Romuli Jana

UVOD Gamzigradski kompleks, koji čine carska palata i mesto gde su Galerije i njegova majka Romula uzdignuti među bogove, sigurno je najatraktivniji spomenik antičkog doba sačuvan u Srbiji. Na njegovim ostacima posetilac podjednako dobro može da otkrije moć, raskoš, ali i umetničku prefinjenost i način života drevnog Rima. Galerije je zamislio Romulijanu po uzoru na Dioklecijanovu palatu u Splitu. Obe palate su predstavljale do tada jedinstvene arhitektonske poduhvate u rimskom svetu – za života vladara da služe kao raskošni dvorci i mesto gde će provesti dostojanstvenu i spokojnu starost, a nakon smrti da postanu mesto sahrane i trajnog hodočašća. Raskošne palate Romulijane, ukrašene izvanrednim mozaicima, freskama i skupocenim skulpturama, predstavljale su vrhunac umetnosti toga doba. Feliks Romulijana, Gamzigrad, od 2007. godine je na listi svetske kulturne baštine UNESCO-a. I danas, sedamnaest vekova posle, kada se nađete na Svetom brdu, u senci mauzoleja i grandioznih tumula i kada sa tog mesta ugledate obrise kolosalnih kula, neosvojivih bedema, siluete hramova, vitke stubove nekadašnjih zdanja u kojima je stvoren mit o Galeriju koga je ideologija jedne imperije uzdigla među bogove, teško da možete ostati ravnodušni. Šta su zapravo te misteriozne građevine, koja im je bila svrha, a ko tvorac i zašto su bile izgrađene baš tu, u zabiti rimske provincije Priobalske Dakije, bila su pitanja o kojima se dugo vodila stručna i naučna rasprava. Mukotrpna arheološka istraživanja kojima je duže od dve decenije rukovodio akademik Dragoslav Srejović doprinela su razrešenju misterije. Prelepi mozaici i skulpture kojima su bila ukrašena zdanja Romulijane navela su Srejovića na zaključak da to jedino može biti carska palata, koju je prema tvrdnji Pseudo Aurelija Viktora iz 360, u svom rodnom mestu izgradio rimski imperator Gaj Valerije Galerije Maksimijan. Sve pretpostavke Dragoslava Srejovića dokazala je arhivolta nađena 1984, sa natpisom FELIX ROMULIANA, čime je Gamzigrad svrstan među najznačajnije spomenike rimske imperijalne arhitekture tetrarhijskog perioda. Istorija kaže da je Galerije rođen sredinom III veka. To što je pripadao najnižem staležu, nije mu smetalo da postane najpre hrabar vojnik, a potom razborit vojskovođa, odano služeći Imperiji i Dioklecijanu koji ga je oženio svojom ćerkom i 293. postavio za savladara. Znalci pak smatraju da je Galerijev pohod na Persiju pet godina kasnije bio presudan za njegovu budućnost. Nakon trijumfa nad kraljem Narsejem, Galerija i njegove pobedničke legije slavila je čitava Imperija. Smatrali su ga novim Romulom, Aleksandrom, a majka mu je Romula postala smrtnica koju je, kako bi rodila junaka koji će kao polubog kada završi ovozemaljska herojska dela zauzeti mesto kraj svog božanskog oca, zaveo Jupiter. Rešen da se posle dvadeset godina vladavine povuče sa prestola, a ovenčan slavom spasitelja i obnovitelja Rima, Galerije krete u gradnju sebi dostojnog boravišta. U rodno mu mesto pohrliše najbolji graditelji, čuveni umetnici, slikari, klesari, vešte zanatlije, kako bi od skupocenog mermera pristiglog iz svih delova carstva izgradili palatu u kojoj će mitski heroj i božanski sin Galerije boraviti sve do smrti. Po zamisli Galerija, ova će palata nakon njegove apoteoze biti cilj mnogih hodočasnika i mesto u kome će ga slaviti kao novo božanstvo u rimskom panteonu.

TURISTIČKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ Gamzigrad se nalazi u doloni Timoka, u istočnoj Srbiji. Udaljen je 3 km od Gamzigradske banje odnosno Zaječara. Turistički položaj carske palate Romulijane u odnosu na glavne turističke pravce je zadovoljavajući i pruža realne osnove za korišćenje u turističke svrhe. Magistralnim putem E-761 Paraćin-Zaječar-Vidin (bugarska granica) i E752 Niš-Zaječar-Kladovo-Turnu Severin (rumunska granica) omogućen je i razvoj tranzitnog turizma. Pored toga, položaj Romulijane omogućuje i korišćenje potencijala u izletničkom turizmu obližnjih emitivnih centara (Zaječar, Niš, Kladovo, Beograd). U Zaječaru turistički je atraktivan Radul-begov konak sa stalnom postavkom nameštaja i gardarobe iz prošlog veka. Tu je i park-šuma Kraljevica i novosagrađeni sportski kompleks Popova plaža na obali Timoka. U blizini Zaječara je i manastir Suvodol, a i nekoliko jezera, od kojih je najčuvenije Rgotsko-njegova voda se po kvalitetu graniči sa pijaćom vodom. U blizini Romulijane ne postoje izrazito disperzivna područja, koja bi svojom ponudom ugrozila ove potencijale. Gustina saobraćajnica je dobra iz svih pravaca, zadovoljavajući je kvalitet saobraćajnica koje povezuju mikrolokalitete međusobno, iako je najbliži put (Gamzigradska banja-Romulijana) na granici upotrebljivosti zbog neodržavanja.

PRIRODNO-GEOGRAFSKE VREDNOSTI Zaječar DRUŠTVENO-GEOGRAFSKE VREDNOSTI ISTORIJA Gamzigrad se nalazi na teritoriji koja je početkom I veka bila uključena u Rimsko carstvo i to najpre kao deo Gornje Mezije, a zatim od kraja III veka, kao deo Priobalske Dakije. Najraniji opis i prve stručne ocene Gamzigrada sadržane su u geološkim i istorijskim delima napisanim i odštampanim na nemačkom jeziku. Auroti tih dela su baron fon Herder (1835), nemački arheolog A. Brajthaupt i austrougarski istoričar i arheolog Felih Kanic (druga polovina 19. veka). Gamzigrad je krajem 19. beka smatran velikim vojnoim logorom. Međutim, sistematska arheološka iskopavanja pokazala su da je Gamzigrad ipak raskošna palata, jedna od najreprezentativnijih spomenika rimske dvorske arhitekture. Rezultati arheološkog istraživanja Gamzigrada i istoriski podaci o Galeriju omogućuje da se rekonstruiše ceo proces izgradnje Romulijane. Odluka da ovekoveči svoje zavičajno mesto i počastvuje svoju majku, Galerije je svakako doneo tek posle velike pobede nad persijskim kraljem Narsejem 297/8. godine. To bi značilo da prvu fortifikaciju Romulijane, palatu u severoistočnoj četvrti i hram sa krstobraznom kriptom treba vezati za poslednje godine III veka. Opisujući složene prilike u Rimskom carstvu u 306. godini, Laktacije saopštava da je Galerije već tada odlučio da se povuče s prestola čim proslavi dvadesetogodišnjicu

vladavinu. Iz tih razloga 306. godina uzima se kao vreme izgradnje ne samo za mlađu fortifikaciju već i za sve građevine koje su istovremeno s njom građene. Romulijana je podignuta u slavu Galerija i njegovog velikog dela. Njena namena je dvojeka: da velikom vladaru omogući život u najvećem sjaju, a da posle njegove smrti postane mesto trajnog hodočašća, svojevrstan memorijalni spomenik, neka vrsta političkog i ideološkog zaveštanja podanicima Rimskog carstva. Romulijana je samo kratko vreme služila toj svrsi, verovatno nepunih tridesetih godina. Arheološkim istraživanjima utvrđeno je da je već od sredine IV veka otpočeo proces preoblikovanja pojedinih građevina, koji je trajao sve do sredine V veka. U to vreme centralna dvorana palate u severozapadnoj četvrti skraćena je i preobražena u trobrodnu hrišćansku baziliku. Uz istočnu fasadu ove palate istovremeno je izgrađena jedna nova građevina sa atrijumom u sredini. Tokom celog tog razdoblja Romulijana je ipak sačuvala reprezentativni karakter. Oko sredine V veka spaljene su i porušene gotove sve građevine, verovatno prilikom najezde Huna. U narednim decenijama Romulijana je obnovljena, ali je iz osnove izmenila izgled. Sve građevine koje su podignute tokom druge polovine V i u VI veku skromnih su razmera i od lošeg su materijala. U svim tim zgradama otkrivena je velika količina kuhinjskog posuđa i razne vrste gvozdenog alata, najčešće kovačkog i poljoprivrednog. Sve to pokazuje da je Romulijana kroz ceo VI vek bila skromno naselje poljoprivrednika i zanatlija, bez pravih urbanih odlika. Početkom VII veka, u vreme učestalih prodora Avara i Slovena, Romulijana je raseljena, a zatim je 400 godina ostala pusta, sve dok se u njene ruševine nisu naselili Srbi i tu osnovali manje srednjevekovno naselje. Romulijana je sagrađena na neravnom terenu između dve rečice, usled čega njeni bedemi zatvaraju nepravilnu trapezastu površinu od 4.5 hektara. Glavni ulaz je na istočnoj strani, prema kojoj su okrenute i fasade svih građevina unutar bedema. Na svim istraženim površinama otkrivene su ne samo monumentalne građevine koje se hronološki povezuju sa starijom i mlađom fortifikacijom, već i različite zgrade koje su kasnije u njih uključene ili koje ih presecaju i nadslojavaju. Ta intenzivna graditeljska delatnost, prekidana u nekoliko mahova razaranjima i požarom, imala je za posledicu forniranje moćnog i složenog kulturnog sloja s raznovrsnim arheološkim nalazima čija stratigrafija omogućuje da se Romulijana sagleda u šest posebnih perioda: • • • • • • •

kao praistorijsko naselje iz II i I milenijuma p. n. e.; kao rimsko poljsko naselje (villa rustica) iz II veka n. e.; kao rimski dvorac s kraja III i početka IV veka; kao crkveno dobro iz IV i V veka; kao ranovizantijsko naselje V - VII veka; kao srednjevekovni grad (XI vek) i kao privremeno sklonište u vreme turskih osvajanja u XIV i XV veku.

U prvim godinama arheoloških iskopavanja, koja su započeta 1953. godine otkrivena je luksuzna građevina sa raskošnim mozaicima. Narednih godina istražene su dve hrišćanske bazilike i zapadna strana utvrđenja sa dve paralelne fortifikacije.

U 1969. godini otkriven je podni mozaik sa prikazom Dionisa, dok su u narednim godinama istražene građevine u severnoistočnom i južnom delu Gamzigrada. Pronađeni su novi podni mozaici, zidovi oslikani freskama ili prekriveni skupocenom oplatom i skulpture od mermera i porfirita. U 1972. godini otkriven je hram s monumentalnim žrtvenikom u severnom delu, a nekoliko godina kasnije u celosti je istražen i hram u južnom delu. Posle ovih otkrića postalo je očigledno da je Gamzigrad velelepna carska palata. Tek 1984. godine je rešena zagonetka Gamzigrada. U jugozapadnom delu palate, u jednoj građevini sa mozaičnim podovima i zidovima oslikanim freskama, te godine pronađen je veliki kameni blok na kome je uklesan naziv Felix Romuliana. Ovaj nalaz konačno svrstava Gamzigrad u spomenike rimske dvorske arhitekture, u istu kategoriju spomenika kojoj pripada i Dioklecijanova palata u Splitu. U 1996. godini sistemska arheološka istraživanja obavljena su u sledećim sektorima:  sektoru termi u jugoistočnom delu naselja (otkriven je prostor koji se nalazi između termi i građevina koje se nalze zapadno),  južnoj kuli zapadne kapije mlađe fortifikacije (uklanjanje gornjeg sloja) i  severnom bedemu mlađe fortifikacije (otkrivena je kapija između kula broj 8 i broj 10, sa spoljašnje i unutrašnje strane bedema, kao i prostor ispred kule broj 8 sa stepeništem i ulazom koji je pregrađen u nekoj kasnijoj fazi VI veka ). KULTURNE VREDNOSTI Carska Palata Na datom planu prikazana je osnova Romulijane sa svim građevinama koje su delimično ili u celosti istražene do 1994. godine, a koje stratigrafski pripadaju najstarijoj graditeljskoj fazi, i to: 1. zapadna kapija i bedemi prvobitnog utvrđenja 2. istočna i zapadna kapija i bedemi mlađeg utvrđenja 3. palata u severozapadnoj četvrti 4. hram u severnom delu 5. palata u severoistočnoj četvrti 6. građevina sa koridorom 7. hram u južnom delu 8. jednobrodna građevina (tribukal) 9. petobrodna građevina 10. mala palata u jugozapadnoj četvrti 11. jednobrodna građevina u jugoistočnoj četvrti

12. kupatilo Osnova prvobitne fortifikacije je nepravilni romb sa stranama od 210 i 180 m. Kako su zapadna vrata i osmougaone kule očuvane u visini od 4.5 m, to se pouzdano može rekonstruisati izgled prvobitne fortifikacije: kule su bile dvospratne, visine 18 m, a bedemi i fasada zapadnih vrata visine 13 m. Mlađa fortifikacija znatno je monumentalnija. Očuvana je u visini između 8 i 20 m. Njeni bedemi, široki 3.60 m, s dvadeset poligonalnih kula prečnika 23-25 m, istraženi su po sredini istočne i zapadne strane, gde se nalaze i monumentalna vrata. Fasde tih vrata bile su ukrašene figuralnim predstavama koje omogućuju i datovanje mlađe fortifikacije Romulijane. Na jednom pilastru s fasade istočne kapije predstavljeni su stariji avgusti Dioklecijan i Maksimilijan Herkulije, što upućeje na 305. i 306. godinu. Unutar bedema jasno se uočavaju dve grupe monumentalnih građevina, jedna u severnom delu Romulijane i jedna u južnom. Karakteristično je da se u središtu svake grupe nalazi hram na podijumu. Građevine, kao u severnom, tako i u južnom delu tokom vremena imele su različitu namenu. Nije otkrivena prava namena građevine u kojoj je nađen natpis Felix Romuliana. Zidovi ove zgrade bili su ukrašeni freskama, a podovi mozaicima. Svi dekorativni elementi koji okružuju sam natpis-paunovi, lovorov venac i bršljen – oznake su za konsekreciju i simbol besmrtnosti. Mauzoleji na Maguri Prvi istraživači Gamzigrada primetili su da se i izvan prostora obuhvaćenog bedema nalaze različiti ostaci građevina iz rimskog vremena, posebno na brdu Magura, koje se uzdiže istočno od glavne kapije Romulijane. Arheološka istraživanja obavljena 1989-1993. godine pokazala su da je Magura svojevrsni sveti breg, da je od praistorijskih vremena bio mesto najvećeg poštovanja i da su tu Romula i Galerije sahranjeni i uvršćeni u bogove. Istraživanjima je tačno utvrđen redosled izgradnje sakralnih spomenika na Maguri. Najpre je na severnoj strani zaravni podignut mauzolej 1, posle izvesnog vremena na južnoj strani zaravni podignut je mauzolej 2. Od mauzoleja na severnoj strani, kvadratne osnove, očuvalo se samo jezgro visokog podijuma i razorena grobnica u njegovom središtu. Od mauzoleja u južnom delu, poligonalne osnove, očuvani su kameno jezgro s delom stepeništa i srušena kripta. Već svojim položajem, tumulj na Maguri jasno se povezuje sa mauzolejima, i to manji tumul sa mauzolejom 1, a veći sa mauzolejom 2. Arheološka iskopavanja pokazala su da je teren južno od mauzoleja 1 formiran u kružni plato prečnika 30 m, a da je zatim u njegovom središtu podignuta pravougaona drvena konstrukcija koja je izgorela u jednom požaru. Na zgarištu konstrukcije nađen je veliki broj gvozdenih predmeta, kao i 14 komada zlatnog novca kovanog između 276. i 294. godine. Po raščišćavanju spaljenih ostataka izgrađen je oko platoa masivni kameni zid, iznad koga je zatim nasut tumul. Isti taj postupak ponovljen je pri izgradnji kamenog prstena i nasipanja tumula pored jugozapadne strane mauzoleja 2. Nema sumnje da su drvene konstrukcije na kružnim platoima u stvari monumentalne lomače, kao i da kameni zidovi i nad njima nasuti tumul obeležavaju na grandiozan i trajan način mesto na kome je obavljena ceremonija vezana za ličnost sahranjenu u mauzoleju 1, odnosno mauzoleju 2. Veličina grobnica u podijumima mauzoleja 1 i mauzoleja 2, upućuju na inkumaciju, a ne incineraciju pokojnika. S druge strane, činjenica da su platforme s lomačama

fornirane posle izgradnje mauzoleja pokazuju da na tim lomačama nisu spaljeni pokojnici već njihove voštane figure. Mauzolej 1 i konsekrativni spomenik uz njegovu južnu stranu, po korišćenim materijalima, tehnici gradnje i načinu oblikovanja arhitektonskih elemenata, veoma su bliski starijoj fortifikaciji Romulijane i malom hramu u njenom severnom delu. Kako je sav novac sa zgarišta kovan pre 305. godine, te se može predstaviti da je i konsekracija ličnosti sahranjene u mauzoleju 1 obavljene pre te godine. Mauzolej 2 i konsekrativni spomenik uz njegovu jugozapadnu stranu izgrađeni su u maniru mlađe fortifikacije Romulijane i velikog hrama u njenom južnom delu. S obzirom na to što reljefna dekoracija na portalu istočne kapije mlađeg utvrđenja datuje njenu izgradnju u 305. ili 306. godini, izvesno je da je konsekracija ličnosti sahranjene u mauzoleju 2 obavljena u nekoj od kasnijih godina. U naznačenim vremenskim okvirima samo su dve ličnosti mogle da na domaku Romulijane budu sahranjene i uvršćene u bogove: Romula i njen božanski sin Galerije. Romula se u istorijskim izvorima pominje pred početak velikog progona hrišćana 303. godine. Dok se za Galerija zna da je umro u Serdici 311. godine i da je sahranjen u Romulijani. Romula je sahranjena na Maguri nekoliko godina ranije, verovatno neposredno pre 306. godine, jer dekoracija na arhivolti s natpisom Felix Romuliana, koja je sigurno islesana 305. ili 306. godine, jasno aludira na njenu konsekraciju. Galerije, bog na zemlji, nakon smrti i zvanično proglašen bogom na Maguri, kao bog – Divus biće poštovan u hramu u južnom delu Romulijane, zajedno sa svojim božanskim poočimom. U skladu s tim, Galerijeva majka, Romula, biće nakon smrti poštovana u hramu u severnom delu Romulijane. Kompleks na brdu Magura nije samo u svetu jedinstven spomenik, već ujedno i poslednji svedok ovako obavljenog čina divinizacije vladara i članova njegove porodice. Već je Konstantin, koji je u potpunosti negirao tetrarhijsku ideologiju i njene predstavnike, bio sahranjen u skladu sa hrišćanskim obredima, u novoj prestonici, Konstantinopolju. Galerijeva palata i njen božanski odraz na Maguri su poslednje svedočanstvo o pokušaju da se jedna ideja učini večnom. Mozaici Mozaici su ono po čemu se Romulijana ne može porediti ni sa jednim drugim lokalitetom. Mozaici koji su prekrivali podove palate u predstavljaju najviši domet mozaičke umetnosti svoga vremena i renesansu mozaičke umetnosti poznohelenističkog razdoblja. Oni se odlikuju vrhunskom tehnikom izrade i izuzetnim bogatstvom kolorita. I sama podloga je brižljivo urađena: redovno se sastoji od 3 nekada i 4 sloja maltera, od kojih je površinski sloj najbrižljivije izrađen. Dele se na mozaike sa geometrijskom ornamentikom koji su izvedeni krupnijim kockicama (0.8 – 1.5 cm) i koji se čuvaju na lokalitetu pokriveni peskom, kako bi se zaštitili od vremena, i na mozaike figuralnog oblika koji su izvedeni od kockica manjih dimenzija (0.2 – 0.8 cm), često od skupocenog kamena. Mozaici figuralnog oblika se čuvaju u zaječarskom muzeju, kao i delovi kipova, skulptura, novac, nakit, oruđe i oružje. Prvo mesto, nesumnjivo, pripada jedinstvenoj predstavi boga Dionisa, koji je i u Galerijevoj ideološkoj propagandi zauzimao vodeće mesto. Takođe treba istaći još dva mozaika, Venatore (Carske lovce na divlje zveri) i Lavirint, ne samo zbog lepote i zanatskog umeća izrade, već i zbog njihovog ideološkog konteksta. Svi ovi mozaici se

čuvaju u Narodnom muzeju u Zaječaru, s obzirom na nemogućnost adekvatne prezentacije na mestu na kome su nađeni. U periodu od 30. januara od 01. marta 2009. godine posetioci su u atrijumu Narodnog muzeja biti u prilici da vide impresivne mozaike koji su nekada krasili podove gamzigradske palate. Izlaganje konzerviranih i restauriranih mozaika pratila je i dokumentacija o svim fazama realizacije projekta konzervacije mozaika, te o prethodnim konzervatorskim radovima, kao i tehnikama izrade i konzervacije mozaika uopšte. U okviru ove izložbe beogradska publika je bila u prilici da vidi i portret cara Galerija izrađen od purpurnog porfira kao i šaku sa globusom porfirne statue koji su posetiocima omogućili da upotpune sliku o Felix Romuliani, koja se od 29. juna 2007. godine nalazi na Listi svetske kulturne i prirodne baštine Uneska. TURISTIČKA VALORIZACIJA Felix Romuliana Fest, je zamišljen, kao internacionalna kulturna manifestacija, koja će se održati u sklopu carskog grada, tj u sklopu kompleksa Gamzigrada. Kako je Felix Romuliana uvrštena na listu svetske kulturne baštine, želja nam je da kroz ovaj internacionalni projekat sjedinimo popularizaciju Felix Romuliane i prezentaciju naše kulturne baštine kroz tri vrste umetnosti. Kompletan projekat je predviđen da se desi u toku 2009. godine. Kako bi se na što bolji način prezentovao ovakav Festival umetnosti, prva godina bi bila „pozivna godina“, što podrazumeva učešće velikog broja afirmisanih umetnika iz celog sveta. Naravno kompletan projekat bi podlegao detaljnom marketinškom planu koji će podrazumevati što bolju prezentaciju i popularizaciju putem domaćih i svetskih medija. Manifetacija Felix Romuliana Fest sastoji se iz tri dela: Felix Romuliana Music Festival: internacionalni muzički festival koji bi se održao u prvoj polovini juna 2009. godine, i on bi otvorio FELIX ROMULIANA FEST. Za nju su predvidjene dve večeri, takmičarsko i revijalno veče. U sklopu ove manifestacije, takmičili bi se kako domaći izvođači, tako i internacionalni izvođači. Revijalni deo bi ujedno bio i svečano otvaranje Felix Romuliana Fest-a. Felix Romuliana Film Festival: internacionalni filmski festival, koji bi se održao u toku 2009.godine, koji će za cilj imati prezentaciju kako domaće, tako i svetske kinematografije. Umetnici mogu konkurisati u tri kategorije: dokumentarni film, studentski film, i igrani film. Felix Romuliana Theater Festival: Internacionalni pozoršni festival, koji bi se održao tokom 2009. godine. U sklopu ove manifestacije, pravo učešća bi imale sve pozorišne trupe iz celog sveta. Sastojala bi se iz takmičarskog i revijalnog dela! Stazama imperatora Priča o usponu i padu Rimskog carstva počinjaće u Sirmijumu (Sremskoj Mitrovici), a pripovedaće se preko Singidunuma (Beograda), Viminacijuma (Kostolca), Trajanove table i mosta na Đerdapu, do Dijane (Kladova), Feliks Romulijane (Zaječara), Medijane (Niša) i Justinijana Prime (Lebana). Posetioce će dočekivati imperatori, koji neće

obavezno biti turistički vodiči, već pomalo glumci koji će priču prilagoditi i deci. Turisti u dvokolicama, odeveni u toge, ići će stazama imperatora, koji su se pre dvadeset vekova kupali u srpskima banjama, u bazenima sa mozaicima, gradili mostove i palate, kovali novac na kome je utiskivan njihov lik. U rimskim restoranima, duž čitave rute, služiće se rimsko vino i dadarski sir, koga je bilo na carskoj trpezi. Turisti će se zabavljati i tako što će pokušati da pronađu izlaz iz lavirinta. Posetioci će sa sobom nositi takozvani imperatorski pasoš, a na svakoj lokaciji biće im utisnut novi pečat. Ključni faktori uspeha rute Put rimskih careva sledeći: Jedinstvenost/Različitost. Jedinstvenost se odnosi na sve što jednu oblast čini različitom od druge, dajući joj jedinstvenu prodajnu poziciju. Svi elementi u turističkom lancu vrednosti mogu biti faktor različitosti i doprineti jedinstvenosti: pre svega autentičnost kulturnih atrakcija, identitet područja, kvalitet proizvoda i usluga itd. Ova jedinstvenost/različitost proizilazi pre svega iz turističkih fascinacija lokaliteta i rute, odnosno onoga što predstavlja ključni osnov privlačenja posetilaca. Povezivanje/Pakovanje. Atrakcije starorimskog nasleđa u Srbiji su, ipak, prostorno relativno „razbacane”. Kako se ne radi o lokalitetima/atrakcijama koje su poznati simbol i proizvode „uau!” efekat (kao npr. egipatske piramide, rimski Koloseum, Tadž Mahal i sl.), onda one same za sebe nisu dovoljne da privuku, u evropskim okvirima, veliki broj posetilaca, jer nisu dovoljno interesantne širem krugu turista. Okupljanjem u zajedničku ponudu, umrežavanjem i/ili itinererskim povezivanjem više atrakcija, obezbeđuje se da one kolektivno postaju dovoljno interesantne da privuku kritičnu masu posetilaca, i/ili da koriste blagodeti zajedničkih razvojnih smernica, standarda usluge i marketinga. Tamo gde ni povezivanje nije dovoljno da deluje kao dovoljno jak magnet, potrebno je kreiranje i dodatnih značajnijih atrakcija i događaja. Privlačenje posetilaca koji nisu primarno motivisani kulturom i kulturnoistorijskim nasleđem, da posete lokalitete na ruti zahteva pakovanje kulturnih i „ne-kulturnih” prizvoda u inventivan paket ponude. Interpretacija. Odnosi se na prezentovanje starorimskog kulturnoistorijskog nasleđa oblasti kroz koje ruta prolazi na razumljiv i zanimljiv način, tako da turisti mogu da uživaju i uče o njemu. Bez interpretacije je teško kreirati nezaboravne doživljaje posetilaca. Održivost. Zaštita kulturnog nasleđa i njegovo unapređenje, fundamentalne su osnove rute nasleđa kao održivog turističkog proizvoda. Ekonomska održivost, sa druge strane, sa stanovišta nasleđa znači pre svega da turizam obezbeđuje značajna sredstva za konzervaciju. Drugim rečima, održivost je dvosmerna ulica. Kulturnoistorijski značaj svih lokaliteta na ruti je nesumljiv, i oni stoga imaju dovoljno atraktivnosti za pojedine specijalizovane segmente, kao što su oni vezani za arheološke ture ili istorijske ture. Međutim, uprkos tome, postojeća atraktivnost rute nije dovoljna da privuče značajniji broj uobičajenih turista, takođe zainteresovanih za kulturu i istoriju, ali koji nisu primarno time motivosani. Stoga je neophodno kroz dodatne sadržaje unaprediti sistem doživljaja rute. Programi su vezani za infrastrukuru (opštu, putnu i turističku), turističku suprastrukturu, kao i sistem interpretacije rute i lokaliteta. ▪ Razvoj sistema doživljaja atraktivnih širem krugu korisnika ▪ Poboljšanje dostupnosti lokaliteta ▪ Povećanje broja posetilaca

▪ Stvaranje zaštitnih zona i kontrolisano kretanje posetioca U 2007. godini Feliks Romulijana imala je 32.000 posetilaca, a prošle 42.000. Biće ih znatno više kada se započeti poslovi okončaju. Reč je o sledećim investicijama: Rekonstrukcija galerije, opremanje Narodnog muzeja Zaječar, kao i obnova Radulbegovog konaka, osnivanje vizitorskog centra koji će se sastojati iz tri celine: prijemne, sa terasom, prodavnicama, atrijumom..., naučnog punkta; i konaka za arheologe i VIP goste. Dalje će se raditi na konzervaciji Carske palate, sanaciji kule broj 20 i izgradnji kafeterije i galerije, konzervaciji mozaika Dionis i Lavirintkao i obučavanje arheologa za ovaj vid zaštite, kao i čišćenje lokaliteta. ZAKLJUČAK Turistički potencijal kulturnoistorijskog nasleđa nije dovoljno iskorišćen. Pre svega, postoji potencijal za razvoj tematske ture obilaska lokaliteta iz rimskog perioda, pri čemu je potrebno razraditi model profesionalne interpretacije ovih, ali i drugih spomenika kulture. U periodu do 2020. godine prema predviđanjima UNWTO očekuje se povoljna razvojna tendencija svetskog i evropskog turizma po stopi rasta iznad 3.5%. U Srbiji se takođe očekuje rast broja putovanja usled razvijenih navika domaćeg stanovništva za putovanjem i očekivanog rasta dohotka stanovništva. Kulturni turizam gde između ostalog spada i obilazak kulturnoistorijskih lokaliteta prema UNWTO raste po stopi od 15%. Prema istim procenama 37% svih putovanja ima kulturnu komponentu. Istraživanja u Evropi pokazuju da oko 20% turista smatra da njihov odmor spada u kategoriju kulturnih odmora. Saobraćajna infrastruktura je najvećim delom slabog kvaliteta, uz puteve gotovo da nema odgovarajućih uređenih odmorišta sa pratećom infrastrukturom. Postojeća turistička ponuda područja, vezano za doživljaj rimske rute, je izrazito nerazvijena. Restoraterska ponuda je skromna, sa stanovišta ponude hrane/specijaliteta generalno jednolična, a sami restorani uz neke izuzetke, uglavnom neinvetivno uređeni.