idi. Teoride alkol üretimi düflürülebilirdi, Gorbaçov bunu denemiflti. Ancak evlerde yap›lan samagon (kendin dam›t) ad› verilen içki üretimin kontrolü oldukça zordu. Son 25 y›lda kifli bafl›na alkol tüketimi %7,2 artm›flt›. Genelde Müslümanlar›n yaflad›¤› bölgelerde bu oran çok düflüktü. Konut: Sovyetler Birli¤inde konut meselesi vatandafllar›n en önemli problemini teflkil etmekte ve rejim için de ciddi bir sosyal problem olmaktayd›. H›zl› endüstrileflme devrinde konut yap›m›na gerekli önem verilmemiflti. Hükümet konut da¤›t›m›n› kontrol etmekteydi. Fakat elinde çok az say›da yeni ev mevcut oldu¤undan bu da¤›t›m tatminkar olmaktan çok uzakt›. Neticede birkaç ailenin yaflad›¤› bir evde mutfak ve banyo ortaklafla kullan›lmak zorundayd›. Sovyet ailelerinin %20’sinden fazlas› bu nevi ortak evlerde yaflamaktayd›lar.

Kültür ‹htilalin gayelerinden birini de kültürü halka götürmek teflkil ediyordu. Sovyet rejiminin ilk y›llar›nda bu gaye bütün halk› e¤itmek ve cahilli¤i bitirmek fleklinde kendini gösterdi. Ancak ihtilalden bunca sene geçtikten sonra rejim s›rf bununla yetinemezdi. Daha önceleri kültür politikas› ve uygulamas› ile de¤iflik müesseseler sorumlu idi. 1953 y›l›nda Kültür Bakanl›¤›n›n kurulmas›ndan sonra kültür iflleri adeta bu bakanl›¤›n tekeli alt›na girdi. Çünkü Kültür Bakanl›¤› yüksek e¤itimi, güzel sanatlar›, bas›n-yay›n endüstrisini, radyo ve televizyonu kendi kontrolüne alm›fl ve Glavit yani sansürü denetler hale gelmiflti. Fakat birkaç y›l sonra bakanl›k bu sorumluluklar› de¤iflik ajanslara paylaflt›rd›. Kültür Bakanl›¤›n› görevleri ise iki kategoride toplanabilirdi. ‹lki klasik manada kültür faaliyetleri (resim, heykelt›rafll›k vb.) göstermek, ikincisi ise kültürü yönetmekti.

Sosyalist Gerçeklik Kültür, e¤itimin bir yönü oldu¤una göre bu da partinin ideolojik faaliyetlerinin bir k›sm›n› teflkil ediyordu. Bir Sovyet aliminin ifadesine göre “e¤itim, çeflitli ilimler ve kültür, halkta komünizm fluurunu yaratmak için mühim araçlard›r”. Dolay›s›yla da bütün yarat›c› sanatkarlar, edebiyat ve sanat için parti taraf›ndan konulan bu resmi ideolojiyi yeni sosyalist gerçekli¤in idealizmini yaymak zorundayd›lar. Bu kavram›n aç›klamas› çok güçtür. Bu kavrama göre yarat›c› sanatkarlar›n maksad› dünyay› resmi ideolojinin gördü¤ü gibi yans›tmak olmal›yd›. Bu ideolojide gelecekteki komünist cemiyetin bugünkü cemiyetten daha gerçek oldu¤u fleklindeydi. Çün-

215

216

Rusya Tarihi

kü bugünkü cemiyet oldukça gayr› mükemmeldi (SSCB’de bile) ve hala geliflmekteydi. Sanatkarlar da dolay›s›yla komünizmi kurma safhas›nda olan Sovyet cemiyetinin eksikliklerini, yetersizliklerini veya hatalar›n› de¤il de gerçek zaferi canland›rmak zorundayd›lar. Sosyalist gerçeklik ruhunda gerçeklefltirilen eserler halk› mutlak gayeye ulaflmak için daha fazla çal›flmaya yöneltmeliydi. Sovyet edebiyat›n›n ikinci önemli prensibini “partiinost” yani sanat›n parti çizgisiyle uyumunu teflkil eder. Bunun d›fl›nda sanat eserinin “dostupnost” yani genifl halk tabakas› taraf›ndan anlafl›l›r olmas› gerekliydi. Bütün bu sebepler dolay›s›yla kültür bürokratik bir bask›n›n alt›ndayd›. Genç sanatkarlar yazarlar birli¤i ve buna benzer birliklerin kontrolü alt›nda oldu¤u için yenilikler getirmekten uzakt›lar. Çünkü bu gibi birimlerin bafl›nda gelenekçi yafll›lar bulunmaktayd›.

E⁄‹T‹M E¤itim Dili ve Ana Okullar SSCB’nde genelde e¤itim Rusça yap›l›rd›. Ancak SSCB’nin ittifak cumhuriyetlerinde az olmakla beraber o cumhuriyetin anadilinde e¤itim veren kurumlar da mevcuttu. Rusçan›n fonksiyonunun güçlü olmas›nda bu dilin yönetim, de¤iflik topluluklar aras›nda anlaflma, telekomünikasyon, ordu vb. sahalarda kullan›lmas› neden olmaktayd›. Rusçan›n güçlü fonksiyonu ve genelde yüksekö¤retimin bu dilde yap›lmas› gayr› Rus ebeveynleri ve gençleri de Rusça e¤itim veren okullara çekmekteydi. Hem siyasi hem de sosyal yap›lanma Rusçan›n etkisini artt›rmak üzerine kurulu oldu¤undan krefl ve yuvalardan bafllayarak Rusça e¤itim yap›lmaktayd›. Rusya Federasyonunda (RSFSR) halk›n % 19’undan fazlas› gayr› Rus oldu¤u halde anaokullar›n›n %95,8’i Rusça e¤itim veriyordu. SSCB’ndeki Türk cumhuriyetlerin yerli halk›n›n dilindeki anaokullar›n›n oran› ise cumhuriyetin nüfus özelli¤ine göre de¤iflmekteydi. Mesela Rusça e¤itim Kazakistan’da %86,4 ile en yüksek, Azerbaycan’da %17,5 ile en düflük seviyedeydi.

Orta E¤itim SSCB’nde bütün nüfus, gençler istisnas›z ilk ve orta e¤itimden geçirilirlerdi. Tabii ki, e¤itimin kalitesi flehirlere ve köylere göre de¤iflkenlik, farkl›l›k göstermekteydi. Eski Sovyet sistemi gençleri (VUZ: Yüksek E¤itim Kurumlar›) yüksek e¤itime haz›rlamaya yönelikti. On y›ll›k akademik program› tamamlayanlar yüksekokullara girme hakk› kazansalar da, müracaatlar›n çoklu¤u sebebiyle bu yüksekokullar da talebeleri imtihanla kabul ederdi. SSCB’nde 1989’da 135.000 genel e¤itim veren okul, 8.000 teknik okul, 4.500 orta özel e¤itim okulu, 900 yüksekokul vard›. Takriben 105 milyon ö¤renci, çocuk ve yetiflkin bu e¤itim kurumlar›ndan yararlanmaktayd›. SSCB’nde (Türkiye’de oldu¤u gibi) yetiflkinler, gündüz (vardiyal›) okullar›nda gece veya aç›k ö¤retim okullar›nda yüksek veya özel ö¤retim görme imkan›na sahiplerdi. 1988’de bu nevi okullara 1.083.000 kifli, teknik okullara 1.484.000 ve yüksekokullara 2.278.000 kifli devam etmiflti. On y›ll›k e¤itim program›n› ancak bir k›sm› tamamlar. Bu e¤itimi bitiremeyenler ise bilgilerini gelifltirmek için üç imkana sahiplerdi. 1. Teknik Okullar: Bu okullar yar› profesyoneller ve teknisyenler yetifltirmekte idi. Genelde ilk ve orta e¤itimin 8 y›ll›k dönemini tamamlayanlar teknik okullara girerek bu okullarda iki veya üç y›ll›k e¤itim görürdü. Teknik okullardan mezun olanlar kütüphaneci, hemflire, matbaac›, muhasebeci veya bilgisayar uzman› gibi meslekler elde ederlerdi.

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

2. Meslek Okullar› (PTU): Bu okullar az bir e¤itimle belli bir mesle¤e vas›fl› iflçiler haz›rlarlard›. 3. Gençlik ‹flçi Okullar›: Bu okullar, tahsilini terk etmifl olup çal›flan gençlere e¤itimlerini tamamlama imkan› sa¤lamak için genelde gece e¤itim veren müesseselerdi. 1988-1989 döneminde SSCB’nde 105 milyon ö¤rencinin çeflitli e¤itim kurumlar›na devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. Bunlar›n içinde ilk ve orta ö¤retimde bulunanlar›n say›s› 44 milyondan biraz fazlayd› biraz aflmaktad›r. Yüksekokullardakilerin toplam say›s› ise 5 milyon civar›nda idi. Bu tarihlerde Sovyetler Birli¤inin toplam nüfusu 286 milyondu. fiimdi Rusya Federasyonun nüfusu ise 140 milyon civar›ndad›r.

Yüksek E¤itim SSCB’nde yüksek e¤itim sistemi mütehass›slar yetifltirdi. Üniversiteler, yüksek e¤itimin ancak küçük bir k›sm›n› teflkil ederlerdi. En geliflmifl yüksek e¤itim müesseseleri profesyonel mütehass›slar, doktorlar, mühendisler, ö¤retmenler, yöneticiler yetifltiren özel enstitülerdi. Üniversiteler ise baflta alimler ve araflt›rmac›lar yetifltirmeye yönelikti. Üniversiteler, enstitüler ve yüksek e¤itimin baflka merkezlerine VUZ denir idi. (Vivfliye Uçebn›ye Zavenediia: Yüksek E¤itim Kurulufllar›) Yüksek e¤itim ihtisaslaflm›flt›. Normal olarak orta ö¤retimi tamamlayan biri 18 yafl›nda mesela t›p enstitüsüne kaydolabilirdi. ‹lk y›lda t›bb›n hangi branfl›n› seçece¤ine karar vermesi gerekir. Bir karar verdikten sonra onu de¤ifltirmek çok zordu. Gelece¤in t›p doktoru, üniversite ile hiçbir alakas› olmayan t›p enstitüsünde e¤itimini sürdürür, s›n›flar›, kald›¤› yurdu, kütüphaneyi, sosyal hayat›n›n büyük bir bölümünü di¤er t›p talebeleri ile paylafl›r. Dolay›s›yla da her meslek grubu birbirine çok s›k› ba¤l›yd›. Rekabet afl›r› derecede kat›yd›. Yüksek okullara kabul, imtihanla yap›l›d›. fiöhretli e¤itim kurumlar›na (Mesela Moskova, Leningrad, Bauman teknik okulu veya Leningrad Politeknik Okulu) müracaat edenlerden ancak 50’de biri kabul edilirken flüphesiz yüksek s›n›fa mensup ailelerin çocuklar›n›n bu okullara girme flans› daha yüksekti. Yine de Rusya’da her s›n›ftan gelenin e¤itim flans› vard›. Üniversite veya yüksekokula kayd›n› yapt›ran gelece¤e emniyetle bakmaya bafllayabilirdi. Ancak çok az konu hakk›nda karar vermesi gerekecektir. Çünkü genelde belirlenmifl ders program›na uyulmas› zorunluydu. Befl y›ll›k bir e¤itimden sonra en az üç y›l kalaca¤› bir ifle yerlefltirilirdi. E¤itim ücretsiz olup ve talebelerin ekserisi devletten burs al›rlard›. Burs karfl›l›¤›nda da mezun olunca kendisine takdim edilen o ifli, nerede olursa olsun kabul etmeye mecburlard›. Ancak devlete borcunu ödedikten sonra, ifl bulabildi¤i takdirde diledi¤i yere gitmekte serbestti.

B‹L‹M VE TEKNOLOJ‹ Bilimler Akademisi Eski Sovyetler Birli¤inde bilimsel araflt›rmalar ve yeni teknolojiler gelifltirmek için üniversiteler de¤il, ‹limler Akademileri görevlidir. Sorumlu olduklar› sahalar oldukça genifl olup tabii ilimler d›fl›nda sosyal ilimler ve hukuk bu ilgi sahas›na girmektedir. BDT kurulana kadar SSCB ‹limler Akademisi ve her bir ittifak cumhuriyetin kendi ilimler akademisi mevcuttu. Muhtar cumhuriyetler ise bu haktan mahrum edilmifl, ancak SSCB Bilimler Akademisinin birer flubesi seviyesindeki akademilere sahip olabilmifllerdir. SSCB da¤›l›p BDT kurulunca eski SSCB Bilimler Akademisi, Rusya Bilimler Akademisine dönüfltürülmüfltür.

217

218

Rusya Tarihi

Bilimler Akademisine ba¤l› çeflitli araflt›rma enstitüleri bulunmaktayd›. Rusya Bilimler Akademisi, her biri kendine has alt bölümlere sahip 5 flubeden oluflurdu. Bu ana flubeler, Fizik - Teknik ve Matematik, Kimya ve Biyoloji, Yer Bilimleri, Sosyal Bilimler ve Sibirya flubelerid idi. SSCB’nde Akademiler sadece bilimsel çal›flmalar ve araflt›rmalarla meflgul olurSIRA S‹ZDE lard›. Üniversiteler ise bilimsel çal›flmalar da yapmakla birlikte esasen e¤itim ile görevliydiler. Baz› bilim adamlar› araflt›rma ile e¤itimin bu kadar kesin flekilde ayr›lD Ü fi Ü N E L ‹ M m›fl olmas›n› elefltirmektedirler. SSCB’nde ad› geçen Bilimler Akademileri d›fl›nda (her cumhuriyetin kendi akaS O R U Zirai Bilimler Akademisi, Güzel Sanatlar Akademisi, T›bbi Bidemileri mevcuttur) limler Akademisi ve Pedagoji (E¤itim Bilim) Akademisi olmak üzere dört ayr› özel akademi de Dmevcuttu. ‹KKAT Bilimler Akademisi üyesi olmak çok büyük bir fleref say›lmakta ve bu paye kendi sahalar›nda yapt›klar› araflt›rmalar›n gerçek bilimsel de¤eri oldu¤unu tespit SIRA S‹ZDE edilenlere verilmekteydi. Bilimler Akademisi üyesi olanlar Akademisyen (Akademik) unvan› almakta ve toplum içinde en imtiyazl› yere sahip olabilmekteydiler. Bugün Rusya ‹limler AkaAMAÇLARIMIZ demisinin 250 kadar asil ve bir o kadar da aday (yedek) üyesi bulunmaktad›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

Devlet, N. (1993), Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne Ek cilt, ‹sK ‹ T AÇa¤dafl P tanbul: Ça¤, s. 91-100.

TELEV‹ZYON

1917 Ekim sonra SSCB Devlet Baflkan› Lenin ve Sovyetler, bilim T E L E VDevrimi’nden ‹ZYON ve araflt›rmalarda Marksist-Leninist dünya bak›fl›n› öne ç›kard›lar. SBKP teknik ve tabii bilimlere öncelik tan›nd›. Felsefi ve sosyal bilimler bafllarda “burjuva” kal›nt›s› olarak de¤erlendirildiler ve yerine Marksizm ö¤retisi konuldu.

‹NTERNET SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

6

SSCB Bilimler Akademisinde kaç branfl bulunurdu? SIRA S‹ZDE Sovyetler Birli¤inin önceli¤i bilim ve teknoloji ile ekonomik alanlarda kalk›nD Ü fi Ü N E L ‹ M may› öngörüyordu. Bütün Sovyet cumhuriyetlerinde köylüleri okur-yazar yapmak, endüstrilefltirmek ve teknik alt yap›yla donatmak en önde giden gaye idi. Lenin’in O R U Sovyet hakimiyeti ve Elektrik” slogan› bilim, teknoloji ve ülkeyi “Komünizm Seflittir elektrik hatlar› ile donatmakta 230 milyonluk Sovyetler Birli¤i için en önemli yol haritas› olmaktayd›. D‹KKAT 1920’li y›llarda iç savafl, açl›k, 3 milyon Rus’un bunlarla birlikte bir hayli bilim adam›n›n ülkeyi terk etmesi dolay›s›yla bu arzular hemen gerçekleflemedi. 1930’lu SIRA S‹ZDE y›llar›n sonlar›nda Stalin’in terör y›llar›nda bir hayli bilim adam› çal›flma kamplar›na mahkum edilmiflti. Buna ra¤men SSCB birkaç y›lda bilimsel ve teknolojik olarak Almanya veya A.B.D. seviyesine ulaflmay› baflard›. ‹kinci Dünya Savafl›ndan AMAÇLARIMIZ 25-30 milyon insan›n›, bunlar›n aras›nda bilim adamlar›n›, mühendislerini ve teknisyenlerini, buna ek flehir, fabrika, araflt›rma merkezlerini kaybetmesine ra¤men 1991’e kadar K ‹A.B.D., T A P Fransa, ‹ngiltere, Almanya ve Japonya ile bilim ve teknoloji alan›nda yar›flabilecek bir dünya gücü olabildi. Askeri alanda ise savafl sonras›nda A.B.D’nin gerçeklefltirdi¤i atom, kimyasal, biyolojik ve alanlarda silahlanma çal›flmalar› Sovyetler Birli¤i’nin de T E Lkonvansiyonel EV‹ZYON atom bombas›, hidrojen bombas› ve atom denizalt›lar›na yönelik çal›flmalar›n› h›zland›rd›.

N N

‹NTERNET

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

Uzay Çal›flmalar›

SIRA S‹ZDE

219 SIRA S‹ZDE

1957 ile 1968 y›llar› aras›nda uzay teknolojisinde Sovyetler Birli¤i birinci s›rada fi Ü N E L ‹ M listesi aflabulunuyordu. Bir hayli ilkleri Sovyet uzay bilimi gerçeklefltirdi.D Ü‹lklerin ¤›daki gibidir: 1953 ‹lk k›talar aras› roket R-7 S O R U 1957 ‹lk Satelit (yörünge) Sputnik 1 1957 Uzayda ilk canl› (Laika adl› köpek, yaflamad›) Sputnik 2 D‹KKAT 1959 Atmosfer d›fl›nda ilk uzay arac› Lunik 1 1959 Aya ilk uzay arac›n›n inifli Lunik 2 1959 Ay›n arkas›n›n ilk foto¤raflar› Lunik 3 SIRA S‹ZDE 1960 Uzay geziden ilk canl› dönenler (Belka ve Strekla adl› köpekler) Sputnik 5 1960 Uzayda ilk insan (Yuri Gagarin) Vostok 1 1962 Gurup halinde ilk defa uzayda Vostok 3 ve Vostok 4AMAÇLARIMIZ 1963 Uzayda ilk kad›n (Valentina Tereflkova) Vostok 6 1964 Uzayda ilk üç astronot (ikisi bilim adam›)Voshod 1 K ‹ T A P 1965 Uzaya ilk ç›kan astronot (Aleksey Leonov) Voshod 2 1966 Aya ilk yumuflak inifl Luna 9 1966 Venus’e ilk sert inifl Venera 3 TELEV‹ZYON 1971 ‹lk uzay istasyonu Salyut 1 1986 Uzaydaki ilk daimi istasyon Mir (2001 y›l›na kadar kullan›ld›).

N N

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

http://de.wikipedia.org/wiki/Sowjetische_Raumfahrt

‹NTERNET

‹NTERNET

Bilim’in Di¤er Alanlar›ndaki Bulufllar

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

1954’de dünyan›n ilk nükleer elektrik santrali Moskova yak›nda Obrinsk (kapasitesi 5 MW) yap›ld›. 1957’de Lenin adl› ilk nükleer buz k›ran gemisi infla edildi.D Ü fi Ü N E L ‹ M 1958 RSFSR ilk bilgisayar (Setun) kullan›lmaya baflland›. 1960’de süperkavitasyon prensibi bulunarak fikval adl› saateS 500 O R Ukm. h›za ulaflan torpido yap›ld›. 1970 çekirdek füzyonunu plazma ile yönlendirme keflfedildi. D ‹ K K keflfedildi. AT 1971 Denizalt›lar›nda kullan›lacak 50 MW gücünde bir jeneratör SSCB’deki çal›flmalar›ndaki baflar›lar›ndan dolay› bir hayli Sovyet bilim adam› Nobel ödüllerine lay›k bulunmufllard›. SIRA S‹ZDE Fizik alan›nda 1958, 1962, 1964, 1978,2001 ve 2003’te on fizikçi, 1956’da bir kimyac›, 6 matematikçi Nobel ödülü ald›lar. Ayr›ca Boris Pastenak (1958), Mihail AMAÇLARIMIZ fiolohov (1965) ve Aleksandr Soljenitsin (1970) Edebiyat dal›nda Nobel ödülüne lay›k bulundular. Nobel Bar›fl ödülü ise (1975) tan›nm›fl fizikçi ve insan haklar› mücadelecisi Andrey Saharov ile son SBKP Genel Sekreteri ve Devlet Baflkan› Mihail K ‹ T A P Gobaçov (1990)’a verildi. Boris Pasternak ile Andrey Saharov’a ödüllerini almak üzere ‹sveç’e gitmelerine izin verilmemiflti. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra birçok Sovyet bilim adam› baflta Amerika olmak TELEV‹ZYON üzere dünyan›n çeflitli ülkelerine gittiler. Çünkü ilk y›llarda bilim ve araflt›rmaya yat›r›m çok azalm›flt›.

N N

http://de.wikipedia.org/wiki/Wissenschaft_in_der_Sowjetunion

‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

220

Rusya Tarihi

Sanat Sovyetler Birli¤i döneminde halk›n e¤itimine önem verildi¤i kadar, kabiliyetlilerin gelifltirilmesine de gerekli önem verilirdi. Dolays›yla normal e¤itimin d›fl›nda sanat okullar› ö¤rencilerin diledikleri dalda kendilerini gelifltirmelerine imkan sa¤lard›. Dileyen müzik, el sanatlar›, görsel sanatlar veya spor branfllar›nda e¤itim al›rd›. Aralar›ndan kabiliyetliler özellikle prestijli okul veya akademiler yollan›rd›. Dolays›yla s›rf SSCB’de de¤il yurt d›fl›nda da hakl› flöhret kazanan sanatkar, yazar, flairler, mimarlar, film ve tiyatro rejisörleri yetiflmiflti. Biz afla¤›da birkaç ismi saymakla yetinece¤iz. Edebiyat alan›nda: Anna Ahmatova, Mihail Bulgakov, ‹lya Ehrenburg, Maksim Gorki, Yevgeni Yevtuçenko, Boris Pasternak, Mihail fiolohov, Aleksandr Soljenitsin(son üçü Nobel edebiyat ödülü ald›). Ayr›ca K›rg›z kökenli Cengiz Aytmatov kayda de¤er. Müzik alan›nda (kompozitörler): Aram Haçaturyan (Ermeni), Bulat Okucava (Gürcü), Sergey Prokofiyev, Mstislav Rastropoviç, Dimitri fiostokoviç, Film rejisörleri: Sergey Bondarçuk, Sergey Einstein, Kira Muratova (Ukraynal›), Andrey Torkovskiy Bale: Moskova’daki Bolfloy Tiyatrosu ile St. Petersburg’taki Kirov Balesi dünya çap›nda bale ustas› ve balerinin yetiflti¤i yerdi. Buradan yetiflen Tatar kökenli Rudolf Nuriyev SSCB’den kaçarak dünyada flöhret olmufltu.

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

221

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

‹ç savafltan sonra uygulanmaya bafllanan Yeni Ekonomik Plan’› de¤erlendirebilecek Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Rusya büyük insan ve ekonomik kay›plara u¤ram›flt›. Halk sefil duruma düflmüfl, savafltan b›km›flt›. Bu flartlarda halk› kendi yanlar›na çekebilen Bolflevikler iktidar› ele geçirdiler. Ancak onlara karfl› olanlarla 3-4 y›l savaflt›lar. Yani yine halk› huzura ve bollu¤a kavuflturamad›lar. Rakiplerini ortadan kald›r›nca Lenin ekonomiyi canland›rmak için Yeni Ekonomik Plan’› aç›klad›. Bunun büyük yarar› da oldu. Köylü üretiyor ve halk da memnun oluyordu. Bu Bolfleviklerin belki de en önemli baflar›s›yd›. A¤›r sanayi at›l›m›n›n neticelerini aç›klayabilecek Stalin e¤itimsiz bir köylü toplumunu devrald›¤›n› biliyordu. Onun hayali ise yeni rejimin Sovyetler Birli¤inde a¤›r endüstriyi gerçeklefltirmesi idi. Ancak bunu yapabilecek bilgi ve beceride yeterince ne mühendis, ne teknisyen ne de kalifiye iflçi vard›. Ancak Stalin bu zorluklar› yenmek için her türlü bask›y›, hatta terör metotlar›n› kulland›. Neticede üniversiteler ve teknik okullarda gerekli elemanlar› yetifltirildi. Ülkenin çeflitli yerlerine fabrikalar kuruldu ve üretime geçildi. Rakiplere karfl› terör metodunun neticelerini de¤erlendirebilecek Stalin Hitler ile anlaflarak Avrupa’y› paylaflma planlar› yapm›fl olmas›na ra¤men bu dostlu¤un uzun vadeli olmayaca¤›n› anlam›flt›. Çünkü Hitler bat›ya oldu¤u kadar do¤uya da genifllemek istiyordu. Rusya onun için bir tah›l ve ham madde ambar› idi. Ancak Stalin her çeflit kurban vererek Rusya’n›n k›fl›nda Almanlar› ma¤lup etti. ‹ngiltere, A.B.D. ve Fransa ile iflbirli¤i Sovyet ordular›n›n Do¤u Avrupa’ya kadar yay›lmas›n› sa¤lad›. Bu sayede kendi rejimini gerek do¤uda gerekse bat›da yayarak dünyan›n sosyalist/komünist ile demokratik bloklar›na ayr›lmas›na neden oldu. Stalin ve onun halefleri dünyaya Komünizm ideolojisini yaymakta hiçbir fedakârl›ktan kaç›nmad›lar. Çarl›k Rusya’s›n›n küllerinden dev SSCB ç›km›flt›.

N A M A Ç

4

N AM A Ç

5

SSCB’nin ‹kinci Dünya savafl›ndaki baflar›lar›n› aç›klayabilecek. Hruflçov Stalin döneminin terör korkusunu yumuflatt›ysa da, Brejnev tam tersi ile SSCB’yi dünyan›n bir numaral› ülkesi haline getirece¤ine inand›. Ancak halk›n hayat standartlar›n› yükseltmek, bir nebze özgürlük vererek halk› daha iyi motive edece¤ini düflünmedi. Dolay›s›yla toplumda rejime olan inanç azald›, yolsuzluk artt›, çal›flma arzusu neredeyse yok oldu. Gorbaçov’un hâkimiyetine ise mutsuz bir topluluk, gerileyen bir ekonomi kald›. fieffafl›k ve yeniden yap›land›rma teflebbüsleri de baflar›l› olamad›. Halk art›k ideoloji de¤il, iyi bir hayat istiyordu. Siyasi, sosyal ve kültürel kurumlar›n her fleye ra¤men çöküflü durduramamalar›n›n sebebini aç›klayabileceksiniz Her çeflit özgürlü¤ün devletin kontrol mekanizma ve sistemleri ile s›k› bask› alt›nda kalmas› resmi kurumlardan korkan ve sorgu sualsiz itaat eden bir vatandafllar kitlesi ortaya ç›karm›flt›. Devlet bu bask› sistemiyle hayli adaletsizlik de yap›yordu. Bunu yaparken halk›n büyük ço¤unlu¤unun do¤al ihtiyaçlar›n› da tatminkar derecede karfl›layam›yordu. Dünyaya korku salan SSCB’de insanlar g›da, giyim vb. fleyler için saatlerce kuyruklarda beklemek zorunda kal›yorlard›. Bu durum da SSCB’nin ad›m ad›m sonunu getirdi.

222

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Yeni Ekonomik Plan’›n yürürlü¤e girdi¤i tarih afla¤›dakilerden hngisidir? a. 1913 b. 1917 c. 1921 d. 1925 e. 1928

6. Sovyet Ordular›n›n iflgal etti¤i fakat Sosyalist rejimin kurulamad›¤› ülke afla¤›dakilerden hangisidir? a. Avusturya b. Çekoslovakya c. Polonya d. Macaristan e. Romanya

2. 5 Y›ll›k Kalk›nma Plan›’n›n yürürlü¤e girdi¤i tarih afla¤›dakilerden hngisidir? a. 1913 b. 1917 c. 1921 d. 1925 e. 1928

7. Brejnev döneminde Sovyet ekonomisinde durgunlu¤un bafl gösterdi¤i tarih afla¤›dakilerden hangisidir? a. 1964 b. 1973 c. 1975 d. 1980 e. 1982

3. 1953’ten sonra Sovyetler Birli¤i gizli servisinin ald›¤› ad afla¤›dakilerden hangisidir? a. ÇEKA b. GPU c. NKVD d. KGB e. FSB

8. Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤una dahil olmayan ülke afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rusya b. Estonya c. Ermenistan d. Özbekistan e. Tacikistan

4. Hruflçov’a göre 1937-1953 y›llar› aras›nda çal›flma kamplar›na mahkum edilenlerin say›s› kaç milyondur? a. 1 milyon b. 2 milyon c. 3 milyon d. 17 milyon e. 18 milyon

9. Sovyetler Birli¤i Komünist Partisinin en etkili organ› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Genel Kurul b. Merkezi Komite (MK) c. MK Revizyon Komitesi d. MK Siyasi Bürosu (Politbüro) e. MK Sekreterli¤i

5. Top yekûn sürgüne u¤rayan ulus afla¤›dakilerden hangisidir? a. Belorus b. Gürcü c. Balkar d. Özbek e. Mordva

10. Uzaya yollanan ilk (kozmonot)’un ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Leika b. Gagarin c. Tereflkova d. Leonov e. Venera

7. Ünite - Sovyetler Birli¤i Dönemi

223

Okuma Parças›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1930’larda Politbüro üyeli¤i yapm›fl Özbek Nureddin Muhitdin(ov) Kremlin’de Geçen Y›llar adl› hat›ralar›nda flöyle bir olay anlat›r. Kruflçev, Hindistan, Birma ve Afganistan’a yapt›¤› geziden dönerken Taflkent’e u¤rar ve ülkeye gelifli münasebetiyle tertiplenen bir mitingde büyük bir gaf yapar. Kruflçev konuflmas›na. “Selam, de¤erli Tacik kardefllerim! Size Hindistan, Birma ve Afganistan haklar›ndan, komflular›n›zdan s›cak selamlar getirdik. Bizi oralarda çok iyi biliyorlar..” diye bafllar ve flöyle sürdürür sözlerini: “Siz Tacikler, gençsiniz, iyi çal›fl›yorsunuz ve iyi pamuk mahsulü al›yorsunuz.. Ama sizin komflunuz Özbekler, ifli savsakl›yor. Öncelikle belirteyim ki, onlar›n yöneticilerinin aras›nda üç k⤛tç›lar var...” Muhitdin(ov) hikayesini flöyle sürdürüyor: “Donup kalm›flt›k. Hemen N.A. Bulganin’e “Söyleyin ona, kendisi flu anda Özbek halk›na hitap etmektedir” dedim, ama “Sen kendin söyle!” diye cevap verdi. Yavaflça Kruflev’e sokuldum, fakat kendini konuflmaya kapt›rm›fl oldu¤undan yüzüme bile bakmad›. Bir dakika sonra tekrar yaklaflt›m: “Nikita Sergeyeviç! Siz Taflkent ve Özbekistan halk›n›n karfl›s›nda bulunuyorsunuz. Tüm Özbekler sizi dikkatle dinliyorlar”. Birden bafl›n› sertçe bana çevirdi: “Ne diyorsun sen?” “Sizi flu anda dinleyenler Özbeklerdir” dedim. “Neden daha önce söylemediniz?” dedi ve mikrofona yönelerek konuflmas›n› sürdürdü: “Sevgili Taflkentliler ve Özbekistanl›lar! Alenen sizi tenkit etmek suretiyle s›namak istemifltim. Tepkinizin ne oldu¤unu görmek istiyordum. Ve siz de¤erli Taflkentliler, benim flaka etti¤imi anlay›p, dikkatlice dinlediniz. Çok teflekkür ederim!” (Nureddin Muhitdinov, God› provedeniya v Kremle, Taflkent:1994, s. 163)

1. c

Kaynak: Vernandsky, G. (2009), Rusya Tarihi (çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak) ‹stanbul: Selenge., s. 535

2. e 3. d 4. d 5. c 6. a 7. b

8. b 9. d

10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lenin ve Yeni Ekonomik Plan” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤›r Sanayi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terör Y›llar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma Kamp› Ard›ndan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Sürgünler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hruflçov, Brejnev ve Gorbaçov Dönemleri “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Perestroyka - Glasnost” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin (SBKP) Teflkilatlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uzay Çal›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Sovyetler Birli¤i 1917 Devriminin ilk günlerinden itibaren çok etkili ve kendini hukuktan üstün gören gizli servisleri arac›l›¤› ile herkes üzerinde kontrolü sa¤lad›. ÇEKA, GPU, NKVD, KGB gibi de¤iflik isimler alm›fl olmas›na ra¤men faaliyet sahas›nda bir de¤ifliklik olmad›. ‹nsanlar gece vakti apar topar evlerinden al›p götürülüyordu. Bu yap›l›rken herhangi bir mahkemenin karar› bulunmuyordu. Baz› insanlar izsiz kayboluyordu. Ekserisi rejim düflman›, sabotajc›, casus gibi suçlamalarla en az 5 y›l çal›flma kamp›na yollan›yordu. Bir k›sm› ise kurfluna diziliyordu. Bu nevi mahkumiyet için din adam› olmak, zengin olmak, hatta yurt d›fl›ndan biri ile haberleflmek yeterli oluyordu. S›ra Sizde 2 Sovyet rejiminin korku sald›¤› di¤er bir cezaland›rma sistemi ise GULAG ad› verilen çal›flma kamplar›na yollamak idi. Ço¤u adi suçlular olmak üzere siyasi muhaliflerin ekserisi bu kamplara 5-10 hatta 20 y›la mahkum ediliyorlard›. Bu mahkumlar insan sa¤l›¤›na zararl› ma-

224

Rusya Tarihi

denlerde, kanal kazma, demiryolu döfleme, ormanlarda a¤aç kesme gibi a¤›r ifllerde çal›flt›r›l›yordu. Ekserisi Sibirya’da so¤uk iklimin sürdü¤ü yerlerde do¤ru dürüst ›s›namadan, çok az g›dayla çal›flt›r›l›yordu. Çok say›da insan bu a¤›r ifller, g›das›zl›k, so¤uk neticesinde çeflitli hastal›klara yakalanarak ölüyorlard›. Sovyetler Birli¤i için bedava ifl gücü oldu¤undan GULAG mahkumlar›n›n say›s› hiçbir dönemde azalmad›. S›ra Sizde 3 Stalin sosyalizmi gelifltirmek için yeni tip bir vatandafl, Sovyet insan› yaratmak istiyordu. Dolays›yla maddi aç›dan eflit, dili Rusça ve etnik veya milli fluuru olmayan topluluklar yaratmak gerekiyordu. Di¤er ifade ile de¤iflik etnik unsurlar› kar›flt›rmak gerekirdi. ‹kinci Dünya Savafl› iflte bu f›rsat› verdi. Stalin düflmanla iflbirli¤i bahanesi ile Volga Almanlar›, Kalmuklar, K›r›m Tatarlar›, K›r›m’da yaflayan Ermeni ve Yunanl›lar›, Kafkas halklar›, Karaçay, Balkar, Çeçen, ‹ngufl, Gürcistan’daki Türkleri (Ah›ska) Sibirya ve Orta Asya’ya sürerek hem onlar›n nüfusunu azaltt› hem de büyük k›sm›n›n kimliklerini kaybetmelerine neden oldu. SSCB’deki sosyalizm ancak fakirlikte eflitlik yaratabilmiflti. S›ra Sizde 4 Stalin’in ve di¤er Sovyet liderlerinin maksad› Komünizm fikrini yayarak, rakipleri olan Bat› ve di¤er özgür topluluklar› sarsmakt›. ‹kinci Dünya Savafl› bu f›rsat› verdi. Sovyet ordusunun iflgal etti¤i bütün Do¤u Avrupa ülkelerinde Marksist/Leninist gruplar desteklenerek onlar›n iktidara gelmesi sa¤land›. Böylece Romanya, Bulgaristan, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya’da Moskova’n›n emri ile hareket eden rejimler ortaya ç›kt›. Do¤u’da ise Mo¤olistan, Kuzey Kore ve Çin Halk Cumhuriyeti, hatta Vietnam Moskova’n›n müttefiki oldular. S›ra Sizde 5 SSCB’nin son lideri Mihail Gorbaçov ülkenin her alanda sorunlar› oldu¤unu ve bat›dan hayli geri kald›¤›n› gördü. Sistemi tekrar canland›rmak için Glasnost (fleffafl›k) ve Perestroyka (yeniden yap›land›rma) prensiplerini ortaya att›. Ancak rejim o kadar sa¤l›ks›z hale gelmiflti ki, makyajlarla düzelecek gibi de¤ildi. Di¤er liderler 15 ülkeden oluflan SSCB’nin yaflama kabiliyetini kaybetti¤ini anlayarak SSCB’yi da¤›tmaya karar verdiler. Bu sayede kendini kurtaranlar kurtard›. Rusya Federasyonu bir hayli s›k›nt›dan kurtulmufl oldu.

S›ra Sizde 6 Sovyetler Birli¤inin dünya gücü haline dönüflmesinde e¤itim ve bilime yapt›¤› yat›r›m çok önemli rol oynam›flt›r. SSCB Bilimler Akademisi de¤iflik branfllar› ile dünya çap›nda bulufllara imza atm›flt›r. Bu sayede SSCB uzay yar›fl›nda A.B.D.’yi geçmifltir. Bir nükleer güç olmufltur. Ancak sosyal bilimler alan›nda bu baflar›y› gösterememifltir. Çünkü fikir özgürlü¤ü olmayan yerlerde felsefe, tarih vb. bilim dallar›n›n geliflmesi mümkün de¤ildir.

Yararlan›lan Kaynaklar Applebaum, A. (2008), GULAG, (çev. U. Demirtafl), Ankara: Arkadafl. Devlet, N. (1993), Ça¤dafl Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne Ek cilt, ‹stanbul: Ça¤. Vernadsy, G. (2009), Rusya Tarihi (çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak), ‹stanbul: Selenga.

8

RUSYA TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümün temel dinamiklerini de¤erlendirebilecek, Devlet Baflkan› Boris Yeltsin (1990-1999) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›n›n temel ö¤elerini tart›flabilecek, Devlet Baflkan› Vladimir Putin (2000-2008) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›nda meydana gelen de¤ifliklikleri tan›mlayabilecek, Rusya Federasyonu aç›s›ndan Devlet Baflkan› Dmitriy Medvedev (20082012) döneminin Vladimir Putin döneminden farklar› ve benzerliklerini tart›flabilecek, 1990’lardan bu yana Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu iliflkilerinin temel ö¤elerini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • fiok Terapi • Oligarfli • Siloviki

• Civiliki • Putinizm • Güdümlü Demokrasi

‹çindekiler

Rusya Tarihi

Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

• G‹R‹fi • BOR‹S YELTSIN DÖNEM‹ (1990-1999) • VLAD‹M‹R PUT‹N DÖNEM‹ (2000-2008) • DM‹TR‹Y MEDVEDEV DÖNEM‹ (2008-2012) • SONUÇ

Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu G‹R‹fi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan bugüne kadar geçen sürede Rusya Federasyonu’nda farkl› iç ve d›fl dinamikleriyle öne ç›kan ve Devlet Baflkanlar› (Boris Yeltsin, Vladimir Putin, Dmitriy Medvedev)’n›n kiflili¤inde sembolleflen üç farkl› dönemden bahsetmek mümkündür. Bu ba¤lamda Boris Yeltsin dönemi (1990-1999) daha çok Sovyet sonras› de¤iflim ve dönüflümün tüm fliddetiyle yafland›¤›, zorlu, karmafl›k, iniflli-ç›k›fll› bir “geçifl” dönemi olarak kabul edilirken, Vladimir Putin dönemi (2000-2008) ülkede art›k geçifl aflamas›n›n tamamland›¤›, flu ya da bu flekilde istikrar›n sa¤land›¤›, uluslararas› alanda Rusya’n›n Boris Yeltsin döneminde azalan itibar›n›n yeniden art›r›ld›¤› bir “pekifltirme” dönemi, Dmitriy Medvedev dönemi (2008-2012) de Rusya’da bir önceki Putin dönemi ile bir sonraki Putin dönemi aras›nda devaml›l›¤› sa¤lamaya yönelik bir “ara” dönem olarak de¤erlendirilmektedir. RUSYA FEDERASYONU BAfiKAN VE BAfiBAKANLARI (1991-2012) Devlet baflkanlar› Seçilme tarihi

Göreve bafllama

Yeniden seçilme tarihi

Görevin bitifl tarihi

Boris Yeltsin Vladimir Putin Dimitri Medvedev Vladimir Putin

12 Haziran 1991 26 Mart 2000 02 Mart 2008 04 Mart 2012

10 Temmuz 1991 07 May›s 2000 07 May›s 2008 07 May›s 2012

03 Temmuz 1993 14 Mart 2004 ----

31 Aral›k 1999* 07 May›s 2008 07 May›s 2012

Baflbakanlar

Aday gösterilifl tarihi Kabul edilifl tarihi Yeniden atanma tarihi

Görevin bitifl tarihi

Yegor Gaydar Viktor Çernomirdin Sergei Kirienko Yevgeni Primakov Sergei Stepashin Vladimir Putin Mikhail Kasyanov Mikhail Fradkov Viktor Zubkov Vladimir Putin Dimitri Medvedev

8 Aral›k 1992 14 Aral›k 1992 23 Mart 1998 10 Eylül 1998 12 May›s 1999 09 A¤ustos 1999 07 May›s 2000 01 Mart 2004 12 Eylül 2007 07 May›s 2008 07 May›s 2012

09 Aral›k 1992** 23 Mart 1998 23 A¤ustos 1998 12 May›s 1999 09 A¤ustos 1999 07 May›s 2000 24 fiubat 2004 12 Eylül 2007 07 May›s 2008 07 May›s 2008

---14 Aral›k 1992 24 Nisan 1998 11 Eylül 1998 19 May›s 1999 16 A¤ustos 1999 17 May›s 2000 5 Mart 2004 14 Eylül 2007 08 May›s 2008 08 May›s 2012

---10 A¤ustos 1996 ------------12 May›s 2004 -------

* Boris Yeltsin ikinci dönem görev süresi bitmeden istifa etmifl, Vladimir Putin May›s 2000’de göreve resmen bafllayana kadar Rusya Devlet Baflkanl›¤›n› vekaleten yürütmüfltür. ** Yegor Gaydar 15 Haziran 1992 tarihinden itibaren baflbakanl›¤› vekaleten sürdürmesine ra¤men, adayl›¤› 09 Aral›k 1992’de Rusya Halk Temsilcileri Kongresi taraf›ndan reddedilmifltir. (White ve Mcallister, 2008: 606)

228

Rusya Tarihi

BOR‹S YELTS‹N DÖNEM‹ (1990-1999) Sovyetler Birli¤i’nin siyasal yap›s›ndaki çözülmeler öncelikle Balt›k ülkelerinin ba¤›ms›zl›k ilanlar› ile bafllam›flt›r. Litvanya Parlamentosu 11 Mart 1990, Letonya Parlamentosu 04 May›s 1990 ve Estonya Parlamentosu da 08 May›s 1990’da ülkelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifllerdir. Balt›k ülkelerini 23 A¤ustos 1990’daki ba¤›ms›zl›k ilan›yla Ermenistan takip etmifltir. Ukrayna 24 A¤ustos 1991’de, Belarus 25 A¤ustos 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Azerbaycan’da 30 A¤ustos 1991’de, Özbekistan ve K›rg›zistan’da 31 A¤ustos 1991’de, Türkmenistan’da 27 Ekim 1991’de ve Kazakistan’da da 16 Aral›k 1991’de ba¤›ms›zl›kla ilgili halk oylamalar›na gidilmifl ve müteakiben bu ülkelerin de ba¤›ms›zl›k ilanlar› gerçekleflmifltir. 08 Aral›k 1991’de Sovyetler Birli¤i’nin üç Slav cumhuriyetinin (Rusya Federasyonu, Belarus ve Ukrayna) lideri Belarus’ta biraraya gelerek Sovyetler Birli¤i’nin resmen da¤›ld›¤›n› ve bunun yerini alacak Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT)’nun kuruldu¤unu aç›klam›fllard›r.

1981 y›l›nda Komünist Parti’nin Merkez Komite üyeli¤ine seçilen Boris Yeltsin 1990 y›l›na kadar bu görevini sürdürmüfl, 29 May›s 1990’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i Yüksek Konseyi baflkanl›¤›na atanm›fl, 11 Haziran 1991’de Rusya Federasyonu Cumhuriyeti’nin kendi Anayasas›’n› Birlik Anayasas›’ndan üstün gördü¤ünü belirterek ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesinin ard›ndan 12 Temmuz 1991’den itibaren de Rusya Federasyonu baflkan› olarak Sovyet sonras› Rus siyasi hayat›n›n önemli isimlerinden biri olman›n ilk ad›m›n› atm›flt›r.

Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu’nun ‹ç Politikas› Boris Yeltsin’in 12 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu baflkan› olmas›ndan 31 Aral›k 1999’daki istifas›na kadar geçen süreyi kabaca üç döneme (1991-1993, 19931996 ve 1996-1999) ay›rmak mümkün gözükmektedir. ‹lk dönem 1993’de Devlet Baflkan› Boris Yeltsin ve Parlamento aras›ndaki yetki paylafl›m›ndan do¤an sorunlar yüzünden Parlamento’nun la¤vedilmesi ve Parlamento binas›n›n bombalanmas› ve 12 Aral›k 1993’teki referandum sonras›nda Rusya’da baflkanl›k rejimine dayanan Anayasa’n›n kabul edilmesiyle, ikinci dönem 03 Temmuz 1996’da Boris Yeltsin’in yeniden devlet baflkanl›¤›na seçilmesi, üçüncü dönem ise 31 Aral›k 1999’da Boris Yeltsin’in devlet baflkanl›¤›ndan istifas› ile sona ermifltir. Boris Yeltsin’in ilk dönemi daha çok Rusya’da yeni bir kimlik aray›fl›, devletleflme ve eski kurumlar›n yeniden yap›land›r›lmas› çal›flmalar›na odaklan›ld›¤› bir dönem olmufltur. Bu dönemde Boris Yeltsin ekonomik ve siyasi reformlar anlam›nda çok fley vaat eden karizmatik bir lider görüntüsündedir ve kurumlar›n görece zay›fl›¤› onun bu pozisyonunu güçlendirmifltir. Ancak Rusya’da 1991-1992 döneminde h›zla parçalanan siyasi ve ekonomik sistemin yeri ayn› h›zla serbest piyasa ekonomisi ve iyi iflleyen bir demokratik rejim ile doldurulamay›p, ciddi bir kargafla ve istikrars›zl›k ortam› do¤unca genifl halk kitlelerinin deste¤ine dayanan Devlet Baflkan› ile Parlamento aras›nda yetki kavgalar› ç›kmaya bafllam›fl ve Parlamento Devlet Baflkan›’n›n uygulamalar›n›n önünü kesecek flekilde reform sürecini bloke etme giriflimlerinde bulunmufltur. Bu flekilde kendi gelece¤inden duydu¤u kayg› nedeniyle Boris Yeltsin müttefikler kazanmak ad›na ülke içindeki yerel politikac›lar ve ifl çevrelerine daha fazla tavizler vererek âdemi merkeziyetçili¤in yolunu açm›flt›r. Parlamento ile yaflad›¤› sorunlar›n Parlamento’nun la¤vedilmesi ve bombalanmas› ile sonuçlanmas›n›n ard›ndan Boris Yeltsin’in ikinci dönemi olarak adland›r›labilecek görece karizmas›n› ve etkinli¤ini kaybetti¤i bir döneme girilmifltir. Muhalefetin güç kullan›larak bast›r›lmas› Rus toplumunun görece zay›f yap›s› ile de birleflince ortaya ç›kan boflluk siyasi aç›dan k›smi otoriter baflkanl›k sistemi, ekonomik aç›dan da oligarklar ve k›s›tl› piyasa sistemleri ile doldurulmufl ve her iki alanda da yozlaflma ve mafya düzeni had safhaya ulaflm›flt›r. Bu dönemde Rusya’da oligarflik, kriminal, otoriter ve liberal özellikler tafl›yan oluflumlar›n tamam›n› birarada görmek mümkün olmufltur. O dönemde Rus toplumunun oligarflik boyutunu daha çok yeni zenginler, hükümette Devlet Baflkan›’ndan yerel politikac›lara kadar her düzeyde hizmet alabilen ve kriminal örgütlerle de iflbirli¤i içinde olup siyasi olarak desteklenen gruplar; kriminal boyutunu oligarfli taraf›ndan kontrol edilen ve pek çok küçük ve orta ölçekli iflletmenin kontrolünü elinde bulunduran yasad›fl› ve organize suç örgütleri; otoriter boyutunu li-

229

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

derin ve bürokrasinin ülkeyi demokratik kurumlara riayet etmeden yönetme e¤ilimi; liberal boyutunu ise demokratik kurumlar, Parlamento, mahkemeler, görece özgür medya, özel sektör ve bankalar›n varl›¤› oluflturmaktad›r. Öte yandan yine bu dönemde toplumda böyle bir yap›n›n oluflmas›na sebep olarak gösterilen “flok terapi” uygulamalar›n›n k›sa vadede tüketici refah›n›n azalmas›, iflsizlik, erken emeklilik ve sosyal travmalar gibi halk üzerindeki olumsuz etkileri de a¤›r olmufltur. Ekonomik sorunlar sadece sanayi kesimini de¤il, tar›m, altyap› ve insan kaynaklar›n› da etkilemifl ve bu yüzden Sovyet döneminden miras kalan bar›nma, ›s›nma, ulafl›m vs. altyap› da olumsuz etkilenmifltir. Yine bütçeden araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerine ayr›lan pay azald›¤› için ülkedeki pek çok bilim adam› daha iyi yaflam sa¤layabilecekleri ülkelere göç etmek zorunda kalm›flt›r. Toplumda gizli iflsizlik artm›fl, emekli maafllar› ödenemez, sosyal hizmetlere de kolay ulafl›lamaz olmufltur. Rus bas›n›nda bile Yeltsin’in ikinci döneminin ekonomik ve siyasi durumunu tan›mlamak üzere “nomenklatur kapitalizmi” veya “kriminal kapitalizm” deyimleri kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu sistemde Boris Brezovski (LogoVAZ), Vladimir Gusinski (Most Bank), Vladimir Potanin (Uneximbank), Aleksandr Smolenski (SBS Agro), Vladimir Vinogradov (Inkombank), Mihail Hodorkovski (Menatep), Rem Vyahirev (Gazprom) ve Vagit Alekperov (Lukoil) gibi kiflilerin (oligarklar›n), finans impratorluklar›n›n ve enerji tekellerinin etkisi büyük olmufltur. Yeltsin’in ikinci döneminde merkez-çevre aras›nda yaflanan problemler (ekonomik-vergi gelirlerinin paylafl›m›, mallar›n fiyatland›r›lmas›, merkezin desteklenmesi ve siyasi- ba¤›ms›z olma, politika yap›m›, yetki paylafl›m›) de önemli olmufltur. Bu dönemin hemen bafllar›nda (Aral›k 1994) Birinci Çeçenistan Savafl› bafllam›fl ve savafl 31 A¤ustos 1996’da imzalanan Hassavyurt Anlaflmas› ile sona ermifltir. Bu dönemde k›saca yukar›da belirtildi¤i flekilde cereyan eden geliflmeler 1996 y›l›ndaki devlet baflkanl›¤› seçimleri arifesinde ülkede gücün toplumun de¤iflik kesimleri aras›nda rastgele da¤›ld›¤›, merkezi yönetimin otoritesini kaybetti¤i, Devlet Baflkan› Boris Yeltsin’in halk aras›ndaki popularitesini gittikçe yitirdi¤i ve sisteme zay›f kurumlar›n hakim oldu¤u bir durum ortaya ç›karm›flt›r. Yeltsin’in üçüncü dönemi ise 1996 Devlet Baflkanl›¤› seçimlerini kazanmas› ile bafllam›fl ve bu dönem tam anlam›yla devlet otoritesinin yitirildi¤i, devlet yönetiminin tamamen oligarklar ve ailenin eline geçti¤i, Yeltsin’in sa¤l›k durumunun iyice kötüleflti¤i (genel sa¤l›k sorunlar› ve alkolizm) bir dönem olmufltur.

Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› Boris Yeltsin dönemi Rus d›fl politika oluflum sürecine So¤uk Savafl sonras› de¤iflen uluslararas› ortam›n de¤iflen yap›s› kadar, ülkenin kendi içinde yaflanan de¤iflim ve dönüflümün de etkisi olmufltur.

fiok Terapi: Rusya’da 1990’lar›n bafl›ndan itibaren Yegor Gaydar ve Anatoli Çubais taraf›ndan uygulanan ve do¤rudan pazar ekonomisine geçilmesinin sa¤lanmas›n› hedefleyen uygulamalar (devlet planlamas›na son verilmesi, fiyatlar›n serbest b›rak›lmas›, özellefltirilmesi vs.) bütününü içeren bir programd›r.

Resim 8.1 Vladimir Putin ve Boris Yeltsin Kaynak: BBC News, 30 Ocak 2012

230

Rusya Tarihi

Primakov doktrini Yevgeni Primakov’un hem d›fliflleri hem de baflbakanl›¤› döneminde özellikle d›fl politika alan›na iliflkin oluflturdu¤u düflünceler bütünüdür. Primakov doktrininin özetle dört önemli unsuru bulunmaktad›r: ABD’nin giriflimlerine karfl› olmak, Rusya’n›n dünya ekonomisine eklemlenmesi, yak›n çevre ülkelerine yak›n ilgi ve çok kutuplu dünya düzeninin kurulmas›.

Yeltsin döneminde Rusya’da kurulmaya çal›fl›lan yeni sistemin eski Sovyet sisteminden büyük fark› içeride liberalizm fikrinin benimsenmesi, d›fl politikada ise farkl› d›fl politika alan ve konular›na göre de¤iflen daha uysal, uzlaflmac› ve pragmatik bir aray›fl içine girilmifl olmas›d›r. Yeltsin döneminde da¤›n›k yürütme hiyerarflisinin ülke içinden gelebilecek bask›lara karfl› aç›k ve savunmas›z olmas› da ülkede Sovyetler Birli¤i döneminde Komünist Parti’nin varl›¤› ile perçinlenen siyasi güç dengesini de¤ifltirmifl ve bu d›fl politika karar alma sürecini daha karmafl›k hale getirmiflti. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n› takip eden süreçte Rusya’n›n milli ç›karlar›n›n, milli kimli¤inin tan›mlanmas› konusunda ülkede Bat›c› ve Avrasyac› fikirleri savunan iki temel farkl› görüfl ortaya ç›km›fl ve bu görüfller yerini zamanla pragmatik milliyetçi fikirlere b›rakm›flt›r. Rusya’da izlenen d›fl politika da bu geliflmelere paralel bir seyir izlemifltir. SSCB’nin da¤›lmas›n›n hemen ard›ndan Rusya’n›n Bat› ile iliflkilerinde görece pasif kalmas›nda, o dönemde Rusya’da yaflanan kurumsal de¤iflmeler ve Rusya’n›n uluslararas› alanda hareket serbestisinin s›n›rlar›n› alg›lamas›n›n etkisi büyüktür. Yeltsin döneminde d›fl politika öncelikleri konusunda yap›lan tart›flmalar ço¤unlukla iç politika kavgalar›n›n içine yerleflmifltir. Ülkede siyasi polemi¤e girmek isteyen kifliler ço¤unlukla d›fl politika konular› üzerinden politika üretmeyi tercih etmifllerdir. Bu tart›flmalar›n en önemli parças›n› ise Rus milli ç›karlar›n›n ve milli kimli¤inin tan›mlanmas› süreci oluflturmufltur. Bu arada da Rusya’n›n bir imparatorluk olarak kurulmas›, tarih boyunca da varl›¤›n› de¤iflik flekillerde imparator-devlet olarak devam ettirmesi bu tan›mlaman›n önemli parças› haline gelmifltir. Yukar›da da aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› flekilde Yeltsin döneminde Rusya’da d›fl politika oluflum süreci içeride yaflanan dönüflüm ve de¤iflikliklerden etkilenmifl ve bu iç dinamikler zamana ve duruma ba¤l› olarak karar alma sürecini farkl› düzey ve seviyelerde etkilemifltir. Yine bu dönemde Sovyetler Birli¤i’nde uygulanan ideolojiye dayal› politikadan pragmatizme dayal› bir politikaya kayma olmufltur. Bu ba¤lamda Rusya’da 1991-1992 y›llar›nda Mikhail Gorbaçov döneminde (19851991) uygulamaya konulan ve “Ortak Avrupa Evi”, “ortak insani de¤erler” gibi fikirlere dayal› d›fl politikan›n devam›n›n uygulanmaya çal›fl›ld›¤›n› söylemek mümkündür. 1993 y›l›ndan itibaren ise Rusya’daki karar al›c›lar ve karar alma sürecine etki eden kurumlar belirli kal›p ve konulara dayal› d›fl politika üretmeyi b›rakarak, Rusya’n›n milli ç›karlar›n› tan›mlama aflamas›na geçmifllerdir. NATO’nun genifllemesi, Bat›’n›n Rusya’n›n yak›n çevresine, Balkanlar’a ve Ortado¤u’ya karfl› tutumunun Rusya’da yapt›¤› so¤uk dufl etkisi, ayn› zamanda ülkede yaflanan ekonomik reformlar›n sebep oldu¤u sorunlarla da birleflince Rusya da Bat›’ya karfl› daha mesafeli durmaya bafllam›flt›r. ‹flte bu noktada da 1996’lardan itibaren pragmatik e¤ilim Rusya’da hem iç politika, hem de d›fl politika aç›s›ndan dengeleyici bir unsur olarak uygulanmaya bafllanm›flt›r. Yine Bat›’da “Rusya’y› kim kaybetti?” gibi sorular etraf›nda flekillenen ve Rusya’n›n Avrupa’n›n uzak bir parças› oldu¤u yönünde ortaya ç›kan görüfller, Rus karar vericileri daha pragmatik davranarak farkl› ittifaklar aramaya, farkl› ikili iliflkiler kurmaya itmifl, Rusya’n›n bu yeni tutumu (Primakov doktrini çerçevesinde flekillenen) Rus halk› taraf›ndan da gönülden desteklenmifltir. Bu yaklafl›m ideolojik kal›plar içerisinde tan›mlanan d›fl politikadan daha geleneksel bir politikad›r. Bu politika ile Rusya’n›n tarihinden gelen sembol ve mitler üzerinde daha fazla durulmufl ve bu politikan›n temelleri belirlenirken Rus tarihinden daha fazla yararlan›lm›flt›r. Ancak milli ç›kara dayal› daha pragmatik ve makul d›fl politika oluflturma

231

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

çabalar› da milli ç›karlar›n tam olarak tan›mlanamamas› ve Boris Yeltsin’in gittikçe zay›flayan otoritesi ile sekteye u¤ram›flt›r. Sonuç olarak Boris Yeltsin döneminde eski Sovyet alan›yla iliflkiler Bat› ile iliflkilerin ard›ndan ikinci s›rada kalm›fl, Primakov’un giriflimi bile bu gerçe¤i tam manas›yla de¤ifltirememifltir. Yeltsin döneminde ABD’ye olan ba¤›ml›l›k sürmüfl, AB ve NATO ile iliflkiler gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Yine Sovyetler Birli¤i’nin ard›l› olmas› sebebiyle BM Güvenlik Konseyi’nde veto hakk› olan daimi üye bir ülke olarak (ki, Yugoslavya krizinde bu hakk› kullanm›flt›r) yer alan Rusya, G-7’nin 8. üyesi olmufltur. Öte yandan ABD’ye denge oluflturabilecek biçimde 1990’lar›n ortalar›ndan itibaren Çin ile iliflkiler (fiangay ‹flbirli¤i giriflimi ile sembolleflen) gelifltirilmeye çal›fl›lm›fl ama Ortado¤u politikas› dâhil ABD’ye yak›n politikalar izlenmesi durumundan vazgeçilememifltir. Rusya’n›n bu dönemde Türkiye ile olan iliflkileri ele al›nd›¤›nda ise kayde¤er bir geliflmenin yafland›¤›n› söylemek mümkün de¤ildir. 1990’l› y›llarda Türkiye’nin (PKK terörü, koalisyon hükümetleri dönemi vs.) ve Rusya’n›n (dönüflümün sanc›lar›, ekonomik sorunlar, yeni kimlik aray›fl›, Çeçen sorunu vs.) kendilerine özgü iç hassasiyetleri arada karfl›l›kl› olarak ciddi bir iliflki zemini kurulmas›n› engellemifl, bu dönemdeki iliflkiler bavul ticareti ve Mavi Ak›m projesi gibi baz› giriflimlerin ötesine geçememifl, özellikle siyasi konularda bir uzlafl› sa¤lanmas› imkâan› yakalanamam›flt›r. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve döSIRA S‹ZDE nüflümün temel dinamikleri neler olmufltur tart›fl›n›z.

VLADI‹M‹R PUT‹N DÖNEM‹ (2000-2008)

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

1 Ocak 2000 itibar›yla Devlet Baflkan› Boris Yeltsin’in görevinden ayr›lmas› ile devlet baflkanl›¤›n› vekâleten yürütmeye bafllayan Vladimir Putin 26S Mart O R U 2000’de gerçeklefltirilen seçimlerde oylar›n %53’ünü al›p, 5 May›s 2000’de yemin ederek resmen devlet baflkan› olmufltur. 14 Mart 2004’de gerçeklefltirilen seçimlerde de Putin D‹KKAT oylar›n % 71,3’ünü olarak ikinci baflkanl›k dönemine bafllam›flt›r. Vladimir Putin’in her iki baflkanl›¤› için de yap›lan yorumlarda en çok üzerinSIRA yeniden S‹ZDE de durulan konular›n bafl›nda ülkede siyasi ve ekonomik istikrar›n sa¤lanm›fl olmas›, Çeçenistan sorunun zor kullan›larak da olsa çözülmüfl olmas›, oligarklarla ve yolsuzluklarla mücadelede k›smi de olsa baflar› sa¤lanmas›, buna karfl›n AMAÇLARIMIZ yönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeri uzmanlar›n›n-siloviki (Igor Sechin, Viktor Ivanov, Sergei Ivanov, Aleksi Miller vs.) hakimiyetinin artmas›, demokratikleflme sürecinden uzaklaflma, merkezileflme ve diktatörleflme Ke¤ilimi ‹ T A gelmektedir. P Vladimir Putin iki dönem baflkanl›k yapt›ktan sonra ülkenin en popüler kiflisi haline gelmekle kalmam›fl, Rusya’da “Rusya modeli demokrasi”, “sahte demokrasi”, “Putinizm” ve “demokrasi görünümünde yar› otoriter rejim” Tgibi kavramlarla an›ELEV‹ZYON lan yeni bir sistemin de mimar› olmufltur.

N N

Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu ‹ç ‹NTERNET Politikas› Vladimir Putin devlet baflkanl›¤› görevine olabilecek en zorlu dönemde bafllam›flt›r. Vladimir Putin bir önceki Devlet Baflkan› Boris Yeltsin’den tamamen merkezi otoritenin kayboldu¤u, kurumlara ve yönetime tamam›yla oligarklar›n hakim oldu¤u bir ülke devralm›flt›r. Bunun sonucunda da Putin öncelikli iki amac›n› ortaya koymufl ve bu iki amac›n gerçeklefltirilmesini sa¤lamaya yönelik politikalar gelifltirmifltir.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

232

Rusya Tarihi

Vladimir Putin’in ilk amac› ülkenin idari yap›s›n› yeniden düzenlemek (merkezi kontrolü sa¤layacak ve sa¤lamlaflt›racak biçimde), ikinci amac› ise ülkenin toprak bütünlü¤ünü yeniden sa¤lamak olmufltur. Bu do¤rultuda da ilk önce güç hiyerarflisini yeniden düzenleme çabas›na girmifl, daha önce seksen dokuz bölgeye bölünmüfl olan Rusya Federasyonu yeni bir kanunla yedi idari bölgeye bölünüp, özerk bölgelerin de bu yedi federal idari bölgeye dâhil edilerek yetkilerinin s›n›rland›r›lmas› (dikey iktidar) sa¤lanm›flt›r. Bu do¤rultuda bölge vali ve cumhuriyetlerin devlet baflkanlar›n›n Kremlin’den atanmas›n› ve bölge ve cumhuriyetlerde uygulanan kanunlar›n merkez ile uyumlu hale getirilmesini zorunlu k›lan kararlar da önemlidir. Öte yandan Vladimir Putin 2000’li y›llar›n bafl›ndan itibaren Rusya Federasyonu’nun da¤›lma ve parçalanma tehlikesini bertaraf etmek için özel çaba sarfetmifl, bu ba¤lamda Çeçenistan sorununu en önemli sorunlardan biri olarak de¤erlendirmifltir. Putin, Çeçenistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n öncelikle toprak kayb› dolay›s›yla toprak bütünlü¤ünü bozaca¤›, ikinci olarak da di¤er federe cumhuriyetlere örnek teflkil edebilece¤i gerekçesiyle Çeçen sorununun bir an önce çözülmesinden yana bir tav›r tak›nm›flt›r. Bu do¤rultuda da bir taraftan ‹kinci Çeçen Savafl›’n› bafllat›rken bir taraftan da merkezdeki yönetimin gücünü pekifltirecek biçimde yukar›da da bahsedilen ad›mlar› atm›flt›r. Nihai amaç asl›nda oldukça genifl bir cografyaya yay›lm›fl olan Rusya’y› daha kolay idare edebilmek ve Boris Yeltsin döneminde güçlenmifl, ço¤alm›fl ve alternatif güç oda¤› haline gelmifl oligarklar›n sermaye güçleri sayesinde vali ve cumhuriyetlerin devlet baflkan› olarak seçilmelerini engelleyerek muhalefet yapmalar›na imkan vermemek ve bu görevlere güvenilir adamlar atayarak merkez-çevre iliflkisini kontrol alt›na almakt›r. Dolay›s›yla asl›nda Putin’in oligarklarla mücadelesi, oligarklar›n edinmifl olduklar› mal varl›¤›n›n tasfiyesinden ziyade Boris Yeltsin döneminde medya patronlar› olarak da elde ettikleri gücü siyasette Putin’in karfl›s›nda kullanmalar›n› engellemeye yönelikti. Nitekim Boris Berezovski (ORT) ve Vladimir Gusinski (Media-Most) ellerindeki medya organlar› arac›l›¤›yla Putin’e karfl› muhalefet yapmaya kalk›flm›fl, ancak daha sonra haklar›nda aç›lan davalar ve ald›klar› cezalardan dolay› Berezovski Londra’ya, Gusinski ‹spanya’ya kaçm›flt›r. Muhalefete maddi yard›m sa¤lay›p, bir sonraki seçimlerde de devlet baflkanl›¤›na adayl›¤›n› koyaca¤›n› aç›klayan Mikhail Hodorkovski ise hakk›nda aç›lan yolsuzluk davas› sonucunda mal varl›¤›na el konularak hapse at›lm›flt›r. Hakk›nda aç›lan bir davadan dolay› Yeltsin ile aras› aç›k olan Roman Abromoviç ise di¤er oligarklar›n aksine bafl›ndan itibaren Putin ile iyi ve yak›n iliflkiler içinde olmufltur. Abromoviç her f›rsatta aç›kça Putin’e olan deste¤ini dile getirmektedir. Putin döneminin bir baflka özeli¤i de yaflanan siyasi nitelikli suikastler, faili meçhul cinayetler (7 Ekim 2006’da muhalif gazeteci Anna Politkovskaya’n›n Moskova’da öldürülmesi gibi) ve zehirlenme olaylar›n›n (Putin karfl›t› eski KGB ajan› Aleksandr Litvinenko’nun Londra’da bir restoranda zehirlenmesi gibi) s›kça tekrarlanmas› olmufl ve bu olaylarda Putin’in sorumlu oldu¤una dair yap›lan yorumlar gündemi meflgul etmifltir. Yine Vladimir Putin döneminde Gürcistan ve Ukrayna’da yaflanan renkli devrimlerin bir benzerinin Rusya’da da yaflanabilece¤i olas›l›¤›ndan hareketle Rusya’da faaliyet gösteren sivil toplum kurulufllar› ve di¤er oluflumlar›n faaliyetleri kontrol alt›na al›nmaya çal›fl›lm›fl, tüm bu kurulufllar yapt›klar› ifller ve harcamalar› konusunda devlete rapor vermek zorunda b›rak›lm›fllard›r.

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

Vladimir Putin döneminde Boris Yeltsin döneminin aksine Sovyetler Birli¤i’nin etkilerinden kurtulma çabas›n›n yerini Sovyetler Birli¤i dönemindeki sembollere, mitlere geri dönüfl çabas› alm›flt›r. 2001 y›l› bafl› itibariyle Sovyet ulusal marfl› yeni sözlerle kabul edilmifl, devletin bayra¤› Çarl›k Rusya’s›n›n üç renkli bayra¤› olarak kal›rken, ordunun bayra¤› k›z›l olmufltur. Yine Rusya vatandafllar› için haz›rlanan kimliklere milliyet hanesi eklenmeyerek, etnik kökene bak›lmaks›z›n tüm vatandafllar›n Rus kimli¤i ile tan›nmas› sa¤lam›flt›r. Rus hükümeti bütün federe cumhuriyetlerde Kril alfabesi kullan›lmas›na dair karar alarak, Latin alfabesine geçifli de engellemeye çal›flm›flt›r. Yukar›da sözü edilen ve daha çok Rusya’da merkeziyetçili¤e dönüflün hedeflendi¤i bu politikalar genelde Vladimir Putin’in ilk baflkanl›k dönemine denk gelmektedir. Putin döneminde Rusya’da sosyo-ekonomik alanda yaflanan geliflmeler ele al›nd›¤›nda ise enerji fiyatlar›ndaki art›fla paralel olarak enerji kaynaklar›ndan elde edilen gelirle Rusya’n›n iç ve d›fl borçlar›n›n ödenmesi, döviz rezervlerinin artmas›, ekonominin yaklafl›k %8’lerle büyümeye bafllamas› ve kifli bafl›na düflen milli gelirin yükselmesi en önemli geliflmeler olarak göze çarpmaktad›r. Yine ayn› dönemde Rusya’da nüfusun giderek azalmas› (artan ölüm ve azalan do¤um oranlar›, afl›r› içki tüketiminin erken ölümlere sebep olmas›, AIDS ve benzeri hastal›klar›n h›zla yay›lmas›, hayat standartlar›n›n düflük olmas› vs.) Vladimir Putin’in 2005’de ülke çap›nda bir sosyal reform paketi (do¤um oranlar›n›n artmas› için teflvikler, sa¤l›k ve e¤itim alan›na bütçeden daha fazla pay ayr›lmas›, hayat standartlar›n›n yükselmesi vs.) bafllatmas›na sebep olmufltur. Sonuç olarak Putin döneminde ancak “güçlü ve otoriter yönetimin” istikrar sa¤layabilece¤i düflüncesinden hareket edilerek siyasi sistem yeniden düzenlenmifl, oligarklar›n gücü ve etkinli¤i azalt›larak ço¤unlu¤u tasfiye edilmifl ve gücün oligarklardan bürokrasiye (siloviki) tafl›nmas› sa¤lanm›flt›r. Ancak ekonominin özellikle enerji ihrac›ndan kazan›lan gelire dayal› kalmas›, insana yap›lan yat›r›mlardaki (ertelenen sosyal ihtiyaçlar gibi) eksiklikler, yolsuzluk ve organize suç örgütleri ile mücadelede yetersiz kal›nmas›, Kuzey Kafkasya’da istikrar›n tam olarak sa¤lanamam›fl olmas›, orduda reformun gerçeklefltirilememesi ve ülkede ›rkç› sald›r›larda meydana gelen art›fl Putin döneminin önemli eksiklikleri olarak de¤erlendirilebilir.

Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› Vladimir Putin’in devlet baflkanl›¤›na gelmesiyle birlikte “Rusya’n›n art›k her konuda kendi ç›karlar›na göre tutum alaca¤›n› ve bundan sonra herhangi bir ülke veya ülkeler grubunun himayesine girmeyece¤i ve ekonomik ve siyasi k›sa vadeli ç›karlar›n tatmini ad›na uzun vadeli hedeflerden taviz vermeyece¤ini” aç›klam›fl olmas› d›fl politika aç›s›ndan Yeltsin döneminin aç›k bir elefltirisi olarak de¤erlendirilebilir. Nitekim Rusya’da yeni dönemin d›fl politika prensipleri ve öncelikleri Ocak 2000 tarihli Rusya Federasyonu Güvenlik Doktrini, Nisan 2000 tarihli Rusya Federasyonu Askeri Doktrini ve Temmuz 2000 tarihli Rusya Federasyonu D›fl Politika Doktriniyle ortaya konulmufltur. “Putin doktrini” olarak da adland›r›lan yeni d›fl politika yaklafl›m› daha önce Yevgeni Primakov taraf›ndan da benimsenen yaklafl›m›n baz› özelliklerini tafl›makta ve özellikle de çok kutuplu uluslararas› iliflkiler sisteminin oluflturulmas›n› öncelikli hedef olarak aç›klamaktayd›. Bu yeni yaklafl›m›n en önemli unsurlar› Rusya’n›n ekonomik olarak büyümesinin unsurlar›n›n ya-

233

234

Rusya Tarihi

rat›lmas›, etraf›nda dostane iliflkiler yaflayabilece¤i ülkeler grubu oluflturulmas›, yak›n çevrede yaflayan Rus vatandafllar›n›n haklar›n›n korunmas› ve Rusya d›fl›nda Rus dilinin ve Rus kültürünün desteklenmesiydi. Hal böyle olunca da eski Sovyet alan› ve BDT ülkeleriyle iliflkiler birinci öncelikli s›radayd›. Bu çerçevede Putin döneminde Rusya’n›n bölgeye yönelik en önemli giriflimleri aras›nda Kollektif Güvenlik Anlaflmas› Örgütü (KGAÖ)’nün oluflturulmas›, yeni askeri üslerin aç›lmas› (K›rg›zistan-Kant gibi) ve baz› bölge ülkeleriyle (Özbekistan, Türkmenistan gibi) yap›lan do¤algaz anlaflmalar› önemlidir. “Çok kutuplu” dünya düzeninin tesis edilmesi ana temas›n›n hakim oldu¤u Putin döneminde ABD ile iliflkilerin belirleyicili¤i de su götürmez bir gerçektir. Rusya’n›n 11 Eylül 2001’de ABD’de yaflanan sald›r›lar›n hemen ard›ndan ABD’nin tedbir amaçl› bölgeye gelme çabalar›na olumlu yaklaflmas›, bunun karfl›l›¤›nda kendi “ayr›l›kç› terör mücadelesi”nde ABD’nin görece deste¤ini almas› Putin döneminde ABD ile iliflkilerde yaflanan olumlu geliflmeler olarak de¤erlendirilebilir. Öte yandan ABD’nin ABM (Anti Balistik Füze Anlaflmas›)’den çekilmesi ve START II’yi ask›ya almas› ve zaman içerisinde Rusya’n›n özellikle eski Sovyet co¤rafyas›nda yaflanan geliflmelerden (Ukrayna, Gürcistan renkli devrimleri ve yönetim de¤ifliklikleri) ABD’yi sorumlu tutmas› gibi konular ABD ile Rusya aras›ndaki iliflkilerin gerginleflmesine neden olmufl, bu da Rusya’n›n bölgede dengeleyici bir güç olarak (çok kutuplu dünyay› da savunan bir aktör olarak) do¤u komflular›na (Çin ve Hindistan gibi) ve Venezüella, Küba gibi baz› Latin Amerika ülkelerine yönelmesini sa¤lam›flt›r. Yine Vladimir Putin’in 10 fiubat 2007’de gerçeklefltirilen Münih Konferans›’nda yapt›¤› konuflma tam da Rusya’n›n uluslararas› iliflkilerdeki mevcut pozisyonunu ortaya koyar niteliktedir. Rusya 10 Temmuz 2007’de AKKA (Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Anlaflmas›)’dan do¤an yükümlülüklerini de ask›ya alm›flt›r. Öte yandan Vladimir Putin döneminde enerji konular› o kadar gündemdeydi ki, Kuzey Kutbu’nun yeralt› kaynaklar›n›n ilgili ülkeler aras›nda paylafl›m› dahil pek çok konu tart›fl›lmaktayd›. Putin döneminde Rusya AB’nin 2004 y›l›nda Balt›k ülkelerini (Estonya, Letonya, Litvanya) de içine alacak biçimde genifllemesi, 2007 y›l›nda da Bulgaristan ve Romanya’y› alarak Karadeniz’den komflu olarak ve uygulad›¤› politikalarla (Komfluluk Politikas› vs.) kendi etkinlik sahas›na girmesi ve Rusya’n›n Ukrayna ve Belarus ile yaflad›¤› sorunlar dolay›s›yla Avrupa’ya giden enerjide kesintiler olmas› sebebiyle AB ile iliflkilerde de s›k›nt›l› bir süreç içerisindeydi. Vladimir Putin döneminde BM Güvenlik Konseyi’nde de Rusya’n›n tutumu daha netleflmifl ve Yeltsin döneminde yaflanan ço¤unlukla Bat› ile birlikte hareket etme durumu yerini daha çat›flmac› (Irak, ‹ran, Kosova, Gürcistan vs. konular›) bir düzleme terketmifltir. Sonuç olarak Dmitriy Medvedev dönemi d›fl politikas› ele al›n›rken de s›k s›k karfl›laflt›rmalar ba¤lam›nda geri dönülece¤i üzere Putin dönemi d›fl politikas› genelde ABD ve AB ile “ihtiyatl› gerginli¤in”, Çin, Hindistan ve ‹ran gibi ülkelerle de “ihtiyatl› iyimserli¤in” hakim oldu¤u bir dönem olmufltur. Eski Sovyet alan›ndaki ülkelerle ise stratejik, askeri, ekonomik iliflkiler gelifltirilmeye devam etmifltir. Putin dönemi Türkiye-Rusya iliflkileri aç›s›ndan da önemli bir dönemdir, zira Türkiye-Rusya iliflkileri Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda ilk kez Vladimir Putin döneminde rekabetçi alg›dan s›yr›larak baflta ekonomik (ticaret, enerji, turizm vs.) alanlar olmak üzere pek çok alanda iflbirli¤i anlay›fl› ile flekillenmeye bafllam›flt›r. Yine Putin döneminde iliflkilerin ana unsurunu ekonomik iliflkiler olufltursa da taraflar aras›nda siyasi iflbirli¤inin temelleri de at›lm›flt›r. Türkiye ile Rusya Federasyonu aras›nda siyasi diyalo¤un gelifltirilme çabas›n›n temel belgesi dönemin

235

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

Türkiye D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem ile Rusya D›fliflleri Bakan› Igor Ivanov aras›nda 2001 y›l›nda imzalanan Avrasya Eylem Plan› olmufltur. Daha önce de de¤inildi¤i üzere Türkiye-Rusya iliflkilerinin ekonomik boyutu (ticaret, yat›r›m vs.) çok önemlidir. ‹liflkilerin bir baflka boyutu ise kültüreldir (karma evlilikler, e¤itim iflbirli¤i, turizm vs.). Türkiye ve Rusya aras›nda iflbirli¤i alanlar› yan›nda baz› sorunlu alanlar›n (Rus t›rlar›n›n s›n›rlarda bekletilmesi, Temmuz 2008’de Rusya’n›n Türkiye’yi yasad›fl› ticarette en riskli ülkeler aras›na almas›, s›n›rda gümrük görevlilerinin uzun denetim prosedürleri, Türkiye’den ihraç edilen g›da ürünlerinin sa¤l›¤a zararl› olduklar› gerekçesiyle geri gönderilmesi, Rusya’da ifl yapan Türk flirketlerinde çal›flacak Türk iflçiler için kota konulmas›, karfl›l›kl› ticaret iliflkilerinde a盤›n Türkiye aleyhine artmas› vs.) varl›¤› da unutulmamal›d›r. Uluslararas› iliflkiler alan›nda da Türkiye ve Rusya söz konusu dönemde yak›nlaflm›fl, Rusya Türkiye’nin deste¤i sayesinde ‹slam Konferans› Örgütü’nde gözlemci statüsü elde etmifl, Rus yetkililer de Türkiye’nin AB üyeli¤ine karfl› olmad›klar›n› dile getirmifllerdir. NATO’nun Karadeniz’e inme çabalar›n› kontrol alt›nda tutma konusunda da Türkiye ile Rusya’n›n görüflleri uyuflmaktad›r. Bu do¤rultuda Türkiye Möntrö Anlaflmas›’n›n de¤ifltirilmesine karfl› ç›karken, Rusya NATO güçlerinin Karadeniz’e yay›lmas›n› istememektedir. Vladimir Putin Devlet Baflkan› olurken nas›l bir Rusya Federasyonu devralm›flt›, SIRA S‹ZDE iki dönem devlet baflkanl›¤› sonras›nda nas›l bir Rusya teslim etti tart›fl›n›z.

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M DM‹TR‹Y MEDVEDEV DÖNEM‹ (2008-2012)

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

02 Mart 2008’de Rusya’da yap›lan baflkanl›k seçimlerini, dönemin Rusya Federasyonu Baflkan› Vladimir Putin ve Birleflik Rusya Partisi (ayn› zamanda S O R U sosyal demokrat Adil Rusya Partisi, Sivil Güçler hareketi ve sol Çiftçi Partisi) taraf›ndan desteklenen Dmitriy Medvedev % 71,2 oy alarak kazanm›fl ve 07 May›s 2008’den itiD‹KKAT baren Baflkanl›k görevine bafllam›flt›r. Medvedev’in Baflkanl›k koltu¤una oturmas› Putin ile Medvedev aras›ndaki birbirini takip eden Baflkanl›k modelinin ilk halkas›n› oluflturmufltur. Medvedev, Putin’e göre Bat›ya karfl› liberalSIRA ve S‹ZDE çok daha ›l›ml› görülmekle birlikte, Baflkanl›¤› süresince Putin ile iç ve d›fl politikada ortak hareket etmifltir. 08 May›s 2008 tarihi itibari ile Rusya Federasyonu Baflbakan› olan PuAMAÇLARIMIZ tin ise geçmifl baflbakanlara nazaran daha aktif ve ön planda olmufltur. Medvedev, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan 1991’de St. Petersburg Belediyesi D›fl K ‹ T A P ‹liflkiler Komisyonu’nda Putin’in yönetiminde çal›flm›fl; Putin’in 2000 y›l›ndaki Baflkanl›k seçimlerinin kampanyas›nda görev alm›fl TELEV‹ZYON ve sonras›nda s›ras›yla Gazprom’da yönetici ve Baflbakan yard›mc›l›¤› görevlerini üstlenmifltir. Putin’in 10 y›l› aflk›n süredir Rusya’da‹NTERNET ki iktidar›nda yöneticilerini seçti¤i iki ana grup bulunmaktad›r. Bunlar›n ilkini Putin’in Sovyet istihbarat örgütü KGB’de görev yapt›¤› dönemden tan›d›¤› siloviki olarak da tabir edilen istihbarat ve güvenlik kurumlar›n›n eski çal›flanlar›; ikinci grubu ise -Dmitriy Medvedev gibi- St. Petersburg’da bulundu¤u sürede tan›d›¤› teknokrat ve bürokratlar oluflturmaktad›r.

S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Resim 8.2

K ‹ T veA P Vladimir Putin Dmitriy Medvedev

Kaynak: BBC ELEV‹ZYON News, 30 TOcak 2012 ‹NTERNET

236

Rusya Tarihi

Medvedev döneminde Rusya Federasyonu yönetiminde, baz› Bat›l› görüfllerin aksine, önemli bir de¤iflik yaflanmam›fl ve ülkenin iç ve d›fl politikas› Putin’in çizdi¤i do¤rultuda yürütülmeye devam etmifltir.

Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu ‹ç Politikas› Medvedev döneminde iç politikada ülkede demokrasinin gelifltirilmesi, yolsuzluklarda mücadele, hammadde ihracat›na dayal› ekonominin çeflitlendirilmesi ve özellikle inovasyonun ön plana ç›kar›lmas› yönünde vaatlerde bulunulmas›na ra¤men, Putin dönemine göre önemli bir de¤iflikli¤in meydana geldi¤i ileri sürülememektedir. Ancak Medvedev bir k›s›m bakanl›klar ve önemli bürokratik kadrolara yapt›¤› atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk e¤itimli kiflileri tercih ederek, Putin’in siloviki uygulamalar›ndan farkl›l›k göstermifltir. Bu dönemde, özellikle Çeçenistan, ‹ngufletya ve Da¤›stan’da olmak üzere Kafkasya’daki çat›flma ortam› devam etmifl ve geçmiflte oldu¤u gibi söz konusu ayr›l›kç› gruplar baflta Moskova olmak üzere Kafkasya d›fl›ndaki flehirlerde de sivil halk› hedef alabilen eylemlerini sürdürmüfltür. Ancak, Çeçenistan ve Da¤›stan’daki ayr›l›kç› güçlere karfl› önemli askeri baflar› elde edilebilmifl, özellikle Çeçenistan ve -2010 y›l›nda gerçeklefltirilen parlamento bask›n› d›fl›nda- baflkenti Grozni’de geçmifl y›llara göre güvenlik ortam› sa¤lanm›flt›r. 15 Nisan 2009’da “Çeçenistan’da terörizme karfl› operasyonlar›n sona erdi¤i” Rusya Federal Güvenlik Servisi (FSB) taraf›ndan aç›klanm›fl ve bu tarih 1999 y›l›nda bafllayan ‹kinci Çeçen Savafl›’n›n sonu olarak kabul edilmifltir. Hâlihaz›rda Kafkasya’da Rusya taraf›ndan yürütülen askeri faaliyetler “ayr›l›kç›lar ile mücadele” olarak görülmektedir. Rusya’da Putin yönetimi ile uygulamaya konulan ve demokrasinin geliflmesi için öncelikle devletin güçlendirilmesini öne koyan egemen demokrasi anlay›fl› Medvedev’in baflkanl›¤› döneminde de de¤iflmemifltir. Ancak 2012 y›l› içerisinde, daha önce seçimle iflbafl›na gelen eyalet valilerinin merkezi hükümet taraf›ndan atanmas› fleklinde merkezi yönetimi güçlendiren ve Putin döneminde ç›kar›lm›fl yasan›n de¤ifltirilmesi ve valilerin yeniden seçimle iflbafl›na getirilmesine yönelik yasal düzenleme meclis alt kanad› Duma’n›n gündemine girmifltir. Uluslararas› örgütlerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n tespitlerine göre haz›rlanan raporlarda Rusya Federasyonu’nda ifade ve bas›n özgürlü¤ü alan›nda, bu dönemde önemli bir de¤iflim olmad›¤› ortaya konmufl ve özellikle iktidara muhalif kifli, grup ve bas›n kurulufllar›n bask› alt›nda tutuldu¤u iddia edilmifltir. Ayr›ca, Rusya Federasyonu, ayn› dönem için Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi (A‹HM)’ne en fazla baflvurunun yap›ld›¤› ülke konumundad›r. Baflvurular; yaflam hakk› ve adil yarg›lama hakk›n›n ihlali üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Medvedev’in baflkanl›¤› döneminde Rusya’n›n kronikleflmifl iç sorunlar› haline gelen yolsuzluk, rüflvet, organize suç örgütlerinin önlenmesine yönelik önemli bir ad›m at›lamam›flt›r. Bu konuda önemli say›labilecek büyük devlet flirketlerinin denetlenmesi, Yolsuzlukla Mücadele Konseyi kurulmas› ve yasas› ç›kar›lmas›, polis reformu gibi birkaç çal›flma yapt›rm›flsa da söz konusu alanlarda baflar› sa¤lanamam›flt›r. Ülkenin milli geliri ve dolay›s›yla kifli bafl›na düflen gelirde art›fl görülmekle birlikte, ayn› dönemde baflkent Moskova ile di¤er geliflmifl flehirlerin özellikle genifl ülkenin do¤u kesimleri aras›nda geliflmifllik fark› daha fazla öne ç›kmaya bafllam›flt›r. Ülkenin nispeten geri kalm›fl bu bölgeleri hâlihaz›rda eskimifl veya olmayan alt yap› sorunlar› ile u¤raflmaya devam etmektedir.

237

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

2008 y›l›nda meydana gelen küresel ekonomik krizden Rusya ekonomisi de etkilenmifl ve 2009 y›l›nda gayrisafi milli has›la yaklafl›k % 9 oran›nda azalm›fl, ancak al›nan mali tedbirler, krizden etkilenen kurumlara yap›lan yard›mlar ve sa¤lanan krediler krizin etkisini azaltm›fl ve 2010 y›l› itibari ile Rus ekonomisi yeniden toparlanabilmifltir. Ülke ekonomisini çeflitlendirmek üzere, bu dönemde yenilik, yarat›c›l›k üzerine kurulu ve -uzay, telekomünikasyon, eczac›l›k, nükleer gibi alanlardateknolojinin gelifltirilmesinin amaçland›¤› bir program uygulamaya koyulmufltur. Ayr›ca Medvedev, özellefltirmelerin devam etmesine yönelik planlama yapm›fl ve bir k›sm›n› uygulam›flt›r. Rusya’n›n bir di¤er iç sorunu ise -özellikle Rus kökenli- nüfusunun göçler ve do¤um oranlar›n›n düflmesi sonucunda azalmas›d›r. 2004-2009 y›llar› aras›nda ülke nüfusu yaklafl›k 2 milyon kifli azalm›flt›r. Yine ülke içinde alkolizm ve AIDS’in yay›lmas› güvenlik sorunu haline gelmifltir. Rusya Federasyonu halklar› ülke ekonomisini iyi flekilde idare eden ve Yeltsin dönemine göre gelirin daha adil paylafl›ld›¤› bir düzen yaratan; iç güvenlik konusunda geçmifle göre daha baflar›l› olan ve Kafkasya’da süre giden çat›flma ortam›n› özellikle Çeçenistan konusunu ülkenin bölünmesini önleyecek seviyeye getiren Putin, Medvedev ve partileri Birleflik Rusya; 04 Aral›k 2011’de yap›lan Parlamento ve 04 Mart 2012’de yap›lan Baflkanl›k seçimlerinden baflar›yla ç›km›fl ve 07 May›s 2012 itibari ile Rusya Federasyonu yönetimindeki görevler Putin ile Medvedev aras›nda de¤ifltirilmifltir. Rusya’da iktidar›n benimsedi¤i merkeziyetçi, muhafazakar ve devletçi görüfle karfl›; liberal-Atlantikçi, sosyal demokrat, afl›r› milliyetçi siyasi görüfller ve komünizm geçmifle -Yeltsin dönemine- göre güç kaybetmifltir.

Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› Medvedev’in Baflkan olmas›n›n ard›ndan, 12 Temmuz 2008’de Putin dönemi d›fl politika kararlar›n›n rehberlik etti¤i, Rusya Federasyonu’nun yeni D›fl Politika Konsepti yay›nlanm›flt›r. Söz konusu Konsept’te, dünya güç dengesi içinde Rusya’n›n önemine de¤inilerek, sistem yap›s›n›n çok kutuplu oldu¤u vurgulanm›fl ve ABD’nin tek kutuplu dünya yaklafl›m›na aç›kça karfl› durulmufltur. Uluslararas› hukukun üstünlü¤üne de¤inilerek, ABD’nin Irak’da yapt›¤› gibi tek tarafl› hukuka veya BM kararlar›na dayanmayan, her eylemin karfl›s›nda oldu¤u mesaj› verilmek istenmifltir. Ayr›ca geçmiflte oldu¤u gibi baflta Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT) üyesi devletler olmak üzere Avrasya’n›n genelinde Rusya’n›n etkinli¤inin art›r›lmas› öngörülmüfltür. Yurtd›fl›nda yaflayan Rus kökenli kiflilerin Rusya d›fl politikas›nda özel önem içerdi¤i ve bu kiflilerin her türlü haklar›n›n Rusya taraf›ndan korunaca¤› yine ayn› konsept içerisinde yer alm›flt›r. Bununla birlikte dünya ekonomisiyle tam bütünleflme ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeli¤i önemli hedefler olarak belirlenmifl ve 2011 y›l› sonunda Rusya DTÖ üyesi olmufltur. Medvedev döneminde meydana gelen geliflmeler incelendi¤inde ise ana hat-

04 Aral›k 2011’de gerçeklefltirilen Parlamento (Duma) Seçimleri’nin resmi sonuçlar›na göre Rusya Baflbakan› Vladimir Putin’in lideri oldu¤u Birleflik Rusya Partisi %49,39 oy oran›yla 450 sandalyesi bulunan Duma’da sandalye say›s›n› 315’den 238’e düflürmüfl, Komünist Parti %19,19 oyla 92, Adil Rusya Partisi %13,22 oyla 64, Liberal Demokrat Parti ise %11,65 oyla 56 sandalye kazanm›flt›r.

Resim 8.3 04 Mart 2012 Devlet Baflkanl›¤› Seçimi Adaylar› Kaynak: BBC News, 30 Ocak 2012

04 Mart 2012’de gerçeklefltirilen Devlet Baflkanl›¤› seçimlerinde Vladimir Putin oylar›n % 63,6’s›n› alarak üçüncü kez devlet baflkanl›¤› koltu¤una oturmufltur. Di¤er adaylardan Genadi Zyuganov oylar›n %17,2’sini, Mikhail Prokhorov %7,9’unu, Vladimir Jirinovski %6,2’sini ve Sergey Mironov da %3,9’unu alm›flt›r.

238

Rusya Tarihi

lar› söz konusu konsept ile belirlenen d›fl politikaya harfiyen uyulmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Rusya’n›n ABD ve NATO ile iliflkileri d›fl politikas›n›n en önemli alanlar›ndan birisini oluflturmaktad›r. Bush döneminde ABD’nin Irak’› hukuksuz flekilde iflgal etmesi ve genel anlamda sergiledi¤i sald›rgan d›fl politika iki ülke iliflkilerinin gerginleflmesine neden olmufltur. Rusya ve ABD’de yap›lan baflkanl›k seçimleri sonras› Medvedev ve Obama’n›n iktidara gelmesi ile iki ülke iliflkilerinin geliflmesi için olanak sa¤layaca¤› düflünülmüfltür. Afganistan’da devam eden NATO harekat›na ve uluslararas› terör ile mücadeleye Rusya’n›n olumlu yaklafl›m›, ‹ran’›n nükleer çal›flmalar›na karfl› her iki ülkenin de benzer tutumlar sergilemesi ve nükleer silahlar›n azalt›lmas› yönünde yap›lan görüflmeler; bu alanda umut vermeye yeterli olmam›flt›r. Günümüz itibari ile de¤erlendirildi¤inde, Rusya-ABD iliflkileri, So¤uk Savafl sonras›ndaki en gergin dönemini yaflamaktad›r. Rusya’n›n bu dönemde ABD ve NATO ile NATO’nun genifllemesi, Gürcistan ile 2008 y›l› A¤ustos ay›nda yaflanan Befl Gün Savafl› ve Avrupa’da kurulan füze kalkan› konular›nda karfl› karfl›ya gelmifltir. Gürcistan sorunlu ve ayr›l›kç› bölgesi olan Güney Osetya’da 08 A¤ustos 2008’de anayasal düzeni sa¤lamak amac›yla askeri harekata giriflmifl buna Rusya karfl›l›k vermifl ve savafl Abhazya’ya da s›çram›flt›r. Rusya askeri müdahalesini, insani kar›flma ve bar›fl›n tesisine yönelik oldu¤unu ileri sürmüfltür. ‹ki devlet aras›nda ateflkes AB dönem Baflkanl›¤›’n› yürüten Fransa’n›n arabuluculu¤u ile gerçekleflmifltir. Savafl›n sonucunda Gürcü birlikleri Abhazya ve Güney Osetya’dan geri çekilmifl, iki devlet ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifltir. Hali haz›rda de facto olarak ba¤›ms›z olan bu ülkeler Rusya Federasyonu’nun yan› s›ra Nikaragua, Venezüella ve birkaç küçük ada devleti taraf›ndan tan›nm›flt›r. Savafl s›ras› ve sonras›nda baflta ABD donanmas›na ait olmak üzere NATO ülkelerine ait savafl gemilerinin Karadeniz’e geçifli ve Montrö Antlaflmas› hükümlerine uyum flart›n›n Türkiye taraf›ndan takip edilmesi Türkiye’nin ABD ve Rusya aras›nda kalmas›na ve her iki devlet taraf›ndan da elefltirilmesine neden olmufltur. Gürcistan’daki savafl›n sonland›r›lmas› ve eski s›n›rlara dönülmesi NATO ve baflta ABD olmak üzere Türkiye’nin de içinde oldu¤u pek çok devlet taraf›ndan dile getirilmifltir. Savafl sonras› Türkiye’nin de yo¤un kat›l›m sa¤lad›¤› Long Bow adl› askeri tatbikat NATO taraf›ndan Gürcistan’da icra edilmifl ve söz konusu tatbikat Rusya yönetimince k›flk›rtma olarak görülmüfl ve sert flekilde elefltirilmifltir. So¤uk Savafl sonras› NATO’nun Do¤u Avrupa ve Balt›k Cumhuriyetleri’ne genifllemesi ile kuflat›ld›¤›n› düflünen Rusya; Ukrayna ve Gürcistan’›n NATO üyeli¤ine kabul edilmesine sert flekilde karfl› ç›kmakta ve bu durumun bölgedeki istikrar ve güvenli¤e zarar verece¤ini savunmaktad›r. Rusya, söz konusu ülkelerde geçmiflte renkli devrimler ile Bat› yanl›s› yönetimlerin iktidara gelmesini ve AB’nin Karadeniz Komfluluk Politikalar› vas›tas›yla bu ülkelere etki etmesini kendi güvenli¤ine ve ç›karlar›na tehdit olarak görmüfltür. Bu dönemde Rusya ile ABD ve NATO aras›ndaki di¤er önemli bir sorun ise ABD’nin Avrupa’n›n güvenli¤ini öne sürerek kurmak istedi¤i ve NATO bünyesi alt›nda gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› Füze Kalkan› Projesi (FKP)’dir. FKP’ye yönelik ilk çal›flmalar NATO’nun 2002 y›l›nda yap›lan Prag Zirvesi’nde gerçeklefltirilmifltir. Füze ve radar sistemlerinin Çek Cumhuriyeti ve Polonya’ya kurulmas› kararlaflt›r›lm›fl, ayr›ca ABD füze savunma sistemi ile FKP ile kurulan Avrupa füze savunma siteminin bütünleflmesi düflünülmüfltür.

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

Rusya yönetimi ise Kuzey Kore veya ‹ran taraf›ndan at›lacak füzelerin Avrupa’ya ulaflmalar›na yetecek menzilde olmad›klar› gerçe¤inden hareketle FKP’nin Rusya Federasyonu’na karfl› kuruldu¤unu, projenin yeni bir silahlanma yar›fl›n› ve hatta So¤uk Savafl› bafllatabilece¤in ileri sürerek Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas› (AKKA)’n› ask›ya ald›¤›n› belirtmifltir. Hatta krizi yat›flt›rmak ad›na Azerbaycan Gebele’de bulunan Rusya taraf›ndan kullan›lan radar›n NATO ile ortak kullan›lmas›n› teklif etmifltir. Polonya ve Çek Cumhuriyeti’ne uzun menzilli füze sistemleri yerlefltirilme karar› iptal edilmifl, bunun yerine k›sa ve orta menzilli füze ateflleyebilen savafl gemilerinin kullan›lmas›na, Türkiye’de -Malatya’da- kurulan erken ikaz radar›n›n kullan›lmas›na, füze sitemlerinin Romanya, Polonya, Portekiz ve ‹spanya’ya yerlefltirilmesine karar verilmifltir. Rusya ise buna karfl›l›k olarak Kalingrad bölgesine ‹skender tipi füzeler yerlefltirmeye bafllam›fl, hava savunma füze sistemlerini daha geliflmifl silahlar -S-400 gibi- ile de¤ifltirmeye yönelmifltir. Rusya ve ABD aras›nda gerginleflen iliflkiler diplomasiye de yans›m›fl ve iki ülke liderleri 2012 y›l›nda ev sahipliklerinde yap›lacak olan G-8 ve APEC zirvelerine kat›lmama karar› alm›flt›r. Rusya ekonomisinde çok önemli yer tutan ve 2000 y›l›nda haz›rlanan 2003 y›l›nda güncellenen 2020 Enerji Strateji Belgesi’ne göre de Rus d›fl politika araçlar›ndan birisi olarak görülen enerji ihracat›, bu dönemde ülkenin ekonomisi kadar d›fl politikas›nda da göz önünde olmufltur. Ham petrolün varil fiyat›n›n 2008 y›l› içinde tarihi bir rekor k›rarak 130 ABD dolar›n›n üzerine ç›kmas› dünyan›n en fazla petrol üretimini gerçeklefltiren ülkesi konumundaki Rusya için önemli bir ekonomik girdi sa¤lam›flt›r. Bu durum Rusya için yeni de¤ildir. 1973 ve 1979 y›llar›nda meydana gelen petrol krizlerinden sonra ilk defa 2000’li y›llarda ham petrolün varilinin 40 ABD dolar›n›n üzerine ç›kmas› ve genelde do¤al gaz fiyatlar›n›n da ham petrol fiyatlar›na endeksli olmas› ile Rus ekonomisi Putin döneminin genelinde güçlenmifltir. Ancak Rus ekonomisinin baflta enerji ve maden olmak üzere hammadde ihracat›na dayanmas› hassasiyet oluflturmaktad›r. Ham petrol fiyatlar›nda meydana gelen dalgalanmalar, önemli bütçe aç›klar›na neden olabilmektedir. Turuncu devrim ile iktidara gelmifl Timaflenko yönetimindeki Ukrayna ile Rusya aras›nda do¤algaz borcu üzerinden 2008 y›l› Mart ay›nda ç›kan kriz; 2006 y›l›nda meydana gelen k›sa süreli krizin aksine; y›l boyunca sürmüfl ve pek çok Avrupa ülkesine gaz ak›fl›nda önemli sorunlar yaflanmas›na neden olmufltur. Benzer sorunlar Ukrayna’dan geçen ham petrol boru hatlar› ile petrol ithalat› yapan Avrupa ülkeleri için de 2009 y›l› içerisinde yaflanm›flt›r. Sorunun nihai çözümü 2010 y›l›nda Ukrayna’da yap›lan seçimler sonras› meydana gelen iktidar de¤iflikli¤i ile olmufl ancak özellikle 2009 y›l› Ocak ay›nda Avrupa için gaz arz›nda önemli sorunlar yaflanm›flt›r. Benzer ve k›sa süreli bir sorun 2007 y›l›nda Beyaz Rusya ile de yaflanm›flsa da, bu Avrupa ülkelerini fazla etkilememifltir. Söz konusu kriz, Rusya’n›n tedarikçi olarak güvenirli¤inin sorgulanmas›na neden olmuflsa da; Rusya sorunun transit ülkeden kaynakland›¤›n› ileri sürerek do¤rudan al›c›ya ulaflabilece¤i boru hatlar›n›n inflas›na yönelmifl ve mevcut Kuzey Ak›m Projesi’ni h›zland›rarak 08 Kas›m 2011’de paralel hatt›n ilki kullan›ma sokulmufltur. Di¤er hatt›n inflaat› ise sürmektedir. Benzer flekilde Türkiye’nin Karadeniz’de münhas›r ekonomik bölgesini kullanacak olan Güney Ak›m Projesi için gerekli izinler al›nm›fl ve inflaat aflamas›na gelinmifltir. Rusya, Özbekistan’›n üretti¤i tüm do¤al gaz›n sat›n al›nmas›na yönelik bu ülke ile 29 Ocak 2009’da bir antlaflma imzalam›flt›r. Benzer flekilde Türkmenistan ve Azerbaycan’dan da piyasa fiyatlar›n›n alt›nda gaz almakta ve Avrupa pazarlar›-

239

240

Rusya Tarihi

na farkl› fiyatlarla satmaktad›r. Örne¤in Polonya’ya, Gürcistan’a ve Timaflenko döneminde Ukrayna’ya sat›lan gaz› fiyat› Almanya’ya sat›landan daha pahal› olmufltur. Rusya, kendisini devre d›fl› b›rakacak do¤al gaz hatt› projelerine geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de karfl› ç›kmaktad›r. Bu kapsamda, baflta Hazar’›n statüsünden kaynaklanan problem nedeniyle Avrupa pazarlar›na ulaflamayan Türkmen gaz›, ‹ran’›n Bat› ile aras›ndaki sorunlar nedeniyle tedarikçi haline gelememesi, Irak’›n alt yap›s›n›n yetersizli¤i gibi nedenlerle arz› karfl›lamaktan uzak olan, mülkiyet gibi daha pek çok sorunu bünyesinde bar›nd›ran ve bu hali ile muhtemelen gerçekleflemeyecek Nabucco projesine karfl› önemli bir avantaj kazanm›flt›r. Rusya, “yak›n çevre” olarak gördü¤ü SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan yeni devletlerle iliflkilerine özel önem vermektedir ve bu durum Medvedev’in Baflkanl›¤› döneminde de de¤iflmemifltir. BDT, Kolektif Güvenlik Antlaflmas› Örgütü ve Avrasya Gümrük Birli¤i gibi oluflumlar kurmas›, bu ülkelerle Rusya aras›ndaki güvenlik ve ekonomi alanlar›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n sürmesi, Rus dilinin söz konusu devletlerde kullan›m›n›n devam etmesi, Rus kökenli az›nl›klar›n varl›¤›, yak›n çevre ülkelerinin -K›rg›zistan hariç- özellikle Orta Asya ülkeleri yönetimlerinin Sovyet ekolünden gelen kifliler olmas› gibi pek çok faktör Rusya’n›n bu devletlerle s›k› iliflkilerini sürdürmesine imkan sa¤lamaktad›r. Orta Do¤u ve Kuzey Afrika’da meydana gelen Arap Bahar›’na Rusya’n›n yaklafl›m› ABD ve Avrupa ülkelerinden farkl› olmufltur. Rusya, demokrasi ve özgürlükler söylemi ile devlet yönetimlerinin y›k›lmaya ve Bat› yanl›s› yönetimlerin bölgede kurulmaya çal›fl›ld›¤›n› düflünmektedir. Libya konusunda destekledi¤i BM Güvenlik Konseyi karar›n›n yorumlanarak NATO’nun askeri harekat›na dönüflmesi sonras›nda Rusya, Suriye konusunda Çin ile birlikte do¤rudan tedbir alarak Suriye’ye yabanc› güçlerin müdahalesine neden olabilecek BM nezdindeki her giriflimi engellemekte ve Esad rejimine deste¤ini sürdürmektedir. Rusya için Türkiye ve Bat›’dan farkl› olarak, Arap Bahar› bölge insan›n›n özgürlüklere ve demokrasiye kavuflmalar›n›n bir arac› olarak görülmemekte, bölgenin yeniden flekillendirilmesinin bir parças› olarak alg›lanmaktad›r. Rusya’n›n bu dönemde Türkiye ile olan iliflkileri ele al›nd›¤›nda geçmiflte oldu¤u gibi iki ülke aras›ndaki ekonomik iliflkilerin geliflmeye devam etti¤i; ancak Putin’in özellikle ikinci Baflkanl›k döneminde yo¤unlaflan siyasi iliflkilerin, bu dönemde nispeten geriledi¤i de¤erlendirilmektedir. ‹ki devletin bölgesel ve uluslararas› sistem içinde meydana gelen -Arap Bahar›, füze kalkan› projesi gibi- olaylara bak›fllar›; ç›karlar›, ittifak ba¤lant›lar› ve de¤erleri aç›s›ndan farkl›l›k göstermekte ve bu durum iki ülke aras›ndaki siyasi iliflkilerin daha da gelifltirilmesini engellemektedir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

3

Dmitriy Medvedev’in Devlet Baflkanl›¤› döneminin iç ve d›fl politikalar›n›n oluflumu ve uySIRA S‹ZDE gulan›fl› aç›s›ndan Vladimir Putin döneminden fark› var m›d›r tart›fl›n›z.

SONUÇD Ü fi Ü N E L ‹ M Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu önemli bir de¤iflim ve dönüflümS sürecine girmifl ancak bu süreç farkl› iç ve d›fl faktörlerin de etkisiyle O R U Boris Yeltsin döneminde iyi yönetilememifltir. Rusya’n›n demokratikleflme ve piyasa ekonomisi yolunda ad›m atarken “geçifl” süreci olarak adland›r›lan bu dönemD‹KKAT de ifller beklendi¤i gibi gitmemifl, ülkede merkezi otoritenin sars›ld›¤›, da¤›n›k güç hiyerarflisi do¤rultusunda farkl› güç odaklar›n›n (baflta oligarklar olmak üzere) haSIRA S‹ZDE ekonomik ve sosyal flartlar›n da efllik etti¤i zorlu bir durum kimiyetinde, bozulan

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

ortaya ç›km›flt›r. Bunun neticesinde Rusya’n›n uluslararas› alandaki itibar› ve gücü de sars›lm›fl, Rus kamuoyunda eski düzene ve güçlü lidere özlem had safhaya ulaflm›flt›r. ‹flte böyle bir ortamda da Vladimir Putin, güçlü kiflili¤i, karizmatik ve otoriter görüntüsü ile öncelikle Rus kamuoyunun sempatisini kazanm›fl ve popülerli¤ini de gün geçtikçe artt›rarak Rusya’da Yeltsin sonras› yeni bir dönemin temellerini atm›flt›r. Vladimir Putin’in iki kere üst üste baflkanl›k yapt›¤› dönemde ise ülkede siyasi ve ekonomik istikrar yeniden sa¤lanm›fl, Çeçenistan sorunu zor kullan›larak da olsa çözülmüfl, oligarklarla ve yolsuzluklarla mücadelede k›smi de olsa baflar› sa¤lanm›fl, buna karfl›n yönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeri uzmanlar›n›nsiloviki hakimiyeti artm›fl, demokratikleflme sürecinden görece uzaklafl›lm›fl, merkezileflme ve otoriterleflme e¤ilimlerinde art›fl gözlenmifltir. Dmitriy Medvedev dönemi ise bafl›ndan itibaren Putin’in üçüncü baflkanl›k dönemine eriflimi öncesinde (Anayasaya göre üstüste en fazla iki kez devlet baflkanl›¤› yap›labildi¤i için) “yasal zorunluluktan kaynaklanan bir mola” olarak de¤erlendirilmifl dolay›s›yla zaten Vladimir Putin’in de Baflbakan olarak müdahil oldu¤u bu dönemde Putin dönemindekine benzer politikalar izlenerek (Medvedev ve Putin’in kiflilikleri ve dünya görüflleri farkl› olsa da) bir önceki dönemle devaml›l›k sa¤lanm›flt›r. 04 Mart 2012’de yap›lan Devlet Baflkanl›¤› seçimleri sonras›nda ise Putin üçüncü kez devlet baflkanl›¤› koltu¤una oturarak Rusya tarihinde yeni bir dönemin bafllang›c›na vesile olmufltur. Bu kez Putin’in devlet baflkanl›¤›, Medvedev’in ise baflbakanl›k koltu¤unda oturaca¤› bu dönemin nas›l flekillenece¤ini ise zaman gösterecektir.

241

242

Rusya Tarihi

Özet

N AM A Ç

1

N AM A Ç

2

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümün temel dinamiklerini de¤erlendirmek; Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümün temel dinamikleri aras›nda Sovyet geçmiflinin yans›malar›, milli ç›kar ve kimliklerin yeniden tan›mlanmas›, ekonomi ve siyaset alan›nda yap›lan kurumsal de¤ifliklikler, uygulanan reform programlar› (flok terapi gibi) vs. say›labilir. Bu çerçevede Sovyet sonras›nda Rusya Federasyonu için iç ve d›fl dinamikleriyle önce ç›kan ve Devlet Baflkanlar› (Boris Yeltsin, Vladimir Putin, Dmitriy Medvedev)’n›n kiflili¤inde sembolleflen üç farkl› dönemden bahsetmek mümkündür. Bu ba¤lamda Boris Yeltsin dönemi (1990-1999) daha çok Sovyet sonras› de¤iflim ve dönüflümün tüm fliddetiyle yafland›¤›, zorlu, karmafl›k, iniflliç›k›fll› bir geçifl dönemi olarak kabul edilirken, Vladimir Putin dönemi (2000-2008) ülkede art›k geçifl aflamas›n›n tamamland›¤›, flu ya da bu flekilde istikrar›n sa¤land›¤›, uluslararas› alanda Rusya’n›n Boris Yeltsin döneminde azalan itibar›n›n yeniden art›r›ld›¤› bir pekifltirme dönemi, Dmitriy Medvedev dönemi (2008-2012) de Rusya’da bir önceki Putin dönemi ile bir sonraki Putin dönemi aras›nda devaml›l›¤› sa¤lamaya yönelik bir ara dönem olarak de¤erlendirilmektedir. Devlet Baflkan› Boris Yeltsin (1990-1999) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›n›n temel ö¤elerini tart›flmak; Boris Yeltsin’in 12 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu baflkan› olmas›ndan 31 Aral›k 1999’daki istifas›na kadar geçen süreyi kabaca üç döneme (1991-1993, 1993-1996 ve 1996-1999) ay›rmak mümkün gözükmektedir. Boris Yeltsin’in ilk dönemi daha çok Rusya’da yeni bir kimlik aray›fl›, devletleflme ve eski kurumlar›n yeniden yap›land›r›lmas› çal›flmalar›na odaklan›ld›¤› bir dönem olmufltur. Bu dönemde Boris Yeltsin ekonomik ve siyasi reformlar anlam›nda çok fley vaat eden karizmatik bir lider görüntüsündedir ve kurumlar›n görece zay›fl›¤› onun bu pozisyonunu güçlendirmifltir. Parlamento ile yaflad›¤› sorunlar›n parlamento’nun la¤vedilmesi ve bombalanmas›

ile sonuçlanmas›n›n ard›ndan Boris Yeltsin’in ikinci dönemi olarak adland›r›labilecek görece karizmas›n› ve etkinli¤ini kaybetti¤i bir döneme girilmifltir. Yeltsin’in üçüncü dönemi ise 1996 Devlet Baflkanl›¤› seçimlerini kazanmas› ile bafllam›fl ve bu dönem tam anlam›yla devlet otoritesinin yitirildi¤i, devlet yönetiminin tamamen oligarklar ve ailenin eline geçti¤i, Yeltsin’in sa¤l›k durumunun iyice kötüleflti¤i (genel sa¤l›k sorunlar› ve alkolizm) bir dönem olmufltur. Boris Yeltsin dönemi Rus d›fl politika oluflum sürecine So¤uk Savafl sonras› de¤iflen uluslararas› ortam›n de¤iflen yap›s› kadar, ülkenin kendi içinde yaflanan de¤iflim ve dönüflümün de etkisi olmufltur. Yeltsin döneminde Rusya’da kurulmaya çal›fl›lan yeni sistemin eski Sovyet sisteminden büyük fark› içeride liberalizm fikrinin benimsenmesi, d›fl politikada ise farkl› d›fl politika alan ve konular›na göre de¤iflen daha uysal, uzlaflmac› ve pragmatik bir aray›fl içine girilmifl olmas›d›r. Ancak 1996’dan itibaren durum de¤iflmifl, d›fl politikada daha pragmatik (Primakov doktrini çerçevesinde flekillenen, bir çizgi takip edilmeye bafllanm›flt›r.

N A M A Ç

3

Devlet Baflkan› Vladimir Putin (2000-2008) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›nda meydana gelen de¤ifliklikleri tan›mlamak; Devlet Baflkan› Vladimir Putin döneminde ülkede siyasi ve ekonomik istikrar› yeniden sa¤lanm›fl, Çeçenistan sorunu zor kullan›larak da olsa çözülmüfl, oligarklarla ve yolsuzluklarla mücadelede k›smi de olsa baflar› sa¤lanm›fl, buna karfl›n yönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeri uzmanlar›n›n-siloviki hakimiyeti artm›fl, demokratikleflme sürecinden uzaklafl›lm›fl, merkezileflme ve otoriterleflme e¤ilimleri ço¤alm›flt›r. Vladimir Putin iki dönem baflkanl›k yapt›ktan sonra ülkenin en popüler kiflisi haline gelmekle kalmam›fl, ayn› zamanda Rusya’da “Rusya modeli demokrasi”, “sahte demokrasi”, “Putinizm” ve “demokrasi görünümünde yar› otoriter rejim” gibi kavramlarla an›lan yeni bir sistemin de mimar› olmufltur. Vladimir Putin’in d›fl politikas› (Avrasyac›l›¤a yak›n, pragmatik vs.) ise öncelikle Rus-

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

ya’n›n 1990’larda Bat› ve ABD karfl›s›nda kaybetti¤i prestij ve gücünü yeniden kazanmas› üzerine kurulmufltur. Vladimir Putin’in 2007 y›l›nda Münih Güvenlik Konferans›’nda yapt›¤› konuflma bu yaklafl›m›n›n en önemli detaylar›n› aç›kça ortaya koymaktad›r.

N A M A Ç

4

Rusya Federasyonu aç›s›ndan Devlet Baflkan› Dmitriy Medvedev (2008-2012) döneminin Vladimir Putin döneminden farklar› ve benzerliklerini tart›flmak; Medvedev döneminde Rusya Federasyonu yönetiminde, baz› Bat›l› görüfllerin aksine, önemli bir de¤iflik yaflanmam›fl ve ülkenin iç ve d›fl politikas› Putin’in çizdi¤i do¤rultuda yürütülmeye devam etmifltir. Medvedev döneminde iç politikada ülkede demokrasinin gelifltirilmesi, yolsuzluklarda mücadele, hammadde ihracat›na dayal› ekonominin çeflitlendirilmesi ve özellikle inovasyonun ön plana ç›kar›lmas› yönünde vaatlerde bulunulmas›na ra¤men, Putin dönemine göre önemli bir de¤iflikli¤in meydana geldi¤i ileri sürülememektedir. Ancak Medvedev bir k›s›m bakanl›klar ve önemli bürokratik kadrolara yapt›¤› atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk e¤itimli kiflileri tercih ederek, Putin’in siloviki uygulamalar›ndan farkl›l›k göstermifltir.

N AM A Ç

5

243

1990’lardan bu yana Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu iliflkilerinin temel ö¤elerini aç›klamak; 1990’l› y›llarda Türkiye’nin (PKK terörü, koalisyon hükümetleri dönemi vs.) ve Rusya’n›n (dönüflümün sanc›lar›, ekonomik sorunlar, yeni kimlik aray›fl›, Çeçen sorunu vs.) kendilerine özgü iç hassasiyetleri arada karfl›l›kl› olarak ciddi bir iliflki zemini kurulmas›n› engellemifl, bu dönemki iliflkiler bavul ticareti ve Mavi Ak›m projesi gibi giriflimlerin ötesine geçememifl, özellikle siyasi konularda bir uzlafl› sa¤lanmas› imkan› yakalanamam›flt›r. Rusya’n›n Vladimir Putin ve Dmitriy Medvedev dönemlerinde Türkiye ile olan iliflkileri ele al›nd›¤›nda ise iki ülke aras›ndaki ekonomik iliflkilerin geliflmeye devam etti¤i; ancak Putin’in özellikle ikinci Baflkanl›k döneminde yo¤unlaflan siyasi iliflkilerin, bu dönemde nispeten geriledi¤i de¤erlendirilmektedir. ‹ki devletin bölgesel ve uluslararas› sistem içinde meydana gelen -Arap Bahar›, füze kalkan› projesi gibi- olaylara bak›fllar›; ç›karlar›, ittifak ba¤lant›lar› ve de¤erleri aç›s›ndan farkl›l›k göstermekte ve bu durum iki ülke aras›ndaki siyasi iliflkilerin daha da gelifltirilmesini engellemektedir.

244

Rusya Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan demokratikleflme sürecini olumsuz etkileyen sebeplerden biri de¤ildir? a. Boris Yeltsin’in sa¤l›¤› b. Geçmifl rejimin niteli¤i c. Merkez-çevre aras›nda yaflanan problemler d. Medyan›n yeterince özgür olmamas› e. Mevcut siyasi kültür 2. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’da uygulanan flok terapinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Polonya modelinden esinlenmesi b. Çin modelinden farkl› olmas› c. Reformlar›n tepeden inmeci bir flekilde uygulanmas› d. Hem ekonomi, hem de siyasal hayatta topyekün bir de¤ifliklik öngörmesi e. Reformlar›n ad›m ad›m uygulanmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi Boris Yeltsin döneminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. fiok terapi uygulamalar› b. Oligarflinin egemenli¤i c. Ekonomik sorunlar d. Enerji fiyatlar›ndaki art›fla ba¤l› ekonomik düzelme e. Sosyal sorunlar 4. Afla¤›dakilerden hangisi Vladimir Putin döneminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Enerjinin siyasal araç olarak kullan›lmas› b. Merkeziyetçili¤e dönüfl c. Yüksek teknolojiye dayal› ekonomiye geçifl d. Oligarklarla mücadele e. Renkli devrimlere karfl› mücadele 5. Afla¤›dakilerden hangisinde Vladidimir Putin’in 04 Mart 2012’de gerçeklefltirilen seçimlerde kaç›nc› kez ve kaç y›ll›¤›na Devlet Baflkan› seçildi¤i do¤ru olarak verilmifltir? a. 3.kez, 4 y›ll›¤›na b. 4. kez, 4 y›ll›¤›na c. 4. kez, 6 y›ll›¤›na d. 3. kez, 6 y›ll›¤›na e. 2. kez, 4 y›ll›¤›na

6. Afla¤›dakilerden hangisi Vladimir Putin döneminin önemli sorunlar›ndan biri de¤ildir? a. Nüfusun azalmas› b. Petrol fiyatlar›n›n düzelmesi c. Enerji kaynaklar›na afl›r› güven duyulmas› d. Enerji ihrac›na dayal› ekonomi e. Yolsuzluk ve sosyal sorunlar 7. Afla¤›dakilerden hangisi Vladimir Putin döneminde oluflan siyasi sisteme verilen adlardan biri de¤ildir? a. Sahte demokrasi b. Rusya modeli demokrasi c. Liberal demokrasi d. Putinizm e. Demokrasi kisvesinde yar› otoriter rejim 8. Afla¤›dakilerden hangisi Dmitriy Medvedev’in önemle üzerinde durdu¤u konulardan biri de¤ildir? a. Rusya’n›n kültürel yozlaflmas›na son vermek b. Rusya’n›n do¤algaz ve petrol ihracat›n› artt›rmak c. Rusya’y› do¤algaz ve petrol pazar›n›n ötesine tafl›y›p, dünya ekonomisine entegre etmek d. Rusya’da hukukun üstünlü¤ünü tesis etmek e. ‹fade özgürlü¤ünü garanti alt›na almak 9. Kollektif Güvenlik Anlaflmas› Örgütü (KGAÖ) afla¤›dakilerden hangisini flemsiyesi alt›ndad›r? a. fiangay ‹flbirli¤i Örgütü (fi‹Ö) b. Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT) c. Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü (EIT) d. Avrupa Konseyi e. Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Örgütü (AGIT) 10. Afla¤›dakilerden hangisi 1990’lar›n bafl›ndan bu yana Türkiye ile Rusya iliflkilerinin temel dinami¤ini oluflturmufltur? a. Ekonomik konular b. Siyasi konular c. Kültürel konular d. E¤itimle ilgili konular e. Askeri konular

8. Ünite - Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu

245

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. a

S›ra Sizde 1 Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümün temel dinamikleri aras›nda Sovyet geçmiflinin yans›malar›, milli ç›kar ve kimliklerin yeniden tan›mlanmas›, ekonomi ve siyaset alan›nda yap›lan kurumsal de¤ifliklikler, uygulanan reform programlar› (flok terapi gibi) vs. say›labilir.

2. e 3. d 4. c 5. d 6. b 7. c 8. b

9. b

10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Boris Yeltsin (1990-1999) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Boris Yeltsin (1990-1999) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Boris Yeltsin (1990-1999) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dmitriy Medvedev (20082012) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dmitriy Medvedev (20082012) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise tüm konular›n “Türkiye-Rusya ‹liflkileri” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Vladimir Putin devlet baflkanl›¤› görevine olabilecek en zorlu dönemde bafllam›flt›r. Vladimir Putin bir önceki Devlet Baflkan› Boris Yeltsin’den tamamen merkezi otoritenin kayboldu¤u, kurumlara ve yönetime tamam›yla oligarklar›n hakim oldu¤u bir ülke devralm›flt›r. Bunun sonucunda da Putin öncelikli iki amac›n› ortaya koymufl ve bu iki amac›n gerçeklefltirilmesini sa¤lamaya yönelik politikalar gelifltirmifltir. ‹ki dönem devlet baflkanl›¤› sonras›nda ise Vladimir Putin siyasi ve ekonomik istikrar›n yeniden sa¤lanm›fl oldu¤u, Çeçenistan sorununun zor kullan›larak da olsa çözüldü¤ü, oligarklarla ve yoksuzluklarla mücadelede k›smi de olsa baflar› sa¤land›¤›, buna karfl›n yönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeri uzmanlar›n›n-siloviki hakimiyetinin artt›¤›, demokratikleflme sürecinden görece uzak, merkezileflme ve otoriterleflme e¤iliminde olan bir ülke teslim etmifltir. S›ra Sizde 3 Medvedev döneminde Rusya Federasyonu yönetiminde, önemli bir de¤iflik yaflanmam›fl ve ülkenin iç ve d›fl politikas› Putin’in çizdi¤i do¤rultuda yürütülmeye devam etmifltir. Medvedev döneminde iç politikada ülkede demokrasinin gelifltirilmesi, yolsuzluklarda mücadele, hammadde ihracat›na dayal› ekonominin çeflitlendirilmesi ve özellikle inovasyonun ön plana ç›kar›lmas› yönünde vaatlerde bulunulmas›na ra¤men, Putin dönemine göre önemli bir de¤iflikli¤in meydana geldi¤i ileri sürülememektedir. Ancak Medvedev bir k›s›m bakanl›klar ve önemli bürokratik kadrolara yapt›¤› atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk e¤itimli kiflileri tercih ederek, Putin’in siloviki uygulamalar›ndan farkl›l›k göstermifltir.

246

Rusya Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar Aron, Leon. (1995). “Russia between Revolution and Democracy”, Post-Soviet Affairs, Vol.11, No.4, ss. 305-339. Da¤›, Zeynep. (2002). Rusya’n›n Dönüflümü. ‹stanbul: Boyut Yay›n Grubu. Ellman, Michael.(1992). “Shock Therapy in Russia: Failure or Partial Success?”, RFE/RL Research Report, Vol.1, No.34, ss. 48-61. Evangelista, Matthew. (1995). “The Paradox of State Strength: Trans-national Relations, Domestic Structures and Security Policy in Russia and the Soviet Union”, International Organization, Vol.49, No.1, ss. 1-38. Ferdinard, Peter.(1992). “Russia and Russians after the Communism: Western or Eurasian?”, The World Today, Vol.48, No.12, ss.225-229. Fortescue, Stephen. (ed.) (2010). Russian Politics from Lenin to Putin. London: Palgrave. Goldman, Marshall I. (2008). Petrostate-Putin, Power and the New Russia. Oxford: Oxford University Press. Kagarlitsky, Boris. (2002). Russia under Yeltsin and Putin. London: Pluto Press. Kazgan, Gülten. (2008). Türkiye-Rusya ‹liflkilerinde ‹htilafl› Konular ve Çözümleri. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi. Kotz, David M. ve Weir, Fred. (2007). Russia’s Path from Gorbachev to Putin-The Demise of the Soviet System and the New Russia. London: Routledge. Kurilla, Ivan. (2011). “Symbolic Politics or Real Problems-The Agenda for the Russian Elections”, PONARS Eurasia Memo, No.162. Light, Margot. (2006). “In Search of an Identity: Russian Foreign Policy and the End of Ideology”, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol.19, No.3, ss. 42-59. Lo, Bobo. (2002). Russian Foreign Policy in Post-Soviet Era-Reality, Illusion and Mythmaking. London: Palgrave. Mankoff, Jeffrey.(2009). Russian Foreign Policy-The Return of Great Power Politics. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. Onay, Yaflar. (2009). Bat›’ya Direnen Devlet Rusya. ‹stanbul: Yeni Yüzy›l Yay›nlar›.

Oversloot, Hans ve Verhaul, Ruben. (2006). “Managing Democracy: Political Parties and State in Russia”, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol.22, No.3, ss. 383-405. Sakwa, Richard. (2012). Modernisation, Neo-Modernisation and Comparative Democratisation in Russia. London: Routledge. Sakwa, Richard. (2004). Putin-Russia’s Choice. London: Routledge. Taylor, Brian D. (2011). State Building in Putin’s Russia-Policing and Coercion after Communism. Cambridge: Cambridge University Press. Tellal, Erel. (2010). “Zümrüdüanka: Rusya Federasyonu’nun D›fl Politikas›”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Vol.65, No.3, ss. 189-236. Wegren, Stephen K. ve Herspring, Dale R. (eds.) (2010). After Putin’s Russia-Past Imperfect, Future Uncertain. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. White, Stephen ve Mcallister.(2008). “The Putin Phenomenon”, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol.24, No.4, ss. 604-628. Yap›c›, Utku. (2007). Yeni So¤uk Savafl-Putin, Rusya ve Avrasya. ‹stanbul: Bafll›k Yay›n Grubu.